Tarih Vakf Yaynlar

stanbul GEZ REHBER

Murat Belge

NSZ
stanbul'la ilikim genel olarak aamada geliti. Bunlarn birincisi on sekiz yamda
balar ve birka yl srer; balca zellii, duygusallyd.
Amerika'dan yeni dnmtm. Oradayken, Massachussetts'de, Cape Anne adnda bir
yarmadada kalmtm. Kentler kydayd, yarmadann ortas da ormanlkt. Burada uzun
yrylere kmay seviyordum. Bylece, ayn yerleri, farklar ok belirgin drt
mevsim boyunca grmtm. Sanrm bu bende, kendim de farknda olmadan, mekn
duygusunu gelitirdi. Dnmde, doa yerine zengin bir kentte buldum kendimi.
Byme andaydm ve her eyi anlamak istiyordum.
Gene de, fazla akli bir anlama abas deildi benimkisi. Bir mekn grp ok
seviyordum, rnein. Neresi olduu ok nemli deildi. Atf Efendi Kitapl ya da
Byk Valide Han. Yaa
nmakta olan ha
yata ilgim daha fazlayd. O yeri rengi ve kokusuyla, atmosferiyle, yayordum.
zerinde dnmyordum. Eri br bir sokakta, er
den pten bir "ev"in
pencere niyetine yaplm blmnde, Vita kutusuna ekilmi bir sardunya grnce, bu
yaa
ma sevincine ben de ok seviniyordum.
Kadrga'daki tulumbac kahvelerinde otururdum. imdi okul olan yerde bir duvar
dibinde, kk, kapal bir araba duruyordu
ekmek tanan cinsten. Ama bunun panjurlu pencereleri, merdiveni filan da olduu iin,
ev haline getirildii ve artk yle kullanld belliydi. evresine tel gerilip bir bahe
yaplm, baheye de nedense ay iei ekilmiti. Hep grp "neyin nesidir?" diye
dndm bu "ev"den bir gn bir cce kt. Byle manzaralar ok etkiliyordu
beni, eksantrikli

iyle.
Sonra, grdm yerler hakknda daha ok ey renmeye, grd
m eyler arasnda da balar kurmaya baladm. Bu aamada Atf Efendi Kitapl gibi
bir ad aklmda kalyordu; ayrca, merak ediyordum: "Kimmi?", "Ne zaman yaam?",
"Bu binann o zaman yapldn nasl anlarm?" gibi. stanbul Erkek Lisesi'nin vaktiyle
Dyun
u Umumiye olarak yapldn renmek, Bizans kilisesinde Yunan ha tipini tanmak,
camilerde kubbenin ka dayanaa oturduuna dikkat etmek, ikinci dnemin ilgileri
arasndayd.
Bu arada baka dnya ehirleri de grp tandm iin kar
latrmalar yapabiliyordum. "Kent"e ilikin bilgi ve gzlemler zihnimde birikiyordu. Ama
bu ilgilenme ve bilgilenme, srekli ve dzenli deildi. Bilinalt bir eilimim olmutu
herhalde ve bylece belleimde stanbul bilgilerine zel yer amtm; ama bilgiler ben
zellikle farkna varmadan birikiyordu.
1980'lerde stanbul'la ilikimin nc aamas balad. Mustafa Kemal Aaolu bir
BLSAK kltr etkinlii olarak stanbul gezileri dzenlemeyi dnd ve benden de
Halic'i gezdirmemi istedi. Bu geziler ok tuttu. Benim, ksa zamanda, Hali'ten baka
birok semt ve blge gezdirmem gerekti. Bu i hl devam ediyor. Sevdiim birok
eyi bakalaryla paylamaktan holanmmdr. Bu erevede, stanbul'u, ilgi duyup da
frsat bulamayanlara gstermenin, tantmann iyi bir taraf var.
ok kii, yaad kenti az tanr. Bunun anlalr bir nedeni vardr: "Nasl olsa
buradaym, bir gn gider grrm," tavr. Ama sz konusu kent stanbul olunca buna
ba
ka etkenler
ekleniyor. Batllama sonucu yaadmz kltrel ikilik nedeniyle, insanlarn meknlar
da ayrmtr burada. Peyami Safa'nn bir romanna Fatih/Harbiye adn vermesinin
altnda bu yatar. Batl eitim grm kesim ehrin belirli arterlerinde dolar ve bunun
iki sokak tesine
gitmez
gidince de "turist" muamelesi grr. Geleneksel kesimin de zaten byle meraklar ya
da byle bir "gz" yoktur.
stanbul'u gezdirmek durumunda kalnca, stme sorumluluk bindi. Geri bu gezilerde
ehri
bir tarih
i, bir sanat tarihisi gibi uzmanca tanmadm, stanbul'la ilikimin bireysel ve
yaantsal olduunu hep sylyordum ve kimse benden bu tr bilgi sormuyordu. Gene

de, daha ok bilmek gereini duydum ve baka ilerimi brakp stanbul'u renmeye
baladm.
Aamalarn en kts bu olabilirdi
hl da olabilir ya da oraya doru geliebilir. nk bu noktada i gezi yapmakla
kalmad. Trki
ye'de ehir ve zellikle stanbul bilincinin ykseldii
bir evreye rastla
d benim geziler. te bu kitab da yazyor olmak dahil, eitli belge
seller stne almak dahil, stanbul'la ilikim hem uzmanlamak, hem de bir lde
profesyonellemek zorundayd. Bu da, o kendiliinden iliki biimini zedeleyebilirdi.
Neyse ki, stanbul kendisi ok dayankl, ok zengin. Kurulan ban duyusalln ve
duygusalln o kendisi koruyabiliyor. Sonunda biraz bktrma, ehirden deil, kendi
anlattklarmdan bktm.
Bu kitap da sonuta hl bir uzman kitab deil. Sanat tarihi, mimarlk tarihi konularna
ok az
girdim. Daha ok genel
tarihe arlk vermeye altm. stanbul'un nasl byle olduu konusu balca mera
km. Kaybolan ok ey olduunu biliyorum, ama her yerde ok ey kaybolur. te
yandan, belki Lavoisier burada geerli saylabilir. Bir biimde kaybolan, belki baka bir
bi
imde yaamaya devam ediyordur. stanbul'un tarihi duyarln yakalamaya altm.
Onun iin, kitabn alann tarihi stanbul'la snrl tuttum. Ama, zellikle ehrin tarihi
blmlerinde, varolan btn yaplardan tasaca da olsa sz etmeye altm. Ayn
zamanda, nemli yaplar stne szlerimi mmkn olduunca ksa tuttum: Ayasofya ya
da Kariye, Sleymaniye ya da Topkap veya Dolmabahe Saray gibi yaplar byle genel
bir rehberde hakkn vererek anlatmak imknsz gibi bir ey. Dorudan bu yaplar
stne yazlm kitaplar okumak
gerekiyor. Kitap, Sumner
Boyd'la Freely'nin Strolling Through stanbulu tarznda, gezerken ve gezmek iin
kullanlacak bir rehber biiminde yazld. Onlarn bu nc kitabnn bana hem kolaylk,
hem de byk glk kardn syle
meliyim. Strolling Through herkes gibi benim iin de
son derece yararl bir bilgi kayna. Ama bu konuda bu kadar iyi bir kitap yazlmken,
ikinci bir kitap yazmak ok gleiyor. Sorun ille onu amak gibi iddial bir ey deil;
ama yarglar, deer
lendi
rmeleri, hatta esprileri bana da o kadar uygun ki, ayn szleri tekrarlamaktan kendimi
alkoymak iin baya zorlanmam gerekti ve tam baarl olamadm buna ramen.

Rehber olunca, semtleri belirli bir srayla gezme mant kitaba egemen oldu. Gene de,
tek blmde anlatlan baz blgeler bir gnde gezilemeyecek kadar byk olabilir. Bir
gzerghta grlecek eitli meknlarn kendileri hakknda grece az ey syledim ve
zellikle deiik ilgin mimari ayrntlar kaydetmeyi gezen kiiye braktm. Ben daha
o
k oralarda geen
olaylar ve meknlarla ilgili kiiler hakknda hikyeler anlattm. Dolaysyla bu hikyeler,
meknlarn srasn izliyor. Gene de, kitabn sonunda, burada yaanm karmak tarih
hakknda epey ayrntl bir resmin oluacan sanyorum.
stanbul son otuz, zellikle yirmi yllk dnem iinde, belirgin bir biimde, "nostaljik"
bir konu haline geldi. Bunun bir kanlmazl var. Bylesine hzl bir byme,
sindirilmesi g bir deiim yaratyor. Bu ehirde daha uzun sre yaam olanlar, her
eyden nce, deienin bilincine varmak durumunda kalyorlar. Dikkatleri, zamanla,
kalandan ok kalmayana yneliyor. Bu ruh halini dorusu ben de paylayorum ve
sanrm kitaba da yansttm.
Dnn ki doduum ev, ocukluumu geirdiim ev, niversite yllarm geirdiim ev,
ilk evlendiimde oturduum ev, ocuklarn doduu ev, iki ocuun byd ev, bugn
yok. Bu, sade benim tarihimle ilgili ksm. Tandklarmn, akrabalarmn, arkadalarmn,
iinde vakit geirdiimiz, bize ainalam binalar da, ayn ekilde, yok.
oumuz bu durumu oturup bilinle dnmyoruz bile. Ama bu mutlaka bilinaltmza
iliyor. Bu kadar youn bir geicilik insann kalc herhangi bir eye gvenini
sarsyordur diye dnyorum. r
nein bir yerden hep geersiniz, onun iin dikkat etmezsiniz: ifa'ya inerken St.
Joseph'in duvar, rnein, o oradadr, hep orada olmutur. Bir gn o duvarn orada
olmadn grrseniz, tuhaf bir duygu gelir. Sanki yalnz duvar oradayken kaybolmu
deil, siz de sokaa ayak
kab giymeden, orapla kmsnz gibi, tedirgin edici bir eksiklik.
Tabii sorun yalnz binalar deil. Btn insanlar deiiyor. 1960'ta stanbul nfusu bir
milyonun biraz stndeydi. Bunun iinde hl hatr saylr oranda "aznlk'larmz vard
(6
7
Eyll'den sonra, Varlk Vergisi sonras gibi, g hzlanmt aslnda). Kala gz arasnda,
mahalleden ya da okuldan arkadalarm ortadan kayboldu. Bunu, okurken, pek
anlamadk. Sonra bir gn geldi, bir de baktk ki kimse kalmam. ok sayda insan gittii
halde, ok daha
fazla say

da insan geldi ve imdi on milyonu zorlamaktayz.

Tarih kitaplar her zaman stanbul'a g talebinin gl olduunu anlatyorlar. Ama
oran ok nemli. Yeni gelenlerin oran azken ehir onlar zmleyebiliyor, ksa zamanda
"stanbullu" yapabiliyordu. im
d
i byle deil. Geenlerde, burada domu bir ocuun (Habipler tarafndan) 12 yanda
ilk olarak denizi grdn iittim. Bu, elbette, stanbullu olmak deil.
1930 ve 1950'de, yanlmyorsam, stanbul iki darbe daha yaamt (tabii, yaklak
tarihler
bunl
ar). Birincisinde, Cumhuriyet kurulmu ve bu yeni milli
devlette gayrimslim unsurlarn ekonomik ayrcalklarnn olmayaca, hatta bunun tersi
uygulamann balad anlalmt. Byk zenginler o tarihe kadar stanbul'u byk
lde terk ettiler. Ayn za
manda, birka
istisnay saymazsak, Osmanl anda zenginlemeyi baarm
Trk ailelerin ou da snf dt; servet el deitirdi.
1950'den sonra Anadolu'da servet sahibi olmaya balayanlar, manevi bakentin
nimetlerinden yararlanmak zere, stanbul'a akmaya baladlar. "Hacaa" tamlamas
bu sralarda ortaya kt. Kervansaray'n kapsndan girerken ef garsonun eline "elli
kt" tu
tuturan Adanal'nn hikyelerini iitir olduk. Bu da, bata "gazino kltr", bir eyleri
deitirdi.
1960'larda sanayi pa
tlad ve yoksul kesim bir mknats gcne kaplarak stanbul'a akmaya balad. O
zamandan beri bu temponun iindeyiz.
Ekonomik deiim tabii kltrel deiimi de getirmiti. Yeni nfus, de kalka, yeni dil,
yeni kltr, yeni koullar iinde, yz hep gelecee dnk, urap didindi. 1980'lerde,
Evren
darbesiyle, Trki
ye'de "gelecek" denen eyin anlam deiince, "kaybolan zaman" birdenbire deer
kazand, "nostalji" balad. Hepimiz Proust'latk.
Ama, neyin nostaljisi? phesiz herkesin bireysel hayatnda
n eksilenler var. Ama bugn
otuzunun, hatta krknn stnde olan kuaklar bile, o "eski" stanbul'u zaten pek
bilmiyorlard. Ancak imdi olduka youn denebilecek bir renme istei balyor. ok

yaygn deil hl, ama belirli evrelerden insanlar, eski kaytszlklaryla kardklarm
imdi toparlamaya, sindirmeye alyor. Ne yazk ki, bunlarn ounun, hem de sudan
nedenlerle, yok olup gittii bir zamanda.
Bu da, genel bir kural olmal. Baz eyler, ancak yok olurken ya da yok olunca
anlalyor. Bu
ye
ni bilincin uyanmasnda, 12 Eylln abartl "ulus
devlet" syleminin uyandrd tepkinin de pay oldu. Genellikle olumlu bir "hemehrilik"
bilinciyle birlikte, olumsuzlaabilen ve biraz da hayali bir stanbul "ovenizmi" geliti.
stanbul'la asl ilikimin 1961'de, 18 yamdayken baladn sylyorum. Gelgeldim,
1950'lerde de, ben yata birok ocuun grmeyecei eyler grme frsatm olmutu.
Annemle babam ben be, alt yalarmdayken ayrlmlard. Bir zaman sonra Ankara'ya
yerleen babam stanbul'a geldike beni de alr ve yamn ilerisinde bir gece
hayatyla tantrrd. Rejans'n yukarda mzik alnan zamann hayal meyal hatrlarm
(ama tabii kendi Rejans tanklm 1960'larda balad). Nil Pasaj'nda arda Macar
lokantasna, Abdullah'n Rum
eli Han'daki
yerine, Pandelli ve Gaskonyallar'n Eminn Balkpazar'ndaki (buralar 1950'lerin
sonunda yklmadan nce) yerlerine, Kervansaray ya da Club X gibi gece kulplerine o
tarihlerde gitmitim. Ama bu ocukluk anlar ylesine yaanm ve hemen
unutulmuken, ok sonra, stanbul'la ikinci dnemimin sonlarnda, yeniden canland
zihnimde. nk bu sralarda, stanbul'un eski hayatn bilmek ve hatrlamak bir erdem
olmutu
bir nesnenin "hurda"
olmaktan kp "antika" haline geliini andran bir srel
e.
nc dnemde stanbul'la ilgili yaynlar toplamaya, okumaya baladm. Bu da ciddi
bir sorun aslnda, nk ok az yayn var. Strolling Through stanbul'dan ok
yararlandm. Ayn yerleri gezip aradan geen zamann getirdii deiimi de
gzlemledim. Bu
ndan sonra en
vazgeilmez kaynam Kou'nun stanbul Ansiklopedisi. Son derece kendine zg bir
slupla yazlm bu eser, baka ansiklopediler gibi kullanlr bir ey olmad iin,
sonunda oturup
hepsini bir kitap gibi okudum. Mmkn mertebe kart tutarak
bir referans sistemi olu
turmaya altm, hl da alyorum.
Gene ok yararlandm bir kaynak, kitap deil de bir harita: 1905'te, yangna kar

sigorta iin bir yabanc sigorta irketinin yaptrd son derece yeterli Beyolu
haritas. Burada binalarn sahipleri de belirtildii iin Beyolu'nun o tarihlerdeki
beeri corafyasn epeyce rendim. Bunu, daha sonraki Pervitich haritasyla
karlatrmak gerekiyor.
Eremya elebi ve nciciyan, brahim Hakk Konyal'nn skdar Tarihi, Sedat Hakk
Eldem'in fotorafl kitaplar, Duham'nin kitaplar, daha birok kitaptan ve dergilerde
km yazlardan yararlandm. Evliya elebi'nin hibir dediine inanmamak, ama her
yazdn oku
mak
gerekiyor. Msr
Osmanl ilikilerinin bence en yararl bilgilerini, elik G
lersoy'un ubuklu
Kasr stne kitabndan rendim.
Robert Mantran'n 17. Yzyln kinci Yarsnda stanbul adl kitab, bu ehrin tarihinin
baz ynlerini ustaca aydnlatan bir eser.
Stefan Yerasimos'un yaknlarda yaymlanan, Ayasofya stne kitab hem yeni ufuklar
ap bilmediim bir alan aydnlatt, hem de baz sezgilerimi dorulad.
Kimi zaman, stanbul'la dorudan ilgisi olmayan yaynlarda da ya
rarl bilgiler bulunabiliyor.
Bu kitapta, ite btn bu anlattklarmn
ve anlatmay unut
tuklarmn
ka
rm var.
Murat Belge Austos, 1993
DRDNC BASIMA NSZ
Bu kitap ksa denebilecek bir zamanda drdnc baskya dayand. Demek ki byle bir
stanbul rehberine ihtiya varm. Yeni bask iin kitab geniletmemi istediler. Bundan
biraz
tedirginl
ik duyduumu itiraf edeyim. Aradan birka yl gemi olsa, geniletmek fazla ya
drgatc gelmeyecekti. Ama sre ksa olduu iin, imdi bunu geniletmekle, nceki

basky satn alanlara hakszlk etme kaygsn yaadm.

te yandan, bu durumu genelletirerek dndm. Bir kitap aslnda keyfi bir ey.
ekilmi bir fotoraf gibi, bir kesiti yanstyor. Bir fotorafta, bir teknenin
kpetesinde dururken grlrsnz, diyelim. ki saniye sonra ekilen
ya da ekilmeyen
bir fotorafta da, denize dtnz gr
lebilir(di). Bir kitap byle saniyelik bir enstantane olmasa da, sonuta o da
belirli bir tasarm erevesinde oluuyor. r
nein, "u kadar zamanda bitirmeliyim", diye karar verince, kitabn hacmi hakknda da
karar veriyorsunuz. Bu hacim, sizin o anda
sy
leyebilir durumda olduunuz her eyi kapsamyor. te yandan, yazdnz konuya ilikin
bilgi, gzlem, deerlendirme statik deil, bitimli de deil. Onlar da her an geliiyor,
byyor. Dolaysyla, yazarn nasl organik bir hayat varsa, kitabn da yle. Yazlan
kitap, szgelii bir iir kitab ya da roman vb. olsa, ona sonradan el srmeme kararn
vermek genel olarak daha kolaydr (kald ki, bunlar bile ok deiebilmitir tarihte).
Ama bir stanbul kitab, hele bu bir
rehber olursa, bu kategoriden hayli uzak.
Dolaysyla kayglanmay braktm ve kitab geniletmeye giritim. Yukarda
sylediklerim gene geerli. Bu genilemi biim de bu ehir hakknda syleyebileceim
her eyi kapsamyor
bu satrlar kitab satn aldktan sonra okuyacanz umuyorum, yoks
a vazgeip bir sonraki
basky bekleyebilirsiniz. Tabii o "bir sonraki bask"ya epey vakit var ya da tamamen
farkl bir kararla, bunu burada noktalayp, baka bir kitap yazmaya giriirim.
Bu baskdaki geniletme ilemi ynde yrd. Yazlm ksmda eksik kalanlar
tamamlamaya
ve yanl bilgileri dzeltmeye
altm. Yanllarn bazs teltan ve dikkatsizlikten ileri gelmiti (belki de dizgide
kart), bazlar da dpedz benim yanl
bilmemden. Bu ikincisinde bir "hafifletici sebep" var. elik Gl
ersoy'un sk sk syledii gibi, stanbul "yaanm ama yazlmam bir ehir" olduu
iin, pek ok ey yeterince bilinmiyor. Yazl olanlar da insan yanltabiliyor.
kinci olarak, ilk basklarda olmayan blgeleri ekledim. Bylece ehrin yayld iki kta
da
gezindiimiz alanlar epeyce genilemi oldu.

Son olarak da, kitabn bana, ehrin tarihi gelimesini ve bunun balca evrelerini
anlatan bir "giri" ekledim. Kitabn temel mant ehri blge blge gezmeye dayanyor.
Bu iyi, ama bir "toplu bak" ve "tarihi perspektif eksiklii hissediliyordu. "Giri"le
bunu bir lde giderdiimi sanyorum.
Murat Belge Kasm, 1994
NDEKLER
GR
SULTANAHMET VE EVRES
SURLAR
DVANYOLU
AKSARAY
EMNN
CAALOLU
ARILAR BLGES
VEFA VE SLEYMANYE
AKSARAY'DAN MARMARA KIYISI BOYUNCA
HAL
UNKAPANIZEYREK
FATH
ARAMBA
KARAGMRK
VATAN VE MLLET CADDELER
EYP
SUR DII MARMARA KIYILARI
GALATA VE PERA
BEYOLU YAKASININ TEK SEMTLER
BOAZ
SKDAR KADIKY ADALAR
UZAK STANBUL
KAYNAKLAR
DZN
GR

stanbul, uzun ve karmak tarihi boyunca, farkl medeniyetlerin bazen merkezi oldu,
bazen de yrngesine girdi. Bylece, o medeniyetlerin birbirine hi benzemeyen
ehircilik anlaylar stanbul'un oluumunda etkili oldu. Bunlarn izleri imdi de kentin
dok
usunda grlebilir.
Bu tarihin uzunluu ve bu uzun tarih boyunca stanbul'un nemli bir merkez olarak
varln srdrmesi ehrin corafi konumuyla yakndan ilgilidir. Boazii iki denizi
birbirine balayan bir su yoludur ve su yolunun iki kysnda iki kta kar karya gelir.
Byle bir kavak noktasnn ticari, askeri vb. bakmlardan nasl bir stratejik nemi
olaca aktr. Ancak, bu adan bakldnda, anakkale'nin de benzer zellikleri
olduu grlr. yleyse niin o boazn kysnda stanbul gibi
nemli bir ehir kurulmad? Bu sorunun cevab, Hali'tir. Hali her mevsimde ve her
trl rzgrda gvenli bir limandr ve koca Dou Akdeniz blgesinde gvenirlilik
asndan onunla boy lecek yalnz Selanik ve zmir limanlar vardr. Onlarn da,
stanbul'daki kavak zellii yoktur.
Bylece denebilir ki doa va corafya stanbul'un nemli bir ehir olmasna nceden
karar vermilerdir. Gene de, kuruluundan Byk Constantinus'un tarihi kararna kadar
bu potansiyel en iyi ekilde kullanlmamt. Bunun n
edeni de byk lde teknolojinin
zayfldr. Boaz, gemiciliin erken evrelerinden beri kullanlyordu, ama bu trafik
bildiimiz llere gre "byk" bir ehir iin yeterli deildi.
Efsanevi Megaral Byzas'tan yaklak 800 yl sonra, S 196'da Roma m
paratoru Septimius
Severus, ehri zaptetti ve kendisine direndii iin cezalandrarak yakt, surlarn
yktrd. Ama bundan bir yl sonra kendisinin yeniden sur yapmas, ehrin nemini
anladnn iareti saylabilir.
ROMA BAKENT
stanbul'u tarihi bir
dnya merkezi haline getirme kararn bilinli bir ekilde veren kii Constantinus oldu.
Roma
mparatorluu'nun eitli sorunlar karsnda imparatorun bulduu
zm onu ynetim
sel olarak ikiye ayrmakt; bu durumda, douda kalacak para iin
Roma'ya de
nk bir byk bakent yaratmak gerekiyordu. Tarihiler Constantinus'un ilkin Troya'y
dndn anlatrlar. Troya, klasik an lyada gibi en byk epiinin kahraman
olan, ama yknt halinde bir yerdi. Constantinus'un ksa zamanda daha gereki bir kar
ara

yneldii, Troya'nn temsil ettii gemie karlk, stanbul'un vaad ettii gelecei
tercih ettii
grlr.
Bu kararn stanbul iin sonucu u bakmdan ilginti: ehir, planl bir biimde, bakent
olmak zere ina edildi. Constantinus, ayn zamanda, Roma'nn Hristiyan olmasna
karar veren imparatordur. Ancak ehrin yapl klasik Greko
Romen ehircilik anlay ve gelenei erevesinde gerekleti. Constantinus'un
emberlita stne konan heykelinin onu Apollo gibi resmetmesi de bu gei
aamasnn tipik bir zelliidir. Yunan
Latin tarz, geni, iki yan stunlu caddeleri gelitirmiti. Bu caddeler stnde gerekli
yerlerde geni meydanlar alyor, kavaklar oluuyordu. Simetri nemli bir ilkeydi. Bir
bakent iin grkem ve antsallk da
nemliydi.
zgr yurttalarn toplumsal ihtiyalar karlanmalyd.
ehir bu ilkelere uygun olarak ksa zamanda geliti ve Constantinus'un isabetli bir
seim yaptn kantlad. Daha iki yzyl gemeden Unkapan
Yenikap arasndaki surlar dar geldi ve
II. Teodosios
bugn grdmz yeni surlar yaptrd.
BZANS
Roma'nn ne zaman "Bizans" olduunu sylemek kolay deildir. Bizansllar kendilerini
Romal olarak tanmlyordu. Bu ayrm, 19. yzyl tarihilerinin kard bir ayrmdr.
Arada bir fark olduu, belirli bir zamandan sonra Dou Roma'nn ya da Bizans'n Bat
Roma'ya, daha dorusu, ayrm ncesi eski Roma'ya pek benzemedii hissedilir, ama
geiin ne zaman baladna veya bittiine karar vermek zordur belki bandan beri
ayrm vard.
Tabii, "ayrm neydi?" so
rusuna da daha kesin bir cevap bulmak gerekiyor. "Roma" denince
aklmza gelen belli bal zellikler paganizm anda olumutu; Bizans ise koyu
Hristiyan bir imparatorluktur. Ama Dou Roma'nn kuruluunda zaten Hristiyanlk
vard. Dolaysyla din, balca ayrm olmamal.
Sorun belki, Bat Roma'da zerk bir soylular snf olmasdr. Her zaman politik olarak
egemen olmasalar da, belirleyici oldular. Bizans'ta ise devletten zerk bir soylu snf
yoktu
sonraki

Osmanllar gibi.
Benim znel yorumum, bu deiimin 5. yzyl sonlarna kadar kendini belli ettiidir. Tek
dayanam da, ustinianos'un 6. yzylda Roma'y yeniden kurma giriiminde bulunmas.
"Yeniden kurma" giriimleri, hep, bir eyin kaybedildii bilincinin sonucudur.
ustinianos'un abalar Yunan
Latin geleneiyle Hristiyanl parlak bir biimde birletirdi. Bata Ayasofya olmak
zere, Hristiyanln en byk antlar stanbul'da bir klasik dnya ehri dokusunun
iinde ykseldi.
Ama sonraki yzyllarda Bizans srekli yprand ve zayflad. 1204 Latin igaliyle iyice
kt. Trkler fethettiinde ehir yar ykkt, n
fusu da elli bine kadar inmiti.
OSMANLILAR
Osmanl dneminde ehir ksa zamanda deiti, baka bir karakter edindi. Trkler
gebelik geleneinden geliyorlard; krsal alkanlklar ar basyordu. Bunun
sonucunda doa yeniden ehir iine girdi. Nfusun en fazla younlat birka istisna
semt dnda, btn evler baheliydi. Modern ehirlerde parklarla giderilen yeillik
ihtiyac, bu stanbul'da bahelerle karlanmt. Bu yzyln ortalarna kadar ehre
belirgin karakterini veren ahap konut tipi de bu en erken dnemlerden balad.
Ahabn tercihinin eitli nedenleri vard: Deprem korkusu, krsal alkanlk ya da
slam'n "fani dnya" ideolojisi gibi. Ama temel neden ekonomik
ti.
Ahap ucuz, inaat kolayd. Ayrca ahap ev, ehrin iklimiyle uyumluydu. Buna karlk,
nemli sakncas da, bilindii gibi, yangna dayankszlyd. Gerekten de yangn,
yzyllar boyunca stanbul'un bandan eksik olmayan bir felket olmutur.
Osma
nl yaplamasn balca iki kategoride ele alabiliriz: kamusal ve zel. Bu ikisi
arasndaki ayrm, Osmanl'da Roma
Bizans'ta olduundan daha bykt. Osmanllar ele geirdikleri ehri ykmadlar,
yapsn da bilinli veya amal bir ekilde bozmadlar. K
iliseleri camiye
evirdiler, Bizans'n ykseltilere antsal yap dikme politikasn srdrp tamamladlar.
"Kamusal" dediim kategorinin belirgin rnei "klliye"dir. Bu tip binalar padiah, vezir
ve aileleri, yani saray, vezirler ve baka varlkllar ina ettirir. Klliyenin amac ve
varlk nedeni kamu yarardr. Bir hayr iidir. Yaptrann servetine gre ilevleri oalr
ve eitlenir.
Klliye, ehrin geri kalan ksmna almaktan ok kapanan bir yap tipidir. Genellikle

merkezinde cami yer alr. Medreseler, hastaneler, klliyenin binalar her neyse,
merkezdeki camiye gre vaziyet alr, yzlerini ona dnerler (tabii bu, srtlarn ehre
dnmeleri demektir). Cami elbette dini, Allah' temsil eder. Ama ayn zamanda, dnyevi
ve fiziksel dzeyde, onu yaptran da. Bu bakmdan klliye, sanki ortasnda durup da
ona bakacak bu "bani"nin teftiine kendine sunar gibi durur.
Klliyenin oluturduu bu grece simetrik ve geometrik btnln dnda ehrin
kaosu vardr. Orada dz izgiler bozulur; erilir ya da zikzak yapar. Evler birbirine
yaslanr. Cumbalar birbirine uzanr, so
kaklar kmaz olur vb.
Aslnda mahallenin temelinde de, klliyedeki ilkeler vardr; ama ilkenin gerekleme
oran mahallede iyice azalr. Bunu aklamak iin, fetihten itibaren ehirde nasl
bir nfus olutuu konusuna ksaca gz atmak gerekiyor.
II. Mehmet Roma'nn bakenti ele geirip kendini Kayser ilan edince, tasarlad byk
ehrin nfusunu oluturmaya giriti. mparatorluun ok
uluslu dokusunu ehirde yeniden retti. Bunun iin eitli blgelerden Trk, Rum,
Ermeni topluluklarn ehir iinde iskn etti. Onu izleyen padiahlar da politikay
srdrd: Bayezid'in Yahudiler'i davet etmesi, Sleyman'n Srbistan'dan hnerli
ustalar getirmesi gibi.
Bylece yeni kurulan mahalleler, gelen to
pluluklarn kyleri gibi kuruldu. Bu, modern ada ncelikle snf temeline gre mekn
paylaarak kurulan Bat Avrupa ehirlerinden de, snflarn nemli olduu klasik (Greko
Romen) gelenekten de epey farkl bir modeldir. Her
mahallenin zengini ve yoksulu
ve ok sayda orta hallisi vard. Ortakln temeli etnik bad (ya da "aramba" veya
"Aksaray" gibi semtlerde, eski hemerilik balar). Dolaysyla aslnda mahalle de
yzn bir merkeze, srtn da ehrin geri kalan ksmna dnyordu. Ama bunu
klliye
gibi dzenli ve geometrik bir tarzda yapamyordu, nk gc yetmiyordu. Bu anlamda
devlet hendeseyi, sivil toplum kargaay temsil eder.
Mahalle merkezi ufarak bir meydandr. Burada kural olarak, birimin maddi temelini
oluturan
bakkal ve manav (kasap da
olabilir) ve toplumsallk mekn olan kahvehane bulunurdu.
Bylece Osmanl stanbul'u bir bakma bir kyler topluluu olarak geliti. Bu
"matlama" diyeceim bir zellik getirdi. Klasik Roma ehri, caddeleri ve

meydanlaryla, sanki ehrin bir

utan br uc
a "saydam" bir biimde grnmesi idealine gre kurulmutu. Akdenizli Yunan ve Roma
medeniyetlerinde hayatn byk ksm ak havada geiyordu. Bu Osmanl zamannda da
ok fazla deimedi, ama aklk daha ok evresi kapal avlulara vb tand. "Kadn
mahr
emiyeti" kavramnn da bunda pay olmal. Klasik adaki dz izgiler, klliyeler dnda,
labirentleti (aslnda, sarayn "zel" ini temsil eden Harem'de de labirent nitelii
vardr). slm
Osmanl uygarlnn "uzlet" kavram, "mahremiyet"i tamamlar. Devlet ve "zel"
arasnda, "kamusal'a pek fazla yer kalmamtr. Birey, "dar" da ii bitince, evinin
mahremiyetine snr ve orada "uzlet"i yaar.
Osmanl'nn parlak dnemlerinde stanbul dnyann bir numaral ehir statsn
korudu. O alarn teknolojik imknlar iinde sala
nabilecek hizmetler salanmt. Sleymaniye Klliyesi'nde Sinan'n yapt tuvaletleri
dnn; bir de, 16. yzylda, Paris veya Londra'da sokak ortasndan akan lam.
TANZMAT DNEM
19. yzylda Bat'da balayan sanayi devriminin sonular dnyann ehresini hzla
deitirdi. Gcn byk lde kaybeden Osmanl, bu gelime karsnda bsbtn
aresiz kald. Sanayi devrimi ehircilik anlayn ve pratiini de deitiriyordu. Bugn
de, gezdiimiz birok ehrin
belirleyici kar
akterini 19. yzylda edindiini gzlemleriz. Bu yzyl, modern dnyay, bildiimiz
dnyay balatr. Ondan ncesini anlamak iin fazladan bir zihni abaya ihtiyacmz
vardr. Ondan sonras ise ok daha ainadr. Bat'nn kap komusu olan Osmanl'nn ve
stanbul'un dnyay saran sanayi devrimi etkilerine kaytsz kalmas mmkn deildi.
Nitekim, Osmanl da zorunluu kavram ve nceki araylarndan ok daha kapsaml bir
yenileme programn balamt..
Bu yeni anlay, stanbul'un youn yerleim alanlar
ndan nce o kadar fazla meskn olmayan,
Halic'in kuzeyindeki blgelerde kendini gsterdi. Beyolu'nun tarihi, bunun byle
olmasnn koullarn hazr
lamtr. Galata semti, bir Cenova kolonisi olduktan sonra bu Dou Akdeniz kentinde
hep Bat dnyasn temsil etmiti. Osmanllar da diplomatik iliki kurduklar lkelere,
elilikleri iin o yakada yer vermi, bylece bu blge stanbul'dan farkl ve Bat'ya
yakn bir izgide gelimiti. Bat'dan gelen yeni ehircilik anlaynn, bu tr bir fizie

ve
nfusa sa
hip olan bu blgede yerlemesi doald.
Bylece ehir, bu yzylda, yeni bir medeniyet yrngesine girdi ve o medeniyetin
ehircilik ilkelerine gre biimlenmeye balad. Ne var ki, bu sralarda Osmanl
ekonomisi ar skntdayd. Onun iin dei
im yava
ve ksmi oldu. 18. yzyldan bu yana, artk yoksul bir ehir olmutu stanbul. Sermaye
yaylmad iin, erken Avrupa kapitalizminin yaratt grkemlilie
eriememiti. Bugn de bu yoksulluu aka grebiliyoruz.
Tanzimat'n stanbul'a biim verme giriimini, daha nceki byk deimeler arasnda
en ok Constantinus'un abasna benzetebiliriz. Yaplanla yaplmak istenen arasnda
uyum salanmas bakmndan ikisi de, yeni bir kent yaratmak zere giriilmi planl
abalardr. ki
sinde de, ehrin btnn gren bir gzn varl bellidir.
Daha nce de Osmanllar ehri Batllatrmaya alm, Moltke, Arnodin, Bouvard gibi
ehircilere proje smarlam, ama ayaklar yere basmayan bu projelerden sonu
kmamt. imdi daha gereki ve pratik bir programla ie balanacakt.
Geleneksel Topkap Saray'na son kk yaptran Abdlmecit ayn zamanda
Dolmabahe Saray'n ina ettirerek oraya tanma kararn veren padiahtr.
Topkap'dan Dolmabahe'ye fiziksel mesafe birka kilometreyi gemez, ama padiah
bu yer deitirmeyle birlikte, aslnda bir medeniyetten brne geiyordu (tabii btn
bu sreci balatann babas II. Mahmut olduunu unutmamalyz). stanbul'da "Bat",
ku
zeydeydi. Saray kuzeye tannca, doal olarak, ordu da onu izledi. Modernletirilen
ordu bu
yakada
yaplm yeni klalara yerletirildi. Tevikiye'de yaplan cami ve karakol, adnn da
gsterdii gibi, bu yakada yerleimi tevik ediyordu.
Ulam sorunlar, modernlemede itici g oldu. rnein kprlerin yaplmas belirleyici
bir deiimdi. ok
eskiden beri dnlen kprler gerekleti. Saray Bat'ya giderken eski ehri
bsbtn gzden karmam, kprlerle yedeine balamt. Demiryolu Sirkeci'ye
geldi; buharl vapurlar Anadolu yakasndan ve Adalar'dan insanlar kprye tamaya

balad. n
ce
atl, sonra elektrikli tramvay ulam hzlandrd, ayr yaamaya alm semtleri
birbirine balad. Londra'dan sonra dnyada yaplm ikinci "metro" olan Tnel, i
merkezi Galata ile konut alan Beyolu arasnda gidi
gelii kolay
latrd.
"Hasta ada
m" diye anlan Osmanl devletinin gc bu kadarna yetti gene de. zellikle
yangnlardan sonra, eski ehrin dar sokaklarn geniletmeye, dzenli hale getirmeye
altlar. Gece aydnlatmas balad. Kamusal elence kavram dodu. Btn eksiklere
ramen, b
unlar
nemli deiikliklerdi.
CUMHURYET
Trkiye Cumhuriyeti, bir bakma, stanbul'a kar kuruldu. Bu da, doal olarak, kentin
yaklak otuz yln derinden etkiledi.
Cumhuriyet'le stanbul arasndaki atma, yalnzca padiahn ve son hkmetlerinin b
urada
bulunmalarndan ileri gelmez. Buna ek olarak, bir ksm stanbul aydnnn belirli
stanbul gazetelerinde milli mcadeleye tavr alm olmalar da hikyenin btnn
aklamaya
yetmez. Temel sorun, Cumhuriyet'in bir milli devletin rejimi olarak ortay
a kmas, stanbul'un ise pek ok zelliiyle kozmopolit impa
ratorluun rn olmasdr. Ankara, corafi konumunun kazandrd askeri avantajlarla
(Balkan Harbi'nde ve anakkale srasnda stanbul'un bakent olmasnn tehlikeleri
grlmt zaten) Kurtulu Savann ynlendirildii merkez olmutu, ama bu sava
kazanldktan sonra da, kozmopolit stanbul'a kar "Anadolu'nun kalbi" olma
zelliiyle bakent ilevini devam ettirdi.
Kurtulu Savann kazanlmasndan sonra stanbul uzun sre tamamlanamayan
bir nfus
deiimi srecine girdi; nfusla birlikte, doal olarak baka eyler de deiti. Kurulan
milli devlette ok fazla istenmediklerini hisseden gayrimslim kesimler ehri dalga
dalga terk etti. Varlk Vergisi, 6
7 Eyll, Kbrs gerginlii gibi olaylar da sreci hzlandrd. Bu arada mlkiyette geni

apl bir el deitirme de oldu.

Yeni merkeziyeti devlette her alanda olduu gibi stanbul'la ilgili kararlar da
Ankara'da verilmeye balamt. Hatta bir aralk stanbul Belediye Bakanl stanbul
Val
isi'nin ikinci
ilevi haline getirildi. Tahmin edilecei gibi, stanbul'a ayrlan kaynaklar, stanbul'dan
elde edilen kaynaklara gre hatr, saylr derecede azald. Bunlarn uzun vadeli ve
nemli sonucu, stanbul halicinin ehir sorunlaryla ilgilenmez hale gelmeleri oldu. Yeni
bir ehir planlama ve
kurma ener
jisi Ankara'da younlarken stanbul ihmal edildi. phesiz ki stanbul imparatorluk
bakenti olarak ok uzun bir sre olaanst ayrcalklarn tadn karmt ve imdi
byk lde harap bir toplumun canlandrlmas srecinde nn biraz unutulmas ya
drganmamalyd.
Cumhuriyet'in kuruluundan 1940'lara kadar stanbul'da imar ve ehircilik adna ciddi
bir ie giriilmedi. Askerin kulland baz binalarn, klalarn niversiteye verilmesi,
hane
dana ait
saray ve kklerin kamu yararna alan kurumlara verilmesi gibi simgesel anlam olan
baz eyler yapld. Milli devlet hem Batllamaya, hem Trklemeye alyordu. Bunun
iin ynla sokak ad deitirildi, Rumlar'n youn oturduu Tatavla'nn Kurtulu'a
evrilmesi gibi anlaml deiiklikler yapld.
stanbul ve Trkiye 1930'lar boyunca yeniliin ve srekli yenilemenin ocuksu
cokusunu yaad. Bu ayn zamanda tarihle balarn kopmas anlamna geliyordu. Tarihe,
bir an nce kurtulmas ve uzaklalmas gereken karanlk bir maara gibi bakma tavr
yaygnlat. Geriye dnp bakarsak, Lut Peygamber'in kars gibi bir tuz direi olacakt.
Bu tavr, bu tarz bir "modernizm", daha sonraki yllarda da, her eyden nce bir tarih
ehri olan stanbul'da geni apl tahribata yol at, nk kanlmazlaan imar gerei
gndeme gelince, ilk kazma tarihe
vuruldu.
1940'larda, Vali Ltf Krdar zamannda baz imar faaliyetleri balad, ama byk apl
deiim 1950'de iktidarn seimle deimesinden sonra geldi.
Adnan Menderes stanbul'u ele almaya karar vermiti.
Yukarda deindiim, hemerilik bilincinin yetersizlii, bu gibi durumlarda ciddi bir
tehlike nitelii kazanr. nk ehrin btnne ilgi azalnca, bilgi de kalmaz, ehir
stne dnce
retimi de olam

az. Bilgi az sayda yetkilinin elinde toplanr, onlarn evresinde de, ehre ve yaplacak
faaliyetlere yalnz kendi karlar asndan bakan gruplar toplanr. Bu yalnz Menderes
zamanna zg bir ey deil, Trkiye tarihinin en genel ve kalc zelliidir
.
Merkeziyeti anlay kitleleri sorunlarn ve kararlarn uzanda tutar. Sonuta,
merkezdeki o yetkili, kafasndaki projeleri kimseye danmadan yrrle koyan
"ibitirici" tip olarak bildiini okur. Menderes bir babakan olarak, daha sonra
greceimiz b
irok belediye
bakannn prototipiydi.
En byk sorunlardan biri ulamd o yllarda. nsanlarn yzlerce yl yaya dolat
stanbul, Menderes hkmetlerinin Trkiye apnda uygulamaya koyduu ve ncelik
verdii, dolaysyla hzla gelien motorlu trafie
uygun bir altyapya sahip deildi. Menderes tarihi yarmadada Vatan ve Millet
Caddeleri ile Sahil Yolu'nu at. Dolmabahe
Karaky arasn, Badat Caddesi'ni geniletti.
Bu uygulamalar ehre gerekten ferahlama getirdi. Nitekim bugn hala, o zamanlan
yaamam olanlar bile Menderes'i rahmetle anar. Ancak, bir de madalyonun br
yzne
bakmakta yarar var.
Bir kere, bu caddeler yaplrken birok tarihi yap cmerte feda edildi ve
modernleme uruna tarihten vazgemenin zorunlu olduu dncesi merulat.
kinci nemli nokta, bu gibi geni caddelerin almasnn yan sra, ulam iin daha
kkl ve byk apta tedbirler dnme gereiydi. Bu daha koklu tedbir phesiz
metroydu. Metro yapmna o yllarda balanm olsa bu i imdiye kadar biter ve bugn
yaanan trafik facias nlenirdi. Ama bu tr toplu tama yntemleri o iktidarn genel
yaklamna aykryd. Onun iin de hi dnlmedi (Boaz Kprs dnld halde).
stanbul nfusu ve buna bal olarak konutlama da hesapsz bir bi
imde byyerek yrd.
Tarihi yarmadada bir ksm eski yangn yerleri olan geni alanlar irkin bir
apartmanlamaya terkedildi. Ayrca pek ok eski ve deerli bina da yerini zevksiz
apartmanlara brakt. Bu eilimler, doal olarak, yalnzca tarihi yarmadayla snrl
kalmad. Tarihe kar taknlm kmseyici, deer bilmez tavr bu dnemde geni bir
tahribata dnt.
te yandan ehir ii olmayan alanlarda da gecekondulama balad ve bu yeni eilim
1960'larda bsbtn hzlanarak yakn zamana kadar devam etti (imdi ise es

ki gecekondu
alanlarnn betonarme bloklarla kaplanmas srecindeyiz). Daha nce, stanbul'da
tip ehirlemeden sz etmitim. Drdnc tip olarak da 20. yzyln
gecekondulamasn
sayabiliriz.
Menderes dneminde ve onu izleyen yllarda stanbul'da olanlar, daha ncekiler
arasnda en fazla Osmanl dneminin balangcna ben
zetilebilir: Gle gelen yeni bir nfus olmas ve bu nfusun fazla plan program
gzetmeden ehre yerlemesi bakmndan. Gerekten, ehrin ikinci kere fethedilmesi
gibi bir eydir bu. Gelgelelim, bu seferki nfus ak ncekilerle kyaslanmayacak kadar
fazlayd ve ister iste
mez nemli sonular olacakt. Bugn on milyon kadar bir nfustan sz ediyoruz. Bu
Norve'in, Danimarka'nn nfusunun iki katndan fazla. stanbul'da yaayan on milyona
yeterli su salamak demek, btn Yunanistan'a su salamakla e anlaml. Bu koullarda,
krdan kente gelen bunca insann kentli olarak zmsenmesi ok zorlar ve upuzun bir
sreye yaylr. Kentli ile kyl aras bir hayat tarznn var
ln hepimiz
h
issediyoruz. Bu sayda insana gre olumam kentin elbette ciddi altyap sorunlar
kacak ve bu da hayat niteliini zede
leyecektir. Susuzluk, kanalizasyon yetersizlii, p sorunu, trafik kemekei,
betonlama, hava, su ve topran youn bir biimde kir
lenmesi vb. amzda teknoloji, sanayi devriminden nceki dnemlerle
kyaslanamayacak kadar gl. phesiz, insana daha nce hayal edemeyecei imknlar
verdii iin olumlu bir gelime bu. Ama byk g, ayn lde ykc ve yok edici
olabiliyor ve son yz elli ylda iyimserce uyguladmz teknolojinin hem genel olarak
dnyada, hem de dnyann belirli alanlarnda yaratt tahribatn ounu yeni yeni
kavramaya balyoruz. stanbul da bu eit tahribattan nasibini yeterince ald
ve henz bunu giderebilmi
deil.
Bu erevede, 20. yzyln "yemlii" ile Tanzimat'n stanbul'a getirdiklerini ksaca
karlatrabiliriz. Elbette, insanlar her eyi nceden bilemezler ve iyi niyetle
giritikleri uygulamalardan bazlarnn ok zararl sonular sonradan anlalr. rnein,
Tanzimat dneminde Hali kylarnn sanayilemeye terk edilmesi kt bir seimdi ve
bunun sonucunda stanbul Halic'ini kaybetti. Ancak, o sralarda dnyann baka
yerlerinde de benzer tercihler yaplmt. Avrupa'nn belli bal nehirlerinin youn
kirlenmesi de benzer bir durumdur. Yani, Tanzimatlar'n yanlglar, adalarnn da

payla
t yanlglard.
Ayn yargy Cumhuriyet dnemi iin tekrarlamak o kadar kolay deildir. Ortada,
ncelikle stanbul'la ilgili iki nemli yanl olduu grlyor. Bunlardan birincisi, yaplan
ilerin yol aaca sonularn nceden hesaplanamamasdr. kincisi de, taklit edilen
modelin gerekte ne olduunun yeterince anlalmamasdr.
Bir ehrin gelimesinin zgn dinamikleri elbette vardr; ama lke koullar
da o gelimeye mdahale eder. Azgelimiliin birok skntsn yaayan Trkiye'de
stanbul'un vaad ettikleri ok kiiye ekici
geldi ve hesapsz bir g balad. evrede, imdi Gebze ya da erkezky gibi yerlerde
yaplmaya allan ehri koruyacak istihdam alanlar ama abas ancak i iten
getikten sonra dnlebildi.
Bu hzl nfus younlamas karsnda, kaynaklar da artmaynca, yerel yetkililer
aresizlie dtler. Gelimenin ardndan srklenir olduk. rnein otomobil says
durmadan artarken otopark sorunu zlemedi. stanbul'un tertemiz denizi on yllk
bir sre iinde berbat oldu. Patlayan p dalar, her an yaylma ihtimali olan salgn
hastalk ve daha nice fiili ya da potansiyel tehlike bu hesapsz gidiin sonula
rndan sadece birka.
Byle olumsuzluklar, izlenen modeli anlamama veya anlamak istememenin bizi mahkm
ettii sonulardr. Belirtmeye altmz Bat ehirlerinde bizdekinden ok otomobil
var, ama toplu tamann btn gerekleri yerine getirilmi. Modern teknoloji ve inaat
var ve ok daha zevkli
ama tarihi dokunun korunmas iin her trl tedbir alnm. Sermayenin hesapsz
dalgalanmalarnn insana ve kltre zarar vermemesi iin birok are dnlm.
Zamanla yarma abas bu kadar ciddi bir lm
kalm sorununa dnmedii iin, niteliksiz retim byk lde engellenmi. Bunlara
ramen, o Bat kentlerinin de pek ok sorunu var. nk ada toplumlarn
imknlarnn bykl dolayl olarak sorunlar da bytyor.
GELECEK PERSPEKTF
Bu koullarda stanbul'un geleceini nasl dnebiliriz?
ehir bir katastrofa doru mu gidiyor?

Yaplacak ilk i, herhalde, stanbul iin bir tasarm oluturmaktr (tabii, birden fazla).
Byle bir tasarmn temel elerinin ne olabilecei stne biraz fikir egzersizi
yapabiliriz.
amzda byk bir kentin bir metropol oarak salkl gelimesinin yolu uluslararas
olmaktan geiyor. Bu sre hem maddi bakmdan, hem de kltrel bakmdan, byk
kentlerin temel ihtiyalarna karlk veriyor. Onun iin stanbul'un geleceini yalnz
Trkiye de
il,
bulunduu blgenin snrlar iinde dnmek gerekir. Trkiye ve stanbul bugn
kaplar Ortadou'ya, Akdeniz ve Karadeniz blgelerine, Balkanlar ve Orta Asya'ya
alan bir konumda. Bu hinterland, tarihinin balangcnda, stanbul'u nemli bir
merkez haline getirmiti, Akdeniz hl dnyann ortasnda gibi grnd srece,
spanya ve Osmanl devleti, gelecei belirleyecek iki lke grnmndeydi. Ama yeni
ktalarn kefi Atlas Okyanusu kysnda kurulu lkelere byk bir gelime hz verdi ve
Osmanl devleti tarihin kysnda kald.
Bugnn dnyasnda byle koullar artk ald. stanbul'un yeri gene nemli ve
elverili.
Ancak, daha nceki ift kutuplu dnyada "NATO'nun ileri karakolu Trkiye" gibi bir
role
yeniden girmekten kanmamz gerekiyor. Trkiye ve stanbul barn yapc bir esi
olduu lde blgenin nemli metropol haline gelebilir. Bunun iin de Trkiye'nin
atan bir lke, stanbul'un atan bir kent olmamas zorunlu.
Uluslararas bir kent olmann onsuz edilmez koullar var. Bunlar
saymak bile gereksiz. Zaten
yeterince gecikmi olan bu ilerin hzla tamamlanmas gerekiyor. Dolaysyla, artma
tesisleri kurulmas, pn aklc bir biimde yok edilmesi, metronun almaya
balamas gibi ileri, stanbul'un gelecek projeksiyonunun asli eleri gibi grme
mek gerekir. Bunlar, oktan olup bitmeliydi.
Uluslararas kent kavram ile bugnk yapsyla stanbul arasndaki en byk mesafe
kltr alannda. Nfusu ok daha az olan eitli Avrupa ehirlerinde, rnein bir
haftann kltr
etkinlikle
rini izlemek isteyen yerli ve yabanclar, bu bilgiyi vermek zere zel olarak yaymlanan
dergiler alrlar. Bu dergilerde, szgelii yalnz sinema haberleri, sayfalarca srer.
stanbul'da durum hi byle deil. Bakrky gibi bir yeri alalm. Bakrky stanb
ul'un bir
ilesidir. Ama bamsz bir ehir gibi baktmzda, Trkiye'nin en byk be alt ehri
kadar nfusu olduunu gryoruz. Bu kadar kalabalk bir yerde ka sinema, ka tiyatro,
ka kltr kuruluu var?

Bu eksiklik, stanbul halknn byle eylere ihtiyac olmamasndan ok, genel byme
hznn getirdii salkszlktan kaynaklanyor. Son yirmi, otuz yllk stanbul tarihi,
milyonlarca insan bu ehre yerletirirken yalnzca en temel ihtiyalarn
karlanmasyla yetinmek zorunda brakt. "Ban sokacak bir at" kadar basit bir
eydi bu, sonuta. Dolaysyla, ksa srede orada burada bitiveren pek ok yeni
yerleim blgesinde sosyal ve kltrel hayatla ilgili hibir ey d
nlmedi.
Bu kenar semtler bir yana, emektar an Sinemas yandktan sonra, stanbul'un
tamamnda teknik donanm yeterli sadece iki konser salonu var. Uluslararas konferans
mekn olarak Spor ve Sergi Saray dzenleniyor ve trnn herhalde uzun sre tek
rnei olacak. Bu da kaliteli basketboln nerede oynanaca ve seyredilecei
sorununu karyor. Bunlar gerekten
ok ciddi yetersizlikler.
imdiye kadar yrrlkte olan mantn deimesi ve yatrmn kltr alanna ynelmesi
gerekiyor. Yalnz bildik alanlarda, sinema ve tiyatro, sergi ve konser meknlarnn,
kitaplklarn yaygnlamas gibi yatrmlar deil, hemerilik, sorumlu ve katlmc
yurttalk bilincini yaygnlatracak yaplar da olumas gerekiyor. Yurttalarn semt
dzeyinde ve ehir dzeyinde tartmaya katlarak bilgilenmesi, kararlarda sz sahibi
olmas gerekiyor.
A
yn zamanda, ehrin tarih zenginliinin ortaya karlmas ve korunmas iin ciddi
yatrm gerekiyor. Bunun yaplmas her eyden nce bir "insanlk borcu", nk
stanbul'un insanlk
kltr tarihi iin
de nemli bir yeri var. Ama bu ihtiya stanbullular i
in de son derece
geerli. Son yllarda balayan restorasyon giriimleri geniletilmeli, yaygnlatrlmal,
ayn zamanda bu ileri yapacak yeterli kadrolarn yetitirilmesi iin almaldr. Tarihi
yarmadada neredeyse btn ehri bir ak hava mzesi ha
line getirecek kadar ok tarihi zenginlik var ve
bunlarn byk ksm gz gre gre yok olup gidiyor.
Kentin uluslararaslamas vazgeilemeyecek bir hedeftir. Ama "uluslararas" olmann,
bugnn dnyasnda, baz ciddi sakncalar da vardr. nk bu bir standartlama,
anonimleme ve kiiliksizleme anlamna da geliyor. Hem ehrin yaps, hem de olayn
mant bu iki srecin farkl meknlarda gelimesini gerekli klyor. Gkdelen otelle
rin, iyerlerinin, onlarn destek ve yap hizmetlerinin yer alabilecei
pek ok mekn hl var stanbul'da. Ama, Alman Konsolosluu'nun yannda devasa Park

Otel gkdeleni yapmak gibi yanlglara artk dlmemesi gerekiyor. Ayn zamanda
tarihi blgelerin gereksiz pej
mrdelik ve sefaletine de
artk gz yummamalyz. Bu pejmrdelik bir "kltrel farkllk" esi deil, somut
koullarn yaratt arzi bir du
rumdur ve giderilmelidir.
Sonu olarak, stanbul'un hl ok hzl olan organik bymesinin gerisinde kalmaktan,
plansz bir debelenme halinde bir oraya, bir bu
raya hamle
edip bir eyleri dzeltmeye alma
durumunda kalmaktan kurtulmak gerekiyor. nce, zihinde geerli bir gelecek
projeksiyonu kurmal, ne istediimizi netletirmeliyiz. Sonra, bu uzun vadeli tasarmn
gereklemesi iin ncelikleri saptamal ve bunlarla elde
bulunan ve yaratlmas gereken kaynaklarn dengesini kurmalyz.
Temiz, etkili, ilgin ve zgn bir stanbul, hl mmkn.
SULTANAHMET VE EVRES
Bugn Sultanahmet Meydan adyla bildiimiz evre, yani tarihi yarmadann bat ucu,
stanbul'un en eski blgesidir. Efsanevi Byzas'n ya da ilk kurucu kimse onun ehrini
burada kurduu anlalyor. Pagan stanbul'un Akropolis'i bugn Topkap Saraynn
kaplad yumuak ykselti stne yaplmt. O Akropolis'ten bugne hibir iz kalmad.
stanbul
olduk
a eski zamanlardan beri geni bir imparatorluun ba
kenti olduu iin, ehrin bu blgesi de yalnz onun deil, ayn zamanda btn
imparatorluun merkezi olarak tasarlanmt. Bunu en iyi anlatan ant, imdi
Ayasofya'nn karsndaki kede, su terazisinin
yannda, mtevaz bir ekilde duran Milion tadr. Buras Dou Roma
mparatorluu'nun bakentinde, dnyann balad yer, dnyann "sfr noktas" olarak
kabul
edilmiti. ehrin ana caddesi, Mesa, buradan balar, belirli meydanlarda atallarla
ayrlarak sur kaplarna varr, oradan da dnyann drt bucana yaylrd. Bu atallar
"Y" harfine benzer. Ana yolun "Y"sinin taban Sultanahmet'ten balar, iki atal u da
Yedikule ve Edirnekap kaplarna uzanr. Arada daha k
k "Y"ler oluur.

mparatorluk merkezinin en nemli binalar da bu blgede toplanmt: mparatorluun

somut temsilcisi tabii imparatordu. Onun oturduu ve btn devlet ilevlerini yerine
getirdii saray buradayd; saray, ehrin ve imparatorluun siyasi merkeziydi.
mparatorluun en by
k
kilisesi, dolaysyla dini merkezi (yani Ayasofya)
buradayd; kutsaln yannda, dnyevi eylemin merkezi olarak, en belirleyici toplumsal
elencenin yapld Hipodrom da gene buradayd. yle ki, hazrlanan zel yollardan
imparator kiliseye de, Hipodrom'a
da, "sokaa" kmadan geebiliyordu. Ayrca, Bazilika sarnc gibi, merkezin
ihtiyalarn karlayacak byk destek yaplar da kurulmutu.
ehrin bu blgesinin manevi karakterini Osmanllar pek fazla deitirmediler. Onlar da
saraylarn burada ina ettiler; Ayasofya'nn yan sra en grkemli camilerden biri
(Sultanahmet), en byk hamamlardan biri (Hrrem Sultan) burada kuruldu. Hipodrom,
Trk sporu ciridin oynand At Meydan'na dnt.
SULTANAHMET VE EVRES
Sonu olarak blge, bugn de turist
lerin ilk azda gezme ihtiyacn duyduu, en antsal yaplarn topland blge olarak
kald.
AYASOFYA
Bu byk antn bulunduu yerde daha nce ayn ad tayan iki kilise yaplm, ama
bunlar eitli nedenlerle yok olmutu. Onlarn baz kalntlar bahede duruyor.
mparator ustinianos siyasi dzeyde eski Roma mparatorluu'nu yeniden bir araya
getirme amacyla generali Belisarius'u talya'ya ve Kuzey Afrika'ya yollarken, bu
iddial planlarna uygun bir biimde, bakentinde o zamana kadar grlmemi
byklkte bir kilise yaptrmaya giriti. Matematiki Tralles'li Anthemius ve
Miletus'lu geometri bilgini sidorus kilisenin mimar olarak grevlendirildi. Ksa sre
sonra Anthemius ld; Kilise tamamlandktan az sonra bir ksm depremde kt. O
zaman ie
katlan, Miletus'lu mimarn yeeni gen sidorus'un katksyla kubbe kasna
ykseltilerek arlk azaltld ve bu biimiyle kubbe ve kilise, zaman zaman baz
onarmlardan geerek, gnmze kadar geldi (dardan duvar destekleyen byk ve
biraz
"estetik
siz" destek duvarlar bu sonraki onarm ve tedbirlerdendir. Dou
bat akndaki yarm kubbeli duvarlar yeterince salam olduu halde, kuzey

gney duvarlarndaki kemerler grece zayf kalm ve bunlarn ek desteklerle salama

alnmas gerekmiti).
Ayasofya'
nn grnm, boyutlar, bugn de ona bakan insanda hayret ve huu duygulan
uyandrr. Ama ada insann gz ve bellei, ne olsa ok sayda antsal binaya gre
koullanmtr. 6. yzylda
ve ok daha sonralar
bu binay grmek benzersiz bir yaant
olm
alyd. Nitekim ustinianos kendisi de kilisenin resmi alnda heyecana kaplm ve
"Seni getim, Sleyman!" diye haykrmt. Daha sonra yaplan yalnz kilise, srayla
Londra'da St. Paul, Roma'da St. Peter ve Milano'da Duomo, Ayasofya'y byklkte
geride brakmlardr. Bu balamda birka rakam verelim: Kilisenin yzlm 7570
metrekaredir. Uzunluu 100 metreyi geer. Orta nefin boyutlar 75x70 metredir.
Kubbenin yerden ykseklii 55.60, ap ise
31
32 metredir (onarmdan tr tam bir daire deildir). Bir zaman kubbeden sarktlan
iskandillerin yere dedii noktalara iaret konmutur. Bunlar birbirine balayarak
yuvarla dnnce, kubbenin bykl, grdmz ve bildiimiz halde, bizi bir kere
daha artr. Binann d grnnden ok, ncelikle iinin etkileyiciliine nem
verildii, ok dikkatli olmayan bir bakla da anlalyor (bu apta bir binann d
grnnn nasl olsa yeterince etkileyici olaca dnlmt herhalde).
Mimari plan olduka ilgintir. O zamana kadar genellikle yuvar
lak planl binalarda baaryla (Roma'daki Pantheon gibi) kullanlan kubbe, drt ke bir
bazilikal binann zerine oturtulmu. Dolaysyla yuvarlak kubbe aadaki dikdrtgene
pandantiflerle balanyor. Ama asl dahiyane yenilik, kubbenin iki yanna yaplan iki
yarm kubbeyle merkezi meknn geniletilmesidir. Bu, binann iinde durup bakan
insana muazzam bir genilik duygusu veriyor (hatta belki de "ezici" bir etkisi var).
Kasnakla yarm kubbeler ve onlar destekleyen alt daha kk kubbeye ramen,
merkezde byk bir arlk vardr ve bu arlk kilise iinde, zeminde ve st galerilerde
sralanan 107 stuna bindirilmitir.
Plan 1. Ayasofya.
Ayasofya'dan sonra, Bizans mimarisinde, bu apta yeni bir bina inaatna giriilmedi.
Bu bakmdan Ayasofya kendinden sonraki Bizans mimarisinden ok, Osmanl mimarisini
etkilemitir. zellikle yarm kubbelerin dzenlenii Osmanl mimarlarna esin kayna
olmutur. Ancak i dzenlemelerde Osmanl mimarlar merkezi arl ok sayda
stundan az sayda ama daha gl dayanaklara aktarma ve bylece i mekn
geniletme, daha dorusu, gr engelleyen eleri azaltma yolunu tutmulardr.
Konstantinopolis'in Patriklik kilisesi olarak 916 yl kullanlan Ayasofya, 1453'te,
fetihten ksa

bir sre sonra camiye evrildi. O

an ideolojik koullarnda bu deiim bir sayg jesti olarak anlalmaldr. Kitaba ve
tek Tanr'ya inanan insanlarn yapt bu byk ve gzel binay, ayn Tanr'ya biraz
farkl biimde inanan Mslman Trkler de en grkemli ibadethaneleri olarak
benims
ediler. mparatorluun son yllarna kadar zel gnlerde en sk kullanlan cami
Ayasofya oldu. Bu det, yakp ykmann yannda, uygar bir davrant. Pratikte de,
birok deerli tarihi binann korunmasn salyordu. Mslmanlar kendi inanlar
gerei tasv
irleri
kaldrdlar, resimlerin, mozaiklerin stne badana ektiler (bu da aslnda ok sonralar
yapld ve koruyucu ilev grd), ama rnein konoklastlar gibi resimleri tahrip
etmediler. Zamanla
bu yeni camiye drt minare eklendi; iine mihrap, minber gi
bi Mslman ibadetinin eleri kondu. Btn camilerde yer alan "Allah", "Muhammed",
"Ebubekir", "mer", "Osman", "Ali",
"Hasan" ve "Hseyin" levhalar asld. 477 yl boyunca da Ayasofya Mslmanlarn bir
numaral ibadethanesi olarak kullanld. Osmanl d
nemi boyunca birok byk ve grkemli
cami yapld halde, Ayasofya bu zelliini korudu. 1935'te, ok yerinde bir kararla,
mze haline getirildi (bu zaman zaman siyasi bir tartma konusu oluyor, nk baz
kat Mslmanlar tepkici bir tavrla Ayasofya'nn yeniden cami yaplmasn istiyorlar,
ama kilise olmasn isteyen Ortodokslarn da varln iitiyoruz).
Ayasofya'nn eski girii bat kanadndayd ve buraya, imdi izi kalmayan bir avludan
(atrium) geliniyordu. D nartekse be kapdan girilirdi; yandaki en byk ve gzel kap
imparator ve ailesi iindi. Muhafzlarn imparatoru bekledii bu girite, ancak 1933'te
badana altnda bulunmu bir mozaik var: ki imparator, Konstantinos ve ustinianos,
kucanda sa'y tutan Meryem'e stanbul surlarn ve Ayasofya'y armaan ediyorlar.
Bunun 10. yzyldan kalma olduu sanlyor (konoklast tahribatndan tr kilisenin
orijinal mozaiklerinden hibiri kalmamtr). Ancak, Freely'nin Strolling Through
stanbul'da dikkati ektii gibi, ne surlar
surlara, ne de Ayasofya Ayasofya'ya benziyor!
Buradan dokuz kapl ve tonozlu i nartekse geebiliyoruz. Ortadaki kap zellikle
grkemli. imdi tepeleri pirin kapl olan kaplarn ustinianos zamannda gm kapl
olduu biliniyor (bu gibi deerli madenlerin ou da 1204 sonrasnda, Latin igali
srasnda yama edilmi). Orta kapnn zerinde sa eliyle
herhalde bizi
kutsayan sa mozaiini gryoruz. sa'nn nnde secdeye varan imparator figrnn
VI. Leon'u temsil ettii kabul ediliyor. Byleyse,
Leon ok fazla evlendi
i iin zr diliyor olmal!

Narteksten nefe girdiimizde, sanrm loluk ve pek ok pencereden szlen k

hepimizin ilk ve sarsc izlenimini oluturur. Ayrntlar yava yava seilir hale gelir.
Kubbe ve yarm kubbeler, kasnaktaki krk pencere, yarm kbbelerdeki, duvarlardaki
pencereler. Arka planlar daha da mistik bir lolua brnen kolonadlar. Yukardan
sarktlm muazzam kandiller, kenarlardaki kpler, vb. srayla gr alanna girer.
Stunlar dnyann drt tarafndan toplanp buraya getirilmiti. Bazlar, Efes'teki
Artemis tapna gibi, antik dnyann belli bal antlarndan; Heliopolis'teki Gne
Tapnandan, Baalbek'ten... Uzaklardan tanm somaki stunlar, Marmara
Adas'ndan getirilen siyah beyaz mermer stunlar ya da duvarlar kaplayan
kesme mermerler, bunlardan bazlarnn neredeyse figratif resim izlenimi veren
artc dizaynlar. Stun balklar btn Bizans sanatnda benzeri bulunmas g bir
sabr ve ustalkla vlmtr.
Net ksmnda, kubbenin altnda bulunan mozaiklerden bir ksmnn Osmanl dneminde
uzun zaman rtlmedii anlalyor (rnein 17. yzyln nl seyyah ve yazar Evliya
elebi bunlar anlatr, demek ki o srada stleri rtlmemitir.) Apsiste, kucanda
ocuk
sa ile Meryem'i
grrz. Gene apsiste nl Cebrail
mozaii vardr. Kemerin kuzeyinde ise Mikail'in kanatlarndan sadece birka ayrnt
seilebiliyor Kuzey duvarndaki nilerde Hristiyan aziz, gnatios, Hrisostomos ve
gnatios Teoforos resmedilmi. Kubbenin pandantiflerinde (doudakiler) resmedilmi
fig
rler ise melekler.
Ayasofya'nn ekici blmlerinden biri de her zaman ak olmayan st galerilerdir.
Ortodoks kiliselerinde gynaeceum (yineka) denilen kadnlar ksm yukarda yaplr.
Ayasofya'daki "yukar", doal olarak hayli yukardadr. mparatorienin, imparator
ailesinden kadnlarn, sradan kadnlarn, ayrca da sinodlarn vb. blmeleri bulunan bu
gale
rilerden, kilisenin iine
kubak bakmann gzellii de bambakadr. Bu galerilerde mparator
Aleksandros'un, mparatorie Zoe ile kocas Konstantinos'un (kocalar deitike
mozaikteki yzn de deitii sylenir), Ioannis Komnenos ile kars Eirenenin, son
olarak da, sa ile, insanl kurtarmas iin ona yalvardklar sanlan Meryem ve Vaftizci
Yahya'nn resmedildii Deesis sahnesinin
mozaikleri
vardr. Latin igalinin bakomutan Venedik dukas Dandolo'nun mezar bile buradadr!
Ama bu galeride stanbul'a Dandolo'dan da uzak birinin kazd bir yaz var. Runik
alfabeyle kazlm bu yaznn tamam okunamyor, yalnz "Halfdan" diye bir Viking ad

seilebiliyor.
Macarlar, Lombardlar gibi Vikingler de Bizans hassa alaynda almaya ve para
kazanmaya gelirlerdi. Belki de bunlardan biri ayin srasnda
skntdan adn taa kazd.
Trkler Ayasofya'ya gerekten ok deer verdikleri iin, pek ok padiah, ehzade ve
hanm sultan trbesi caminin bahesinde yer alr. rnein, I. Mustafa'nn gmlmesi
iin eski vaftizhane trbeye evrilmitir (onun yanna nl Deli brahim'i de gmdler
ve bylece buras "aklndan zoru olan padiahlar trbesi" haline geldi). Ayrca saltanat
yllar birbirini izleyen II. Selim'in, III. Murat'la III. Mehmet'in grlmeye deer
trbeleri de burada yaplmtr.
Bahede, 19. yzyl ortasnda Ayasofya'y restore eden svireli
talyan Fossati kardelerin yapt muvakkithane, I. Mahmut zamanndan adrvan,
saysz stunlar, daha nceki (Teodosios zamanndaki) Ayasofya giriinin kalntlar,
kuzey duvarna bitiik imaret, bir de sevimli kahve vardr. Yeni bir yne doru
atlmadan nce bu kahvede oturup az nce grdnz pek ok eyi
zihninizde sraya sokabilirsiniz.
Ayasofya hakknda, bu yaknlarda ilgin bir aratrma yaymland: Stefanos Yerasimos,
La
Fondation de Constantinople et de SainteSophie (Institut Franais d'Etudes
Anatoliennes
d'stanbul, Librarie d'Amerique et d'Orient, Paris 1990). Yazar eskiden beri bilinen
ok sayda efsaneyi yeni bir anlayla deerlendirerek efsanede yer alan ideolojik
tarihi deifre ediyor. Bunun iin Trk efsanesine kaynaklk eden Hristiyan ve Arap
metinlerini de taryor. mparatoru, Tanr'nn yeryzndeki glgesinden ok, onunla
rekabete kalkan bir gsp olarak gren (demokratik eilimli) yazarlar, teden beri,
azametli ibadethaneleri veya dnyevi azamet sergileyen her trl yapy eletirmiler
tabii efsane biimi ve dini ideoloji kalplar iinde. Konstantinopolis'in hikyesi de ta
Hazreti Sleyman'dan balyor ve onun putperest gemile uzlamas anlatlyor
(karsnn putperest olmas, cinlerle uzlamas vb.). Zaman iinde, Yanko bin Madyan ad
verilen bir efsane kiisi tretiliyor ve stanbul'un kuruluu ona ykleniyor. Ayasofya
bu efsanelerde merkezi rol oynuyor. Kalp, kltrden kltre, hem zn koruyarak,
hem de her seferinde yeni eler eklenerek aktarlyor. Kibirli dnyevi hkmdarlarn
gnahlaryla yaklatrdklar kyamet efsanesi de bu elerin arasnda. Yerasimos'un
bu son derece ilgin eserine ben de bu kitabn uygun blmlerinde deineceim.
Sz efsaneden almken, Yerasimos'un aktard temel ve dngsel mite, daha basit
ve folklorik nitelikte birok bakalar eklenebilir. Ayasofya ile ilikisi olan herkes,
Bizansllar, Latinler, Ermeniler, Trkler bu edebiyata katkda bulunmutur.

Kkeni herhalde Bizans olan dramatik bir efsaneye gre, sava kazanan Trkler
Ayasofya'ya geldiinde patrik dua etmekteymi. Gneyde, Ayasofya kitapl ynnde
bir kapy ekip ortadan kaybolmu. Bu kap bir daha almam. Kubbenin stne
yeniden ha konduunda alacak ve o anda patrik de geri gelip yarm kalan duasn
bitirecekmi.
Fetihle ilgili sylenti oktur: rnein, Fatih giri kapsna eliyle vurmu ve kap
kapanmaz hale gelmi. Bu eitli "almayan" ya da "kapanmayan" kap sylentileri
dnda, bir de, kilisenin gneydou kesindeki payede grlen, el izini andran oyuk ve
baz baka izik
ler hakknda da hikyeler anlatlr: Fatih oraya eliyle vurmu, at da stuna ifte atm,
hem elin, hem de naln izleri kalm vb.
Bunun gibi turistlere gsterilen, ilgi ekici bir ayrnt da kuzey bat tarafndaki bir
stunda grlen, iine parmak sokulabilir boyda, ii nemli oyuktur. Bunun uuruna
ya da tedavi edici
zelliklerine inanlr. Nemin aklamas, tan su emer cinsten olmasdr herhalde.
Binaya girite grlen iki byk mermer kp iin de hikyeler vardr ki, ksmen olgusal
da olabilir: III. Murat zamannda Bergama'da bir iftinin tarlasn srerken bunlar
bulduu herhalde dorudur. tane olduklar, birinin iftide kald ve geen yzyl
banda Louvre mzesine gittii sylentisinin doruluk derecesini bilmiyorum.
Bizans'tan kalan sevimli bir efsaneye gre, ustinianos ayindeyken elinden kutsal
ekmei drr; eilip alana kadar, bir arnn ekmei alp utuunu grr. Bunun stne
ferman karp btn ar sahiplerinin kovanlarda bu ekmei aramalarn buyurur, bulana
da dl vaad eder. Birka gn sonra bir arc elinde bakalarna hi
benzemeyen bir petekle kagelir; bu petek, ite, Ayasofya'nn plan olur.
Kilise yaplrken parann bitmesi, tabii, yaygn bir efsane motifidir. nsan klnda bir
melek grnp gerekli paray bulmutur. "Kutsal Bilgelik" anlamna gelen adn da bir
ba
ka melek
sylemitir.
Ermeni edebiyatnda, bu grkemli eserde Ermeni mimar ya da ustalarnn da emei
getiine dair kaytlar vardr. Mslmanlar ise, kubbenin harcnn Hazret
i Muhammet'in tkryle tutturulduuna inanrlar.
HASEK HRREM HAMAMI

Ayaso
fya ile Sultanahmet Camii'nin aras ok yakndr. (Burada yer alan parkta yazn baz
geceler "ses ve k gsterileri" yaplyor. Byle eyleri sevenler iin ilgin olabilir.)
Parkn bir kesinde ve iki iba
dethane arasndaki hamama, bu ksa yry srasnda uranabilir.
Hamamlar Osmanl mimarisinde nemli bir yer tutar. stanbul'da Roma'dan veya
Bizans'tan hi hamam kalmamtr; ancak Osmanl hamamlarnn Bizans hamamlarnn
planna bir hayli uygun olduu biliniyor (binann ilevi de zaten belirli bir me
kn dzenleme biimini rasyonel
klyor). Osmanl hamamlar arasnda yalnz kadnlara veya erkeklere zg olanlarn
yannda birok hamam da hem erkek hem kadn mteriler iin yaplmtr. Bunlara
"ifte hamam" denir. Bu tipte, slam ahlakna uyarak erkeklerle kadnlarn birbirlerine
hemen hi rastlamadan binaya girecekleri bir plan yapmak, mimarn gsterecei balca
marifettir.
Buradaki hamam, Kanuni Sleyman'n sevgili Rus ya da Ukrayna asll kars Hrrem
Sultan (asl ad Rokselan diye bilinir, ama bu da muhtemelen "Rusya'dan" anlamndadr)
tarafndan smarlanm ve Mimar Sinan tarafndan ina edilmitir. Muhtemelen,
stanbul'daki en byk Trk hamamdr. Sinan, iki ksmn kaplarn uzun dikdrtgen
binann iki kart ucuna
koyarak, cinslerin gerekli ay
rmn gerek
letiriyor. Bizans'n en byk hamam olan Zeuksippos hamam kalntlarnn da tam
buralarda bulunmu olmas ilgin.
Ypranan Haseki Hrrem Hamam uzun zaman bir yar yknt olarak durduktan sonra
restore edildi ve 1980'lerde stanbul Festivali'nin resim sergileme meknlarndan biri
olarak hizmete ald. Alan ilk sergide mer Ulu'un resimleri de vard. Bu ehrin
byk nktedanlarndan Hseyin Ba, sonra mer'e rastlaynca, "Senin natr
mort'lar ok beendim," demi.
Ancak imdi bu "sergileme" ilevinin, ticari bir "hal sergileme" ilevine dnt
grlyor. phesiz hamamn kendisi, burada yaplan ticaretten ok daha ilgin.
SULTANAHMET CAM
Alt minareli caminin dnyadaki tek rnei olan Sultanahmet Ca
mii'ne (yalnz Sultanlar ve aileleri birden fazla minaresi olan camiler yaptrabilir ve

bunlara "sultan"n oulu olan "seltin" denirdi) parkn karsndaki kapdan veya
Hipodrom'a bakan dou tarafndan girilebilir. Aslnda Mekke'de alt minareli bir cami
vard. Bu yaplnca, I. Ahm
et, o camiye yedinci minareyi eklettirdi.
Sultanahmet, I. Ahmet tarafndan, 1609 ile 1616 yllar arasnda yaptrld. I. Ahmet'in
14 yanda 14. Osmanl padiah olarak tahta kp bundan 14 yl sonra (topu topu 28
yanda)
lmesi ilgintir. Mimar Mehmet
Aa, Sinan okulundan yetimi mimarlardand. "Se
defkr" olarak da
bilindiine gre, sedef ilemeciliinde baar kazanm olmaldr. Ahmet, caminin tam
Ayasofyann karsnda yaplmasn istemiti; bundan, binann antsallna nem verdii
so
nucunu karabiliriz. Mehmet Aa da belli ki en ok bunun iin al
m. Sonuta, 23.5 metre apnda ve 43 metre ykseklikte kubbesiyle Sultanahmet,
Ayasofya'dan daha byk olmay baaramad. Kubbesi Ayasofya'ya en yakn olan
Sinan'n Edirne'deki Selimiye'sinin (31
.5 metre
ap) ve stanbul'daki Sleymaniye'sinin de (26 metre ap) gerisinde kald. Osmanl
mimarisinin altn a sona ermiti.
Sultanahmet, mimari zmlerinin baarsndan ok, iindeki ini
lerle n yapmtr ki, bunun byle olmas da normaldir. Kubbe arl
nn kaln stunlara datlmas, merkezde mekn geniletme avantajna karlk, genel
plann monotonlamas ve fil ayaklarnn hantallamas dezavantajna debilir.
Sultanahmet'te bunlarn ikisi de olmutur. Plan, Sinan'n ilkin ehzade'de denedii
drt yarm kubbeli merkezi plana bir ey eklemez (iki yerine er eksedra yapmak
dn
da). Ama ehzade kadar "sevimli" de deildir
belki
byklnden tr. Fil ayaklarn ortadan, zerinde hat olan bir bantla blmek, st
ksmdaki yivleri de iniyle bezemek dncesi, herhalde bu hantall azaltmak iindir,
ama bu da ancak ksmen baarl olmutur.
Buna karlk ii znik'in son parlak dnemlerinin iek ve aa motifli ok gzel
inileriyle doludur. Yirmi binin stnde ini pano saylmtr. ok sayda (260)
pencereden szlen k mavi ve turkuvazn egemen olduu bu ini cmbn grmeye
yeterlidir. Marmara Adas'nn (yani, "mermer" adas) beyaz mermerinden yapl

ma mihrap ve minber, kap ve pencerelerdeki sedef ilemeler, tahta ve madeni

oymaclk, hepsi orijinal ve gerekten ok
gzeldir. Mihrapta Hacerl Esved'den bir para da grlr.
Caminin geni bir klliyesi de vardr. Cami yaptranlar zenginse, yannda eitli yararl
ilevleri olan kurumlar iin de binalar ina etti
rirlerdi; okul, hast
ane, imaret, sebil gibi. ou zaman bunlarn srekli ve dzenli ileyebilmesi iin
vakflar kurulurdu. Sultanahmet'in za
manla birou yok olan klliye binalarndan geriye trbe ve medrese kalm. Drt ke
bir yap olan trbede I. Ahmet'in yannda kars Ksem Sultan, oullar IV. Murat ile
Gen Osman ve daha birok hanedan mensubu yatyor. Caminin douya bakan arka
tarafndaki arasta (ayn ite uzmanlam esnafn dkknlarnn olduu ar)
yaknlarda restore edildi ve turistik
eya satan bir ar haline geldi. Batdaki 26 stunlu ve 30 kubbeli avlunun ortasndaki
zarif adrvan (bu da sekizgen biiminde) imdi kullanlmyor.
Caminin kuzeyinde yer alan, padiahn namaza geldii zaman camiye girmeden nce
oyaland Hnkr Kasr imdi bir Hal ve Kilim M
zesi ve vakit durumuna gre grlmeye
deer olabilir.
I. Ahmet'in, bu gzel cami dnda, tarihe nemli bir katks daha olmutur. Onun
zamanna kadar tahta gei Fatih Kanunnamesi'ne gre gerekleiyordu. Bu kanun da,
padiaha kardelerini ldrme hakkn
tanyordu. Ahmet'in getirdii kurala gre hanedann en yal erkei tahta gemeye
balad ve kardelerin ldrlmesi deti son buldu.
Osmanl tarihi iinde nemli olan bu deiik stne birka ey sylemek gerekiyor.
Kardelerin ldrlmesi zellikle bugnn deerleri asndan korkuntur, ama yapld
zaman da ideal saylmyordu. "Daha kts"n nlemek iin bulunmu bir areydi.
Osmanllar henz gebe airet yapsndan fazla uzaklamamken, kardeler ynetimi
bir lde paylayordu: Osman Bey ile Dndar Bey, Alaettin Paa ile Orhan Bey gibi.
Osmanl'nn bu dnemdeki genel eitliki felsefesine uygun olarak, btn ehzadeler
ayn ekilde yetiiyordu: snnet olup erikinler snfna geince, babalarnn saraynn
modeline gre biimlenmi bir maiyetle sancak beyi oluyor ve "devlet ynetimi staj"
gryorlard. Devlet kendisi byynce bu eitlik ciddi bir rekabet potansiyeli
oluturdu ve ilkin Yldrm Bayezid kardelerini ldrtt. Onun oullarnn fetret
dnemindeki kavgas daha da uzun srd.
Fatih'e

anlan Kanunname'yi yaptran da, bu kav

galarla devletin paralanmas kaygs oldu. Fatih kendisi, Bayezid'den sonra ikinci olu
Cem dounca, olacaklar dnp tasalanmt. Daha sonra, rnein III. Mehmet'in
tahta kar kmaz 19 kardeini bodurmas (ou bebek yata) gibi olaylarla, bunun
srdrle
meyecei anlald. (Bu ehzadelerin trbesi de Ayasofya'nn nndedir).
Ahmet kanunu deitirince, ehzadenin hayat da deiti. ehzadelerin sancak beylii
yaparak yneticilii renmesi gibi gelenekler brakld; sarayda, "kafes" denen yerde,
gz hapsi balad. Bylece, eski sava ehzadeler yerine, solgun ve patolojik ehzade
tipi yaygnlat.
Ayn zamanda, isyan ihtimali glendi. Osmanl devleti, hanedann mutlak saltanatn
topluma da benimsetmiti. htill dahi olsa, tahta Osmanl olmayan birinin gemesini
kimse dnemezdi. Hanedann padiah alternatifleri sa olunca, ihtill kolaylat.
Nitekim, kanunu deitiren I. Ahmet'in olu II. Osman (Gen) bir ihtillde ldrlen
ilk padiah oldu (nk
onun
yerini alabilecek baka Osmanllar vard).
Dnem, imparatorluun doal snrlarna dayand, ftuhatn temel varlk eylemi
olmaktan kt dnemdi. Dolaysyla, byk tarihi dinamiklerle bu eit hukuki
politik yaplanmalar arasnda artc bir uyum vardr: O eski "cengver" padiahlarn
zaman gemitir.
HPODROM
Bizans imparatorluu'nun dnyevi hayatnn getii Hipodrom, Sultanahmet Camii'nin
tam nnde uzanyordu. lkin Septimus Severusun yaptrd, sonra da Byk
Konstantinusun genilettii bu Hipodrom, 480 x 117 metrelik bir alana yaylm,
100.000 kii ald sylenen, devasa bir yapyd. mparatorluk saray imdi
Sultanahmet'in bulunduu alanda olduu iin, Hipodrom'da kathisma denilen imparator
locas da o taraftayd. Giri ise kuzey ucund
a, Milion
tana ve Ayasofya'ya bakan taraftayd. Burada byk kemerli kaplar vard. Hipodrom
duvarlarnn st ok sayda heykelle ss
lyd.
Ortada, evresinde yaran arabalarn dnd Spina uzanyordu. Bu Spina'nn
stndeki belli bal antlar hl burada duruyor. Bunlardan biri stanbul'daki en eski
tarihi eser olduunu syleyebileceimiz, mparator Byk Theodosius tarafndan

diktirildii iin (390) onun adyla anlan dikili tatr. .. 1550'de Firavun III.
Tutmosis, bir Mezopotamya seferi ve zafe
rini
anmak iin yaptrmt. Luksor'da Karnak tapnana dikilen tan, imdikinden kat
daha uzun olduu syleniyor. Dnya egemenlii Roma'nn eline geince, ta da
stanbul'a tand ve krlm, klm olduu halde yllarca dikili hale getirilemedi.
Sonunda diktiren
Theodosius'u yar seyrederken ya da obeliski dikerken resmeden kabartmalarn
olduu drt ke kaideye oturtuldu. Stunun kendinde ise, hiyerogliflerde, Tutmosis'in
Amon
Ra'ya
sunduu kurbanlar anlatlyor.
kinci ilgin ant, Delphi'deki
Apollo tapnandan getirilen, yla
nn birbirine doland Burmal Stun'dur. Bu bronz antn Palatea savanda ldrlen
Pers askerlerinin eritilen kalkanlarndan yapld kabul edilir. Eskiden balar da
tamamken, bunlar Osmanl dneminde eitli nedenlerle yok olmu; yalnz birinin bir
paras Arkeoloji M
zesi'nde. Bu
balar, byk bir bronz kazan tutmaktaym. Dethier kazann altn olduunu ve Latin
igali srasnda eritilip sikke basldn sylyor.
nc ve son stunun mparator Konstantin
os VII. Porfirogenne
tos'a ait olduu konusunda geni bir konsenss var. Ben, Freely ve Sumner
Boyd gibi, stunun ok daha eski olup bu
imparator zamann
da onarm grd kansndaym. Osmanl dneminde Trklerin tr
manp marifet gsterdii bu 32 metrelik tatan rlme stun bir sanat eseri olarak en
az ilgin olan. Buradaki baka antlarn zamanla yok olduu veya baka yere tand
biliniyor
Venedik'te San Marco'daki at heykelleri gibi. Bu arada, Porfirogennetos stununu
kaplayan bronz levhalar da, y
lanl stunun kazan gibi sikke yapmak zere eritilmi. Mzrakl bir Athena heykeli de
Hristiyanlk anda tahrip edilmi.
Sylentiye gre Macaristan seferinden sonra Damat brahim Paa oradan baz
heykeller getirerek buraya dikmi; muhafazakrlar bundan holanmam. Paann

idamndan sonra heykeller yok edilmi.

Eski Spina'nn kuzey ucuna rastlayan yerde ok daha yeni bir ant, Alman emesi
duruyor. Bu, Badat demiryolunun yapmna baland sralarda, Kayser II. Wilhelm'in
Osmanl sultanna armaan.
Bu armaanlamalar I. Dnya Sava'nda Alman
Osmanl ittifakna kadar uzanmt
eme de o savan ans kadar "gzel".
Hipodrom'dan Spina'daki antlar dnda fazla bir iz yok. Son izler, hemen orada 40 yl
kadar nce yaplan masif ve sevimsiz Adliye "S
ara
y"nn inas srasnda yklmt. Gelgelelim, At Meydan'nn gney ucunu dolduran
Marmara niversitesi Rektrlk binasnn arkasna doru
inince, Hipodrom'un Sphendon denilen gney ucu grnr. stnde, Sultanahmet
Endstri
Meslek Lisesi vardr (bir
de Sultanahmet'in imareti ve darifas okul bahesinde kalmtr). Birka yl
ncesine kadar Sphendon'un evresi kk yoksul evlerle sarlyken bunlar ykld
eski duvarlarda izleri hl grlyor. Binann iinin de son derece ilgin olduuna phe
yo
k.
Bir zamanlar vahi hayvanlarn burada tutulduu, daha sonralar da sarn haline
getirildii biliniyor. Ama bu kadar youn turistik ilginin bulunduu bu blgede nedense
buray dzenleme konusunda hibir iaret grl
myor. Bizans hayatnda ok nemli bir yeri olan Hipodrom'da eitli elenceler
yaplrd ama en heyecanl olay araba yarlaryd. Balangta drt ayr yarmac grup
vard ve bunlar drt unsuru temsil ediyordu; Maviler (Hava), Yeiller (Toprak),
Beyazlar (Su) ve Krmzlar (Ate).
Zamanla
yalnz Mavilerle Yeiller kald. Aralarnda zaman zaman birbirlerini ldrmeye varan
bir rekabet hkm srerdi; gl merkezi devlete kar elinde fazla bir direnme gc
olmayan halkn, tepkilerini ve fkesini kendisiyle e dzeyde bir rakibe yneltmesinin
bir rnei...
Devlete kar ayaklanmalar da olurdu. ustinianos'un saltanatnn erken dnemindeki
Nika

ihtilali bunlardan biridir. Hipodrom bu ihtila

lin merkezi olmu, general Belisarios buraya kstrd ihtilalcilerden 30.000 kadarn
ldrerek ayaklanmay bastrmt. mparator Andronikos Komnenos'un kanl bir
ekilde lin edilmesi de burada geti.
Daha sonra, Osmanl dneminde de At Meydan hem cirit oynanan yer, yani spor alan,
hem de grkemli ehzade snnetlerinin yapld elence yeriydi; ama Biz
ans'taki gibi pek ok
ayaklanmaya da sahne oldu. ki kapkulu oca, yenieriler ve sipahiler burada
birbirleriyle savatlar. IV. Mehmet zamannda, aalara aslan adamlar nedeniyle
"Vaka
i Vakvakiye"
denen ayaklanmann vahi sreci de burada geti. Trkiye tarihinde Sultanahmet'in
oynad son spektakler rol, I. Dnya Sava'ndan sonra tilaf Devletleri igali
altndaki stanbul'da yaplan, yazar Halide Edip'in de konutuu son derece kalabalk
ve heyecanl siyasi miting
oldu.
Sultanahmet Meydan'nda, caminin srasnda, imdi Kltr Bakanl
'na bal eski ahap
bina, Recep Peker'in eviydi.
EUFEMAMARTRON'U
imdiki Adliye Saray 'nn yannda kk bir Bizans kilisesinin kalnts var. Bu, nc
yzylda ehit edilen Azize Eufemia iin ya
plm bir
kilise.
Ariusculuk sapmas srasnda Nikaia Konsili (325) toplanrken, o srada oktan lm
olan Eufemianin da bu olaylardaki rol zerine bir efsane vardr. Ariusularn gr
ve resmi gr birer kda yazlarak Eufemianin tabutuna konur. Bir hafta
sonra tabut yeniden
aldnda, resmi grn kd azizenin kalbinin zerinde, Ariusu gr ise
ayaklarnn dibindedir. Bu tabut imdi Fener'de, Patrikhane Kilisesi'nde.
Sultanahmet'teki kk kilise kalnts ise ziyarete ak deil ve epey harap. Am
a hl, duvarlarda fresk izleri grlebiliyor.
Birileri gayret etse, hl kurtarlacak eyler var.
Bu binann baruthane olarak kullanld, 1490'da stne yldrm dnce infilk eden
barutla byk ksmnn havaya utuu syleni
yor.
BRAHM PAA SARAY
I

Kanuni Sleyman'n genlik arkada ve ilk sadrazam, Rum'dan dnme brahim Paa'nn
saray, Hipodrom'la Adliye Saray arasnda kalan bloktadr. brahim, tahta geen
arkada Sleyman'n kzkardeiyle de evlenerek devlet iinde ok gl bir yere
gelmiti. Saray da nfuzunun gstergesidir.
Bir hikyeye gre Kanuni'den sonra brahim de ocuklarnn snnet dnn
yaptrm. Dn batan sona grlmedik bir debdebe iinde gemi. Sonunda
Uluda'dan getirilme buzdan yaplm kaplara konmu hoaf ikram edilmi. Bu aamada
Kanuni, bu dnn kendininkinden de grkemli olduunu syleyince Paa "Elbette,
yle" demi ve devam etmi; "Sizinkinde eref misafiri bendim, benimkinde sizsiniz.
Elbette daha muhteem olacak."
Ama bu aristokratik incelikler brahim'i Osmanl devletinin pek ok parlak
sadrazamnn akbetinden kurtarmaya yetmedi. Hrrem Sultan'n etkisiyle Sleyman
bir sabah eski arkadan bodurdu, geni servetine de devlet el koydu. Saray bir
zaman Acemi Olan klas olarak kullanld. Yava yava harap oldu. Yirmi yl kadar
nce balayan restorasyon yaknlarda tamamland ve bina Trk
slam Eserleri Mzesi olarak ald. inde sergilenen eserler arasnda ok ilgin ve
deerli olanlar var. Ayrca gzel ve sakin i avlusuyla da
grmeye, bir kahve iimi
oturmaya deer bir yer. Uzun Osmanl tarihi boyunca, hanedan dndan birinin sahip
olduu saray denebilecek tek konut burasdr.
FRUZ AA CAM
Hipodrom'la Divan Yolu arasnda kalan parkta birok kalnt var
dr.
Bunlarn 5. yzylda yaam Bizansl aristokratlar, Lausos ile Antiohos'un komu
saraylar olduu dnlyor. Demek ki Bizans'n hanedan d soylular da, brahim
Paa gibi, saraylarn ehrin bu merkezi blgesinde yaptrmlar.
Parkn kysnda, otobs duraklarnn arkasnda Firuz Aa Camii var. Fatih'in olu II.
Bayezid'in Hazinedarbas Firuz Aann 1491'de yaptrd bir cami bu. Dolaysyla
ehrin en eski camilerinden biri. stanbul'un fethi ncesi Osmanl cami mimarisinin
tipik rneklerinden;
son derece sade, bir kare zerine oturtul
mu bir kubbeden oluuyor.
Yol geniletilirken yerinden oynatlan Firuz Aann bo lahdi bahede duruyor.
YEREBATAN SARAYI (Bazilika Sarnc)

Antik ada ve ortaada yaplm btn ehirler iin kuatlma tehlikesi vard.
Kuatlmann balca sorunlar da, yiyecek ve iecek kaynaklarnn tkenmesiydi. Roma
ve Bizans imparatorlar bu sorunu zmek iin ehri kurarken byk yeralt sarnlar
yaptrdlar. Bazilika Sarnc bunlarn en bydr. zerinde Ticaret Bazilikas
bulunduu iin bu ad almtr.
6. yzylda ustinianos'un ncelikle saray ihtiyalarn karlamak zere yaptrd
sarn 140 x 70 metrekarelik bir alana yaylr. Yirmi sekizer stunlu on iki srada
toplam 336 stun vardr. ou Korint slubunun Bizans adaptasyonu olan balklara
sahip
olan bu stunlarn bazlarnda ince oyma sslemeler vardr ve balk srt tarz aty
ayakta tutarlar. Sarn 80.000 metrekp su alabilir ama su dzeyi mevsimlere gre
deimitir.
Osmanllar durgun sudan holanmazlar, hele bunu imeye hi yanamazlard.
Bir kuatma tehlikesi de yaamadklar iin sarnlara ihtiyalar olmad. Hatta koca
Yerebatan Sarncnn varl fetihten bir yzyl sonrasna kadar unutuldu (ama
buralarda evi olanlar bodrumlarndan aaya kova sarktp su ekiyor ve hatta balk
avlyorlard). Sarn yeniden bulunduunda suyu saray bahelerini sulamakta kullanld.
Yakn zamana kadar Yerebatan'a kk tahta bir merdivenle inilir, karanlkta sarncn
olduka kk bir ksm grlrd (daha nceleri de bir ufak sandalla gezilebiliyordu.
Bu sandal buraya bir ngiliz'in getirdii sylenir). 1980'lerde sarn btnyle
boaltlp restore edildi, her tarafn gezebilmek iin beton yollar yapld. Bylece
Yerebatan, stunlarnn olaanst
perspektifleriyle etkileyici bir mekn haline geldi.
Bu arada, stunlara kaide olarak kullanlm iki Gorgon ba kabartmas ortaya kt
(Hristiyanlarn bu pagan kalnty ebediyen su altnda gizlemeyi amaladklar
anlalyor).
AYA MARA VE ZEYNEP SULTAN
Sarncn yeni dzenleniine gre yeniden yeryzne ktnzda kar blokta restore
edilmi baz ahap ve kagir sivil binalar gryorsunuz. Bunlardan kede olan, yzyl
banda Osmanl devletini yneten (ve savaa sokan) ttihat ve Terakki
triumvirasndan Talat Paann kona. I. Dnya Sava yenilgisiyle Trkiye'den kaan
ve Berlin'de bir Ermeni tarafndan ldrlen paann konanda imdi Uluslararas
Belediyeler Birlii alyor. Bunun ve eski YMCA, Ycel Dershanesi'nin hemen
arkasnda da eski Bizans kilisesi Ayia Maria ya da

Teotokos Halkopra
teia'nn ykntlar var. 532'de Ayasofya, Nika ihtilalinde hasar grnce Aya Maria bir
sre patriklik kilisesi olarak kullanlmt. Daha nce yerinde bir havra vard. Buras
Yahudi bakr iilerinin mal olduu iin kiliseye Halkoprateia ad verilmiti.
stanbul'un fethi srasnda harap olduu tahmin edilen binann kaln
tlarna Lala Hayreddin tarafndan baz ekler yaplarak buras bir camiye dntrld.
Ama gnmze bu haliyle de kalamad. imdi bir yknt olarak duruyor.
Kilise kalntlarn getikten sonra, dar bir sokan br tarafndaki blokta, III.
Ahmet'in kz Zeynep Sultan'n barok camisine geliyoruz. 1769'da yaptrlan caminin
kubbesi tuhaf bir ekilde Bizans kubbelerini andryor. Caminin arkasndaki ilkokul da
Zeynep Sultan'n hayrat.
T
rbesi ykld iin Zeynep Sultan imdi caminin bodrumunda yatyor. Ana cadde
stndeki rokoko sebil onunla ilgili deil; yaklak on yl sonra I. Abdlhamit'in kendi
trbesi ve klliyesinin bir paras olarak yaptrd bu sebil, orada 4. Vakf Han yaplr
ve cadde genilerken buraya tanp yeniden kurulmutu.
Caminin, caddenin kar tarafnda karsna den ta ve tula bina ise bir medresedir.
Soukkuyu, ya da yaptran Siyahi Kzlaraas Cafer Aa'nn adyla anlr. 1559'da,
Kanuni
Sleyman dneminde
Sinan tarafndan ina edilmiti. Girii arka taraftadr ve avlusu yksekte kalr.
Yapld yerin inili yokulu zellii medresenin mimarisini de ilginletirmitir. Yakn
zamana kadar baz yoksullarn barnak olarak kulland bu gzel bina ksmi bir onarm
grd ve baz blmleri turistik
ticari amalarla kullanlmaya baland; ama hakknn verildii
ni,
yani yeterince tanndn sylemek g.
OTELLER, PANSYONLAR
Ayasofyanin kuzeyiyle Topkap Saray'nn d duvarlar arasnda Soukeme Soka
uzanr. Eskiden burada ykk dkk ahap evler vard. (Bunlardan biri de Erdebil
Tekkesi'ydi). Trkiye Turing Kurumu'nun stanbul a yneticisi elik Glersoy bu
evleri restore ederek pansiyon haline getirdi. stanbul'daki plansz, rasgele
yaplamadan tr
, btnyle bir dnemin
karakterini koruyan hibir sokak kalmad iin, buras yalnz turistlerin deil, tarihi
film eken sinemaclarn da ura haline geldi.

Bu srada ortaya iki kapal sarn daha karld. Bunlarn Roma dneminden olduu
tahmin
edi
liyor. Daha nce bulunan
ii epey deitirilerek
lokanta haline getirildi. br de benzer
bir ilev grmek zere hazrlanyor.
Eski cumhurbakanlarndan Fahri Korutrk'n ocukluunu geirdii evle stanbul'un
tek "stanbul Kitapl" da bu sokakta. Kitaplk, elik Glersoy'un balad kitaplarla
ald.
Hrrem Sultan Hamam'nn yanndaki dar sokakta, gene elik Glersoy'un restore
ettii bir baka ahap bina var ve buras da "Yeil Konak" adyla otel olarak alyor.
Buras eskiden ehremaneti mu
h
asebecisi Read Efendi'nin konayd. inin denii olduka rokoko (Soukeme'deki
"Ayasofya Pansiyonlar" gibi) ve "eski"yi, bugn yeniden retilebildii
oranda temsil ediyor. Bahesi gzel, sakin. Sultanahmet evresinin ister istemez
yorucu ve
youn gezme tozmas srasnda urayp dinlenmek iin ok elverili bir yer. Solundaki
Kabasakal Medresesi ayn zamanda restore edilip bir turistik eya sat yeri haline
getirildi. Sanda, Abdurrahman Sami (Sahabeden) adna kurulan Rfai Tekkesi .ve
Abdurrahman
Sami'nin trbesi var.
MOZAK MZES
Yeil Konak'tan aaya, Sultanahmet Camii'nin arkasna doru yrdmzde, daha
nce szn ettiim arnn (arasta) iinde Mozaik Mzesi karmza kar. Bu, yeri
byk lde imdiki Sultanahmet Camii'nin altnda
kalan Bizans saraynn yollarndan veya salonlarndan birinin demesidir. Dnyevi
olaylar (av gibi) son derece gereki bir slupla resmeden bu mozaiklerin 4. ve 6.
yzyllar arasnda yapld tahmin ediliyor. Baka yerlerde bulunan mozaikler de imdi
bu kk mzede gsteriliyor. Bu noktadan denize doru uzanan arazi, resmi binalar ve
birok askeri blgeyle dolu olduu iin buralarda uzun sredir kaz yaplmad. Ama
blge arkeolojik sit blgesi ve yerin altnda pek ok ilgin ey bulunduu tahmin
ediliyor. Bunlarn ortaya kmas iin nce blgenin boaltlmas, ayrca, lks otel yapma
tasarlar gibi tehlikelerin de ortadan kaldrlmas
gerekiyor.
Bu blgede aa yukar yz yllk tarihiyle ve biraz uursuz grntsyle, boaltlm
olarak

duran ve be
kleyen eski Sultanahmet Cezaevi'nin de otele dntrlecei syleniyor. Demek ki
gene iinde yaanacak!
Cezaevinin ana kapsnn bulunduu sokaa Tevkifhane ad verilmitir. Tahliye olanlarn
salverildii kk kapnn olduu yan sokan ad ise Kutluun
. AKBIYIK VE CANKURTARAN
Topkap Saray, Sultanahmet ve Kadrga arasnda kalan blgeye Cankurtaran ad
verilir, nk bu akntl blgede bir cankurtaran ekibi oluturulmas gerekli
grlmtr. Yzyl bandan
bu yana semt zenginlerin kendilerine ev bu
lmak iin bakt bir yer olmaktan k
mt. Bu sayede, dokusu ok fazla bozulmad. Son dnemde turizmin yaygnlamas, bu
ile ilgilenmek isteyen kiilerin de baz turistlerin otantik grntleri betonarme
monotonluklara tercih edebildiini niha
yet anla
mas sonucu, birok eski ahap evin ok irkin saylmayacak ekilde restore edilip
pansiyon haline getirildiini gryoruz. phesiz arada birok irkinlik var, ama
bunlarn boyu bosu ok fazla olmad iin, zamanla onlarn yerine de genel karakteri
bozma
yacak mimaride yaplar yaplabilir. Bu arada, Dede Efendi'nin oturduu bir ev de
yaknlarda restore edilmitir.

Bu semtte birok sokak ad, nedense, sakal ve byk adlar tar: Aksakal, Akbyk,
Kabasakal, Terbyk gibi. Akbyk Mescidi, mimari olarak fazla bir zellie sahip
deildir, ama ilgin bir yan vardr. Tarihi, surii stanbul'da, kbleye en yakn cami
olduu iin, "imam
l mesacid"
sfatyla anlrd. Olduka eski olan ifte hamam zevksiz yeni yaplar arasnda skp
kalmtr.
Ahrkap Meydan sevimli bir alandr. Bir yanda, Trk sinemasnn nl "kt
adam'larndan Erol Ta'n irin kahvesi, br ucunda, n duvarnda suyu hl akan bir
emesi de olan, herhalde gayrimslim yaps, drt katl gzel bir ta bina vardr.
Semte adn veren sur kap
sna doru giderken sadaki bitiik on evlik akaret binalar yeni restore edildi.
Kou'dan Kurtulu Sava srasnda Anadolu'ya karlan silh
larn geici olarak burada depolandn reniyoruz. Akbyk Meyda

n'ndaki meydan emesi de ilgin (18. yzyldan).

TOPKAPI SARAYI (D alanlar ve evre)
Fatih Mehmet, stanbul'u fethettiinde eski Bizans sarayn harap halde bulmutu. Bu
saray, daha Latin igali srasnda (1204) yklp yamalanm, Bizansllar ehri yeniden
ele
geirdikten sonra kulla
nlmamt (onun iin de Trkler tarafndan zellikle yklmad). Fatih ilkin, bugnn
Beyazt semtinde ve imdi niversitenin merkez bina
larnn bulunduu yerde yeni Osmanl bakentinin yeni sarayn yaptrmaya balad. Ama
ksa zamanda dncesini deitirerek, bugnn Topkap Saraynn bulunduu alanda
baz binalar yaptrmaya giriti. Bylece Beyazt'taki bina ok erken bir dnemde "Eski
Saray" adn ald. Daha ok padiahlarn gzden den kadnlarnn oturduu yer olarak
kullanld. 1826'dan sonra
ortad
an kalkt.
Plan 2. Topkap Saray.
Osmanl padiahlar I. Abdlmecit'e kadar baz istisnalar dnda srekli Topkap
Saray'nda yaadlar. Dolaysyla yaklak drt yzyl boyunca kullanld. Bu sre iinde
de, srekli deiti. Kimi binalar, yangn
gibi nedenlerle ortadan kaybolurken, her zaman yeni binalar da eklendi.
Bu ortaya ilgin bir durum ortaya karyor; neredeyse orga
nik bir ekilde byyen, gelien bir saray. Batdakiler gibi nceden yaplm bir plana
gre bir seferde ina edilen ve baz
kazalar dnda deiim geirmeyen saraylardan farkl olarak, bir trl statiklemeyen
Topkap, geen zamann etkilerini yanstr.
Birinci etmen, imparatorlukla birlikte sarayn srekli bymesidir (ama bu,
imparatorluun
bymesi durduktan sonra da devam
eder). rnein sarayda yaayan insan says arttka onlara yatacak yer gerekir, ayn
zamanda daha byk mutfak gerekir (Son zamanlarnda
srekli sakinlerinin drt
be bin dolaynda olduu anlalyor). Dolaysyla bu tip binalar
bytlr veya yeniden ya
plr veya olana yenileri eklenir. Binaya yansyan bir baka tarihi ynsem padiahlarn
gitgide gvensizlemeleridir. mparatorluun duraklad, geriledii dnemlerde
padiahlarn otoriteleri zayflarken sarayn koruyucu d duvarlar takviye edilir.

Buna
paralel bir sre daha sezilebilir; sultanlar saraya kapandka, baka bir syleyile
doadan uzaklatka, minyatrn, ininin stilizasyonlar yoluyla doay ieriye, eitli
avlulara, bina duvarlarna tama abas grlr.
Topkap'da son binay yaptran sultan, ilk olarak buradan, yaptrlan yeni saraya tanan
Abdlmecit'tir. Bundan sonra ihmale urayan Topkap kendi kendine eskimeye balad.
Cumhuriyet'ten sonra sk bir onarmdan geirildi ve mze haline getirildi. O zamandan
beri stanbul'un en ok ziyaret edilen yerlerinden biri. ok geni olduu iin tamam
ziyarete ak deil.
Sarayn ana kapsndan girmeden nce buradaki emenin nnde biraz oyalanalm.
Fetihten sonra Osmanllar stanbul'un su tesisatn geniletip gelitirmi, btn
mahallelerd
e birok
eme yapmlard (daha yakn zamanlara kadar evlere su verilmez, halk suyunu eme
lerden
doldururdu). Bunlarn byk bir ksmn devlet, bir ksmn da hayrsever zel kiiler
yaptrrd. Birka tip eme vard. En yaygn olan, bir duvara srtn vermi, ou
zaman kitabeli ve oymal bir ta ve yalaktan oluan "duvar emesi" idi. Baz emeler
sokak kelerinde olurdu ve "ke emesi" denilen bu tipe genellikle biraz daha zen
gsterilirdi. Bir de "meydan emesi" vard ki, zellikle 18. yzylda bunlar bir ant
gibi ssleyip psleme deti yaygnlamt. Bu tarihler Osmanl mimarisine Batdan
barok etkilerin youn bir biimde geldii tarihlerdir. Topkap Saray'nn giriindeki
III. Ahmet emesi de barok sluplu erken 18. yzyl meydan emelerinin en arpc
rneidir.
Yaptrann servetine ve balad vakflarn gcne gre gelene geene, her gn veya
baz gnler su veya bedava erbet datlan sebiller, gene bu dnemde, bu gibi antsal
emelerle birletirilmiti. III. Ahmet emesi'nin drt yznde birer eme, drt
kesinde de birer sebil var. Burada, Bizans dneminde, azlarndan su akan turna ve
ylan figrleriyle, bir eme varm.
Buradan denize ve Cankurtaran'a doru inildiinde, sada, eitli onarmlarla
karakterini kaybetmi olan shak Paa Camii grlr.
Topkap'nn kuleli girii, Bab
Hmayun, Fatih zamanndan kalmadr, ama sonraki dnemlerde sk sk onarm
grmtr. Orta Kap'da olduu gibi burada da zaman zaman idam
edilenlerin kelleleri sergilenirdi. Bab
Hmayun'u Kapclar Bl korurdu. Buradan girilen birinci avluda, sarayn dsal
ilevlerinin grld binalar vard; hastane, frn, darphane, silahhane gibi binalar ve

kapclarn, burada grevli saray hizmetkrlarnn koular vb.

Birinci avluya halk da girebiliyordu. Bab
Hmayun'dan ieri girer girmez, duvarlara paralel olarak sol tarafa gidince, Nika
ayaklanmasnda yaklp yklan Samson Hastanesi'nin kalntlar grlr. Bu hastane
ann nemli bir salk kurumuydu ve yoksullara da hizmet veriyordu.
Gene ayn
yerde, Ayasofya'dan nce patriklik kilisesi olarak kullanlan, Konstantinopolis'in en
eski kiliselerinden Aya rini vardr. Geniletilmi biimini Constantinus ya da olu
Constantius zamannda almtr (4.yzyl balar). O dnemde Ariusu ve Ortodoks H
ristiyan
larn kavgalarnda bu kilise de nemli
ve bazen kanl
bir rol oynamt. Nika ayaklanmasnda o da yakld ve ustinianos tarafndan tamir
ettirildi. Son eklini de bu tamirde ald.
Aya rini, stanbul'da atrium ksm ayakta kalm tek Bizans kil
ise
sidir. Plan bazilikadan Yunan hana geiin iyi bir rneidir. Orta neften stunlarla
ayrlan yan neflerde, orta yerde, ana kubbeyi ve doudaki kk kubbeyi tutan kaln
duvarlar belirir. Apsisteki sade ha konoklazm dneminden, narteksteki mozaik
kalntlar ise muhtemelen ustinianos zamanndandr.
Aya rini fetihten ksa bir sre sonra saray alan iinde kald iin hibir zaman
camiye evrilmedi. Sarayn d avlusunda yaayan yenieriler binay silahhane olarak
kullandlar. 19. yzylda, Trkiye'de "mze" bilgisinin domasyla, buras ksmen
boaltld, baz eski silahlar sakland ve ilk askeri mze burada ald. Daha sonra bu
mze Harbiye'ye tand. Aya rini yeniden onarld. Son dnemde yerinde bir seimle
konser salonu olarak kullanlyor.
ok iyi
akustii, olaanst atmosferiyle buna son derece uygun.
Aya rini'nin yanndan dar bir yol, bir zamanlar saray bahesinin bir ksmn oluturan
imdiki Glhane Park'na doru gider. Az sonra bu yol, Arkeoloji Mzesi ile inili
Kk'n kar karya durduklar alana varr. nszde sylediim gibi, Arkeoloji
Mzesi tipinde binalar stnde hi durmayacam. Buradaki son derece zengin eserler
eski Msr'dan yakn tarihlere kadar bu topraklarda varolmu uygarlklarn ok uzun
zamanlar iinde yaratt deerleri temsil ediyor ve zaten kendi kendilerini
anlatyorlar. Bina, Trkiye'nin ilk bilimsel mzecisi Osman Hamdi Bey'in abalaryla ve
mimar Vallaury tarafndan yaplmtr. Dnyann en zengin mzelerinden biri olduunu
sylemek abartma olmaz.
Arkeoloji

Mzesi'nin yannda, slam

ncesi Arap eserleriyle Asur, Babil ve Msr'dan ilgin paralarn sergilendii
Yaknark Eserleri Mzesi vardr.
inili Kk, asl sarayn burada kurmaya karar veren Fatih Mehmet'in yaptrd ilk
kktr.
Dneminin gzel binal
arndan biridir. Btn binay ssleyen gzel inilerde Seluklu etkileri hl arlkldr;
hem desenlerde, hem de mavi ve turkuvaz renklerde. inilerle kapl bina, bu zelliine
uygun ekilde, ini mzesi haline getirilmitir. 12. yzyldan gnmze kadar
Trk
iniciliinin en sekin rnekleri burada sergilenmektedir.
Saray avlusundaki nl bamya ve lahana nian talar inili Kk'n yanndadr. Yaygn
inanca gre bamyasyla nl Amasya svarileri ile lahanasyla nl Merzifon svarileri
I. Mehmet zamannda cirit ve baka msabakalar yapm, bu adlar bylece
geleneklemi, sonra baz Bostanc blkleri de Bamyac ve Lahanac adn almtr. Bu
msabakalarn inili Kk nnde yaplmas da dettendi.
inili Kk'ten ileriye devam ettiimizde Glhane Park'nn giriine geliyoruz. Burada,
Topkap ile ilgili bir baka bina da Alay Kk. II. Mahmut zamannda yaplan bu
kkten padiah eitli geitleri seyredebiliyordu (daha nce ayn ilevi gren daha
sade bir bina
olabilirdi burada). Burada bir sre Kenan zb
ePin Halk Sanatlar koleksiyonu sergilendi, ama sonra kaldrld.
Alay Kk'nn biraz aasnda, saray suruna bitiik bir binann bodrumunda, Ayios
Terapon ayazmas vardr.
Glhane Park'na girer ve deniz ynnde yrrsek, bir zaman sonra Bizans'n belli
bal dikilitalarndan Gotlar Stunu'na geliriz. Hangi imparator zamannda olduu
kesinlememekle birlikte, 3. yzyl sonlarnda barbar Got'lara kar kazanlm bir
zaferi kutlamak iin dikildii anlalyor. Gene bu yaknda, ne olduu tam anlalmam
bir Bizans
binasnn kalntlar var.
Ayrca Arkeoloji Mzesi'nin yannda, sarayn avlularnda Bizans sarnlar bulunduu
biliniyor, ama bunlar imdilik almyor. Bu bl
gede bulunan
Akropolis'ten yeraltnda bir eyler kalp kalmadn bilmiyoruz. Burada, son olarak,

Glhane Park'nn dnda ve stnde kk bir cami bulunan yapya deinelim. Bu,
blgede sralanan bir dizi baka kkle birlikte Topkap Saray'na aitti ve o kklerden
geriye bir tek o kald. Saray muhafz bostanclarn Sepetiler Bl
tarafndan yapld iin Sepetiler Kk adyla tannr. Mimar Davut Aa'dr.
Yaknda restore edilen deniz kenarndaki bu bina imdi Uluslararas Basn Merkezi
haline getirildi. Topkap Mzesi olduka geni bir alana yayld ve iinde sergilenen
eser
ok olduu iin ksm ksm geziliyor. rnein Harem iin ayr bir para deniyor ve
ancak belirli sayda insan, bir mze rehberiyle birlikte buraya girebiliyor. Bu yzden
de olduka uzun sre sra beklemek gerekiyor. Byle bir tedbirin nedeni, eyaya herh
angi bir zarar gelmesinin nlenmesi
dncesi olmal. Harem'in girii ikinci avluda olmakla birlikte, bu blmn saray
hayatndaki neminden tr onu en sona brakmak istiyorum.
Orta Kap da denilen Babsselam, mzenin de resmi giriidir. Zamannda nemli
idam
infazlar bu kapnn nnde, ikinci avluda, yerine getirilir ve kesilen kafalar da kapnn
sandaki "ibret" talarnda sergilenirdi.
kinci avluda, sa taraf boyunca, mutfak binalar uzanr. Binlerce insan doyuran bu
mutfaklar olduka geni bir alan kaplar. Bu kanat, sra sra kubbe ve bacalaryla,
Sarayburnu siluetinin ok tandk bir parasn oluturur. imdi bu binalarda, mutfak
aletlerinin yan sra, sarayn zengin porselen ve cam eya takmlar da sergileniyor.
Bunlarn arasnda in porselenl
eri de nemli yer tutuyor.
Avlunun sol tarafnda, avlu duvaryla harem arasnda kalan blge
de ise ahrlar bulunuyor. Burada, zamannda, yalnz padiahn seme atlar tutulurdu.
imdi eitli arabalar
sergileniyor.
Babssaade, Mutluluk Kaps, nc avluya, yani artk sarayn zel blmlerine alyor.
Bu kapdan yalnz padiah at stnde geebilirdi. Belirli bir makama gelmi devlet
adamlarndan baka kimse, at bir yana, yaya olarak da buradan ieri giremezdi. Bu
kaplarla ilgili protokol Osmanl devlet felsefesini de yanstr.
Tarihte yalnz bir kere, II. Osman'n tahttan indirildii isyanda, isyanclar bu kapdan
ieri girme cesaretini gsterdiler. Devletin zayf dt zamanlarda bile,
Babssaade'nin caydrc saygdeerlii de
vam etmiti.
Bir kere de

Alemdar Mustafa Paa, hayat tehlikede olan padiah kurtarmak iin bu kapy
krdrarak ieri girmiti.
Clus merasimi ve bayramlama merasimleri bu kapnn nnde
dnda
yaplrd. Askerlerin ayaklanmaya yaklaan talepleri oldu
unda, gene bu kapnn
nnde, "ayak divan" (ayakta konuulduu iin) denilen toplant yaplarak sorunlar
tartlrd. Padiah, sefere kan ordunun komutanna Sancak
erifi bu kapnn nnde verirdi.
Kapdan girer girmez, Arz Odas ile kar karya geliriz. Divan toplants bittikten
sonra sadrazam bata olmak zere Divan yeleri buraya gelir ve vardklar sonular
sultana "arz" eder, uygulamaya gemek iin izin alrlard. Yabanc eliler de burada
merasimle kabul olunurdu. Fatih dneminde, Edirne Saray'nn Arz Odas model
alnarak yaplmtr.
Arz Odas'nn hemen arkasnda III. Ahmet'in 18. yzyl banda yaptrd zarif
ktphane binas grlr. III. Ahmet saltanatna kadar sarayda bir ktphane ihtiyac
duyulmamas fazla hayra almet deil
dir.
Avlunun gneydou kesini oluturan binalar Enderun
u Hmayun olarak kullanlm, Hristiyan ailelerden devirilen kapkullarnn en
yetenekli grlenleri devlet yneticisi olmak zere burada yetitirilmiti. Enderun'un
yayld yerlerin bir ksm imdi mzenin idari odalar oldu, bir ksmnda da kostmler
sergileniyor. Bunun ilerisinde de Hazine ksm var. Tahtlar, mcevherler, kakmal
silahlar vb. burada.
Avlunun, Babssaade'nin karsna den kanadndaki binalardan birinde mzenin
minyatrleri yer alyor. Sarayda bulunan on
binin stnde minyatrn en gzel ve ilgin
olanlar burada. Avlunun batsndaki, Enderun'un en nemli aamalarndan birine varm
rencilerin eitildii Has Oda'da ise, olaanst gzel hat rnekleri var.
Saray iinde birka cami vardr. Fatih zamanndan kald sanlan Aalar Camii, Has
Odann hemen yannda. imdi buras da bir yazma kitap sergileme mekn.

Minyatrlerin bulunduu kanattan sarayn drdnc avlusuna geilir. Burada, denize

doru, eitli padiahlarn yaptrd ok gzel kkler yer alr. IV. Murat'n Badat ve
Revan Kkleri hem mimari, hem de i ssleme bakmndan gerekten olaanst
zariftir. Ortadaki Sofa Kk, bu alanda, III. Ahmet'in Lale Devri'nde dzenledii
lale bahesinde, belki de bu gzel
iekleri daha iyi seyredebilmek i
in yaplm bir binadr. Daha sadaki, Dolmabahe'ye tanmadan nce Topkap'daki son
binay yaptran Sultan Abdlmecit'in Kk (Meci
diye)
imdi lokanta olarak kullanlyor.
Badat ve Revan Kkleri arasnda mermer bir teras, iftariye ve havuz var. Karda
Hrka
i
Saadet dairesi, peygamberden ve ilk halifelerden kalm kutsal emanetlerin (I.
Selim'in Msr seferinden dnerken Mekke'den getirdii emanetler) sakland blm
ve ayrca, batya bakan terasn yannda, Sultan brahim'in yaptrd Snnet Odas
var. HAREM
Tam bir labirent olan Harem'in ancak bir ksm ziyaretilere ak. Buraya, turistlerin
ieri alnd kapdan, ikinci avluya alan Divan Odas'ndan girelim.
Divan Odas'nn grece kamusal saylan ikinci avlu ile padiahn zel hayatnn getii
Harem'i birletirmek gibi bir zellii vardr. Divan normal olarak haftann drt gn,
sadrazamn bakanlnda toplanrd. Sadrazamn oturduu yerin yukarsnda demir
parmaklkl bir pencere vardr. Padiah istedii zaman buradaki kk odaya gelir ve
kendisi grnmeden
divan toplantsn dinleyebilirdi. Fatih zamanna kadar padiah divan toplantsna
katlrd, imparatorluk boyutlarna ulalnca, devlet ilerinin daha az kiisel, daha ok
kurumsal olmasnn bir kant saylabilir, bu zorunluun kalkmas. Divan'a bitiik
Hazine Odas imdi silahlarn sergilenmesi iin kullanlyor.
Divan Odas ya da teki ad ile Kubbealt'ndan sonra asl Harem'e gireriz. imdi
burada harem aalarnn ve cariyelerin daireleri, Valide Sofas, Hnkr Sofas gibi
blm
ler gezilebiliyor.
Topkap Saray'nn genel zellikleri stne sylediim eylerin rnekleri en ok bu labi
rentte
grlebilir; sarayn, eklemelerle, zaman iinde organik olarak bymesi, gerek
hayattan kopu kesinletike i meknlarn eitli iniler, s
slemelerle renklendirilmesi gibi.
Harem'in en ilgin yan, burann, hem saray hem de hapishane zelliklerine sahip
olmasdr. Buraya dardan kimse giremez, ieriden kimse de dar kamaz. Tarih
boyunca, bu iki trden olayn da pek az rnei bilinir (belki bilinmeyen baarl

kaamaklar olmutu). Mimariye de yn veren genel mantn temelinde cinsellik,

"mahremiyet" kavram yatar: padiah ve cariyeleri, karlar. Bu iki kutbun, yani tek
erkek ve ok sayda kadnn arasnda,
cinsiyetsiz
hadm
harem aalar yer alr. Onlar cariyelerin gardiyandrlar, ama byk lde kendileri de
mahpustur. phesiz, gene erkek cinsinden olan ehzadeler de bu labirentin bir
ksmnda yaamaktadr; belirli bir yatan sonra onlarn da cariyeleri olur. Ama onlar
sadece
"pot
ansiyel padiah" olarak varolurlar. Siliktirler; I. Ahmet'ten sonra deien kanuna
ramen hibir zaman hayatlarndan emin deildirler.
Harem, sonuta tek bir kii iin yaplmtr: padiah. Valide sultan, haseki sultanlar,
ehzadeler vb. onun hayatnn uzantlar olarak ayn yerde bulunur, bazen, teoride
olmayan bir iktidar pratikte elde edebi
lirlerdi de. Ama mutlak iktidar hi phesiz padiahtr. Harem hayat, slamiyet'in
biraz maddiyat "cennet" betimlemesinin birtakm elerini de
bu fani hayat l
einde
ierir. Tek tanrc dinlerin beii kurak Arap yarmadasndan doan slam mitolojisinde
"cennet" kavram aa, akarsu imgeleriyle bezenmitir. Ayn zamanda glgeli ve
serindir. Hallar, yastklar, sedirler, tahtlar bu cennet betimlemesinin sk rast
lanan
imgeleridir. Tabii huriler ve glmanlar ve kevser arab da.
Ama Osmanl Haremi'nde btn bunlar, somut ve dnyevi biimde vard. Aslnda
cennetin kopyasn dnyada yapmaya almak, gerek dindarlar hep tedirgin etmi bir
kstahlkt. Ama byk ounluk iin, uhrevi olduu kadar dnyevi ideal de buydu.
Ama, Haremi, Bat'da epey yaygn olan, padiahn snrsz cinsel zgrle sahip olduu
bir cmb mekn gibi dnmekten kanmalyz. Padiah'n cinsellii, ou yazsz
birok kuralla snrlyd.
Harem'deki herkes, haseki sultanlar, valide sultanlar, nde gelen
hizmetkrlar vb. olduka kat bir hiyerari ve kuralllk iinde toplam iktidar
paylayordu. Onun iin buray ve buradaki hayat bir aygrn hkm srd bir hara
gibi tasavvur etmek
yanl
olur.
te yandan, Osmanl saray, bir baka dzeyde, bilinli bir tevazu anlayyla

yaplmtr; saray, byk lde yataydr; yksek duvarlarla simgelenen (koruyucu d

duvarlardan baka) bir debdebe trnden kanlmtr. stanbul'daki eitli
camilerde, bunlar Allah'n evi olduu iin, boyutlar zellikle byk tutulmutu. Ama
padiahlar kendi evlerini bu anlamda azametli bir biime sokmaktan kandlar.
Dolaysyla Topkap Saray Avrupa'da grdmz baz saraylarn yannda mtevaz
kalr ve ark ihtiamnn popler imgelerine benzemez. "Koca Osmanl Saray bu
muymu?" da dedirtebilir.
SURLAR
lk adan ortaa sonuna kadar ehirlerin kendilerini korumalar gl surlarla
salanabiliyordu. Bu uzun tarih dilimi iinde Roma m
paratorluu "Pax Romana" dediimiz dzeni kurarak ok geni bir blgeyi d
saldrlardan korumay baarm ve insanlar ehirlerde olduka rahat yaamlard.
Ama onun da zayflamas, ehirleri yeniden kendi kendilerini savunacak tedbirler almak
zorunda brakt.
ehrin
kurulaca alan seerken birka temel ihtiyac gz nne almak gerekiyordu. Dnya
ticaret trafiinin ok fazla uzana dme
menin, bu arada deniz kenarnda ya da denize yakn olmann belirgin avantajlar vard.
Ayn ekilde, tatl su kaynaklarna yakn olma
k da son
derece nemliydi. te yandan, korunma ihtiyac, ok zaman, bu ihtiyalarla eliiyordu,
nk ticaret yollarna yaklanca, dman ordularn tehdit imkn artyordu.
Deniz kenarndaki ehirlerde, bir yarmadaya yerlemek, olduka geerli bir zm
olmutur. Bylece, ehri yanndan saran deniz doal bir koruma salar, karaya
balanan kstak blmne de salam bir sur rlr. stanbul bu bakmdan tipik bir
ehirdir.
Ama Byzas'n kurduu ilk stanbul kk bir yerleimdi ve bugn "tarihi yarmada"
dediimiz blgenin tamamn kaplamas sz konusu deildi. Romal Septimius Severus
buray zaptedince nce surlar
ceza olarak
yktrm, sonra ehrin nemini fark ederek yeniden yaptrmaya karar vermiti. Ama
onun surlar da ehrin yalnzca dou ucunu kapatt. imdiki Caalolu Lisesi'nin
yanndaki ta duvarn Severus surlarnn kalnts olduu ileri srlmtr. Bu, dorusu,
hi mmkn grnmyor. Ama sz konusu surun yaklak buralardan getii kabul
edilebilir.
stanbul'u Dou Romann bakenti olmak zere yeniden ina eden Byk Constantinus
bile bugnk tarihi yarmadann tamamn kullanmay dnmemiti. stanbul'da,

imdiki Unkapan Kprs'nn balad noktadan Yenikap'ya bir ukur, bir vadi uzanr.
Constantinus'un yaptrd surlar bu vadinin hemen batsnda, Zeyrek
Horhor taraflarnda uzanyordu.
SURLAR
Roma mparatorluu fazla bymt. mparator, eitli siyasi ve idari nedenlerle, bu
muazzam alann ikiye blnmesine karar verdi. Bu durumda, douda, Roma'dan geri
kalmayacak yeni bir b
akent gerekiyordu. Constantinus nce Troya'y canlandrmay dnd. Klasik ada
Troya'nn, lyada ile srdrlen byk bir prestiji vard. Ama fiziksel olarak,
stanbul'un imknlarna sahip deildi. mparator herhalde bunun farkna vararak
stanbul'da
k
arar kld.
Constantinus, S 330'da Yeni Roma olacak yeni bakentinin "kurdelesini kesmiti".
Bunu yle bir paradoks izledi; yer seiminde Constantinus uzak grl davranmt;
ehrin ok ksa zamanda hzla bymesi bunu kantlad. yle ki, 413'te, II. Teodosios
zamannda, drdnc, yani bugn varolan kara surlarnn yaplmas gerekti. Demek ki,
Constantinus, suru yaptrd yeri semekte eit derecede uzak grl olamamt.
Askeri bakmdan en nemli olan bu kesimdi. Deniz, baka antik kentlerde olduu gibi,
ehri koruyordu. Burada surla deniz arasnda zellikle dar bir ky eridi brakld
iin, gemiyle yaklamak, asker karmak, merdiven dikmek hi kolay deildi. Bizansllar
Halic'in azn ayrca bir zincirle kapatyor, gemilerin oradan ieri girmesini
nlyorlard. Onun iinde Hali ve Marmara kylar boyunca surlarn ok gl olmas
iin almadlar, tek duvarla
yetindiler.
Ama kara surlar hi byle deildi. Burada saldrya hazrlanan dman nce on metre
kadar derinlii, yirmi metre kadar da
genilii olan bir hendekle karlayordu. Hendein arkasnda birka metrelik bir ilk
duvar vard. Bunu anca, d surlara geliyordu; kalnl iki metre, ykseklii sekiz
buuk metre olan bir sur duvar. D duvarda 96 bur yaplmt. Bunlar
genellikl
e drt keli kulelerdi. ve d duvar arasnda "peribolos" denilen, 15
20 metre
genilikte bir mesafe kalyordu. duvarn kalnl be metre, ykseklii on iki
metreydi. Yirmi metreyi bulan 96 bur da burada dikilmiti. Bu kulelerin alt ve st
katlar arasnda balant yoktu. Zemindekiler depo veya kou olarak kullanlyor, st
kata surdan geiliyordu.
Surlarda birok kap vard ve bunlar ikiye ayrlyordu: kamusal ka

plar, askeri kaplar. Birinciler, bar zamannda halkn girip kt ehir kaplaryd;
ikinciler dar geit vermeyen, kuatma srasnda askerlerin sura yaylmak iin
kulland kaplard. Dethier,
Teodosios'un bu surlarda sekiz Got cohortunu (Roma ordusunda, bir lejyonun onda
birini
oluturan, be alt yz kiilik birlik) grevlendirdiini, bunun iin de sekiz askeri kap
yapldn ileri srer. "Deuteron", "Triton", "Hebdomon" gibi say belirten askeri kap
adlaryla bu iddiasn destekler. Ona gre yedi tane de sivil ya da kamusal kap vardr.
ehrin giri ve kn saptayan bu
kamusal kap
lar tarih boyunca gzergh belirleyerek nemli bir
rol oynadlar.
Kara surlarn, bugn grdmz haliyle Teodosios'un yaptn sylemitim. O zaman
iin banda Vali Antemios vard. Daha sonra, tam da Attilann ordular ehre
yaklarken,
bir
depremde bu surlarn byk ksm ykld. O zaman, Vali Cyrius Konstantinos yklan
surlar onard gibi, d kaleyi de yaptrd. Mavi, yeil, krmz ve beyazlar bu
faaliyette canla bala yer aldlar. ki ayda surlar tamamland ve Attila
Konstantinopolis'i kuatmaktan vazgeerek batya
gitti.
Sonu olarak, fazla benzeri olmayan, son derece salam ve dayankl surlard bunlar.
Nitekim, bin yl aan bir sre boyunca stanbul surlar yalnzca iki kere alabildi (pek
ok kere kuatld halde): 1204 Latin igali ve 1453.
stelik, birinci fetih biraz hileli bir srele, zayf Hali surlarndan gereklemi, son
fetih srasnda ise sava koullar ciddi biimde deimi, top ana girilmiti.
1453'te, yaylan ve genileyen slam mparatorluu, kendi topraklarnn iinde kalan
son bamsz Hristi
yan
cebini ortadan kaldrd. Ksa bir sre sonra, 1492'de, Hristiyan dnya iinde kalan son
bamsz slam cebi, Granada, benzer bir ekilde son buldu. Top, antikite ve ortaa
boyunca bir yaama mant ve temeli bulabilen bamsz ehirler olgusunu ortadan
kaldrd, bir kere daha, Roma gibi geni "teritoriyal" imparatorluklar ana geildi.
Geri ksa zaman sonra bunun da isel zayflklar ortaya kacak, gelecein
egemenliine aday grnen Osmanl ve spany
ol devletleri Kuzey Atlas lkeleri nnde gerileyecekti. Ama bu dnem bir sre devam
etti.
Osmanllar, stanbul'u aldklar tarihte, stanbul'un ok ilerilerine zaten gitmilerdi,
daha da gideceklerdi. Birka yzyl boyunca, bir dman kuvvetinin bakenti

tehdit etmesi sz konusu

olmad. Bu an
lamda ilk ciddi tehlike Ruslarla "93 Harbi" diye bilinen 1878 savanda yaand. O
tarihte de zaten "sur", askeri nemini kaybetmiti. Byle olunca, birka onarm giriimi
dnda, surlar genellikle ihmal edildi; gene
de, ilk yapllarnn salaml bu surlarn byk bir ksmn bugne kadar yaatt.
Daha ok da kara surlarnn dayand grlyor. Hali ok ilek bir ticari liman olduu
iin gidi gelie engel karan surlarn yava yava ortadan kalktn tahmin e
debiliriz.
"Tahtakale"nin dorusu "taht
kale", yani "kale alt" olsa gerektir. Kale kalmam, ama ad yayor. Marmara
surlarnn nemli bir ksm da, 19. yzylda, demiryolu yaplrken ykld.
Surlar olduka geni bir alan evreledii iin btn bu mesafeyi bir gnde dolamak
aa yukar imknszdr. Ayrca ben bu blmde sura ok yakn olan baka ilgin
yaplar da anlatyorum. Kara surlar ayr bir gezi olarak bir gnde gezilebilir. br
ksmlar, belki baka semtlerle birletirilebilir.
Halic'in ik
i kpr arasnda kalan ksmnda surun hibir izi kalmamtr; tek istisna, iindeki
mezardan tr korunan, Baba Cafer Klesi'dir (bunu arlar Blgesi'nde
anlatyorum.)
MARMARA SURLARI
Eminn'nden Sarayburnu'na kadar da sur parasna rastlanmaz. Anca
k Sarayburnu'ndan
sonra, Topkap Saray'nn eteklerinde sur paralar grnmeye balar. Bu noktadan,
kara surlarnn balad noktaya kadar olanlara "Marmara Surlar" denir. Bu surlarn
toplam uzunluu (Sarayburnu
Mermer Kule aras) 8260 metreydi.
Ky boyunca yrrken, ilk corafyaclardan Piri Reis'in bu yakn
larda dikilen heykelinin
evresinde, kimi rl olduu iin kolay seilmeyen, kimi halen ak baz kaplar
gryoruz. Bu kaplar daha ok halkn deniz kysna inebilmesi iin almt.
Heykelin
ilerisinde, duvar biraz bakalar, baz oyuklar, farkl sslemeler grlr. Dikkat
edilmezse kolayca gzden kaacak bu blmn iinde imdi tamamen harap bir Bizans
kilisesi vardr: Hristos Filantropus. Bunun iine dar bir oyuktan geilerek girilir ve
ortal grmek iin kuvvetli bir fener gereklidir. (Yaknlarda burada ksmi bir
restorasyon yapld, ama o

zamandan beri gidip son durumu gremedim.)

Kilisenin az ilerisinde, surlarn nnde knt yaparak duran birka stunlu (ve daha
ak
renk) bir kemer
vardr. Buras, Topkap Saray'nn d kklerinden olan, Davut Aa'nn ina ettii
ncili Kk'n tabandr. Padiahlar arasnda bu kk en fazla III. Murat sevmi ve
vaktinin ounu burada geirir olmutu. Gsteri yapan gemilerin top atyla svalar
dklp
camlar krlnca gzleri yaarp saraya dnm, birka gn sonra da lmt.
Surlarn bu blmnde bulunan ve buradan ieri uzanan nemli bir Bizans yaps
Mangana Saray'yd. Buradan Mozaik Mzesi nlerine kadar geni alanda kaz yaplmas
durumu
nda,
birok ilgin kalntlarn ortaya kaca tahmin ediliyor.
ncili Kk'n yarm kilometre kadar ilerisinde Marmara Surlarnn en salam kalm
kaplarndan Ahrkap'ya gelinir. Ad, Topkap Saray'nn ahrlarnn bu evrede
bulunmasna baldr (Bizans saray
nn ahrlarnn da burada olduu biliniyor). nl Ahrkap Feneri, bir deniz kazasndan
sonra, III. Osman zamannda yaptrlmt.
Ahrkapnn hemen yannda ad "Karma Sen" olan geleneksel meyhane, onun da
ilerisinde
modern Kalyon Oteli yer a
lyor ve ayr zevk veya keselere hizmet veriyor.
Daha ileride Kprl ailesinin eski kona da imdi lokanta halin
de.
Sur boyunca yola devam ederken bir sre sonra duvarda yeni bir deiiklik gze
arpar. Burada hayli uzun bir balkonun dayanaklar ve bu balkona ald grlen
ssl kap vardr. Buras Teodosios'un
yaptrd, ustinianos'un onarp genilettii, zamannda grenlerin hametini byk
bir hayranlkla anlatt Bizans mparatorluk (Bukoleon) Sarayndan bugne gelebilmi
tek kalntdr. Saray, Latin igali srasnda iyice harap olmu ve bir daha
kullanlmamt. Temsil ettii koskoca tarihin yan sra bu perianl, Fatih Mehmet'i
de hznlendirmiti. Sarayn ykntlarna bakarak, Sadi'nin Afrasiyab'n artk
rmcek alaryla rl olan saray stne beytini tekrarlad anlatlr.
KK AYASOFYA Bukoleon'un bu kalntsnn hemen ilerisinde, sarayn zel
limannn olduu blgeye geliyoruz. Kk bir girinti olan (ve tamamen dolan) bu
limanda, imdi Arkeoloji Mzesi'nde bulunan iki
aslan

heykelinden tr Porta Leonis adyla anlan kapdan ieri, saraya geiliyordu,

imparator, saltanat kayna bu limanda binerek kentin eitli yerlerine denizden
gidiyordu. Bir depremde ktkten sonra kap Trkler tarafndan "atlad
kap" diye adlandrld. Baka bir iddiaya gre de, fetihten az sonra burada yaad
bilinen "atlad Kasm" adl birinin adnn bozulmu eklidir bu. Gene buralarda, "faros"
(fener) diye anlan bir sur burcu vard: Bizans'n kalelerden kalelere ate ve dumanla
verilen tehlik
e sinyallerinin son menziliydi bu
kule; dou tarafndan yaklaan dman ordusu hakknda verilen duman iareti en son
buraya ulard. Ayn ad tayan, sa'dan kald
na inanlan kutsal eyalarn sakland kilise, 1204 Latin igalinde yok oldu.
Plan 3. Kk Ayasofya (Sergios ve Bakhos kilisesi)
Devam ediyoruz; ehre giren yolun karsna geip yryoruz; birazdan, surlarn iinde
kiliseden evrildii fark edilen bir cami gryoruz. Amacmz surlar kefetmek de
olsa, buradan ieriye ksa bir sapma yapmakta yarar var. lkin, Kk Ayasofya'ya
(plan Ayasofya'y andrd iin Trkler bu ad vermiti) ya da eski adyla Sergios ve
Bakhos Kilisesi'ne bakalm. Bu kilise de ustinianos'un imar dnemi eserlerindendir ve
527'de, yani asl Ayasofya'dan
bir
ka yl nce yaptrlmtr. Dethier bu kiliseyi ustinianos'un kars Teodorann
yaptrdn sylyor. Ama bir baka yaygn efsaneye gre ustinianos, mparator
Anastasios'a kar bir suikast komplosuna girimi ya da giritii iddia edilmi. O
srada b
u iki aziz imparatora
ryasnda onun susuz olduunu sylemiler ve bylece ustinianos idamdan kurtulmu.
ustinianos bu kiliseyi yaparak azizlere krann dile getirmi.
ustinianos'un temsil ettii parlama, Bizans tarihinde ksa bir Rnesans gibi olmu
, herhalde
dnemin mimarlarn da etkilemi ve onlar yeni yeni planlar aramaya tevik etmiti.
Sergios ve Bakhos ilgin bir plana sahiptir. Kareye yakn bir dikdrtgen zerine oturan
bir sekizgene dayanan deiik bir kubbesi vardr. Sekizgen, aralarnda ikier stun
bulunan sekiz payeden oluur. Bunlarn stne oturan drt kemer ve drt yarm kubbe,
Rstem Paa ve daha sonra Edirne'deki Selimiye camileri hakknda ilgin bir fikir verir
gibidir. Alt katta, stunlarla d duvarlar arasnda bir eit ambtlatuar biimlenir. st
katta da geni, gzel bir galeri vardr. Stunlar pembe ve yeil, somaki mermerdendir.
Yapld zaman btn duvarlarn ok gzel mermerler ve ayrca mozaiklerle kapl
olduunu biliyoruz. Stunlarn zerindeki st galeri
boyunca Yunanca
yazlar grlyor.

Caminin bir kesinde, eski ada yangn sndrmekte kullanlan, "tulumba'" dediimiz
aletin bir rnei vard, imdi buradan alnp baka yere gtrlm. Yangn knca
tulumbaclar bu sand srklarla srtlarna alr, yalnayak koarak yangn yerine gelir
ve aletin iki ucundaki kollara basarak hortumla su skarlard. in tuhaf, bize ok
"Trk ii" gelen bu ilkel itfaiye aracn, Mslman olarak Davud Gerek adn alan bir
Fransz kefetmiti.
Kk Ayasofya'nn nndeki medrese avlusu, 16. yzyl banda kiliseyi camiye eviren
Kap Aas Hseyin Aann eseridir ve bugn baz ok yoksul aileleri barndrmaktadr.
Caminin, girie gre solun
daki trbe de bu Hseyin Aanndr.
Caminin biraz ilerisindeki ardakl Hamam'n da ayn kiinin yaptrm olmas
muhtemeldir. Bunun olduka eski bir hamam olduu ve daha eski bir Bizans hamamnn
zemini stne kurulduu bilim adamlarnca ileri srlmt. Ne var ki, Trkiye'de
tarihi yapy koruma bilincinin hi gelimedii bir dnemde hamam zel mlk haline
geldi ve Bizans'tan kald dnlen mermer deme tamamen ortadan kalkt.
SOKOLLU CAM
Hamamn nnden yukar uzanan yokuu trmandmzda bir camiye ve klliyesine
geliyoruz: Sokollu Camii. Buras, Sleyman'dan balayarak padiaha
sadrazamlk yapan, Osmanl tarihinin en byk devlet adamlarndan, Srp asll Sokollu
Mehmet Paa'nn adna kars tarafndan yaptrlmtr ve Mimar Sinan'n en gzel
eserlerinden biridir.
Klliyenin giri kapsna gelmek iin biraz sola doru yrmek gerekiyor. Birka ayr
keden baklnca, bu binay bu kadar dik bir yokua yerletirmenin de bal bana bir
maharet olduu anlalyor. Sinan, her zamanki gibi, topografk glkleri estetik
etkiye evirmeyi baarm. Aada kalan giri kapsndan yukar trmandka, adm
adm olgunlaan perspektif bunun bir kant. Merdivenin sonunda, medrese odalaryla
evrili avluya geliyoruz. Merdivenin stn, medrese dershanesi olan genie odasnn
rttn burada anlyoruz. Ortada gzel bir adrvan var.
Cami, k
areye yakn bir dikdrtgen. Bunun stndeki altgene otu
ruyor kubbe. Bu kubbeyi de
drt kk yarm kubbe evreliyor ve destekliyor, ama bunlar drt duvarda deil, drt
kede
yan yana du
ruyor ve bylece cami de enine geniliyor. Giri ve karsndaki mi
hrap

duvarlarnda ise kemerler var. Caminin zgn plannn verdii ll mekn duygusu,
klasik dnemin son derece gzel znik ini
leriyle destekleniyor. Egemen renk, turkuvaz. Biri mihrapta olmak zere, Hacer
l Esved'in baz paralar da var bu camide. Giri tarafndaki orijinal kalem ileri de
gzel. Btnyle, stanbul'da grlebilecek en gzel camilerden biri
Sokollu.
Caminin alan iinde, kuzeydou kesindeki Helvac Camii'ni Kanuni'nin helvacbas
skender Aa yaptrmt. imdi minaresinin ve baz duvarlarn yknts duruyor.
Sokollu Camii'nin kuzeyinde Mehmet Paa Yokuu'nda, 17. yzyl sonunda yaplan
zbekler
Tekkesi'ni ama epey harap halde
grrz. Giriin stnde minaresi duran bu binann sanda ve solunda dervi hcreleri
vardr. lgin
ve grlmeye deer bir binadr.
Uur Tanyeli, klliyenin gneyinde yer alan adada, Sokollu ailesinden Lala Mehmet Paa
saraynn bulunduunu ileri sryor ve bu blokun gney tarafndaki, imdi dkkn
olarak kullanlan tonozlu duvarn, sarayn zemin duvar
olduunu sylyor.
Plan 4. Sokollu Mehmet Paa Klliyesi
KADIRGA
Sokollu Camii giriinin nnden tekrar aaya inerek Kadrga Meydan'na varrz.
Buras, adnn da ima ettii gibi, bir limand. Bizans zamannda ehrin Marmara
kylarndaki irili
ufakl girintiler liman haline getirilmiti. Gemiciliin daha sonraki teknolojik gelime
seyrinde temelde krekle yryen kk tekneler (ektiriler, kadrgalar vb.) yerlerini
byk yelkenlilere braknca bu kk limanlar pratik olmaktan kt ve terk ed
ildi. Zamanla dolarak bugnk
hallerine geldiler; eitli yeni ilevler yklenen dz alanlar. Kadrga Meydan ve
bitiiindeki, denize daha yakn, Cinci (Cndi) Meydan, 1950'lere kadar stanbul'un
balca bayram yerleriydi. Karagzcler, tuluatlar, camb
azhaneler buraya gelirdi.
Meydann dou ucunda karlkl iki kk kahve vardr. Bunlar eskiden, Kk
Ayasofya'da tulumbalarn grdmz tu
lumbaclarn devam ettii kahvelerdi. imdi sala bir tarzda st kapatlan havuzlu alan
eskiden baheydi ve dah
a sevimliydi. Oradaki, Abdlmecit

zamanndan kalma karakol da benzerleri gibi sevimli bir binadr. Kar srada, ilk
yapl ta Bayezid zamanna uzanan ama bugne kadar eitli onarmlardan geen
Kadrga Hamam vardr.
Caddeden bat ynne ilerlerken, solda, bir taraay andran drt ke kk bir bina
grlr. Bu, Esma Sultan (18. yzylda, III. Ahmet'in kz) namazgahdr. Namazgah,
genellikle yol stnde olanlarn namazlarn vakit kaybetmeden klmalar iin yaplan bir
akhava
ibadethanesidir. Surii
stanbul'da bunlardan yalnzca bu rnek kalmtr. Yapnn altndaki musluklarn
banda abdest alnr ve merdivenden taraay andran st kata klarak namaz klnr.
Meydann gneybat ucundan denize doru inen dar sokaklara girildiinde, Marmara
surla
rnn bir blmyle daha karlarz. Bu surlarn imdiki deniz kysndan bir hayli
ieride olmas, yukarda deindiim kk limanlardan bir bakasnn kysnda
olduumuzu bize gsterir; bugn Kumkap adyla tannan semt o zamanlar Kontoskalion
adyla tannan limand. Bu surlarn kemerleri iinde imdi kck, hayli mtevaz evler
duruyor.
Yeniden Kadrga Caddesi'ne ktmzda, yolun sanda olduka byk bir Rum
Ortodoks kilisesi grlr; Ayia Kiryaki Kilise vakfnn dkknlar caddede sralanr.
Onlarn stndeki ykseltide kilise vardr (kar srada da, imdi kullanlmayan eski
okul binas). Osmanllar stanbul'u fethettikten sonra, kubbeyi camilere zg bir
mimari e saym ve
gayrimslimlerin ibadethanelerinde kubbe kul
lanlmasn istememiler
di. Bu nedenle, ancak
19. yzyl sonlarnda
Tanzimat Ferman ve onu izleyen hukuki dzenlemeler sonucunda
Hristiyanlar da yeniden kubbe yapmaya baladlar. Aya Kiryaki bu dnemin erken
rneklerinden biridir. Mimar Tiadis'tir.
Aya Kiryaki'nin biraz iler
isinde, onunla ayn zamanda yaplm bir baka gzel Ortodoks kilisesi, Panayia Elpida
var. Geen yzyl so
nunda, Kumkap
Gedikpaa arasnda oturan ve deniz tarafindakileri daha zengin olan Rumlar tarafndan
ayn zamanda yaptrlm iki kili
se. zenli, g

zel yaplar. Ermeniler'in Surp Harutyun Kilisesi de Aya Kiryaki'nin karsna den
sokaklar iinde. KUMKAPI
Kumkap yaknlara kadar,
ahalisinin ou Rum ya da Ermeni olan bir balk semtiydi. Bu gemiten bugne,
belirli bir mimarinin ayakta kalabilmi
bazlar olduka gzel
konut
rnekleri, Rum ve Ermeni kiliseleri, bir de stanbul'un en gelikin "orta snf" balk
tavernalar kald. stanbul tavernaclnn son "klasiklerinden" bazlar iz brakmadan
kayboldu (Minas, Yorgo), bazlarnn ocuklar
aile mesleini srdryor ("Kr" Agop'tan Hayko), bazlar da hl hayatta ("amur"
evket, demitim son baskda. Ama bugn hayatta olduunu sylediklerimi de
kaybettiimizi rendim). Ama imdi Kumkap batan aa meyhane;
Paris'teki Moufftarde gibi, ke
ndilerine zg kiilii olan, ok sayda insana lezzetli meze ve balklarla ho vakit
geinebilen ve "ticari turizm"i "otantizm'le olduka iyi dengeleyebilen bir
blge.
Demiryolu kprsnn altndan geerek yeniden kyya kabiliriz (burada eski kk
dal
gakranyla eski Kumkap Liman ortadan kalkt, imdi bunu evreleyen ok daha geni
dalgakranla yeni liman ve balk hali vardr). Ya da, Kumkap tren istasyonundan sonra
kalntlar grlmeye balayan deniz surlarna paralel giden i sokaklardan batya doru
yolumuza devam edebiliriz. Burada, baz ok eski Rum evleri de
imdi genellikle depo haline getirilmi
grebiliriz.
Kumkap'y izleyen Nianca semtinde, arapnel Soka'nda, Ermeni Gregoryen
Patrikhanesi ve kiliseleri var. Bizansllar, bakentlerinde kayda deer bir Ermeni nfus
barnmasna imkn vermemilerdi. Onun iin bu dnemde Ermeniler, Galata gibi tam da
ehir ii saylmayan yerlere yerlemilerdi. Fatih Mehmet stanbul'u ele geirince
ehirde nfusun son derece azaldn grd ve impara
torl
uunun her blgesinden Trk
Mslman ya da gayrimslim
nfusu yeni bakentine yerlemeye tevik etti. Tevik yetmezse zorlad da. Bylece
yemden canlanmaya balayan ehre gelenler arasnda birok Ermeni de vard. Alt
yerden geldikleri iin "Alt Cemaat" diye anlrlard. Bu sonradan "Oniki Cemaat"e
ykseldi.
Fatih, Rum Ortodoks Patriiyle uzun uzun grp anlat ve bylece dnya
Ortodokslarnn ekumenik patrii Osmanl bakentinde ruhani grevini yapmaya

balad. Benzer bir ilemi,

Fatih, devletinin nem
li cemaatlerinden Ermenilerle de gerekletirmek zere, iyi tand Bursa Piskoposu
Hovakim'i de stanbul'a ard ve 1461'de onu stanbul Ermeni Gregoryen Patrii
yapt. Ancak Gregoryen kilise rgtlenmesi farkl olduu ve merkezi Ermenistan'da,
Erivan
yaknndaki Emiadzin'de bulunduu iin, stanbul patrii, nemli bir kii olmakla
birlikte, Ortodoks patrii ya da papa gibi "tek" otorite olmad.
lk Ermeni Patriklii Samatya'da kurulmutu (bunu o blgede greceiz). 17. yzyl
ortalarnda Kumkap
Nianca'ya tand ve orada kald. Patrikhane binas, 19. yzyln gzel ahap
binalarndan biridir. Kar srada, yan yana ina edilmi (son olarak 1913'te) kilise ve
iki apel vardr. Ortadaki, en byk kilise, Surp Asdvadzadzin (yani Meryem Ana),
Patrikha
ne
kilisesi olarak kullanlmaktadr. Alt katndaki ayazmadan, burann Bizans dneminde
Ortodokslara ait olduu kantlanr. Ermeni cemaatinin 19. yzyl byklerinden, II
Mahmut'un ok sevdii maliyeci Kazaz Artin'in mezar ve heykeli de buradadr.
Kumkap'dan batya yrdmzde Yenikap'ya geliyoruz. Burada eskiyi hatrlatan
hemen hemen hibir ey yok (19. yzyldan kalma Rum Ortodoks Ayios Teodoros
Kilisesi ile kyya ok yakn Surp Tateos Ermeni Kilisesini saymazsak). Zaten ok eski
deil, nk buras
da
Bizans dneminde Marmara kysndaki en geni liman olan Elefterios ya da Teodosios
limanyd. Eski ehrin tek akarsuyu Lykos buradan denize dklrd. Bu limanlar
nemlerini kaybettikten sonra, Lykos burann dolmasna katkda bulundu (sonra kendisi
de
kuruyup yok oldu). Akarsu alvyonuyla dolan yerlerde verimli toprak olur. Nitekim bu
blge (Langa
Vlanga) uzun zaman stanbul'a kaliteli sebze yetitirdi. Sonra bostanlar da yerlerini
beton bloklara braktlar. Arada tek tk kalm birka kk bostan hl
grlebiliyor. NARLIKAPI
Ky eridi boyunca Samatya'ya yaklatka samzda surlar yeniden yer yer belirmeye
balyor, bazen de solumuza geerek kynn eski izgisini gsteriyorlar. Eski Samatya
Kaps artk yok, ama onun imdi tren istasyonunun altndaki geitle ayn yerde
olduunu tahmin etmek g deil, nk ierideki sokaklar buraya akyor.
Samatya Kaps'yla Yedikule arasnda, ayakta kalm tek byk kap, Narlkap. Bizans
dneminin nemli dini merkezlerinden Studios Manastr ve Ayios oannis
Kilisesi buraya ok

yakn; imparatorlarn bazen buray ziyaret etmek iin denizden geldikleri ve o zaman
bu kapy kullandklar biliniyor. Samatya bamsz bir gezi gerektiren bir semt olduu
iin biz imdilik ieri girmeyelim, kapya adn veren nar aalarn hayal etmeye
alarak Yedikule'ye doru devam edelim. (Narlkap'ya gelmeden hemen nce olduka
yeni yaplm Surp Hovhannes
Ermeni Kilisesi var).
ok gemeden ehrin bitimine geliyoruz. Burada Marmara surlar bitiyor, kara surlar
dik bir ayla kuzeye doru kvrlyor. Solda, kyda, karayolu alnca surlardan koparak
tek bana kalm bir kule var: Mermer Kule. Surlar burada ke yapyor; ancak,
kulenin iinde bol miktarda mermer kullanldna gre, belli ki buras sadece askeri
anlamda ilevsel bir yap olarak dnlmemi; imparatorun bir ura da bu kule
olabilir. Andreasyan, Eremya elebi'nin kitab iin yazd notlarnda, daha sonra
hapishane olarak kullanldn yazyor.
YEDKULE
Mermer Kule'yi grdkten sonra, 5632 metre boyunca uz
anan Kara Surlar'nn yanndan yrmeye balyor ve ok gemeden Yedikule'ye
geliyoruz. Burada kara trafiinin iledii grece dar bir kapdan ehir iine giriliyor.
Kapnn i tarafnda, kemerin stne, ift bal Bizans Kartal kabartmas ilenmi.
Yedikule kaps buras. Ama Yedikule kalesinin iinde, ok daha grkemli bir baka kap
var. imdi kalenin bir paras haline gelen bu kapy 390 ylnda I. Theodosius
yaptrmtr. O zaman bu, ehir dnda, bir zafer tak olarak ina ettirilmi, daha
sonra, I
I. Teodosios bugne kalan yeni surlar yaptrnca, sur kaplarndan biri haline gelmitir.
En atafatl kap bu olduu iin zafer kazanan imparator ve komutanlar seferden
dnlerinde ehre bu kapdan girerlerdi.
Son olarak 1261'de Mihail Paleologos, ehrin Latin Hallarndan geri alnmasyla, beyaz
at zerinde bu taktan geerek ehre dnmt.
Bizansllarn Porta Aurea (Altn Kap) diye adlandrd bu takta kemerli kap var;
ortada
olan en yksek. Hepsinin stnde Herakles'in, Prometheus'un vb. heyke
lleri varm. Kapnn nnde duvarlar fazla yksek olmayan bir kale knts ve onunla
tak arasnda imdi ot brm bir kk avlu var. Kaplar, herhalde sonraki
dnemlerde, savunmada gedik yaratmamalar iin rlmler. Duvarlarda eitli ha vb.
kabartmalar seilebiliyor. Avlunun ortasnda fazla derin olmayan bir kuyu var.
Fetihten sonra Trkler surlarn bu blgesine, ehrin iinden yeni duvarlar ve kuleler
ekleyerek bamsz bir kale yaptlar. "Yedikule", bu kalenin addr. Fatih balangta
hazineni
n nemli
bir ksmn bu kaleye yerletirdi. Ama daha sonra hazinenin sarayda, sultann yan

banda durmas daha uygun grld. Bundan byle Yedikule bir zin
dan olarak, daha ok da siyasi
kimlikli kiilerin kapatld bir hapishane olarak kullanlmaya baland.
Gnmzde Yedikule bir mzedir. Kale iinde, muhafzlar iin yaplm caminin yalnzca
minaresinin kalnts grlyor. Ondan ok daha sonra yaplan amfiteatr da, ehrin bu
blgesinde tiyatroya merak uyandrmann glklerinden olsa gerek, neredeys
e cami kadar
haraplam. Hapishanenin ac anlarn mzede grebiliyorsunuz. rnein, bir ekilde
padiahn fkesini eken yabanc eliler buraya hapsediliyordu. Aralarnda Rusya'dan
Obrestov, Fransa'dan Pangueville ile Ruffn gibi diplomatlar olduu bili
niyor. Kule
duvarlarnda bunlardan bazlarnn taa kazd zgrlk vglerini hl grmek
mmkn.
Yedikule'yle ilgili en karanlk anlar 17. yzyl balarnda ksa bir saltanat sren II.
Osman'dan (Gen Osman) kalmadr. Reform giriimlerine kzan yenie
riler onu tahttan indirdiler, epey
hakaret ve epey eziyetle ksa sre burada kapal tutulduktan sonra ldrld. Bu olay
daha sonraki birok Osmanl padiahnn korkulu ryas oldu. Osman'n kapatld
kck hcre, sur tarafndaki byk, drt ke kulel
erden birinin iinde, bugn de grlebiliyor. Burada, alt
katta, ayrca idam mahalli de var. Kesilen kelle zemindeki delikten aa atlr, oradaki
su yolu denize baland iin birka gne kadar kelle denize kavuurmu. Gnmz
koullarnda, kylarda, naylon torba ve patlcan kabuu trnden yabanc nesnelerin
denizi kirletmesine zlyor ve kirlenme ncesi zaman zlemle anyoruz. O zamanlarda
da "yabanc madde"nin bu trlsne rastlama ihtimali aklmza pek gelmiyor
gene de, imdi soyulan patlcan o zaman kesilen kelleden fazla miktarda olmal.
BELGRAD KAPISI
Surlarn Osmanl dneminde ihmal edildiine deinmitim. Ancak, 1984
89 arasnda stanbul Belediye Bakan, askeri deil turistik gerekelerle surlarn
olduka byk bir ksmn restore
ettirdi
yle ki, Trkler 20. yzylda sur yapan tek ulus olarak da tarihe geebilirler. Bu
restorasyon sonrasnda bu alanlara biraz "oyuncak kale" havas geldi. imdi umudumuz,
bu duvarlarn mmkn olduu kadar abuk eskiyerek bu havadan kurtulmas.
Yedikule'
den sonra, restorasyonun en youn olduu
nk en ykk yer burasyd
Belgrad

Kaps'na (Ksilokerkos) geliyoruz. Sylentiye gre buras, sadece ieriden surlara

kmak zere yaplan askeri kaplardan biriyken, Osmanl dneminde alm ve kamusal
kap olmu. Sleyman, Belgrad' fethettikten sonra yannda getirdii esnaf burada
yerletirdii iin kap bu ad alm. Surun biraz ierisinde Panayia Belgradiu Kilisesi'nin
kalnts var. Bunun da, Kanuni'nin buraya yerletirdii
Srplar iin yapld sylenmitir.
SLVRKAPI
Bundan sonra gelen Silivrikap, ad stnde, Silivri (Silimbrius) yolunun balangcyd.
Dolaysyla kaplar bazan da uzandklar yne gre adlandrlyordu (Edirnekap da
byledir). Silivrikap'ya yakndaki Balkl Ayazmasnn kaynana atfla "Peges" de
deniyordu. Latin igali, bu kapnn gizlice almasyla ieri giren komutan Aleksios
Strategapulos tarafndan sona erdirilmiti.
Buraya gelmiken kk bir gezintiyi gze almal ve kapnn karsndaki dar yoldan
ilerleyerek Balkl kompleksine bir gz atmal. Burada imdi olduka yeni bir kilise ve
manastr binas var, ama buras fetih ncesinin nemli bir dini merkeziydi. Bir
mucizeyle bulunan ve daha sonralar da eitli mucizelere yol aan bir ayazmadan ileri
geliyordu nemi. Gen
bir
adam olan Leon, yal bir kre rastlar. Kr, ondan su ister. Leon, bir ses iitir. Ses,
suyun yerini betimler ve ihtiyarn gzne srmesini emreder. Bunu yapnca, adamn
gzleri alr. Ses, Leon'a imparator olacan da sylemitir; bu da gerekleir
ve Leon, bu hikyeye pek de
uymayan "Katil" lakapl imparator olur. O zaman bu ayazmay yaptrr. Daha sonraki bir
efsaneye gre Fatih'in kuatmas srasnda bir kei bu manastrda, tavada balk
kzartrken, ehre girildii haberi gelmi. Kei buna inanmam, "u kzaran balklar
canlanmadka byle bir eye inanmam," demi. Bunun zerine balklar tavadan srayp
ayazmann havuzuna atlamlar.
Kilise avlusuna girince ilk dikkat eken ey, avluya denmi Yu
nanca yazl mezar talar
oluyor. Yol amak i
in istimlak edilen bir mezarlktan bu talar Balkl'daki din adamlar alp getirmi ve
buraya demiler. lgin olan, Trke kelimelerin Yunan alfabesiyle yazlm olmas.
Mezarlk, Konya
Kayseri evresinde yaayan, yazda Yunan alfabesini kullandklar
halde Trke konuan ve fetihten ksa zaman sonra stanbul'a gelip zellikle
Samatya'ya yerleen Karamanl Rumlarn mezarl. (Karamanlis'in ad da buradan

gelir). yle r
nekler var:
Pederim Kastand
Sanatm Kundurac
hretim Mibah
Senesi 1879 Vademiz tamam ya da
Mevludum Kayseri vefat...
imdi hak yolunda geldi bir seyran...
Hamd olsun Rabbiye mezar...
Kilise narteksinin dndaki bir baka avluda grece yakn zamanlarda lm Fener
patriklerinin ve baz zengin stanbul Rumlarnn olduka gsterili mezarlar bulunuyor.
Balkl kompleksinin evresi, buralarda hep olduu gibi, mezarlk dolu; Rum, Ermeni,
Trk mezarlklar var. Greko
Romen ehircilik, nekropolisi ehir ve sur dna karrd (akropolisi
en yksek tepeye kurarken); Trkler de bu de
ti devam ettirdiler. Balkl Ermeni mezarlnda da, bu sefer Ermeni alfabesiyle Trke
yaztlar vardr. Pamukciyan'n aktardklarndan biri yle:
"Bakman cemi bearetlen/Mezarmn tapna/Anamazlar halimden/Ta gelmeyince
bana"
(Sorguu Agop). Surun
bu ksm yaknlarda restore edilirken, ok eski bir mezar bulundu ve bu aile mezarnn
iinden ilgin nesneler kt. Ne yazk ki, bu kadar yeni bulunan bir mezar bile define
avclarnn saldrlarndan korunamad.
Silivrikap'nn, Dalan dneminde imdi olduu ekilde restore edilmeden nce daha
sevimli bir hali vard. Kapya dardan bakldnda, solda, irin bir kahve duruyordu.
Kapdan girer girmez, gene solda, st teneke kapl, duvara yaslanm, kk ahap bir
ev vard. Cumbasnda bir yal kadn oturur ve gelen geeni fkeli fkeli szerdi. Yeni
yaplan yaplar, yannda olduklar tarihi binalardan gl grnmyor, tersine ona
yaslanyor ve snyorlarsa, bu beni tedirgin etmiyor. Tarihle iice yaamann bir
biimi olarak, houma da
gidiyor bazan.
imdi o kahve ile o ev yok, ama sur iinde, gene Dalan zamannda yapmna balanan ve
surlarla uyum salamalarna hibir imkn olmayan apartman kuleleri var. stanbul
belediye bakanlarnn ne demek istediini anlamak bazen ok g.
ki de ermi ya da yar

ermi mezar var burada (aslnda kaplarla ermiler arasnda bir iliki olmal, nk bu
kaplarn her birinde en az bir yatr ya da ermi ya da sahabe mezar var). Soldaki, sur
stnde oturup dururken IV. Murad'n Badad' fethettiini sezivermi. Ama bu
"malum olma" pek de hayrl olmam, nk oturduu yerden aa atlayp can vermi.
Sadaki ise "Fatih'in askerlerinden Elekli Dede" olarak tantlyor. Gelgelelim, ikisi de
17. yzylda yaam Evliya elebi ile Eremya baka bir hikye anlatyorlar:
"El
ekli Divanesi dilsiz bir divane idi. Elekden baka bir ey yemezdi... elei krarak
enberin atp gerisini helva gibi azn kprdeterek yedikten sonra emi mestini
szp safa iderdi"
(Evliya elebi).
"Silivri kapusunun dnda Elekci Dede'nin mezar bulunmaktadr. Elekci Dede hi
konumazd. Daima Elek yer ve ingenelerin peinde gezerdi... Bu adamn vcudu
kapkara kesilmiti, yaz ve k ana do
mas plak gezerdi" (Eremya elebi).
Fatih'in olduka tuhaf bir askeri!
Yola devam etmeden nce, Silivrikap'dan yz metre kadar ierideki Sinan yaps
brahim Paa Camii'ne de uramak gerekir. Bu, Sinan'n erken dneminden kalma
mtevaz bir camidir. Kubbe, drt kedeki tromplarla sade bir ekilde
desteklenmitir. Caminin iindeki ve dndaki, laciverdin egemen olduu iniler
sonradan yenilenmi olmal, nk bunlar znik'in son dnemi ve hatta Tekfur Saray
inileri gibi grnyor. Minberin mermer iilii zellikle
gzel.
Caminin biraz ilerisinden sola doru saptmzda, cami, tekke, trbe, sebil ve emeler
den
oluan, Bala Klliyesi'ne gelinir. lk bina olan cami ok eskiden yaplp yklm, imdiki
binalar ise 19. yzyldan kalmadr. Ahap tekke binasnn sebil ve emenin bulunduu
ta cephe duvar hayli gzeldir. Tekkenin az ilerisinde, surlarda, Kalagru
Kaps grnr.
MEVLEVHANE KAPISI
Silivrikap'y izleyen kamusal kap Mevlevihane Kaps'dr (ya da, daha sk kullanlan
adla, Mevlanakap). Bu ad, sur dndaki bir Mevlevi tekkesinden tr verilmitir.
Roma
Bizans
dnemindeki ad ise Region'du. D

kapsndaki kitabede bu ksmlarn mparator ustinos (ustinianos'un amcas ve ondan

bir nceki imparator) ile kars Sofia ve komutan Narses tarafndan (Bizans'n son
"hadm" generallerinden) tamir ettirildii yazldr. Bizansllar buraya "Rus
Kaps"(Roussion) da diyordu. nk 9. yzylda henz Hristiyan olmam bir Rus
topluluu Eyp'e yerlemiti. Sonra ayaklanarak ehre bu kapdan olmak kaydyla girip
kma hakkn elde ettiler. Komutanlar, bu hakkn kant olmak zere, kalkann kapnn
stne
akt.
Son iki kap olduka salam kald iin i ve d kaplar, kpr gibi elerle, surun eski
durumu hakknda olduka iyi fikir veriyorlar.
TOPKAPI
Bu kitabn ilk basksnda, Topkap evresini belirleyen otogardan ve onun yaratt
kargaalktan sz
etmitim. imdi yeni otogar al
maya balad ve buralar da deiecek gibi grnyor, ama kargaalk btnyle ortadan
kalkmad.
Bu kemekete bulmas zor ama; karayolunun kysnda, Sinan'n kk apl, zarif
eserlerinden ahap Arakiyeci brahim Aa Camii grlebilir ("arakiye" Mevlevilerin
giydii uzun kee klahtr). Cami ahap olduu halde naslsa eski eklini
koruyabilmitir. ats,
minaresi, iindeki inileri son derece gzeldir.
Yeni yollar surlarn ortasndan gemi, bylece eski Topkap ve Edirnekap grece
sakin evreleriyle, ayakta kalabilmilerdir. Her iki noktada da, sur iinde, ilgin antlar
vardr. Topkap'da, Sinan'n en gzel camilerinden olan Kara Ahmet Paa Camii'ni
grrz. Camiye, bir medrese olan avludan gireriz. Be kubbeli son cemaat yerinin
orantlar, ayrca da d
duvardaki inileri ok gzeldir.
Kubbe, alt ayak stne oturur (drtgen iinde altgen modeli). Drt kede drt kk
eyrek kubbe yer alr. Kemerler de alt byk stuna oturtulmutur. yannda
galeriler vardr. meknn oranlar kusursuzdur. Ayrca btn bu mekn son derece
gzel kalem ileriyle sslenmitir
zellikle mezzin mahfillerinin altndaki tahta tavanlar. Bu zellikleriyle cami
stanbul'da tektir diyebiliriz. Darda, Ahmet Paanin zarif trbesiyle
bir okul binas,
klliyenin geri kalan parala
rdr.

Kara Ahmet Paa'nn kars, Yavuz Selim'in kz olan Fatma Sultan'd. Onun az ileride
yaptrd, kendi adn tayan mescit yklm, tamir edilince de zelliini kaybetmitir.
Topkap'nn biraz ilerisinde, sur iinde Surp Nikoos ve Ayios Nikolaos (Aya Nikola)
adnda, 19. yzyldan kalma bir Ermeni ve bir Rum kilisesi vardr.
Bulunduumuz yerin biraz uzanda, Millet Caddesi stndeki otobs deposunda, imdi
Manastr Mescidi adyla bilinen ve eski ad
unutulmu, Bizans kilisesinden evrilme bir cami
var; ok sade, apsisli dikdrtgen bir bina bu.
Caddenin br tarafnda ise, minaresinde "Endlsi" imzal bir gne saati olan, ahap
atl Krkba Camii (Kanuni'nin krks Ahmed emseddin Efendi yaptrm)
durmaktadr.
Minaresi olduka ilgintir.
EDRNEKAPI
Edirnekapnn bulunduu yer, "Yedi Tepe"nin en yksek olandr (76 metre kadar). Ama
buradan Topkap'ya doru toprak alalr. Bu alak ksm, bir vakitler Lykos deresinin
ehre girdii yerdi. Dolaysyla kara surlar en ok burada alalr; nitekim, byk
kuatmada Fatih kararghn burada kurmu ve ehre buralardan girilmiti. Lykos'un
ehre girdii noktada bugn adn dolayl olarak dereden alan Sulukule bulunur. Buras,
askeri kaplardan, P
empton
olarak biliniyordu. Burada surun hemen iinde yerleik ingenelerin mahallesi vardr ve
belirli bir trden zevklere (gbek atma ve sonras) merakl stanbullularn belli bal
elence
yerlerinden biridir.
Nesliah Sultan burada Kurueme ya da kendi
adyla anlan mtevaz bir mahalle mescidi yaptrmtr. Nesliah, II. Bayezid'in
torunuydu. Sonradan tamir gren mescit 1540'tan kalmadr.
narak Edirnekap'ya varrz. Bu kap Hadrianopolis'e (Edirne) giden yolun balangcdr.
Bu ve gneydeki Yaldzlkap, balca Mesa'nn
yaratt "Y" atalnn iki ucunun klardr.
Surun ve kapnn hemen iindeki meydanlkta Sinan'n bir baka olaanst eseri olan
Mihrimah Camii ykselir. Cami bir set stndedir, Avlusundaki aalar buraya
bahemsi bir
hava verir.
Avlunun evresindeki odalar gene bir medresenin renci odalardr. Ortada gzel bir
adrvan vardr; Sinan bu adrvanlar iin de hep deiik, zgn planlar yapmtr.

Camiye yedi kubbeli son cemaat yerinden girilir ve gene ou Sinan eserinde olduu gib
i
anhr. Bu seferki fazladan zellik aydnlktr. Sinan ilk camilerinden birini gene
Mihrimah Sultan iin (Sleyman'n Rokselan'dan kz) skdar'da yapmt. Sinan
standartlarna gre vasat diyebileceimiz bu cami olduka karanlktr ve sanki mimar
kim bilir, belki de
Mihrimah'n yaknmas stne
bu sefer her eyden nce yakalamaya almtr.
Cami plan karedir; tepede drt duvardaki drt kemere oturan ve pandantiflerle
desteklenen geni bir kubbe vardr. Kubbe arl yarm veya eyrek kubbelere
bltrlmemi, yalnz darda drt keye destek kuleleri yaplmtr. Bylece,
kemerli dz duvarlarda, baka camilerde hi grmediimiz kadar ok sayda pencereye
yer kalm, bu da, deindiim aydnlk ve ferah i mekn salamtr.
Ne yazk ki cami iki ciddi depremde hasar grp onarmdan geti. Bugn i mekn
ssleyen kalem ileri bu nedenle olduka yeni (I. Ab
dlhamit zamanndan). Orijinal ssleme kalabilmi olsa kim bilir neye benzerdi! Bunu
hayal edebilmek iin, Ahmet Paa Camii'ndeki
kalem
ilerini veya onlarla e dzeyde bir iilii zihinde buradaki kla yan yana getirmek
gerekiyor.
Klliyenin br binalarnn ou, rnein hamam, olduka harap. Grdkleri ksmi
onarmlar da hi yeterli deil.
Mihrimah Camii'nin biraz gneyinde Ayios Dim
itrios Sarmak, Edirnekapnn biraz ilerisinde de Ayios Yeoryios (Aya Yorgi) Rum
Ortodoks kiliseleri vardr. Latin igali srasnda burada bir hayaletin dolat, bunun
Etius Yeoryios'un hayaleti olduu sylentisi kmt. ehri geri alan Bizansllar bu olay
anmak iin burada bir kilise yap
trdlar. imdiki Ayios
Yeoryios o kilisenin yerinde duruyor.
Ayios Yeoryios'tan ehir iine doru yrrken solda sar ok bizi Kariye Mzesi'ne
gnderiyor. stanbul'da bir kilise iinde en iyi korunmu mozaik ve fre
skler burada grlr. Kilise
balangta sur dnda kald iin "Khora" (Krda) adn almt. Ancak bugn
grdmz bina 11. yzyldan kalmadr. Onarmlar, yandaki Parekklesion gibi
eklemelerle, orijinal plan hayli deiiklie uramtr. Freskler ve mozaikler de 14.
yzylda yaplmtr.

KARYE MZES
Btn bu resimleri gerekli sra iinde ve gerekli bilgilerle izlemek gerekir. Bu kitapta
ben bu ayrntlara giremeyeceim iin, dorudan doruya Kariye'yi anlatan bir kitap
alnmasn,
mmknse nceden okuduktan sonra kilisenin gezilmesini neriyorum. Grece ge
dnemin
rn olan bu resimlerin Bizans'n daha nceki donuk, fazla stilize ve cansz
resimlerinden ok farkl olduu herkese kabul edilir. Bu zellikleriyle, olamam bir
Bizans rnesansnn
habercisi gibidir. Kiliseyi ve fresklerle mozaikleri bu hale getiren adam, Logotet
Teodoros Metohites'ti.
Turing Kulb'nn bakan elik Glersoy Kariye evresinde de restorasyon almalar
yrtt iin burada tamirden gemi ahap evler, bir otel, kahv
e ve pastaneler sevimli,
keyifle yorgunluk giderecek bir evre yaratyor. Asitane adnda bir lokanta da eski
Osmanl mutfana dayanan olduka iyi bir men sunuyor.
Kariye'den aa inen yokuu izleyerek douya doru gidildiinde, Krk eme
sokanda,
eski Kastoriya sinagogunun bahe duvarla
r, n ve arka bahe kaplar grlr. erisi imdi park yeridir ve fetihten ksa sre
sonra, Makedonya'nn Kasturya ehrinden gelen Yahudiler'in yapt sinagogdan hibir
eser kalmamtr. Bunun gzel, mermerli bir
sinagog olduu ve 1930'larda terk edilerek yok yere ykld biliniyor.
Kariye'den kuzeye doru giden dar caddeye kp birka yz metre yrdmzde
surlara bitiik Blaherna Saray'ndan kalan tek blm olan Tekfur Saray'na geliyoruz
(Konstantinos
Porfirogennetos Sara
y). Dethier buray ayrca "Hebdomon" ve "Ta Saray" adlaryla an
yor.
st ak bir avluya giriyor ve ats gm, katl saraya ba
kyoruz. Giri stunlu ve drt kemerli. Onun stnde, be byk penceresiyle ikinci kat
var. En st
katta pencereler
oalyor (yedisi avluya bakyor). Btn bu duvarlarda mermer ve tula ile eitli farkl
sslemeler dikkatimizi ekiyor. Binaya dndan baktmzda, bu avlunun karsna
den duvarn d yznde, aadan byyen aacn yapraklarnn ksmen rtt gzel
bir balkon var.

Surlara dayal tahta merdivenden kp biraz cambazlkla duvar stnden yrrseniz,

surun burlarndan birinin iine girebiliyor ya da isterseniz dndan kulenin tepesine
de trmanabiliyorsunuz. Buradan, ehrin bu blgesinin epey geni bir alann grebiliyor
ve ortal saran irkin binalar varolmadan nce manzarann ne kadar gzel olduunu
hayal
edebiliyorsunuz.
mparatorluklar ktkten sonra, kalntlarnn bandan nice traji
komik olay geebiliyor. Bu
saray paras
bir zaman Osmanl saraynn fil ve zrafa gibi hayvanlarnn kapatld yer olmu. Bir
ara gizli bir genelev olarak bile alm. 18. yzylda ise, znik'te artk len inicilii
canlandrmak isteyen yeniliki Sadrazam brahim Paa burada bir ini imala
thanesi
kurdurmu. Kitapta sk sk deindiim "Tekfur Saray inileri"nin kayna buras. Daha
yaknlarda, sonunda Boaz'da kurulan Robert College kurucusu Cyrus Hamlin bir aralk
okulu burada yapmay dnm. imdi Tekfur Saray az sayda turistin ve meraklnn
gelip gezdii bir yarm mze konumunda.
Plan 5. Kariye Mzesi (Khora Kilisesi)
Sarayn karsnda, sral ta ve tuladan, dikdrtgen biimli, mte
vaz bir semt camisi olan Adilah Kadn Camii var. III. Mustafa'nn nc kadnyd.
Tekfur
Saray'nn karsndaki dar sokaklardan birinden yrynce Rum Ortodoks Panayia
Haneriotissa Kilisesi'ne gelinir. Bu kk ve sevimli kiliseyi Fenerli zengin Rumlardan
Hanerli Bey yaptrm. Ayia Paraskevi ayazmas buradadr. Bunun yaknnda, adn bile
me
diim, bir de sinagog vard.
ERKAPI
Saraydan hemen sonra Teodosios surlar biter, Manuel Komnenos surlar balar
(herhalde Teodosios surlar burada zayf kald iin byle bir takviyeye gerek
grlmt). Komnenos surlar batya doru bir bombe ya
par. Sur boyunca
bazen mecburen uzaklaarak
yrdmzde, kara surlarnn son kamusal kapsna, Erikap'ya geliriz (eski ad
Kaligaria). Son mparator Konstantinos'un son grnd yer bu evredir. Bizans'ta
buras ayakkabc esnafnn bulunduu blgeymi.
Trklerin bu kapya "Eri" demelerinin nedeni kapnn kendisinde olan bir bozukluk

deildir, kapdan ieri girmeden nce yolun keskince bir dirsek yapmasdr. Bu erilik,
biraz da, kapya dtan bitiik bir sahabe trbesinden ileri gelebilir.
Efsanevi
Kak Elmas hakkndaki yaygn hikye, onun bu evrede bulunduunu anlatr
(Yenikap'da bulunduu da sylenir). Elmas imdi Topkap Mzesi'nde, 86 krat
arlnda ve 48 prlantayla evrili, gzya damlas biimindedir.
imdiye kadar saylan btn kaplarda
ve henz grmediimiz Leon surlarnn nnde
baz evliya mezarlar vardr. Bunlarn arasnda, zellikle sahabe (peygamberi ahsen
tanm olanlar) mezarlarnn u bakmdan anlalr bir yan var: Hazret
i Muhammet'in lmnden
grece ksa bir zaman sonra Araplarn stanbul kuatmalar balamt. Bu kuatmalar
srasnda ehit dtne inanlan kiilerin en nemlisi de Ebu Eyyb Ensari'dir. Yalnz
bu kaplarda
ve baka yerlerde, rnein Karaky'deki Yeralt Camii'nde
grdmz bu gibi mezarlarn
hemen hemen hepsi 19. yzyln banda, II. Mahmut'un saltanatnda kefedilmiti.
Belki de bu radikal Batllamac padiah, ayn zamanda, mutaassp halka byle zararsz
bir inan kanal ayor
du.
Erikap'nn dnda ve biraz gneyinde bir baka ilgin bina vardr: Krkeme
Maksemi. Bizans'tan beri ime suyunun nemli bir ksm ehre buradan giriyordu.
Sinan'n yapt bu bina, Belgrad Orman evresinden gelen suyun topland ve
haznenin evresi boyunca sralanan krk delikten akarak ehrin eitli semtlerine
gnderildii yerdir.
Erikap'dan ehre girdikten iki sokak ileride sola sapnca, Rum Ortodoks Panayia Suda
Kilisesi'ne gelinir. Burada, yeraltnda, ikonos
tasion'lu, mermer havuzlu, Ayia Zoni ayazmas vardr. Bizans anda buraya azl
delilerin balandna dair bir hikye sylenir.
Bu kapnn kule ilerisinde Komnenos surlar da biter, onlar Heraklios Surlar, daha
sonra, Kara ve Hali surlarnn birletii nok
tada da Leon surlar izler. Bunlar ve Hali kysnda kalan son iki kapy (Ayakap ve
Cibali Kaps) Hali blmnde anlatmann daha iyi olacan sanyorum.

Kara surlar gzerghnda, bylece, yedi kamu kaps (Yedikule, Belgrad, Silivri,
Mevlevihane, Topkap, Edirnekap, Erikap) ve baz askeri kaplar grdk. Surlar yer
yer ok salam, yer yer harap ya da yok olmu, yer yer de yeniden yaplm durumda.
Birok noktada ada hayat bu eski surlarla kaynam, baz kuleler insann aklna
kolay kolay gelmeyecek ilevler iin kullanlyor. Hendek de bazen var, bazen
kayboluyor, varolduu noktalarda ounlukla bostan haline gelmi. Yalnzca sur grmek
biraz skc da olabilir, ama eitli noktalarda saa sola sapp ok farkl binalara gz
atnca, bu monotonluk krlyor.
DVANYOYU
AKSARAY
DVANYOLU
AKSARAY Daha nceki blm
de, bugnk Sultanahmet Meydan'nn Bizans ve Osmanl dnemlerinde nasl bir politik
merkez olduuna deinmitim. ehrin ilk tasarmnda buras, Augusteion Meydan,
setiimiz yne gre, ehre gelirken yolunuzun bittii ya da ehirden karken
yolunuzun ba
lad noktayd; Milion ta da bunu gsteriyordu. Biz bu gezimizde buradan
yola kp samzda solumuzda neler olduunu grelim.
Az ileride, sada, Trk Edebiyat Vakfi'na verilmi, ama giri katnda hal satlan bir
bina var. Buras, Cevri Kalfa lkokulu'ydu. Cevri Kalfa Saray halayklarndan biriydi.
1808'de Kabak isyanndan sonra, II. Mahmut'un tahta kmasn nlemek isteyen IV.
Mustafa taraftarlar onu sarayda ldrmek zere hcuma getiklerinde, evri Kalfa
saldrganlarn yzne kzgn kl atp gen ehzadeyi dama karm, bylece hayatn
kurtarmt. Mahmut padiah olunca doal olarak Kalfa'y dllendirdi; o da, Osmanl
ahlak gerei, varlnn bir ksmn cami ve okul gibi hayr kurumlar yaptrmakta
kulland. Mahmut, ldnde evri Kalfa'y
kendi
annesi Nakidil Sultan'n trbesine gmdrerek de minnetini belirtti.
ncili avu Soka ile kmaz'nn kavanda, Kaygusuz tekkesi vardr. Geen yzyln
ikinci yarsnda Bolulu Kaygusuz brahim Baba tarafndan kurulmutur. Kadiri
tekkesidir.
BNBRDREK
Solda, daha nce grdmz park ve iinde Antiohos Saraynn kalntlar var. Az
ileride, kocaman ve sevimsiz Adliye Saray grl
yor. Sol kolda, Trk dostu Fransz yazarnn adn Trk imlasyla ya
atmaya alan Klodfarer (yani, Claude Farrere) Soka'na sapnca bir meydana

gelinir. Meydann br ucunda, kulbemsi bir bina, Filoksenus ya da Trke adyla

Binbirdirek sarncnn giriidir. (Filoksenus, Roma'dan buraya gelen senatrlerden
biridir. Sarncn stnde kendine bir saray da yaptrd sanlyor). Yerebatan'dan
sonra en byk kapal sarn olan Binbirdirek'te 14'er stunluk 16 sradan, toplam 224
stun vardr. Sarncn ykseklii 15 metreye yaklar; dibi imdi dolmu durumda
olduuna gre, eskiden daha da yksekti (yaklak 20 metre). Bu uzunlukta yekpare ta
bulunamad iin stunlar stste konulan ikier paradan oluurlar. Zaten
Trke'deki adnn dorusunun, byle yaplm stun anlamna gelen "Bindir Direk"
olduu sylenmitir. Sarnlardan pek holanmayan Trkler buray imalathane ve depo
olarak kullanmlard. Sonradan bina boaltld. Yakn zamanlarda, iinde eitli filmler
ekiliyordu (rnein talyan korku filmleri).
FUAT PAA CAM
Buradan kp Klodfarer'den aaya devam edildiinde, sada kk bir cami ve trbe
vardr; Keecizade Fuat Paa'nndr bu binalar. Fuat Paa, Abdlaziz'in balca iki
nazrndan biriydi (br de Ali Paa). Sadrazam olmad zamanlar Hariciye Nazr
olurdu. Nkteleriyle nlyd. Yabanc diplomatlara dnyda en gl devletin Osmanl
devleti olduunu sylemiti (herkesin "hasta adam" dedii dnemde). Gerekesi uydu:
"Yllardr siz dardan,
biz ieri
den, ykmaya alyoruz, hl yklmyor." Bir gn yabanclara stanbul'u gezdirirken,
eski psk ahap evlerde, kem gze kar aslan Arapa "Ya Allah", "Ya Hafz"
levhalarnn ne olduunu sor
duklarnda, "Bizim memleketin en byk sigorta irketidir" demiti. Gezmekte
olduumuz Divanyolu'nu modern llere gre genilet
tikten sonra, "Bu caddeyi bize atlan talarla yaptk," demiti. Paann camisi ve
trbesi dnemin Osmanl mimarisindeki slupsuzlamann kantdr ve kendi espri
dzeyi ve niteliiyle ters orantldr.
Peykhane Soka'ndan Sultanahmet'e doru yryp soldaki Babayani Soka'na
saparsak, kedeki eskice, mimari bakmdan ok da ilgin olmayan baheli yap, ran
Okulu'dur. Okul tamamen ran devletine baldr ve buradaki ranl ailelerin ocuklar
iin almtr. Eskiden eitimi ah'a greydi, imdi de Humeyni sonrasna gre. Buras
eskiden ran Hastanesi idi.
1882'de Debistan
raniyan adyla kurulan okul Yeildirek'teki yerine smaynca buraya tand.
TEODOSOS SARNICI
Fuat Paa'dan ters yne yryp Piyer Loti'ye (Buras Trk dostu Fransz yazarlarnn

semti) ktmzda, Eminn Belediyesi'ni gr

yoruz. Bunun Divany
olu stnde olan ksm eskiden konservatuvard ve kar kesinde Asm Paa Kona
vard; Yeni Osmanllar'n mali destekisi Msrl Mustafa Paa stanbul'un ilk kulbn
bu binada amt. Bir sylentiye gre konak sonradan, yukarda ad geen Fran
sz yazarlar adna bir ant yapmak zere yktrld; tabii ant da yaplmad. Bu sralarda
Konservatuvar'n yerinde de Arif Paa'nn ahap kona vard. 1980'lerde
konservatuvar baka yere tanp imdiki ekliyle belediye binas geniletilirken,
burada olduu bilinen Teodosios Sarnc da ortaya karlp onarld. Bu da ehrin
byke ve gzel sarnlarndan biridir.
TRBE
Ana caddeye dnelim; kar kede, yksek bir bahe duvar, onun ileri kesinde de
ampir tarz geni bir trbe binas var. Bu, ilk ciddi
Batllamac padiahlardan II. Mahmut'un trbesi. Ama binada ve bahede ok sayda
insan yatyor. rnein Sultan Abdlaziz, deerlendirmesi hl tartmalarla dolu II.
Abdlhamit (Batclara gre Kzl Sultan, Douculara gre Ulu Hakan) buradalar.
Trben
in ii bir mezardan ok bir saray gibi
denmi.
Bahede gml daha birok nl kii var. Bir sylentiye gre, Jan Hus ve Mnzer gibi
ge ortaa kyl devrimcilerin Trk benzeri eyhBedreddin'in mezar da buradaym,
ama imdi ta bulunamyor. Osmanl hanedannn, Cumhuriyet dneminde lm baz
yelerinin mezarlar da burada. Ayrca, ou geen yzylda yaam birok nemli
kiinin mezar da burada: Ziya Gkalp ve ayrca ttihat kurunuyla vurulan Ahmet
Samim ile Hasan Fehmi buradalar; Sadullah Paa, Muallim Naci ve Ata Bey; Kbrsl
Mehmet Emin ve Fethi Ahmet Paalar; Sait Halim Paa, Hidiv ve erif aileleri yeleri
vb. Yaknlara kadar genellikle kapal duran bahede imdi yazn bir ak hava kahvesi
hizmet veriyor.
Ayn kolda, kar kede, Basn Mzesi var. Buras Safvet Paa tarafndan niversite
olarak yaplm ve sonra pek ok farkl amala kullanlmtr. Mimar Fossati olabilir.
KPRL KLLYES
kp Beyazt'a doru birka adm daha yrynce solumuzda eski bir bina gryoruz.
Buras
Kpr
l Ktphanesi. Kprl Mehmet Paa, Osmanl devletinin zor zamanlarnda, 17.
yzyln ikinci yarsnda, olduka ihtiyar olduu bir srada sadrazamla arlmt.
lnceye kadar bu grevde kald ve Osmanl llerine gre "baarl" bir sadrazam

oldu. N
e var ki, bu
"baar"nn nemli bir ksm uygulad youn bask ve iddetle kazanlmt.
Kprl'nn ailesi (iki olu ve baka akrabalar) ondan sonra sadrazam oldular ve bir
paralel hanedan gibi uzun sre Osmanl devletini ynettiler. Bu byk ailenin s
on nemli yelerinden biri de
Trkiye Cumhuriyeti'nde ada tarihiliin olumasna nemli katklar olan ve ok
partililie geite Demokrat Parti'nin kuruculuunu yapan Fuat Kprl idi.
Ktphanede, bir ksm Mehmet Paa zamanndan kalma deerli el yazmalar vardr.
Paa'nn mezar ve camisi ayn srada, biraz ileridedir. st ak trbe, bir halk
yorumuna yol amtr: paa, yamur yasn da gazabn dindirsin diye trbesinin
stn ak braktrm... Birka adm ilerideki cami de imdi ou yok olan medresenin
dershanesi olarak yaplmt.
Bu noktada durup yolun kar tarafna baktmzda Sar Selim'in karlarndan
Nurbanu'nun yaptrd emberlita Hamam'n grrz. Buras hamam olmaktan
ktktan sonra ilkin bir lokanta, sonra da giyim maazas olduu iin, soyunmaya gerek
olmadan iine girebileceimiz ender hamam binalarndan biridir, ama iinde hamam
hatrlatacak pek az ey kalmtr.
EMBERLTA
Hamamn yer ald kede, Bizans'n balca meydanlarndan birine gelmi oluruz.
Buras
Forum Con
stantinus'tur ve bugn emberlita adyla bilinen stun da vaktiyle stnde Byk
Constantinus'un heykeli duran stundur. Orijinal stun daha Bizans zamanlarnda
eitli felaketlere urayp onarm grm, buna Osmanl zamanlarndaki yangnlar ve
onarmlar eklenmi, sonunda geriye, ayakta kalmas iin demir emberlerle takviye
edilen bu rme ta stun kalmtr. Ykseklii 35 metredir. Dibinde baz ok nemli ilk
Hristiyanlk kalntlarnn gml olduuna inanlrd. Eskiden, Sultanahmet'ten sonraki
bu ilk
forumda (oval olduu biliniyor) Senato, Praetorium ve eitli nemli binalar bulunuyor,
bina saaklarn pek ok
heykel sslyordu.
Kar srada, imdi Darafaka sitesinin olduu yerde, Eli Han vard. Srekli
elilikler
kurulmadan nce geen diplomatl
ar burada kalrd. Ama han hi iz brakmadan yok oldu ve neye benzediini bilen yok.
Bu yrede bir tr meydan hl var. Saa sapp biraz yrynce sada, gene Kprl

klliyesinin bir paras olan Vezir Han'na geli

yoruz. Bu da tipik bir Trk kervansaraynn zelliklerini tayor; dikdrtgen avlu,
avluyu kuatan depo ve ambarlar, geni giri kaps, buradan iki yanda ikinci kata
trmanan merdivenler. Han yakn zamanlarda onarld, ama bu onarm pek uzmanca
olamad. Vezir Han stanbul'daki son klasik kerva
nsaraylardan biridir ve hayli byktr.
Kar kede, Constantinus stununun az ilerisinde, stanbul'un en eski camilerinden
biri olan Atik Ali Paa Camii'ni grrz. Ali Paa, II. Bayezid'in vezir
i azamlarndandr. Cami, fetih ncesi Osmanl cami mimarlnn zelliklerini gsterir;
kubbenin rtt drtgen ve onu bir yarm kubbeyle destekleyen, arkada geni bir
apsis gibi knt yapan, mihrabn bulunduu ksm. Klliyeden geriye yalnzca kar
sradaki medrese kalnts kalmtr.
KLLYELER
Atik Al
i Paa'y ve onu izleyen, artk klasik grntlerini kaybetmi baharatlar getikten
sonra, samzda gene eski bir duvar grrz. Pencerelerden ieriye baknca, otlar ve
aalarn brd eski mezar talar gzmze arpar. Buras, bir trbe, bir medre
se ve bir sebilden
meydana gelen Koca Sinan Paa Klliyesi'dir. On alt kenarl trbe ve kedeki sebil
ilgin binalardr ve Sinan'n yerini alan Davut Aann eserleridir (16. yzyl sonu). Bu
klliyenin iinde ok yaknlarda bir kahve ald.
Arnavut asll Sinan Paa, Yemen ve Tunus fatihi olarak tannd. Ama en nemli
ve yarm kalm
giriimi, Sapanca gl stnden Karadeniz'i Marmara'yla birletirecek bir
kanal amakt. Askeri baa
rlarndan ok para biriktirmiti. Birok hayr iinin yan sra, III
.
Murat'n ok sevdii ncili Kk' de o yaptrd.
Kar kedeki orlulu Ali Paa Klliyesi'nde de ok eskiden beri alan bir kahve var.
Bu klliye 18. yzyln ilk on yl iinde yaplmtr, ama bu dnemde balayan baroktan
ok klasik tarzn etkisindedir. Banisi olan Ali Paa'nn kellesi padiah emriyle vurulmu,
kelle idamn gerekletii Midilli'den stanbul'a getirilip bu klliyenin mezarlna
gmlmt. Binalarn ok fazla zellii yoktur, ama nargilenin hl iildii nadir
yerlerden biri olan k
ahve, zellikle

yaz ve bahar aylarnda, stanbul'un grlmeye deer renkli kelerinden biridir.

Sol kolda bir klliye daha var: Kara Mustafa Paa Klliyesi. Kede de sekizgen camisi.
Barok balangcnn bu rnei zellikle sekizgen oluuyla ilgin. Merzifonlu Kara
Mustafa Paa, Kprl ailesinin damad ve birincisi gibi baarsz kalan ikinci Viyana
kuatmasnn komutanln yrten sadrazamd ve bu baarszlk nedeniyle pek ok
Osmanl sadrazam gibi o da kellesini kaybetmiti. Bu klliyenin medrese ksm, cadde
stnde, imdi Fetih
Cemiyeti'nin elinde.
Klliyenin altnda, bir iyerinin iinde kald iin ancak bir ksm grlebilen
o da, grlebilirse
kk bir Bizans sarnc var.
Klliyenin yanndaki sokaktan sola sapnca, kendimizi Gedikpaa ars'nda buluruz. Bu
renkli ar, solda ikinci sokaktaki hamam gibi, adn Fatih'in Rum'dan dnme son
sadrazam
Gedik Ahmet Pa
a'dan (Krm ve Otranto fatihi) alr. ifte hamam, trnn stanbul'daki en
eski ve gzel rneklerinden biridir. BEYAZIT VE BA
YEZDYE
Yeniden caddeye "dnp yolumuza devam ettiimizde, kar srada Kapalarnn
kanatlarndan biri uzanr (ama nndeki bir yn kargaalkla kamufle olmu
durumdadr). Az sonra Beyazt Meydan'na geliriz. Buras Bizans zamannda Forum
Tauri idi
(Boa Meydan). Theodosius Forumu adyla da anlan bu meydan Konstantinopolis'in en
byk alanyd. Sultanahmet'te balayan Ynn kuyruu burada bir atalla kavuuyordu.
ataln biri kuzeye, bugn ehzade Camiinn olduu meydana, br de bizim imdi dev
am edip
varacamz Aksaray'a uzanyordu. Theodosius adna dikilen muazzam ant 1509'da
yklmt. Baz paralar imdi Arkeoloji Mzesi'nde, bazlar da Beyazt hamamnn
temelinde ya da
cadde stnde grlebiliyor. Bylece, Forum Tauri'den geriye pek bi
r ey kalmad. Ama 1950'lere kadar Beyazt'ta, ortasnda havuz olan, tramvaylarn
gelip getii ve havuzun evresinde dnd sevimli bir meydan vard. Menderes'in
stanbul'u imar ettii sralarda bu meydan durmadan alaltld,
ykseltildi, bitirilemedi ve
sonunda bugnk tuhaf halini ald.
Bu meydanda, Fatih'in olu II. Bayezid'in camisini gryoruz. Fa
tih'in kendi antsal camii yklp yeniden onarld iin, fetih sonras Osmanl cami

mimarisinin deimeden kalm ilk byk rnei budur. Osmanl devleti, stanbul'un
fethiyle ciddi bir imparatorluk statsne ykselmi, Roma'dan kalma bu kente yakr
azamette bir imar faaliyetine giriilmiti. Daha nce Osmanl mimarlar gerekten
gzel camiler ina etmilerdi. Ama bu camilerin planlarndan, ok daha antsal binalara
gemek kolay deildi. Bu bakmdan Bayezid Camii nemli bir geii temsil eder. Bu
geite Ayasofya'nn model olarak kabul edilmesi de artc deildir. Ayasofya etkisi
zellikle kubbenin dzenlenmesinde belli olur. Ana kubbenin dousunda ve
batsndaki yarm kubbeler ayn mimari tasarmn rndr. Buna karlk,
Ayasofya'daki gibi merkezi arl ok sayda stuna datmak gibi bir zm
dnlmemi, sadece drt keli drt stun kullanlmtr. Daha sonraki Osmanl cami
mimarisi bu ynte
mi
srdrr ve merkezi mekn geniletir. Bu zellikleriyle Bayezid Camii Osmanl
mimarisinin gelimesinde ok nemli bir admdr. Mimarnn kim olduu konusu bugn de
tam bir kesinlik kazanmamakla birlikte, Semavi Eyice, Yakubah bin Sultanah
olduunu s
ylemektedir.
Orta kap, kubbe ve mihraptaki yazlar nemli bir hattat olan eyhHamdullah yazmt.
Bayezid Klliyesinn eitli binalar evrede dalmtr. Medrese meydann ortasnda
tek bana duruyor ve imdi hat sanatnn sergi
lendii bir mze olarak kullanlyor. Kuzey tarafndaki gzel imaret ve doudaki eski
sbyan mektebi, hepsi de gnmzde ktphane olarak kullanlyor. Sbyan mektebi
herhalde ehirde trnn en eskisi. Adnda hi byk harf yazmayarak bir eit
"oriental" e.e.cummings olan hakk tark us'un kitaplar armaan edilerek ald iin
onun adn tayor.
Plan 6. Bayezid Camii
Trbeyle cami arasndaki ar da, sahaflarn hl arlkta olduu bir kitaplar ars
(Daha nceleri, sahaflar Kapalar iindeyken, Hakkklar
ars olarak kullanlyordu). Bylece, Bayezid Klliyesinn aa yukar btn eleri
okuma urayla ilgili. Arkadaki kfeki tandan sekizgen trbede Bayezid,
yanndakilerden birinde kz Seluk Hatun, brnde de Tanzimat'n veziri Byk Reit
Paa, yatyor. Bayezid mezarnn Eyp'te olmasn istemi, ama onu devirerek tahta
kan olu Yavuz bu istee kulak asmamt. Caminin yanndaki, yal ve kocaman
kestanenin (nedense hep nar denir) glgesi altnda yaylan ak hava kahvesi, uzun
yllardr kardaki niversitenin hoca ve rencilerinin bir numaral ura ol
mutur.
NVERSTE BNALARI

Bugnk stanbul niversitesi binas 19. yzylda Harbiye Nezareti olarak yaplmt.
Benzeri binalar gibi slupsuz ve gsterili bir binadr bu. Daha nce deindiim Ali ve
Fuat Paa'larn konaklar da hemen bu civarda, imdiki niversite bahesine yakndlar.
Bunlar Osmanl'da ta ve kagir zel konutlarn ender rnekleri arasndayd. Kanuninin
sadrazam brahim Paa'dan bu dneme kadar muhtemelen hibir paann kona Ali
Paa'nnki kadar grkemli olmamt. lmnden sonra, zaten Abdlaziz'in armaan
olan kane devlete dnd; ancak, Ali Paa'nn kz Rukiye Hanm da kona babasnn
yaptrdn ve sonra yok pahasna ellerinden alndn sylemiti. Bir
sre, Abdl
mecit'in kz Fatma Sultan, sonra Abdlaziz'in kzlar Nazime ve Saliha Sultanlar
kona kulland. Daha sonra da bina Harbiye Nezareti'ne verildi ve Erkn
Harbiye Dairesi haline getirildi. Byle kullanlrken yand. Fotoraflar da olduu
halde, d duvarlardan bir kabuk halinde yllarca onarlmadan durdu ve 1950'lerde
ykld; yerinde, imdi orada grlen biimsiz hanlar yapld. Ali Paa'nn, Caalolu'nda
grdmz Fuat Paa Camii'ne benzer camii burada yapld ve o bugne kadar kald.
Bu
cami
de sekiz kelidir; zemin katnda girii ve sebili grlr, camiye merdivenle klr.
Barborininin yapt syle
nen bu bina da ayn yangnda yanm, ama 1952'de restore edilmitir.
Fuat Paa'nn Takvimhane Caddesinin Beyazt'a bakan kesindeki konann da kark
bir hikyesi vardr. Abdlaziz ona da bir konak yaptrmak istiyor, ama Fuat Paa
hazine skntya girmesin diye reddediyordu. Sonunda konak yapld, ama Fransz mimar
Bourgeois'nn yapt konak daha paa iine tanmadan msadere edildi. nk bir
akam nce Abdlaziz; Beyazt'ta Yusuf Kmil Paa ile Zeynep Hanm'n (Edebiyat
Fakltesinin yerinde olan) konana iftara gitmi, Fuat Paa'y da oraya armt.
Paa'nn gecikerek gelmesi baz yanl yorumlara yol at ve padiah armaann geri
ald. Bunun stne Fuat Paa "Eski msadere usul devam m ediyor?" diyerek istifa
etti. O zaman padiah kona geri verdi; Fuat Paa kabul etmedi vb. ok gemeden
Fuat Paa tedavi iin Fransa'ya gitti ve ld. Bina nce Maliye Nezareti oldu. imdiki
Eczaclk Fakltesi binasdr.
BEYAZIT KULES
niversite bahesinde, II. Mahmut'un 1828'de nl Ermeni mimar ailesi Balyanlar'a
yaptrd Beyazt Kulesi bulunur. Bu ve kar kydaki Galata Kulesi yangn kuleleri
olarak kullanlyordu. Aa yukar btn konutlar ahap olan stanbul'da yangn bir
numaral felaketti. Bir noktada balayan yangn uygun rzgr buldu mu ok ksa
zamanda yaylr, yzlerce, bazen binlerce ev yanp kl olurdu. ehrin sert rzgr
poyraz olduu iin zellikle kuzeyden balayan yangnlar ok can yakard. Yangn
zamannda grmek ve o alarn teknolojisiyle abuk yetiip sndrmek ok nemliydi

ve bu yzden yangn kuleleri de vazgeilmez yaplard. Bu yrede daha nce varolan

ahap yangn kulesi bir yangnda yand
iin(!) bug
nk 50 metrelik kule tatan yapld. Beyazt kulesinde hl itfaiyeciler var ve iine
girmek iin izin almak gerekiyor. Onca basama trmanmay baaran kiinin dl de
benzersiz bir stanbul manzaras oluyor.
"Eski ahap yangn kulesi" akla Yenierileri
getiriyor. nk bu ocak varolduu srece yangn sndrmeden onlar sorumlu
olmulard ve stanbul'da Yenieri odalar (klalar) bu blgede, Beyazt
ehzadeba arasnda toplanyordu. Trklerin fetihten sonra ina ettikleri ilk saray
(Eski Saray) da bu n
oktadayd. O saraydan bugne hibir iz kalmamtr.
Bayezidiye evresinden yeniden caddeye dndmzde, yolda antik dnemden kalm
eitli talar, mermer stun paralar gryoruz. Bunlar teknik anlamda Bizans'tan da
nceki dnemin Roma mparatoru Theodosius'un forumundan bugne kalabilmi
paralar.
Burada, Bayezid Medresesi'ni getikten sonra, Fen ve Edebiyat fakltelerinin
binalarna gelmeden hemen nce, artk kullanlmayan byk bir hamam gryoruz. Bu
Bayezid Hamam'dr, ama orada alan Patrona Halil adl tellkn Lale Devrini sona
erdiren Patrona isyannn (1730) nderi olmasndan sonra, Patrona Hamam adyla da
anlr. III. Ahmet ve Sadrazam Nevehirli brahim Paa'nn balattklar Lale Devri,
Osmanl tarihinin ilk bilinli Batllama giriimi saylabilir. Bu dnemin slahat abalar
gsterili bir dekadan tketimle i ie gemi, bu da bir halk isyanna yol amt.
Hamamn yanndaki dar sokakta biraz yrynce samzda, imdi Trkiyat Enstits
olan Hasan Paa Medresesi'ni grrz. Bu da
18. yzyln ilk yarsnda yaplm gzel, ferah bir medrese binasdr.
SMKEHANE
Kar srada, ayn Hasan Paa'nn bir de ihan var. Bu ve onun hemen yanndaki
(Sultanahmet'e daha yakn olan) Simkehane, 1950'lerde caddenin geniletilmesi iin
ksmen ykldktan sonra, gene ksmen restore edilerek bugnk hallerine getirildiler.
Simkehane ehirdeki en eski Trk yaplarndan biridir; fetihten sonra, darphane
olarak ina edilmi, ama hazine ve darphane ksa sre sonra
herhalde daha gvenli olsun diye Topk
ap Saray'na tannca, Simkehane (simli iplik erilen yer) haline gelmiti. Bugnlerde
simin yerini s

prgenin ald gzleniyor.

Balkhane Nazr Ali Rza Bey'den, burada, Simkehane Emininin her yl ulema ve
eyhleri davet edip avluda ota kurduunu, ziyafetten sonra mevld okunduunu,
ayrca, Sleymaniyenn Tiryaki ars'ndaki altn varak esnafnn da 18. yzylda
buraya tandn reniyoruz.
Buradan Aksaray'a doa yrrken kar srada Fen ve Edebiyat fakltelerine bir gz
atabiliriz;
bu kadar uzaktan bakmak bence yeterli. 1940'lardaki Nazi
Faist mimarln Trkiye'ye yansmasnn rneklerinden biridir bu bina. Yerinde daha
nceleri Kmil Paann Msrl kars Zeynep Hanm'n (Zeynep
Kmil ifti) kona vard.
RAGIP PAA KTPHANES
Ayn srada bir blok kadar daha yrynce solumuzda Koca Ragp Paa Ktphanesi'ni
grrz. Baz medreselerdeki gibi bir dershanenin altndaki kapdan geerek
ktphanenin avlusuna girilir. Bu dershane bir sbyan mektebi olarak yaplmt.
Ktphane, gzel
bir
bahenin ortasnda drt keli bir binadr. Drt stuna oturtulmu bir kubbesi vardr.
Binann iinde kitaplar ortadaki tun parmaklklar iinde ko
runmutur. Okuma yerleri duvarlar boyunca dzenlenmitir. Duvarlar, herhalde Tekfur
Saray dneminin de
sonrasna rastlayan ve olduka ak Avrupa etkileri gsteren (eer dpedz ithal
deillerse) inilerle kaplanmtr.
Ktphaneyi yaptran Ragp Paa, Osmanl tarihinin en kltrl ve zarif sadrazamlardan
biriydi. Devlet ilerinde baarl olmutu, ama ayn zamanda iyi bir airdi. Dnemin
kadn airi Fitnat Hanmla ak, ayrca, nkteleriyle nl Hamet'le dostluu,
sadrazamn zengin kiiliinin ho cephelerindendir. 18. yzyl, ilk kamu kitaplklarnn
yaplmaya baland
dnemdir.
ki blok daha yryp sola ve blok sonra da saa saparsak, imdi cami olarak
restore edilmi bir Bizans kilisesine geliriz. Mirelaion Kilisesi son derece yksek bir
kripta stne ina edilmitir. Kriptann yksekliinden tr, cami olduunda (15.
yzylda, Mesih Paa tarafndan) Bodrum Camii adn almtr. Zamanla
harabelemiken, 1980'lerde yeniden restorasyon grd. Yunan ha tipinde bir
kilisedir ve herhalde 10. ya da 11. yzyllardan kalmadr.

Bu noktada, kilise gibi kolayca grlr olmayan bir baka bina, bir Rotunda v
ar. Bu ok daha
eski. Bizans henz Roma iken, 5. yzylda yaplm bir bina. Ne iin yapld hl
kesinlikle bilinmiyor, ama bitirilemedii anlalyor. 10. yzylda mparator Romanos
Lekapenos, bu bitmemi binann stn kapatarak zerine artk varolmayan bir saray
yaptrd. Mirelaion Kilisesi'ni de o zaman ina ettirdi. Yaknlarda bu Rotunda bir eit
restorasyondan geti, imdi bir ar olarak kullanlyor. Restorasyonun yeterlilii
tartlabilir, ama byle olmas ne olsa daha iyi, nk onarmdan nce ayc
ingenelerin bu Rotunda'y bir ay oteli olarak kulland
da oluyordu.
LLEL
Yeniden caddeye dndmzde, karda Merit Oteli'ni gryoruz. Yzyl banda
kan bir yangndan sonra, dnemin nemli mimarla
rndan Kemalettin Bey'in yapt tek
tip
apartmanlar grubudur bu (1920'lerin banda). Trkiyenn ilk "sosyal konut" rnekleri
ara
sndadr. "Harikzedeler" adyla bilinirdi. 1980'lerde binalar restore edilerek otel
haline
getirildi.
Hemen bir sonraki kede Laleli Camii'ni grrz. Bu cami,
az nce grdmz Ragp Paa Ktphanesi gibi, Mehmet Tahir Aa'nn eseridir. Paa
da, aa da, 18. yzyl sonundaki saltanat (1757
74) srasnda mtevaz bir "rnesans" yaratmaya alan III. Mustafa d
neminin ileri gelen insanlaryd. Bu padiah bir yandan devlet ve toplum yapsn slah
etmeye alrken bir yandan da imar faaliyetine nem vermiti. Yzyl bandan, "Lale
Devri" diye bilinen yllardan beri Osmanllar bir "Batllama" abasna girmilerdi.
Olduka yzeysel kalan bu abann mimarideki sonucu Barok slubun egemenlemesiydi.
te Mehmet Tahir Aa bu tarzn en baarl temsilcilerinden biridir, Laleli Camii de
sevimli rneklerden biri.
Klasik dnem Osmanl mimarlar yapnn ana elerine ynelmiler, kitleyle,
arlklarnn dalm tekni
kleriyle ilgi
lenmilerdir. Barokta ilgi ayrntlara, sslemelere, eksantrik holuklara kayd. Bu cami,
mimarlk tarihi srecindeki bu deiimi, bu gei aamasn rneklemek iin yaplm
gibidir. Bir kere, caminin altnda bir ar vardr; tonozlu dkkn

lar,
koridorlar, ortada da havuzlu bir kahve. Ancak bu bodrum balangta byle ar
olarak tasarlanmam, zamanla varl da unutulmutu. 1950'lerde cadde kazlrken
ortaya karld ve ar haline getirildi. Tahir Aa bu bodrumla koskoca caminin
arln ne kadar ustaca dattn kantlamaya alr gibidir. Cami genie bir avlu
iinde ve yksekte
dir. Baka baz eserleri gibi buna da merdivenle klr. Yanlarda ss amac nde gelen
galeriler vardr. Hnkr mahfiline ykselen padiah girii bu dnem camilerinde hep
olduu gibi ok zenilerek yaplmtr. Sekiz dayanakl caminin ii de alabildiine
ssldr. Klliyeden bugne sebil, imaret ve padiahn trbesi kalmtr.
III. Mustafa daha nce skdar'da annesi iin bir cami yaptrm, halk, yapld
semtten tr buna "Ayazma Camii" demiti. Bunu kendisi iin yaptrd, ama
yaknndaki Lleli Baba Trbesi yznden ona da "Lleli Camii" dendi. Padiahn bu
duruma zld ve "ki hayrat yaptrdk, birini suya brn de Veli'ye kaptrdk,"
dedii anlatlr.
Camiyle Ramada arasndaki sokaa girip biraz yrynce, solda, dar bir sokaktan
girilen Ta Han'a ya da br adyla ukur eme Han'na geliriz. Bu da Tahir Aa'nn
bir eseridir ve onun
sevimli ek
santrikliinin zelliklerini tar. Bu hann odalarnda Tahir Aa sanki simetrinin
mimarla yakmayan bir ilke olduunu kantlamaya a
lmtr.
Ta Han'dan geri dnp caddeye geri geldiimizde, bu blgede kalan baka bir tarihi
eser yoktur. Aksaray meydann ve buradaki birka binay sonraki blme brakyorum.
EMNN
CAALOLU
Eminn ile Karaky arasnda uzanan bugnk kpr, burada yaplm olan drdnc
kprdr. Kpr kendisi byle deimekle birlikte, ad her zaman "Galata Kprs"
diye bilindi. Bu ad kprnn birletirdii iki yakadan birine bir ncelik vermektedir.
ster kprnn varlndan ncelikle Galata sorumlu olsun, ister kpr ncelikle
"Galata'ya gemek" iin nemli olsun, sonuta Galata'nn bir ayrcal var.
Bu ayrcalk gerekten vard; Osmanl toplumu Batllamaya alyor, deiiyordu.
Dnyadaki "Bat", stanbul'da, "Kuzey"deydi; yani, Halic'in kuzey yakasnda. Saray, 19.
yzylda Batllamaya karar verince, Topkap'dan Dolmabahe'ye tand ve bu birka

kilometrelik yer deiimi, lkeyi ve bakenti bir uygarlk yrngesinden bir bakasna
tad.
Hali'te kpr yapma fikri ok eskiden beri vard ve bunu yapmak teknik olarak
mmknd. Leonardo da Vincinn bile Hali Kprs iin eskizler yapt bilinir. Ne var
ki, ehrin can damar olan liman, kpryle kapanmak durumunda kalacakt. Bu nedenle,
stanbullular, yzyllarca, sandalla yetindiler. Ama, 19. yzylda, ortasndan alabilen,
bylece, gemilerin Hali iine girmelerini engellemeyen kpr yapmak mmkn olunca,
stanbul'un "iki yakasn bir araya getirme" ii somutlat.
lk yaplan kpr Galata deil, Unkapan'dr; 1836'da, II. Mahmut zamannda buraya
ahap bir kpr yapld ve ad Hayratiye kondu. Unkapan, Hali'te ticari limann bittii
yerdir.
Karaky
Eminn arasndaki ilk kpr, gene ahap olarak, 1845'te yapld. Yenilenen, deien bu
kprler arasnda, stanbul halknn en fazla yaknlk duyduu, hayatnn paras
sayd kpr, 1912'den 1992'deki yangna kadar alan Galata Kprs'dr. Balk
lokantalar, kahveleri, balk tutanlar ve baka birok zellikleriyle bu kpr bir kiilik
olarak varolmutu.
Modern an ulam koullarnda, kpr gibi aralar, ncelikle ilevsellikleriyle varolur.
rnein, son yaplan kpr, en azndan imdilik, yerine getirdii ilevin tesinde
herhangi bir karaktere sahip deil. Oysa yanan Galata Kprs yalnz stnden geilen
deil, stnde yaanan bir meknd ve ehir folklorunun paras haline gel
miti.
EMNN
CAALOLU
Kprlerin yaplmas, 19. yzyln ikinci yarsnda, stanbul'un organik btnln
glendirdi. Avr
upa kapitalizmini daha dorudan temsil eden Galata ile prekapitalist zellikleri daha
belirgin olan Eminn blgesini birletirdi. Galata'da iyeri altran yabanclar,
Levantenler ve gayrimslim aznlklarn ou Beyolu blgesinde yayordu. Dnyann e
n eski ve
en ksa
metrolarndan olan Tnel (1875'te, Londra'dan bir iki yl sonra ald) i merkezi ile
yaama alan arasnda gidi gelii kolaylatrd. Bundan sonra Beyolu ksa srede
Avrupa tarz apartmanlarla dolarken Taksim tesindeki alanlar, ili, Nianta ve
Tatavla, yani Kurtulu da youn yerleime ald. Bylece, ana ulam ynleri deiti.

Kprler yaplmadan nce ana yollar dou

bat ekseninde uzanrken, kpr sonrasnda kuzey
gney
akslar belirleyici oldu. Ayn yllarda (1870'ler) balayan tramvay ulamda ciddi bir
devrim yaratt.
Gene ayn tarihlerde, Galata Kprs, kenarna kurulan iskelelerle, deniz trafiinin de
merkezi haline geldi. Kadky'e, Adalar'a, Boaz'a ve Halic'in ilerine gidip gelmeye
balayan yeni buharl vapurlarn hareket noktas burasyd. Zamanla bu iskeleler
oalnca, kprden
ayrlarak Eminn ve Karaky'n rhtmlarna yayldlar. Abdlaziz zamannda yaplan
demiryolu da Sirkeci'ye kadar geldii iin, Eminn, modernleen stanbul'un byk
ulam
merkezi haline
geldi. (Yakn zamana kadar byk stanbul Hali de tarihi yarmadada, iki kpr
arasndaki alan kaplyor ve blgeye tanmas zor bir yk yklyordu). Dolaysyla
bugn grdmz haliyle Eminn, geen yzyl ortasnda balayan kentsel
modernleme
srecin
in durmadan deiim geiren rndr. Dorusu, insan Eminn'nn yle yz elli yllk
tarihini gznde canlandrmaya alnca, ba dnyor. nce uzun bir sre, her ey
buraya ylm, buradan dalm. 1950'lerden sonraki yeni srete ise ehri desantr
alize
etmek, bu arada Eminn'nn ykn hafifletmek iin urayoruz.
Bu ba dnmesinden kurtulmak iin ok eski, asude zamanlara dnelim. Bizans
dneminde bu blgede ve karsndaki Karaky'de Yahudiler yerlemiti. Bizans
Yahudileri, Karaim kolundan
gel
iyorlard. Bu kolun Trk kkenli olduu genellikle kabul grr. "Karaky" adnn aslnn
"Karai Ky" olduu sylenir ki, akla yakn bir tezdir.
Fetihten sonra stanbul'un ilk "apartman"larnn Eminn'nde Yahudiler tarafndan
ina edildiini biliyoruz. Yerleim younlap ev yapacak arsa bulunamaynca, normal
olarak en fazla ya da drt katl olan klasik binalar yerine, alt yedi katl ahap evler
yaplm. Bu bina tipine "Yahudhane" ad verilmi. 17. yzylda bu blgede imdiki Yeni
Caminn yaplmasna karar verilince, semt halkn oluturan Yahudiler de Hasky'e
gnderildi. Yrede, Arpa Emini Soka'nda, eski bir havra, uzun zaman lokanta olarak
(Ege Lokantas) kullanlmt. Sonra bu havra, zerine yaplan Denizcilik Bankas
binasnn iinde kalarak kayboldu, (imdi de baka bir bankann ubesi).
YEN CAM

Eminn Meydan'ndaki antsal Yeni Caminn tarihinde Osmanl hanedannn iki ilgin
valide sultan rol oynamtr. Camiyi yapma kararn veren, Kanuni Sleyman'n torunu
III. Murat'n kars ve on
dan sonra tahta kan III. Mehmet'in annesi Venedik asll Safiye Sul
tan'd (Bafo). Safiye Sultan camiyi zamann bata gelen mimar Davut Aa'ya
smarlad. Sinan'n yannda kalfalktan yetien Davut Aa yapma baladktan ksa sre
sonra lnce, Dalg
A
hmet avu ii devrald. Ama bu sefer de padiah III. Mehmet ld. Bu sonuncu
lmn fnans dzeyinde anlam daha ciddiydi. Camiye devam edilemedi, bu arada
Safiye Sultan'n kendisi de bu lml dnyay terketti. Elli ksur yl sonra, bu sefer
IV. Mehmet'i
n annesi
Turhan Sultan, yarm kalm camiyi tamamlamaya karar verdi ve bylece, 1663'te, Yeni
Cami, ba mimar Hac Mustafa Aa'nn abasyla ehrin belli bal antlar arasna
katld. stanbul gibi bir ehirde, sadece yz ksur yllk bir yapya "Yeni
" demek herhalde normaldir.
Bu byklkte bir camiyi denizin bu kadar yaknnda yapmak, zellikle temellerde ciddi
bir mhendislik gerektiriyordu. Bu yzden cami bir ykselti zerine oturtulmutur.
Yapld tarihte Osmanl mimarisinin parlak klasik dnemi
oktan bitmiti. Buna ramen Yeni Cami eski gelenein birok olumlu zelliini
srdrebilmitir. Dolay
syla "byk gelenek" iinde yaplm son byk apl cami olduunu syleyebiliriz.
Plan, Sinan'n ehzade'de, Mehmet Aa'nn Sultanahmet'te uygulad plandan farkl
deildir. Drt fil ayana oturan kubbe, drt yanndan drt yarm kubbe ile evrilmitir
ve kelerde de birer kk kubbe vardr. Bunlar biraz yksek tutulduu iin cami
piramidi andrr bir biimde ykselir ya da tersinden sylendiinde,
ana kubbenin byk kavisinden daha kk kubbelere inen kavisler olduka diktir.
Drtgen plan, sade ama olduka kusursuz bir simetri
yaratt iin Sinan'dan sonra eitli mimarlar bunu tercih etmiti. mekn, mavi ve
yeil inilerin yan sra kalem iiyle ssldr, ama inicilikte znik
'in parlak dnemi artk gerilerde kalmtr; buradakiler ancak 17. yzyl sonu apnda
iyi rneklerdir.
Kare avlusu ve ortasndaki sekizgen adrvan, er erefeli minareler, u sralar bir "El
Sanatlar Mzesi" haline getirilmeye allan, cami duvarna bitiik olan Hnkr Kasr

(onun ii de inilidir) ve buradaki kemerli geit, kedeki muvakkithane, ana binay

ssleyen ilgin yan yaplardr. Klliyenin baka binalar zamanla yklp yok olmutur.
emeleri ve birok padiahn gmld trbeleri ise duruyor. Turhan Sultan'n
kendisine yaptrd trbede I. Mahmut'un annesi Saliha Sultan'n da mezar var.
Ayrca, IV. Mehmet, II. Mustafa, III. Ahmet, I. Mahmut, III. Osman ve V. Murat
burada gml. Bitiiinde, daha sonra yaplan Havatin (Hatunlar) ve Cedid Havarin
trbelerinde birok padiah kars ve ocuu yatyor.
Plan 7. Yeni Cami ve Msr ars: 1. Hnkr Kasr, 2. Cami, 3. Trbe, 4. Bahe, 5. Msr
ars
Klliyenin en nemli binas phesiz Msr ars'dr. inde yze yakn dkkn bulunan
bu arastada Kahire'den gelen mallar ve zellikle baharat satlrd. "L" biiminde olan
arda, iki ataln kesitii yerde, lonca vaizinin ahap krss grlyor.
Msr ars, ne kadar azalm olsalar da, hl birok baharatnn i yapt bir yer.
Geleneksel tipte mezeciler de var arda. Bu ba
kmdan, ncelikle besin stne kurulu bir al veri merkeziydi, doudan gelen baharat
Msr stnden buraya getirildii iin bu ad almt; ama son yllarda giyim kuama
ynelik maazalar gittike oalyor. Binann dnda da karakteristik al veri
merkezleri var; rnein, Lnin iki atal arasnda ehrin balca iek pazar yer alyor.
Burada, ayrca, ev hayvanlar da satlr. Batya bakan kanatta manav, peynirci gibi
yiyecek dkknlarnn yan sra ehrin balca balk pazarlarndan biri bulunuyor.
Ana giriin stnde, en iyi geleneksel lokantalardan Pandeli var. Eminn blgesi yakn
zamanlara kadar nemli bir i merkeziydi (karsndaki Galata gibi). Bu durum, e
n iyi
lokantalarn da burada toplanmasn tevik etmitir. Borsa, Konyal, Ege ve stanbul
lokantalar bunlarn banda gelir. Ancak, son yirmi yldr byk apl iler, iyerleri
ehrin kuzeyine, Mecidiyeky ve telerine kayd ve Eminn de eski nemini k
aybetti. Bu, geleneksel
lokantalar da etkiledi; bazlar toptan kapand, bazlar baka yerlere tand, deiti.
Trkiye'de modernleme abas, zellikle Cunhuriyet'ten sonra iyice radikalleti ve
bunun bir sonucu da gelenekle ciddi bir kopukluk domas
oldu. Bu kopukluk, doal olarak, hayatn her alannda gzlenir; konunun bu noktasnda,
yeme ime alanndaki duruma ksaca deineceim. Geleneksel Trk mutfann birok
zellii de unutulan gemiin baka ele
riyle birlikte kaybolup gitti. Bu arada, top
lumun geleneinden en az kopan kesiminin, esnaf ve sanatkr gibi, kk i sahipleri
olduu sylenebilir. Bunun da, gastronomi alannda, yle bir sonucu var; modern

hayatn kstlamalar sonucu evlerde geleneksel yemek unutulurken, esnafn youn

olduu blgelerde, "ar lokantas" denilen, ou olduka kk lokantalar, bu gelenei
iyi kt srdrebilen yerler olarak kaldlar. Bylece, "lokantaya gidip ev yemei yemek"
gibi tuhaf bir alkanlk edindik. Eminn ve Caalolu evresinde bu genel duruma uygu
n pek ok
lokanta vardr.
Yeni Caminin yaknnda, denize arkamz verdiimizde solda ka
lan bir cami daha var: II,
Mahmut'un yaptrd Hidayet Camii. Ancak, imdiki yap, onun yerine, II. Abdlhamit
zamannda ve mimar Vallaury tarafndan yapld. Olduka
sevimsiz bir tarz olduu syle
nebilir.
ABDLHAMT KLLYES
Yeni Caminin arkasndaki sokaktan douya doru yrdmzde, Borsa'nn (ve eski
Borsa lokantasnn) bulunduu aralkta, Yldz Dede Hamam'n grrz. Yldz Dedenin
Fatih'in
mneccimi o
lduuna ve fethin tarihini nceden bildiine dair hikyeler vardr. Ayrca, bu hamamn
bulunduu yerde daha nceleri bir sinagog bulunduu sylenir. Ancak, imdiki hamam
18. yzyl balarnda yaplmtr. Aslnda bu sradaki Hac Bekir hakknda da birka ey
sylememek olmaz. Bu eker reticisi kurum 1777'den beri Bahekap'da i yapyor.
eitli geleneksel ekerleriyle, her trl gelenein unutulduu bugnk toplumumuzda,
Hac Bekir varln srdrebiliyor. (Yalnz bu dkknnda verilen "demirhindi" erbeti
de Hindistan'n tamarind baharndan adn alr.)
Caddede yrmeye devam ettiimizde, samzda bir trbe gryoruz: I.
Abdlhamit'in trbesi. 18. yzyl sonlarnda yaayan Abdlhamit talihsiz bir padiaht.
nk banda bulunduu yorgun imparatorluk, bu yllarda birbirini izleyen Rus
savalaryla baa kamam, Abdlhamit de, saltanat srasnda en fazla toprak
kaybedilen padiahlardan biri olarak tarihe gemiti. Zaten bu dertler ve skntlardan
bunalarak ld sylenir.
I. Abdlhamit'le ilgili, kan
tlanmam bir iddia vardr. Kars Nakidil Sultan'n, Napoleon'un kars Josephine'in
kuzeni, Aimee Dubuc de Rivery olduu sylenir. Cezayir korsanlarna tutsak olmu ve
sonunda Osmanl sarayna kadar gelmi, Abdlhamit ona fena hal
de abay yakm. Aimee, sonuna kadar, iinden Hristiyan kalm. Hatta olu II.
Mahmut lm deinde ona bir Katolik rahip getirmi.
Belki de btn bu hikye Batllama politikasn radikal bir biimde balatan ve

muhafazakrlarn o zamandan beri "gvur padiah" gibi grd

Mahmut'u aklamak iin uydurulmu bir efsanedir. Zaten hikyenin eitli ayrntlar
ve tarihleri pek tutmaz, ama bu konuda bir roman yazld ve yakn zamanlarda bir de
film evrildi.
Abdlhamit, en grkemli hayr eseri olan camisini Beylerbeyi'nde yaptrmt. Ama
trbesi ve medresesi Eminn'nde. Burada, bu klliyenin baka binalar, yolun solundaki
IV. Vakf Han yaplrken yolun tkanmamas iin ykld. Yalnz sebili, Ayasofya ile
Glhane girii arasndaki Zeynep Sultan Camiinin kesine tanarak yeniden monte
edildi. Trbeye gelirken yan sra yrdmz dkknlar da onun arsndayd.
Hayratn bu dankl, sanki bu kederli padiahn kanlmaz
baarszlklarla dolu saltanatn simgeliyor.
Trbeden saa saparak yrdmzde, az sonra Byk Postane ile karlayoruz. Bu
bina, yzyl banda, Posta
Telgraf Nezareti olarak ina edilmiti. Az nce grdmz Vakf Han'n mimar
Kemalettin Bey ve bu binann mimar Vedat Tek, yzyl banda eser veren Ulusal
Mimari akmnn nde gelen temsilcileri
dir. Byk Pos
tanenin arkasnda, gene ayn dnemin ve alamn mimarlarndan Muzaffer Bey'in yapt
Hobyar Mescidi 'ni gryoruz. Bu caddede, yani Air Efendi'de, imdi Trkiye Han
adn alan eski Milli Reasrans Han var. Rum mimar
Kyriakides'in eseri o
lan bu bina tipik eklektik bir tarzdadr. Air Efendi Caddesi'nde batya doru
yrrsek, yolun sonunda, caddeye adn veren Air Efendi Ktphanesi'ni (1741)
grrz. Artk ktphane deil. Burada bulunan, Hatice Sultan'n yeni cami klliyesinin
imdiye kalmayan hamamndan tr bu semte Sultanhamam denir.
Postane'den sola doru yrynce birka adm sonra Ankara Cadde
si'ne ularz. Karda, Sirkeci Gar grlr. Demiryolu Almanlar tarafndan, Sultan
Abdlaziz zamannda yaplmt.
Orient Express'in de
son dura olan gar binasn Alman mimar Tachmund, eklektik bir slupla (baz "Trk"
elerini de katarak), 1890'da ina etti.
Garn yanndaki Muradiye Caddesi'nde imdi bfe olarak kullanlan Muradiye sebili var.
Bunu, trbesi Eyp'te olan Mirimiran Mehme
t Paa yaptrm, sonra V. Murat tamir ettirmiti
(1876). BAB

I AL
Ankara Caddesi'nden yukar trmanrken, solumuzda dar bir sokak iinde eski bir
yapnn kalnts grnyor. stanbul gibi eski ehirlerin ilgin bir zelliinin kant bu
yap. Tarih v
e
koruma bilincinin olmad alarda, insanlar yeni ihtiyalara gre eski yaplar ykm,
ortadan kaldrm. Bazen de, bsbtn ykmayp stne baka bir ey yapm. Eskiden
burada bir bina vard ve ikinci katndaki bir meyhaneden tr ben de oraya zama
n zaman giderdim.
Ama binann iinde baka bir bina bulunduunu hi bilmezdim. Bu yaknlarda o khne
binalar ykld, iinden eski bir hamam (Hoca Paa Hamam) kt! Bugnlerde
restorasyonu
tamamlanmak zere.
Kar kaldrmdan trmanmaya devam edince, sada, kitap ve krtasiyeci dkknlar
arasnda bir kapdan bir i avluya girildiini gryoruz. Bu sevimli avluda, bundan otuz
yl kadar nce yanan iki gzel 19. yzyl yapsnn iskeletleri duruyor. Daha ilgin olan,
buradaki baz dkkn
ve avludaki kk matbaa iinde hl grlebilen, muhtemelen Cenevizlerden kalan
duvar
paralar. "Hl grlebilen" diyorum, ama cadde stndeki dkknnda oturan mal
sahibi buralar gstermeye hi istekli deil.
Karmzda Bab
Ali var imdi. Bu kanadnn giriinde, gene zevksiz bir 19. yzyl yaps olan
Naili Mescidi.
imdi stanbul Valilii olan Bab
li eskiden Osmanl mparatorluu'nun ynetildii merkezdi. Onun tarihi, baz bakm
lardan, imparatorluun modernleme srecini yanstr. Bandan beri padiah her trl
ynetim yetkisinin mutlak sahibiydi ve ona yardmc olmakla ykml Divan, yani o
zamann "hkmet"i, sarayda, Kubbealt'nda toplanrd. Zamanla padiahlar fiili
ynetimden koparak saray hayatna daldlar ve bu da, "babakan" saylabilecek
sadrazamn teoride deilse de pratikte daha fazla yetki kullanmasna yol at. Bu
dnemlerde "zel" ve "kamusal" ayrm pek belirgin deildi. Eski padiahlarn
Topkap'da yaarken lkeyi
ynetmeleri gibi, sadrazam da Bab
Ali'yi hem zel konutu hem de ynetim merkezi o
larak
kullanyordu. Bu uygulama II. Mahmut dneminde sona erdi ve Bab

 li resmi hkmet binas haline getirildi.

Az nce, Postane binasnn eski Posta Nezareti (bir anlamda, "Ulatrma Bakanl")
olarak yapldn sylemitim. Daha nce Harbiye Nezareti hkmetin ortak
binasndan tam ve tanm, bugnk stanbul niversitesi merkez binasna
yerlemiti. Onun yanndaki li Paa Kona da Erkn
Harbiye
i Umumiye olmutu. mparatorluun en byk rgt olan
ordunun Bab
li'ye sama
mas ve ayr binaya tanmas anlalr bir eydir. Ayn ekilde eyhlislamlk binas da
ayr yerdeydi (Sleymaniyenn arkas). Herhalde zamann en "teknolojik" bakanl
olduu iin Posta
Telgraf Nezareti de ayr yere tand. Ama babakanln yan sra btn geri kalan
bakanlklarn almalar uzun sre Bab
li'den yrtlmeye devam etti. Bu, u bakmdan ilgin: demek ki bugnk
Trkiye'den ok daha geni bir corafyaya yaylan ve yeterince merkezi bir yaps olan
koskoca imparatorluk devleti, imdi stanbul Valilii'ne yetmeyen bu binaya
sabiliyordu. Modern dnyada devlet brokrasinin nasl bydn kantlayan bir
gelime bu. Tabii, o srada olup imdiye kalmayan baka bakanlk binalar da vard, ama
bu deindiim ynsemi deitirmiyor byle olmas.
Hkmet me
rkezinin burada olmas, 19. yzylda olumaya balayan Osmanl basnnn da kendine
merkez olarak buray semesini dorudan doruya belirledi. Gazete idarehaneleri
burada kurulunca, yaynevleri, kitabevleriyle btn entelektel kurumlar da bu semte
yerlet
iler. Bugn "Bab
li" ad, Trkiyenin basn anlamna gelen metonimik bir sz olmutur.
Bir sreden beri Bab
linin arka sokaklarnda konfeksiyona ilikin imalat (Yeildirek'ten yaylarak)
yerlemeye balad. te yandan, basn kurumlarnn ou da bu
rada bir bro
brakarak ehir dnda yeni yaptrdklar yerlere tandlar. nmzdeki dnemde,
balca turizm blgesine yaknl, Bab
Alinin geleneksel ehresini radikal bir ekilde deitirebilir.
Sa taraftaki kaldrmdan "yoku"u trmanrken, samzda bir kede ran

Konsolosluu binasn gryoruz. Bina, zamannda, elilik olarak yaplmt. Surii

stanbul'da elilik veya konsolosluk binas yoktur; Pera'da toplanmtr elilikler.
Sadece ran'a, bir Mslman lke olduu iin, eliliini burada yapma ayrcal
verilmiti. Gelgelelim, Mslmanlar aras bu dostluk jestlerine karlk, binann
mimarlar 1830'larda stanbul'a gelip uzun sre kalan svireli
talyan Fossati kardelerdir.
DYUN
U UMUMYE
Konsolosluktan ieri sapp biraz yrynce, bahe iinde olduka grkemli bir okul
binas karmza kar. Ad stanbul Erkek Lisesi olmakla birlikte burada kz ve erkek
renciler okur. Eski ve saygdeer bir eitim kurumudur. Ama bina balangta okul
olarak yaplmamt ve Osmanl tarihi asndan
ilevi o kadar da saygdeer deildi. Osmanl devleti 19. yzyla ve dneme rengini
veren Batllama srecine geni bir da borlanma politikasyla girmiti. Ne derece
verimli kullanld hl tartma konusu olan bu borlarn geri denmesi, etkisizlemi
Osmanl sisteminde byk sorunlar kard. Sonunda Batllar alacaklarn kendileri
toplayabilmek iin Dyun
u Umumiye (Genel Borlar) ad altnda bir kurum kurdular. te bu bina, bu vergi
toplama kurumunun karargh olarak ina edildi.
Dyunu Umumiy
e etkili bir vergi sistemi kurdu. rgtn nfuzunu gsteren yle bir traji
komik olay vardr: 1911'de talya Osmanl devletine sava ap Libya'y igal ettiinde,
Dyun
u
Umumiye, vergi toplad bir blge eksildii iin Osmanl devletinden tazminat ald
sanki
zavall Osmanl Libya'y isteyerek vermi gibi. Ancak, Dyun
u Umumiyenin Trkiye'ye dolayl bir faydas do
kundu; Osmanl brokratlar etkili bir Maliyenin nasl alacan onu inceleyerek
rendiler
bunu "rendikleri" sylenebilirse!
RS
TEM PAA MEDRESES
Bu yoldan biraz daha ilerleyince, solda, Trkiyenin en ciddi gazetesi olmakla nl
Cumhuriyet'in bahesinde, olduka harap hale gelmi bir ahap konak gryoruz.

Buras, II. Merutiyet'ten sonra iktidara gelen, yzyl dnmnde imparatorluu

yneten ve Almanya safnda savaa sokan ttihat ve Terakki Frkasnn "Merkez
i Umumi"siydi. Yola devam
ediyoruz. Gene solumuzda, Rstem Paa'nn medresesini gryoruz. Mimar Sinan'n
Amasya'da daha eski bir medrese planndan esinlenerek yapt bu bina dndan az ok
kare biiminde (bir kesi dnda). Ama iine girince, sekizgen bir avluda buluyoruz
kendimizi. Kelerden dtan kareye evrilmi ve bylece kazanlan mekna
yznumara ve hamamlar yerletirilmi. Ortas adrvanl avluda huzurlu bir atmosfer
var; imdi yoksullara verilen yardm malzemesini depolamakta kullanlan bina, bu
sessizliiyle, akademyann dinginliini hl srdrr gibi. Yksek ve byk kubbeli
dershane, girie gre, binann sanda kalyor.
Btnyle gzel ve ilgin bi
r bina, Rstem Paa Medresesi.
Plan 8. Rstem Paa Medresesi.
Birka adm geri dnyor, solumuzdaki merdivenli sokaktan aa iniyoruz. Eski Dyun
u
Umumiye, imdiki lisenin buradaki bahe duvarnn arasnda daha eski bir duvarn
paralar
var. Bu,
ifte Saraylar diye bilinen ve bir yangnda yok olan iki sarayn son kalmasdr. Semte
adn veren Caalolu Sinan Paann (asl ad Cegalo olan bir talyan
Osmanl paa olduu bilinir) ta ran Elilii'ne kadar uzanan sarayyd bu. Sokan ad
da, Sevim
Burak'n ilk kitabna esin kayna olmutu: Tank Saraylar Soka. (Galata'daki
"Peremli Sokak" da Oktay Rift'n bir kitabna ad oldu).
Merdivenin sonunda sola dner dnmez, eski bir Bizans yapsnn kalntsn solumuzda
gryoruz. Binann ne olarak yapld tam olarak bilinmiyor. Bir apel de dahil, on iki
kadar irili ufakl oda ve eitli koridorlar var burada. Bir sarayn alt kat olabilir. Byk
bir ihtimalle tamamlanmam bir binadr. Bir zamanlar sarn olarak kullanldn
dndren zellikler
i
de var. Ancak, hi phesiz son derece ilgin bir bina ve dolaysyla bugnk durumu
zellikle iler acs. Yllardr depo olarak kullanlyor. Kendi kendine kp gitmesini
nleyecek hibir tedbir alnmyor.
Bu sokakta yksek duvar grnen stanbul Erkek Lisesinin altnda da bir Bizans
sarnc vardr.
Buradan geri dnp yeniden Bab

 Ali'ye doru yryelim. Samzda, herhangi bir karakteri olmayan ihanlar var.
Bunlarn gerisinde, ancak baz binalarn
aydnla bakan arka
pencerelerinden grnen bir
avluda, eski Ac Musluk Hamam'nn kalnts var. Nasl olsa gremeyeceiniz bir bina
kalntsndan sz ediyorum, stanbul'da grnenler yannda grnmeyen birok tarihi
eser de bulunduunu belirtmek iin. Bir de, varlndan bile haberdar olmadklarmz
dnebiliriz.
BER AA
Dmdz devam edince, kendimizi yeniden Bab
Alinin karsnda buluyoruz. Vilayet'in nnden dmdz ileriye, Ayasofya ynne
yrdmzde, az sonra samzda Beir Aa
Camii'ne geliyoruz.
Beir Aa, Sultan I. Mahmut'un hareminde siyahi kzlaraasyd ve bu camiyi 1745'te
yaptrd. Osmanl mimarisi bu dnemde yaratcln ciddi lde kaybetmi olduu
halde, bu gibi grece kk yaplarda ok "zarif olabilmektedir. Caminin klliyesinde
sebil, tekke, medrese ve kitaplk da var.
Arkasnda da, stanbul'un naml hamamlarndan engl Hamam.
Osmanllar siyahi harem aalarna en fazla "Beir" adn koyarlard. Onun iin Beir
adnda ok kzlaraas vardr. Bu camiyi yaptran Hac Beir Aa III. Ahmet ve I.
Mahmut'a hizmet etmiti.
HAMAMLAR
Beir Aa'dan saa, ikinci sokaktan gene sola saptmzda, biraz yrdkten sonra,
Caalolu Hamam'na geliyoruz. Bu da I. Mahmut zamanndan kalma, Ayasofya
ktphanesine gelir salamak iin yaplan bir binadr ve zellikle turistler arasnda e
n popler hamamlardan
biridir. Bunda, turistlerin zorunlu gei yollarna yakn olmasnn pay bulunmakla
birlikte binann gzelliini de unutmamak gerekir. Yakn zamanda hamamn sahibi
buray ayrca
kk bir barla da takviye etti.
Fin hamam, sauna ve Japon hamam gibi Trk hamamnn da dnya apnda hakl bir n
vardr. Trk kltrnde temizlik ncelikle akarsuyla salanr. Bu bakmdan, Batllarn
lavaboyu doldurup bu suyla yzlerini ykamalar ya da kveti doldurup ykanmalar,
Trkle
re hi temiz gel
mez. Bunun mantkl bir yan da vardr, nk bu tip ykanmada, stmzden attmz
kir iinde ykandmz suda kalr. Holuundan tr kvet doldurup iine girmek,
kpklere gmlmekte bir Trk iin herhangi bir saknca yoktur, ama sonunda dula
her t
rl
stmzden kiri aktmak artyla.

Geleneksel Trk hamamna gelince, bu apayr bir olaydr. Hamamda soyunduktan sonra
ilkin hararet ksmna girilir, scak su dknp terlenir. Bu sre derideki gzenekleri
aar, onun iin biraz vakit almaldr. Terlemek
iin alttan stlan gbek tana uzanlr. Bunu kese fasl izler. Tellak ya da natr, eline
ptrl bir eldiven geirerek vcudu ovalamaya balar. Eldiven, vcuttaki l derileri
soyar. in asln bilmeyen, bu derilerin oluturduu yna bakarak, nasl
da bu kadar kirli olabildiine aar. Bu ilemden sonra da tellak veya natr sabun
kprtr ve ykar. Bol bol su dknp "alkalandktan" sonra, ykanma fasl sona erer.
Artk soukluk denilen yere geilerek serinlenir, istenirse masaj yaptrlr vb.
Bu,
her gn tekrarlanacak tipte bir temizlenme deildir. Nitekim, evlerde banyo ve akar su
olmad, temizlenmek iin kamusal bir binaya gitmek gerektii gnlerde gelimitir.
Eskiden stanbullu aileler normal olarak haftada bir kere hamama giderlerdi. Bu, aile
hayatnda geleneksel ve zel bir gnd. Temiz amarlar, havlular hazrlanp
paketlenir, hizmetkrlara
yklenir, hamama gidilir ve gene alay halinde eve dnlrd (ailenin maddi durumuna
gre
arabayla ya da yryerek). ok hamam olduu iin evden fazla uzaklamak gerekmezdi.
Bugn, herkes evinde banyo sahibi olduktan sonra bile, gerek bir temizlik iin hamama
gidenler vardr.
Gnlk hayatta kadnla erkei kategorik biimde ayran Mslman
Trk hayatnda, ykanma, yani plaklk ve suyla temas, hele bu iin kamusal bir yerde
olmas, her trl erotik arma akt. Bunun iin kimi hamamlar yalnz bir cins iin
yaplrd (bu da ecinsel erotizmi dlamyordu tabii); ya da, kadnlar ve erkekler ayr
gnlerde ayn ha
mam kullanrd.
ocuklar tabii anneler
iyle kadnlar hamamna girer
lerdi, ama on bir, on iki yalarna kadar. Tylenmeye balad halde ailelerin kadnlar
ksmna getirmekte srar ettii olanlara baka kadnlar ya da natrlar, "haftaya
baban da getir", diye taklr, bu, oullarn hl bebe
k gren
annelere yeterli uyar olurdu.

Hamamn bir iki adm ilerisinde, nnde kurucusu Mithat Paann bstyle, Emniyet
Sand binas var. lk Trk bankasnn ok da eski olmayan bir binas olmak dnda bir
zellii yok bunun. Karsndaki kede ise, Hadm Hasan Paa Medresesinn kalnts
Sokan sonunda sola dnyoruz. leride, gene solda, eskiden varken yklan, yaknlarda
yeniden yaplan, bylece de ortodoks Mslmanlar iin byk sevin kayna olan
Cezeri Kasm Paa Camii var. Burada, kk Caalolu Meydan'ndayz.
Caalolu Meydan'ndan saa yrndnde Nuruosmaniye Ca
mii'ne ve sonra da
Kapalar'ya gelinir. Bunlar baka blmlerde anlatmak daha doru olacak. Meydann
biraz ilerisinde, sada, drt ke bir trbe var; mali ilere
ve dalaveralara
akl iyi erdii iin Ab
dlaziz'in birka sefer sadrazam yapt, Rus elisi gnatiyefe yaknl
yla da tannan ve bu yzden bazen "Nedimof" diye anlan Mahmut Nedim Paann
trbesi, daha ileride de, Eski stanbul Kz Lisesi (Bezmilem Valide Sultan'n
yaptrd), yeni adyla Caalolu Ana
dolu
Lisesi vardr.
Ana cadde zerinde eitli 19. yzyl yaplar bulunur. Bunlardan biri nl "Saatli
Maarif Takvimi"nin hazrland, sol koldaki, yeni restore edilen yapdr. Caalolu
Anadolu Lisesi binas, eski TMTF binas (u sralar restore ediliyor) da bu arada
saylabilir. Soldaki sokaklara sapldnda gene byle gzel binalara rastlanr; rnein,
ataleme Soka'nda, Blbl Tevfik Paann konayken Caalolu Akam Kz Sanat
Enstits olan ve yak
nlarda restore
edilen bina, yaknndaki Kz renci Yurdu binas, Abdullah Cevdet'in ftihadh
yaymlad bina, "djtihad Evi" bunlar arasnda saylabilir.
ARILAR BLGES
Bu kitabn eitli blmlerinde anlattm gibi, stanbul'un gelimesinde H
ali nemli bir rol
oynamtr. Bu gvenli limann salad avantajla durmadan byyen ehirde, ticaret ve
i hayat da doal olarak Hali kysna yakn blgelerde geliti. Bu durum Bizans ve
Osmanl dnemlerinde deimedi. rnein bugn Uzunar dediimiz ve dkknlar,
iyerleriyle dolu caddenin ad Bizans zama
nnda Makros Embolos'tu ve o zaman da ehrin balca arsyd. Bizans'ta da ticaret
ve imalat ncelikle Hali kysnda younlam, ayrca ehrin baka blgelerine de

yaylmt. rnein Ayasofya'nn karsnda ykntsn grdmz Aya Maria

Kilisesi'ne "Halkoprateia" deniyordu, nk burada bakrclar toplanmt. Buradan
Constantinus forumuna doru gene iyerleri youndu. Ayrca bugnk Koska'da
kalburcular, Erikap (Kaligaria) evresinde ayakkabclar toplanmt. Baz durumlarda
Osmanl loncalar ayn ii yapan Bizans loncalarnn yerine yerlemi olmaldr.
Osmanl dneminde stanbul nfusu srekli artt iin iyerlerinin, hanlarn kaplad
alanlar da gittike geniledi. Mahallelerde bakkal ve manav gibi temel gndelik
ihtiyalar karlayan dkknlar vard. Bu
nun dnda mal satn almak iin bunun yapld belirli yerlere gidilirdi. Ayrca,
stanbul'da her zaman ok sayda seyyar satc olmu
tur. sizliin ve ehre gn
birlikte
artt imdiki dnemde i
portaclk ve gezici satclk rekor dzeyde yaygnlat.
stanbul, bu kalabalk nfusuyla, her zaman bir tketim ehri oldu. Bakentti ve
imparatorluk bakent halkn rahat yaatma gereini duyuyordu. Bunun nedeni, Bizans
ya da Osmanl devletlerinin demokrasi dknl ya da "refah devleti" olma zlemi
deildi elbette. Ama normal zamanda gdlecek bir sr gibi grlen halk, yokluun
uzamas durumunda,
birdenbire ayaklanabiliyordu. O zaman da zaptedilmez bir g haline geliyordu. Bunun
iin
tketim dengelerinin ok fazla bozulmamasna dikkat etmek gerekiyordu.
Osmanl dneminde ehrin ticaret hayatnn temelinde bu yatyor
du:
ARILAR BLGES
halk doyurmak, honutsuzluktan kacak kargaala meydan vermemek. Bakentin
i
htiyalarnn yeterince karlanmas iin gerekli mallar reten btn blgeler her yl
rnlerinin belirli bir blmn stanbul'a gndermekle ykmlyd. Gnderme
ykmllnn yan sra, fiyat kstlamalar da vard, nk bu mallarn alnmas
zorlaac
ak
lde pahalanmas da huzursuzlua yol aard. Bu gibi yntemlerle sonuta ehir halk
rahat etti, baka yerlerde akla gelme
yecek ayrcalklara sahip oldu, ama imparatorluk iinde sermaye birikimi de

gerekleemedi.
stanbul'da retim vard, ama kendi tketimine yetecek lekteydi. lke apnda bir
pazar anlay gelimemiti. Bylece, stratejik neminden tr btn lkeyi smrr
durumda olan stanbul kendisi de kayda deer bir sermaye birikimi yaratamad. Saray
zaten eitli
nedenlerle zengin adam is
temiyordu. mparatorlua giden yolun eitli evrelerinde merkeze siyasi rakip
olabilecek toprak sahibi bir aristokrasinin olumas engellenmiti. Para da baka trl
bir nfuz ve iktidar kaynayd. Saray burada kendine zg bir yntem uyguluyordu.
Bireyle
rin zenginlemesine bir dereceye kadar gz yumuluyordu; zenginleen birey, ald
rvetle kpn dolduran bir vezir de olabilirdi, szgelii Yenieri ocann iaesini
biraz hileli biimde karlayan gayrimslim bir bezirgan da. Ama bir snra gelinince,
saray bu birikmi serveti msadere eder, ou zaman malna el konulan kii hayatn da
kaybederdi.
Deien dnya konjonktr Bat Avrupa lkelerini kapitalist ekonomiye gemeye
zorlarken Osmanl mparatorluu bu tr basklar ok daha ge hissetti. mparat
orluk hl gl
grnyordu, sistemde temel bir aksama olmad dnlyordu. Nitekim, kapitalizmin
gelimesinin yaratt sanclar, rnein snfsal uurumlar, kutuplamalar dnyann bu
yresinde yaanmad. te yandan, merkantilist kapitalizmi uygulayan
Bat lkeleri,
kapitlasyonlarn da yardmyla, Osmanl mparatorluu'nu pazar haline getirirken,
burada retimin artmasn ayrca geciktirdiler. yle ki, 19. yzylda durumun kt
olduu ve byle yrmeyecei iyice anlaldnda, byk lde i iten gemiti.
Bu yzylda bozulan dengeleri dzeltmek, dnyada kabul gren yol yordam uygulamak
iin birok abaya girildi, ama beklenen sonular elde edilemedi. Ayrca, bu yeni
sistemin Osmanl toplumuna gelii, ortaya yeni bir snf kard: Galata ve Beyolu
tarafndaki gay
rimslim
tccarlar, bankerler, sarraflar. Baka bir syleyile, arlkla tarihi yarmadada
yaayan ve alan Osmanl i evreleri bu yeni sistemle ok abuk dorudan
eklemlenemedi, nk yaps
buna uy
gun deildi.
Gene de zamanla biro
k ey deiti. zellikle 20. yzyln ilk eyreinin sonunda Cumhuriyet'in kurulmasyla
kozmopolit im
paratorluktan ulus

devlete gei sreci balad.

Gayrimslim bur
juvazinin byk ksm eitli zamanlarda ve eitli nedenlerle stanbul'u ve
Trkiye'yi t
erkederken bir yerli burjuvazi de geliti. Bu yeni koullarda stanbul Trkiyenin
balca sanayi merkezi haline geldi. Bugn de yle; artk siyasi bakent deil, ama
ekonominin kalbi stanbul'da. Tabii buna ve baka stnlklerine bal olarak, siyasi
arl da hl var.
Eski tketim ehri bylece retmeye ve rettiini ulusal pazara srmeye balad.
Bylece, yalnz mal alan deil, mal gnderen bir merkez haline geldi. Yeni yeni, d
pazara mal ihra etme aamasna da geiyor. Tabii bu sanayileme ehrin
her zaman kalabalk olan nfusunu patlamalarla bytt. ehrin evresinde, ksa
zamanda, drt stanbul daha kuruldu.
Bizim imdi gezmeye hazrlandmz arlar Blgesi bu yeni gelimelerle tam olarak
btnlememitir, diyebiliriz. Ne var ki, aksak ve
gsz yryen "modernleme" bu geleneksel i hayatn silip sprmedi ve eski ile yeni
bu alanda da kendine zg bir biimde ayn sistemde eklemlendi. Son dnemde
stanbul'un yeni konuklar, Dou Avrupa lkelerinin
bavullu turistleri de bu blgedeki ve
baka blge
lerdeki
alveri kaosuna katldlar.
KIYI ERD
lkin, ky boyuna gz atalm. Galata Kprs'nn Eminn ayandan Batya doru
yrdmzde, yeni kprnn antiyesini geince, birka eski bina grnr. Bunlardan
ilki, byke bir handr; bu blgedeki tek sur kalnts olan bir kuleye bitiiktir. Kule,
Baba Cafer Kulesi adyla bilinir. Sylentiye gre bu Cafer, Harun
el Reid'in Bizans imparatoruna gnderdii eliymi. Diplomasi saygs olmayan
imparator onu bu kulede hapsetmi ve Cafer burada lm. Fetihten ok sonra mezar
kulenin ikinci katnda bulunmu. Mezarn verdii kutsal havaya ramen Osmanllar da
kuleyi uzun zaman hapishane olarak kullandlar. Onlar diplomatlar Yedikule'ye
tkyorlard. Dolaysyla buras bir zaman kadnlar h
apishanesi, daha
uzun zaman da borlular hapishanesi olarak kullanld. Borlular pencerelerden barp
yalvarr, arada bir hayrsever biri de borlarn deyip ilerinden birini kurtarrm. Bu
blge hl Zindankap adyla anlr.

Az ileride kk bir cam

i var: Ahi elebi Camii. Yapl bir hayli eskiye (16. yzyln ba) gitmekle birlikte, ok
tamirden getii iin mimari bakmdan ilgin deil artk. lgin olmasnn baka bir
nedeni var. 17. yzyln byk gezgini, sevimli abartmalaryla nl Evliya
e
lebi, seyyah olacan ryasnda grr. Ryada, bu camidedir. Orada ibadetini
yaparken, melekler, evliyalar belirir; az sonra Peygamber kendisi de grnr. Evliya'ya
bir dilei olup olmadn sorar; Evliya "efaat" demeye alr, ama heyecandan
"seyahat"
der. Peygamber,
"Freudian slip"ten haberdar olmal ki, ona seyyah olacan mjdeler.
Caminin yanndaki yar ykk binann ocuklar hapishanesi olduu syleniyor. Buradaki
iki 19. yzyl hannn at kat da lokanta haline geldi. Efsanevi bir ayya olan Bekri
Mustafa'nn mezarnn da burada olduu iddia ediliyor. Buna inanp inanmamak bizim
znelliimize bal. Bekri Mustafa, ikiyi yasak eden IV. Murat zamannda
efsanelemitir. Bir sefer tebdil gezen padiah tanmam, karsnda imi, sonunda
Murat kim olduunu bildirince Bekri, "Buyurun, aa
lar, cenaze merasimine," demi. Deyimin buradan kald anlatlr. "Bekri" ayya
demektir (burada deil ama Yunanistan'da "bekri meze" var
ad stnde).
Kar srada, Unkapan'na kadar eski cami vardr. Birincisi, Kantarclar Mescidi, ok
fazla onarld iin eski eklini kaybetmitir. Burada hl terazi satlyor. kincisi
Kazanclar ya da Mihrapl adlaryla bilinir. Bunda da onarm var, ama hi deilse ana
mekn ok fazla deitirmemi. Zamanla eklenen y
eni binalardan tr " mih
rapl" deniyor. Fatih'in hocalarndan olan Hayreddin Efendinin
ki, caminin yaplmasna nayak olmutur
mezar da arkadadr. 200 metre kadar ilerideki nc caminin de (artk Unkapan'na
geldik) iki ad var; Sarclar ya da
Yavuz Ersinan. Ersinan, Fatih'in askerlerinden ve ayrca, yukarda anlan Evliya
elebinin atalarndan biriydi. Bu cami de Fatih'in yaad yllarda yapld. Yani,
stanbul'daki ilk camiler ve ilk Osmanl yaplar arasndadrlar. Kuatma srasnda ho
roz gibi
terek askerleri uyandran ve savaa hazrlayan, savan son gnnde de ehit olan
Horoz
Dede bu caminin haziresinde gm

ldr. Ersinan'n camiinin 1455'te, fetihten sadece 2 yl sonra yapld tahmin

ediliyor.
Ayrca, de esnaf loncalarnn adn tayor. Belli ki fetihten hemen sonra kurulan
yeni ekonominin insanlar, yani loncalar, ehirde yerleip ie balamlar ve ksa bir
sre sonra nemli dini ihtiyacn gereini yerine getirerek camilerini yaptrmlar.
Unkapan kprsne yakn, kydaki 19. yzyl Hafz Ahmed Aa meydan emesi, Dalan
dneminde hal kaldrld zaman "meydana" kabildi.
RSTEM PAA CAM
Msr ars'n daha nce grmtk; sa yanndan Balk Pazar'na girip sadaki ilk
sokaa girelim. Bu sokaktaki Hamdi, bence, stanbul'un en iyi kebaplarndan biri.
Onun biraz ilerisinde, soldaki bir hann avlusunda, stanbul'un tek Yahudi lokantas
var: buradaki az sayda Yahudi i adamna, kkleri spanya'ya uzanan koer yemekler
( bu arada, akal erii sosuyla gelincik bal) sunuyor. Bu sokak birazdan baka bir
sokaa alyor. Oradan sola, sonra ilk saa dnp yrrsek, az sonra samzda Rstem
Paa Camii'ni greceiz. Sinan yaps olan bu cami, stanbul'un en grlecek
binalarndan biridir. Ama camiden nce,
neredeyse onu
n kadar ilgin olan Rstem Paann kendisinden sz edelim.
Rstem Paa, uzun sren Kanuni dneminin en nemli iki sadrazamndan biridir.
Birincisi, Sleyman'n arkada ve ilk sadrazam brahim Paa'yd. Olduka tipik bir
Osmanl paasyd brahim: Asker,
devlet adam, diplomat vb. Kudretli ve gururluydu. Sleyman'n sevgili kars Hrrem'in
kendi oullaryla ilgili kiisel planlarna uymaynca hayatndan oldu.
Hrvat asll, Enderun'dan yetime Rstem ok baka bir tipti. valyelikle pek ilgisi
olduu
s
ylenemez. Kurnazd, bir sadrazamdan ok bir sarrafn ihtiya duyaca trden ekonomi
bilgilerine sahipti, hrslyd ve entrikadan korkmuyordu. Herhalde olaann dnda baz
zellikleri vard ki Kanuni onu daha nc vezirken gzne kestir
mi ve Hrrem'd
en olan
kz Mihrimah'la evlendirmeye karar vermiti. Bunun iin biraz daha ykselmesi,
ykselmek iin de belirli grevlerde bulunmas gerekiyordu. Diyarbakr'a tayin edildi.
O srada baz dmanlar czzaml olduu sylentisini yaydlar. Sleyman sylentinin
doruluunu renmek iin arkasndan gizlice bir doktor gnderdi. Doktor odasn
ararken Rstem'in amarlarnda bit buldu. Meer czzamlya bit gelmezmi. Rstem

bylece "temize knca" bir dman onun hakknda yle bir beyit yazd;
Olacak bir ki
inin baht kavi, talihi yar,
Kehlesi dahi mahallinde onun iine yarar.
Beyitin ardndan, onu sevmeyen evreler arasnda ad "Kehle
i ik
bal"e kt. Olup bitenleri anlayp, biti odasna kendisinin koydurduunu dnenler de
vardr.
Rstem sadrazam oldu.
Sleyman'n sevgili byk olu Mustafa'y ldrtmesi iin gerekli entrikalara girierek,
kaynvalidesinden olma ehzadelere saltanat yolunu at. Yenieriler Mustafa'y ok
sevdii iin bir sre sadrazamlktan uzaklatrld. Bir sre sonra, yerine
getiril
en Ahmet Paann idam edilmesini salayarak geri geldi.
Sleyman zamannda Osmanl mparatorluu dorua varmt; ayn zamanda, snra da
varmt. Gelir statiklemiti, ama gider srekli artyordu, nk merkezin zorunlu
harcamalar ok yksekti. Rstem bu duruma are arad ve buldu. Geleneksel tmar
sisteminde, ekilebilir tarlalarn kullanm hakk birilerine veriliyor, o da sava zamannda
topran gerektirdii sayda askerle orduya katlyordu. Rstem, nakit skntsn
gidermek iin tmarlarn kullanm
hakkn pein para karlnda devretmeye balad. O zaman tmar beyleri de
verdikleri paray kylden karmaya altlar. Ksa vadede nakit bulundu; uzun vadede
sistem kt. Bylece Rstem Paa da uzun vadede ykm getirmi ekonomik "dahi"lerin
kalab
alk grubuna katld.
Serveti, dillere destan olmutur. nce zenginleip sonra mal msadere edilenlerin
grubuna da katld Rstem. O dnemin zenginlik anlay, pratik ie yaramayan pek ok
deerli eya
biriktirmeyi gerektirirdi. Rstem'de bunlardan ok
vard; ama tarlalar, tuzlalar, yani iletilen ve srekli gelir getiren trden retken
serveti de eksik deildi.
Bu uzun giriten sonra, imdi gezeceimiz Rstempaa Camiinn ondan fazla dkkn
zerinde ykseldiini syleyerek ekonomik balanty salayalm. Tahtakale denilen bu
semt, caminin yapld srada da bir ar semtiydi. Caminin dkknlar stndeki
avlusuna drt kedeki drt merdivenden klr. Burada, son cemaat yeri baz baka
Sinan camilerinde olduu gibi iki sra stunlu ve geni sahanlkldr. Buradan cepheye

baktmzda, inilerin, baka camilerde grmediimiz gibi,

d duvara tatn grrz. Sa taraftakiler zamanla biraz bozulmutur.
Sinan'n bu camiyi Edirne'deki Selimiyenin maketi olmak zere yapt sylenir.
kisinin yapl arasnda epey zaman olmakla birlikte, planda benzerlik vardr.
Rstempaa'nn kubbesi sekiz dayanaa oturur; drt kemer ve drt yarm kubbeyle
desteklenmitir. Yarm kubbeler aprazlama, kelerde yer alr. Kuzey ve gney
yanlarda iki galeri vardr. Ama bu
mimari zelliklerden nce iniler insann dikkatini eker. znik inilerinin, krmznn
bulunuundan sonraki en parlak dneminin rnekleridir burada grdkleriniz ve bu
apta baka bir binada bu kadar fazlasn gremezsiniz. Mimarisiyle olsun, zengin ss
lemesiyle
olsun, ehrin en gzel camilerinden biridir.
BALKAPANI
Caminin evresinde eitli i hanlar var. Hemen yanndaki Hurmal Han'n baz
blmlerinin Bizans'tan kalma olduu syleniyor. ukur Han'la Kiraz Han da hemen
burada. Byk ukur Han'a R
stempaa Han da deniyor. Ara sokaktan sonraki blokta Kzl Han var. Bu ke
den
(yzmz Msr ars ynne dnk) saa saptmzda, solda Balkapan'nn giriine
geliriz. Zaten btn bu blok Balkapan'ndan oluur. Trke'de yiyecek gelen hanlardan

ne "kapan"
denir; Yakapan, Unkapan ve Balkapan. Yzyllar boyunca, koskoca Osmanl lkesinin
eitli yerlerinde, arlarn birok iek ve bitkiden yapt ballar buraya gelip
stoklanm, buradan satlmt. Balkapan, klasik kervansaray tipinde, ortas
avlulu bir binadr. En ilgin yan, mahzenidir. Buraya, ortada duran yeni, tek katl
binadan girilir. Aada kemerli koridorlar ve odalar vardr, ama gene depo olarak
kullanld iin yl eyadan, binay grmek zordur. Bizans andan kalan ve 6.
yzylda yapld tahmin edilen bu mahzen
Venediklilerin yaptrd da sylenir
her naslsa, imdi zel mlktr. Onun iin buraya girip bakabilmeniz de sahiplerinin
keyfine baldr.
Balkapan'ndan kp devam edelim. Saa, gene saa dndmzde, sada karmzda,
Fatih dneminden kalan Tahtakale Hamam'n (ya da, Mustafa Paa hamam) greceiz.
Bu ok eski ve olduka byk hamam bir hayli harap durumdayken bugnlerde ciddi bir
onarm grd. Doan Kuban'n herhalde tartma yaratacak, iddial tasarmyla, bir i
han olarak dzenlendi. Tarihi deeri kadar ilgin restorasyonuyla da grlmesi gerekli.

Hamamn yanndaki dar sokaktan batya doru yrynce, bloun sonunda Timurta
Camii'ne geliyoruz. Bu i blgede
bunun gibi birka tane daha ok eski, ama zens
iz onarmlardan getikleri iin eski biimlerini yeterince gzmzde
canlandramadmz camiler greceiz. Bunlar, daha nce ky boyunda grdklerimiz
gibi, ounlukla eitli esnaf loncalarnn daha Fatih zamannda yaptklar
binalar.
Timurta'tan sola dnp yrdmzde, samzdaki ilk yokutan, Siyavu Paa
Medresesi'ne kyoruz. Bu daha sonraki bir dnemin, 16. yzyl sonlarnn bir binas.
Medresenin dershanesi, ortada deil, girie gre sa keye kaym. Bina, btnyle,
perian
bir durumda. Gel
diimiz sokaa dnp sapmadan nceki ynde ilerlersek, sokan sonunda, kar sol
kede Samanveren Camii ile karlarz. Dneminin br camileri gibi bu da ta ve
tuladan yaplm.
Yzmz Samanveren'e (bu camiye "saman viran"da denir) dnkken sola dner ve bu
sokakta ilerlersek, sol karmzda Yavaa ahin Camii'ne geliriz. Yavaa ahin
stanbul kuatmasna katlm kaptanlardand ve dolaysyla bu cami de Fatih
dneminden kalmadr. Yavaa ahin'in yanndan yukarya doru uzanan Uzunar
Caddesi Bizans'n Makros Embolos'uydu ve iki yanl uzanan, n stunlu dkknlardan
oluuyordu. Yukarya doru yrrken, solumuzda, bu sefer II. Bayezid dneminden
kalan ve gene zensiz onarmlar dolaysyla karakterini kaybeden brahim Paa Camii'ni
(1478) gryor
uz. II. Bayezid'e vezirlik
yapan brahim Paa, bu mevkilere ykselen son andarl'dr.
BYK VALDE HANI
Buradan gene sola ve ileriye doru yryerek, kargaaln iinde, mmknse
evredekilere sorarak, Byk Valide Han'nn arka kaps
n, daha dorusu ona bitiik olan ve geit veren Sagir Han'n giriini buluruz. Tonozlu
odalar, dehlizlerden hann i ksmna gemeden nce buradaki kk avluya bir gz
atabiliriz. avlu olduka genitir; hann asl binasna sanki ek olarak sonradan yaplan
ve epeevre avluyu saran kk pejmrde yaplar da ok fazla daraltamamtr bu
geni mekn, ama ok irkinletirdikleri kesindir. Hann bizim girdiimiz arka
tarafnda, eskiden daha yksek olduunu fotoraflardan bildiimiz, Bizans'tan kalma
bir
kule (Eirene Kule
si) vardr. Hana katlan bu kulenin imdi yalnz alt ksm ayakta.
Plan 9. Valide Han: 1. Ana kap, 2. Birinci avlu, 3, kinci avlu, 4. Mescit (imdi yok), 5.
nc

avlu, 6. Bizans kulesi

Avlunun ortasndaki cami yeni bir yapdr. Tabii burada eskiden de cami vard. Byk
avludan, akmaklar Yokuu'na alan ana kapnn bulunduu birinci avluya geilir. Biz
arka kapdan girdiimiz iin, bu ana kapya en son gelmi olduk; tabii ters ynden yola
kp
buradan binaya girmek de mmkn. O zaman, grkem
li giriten bala
yarak tanrz han.
Valide Han'n teden beri stanbul'a yerlemi ya da geici olarak burada bulunan
ranllarla ilikisi vardr. Toplam 210 odasnda alan esnafn iinden birou
ranl'yd (hl da var ranllar). ii inancnn kutsal ay Muharrem burada kutlanrd
(bu ayinler insanlarn kendilerine ac vermesi stne kurulu olduundan buna
"kutlamak" demek ne derece doru olur, bilmiyorum). ii olmayanlar da gelip bu ayinleri
seyredebilirlerdi.
Bu handa bir Ermeni, 1567'de, Osmanl toplumundaki ilk Ermeni matbaasn kurmutu
(lk Yahudi matbaas 1494'te, yani Sefardim Yahudiler'in spanya'dan geliinden ok
az sonra, ilk Rum matbaas 1624'te, ilk Trk matbaas da 1728'de kuruldu; bu
sonuncusu bir sre sonra yklp yeniden ald). Valide Han'nda matbaa gelenei daha
sonra ranllar'ca srdrld. Osmanl dini yetkilileri kutsal kitaplarn ve en bata
Kuran'n matbaada baslmasnn doru olacana bir trl karar verememilerdi;
harflerin sayfaya baslmas tekniini, bir eit
hakaret
gibi gryorlard. te yandan, bu gibi dini gerekelerin gerisinde, matbaann ok
sayda hattat isiz brakaca kaygs olduunu da dnmek gerekir. ranllar
buradaki matbaalarnda, yasad bir faaliyet olarak, Kuran basp sattlar. Daha sonra
bu faa
liyet, her
eitten popler kitaplarn kaak basklaryla devam etti. Asl yaynclar bunu nlemek
iin kitaplara mhr basp altna "mhrszler sahtedir" yazmaya balaynca, Valide
Han kaaklar da ayn eyi yaptlar.
ttihat ve Terakkinn kurucusu ve bir numaral yesi brahim Temo bir bildiri
yaymlamak ister. Yldz yolunda trbesi (D'Aronco'nun yapt) olan eyhZafir'in
yeeni Hamid Bey onu Valide Han'na gtrr, ranl bildirinin ieriini grnce 500
lira ister. "Mrettiplerin hepsi
Trke b
iliyor, korkarm," der. Temo, "Ben bu akam bir mret
tiple gelir, kendim dizdirir ve
bastrrm, siz yalnz matbaay kaparken bir makineyi ve harfleri serbest braknz,"
der ve elli lira der. Sonunda anlaamazlar, ranl kaak yaynclar bile, yasadln

her trlsne yatkn deil, demek ki.

stanbul'daki kervansaray tipi hanlarn en by Byk Valide Ha
n'dr. 1651'de, Osmanl tarihinin nl Valide Sultan'larndan Mahpeyker Ksem Sultan
tarafndan yaptrlmtr. Ksem Sultan, I. Ahmet'in karsyd. Rum asll olduu tahmin
ediliyor. Ahmet'ten sonra tahta geen (deliliiyle nl) I. Mustafa, Ahmet'in kardei
ve (trajik lmyle nl) II. Osman, Ksem'in oluydu. Osman'dan sonra IV. Murat
ocuk yata tahta geince Ksem, Valide
Sultan olarak, btn
Osmanl dzeninde etkili ve yetkili oldu. Ancak Murat biraz yalann
ca
dizginleri tam olarak ele ald ve btn lkede despotik ynetimini kabul ettirdi. Murat
da grece gen yata lnce, Ksem'in iktidar zlemleri yeniden serbest kald, nk
yeni padia
h
brahim de akli dengesiyle nl biri deildi. Ama bir zaman sonra brahim de
lgnlna ramen iktidarn pekitirdi ve Ksem yeniden perde arkas entrikalarla
yetinmek zorunda kald. Sonunda brahim de tahttan indirildi ve olu IV. Mehmet,
henz yedi yandayken padiah oldu. Bylece, bu olaylarn hepsinde parma olan
Ksem yeniden ne kt. Bu sefer, brahim'in sevgili karlarndan ve yeni padiahn
annesi Hatice Turhan Sultan'la (Eminn'ndeki Yeni Camii yaptran) iktidar
mcadelesine girdi. atm
a bir saray, daha
dorusu harem darbesiyle sona erdi ve Turhan Sultan emrinde bir zlfl baltac,
haremde Ksem Sultan' sakland dolaptan karp, perde kordonuyla bodu. Alt
padiahn saltanatn bir lde paylaan Ksem, ite bu korkun
ama Osmanl
tarihinde pek seyrek
olmayan
biimde hayattan ayrld.
KK VE BYK YEN HAN
Byk Valide Hannn ana giri kapsndan ktmzda, karmzdaki sokan iki
kesinde,
iki eski han daha grrz. Bunlar III. Mustafa dneminden kalan (1760'lar) Kk ve
Byk
Yeni Han'dr. Sadaki Kk Yeni Han'n ak avlusu yoktur. indeki dkknlarn
kendilerini modernletirme abalar, bu hann i mekanndaki eski yapsn grebilmeyi
gletirmitir. Binann en ilgin paras, st katta bulunan ve bir merdivenle klan
camidir. Tula duvarlaryla bir Bizans kilisesini de andrr bu cami, ama tabii bununla
hibir ilgisi yoktur. Bulunduu caddeden tr akmaklar Camii, altndaki emeden
tr de Saka emesi Camii adlaryla bilinir.

Byk Yeni Han ok daha

ilgin bir binadr. Valide Han'dan sonra stanbul'un en geni alana yaylan kervansaray
tipinde handr. Ayrca, ok ender olan, katl bir handr. Bu nedenle de iindeki oda
says Valide Han'dan fazladr.
Avlunun ortasnda, iki yan kanad birletiren bir ara bina vardr. Bu da avluyu ikiye
ayrarak, geniliiyle daha gzel grneceini tahmin edebildiimiz mekn
kltmektedir. Sonradan eklenmi olabilir.
Byk Yeni
Han, Valide Han gibi, yllardan beri dokuma tez
ghlarnn alt bir yer. Bu
tezgh
larn sesi bana hep olaanst gelir. Bu zelliiyle yalnz grlecek deil, ayn zamanda
iitilecek bir yerdir. Bunun iin, ikinci avluya girdikten sonra soldaki merdivenden
trmanmanz tavsiye ederim. kinci katn balkonundan aaya baktk
tan sonra st kata
kn. Merdiveni trmanr, balkon boyunca yrrken, krklarn sesi gittike
younlaacaktr. En st katta, binann arkasna doru yryn, arada kaplar ak
odalarda alan makineleri grerek, koridorun bitiminde saa dnecek, ve daha sonra
da kk arka kapya geleceksiniz. Bina eimli arazide kurulduu iin, nc katta
olduunuz halde, buradan dzayak, hann arkasndaki sokaa karsnz; krk sesleri
birden hafifler, birka adm uzaklanca kendinizi
derin bir sessizlik iinde bulursunuz.
Bu tenha sokaktan sola doru gidiyoruz. Solumuzda gene olduka eski, ama imdiye
kadar grdklerimize oranla ok daha yeni bir han var. Az sonra yrdmz sokak
onu dikine kesen bir baka sokakta son buluyor. Buras, zellikle aa orta snfn ama
gen
el olarak btn
stanbul'un ve stanbul'a gelenlerin alverie kt Mahmutpaa Caddesi'dir.
Buradan gene sola dnp biraz yrynce, solda, en eski Osmanl Han olan Krk
Han'na geliyoruz. Fatih dneminde yaplan bu han yaknlarda onarmdan geti, ama bu
onarm binann tarihi zelliklerine duyarl deildi. Burada da iki avlu var. Gene bir sr
yeni ve irkin bina yaplm.
MAHMUTPAA
stanbul belediyesi, bu eski binalar igal eden iyerlerini buradan ehir dna
karmaya alyor. Ama bu i he
rhalde bir hayli uzun srecek.
imdi geri dnelim, ayn sokaktan ters ynde ilerleyelim. Biraz ierlek, sada,
Mahmutpaa Hamam'nn restore edilmi halini greceiz. Baz restorasyonlar insana

neredeyse "keke hi yaplmasayd" dedirtiyor. Biraz sonra, da

camiine geleceimiz Mahmut Paa, son grdmz Krk Han'n da yaptran vezirdi.
Bu yaplaryla semte adn vermiti.
Yola devam edip kavakta sola dnnce Mahmutpaa Camii'ne geliyoruz. Mahmut Paa,
Fatih Mehmet'in Rum ya da Hrvat asll dnme vezirlerindendi. Artk imparatorluk
boyutlarna varan yeni devletin rgtlenmesine nemli katklar olmutu. Gl bir
kiilii vard. Yeni bir din benimseyen birok kii gibi o da yeni inancnda olduka
sofuydu. Bu nedenle zamann "fundamentalist" akmlarna yaknlk duyduu, Fatih'in
onu idam ettirmesinin bir nedeninin de bu olduu dnlr.
Genie ve sevimli bir avlu iindeki Mahmutpaa Camii, stanbul'un ilk camilerindendir
ve anlalr bir ekilde, fetih ncesi Osmanl cami mimarisinin, Bursa dneminin tip
ik bir
rndr. Son cemaat yerinden (ki sonraki onarmlarla bir hayli bozulmutur) Bizans
kiliselerinin narteksini andran, ortada beik tonozlu, iki yannda ikier yuvarlak
kubbeli bir mekna girilir. Caminin ana mekn, birbirinden bir kemerle ayrlan iki
kareden oluan bir dikdrtgendir. Karelerin stn, eit hacimde iki kubbe rter. ki
yanda da, zerleri er kk kubbeli tabhaneler vardr. Bu plan, phesiz, hayli
basittir, nk mekn byynce kubbe saysn artrmaktadr. Daha sonraki camilerde
byyen mekn byyen tek kubbe ile birletirmenin yol
lar aranmtr.
Avluda, Mahmut Paa'nn idamndan sonra ykand yer grlr. Caminin arkasnda ise
bir mezarlk ve iinde paann gzel trbesi vardr. Sekizgen olarak yaplan trbenin
pencereleri iki sradr. Gzel olan, d duvarnn da mavi ve turkuazn egemen olduu
inilerle kapl olmasdr. znik'in (krmznn bulunmasndan nce) ilk parlad d
nemin inileridir bunlar.
Renkler, Osmanl'dan ok Selukileri hatrlatr. stanbul'da byle, d ini kapl baka
trbe
bilmiyorum.
Mkrimin Halil'in anlatt bir dete gre, Mlkiye'den azledilenler Mahmutpaa,
Adliye'den azledilenlerse Ayasofya kahvelerinde otururmu. Fatih'in de idam
ettirdiine piman olup cenazesine geldii Mahmut Paa, mahalle halk tarafndan,
"daimi sadrazam" saylrm. Onun iin devletle ii olanlar burada nce trbeye bata
bulunup sonra oradaki ii bilenlere dileke yazdrrm. Etkisine inanld iin,
dilekenin burada yazdrld da zellikle belirtilirmi.
Trbe
yi arkamza aldmzda, solda Nuruosmaniye Klliyesi, sada uhaclar han, ilgin bir
sokaa gireriz: Kllar Soka. ki yanndaki dkknlarn ou Kapalar iin retim
yapar. Dkknlarn stnde, salkm salkm telefon kablolar da ilgintir. Sadaki

uhaclar Han, bu eski ehrin yeni hanlarndan saylr, Lale Devri'nin sadrazam
brahim Paa tarafndan yaptrlmtr. Ad uhaclar Han olmakla birlikte imdi iinde
kuyumcular arlktadr.
Han'dan sonra Nuruosmaniye Camii'ne bakalm. stanbul'un
yedi tepesinden birinde bu cami
ykselir. I. Mahmut yapy balatm, onun lmnden sonra tahta geen kardei III.
Osman tamamlatmtr. Tamamlanma tarihi .olan 1755'te Osmanl mimarisinde ve genel
hayatnda "barok" dediimiz Bat etkileri devam etmektedir. Nuruosmaniye de
barokun, bu ehirdeki daha nceki rneklerinden epey farkl bir rndr. Mimarnn
Simeon adnda bir Rum olduu tahmin ediliyor. Camiden ok, hayli deiik olan, 14
kubbeli, drtgen olmayan i avlusu, bahesi ve klliyenin binalar sev
imlidir.
Bu blgede, 19. yzylda yaplm eitli hanlar arasnda Kamondo'nun, Hacopulo'larn
ve Abud Efendi'lerinkiler de vardr. Bunlar, Beyolu'ndan tandklarmz, ya da
tanyacaklarmz.
KAPALIARI
Nuruosmaniye'den artk Kapalar'ya geebiliriz. Bu tabii bir kitabn sayfalarnda
byle! Yoksa Kapalar, gerek hayatta, bir blmn sonuna braklamaz. ster
dorudan alveri, ister bu ilgin dnyay kefetme merakyla oraya giden herkese ok
daha fazla vakit gerekir. Olduka geni bir alan kaplayan bu binada yaklak 4000
dkkn vardr
ayrca da, pek ok atlye, cami, eme, lokanta, kahve, muhallebici vb. Kapalar kendi
bana bir dnyadr.
Bu arnn da Bizans zamannda baz binalarnn yaplm olduunu iddia edenler
bulunmakla birlikt
e, ilkin Fatih zamannda inaata balanm olmas daha akla yakndr. Yaplan ilk
blmleri Sandal Bedesteni ve Cevahir Bedesteni'dir. Bunlar ikisi de ar iinde ar
durumundadr. Bizans'a yaktranlarn kant, Cevahir Bedesteni'nin drt kapsndan
b
irinin stndeki tata Bizans kartal kabartmas olmasdr. Ama Osmanllar da bunu,
baka yerlerde olduu gibi, kendi yaptklar bir binaya koyabilirlerdi. Mimari slup
tamamen Osmanl'dr. Kapal bir bina olduu, geceleri kaplar kilitlendii iin gvenli
bir binayd. Bu nedenle, en deerli eyalarn alm satmn ya
panlar buray tercih etti. Cevahir Bedesteni byle bir blmd. Ama Kapalar'nn
btn akla gelebilecek her trl maln da satld bir yerdi. Loncalara gre eitli
sokaklar ve blgeleri bllmt. Bu zellii bugn bile zellikle sokak adlarnda
gze arpar.

Gemi yzyllarda buray ziyaret eden gezginler arnn sessizliini, dkknclarn

arballn ve drstln uzun uzun anlatrlar. Kapitalizm ve turizm bu gibi zellikl
eri
deitirdi. imdi dkknclar yerlerinde oturup mteri beklemektense dar frlayp
mterileri kendi dkknlarna gelmeye ikna etmeye alyorlar. Bu faaliyeti yle
byle yirmi be dilde yapabiliyorlar. Eski ikram tarz gene sryor. Pazarla gel
ince, bu da bir "fair play" olay. ki taraf da gerekli n bilgilere sahip olarak bu
msabakaya giriyor; satc avantajl, daha batan. Neden sz ettiini bilenler iin bu
pazarlk, sonucu belli bir olayn ayini gibidir; yerine
getirilmesi iki tarafa da ze
vk verir. Mteri neden sz ettiini bilmeden pazarla girmise, baz sonulara
hazrlkl olmaldr. Fiyat ok drm olabilir, ama sonradan, ald maln bir taklit
olduunu renir. Bu da bir teselli, phesiz; ayn taklit mal ilk sylenen yksek f
iyattan da alabilirdi.
Plan 10. Kapalar
Alveri dnyasnn bugnk zellikleri her yer gibi Kapalar'y da ok deitirdi.
Birok eski zanaat ortadan kalkarken, bir tek adlan, arnn eitli sokaklarnn ad
olarak yaamaya
devam ediyor.
rnein Nuruosmaniye Caddesi'nde yeni alan byk halc dkknlar yabanc
turistleri kendilerine ekerek ar iindeki halcl bsbtn ldrmedilerse de,
adamakll zayflattlar. Kuyum
cu dkknlar her yere yayld. Bu arada, Sandal Bedesteni
ya
knlarndaki, son derece sevimli muhallebici kulbesi bile kuyumcu oldu. Deri eya ve
jean satanlarn says da ok artt. te yandan, rnein en iyi bakr ii doal olarak
Bedesten'de bulunuyor, ama onun dnda birok bakrcda en baya ve zevksiz bakr
eya satlyor. Her eye ramen Kapalar ilgin ve ekici. stanbul'un yerlileri, artk
her ey her yerde bulunduu halde, arada bir Kapalar'dan alveri etmek iin bir
vesile uydururlar. ehri ziyaret eden yabanclar da, buray grmeden giderlerse, ok
nemli bir eyi kardklar duygusunu yayorlar. Bunlar Kapalar'nn bysn
kaybetmediini gsteriyor.
Kapalar, sonuncusu 1954'te olmak zere birok ciddi yangn at
latt. 1980'lerde binay sarmak gibi sarmaya ve tuhaf bir ekilde grnmez hale
getirmeye balayan tabelalar, neonlar vb. kaldrld. Bunun gerekten olumlu bir etkisi
oldu.
ar'da normal dkknlar dnda ziyaret edilmesi gereken kahvesi ile nl Havuzlu

Lokantas vardr. Daha nce, geleneksel esnafn bu

lunduu blgele
rde iyi geleneksel
lokantalar bulunacan sylemitim. Bunlar ar dnda, ama yaknnda da bulunuyor.
rnein Nuruosmaniye'nin Kapalar'ya bakan dkkn srasnn uhaclar'a yakn
kesindeki lokanta, Suba. Bunun tersi ynde, emberlita'a doru g
iderken, solda, dar bir
kapdan girilen ve merdivenle klan Arslan; bir de, Vezir Han'nn kuzey kanadndaki
mit.
VEFA VE SLEYMANYE
Divanyolu boyunca Aksaray'a doru yrrken Beyazt Meyda
n'ndaki eitli antlar grmtk. imdi, Sleymaniye'nin
balca antsal yap olarak durduu, Hali
Atatrk
Bulvar
Beyazt arasndaki blgeyi gezelim.
Fen Fakltesi'nin yanndan saa sapp yrdmzde, sada, Edebiyat Fakltesi'nin
arka kapsnn yannda Kuyucu Murat Paa Medresesi'ne geliriz. Paann lakab, kuyu
ap iinden su veya petrol gibi eyler karmasnn deil, kuyu ap iine bir eyler
doldurmasnn sonucudur: ldrtt Celalilerin cesetleri. Bu yntem, zamann devlet
gelenekleri arasnda ok fazla yadrganmaz; ayrca paa, medrese yaptrarak, hayr
ilerinden de eksik kalmamtr. imdi niversitenin elinde olan medrese, kesindeki
sebiliyle, sevimli bir binadr.
Solumuzda, imdi yryeceimiz ehzade Camii'ne doru uzanan sokak bir zamanlarn
nl Direkleraras. "Direkleraras" ad, burann Bizans'ta yaplan iki yan stunlu
caddelerin ayakta kalan sonuncusu olduunu anlatr. Bu son kolonad da 20. yzyln
banda yklarak ortadan kalkt. 19. yzylda Beyolu, Batl tarzda bir elence
merkezi haline gelmiti. Tiyatro ve opera
gibi ykse
k saylan sanatlarn yan sra "kafe antan"lar, "mzikholler" de almt. Btn bu
elence yerlerinin mterileri arasnda, biraz gizli kapakl biimde olsa da, birok Trk
yer alyordu. Bu dnemin edebiyatnda, zellikle de yeni oluan romanda, zevk ve
sefa dnyasnn ekiciliine kaplp baba mirasn har vurup harman savuran gnahkr
genlerin hikyelerini
okuruz. Aksaray, Sleymaniye gibi namuslu Trk mahallelerinde, mirasyedileri gece
Beyolu'ndan getiren arabalarn nal ve tekerlek sesleri iitilir.

Gelgelelim, mirasyedi olmayan Trkler de o kadar masum deildir. Bir zaman sonra
btn bu alafrangalklar Trk zevkine gre adapte edilecek ve ehzadeba yeni tip
elence hayatnn merkezi olacaktr. Meddah, Karagz gibi geleneksel elenceler
devam eder,
ama onlarn yanna yeni eler katlr. Aznlklar, zellikle de Ermeniler, bu yeniliklerde
nc rol oynar.
VEFA VE SLEYMANYE
lk tiyatrolar onlar yazar ve oynar. talyan Belcanto'sundan "kanto" ad verilen
elendirici bir mzik tarz karlr ve her tiyatro asl temsilden nce bir kanto
gsterisi yapar. Bu elenceler
zellikle Ra
mazan boyunca ok mteri eker. Ferah Tiyatrosu gibi gzel tiyatro binalar yaplr.
stanbul'un modernlemesinde bu yeni elence tarznn nemli rol olmutur. Gelene
ksel
toplumda elence sektrn oluturanlar bayram gibi geleneksel zamanlarda ortaya
kar ya da dn gibi zel kutlamalarda zenginler tarafndan arlrlard.
Beyolu'ndan sonra ilk olarak ehzadeba, byle patronaj dnda alan bir elence
merkezi
haline geldi; ayn zamanda bu tip elence, ehirli bir etkinlik biimi olarak, ehirli
hayatnda vazgeilmez bir yer
edindi.
Bizans dneminde burada Nimfaion denilen antsal havuzun bulunduu sylenir.
Filadelfion meydan da burada olmalyd. Tetrark'lar
denilen ve drt imparatoru tasvir eden buradaki
heykel grubu da stanbul'dan Venedik'e karlan sanat eserleri arasndadr.
Murat Paa Medresesi'nin nnde durup karya baktmzda, gelip giden minibsler,
inen, binen ve bekleyenler, satclardan oluan
tipik bir stanbul kargaas gryoruz. Bu kargaann tesinde, btn zellikleriyle bir
Bizans Kilisesi olduunu ilan eden bir yap var. Kalenderi dervilerine verilip tekke ve
cami olarak kullanld iin Kalenderhane adn alan yapnn asl adnn Teotokos
Kiriotissa olduu, 1960'larda stanbul niversitesi ve Dumbarton Oaks kurumunun
yrtt arkeolojik almalar sonucunda renildi. 12. yzylda yaplan kilise Yunan
ha planna uyuyor. Gene bu almalarda, ayn yerde daha nceleri yaplm baka
binalarn (bir hamam, bir kilise) kalntlar da ortaya karlmt. Bunlar hepsi
Filadelfion'u ssleyen binalar olmal.

Ama Bizans kilisesinin en ilgin yan, 1204 Latin igalinden sonra yapld anlalan,
Assisili Aziz Francis'in hayatn resmeden fresklerin bulunmas oldu. Aziz'in
lmnden sonra yaplan ilk freskler bunlar (lmnden 25 yl sonra). Bir baka ilgin
buluntu da, konoklazm dnemi
ncesinden kalan tek mozaiktir.
Valens Kemeri'nin ucu buralara kadar geliyor, ama biz imdilik onu brakp ehzade
Camii'ne doru yryelim. Soldaki gsterisiz Acemolu Hamam, aslnda, eski
Acemiolanlar Hamam'ndan bugne kalan yapdr. leride, yolun sa kesinde
Nevehirli brahim Paa'nn Darlhadis'ini gryoruz. Lale Devri Sadrazam Damat
brahim Paa
mimaride Osmanl barokunun balad yllarda yaamtr. Bu zarif Darlhadis binas
da hem barokun balangc, hem de klasik dnem sonu elerini ierir. Kedeki sebil
son derece gzeldir.
imdi, nce ehzade'yi geerek, onun az ilerisindeki Burmak Mescit'e bakalm.
Caminin ad tula rme minaresindeki spirallerden gelir. Byle ssl minareler Osmanl
mimarisinin stanbul'un fethinden nceki dneminde vard, ama stanbul'da benzeri
yoktur. Msr kads Osman Efendi'nin 16.yzyl ortasnda yaptrd cami, son cemaat
yerindeki stunlarn Bizans balklaryla ve kapsnn ortada deil, sa kede olmasyla
da ilgin ve atipiktir.
Burmal'nn karsnda stanbul Belediyesi'nin hantal modern binas, onun arkasnda da
Ankaravi Mehmet Efendi'nin sevimli tula m
edresesi var.
EHZADE CAM
ehzade Camii, Sinan'n ilk antsal yapsdr. Kanuni Sleyman'n gen yata len olu
Mehmet iin yaptrld sylenir. Sonuta byle olduu belli, ama Yerasimos'un
Ayasofya efsaneleri stne yazd kitab okuyunca Sleyman'n bunu ilkin kendisi iin
dndn, ama cami bittikten sonra Sinan daha iyisini de yapabileceini syleyince
onu ehzade Mehmet'e adadn tahmin edebiliriz.
Sinan, daha sonralar, bu camiyi raklnda yaptn sylemiti. Bunu yapan "rak"
anca
k
Sinan olabilirdi. Sinan kubbeyi kare plan iinde drt payeye dayandrr ve bunun
dnda hi stun kullanmaz. Bylece i mekndaki genilik etkisini alabildiine artrr.
Kubbeyi drt yanndan drt yarm kubbeyle destekler. Bu planda, doal olarak, eksiksiz
bir simetri vardr. Drt kede birer kk kubbe, yarm kub
belerin iki yannda da daha kk ikier eyrek kubbe vardr.

Plan 11. ehzade Camii

Tabii, kusursuz simetri, ayn zamanda can skc da olabilir. Belki de bu nedenle Sinan
bu drt
yar
m kubbeli plann daha sonraki camilerinde uygulamad. Ama Sultanahmet ve Yeni Cami
gibi daha sonra yaplm antsal camilerde baka mimarlar bu plan tekrarladlar.
meknn sadeliine karlk (ini de kullanlmamtr), Sinan, caminin dn sslemek
ve
herhangi bir monotonlua yer vermemek iin ok almtr. Avlu ayn zamanda bir
medresedir.
Ortadaki adrvann IV. Murat tarafndan yaptrld biliniyor.
ehzade Camii'nin yanndaki trbeler, bata ehzade Mehmet'inki olmak zere, kendi
balarna bir hayli ilgintir, nk bunlardan Osmanl iniciliinin tarihini izleyebiliriz.
Mehmet'in sekiz keli gzel trbesinden baka, nl Rstem Paa'nn zengin inili
trbesi de burada. Rstem belli ki iniyi seviyordu. phesiz iniyi herkes sevebilir,
ama
btn binalarn iniyle donatacak kadar paras da vard Rstem'in. Ayrca, Dalg
Ahmet Aa'nn yapt, III. Murat'n damad Sadrazam brahim Paa'nn gzel inili
trbesi, kz Hatice Sultan'n ve ehzade Mehmet'in torunu Fatma Sultan'n ve
Destari Mustafa Paa'
nn hepsi de hayli ilgin olan trbeleri de ehzade Camii'nin bahesindedir.
VEFA
Klliyenin binalarndan L biimindeki kervansaray imdi Vefa Lisesi'nin laboratuar
olarak kullanlyor; bir ksm da otomobil tamirhanesi. Mektep ve imaret de sokan
br yannda, az nce grdmz brahim Paa Darlhadis'inin arkasnda. Bu iki bina
kmesinin arasndaki Dede Efendi Soka'ndan yrrken, solda, Milli Mimari akmnn
temsilcilerinden Kemalettin Bey'in yapt saygdeer eitim kurumu, Vefa Lises
i'ni gryoruz. Gene Kemaleddin Bey'in
yapt V. Vakf Han da okulun yatakhanesi oldu. Burada ehit Ali Paa Ktphanesi de
var.
Kovaclar Soka'na gelince sada, 17. yzyl banda Defterdar Ek
mekizade Ahmet Paa'nn yaptrd gzel medrese, ileride
solda ise Recai Mehmet Efendi'nin 18. yzyl sonundan kalma sbyan mek
tebi var. Bu binalara baktktan sonra, karmzdaki Ktip Vefa Cadde

si'ne
giriyoruz. Az ileride, solda, nl Vefa Bozacs var. Boza maya
lanm dar hamurundan yaplan son derece koyu kvamda bir ikidir ve kn iilir.
Hafife "fermente" olduu iin, Yenieriler iki niyetine de kullanrm. Yazlar bu
dkknda zm suyundan ra yaplr.
Bozacnn birka adm ilerisinde Revani ucca Efendi'nin yaptrd kk Kovaclar
Mescidi'ni
grrz. Gene ayn srada, az sonra, semte adn veren eyhVefa'nn trbesini
gryoruz. Vefa fetihten ksa sre sonra stanbul'a yerlemi, halkn ok sevdii bir
din adamyd. Varln da burada eitli hayr kurumlar yaptrmakta kullanmt, ama
bu yaplarn hibiri zamana dayanamad. Trbelerin arkasnda ykntlar duran camisi
bu yaknlarda betondan olmak zere yeniden yaplyor, ama herhalde bu caminin aslyla
bir ilgisi bulunduu sylenemez.
leride, gene ayn srada, Atf Efendi Ktphanesi'ne geliyoruz. Defterdar olan Atf
Efendi bu olaanst sevimli ktphaneyi 1740'larda yaptrmt. Sokaa bakan
cepheyi ktphane memurlarnn (hafz
ktb) oturmas iin yaplm ev oluturur. Ama evin ikinci kat alt kanatldr ve
bir yelpaze gibi uzanr; bu da Osmanl asimetrisinin sevimli rneklerinden biridir.
evin ayr kaplar vardr, ancak ana kap (geni bir koridorla i avluya alr) daha
yksek ve genitir. Ktphane binas da asimetrik bir okgendir. Okuma salonu, kemerli
tavanyla son derece irindir. Bahesi, aalan, emesi, mtevaz boyutlar ve her
eyiyle, olaanst bir binadr.
Ktphanenin yanndaki kede Rehabula Hatun trbesine bir gz attktan sonra
karsndaki Tirendaz Soka'na sapnca nmze Vefa Kilise Camii kyor.
Bu da son derece
irin, zarif bir Bizans kilisesi. imdilerde Fatih'in hocas
Molla Grani'ye mal edilen bina, Ayios Teodoros adyla, 10
12. yzyllar arasnda Yunan ha planna gre yaplmtr, ama baz paralar, rnein
cephedeki stun balklar ve
kabartmalar daha da yeni olabilir. Bu
nartekste baz freskler yakn zamana kadar duruyordu, ama imdi badanayla kapatld.
Bu durum, Trkiye Cumhuriyeti'nde dini hogrnn artacana azaldn gsteriyor.
Bunu yle rneklemek mmkn: Caminin erefesinde, zerinde tavus kabartmas olan
bir ta kullanlm. Belli ki, kilise camiye evrilirken bir yerde bulunan bu ta ziyan
olmasn diye alnm, slam surete izin vermedii iin de minare erefesi gibi gzden
uzak bir yerde kullanlm. Ama be yz yldan fa
zla zaman ge

miken, btn bu srede orada kalabilmi

olan fresklerin stne badana geiliyor.
SLEYMANYE
Buradan Sleymaniye Camii'ne ve klliyesine doru yryeceiz, ama ondan nce evre
hakknda birka ey sylemek gerekiyor. Sleymaniye'de grecek ok sayda eski
ahap ev kald iin buras bir zaman nce ST alan haline getirilmiti. Trkiye'nin
koruma kanunlarnda, eski eserler tarihi deerlerine re snflara ayrlr. Birinci
dereceden eserler olduu gibi restore edilmelidir; ama "ikinci derece" saylanlar,
cephenin zgn biimi korunarak yeniden ve betondan da yaplabilir, orijinali ahapsa
st tahta kaplanr. imdi Sleymaniye'de birok ev bu ekilde restore edildi, buna
niversite de btesinin imknlar lsnde yardmc oldu. Birok ahap bina ise yan
ykk durumda srann kendisine gelmesini bekliyor. Bu binalar arasnda grmeye deer
bir tanesi, ayn ad tayan sokaktaki Kayserili Ahmet Paa Konadr. Btn bu
evrede (imdiki nfusun byk ounluunu Adyamanllar oluturuyor) dolamak
keyifli bir itir. Bu arada, ok ilgin olmadklar ve yolumuzun dnda kaldklar iin
szn etmediim, niversitenin bat kapsnn karsndaki sebille Kapudan brahim
Paa Mescidi ve Mektebi'ne, ayrca, Bozdoan Kemeri Soka'nda, Bayrami
Melam
iler'in stanbul'daki ilk tekkesi olan Helvai tekkesine deineyim.
Sleymaniye Camii ve Klliyesi alabildiine geni bir alana yaylr. Biz her zamanki gibi
camiden balayalm.
Sinan, bunun da "kalfalk" dneminin eseri olduunu syler. Herhalde nice ba m
imar byle
bir kalfa olmay tercih ederdi.
Sleymaniye, Ayasofya'ya erimek ve belki de onu amak iin yaplm bir giriimdir.
Zaten plan da onunkine olduka yakndr; dou
bat aksnda iki yarm kubbe, kuzey ve gneyde iki byk kemer. Kubbe drt geni paye
zerine oturur. ap 26.5 metre, yerden ykseklii de yaklak 50 metredir.
Dolaysyla, Ayasofya'nn boyutlarn amamtr. Ama bu, fiziksel bir durum; estetik
adan Sleymaniye muazzam bir mimari eser olarak dnyann en gzel antlar
arasnda yer
alr.
Gneyde ve kuzeyde payanda duvarlar, biraz ieri, biraz da dar taacak biimde,
duvarn iinde saklanm, dardaki ikier katl mahfillerle de gze arpmayacak hale
getirilmitir. Dou ve batda zaten destek ii byk lde yarm kubbelere kald iin
payandalar fazla kaln deildir ve gze batmaz. Sinan, restore ettii Ayasofya'da
kemerli yan duvarlarn zayfln gzlemleyerek, bu tarz bir istiflemeyi dnm

olmal. Kubbenin drt kesinde, payelerin dtaki devam olan drt sekizgen kule,
yarm kubbelerin altnda eyrek kubbeler vardr. Kubbe kavislerinin birbirleri zerine
kvrlarak ak son derece estetiktir. meknda genilik duygusu kusursuzdur.
Payandalarn ieri taan ksmlar stunlar stne oturan kemerlerle balanm ve
bylece yan nefler oluturmutur.
meknda byk bir sadelik vardr. Yalnz mihrap tarafnda, o da az miktarda, ini
kullanlmtr. Burada ayrca Sarho brahim adyla bilinen dnemin nl cam ustasnn
vitraylar vardr.
Plan 12. Sleymaniye klliyesi:
1. Darifa, 2. maret, 3. Tabhane, 4. Tp Medresesi, 5. Sani Medrese, 6. Evvel
Medrese, 7. Sbyan Mektebi, 8. Taksim, 9. Bahe, 10. Tuvaletler, 11. Avlu. 12. Cami, 13.
Kanuni'nin Trbesi, 14. Haseki Hrrem Sultan Trbesi, 15. Trbedar Odas, 16. Salis
Medrese, 17. Rabi Medrese, 18. Darlhadis, 19. Hamam
Camide kullanlan mermer stunlar btn lke taranarak eitli yerlerden getirilmitir.
Sinan drt stunun ikisini skenderiye ve Baalbek'ten getirttiini, birini Vefa
evresinden, birini de
saraydan
bulduunu anlatr. Bu arada, "Saray
Belks
Sleyman" diyerek, Ayasofya'nn baz stunlarnn Hazret
i Sleyman'n yaptrd tapnaktan geldiini anlatan efsaneyi yanklar.
Bir sylentiye gre ca
minin yapl srasnda
temellerine iyice oturmas ii
n bir duraklama
olmu, zamann ran ah kstah bir tavrla, "Satp da camiyi bitirin" diye, mcevher
yollam. yice sinirlenen Kanuni bunlar unufak edip caminin harcna kartrmak zere
Sinan'a vermi.
Caminin malzeme
lerinin nasl ve nereden bulunup getirildiini anlatan defterleri, iktisat tarihisi mer
Ltf Barkan yaymlayarak dnemin zellikleri hakknda ok somut bilgiler edinmemizi
salamtr.
Levhalar, zamann en iyi hattatlar olan Ahmet Karahisari ile rencisi Hasan
elebi'nin
eserleridir.
Pencerelerden gelen hava akmlarn hesaplayarak kandillerin isini belirli bir noktada
toplamas, Sinan'n baka camilerde de elde ettii artc baarlar arasndadr.

Avlu revaklarnda somaki, granit ve mermer kullanlmtr. Drt minare avlunun drt
kesinde ykselir. Camiye yakn olan ikisinde er, utakilerde ikier erefe vardr.
Toplam on olan erefe says, Sleyman'n onuncu Osmanl padiah, drt minare ise
stanbul'da hkm sren drdnc padiah olduunu simgeler.
Sleymaniye Camii Klliyes
i stanbul'un nc tepesinde, bu te
penin Halic'e bakan
yamacnda kuruludur. Bylece ehrin birok yerinden grld gibi, kendisinden
grnen manzara da olduka genitir.
Caminin mihrap duvarnn arkasndaki avluda Kanuni'nin trbesi yer alr. Bu sekiz
gen trbe
avlunun ortasna yerletirilmitir. Duvarlar, znik'in en gzel inileriyle kapldr.
eride ayrca Kanuni'nin kz Mihrimah Sultan'la varlk gstermemi iki padiah, II.
Sleyman ile II. Ahmet gmldr. Avlunun kesinde Kanuni'nin sevgili kars Hr
rem Sultan'n daha kk bir sekizgen olan, gene ok gzel znik inileriyle donanm
trbesi var. Kare biimindeki darlkurra binas da bu avlunun kenarnda.
Trbenin evresindeki hazirede birok tannm insann kabri vardr: Abdlaziz'i
tahttan
indirenlerden Hseyin Avni ve Kaptan
Derya Ali Paalar, Sadrazam Ali Paa, II. Mustafa'nn kz Safiye Sultan, Maarif
Nazr Kemal Paa vb.
Bahenin kuzeydou kesinde, sokaktan keye 45 derecelik bir ayla gelip birleen
bir kanat var. Buras darlhadis, yani hadis retilen bir medrese. Caminin bahesiyle
bu kanadn birletii noktada, dershane olduunu tahmin ettiimiz dikdrtgen bir oda
var. Kanat boyunca da rencilerin kald 22 hcre uzanyor. Yani, bildiimiz avlulu,
drt ke medreselerden
ok
farkl bir yap.
Buradan inip sola kvrldmzda, Sleymaniye ykseltisinin alt tarafnda, yani solda,
arastay, sada altnda gene dkknlar bulunan iki medrese binasn gryoruz (aslnda
bu medreselere caminin bahesinden bakldnda daha ok ey
grmek mmkn). Bu iki medrese, "Salis" ve
"Rabi" (nc ve drdnc), caminin gney kanadna bakan "Evvel" ve "Sani" (birinci ve
ikinci) medreseleriyle birlikte bir btn oluturuyorlar.
Arkadaki bu iki medrese ile yokuta aada kalan Mlazimler Medres
esi'nin mimarileri benzersiz ve son derece gzel.

Birok Sinan eserinden sz ederken tekrarlanan bir nokta, Sinan'n, herhangi bir
mimara sorun karacak engebeleri, bir estetik gzellik haline getirebilme yeteneidir.
Burada da, yokua yaplan iki medresede, baka hibir medrese binasnda grmediimiz
ok katl bir hcre dzenine rastlyoruz. Her katn sofas, iki medrese arasndaki avlu,
merdivenler, yukarda kalan medreselerin aadaki Mlazimler'le balants, hepsi
zgn bir mimari dehann gstergesi.
Gelgeldim, bu medreseler ve kar kedeki gzel hamam, nasl olmusa olmu, zel
mlk haline gelmi. Kimi depo, kimi imalathane; ya da ne olduklar deiebiliyor. Ama
binalar kullananlar, ieriye kimseyi sokmamakta olduka kararllar. Bylece, mimari bi
r
aheser, grmek isteyenlere kapal. Kanuni Sleyman'n camiinin, ehrin gzbebei
olduu kabul edilen bir antn nasl byle kullanlabildiine akl erdirmek ok zor.
Sleymaniye Klliyesi'ne genellikle Beyazt tarafndan, niversite bahesinin yanndan
geerek
gelinir ve ana giri kapsnn nnde park eden otobsler vb. arasndan ieriye girilir.
Motorlu tatlar kk bir meydann ortasndaki drt ke ve sivri klahl emenin
evresini dolanarak caminin gneye bakan bahe duvar boyunca dizilirler. K
lliye'nin buradaki
binalarnn nnde Tiryaki ars adyla tannan bir dkkn dizisi vardr. Arkanz
camiye dnerek baktnzda, sol kede Ali Baha'nn kuru fasulyesiyle nl lokantasn
grrz. Bunun mterilerinin de, kanat boyunca yer alan eitli kahve mterilerinin
de ou, turistlerin yan sra, bu evrede birok binalar olan niversitenin
rencileridir. Ali Baba, skdar'daki nl Kanaat lokantasndan domu saygdeer
bir kurumdur.
Ali Baha'nn arkasnda imdi ocuk kitapl olarak kullanlan eski sbyan mektebi var.
"Onun kaps yan sokakta, sonra birbirinin ei olarak yaplm Evvel ve Sani medreseleri
geliyor. Bu iki binann ara
snda dar uzun bir geit var, ve giri kaplar da geidin uzaktaki ucunda.
Dershaneler de medreselerin gney
kanadnda yer alyor. Sleymaniye'nin bu medreseleri uzun zamandan beri, sahip
olduu zengin eski kaynaklar nedeniyle aratrmaclar iin ok nemli olan Sleymaniye
Ktphanesi olmutur; baka eski yaz kaynaklarn bu
lunduu Atf Efendi gibi eitli ldtaphklar da ona baldr ve birok ktphanenin
kitaplar imdi burada toplanmtr.
Medreselerin yannda, btn bu kanadn sa kesini oluturan ksmda
da Tp Medresesi var, ama aa yukar tamam yklm durumda, yalnzca ar
tarafndaki hcreleri a
yakta

duruyor. Bu cephenin arkasnda yaplan yeni bina da doum klinii olarak alyor.
Batda, balca binadan oluan nc klliye kanad uzanyor. Burada en solda
darifa, yani hastane var. Bir zamanlar askeri bas
mevi olan bina imdi kzlar i
in Kuran kursu,
bylece, iine girilmesi eit derecede imknsz. Darifa'da eskiden akl hastalar iin
de bir blm olduunu ve tedavi yntemi olarak mzik alndn Evliya elebi'den
reniyoruz.
Ortadaki bina eski imaret, olduka byk mutfaklar var, nk yalnz yoksullara
yemek datmak iin deil, Sleymaniye Klliyesi'ndeki grevlilere ve ok sayda
medrese rencisine verilen yemekleri de piirmek zere yaplm. Eskiden bu bina
Trk ve slam Eserleri Mzesi'ydi. imdi Sultanahmet'teki brahim Paa Saray mze
haline getirildi, eyalar oraya tand. Bir sre nce de Sleymaniye imareti Dar
z Ziyafe adyla bir lokanta haline getirildi. Lokantann iddias eski Osmanl mutfan
devam ettirmek. zellikle yazn avlu da kullanldnda, klliye kadar eski narlarn
glgesinde, atmosfer son derece gzel, ama yemekler iddiann biraz gerisinde kalyor.
Son olarak kervansaray gryoruz. Bu da kocaman bir bina
ve kapal. Gelen tccarlara yemek yaplan mutfaklar, frn, kalacak odalar, hayvanlara
ahrlar ve mallarn konduu depolar ieren, kendi iinde kk bir klliye. Bu kanattaki
binalar cepheden fazla yksek grnmezler, ama Vefa tarafndan, yani arkadan
bakldnda, bir hayli yksektirler. Aralarnda dar geitler vardr.
VE SNAN
Kervansarayn yanndan ileri, Mftlk binasna doru yrdmzde, sa kede
Sinan'n mezarn gryoruz. Sinan trbe
sini de kendisi yapmt. Bu kadar zevk sahibi bir adamdan
bek
lenecei gibi trbesi sade ve mtevazdr. Trbe bu kede bir gen biimindedir ve
genin ucunda bir sebil vardr. Yar ak trbe alt kemer stne oturtulmu kk bir
kubbeden oluur.
Sinan stanbul'un her yerinde eserlerini brakt iin byle bir kitabn aa yukar
her blmnde ad geiyor. Ama stanbul'daki en byk apl ese
ri olan Sleymaniye'den sz

ederken biraz durup baz genel konular konuabiliriz.

1490 ylnda Karaman eyaletinde doduunu biliyoruz. Hristiyan, muhtemelen
Karamanl Rum bir aileden geliyor, nk devirme ola
rak orduya, Yenieri ocana alnm. 1538'
de
bamimarla tayin edildiini reniyoruz. Bu, o a iin olduka ileri bir ya. O zamana
kadar daha ok orduyla, seferlerde alm. Kanuni ile birlikte drt sefere kt
biliniyor. stanbul'daki ilk nemli eserinin, bamimar olduktan bir yl sonra ina ettii
Haseki Hrrem Cami ve Klliyesi olduu kabul edilir. Sleymaniye'nin inaat 1550
57 yllar arasn kaplamt. Kanuni uzun yaad, ama ondan yal olan Sinan daha da
uzun yaad ve hem II. Selim, hem de III. Murat zamannda imparatorluu birb
irinden gzel eserlerle bezemeye devam etti.
Says yz aan bu eserleri, bir insann, Sinan gibi yz yla yakn yaasa da, bir
mre sdrmasna akl erdirmek zordur. nk bunlarn ou gerekten devasa
yaplardr ve ayrca, ayn zamanda, birbirinden
ok uzakta bir yn bina yaptn biliyoruz. Bu bakmdan Sinan sanki bir mimar deil,
Bir Dnemin Mimari Faaliyeti'dir. Birok bakmdan Osmanl mparatorluu'nun en
parlak dnemi olan Kanuni dneminde, gerekten de son derece gl bir mimarlk
rgtlenmesi olumutu. Sinan'n yannda kalfalk yapan Mehmet Aa, Davut Aa gibi
mimarlar da sonralar ok nemli eserler verdiler. Sinan'n parlak bir gelenee dayanan
bu gl rgt iindeki pek ok bilgili ve yetenekli insana gvenebildiini, izdii
planlarn icrasn ok zaman onlara brakabildiini tahmin ediyorum. Ama byle de olsa,
ortada gz kamatrc bir baar var.
O an btn sanatlar gibi Sinan da bir gelenek iinde alt, ama gelenein
gereklerini yerine getirirken ayn zamanda onu deitirdi, geniletti; gelenein
Sinan'dan nceki nitelikleriyle Sinan'dan sonra vard yer arasnda dalar kadar fark
vardr. Sinan'dan sonra bu gelenekte ayn apta eser yaratlmamtr. Bu da, phesiz,
bireysel yetenekler kadar, maddi koullarn ayn dzeyde
srmemesine de baldr.
lgin olan, bu kadar fazla sayda eser veren bir insann, kendini bu kadar az
tekrarlamasdr. Medrese gibi klasik bir yap tipini dnelim: Hcreleri, revak,
dershanesi, avlusuyla, olduka snrl ve tanml bir tiptir bu. Ama
Sinan'n byl eli, bu snrl yapnn deiik rneklerine farkl bir zarafet ve bir
bakalk kondurmay baarmtr.

Asl aheseri olan Edirne'deki Selimiye'yi tamamladnda Sinan seksenini gemiti.

Bundan sonra da durmad ve skdar'daki Atik Valide
Cami ve Klliyesi gibi son derece gzel eserler
vermeye devam etti. Antsal eserlerinde, Stefan Yerasimos'un dikkat ektii
Ayasofya yarmas alttan alta, bazen de aka sryordu. rnein kendisi de,
Selimiye'nin llerini Ayasofya ile karlatrr. B
urada, Yerasimos'un Ayasofya efsanelerini ve sonrakileri
yorumlarken yapt deerlendirmeye tamamen katlyorum: bu byk tapnaklar Tanr
iin, Tanr'nn evi olarak yaplmt, ama yaptran da dnyevi iktidarn temsilcisi olan
imparatordu.
Bu arada, mima
r kendisi, bu iki muazzam g oda arasnda skp kalyordu. mparatorlua bal
efsane yazarlar onu dnyevi gcn bir arac olarak grrken, Tanr adna imparatora
kar kan efsane metinlerinde mimarla imparator arasnda bir gerilim motifi
ilenmit
i.
Daha nce Ayasofya'nn mimarlarnda olduu gibi Sinan'da da, aslnda, sanatn ve
sanatnn Tanr ve imparator karsnda zerklemesini ve zgrlemesini grrz.
Evet, imparatorun emriyle ve maddi imknlaryla yaplm bir yap ve evet, Tanr'nn evi
olarak yaplm bir yap. Ama onu ina etmek iin eski modelleri deerlendiren, arlk
hesaplarn yapan, bu apta binay ayakta tutmak iin gerekli mhendislii estetik
etkiye dntren, iini ve eserini btn ayrntlaryla dnen, tasarlayan,
gerekletiren bamsz sanat, bu yeni "yaratc". Sinan btn zellikleriyle birlikte,
ite bu sanatdr.
EYHLSLAMLIK
MFTLK
Sleymaniye'den ve Sinan'n trbesinden ilerleyince stanbul Mftl'nn, eskiden
eyhlislam makam olan binasna geliyoruz. Buras daha da nceleri yenieri aasnn
makamyd ve "Aakaps" olarak biliniyordu. Vaka
i Hayriye ile ocak ortadan kaldrldktan bir sre sonra II. Mahmut boalan binay
eyhlislam makam (Bab
Meihat) haline getirdi. O eski bina bu yzyln ilk yarsnda yanm, yerine imdiki
yeni bina yaplmtr. Mftlk bahesinde, dnyadaki baka rneklerle
karlatrldnda pek zengin olduunu syleyemeyeceimiz Botanik Bahesi var; bu
sokan ad da, eyhlislam dolaysyla, Fetva Yokuu.
eyhlislamlk, az nce grdmz Sleymaniye Klliyesi'yle birlikte, Osmanl tarihi
ve burada Kanuni Sleyman'n rol zerine baz eyler dndryor.
Kanuni dnemi, sk sk tekrarladm gibi, imparatorluun altn a saylabilir.

Balangta
Osman Gazi'nin, sonra
da Fatih Mehmet'in at byk potansiyel, bu dnemde azami lde gereklemitir.
Belki de btn bu "altn a"lar, tarihte aslnda her zaman geerli olan isel elikileri,
her tarihi olayn arkasnda yatan eliik sreleri daha byk bir lekte yanstt
iin, ayn zamanda daha da net yanstr. Kanuni dneminde de byle elikiler, eliik
sreler
var.
mparatorluk bu dnemde en geni snrlarna vard. Gene bu dnemde byme, nesnel
ve zorunlu sonucuna eriti: Viyana'y fethetme giriimi baarszlkla sonuland. Bu, ne
anlama geliyordu? Artk, imparatorluun ana byme yn olan Bat'da, gc
Osmanl'ya denk yeni imparatorluklar olutuu anlamna geliyordu, ncelikle. Belki o
dnemde hl, Osmanl daha glyd. Ama verili teknolojik koullarda,
kendi bykl kendi ayakba olmaya balamt. lk byk rakip olan Avusturya'y
altetmek iin, koca ordu toplanacak, drt bir yandan gelen askerler, toplar, btn bu
kalabaln yaamas ve beslenmesi iin gerekli lojistik
destek rgtlenerek sefere
klacak, gnlerce yol alnarak Viyana'ya gelinecek. Kasa srede baar elde edilmezse,
k koullar bastracak. Uzatmaya gerek yok. Giriilen iki Viyana seferinin sonular,
bunun ok zor olduunu kantlad. Sleyman'dan sonra sadrazamla
devam eden by
k devlet adam Sokol
lu'nun da ok iyi anlad gibi, imparatorluk doal snrlarna dayanmt. Bu ayn
zamanda, toplumun geleneksel dinamosu olan ordunun da artk bu ilevi yerine
getiremeyeceini gsteriyordu. Nitekim Sokollu, son yllarnda Hazar
Deni
zi'ne kanal amak ve hatta Svey Kanal'n amak gibi ncelikle ekonomik saylacak
iddial ve uzun vadeli, ama ne yazk ki gerekletirilemeyen projeler dnmeye
balamt.
Mustafa Akda'n anlatt gibi, Balkanlar'da Osmanl ftuhatnn yapsal bir ilevi
olmutur. Bylece, Horasan'dan alar boyu Anado
lu'ya akan Trkmen boylar Rumeli'nin zengin ve verimli topraklarna aktarlmtr.
Orta Anadolu grece krat ve stnde yaayan nfusa yeterli geim salanyordu.
Nitekim, ilk Celali isyannn imparatorluun altn a olan Kanuni dneminde patlak
vermesi anlamldr ve bir rastlant deildir. Bundan sonra, Amasya, Tokat, Krehir
taraflarnda Celali isyanlarnn ard arkas kesilmedi. Bunlar, gene Akda'n anlatt
gibi, dzen deitirmeye ynelik hareketler deildi. Yoksullama ve adaletsiz blme
kar spontane patlaylard. Ama Kanuni ile birlikte bu isyanlar genel dzenin rettii,
tekrarlanan

bir fenomen haline geldiler.

Bunun nemli bir nedeni, glenen merkezin yaratt byk ve zorunlu tk
etim hacmiydi.
arlar Blgesi blmnde Rstem Paa'nn bu sknt iin rettii zm ve onun
sonularn anlatmtm. Eski tmar sistemi, merkeze abuk para bulma amacyla
balatlan
iltizam sistemiyle kntye girdi. Buna bakarak,
Rstem'in iyi bir
zm bulmad ve uzun vadede dzeni paralad sylenebi
lir. Ama o da baka ne yapabilirdi? Ya da, bu sistem zaten miadn doldurmuyor muydu?
Rstem Paa'nn iltizam sistemi devreye girmese de varolan basklar sistemi
atlatmayacak myd? Asl sorun, Osmanl devletinin daha retken bir yapya, yani
ksaca kapitalizme geememesiydi. Ama bunun sorumluluu Kanuni'ye ya da onun
ann devlet adamlarna yklenemez, nk ok daha byk boyutlar olan ve
tarihilerin hl doyurucu bir biimde cevaplandrmadklar bir sorundur. Bu cevap,
herhalde, btn bir ada dnya konjonktr incelenerek bulunabilir. 15. ve 16.
yzyllar boyunca Akdeniz havzas hl dnyann merkezi gibi grnebiliyordu. Bu geni
havzann dou ucunda Osmanl, bat ucundaysa spanya iki r
akip ve en gl
kutuptu. O gnlerde yaayan bir siyasi analizci, byk bir ihtimalle, dnyann geleceini
bu iki gten birinin ya da ikisi arasndaki mcadelenin belirleyeceini sylerdi. Oysa
byle olmad. 1571'de Osmanl donanmas nebaht'da perian
oldu; 1588'de Britanya Amirali Drake, nl spanyol Armadas'n yok etti. Bu iki lke
daha uzun sre gl grnmeye devam ettiler, ama bir eyler deimi, baka trl
belirlenmiti. Atlas Okyanusu'na kys olan kuzey lkeleri, ngiltere, Fransa ve Holl
anda
yarta ne getiler. spanya ve Portekiz Atlas kysnda olduklar halde yerlerinde
saydlar. Osmanl mparatorluu ise birok bakmdan, durduu yerde yeni dnyann
uzana dt.
Sleymaniye Klliyesi'ni gezerken, renim kurumlarnn burada ne kadar fazla yer
kaplad dikkatimizi ekmiti: Be medrese ve ayrca tp medresesi. Ayrca darlhadis
ve darlkurra. Gelgelelim, burada da bir eliki var. Kanuni Sleyman zamannn nemli
bir eyhlislam
Ebussuud Efendi'dir. Ebussuud Efendi'nin btn tarihi
mizi etkilemi
phesiz Kanuni'nin istei ve onayyla verdii
bir fetvas vardr. slam dnce tarihinde Gazali ile bn

i Rd arasnda, iki dnrn temel varsaymlarnn farkllndan ileri gelen ciddi bir
ayrm olmu ve sonraki yzyllarda bu ayrm
hep tartlmt. Sorun, o alarn ezeli felsefi sorunu, Bat'y da igal eden, bilginin
kayna konusuydu: "akl" m "nakil" mi?
Gazali'ye gre Allah, kendisi hakkndaki bilgiyi bize Kuran
Kerim yoluyla nakletmitir. Bunun dnda bir bilgi yolu aramak yanltr. bn
i Rd ise akl da Allah'n verdiini, dolaysyla aklmz kul
lanarak doruyu arayabileceimizi ileri sryordu. Bu tartma Rnesans dneminde
Hristiyan dnyasn da kartrmt; Galileo'nun bana gelenler bununla yakndan
ilgilidi
r.
Ebussuud Efendi, 16. yzylda, bu tartmada Gazali'nin hakl olduuna dair fetva
verdi. Merkeziyeti ve otoriter devletler, yle fazlaca kanatlanp uuan dncelere
neredeyse igdsel bir tepki duyarlar, bundan holanmazlar. Kanuni de Ebusuud
Efendi
ile ibirlii halinde bu kurala uydu ve medrese reniminden "akli" ilimleri kard:
Matematik, geometri, felsefe gibi disiplinleri. Bunlarn yerine fkh, hadis, kelam gibi
"nakli" ilimler geti. Bundan byle, medreseler nicelik olarak oalp yaygnla
maya devam ettiler, ama nitelik dzeyinde,
entelektel dinamizmlerini kaybettiler. Dnce ufkunun snrlar belirlendi, kurallat.
Bununla yetinmeyenlerin bana i geldi. Bylece, entelektel hayat dondu. Bu
uygulama, uzun vadede, tmar sisteminin bozulmasndan daha nemli olumsuz sonular
yaratm olmaldr. Ayrca, yalnz Osmanl devletiyle deil, o dnemde Osmanl
devletinin zorunlu olarak ncs olduu btn slam dnyas leinde globaldir bu
olumsuz sonular.
BR OSMANLI MAHALLES
Ama imdi bu aprak ve phesiz birden fazla yoruma ak, ar ko nulan brakalm ve
biraz daha renkli hayat sahneleri grmeye alalm. Mftln soluna doru ilerleyip
bahe duvarnn yanndan saa sapnca kendimizi "Namahrem" Soka'nda buluyoruz!
Az ileride,
ge
ne sada, Ayranc Soka var. Btn bu evrede, hemen hemen hi bozulmam ve bir
zamanlar ehrin egemen karakterini yanstan klasik bir mahalle var. Bu zellikleriyle
mahalle, krsal kyn kentte yeniden retilmi biimi gibidir. ok nemli bir zellii,
snf temeline gre kurulmam olmasdr. Mahallenin zengini veya zenginleri, ok

sayda orta hallileri ve yoksullar bulunur. Paris, Londra gibi byk ehirlerde kentsel
oluum snf ayrm izgilerini izlemi, farkl snflar farkl fiziksel meknlar
paylamlard. stanbul mahallesinin bu kaynak yaps, Bat'daki gibi olduka farkl
snf kltrlerinin olumasna imkn vermedi, nk zellikle dn, bay
ram gibi ortak olaylarda bir araya gelen deiik tabakalardan
insanlar zerinde, genel ve ortak bir kltr egemen oldu.
Mahallenin oluumunu belirleyen temel snfsal deil, ok zaman etnikti. Tabii, Rum,
Ermeni, Yahudi mahalleleri vard (yalnz bunlar da Bat'daki gibi "getto'lamamt),
ama Trk
Mslman mahalleleri de ounlukla hemehrilik temeli
ne gre kuruluyordu. Her zaman
stanbul'a dardan g oldu; gelenler, Aksaray, aramba semtlerinde olduu gibi,
mahalle kurarak birlikte yaadlar. Bu alkanlk bugn bile byk lde sryor
yalnz byk ehirlere gelenler deil, ii olarak Avrupa'ya gidenler de hemehrilik
temeline gre yerleiyor.
Mahallenin kk bir meydan olur. Genel kamusal ve ayrca ticari hayat burada
merkezleir. Kahve, bakkal, manav buradadr. Herkes herkesi burada grr, herkesle
herkesin dedikodusu
byk lde burada y
aplr. Sokaklar o meydana gre ynlenir ve biimlenir, oraya doru akar; evler,
arkalarn teki mahalleye dner. Zengin kona meydana yakn bir yerdedir (burada da
yle). Sokaklar olduka dardr. Yukarda cumbalar iyice birbirine yaklar. Dolaysyla
zel hayatn zel kalmas epey zordur. Mahalleli, birok ite birbirine yardmc olur
rnein sokakta oynayan ocuklarn sorumluluu olduka ortaklaadr. Tabii bu ortamda
gerginlik ve srtmeler de eksik olmaz ve buna gre eitli mahalle ii ittifaklar
kurulur,
stratejiler uygulanr. ocuklara gz kulak olmak gibi, "mahallenin namusu" da ortak bir
sorumluluk alandr. Bireysel farkllamadan ok komnal deerleri tevik eden bu
hayat tarznn, her hayat tarz gibi, olumlu ve olumsuz zellikleri i iedir (tabii, bak
asna gre
"olumlu" ya da "olumsuz").
Zengin konann yanndan yokuu inince, birazdan, gzel bir Hali manzarasyla
karlayoruz. Saa kvrldmzda, set stnde, gene sevimli ahap evler gryoruz.
Az sonra, kyya yaklatka, Hali kysnn iyerleri oalmaya balyor.
Sleymaniye arkasyla Hali kys arasnda, Kkpazar denilen bu semtte, Orta
Anadolu'dan gelenlerin younluu belli oluyor. Unkapa

n'na yaklarken, imdi ykk durumda olan, ama geen yzyln panoramik
fotoraflarnda hl bacalarn ayrt ettiimiz un fabrikalarnn kalntlar var.
Sleymaniye'nin aasndaki yamalarda, bu byk klliyenin arln ta buralardan
balayarak tamak iin yaplm kemerli duvarlara rastlayabiliyoruz. Epey perian
durumda,
iyeri olarak kullanlan gzel Osmanl eserleri de var: daha nce de grdmz
Siyavu Paa Medresesi gibi.
Bunlarn fazla vakit geirmeden ele alnmas gerekiyor. Ama daha da nemlisi Ayranc
Soka evresindeki bozulmam mahalleyi kur
tarmak; nk bun
un gibi bir ey kalmad eski stanbul'dan, bunun da doal mr fazla uzun grnmyor.
AKSARAY'DAN MARMARA KIYISI BOYUNCA Aksaray, Roma
Bizans zamanndan beri ehrin nemli mey
danlarndan biridir. O zaman ad Forum Bovis'ti (yani, "kz Meydan"). Trke ad,
Sultan Mehmet'in fetihten sonra buraya Orta Anadolu'nun Aksaray kasabasndan
gelenleri yerletirmesine baldr. Son dnemde, stanbul ehrinin gn getike
byyen motorlu trafik sorunlarna "modern" zmler bulma abalarnn sonucunda
yaplan alt ve st geitlerle Aksaray anonim bir geit yeri haline geldi. Ancak, bundan
nceki byk yangnlarda bu evrede geni alanlar yok olmutu. Bu bo
arsalar, 1950'ler
den sonraki irkin apartmanlama iin elverili bir zemin salamt.
Bu balamda "meydan" kavram stne birka sz syleme gereini duyuyorum.
stanbul'un olaanst bymesi, trafii gnden gne byyen bir sorun haline
getiriyor. Bu koullarda, Aksaray gibi meydanlarn yeniden dzenlenmesi ii,
ehircilere deil, karayolculara veril
iyor.
Onlar, doal olarak, trafiin birbirini kesmeden akaca, herhangi bir da bandaki
kavaklarn ehir iindeki benzerini yapyor. Bylece, ortaya kan eyin, ehre zg
bir mekn olan meydan'la ilgisi kalmyor. Meydan, yaanan bir yerdir; kavak, g
eilen bir yer. Aksaray
epey bir zamandr artk meydan deil, kavak. Ama stanbul'da ok yer byle.
Aksaray meydannda, Abdlaziz'in annesi Pertevniyal Sultan'n yaptrd (1871) Valide
Camii vardr. Mimar, 19. yzylda yedi ku
ak boyunca, btn belli bal binalar ina eden Ermeni
Balyan ailesinden Sarkis'tir. Bu dnem camileri genel olarak bir hayli irkin olmakla
birlikte,
Valide Sultan iddialdr ve "top 5" iinde yer alr. Hibir slubu yoktur. Yeni alan
yollara gre habire yerini deitiren Pertevniyal Sultan trbesi de caminin

avlusundadr. Yanndaki Pertevniyal Lisesi yzyl akn bir sredir stanbul'un nemli
orta renim kurumlarndan
biridir.
Meydandan, Vatan ve Millet caddelerinin ayrld noktaya yaklayoruz. Buraya
gelmeden,
solda bi
r kede, imdi ocuk kitapl olan kesme ta ve tuladan yaplma, iki katl ve kubbeli
Ebubekir Paa Sbyan Mektebi var (18. yzyldan). ki byk caddenin ayrld noktada
ise ehrin en eski antlarndan Murat Paa Camii'ni gryoruz. Bu ve Mahmut Paa,
stanbul'da, Osmanllarn Bursa cami mimarisi geleneini srdren iki camidir; ortadan
kemerle iki kare blme ayrlan uzun bir dikdrtgen mekn; iki kare blmn stnde
eit hacimde iki kubbe. Bu camide; ilgin olan, ilk kare stndeki kubbenin doruca
kasnaa oturmas, ikincidekinin
ise pan
dantif ve trompla
drtgene balanmasdr. Cami sra sra ta ve tuladan ina edilmitir. Eski gelenek
gerei, iki yannda tabhaneleri vardr. Yaptran, Fatih'in Rum'dan dnme vezirlerinden
Murat Paa'dr (1469'da, yani fetihten 16 yl sonra). Murat Paa, Uzun Hasan'a kar
yaplan Otlukbeli savanda ld.
Murat Paa Camii'nin hemen arkasnda, bir kanalizasyon kazs srasnda olduka geni
bir katakomb kefedilmiti. Bulunan katn altnda bir ikincisinin de olaca
tahmin edilmiti. Ama kaz ve alma devam ettirilmedi. imdi bu ilgin yapnn st
kapatld.
Cami mezarlnda, yeni gelinken len bir kadnn, duvak ve sa yontulmu mezar ta
vard. slami yasak altnda Trkler heykele heveslerini, mezar talarnd
a giderdiler.
CERRAHPAA
Gneye doru dnyor ve kuruluu az sonra greceimiz Haseki Klliyesi'ne kadar
uzanan Haseki Hastanesi'nin yanndan geerek Cerrahpaa Caddesi'ne kyoruz. Bu
gezide bu cadde ile deniz arasnda kalan blm greceiz. stanbul
'un yedi tepesi daha ok Halic'e paralel
uzanr. Yalnz bu yedinci tepe, Marmara'ya paralel giden bir srttr (Roma gibi "yedi
tepeli bir ehir" olma istei baz tepelerin abartlmasna yol am olabilir) ve
Cerrahpaa Camii de bu srtn ykseke yerlerin
den birindedir. Freely ve Sumner
Boyd'un deyiiyle, "Vezirler iin yaplm camilerin en gzel be alt tanesinden
biridir." Sinan'n yannda yetimi ve onun
lmnden sonra mimar
ba olmu Davut Aa'nn eserlerindendir; yani, klasik gelenek

iindedir. A
ncak, plan kendinden ncekilere benzemez. Kubbe, alt paye ile desteklenmektedir ve
kubbeyi saran drt yarm kubbe ikier ikier kubbenin sanda ve solunda yer
almaktadr. Arkada, mihrap ksmnda bir knt vardr. Caminin drtgeni ise gene saa
ve sola
doru uzayan bir dikdrtgendir. Bylece, girite ve iki yanda galeriler oluur. Btn bu
plan, Davut Aa'nn, her eserinde yeni bir ey denemekten vazgemeyen ustas
Sinan'n bu zelliini srdrdn gsterir. Son cemaat yeri depremde yklm ve
yalnz
stunlar ayakta kalmken imdi yeniden st tamamlanmtr. Caminin nnde, avlu
duvarna bitiik, Cerrah Paa'nn ilgin sekiz keli trbesi vardr. Gzel bir bina
olduu tahmin edilen hamam ise yklp ortadan kay
bolmutur.
Cerrah Mehmet Paa saraya berber ve dolaysyla cerrah olarak girmi ve gelecein
III. Mehmet'inin snnetini yapmt. Gene de onu "cerrah", olarak fazla hafife
almamal, nk III. Mehmet'in snneti stanbul'da yaplm en grkemli ehzade
snnetlerinden biridir.
Mehmet de sonu
tan memnun kalm olmal ki padiah olunca onu sadrazam yapt. Ama bu sadrazamlk
ok uzun srmedi. Camiyi yapt
rann Cerrah Paa olmas, daha sonra burada kurulan Tp Fakltesi ve hastanesinin de
onun semte verdii adla, Cerrahpaa Hastanesi
olarak bilin
mesi, yeni bir mitin olumasna yol amtr; Cerrah Mehmet Paa'nn, buray gzel ve
salkl havasndan tr setii inanc.
"Temiz hava", Trk kltrnn nemli bir parasdr. Bir yerin iyiliini anlatmak iin,
"havas suyu temiz" denirdi. Ama bu imdi bir "teselli mkfat" oldu, nk ehirleen,
sklaan ve pahalanan yerlerin havas suyu temiz kalmyor; temiz kalan yerler de
klaamyor. Eskiden, yerleecek yer arayan gebe Trkler, gzlerine kestirdikleri
alternatiflere yetecek sayda
koyun kesip
akcierlerini oralara asarlar, en ge ryen akcierin asl olduu noktaya
yerleirlermi.
Caminin karsndaki medrese, II. Selim'in kz Gevher Sultan'ndr. ki binann
yaknl, baka bir yaknla dayanyor. Gevher Sultan, ilk kocas Piyale Paa
lnce, Cerrah Mehmet

Paa ile evlenmi ya da evlendirilmiti. Biz imdi buradan gneye, Marmara kysna
doru inecek olsak, Langa diye bilinen blgeye gelirdik. Yenikap, Lykos deresinin
denize akt yerdi ve Bizans zamannda burada Elefterios ya da Teodosios adlaryla
anlan liman vard. Bizans'ta paral askerlik yapan Vikinglerin gemilerini bu limanda
tuttuklar tahmin ediliyor. Gemi teknolojisinin deimesiyle limann nemi azalnca,
Lykos'un alvyonlarnn buray doldurmasna kimse aldrmad. Bu verimli alvyonlarla da
Langa dediimiz blge olutu. Yakn zamanlara kadar buras stanbul'un en nl
bostanlarnn bulunduu (daha 1950'lerde sur iinde 30'dan fazla irili ufakl bostan
vard) yerdi. Daha sonra, Lykos kurudu ve ortadan kayboldu. Son yllarda bostanlarn
ou da tarihe kart.
Yenikap'nn ilgin bir efsanesi vardr. Tebdil gezmeye merakl IV. Murat bir gn bir
sandala binip Boaz'a alr. Sandalc, gelecei bil
diini, gaipten haber aldn iddia eder. IV. Murat ona padiahn o anda nerede
olduunu sorar. Adam remil atar, durumu anlar: "Sultan sizsiniz," der. Onun stne
padiah daha zorlu bir snava giriir: "eh
re hangi kapdan gireceimi bileceksin. Yoksa..." der. Adam gene remilini atp bir
kda bir ey yazar, ama kd ancak kapdan
ieri girdikten sonra okumasn ister.
Padiah sandal Marmara kysna ynlendirir, indikleri yerde suru ykp kap amalarn
emreder. Bylece alan kapdan girince ap kda bakar. Ktta, "Hnkrm, Yeni
Kapnz hayrl olsun" yaz
maktadr.
ARKA
DOS STUNU
Bostan da, Lykos da kalmadna gre, biz caminin karsndaki caddede yola devam
edelim ve sadaki ikinci sokaa sapalm. Burada iki ahap ev arasna skm bir eski
duvar grrz. Biraz ileride bir aralktan girilen otomobil tamirhanesinden de bu
duvarn arkas grlebilir. Bu duvar, imparator Arkadios'un 402'de diktirdii muazzam
dikili tan kaidesidir. Ta duvarn stn kaplayan mermerlerden geriye pek bir ey
kalmamtr. Stun 18. yzyln balarna kadar ayaktayd ve eilmeye balad iin
insanlarn stne yklmasn diye kaldrlmt. Bu nedenle, stunun neye benzediini
anlatan epeyce kaynak var. Stunun ykseklii balangta elli metreyi buluyordu (bu,
Beyazt kulesinin yksekliidir) ve Arkadios'un at stnde heykeli olu II. Teodosios
tarafndan zerine yerletirilmiti. Bu heykel
704'te bir depremde devrildi.
Kaidenin iindeki merdivenden stne kabilirsiniz. Ama bunun iin bitiik evin kapsn

alp izin almak gerekiyor. Evin yal hanm grnr ve sizi ieri almaya raz
olursa, terlik
veriyor. Terlikleri giyip, ayakkablarnz elinizde, kk avluyu geiyor ve kaidenin
kapsna geliyorsunuz. Orada yeniden ayakkablarnz giyip merdivenden
trmanyorsunuz. Burada, stunun dibini, stndeki kabartmalarn izlerini grebili
rsiniz. Arkadios, bu ev ve bu sevimli
yal kadn, ola
anst bir karm
terlikler de dahil olmak zere.
Kar sokaktan gene denize doru gidildiinde, kuleleri, tuhaf atsyla dikkat eken
ykseke bir ta binaya gelinir. Bu, sahil yolundan geerken de grlen ve ok kiinin
ne olduunu merak ettii bir binadr. Bu yzyln balarnda Milli Mimarlk akm iinde
yaplm olmal. "Bulgur Palas" adyla tannd iin Osmanl dnenimde bulgur ambar
olduunu syleyenler var. Ama grn, byle bir ama iin yaplmadn gsteriyor.
Bolu mebusu Habib Bey'in konaym. Kimine greyse bulgur ihtikrclndan vurgun
vurmu bir sava zengininin evi olduu iin byle anlyor. Kzm Karabekir'in ttihat ve
Terakki Cemiyeti adl kitab bu esrar
zyor: "Bol
u ve Kastamonu havalisi iin staja baladm ... 13. alayn... kumandan... Bolulu
Habip Bey oraya gidecektir." Ve bir dipnotu: Birinci Mebusan Meclisinde mebus olan ve
Cihan
Harbinde Bulgur Kral lakab alan zat." imdi Osmanl Bankas'nn arivi.
Arkadi
os stununun olduu sokaktan kuzeye doru yrdmzde Bayram Paa Klliyesi'ne
geliriz. Sokak, klliyenin ortasndan geer. Sada mektep ve medrese, sol kede
mescit, tekke, trbe ve sebil vardr. 17. yzyl ortalarndan kalan bu yaplar kmesi,
baka birok Osmanl klliyesi gibi, asimetrik dalm ile gzeldir. Bayram Paa
Klliyesi'nin hemen yannda da (sol tarafta) Sleyman'n en sevgili kars Hrrem'in
yaptrd Haseki Klliyesi yer alr. Bu klliye, Mimar Sinan'n stanbul ehrinde ina
ettii ilk bina (Eyp'teki ak trbeden sonra) olmas bakmndan da ilgintir.
Sokan sol tarafnda kalan cami belli ki balangta da ok iddial olabilecek bir yap
deildi. Ama zamanla aa yukar iki kat alan kaplayacak ekilde geniletilmesi binay
tamam
en
bozmu. Byle bir ey imdi yaplm olsa, genel zevk ve gelenek duygusu kaybolduu
iin, daha anlalr olurdu. 17. yzylda bunun nasl yapldn anla
mak zor.
Klliyenin br binalar, kar taraftaki medrese, imaret, hastane ve kk sbyan
mekteb
i ok
daha ilgin. Sinan'n gen yanda da ilgin dnceleri ve olgun zmleri olduunu

gsteren bir klliye bu. maret 1960'lara kadar imaret olarak alyordu. Bir ara,
sanrm klliyeyi otel yapmak gibi tuhaf bir fikir ortaya atlnca, bu faaliyet d
urdu. Hastane zellikle gzel bir
binadr. Arka tarafta, avludaki havuza denmi yeil be
tebe ise bir felket geleneksel
kesimdeki zevk bozulmasnn arpc bir kant.
DAVUTPAA
imdi Haseki'den gney bat ynnde sokak boyunca yrmeye baladm
zda birka yz
metre ilerimizde Davut Paa Camii'ne ve Klliyesi'ne geliriz. Bu yaplar bir hayli eskidir
(1485) ve daha ok fetih ncesi Osmanl mimarlnn zelliklerini gsterirler. Cami, T
biimi camilerdendir (stanbul'da bunlar enderdir). ki yannda tabhaneleri vardr.
Bask kubbesinin verdii izlenim gzeldir. Bayezid Camii gibi bunun da hatlar
eyhHamdullah'n eseridir. Klliyeden kalan medrese olduka harap durumda.
stanbul'un nl er'iye mah
kemelerinden Davutpaa Mahkemesi de caminin bitiiindeydi.
Ayn yolda biraz daha devam ettiimizde karmza 18. yzyl ba
ndan kalma (1735) Hekimolu Ali Paa Camii kar. Bu cami, yz ksur yl geriden
izledii Cerrahpaa'ya ok
benzeyen bir plana sahip
tir. Ancak, yapld dnemin gerei, barok etkiler de tar. Bu etkiler, belki camiden
ok klliyenin teki yaplarnda, rnein sebilde ve eitli ayrntlarda belirgindir.
Klliye,
giriin stnde yer alan ktphane, cami ve btn evre, servileri ve narlaryla, ok
gzeldir. Plan Cerrahpaa'ya ok benzedii halde, barok i ssleme, camiye bambaka
bir hava vermitir. Abdal Yakup Dede'nin kurduu tekke de klliye binalar arasnda
yer almaktadr.
Bu metni bundan on be yl nce yazyor olsam, kuzeye doru birka yz metre ileride
olan Mokios ak hava sarncna mutlaka gitmenizi nerirdim. Bizansllar ehir iinde
byk ak hava sarnc yapmlard. Ak su kolay kirlendii ve imeye o kadar yatkn
olmad iin (byk bir susuzluk felaketi olmadka) bu koca sarnlarn suyu daha ok
kuatma srasnda surlarn nndeki hendee veriliyordu. Baz tarihilerin dediine
gre, daha Bizans dneminin sonlarnda buralar sarn olmaktan kmt. Osmanllarn
bu ukurlardan sarn olarak yararlanmad ak. Bylece, buralar zamanla bostan
haline geldi.
Biri daha erken bir
dnemde futbol sahasna dntrld. Ama Mokios ve aramba'daki Aspar

1980'lere kadar iki sevimli bostand. Bu yllarda Belediye buralar ak hava ars
haline getirmeye karar verdi. Bostanlarn tabanna tonlarca beton dkld ve eski
sarnlar bugnk biimi aldlar.
Sarn yolunda, harap durumda bulunan ve Sinan'n eserlerinden olan Nianc Mehmet
Bey Medresesi'nin yanndan da geilir. Onun apraznda, ahap Vani Efendi Tekkesi
hl durmaktadr. Ayrca, gene bu evredeki Topu Emin Bey Soka'nda olan
Beikizade Tekkesi de grece salam durumdadr. Bunlardan da nce, Ali Paa
Camii'nin biraz kuzeyinde, olduka yeni bir yap olan Rum Ortodoks Panayia
Gorgoepikoos Kilisesi, onun biraz kuzeyinde de Surp
Agop Ermeni Gregoryen kilisesi
vardr. Sarncn gney batsnda Kadzade Tahir Efendi Tekkesi'nin yangndan kalan
duvarlar grlr. Burada bir de Kk Hamam vardr. Daha batda, Kprlzade
Soka'ndaki Sormagir Camii, yaknlarda, ama eski hali az ok gzetilerek restore
edilmitir.
Hekimolu'ndan bu sefer gneye, denize doru yrdmzde Bizans'tan kalma bir
kilise yknts ve bir Osmanl medresesine geli
yoruz. Kilisenin asl ad bilinmiyor ve grn 13. ya da 14. yzyllardan kaldn
dndryor. Camiye evrildikten sonra Esekap ya da sakap Mescidi olarak
tannmt. Medrese ise Sinan'n eserlerinden. kisi de harap durumda ve Cerrahpaa
Hastanesinin iinde, hele de Adli Tp ksmnda kaldklar iin gezilemiyorlar.
Buradan Sancaktar Tekke Soka'na giriyor ve az sonra bir
baka Bizans Kilisesi olan Sancaktar Mescidi'ne geliyoruz. Dtan sekizgen olan yap
ieride Yunan ha zelliklerini gsteriyor. Ne zaman yapld, adnn ne olduu
tartlyor
bir manastrn mezar apeli olduu, adnn da Gastria olduu sanlyor.
Ye
niden Cerrahpaa Caddesi'nin devam olan Koca Mustafa Paa Caddesi'ne dnerek
surlara doru yryelim. Burada, samzda Ramazan Efendi Caddesi'ni greceiz. Az
sonra Ramazan Efendi Camii'ne geliyoruz. Ramazan Efendi, canimin ve tekkesinin ilk
eyhinin addr. Ama yaptran sarayn bezirgan bas olduu iin o adla da anlr. Cami
Sinan'n hayatnn son yllarnda yapt bina
lardan ve bir tekkenin paras. Ta ve tuladan yaplma, ats kurunla kaplanm
ahap olan bu camide en fazla grlmeye deer ey, znik'in en parlak dneminin
inileri. Caminin n yaknlarda biraz eki dzen verilerek gzelletirildi.
Koca Mustafa Paa Caddesi'ne dnp ayn yne yrynce, cadde

ye ve semte adn veren klliye karmza kar. Klliye bir bahe iindedir ve kendini
sokaktan ayrmtr. Bir zamanlar buralarda slenen ar saclar dolaysyla tehditkr
bir havas varken, imdilerde 1970 ncesinin asude atmosferine biraz daha yaklam
grnyor.
Avlu iindeki merkezi bina, Koca Mustafa Paa Camii, bir baka Bizans
kilisesidir: Ayios Andreas en Krisei. Ancak bu da sanat tarihi
lerinin hl tartt bir konu. Merkezi olmakla birlikte, btn bu klliye evresi iinde
kiisel olarak en az sevdiim bina bu. nk hem camiye evrilirken, hem de daha
sonraki bir sr on
arm srasn
da ok fazla deimi. Bylece, hem Bizans kilisesinin, hem de caminin kendilerine zg
holuklarn ya kaybetmi ya da kazanamam.
Caminin evresinde medrese, tekke, mektep ve trbeler var. Buras Snbl Efendi'den
bu yana ehrin dini merkezlerinden biri olmutur. Snbl Efendi Halvetiye tarikatnn
Cemaliye koluna eyh olmu, ama onun eyhliinden sonra bu kol Snbliye adn
almt. Onun yerine geen Merkez Efendi de tarikatn poplerliini srdrd
(Manisa'da hl gelenei olan Mesir
Mac
unu'nu da Merkez Efendi'nin icat ettii sylenir). Bu iki nemli ve gl eyhin
balatt
gelenek
bir tr folk inanc
o zamandan beri sryor. Snbl Efendi'nin ve kznn bu tek
kenin yanndaki trbeleri hl ok ziyareti ekiyor. Trbenin yanndaki,
stanbul'un antsal aalarndan yal servi de burann uhrevi atmosferine katkda
bulunuyor. Kim bilir ka yzyldr burada bulunan (Bizans andan kaldna inanlr) bu
aa oktan kuruduu iin bir zamanlar zincirle balanmt, imdi ise beton
payandalarn yardmyla ayakta durmaya alyor.
Bu ailenin de bugnlere sren zengin bir mitolojisi vardr. Snbl Efendi'nin mridi
Merkez Efendi, pirinin kz Rahine ile evlenmek ister. Snbl Efendi ii yokua srmek
iin krk deve yk altn getir
mesini
talep eder. Merkez Efendi yle zora girmez; hemen sur dndan krk uval toprak
doldurup pirine getirir. uvallar alnca iinden altn kar. Snbl Efendi mridin iyice
yetitiini anlar: "Sen artk sur dna k, kendine yeni tekke kur," der ve tabii

kzn da verir.
Merkez Efendi'nin camisi ve trbesi bu surdndaki noktada, Mevlevihane kapsnn
ilerisindedir. Efsanenin devamna gre, bir gn Snbl Efendi kzyla damadn ziyarete
gelir. Kz evde ayaklarn uzatm, ayaklarndan kan atele yemek piirmektedir.
Babasna, odunlar olmadn, dervilerin an ancak bu yolla piirebildiini anlatr.
Ermiliin bu eidi herkeste olsa, enerji sknts kalmazd.
Kz da, damad da bu mucizeleri sralaynca, Snbl Efendi herhalde "Artk bana
yapacak i kalmad," der ve ksa sre sonra lr.
Servinin de efsanesi oktur: II. Mahmut, Hazreti Hseyin'in iki kzn Bizansllar'n bu
servi dibinde ldrp gmdn kefeder; oraya bir ak trbe yaptrp yazlarn nl
hattat Yesarizade Mustafa zzet'e yazdrr. Kuruyan servi bir zaman zincirliydi
(Evliya elebi bu halini anlatr). Borcu olup da saklayanlar buraya getirilirse, zincirin
alalp onlara dediine inanlrd. Bizans zamannda byle borlu ve yalanc yakalayan
heykeller vard. Ayrca, zincir
d
erse kyamet kopaca efsanesi de vard.
Buradan batya gidildiinde dank olarak duran baz eski eserler var: Ali Fakih
Mescidi ve Mihriah Hac Kadn Hamam gibi. Belgrad Kaps yaknnda, II. Mahmut
zamanndan Kk Efendi Camii oval plan ve gsterili emeleriyle ilgin.
Geldiimiz ana caddeye dnp sadaki ilk sokaa sapalm ve denize doru yryelim. Bu
yol bizi Koca Mustafa Paa semtinden Samatya'ya getirir.
SAMATYA
Samatya imdi stanbul'un semtlerinden biridir, ama tarihilerin grece yeni
bulgularna baklrsa, aslnda stanbul'dan daha eski bir yerleim yeri olduu
anlalyor. Efsanevi Byzas, krlerin ehri kar
snda kendi ehrini kurmak zere buralara geldiinde, Samatya'da bir ky varm. Bu
ky, ancak Teodosios bugnk kara surlarn yaptrd zaman stanbul'un iine
katlm. Tabii, bu eski kyden bugne kalan bir ey yok. Ona baklrsa, 1950 ncesi
Samatya'dan kalanlar bile epey azalm durumda. Burada apartmanlama, hemen hemen
hibir koruma bilincinin olumad o yllarda balamt. Do
laysyla apartmanlarn, kagir binalarn ou mtevaz; 1960'larn ve daha sonrasnn
yaplar kadar saldrganca irkin deil. Gene de, semtin eski karakteri byk lde
yok olmu durumda.

Yrdmz Mdafaa
i Milliye'den sola, Marmara Caddesi'
ne sapnca, kendimizi pazar gnleri pazar kurulan meydanlk bir yerde buluyoruz.
Samzda, byk bir Ermeni Kilisesi var. Bahe iinde, ayrca baka binalar da var.
Bunlardan biri okul, biri de ayazma. Eski bir
Bizans kilisesinin (Maria Periblestos) yerin
e yaplan kilisenin ad Ermenice Surp Kevork; Trke'de ise Sulu Manastr deniyor.
Bunun nedeni, merdivenle inilen bol sulu ayazma. Binalar olduka yeni, bu yzyln
balarndan. ou Ermeni kilisesi gibi bazilika tipinde.
Efsaneye gre bu kilise yerinin R
umlardan alnp Ermenilere ve
rilmesi Sultan Deli brahim zamannda olmu. Pek ok "mani"siyle birlikte seks manya
da olan bu padiahn bir zamanlar "ok iman kadn isterim" diye de tutturduu
biliniyor. Gtrlen kadnlar arasn
da en ok bir Ermeni k
adna vurulmu ve kadna "ekerpare" ad taklm. te, bu kadnn marifetiyle kilise
yeri Ermenilere balanm. Gelgelelim, stanbul'a 1600'lerin banda gelen Polonyal
Ermeni Simeon, seyahatnamesinde burann Ermeni Patrikhanesi'nin kilisesi olduunu
yazyor; bu, brahim'den ok nceki bir tarih.
Patrikhane, 1640'lara kadar Samatya'dayd ve kilisesi de Surp Kevork'tu. Bu yllarda
Kumkap, Nianca'da, imdiki yere tand. Samatya ve Kumkap, bylece, ehirdeki
Ermeni nfusun zellikle younlat blgeler oldular. imdi Samatya'da gezerken bu
varln baka izlerine de rastlayacaz.
Geldiimiz ynde, Sulu Manastr'a gelmeden aaya, caddeye inen yolda, Abdi elebi
Camii vardr. ilingirler Mescidi diye de bilinir. Vaktiyle Sinan'n yapt bu cami
hayrsever bir hannm himmetiyle 19. yzylda ampir tarznda yeniden yapld iin
aslyla ilgisi kalmamtr. inde, Enver Paa'nn kars Naciye Sultan'n armaan ettii
bir avize asldr. Kiliseden kp yola devam edip saa dnd
mzde, yoku aa
inerken, Sinan'n eseri olan Aa Hamam'nn atsn grrz. Bir sr irili ufakl
kubbe! Bu gzel, karmak yap imdi ne yazk ki zel kiilerin mal ve imalathane olarak
kullanlyor. zellikle Samatya'da rastlantlar
tarihin derme atma modern imalat
hanelere dnmesine yol am. Bunun baka rneklerini de greceiz. Yakn
zamanlarda hamamn n cephesinde fazla anlam veremediim bir restorasyon almas
balad. Daha dorusu, buna dair levhalar kondu ve bir inaata giriildi. Sonunda,
hamamn cephesiyle cadde arasnda yksek bir apartman bitiverdi!

Ana caddede, yzmz surlar ynne, yani batya dnerek yrdmzde, sol
tarafta bir
bahe iinde kk ve sevimli bir Rum Ortodoks kilisesi gryoruz: Servilerin Aya
Yorgi'si Kilisesi. Burada Bizans za
mannda da bir kilise varm, ama imdiki bina 1830'lardan. Grece yeni yaplm pek
ok kiliseden sz ederken, bu 1830'lu tarih tekrarlanacak. Nedeni, yenilemeci ve
Batc Osmanl sultan II. Mahmut'un bu yllarda hkmdar olmas. Tahta olduka gen
yata (ve byk kargaalklar sonucu) geen II. Mahmut, 1826'da, devletin artk
denetleyemedii Yenieri Oca'na resmen sava at ve onlar yok etti. Bundan sonra
da tasarlad politikalar yrrle koymaya balad. Bu Batc politikalar erevesinde
onar
m,
yeniden yapm, restorasyon izni bekleyen birok gayrimslim dini kurumuna da izin
verdi. Bu nedenle 1830 bu tr pek ok kilisenin yaplma ya da onarlma tarihi olarak
karmza kar.
K KLSE STSTE
Az sonra, sada, yokuun stnde bir baka Ortodoks kilisesinin an kulesini
greceiz. Bu da gene 1830'larda yaplm olan Ayios Minas. Ama burada asl nemli
olan, nceden bilmezseniz hibir ekilde farkna varmayacanz, yolla aa yukar ayn
dzeyde olan eski bir Bizans kilisesinin kalntsdr.
Bu kalntnn byk ksm imdi bir atlye. Kmrc, tamir atlyesi, derken, imdi elik
kap kasas imal ediliyor. leten ok sevimli ve ziyareti engellemiyor. Ambulatuarnn
kk bir ksm ise bitiikteki kahvenin iinde kalyor. 4. veya 5. yzyldan kalma olan,
dolaysyla ehrin belki de en eski kilisesi olan yapnn bu ekilde kullanlyor olmasn
anlamakta insan glk ekiyor. Bu kilisenin Ayii Karpos ke Papylos Martirion'u olduu
saptand. Ad, zamanla kartrlarak, "Polykarpos" haline de gelmi (Rumlar arasnda).
ki aziz, Dekyan mezalimi srasnda ehit edilmiler.
Bu kilisenin hangi tarihte zel mlk haline geldiini renemedim nk mal sahipleriyle
temas kurulamyor. Ama kiraclar, eski Trke yazl ve tural tapulardan sz ediyor.
Bu e
l
deitirme herhalde epey eskilerde gereklemi ve yukardaki Ayios Minas'n
yaplmas izni belki de bu tuhafl telafi etmek iin verilmi. Bylece, bir kilisenin
kubbesi stnde bir baka kilise ina edilmi oluyor!
Bu evre kilise dolu. Az sonra, solumuzda, iki Ortodoks kilisesi daha var: Aya Nikola
ve
Analipsis. Birincisi, btn Aya Nikola'lar gibi, gemicilerin armaanlaryla doludur.
Hemen arkasndaki Analipsis de gene 1830'larn kiliselerinden biridir.

Biraz daha yrynce bu sefer sada bir kilise

gryoruz. Fazlaca zellii olmayan bu yap bir Ermeni Katolik kilisesi: Anarad
Hutyun. Ermeni Katolik cemaati hakknda, Beyolu'ndaki kiliselere geldii
mizde, ayrntl bilgi vermeye alacam.
Devam ediyoruz ve solda, bycek, ssl bir an kulesi
olan bir baka Rum Ortodoks kilisesine geliyoruz: Ayii Kostantinos ke Eleni. Hakkndaki
en eski kaytlar 1563 olmakla birlikte imdiki
bina olduk
a yeni. Birinci Dnya Sava'n izleyen, stanbul'un Mttefik igalinde olduu yllarda
ngilizler'den yardm
alarak yeniden yaplm. Ama an kulesindeki plakette Abdlhamit'in ad yazl
olduuna gre kule onun zamanndan kalm olmal. Duvarnda deiik tarzda mermer
bir gne saati var. Samatya'da zellikle youn ekilde yaayan, Yunan
alfabesiyle Trke yaza
n Karamanl Rum cemaatinin kilisesi. lkokulu da var ama artk almyor.
STUDION
Bundan sonra soldan ikinci sokaa sapnca stanbul'un Bizansl tarihinin nemli
merkezlerinden birine geliyoruz: nl Studion Manastr kompleksinden geriye kalan
Ayios oannis Kilisesi. Tam tarihini bilmediim Karpos ve Papilos Kilisesi'ni saymazsak,
stanbul'da hl ksmen ayakta duran en eski kilise budur. 15. yzyl sonunda camiye
evrilen ve mrahor lyas Bey adn alan bina 1894'teki bir depremde ykld. O
zamandan beri bu yar ykk haliyle
duruyor.
Studion nemli bir dini merkezdi. 8. yzyln sonunda, Barahip Te
odoros'un ynetiminde
parlamt. Zaman zaman politik olaylarda etkili olmu, hatta baz imparatorlarn
tahttan uzaklatrlmasnda rol oynamt. II. yzylda mparator V. Mihail bir
ayaklanma srasnda buraya snm, ama halk onu oradan alarak gzlerine mil ekmiti.
Bir manastrn tesinde, bir renim kurumuydu. Fetihten sonra da
camiye evrilinceye kadar bu statsn devam
ettirdi. Kuruluu 5. yzyl ortalarnda olduuna gre, bin yldan fazla etkin olmu bir ku
rumdu Studion.
Bu kurumun kilisesi olan Vaftizci Yahya Kilisesi bazilika tipinde ve tek apsisli bir
yapdr. Dekoratif bir kubbesinin olduu tahmin edi
lebilir. imdi iinde baz Trk mezarlar
bir yatr mezarnn evresinde gzel bir parmaklk
bulunan avlu ya da atriumdan geerek eski

grkemini hl gsteren nartekse geliriz. Narteksteki stunlarn Korent tipi balklar

ok gzeldir. Kiliseye alan be kap vardr. Buradan girince, orta
nef yan galerilerden ayran stun sralarndan yalnzca soldakinin kalm olduu
grlr: bu tarafn daha fazla yklmamas iin dikilmi tahta iskeleler arasnda alt
yeil somaki stun. Burada ve nartekste, yerdeki mozaiklerin kalntlar da hl
duruyor ve eski grkem hakknda bir fikir veriyor.
Kiliseye bitiik bir de sarn vardr, ama kiliseden oraya geilemez (imdi kazalara
kar kapatlm olan apsise yakn dehliz, belki de oraya kyordu ama btn bu Bizans
dehlizleri
gibi onun da Ayasofya'ya u
zandna inanlr). Sarnca gitmek iin kiliseden kp sola dnmek ve baz ylankavi
sokaklardan hep sola saparak gemek gerekir. Sonunda, kilisenin d duvarlarnn
dibindeki sarnca geliriz. Buras bir boya atlyesiyken yand iin imdi ykk
durumda
dr; iinde koca aalar bile bymtr. Korent balkl 23 granit stunun bulunduu
geni bir sarnm vaktiyle. Herhalde boya atlyesi yapmak iin en uygun yer deildi
buras.
Bunun da az ilerisinde, baka sokak labirentlerinden geerek varlan bir ar
ap ve sirke
ieleme atlyesinin bodrumunda, Studion'un ayazmasnn kalnts bulunur.
Buradan denize doru yrdmzde, demiryolunu da getikten sonra Narlkap'ya
geliriz. Bizans zamannda da, bu aalarla anlan
ama imdi hi nar aac grnmyor
ka
p, imparatorun deniz yolundan gelerek Studion'u ziyaret etmesi iin de kullanlrm.
Narlkap ve Yedikule tren istasyonu yaknnda bir kk kilise daha var. Surii
stanbul'da Osmanllar Avrupa'y temsil eden Katolik kiliselerin yaplmasna izin
vermemilerdi. Ancak
Abdlaziz zama
nnda Almanlar demiryolunu ina ederken, yabanc iiler iin bir kilise yaptrlmt.
Buray imdi Katoliklemi Sryaniler kullanyor.
Samatya evresinde, eski Samatya kapsnn yanndaki kk meydanda nl bir
kebap var
.
Ayrca, Yedikule'ye giderken sol kol
daki Safa kili Lokantas, karakteri olan bir meyhane. Samatya meydan yaknlarda

dzenlendi. "Dzenleme" demek, o zel kaldrm talarnn denmesi, iek sakss

konmas, son olarak da, "ty dikme" kabilinden, yen
i dkm sokak
fenerlerinin dikilmesi anlamna geliyor. Bylece, derli toplu bir hava verilmi oluyor
belki, ama bu kiiliksiz bir standardizasyon anlamna da geliyor. Byle iler, yerel halka
danarak yaplmal. Ama ou zaman "yerel" halk da yerel deil ve ne olmas gerektii
konusunda hi fikri yok. Sonu olarak, stanbul'un ileri hi kolay deil.
HAL
Hali'in azndan yaklak bugnk Unkapan kprsne kadar uzanan ksm, ticari
limand. Buradan ilerisi, Bizans zamanndan beri ehrin gzde yaama alanlarndan biri
olmutu. Osmanl dneminde ehrin Rum nfusunun bir ksm burada kald; onlarn ve
tabii buraya yerleen Trklerin yan sra spanya'dan gelen Yahudiler de en ok
burada younlatlar. Grece kk bir Ermeni cemaati de varoldu. Ayrca, daha
ilerideki Lonca, balca yerleik ingene blgelerinden biriydi. Bylece, Osmanl
mozaiinin belli bal eleri bu dar alanda yan yana yaadlar. Halic'in bu blgesinin en
ilgin zellii budur.
CBAL
Kprnn gney ayandan batya doru yrmeye baladmzda kendimizi Cibali
denilen semtte buluruz. Bu ad, stanbul'un fethiyle ilgili bir efsaneden kalmtr.
Fatih'in ordusunda Cebe Ali adnda bir dervi varm. Kuatma srasnda elindeki postu
denize atp stnde ayakta durmu. Yanndaki mritleri de ayn eyi yapm. Bylece su
stnde yryerek kar kyya varmlar ve surlardaki Bizansl muhafzlar dehet
iinde brakmlar. Cebe Ali'nin mezar, Muammer Karaca'nn mehur ettii Cibali
Karakolu'nun iindedir. (Ama Cibali Karakolu imdi ierilere, Zeyrek taraflarna
tanm).
Cibali mtevaz bir semttir. Caddeden ieri girince kendimizi dar sokaklarda bulur,
kk ve hayli ypranm evlerle karlarz. Bu sokaklarda gze arpmayan ok sayda
tarihi yap bulunur. rnein, Yeil Tulumba Soka'nda, stanbul'un eitli Emir Buhari
tekkelerinin iyi korunmu olanlarndan biri, trbe ve merutasyla buradadr. im
diki yaplar geen yzyl bandandr.
Gene Unkapan'na yakn, Atatrk Bulvar'na alan Elvanzade sokanda, mtevazi semt
mescidler
inden, sral ta ve tuladan yaplma, azeli Tekkesi ve Mescidi vardr. Geen yzyl
sonundan kalmadr.

HAL
Deniz kys boyunca yrdmzde, Abdlezel Paa Caddesi stndeki byk, beyaz
badanal bina sigara fabrikasdr. Fabrika kendi bana ilgin deil, iine giremezseniz,
ama ii, ve d, o dnemde yaplan btn binalardaki zeni, zevki gsterdii iin, bir
fabrika olarak bile gzel. Ayrca, iinde ok sevimli bir sigara retimi mzesi var.
Fabrika, bu yreyle ilgili baz olgularn gstergesi. Hali, yukarda ksmen deindiim
nedenlerle,
Osmanl sanayilemesinin balad yre olmutu: ulam kolayd, her trl ham madde
zaten bu limana geliyordu; deniz kys olmas, fabrika atklar iin kolaylk salyordu.
Tabii bu kolaylk, zamanla, Halic'in pislik iinde kalarak mahvolmasna yol at.
Sigara fabrikas 1880'lerde Reji daresi tarafndan kurulmutu: yani, Fransz
sermayesi ile; onun iin de zamann dzgn sanayileme rneklerinden biri. Ama bu
blgede yzlerce derme
atma imalathane de
kuruldu. Bylece Halic'in iki kys da stanbul'un en pis, en karman orman blgeleri
haline geldi. 1984'te belediye bakan seilen Bedrettin Dalan bu anarik yapya el
att, ana cadde ile deniz arasndaki btn bu sefil imalathaneleri istimlak etti;
yer
lerinde parklar yaptrd. Bugn Halic'in gney kysn bu yeni grnmyle
seyrediyoruz.
Fabrikadan bir sre sonra, Bizans'n Hali surlarndan ayakta kalan tek kaps olan
Cibali Kaps'na geliyoruz. Kapnn stnde fetih olayn anlatan eski yazyla bir
kitabe var. Ama bu
1453'te deil, 1953'te "stanbul Fetih Cemiyeti" tarafndan konmu bir kitabe ve bir
efsaneyi tarihi bir olgu kisvesinde anlatyor. Bu da bir tuhaf durum, ama eski Trke
olduu iin kimse anlamyor. Yannda, Fatih'in sekbanbas Abdlkadir Dede'nin
mezar. Yola devam ettiimizde, 18. yzylda yaplan Aya Nikola (Ayios Nikolaos)
Kilisesi'ni gryoruz. Buras aslnda biri kk iki kiliseyi birletiren, bir de ayazmas
bulunan bir yap. Batnn Santa Claus'u olan Aya Nikola, eitli marifetlerinin yan sra
denizcilerin de koruyucu aziziydi. Bu nedenle Ortodoks kltrnde Aya Nikola
kiliseleri genellikle denize yakn yerlerde yaplr, denizciler de azize kranlarn dile
getiren armaanlarn bu kiliselere brakrlard. Kilisenin
narteks
tavanna asl model kalyon ite byle bir armaan.
Aya Nikola'nn hemen ilerisinde bir sur kaps daha var. Ama bu kap halkn sur
dndaki hamama rahat gidip gelmesini salamak zere Trkler tarafndan yaplm.
Ad, Yeni Ayakap. Kapnn yannda Fatih'in ordusundan Horoz Baba'ya (Horoz Mehmed
Efendi) ait olduu sanlan bir mezar vardr. Sur dnda kalan Sinan yaps hamam ise
imdi harap bir kereste
deposu.

GL CAM
Aya Nikola'nn kesinden ieri sapp elli metre kadar sonra yeniden sola dndm
zde,
Bizans zamannda Ayia Teodosia Kilisesi olarak yaplp fetihten sonra camiye evrilen
Gl Camii'ne geliyoruz. 10. ya da 11. yzyldan kalan yap Trkler zamannda eitli
onarmlarla deimi olmakla birlikte, eski grnmn geni lde koruyor. Bir
zellii, ykseklii: Bu kadar alana yaplm Bizans kiliseleri arasnda en yksek olan
bu. ine girmeden nce evresini dolamakta yarar var. Apsislerin bulunduu
duvardaki sar niler ve genel olarak tula iilii olduka gzel. Kilise bir set stnde
duruyor. Altnda, imdi kullanlmayan bir kripta ve bir sarn var.
Giriinin karsnda, II. Mahmut'un kz Adile Sultan'n mektep olarak yaptrd ve
imdi Halk
Ktphanesi olan bina duruyor.
Kilisenin plan klasik Yunan ha; kubbe, duvarlara biti
meyen drt ayak stnde duruyor.
Orta apsisle sa yan nef arasndaki payede merdivenle klan bir hcre ve iinde bir
mezar var, ama kapnn anahtarnn bulunmas her zaman bir sorun. Bu mezar, akla hi
uymayan baz sylentilere kaynak olmu. Biri, bunun son imparator Konstantin
Dragazes'e ait olduu ki bunu kantlayacak hibir ey yok. kincisi de camiyi yaptran
Gl Baba adnda bir ermiin mezar olduu. Bu da bir o kadar imknsz. Mezar
hcresindeki bir eski Trke levha da
nc bir teori yaratarak bu
rada sa'nn havarilerinden birinin yattn sylyor.
Kilise
camiyle ilgili baka bir ho efsane anlatlr. Trkler'in stanbul'a girdii gnn bir
ncesi, Teodosia'nn yortu gnym. Onun iin kilisesinde kalabalk bir ayin yaplm,
gelenler iek, g
l getirip brakmlar, ehri Trklere kar korumas iin Tanr'ya dua etmiler. Ama
ertesi gn ehir dm. Bu kiliseye giren Trk askerler her yere yaylm iekleri
grnce buraya Gl Camii adn vermiler.
Kilise duvarlarndaki sslemeler arasnda alt keli Sion yldzlar var. Yaptm
gezilerde bu dikkati eker ve sorulurdu. Oysa aslnda bu ok kolay bulunacak bir
biimdir ve yalnz Yahudi kltrne zg deildir. (Nazi simgesi Swastika'nn da
Hititler'den beri varolmas gibi). Aslnda yldzn simgelemesi ok yeni zamanlarn
eseridir. Soranlara ben de bunu sylyordum. Ama camiye son gittiimde, yldzlarn
stnn kapatldn grdm. Bu lke
gerekten iyiye gitmiyor.
Kilise apsisinin bulunduu duvarn karsnda, stanbul'daki Trk hamamlarn
n en
eskilerinden biri vardr: Kk Mustafa Paa Hamam. Mustafa Paa, stanbul'da

yaayan ikinci Osmanl Sultan olan II. Bayezid'in vezirlerinden. Bina, hamam
mimarisinin en gzel
rneklerinden biridir (tabii, hamamlar, turistler iin ziyaret edilmesi e
n zor binalardr).
Gene bu evrede, Unkapan'na doru, camiye evrilmi ve ad Sinan Paa Mescidi
olmu, ama artk kullanlmayan kk bir Bizans kilisesinin kalntlar var. Onun az
ilerisinde, kesinde
sevimli bir kahve olan, evleri hl kk ve mteva
z sokak, lnceye kadar burada yaayan Orhan Kemal'in adn tayor.
Fener'e doru, kydaki caddeden deil de i sokaklardan gidersek, Bizans kilisesi
olduu belli olan, ama ad kesinlikle bilinmeyen bir yapnn ykntlarn grrz. Abdi
Suba Soka'
nda
bir zamanlar yalnzca minaresinin kaidesi kalan Abdi Suba Camii yeni restore edildi.
Cadde ile deniz arasnda kalan ksm derme atma imalathane, depo ve benzeri
binalardan temizlenirken, arada kalan tek tk tarihi binalara dokunulmad ve bu
sralarda bunlar srayla restore ediliyor. Bazlar yeni ilevler iin kullanlyor. Tuladan
yaplma bu binalar, merkezleri Fener olan Rum zenginlerinin konaklardr.
FENER
Biz de artk Fener'e geldik. ehrin bu blgesinde, olduka dik bir yoku balar ve bu
yoku ehrin yedi tepesinden birinde sona erer. Bu tepede, Fatih
aramba blmnde grdmz Yavuz Selim Camii vardr. Bizansllar bu dik yokuu
Petrion (kaya) diye adlandrmlard ve burada surdan baka bir de i kale vard (yani,
Trklerin Yedikule'
de
yapt gibi, surdan ieri devam eden duvarlarla Petrion bamsz bir kale oluyordu).
Bizans' bir daha toparlanamayacak ekilde harap eden Hal Seferi, 1204'te,
Petrion'dan ehre girmeyi baarmt. n
k Hal donanmas balangta dman gibi grlmemi ve gemiler Hali'te
demirlemiti. Bylece, Hali aznn nl zincirini am ve bu kydaki zayf surlara
saldrabilmilerdi. Ama Trkler'in kuatmasnda Petrion'un performans bunun tersi
oldu: ehir zaptedilirken Petrion Kalesi sonuna kadar dayand.
Bu nedenle Fatih bu semtte yamay yasaklad, sonradan da baz ayrcalklar tand.
stanbul'un Osmanl bakenti olarak tarihi boyunca Rum nfusun ve zellikle varlkl ve
etkili Rumlarn bu blgede toplanmas, byle bir nedene bal olabilir.
Bugnk Fen
er semtinde Petrion duvarlarndan pek bir kalnt grnmyor (Maral Rum okulunun

arkasnda kalan bir duvar yknt

sndan baka). Buna ramen, eski Fener (Petri) kapsnn nerede olduunu sokaklarn
geliinden fark edebiliyoruz. Buradan ieriye sapp
son
ra sola dndmzde, Sadrazam Ali Paa Caddesi stnde Rum Ortodoks Patriklii'ne
geliyoruz.
PATRKHANE
Patrikhane fetihten sonra birka kere yer deitirmi, 1601 ylnda buraya tanmt.
Ahap bina 1941'de yannca, imdi kompleksin sa tarafinda yer alan sar badanal
kagir bina yapld.
1980'lerde Trk
Yunan ilikilerinde karlkl bir yumuama balaynca, Trk hkmeti eski binann
yeniden yaplmasna izin verdi. Eski eserler konusunda Trk "mevzuat", "ikinci
derecede" kabul edilen binalarn betondan yaplp ahap kaplanmasna (tabii eski d
grn koruyarak) izin veriyor. te, bugn grlen ahap patrikhane binas, birka
yl nce, bu ekilde yapld. O srada yolda yle bir levha duruyordu: "Fener Rum
Ortodoks
Patrikhanesi Restorasyonu
kinci Snf Tarihi Eser". Kategori "restorasyon" asndan doru da, "diplomatik"
adan gaf saylabilir.
Patrikhaneye l bir kapdan girilir. Basamaklar ktmzda, ana kap karmza
gelir; sola alan kapdan kilise tarafna, saa alan kapdan da
1941'de yaplan Patrikhane binasna geilir. Ana kapnn tatsz bir ans vardr. 1821'de
Yunanistan'da bamszlk hareketi balaynca, Patrik de Osmanl Devleti tarafndan
bu isyan krkle
yenler arasnda saylm ya
da hareketi durdurma iin yeterince
aba gstermedii dnlm ve bu kapda aslarak idam edilmiti. O zamandan beri
bu kap almam ve kullanlmamtr.
Osmanl Devletinin bu hareketi yalnzca bir dini nderin idam edilmesi anlamnda
ahlaken yanl deildi; Patriin bamszlk hare
ke
tiyle ilgisi olmamas anlamnda olgusal olarak da yanlt. Muhafazakr Ortodoks
Kilisesi milliyeti fikirlerden fazla haberdar deildi ve ilgisi btn Osmanl
topraklarnda yaayan Ortodokslara ynelikti. Patriin kendisi de bu tavrda olduu
iin Yunan bamszlk hareketi iinde bulunanlar tarafndan bir tr hain gibi grlyor

ve dlanyordu. Ama milliyetilik tuhaf bir olgudur, Gregorios idam edildikten bir
zaman sonra anlarda martirleti ve Trklerin Yunanl kurbanlarndan biri olarak aziz
ilan
edildi.
Soldaki kapdan Patrikhane Kilisesi Aya Yorgi'ye (Ayios Yeoryios) geiyoruz. imdiki
bina ancak 1700'lerden ve bazilika tipinde. 1830'larda tamir grm olmal. Mimari
bakmndan kayda deer bir zellii yok. Balca Hristiyan mezheplerinden birinin p
atrikhane kilisesi
olarak, rnein Vatikan'da San Pietro ile kyaslanamayacak kadar mtevaz. Gene de,
son yllarda dramatik bir ekilde klen stanbullu Rum Ortodoks cemaatinin elinde
kalm deerli dini eyalarn ou burada bulunuyor.
rnein Patrik taht ve zerine ncil konan iki masa. Tahtn nl Patrik ve Aziz
oannes Hrisostomos'tan kaldna inanlyor. Bu biraz uzak bir ihtimal,
herhalde o kadar eski olamaz.
zellikle sedefli sslemeler Bizans stnde Seluklu etkilerinin gstergesi olabilir,
nk
Bizans ssleme sanatnda sedefe pek rastlanmaz.
eitli kiliselerde bulunan tanabilir mozaik ikon da imdi burada toplanmtr. Bu
gibi ikonlardan btn dnyada sadece on, on be tane bulunuyor. Kilisenin
ikonostasionunun tahta oymacl gerekten etkileyici. Sylentiye gre iki usta bunun
stnde krk yl alm! Sa kede, demir kaplamasndaki aklktan grlen stun
parasnda bir delik var ki, bunun da sa'nn gerildii armh olduuna inanlyor. Gene
sa tarafta, biri gm olmak zere

azizenin tabutu var (gm olan Rusya'dan armaan): Eufemia, Teofano ve Omonia.
Patrikhane kilisesi Aya Yorgi bu yaknlarda ciddi bir onarmdan geti. Deerli eyalarn
ou (rnein sedefli sandk) iyice tamir oldu. Bu arada, bata o gzel ikonostasion,
ok ey altnland, yaldzland, ama bu parldamann her yerde, eskisinden gzel
olduunu sylemek kolay deil.
Fener semtinde hl birok gzel ev grmek mmkndr. Fener Rumlarnn 1821
isyanna kadar sren nfuzundan geriye kalan, bu mimari. mparatorluk iinde, bugnk
Romanya'nn paralar olan Eflak
Bodan voyvodalar ya da "hospodar"lar geleneksel olarak Fener Rumlar arasndan
tayin edilirdi. Ayrca, Osmanl hariciyesinin tercmanlk grevlerini de Fenerli
Rumlar yerine getirirdi. Bylece burada
ok zengin aileler tremiti ve semt genel olarak varlklyd.

FENER RUM LSES

Fener'den yukar trmanan eitli yokulardan baklnca, devasa ve tuhaf, krmz tula
bir bina gze arpar. Buraya, yokuun dikliine bakmadan, sol taraftan yaklaalm.
Yokuun sonunda saa dnp binann evresini dolaalm. Buras Fener Rum Lisesi'dir.
Halen ak olmakla birlikte, toplam renci says bir dzineyi bulmamaktadr. Bir tr
rya ya da Disneyland atosu izlenimi veren binann herhangi bir mimari slupta olduu
sylenemez. Arkadaki
kulelerden birinde, yapl tarihini (1881) ve mimarn adn (Dimadis) gryoruz. Okul
grece yeni olmakla birlikte, blge ok daha eskilerden beri Rumlarn nemli bir eitim
merkeziydi. Dini eitim merkezi Heybeliada'ya kaym (Studion yok olunca), dnyevi
eitim ise burada kurumlam
t.
AYAMARA
Okulun br yanndan yoku aa inerken solumuzda bir kilise grrz. Bu bir Bizans
Kilisesi ve hl kilise olarak kullanlan tek Bizans Kilisesidir: Maria Muhliotissa ya da
"Moollarn
Meryemi". Ayia Maria'nn kilise olarak kalmas Fatih'in Fener'e (Petrion) verdii
ayrcalklarla aklanyor. Fatih'in fermanlar ve Yunanca evirileri (muhtemelen
kopyalar) kilise duvarnda asl.
Bir baka zellik, bu yapnn, stanbul'daki "yonca" tipi iki kiliseden biri olmasdr.
Dardan baknca, apsisle birlikte yoncann yapran grrz; drdncs nef
ksmndadr. Ancak, eitli onarmlarla kilisenin plan iyice deimitir. Bunu iine
girince daha iyi anlyoruz: ister
istemez, bir "asimetri
" duygusu geliyor. nk narteksin yeri deimi, ikonostasionun yeri de uygun deil.
Maria, bu sefer Meryem deil, Mihail Paleologos'un gayri meru kz bir prensestir. 13.
yzyl banda Moollar, Hlagu Han nderliinde, ran'a kadar gelmilerdi.
Uzakdou'da tantklar Nasturi Hristiyanln etkisiyle, evrelerindeki Mslmanlara
kar Hristiyanl daha yakn mttefik grme eilimindeydiler. Zamann alkanlklar
gerei Hlagu Bizans sarayna evlilik yoluyla akraba olmaya karar verdi ve Maria Mool
sarayna gnderildi. O zamanlar yolculuk uzun sryordu ve Hlagu epey yalanmt.
Maria menziline vardnda Hlagu'nun ldn rendi; onun yerine olu Abaka
Han'la evlendi. Birka yl sonra kardei Ahmet, Abaka'y ldrp yerine geince Maria
da st

anbul'a dnd ve herhalde sakin

ve Mool'suz
bir hayat yaama kararyla rahibe oldu, bu kilise ev
resine yerleti. Popler efsane Maria'y kilisenin kurucusu olarak gsteriyor, ama
tarihi kantlar binann bundan daha eski olduunu iaret ediyor. Maria baz onarm
ilerinde rol oynam olabilir.
Kilise bahesinde Uzakdoulu yz hatlar olan bir kadn heykelcii, duvardaki nite
dururdu. Bu da "Mool" bir Meryem'in heykeli saylrd (zavall Maria'nn evliliinden
tr fzyonomik deiimden gemesi gerekmedii halde). Bu heykelcik yakn zamanda
Patrikhane'ye alnd.
KANTEMR'N EV
Maria'nn kilisesinden aaya, kyya doru yneldiimizde, imdi kapal duran Yuvakim
Kz Lisesi'nin yanndaki dar yolu tercih edebili
riz. Burada, solda, yan yana iki ok gzel Rum evi
var. Bunlarn, gzel tavan sslemeleri de olan birincisi, imdi Kuran Kursu. Evlerin
bahelerinde, Yunanca koine denilen, siyah ve beyaz talardan mozaikler hl
grlebiliyor. Sadaki okul duvarnda her naslsa kalm, mermer kapdaki seni
kabartmalarnn ta iiliine bakarak bu dar yoldan
ki az sonra merdiven olur iniyoruz. Az sonra, solumuzda bir
kap gryoruz. Burada, duvara akl mermer kitabe son yllarda nedense krld ve yok
oldu. Byle olmasayd, Romence ve Trke olarak, burada, Dimitir Kantemir'in
yaadn anlatan satrlar grebilecektik. Kan
temir, Bodan hospodarlarndan biriydi. Birka kere stanbul'a gelip uzun sreler
yaam, bu arada Osmanl tarihiyle ilgili bir kitap ve klasik Trk mzii
stne ilk sistematik ve bi
limsel kitab yazmt (1673
1723). (Bu kitap bask yaptka iinde anlat
lanlar deiiyor. Bu kadar hzl deien bir ehirde byle "rehber" kitaplar gazete gibi
gnlk basmal herhalde. imdi duvara yeni levha takld. Umarm drdnc baskya
kadar
verinde durur.) Kantemir'in evinin (ne yazk ki bunu gremiyoruz, nk imdi burada
muhtar oturuyor) bulunduu bahe, Fener'in byk ailelerinden Kantakuzenos'lara (bir
zamanlar eski imparatorlukla da akrabaydlar) aitti. Yokuun sonuna inip, Vodina
Caddesi'
nde sola

saptmzda, hl bu bahenin yan sra yrmekteyiz. Bahenin iinde bir Aya Yorgi
Kilisesi (Ayios Yeoryios) daha var. Ortodokslarn bir deti uyarnca, bu kiliseyi, Kuds
Patriklii kendi Metohion'u, yani bir eit ubesi olarak yaptrmt; dolaysyla idari
olarak kilise halen de Fener Patrikhanesi'nin yetkisi dndadr. Bahe kapsn atrp
ieri girmek, kilise bekisini bulmak, son derece zordur. Kilise bazilika tipinde, fazla
ilgin zellii olmamakla birlikte gzel ve zenilerek yaplm, yapmnda bolca mermer
kullanlm bir bina.
Bahe sahibi Kantakuzenos ailesinin yelerinden eytanolu olarak anlan Mihail byk
bir kitaplk kurmutu ve bu kitaplardan bazlar sz konusu kilisede duruyordu. 1906
ylnda, Arkimedes'in yazd bilinen, ama hibir kopyas bulunmayan Mekanik Sorunlar
Ele Alma Yntemi adl kitabnn bir elyazmas burada bulundu. Tabii, dnyada varolan
tek kopya da
buydu.
Bahe duvarnn sonundan sola dnp yrdmzde gene ayn bahenin iinde ykk
bir
kilisenin, tepe
sinde Bizans'n ift bal kartal oyulmu cephe duvarn gryoruz. Bu, Panayia
Paramithias Kilisesi'nin kalnts ve Patrikliin bugnk yerine gelmeden nceki ksa
sreli uraklarndan biri. Kilise daha ok Ulah Saray adyla biliniyor, nk Kantakuzen
os ailesi de
Eflak "hospodar"l yapm ailelerdendi.
BULGAR KLSES
Bu noktadan denize doru baktmzda, denizle aramz kesen evler srasnn
aralklarndan yeil (o da imdi sarard) bir "soan" kubbe grlr. imdi oraya gidelim
yalnz, sola deil,
nk o zaman yol ok uzar
saa, geldiimiz yne sapalm ve ana caddeye oradan kalm.
Kubbesini grdmz bina burada, deniz tarafmdadr: Sveti Stefan, Bulgar Kilisesi.
Neo
gotik slupta, yeilimsi gri bir bina. Girite, kilisenin yapmn Viyana'ya balayan kk
bir plaket vardr. Yapnn btn olaanstlnn anahtar da bu plakettedir. Kilise
ou dkme olmak zere demirdendir! i ve d, her eyi Viyana'da bir fabrikada
dklp nce Tuna, sonra Karadeniz'den tanarak getirilmi ve burada monte
edilmitir. erideki mermer grnl s
tunlar bile demirden yaplmadr.

Bu tuhafl aklayan bir efsanesi vardr. Osmanl padiah Bulgar

lar'n bu kiliseyi yapmasn pek istemiyormu. Israr karsnda, masal hkmdarlar gibi
ii zora koarak, "bir artla, kiliseyi bir ay iinde yaparsanz, izin veriyorum" demi.
Onun iin de Bulgarlar dkme demiri tercih etmi ve bir ayda kiliseyi monte etmiler.
ou masal gibi bu da tarihi gereklii kendine gre yanstyor. Zamann Osmanl
Padiah
Abdlaziz
ve sadrazam Ali Paa gerekten de kiliseye izin vermek istememilerdi. 1800'lerin
sonunda milli
yetilik her yerde yaylyor, her eyi etkiliyordu. Milletleme yolun
daki
Bulgarlar, Ortodoks olduklar halde, Fener'deki Rum Ortodoks Kilisesi'ne bal kalma
k
istemiyor, bamsz ve milli Bulgar Ortodoks Kilisesi istiyorlard. Bu da Osmanllar'n
fazla iine gelmiyordu. Fener'le geleneksel karlkl balar, anlamalar vard; ama
bunun tesinde, Bulgar milliyetiliinin gelimesi durumunda, bu tepkilerin yalnz
Fener'in dini otoritesine kar kla kalmayacam, Osmanl politik otoritesinin de
sarslacan seziyorlard. Ama ok
fazla daya
namadlar ve izni verdiler.
Bulgarlar'n kiliselerini yapmay setikleri yer de ilgintir; Patrikha
ne'nin birka yz metre
yaknnda. Peki, niye demir dkm? Kilise 1880'lerde yapld. Bu tarihlerde inaatta
demir kullanm an mimarisinin yeni modasyd. ok gemeden Eiffel de yapld.
Herhalde sorun, bir "gllk" ve "modernleme" sorunuydu. Gene de, demir gotik ilgi
n bir zm!
Waagner firmasnda paralar hazrlanan kilise demir olduu iin elbette ar
ekecekti. Bunu deniz kenarnda kurmak iin temellerde ciddi mhendislik gerekti.
Ayrca, nemden ve
rzgrdan etkilenerek paslanan kiliseyi srekli korumak da ciddi
bir i.
Kilisenin karsnda Eksarhlk binas var. Bahedeki metropolit mezarlarn ssleyen
heykeller Bulgaristan'daki Trk aznla bask yapld sralarda bilinmeyen kiilerce
krld iin imdi
ieri alnd.
O tarihlerde stanbul'da yaayan Bulgarlar'n says ok daha fazlayd (stanbul'a
Bulgarlar "tzargrad" derdi); bugn bu cemaat, ou da Makedon olmak zere, iki bin
kii kadar kald. eitli semtlerdeki belli bal arkterilerde onlarn varl grlr.
Okmeydan'ndaki hastanelerini yakn zamanlarda muhafazakr Trkiye gazetesine

sattlar.
Bulgar Kilisesi'ne gelmeden hemen nce, aristokratik Fener konaklarndan biri var.
Buras, restorasyondan sonra Kadn Eserleri Ktphanesi oldu. i de gezilebilir.
TUR
I SNA METOHON'U
Bulgar Kilisesi'
ni geip Halic'in iine doru yryelim. Birka yz metre sonra kk bir Ortodoks
kilisesine geliyoruz. imdi olduka harap olan bu Ayios oannis Kilisesi'nin eskiden de
ok ilgin bir yap olmad anlalyor. Ama kilisenin nndeki kk avluda duran,
eilmi tahta an kulesi, perianlyla pitoresk. Asl ilgin olan, kiliseyi ana caddeden
ayran
binalar. Bu kompleks bir Metohion'dur; Tur
Sina'daki Aya Katerina Manastr'nn stanbul'daki bir koludur. Metohion
arkimandritinin konutu olarak yaplm b
u bina,
stanbul'un en eski konutlarndan biridir ve yapl 17. yzyl sonlarna uzanr. Yakn
dnemde anlalmaz nedenlerle zel mlk haline geldikten sonra eitli sfli amalarla
kullanlm ve perian olmu, bu arada duvarlarndaki ssler de kaybolmutur. Oysa
Miss Pardoe'nun stanbul stne kitabndaki gravrlerden birinde bu evin bir odasnn
resmini grdmzde, bir zamanlar ne kadar gzel bir yap olduunu anlyoruz.
Yaknda restore edileceini (iyi bir ekilde) ve hi deilse geri kalann kurtulacan
umuyoruz.
Bu noktadaki son nemli deiiklik, emektar Galata Kprs'nn getirilip buraya
taklmas
oldu
bylece iki eski Yahudi semtini, Balat'la Hasky' birletiriyor. Emeklilerin yeni i
bulup almas gibi Galata Kprs de ii bsbtn brakamad. Bakalm onun varl
buray nasl etkileyecek. ki ky arasnda yryenler imdiden hayli fazla.
BALAT
Metohion'u brakp caddenin br yanna getiimizde, artk Balat'a geldiimizi
grrz. Balat ad, "Palation"un bozulmu eklidir ve surlardaki Blaherna Saray'na
yaknlndan tr semt bu adla tannmtr. Balat'la surlar arasnda kalan semtin
"Ayvansaray" olmas da belki buna baldr.
stanbul tarihinde Balat'n zel nemi, spanya'dan gelen Yahudiler'in burada
yerletirilmesi ve yakn zamanlara kadar burann balca Yahudi mahallesi olarak
varln srdrmesidir. spanya'da Sefardim kolundan Yahudiler yayordu ve 15.
yzylda, zellikle de Granada'nn dmesiyle, Engizisyon bu insanlarn hayatn iyiden
iyiye gletirmeye balamt, Bu srada Fatih Mehmet'in olu, sofuluuyla tannan II.
Bayezid Osmanl sultanyd. spanyol Yahudilerini buraya o davet etti. Bunda alacak
bir ey yoktu: kozmopolit Osmanl mparatorluu her millet ve dine akt. Tenha

stanbul'un nfusunu artrmak, bu

arada, gelen
her grubun kendine zg bilgi ve hnerlerinden yararlanmak, Osmanl mantnn bir
esiydi.
Osmanl stanbulu'nda Yahudiler'in Balat'a yerlemesi, Balat'n bir "getto" olduu
anlamna gelmez. Osmanl'da "getto"nun kavram da, gereklii de yoktu. Zaten btn
ehirde, yerleimin temeli etnik veya yar etnikti. Yalnz gayrimslimlerin deil,
Mslmanlarn yerlemesi de geldikleri blgeye gre oluyordu. Ama mahallelerin ve
sakinlerinin hibirine kar bir ayrmclk politikas gdlmyordu.
stanbul Yahudileri uzun zaman ok zengin bir topluluk olmad. zellikle Fener'den
Balat'a geince, bugn bile, iki cemaatin arasnda
ki servet fark kendini belli eder. Zaten ok muhkem olmayan Yahudi evlerinden
gnmze kalan rnekler mahallenin ilerine do
ru
oalr. Bunlar genellikle katl, dar cepheli, ikinci ve nc katlarnda cumba gibi
kmalar olan binalardr. Bazlarnn stnde alt keli yldz grlebilir. Zengin evi
olmadklar halde, dediim gibi, mahalle ilerinde saylar bir hayli fazlalar ve
gerekleen btn deiime ramen bugn bile belirgin bir karakter sergiler.
Cadde stnde ats gm, ou yklm durumda Selanik Sinogogu var. Bunun
yannda, eski Balat kapsnn olduu yerden i ksma geebiliriz. Buras ardr, tek
katl kk dkknlar yan yana sralanr. Dkknlarn arasnda, dou ynnde giderken
sa kolda, artk kullanlmayan Yanbol (Bulgaristan'da bir kasaba) Sinagogu'nun kaps
grlr. Karakolun az ilerisinde ve sada ise Ahrida (Makedon
ya'nn Ohri Kasabasndan
gelen Yahudiler
yaptrmtr) Sinagogu vardr. Balat'n en eski sinagogunun buradaki olduu sylenir;
ama imdiki bina ok daha yenidir, 19. yzyl ortalarndan kalmadr. Bu yaknlarda
yeniden restore edildi ve eski havasn biraz daha kaybetti. Vodina Caddesi stnde
eski Hahamhane vard. Bu
blokun bir para
snda da ana Sinagogu bulunuyordu. Bu bina da ksm bir restoras
yon grd.
Balat Yahudileri iinden kalabalk gruplar 1950'lerden balayarak srail'e gtler.
Geri kalanlar da ehrin baka yerlerine
tandklar iin Balat'ta bir avu Yahudi kald. Ahrida'nn hl ak durmas ve ayin
yaplabilmesi iin baz Museviler, aslnda kendi dini kurallarna da aykr biimde, baka
yerlerden buraya geliyorlar (Musevilikte bir sinagogun ak olmas iin

en az
on kiilik bir cemaati olmas
bu, yalnz erkekler demektir
ve cemaatin sinagoga normal yrme me
safesinde yayor olmas gerekiyor).
Balat arlkla Yahudi mahallesi olmakla birlikte, Osmanl toplumunun balca etnik ve
dini elerinin dini binalarnn
birbirine ok yakn kurulu olduu stanbul semtlerinden biridir. rnein, sinagogun
biraz ilerisinde, Ayan Soka'nda mrozlular'n yaptrd Ayios Strati Ortodoks
Kilisesi vardr.
Bu semtteki balca cami gene Sinan'dan kalma olan Ferruh Kethda Camii'd
ir. Ferruh
Kethda, Semiz Ali Paa'nn khyasdr. Arka duvarnda bir gne saati olan cami
kiremit atl, mtevaz bir binadr. Ama grd restorasyon ve bugnk durumunun
iler acs olduunu syleyebiliriz. Cephesine yaplan grotesk madeni at ve cam
ekn, camiyi bir
irkinlikle kamufle etmektedir. Kadnlar iin yaplan mekn, pencerelerin ortasndan
gemektedir. Cami herhalde eskiden de tamir grmt, nk iindeki inilerin 18.
yzyln Tekfur Saray inileri olduu tahmin ediliyor. Eskiden Balat m
ahkemesi bu caminin avlusunda
kurulurmu.
SURP HREDAGABET
Caminin az ilerisinde, Kam Soka'nda, bir de Surp Hredagabet Gregoryen Ermeni
Kilisesi var. Bylece, Osmanl toplumunun temel eleri tamamlanyor. Burasnn
eskiden bir
Ortodoks kilisesi ol
duu, bodrumdaki Ayios Andonios ayazmasndan da anlalyor. Bir tarihte,
Ermeniler'den alnan bir kilisenin bugnk Kefeli Camii haline getirilmesine karlk,
Balat'a yerleen on be
yirmi bin kiilik Ermeni cemaatine de bu Ortodoks kilisesinin yerinde
b
ir Gregoryen kilise iin izin verilmi, imdiki bina 1833'te yaplmtr. Mikail ve
Cebrail'e, yani bameleklere adanm bir kilisedir. "Mucize"leri olduuna, has
talarn ifa bulduuna inanlr. Ana mekndan yandaki galeriye alan, stnde Aziz
Georg'un ejderhay ldrn gsteren kabartma ve Almanca yazlar bulunan ar

demir kap ilgintir. Bu kapnn I. Mahmut zamannda Topkap'da yaplan bir kazda
bulunup Babik usta adnda bir Ermeni demircisi tarafndan satn alndn ve bu
kiliseye takldn nciciyan anlatr. Bu kilisede yln belirli gnlerinde kurban kesilir
(koyun ve horoz gibi) ve her dinden yoksul insanlara datlr.
Ferruh Kethda ile Hredagabet arasnda, imdi ykk duran bycek bina bir zamanlar
Ermeni okuluymu.
Balat'tan Ayvansar
ay'a doru yrrken, i sokaklarda Panayia Balinu ve Demetrios Kanabu Rum Ortodoks
kiliselerini geiyoruz. Kanabu'nun srt ana caddeye bakyor ve bir iek bahesi iinde.
Bu kilise 1597 ile 1601 arasnda Patrikhane Kilisesi olmutu. Bugnk mtevaz
hali
nde bunu hatrlatacak bir ey yok. Yannda, gene kulla
nlmayan bir Rum okulu var.
Deniz kenarndaki caddede ise, psilanti ailesinin kabartmalarla ssl, beyaz badanal
evi, ayrca deniz tarafnda Balat Yahudi Hasta
nesi var. AYVANSARAY Ayvansaray, Hal
i boyunca dizilmi semtlerin arasnda en yoksuluydu, diyebiliriz. Nfusu, Trkler
arlkta olmak zere, karkt. stanbul'da yerleik ingenelerin oturduu birka
semtten biriydi, ama imdi byle bir zellii kalmad. Hali kysndaki mezbelelikler
19
80'lerde ortadan kaldrlncaya kadar Ayvansaray'da birok kk tersane vard.
Bugn bile bunlardan birka duruyor ve ara sokaklarda yrrken karnza bir tekne
kabiliyor.
Ayvansaray'da ana caddeden yrrken eski kapnn bulunduu yer kendini belli ed
er. Kuyu
Soka'ndan ieri girdiinizde, karnza Blaherna Ayazmas kar. Buras, Bizans
zamannda, Blaherna Saraynn ayazmasyd ve saray alanndan kmadan buraya
gelinebiliyordu. Ayazmann stnde mparatorie Pulheria bir kilise yaptrmt. Birka
yl sonra Kuds'ten gelen iki Bizansl'nn Meryem Ana'ya ait elbiseler olduu iddiasyla
yanlarnda getirdikleri giysiler bu kilisede saklanmaya balad ve bylece kilisenin
nemi artt. Fetihten yirmi yl
kadar nce bu kilise, iinde Meryem'in elbiseleriy
le, yanp yok oldu. imdi burada 1900'lerde yaplm kk, irin bir kilise var. Ayazma
da kilisenin iinde. Geni ve bakml bir bahede yer alan ayazma yalnz Hristiyanlar'n
deil birok Trk'n de ifa bulmak iin ziyaret ettii
bir yer. Ayazmadan so
la doru yz metre kadar yrynce, solda bir sokan iinde, Atik Mustafa Paa Camii
grnr (bu yap Cabir Camii adyla da tannyor). Bir Bizans kilisesinden camiye
evrildii ilk ba

kta anlalyor. Ama kilisenin adnn ne olduu uzmanlar arasnda h

l
tartma konusu. Bu konularn bata gelen otoritesi Semavi Eyice, Ayia Tekla olduunu
sylyor. Bakalar da, sura daha yakn olan ve "Toklu Dede" diye bilinen ykntya bu
ad yaktryor. Yunan ha tipinde kk bir kilise ve eitli zamanlarda yap
lan tamirlerden
grn
bir hayli deimi. Bir zamanlar, gneye bakan d duvarnda varolduu sylenen
freskler imdi yok. iinde, Cabir'e ait olduu sylenen bir Mslman mezar var ki
camilerde sk grlen bir ey deil bu.
Camiden semt iine doru yrdmzde, eskiden youn ingene yerleimi olan
Lonca'ya geliyoruz, ama artk eski zellii yok. Bir kede, sahabeden Ebu Zerra el
Gfari'nin mezarn
gryoruz. Ya
nnda bulunan mescit ortadan kalkm. Lonca Caddesi'ni kesen Yata
an Hamam Soka stndeki Yataan ya da Hac lyas Camii, antsal olmamakla
birlikte, Fatih zamanndan kalma ve bozulmam, ahap kk mescit rneidir.
VAZ EFEND CAM
imdi geri dnelim, ayazmann da nnden geerek, Dervizade Soka'ndan yukarya
trmanalm. Solda, Emir Buhari Tekkesi ykntsnn yanndan geerek, vaz Efendi
Camii'nin avlu kapsna geliyoruz. Bu kk meydanda, alt keli, zarif bir meydan
emesi var: Mimar Mustafa Aa emesi. Barok dnemin (18. yzyl) son derece ssl
meydan emeleri gibi dei
l, ama belki de bu nedenle, ok gzel.
vaz Efendi Camii bu Hali gezisi boyunca karlatmz en "antsal" Trk yapsdr.
Genel olarak Sinan'n eseri olduu sylenir. Yapl tarihinde Sinan hayattayd, ama
Tezkire'sinde bu caminin sz gemedii iin mimar muhtemelen onun kalfalarndan
biriydi. Alt destee oturan kubbe drt yarm kubbeyle desteklenmitir. Caminin
mimarisi btnyle deiik ve ilgintir. Minaresinin yeri geriye doru kaymtr. Asl
ilgin zellii de giriidir. Btn camilerin kaplar ortada yer alrken, vaz Efendi'nin
cephesinde, iki kenarda ikier kk kap vardr, ortada da pencereler sralanr. Ne
yazk ki, kullanlan sadaki kapnn nne de biimsiz bir baraka eklendii iin yapnn
balca mimari zellii kamufle ediliyor. Ta ve tula duvarlar, ok sayda pencereleri
ile, iindeki az sayda ama ok gzel znik inileriyle, grlmeye deer bir mimari
rneidir. Sinan dnemi
nin yeni deneylere ak ruh halini yanstr ( Bu yaknlarda, ok baarl olmayan bir

restorasyon gei
rdi ve ii zevksiz biimde sslendi).
vaz Efendi Camii, eski Blaherna Saray'nn teraslarndan biri stnde yaplm. Bizans
imparatorlarnn Latin igalinden sonra srekli yaadklar yer olan Blaherna'nn yapm
500'lerde balamt. Manuel Komnenos surlarn bu blgesini glendirdikten sonra
daha sk kullanlan bir saray haline geldi. Ama Sultanahmet'teki Byk Saray gibi
Blaherna'dan da bugne kalan ok bir ey yok; talarnn ou, evredeki minik yoksul
evlerinin paras haline gelmi. Bu terasta, sura bitiik olan sarayn saak Angelos
Kulesi'nin kalntsn grebiliyoruz. imdiki snai irkinlikler arasnda bunu hayal etmek
zor, ama herhalde zamannda bu kulenin olaanst bir manzaras vard.
ANEMAS ZNDANI
Ayn terasta drt ke bir ukurdan aaya bir merdiven iniyor. Buradaki kapdan
Bizans'n nl Anemas zindanlarna girilir. Buraya mutlaka gl bir fenerle girmek
gerekiyor. Kvrlarak inen bir koridordan getikten sonra, aa yukar 60
70 metrelik geni bir koridorun banda buluyoruz kendimizi. Surlardaki mazgallardan
ieri vuran kta dramatik bir manzara gryoruz. katl olduu anlalan bu ksmda
ara katlar kt iin dehetli bir ykseklik duygusu veriyor. Trmanmay gze
alrsanz oraya inmek, sonuna kadar yrmek
mmkn. Kori
dor stnde kemerli kaplaryla hcreler yan yana sralanyor. 1993'te burada yeniden
bir onarm balad ve ok miktarda toprak boaltld, daha kolay yrnr hale getirildi.
saak Angelos'un yannda yer alan Anemas Kulesi'ne de buradan girip st katlara
t
rmanmak mmkn. Anemas, Bizans mparatorluu'nda alm bir Arap komutanyd.
(Son durumda, anlattm bu girie demir kap ve kilit takld; buna karlk, sur
dndan ieri
girilebiliyordu.)
GELENEKSEL TRK MAHALLES
Buradan ktktan sonra Dervizade Soka'ndan geri dnerken soldan yoku aa inen
ve geldiimiz yne doru kvrlan dar yola sapalm. Buradan, sada, Bizans'n Ayia Tekla
Kilisesi olduu sanlan Toklu Dede Mescidi'nin ayakta kalm tek duvarn grebiliriz.
Sol taraftaki yol
ise biz
i kara surlarnn Hali surlaryla birletii bu noktada yaplm Heraklios ve Leon
surlarna getirir. Leon'unkiler sadece d duvardr. kuleden birinin ehir dna
bakan yznde bir Simurg kabartmas vardr. Burada, artk pek izi kalmayan bir
ayazma i
le bir trbe
ve mezarlk bulunur. Bu trbede yatan sahabe (peygamberi tanm olanlar) yelerinin

de Toklu brahim Dede gibi eski bir Arap kuatmasnda lm kimseler olduuna
inanlr. Bu pek akla yakn deildir; kuatma baarl olmadna gre, bu kiilerin
mezarlarnn ehir iinde bulunmas ancak Bizansllarn fazlasyla Mslmansever
olmalaryla mmkn olabilirdi; ama Bizansllar byle bir zellie sahip deillerdi.
Surlarn bu alan da son restorasyondan payn aldlar; buraya da bir oyuncak kale
havas geldi. Mahallenin eski ahap evleri bu yeni duvarlarla tam bir kontrast
yaratyor. Ayvansaray'n bu blgesindeki ahap evlerde, aslnda ok da byk
saylmayacak bir restorasyon, bu gzel kk blgeyi yok olmaktan kurtaracak ve ehir
iin bir kazan olacaktr. Bu evlerin arasndan geerek, yeniden Ayvansaray'a dnebi
lir ve Hali gezimizi sona
erdirebiliriz. Burada, son olarak da, kara ve Hali surlarnn birletii yerde, Arap
kuatmas srasnda ehit olan Muhammed el
Ensari'nin olduuna inanlan ve bu sahabe mezarlarnn ounluu gibi II. Mahmut
zamannda yaplan trbeye bir gz atabili
riz.
UNKAPANIZEYREK
Bu yolculua Belediye Saray'nn yaknlarndan balayabiliriz. Yeraltgeidinin Bat
yakasnda, kede yer alan parkn iinde, bir hayli
eski olduu anlalan bir bina yknts grnyor, ayrca, parkn eitli yerlerinde de
stunlar, kaideler, balklar serpilmi. Buras, ustinianos zamannda yaplm byk
kiliselerden Polieuktos'un bulunduu yerdir. Bu kilisenin, eski Anikia uliana saraynn
kilisesi olduu syleniyor. Kalntlar 1960'larda yeralt geidi yaplrken ortaya
karlmt ve o srada Kalenderhane restorasyonu iin stanbul'da bulunan
Dumbarton Oaks kurumundan Martin Harrison kazy yrtmt. Burada bulunan
geometrik de
senli baz mozaik levhalar da o zamanki kk Mozaik Mzesi'ne konmutu.
ustinianos'un dnemi, Bizans tarihinde, biraz Osmanl tarihinin Kanuni dnemini
andrr; her iki dnemde de devletin glenmesi ve i ve d baarlar, bata mimari
olmak zere gene
l
olarak sanat etkinliini de canlandrmt. Polieuktos Kilisesi, Ayasofya'dan nce,
Prenses Iuliana'nn abasyla, 2500 metrekarelik bir alan zerinde yapld ki, bunun,
stanbul'da Ayasofya'dan sonra en geni kilise alan olduunu syleyebiliriz. Bina b
yk bir ihtimalle
bazilika planndayd, ama dekoratif bir kubbesi de herhalde vard.
Polieuktos'tan Marmara ynne, Horhor denilen semte ilerleyince, az sonra solda,
niversitenin elinde olan, Hamdullah Suphi'nin babas Suphi Paa'nn kona grnr.
Hali
c'e
doru ilerlediimizde, n

mzde ilkin Valens ya da Trke adyla Bozdoan Kemeri'ni gryoruz. Kemer Roma
zamanndan kalmadr ve mparator Valens tarafndan 375'te yaptrlmtr.
stanbul'un nc (Beyazt kulesinin olduu) tepesiyle drdnc (Fatih
Camii'nin olduu) tepesi arasnda, Unkapan'ndan Yenikap'ya kadar uzanan derin bir
vadi vardr. ehir dndan gelen ve Byk Saray evresine tanmas gereken suyu, bu
ukur vadinin stnden armak iin byle byk bir kemere ihtiya olmutur. stanbul
'un ana su
kayna, bandan beri, Belgrat ormanlaryd. Oradan eitli kemerler ve su yollaryla
Edirnekap ve Erikap evresinden kent iine aktarlyordu. Kemerin byk ksm
ayaktadr (1000 metrenin 900' duruyor); en yksek olduu blmde iki katldr ve
caddeden ykseklii 20 metreyi bulur. zellikle Tepeba tarafndan bakldnda kent
siluetini ssleyen gzel yaplardan biridir. Kemerden dklen su, Sleymaniye ile
Beyazt camileri arasnda kalan
Nymphaeum Maximum denilen havuzda (Nimfaion Maksemi
) toplanyor ve buradan kentin eitli blgelerine dalyordu. Bu havuzun imdi hibir
izi yok.
UNKAPANIZEYREK
GAZANFER AA
Kemerin hemen dibinde Gazanfer Aa Medresesi var. Buras bir zamanlar Belediye
Mzesi'ydi, ama imdi, belki de ieride nemlilik nlenemedii iin boaltld. III.
Mehmet'in Akaalar ba Gazanfer Aa tarafndan 1599'da yaptrlmtr. Medresede
bir sebil ve Gazanfer Aa'nn trbesi de bulunur. Sebil sekizgen, trbe ise ongendir.
On drt hcresi olan
medresenin dershanesi k
emere yakn olan kanattadr. ehirdeki, klliye paras olmayan bamsz medreselerin
byke bir rneidir. Mimar Davut Aa olabilir. Bina imdi Karikatr Mzesi haline
getirilmitir.
Gazanfer Aa aslen Macar'd. II. Selim'in ehzadelii srasnda onun yanna girmiti.
Selim padiah olunca yannda kalabilmek iin hadm edilmeye raz oldu. nk baka
trl padiahn hareminde bulunabilme imkn yoktu. Kardei Cafer bu ameliyat
atlatamad, ama Gazanfer daha otuz yl yaayp Selim'den sonra oluna ve toru
nuna da hizmet etti.
Caddenin epey ilerisinde ve sada, 18. yzyl sonlarndan kalma ebsefa Kadn Camii
grlyor. Fatma ebsefa Kadn, I. Abdlhamit'in haremindeki kadnlardan biriymi.
Cami, yapld zamann zelliklerine uygun olarak, barok sluptadr. Ykseke olduu
iin merdivenli ve beik tonozlu bir son cemaat yerinden girilir. Ta ve tuladan
yaplmadr. Bahesindeki okul imdi imamn konutu olarak kullanlyor.
Kprye giden Atatrk Caddesi yaplrken (1950'lerde) epey tarihi bina feda edilmiti

. Modern
zamanlarda yaplan binalar, bunu dengelemek istercesine, az ok zenlidir. Solda
Sedat Hakk Eldem'in yapt Sosyal Sigorta binalar, sada, 1960'larda Belediye'nin
yaptrd stanbul Manifaturaclar ars var. imdi arabesk mzik merkezi olan
bu arda Bedri Rahmi ve Freyya'nn seramik panolar da grlr. Binalar arasndaki
bir aklkta stanbul'un ilk
kads Hzr Beyin ve Cihannma yazar, tarih ve corafya bilgini Ktip elebi'nin
mezarlar var (tabii talar sonradan yaplm olarak). Buradan biraz ieride de,
"Konstantin'in mezar" diye bilinen, Panayia adl ama olduka yeni bir apel ve ayazma
bulunuyor. apel bir bahe iinde, herhalde bir mezar apeli. Ama Konstantinos'un
cesedi hibir zaman bulunamad iin burada mezarnn olmas
da dnlemez.
Caddenin kar tarafnda, tarihten kald belli olan destek duvarlar grnr.
Gerekten de Bizans'tan kalmadr ve buradaki yar gibi ykselen topran kaymasn
nlemek iin yaplmtr bunlar. inde sarn da vardr. Bizans zamannda burann bir
i surla evrilmi aristokratik bir mahalle olmas ihtimali de vardr. Yukarda, imdi
Zeyrek adyla bildiimiz semt var. ok sayda gzel ahap evlerinden tr buras ST
alan haline getirildi, ama paraszlk nedeniyle geni lekli bir restorasyona
balanamad. Caddeden yukar trmanan sokaklarn ilgin zellikleri olduu iin bunlarn
hepsini, vakit varsa, gezmelidir.
Biz belli bal binalar bir sra iinde grmek zere ebsefa Kadn Camii'nin karsna
gelen yokutan trmanacaz imdi. Az sonra, bir kede, kk bir mektep binasyla
karlayoruz. Bu sevimli binay yaptran kii olduka ilgin ve nemlidir: Zembilli Ali
Efendi. Mektebin bahesinde mermer bir tan altnda gml olan Ali Efendi, II.
Bayezid'den balayarak
Kanuni Sleyman'
n ilk saltanat yllarna kadar eyhlislamlk yapm aydnlk grl bir adamd. Evinin
penceresinden, halkn ikyet ve dilekelerini iine koyaca bir sepet sarktt iin
Zembilli Ali Efendi diye tannmt.
Okulu geip ayn yoldan ilerleyelim. Biraz sonra mahalle arsna ve buradaki inili
Hamam'a geleceiz. Hamam, Sinan'n eserlerinden ve nl Kaptan
Derya Barbaros Hayreddin'in hayrat olarak yaplm. ifte hamamdr ve iki ksmn
kaplar da cephededir. Cameknn ortasnda havuz bulunur. Hamamn baz blmlerini
ssleyen iniler belli ki orijinal deildir, sonraki yllarda konmutur.
17. yzylda bu hamamn para iin bir eyhi ldren iki tellak, bellerinde
petemallaryla hamam kapsna aslarak idam edilmilerdi.

PANTOKRATOR
Hamam grdkten sonra ayn yoldan geri dnp soldaki ilk sokaa sapalm. Sokan
sonuna doru eyhSleyman Mescidi adyla bilinen tuhaf bir yapya geleceiz. Birinci
kat, daha dorusu, kat olmad iin, alt taraf drt ke, st ise sekizgen bir bina
bu. i ise b
tnyle
sekizgen. Altnda da bir kriptas var. Byk bir ihtimalle az sonra ziyaret edeceimiz
Pantokrator Kilisesi'nin manastr klliyesinin bir ksm olarak yaplmt. Belki kitaplk
binasyd. Burada, imdi harabe haline gelen Haliliye Medresesi'ni de
gryoruz. Mescidi geip saa dnerek yrdmzde, rr Caddesi ve badethane
Soka'ndan geerek Pantokrator'a ya da cami olarak adyla Zeyrek Camii'ne geliriz.
Pantokrator bugne kalabilmi nemli Bizans kiliselerinden biridir (ama gnmzde
olduka
perian bir haldedir). Kilise aslnda kilisenin bir araya gelmesinden oluuyor. Bu
kilise de, ayrca, olduka geni bir manastr kompleksinin iindeydi. Kompleksi ve ilk
kilise olan gneydeki Pantokrator'u, II. Komnenos'un kars mparatorie Eirene
yaptrd (12. yzyln ilk eyreinde). Eirene'nin lmnden sonra imparator kocas
burada bir kilise daha yaptrmaya karar verdi ve Pantokrator'un birka adm
kuzeyinde Meryem'e adad bir kilise daha ina ettirdi. Bylece birbirine ok yakn iki
kilise
ortaya knca, mparator Komnenos bunlar birletirmeye karar verdi ve aralarna, bu
lnn en k olan nc apeli yaptrd. kilise bir arada, stanbul'da,
Ayasofya'dan sonra, ayakta kalan en byk kiliseyi oluturur.
oannis Komnenos, bina bu ekilde tamamlandktan sonra, bir de eksonarteks
yaptrm. Bu, herhalde, kilisenin cephesi boyunca uzanyordu, ama imdi tuhaf bir
biimde binann ortasnda kalyor. Kiliseye buradan giriyoruz; Kuzeydeki ve gneydeki
kiliselerin narteksleri ortadaki apelin de nn kapayarak, ortada buluuyor.
Gneydeki kilisenin apsisi var. Eski stunlarn yerine Osmanl dneminde payeler
konmu. Yunan ha plan aka belli (kuzeydeki kilise de ayn plana uyuyor). Mermer
deme ve duvar kaplamalarnn ou
duruyor.
Gney kilisesinde, yerdeki rtler kaldrlnca parlak deme ssleri grlebiliyor.
Plan 13. Pantokrator Kilisesi (Zeyrek Camii)
Binann btn, Fatih zamannda camiye evrilmi olmakla birlikte u sralarda yalnz
gney ksm cami olarak kullanlyor. Fatih buray ilkin medrese haline getirmi,
bamderrislie de Molla Zeyrek Mehmet Efendi'yi tayin etmiti. Fatih klliyesiyle
birlikte yeni medreselerin yapm tamamlannca buradaki medrese kapand, bina cami
oldu.

Ortadaki apel ayn zamanda Komnenos'larn aile mezar olmak zere tasarlanmt.
Burada mezarn yeri hl grnr durumdadr. Orta apel kk olduu iin yan nefleri
yoktur, apsisi de tektir. Buna karlk, biri kilisedeki en byk kubbe olmak zere, iki
kubbesi var
dr. Kuzeydeki apelde de eski stunlarn yerini payeler alm, i ss
leme ise tamamen ortadan
kalkmtr. kilise birletirilince ara duvarlar yer yer yklarak tek bir mekn elde
edilmitir.
Pantokrator bugn bir hayli kt durumda. Camlar krk ve evredeki ocuklarn tala
cam krma hevesi bir trl durdurulamyor. Onun iin ieride ku ve ku pislii olduka
bol. Cami ksmn ayrmak iin gerilmi naylonlar atmosferin genel pejmrdeliine
katkda bulunuyor. Btn binada ciddi onarm ihtiyac ok belirgin. Bu onarm yaplacak
olursa, zaten kayda deer bir cemaati olmayan caminin bir mze haline getirilmesi ok
yerinde bir karar olur. Bu, ayn zamanda, ST haline gelen mahallede ciddi bir
restorasyonla birlikte yrtlebilirse, Zeyrek yeniden ehrin gzel bir semti haline
gelebilir.
eitli kazlarda kilise evresinde bulunan renkli cam krntlarnn, zamanca Bat
Avrupa'daki renkli cam rneklerinden eski olduu g
rld. Bu doruysa, renkli cam bir Bizans icad olmaldr.
Pantokrator'un klliyesinin de bir hayli ilgin o
lduu anlalyor. Paralarndan biri eyhSleyman mescidiydi. Ama kilisenin stnde
yer ald terasta baka ykntlar da grlyor. Klliye daha ok salk alanndaki
etkinliklere gre yaplmt. nemli bir hastanesi, akl hastanesi, ayrca yallar evi
vard. Zaten btn evre, herhalde bu kurumlarn bulunduu birok binann
ykntlaryla doludur. Kaz yaplsa, sanrm baka ilgin paralar da bulunacaktr.
Bir ykselti stnde olduu iin ehrin birok yerinden grlebilir, ayrca kendi
manzaras da
olduka geni ve gzeldir. Uradm bir sefer tam nne yaplm yapma im futbol
sahas epeyce tuhafma gitmiti (Daha sonra bu neyse ki ortadan kalkt). Ama
Pantokrator ev
resinde herzaman tuhaf eyler vardr. Daha nceki bir ziyaretimde evresinde birok
adr kurulmu olduunu grmtm. O zaman bana, Ramazan aynda, gece sahur davulu
alan ingenelerin geici olarak gelip buraya yerletiini sylemilerdi. Bu, im sahadan
ok daha
sevimli ve renkli bir durumdu. Pantokrator'un Bizans tarihi iindeki
son yllarnda burada, Fatih'in tayiniyle sonradan Patrik olan Gennadios'un bulunduunu

reniyoruz. Gennadios, Latin igalinin ok olumsuz anlar nedeniyle, "Osmanl sarn

Katolik serpuuna tercih eden" Ortodoks din adamlar arasndayd. Zaten bu nedenle
II. Mehmet fetihten sonra onunla uzun uzun grm ve Osmanl mparatorluu'nun
"millet sistemi"ni oluturacak ilk adm onunla vard anlama ile atmt. Bu olgu da,
bence, bu binay ve evresini, byle bir tarihi oluumu gsterecek bir
mze olarak
restore etmeyi anlaml klyor.
Tekrar rr caddesinden geri dnp sada Hac Hasan Soka'na sapnca, biraz
ileride, solda ke yapan Hac Hasan Mescidi'ni grrz. Yaptran, aslnda Hac
Hasan'n torunu olan
Rumeli Kazaskeri Mehmet Efendi'dir (1505).
Ahap ve kiremit atl drtgen cami binas kendi bana fazla ilgin deil. Ama ehrin
eski camilerinden biri ve iddiasz olmasna karlk orantlar son derece uyumlu.
Camiye, eimli arazi yznden sada yaplm minaresinden tr "Eri Minare" ad da
verilmitir. Binann en ilgin ksm bu minaredir. Tula ve ta kullanlm, bu malzemeyle
krmzl beyazl bir tr satran deseni karlmtr. Byle ssl minarelere stanbul
camilerinde sk rastlanmaz.
PANTEPOPTES
Caminin kesinden sola, sonra da sadaki ilk sokaa saptmzda Bizans kilisesinden
camiye evrilmi bir baka bina ile karlayoruz: Pantepoptes Kilisesi ya da Eski
maret Camii. Pantokrator, "her eye kadir" demekti; Pantepoptes de "her eyi gren"
anlamna gelir (ikisi de sa'nn ya
da Tanr'nn sfatlar elbette).
Burada da gzmze ilk arpan zellik, binann perianl. evresi herhangi bir
gzellii olmayan evlerle tamamen kuatlm durumda (bir gidiimde bunlardan biri
"nceki gece"
olduunu sylediler
kendiliinden kmt). Cami ayn zamanda Kuran Kursu olarak kullanlyor.
Kiliseyi, Komnenos hanedannn kurucusu olan Aleksios Komne
nos'un annesi mparatorie Anna Dalassena'nn 11. yzyl sonunda yaptrd biliniyor.
Bir zaman oluyla birlikte saltanat
sren bu imparatori
e sonunda bu kilisenin kadnlar manastrna ekilerek hayatn burada tamamlam,
lnce de bu kilisenin iinde gmlmt.
Bina son derece sevimli. On iki keli
ve her yz pencereli

bir kasnak kubbeyi tayor. Bu pencereler ieriye de epey k veriyor. apsisten

ortadakinin pencereleri Osmanl zamannda deitirilmi ama yan apsislerin pencereleri
ve mermer kornii duruyor. Narteksin stnde apraz tonozlar var. narteksin
stnde nefe alan bir galeri yer alyor. Bu alta
iki stuna oturan g
zel bir l kemer var. Bu kilise de Yunan ha planna gre yaplm, ama Osmanl
dneminde stunlarn yerine payeler konmu. zenle sslenmi, kilisenin ii de, d da.
Minaresi u sralar ykk durumda.

Fatih dneminde bu bina ve manastr ksm, medre

se haline getirilen Zeyrek'in imareti olarak
kullanlmt. Trke ad buradan gelmektedir. Fatih medreseleri yaplnca buras da
cami
oldu.
Zeyrek gezisi aslnda burada bitebilir; daha dorusu, bu blgenin en nemli binalar
bunlar.
Ama, btn evre son d
erece ilgin olduu iin bu tr grece antsal ya da kamusal binalar bulunmayan birok
sokaa da girip klabilir. imdiye kadarla gibi bir rota izmemekle birlikte, farkl
ynlere gidildiinde karlalacak eitli grece nemli binalar biraz dank
b
ir srayla anlatmaya alacam.
IKPAAZADE
Pantepoptes'ten devam ettiimizde (air Baki Soka'ndan), iki blok tede, solda
Esrar Dede Soka'yla ke yapan noktada, k Paa Ca
mii'ne geliyoruz.
k Paa, Osmanl tarihinin erken dneminde, Osman ve Orhan Gazi'nin saltanatlar
srasnda yaam bir airdi. Arap ve Fars dilleri
nin youn etkileriyle olumaya balayan yeni Osmanl dili ortaya
karken k Paa daha sade bir Trke ile yazmaya zen gstermiti. "Paa"l ailenin
ilk erkek ocuu olmasndan ileri gelir. Asl ad Ali'ydi. Torunu Dervi Ahmed ki,
kpaazade adyla tannd ve ilk nemli Osmanl tarihilerinden biri oldu;
"kpaazade Tarihi" olarak tannan Tevarih
i Al
i Osman' yazd. kpaazade de dedesi gibi, ilk Osmanl gazilerinin safnda ve
ideolojisindedir. Onlar gibi Trke'ye yatkndr. I. Murat'la balayan Kapkulu
rgtnden ve orada cisimleen merkezi otoriteden pek fazla holanmaz. Dolaysyla,
II. Mehmet'le birlikte baz seferlere gittii ve bu arada stanbul'un
fet

hine katld halde padiahn kurmaya alt dzene muhalif olduu sylenebilir.
Fatih stanbul'u aldktan sonra bilinli bir ekilde Roma dzenini canlandrmaya
kalkmt. Bu projesinin mant, Rum'dan dnme devlet adamlarna daha fazla
ayrcalk v
ermesini
gerektirmiti. Fetihten sonra, stanbul kuatmas boyunca yeterince evk gstermeyip
Bizans'a yakn davrand gerekesiyle Sadrazam andarl Halil Pa
a'y idam ettirdi. andarl ailesi de, devletin kuruluundan beri, Osmanl'ya paralel bir
hanedand. Padiah Osmanl, bavezir de aa yukar kural olarak andarl'yd.
Dolaysyla andarl'nn idam, onun Bizans'a yaknlndan ok, Osmanl'ya rakip
olabilecek bir aristokra
tik hanedann etkisinin yok edilmesi amacyla aklanabilir. Halil Paa'nn yerine
muhtemelen Rum, ama belki de Arnavut olan Zaanos Paa sadrazam oldu. Onu Rum ve
Hrvat asll Mahmut Paa ve Gedik Ahmet Paa izlediler. Ayrca Fatih'in baka
paalar, rnein Murat Paa, Mehmet Paa da Rum asllyd. Bugne kalm baz
eserlerini skdar blmnde greceimiz Rum Mehmet Paa hakknda Ahmed
ki'nin u satrlar anlamldr: "Osmanl hanedannn kapsnda o vezir oluncaya kadar
padiahn yce eiine gelen ulemaya ve dervilere padiahtan sadaka
verilirdi... Hemen ki Rum Mehmet
geldi... bu sadaka kesildi. yilii menedici oldu. Sonunda baka vezirlere dnd
kendi bana geldi. t gibi bodular." Fatih'in, devletin geleneksel bir gc olan ulemay
ittii dorudur. Bu, kendisi de dervi olan kpaazade'yi doal olarak kzdracakt.
Hayli sofu Mslman haline gelen Mahmut Paa'ya kt bir ey sylemez. Ama Gedik
Ahmet Paa'y da sevmedii bellidir: "Sonunda, padiah iin sand kendi bana geldi."
Fatih'in olu II. Bayezid, Gedik Ahmet Paa'y, taht kavgas yapt kardei Cem'den
yana olduu phesiyle idam ettirmiti. Bu pek doru bir yarg olmamt, ama
kpaazade'nin de Rum dnmeye kar sofu Beyazid'den yana olduu grlyor.
Ama yalnz Rum deil, Mehmed'in ittifak kurmaya alt btn gayrimslim unsurlara
kardr
kpaazade. rnein, Yahudi Yakub'a da ok kzar: "Onun zamanna kadar padiahn
ilerini Yahudi tayfasna hi vermezlerdi. Zira bunlar i kartrc tayfadr derlerdi.
Hakm ("hekim" olmal) Yakub ki vezir oldu, Yahudi'nin ne kadar a ve uursuzu var
sa...
padiahn ilerine kartlar."
Akpaazade konusuna gelince, Fatih dneminin ok ciddi sosyo

politik dnmlerine deinmek iin olduka uzun bir parantez atm. Tarihi
Akpaazade, bu laflar srasnda oktan nne varm olma
mz gereken k Paa Camii'ni, dedesinin ruhuna adamak zere yaptrmt. Cami, 16.
yzyl banda yaplm, ama 18. yzylda Darssaade Aas Hseyin Aa tarafndan
onarld iin bir para deiiklie uramtr. Bir bahe iinde yaplmtr. Bir klliye
olarak dnlmedii halde, yanndaki binalarla birlikte klliye zellii gsterir. nk
sa tarafnda, kz Rabia ile evlendirdii mridi Seyyid Velayeti'nin tekkesi ve mescidi
(imdi Kuran Kursu) yer alyor, kar
snda ise kpaazade'nin iki blmden oluan byk t
rbesi
var. Damadnn ve onun ailesinin yatt trbe de burada. Ayrca, bahe duvarnda,
artk suyu akmayan bir eme gryoruz. Bylece, olduk
a pitoresk bir evre iinde, olduka pitoresk bir
klliye ekillenmi oluyor.
OTANTK MAHALLE PARALARI
Bura
dan, Haydar Caddesi'nden geriye yryp Haydar Hamam So
ka'na getiimizde birka tarihi bina kalnts daha gryoruz: Haydar Hamam
(muhtemelen Haydar Paa hamamyd) ykk olmasna ramen, eski gzelliini belli
ediyor. Ayn paann mescidinden ise
y
alnz yan duvar kalm. Medrese de harap, ama hi deilse daha byk bir ksm hl
ayakta. kpaazade'nin az ilerisinde, daha mtevaz ve ok irin bir tekke ve Tahir
Aa Camii var. Aa'nn (saray kapcbalarndan, srre eminlii de yapm), yalnz
bann gml olduunu rendiimiz camsz trbesinin yan sra (gvdesi am'da
kalm), Uak tarikatnn nc Pir'i Selhaddin Uak'nin ak mezar da burada.
Az ilerideki Bak Alaaddin Camii'nin kendisi ilgin deil, ama nndeki 19. yzyl
sonuna ait eme gzel. Haydar Hamam, onun sonundaki Aksak, Kak ve Tepedelen
emesi sokaklar mtevaz ahap evlerin hl ok sayda ayakta durduu, son derece
sevimli sokaklar.
Haydar Hamam Soka'ndan ilerleyerek varlan Bak emesi Soka'nda, yer
altnda kalm ilgin bir ayazma olmas gerekiyor. Bunun hakknda ayrntl bir yazy
Reat Ekrem Kou'nun stanbul Ansiklopedisi'nde okudum (Semavi Eyice'nin yazd
bir madde), ama kendim gittiim zaman bulamadm, ayrca mahallede varlndan
haberdar
bir kimseyi de
bulamadm.

Bu blgede grlebilecek bir baka cami de Yarhisar'dr. Buna varmak iin

Haydarimareti Soka'ndan batya yryp buradan eb
nem Soka'na geeriz. Bunun Kad emesi Soka'yla kesitii k
ede Yarhisar ya da Mustafa Muslihiddin Camii vardr. Asl cami stanbul'da (Yavuz
Ersinan'dan sonra) yaplan ikinci camidir ve kaytlara gre 1461'de ina edilmitir.
Yaptran Yarhisarl Mustafa Muslihiddin de Fatih zamannda kadlk yapm, ulemadan
biridir. Cami yzyl balarnda kt bir yangn geirip bir yknt haline gel
mi, 1955 ve 1981'deki onarmlarla da imdiki, ok parlak olmayan durumunu almtr.
Pandantifli kubbesi sade bir drtgen stnde durur, son cemaat yerinin stnde iki
kubbe vardr. Yarhisar'n yaknnda, eyhlislam Ahmet Muid Efendi'nin yaptrd ve
kendi adyla bilinen medresenin yknts duruyor.
Son olarak, kendisi deil, ama ad ve hikyesi ilgin olan bir baka camiye deineyim:
Krba (ya da Krbac) sokakta Sanki Yedim Ca
mii. Cami 1960'ta betonarme olarak
yeniden yaplm ve yanan eski camiden eser kalmamtr. Hikyeye gre, camiyi
yaptran kii (bunun Keeci Hayreddin mi, yoksa Adanal akir Efendi mi olduu
kesinlememitir), can bir ey yemek istese, "sanki yedim" der ve o istediini yemez,
parasn da
bir yerde biriktirirmi. Bylece gnn birinde camiyi biriktirdii bu paralarla (yani
yemedii yiyeceklerle) yaptrm. Hakknda buna benzer hikyeler anlatlan baka
camiler de vardr, ama Mslmanlar byle boazdan kesilen parayla yaplm hayrat
pek s
evmezler.
Yar ykk gzel ahap konaklarla dolu olan Zeyrek semtinin bugnk nfusunun byk
bir ksmn Siirtliler oluturuyor. Uzmanlara gre, btn bu blgede kefedilecek daha
ok ey vardr. Zeyrek'teki evlerden bazlarnn bodrumlarndan alan dehl
izlerle, Atatrk
Caddesi'ndeki eski Bizans sarn ve destek duvarlarna kadar inilebildiini de
arkeologlardan iitmekle birlikte bunlarn yerini ya da iini kendim gremedim.
FATH
ARAMBA
KARAGMRK
FATH
ARAMBA KARAGMRK

Bu turda, stanbul'un yedi tepesinden ikisini, zerlerindeki ehir siluetini ssleyen

antsal camileriyle birlikte gezeceiz: Fatih ve Yavuz Selim camileri. Ayrca, gene ok
yaknda olan Edirnekap'nn ve Mihrimah Camii'nin bulunduu Karagmrk semti, ehrin
en yksek
t
epesidir. Ama buray surlar gezerken grdmz iin imdiki gezinin dnda
brakyoruz.
stanbul'un yeni idari blnnde tarihi yarmada iki ileden oluu
yor: Eminn ve Fatih
ileleri. Aralarndaki snr izgisi, Unkapan kprsnden Yenikap'ya uza
nan cadde. Bu
caddenin batsnda kalan btn surii blgesi bu anlamda Fatih saylmakla birlikte, dar
anlamda, semt olarak Fatih, Fatih Camii'nin yakn ev
residir.
Yavuz Selim Camii'nin bulunduu semtin adnn aramba olma
snn nedeni, fetihten sonra
Ka
radeniz kysndaki aramba blgesinde oturan bir grup insann burada iskn
edilmesidir. Burada ok eskiden beri, ehrin en byk pazarlarndan biri kurulurdu. Bu
pazar ok kalabalk ve her trl insanla dolu olduu iin "aramba Pazar" deyimi
tremiti
r.
Karagmrk ad da surlarn bu ksmnda bir eit lke ii, ehir gmr olmasna
baldr. Karadan gelen mallar burada gmrkten geerek stanbul'a giriyordu.
FATH CAM
Biz gezmeye Fatih Camii'nden balayarak batya doru ilerleyelim. Fatih Camii
daha nce
Ayasofya'yla ilgili olarak anlattm, Sleyma
niye dolaysyla yeniden deindiim
Konstantiniye efsanesinde nemli bir halka meydana getiriyor. Camiyi ve klliyesini
gezerken
bu efsanenin motiflerine de gz atacaz.
Cami ile klliyenin 146370
arasnda
ina edildii anlalyor. Demek ki, fetihten on yl sonra, Fatih Mehmet, ehirdeki
byk eserini yapmaya karar vermi. Daha sonraki eitli padiahlarn da uyaca
ve zaten akla uygun

bir gelenei balatarak, bu eserini ehrin yksek

yerlerinde
n birinde, yani nl yedi tepenin bir tanesinde ina ettiriyor. Bu tepede, imdi
klliyenin kaplad alann bir ksmnda Bizans'n byk ve nemli kiliselerinden biri
Havariyun Kilisesi'nin (Ayii Apostolii) bulunduunu biliyoruz. Osmanllar'dan nce
Bizansllar da ehrin ykseltilerini antsal binalarla sslemeye alm
lard. Fetihten sonra Fatih'in anlamaya vard ve Ekumenik Ortodoks Kilisesi
Patriklii'ne tayin ettii Gennadios buray Patrikhane Kilisesi haline getirmiti. Birka
yl sonra Fatih k
lliyesini burada yapmak
isteyince Gennadios aramba'daki Pammakaristos'a tand. Havariyun'dan baka,
Bizans imparatorlar mezarlarnn da bu tepede bulunduuna inanlyor. Yunan
Latin kltrnde
mezarlk (nekropolis) ehrin hemen dna yaplrd. Konstantinos'un, o srada ehir
dnda kalan bu tepede gmld biliniyor. Onu baka imparatorlar da izlemi olmal.
Teodosios surlaryla blge sur iinde kald. Iustinianus da buradaki Havariyun (Ayii
Apostolii) Kilisesini
yeniledi.
Fatih Camii, ne yazk ki,
bize aslnn ne olduu hakknda yeterli fikir vermiyor. nk bu cami 1766 depreminde
ykld ve Fatih'in camii olduu iin ok ksa srede onarlarak 1771'de imdiki biimini
ald. Onarm emrini veren Sultan III. Mustafa, yapan da zamann nl mimar Mehmet
Tahir Aa'dr. Mehmet Aa ehzade'den beri byk camilere uygulanan klasik plana
uyarak, byk kubbeyi drt yarm kubbeyle evirdi. Bylece, Osmanl mimarisinin
geliim izgisinde ok nemli bir gedik ortaya kyor. Fetihten sonra yaplm ilk
antsal
binann nasl olduunu tam olarak tasavvur edemiyoruz. Gene de, eski kaytlardan,
genel bir fikir ediniyoruz. emberlita'taki Atik Ali Paa Camii gibi mihrap tarafnda
tek bir yarm kubbesi, iki yandaki galerilerin zerinde er kk kubbe olduu
anlalyor. Ayrca, bina dardan olduka byk payanda duvarlaryla desteklenmi.
Baz Anadolu ehirlerinde daha eski modelleri olan Atik Ali Paa daha sonraki Osmanl
mimarisinin kayna olmamtr. Bu bakmdan, bu plann devasa lekte bir tekrar olan
Fati
h
Camii de, Bayezid Camii kadar dourgan olmamtr diyebiliriz.
Ama, zamannda doal olarak Ayasofya ile kyaslanmt. "Doal olarak", nk byklk
bakmndan o dnemde yalnz bu iki bina kyaslanabilirdi. Gene de, Fatih'inki ok daha
kk kalmt (kubbe ap, Ayasofya'nn oval kubbesinde 31 ve 32 metre, Fatih

Camii'nde 26
metredir).
Osmanllar fetih srasnda ve onu izleyen yllarda her bakmdan glydler. Gl
padiahlarn, gzlerinin nndeki Ayasofya'ya bakp, ilerinde onunla yarma
drtsn
zaptetmeleri herhalde hi kolay deildi. Bu yarmann Fatih'le balad anlalyor.
Plan 14. Fatih Klliyesi: 1. Tetimme Medreseleri, 2. Karadeniz Medreseleri, 3.
Bahe, 4. Cami Avlusu, 5. Cami, 6. Fatih'in trbesi, 7. Glbahar Trbesi, 8. Akdeniz
medreseleri, 9. Tetimme Medreseleri.
Bu durum, yeni dnemin zellikleriyle de zenginleerek, Yerasi mos'un anlatt
Ayasofya efsanesinin srmesini salar. Temelde gene, dini yap yaptran hkmdarn,
bu yapnn
grkemi yoluyla kendi dnyevi gcn ycel
tmesi temas vardr. Ayasofya ve Konstantiniye'yi ele alan Bizans ve Arap efsanelerine
eklenen Trk efsanelerinde dnyevi gcn savunmasn yapanlar Fatih'i yceltirken,
buna kar kanlarn efsanelerine yeniden mimar motifi girer. in tuhaf, tarihin bu
aamasnda, efsane gerei deil, gereklik efsaneyi taklit etmeye balamtr; yle
ki, Yerasimos'un aktard efsanede mimarn rol bulanktr, nk Tanr ile imparator
arasnda yer alr. mparatorun eytani iktidar hrsnn arac da olabilir, imparat
ora
ra
men Tanr iin sanatn icra eden bir kii de. Dnyevi iktidara kar kan efsaneler
mimar Tanr'ya yakn grr ve imparatorun zulmne uradn anlatrlar.
Fatih'e camiini yapan mimarn ad Sinan'dr. Byk Sinan'dan ayrt etmek iin "Atik"
Sin
an
denmitir. Zamannda "Azatl" Sinan olarak tannr. Azat edilmi olduuna gre bir
kle, demek ki Hristiyan kkenlidir. Rum olduunu gsteren birok ipucu var. Ancak,
bu apta bir cami yapabilecek mimar yzyllardr Bizans'ta yetimemitir ve belli ki bu
Sinan Osmanl mimarlk rgtnde eitim grm biridir. Mezar, birazdan greceimiz
Kumrulu Mescidi'ndedir. Mezar tandan, 1471'de idam edildiini reniriz ("ehit
edilerek" denmitir). Ancak bundan da nce, nl bir hikye vardr. Fatih camiyi
beenmez ve Sinan'a kzar, ellerini kestirir. Evliya elebi bu hikyeyi Osmanl adaletini
anlatmak zere aktarr. Kad, Fatih'i haksz bulmutur. Sinan stne varsa, Fatih'e
ksas yaplp ellerinin kesilmesi kararn
verecektir. Ama Sinan stelemez ve mr boyu
maa balanr, tazminat olarak. Ayrca, Fatih Mehmet de kadnn bu yargsn takdir
eder.

Fatih ile mimar arasnda sorun kt ortada

en azndan idam kesin. Ama sorunun ne olduu belli deil. Yaygn sylenti, cami iin
Fatih'in verdii stunlar Atik Sinan'n keserek ksaltmas. Niin kestii sorulunca
Sinan, "kubbe bu kadar yksek stunlara oturtulursa depreme dayanamazd," yollu bir
cevap veriyor. "El kesme" cezasnn gerekesi de bu (oysa mhendislik asndan doru
bir cevap olabilir). Ama cami yaplrken en bata stunlarn dikilmesi gerekir. Bu
durumda, kesilip kesilmedii o zaman anlalrd.
Bir ikinci neden, cami tamamlandnda, Fatih'in Ayasofya'nn alamadn grerek
gazaba gelmesi olabilir. Eldeki eitli ipular byle bir hayal krklnn gerekten
yaandn akla getiriyor. Bu duygu Azatl Sinan'n birtakm yolsuzluklar yapt
phesiyle birlemise, ceza da daha anlalr olabilir. Sinan'n camiye balarken
kendine bir vakf kurduunu biliyoruz.
Gereke her ne idiyse, grlyor ki
bu durumda tarihi gereklik, efsanede anlatlan, imparatorun gazabna urayan mimar
motifine uyuyor.
Bu uzun hikyeden sonra imdiki durumuyla camiyi ve klliyeyi gezmeye balayabiliriz.
Klliyenin bat giriinde bir mektep ve bir kitaplk varm, ama bunlar yklp yok olmu.
Karmzdaki avlu, caminin depremde yklmam ksmlarndan. ki sra pencereli
yksek avluya, yksek, grkemli bir kapdan geerek giriyoruz. Bu avluda klahl bir
adrvan hemen
gryoruz. Mermer hazneli, sekiz mermer stunlu bir
adrvan. Avlu revaknn stunlar, stun balklar da gzel, ama avluda en dikkate
deer ey, bence, giriin olduu duvardaki yeil eriboz ta stne beyaz mermerle
yazlan Fatiha ve Besmele'dir. Ayrca iki kanatta da, bu sefer iniyle, Besmele ve Ayet
el
Krsi yazldr. Bu gzel hat rnekleri Yahya Sofi ile olu
Ali Bin Sofi'nin eserleridir.
Aslnda caminin iinde de en gzel eserler hat. Yoksa, bildik 18. yzyl atmosferinin
ok daha byk bir rneinin iindeyiz. Mihrap da barok, ama gzel. Cami iinde (sa
kede) su iilen bir eme olmas da ilgin. Bu herhalde eskiden bir ayazmayd.
Klliyeye nce medreselerden balayalm. Kuzeydeki drt med
reseye Karadeniz,
gneydekilere de Akdeniz Semaniye (yksek renim) medreseleri denir. Her ikisinin
de
d
nda, vaktiyle, "tetimme medreseleri" vard (yksek retim iin hazrlk ksm).
Bunlar da kuzeydoudaki Darifa gibi artk yok. ki kanatta da, ortada kalan iki
medrese bitiik ve tek blok yapyor; onun sandaki ve solundaki medreselerle arada
gei

yeri braklm. Tam simetrik yaplm olan bu medreselerde hcreler dikdrtgen

avluyu yanndan saryor. Gi
riler yandan ve giriin yannda bir bahe var. Dershaneler de hcre olmayan kanatta
yaplm. lk yapldnda yaklak bin rencisi olan bir niversite olmalyd.
Medresenin bu ekilde, bir hkmdarn klliyesinin bir paras olmas ve gelirinin de o
hkmdarn vakfndan gelmesi, "niversite zerklii"ni zedeleyen bir durum saylabilir;
o dnemde de saylmtr. Ulema ve bu arada tarikatlar ve derviler Osmanl devletinin
kurulu evrelerinde dinamik bir rol oynamlard. stanbul kuatmas srasnda da bu
rol srdrdler. Ama Fatih'in devleti ve her trl otoriteyi merkeziletirmekteki
kararll, onlarn bu rollerinden tr sahip olduklar zerklii byk lde kstlad.
Medresenin klliye iine alnmasyla ayn anda, tabhanenin de cami dna karldn
gryoruz. Tabhane, yolculuk yapan dervilerin, din adamlarnn konaklamas iin
camilerin kanatlarna yaplan ve cami i mekanyla birlemeyen, bir tr dini oteldi.
Fatih klliyesinin tabhanesi ise caminin dnda, klliyenin gneydousundaki bamsz
binadr. Bu uygulamalar zamannda ulemay kzdrmt.
mparatorluk biimleniyordu ve ister istemez bundan gocunanlar olacakt. Ama Fatih
glyd, ayrca da baarlyd. Honutsuzluk daha byk, kitlesel bir tepkiye
dnmedi.
Caminin mihrap duvarnn arkasnda" Fatih'in ve kars Glbahar Sultan'n trbeleri
var. Eyp Sultan'da kl kuanma treninden sonra padiahlar dnte genellikle F
atih'in trbesini de
ziyaret ederdi. Ayn depremde bunlar da yklm ve yeniden yaplm. Bu onarmda
Fatih'in trbesinin iyice deitiini gryoruz. i ampir tarznda sslenmi.
Glbahar'nki aslna daha yakn olabilir. Burada da efsane peimizi brakmyor.
Sylentiye gre bu Glbahar aslnda Fransa Kral'nn kzym ve son Bizans
mparatoru Konstantinos Dragazes'le evlenmek zere Bizans'a gnderilmi. ehir
dnce o da tutsak olmu ve sonunda Fatih'in kars olarak ona Bayezid'i dourmu.
stelik, Mslman da olmam. Evliya elebi olsun, yabanc gezginler olsun, bu hikyeyi
tekrar ederler. Gerekten de, Glbahar'n trbesi, bu hikyelerde anlatld gibi
pencereleri kapal durur ve ziyaret edilmez. Oysa Babinger bunlarn tamamen uydurma
olduunu, Glbahar'n arnavut olduunu syler.
lgin bir rastlantyla, benzer bir hikyesi olan, I. Abdlhamit'in
kars ve II. Mahmut'un annesi Nakidil Sultan'n trbesi de burada, biraz daha
ileridedir. Bu da on drt kenarl, pencereleri iki sra ve ikinci sradakiler beyzi olan,
gayet deiik ve ilgin bir trbedir, yaz

larn nl hattat Rakm Efendi yazmtr.

Nakidil trbesinin bahesinde I. Abdlhamit'in kadnlarndan Glustu'nun da trbesi
vardr.
Osmanl tarihinin Bat ile zel ve ortodoksi d ilikisi olan bu iki padiah (II. Mehmet
ile II. Mahmut), halkn hayalinde, o yaptklarn bir kadnn
bir "gvur" kadnn
etkisinde kalarak
yapm olmallar. Bu da Yerasimos'un efsanesine uygun; Sleyman'n da tapnan
putperest Belks'n ya da ada kralnn kznn cilvesi sonucu yapmas gibi.
Fatih trbesinin arkasndaki hazirede Gazi Osman Paa'nn trbesi ile onun hemen
yannda, Abidin Dino'nun dedesi, Dinozade Abidin Paa'nn sekizgen yar ak trbesi
var. Hazirede ayrca, bu kitapta da ad geen birok nemli Osmanl yatmaktadr:
Sadrazam Mustafa Naili ve Abdurrahman paalar, Ahmet Mithat Efendi ile Ali Emiri
Efendi, Vahdettin zamanndan Ali Rza Paa, hattat Yesarizadeler, Ahmet Cevdet Paa
vb.
Klliyenin gneydou kesinde ok byk olmas gereken imaretin birka kalnts
duruyor. Onun karsna yaplm olan kervansarayn bu kadar bile izi yok. Burada yalnz
tabhane ayakta kalm. Cami bahesinden bu blme "orba kaps" denilen kapdan
geilir. Tabhane klliyenin en gzel ve karmak binalarndan biridir. Ortasnda avlu
vardr ve onu evreleyen yirmi kubbe yeil eri boz tandan on alt stun stne
oturur (stunlar herhalde Havariyun Kilisesi'nden alnmtr). Doudaki imdi kubbesi
yklm, kntl blm cami ksmdr.
Sonu olarak, Atik Sinan'a
yazk olmu diyebi
liriz.
ARAMBA
Buradan aramba ve Yavuz Selim tarafna gidelim. Bunun iin klliyenin bat
kanadndan kp Hali Caddesi'ni bulursak, yry yolunu ksaltrz.
SumnerBoyd ile Freely'nin bu blge stne syledikleri genel szlere
baktmda dorusu biraz iim burkuluyor. Onlar burada eski stanbul atmosferini
bulduklarn anlatyorlar ya da renkli aramba Pazar'na ve pitoresk ukur Bostan'a
deiniyorlar. Oysa imdi bunlar yok. Arada skp kalm birka eski ev dnda her yer
en zevksiz betonarmeyle donanm durumda. "Eski stanbul" niyetine de olsa, aslnda
eski stanbul'la ilgisi olmayan bir manzara, yeni zamanlarda olutu; arafl kadnlar,
latal ve sarkl adamlar. Bu sokaklarda insan slam Cumhuriyeti'ne geldii izlenimini
ediniyor. Bu klk kyafetin yasaklanmasndan kesinlikle yana deilim elbette; doal da
karlyorum, bir tepkisellikler toplumunda yaadmz dnnce. Ayrca bunun yle

dorudan doruya politik bir gsteri olduunu da sanmyorum. Bir eit Mslman
Punk' bile saylabilir bu giyim tarz.
stanbul'un eski ve saygdeer eitim kurumlarndan biri olan Darafaka Lisesi de
buradadr. Ama yaknlarda bu lise de buradan tand. Binas 1873'te Ohannes Kalfa
tarafndan ina edilmitir. Darafaka'nn zellii, yetim ocuklar eitmek iin
alm olmasyd. Onun yanndan geip sola, Alinaki Soka'na saptmzda, solumuzda
bir Bizans sarnc greceiz. Ne zaman yapld, ad vb. bilinmeyen bu kapal sarnca
ancak pencerelerine uzanarak bakabiliyoruz; ehrin baka birok eski antnn nnde
bir sre inat ettiinizde, bir yerlerden, eli anahtarl biri kagelir ve sonunda kapy
aar. Burada ne byle bir adam ne de byle bir adamn varlna dair bir sylenti var.
Yedier stunlu drt sra
seilebiliyor. Fa
tih'te ve buralarda ziyaret edilemeyen eitli Bizans sarnlar var. Bunlardan biri
Atpazar Sarnc adyla biliniyor ve Fatih'te, Mhlar Caddesi'nin altnda. Bir bakas,
Vatanperver Soka'nda, Ahmediye Camii'nin altnda kalyor; zaman zaman suyu
kullanlyor. Ayrca, Karagmrk'te, Aetios'un kuzeyinde de, artk iine girileme
yen bir sarn var.
Birka adm daha yrynce Fatih'ten gelen Yavuz Selim Caddesi'ne kyoruz. Hemen
nmzde eski ukur Bostan, daha eski Aspar ak sarnc. Bizansllar bunun
la birlikte tane
byk ak sarn yapmlard. Osmanl dneminde ve belki daha da nceden bunlarn
bostana dntklerini biliyoruz. Aspar, yakn zamanlara kadar son derece irin bir
bostand. Ortasndaki caminin yan sra birok ev vard aalarn arasnda. Bedrettin
Dalan Belediye Bakanl srasnda aramba Pazar'n sokaktan srmeye ve bostan
Altmermer'deki gibi
pazar yeri yapmaya karar verdi. Bostan yok edildi, tonlarca beton dkld ve bugnk
manzara elde edildi. Ayrca, planland gibi bir pazar yeri de olmad. Byk projeleri
olan belediye bakanlarndan bu ehri
ve baka ehirleri
acaba hangi g kurtarabilir?
YAVUZ SELM
Aspar'n yan banda Yavuz Selim Camii var. Geldiimiz yne gre, caminin bahesine
gneydeki kapsndan gireceiz. Camiye bakmadan nce avluyu geip Halic'in stndeki
terasa kalm. Bura
da ok gzel bir manzara var, ama birka mnasebetsiz apartman olmasa ok daha
gzel olabilirdi.
imdi camiye gelelim. Sultan Selim Camii ehrin beinci tepesini talandrr. Ortas

adrvanl, servili gzel bir avlusu vardr. Pencere stlerinde erken znik inileri
grrz. Lacivert, turkuvaz, yeil ve sar iniler. Caminin mimarisi son derece sadedir.
Kocaman kubbe, dorudan, 24.5 metrelik kare meknn stne oturur ve ona pan
dantif
lerle balanr. Bu kadar basit bir planla yaplm en byk kubbe herhalde budur.
stelik, kubbe olduka basktr ki, bunu yapmak daha ince mhendislik gerektirir.
ssleme olduka azdr; dardaki inilerin benzerini grrz, duvarlar sval bile
deildir. Mihrap duvarnda Kabe'den getirilmi bir kuma cameknda asldr. Hnkr
mahfili de olduka zevklidir.
Fatih'in kendi camisinden dar kard tabhanenin burada, stanbul'da hkm sren
nc padiahn camisinde, geri geldiini grrz. Zaten Yavuz Selim Camii bu
bakmdan ilgintir; hatr saylr bykl dnda, stanbul'da kurulan cami
geleneiyle sanki hi ilgisi yoktur. Yavuz'un nl, sadelikten yana kiilii, sanki mimarn
slubunu belirlemitir.
Caminin mimar bilinmiyor. Yalnz Tahsin z, Acem Ali adnda bir mimar olduunu ileri
srmtr.
Arkadaki bahede trbeler var. Bunlarn en ilgin olan Selim'inki. Selim'in trbesi
sekizgendir. iniler, znik'te tam da krmznn bulunmasndan nceki evrenin gzel
rnekleridir. Ortada Selim
'in kocaman sandukas, sandukann stnde de bir o kadar kocaman kavuu durur.
Yavuz Selim ve Fatih, yanlarnda ocuklar, torunlar, karlar olmadan, trbelerinde
yalnz yatan iki sultandr.
Bunun yanndaki trbe ehzadeler Trbesi olarak bilinir. inde
Ka
nuni'nin iki oluyla iki kz gmldr. Bunun da gzel inileri vardr. Denize daha yakn
olan trbe ise Abdlmecit'e aittir. Yannda baz oullar da yatar. Abdlmecit'in btn
ocuklaryla ayn trbeye smas mmkn deildi, nk 42 ocuu olmutu
(V. Murat, II. Abdlhamit, Reat ve Vahdettin, yani son drt padiah da bunlarn
arasndadr).
Camiyi gneybat kapsndan terkederken, klliyeden kalan son bina olan sbyan
mektebinin yanndan geiyoruz. Eskiden ocuk kitapl olan bu yap imdi Kuran k
ursu haline getirildi.
Cami bahesinin altnda herhalde Bizans'tan kalma, byk sarnlar var.
SMAL AA CAM
Arada kalm tek tk ahap evlerin yanndan geerek kk bir meydana geliyor,

karakolun nnden saa kvrlyoruz. Birazdan samzda greceimiz camii, smail Aa

Camii'dir. 1723'te eyhlislam smail Efendi tarafndan yaptrlmtr. Cami dkknlar
zerinde yaplm olduu iin avlusuna merdivenle klr. Giriin st eski sbyan
mektebidir. Avlunun arka tarafnda da kk bir darlhadis vardr. 1952'de restore
edilirken genellikle aslna sadk kalnm, ama baz ayrntlar zevksizlemitir. 1988'de
ise, namaz yerini geniletmek amacyla beton ek yaplmtr. Herhalde ok ender
kaloriferli camilerdendir.
skender Paa Camii'nden sz ederken de Nakibendi tarikatna deindim. smail Aa
Camii gene ayn tarikatn, o kadar kalabalk olmayan, Mahmut Efendi kolunun karargh
kabul edilebilir. Bu konulara ok yakn olmakszn bildiim kadaryla Mahmut Efendi'nin
retisinde slami giyim kuama uyma
gerei, zellikle kadnlarn araf giymesi zorunluu, nemli bir yer tutuyor. zellikle
bu blgede artk iyice younlaan sarkl adamlar ve arafl kadnlar eyhMahmut
Efendi'nin mritleri. Gene buradaki, ehir siluetini bozan, ok yksek ve zevksiz b
ina,
Mahmut Efendi'nin yaptrd Kuran kursu binasdr.
smail Aa Caddesi'nin ilerisinde, Karadut ve Mercimek sokaklar arasndaki adada,
smet Efendi Tekkesi vardr. smet Efendi, Halidi tarikatndand.
MEHMET AA CAM
Caddeden devam edip bu sefer i
lk sola saptmzda, az sonra, kendi adn tayan sokakta, Mehmet Aa Camii'ne
geliriz. Kk, ama ilgin bir camidir bu. Yaptran Mehmet Aa, siyahi harem aalarnn
badr.
Mimar ise, Sinan'n yannda yetien ve onun lmnden sonra mimarba olarak
yerini alan
Davut Aa. Yapl tarihi olan 1586'da Sinan henz hayattadr.
Cami bir bahe iindedir. Mehmet Aa'nn bycek, drt keli trbesi de bu
bahededir. Camiyle birlikte (onun karsnda) yaplan Halvetiye Tekkesi ve darlhadis
yklp kaybolmut
ur.
Kare planl camide 11 metre apndaki kubbe duvarlara deil sekiz payeye dayanan
kemerlere oturtulmutur. Dolaysyla pandantif yoktur. Kelere eyrek kubbeler
yerletirilmitir (ayrca da, mihrap kntsnda bir yarm kubbe vardr). Payeler
caminin dna destek kuleleri olarak taar. Btn bu eler, bu apta camilerde pek
fazla rastlamadmz hareketli ve gzel bir bileim oluturur. indeki iniler de
ayrca gzeldir.
Klliyeden bir tek ifte hamam duruyor. Bu gzel bina da caminin az ilerisinde ve hl
kullanlyor.

MURAT MOLLA KTPHANES

Yemden caddeye dnp yola devam ettiimizde, az ileride ve sada, Murat Molla
Ktphanesi'ni gryoruz. Bahe iinde, mtevaz bir kitaplk.
18. yzyln son eyreinde Damatzade eyhMurat Molla tarafndan
yaptrlmtr. Girite kitaplk memurlar iin yaplan bina bulunur. Asl kitaplk sral
ta ve tuladan yaplm kare planl bir binadr. Ortasndaki kubbeyi tayan drt
stunu Bizans balkldr. Merkezi kubbenin drt yannda beik tonozlar, kelerde
birer kk kubbe bulunur. Kitapln yannda bulunan tekke binas yklmtr.
Murat Molla Ktphanesi bahesinin Halic'e doru olan kenar, son derece irin bir
kmaz sokaa bakar. Bu kmaza bir binann altndaki geitten girilir. Darack cepheli
evl
erin
derinlii de drt be metreyi amaz.
Az ileride, solda, gzel bir bahesi de olan Aya Yorgi Potira Kilisesi (Ayios Yeoryios
Potiras)
vardr. Eskiden Mslman halk bunu Hzr lyas Kilisesi adyla tanrm. Blgenin bu
noktasnda, Fener semtinin st snrna geliyoruz ve bunu hemen fark etmek mmkn.
u sralar aramba'da ve Fener'de oturan halk arasnda gze arpan bir fark olmad
halde, mimari tarz, baka bir semte gelindiini gs
teriyor. Gemite, nfus yaps da fark belirginletirirdi. stanbul'da semtten semte
deiiklik, hl izlerini yakalayabildiimiz bir
kltrel olgudur.
AYOS OANNS
Biz gene, kitapla sapmadan nceki caddeye kalm. Ayn ynde biraz yrynce, bu
sefer solda, bir pastanenin ke yapt sokaa sapacaz. Birka adm sonra, camiye
evrilmi bir Bizans kilisesiyle karlaacaz. imdi Hirami Ahmet Paa Camii adyla
bilinen bina Ayios oannis (Aya Yani) kilisesi olarak yaplmt. Tarihi hakknda fazla
bir ey bilinmiyor. Fatih Camii yaplrken Apostolii Kilisesi'ni t
erk etmek zorunda kalan Patrik Gennadios, biraz sonra
greceimiz Pammakaristos Kilisesi'ne tanmt. O tarihte buray rahibelerin
kulland anlalyor. Pammakaristos Patrikhane kilisesi haline gelince, oradaki
rahibeler de bu kk
kiliseye gnderilmi
. Bu da, kilisenin camiye evrildii 1586 ylna kadar byle devam etmi, daha sonra
rahibelerin bana ne geldiini bilmiyoruz.
Ayios oannis, kck, Yunan ha planna gre yaplm, apsisli bir kilise. Ortadaki

apsis olduka kntl. Yapl tarihi 11. ya da 12. yzyl olmal. Son zamanlardaki
onarmla bir hayli deimi (stunlar da yenilenmi) ve biimi bozulmu durumda.
Minaresi de ortadan kaybolmu.
Tamamen deien, beton apartmanlardan oluan evre, bu kck binay neredeyse
Brecht'vari b
ir yabanclatrma etkisi haline getiriyor. Bu da stanbul'un bir zellii: bir keyi
dnnce, orada greceinizi hi dnmediiniz bir yapyla karlaverirsiniz.
PAMMAKARSTOS
imdi gene, bir trl sonuna gelemediimiz caddeye dnp ayn ynde deva
m edelim.
Birazdan Teotokos Pammakaristos ya da imdiki adyla Fethiye Camii karmza
kacak.
Bina geni bir bahe iinde. Byk ksm cami olarak kullanlyor; bir ksm ise imdi
mze
haline getirildi.
"Tanr'nn sevinli annesi" anlamna gelen Teotokos Pammakaristos, 12. yzylda
oannis Komnenos ve kars Anna Doukaina tarafndan yaptrlmtr. imdi mze olan
"pareklession" (ikinci apel) ise 14. yzyln banda Mihail Glabas tarafndan, kendi
sinin ve ailesinin mezar
apeli olmak zere eklenmi. Gene bu yzylda, kiliseyi bir ambulatuarla evrelemek
gerei duyulmu. Bir sre Patrikhane'nin kilisesi olarak kullanldktan sonra, 1591'de,
III. Murat'n zamannda Grcistan'n ve Azerbaycan'n fethedilmesiyle, "Fethiye"
adyla camiye evrilince,
Ortodok
s Patrikhanesi de Hali kylarna tanm. Bu sefer, binay camiye evirmek iin
deiiklikler yaplm. Bylece, binada inaat ve tadilatn bir trl sonu gel
memitir.
Bugn de cami olan daha geni blmde namaz meknn geniletmek iin ok ey
deitirilmi, bu arada i duvarlar yklm ve btn bunlar grnm deitirmekten
te, bozmutur da. Bu arada l apsis de gen bir knt haline gelmitir.
Gennadios burada patrikken Fatih Mehmet de onu sk sk ziyaret eder ve eitli
konularda
uzun uzun
konuur, tartrd.
Mze olan kk apel iyi onarm grd iin ok daha ilgintir. ehirde, Kariye ve

Ayasofya'dan sonra, mozaikleriyle nl nc Bizans kilisesidir. Kariye'dekiler kadar

olmasa
da, Bizans Rnesans'
nn dikkate deer mozaikleri burad
a grlebilir. Kubbenin iinde
Pantokrator Tanr vardr. Onu, on iki peygamberin tablolar kuatr. Apsiste,
kemerlerde, tonozlarda baka birok mozaik vardr. Bu arada, sa'nn vaftiz oluunu
resmeden mozaik
zellikle ilgintir.
Caddeye dnelim ve kvrm
izleyerek hafif yokutan aa yrye
lim. Az sonra, solumuzda,
Draman Camii'ni gryoruz. ehrin bu semtinin de ad olan Draman, "tercman"
anlamna gelen "dragoman"n halk dilinde bozulmu biimidir. Bu da, camiyi yaptran,
Kanuni Sleyman'n Rum asll dragoman Yunus Aa'dan gelmektedir. Yunus Aa (ya da
"Bey") Trke, Rumca ve talyanca'y ok iyi biliyordu. Venedik Docu'nun gayr meru
olu Alviso Gritti ("Beyolu" adnn ondan geldii sylenir) ile birlikte, Osmanl devlet
rgt stne ksa
ama o
k nemli bir inceleme yazmtr.
Yazk ki, zamannda Sinan'n yapt cami, artk yaptran kadar ilgin deil; daha nce
de onarm grmekle birlikte, yzyl banda tamamen yklp betondan yeniden yapld
iin eski haliyle herhangi bir ilgisi kalmam.
KEFEV CAM
Ayn yoldan devam ediyor, birka blok yryoruz. Gene solumuzda ilgin grnl bir
cami beliriyor: Kefeli ya da Kefevi Camii. Buradan gelince bina yukarda kalyor ve daha
grkemli olabilecek gibi grnyor, ama yanna geldiimizde olduka kk olduunu
gryoruz. Bizans dneminden kalan binann balangta ne olduu ve bugne kadar ne
gibi dnmlerden getii, tartlan ama kesin bir sonuca balanamayan bir konudur.
Douya deil kuzeye baktna gre muhtemelen kilise deil, bir manastr olarak ina
edilmiti. Bir sylentiye gre fetihten sonra Krm'n Kefe ehrinden buraya gelen
Katoliklere kilise olarak verilmise de, Osmanllar tarihi yarmadada Bat'ya zg din
ve mezheplerin yerlemesine izin vermedii iin, bu sylenti ok akla yakn deildir.
Binann bir Ermeni kilisesi haline gelmi olduunu da dnebiliriz. Balat'taki Surp
Hredagabet'in yerinin Rumlar'dan alnp Ermeniler'e verildii, bunun nedeninin de
Ermeni kilisesi olan Kefeli'nin alnp camiye evrilmesi olduu sylenme
ktedir. Bu bana daha olabilir grnyor. Bina, iki sra penceresi olan dar uzun bir
dikdrtgendir. Kayda deer bir mimari zellii yoktur. lk olarak 12. yzylda yapld

tahmin ediliyor.
Kefeli'nin tam karsna den blokta, o bloun br ucunda, bir baka Bizans kalnts
var. Trkler buna Bodan Saray adn vermi. Bodan, bugnk Moldavya'ya
Osmanllarn verdii addr. Bugn topu topu birka ta kalm bina (gz gre gre
yklp kayboldu) muhtemelen Bodan hospodarlarnn (voyvodalar) saraynn apeli
olarak kullanlmt. 12. veya 13. yzylda Aziz Nikolaos'a adanm bir apel olarak
yapld sanlyor. Kriptasnda 1918 ylnda yar gizli bir kaz yaplarak lahit
bulunduu, ama kaz sonularnn yaymlanmad, yanlmyorsam ilkin Trk
Ansiklopedisi'nin ilgili maddesinde yazlmt.
Geri dnp Kefeli Camii'nin nnden, az nce gittiimiz ynde yrmeye devam edelim
ve soldaki ilk sokaa sapalm. Bir iki blok daha ilerleyince samzda Odalar Camii ya da
bu caminin kalntlar
nn bulunduu yeri
greceiz. Ayn yerde yaknlarda yeniden ina edilen Kasm Aa Camii var. Her iki cami
de Teotokos Manastr'nn bulunduu alanda ve o binalarn kalntlar stne
kurulmutu. Burada daha ilgin olan "ipek" adyla da anlan sarntr, ama
evrede grlen
derme atma, ayn zamanda da "tahripkr" yaplama sonucunda, her trl tarihi
kalnt ac veren bir viraneye dnm durumdadr.
Buradan ana cadde olan Fevzipaa'ya ve onun yanndaki, imdi derme atma bir
stadyum haline gelen ak Bizans sarnc Aetios'a bir ey kalmad. Aetios, S 5.
yzylda yaam Konstantinopolis valilerindendi. Bu sarncn da stadyum olmadan nce
bir ukurbostan olduu biliniyor. imdi sadece baz duvar kalntlarna bakabilir ve
byklne aabiliriz.
Buradan Nurettin Tekkesi Soka
'na knca, ayn ad tayan, Cerrahi Tekkesi'ni greceiz. Tekke son zamanlarda
turistik bir n de kazand. Trklerin yan sra yabanclar da gelip yanaklarna i bat
ranlar vb. huu iinde seyrediyor.
Caddeye ktktan sonra, yola baladmz yne, yani douya dnp, cadde boyunca
ilerleyelim. Stadyumu geride braktktan az sonra, solumuzda, Semiz Ali Paa
Medresesi'ni greceiz. Bu da, binay yaptran kiinin binasndan daha ilgin olduu
durumlardan biri.
Ali Paa Hersekli bir devirmeydi. Enderun'dan yetimi, Msr'da ve Rumeli'de
beylerbeyi olmu, sonunda, Rstem Paa'nn ardndan, sadrazamla ykselmiti.
Bar bir devlet adamyd ve sadrazaml srasnda eceliyle ld. Nkteleri kadar

imanlyla da nlyd.
Sylentiye gre, koca impara
torlukta onu tayabilecek yalnz iki at bulunmutu. Medrese Sinan'n eseri olduu
halde kayda deer bir zellii yoktur.
ATK AL PAA
Bu medrese ve hemen karsndaki cami "Zincirli Kuyu" adyla da bilinir. Caminin yapl
daha eski, yaptran da bir baka Ali Paa'dr; daha nce emberlita'taki camisini
grdmz, II. Bayezidin veziri Atik Ali Paa. Hadm Akaalar arasndan yetien Ali
Paa, ehzade Ahmet'in yannda girdii bir savata lmese, herhalde taht sonunda
eline geiren Yavuz Selim taraf
ndan idam ettirilecekti. Buradaki ca
misi emberlita'taki kadar ilgin deildir. Sral ta ve tuladan ya
plm, dikdrtgen bir binadr ve gene fetih ncesi Osmanl cami mimarisinin
zelliklerini tar. Alt kubbesiyle, kk bir ulucami rneidir (sta
nbul'da
bunlardan ok az rnek bulunur). Hamam ve medresesi de vardr.
Burada, ayrca, Nakidil Sultan Trbesi'nin tezyinatn yapan Hattat Rakm Efendi'nin
barok trbesini gryoruz. Bu da gzel bir yap.
Ali Paa Camii ile Rakm Efendi Trbesi arasndaki
dar yoldan geip saa kvrldmzda, soldaki ilk kede iki tarihi eser daha
gryoruz. nce, olduka ykk durumdaki Halil Efendi Medresesi. Yapl 1575'tir.
Ayrca bir de gzel eme vardr bu meydanda.
Kardaki caminin ad ba'tr. Bu tuhaf adn, camiyi yaptran Nureddin Hamza'nn
doduu kyden geldii anlalyor. Ama rastlad her tuhaflk karsnda hayal gc
alan Evliya elebi, buna da ilgin bir aklama buluyor. ok usta bir berber, kk bir
para karl ayn anda kiiyi tra ediyormu ve mterisi yle bolmu ki,
biriktirdii parayla bu camiyi yaptrm. Evliya'nn aklamas, her zamanki gibi
gereklikten daha gzel ve imdiki, tamir sonras haliyle, caminin kendisinden ok daha
ilgin. ba Camii'nin yannda gene fazla
ilgin olmayan bir medresesi de var.
NANCI MEHMET PAA
Caddeden ileriye yryelim. Bir zamanlar gzel olduunu anlatan birka ahap yap,
olmadk yerde ortaya kan mezarlklar ve biraz sonra samzda bir mezarlk ve
solumuzda Nianc Mehmet Paa Camii'ne
geliyoruz. Klliyesi de olan ok gzel bir klasik dnem camisidir bu.
Nianc, padiahn turasn saklayan ve kullanan devlet adam olarak, Divan

 Hmayun'un doal yesiydi. Mehmet Paa 1596'da ldne gre, III. Murat
dneminde Nianclk yapm.
Bu cami de btn klasik dnem eserleri gibi Sinan'a atfedilmekle birlikte, gvenilir bir
belge
olan Sinan Tezkire'sinde ad gemez. Dolaysyla, Sinan'n salnda yannda yetien
Davut Aa veya Mehmet Aa gibi bir mimarn eseri olmaldr. ini iyi bilen birinin
elinden kt bellidir. Sinan'a "ben de artk usta oldum", demek istedii de
dnlebilir, nk onun gelitirdii sekizgen plan ok iyi uygulad gibi, buna baz
ilgin ayrntlar da eklemektedir.
Plan, baz bakmlardan, Azapkap'daki Sokollu Camii'ni andrr. Kubbeyi evreleyen
sekiz yarm kubbenin drd byk, drd kktr. Kubbe sekiz stun stne oturur.
Bunlar duvarlara kemerle birleir, ayrca destek kulesi olarak binann dna ykselir ve
yarm kubbeler arasnda kubbeyi kuatrlar. Byk yarm kubbeler kanatlarda yer
alrken, kelerdeki kk yarm kubbeler pandantif yerine ke kemeri oluturur.
Btn bu kavisler, dardan, uyumlu bir grnm salar ve merkezi kubbeyi vurgular.
Minare ana binaya yakn yaplmtr. Bu da, kubbe kavisleriyle dikey ykselen minare
kontrastn kuv
vetlendirir.
grnm de gzeldir. yi cins mermer kullanlmtr. Mihrabn iki yanndaki iki
krsye, pencere boluundan ve duvar iinden merdivenle klr. ki yanda, tabhaneyi
hatrlatan uzun
dikdrtgen me
knlar vardr. st galeri caminin yann dolar.
III. Mustafa dneminin nl 1766 depreminden sonra, bu caminin de onarld
anlalyor. Klliyesinde olduu bilinen tekke, zaviye ve medrese belki bu srada
ortadan kalkmt. Yalnz Mehmet Paa'nn sekizgen trbesi ayaktadr. Avlu olduka
genitir, tula ve tatan yaplmtr. Kemerleri sivridir. Ortada, sekiz mermer diree
oturan mahruti ats ile adrvan yer alr.
Caddenin karsnda, kede, bir ak trbe var: Keskin Dede Trbesi. Eskiden bu tr
be,
Keskin Dede Mescidi'ne bitiikmi.
Camiden kp gene Nianca Caddesi'nden ileri yrynce, bir iki blok sonra,
solumuzda, Kumrulu Mescidi'ni gryoruz. Grd ona
rmlarla biimi bir hayli deimi olan bu mtevaz bina, stanbul'daki en eski Osmanl
eserlerinden biridir; Fatih Camii'nin mimar Atik (Azatl) Sinan tarafndan kendi adna

yaplmtr. Sinan'n hayat stne, Fatih Camii'ni gezerken, yeterince konumutuk.

damna deinen mezarta buradadr.
Mescidin ad, binaya bitiik (ve imdi akmayan) emedeki ayna tanda bulunan, hayat
pnarndan su ien iki kumru kabartmasndan gelir. Belli ki Bizans'tan kalmadr.
Sinan'n kendisinin Rum kkenli olduunu grmtk. Herhalde, Mslman olarak da
merebi, byle bir kabartmay kaldracak kadar geniti. Ayrca, Fatih gibi, talya'dan
Bellini'yi davet edip portresini yaptran bir padiahn dneminde yaamt. Ama bu
kabartma, 1460 sonlarndan bugne kadar bir cami duvarnda durabildi ve kimsenin
itirazna uramad. Bugnse,
birilerinin gelip bunu skm
esi, hatta paralamas, artc olmaz.
Kumrulu Mescidi ile, yolun bandaki nemli uramz Fatih Ca
mii'ne iyice yaklatk. Burada turu bitirebiliriz. Saat uygun mu, bilemiyorum, ama bu
yaknlarda olduka iyi bir lokanta da
var: Akdeniz Caddesi'nden in
erken solda, ilk sokaktaki Hnkr. Bu geziyi, klasik Osmanl mutfan yaatmaya
alan bu lokantada bir yemekle tamamlayabiliriz. Yalnz, Akdeniz'den nceki Emir
Buhari Soka'nda, ayn ad tayan caminin haziresindeki Cevad Paa trbesine
de gz atabil
iriz. Bu yap, mimar Kemalettin Bey'in Berlin'de reniminden dndkten sonra
stanbul'da yapt ilk bina olmas bakmndan ilgintir. Ayn sokakta, stanbul'da
bulunan Emir Buhari tekkelerinin ilki de bulunuyor. Emir (Ahmed) Buhari Anadolu'ya
Nakibendilii getiren eyhlerden biridir, trbesi de buradadr. Ancak, eski tekke bu
yzylda ortadan kalkm, imdi grnen bina yeni yaplmtr.
VATAN VE MLLET CADDELER
Bu tura Sarahane'den balarsak, ilkin gezeceimiz alann kuzey snrn tarayp yava
yava gneye ilerleyebiliriz. Fevzi Paa Caddesi'nden yola kar kmaz, solumuzda
Amcazade Klliyesi'ni gryoruz. Amcazade Hseyin Paa, Fazl Ahmet Paa'nn
"amcazade"siydi. Yani Kprl Mehmet Paa'nn kardeinin oluydu. Bu , ayrca
Fazl Ahmet Paa'nn kardei Fazl Mustafa Paa, uzun yllar Osmanl devletini
sadrazam olarak ynettiler. Drdnn de nemli baarlar oldu. Bu bakmdan
Kprller, Osmanl devletinin ilk kurulu aamalarndan Fatih dnemine kadar
sadrazamlk yapan andarl ailesine
benzetilebilir.
Byle bir alternatif "hanedanlama", Osmanl mantna aykryd; ama Kprller,
Osmanllar'n zayf zamannda ortaya ktlar. Denebilir ki bu ailenin yeleri
Osmanl'nn kanlmaz kntsn bir sre geciktirmeyi baarmlardr. (Son olarak
Numan Paa'nn da sadrazaml oldu, ama o tekiler kadar iz brakmad). Kprller'in

akrabas olan Merzifonlu Kara Mustafa Paa ise aslnda pek hak etmedii bir ekilde
son buldu.
Ailenin son sadrazam olan Hseyin Paa bu klliyeyi be yl (1697
1702) sren sadareti
srasnda yaptrd. Bu tarihlerde henz "barok" balamamtr ve klasik Osmanl
mimarisi devam etmektedir. Geri bu klasik gelenek parlak dnemini gerilerde brakal
epey zaman olmutur ve antsal bir yapda baarl olmak iyice glemitir; ama byle
bir klliyede estetik
lleri hl yerindedir.
Klliye dershane ve renci hcreleri, bir sebil, bir adrvan, bir eme, ilk mektep,
ktphane ve dkknlardan oluur. Ktp
hanedeki 500 kadar eser Sleymaniye'ye tanmtr. Sebil, d duvarda yarm daire
bir knt yapar. Sonradan cami haline getirilmi olan dershane sekizgen biimindedir
ve biri dnda btn yzleri 22 mermer stuna dayanan bir revakla evrilidir. n
gene revakl olan hcrelerin says da 17'dir. lk mektep avlunun sa kesindeki
dkknlarn stndedir.
Amcazade'nin btn gzel, ama ayrntlar da ok gzeldir; trbelerin parmaklklar,
st kmalar, mezarlar, aalar, ku evleri gibi. Tabii bu, pek ok Osmanl klliyesinde
rastladmz bir zellik. Bina, yaknlarda, Trk naat ve Sanat Eserleri Mzesi haline
getirildi.
VATAN VE MLLET CADDELER
Klliyenin karsndaki parkn iinde Hava ehitleri Ant var; 1922'den. Herhangi bir
zellii olduu sylenemez. lgin bir yap olan Fatih Belediyesi, Ulusal Mimarlk
akmnn zelliklerini gsterir, ancak 1913'te ina edilen binann mimar Terziyan'dr.
Bizim bulunduumuz tarafta, klliyenin biraz ilerisinde, kk Dlgerzade Camii'ni
gryoruz. Fatih dneminde emsettin Habib Efendi tarafndan, 1482'de yaplmt
r, ama daha sonraki
zamanlarda epey restorasyon grd iin biraz deimitir. Kubbesi sekizgen bir
sar kasnaa oturur.
KIZTAI
Camiden sonraki sokaktan sola saptmzda, Trke'de Kzta denilen Marcianus
stununu karmzda grrz. Yekpare granittendir. Yksek kaidesi mermerdendir.
Korint tarz balnn stnde herhalde Marcianus'un (450
7) heykeli vard. Marcianus ehrin "Romal" imparatorlar arasndadr. Trke'de bu
stuna "Kzta" denmesinin nedeni herhalde kaidedeki Nika kabartmasdr. Marcianus
stunu, yalnz kaidesi kalan Arkadios stununu ve Msr'dan getirilen Obelisk'i

saymazsak, ehrin Roma ve Bizans dnemlerinden kalma be dikilitandan biridir.

Osmanl dneminde pek ilgi grememi, evlerin, bahelerin arasnda unutulup kalmt.
Sinan, Kzta'nda bulduu bir stunu Sleymaniye'de kullandn anlatr. Herhalde
Marcianus'unkine yakn bir stundu bu da.
FEYZULLAH EFEND MEDRESES
Buradan tekrar caddeye kp bat ynnde yrmeye devam edebiliriz. ki blok
getikten
sonra solda
Feyzullah Efendi Medresesi'ni gryoruz. eyhlislam Feyzullah Efendi bu hayr
kurumunu 1700'de yaptrdna gre, bina, az nce grdmz Amcazade Klliyesi'nin
adadr. Medrese hcreleri adrvanl avluyu iki yanndan kuatr. Ana caddeye
(Fevzipaa)
srtn veren kanadnda gzel ve zgn dershane binalar bulunur. Drt stunlu bir
revakn sanda ve solunda okuma odalar yer alr. Bunlar zamannda dershane
mescid ile kitaplk binalaryd. leri olduka
belki gereinden fazla
ssldr. Avludaki alt
mermer stunlu adrvann ta iilii ok gzeldir.
Medreseyi yaptran Feyzullah Efendi'nin hayat izgisi epey inili kl olmu, ama son
ini kt gelmitir. Birka kere eyhlislamla gelip gittikten sonra zayf bir padiah
olan II. Mustafa'nn gvenini kazand ve yeniden eyhlislam oldu (1695). Mustafa
Edirne'de oturuyor, stanbul'a adm atmyordu. Onun yokluunda bakentte zellikle
sz geen Feyzullah Efendi, ilmiye tekilatnn en st kade
melerini (Anadolu ve Rumeli kazaskerlikleri, Edirne v
e stanbul kadlklar, Nakibleraflk) drt olu ile damad arasnda paylatrd;
ulemada bir eit hanedan kurmu oldu.
Ama bu durum fazla devam etmedi. Feyzullah Efendi'nin saltanat stanbul'da askeri
ayaklandrd, halk da askere katld. Azledilmesi fkeyi yattrmaya yetmedi. Padiah
II. Mustafa da tahttan ekilmek zorunda kald ve yerini, bir baka ihtilalin tahttan
indirecei kardei III. Ahmet'e brakt. Kendi boyunu aan deiimlere yol aan
Feyzullah Efendi ise olduka vahi bir tarzda ldr
ld.
Oysa bu gzel medreseye bakarken, bu kanl olaylar akla getirmek ok zor. Onun iin,
gene bu bina dolaysyla, bu sefer biyografisi ltlar saan bir baka adamdan sz
etmek istiyorum.

AL EMR EFEND
Feyzullah Efendi Medresesi 1916'da "Millet
Ktphanesi" haline getirildi. Hayrat yaptran Feyzullah Efendi ok deerli iki bin
ksur kitabn kendi kurumuna armaan etmiti. 1916'da ise Ali Emiri Efendi hayat
boyunca toplad, ou son derece seme 16,000 cilt kitab balaynca medrese Milli
Ktphane haline geldi.
Ali Emiri Efendi ilgin bir kiiliktir. Diyarbakrl zengin bir tccarn oluydu.
Genliinde babas onu dkknnda altrmak istemi. Ama mteri gelip mal sorunca,
Ali Emiri Efendi, kitap okuduu yerden, "te orada. Fiyat da u kadar. Almaya
niyetiniz yoksa beni bouna yerimden kaldrmayn", dermi. Sonunda babas bu iin
oluna ya da olunun bu ie uygun olmadn anlam.
ou Osmanl gibi devlet memuru olmu Ali Emiri. Ama akl fikri kitap biriktirmekte.
rnein
bir kitaba
takm; sahibi satmyor. Bir ikinci nshann Yemen'de bulunduunu renince, oraya
tayin edilmek istiyor. Ediyorlar. Tam gidecekken kitab satyor sahibi. Byle olunca Ali
Emiri Efendi tayini kan grevden istifa ediyor.
Geri yeniden dnyor memuriyete v
e kendi slubuyla otuz yla yakn bu ii srdryor. Halep defterdar iken (1904'te)
uzun sredir aylk alamayan memurlara dataca maa parasn hazineye geri
istiyorlar. Vicdanl Ali Emiri Efendi gene de maa datyor, sonra emre uymad iin
istifa ediyor.
stanbul Ansiklopedisinde Muzaffer Esen onu yle anlatr: "Evlenmiyen, mrnde bi
r defa
bile fotoraf kartmayan, yzne bir defa bile ustura dedirmeyen, btn hayat
boyunca siyah papyon kravat takan, gzlk yerine pertavsz kullanmakta srar eden,
ince sesli, gevrek gll, bir an iinde itidalden fkeye, fkeden neeye geebilen
bir insan"...
stanbul'da grdmz eitli binalar vesile ederek anlattm tarihi anekdotlarda
idam edenler, idam edilenler, asanlar, kesenler ounlukta. Ali Emiri Efendi gibi
hayatn kitaba adam olanlar ise yok gibi. Onun iin bu eksantrik ve sevimli adamn
hikyesini uzun uzun anlattm. Onun da herhalde iyi hatrlanmak dnda bir istei
olmamt.
1950'lerde buradaki seme kitaplar ve haraplaan baka ktphanelerdeki yazmalar
toplanarak Sleymaniye Kitapl'na aktarld. Yeni kitaplar alnarak,
Feyzullah Efendi
Medresesi, Kltr Bakanl'na bal bir kitaplk haline getirildi.
SKENDER PAA CAM

Medresenin yanndaki sokaktan aaya yryp ikinci sokaktan saa sapnca skender
Paa Camii'ne geliyoruz. Yapl 1505 olduu
na gre skender Paa II. Bayezid'in vezirlerinden olmaldr, beylerbe
yi olabilir. Sade bir camidir bu. Kare planldr; kubbe sar bir kasnaa oturur ve
pandantiflerle ana mekna balanr. Minarenin erefesi zenle sslenmitir.
skender Paa Camii, Mehmet Zahit Kotku'nun burada imamhatiplik yapmasndan beri
Nakibendi tarikatnn en kalabalk olan kolunun karargh olmutur.
FENAR SA
Buradan Halclar Caddesi'ne karak dmdz yryp Vatan Caddesi'ne kadar
gelebiliriz. Geldiimizde, kede, Bizans'tan kalan Konstantinos Lips Kilisesi'ni imdi
Fenari sa Camii olarak gryoruz. Pantokrator gibi bu da deiik blmleri deiik
zamanlarda eklenmi bileik bir yapdr. lk kiliseyi 10. yzyln sonunda imparatorlukta
yksek bir memur olan Konstantinos Lips yaptrmt. Bu imdi, kuze
ye bakan kanad oluturur. Aradan epey zaman getikten sonra Mihail Paleologos'un
kars mparatorie Teodora 13. yzyln sonunda gneydeki kiliseyi ina ettirdi. Amac,
buray Paleologos hanedannn mezarl haline
getirmekti.
lk kilisenin, olduka kurald bir biimde, be apsisli olduu anlalyor. Dtaki
apsislerden kuzeydeki zamanla yok olmu, gneye bakan ise yanna yaplan yeni kilisenin
apsisinden
biri haline gel
mi. Bylece toplam alt apsis var ve kntlar kilisenin dou kanadn
hareketlendiriyor.
Gneydeki ambulatuarl olmak zere iki kilise de Yunan ha planna gre yaplm, ama
Osmanl dneminde birok mimari zellikleri deimitir. ki nartekslidir. Gneyinde,
gney kilisesine paralel bir de galerisi vardr.
II.
Bayezid zamannda Fenari Ali Efendi tarafndan bir zaviye haline getirilmi, daha
sonra, IV. Murat zamannda eyhse'l Mahvi buray bir Halvetiye zaviyesi haline
getirip kalan manastrn hcrelerini de tekkeye evirmitir. Trke adndaki "Fenari"
ve "sa"nn kkenleri bunlardr.
Plan 15. Konstantinos Lips Kilisesi (Fenari sa Camii)
Caddeden surlara doru yrrken sol kolda Yavuz Selim'in yaptrd medrese grlr.
Binaya Selim balam, ama balad baka eserler gibi bunu da bitirmek Kanuni'ye
dmtr. Hcreler medresenin kanadn oluturur, drdnc kanatta da dershane

vardr. Btnyle
olduka sevimli ve biraz asimetrik
bir yapdr.
Caddenin ilerisinde, drt yol azndan sola sapldnda, Yavuz Selim'in kzlarndan ah
Huban Kadn'n trbesi gze arpar. Bahe iinde sekizgen bir trbe. Trbenin yannda
sevimli bir mektep binas da var (imdi bir klinik).
ah Huban, Ltfi Paa ile evlendirilmiti. Paa da gaddarlyla nlyd. Bir fahieye
ceza olarak, cinsel organna bir ameliyat yaptrnca ah Sultan buna isyan etti. kan
kavgada Ltfi Paa karsna haner ekince Kanuni onu azletti, kzkardeini de
boattrd. ah Huban da Merkez Efendi'ye intisap edip dini bir hayat yaad. Hatta
Mevlanakap dndaki tekkeyi o yaptrd.
HSREV P
AA TRBES
imdi kar sraya girip Akdeniz Caddesi'ne sapalm. Drdnc keden sola sapnca
Hsrev Paa Soka'na giriyor ve biraz sonra Hsrev Paa Trbesi'ne varyoruz.
Suriye valisiyken
Sinan onun iin Halep'te ilk ciddi (tarihi bilinen) eseri olan
bir cami yapmt. Paa'nn trbesinin mimar da Sinan'dr. Hsrev Paa ayrca Bosna
Hersek ve Rumeli beylerbeylii yapm, bu srada grevden uzaklatrlnca yemeden
imeden kesilerek intihar etmiti.
Trbe sekizgendir. Her kede tepesi stalaktitli ince
stunlar vardr. Kubbe gene sekizgen olup bir tambur stne oturur ve daha ierlek
kalr. zellikle binann tepesindeki ta iilii ok baarldr.
Hsrev Paa Trbesi'nin bulunduu keden kuzeye ynelerek Bali Paa Soka'ndan
yrynce, sada Bali Paa Camii'ne geliyoruz (Bu yol stnde, kim olduu
hatrlanmayan bir Keserci Baba Trbesi de var). Cami ayn zamanda Hma Hatun (ya da
"Sultan") Camii olarak da biliniyor. nk camiyi, kocas Bali Paa adna yaptran, bu
Hma Hatun. Hma Hatun,
kimine gre
II. Bayezid'in, kimine gre de skender Paa'nn kzdr.
Mimar konusu da aprak, nk Sinan'n Tezkire'sinde ad geiyor. Oysa bu caminin
yapld tarihte Sinan'n mimarla balam olmas mmkn deil. Dolaysyla Sinan'n
camiyi onard ya da yeniden yapt dnlebilir.
Caminin plan daha nce grdmz skender Paa Camii'ni andrr. Yangn ve deprem

felaketlerinde zarar grp 1917'de betonla kark tamir edildii iin artk pek ilgin
deildir.
MESH MEHMET PAA CAM
Ayn ynde devam edelim. sokak sonra sola sapp uzunca bir yol yryerek Eski Ali
Paa ile Mtercim Asm sokaklarnn birletii kede ve meydanlkta Mesih Mehmet
Paa Camii'ne geliriz. Bu da mimar bilinmeyen bir klasik dnem camisidir (1585). O
dnemdeki baz baka
a
nonim mimarlarn eserleri gibi bunun da hayli ilgin bir plan vardr. (Ahmet Refik, bu
caminin Davut Aa'ya "mal edildiini" syler.)
Geldiimiz yne doru arkada kalan avlusunun ortasnda her zaman grmeye alk
olduumuz adrvan verine, Mesih Paa'ya ait olduu sanlan trbe vardr. Bunun iin,
abdest musluklar da revakn altndadr. Son cemaat yeri iki revaklyken dtaki
yklmt; dolaysyla, herhangi bir ey tamayan bir sra stun duruyordu, ama imdi
yeniden at yaplm. Son cemaat yeri ou zaman olduu gibi be gzldr. Kayym ve
mezzinin odalar da avluda, iki kede, yaplmtr.
Cami eime oturtulduu iin avlunun mihrap kanad baz dkknlar yaplarak
ykseltilmitir. Ayrca, binann kendisi de hayli yksektir. Drtgen iinde sekizge
n destekli kubbe dzenlemesinin ilgin bir r
neini grrz. Yan galeriler ieri bakan pencereleri olan duvarlarla ayrlmtr. Mihrap
tarafndaki iniler olduka gzeldir.
Mesih Mehmet Paa, hadmaalktan devlet adamlna gemi, Msr Valisi olarak zu
lmyle
nam salmt. III. Murat zamannda ksa bir sre iin sadrazamla getirildi. Bu camiyi
bu sralarda yaptrd. Ayrca, Laleli'de grdmz Mirelaion Kilisesi'ni camiye eviren
de odur.
HIRKA
ERF CAM
Caminin arkasndaki Fetva Emini Medresesi'nin yalnzca ykntlar duruyor.
Bulunduumuz meydandan, Keeciler Caddesi'nden yryerek, Hrka
i erif Camii'ne geliriz. Ancak asl giri br tarafta, Akseki Caddesi'ndedir. Tanzimat
dneminin buralarda pek fazla rnei grnmedii iin (Aksaray'daki
Valide Camisi dnda) bu evrede bu ampir sluplu bina biraz artcdr. Ayrca, bu
kadar yakn tarihte yaplm bir caminin mimarnn bilinmemesi de artcdr. Ama o
dnemin hassa mimarlar olan Balyanlar tarafndan yaplm olabilir
yleyse, Msl

man kutsal emanetleri koymak iin yaplan caminin Ermeni mimar elinden kmas
isteyerek unutulmu olabilir.
stanbul'da, Hazret
i Muhammet'e ait iki hrka saklanyordu. Bunlardan birini peygamber Veysel Karani'ye
armaan etmiti. I. Ahmet zamannda getirilen bu hrka iin bu semtte bir ev yapld
(br hrka Topkap'dadr),
sonra orlulu Ali Paa bu hrkann ziyaret edilmesi iin bir hcre ile yannda bir imaret
ve bir eme yaptrd. Son olarak da Abdlmecit hrka ziyareti iin bu camiyi yaptrd
(1851'de
).
Binann, amacna uyacak ekilde grkemli olmas iin epeyce aba harcand grlyor.
Bu amaca ulald sylenemez, ama btnn
de bir sevimlilik olduu da yadsnamaz. Avlunun girii, caminin n cephesi saray
havasnda, iki minaresindeki erefelere de korint tarz stun bal havas verilmi.
Btn bunlarda o dneme zg ocuksu kitsch kendini gsteriyor.
Hrka
i erif st katta saklanyor ve ziyaret ediliyor. Burada bir Hnkr Dairesi'nden baka
Hrka'nn alnd veys ailesi iin yapl
m bir blm de var (Osmanl kadirinasl). Mihrap, minber ve krs olduka rokoko,
pembe, cilal mermer. Zamann nl hattatlarndan Mustafa zzet Efendi'nin yazlan
ile bizzat Abdlmecit'in yazd levhalar da i sslemeler arasnda.
Caminin kendisinin sekizgen
biiminde olduu, ieride daha iyi anlalyor, nk dtan baknca evreyi saran yan
binalar bu grnm kapyor.
SNAN'IN MNARES
imdi Akemsettin Caddesi'ne kp Vatan Caddesi'ne doru dmdz yryelim.
Soldaki Koca Sinan Caddesi'ne sapnca, Mimar Sinan'n kendi adna yapt kk
camiyi, daha dorusu bunun orijinal olan tek ksmn, minaresini greceiz.
Sinan kendi iin mtevaz bir cami yapm. Ama belli ki minaresine zenmi, biraz
fanteziye kam. Minare sekizgen; erefesi yok; tepede, her
yzeyde, bir pencere alyor, yani sekiz pencere var. Klah yerine de kck bir
kubbe konmu. Bylece, ok deiik ve ok irin bir yap.

Bir zamanlar bsbtn ortadan kalkan cami yaknlarda ta ve tuladan yapld. Orijinali
olmamakla birlikte gz trmalamyor. Yazlk ve klk iki blm olmas da ilgin bir
zellii. Diyanet leri'nin kard Fatih Camileri kitab bu arsada olup biten
kepazelikleri lml bir dille anlatyor. Bu ehre bunca armaan brakan Sinan'a kar,
dorusu, ok fazla ayp ilemi insanlarz. Bu ayplardan biri de ayn sokakta ve biraz
ileride duran yeni Parmakkap Camii olabilir. Burada ok eskiden bir Bizans kilisesi
varm. Kazasker Mehmet Efendi burann yknts stne kendi adna bir cami
yaptrm. 1766'da bu bina depremde yklm. Bu sefer Yenieri Aas Mustafa
Aa'nn yaptrd cami ve baka hayr eserleri de 1918'de yanm.
Sonunda, 1960
80 arasnda, imdiki cami, Kuran kursu ve kaloriferi de tamam olmak zere, ina
edilmi. Sonu, 1950 sonras Trkiye'de mimarinin
, hele cami mimarisinin, parlak bir
dnemi deil.
Bu yaknlarda Hrrem avu Camii de var. Yaknlarda olmakla birlikte yolu biraz sapa.
Sinan Camii'nden geri dnp caddeye kmak, Akemsettin'den kuzeye ynelmek,
soldaki ilk sokaa sapp onu izlemek gereki
yor. Sonunda, Keeciler Caddesi'nde, camiyi solumuzda gryoruz.
Ama, eitli onarmlarla, Sinan'n verdii biimden bir hayli uzaklam bu camiye
uramak zorunda deiliz diyorsanz, haklsnz.
Oraya giderek ya da gitmeyerek, bu tur da burada biter. Vata
n Caddesi'ne kabiliriz buralardan. imdi Vatan Caddesi olan bu grece ukur
gzergh ok eski zamanlarda tarihi yarmadann tek akarsuyu olan Lykos Deresi'nin
(Trke'de Bayrampaa) yatayd. Bu derenin stnde eitli kprler de vard.
HASTANELER V
atan ve Millet caddeleri arasnda, kendisi neredeyse bir kasaba olacak genilikte,
Gureba Hastanesi yaylr. Abdlmecit'in annesi Bezmilem Valide Sultan'n yaptrd
bu hastane zamanla alabildiine genilemi, Cerrahpaa ile birlikte stanbul'un iki
nemli tp fakltesi ve tp merkezinden biri olmutur. Ayrca, onlar kadar byk
olmayan Haseki Hastanesi ile daha yeni yaplm birok zel hastane bu evrede.
Bylece, bu blgede, Aksaray'a kadar uzanan yaygn bir ec
zane, tahlil laboratuar vb. ebekesi olumutur. nk bu iki hastane artk yalnz
stanbul'a deil, btn Trkiye'ye hizmet vermektedir. Hastaneden az nceki
retmen Okulu 1870'de kadn retmen yeti
tirmek zere kurulmutu. Grdmz bina ise 1914'tendir ve Ulusal Mimarlk akmnn
zelliklerini yanstr.
ki cadde aras ve evresi, ehremini blgesi vb. tarihi bakmdan ok zengin deildir.
Bunun Bizans zamanndan beri biraz byle devam ettii anlalyor. nk o dneme
ilikin haritalarda da burada younluk az. Fatih'in, zellikle sura yakn blgelerde

nfus younluunu artrmaya altn biliyoruz. 19. yzyl stanbul haritalarnda bu

blgede zellikle surlara yaklatka, ok sayda bostan grlyor. Ayrca, buras eski
stanbul'un "yangn yeri" diye bilinen alanlarnn da bir hayli geni olduu bir blgeydi.
Yzde doksan ahap evlerden oluan mahalleler, bir yangnda kl olur gi
derdi
hele rzgrn sert estii, korlar ve akkor haline gelmi ivileri savurduu zamanlarda.
MENDERES VE MAR
1950'lerde, Babakan Adnan Menderes, Vatan
ve Millet caddelerini amaya karar verdi. Eski
stanbul, insanlarn byk ounluunun yaya gidip geldii bir ehirdi. Otomobil veya
otobs trafii bir yana, at arabalar iin bile ou zaman yollar yeterince geni deildi.
Modernleen stanbul'da geni caddeler almas gerekiyordu. Bu iki cadde ve
bakalar, rnein sahil yolu, Menderes'in stanbul'u modernletirme yolundaki balca
giriimleri oldu. Kimi onu bu nedenle rahmetle anar, kimi de stanbul'a ok zarar
vermi biri olarak hatrlar.
Bu konuda ge
rekten "adil" bir yargya varmak zordur. Menderes dneminde tarihi korumaclk
anlay hemen hemen hi gelimemiti ve "modernleme" kavramna fazlasyla byk
bir deer ykleniyordu. Bu bakmdan, yol yapma, meydan yapma urana yktklarndan
tr belki
de fazla sulanmamas gerekir. nk sonuta bir ehirde yaayan insanlarnn,
alarnn teknolojisinin verdii imknlar kullanabilmeleri gerekir.
Gene de, iki nokta, kiisel olarak, nemli geliyor bana. Menderes ulam yeraltna
indirme kararn vermedi ya da veremedi. Oysa o tarihlerde bunu balatm olsayd,
stanbul'da bugn iyi kt bir metro kurulmu olurdu. Bu, herhalde, ehri
modernletirmenin daha cesur bir yoluydu. Metronun olmamas, yaratt ciddi ulam
glkleriyle, bu kalabalk ve altyaps birok bakmdan yetersiz ehirde, motorlu
ulam tevik ediyor. Bunun, herkesin bildii yan zararlar ayr bir konu (rnein hava
kirlenmesi gibi); ama gelime yn byle olunca, metroyu kurmak her geen gn daha
zorlayor. imdi metro iin alm b
ir iki ukurun
youn tat trafiini nasl kt etkilediini dnn.
kinci nokta ehir estetiiyle ilgili. Menderes'in babakanlk ettii on yl krdan kente,
ama kentler iinde zellikle stanbul'a gn daha nceki yllarla kyaslanmayacak
lde artt yllard. zellikle Vatan ve Millet caddeleri evresinde hzl
apartmanlama sreci bu yllarda balad. Caddeler alrken, buralar tamamen bo
alanlard. Bu apartmanlama, hl "tarihi" dediimiz yarmadada, tarihi byk lde
yolup att. Benzer sreler baka kentlerde de yaand. Bylece yalnz stanbul deil,
btn Trkiye kentleri tek bir irkin ve anonim ehir

haline geldi.
O yllarda bu ynde byk bir zlem ve bir enerji vard ve bunun sebepleri anlalabilir
eylerdi. Menderes zamannda ve onun siyasi izgisinin devamnda bu enerjinin nne,
uyulmas gereken pek az estetik l karld. Kimseye hayat hakk tanmayan bir
korumaclkta belki baz eyleri, nesneleri korursunuz, ama insanlarn mutluluunu
kstlarsnz. Menderes "bir eyler" yapmak isteyen ve yapan bir insand. ok zaman
byle insanlar eletirilir, ama bunun da hakl bir taraf vardr: "daha iyi olamaz myd?"
Olurdu, olamazd, Menderes bunlar dnmeliydi, dnemezdi...
Ama, sonuta, olan kt oldu ve bu ok ak bir biimde ortada. Bu gzel stanbul
ehrinin en gzel olmas gereken birok yeri, semti olaanst irkinleti. stelik,
irkinleme pahasna, modernleemedi de. Btn bu irkinlemenin akt ve yayld
iki ana kanal da, Vatan ve Millet caddeleri. Onun iin, kitabn bu blmnde byle
feveran etmekten kendimi alamadm.
Bylece, bu blmle, "tarihi yarmada" dediimiz, sur iinde kalan semtleri tamamladk.
Tarihi bakmdan en youn ksm doal olarak bura
syd. Ama bundan sonra gezeceimiz
yerlerde de, tarih ya da do
allk bakmndan ilgin yerler az deil.
EYP
EYP
Nihayet, ilk olarak bu blmde, surlarn btnyle dna kyoruz. Bu yzyln
ortalarna kadar Eyp, stanbul ehrinde, bir Avrupal'nn "Egzotik ark" kavramna en
uygun decek
semtti.
nk Eyp ncelikle dini bakmdan nemli bir yerdi. Ziyaretilerinin byk ounluu
Trk olmakla birlikte, saylarnn okluu bakmndan slam dnyasnn en kalabalk
"dini ziyaret" yerlerinden biri olan Eyp Sultan Camii'nin bunda byk bir pay vard,
hl da var. Ayrca Eyp, trbeleri ve mezarlklaryla da nlyd. Mezarlklar dnyann
her yerinde, bulunduklar blgeye bir "te
dnya" atmosferi kazandrr.
Ne var ki, plansz ve ngrsz giriilen sanayileme, 19. yzyl sonlarndan balayarak,
Halic'i
mahvetti. "Altn Boynuz"u ar kokulu ve irkin renkli bir su paras haline getirdi. Bir
zamanlar oka balk tutulan bu girintide canl kalmad. Hl da temizlenip
temizlenemeyecei, temizlemek iin
baka yerleri de berbat etmeden

nasl bir yol izlenm

esi
gerektii belli deil. Bunun yan sra, tepelere yaylan irkin gecekondu binalar Halic'in
bu taraflarnn mistik iirselliini hemen hemen tamamen ortadan kaldrd.
KPR
Hali'teki kprnn sonuncusu, Boazii'ndeki ilk kpryle "ayn zamanda,
gney aya
Ayvansaray
Eyp arasna gelecek ekilde yaplmtr.
Byk ehirlerin corafyalar bu gibi ulam kanallarn uzun yllar boyunca
belirleyebiliyor. Geen yzyl ortasnda burada gene bir kpr yaplmt. Galata gibi
dubalar stnde duran ahap bir kpryd bu da. Bir Ermeni zengini tarafndan
yaptrlan kprnn ancak on yllk,
belki de daha az (1853
63) mr olabildi. Gnmzde onu hatrlayan
yok gibi, ama rnein stanbul'un en eski fotoraflarn eken Robertson'n
fotoraflarnda Ayvansar
ay
Halcolu Kprs'n grebiliyoruz (ve bu srada Unkapan'nda kpr yok).
YAVEDUD
Ayvansaray kprsnn dibinde, fazla zellii olmayan ahap Abdlvedud Camii var. Bu
haliyle olduka yeni saylr. Ama Abdlvedud hikyesi ilgintir. Bir sylentiye g
re Buhara'dan
mritleriyle gelip stanbul kuatmasna katlm bir ermitir; tam kart sylentiye
gre de, stanbul iinde bulunup kuatmann 53 gn srmesine sebep olmutur. Kou,
akla yakn bir yorum yaparak, bu hikyenin, ehrin direncini bir Mslman ermile
aklama gayretinden kaynaklanabileceini sylyor.
Bu hikyeye gre fetihten sonra, Ayasofya'da, Terlerdirek yannda nur yzl bir
cesedin yatt grlr. Ak ve Kara emseddin'ler ve herkes bana toplanr. Adnn
Yavedud eklinde yazl olduunu
grrler. Gasletmeye kalkarlar ki, "Merhum magsuldr, hemen defnedin" diyen bir
seda iitilir. Tabuta koyup bir kaya bindirirler. Kayk yelkensiz ve kreksiz harekete
getii gibi soluu Eyp yaknlarnda alr. Bununla da bitmez: bu cevval ermiin tabu
tu karaya
yanaan ka
yktan kendi kendine hoplad gibi orada yeni kazlm bir mezarn iine girip yatar.
Bylece Yavedud ya da Abdlvedud kendi iini kendi grr, cemaate yalnz toprak
atmak kalr.

Biraz ieride olan bu trbe, zamanla harap hale gelince, Abdlaziz'in annesi
Pertevniyal Sultan
bugn grdmz trbeyi yaptrmtr.
Yavedud'dan sura paralel olarak gneye yrdmzde, Eyp'n Nianc mahallesine
yaklarz. Buralar yeni geen yollarla epey deimi blgelerdir. Ama Eyp'e dini
karakterini
veren tekkelerin, dini yaplarn toplat mahalledir.
Daha nce surlar gezerken Erikap maksemine gelmitik. Onun tam karsnda, gene
eski tandklardan birinin mezar ve mescidi var: aramba'daki Ayios oannis
kilisesinin camiye eviren Hrami Ahmet Paa'nn. Ahmet Paa, 16. yzyl sonu
sadrazamlarndan Siyavu Paa'nn yannda yetimiti. Onun yaptrd tekkeye, 18.
yzyln yarsnda, Uaki tarikatndan Cemaleddin Efendi yerlemi ve tarikatn
stanbul'da yaylmasn salamtr. Artk kitabn sonlarna yaklatmz iin eski
tandklara daha sk rastlyoruz. Cemaleddin'in torunu Selhaddin Uaki'nin mezarn,
Zcyrek'te, Tahir Aa Tekkesi'nin naziresinde grmtk.
Buradan Krmi emesi zerinden Eyp'e doru ynelince, Krmi Hseyin Efendi'nin
deiik ve yakn dnem trbesini grebiliriz. Yer
den ykseltilmi platformda on mermer stunla, ak bir trbe. eitli kadlklarda
bulunan Hseyin Efendi nl Halet Efendi'nin babasdr.
Davutaa Caddesi'nde Davut Aa Mescidi'ne (plan Sinan'dan kalmadr) ve Sertarik
Tekkesi'ne gz atarak saa, Haydar Baba Soka'na yneldiimizde burada da birka
eski esere rastlarz: Kanuni dneminin Semerkantl Nakibendi eyhi Baba Haydar
adna yaplm mescit ve tekke ilgintir. Az ileride Hac Beir Aa Darlhadisi grlr.
Beir Aa Lale Devri'nin darssaade aalarndandr. Yap iyice harap durumdadr.
Buradan Balc Yokuu'na getiimizde, gene iyice harap halde, Afife Hatun Tekkesi'ni
grrz. Sefir Abdnnafi Bey'in annesi adna, 19. yzyl ortasnda kurduu bi
r tekkedir. DEFTERDAR
Geri dnp Haydar Baba'dan yryerek, asl Eyp'e varmadan nce, kyda Defterdar
denilen semte gelebiliriz. "Defterdar" ad, Kanuni Sleyman devri defterdarlarndan
Nazl Mahmut elebi'nin burada yaptrd camiden kalmtr. Sinan'n olduu bilinen
cami 18. yzylda yanp yeniden yapld iin tarihi bakmdan ilgin bir yan
kalmamtr. Mahmut elebi minare klah stne pirinten bir hokka ve kalem
koydurmutu. Caminin yannda Mahmut elebi'nin ak trbesi vardr.
Eski fotoraflarda, bu kynn, balayan sanayilemeye ramen gzel yallar ve
saraylarla dolu olduunu grebiliyoruz. Bunlar zamanla yand ve 20. yzyla Defterdar

Eyp eski ann byk lde kaybederek girdi. 1980'lerde stanbul Belediye Bakan
olan Bedrettin Dal
an da,
benim kiisel kanma gre, Hali boyunca uzanan snai yaplar kaldrmakta biraz fazla
azimli davrand. Bu blgede sanayinin durdurulmas, pek ok pisliin kaldrlmas
gerekten gereki
yordu ve Bakan bu bakmdan vlmeyi hak etmektedir. Gelgelelim
, bir irkinlik bile,
insanlarn mekn nasl kullandklarn gsteren tarihi
etnografk bir kanttr; yerine yalnzca
ot dikip park yapmak, fazla hayal gc iermeyen bir zmdr. Hali'teki
fabrikalardan
bazlar korunarak buras Trk sanayileme tarihinin ak hava mzesi haline
getirilebilirdi. Baz uygun binalar da ufak tefek rtularla
Londra'da, Camden Town ve Chalk Farm'dakiler gibi
kltrel kurumlara, tiyatrolara vb. dntrlebilirdi. Nitekim Dalan ykmn sonuna
doru yerinde bir kararla eski
Feshane binasn ve birka bacay ayakta brakt. Feshane
i
Amire en eski Osmanl sanayi kurulularndan biriydi. Osmanl
Trk tarihinin ilk radikal
Batllamacs II. Mahmut 1826'da Yenieri Ocan ortadan kaldrmay baarnca,
yeni ordusuna serpu yaptrmak zere bu fabrikay kurdurdu. Batllama, Osmanl
Trk tarihinde,
d grne, anlalmas bazen gleen bir nem kazandrmtr. II. Mahmut,
muhtemelen Mora'da ortaya kan, ama Magrib lkelerinde de kullanlan fesi
Trkiye'ye getirtti (imal
edecek Tunuslu ustalarla birlik
te). O ada yeni olan fesin kullanlmas tepki grm, onu bir Rum bal olarak gren
halkn bunu giymeye almas zaman gerektirmiti. Yaklak yz yl sonra Mustafa
Kemal fesi yasaklayp halkn apka giymesini istedii zaman da ayn tepkiler bir kere
daha yaand. Bu sefer de fesin Trk milletinin simgesi olduu sylendi. Zamanla iyice
genileyen fabrika Cumhuriyet'ten sonra tabii fes deil, baka dokuma rnleri retti.
Bu yaknlarda yar ykk binas, bir kltr merkezi ol
mak zere restore edildi. Defterdar'da bu
fabrika devlet yatrmnn, Cibali'de sigara fabrikas ise yabanc sermayenin Hali
boyunda iki ciddi rneini gsteriyor.
Ykmlardan sonra epey tenhalaan ky boyunca biraz daha ilerle

yince Cezeri Kasm Paa

Ca
mii'ne gelinir. Kasm Paa da defterdarlk, sonra vezirlik yapmt. Caalolu
meydanndaki, yaknlarda yeniden yaplan camiyi de o ina ettirmiti. Bu cami olduka
eski, 1515'ten, ama iindeki iniler 18. yzyl balarnda Tekfur Saray'nda yaplm.
Bunl
ardan bir pano Kabe'yi
resmetmektedir ve 1726 tarihi ile birlikte yapann imzasn (znikli Osman olu
Mehmet) tar.
Daha ileride iki kk, biri byk, cami daha var. Kklerden Kzl Mescit 1581'den,
Silahi Mehmet Bey'inki ise aa yukar bir yzyl sonrasndan kalma. Camiler sade ve
iddiasz, yalnz ikincinin minaresi stanbul'da bildiimiz cami minarelerinden ok farkl:
altgen ve erefesiz.
ZAL MAHMUT PAA KLLYES
Sra sra ta ve tuladan ina edilmi byk cami ise Zal Mahmut Paa adn tayor ve
Sinan'n
eseri. Cami bir klliyenin iinde (biraz fazla) dikdrtgen ve bir hayli yksek bir bina.
Kasnak ve
kubbenin bu iri kym dikdrtgene oturu biiminde Sinan'n her zamanki estetii, daha
dorusu zarafeti eksik kalm gibi. Gene de, Zal Mahmut Paa Klliyesi ilgin ve
grlmeye deer bir yapdr. Sinan'n (ve daha sonra baka mimarlarn) zellikle
engebeli arazide yaptklar, zellikle klliye karakteri tayan binalarda grlen o ok
sevimli, cana yakn asimetri burada da vardr.
Caminin
yan galerilidir. Yksek olduu iin, drt sra penceresi vardr. Bunlar, i meknn bir
hayli aydnlk olmasn salar. indeki oymal mermer minber, mihrabn ini bordr
orijinaldir. Son cemaat yerinde, ortada tekne tonoz, iki yannda ikier kubbe yer alr.
Ortas adrvanl olan bu avlu ayn zamanda medresedir. Buradan, kuzey tarafndaki
merdivenle alt medreseye (bu, L biimindedir) ve paa ile kars, II. Selim'in
kzkardei ah Sultan'n
trbesine inilir.
Zal Mahmut'un Osmanl tarihindeki yeri pek sevimli deildir. Kanuni Sleyman,
Hrrem'in zorlamasyla, en byk olu Mustafa'y ldrtmeye karar vermi, pusuya
den Mustafa cellatlarna direnmi, bu arada arkadan saldran Zal Mahmut
ehzadenin direncini krmt. Bu pis iin dl olarak paala ykseldi. Mustafa'nn
lm, saltanat yolunu II. Selim'e am oldu. Onun kzkardeiyle evlenmesi de bunun
dl olmal.
Zal Mahmut Klliyesi'nin hemen arkasnda, bu sefer de III. Selim'in kzkardei olan

bir baka ah Sultan'n 18. yzyl sonunda yaptrd kk ve barok bir klliye var;
mektep, trbe, sebil ve emeden oluuyor.
Plan 16. Zal Mahmut Paa Klliyesi.
yandayken Bahir Mustafa ile nianlanm, ama bir yl sonra paa idam edilmiti.
Yedi yanda Nianc Paa'ya nianland; o da bir yl sonra idam edildi. Sonunda, 17
yanda Mustafa Paa ile evlendi
rildi (Paa cesur adam olmal).
Silahi Mehmet Paa'dan az sonra Nakka Hseyin Paa Trbesi, sonra da Kzl
Mescit'in yanndan geerek yola devam ettiimizde artk asl Eyp'e ve ona farkl
atmosferini veren
trbelere geliyoruz. Az ileride, medrese, tekke ve trbeden oluan, haziresi de olan
Cafer Paa Klliyesi karmza kyor.
SOKOLLU KLLYES VE TRBELER
Sokollu'nun, trbesini camilerinin yannda deil de, bir medrese ile birlikte
bulundurmay setii anlalyor. Cafer Paa Klliyesi'nden sonra onun klliyesine
geliyoruz. Burada medreseden baka Kur'an okulu olan darlkurra binas ve birok
mezar grlyor. Binalar olsun, bahe olsun, son derece zevkli. Karsnda onu izleyen
vezirlerden Siyavu Paa'nn trbesi var. Gene Sinan elinden kma olan bu trbenin ii
znik'in parlak dneminin inileriyle kapl. Mezarlklarla kapl bu kk alanda Pertev
Paa'nn trbesi de ilgin yaplardan. Srayla Selim Paa'nn, Mehmed Paa'nn, Ferhad
ve Abdurrahman Pertev
paalarn trbelerini karmakark mezarlar iinde gryoruz. Buradan sola
gittiimizde Sal Abdlkadir Efendi Camii, Zal Paa Caddesi'nin devam olan
Kalenderhane'de ise, bu caddenin adn ald Kalender
hane
Tekkesi'ni gryoruz.
Tekke zaman zaman yaplan eklere ramen, temelde Lle Devri barokunun zelliklerini
yanstr. ilgin ve gzel bir klliyedir.
Eyp Sultan Camii'ni sonraya brakarak ilerisine geelim ve Boyac Soka'ndaki ilgin
yaplara bakalm. Burada bir 19. yzyl yaps olan Hasan Hsn Paa Tekkesi, Kitaplk
ve Trbesi'ni gryoruz. Bu sokakta en gsterili yap Mihriah Sultan'n klliyesi. III.
Selim'in annesi olan Mihriah'n imareti, stanbul'da hl yoksullara yemek veren tek
imaret olarak kald. Ampir tarzda yaplm Hsrev Paa trbesi 1839'dan. Tunuslu
Hayreddin Paa'nn trbesi ve emesi ise daha yakn bir tarihten. Sultan ailesinden
Adile Sultan, trbesinde kocas ve kz ile birlikte. II. Mahmut'un kz ve
pek gzel olmasa da

iir yazan tek hanm

sultan
olan Adile Sultan'a bu kitabn baka b
lmlerinde de rastlayacaz. Btn bu trbeler, imparatorluun son dneminde Eyp'te
gmlmenin neredeyse kural haline geldiini gsteriyor. Gene buralardaki Ayas Paa
ak trbesi, Mimar Sinan'n stanbul'da yapt ilk mimari eserdir. Bunu yaptktan
sonra mi
marbala tayin edilmitir. Denize doru yrmeyip saa saptmzda Sultan Reat'n
zevksiz grkemli trbesini de gryoruz.
Padiahlar arasnda II. Bayezid Eyp'te gmlmek istemi, ama olu Yavuz Selim bu
isteine kulak asmayp kendi camisinin arkasnda trbe yaptrmt. Bylece, Eyp'te
yatan tek padiah, Trkiye'de len son padiah olan Reat'tr.
Yolun devamnda, iskeleye doru Ebussuud lkokulu, Kaptan Paa Camii gibi kendi
bana ilgin binalar vardr. Bu camiye son eklini verdiren, az nce trbesini
grdmz Bozcaadal Bahriye Nazr Hasan Hsn Paa'dr. Daha aalarda ise air
Fitnat Hanm ve Hubbi Hatun
trbeleri var. EYP SULTAN
Semtin balca ant Eyp Sultan Camii'dir. Ebu Eyyb Ensari,
Hazreti Muhammet'in
arkada ve sancaktaryd. 674
78 arasndaki, stanbul'un Araplar tarafndan ilk kuatlmas srasnda lm ve bura
da gmlmt. Fatih Mehmet'in ehri kuatmas srasnda mezar yeniden bulundu ve
imdiki trbe ve cami de bu noktada yaptrld. Mezarn bulunmasyla ilgili eitli
hikyeler vardr. Bunlarda, Fatih'in hocalarndan Akemseddin'in de ad geer. Evliya
elebi'ye gre Akemseddin uykuya dalar, uyannca da mezarn o noktada olduunu
bildirir. Toprak kazlr, mezar ve iinde Eyb'n bozulmam cesedi bulunur. Bunun
biraz deiik versiyonunda, Akemseddin, dnde grd noktaya ubuk diker. Bir
nedenle ubuun yeri deitirildii halde gene oray bulur; kazlnca mezar ortaya
kar. te yandan,
dikilen ubuklar da byyp
imdinin ulu aalar haline gelir.
Aslnda bu mezarn yerini Bizansllar biliyor, ona sayg da gsteriyorlard. Zaten sz
konusu kuatmann kaldrlmasnda, bu mezarn korunmas, Araplarn koullar
arasndayd. eitli tarihlerde eitli Arap gezginleri de bunun byle olduunu
yazmlard. Gene de, Fatih ordusunun moralini ykseltmek iin byle kk bir oyun
oynam olabilir. Fetihten ksa bir sre sonra cami, trbe ve klliyeyi yaptrd
biliniyor.

Eyb'n ad burann ksa srede stanbul'un Mslmanlar iin kutsal bir yer olmasna
yetti. Osmanl padiahlar tahta getikleri zaman burada Osman'n klcn kuanrlard
(Peygamber'in, Halife mer'in, Yavuz Selim'in kllar da kullanlmtr). evrede
Bizans dneminde de kk bir yerleim olduu biliniyor. Bu yerleim geniledi. Eyp,
"bilad
selase"den biri haline geldi. Bu " ehir" ya da "belde", surii stanbul'u evreleyen
Galata, skdar ve Eyp'tr. Bunlarn her birinin bir "kad"s vard (onun iin "kaza"
denirdi).
Cami 18. yzylda, muhtemelen
Fatih Camii'nin de yklmasna yol aan byk depremde fazlasyla hasar grd. 19.
yzyln banda onarmdan geti. Onarm yaptran III. Selim'di. Bylece bina zgn
zelliklerini byk lde kaybetti. Ancak, Sinan'n Azapkap'dak Sokollu Camii
planna epey yakndr; bu bakmdan, dnemin br barok yaplarna pek benzemez.
Minareleriyse, III. Ahmet zamanndan kalmadr. Klliyeden bugne kalan, trbe
dnda, hamamn bir ksmdr. Trbe de II. Mahmut zamannda onarmdan gemitir.
Os
manl
tarihinin pek
ok nemli kiisi bu trbeye ok deerli avizeler, amdanlar, ask ve levhalar armaan
etmilerdir.
stanbullu ya da stanbul'u gezip grmeye gelen Mslmanlar iin Eyp balca dini
ziyaret merkezidir. Erkek ocuklarn snnet ncesinde buraya getirilmesi
balca geleneklerdendir, ama zorlu bir maa kacak bir futbol takmnn
oyuncularndan ifa arayanlara kadar herkes buraya gelir. Bu bakmdan, her zaman,
ehrin en kalabalk yerlerinden biridir. Cami ve evresi hncahn dolu olur.
"LADN" EYP
Bt
n dini nemine ramen Eyp semti gayrimslimlerin de otur
duu bir semtti; Bulgarlar, Ermeniler de yaam, zellikle Bulgarlar bahecilik ve
mandraclk yapmlard. Bu mandralar nedeniyle eskiden Eyp kayma da nlyd.
Gene ok nl olan Eyp kebaplarnn dkknlarnn sraland ar iinde kaymak
dkknlar da vard. stanbul'un eitli semtlerinde gvenlik gleriyle ke kapmaca
oynayan fuhu erbab da bir aralk kapa Eyp'e atm, bu kaymak dkknlar da
buluma yeri haline gelmiti. eitli zamanlarda kadlar, hatta padiahlar, bu buluma

yerlerine kar harekete gemilerdir. Kebaplar, kaymaklar, 1950'lere gelinceye

kadar ortadan kalkt.
Eyp oyuncaklar biraz daha devam edebildi. Daha Evliya elebi zamannda burada 100
kadar
oyunc
ak dkkn vard ve oyuncak imalathaneleri de evrede toplanmt. Her trl ddk,
davul, tahta araba, beik, topa, hacyatmaz burada yaplr, btn lkeye buradan
dalrd. Ama gnmzn yeni oyuncaklar karsnda bunlarn bir ekicilii kalmad i
in Eyp
oyuncakl da bir sre nce sona erdi.
MEZARLIKLAR
Eyp Sultan Camii'nden ileriye ve yukarya gidince, mezarlklara dalarz. Bu tepenin
sonunda, Pierre Loti'nin gittiine inanld iin onun adyla anlan, bir hayli
turistiklemi kahve vardr. evre srtlar, Halic'in bu yresi, blmn banda andm
sanayileme tarzndan tr ekiciliini iyice kaybetmi durumda, gene de, Halic'in
azna doru bakldnda buradan iyi bir stanbul manzaras seyretmek mmkn.
Kahvenin ilerisinde, ayrca, Karyad ve Kagari tekkeleri vardr. Her kltrn bir
"lm alt
kltr" olur. slam, hayatla lm birbirinden fazla ayrmamaya alan bir gr ve
anlay gelitirmitir. "Bugn buradayz, yarn yokuz," tavandadr. len insan, topraa,
yani balangca dner. Tabut, bu dn gletirmeyecek ekilde, olduka derme
atma yaplr ve mezara konduktan sonra aralk braklr. Hristiyanln bahe gibi, ok
bakml mezarlk anlay (ve btn o muhkem tabutlar) slam'da yoktur. Geleneksel
mezarlklarda, taa
, lenin,
hayatta giydii balk tr oyulurdu. lmle ilgili, bundan baka bir ss, dekorasyon
bulunamazd. Bugnlerde baz me
zarlklarda grlen, byk, ev gibi, mermer mezarlar Bat
etkisinin rndr. Greko
Latin kltrnde mezarlk, nekropolis, ehir
dnda olurdu. Yerleikleirken Trkler de bu gelenei benimsediler. ehir iinde,
ancak cami hazireleri ya da varlklar baz rastlantlara dayanan tek tk kk
mezarlklar grnr. Ama byk mezarlklar sur dndadr
ya da,
Anadolu yakasndaki Karacaahmet gibi, bir zamanlar ehir d saylan yerlerde.
Az nce uradmz Karyad Bayr'nda bir "Cellat Mezarl" vard. Bu sevimsiz
meslei icra edenlerle ayn yerde gmlmek, belli ki, stanbul halkna sevimli

grnmemi. Bu mezarln
nemli bir ze
llii de talarnn yazsz olmasdr.
Mezarlkta en sk rastlanan aa servidir. Bunu Trkler bakalarndan alm olabilirler,
ama zamanla servi Trk mezarlnn tanmlayc zellii haline geldi. Aalarn dallar,
yapraklan
ne kadar yayvan olursa, topr
ak altnda kkleri de o kadar yaylr. nce uzun servi bu bakmdan uygun grlm
olmal; kkleri derine doru inip mezarlar bozmaz diye. Yahudiler gibi hi aasz
mezar da Trkler'e kasvetli gelmi olmal; byle formle edilmi bir inan olmamakla
birli
kte, aalarn topraa soluk aldrd, bunun da llere hava aldrd yolunda bilinalt
bir eilimin sonucu olabilir bu.
Ama sonuta Trk mezarl bakmsz, karma kark bir yerdir. Talar st ste
devrilmitir, dar geitleri ot brmtr. Bu hava, m
e
zarln her trlsnn zorunlu olarak akla getirdii lm kavramna bir doallk
kazandrr. Ayrca, vaktiyle ehir dnda yaplm olsa bile, yaanan hayatla i iedir
mezarlklar. Eski fotoraflarda olduu gibi imdi de, aatan aaca balanm amar
ipleri bile grebilirsiniz. Btn bunlar, hayatla lm ayran izginin, bireysel hayatta
olmasa da, genel kltrde epey belirsiz olduunu vurgular.
SUR DII MARMARA KIYILARI
SUR DII MARMARA KIYILARI
Yzyllar boyunca, sur dna kldktan sonra, Silivri ve Tekirda ynnde sralanan
eitli ky ve yerleimlerin stanbul'la herhangi bir ilikisi olduu dnlmemiti.
rnein Bakrky'n stanbul'un bir paras olmas sz konusu deildi. stanbul her
zaman g alan bir ehir olup buda yerleik dzende sorun yaratt iin, ehre giri
denetim altnda tutulurdu. Trakya tarafnda Kkekmece Gl ve stndeki kpr
byle bir denetleme noktasyd. Bostanclar burada bekler, gelenleri durdurup nereye
gittiklerini sorar, stanbul'a gelenlerin ktlarn gzden geirirlerdi. ehre
yerlemek iin gelenlerin hem geldikleri yerin otoritelerinden izin almalar, hem de
stanbul'da kendilerine kefil bulmalar gerekiyordu.
Bu yzylda durum deimeye balad: stanbul her yne olduu gibi bu yne dor
u da
byd. Sre gittike artan bir ivmeyle geliti ve sonunda Kkekmece de ehrin
biraz uzaka bir mahallesi haline geldi. Karayoluyla birlikte 1950'lerde almaya
balayan banliy treni de bu btnlemeyi hzlandrd. imdi, sur dndan balayarak,

ky boyunca uzanan semtlere hzlca gz atalm.

KAZLIEME

Kazleme eskiden "nefes kesen" bir yerdi. Gzelliinden deil, kokusundan. nk ok

eski zamanlardan beri ehrin ana mezbahas burada kurulmu, deri ileyen debba
esnaf da,
derinin ana k
aynana yakn olan bu blgeye yerlemilerdi. Trke'de yerlemi, "tabakha
ne"ye yetitirilen nesne ile ilgili deyim, bu gibi yerlerin kokusu hakknda fikir verir.
Kazleme'deki debbahane hakknda olsun, kokusu hakknda olsun, Evliya elebi de,
gnm
ze kadar gelen durumu bilenler iin aina szler syler: "Amma bu kasabann bed
kokusuna alamayanlar bir an dursa helak olur. Fakat ehalisine o bed rayiha misk
amber kokarm."
Bu yaknlarda, Kazleme'nin dericileri, epey iti kakla, Anadolu yakas
nda uzaka yerlere
yerletirildi. Eski tabakhaneler ykld ve burada yeil bir alan ald. Bundan sonra ne
planlandn bilmiyo
rum.
lenmi, ceket, yamurluk vb. haline gelmi deri, zellikle stan
bul'da bavul ticareti yapan
Dou Avrupa turistlerinin
itahn ayordu. Ama o hale henz gelmemi ham deri bir hayli iri kym olduklar
anlatlan sanlarn itahn kabartmaktayd. Deri imalathanelerinin kapatlmasyla bu
sanlarn ehre dalaca tehlikesi ciddiyetle tartld. Herhalde geerli bir

zm bulundu ki "Kazleme'nin Kavalcs" tarznda efsaneler domadan olay kapand.

Evliya elebi, semtin adnn kaynan da betimler: "Bu kasabada bir emenin kemeri
altnda drt keli bir beyaz mermer zerinde stad mermer bir kaz tasvir etmitir
ki o eme Kazleme diye ma
ruftur".
Eskiden beri mahallenin merkezinde duran bu eme ykmdan sonra, evresi alm
olarak, hl orada duruyor. nandrc olmasa da gzel bir hikyesi var: stanbul
kuatmas srasnda su sknts bala
m (stanbul'da su skntsnn sonu yoktur zaten); sakaba, uuan kazlar grnce,
"Bunlarn konduu yeri bulun, orada su vardr", de

mi. Sahiden de, kazlarn konduu yerde su bulmu ve oraya bu e

meyi yapmlar.
Aslnda, kaz kabartmal emenin tarihi ok daha yeni:
1557'de Mehmet adnda biri yaptrm. Kazleme zaten sulak bir yer; btn salhane
ve tabakhane ilerini yapmak iin bu yeri semelerinde de su bolluunun pay olmal.
Suya ilikin bir de Hristiyan (Rum) efsanesi var. Yal bir Rum kadn hastalanyor,
gece st ste ayn ryay gryor. Ryasnda melek gibi gzel bir kadn ona
Kazleme'ye gidip ykanmasn sylyor. Kadn gidiyor, bir bostandan ona verdikleri
suyla ykanyor (masallarn gerekilii byledir: hikyeden, burada bostan kuyular
olduunu anlyoruz, yani sulaklk vurgulanyor). O gece, drdnc ryada, ayn kadn,
Ayia Paraskevi olduunu aklyor ve kaynayan suyla ykanmasn salk veriyor. Bylece,
bu tip masallarda olmas gereken her ey oluyor: Pnar bulunup ayazma kuruluyor,
hasta
iy
ileiyor vb. Bu da, orada hl duran Ayia Paraskevi Kilise ve Ayazmasnn hikyesi.
Deri imalathaneleri kalktktan sonra, aklkta, baz tarihi ve yar tarihi yaplar kald.
Fatih zamanndan olduu sylenen caminin, rnein, minare pabucundan baka eski y
eri yok. Buna
karlk yar ykk Kazleme Hamam daha eski bir bina. Yedi ehitler Kabristan,
birok benzerleri gibi, II. Mahmut zamannda bulunup onarlm. Derya Ali Baba
Trbesi, Kasaplar Mescidi, Perian Baba Tekkesi kalan birka eski yapnn grece ilgin
olanlar.
ZEYTNBURNU
Kazleme'den sonra stanbul'un en eski sanayi ve gecekondu blgelerinden
Zeytinburnu'na
geliriz.
Zeytinburnu 1949'da sanayi blgesi olarak seilmiti. O zamann stanbul'unda,
burasnn ehre ok yakn olduu dnlmemiti. 1950'lerde kararn sonular grld
ve hzl gecekondulama balad. Bunu takviye eden olaylar da oldu: Balkanlar'dan o
yllarda gelen gmenlerin ve Aksaray istimlkinde evlerini kaybedenlerin buraya
yerlemesi gibi. Bu gelime sonunda Zeytinburnu 1957'de ile yapld.
Eski stanbul'da mezarlklar sur dnda younlayordu. Zeytinburnu da 1950'lere
kadar byle bir blgeydi. 1950'den sonra denize yakn ksmlar gecekondulat; daha
kuzeydeki mezarlklarn ou naslsa kalabildi. Bu kitabn "Surlar" blmnde
uradmz Balkl gibi semtler ve mezarlklar aslnda Zeytinburnu lesi'nin snrlar

iindedir. Gene o blgede Balkl Rum Hastanesi ile Yedikule Ermeni Hastanesi vardr.
Zeytinburnu dolaysyla "gecekondu" olgusu stne ksaca birka ey sy
lenebilir.
Bu konut tipinin ad, Trkiye yasalarnn baz zelliklerini yanstyor: ats konmu bir
evi ykmann prosedr daha g. Dolaysyla adam gelip bir gecede aty konduracak
biimde evini yapyor, geri kalann sonra bitiriyor. Deyim ok sevimli ve Trkiye'nin
havasna uygun. Ama gereklii tam yanstmyor. Krdan kente g bu lkede
1950'lerde hzland. Bu tarih, sanayilemi lkelere gre getir, ama baka birok
nc Dnya lkesinde ayn yllarda ok benzer gelimeler grlmtr. kinci Dnya
Sava'ndan sonra sanayileme ideolojisi ve pratii yaygnlat. Trkiye'de de
kentleme bu yllarda balad ve hzlanarak devam etti. Ge
cekondulama, bu kentlemenin biimini oluturdu ve en byk pay, doal olarak,
stanbul'a dt.
"Gecekondu" dey
imi, karanlkta, grnmemeye alarak kendine ev yapan adam (aileyi) anlatyor. Bu
durum geree ok aykr deil, nitekim hl "gecekondu" ykmlar oluyor, gecekondu
halkyla ykma gelenler arasnda arbede kyor. Ama bu "kanunsuzluk", temelde,
devle
tin ve baka yetkililerin gz yumduu ve gz yummak zorunda olduu bir
kanunsuzluktur. nk zaten btn sistem bu insanlar krdaki yerlerini brakp
buralara
gmeye itmektedir. Yne
timin (merkezi ya da yerel), gelen bu insanlara konut salamas
gerekme
ktedir. Bu yaplmamakta ve insanlar bildiklerine, imknlarna gre kendi evlerini
kendileri ina etmektedir. Onun iin de, art arda karlan
eitli yasalarla, ou hazineye ait topraklar stne yaplm gecekondular
yasallatrlmtr.
lk gecekondular
ilgin ve sevimliydiler. Ekonomik rasyonaliteye ne dereceye uyduklar tartmaldr.
Baka pek ok biimde kullanla
bilecek geni arazileri kaplyorlard (ama daha st snflarn eseri olan yeni "yazlk
siteler" de benzer bir eyi deiik bir alanda yap
yor).
Ancak, "ekonomik rasyonalite"ye uygun olduu kansyla yaplm baka konut tiplerine
oranla, insani kullanma daha uygundular. Geni ve bo arazilerde kurulduklar iin, Bat
lkelerinde "sosyal konut" adyla dikilen ve ilerinde yaayanlarn btn "sosyal"

eilimlerini yok eden kuleler gibi dikine uzamalar gerekmemiti. Byk ounluunun
baheleri vard. lgin bir zellikleri de deikenlikleriydi. Yukarda deindiim zor
koullarda yaplyorlard ve bu aamada sorun eve benzer bir eyi en ksa zamanda
ortaya karmak olduu iin balangta olduka entipften, uyduruk binalar
grnyordu. Ama bu ilk glkler atlatlp az ok bir gven duygusu gelince, evi geni
letmeye, gelitirmeye balyorlard. Bu durum bu
konut tipine organik bir zellik veriyordu: zaman iinde, imkn ve ihtiyalara gre,
byyen ve
gelien bir bina!
Uzak ve yabanc bir otoritenin belirli bir hesaba gre yaptrd konutlara edilgin bir
biimde yerlemekten farkl bir psikoloji yaratm olmaldr bu zgl koullar.
"ehirlileme"yi ayn
anda hem geciktir
mi, hem de okunu grece hafifletmi olmaldr.
Yeni yerleimlerin ounda hemerilik ilkesi etkili oldu, bir gecekondu blgesine
Anadolu'nun belirli bir yerinden gelen insanlar birbirlerinden tevik ve destek grerek
yerlet
iler; bu da,
modern ehrin balca zelliklerinden biri olan anonim bireyler topluluundan farkl bir
yap retti. Bu yapda krsal alkanlklar daha uzun yaama frsat buldu.
te yandan, yeni yerleim blgelerine yerel ynetimin olmazsa olmaz "kent" hiz
metlerini
getirmesi de hayli uzun zaman ald. Yol, su, kanalizasyon gibi kolaylklar alabildiine
gecikti. Yllarca, gecekon
dulular, rnein emelerden su doldurup kovalarla evlerine tadlar. Trkiye'de
demokrasinin btn aksaklklarna ramen, gene de
seim mekanizmas, uzun vadede, bu blgelere baz altyap hizmetlerinin ulamasn
salad. Kalabalklar buralarda toplanyordu artk ve oy almak iin hizmet vermek
gerekiyordu.
Bu anlattklarm stanbul'da ve Trkiye'de "gecekondulama" dediimiz srecin
"klasik"
saylmas gereken erken aamas iin geerli. Bireysel zamanda olmasa da, toplumsal
zamanda "ksa" olduunu syleyebileceimiz bir srede bu yaplanma da deiti.
Artan nfus ve bu nfusun bata stanbul, byk ehirlere g ehirlerde toprak
rantn olaanst derecelerde artrd. Byle olunca, toprak stne speklasyon

olabildiine younlat. Btn bu toplumsal kargaa iinde bunun "Mafioso" nitelikler

edinmemesi mmkn deildi. zelliklerini betimlemeye altm gecekondu alanlarnn
zerin
den yeni
buldozerler geti. Gecekondularnn tapularn elde edenler bunlar kat karlnda
yeni treyen mteahhitlere sattlar ve betonarme, kt yaplm, irkin bloklar ehri
epeevre kuatt. Varolan gecekondu blgelerinin dnda yeni betonarme kuaklar
ina edildi. Bu sefer hazine topran igal edenler, bireysel gmenler deil, ou
zaman yerel otoritelerle rvet gibi yntemlerle ibirlii iinde alan yeni
speklatrlerdi.
Bu yeni apartmanlamann yabanclatrc etkileri de daha youn oldu. Hemerilik
ilikileri dald veya daha lokalize oldu. Atomizasyon dolaysyla artt. Nfus artnn
srekli basks, en yaln ihtiyalarla snrl bir dnya yaratt. Hayatta nitelik aray
asgariye indi; estetik kaygs toptan yok oldu. Yeni yerleiml
erde toplumsal
lamay tevik edecek mekn hi dnlmedi. Birok insan para kazand. Aslan payn
speklatrler kazanmakla birlikte, ilk gecekondu yaptranlar da nasiplerini ald.
Sonuta stanbul ehri ok ey kaybetti.
BAKIRKY Bizans dneminde bug
n Bakrky'n bulunduu alandan, Bat'ya doru uzanan yol, Via
Egnatia geiyordu ve bu blgede Hebdomon denilen (Latince'de "Septimum":
ikisi de 7
rakamndan geliyor) yerleim kurulmutu. Yol st konaklama yerlerinden olduu iin
imparatorluk eliyle burad
a saraylar, baheler yaplm ve olduka grkemli bir ekilde dzenlenmiti.
taraftaki, Fildam adyla bilinen Bizans ak sarnc da bu kompleksin su ihtiyacn
karlamak zere yaplmt. Osmanl zamannda burada saraya ait fillerin barndrld
dnlyor. Dikdrtgen, 127'ye 76 m boyutlarnda, duvar kalnl 4 m olan, ta ve
tuladan yaplma ilgin bir binadr buras. Sonuncusu 1204 Latin igali olmak zere,
eitli stanbul kuatmalarnda Hebdomon yamalanp yklp onarld. Latin igalinden
so
nra eski
debdebe canlandrlamad iin hayatna mtevaz bir balk ve bostan ky olarak
devam etti. "Bakrky" adnn kkeni olan Makro Hori ("Uzun Ky" ya da "Uzak Ky"
anlamnda "Makri Hori") adn o zamanlar edindii sanlyor.
Fetihten sonra Trkl
er bu "uzak ky"e pek fazla yerlemediler. Blgedeki en eski bina ar Camii'nin 1601
ya da 1655'te Kocamustafapaal Dervi Ahmet Efendi tarafndan yaptrld ve
bunun Trkler'in buraya yerlemesinin balangc olduu sylenir. Gerek cami, gerekse
ona yakn zamanda ina edilen hamam sonraki onarmlarla karakterlerini
kaybetmilerdir.

Bakrky'n bundan sonraki canlanmas, II. Mahmut'un burada (Ataky'de) bir

baruthane yaptrmasnn sonucudur. Bu ayn zamanda Ermeniler'in Bakrky'e
yerlemelerinin balangcdr. nk II. Mahmut baruthane inaat iini Hovhannes
Dadyan'a vermi, o da getirdii Ermeni ustalarla bu ie svanmt. Rumlar bandan
beri burada bulunmakla birlikte, 19. yzyln balarnda stanbul'dan ve baka
yerlerden birok Rum aile gelip Bakrky'e yerleti. imdi ilenin ana caddelerinden
birinde, aa yukar kar karya duran Aya Yorgi ve Surp Asdvadzadzin Rum ve
Ermeni kiliseleri geen yzyln ortalarnda yaplmtr. Ayrca, Yenimahalle'ye doru
bir talyan Katolik kilisesi ile Rum
mezarlnda Analipsis Kilisesi vardr.
II. Abdlhamit dneminde Bakrky yeniden parlad. Yzyl bana az kala birok bey
ve paa burada sayfiye evleri, kk ve konaklar yaptrdlar. Bu dnemde eitli park ve
baheler, gazinolar, elence yerleri ald. Bakrky'de hayat canland ve renklendi.
Mslman halk "Makriky" adn Trkletirerek "Bakrky" diye telaffuz etmeye
balamt. 1925'te stanbul'da yer adlar Trkeletiri
lirken bu ad resmi hale getirildi. 1950'lerde
Bakrky hl nfusu yirmi bini
bulmayan, kk, kendi halinde bir ileydi, ama bundan sonra
byk bir hzla byd ve dolaysyla deiti. Kyn kendisi stanbul'un her yeri gibi
youn bir ekilde apartmanlarken Londra Asfalt'nn kuzeyinde kalan taraflarnda da
bir yn
gecekondu b
lgesi kuruldu. Bunlar idari olarak Bakrky'e balannca, stanbul'un bir ilesi olan
Bakrky, nfusuyla, Trkiye'nin drdnc byk ehri haline geldi. Son dnemde bu
blgelerin ou zerkleti ve Bakrky yeniden klm oldu.
Semtin ilgin ziyaret yerlerinden biri Zuhurat Baba Trbesi'ydi. Birok benzeri gibi
biri bu
ermiin mezarn ryada grm ve oras kazlnca iinde bozulmadan yatan ceset
bulunmu vb. Bylece, yeni mezar yaplm. Bunun, tanda demir kark olduu iin
niyet tutan
lar oraya ma
deni para bastrr, para dmezse niyetin kacana iaret olur.
Zuhurat Baba trbesinden ileride devasa Bakrky Ruh ve Sinir Hastalklar Hastanesi
vardr. Buras Enver Paa tarafndan, Readiye adyla, kla olarak yaptrlmt.
ATAKY II. Mahmut,
Barutuba Hovhannes Dadyan'a yeni baruthaneyi bu alanda yaptrtmt; onun iin
blge, Ataky, ortaya kncaya kadar bu adla anlrd. stanbul'un fethinden sonra
ehir ii saylacak yerlerde, rnein Ayasofya karsnda, Unkapan'nda baruthaneler
almt. Bir zaman sonra kanlmaz kazalar balad. Yangndan, kvlcmdan,

yldrmdan patlamalar balaynca baruthaneler ehir dna, uzaklara tand. rnein

Florya'da skender elebi Bahesi'nde bir tane kuruldu. II. Mahmut da imdiki
Ataky' seerken
yeterince uzak bir yer
bulmu oluyordu. Ama zamanla btn Trkiye stanbul'a aknca stanbul da dar
yaylmaya balad ve "uzaklk" kavram, szgelii Tekirda ncesi geerliliini kaybetti.
Ataky Trkiye'nin ilk "modern" sitelerindendir. 1950'lerde, 6
0.000 nfuslu bir yerleim olarak planlanm ve Emlak Kredi Bankas tarafndan
yapmna balanmt. Birka tip (A tipi, B tipi v.b.) yksek apartmanlardan oluuyordu.
Ayn banka daha nce de Levent'te bahe iinde konutlarla yeni bir mahalle kurmutu.
Ata
ky buna gre daha "modernist" bir projedir.
Uzunca bir sredir Bakrky ve Ataky olduka kendi bana gelien blgeler oldular.
Yaknlarda yaplan Galleria gibi byk alveri merkezleri, marina ve ky
dzenlemesiyle canlanan "turistik" blge, saylar
hzla artan lokanta ve elence yerleriyle, yeni ve kendine zg bir ehir artk buras.
Kyda, stanbul'un eitli et lokantalarnn nclerinden olan ve gzel eski bir evde
alan Gelik Lokantas var.
YELKY
Eski Rum ky Ayastefanos, 1925'teki T
rkeletirme srecinde "Yeilky" oldu. Ama bu sre olmasa da, ba skntl anlarla
ykl olduu iin, herhalde deiecekti ad. 93 Harbi'nde Rus ordusu buraya kadar
dayanm, atekes anlamas (ki Osmanllar asndan ok ar
maddelerle doluydu) bura
da imzalanm, Ruslar da bunu anmak zere buraya bir kocaman ant dikerek
gitmilerdi. ttihat ve Terakki iktidarnda bu ant gayriresmi biimde hkmetin
denetimi dnda havas verilerek, dinamitle ykld. lk Trk sinema ekimi de, bu
olayn Fuat Uzknay tarafndan filme alnmas olmutu.
Yeilky, Cumhuriyet dneminde stanbul havaalan iin en uygun yer seildi. Alann
yapmna 1930'da giriildi ve stanbul
Ankara se
ferleri 1938'lerde balad. O zamanlar "ncirli" de denilen Londra Asfalt da bu
sralarda, havaalann ehre balamak zere, aa yukar eski Via Egnatia
gzerghnda ina edilmiti. Ama 1960'larn banda bile, bu "asfalt" zerindeki, tek
araba geecek genilikte kprnn banda eli bayrakl bir adam durur ve eskaza iki
araba yaklaaca
k olursa birini durdurup brne yol verirdi.
Havaalan belki, ya da bir tr zevke gre, Yeilky iin hayrl oldu, nk o nedenle
burada yksek bina yaplmas yasakland ve her ne kadar apartmanlama tutkusu
btnyle nlenemese bile, deiim baka yerlerdeki kadar toptan olmad. Yeilky'de
hl sevimli ahaplar kkler, evler, yeil alanlar var.

Gene eitli cemaatlerin bir arada yaad bir semt olan Yeilky'de Rum Ortodoks ve
Ermeni Gregoryen kiliselerinin (ve okullarnn) yansra byk bir Latin Katolik kilisesi
de vardr. Kyn zgn adndan tr Rum kilisesinin ad Ayios Stefanos Ermeni
kilisesininki de Surp stepanos'tur. Yeil Zeytin Soka'nda girii olan Latin
mezarlnn yaztnda Hovhannes Bogos Dadyan'a teekkr edilmektedir. stanbul'un
ok gzel gravrlerini yapan talyan (daha dorusu, Maltal) ressam Preziosi de burada
gmldr, ama mezar adamakll bakmszdr. Yeilky'n balca camisi de Bezmilem
adn tar.
Yakn zamanlara kadar Yeilky'de kalan aznlklar, akamlar masalar evlerinin
nndeki kaldrmlara tar, akordeon ve baka ens
trmanlar alar, ark ve trklerle yaz akamlarnn tadn karrlard. imdi buradaki
"Bulgar"n, "Kaptan"n meyhaneleri, kyda stanbul'un en iyi balk lokantalarndan
Hasan ve tekiler bu keyif geleneini az ok srdrmeye alyor.
FLORYA
Bizans dnemindeki Hebdomon, Yeilky'n batsna den Florya'ya kadar uzanyordu.
Hebdomon'dan, daha nce deinilen Fildam dnda hibir kalnt bugnlere gelmedi.
Kanuni dneminde Badefterdar skender elebi Florya'da bir kk yaptrm ve
bahe dzenlemitir. skender elebi Arnavut olduu ve Florina'dan geldii iin
blgeye bu adn verildii dnlr. skender elebi brahim Paa ile ters dnce
Kanuni tarafndan idam ettirildi.
Bununla
ilgili bir efsaneyi Kou aktarr. damdan epey sonra Kanuni avdayken dehetli bir
yamura yakalanp elebi'nin artk bo duran kkne snyor. Kkn evresine 74
yldrm dyor. Selde boulma tehlikesi de ba gstermiken bir iolan padiah
srtnda tayarak kurtaryor.
Kanuni, elebi'yi haksz yere idam ettirdiini dnerek zlyor, bu afeti de kendisi
iin iaret sayyor. Nitekim, iki yl sonra, 74 yanda Zigetvar'da lyor.
Lale Devri'nde Nevehirli brahim Paa'nn skender elebi'den kalan
kk yeniledii sylenir. Byle de olsa, kk, Patrona isyannda yeniden yklmtr. II.
Mahmut zamannda yaplan baruthaneye ramen Florya ve yaknndaki Rum ky
Kalitarya (imdiki enlikky) cra ve pek fazla uranmayan yerler olarak kaldlar.
Cumhur
iyet dneminde Atatrk'n Florya
ile ilgilenmesi burann yldzn yeniden parlatt. 1936'da, Vedat Bey'in atlyesinden
yetien mimar Seyf Arkan buradaki Cumhurbakanl kkn ina etti. Bu modernist
ve rasyonalist yapnn Trkiye mimarlk tarihinde bir yeri vardr.
Bylece Florya sevilen bir sayfiye yeri haline geldi. stanbul'un her kesinde

herkesin bir nostaljik ans vardr. Ben de Florya'da, tren istasyonunun yannda,
Yahya'nn lokantasn hatrlyorum. Asma yapra iinde sardalye zgarasn herkes
bilir; Yahya, sardalyeleri baka malzemelerle asma yaprana sarp frnda piiriyordu.
Sonra lokantas ortadan kalkverdi. Bunun hikyesini Kou da ansiklopedisine alm.
Lokanta yerinin Devlet Demir Yollar idaresi
mdrlerine dinlenme yeri olmak ze
re alnd anlalyor. Yahya Baydar da 1966'da unlar sylyor: "71 yamdaym.
Avusturyal olan zevcem Krezantia da 78 yandadr. Otuz alt yldan beri burada
Atatrk'e, nn'ye, Celal Bayar'a, Menderes'e, devir devir, kr Saraolu, Ali
etinkaya,
Kl Ali, Yunus Nadi, Yahya Kemal ve u anda isimlerini hemen hatrlayamadm
yzlerce tannm kiiye hizmet ettik... Yalandk, buradan karlmak deil, ka senelik
mrmz kald, bizim burada lmek hakkmzdr. altktan sonra nerede
olsa
yine bir
gzel lokanta ap iletebiliriz, ama buraya hatra
larla balyz... Biz faniyiz, bir gn elbet gp gideceiz, burasnn bizden sonra
yaatlmas dnlecek iken mdr evleri yaplmak zere bize tahliye davas alyor."
Davay, her zaman olduu gibi,
mdrler kazand.
GALATA VE PERA
GALATA VE PERA
Pera, Yunanca "kar yaka" veya "te" anlamna gelir. Buradaki yerleim Bizans'n bir
parasyd ve Bizans da imdiki Paris gibi birtakm "arrondisement"lara blnm
olduundan, Galata ("kar
yaka" o zaman yalnzca bu blmd) Konstantinopolis'in XIII. mahallesiydi. Burann
bilinen ilk ad, incirlik anlamna gelen "Sykai"dir. Galata'nn etimolojisi ise hl
zlmemitir. "St" anlamn veren "Galaktos"tan geldiini dnenler var.
Bizans'n b
ir mahallesi olmakla birlikte (burada kiliseler, hamamlar, bir forum ve
ustinianos'un yaptrd bir tiyatro olduu syleniyor), tarihi nemini bir Ceneviz
kolonisi olarak kazand. Bu bakmdan "Pera" adnn simgesel bir nemi ve anlam vardr;
nk Pera,
tarihi boyunca, stanbul'da, tam da stanbullu olmayan bir eyi, ya da eyleri temsil
etmitir. Daha nce deindiim gibi, stanbul'un corafi konumu ona Dou ve Bat
Akdeniz arasnda bir gei yeri olmak gibi bir alnyazs kazandrmt. te bu Bat
Akdeniz'in stanbul'da ayan bast yer Galata ve Pera idi. Bu bakmdan, yalnz
Halic'in "kar yaka"s deil, sanki btn bu kltrel dnyann "te"si anlamna

geliyordu. ehir Osmanllarn eline getikten sonra da bu durum deimedi. Osmanllar

sur iin
deki birka Latin
Katolik kilisesini "kar yaka"ya gnderdiler. Bat'daki devletlerle (nce Bat Akdeniz,
sonra Atlantik ve Kuzey lkeleri) diplomatik ilikiler gelitike, o devletlere Pera'da
toprak baland, onlar da elilik binalarn buralarda ina
ettiler. Zamanla bu elilikler evresinde kk koloniler geliti: ticaretle uraanlar,
dini kurumlar, eitim kurumlar vb... Derken Bat'da sanayi devriminin patlamasyla
birlikte, dnyada Bat'nn belirleyici rol grlmedik derecede artt, gler
deng
esi de Bat lehine ayn lde deiti. Hayatn standardn ve biimlerini artk Bat ka
rarlatryordu. Dolaysyla, 19. yzyldan balayarak, Pera, Osmanl devletinin byk
"gmrk kaps" haline geldi. Yalnzca mallarn geldii gmrk deil (bu da vard tabii),
br anlamyla detlerin de geldii kap. Bylece modern hayatmzn birok "ilk"i
Trkiye'ye buradan geldi ve buradan yayld; rnein ilk "kuru temizlemeci", ilk
"Havana purolar", ilk "kafe antan", ilk "cenaze levazmats" gibi.
GALATA "
Ecnebi" Pera'y gezmeye, olduka Trk ve Mslman bir yapdan, Unkapan
Kprs'nn Galata ayann dibindeki Sokollu Camii'nden balayalm. Buras Azapkap
blgesidir. "Azap" burada "strap" deil, bir tr deniz piyadesi olan "azeb"den
gelmedir. Osmanl
deniz
kuvvetleri buradan Kasmpaa'ya uzanan blgede slenmiti (hl da bir lde byle).
Tersane, cephane, kaptan
deryalk vb. buradayd.
Cami, daha nce Kumkap'da grdmz Sokollu Camii gibi, Sinan'n camilerinden
biridir.
Onun kadar gzel olmasa
da ilgin ve baz ho estetik yanlar olan bir yapdr. Alt dkkanl olduu iin deiik
bir girii vardr ve yksekte kalan son cemaat yerinin st ve evresi kapaldr. Cami,
sonraki Selimiye iin yaplm deneylerden biri olduu izlenimini verir. Buda,
sekiz dayanakl bir plana gre yaplmtr. Kubbenin evresinde destekkuleleri ve
srayla biri byk, biri kk sekiz yarm kubbe bulunur. Mihrap ksm arkada bir
knt yapar. Minare, camilere uygun olmayacak ekilde, soldadr; bunun nedeni,
gerekli yerin denize fazla yakn olmasdr. Kprnn bandan yukarya, Beyolu'na
doru trmanan yolun solundaki byk kap eski tersanenin kapsdr. Buradan biraz
daha trmanacak olsak, gene solda, tula ve tatan kk bir trbe grrz. Trbenin
bina olarak arpc zellikleri olmamakla birlikte ilgin bir efsanesi vardr.
Dourmasna ok az kala lm bir kadn buraya gmlm. Ertesi gn mezardan ocuk

sesi iitilince mezar yeniden kazlm ve gerekten ocuun sa olduu grlm. Bu

mucize karsnda kadnn
mezar stne bir trbe yaplm ve adna "Lousa Kadn Trbesi" denmi.
Sokollu Camii'nden Galata Kprs'ne kadar uzanan ky alan Per
embepazar olarak bilinir. Yakn zamanlarda deniz kysndan ieriye doru birok eski
psk bina ykld ve buralar
a
parklar yapld. Parkta, Sinan'n, onun kendi alanndaki baarsna erimekte byk
glk eken bir heykeli var. Perembepazar, ana yolun kuzeyinde ve gneyinde kalan
ksmlaryla stanbul'un en byk motor, torna, yedek para gibi malzemelerin
bulunduu fantastik blgelerinden, i merkezlerinden biriydi. imdi buradaki
imalathanelerin ou Dolapdere yolunda muazzam ve sevimsiz bir komplekse tand. Bu
tarih paras bylece deiime zorlandktan sonra, geriye kalann da bir an nce
yklmasnda yarar v
ar, nk bu renkli
hayat tarz dei
tikten sonra geriye kalan yalnzca irkinlik.
Kalan duvarlar arasnda Ceneviz surlarndan bir paras, stnde daha yeni duvarlarla,
hl duruyor. stanbul'a gelip koloni kuran ilk talyanlar Amalfi'den gelmilerdi. Onlar
Venedik, Ceneviz ve Pisallar izledi. Balangta bu talyan kolonileri surii stanbul'da,
Eminn evresine yerlemilerdi. Bizans'n onlarla, onlarn da Bizans'la ve
birbirleriyle ilikileri hibir zaman dzgn yrmedi. 12. yzyln sonlarnda en byk
kavgalardan biri koptu ve ehir halk Latinlere saldrd. Bu epey kanl bir kym oldu.
1204'te Venedikliler ehri igal ederek intikam aldlar ve korkun bir talan yaptlar.
Bundan sonra Bizans yeniden bakentini ele geirince Venedik'le ilikileri doal olarak
dzelmedi. Galata da, bu nedenle, Venedik'in ezeli rakibi Cenova'ya brakld.
Balangta Cenevizlilerin burada sur yapmalarna izin verilmemiti. Ama Cenevizliler
yksek, bitiik ve muhkem evler yaparak sura benzer bir ey
rdler. Bu dnemd
e Bizans srekli kyor, talyanlar srekli gleniyordu. Bir zaman sonra,
Cenevizlilerin resmen sur yapmasn engelleyecek gc de kalmad Bizans'n. Karlkl
gvensizlik temeline dayanan bu ilikiler zaman zaman savamaya varan gerginliklerle
devam
edip durdu.
Galata'nn Cenova'y andrd sylenir. Dorusu, fazla deil benzerlik. Dar sokaklar
ikisinde de var. Ayrca, Cenova'da da toprak yksek ve olduka dzensiz bir biimde
engebeli. Ama bunlarn tesinde her ey ok farkl. Ayrca, bir de.Galata se
mti var Cenova'da.

Ceneviz surlarnn byk ksm, 1453'ten sonra Fatih'in emriyle y

kld. Ama bunlarn yer yer ayakta kalm paralar bu yzylda bile grlebiliyordu.
Hl da, nl Galata Kulesi dnda birka kule ve baz duvar paralar vardr. Ceneviz
kolonisinin gneybat kesi bizim imdi bulunduumuz noktadayd. Buradan, srtn
doal ykseliini izleyerek trmanyor, douya kvrlyordu. Galata Kulesi, surun kuzey
snrn
yaklak olarak
gsterir. Buradan yeniden
denize doru iniyordu ve gneydou kesi de, bugnk Tophane evresiydi.
SALHA SULTAN SEBL
Sokollu Camii'nden Karaky
Azapkap Caddesi'ne gelirken, gsterili bir sebil ve eme ile karlayoruz: Saliha
Sultan emesi. Bu da 18. yzyln barok meydan emelerinden biri. nsanlar da
"ortaya kma" bilinciyle sslenirler; belli ki emeler bu yzylda meydana karken
alabildiine klamlar.
emenin hikyesi hotur. Saliha Sultan, buralarda yaayan fakir bir ailenin kzym.
Burada kk bir emeden eve gtrecek suyu doldururken testisini krm. Alamaya
balam. O srada arabasyla oradan geen sarayl bir hanm manzaray grnce acm,
ocua testiyi yenilemesi iin para vermek istemi. ocuk, "Ben testiye alamyorum.
Bir testiyi krmadan su dolduramadm, bu beceriksizliime alyorum," demi. Cevaptan
holanan hanm onu saraya aldrtm ve bu kk kz byynce I. Mahmut'un annesi
Sali
ha Sultan olmu. ocukluunu hatrlayarak, o noktaya bu emeyi yaptrm (I. Mahmut
stanbul'un su tesisatyla ilgilenmi bir padiaht ve Beyolu tarafnn suyu onun
zamannda esasl bir ekilde sa
lanmt). O zaman bu belki de bir ke emesiydi, nk cephesi olduka ssl olduu
halde br yzleri ok yaln. emeyle birlikte okul da yaptrld, ama bunun bugne
kalmad bil
iniyor. Bu
ssl yapnn ortas emedir. ki yannda da birer sebil vardr.
Caddenin kar srasna geip ieri sapan ilk sokaa girdiinizde, biraz yrdkten
sonra, bir sur kapsna geliyoruz. Bu da Ceneviz duvarlarnn bir kalnts, ama dar
alan bir kap deil, bu blgenin birbirlerinden surla ayrlan mahallelerinden birinin
kaps. Kapnn stnde, ortada Cenova'nn Aziz George ha, iki yannda da De Medura
ve Doria ailelerinin armalar var. kinci ailenin en nl yesi, 16. yzyln byk amirali
Andrea Doria'yd.

ARAP CAM
Yankkap'y geip yeniden denize doru kvrlyoruz. Biraz sonra da, yeni restore
olmu ahap bir binann karsnda Arap Camii'nin girilerinden birine geliyoruz.
Buradan, geni avluya
geiliyor. evredeki Trklerde bu
binann, adna uygun olarak Araplar tarafndan yaplm olduuna dair kkl bir inan
var. Gerekten de, 8. yzylda kenti kuatan Arap ordusunun buralara gelmi olmas
mmkn; gelgelelim, sanat tarihiyle iyi kt ilikisi olan herhangi biri binaya baktnda,
bunun Arap tarzyla bir ilgisi olmadn, tersine, bir Latin kilisesi olduunu hemen
anlar. Cenevizliler buray koloni yaparken bu binay da Aziz Dominik adna bir katedral
olarak ina ettirmilerdi. inde bir de Aziz Paul apeli olmas mmkndr.
zerine minare
klah kondurulmu drt ke an kulesi, Latin kilisesi ile Arap Camii arasndaki
uyumsuzluun en ak kantdr. Bu kulenin altndan geerek avludan sokaa karken
geitte eitli sslemeler dikkati eker. Arap Camii 1900'lerde onarlrken
bulunan eitli Katolik mezar talar imdi Arkeoloji Mzesi'nde. 1453'ten
sonraya ait bir tarih tayan ta olmamas, Fatih'in o sralarda binay Cenevizlilerden
alp cami haline getirdiinin kant saylabilir.
II. Bayezid dneminde spanya'dan Yahudi gmenlerden baka az sayda Endlsl
Arap da gelmiti. Bunlarn bir dnem bu camiyi kul
lanm olmalar ve adnn oradan kald dnlebilir.
OSMANLI YAPILARI
Arap Camii'nden douya doru yrrken kuzeye sapan sokak s
tnde eitli ta evler grlr
ki bunlar yakn zamanlara kadar "Cene
viz evleri" diye bilinirdi. Oysa, hayr, Trk evleridir bunlar ve ok daha yenidir. Trk
evleri genellikle ahap olduu, bu blge de Ceneviz blgesi bilindii iin, byle bir
yorum yaplm olmal. Ahap evlerde oldu
u gibi bunlarda da ikinci
katn yukarsnda drt be knt ile neredeyse zikzaklar yapan kmalar vardr. Hepsi
de imdi iyeri olarak kullanlmaktadr. Vefa'daki Atf Efendi Kitapl'yla benzerlikler
gsteren bu evlerin 18. yzyl yaps olduunu tahmi
n edebiliriz.
Tekrar ana caddeden douya, Karaky'e doru ilerleyince, sada karmza rengi gene
krmzmtrak, tepesinde dokuz kubbesi olan bir han kyor. Bu, stanbul'un en eski

Trk yaplarndan Fatih Bedesteni. Yana gre iyi dayanm, ama zellikle iinin
imdiki durumu bu uzun tarih hakknda ok az fikir veriyor. Bedestenin ilerisindeki
sokaktan saa saptmzda, sada bir baka eski i han gryoruz. Bu da Rstem
Paa'nn Sinan'a yaptrtt Kurunlu Han. Ak avlusuyla klasik kervansaray tipinde, iki
katl bir bina. Bir hayli anm durumda. Giriin yannda, belki de Roma'dan kalma bir
stun bal, eme yala olarak kullanlyor.
Bu hann yannda, cephesi dar, birka katl bir balk lokantas vardr. ok iyi balk
piirmekle
birlikte, herh
alde mteri cirosunu artrmak iin, biradan baka iki vermez. Bu da, rak imeden
balk yiyemeyen stanbullu adabna uymaz. Eskiden, deniz kysnda baka balk
lokantalar vard ve bunlarn hemen nnde, kar kydan yolcu tayan dolmu
sandallarnn yanat tahta iskele dururdu. Genel ykm srasnda bunlar da ortadan
kalkt.
Yeniden caddenin kar tarafna geip ara sokaklara saptmzda Bereketzade Camii
ve Medresesi'nin ve baka 18. yzyl evlerinin arasndan geiyoruz.
Tnelin alt girii bu srada. Onun az ilerisinde, soldaki Peremli Soka'nn iinde,
artk kullanlmayan Zlfaris Sinagogu (Kal Kado Galata) var. Yksek bir duvarn
arkasnda, dikkatle bakmadka hi gze arpmayan bir bina. Eskiden beri burada
sinagog varm, ama
bu bina 1890'
da nl banker Kamondo'nun maddi yardmyla ina edil
mi.
Bir kaps bu sokaa alan Selanik Pasaj'nn br ucu da Karaky Meydan'nda.
Osmanl mparatorluu'nda en youn Yahudi yerleimi olan ehirlerden biri Selanik'ti.
Yunanistan'n bamszln kazand yllarda burada Yunanldan ok Yahudi olduu
sylenir. Bu oran II. Dnya Sava'nda Alman igaliyle radikal biimde deiti. Merkezi
Selanik olan Sabetay Sevi hareketinin (bu son derece ilgin, karmak ve az bilinen bir
olaydr) sonucunda Mslman
olan Yahudiler bugn de "Selanik Dnmeleri" olarak tannr. Bu pasajn da Selanik
Yahudileri ile ilgisi vard.
KARAKY MEYDANI
Karaky Meydan'nda, geen yzylda, ou yabanc mimarlar tarafndan ve iyeri
olarak yaplm ilgin binalar vardr. Bunlar
Batllama ile birlikte kapitalist i ilikilerini de renmeye balayan Osmanl
toplumunda, bu alma tarzna uyan ilk mimari rneklerdir. Bunlardan biri talyan

Mongeri'nin eseri olan Karaky Palas'tr. imdi burada baz bankalarn ubeleri var.
Tamamen eklektik, olduka k ve gsterili bir binadr bu. Giri katndaki kemerli
pencerelerden birinin yannda mimarn imzas grlr.
Buradan kprye doru yrndnde, gene talyan olan Raimondo D'Aronco'nun
yapt bir cami vard. Karaky Mescidi olarak bilinen bu yap mimarn en ok sevdii
Art Nouveau
esinlen
mesiyle yapld iin bilinen ve allm cami tarzna pek uymuyordu. Yabanc elinden
km bu deiik caminin baz mutaassp Mslmanlar kzdrm olmas kuvvetle
muhtemeldir. 1950'lerde Karak
y meydan yeniden geniletilirken bu cami ykld. Sylendiine gre talar tek tek
numaralanarak bir yere depolanm. O zamanki eilim, caminin, Adalar gibi, biraz
gzden rak ve mutaassp Mslmanlarla meskn olmayan bir yere monte edilmesiymi.
Ama bu
bir trl gereklemedi; derken, caminin talarnn da ortadan kaybolduu anlald. Bu
talarn, Adalar'dan birindeki iskele yapmnda kullanld syleniyor! Bylece, koca bir
cami neredeyse buharlat, yok oldu.
Kar srada, imdi El
Baraka'nn ald binann cephesindeki ni iinde kk bir Meryem heykeli vard, imdi
yok. Onun nereye gitti
ini bilene rastlamadm, ama belki El
Baraka biliyordur. Karaky Meydan'nda sanat icra eden bir baka yabanc mimar nl
Vallaury'dir. stanbul'da
pek ok bina
yapan Vallaury'nin bu meydandaki eseri Mongeri'nin srasnda, meydanla Karaky
iskelesi arasndaki geitte, mer Abed Han'dr. Bu da bilinen sluplar arasnda en
fazla Art Nouveau etkilerini yanstr.
19. yzylda borsa ilerinin merkezi olan ve sonra yklan Havyar Han da bu bloktayd.
Yok olmu bu binann Osmanl iktisadi tarihin
de nemli bir yeri vard.
mer Abed Han'na sapmadan denize doru gidildiinde, yani bu srann sonunda, imdi
Ziraat Bankas olan bina yer alr. Yapld tarihte Viyana Bankas olan bu binay adn
bilmediimiz Avusturyallar yapmt, sonradan Ziraat Bankas'nn eline geti. Denize
bakan yznn ikinci katnn stnde bir teras bulunur ve buraya iki heykel konmutur.
Kadn

heykeli ticareti, erkek (demirci) ise endstriyi tem

sil eder. Heykeli yasaklayan slam'n hl "resmi" ideoloji olduu bir ada yaplm
olmas bakmndan ilgintir.
Ayrca, gene bu srada imdi Akbank'n olan, kar srada ise Nordstern'in olan binalar
dikkati
eker.
YERALTI CAM
Vapur iskelesini get
ikten sonra sola sapnca Yeralt Camii'ne geliriz. Birka basamak inip camiye
girdiimizde, grdmz hibir camiye benzemeyen bir ortamda buluruz kendimizi.
Bunda aacak bir ey yoktur, nk buras bir cami olarak ina edilmemitir. Kuatma
zamanlarnda Bizansllarn Hali azn kapatmak iin gerdikleri nl zincirin kuzey
ucunun baland Kastellion kalesinin bodrumudur buras (zincirin baz paralar Deniz
Mzesi'nde grlebiliyor); kemerlerle balanan altardan ve dokuz sra tknaz stunun
bulunduu bask bir mekn. eride, stanbul kuatmasnda lm iki Arap ermiine ait
olduu iddia edilen iki mezar var. Her zaman bunlarn banda dua edenlere rastlamak
mmkndr. Yeralt Camii'nin stndeki zarif ahap bina da eski Karantina binasdr.
Ayn blokta, yeniden sola saplnca, avlusuna bir merdivenden klan Kemanke
Camii'ne gelinir. Ziyareti zorunlu klan nemli bir zellii yoktur. Yalnz mektebi
sevimlidir.
Karda, deniz kenarnda, imdi Denizcilik letmeleri olan byk bina grnyor. Bu da
ayn zamanlarda yerli bir mimar tarafndan yaplm olmal. Burada rhtm 1895'te ina
edilmiti. Denizle ilgili bu binalarn da rhtm ksa bir srede izlemi olmas gerekiyor.
Hemen bu meydana yakn Kemanke Soka'ndaki ini sslemeli i han, Gmrk
Soka'ndaki eeyan Han, ayn dnemin baka ilgin i merkezi yaplardr. Liman
binalar samzda kalmak zere Rhtm Caddesi'nde yrrken, son yllarn stanbul'a
katks olan gayri resmi Rus pazarnn iinden geiyoruz. Sol kaldrmda, gemiyle eski
Sovyetler Birlii'nden gelen "turist"lerin burada iportaclara satt mallar
sergileniyor; havyar, votka, tabii matriyokalar, ayrca drbn ve baka teknik aletler,
kalpaklar vb. Sada, kyda, stanbul'un hl en iyi lokantalarndan biri olan ve yalnz
le yemei servisi veren Liman Lokantas; solda, ehrin en nl baklavaclarndan
Gaziantepli Gllolu'nun merkezi. Sada, Gmrkler Bamdrl binasnn
sslemeleri belki ilgin, ama zevkli olduu pek sylenemez. Solda ise bugnlerde sk
bir restorasy
ondan gemekte olan Fransz Geidi var. Onun az ilerisinde de gzel karakol binas.
Dnyann her yerinde olduu gibi Trkiye'de de asker ve polisleri bir kere girdikleri
binadan karmak gtr. Bunun toplumsal ve politik armlar bir yana, mimari ve
k
orumaclk bakmndan baz olumlu sonular verdii sylenebilir. Bu karakol ite byle
korunmu binalardan. Kadrga'da, Arnavutky'de, skdar

Balarba'nda da benzerleri var. Byle gzel karakol binalarnn hemen hemen hepsi
Abdlmecit zamannda ya
plmt.
RUS KLSELER
Fransz Geidi veya (imdi o restore edildiine gre) Alemdar Han'n altndaki
geitten yryerek bir arkadaki paralel Mumhane Caddesi'ne karz. Burada, kede,
tuladan yaplma, be katl, gzel bir 19. yzyl binas durur. Bu bina stanbul'a
Ruslardan kalmtr. Birinci Dnya Sava ncesinde Kuds'e veya Aynaroz'a hacca
giden Ruslarn kalmas, konaklamas iin yaplmtr. En st kata trmanrsanz burada
kck Aya Andrea apeline gelirsiniz (zaten uzaktan baklnca tepedeki yeil renkli
kk soan kubbe grnr). Aya Nikola gibi Aya Andrea'nn da denizcileri koruduu,
onun iin Karadeniz'in tehlikeli sularndan geerek gelen Ruslar'n bu kiliseyi ona
adad, Andrea'nn Moskova ve Karadeniz'in azizi olduu sylenir. st kata karken
Aynaroz'un ve oradaki Aya Andrea'nn, imdi iyice kararm resmi grlr. 1917
gnden bu yana stanbul'da kalm bir avu Rus cemaati buraya Pazar ayinine gelir,
Makedon papazn yrtt ayine katlr. evrede bunun gibi, st katlarnda kiliseleri
olan bina daha vardr, ama onlarn kiliseleri artk kullanlmyor. Biri zaten kilise
olmaktan kmtr. br iki Rus kilisesi Aya lya ve Aya
Panteleymon'dur.
TRK ORTODOKS KLSES
Binann yanndan daha ieriye sapp sonra saa dnnce, az sonra
Panayia Kilisesi'ne geliriz.
Kilisenin kapsnda artc bir yaz vardr: Trk Ortodoks Patriklii. Bu cemaatin
(cemaat denebilirse) ilgin bir tarihi vardr.
Birinci Dnya Sava sonrasnda, Trkiye'nin bat blgelerinde Yunan askeri igali
baladnda, yzyllardr Anadolu'da yaam Rum Ortodoks nfus arasnda, kaderini
Yunanistan'a deil de Trkiye'ye balamay tercih eden bir aznlk da bulunuyordu.
Baz dahiyane yntemlerle kilise hiyerarisi iinde rtbesini ykselten Papa
Eftim bu grubun temsilc
iliini stlendi, Fener'deki Ekmenik Patriklie kar bamszln
ilan etti, Trk
Ortodoks cemaatinin patrii oldu. Gelgelelim, bu cemaati ve patrii ciddiye alan ok
kii kmad. Trkiye'de kalmay tercih eden binlerce Rum bile, bin yllk Fener yeri
ne bu
yeni dini otoriteye uymaya yanamad. Bylece, Eftim'in kck cemaati zellikle
Orta Anadolu'daki Trke konuan Ortodoks cemaatin Mbadele ile Yunanistan'a
gmesi zerine, zamanla iyice kld. Olu Turgut Bey, mteveffa patriin ilevini
srdr

rken o da ld ve
patrik vekillii dini eitimi olmayan, Galata'da nalburluk yapan kk kardei Seluk
Erenerola kald. Ancak, cemaatin elinde aa yukar ye says kadar kilise var ve
hepsi de bu
blgede.
Karamanl Rumlar'n Trke konuan Rumlar m,
yoksa Seluk ve Osmanllar'dan nce buraya gelip Ortodoks Hristiyan olmu Ouz
Trk boylar m olduu, sonulanmam bir tartmadr.
Panayia Kilisesi'nin ii bir hayli ktr. En ilgin eyalardan biri de, Krm'daki Kefe'den
getirildii anlalan siyah
Meryem ikonudur. Panayia'nn biraz ilerisinde (Karaky ynnde) gene ayn "cemaat"in
elinde olan ve kullanlmad iin epey haraplaan Aya Nikola Kilisesi (Ayios Nikolaos)
vardr. Her iki kilisenin bekiliini ise Hakkri'den buraya gm olan
Katolik K
eldaniler yapyordu, ama imdi bu da deiti. Romanya ve Moldova'da yaayan,
Ortodoksluu kabul etmi Trkler'den, yani Gagavuzlar'dan birileri var burada. Seluk
Bey, Gagavuzlar' bu kilisenin otoritesini benimsemeye ikna ederse, birdenbire
300.000 kiili
k bir
cemaate kavuabilir!
Necatibey'i ana cadde olan Kemeralt'na balayan ara sokaklardan Vekilhar ile
Sakzclar arasndaki adada Eftim'in cemaatinin nc ve son kilisesi, Ayios oannis
yer alr. Bunu zamannda Sakz Adas'ndan Rumlar yaptrmtr (onun iin, yukarda
deinilen sokan asl ad da "Sakzllar" olmaldr). Turgut Erenerol, yakn zamanlarda
bu kiliseyi ayinlerde kullanlmak zere Sryanilere vermitir. Pazar sabahlar bu
sevimli cemaati kilisede ayinde
bulabilirsiniz. Kiliselerin de
19. yzyln birinci yarsnda, klasik bazilika tipine gre ina edilmitir. Mimari
zelliklerinden ok, anlattm bu girift insani tarihleriyle ilgintirler.
Sakzllarn kilisesinden Kemeralt Caddesi'ne klrken, yan cephesi bu caddeden
grnen
Greg
oryen Surp Krikor Lusavori Kilisesi'nin kapsna geliriz. Kilise adn, Gregoryen
mezhebinin kurucusu olan Aziz Krikor'dan ("Lusavori" = "Aydnlatc") almtr. Bu
noktada ok eskiden beri bir Gregoryen kilisesinin bulunduu anlalyor; daha dorusu,
"
kiliseler", nk bunlar eitli zamanlarda yklm ve yeniden yaplm. imdiki kilise
olduka yeni, 1960'tan. Zamann Babakan Menderes caddeyi geniletirken, o srada

burada bulunan ve baka tipte olan Ermeni kilisesinin bir ksmnn istimlk edilmesi
gerekiyor. O zaman
Ermeniler yapy klterek ve yoldan ieri alarak kiliseyi yeniden yapyorlar; yalnz bu
sefer Emiadzin'deki Patrikhane Kilisesi'nin plann aa yukar uyguluyorlar. Bu
nedenle eski
olmamakla birlikte kilisenin biimi ilgintir. Bod
rum katnda baz mezarlar vardr. Ama burann en ilgin taraf, eski kiliseden kalan ve
Ktahya rn olduu tahmin edilen mavi inilerdir (bazlar Tekfur Saray inisi
olabileceini
sylyor).
KILI AL PAA CAM
Caddeden Boaz ynnde devam edersek,
bir sre sonra Kl Ali Paa Camii'ne ve Klliyesi'ne geliriz. Kl Ali, aslen talyan olan
bir Osmanl amiralidir. Genliinde, denizde tutsak dtkten sonra, Mslman olup
korsanla balam, bir sre Turgut Reis'in adam olduktan sonra Osmanl hizmetine
girmitir. talyan ad stne yorum oktur, Oggiali olabilecei dnlyor, ama
Trke ad Ulu Ali idi. nebaht'da kazand baardan sonra Kaptan Paala
ykseltilmi, ad da Kl Ali'ye evrilmitir. Hammer'e gre, doksan aan yana
ramen,
bir cariyenin auunda can verdi.
Bir sylentiye gre Kl Ali Paa kendine cami yaptracak yer aryor, ona rakip olan
birtakm yetkililer de glk karyordu. "Sen Kaptan
Derya'sn, btn denizler senin. Karada ne istiyorsun?" dediler. O da buray denizden
doldurtarak camisini yaptrd.
Caminin mimar Sinan'dr
bu adn tekrar bir monotonluk yaratmaya balad. zellikle d grne biraz dikkatli
bakn. Bildiiniz baka bir binay andrmyor mu? ki binann boyutlar ok farkl olduu
iin benzerlik ilk anda gznze arpmayabilir, ama Kl Ali Paa Camii, Ayasofya'nn
kk lekli bir tekrardr. Kubbenin iki yanndaki yarm kubbeler, br iki yandaki
kemerler ve binay dtan destekleyen duvarlar (ki bunlar Ayasofya'da, ilk plann
paras deildi). Giri de bir narteksi andrr. Ama binann iinde Aya
sofya zellikleri pek
fazla yoktur, nk Ayasofya'ya gzelliini ve byleyiciliini veren ok sayda stun
burada iyice azalmtr. Bir knt yapan mihrap tarafndaki iniler znik'in parlak dn
eminin
rndr. Celi yazlar Demirci Kulu Yusuf Efendi'nin elinden kma

dr.
Ayasofya modeli acaba Sinan'n karar m, Kl Ali'nin istei mi? kisi de olabilir. Sinan
mutlaka Ayasofya'y iyice incelemiti, ondan alacan almt. Ama hibir eserinde
onu kopya
etmedi. Kopya ettii bu cami ise Sinan'n asl gzel eserleri arasnda deildir. Eer
kendi buna karar verdiyse, bunu biraz da elence olsun diye yaptn tahmin edebiliriz.
te yandan, talyan asll Kl Ali de Ayasofya modelini zellikle istemi olabilir.
Caminin nnde, ift sra stun stne inen son cemaat yeri ilgin ve sevimlidir. Trbe,
medrese ve hamamdan meydana gelen klliye de hayli gzeldir. Kl Ali Paa Camii ve
Klliyesi'yle iimiz bittiinde, hemen yaknmzda, baka ilgin binalar gryoruz.
Buras Tophane semti ve bizim aratrdmz Galata
Pera blgesinin dnda kalr.
yleyse kar kaldrma geelim, geldiimiz ynde yrmeye balayalm. Burada ilkin
set stndeki Karaba Mescidi'ni gryoruz. Yapl epey eskiye dayanan
bu mescidin
mimarisinde gze arpan bir zellik yoktur, ama zaten olmamas gerekir. Orantlar
yerinde, mtevaz bir mahalle mescididir.
ST. BENOIT
Surp Krikor Lusavori'in hizasna vardmzda, tarihi ta 15. yzyla kadar uzanan St.
Benoit
Lisesi'ne
de gelmi oluyoruz. ok kereler yanp yklan ve yeniden yaplan bu okulun imdiki apeli
1730'lardan. Ama, rnein giriinde, Bizans'tan kaldn belli eden stun ve balklar
da grnr. Bunlarn bazlar da ters kondurulmu gibi. Bir Cizvit apeliydi; imdi
Lazaristlerin elindedir. nl Macar devrimcisi Rakoczi, 1735'te Tekirda'da lnce bu
kilisenin iinde gmlmt. Daha sonra kemikleri Macaristan'a tand. Okulun
bahesinde eski Ceneviz surlarndan bir kule hl durmaktadr.
Kk ara soka geince yanna geldiimiz bir eski ta bina daha var. Girii br
sokakta; kk bir merdivenle ta bir avluya geliniyor. Buras Katolik Ermeni
kiliselerinin en eskisi, Surp Prgi. 1830'larda, II. Mahmut zamannda yaplm.
Yaplmasna dair ferman burada
sakla
nyor. Osmanl "millet" sisteminde, bir cemaatin padiah tarafn
dan cemaat olarak kabul
edilmesi gerekiyordu. O zaman, kendi ruhani nderlerinin ynetiminde, i ilerini kendi
inan ve geleneklerine gre dzenleyebiliyorlard. Surp Prgi'in yaplmas, zaten, bu
tannma i

leminin tamamlanmas anlamna geliyor.

Bu blgedeki dar ara sokaklarda ykk bir sinagog binas da var; Polonya'dan gelenlerce
yzyl sonunda yaplm, sonra Grcistan'dan gelen Yahudilere verilmi Akenaz
sinagogu, Or Hode'tir bu. Cemaati kalmaynca zel kiilere satld. Ama ilgin bina
kefine kmak iin en elverili yer deil buralar. nk stanbul'un yasal
genelevlerinin bulunduu birka sokak bu blgede, yani liman blgesinde, yukar doru
kyor. O zgl amala orada bulunanlar
, hizmet
sektr ve mteriler, o ama dnda amalarla burada gezinenleri yadrgadklarm
ok
dostane olmayan sluplarla belli edebilirler. YKSEK KALDIRIM
Birazdan, Yksek Kaldrm'n Karaky'deki ucuna geliyoruz. Buras eskiden basamakl
bir sokakt
ve imdikinden ok daha gzeldi. ki yanndaki birok ilgin dkkn veya baka iyerleri
de bu gzelliine katkda bulunurdu
eski plak satclar, stanbul gazetesi, dansingler, eski kitaplar vb. Eski kitaplarn
biri, baz pulcular, mzik aletleri satanlar kald, brleri yokuun bu bandaki radyocu,
teypilere ya da daha yukarlarda balayan tahta kaplamaclara yerlerini brakp
gittiler. stanbul'un en iyi mezecilerinden biri
Bulgarlarn ilettii
erkezo
da bu yokuta. Faaliyet gsteren sinagoglardan biri de yle, erkezo'nun kar
srasnda. Avusturya kkenli Akenazlarn 1900'de yaptrd bu sinagogun mimar
Tedeschi idi. ehirdeki kullanlan tek Akenaz sinagogudur. Tuhaf bir rastlant sonucu,
onun da hemen arkas genelevlerin sokana bakar;
kutsal ve sefih, yan yana.
BANKALAR CADDES
Yksek Kaldrm'a sapmadan yryelim ve Bankalar Caddesi'ne, eski adyla Voyvoda
Caddesi'ne girelim. Osmanl toplumunun tand ilk bankalarn merkezleri buradayd:
Banque Ottoman, Banco di Roma, Credit Lyonaise gibi. Daha sonra, Cumhuriyet
dneminin
milli bankalarndan bazlar da ayn caddede olduka grkemli karargh binalar ina
ettirdiler: Merkez Bankas, Bankas gibi. Ama artk Trk i hayatnn nabz baka
blgelerde atyor.
Bu caddedeki en grkem
li binalardan biri Osmanl Bankas'dr. Osmanl Bankas ilk kurulduunda, 1863'te, biraz
sonra greceimiz Sen Piyer Han'na yerlemiti. Daha sonra, buraya kadar adna

birka kere rastladmz mimar Vallaury bu binay (ayrca, Eminn'ndeki

Osmanl Bankas'n da) ina etti. Osmanl'nn baz bakmlardan perianlk dneminde,
adeta o perianln kant olarak kurulan bankaya, bir merkez bankas gibi, para basma
yetkisi verilmiti, ama hisselerinin ou Britanya ve Fransa'ya aitti. Osmanl devleti,
banka z
erinde bir bakan yoluyla denetim salyordu, ama bu tamamen kt stnde kalan bir
eydi.
Bankalar Caddesi'nin banda, imdi mar Bankas'na ait olan Aksigorta binas ya da
Minerva Han, gene heykellerle ssl bir bina olarak ilgin.
ihane ynne doru
ilerledike Bankalar Caddesi'nin kl azalr. Ama yolun sonunda yer alan Frej
apartman grlmeye deer. elik Glersoy bina sahipleri hakknda bilgi verirken, o
yllarn Pera halknn olaanst heterojen yapsn da ortaya koyuyor. Frej ailesi
Lbnanl Hristiyan Arap ve muhtemelen Manini. Ama ailenin by Selim Hanna
Frej'in babas Arap, annesiyse Amerikal. Ayrca, kars Pauline de stanbul'un talyan
karm Levanten ailesi Glavani'lerin kz.
Bina da buna benzer bir karm, mimari sluplar dzeyinde yeniden retiyor. Her
katn dzenlenii farkl; heykeller, kemerler, stunlar, yuvarlak yzeyler, her ey var.
Ama bunun da sonucu, beeri dzeydeki kadar sevimli.
Bu binalaryla ana cadde hl olduka k. Ama samzda, caddeye paralel, dar soka
klar var,
"Eski Banka Soka", "Banker Soka" gibi adlar olan. Osmanl'nn son dneminde
devleti ve her eyi parmaklarnda oynatan, sonra o devletle birlikte kendileri de batp
yok olan, ou Levanten bankerlerin kk ofislerini kurduklar sokaklar bunlar.
Evlerini, atafatl konaklarn ise, stiklal Caddesi'ne knca greceiz. Ho bir
rastlant, Bankalar Caddesi ile Banker Sokak arasnda, Banker Kamondo'nun yaptrd
merdiven, geit salyor.
PODESTAT
Kartnar Soka'nn kesinde, bir ksm yaknlarda gz alan bir pembeye boyanan eski
bir bina var. Herhalde birok restorasyondan gemi olmal, nk gerekten ok eski.
Zaten, zellikle arka yzne baknca, eitli tamir izleri, binann karakterinin deimi
olduunu anlatyor. Burada kabartma bir arma da seiliyor. Buras Podestat, yani
Ceneviz devletinin Galata'daki temsilcisinin kona ve i yeri. Cenevizlilerin biraz
abartl formlleriyle, Podestat, Palazzo di Communita Magnifcat di Pera. Binann
iinde imdi iyerleri var. Kar srasndaki
,
imdi iinde iyice bir iyeri semti lokantas olan bina da Cenevizliler'den ve yaklak
ayn

dnemden kalma.
CHENER
Podestat'a gre solumuzda, dar bir aralk var: Eski Banka Soka. Sokan bir yann,
boydan boya tek eski bir bina oluturuyor. Buras da ilgin, nk Fransz Devrimi'nin
airi Andre Chenier'nin doduu ev. Binay 1772'de Fransz elisi Comte de St. Priest
yaptrm, imdiki ad da Sen Piyer Han. Anlald kadar, doum tarihi 1762 olan
Chenier, bu binada deil ama
ondan nce burada
bulunan binada domu. Hem iyeri (ve banka), hem de Fransz kolonisine konut olarak
yaptrlan Sen Piyer Han'nda Chenier iin bir plaket var. Ayrca, St. Priest'in aile
armas ile Bourbon'larn "fleur
de
lys"li armalar da grlyor.
Chenier btn giyoti
n fasllarnn sona erdii Dokuz Thermidor'dan tam da iki gn nce giyotine kmak
durumunda kald. lmeden nce, ban gstererek, "Et pourtant il y avait quelque
chose la," (inde hl bir eyler var) dedi.
Bir Akenaz sinagogu olarak yaplan, ama imd
i cemaatin idarehanesi olan Tofre Begadin de
bu civarda, Felek Soka'ndadr. Duvarndaki Sion yldz onu belli eder.
Buradan yukar trmanrken, sa tarafmzda Avusturya Lisesi'nin binalar var (bu
grdmz, kz lisesi; erkeklerinki daha ileride). Bu okul, Avusturyal Lazaristler
tarafndan, 1882'de, Galata'nn en eski kilisesi olarak bilinen Aya rini'nin yerinde
yaplan St. George
Kilise
si'nin yannda kurulmutur.
PIETRO E PAOLI Biraz ileride, solda, bir Katolik kilisesi daha var: Aziz Pietro ve
Paoli. Domenikenlerin elinde
bulunan bu kilisenin tarihinin, daha nce grdmz Arap Camii'ne kadar gittii
tahmin ediliyor. Fatih oray camiye evirdikten bir zaman sonra Domenikenlere yeni
kilise yapa
cak
baka bir yer verilmi olmal. Bu kilise(ler) de yanp yklnca, nihayet 1841'de, svireli
talyan mimar kardeler, Fossati'ler (onlar hakknda Beyolu'nda daha ok
konuacaz), bu grdmz binay yaptlar. Yakn zamanlara kadar stanbul'un
kark halk arasnda kk bir Maltal topluluu da bulunuyordu. Aziz Pietro ve Paoli
daha ok onlarn kilisesiydi. Binadaki en nemli eya, Bizans'n koruyucusu
Hodegetria'nn (Yol Gsteren Meryem) ikonudur. Kilisenin arkasnda, gene talyan
tarznda, gzel bir mtemilat ve manastr binas vardr. Buradan deil ama, kilisenin

arka duvarnn bulunduu sokaa girildiinde, Ceneviz duvarnn, imdi birtakm adi
iler iin kullanlmakta olan iki kulesini daha grmek
mmkndr.
Yeni restore edilen sevimli Oku Musa Okulu'nun yan sra yola devam edip saa
dnnce,
Beyolu Hastanesi'ne geliyoruz. Hastaneden ok bir atoyu andryor, ama British
Seamen's Hospital (Britanya Denizciler Hastanesi) olarak yaplmt (1904). Plann
Percy Adams izmi ama bir bakas uygulamtr.
GALATA KULES
Ve bylece, eski Ceneviz
kolonisinin kuzey snrn belirleyen nl Galata Kulesi'ne geliyoruz. 1348'de yaplan bu
bina o zamanlar sa Kulesi adyla anlyordu. Cenevizliler Bizans'tan aldklar koloni ala
nn zamanla genilettiler (bu blgede birbirlerinden i surlarla ayrlan mahalleler
bulunmas belki biraz da bu genileme tarznn sonucuydu) ve Galata Kulesi de koloninin
en kuzey ucuna dikildi. Surlarn evre
sinde hendek vard. Bugn bile, hem oradaki sokaklarn adnda (Byk ve Kk Hendek
sokaklar), hem de evrenin topografik yapsnda bu hendein ans yaar. Yokutan
tr hendek setler halinde yaplm olmaldr. Osmanl zamannda kule bir sre bir
eit hapishane olarak kullanld. Tersane ve deniz kuvvetlerine grece yakn elverili
bir bina olduu iin forsa olarak ya da baka angarya ilerinde altrlan tutsaklar
burada tutuluyordu. Daha sonra, ykseklii, ihtiya duyulan yangn kulesi iin en
elverili yap olarak seilmesine yol at. 20. yzyla gelindiinde kule iyice harap
olmutu. Bu yzylda bile evresinde ksmen ayakta duran kale duvarlar, pek kk bir
blm dnda ortadan kalkt. 1960'larda kule, o yllarn hi de parlak olmayan
restorasyon anlay erevesinde onarm grd ve turistik hizmete ald; tepesine
yeni bir klah yapld. Bu da hi
yoktan
iyi oldu, diyebiliriz, nk yeni lokantann bulunduu katta balkona kp epeevre
dolanca, stanbul'un gzel bir panoramik manzarasna bakmak mmkn oluyor.
Kulede geen ilgin bir olay. 17. yzylda (IV. Murat zaman) Hezarfen Ahmet elebi
adnda
bi
rinin kendi yapt kanatlarla buradan atlayp szlerek skdar'a inmesidir. elebi,
baz Trk tarihilerinin iddia ettii gibi uan deilse de, paratn ncs saylabilir.
Kulenin hemen karsnda, eskiden yokuun daha aasndayken yollar genilet
mek iin
buraya tanp yeniden kurulan gzel Bereketzade emesi var. Galata'nn ilk Trk

Voyvodas olan Bereketzade Hac Ali Aa bu blgede bir mahalleye de adn vermitir.
evrede daha birok (ve eitli) grmeye deer ke bucak bulunur. rnein kulen
in biraz
aasndaki Laleli eme Soka'nn kesindeki eme talyan mimar D'Aronco'nun
eseridir. Onun biraz aasnda talya'dan gelen Yahudilerin kk sinagogu ve bunun
yanndan sapnca grlen Ceneviz Kulesi. Yahudilerin ileyen en merkezi sinagogu olan
Neve alom, Byk Hendek Soka'nda modern bir binadadr. 1980'lerde burada kanl
bir terrist saldr olmutu. Buna paralel uzanan Kk Hendek Soka'nda da bir
bitpazar bulunur. Kule yaknnda, ngilizlerin bir sre hapisane olarak kulland bir
bina, yaknlarda restore edildi. evre mimarisinde genel Akdeniz, ama ncelikle talyan
tarz hakimdir. Kulenin bulunduu meydandan, Yksek Kaldrm' geerek Serdar
Ekrem Soka'na girdiimizde, az sonra sada, avlusu ve gzel manzarasyla, ehrin en
gzel talyan tipi apartmanlarndan Doan apartmann grebilirsiniz. Bundan nceki
imdi bo duran Kamondo Han'nda Abidin Dino'nun atlyesi vard.
Yksek Kaldrm'n geri kalan ksmn da trmanarak ve solda imdi, Halil
Hamid adn tayan
Barnathan apar
tmanlar (giri Tmarc sokanda) ve Adamopulo Han gibi binalara bakarak Tnel
Meydan'na geliriz. Bu noktada artk Galata bitmi, Beyolu (Pera) balamtr. kisinin
arasnda hem benzerlikler, hem de farklar bulunur, ama farklar ar basar. imdi bu
yeni alan gezmeye balayalm.
PERA
Pera'ya Trkler "Beyolu" adn vermilerdi. Genel kabul gren aklama, o zaman
tamamen balk bahelik olan bu blgede, Venedik elisinin (ya da Doge'un) olu
Gritti'nin bir kona olmasdr. Kanuni Sleyman Gritti ile dostmu, zaman zaman
konanda onu ziyaret edermi.
Bu ba bahe durumunun epey srd anlalyor. Beyolu'na birinci gelime dinamiini
veren, bu blmn banda anlattm gibi, yabanclard. Ama burada greceimiz
zere, Trkler de 15. yzyldan balayarak bu tarafa zaman zaman ayak attlar.
Beyolu bylece geliti, binalarla kapland. Ama bu srete yle arpc bir taraf yoktu.
Dnm noktas 19. yzylda geldi. Tanzimat Ferman'nn (1839) konjonktr,
yabanclarn etkisinin iyice artmas, Osmanl toplumunda bata Levantenler olmak
zere gayrimslimlerin ve genel olarak Bat etkisinin daha ncesiyle kyaslanamayacak
llerde artmas gibi koullarla belirleniyordu. Beyolu btn bunlarn odayd. Bu
arada bir de rastlant oldu ve 1871'de olaanst
byk
bir yangn btn semti kasp kavurdu, 3000'den fazla bina yanarak yok oldu. Bylece,
yeni zenginlere, yeni imknlaryla, bu boalan arsalar zerinde yeni k konaklar
yaptrma frsat dodu. Dolaysyla, bugn greceiniz Beyolu, az sayda istisnalar

dnda, 1871 sonrasnda olumu bir Beyolu'dur.

19. yzyl yalnz Trkiye'de
deil, dnyada da ok nemli bir a olmutu. Bugn bildiklerimizin ou o ada
balad. Bu yzyl, bu
gnn aina dnyas ile kendinden nceki, ok iyi tanmadmz, duygusunu da,
dncesini de, ancak zel bir aba harcayarak ksmen anlayabildiimiz dnya arasnda
bir eik gibidir.
Bu erevede, Beyolu, Trkiye'nin yakn dnem toplumsal tarihinin somutlat bir
mekndr. Buradaki binalar imlerin yaptrdm, bu insanlarn kariyerlerinin ne
olduunu rendike, sz konusu tarihin byk bir ksmn da renirsiniz. Bu gibi
olaylardan ancak birka tanesini, sras geldike, rnek vereceim. Ancak, Trkiye'nin
bu yakn tarihi de ciddi bir kopuklua uramtr. ok kaba izgilerle baklrsa,
Trkiye, 19. yzylda henz Osmanl toplumuyken girdii kapitalist izgide devam
ederek bugnlere gelmitir. Ama bu srecin ilk aktrleri, btn o gayrimslim
burjuvazi, Dnya Sava ve onu izleyen Trk Kurtulu Sava'ndan sonra ortadan
kaybolmutur. 1870
1930 aras Beyolu bylece bitti. 1950'lere kadar baz kalntlar varlklarn srdrd.
Daha sonra yeni stanbul'un di
namikleri
bambaka bir Beyolu yaratt. imdi, 1990'larda biraz naif bir nostalji ortal
kaplam durumda. stikl
al Caddesi'nde gidip gelen tuhaf tramvay sanki bu duygunun simgesi.
MEVLEVHANE
Beyolu'na, Tnel tarafndan geldik. Bu "tnel", dnyann en eski metrolarndan biri,
ayn zamanda da en ksas. Paris, Budapete gibi eski metrolar bundan sonra
yaplmtr. lk aldklarnda onlar da on, yirmi kilometreden uzun deillerdi. Ama
onlar byd, tnel byle kald. Yksek Kaldrm'n bana gelirken, sada, imdi Divan
Edebi
yat Mzesi olan Galata Mevlevihanesi'ni gryoruz. 1492'de yaplan tekke, dolaysyla,
ehrin en eski Mevlevi tekkesi. Mevlevi tekkesinin fazla Mslman olmayan bir yere
yaplmasna amamal. Mevleviler, sofu Mslman halkn uzanda bulunmay tercih
etmilerdir. Balca tekkeleri Yenikap'da sur dnda, Beikta'ta, Eyp
Bahariye'deydi.
imdiki ahap bina 18. yzyl sonundan kalma. Bina, bir ksm da mezarlk olan sevimli ve
geni bir bahe iinde. Bylece, "gvur" Pera gezimize, evresiyle tam bir kontrast

iinde varolan dervi tekkesiyle balyoruz. Mevlevihane giriinde, solda, Osmanl

tarihinin en
entrikac devlet adamlarndan Halet Efendi'nin trbesi, sanda da muvakkithane ve
ktphanesi var. II. Mahmut, uzun sre, kendisi dizginleri iyice ele alacak ve Yenieri
Oca'na sava aacak kadar glenmeyi beklemi, bu sre iinde Halet Efendi'nin
evirdii dolaplara katlanmt. ki "sonradan
olma" Osmanl, Humbarac Ahmet Paa ile brahim Mteferrika'nn mezarlar birbirine
komu. Mezarlktaki eitli Mevlevi dedelerinin en nemlileri Divan iirinin son byk
stad eyhGalib ile Nayi Os
man Dede.
imdi, yolun sandan Taksim ynnde ilerleyelim. lkin, bir bahe iindeki sve
Konsolosluu kyor karmza. Greceimiz btn konsolosluklar gibi balangta
elilik olmak zere yaplm ve bakent Ankara'ya tanncaya kadar yle kalmt
yaknlarda Brezilya'da olduu gibi, stanbul'daki diplomatlar da yeni bakente tanma
konusunda hayli direnmilerdi.
Bu bina, eski ahap binann yerine, 19. yzylda yapld. sve Kral II.Oscar stanbul'a
geldiinde onu ziyaret eden bir grup da, yeni Protestan olmu Rumlard. Osmanl
devleti onlar bir cemaat saymad iin ibadethane yapacak yer vermiyordu. Oscar,
padiahtan da izin alarak elilik bahesinde kk bir apel yaplmasna izin verdi. Bu
apel hl eitli Protestan grupuklara ak.
Elil
iin yanndan Galata'ya doru inen sokakta Alman Lisesi var. imdiye kadar, yabanc
okullar arasnda, St. Benoit'y, Avusturya ve Alman liselerini grdk, daha da ok
greceiz. Hepsi de 19. yzylda kurulmu bu yabanc okullar, Osmanl devletinin
yapsyla aklanr. Osmanl mparatorluu, "Avrupa'nn hasta adam" sfatna ramen
siyasi bamszln kaybetmemi ve kolonize olmamt. Kolonize olsa, kolonize eden
devlet burada kendi okullarn aard. Olmad iin, hepsi birden okul atlar. Bu durum
iki
tarafn da iine geliyordu. Osmanllar bylece, Batllama yolunda, kendi glerini aan
nitelikli okullara sahip oluyordu; Batllar da okullarnda kendi kltrel dnyalarna
uydurduklar insanlar yetitiriyordu. Bir tarafn kazanc br tarafn fresiydi, ama
bunda da bir "fair play" zellii vard. Yabanc okullara, hele balarda, arlkla
gayrimslim ocuklar gidiyordu. Ama ileri gelen Mslman aileler de bu pratie
uymakta hi gecikmediler. Bugn hl bu kurumlar orta renimin en iyi okullardr.
Dnyada her yerde, yeni tantnz birine, hangi niversiteden olduunu sorarsnz;
Trkiye'de, hangi liseden olduu daha nemlidir.
sve Elilii'nin bitiiindeki blokta, ikinci bina olan, Botter Han var. talyan
D'Aronco elinden kan ve Art Nouveau

'nun iyi rnekle

rinden biri olan bu apartman padiahn terzisi Felemenkli Botter yaptrmt. Bu
bloun kesindeki Hdivyar apartman da Msrllardan yadigrdr. Botter ile Hdivyar
arasnda kalan bina ise de Testa ailesinin.
Samzdaki sokak, Kumbarac Yokuu. Bu ad, Humbarac Ahmet Paa'dan, Mslman
olmadan nceki adyla Comte de Bonnevaldan geliyor. Bu Fransz aristokrat asker,
Avrupa'daki btn krallarn yannda alp hepsiyle kavga ettikten sonra Osmanl
devletine snd ve Mslman oldu. Topu ocann humbarac kolunu gelitirdi.
1747'de ld ve az nce grdmz Mevlevihane'de gmld. imdi tam yerini
bilmediimiz evi, bu sokak stnde olmalyd.
Hdivyar Palas'n kar kesinde imdi ABC Kitabevi var. Eskiden bu dkknn yerinde
Beyol
u "monde"unun ve bu arada entelicen
siyann devam ettii balca pastanelerden Lebon vard. "Tout est bon/Chez Lebon"
diye bir tekerleme bile karlmt bu pastane iin.
Birka adm sonra da Rus Elilii'ne geliyoruz. Kapdan grne
bildii kadar bu bina
Rus'tan
ok talyan havasndadr. Buna da amamal, nk nceki blmde szn ettiimiz
Fossati kardelerin bir eseridir. Bu mimar kardeler yzyln balarnda ar tarafndan
Rusya'ya arlm ve orada sanatlarn gstermilerdi (zellikle Petersburg'da talyan
mimarlarn yapt pek ok bina vardr). 1837'de, ar, yeni elilik binasn ina etmeleri
iin onlar stanbul'a gnderdi. Bylece bu bina ortaya kt, ancak ileri bitince
Fossati'ler Rusya'ya
dnmediler, epey uzun bir sre kendi lkelerine
de gitmediler, stanbul'da kaldlar. Burada yaptklar ilerden biri de Ayasofya'nn
restorasyonudur. Ayrca, bata Darlfnun olsun diye yaplan, ama bitince II.
Merutiyet'te Meclis
i Mebusan haline gelen, Sultanahmet'teki byk
binay yaptlar. Bu bina sonra yand
belki de iyi oldu, nk o tarihi evrede fazla iri kym, battal bir yapyd.
KIRIM KLSES
Elilie gz attktan sonra geri dnp Kumbarac Yokuu'ndan ine
lim. Epey indikten sonra
sadaki bir yokuta olduka k ve grnnden Protestanl anlalan bir kilise
greceiz: Crimean Memorial Church. Mimar, Londra'da Law Courts'u (adliye) yapan
C.E. Street. Osmanllarn Britanya ve Fransa ile ayn safta katld Krm Sava'n

anmak iin ina edilmi. Bir ara, cemaati kalmad iin, Britanya devleti binay kltrel
amala iyi kullanacak birini ar
yordu. eride, ilgin olarak, bir org ve drt bayrak var. Bunlarn ikisi Krm
Sava'ndan, biri de anakkale'den kalma; ama en ilgin olan drdncsnn diplomatik
bir tarihi var. Kurtulu Sava sonunda Trkler stanbul'a giriyor, ngiliz kuvvetlerinin
de ekilmesi gerekiyor. O zaman General Harrington, Trklerle anlaarak, birliklerinin
bayran bu kilisede brakarak stanbul'u terkediyor. Kiliseye yeni tayin edilen rahip,
yolu buralara dm bir Sri Lankal grubu cemaat olarak kucaklad. Bylece kilise,
kilise olarak kald.
SANTA MARIA
Kumbarac'dan yeniden stiklal Caddesi'ne trmanrken, Rus Elili
i'ni yandan da biraz grebiliyoruz. Caddede, elilii geince, bir baka byk bina
karmza kyor. Geni bir kapdan sonra, aaya inen merdivenler ve orada bir
Katolik Kilisesi: Santa Maria Draperis. Bu bir Fransisken kilisesi. Fransiskenler,
1453'te Sirkeci'den balayarak, ok yer gezmiler, birok kilise ina ekmiler. 1871
byk Beyolu yangnndan sonra nihayet bunu yapmlar. Giriteki plaketlerde slam'n
o zamanki Halifesi Abdlhamit'e (ve belediye bakan Rdvan Paa'ya) gsterdii
kolaylk iin teekkr ediliyor. Bu kilisede de Meryem'in ok eski ve mucizevi olduuna
inanlan bir ikonu var. Mimar Semprini.
Santa Maria'nn evresini kuatan binann kesinden Postaclar Soka'na sapmadan
nce birka adm yryp Hollanda Elilii'ne bahe kapsndan bir gz atalm.
stanbul'da ilk Hollanda Elilii 17. yzyln balarnda almt ve bu Atlantik
lkelerinin Akdeniz ticaretine de girmeye baladklar tarihi gsteriyordu. Buradan
ancak bir ksmn grdmz bu gzel bina, yanp yok olan ahap binalardan sonra,
1855'te, gene Fossati'ler tarafndan yapld. O srada ar'n smarlad elilii bitiren
svireli mimarlar yeni sipari kabul etmeye hzr durumdaydlar.
DUTCH CHAPEL
Hollanda Elilii 'nin arkasnda, Postaclar'dan inerken solumuzda, Dutch Chapel var.
1857'den beri Union Church'e alan bu bina herhalde stanbul'un
en eski Protestan kilisesi
olmaldr. Pazar gnleri, Gney Koreliler'den Hollandallara ok eitli cemaatler
ibadete gelir. 18. yzyldan kalma kk apelin altndaki bodrum o zaman hapishane
olarak kullanlrken imdi Pazar Okulu haline getirilmitir. stanbul'da her zaman
Protestan misyonerliinin nemli bir merkezi olan bu kilise, 17. yzylda, birka kere
stanbul patriklii yapan Rum Ortodoks din adam Cyril Lukaris'in Kalvinizme ikna
edildii yerdir bu karmak olaylar,
sonunda onun, 1638'de, Osman
l devletinin de bilgisiyle, ldrlmesine yol at. Patriklik yapm bir adamn Protestan
olmasn sindiremeyen baz Rumlar onu "Rus Casusu" olarak padiaha ispiyonlamlard.
I.

Dnya Sava sonrasnda bu kilisede rahiplik yapan Frew ise Trk Kurtulu Sava'na
kar tavr alan ve genel olarak ngiliz egemenliini destekleyen ngiliz Muhipleri
Cemiyeti'nin bakanln yapmtr.
Dutch Chapel'in hemen aasnda, dar bir koridordan geerek, Fransz St. Louis
apeline gelinir. Kullanlan girii bu olmakla birlikte, kilise daha sonra baka bir sokakta
karmza kacak olan Fransz Elilii'nin bir parasdr ve stanbul'da kalm en eski
Katolik kilisesidir. Kurucular Kapusenler'dir. imdiki bina 1831 yangnndan sonra
yaplmtr (lk binann tarihi
1581)
. Olduka yakn zamanlara kadar, stanbul'a Hakkri'den gelen Keldaniler ayinlerini bu
kilisede yapyorlard. Bugnlerde, kalan birka, daha ileride greceimiz St. Antuan'
kullanyorlar.
St. Louis'den kp dmdz yryoruz. Solumuzda Glavani'lerin apartmanlarndan biri
var. Keyi dnerken eski spanyol Eliliini karmzda gryoruz. Artk kullanlmayan
bu kompleksin de Sancta Terra adnda bir apeli var. lk apel 1670'te yaplmt, ama
imdiki bina 1871 yangnndan sonra ina edilmitir. spanyol Fransiskenleri'nin elinde
olan bu apel gnmzde ancak baz zel durumlarda kullanlyor. Sadaki kapdan
girilirse, iinde mezarlar da olan bir geitten geilerek Santa Maria'nn i kapsna,
oradan da cad
deye klr.
KK TALYA
Dar yokutan aa,
yolumuza devam ediyor ve bir meydana geliyoruz. Yrdmz bu yz metre bizi
sanki spanya'dan talya'ya getiriyor. stanbul'da Elilikler olduka eski bir zamanda
padiahn balad topraklarda kurulduu iin, her lke kendi ulusal mimarlk
geleneine gre binalar yaptrmt. Bylece, bu binalar, Pera'nn bir kesine, kendi
lkelerinin atmosferini verirler.
Geldiimiz meydanda, samzda, stanbul'un en eski elilik binas var. 1695'te yaplan
Palazzo
di Venezia, Venedik balyozunun (bailo) konutuydu
. Byk bir ans eseri, Beyolu'nun btn yangnlarndan yakasn kurtararak bugne
kadar yaamay baard. zerinde Venedik aslan kabartmas da duruyor. 18. yzylda
Casanova'nn da kald bu bina, Avusturya
Macaristan Venedik'i ele geirince bu impara
torluun mal oldu. Birinci Dnya Sava'ndan sonra artk Venedik'e deil, talya'ya
geti. Palazzo'nun ilerisinde talyan Lisesi bulunur ve bu da doal olarak talyan tarz
bir binadr. Kar kedeki, imdi ad deien eski talya Oteli ile sol

taraftaki
(yeni restore olan) ta bina da yle. Bu binalar bu meydana herhangi bir talyan
ehrinde grebileceimiz kk bir "campo" havas verir.
MAISON DE FRANCE
Ama meydann br yannda kk bir Fransa gze arpar. Soldaki kk bina Fransz
Elilii'nin mahkeme binasdr; stndeki "Loi", "Force", "Justice" kelimeleri ve
kabartma simgeleri de bu ileviyle ilgilidir. Osmanl mparatorluu'nun Batl lkelere
tand ayrcalklar demek olan "kapitlasyonlar", bu lkelere kendi yurttalarn kendi
mahkemeler
inde yarglama hakkn da veriyordu; kendi posta servis
lerini iletmelerine de izin verdii gibi. Mahkeme binasnn yannda ise, Fransz Elilii
bahesinin arka kaps vardr. Buradan, klasik bir Fransz tipi bahe grnr ve bu, tam
karsndaki talyan
tipi baheyle
ho bir tezat olutuar.
Eski talya Oteli'nin yanndan sola sapyoruz; kk bir apel olduunu sandm bir
bina kalnts solumuzda. Yeniden saa saparken, yzylbann zenli bir Osmanl binas
(imdi Telefon idaresinin) ve onun yannda, iyice haraplam gzel Beyolu
apartmanlarn geerek Yeni ar Caddesi'ne kyoruz. Biraz sonra yeniden sola,
Nuruziya Soka'na sapyoruz. Bir sre sonra, solumuzda, Fransa Elilii'nin, Maison de
France'n ana giri kapsna geleceiz.
1570'lerde,
bu alanda, Trk astronomu Takiyeddin'in rasathanesi vard. Kanuni Sleyman
dneminde Osmanllarla ilk diplomatik ilikileri kuran Batl lke olan Fransa (nk I.
Franois, Alman rakibi V. Karl'a kar byle bir ittifaka ihtiya duymutu; ayn
konumda
bu
lunan Osmanllar da bu ittifak yararl grmlerdi) 1581'de burada elilik binasn ina
etti. O bina 1831'deki yangn atlatabilmi olsa, Versailles'dan nceki bir Fransz
Saray rnei olarak stanbul'un ortasnda duracakt. Bakent Ankara'ya tandktan
sonra eliliin yazlk konutu olarak kullanlan imdiki bina da olduka gzel ve
gsterilidir.
Nuruziya Soka eskiden daha "diplomatik" bir sokakt. Maison de France'n
karsnda, 25 numaral bina, eski binalarn Avusturya'ya kaptran talya'nn
bakonsolosluuydu. Uzun zaman bamsz bir ehir devleti olarak yaayan Ragusa'nn
(Dubrovnik) elilii de bu sokaktayd. Ama hangi binada veya imdiki hangi binann
arsasnda olduunu bilmiyoruz.
Sokan eski ad, Polonya Soka'dr. Burada Polonya Elilii olduu iin bu adn

verildii sylenir. Ama bu elilik var idiyse de, hibir kayt ve bilgiye sahip deiliz bu
konuda. Dnya siyasi tarihinde, neredeyse kural olarak, bir lkenin snrdalar onun
rakipleri ya da dmanlar, onun br komular da birinci lkenin dostu ya da
mttefiki olur. 18. yzyln bandan beri Osmanl mparatorluu'nun ba dman
Rusya'yd. Dolaysyla sve ve Polonya da dostuydu. kinci Viyana kuatmasndaki
Osmanl yenilgisinde, Polonyal Jan Sobiewski nemli bir rol oynamt. Ama sonra
Rusya'nn glenmesi, uzun sren Osmanl
Lehistan dostluuna yol at.
Padiahlarn tahta geme treninde doal olarak eliler de hazr bulunurdu. Baz
padiahlar bu trende gremedikleri "Lehistan Sefiri"ni sorarm (nk o srada
Polonya Rusya'nn veya Prusya'nn veya herkesin igali altna girmi olurmu).
Geleneksel dostumuzun akbetine zlmemesi iin Padiah'a, "Lehistan elisi yola kt,
yol uzun olduu iin henz gelemedi" cevab verilirmi. Tantm btn Polonyal
aydnlar bana ilk i
bu hikyeyi anlatrlar. Sorun, herhalde padiahn sahiden durumu bilmemesi deil,
Lehistan' hl tandn bu diplomatik
incelikle Rus sefirine ima etmesiydi.
Gene Maison de France'n karsnda, 19 numaral evde Franz Liszt kalmtr. Yazk ki
imdiki bina yenidir, Liszt'in kald ve stanbul'un nl piyano satcs
Commendinger'in evi yok olmutur. Yannda Ma
sonlar'n lokali var. Caddeye karken sol kedeki gzel bina eski English High School
for Girls. imdi de Eitim Bakanl'na bal bir kz li
sesi.
Yeniden ana caddeye kyor, Taksim'e doru yola devam ediyoruz. Samzdaki ilk
sokak (eski ad Linardi, sonra da Eski ieki oldu), Garibaldi'nin stanbul'da kald
srede oturduu sokaktr, ama evi bilinmiyor. Bu sokak daha sonra bir ara da balca
fuhu merkezlerinden biri olmutu.
ST. ANTUAN
imdi, gene Fransiskenlere ait Katolik (talyan) kiliselerinden St. Antuan'a geliyoruz.
Santa Maria gibi bu da caddeden, eitli ilevler iin kullanlan byk binalarla
ayrlyor. Geni bir
avluyu geer
ek kilisenin kapsna geliyoruz. Mongeri'nin ina ettii talyan gotii tarzndaki bina
olduka yenidir, bu yzyln ilk yirmi yl iinde yaplmtr. stanbul'daki en byk
kilisedir.
1913 ncesinde bu alanda Beyolu'nun balca elence yerlerinden olan
Concordia Tiyatrosu
(ak hava yazlk tiyatro, kapal klk tiyatro) ve gece kulb bulunurdu. Hemen
bitiiinde, yani imdiki k Msr Apartman'nn olduu arsada ise Trocadero Tiyatrosu

vard. Bylece Concord'dan Trocadero'ya, stanbul'da, on be

yirmi
admda yrmek mmknd.
Beyolu'nun bu kaldrmyla iimiz bitti. imdi karya geip keye doru yryelim.
Burada Ttnc kmaz adnda, ama aslnda kmaz olmayan bir girinti var. Sandaki,
kullanlmayan oymal k kap eski Hotel Metropole'den kalm olmal. Bu kmazdan
Beyolu'nun bir baka nl gece kulb ve elence yerine girilirdi. Zaman iinde buras,
deien sahiplerinin zevkine gre, Sponek, Parisiana ve Garden Bar adlaryla
tannmt. Ama imdi, bu gemii hatrlatan herhangi bir ey ortada kalmam.
Geldiimiz yne doru dnyoruz; Beyolu'nun bu yakasn kefedeceiz. Sada dar bir
aralktan Hacopulos Pasaj'na giriyoruz. Buray yaptran Hacopulos ailesi Rum'du, ama
Pasaj'da Yunan'dan ok talyan atmosferi egemen; zamannda Beyolu'nun pek ok k
dkkn burada toplanmt. Ara kap aksa Pasaj'dan sola geip Panayia Kilisesi'nin
avlusuna kabiliriz. zellikle ii ok k ve ssl olan bir Rum Ortodoks kilisesidir bu.
Panayia'nn merdivenlerini inip saa dnnce, ehir lokanta hayatn
da zel bir yeri olan Rejans'a geliriz. REJANS
1917 Ekim Devrimi'nden ve onu izleyen Sava'tan sonra, Rusya'dan Trkiye'ye akn
akn g oldu. Dekadan Beyaz Ruslar ehre, buralarda alk olunmayan bir elence
tarz getirdi
kokaini dahil. Birok lok
anta, pastane, gece kulb ald. Bugn de stanbul ve Ankara'da hemen hemen her
iddial Trk lokantasnn mensnde kievski, karski, strogonof gibi yemeklerin
bulunmas, onlarn etkileri
nin sonucudur. Rejans' baz kadnlar at ve iletti. Bunlarn birtakm kabare artistleri
mi, yoksa eski Rus aristokratlar m olduu Trk m
teriler iin srekli merak kaynayd; bir kontesin hizmet vermesi fikrinin romans
tabii hep ar basyordu. Bu madam'larn mr bugnlere yetmedi, ama Rejans Rus
Lokantas
geleneklerini iyi kt koruyabildi.
Samzda, eski byk gayrimslim iadam ailelerinden Olivo'larn apartmanlar ve
soldaki eski Constantinople Oteli arasndaki Olivo Pasaj'ndan geerek yeniden
caddeye kyoruz. Bir iki sokak ve kmaz getikten sonra samzda, eski Bon
Marche'nin yerine yaplan Sanayi Odas gkdeleninin yannda, bir kilise daha
gryoruz. Buras Surp Yerortutyun Ermeni Katolik Kilisesi. Bir zamanlar, arkadaki
tal
yan binalarna (Casa d'Italia) sahip kan
AvusturyaMacaristan diplomatik
erknnn kilisesi olarak kullanlm.

Bir sonraki sokan sonunda sadaki bina, Garibaldi ile Mazzini'nin kurduklar ve ksa
bir sre birlikte altklar Societa Operaia Italiana, yani talyan iler Dernei
iinde bir balo salonu
da bulunan byk bir
bina. Tam karmza
gelen bina da zengin Yahudi ailesi Fresco'larn. Buradaki pasaj, bu koldaki birok
pasaj gibi, bizi Tepeba Caddesi'ne karrd. Ama daha oraya gelmeyelim. Geri
dnerken sa keyi oluturan, imdi Smerbank'n olduu blok Sreyya Paa'nnd.
Getiimiz yolda ve sokak ya da kmazlarn iinde, ou talyan karmlarndan gelen
byk Levanten ailelerin apartmanlar var; Lorando, Dandria, Dandoria vb. Ayrca
zengin Katolik Ermenilerin ve baz Osmanl brokratlarnn apartmanlar. Gnl
Soka'nn kesinde ise Suriyeli tccar Abud ailesinin devasa binas. Bunun iindeki
pasaj insana dehet bir derinlik,
espas duygusu verir.
ASMALIMESCT
Asmalmescit de ilgin bir sokaktr. Burada imdiki Refik ve Yakup gibi, aydnlarn da
rabet ettii olduka kurumlam, ama gelenekten kopmam meyhaneler var.
Yakup'un yeri Azaryan Efendi'nin apartmanlarndan; onun yannda da Maltal
Levanten Mizzi'nin ngi
lizce
ve Franszca yaymlad The Levant Herald gazetesi karm. Bu srada, ilerideki
ked
eki
bina da, nl opera bestecisi Donizetti'nin kardei, stanbul'da saray Mzka
i Hmayunu'nu
kuran, efliini yapan, Osmanllar'a marlar besteleyen Donizetti Paa'nn evi. Bunun
nnde, kime ait olduu bilinmeyen bir trbe var.
Gene caddeye dnelim. K
ede gene bir pasaj ve bir zamanlar stanbul'un en k pastanesi Markiz'in yeri var.
Tozlu camlardan ieri bakp, bu pastaneyi ssleyen "Mevsimler"in seramik
tablolarndan bazlarn hayal meyal grebilirsiniz. Bu yaknlarda yeniden almas
bekleniyor.
Y
ryoruz, samzda, gene, bir zamanlar nemli bir ey olduunu anlatan bir bina
gryoruz: Narmanl Yurdu. Fossati'lerden nceki Rus Elilii buras. Yeni bina
yaplnca konsoloslua evrilmi, Ruslar buray elden karnca zel mlk olmu. Kapdan
geni b
ir i avluya
giriyoruz. Daha da i taraftaki duvar inilerle ssl. Bir zamanlar stanbul'un renkli

ressamlarnn atlyelerinin bulunduu, baz odalarnda nl sanatlarn (Bedri Rahmi,

Aliye Berger, Ahmet Hamdi Tanpnar) pansiyon ya da stdyo tuttuu bina, imdilerde,
olabilecek en iyi biimde kullanlmyor. Trkiye'nin en eski gazetesi Ermenice Jamanak
burada yaymlanr.
Grdmz Suriye apartmannda idarehanesi bulunan Rumca Apoyevmatini de burada
baslr.
Tnel meydanna dnm olduk bylece. imdi karmza gelen merdivenlerden inelim.
Solumuzdaki Belediye binas, bu amala, talyan Barborini tarafndan yaplmt. Bu da
stanbul'un modern anlamda
ya da "Batl" anlamda
ilk belediyesiydi. Merdivenin dibinden saa sapalm. Hemen kedeki bina, Arkeol
oji Mzesi'ni de yapan mimar Vallaury'nin eseri ve
tannm zccaciyeci Decugis'nin eviydi.
KAMONDO EV
Yemenici Soka'n izleyen blok, tek bir apartmandan oluuyor. Bu muazzam bina,
Tanzimat dneminin nl Yahudi banker ailesi Kamondo'larn. Sarraflk
ve tefecilikten bankerlie ve banka sahipliine terfi eden bu aile Cumhuriyet dnemine
kalmadan Trkiye'yi terkedip Fransa'ya yerleti. Zenginlikleri orada da srd. Bugn
de varolan Paribas bankasnn kurucular onlardr. Louvre'a baladklar zengin
koleksiyonlar vardr; bir de, kendi adlarna bir mze. Gelgelelim bu aile, II. Dnya
Sava'nda, Nazi igalinde, toplama kamplarnda yok
olup gitti.
Yemenici Soka'na girip binann evresini gezebiliriz. Kar kede talyan i adam
Foscolo'nun buna yakn
grkemli evi var. Her katn pencereleri ayr tarzda yaplm. Foscolo akam ikisini
ierken bir sandal atee verir, yana yana batmasn seyredermi!
Foscolo evinin hemen yannda (gene, dirsek yapan Yemenici Soka
'nda) Hahambalk binas var.
AMERKAN KONSOLOSLUU
Dnp yeniden Merutiyet Caddesi'ne kyoruz. Hemen karmzda, merdivenli sokakla
ke yapan bina eski Bulgar Haber Ajans. Ayn koldan imdi okul haline gelen Grand
Hotel Kroecker'i gryoruz. Bitiiinde ABD Konsolosluu var. Avrupa l

kelerine oranla
Osmanllarla diplomatik ilikiye daha ge giren Amerikallar elilikleri iin bina satn
almlard. nce Corpi ailesinden aldklar Sakzl mimar Leoni'nin yapt binaya
yerletiler, sonra, bunun bitiii olan, bir zaman da stanbul Kulb olarak kullanlan,
kedeki, Tubini'lere ait binaya. Tubini'ler bir baka nemli Levanten ailesiydi.
Osmanl devletiyle bir alacak yznden anlamazlk knca (ortaklar Lorando'larla
birlikte), onlarn hakkn korumak zere Fransz donanmas Midilli Adas'n ablukaya
almt! Aristide Tubini, Be
ikta'ta, 350 ii altran bir mobilya fabrikasnn da sahibiydi. Corpiler de
sanayiciydi; ilk buharl cendereyi onlar getirmiti.
Bu binadan Taksim'e tanan stanbul Kulb, herhangi bir yksek snf ngil
iz kulbnn
standartlarna sahipti (zaten daha nce karsndaki binada ngiliz Kulb vard).
Kulbe kadn alnmazd. Taksim'deki bina da 1960'larda yok oldu ve stanbul Kulb,
arkaik gelenekleriyle, tarihe kart.
Kroecker Oteli'nin karsndaki Union
Franaise de 1970'lerde geirdii yangndan sonra harap ve metruk dururken
imdilerde resto
rasyonu bitmek zere. nl mimar Vallaury onun
bitiiinde oturu
yordu. PERA PALAS
Az ileride, solda, nl Pera Palas. Bu otel 1894'te yapld Orient Express'in
son durann stanbul olduu gnlerde. Zaten tam kar
snda da Wagons Lits Cook'un ofisi vard. 1905'ten kalma eski sigorta haritasnda
"Lumiere Electrique" yazyor. Elektriin ilk kullanld binalardan olmal. Otel kln
hl koruyor. evre dei
ip yenilen
dike, eskiyen arap gibi, deer kazanyor. Burada kalm nller de otelin anna an
katmaktadr. Bunlarn banda Agatha Christie gelir, en popler ziyareti odur ve hl
odas eitli merakl mterilere gsterilir. Krallar ve devlet bakanlar, rnein 8.
Edward, ran ah Rza Pehlevi, Srp Kral
Pyotr ve sonra da Tito, casuslardan Mata Hari, artistlerden Greta Garbo, Marlene
Dietrich
otelin mterileri arasnda
dr.
Bundan sonra solda geni bir aklk ve yeni yaplan sergi binas var. Eskiden burada

ehir Tiyatrosu, Fransz Tiyatrosu, Ak Hava Amfiteatr vard. ehrin gece hayatnda
iz brakan Garden Bar da ilkin burada almt. Sa kolda ilkin Casa d'Italia'y
gryoruz. Biraz ileride, yalnz cephesi kalan ve bir bankaya ait olan bina eski Bristol
Oteli'ydi (sahibi, Ermeni Mgrd Terziyan). Ke yapan karyatidli, grkemli bina hl
bir otel, Byk Londra Oteli. Bu bina, daha nce apartmanlarn grdmz
Glavani'lerin konutu olarak yaplm, sonra Dandria'lara satlarak otel olmutu.
u kck alanda otelin ad geti, ama aslnda deinmeye imkn olmayan en az otuz
otel daha var. Bu hem burann ciddi bir oteller blgesi olduunu gsteriyor, hem de
yzyl dnemecinde stanbul'un bir hayli canl bir urak yeri olduunu. Gerekten de o
dnemin stanbul'u, bugnkne oranla her bakmdan daha kozmopolit bir ehirdi.
Solda, sergi binasna bitiik son apartman, Osmanl devletinden deniz feneri yapma
tekelini alan Baoudouy'nn eviydi. Bu yzylda, Osmanl devleti Bat'nn her trl
kurumunu
almak
zorundayd. Baz akll adamlar, Bat'daki rekabete girmektense, gelip burada bir ii
nermeyi ve o iin tekelini elde etmeyi baarmlard. Bundan sonraki bloun sonunda
Britanya Elilii'ne geliyoruz. Geni ve tipik bir ngiliz bahesi iinde bulunan bu binay
1845'te, Londra'daki Parlamento'ya da son biimini veren Sir Charles Barry yapmt.
Ama bina ngiliz'den ok talyan Rnesans slubuna uygundur. Herhalde Barry, bu
Dou Akdeniz ehrinde byle bir binann evresine daha iyi uyum gstereceini
dnmt.
u geldiimiz nokta, Beyolu'nun farkl dzeylerdeki birok ilginliinin younlat bir
yer. Elilik bahe duvarn izleyerek sola, Hamalba Soka'na dnp biraz yrynce,
kar srada, demir kaplarnda ha kabartmalar olan, dz cepheli
byke bir bina gryoruz.
Bunun ana kapsndan ieri girince, birinci katta, karmza bir kilise kar. stanbul'un
akl almaz cemaatler karmaasnn bir paras olarak, Rum Katolik Kilisesidir bu: Ayia
Trias. Cemaatin ou geen yzylda gt iin bugn bir avu cemaati kalmtr.
PASAJLAR
Geri dnelim. Galatasaray Meydan'na doru Ayia Trias'n srasndan yryelim.
Solumuzda biraz sonra Avrupa Pasaj'n ya da br adyla Aynal Pasaj greceiz.
Pasaj yaknlarda onarld ve yeniden ald. Eskiden burada manifatura dkknlar
ounluktayd. Dkknlar birbirinden ayran kolonlardaki aynalar pasaja popler adn
vermitir. Ayrca, dkknlarn depolarn oluturan ikinci katlar hizasnda gzel
heykeller vardr. Ona paralel bir de Krepen Pasaj ("Crespin" adl Levanten aileden)
vard ki, stanbul'un balca meyhane klliyelerinden biriydi; ykld, yerine zevksiz bir
modern bina yapld. ki pasaj da Sahne Soka'na geit salar. Biz geri dnp Dudu
Odalar Soka'na girelim; bu ve kestii Sahne Sokak, stan
bul'da
en iyi ve en zengin yiyecek maddelerini, su rnlerim, kular, etleri, souk etleri,

sebze ve meyveleri bulacanz yerdir. Balk Reat, Ali, mezeci Stte ve daha
biroklar, saygdeer kurumlardr.
Sahne Soka'nda, mimari adan fazla zellii olmayan, ama merkezi yerinden tr
olduka fazla ileyen bir Gregoryen Ermeni kilisesi var: Surp Yerortutyun (Trke'de
" Horan"). Bataki iekilerden tr bu blgeye iek Pazar, sk balklardan
tr Balk Pazar da
denir.
stanbul'un
birok iyi meyhanesi buradaki sokaklara dalmtr. te yandan, yalnz meyhanelerin
olduu iek Pasaj'nn veya Cite de Pera'nn bir kaps da Sahne Soka'na (br de
ana caddeye) alr. Bu binay Tanzimat dneminin ileri gelen Rum bankerlerden
Hrist
aki Efendi yaptrmt. Bir zaman sonra iindeki meyhanelerle nl bir yer oldu.
Derken, 1970'lerin sonunda bir gece binann st katlar kver
di. Bu felakette lenler de oldu. Birka
yl iinde binann geri kalan restore edildi, boyand, biraz "tek tip
" bir dzenlemeyle yeniden hiz
mete ald. Bu yeni durum, iek Pasaj'nn baz eski sevgililerini
kzdryor. Onlar, herhalde, biraz daha anarik bir ortam zlyorlar. Ama yklmadan
nceki son zamanlarnda bu meyhanelerde neredey
se her mteri bana algc dmeye balam ve hokkabazlar, cambazlar,
dilenciler vb. derken iin tad kamt. Pasaj gene de at
mosferi olan, ilgin bir yer. GALATASARAY
Pasajn ana kapsndan karsak, stiklal Caddesi'nde, kar srada, Galatasaray
Lisesi'nin
byk
bahe kapsn gryoruz. Bu noktada, ok daha eski zamanlarda, Yenieri ve baka
Kapkulu askerlerinin yetitirildii Acemi Olanlar Klas (bir tr askeri lise)
bulunuyordu. Galatasaray ise imparatorluun Batl tarzda eitim veren ilk lisesi olarak,
1868'de ald. O sra dnyada olduu gibi burada da Fransz kltrel etkileri ar
bast iin eitim Franszca'yd. O zamandan beri Trkiye'nin ok nemli bir eitim
kurumu olmutur. Benzeri okullara oranla, Galatasaray'da esprit de corps daha
fazladr.
Devlete bir hayli fazla kadro yetitirmi bir okuldur.
Taksim'e doru yryelim. Sa koldaki Su Terazisi Soka'na sa
parsak, Zografion ("Zografos", az nceki Hristaki'nin soyad) Rum Erkek Lisesi'nin
nnden geecek, sola, Aa Hamam Soka'na sapnca da, talyan Kz Orta Okulu ile
Yunanistan Konsolosluu'na (eski elilik) geleceiz. Ana caddeden yrrsek, samzda
Atlas Sinemas'nn olduu byk bina Katolik Ermeni bankerlerden Keolu'nun
(Keolu, Sultan Aziz'e geni kredi am, sonra Zarifi ile

birlikte ona kar Sultan Murat'n tahta kmasna destek vermi bir banker. Bu
binada, Sultan Aziz iin de bir garsoniyer yaptrd sylenir), onun karsndaki Halep
Pasaj'nn olduu bina, Cite d'Alep ise (ii restore edildii iin eski havasnn izi yok),
muhtemelen Hristiyan Arap Hacar ailesinin yaptrd yapdr. Atlas'n bitiiindeki
Anadolu Han'n sahibi Ragp Paa'ya ileride deineceim.
CERCLE D'ORENT
Solda, kede, gene ok k, byk bir bina var. Buras Ermeni Katolik Abraham
Paa'nn
mlklerindendi. Abraham Paa son derece zengin bir adamd, ayrca Osmanl
brokrasisinde de ilerleyerek paa olmutu. Boazii'nin Karadeniz ucuna yakn iki
kysnda da muazzam arazileri, ayrca baka apartmanlar, gene Boaz'da yallar
vard. Balk tutmaya, zellikle kn Boaz'da lfer tutmaya merakl olduu iin,
ortasnda olta sarktlacak zel delii olan bir yat yaptrd bilinir. Beyolu'ndaki bu
byk binada zamann en k kulb olan Cercle d'Orient yerlemiti. Bu kulbn
yeleri yabanclar ve gayrimslimlerdi. Trklerden ancak en byk rtbede iki paa
yelie kabul edilirdi.
Buradan, baz eski sinemalarn olduu Yeilam Soka'na dnlr. imdi Emek
Sinemas'nn bulunduu alanda eskiden kocaman bir "skating ring" vard. Trk sinema
sanayii b
uralarda
alt iin, Yeilam ad, popler Trk sinemasyla anlamda bir deyim haline
gelmitir.
Bir sonraki Sakz Aac Soka'na sapalm. Kedeki kilise gene bir Ermeni Katolik
kilisesidir ve bir ara Ermeni Katoliklerinin episkopal kilisesi olmutur
. Ona gelmeden iki bina nceki
mavimtrak bina ise eski Rus Arkeoloji Enstits'dr. Sakz Aac Soka'nn kar
kesinde Aa Camii durur. Yapl epey eskiye dayanmakla birlikte ok onarm
grd iin ilk haliyle ilgisi kalmamtr. Onun yannda gene ok k bir apartman var.
Kapsnda Franszca ve Yunanca olarak burann Rumeli Han olduu yazl. Bu da Ragp
Paa'nnd. stanbul'un en nl geleneksel lokantas Abdullah Efendi eskiden bu
binadayd.
Kar sraya geip Ahududu Soka'na girelim. Solda Anadolu, sonra da Tel Soka'na
sapalm. Pasaj sahibi Hacopulos'larn evinin nnde Tel Soka dirsek yapar. Onu
izleyerek yrdmzde sada byk bir okul binas var. Bu bina balangta Rum
tccar Mavrokordato ailesinin bir kolunun eviydi. Beyolu'ndaki birok zengin Rum
arasnda bir tek Mavrokordato'lar eski Fener aristokrasisinden gelmeydiler. Okulun
apraznda Cizvitlerin kurduu St. Pulcherie Kz Okulu vardr. Biz oraya deil, sola,
Byk Parmakkap'ya sapalm. Az sonra samzda yksek, byk ve karanlk suratl bir

apartman greceiz. Apartmann avlusundan geerek br tarafta Kk Parmakkap

Soka'na kabiliriz. Buras da nceden ad geen Ragp Paa'ya aitti. Ragp Paa,
Abdlhamit'in Mabeyincibas olarak servet yapmt. imdi grdmz binann ad
Afrika Han'dr. Daha nce grdklerimizden Anadolu, aslnda Asya, Rumeli de Avrupa
anlamna gelir. Bu nedenle dnemin nktedanlarmdan biri, "Abdlhamit'in saltanat
biraz daha devam etse, Beyolu'nda Amerika ve Avustralya hanlarnn da ykseldiini
grecektik," demiti.
Yeniden caddeye dnp biraz geri gidelim ve kar srada Mis Soka'na sapalm. lk
drt yol aznda, kar sa kede, semtin Art Nouveau zelliklerini gsteren byk
bir apartman vardr. Bina olarak imdiye kadar grdklerimizden o kadar da farkl
deil. zellii, araba yapmcs Martin'e ait olmas. Belikal Martin, Abdlhamit'e de
araba yapyordu ve ustalyla dnyaca tannmt. Bir atl araba yapmcsnn bu koca
binaya sahip olmas ilgin grnebilir; ama o zamann, hele saray siparilerini de
karlayan arabacs, bugnn Peugeot'sunun sahibi gibi bir ey olmalyd.
1950'lerde, stanbul'un ilk egzistansiyalist gece kulb de bu sokakta almt.
KATOLK ERMENLER
Caddeden veya Kurabiye Soka'ndan Taksim'e doru yryelim. Zambak Soka'nn
kesinde bir Ermeni Katolik kilisesi daha kar karmza. Ad Vosgeperan'dr; yani
Aziz oannis Hrisostomos'a ithaf edilmitir. Bu cemaatin en sk kulland kilise budur.
Katolikler, ok eski zamanlardan balayarak Ermenileri ikna etmeye altlar, ama
ancak kk baarlar elde ettiler. Daha sonra bunun zellikle Fransa'nn bir politikas
haline geldii anlalyor. Katoliklemeye direnen bir Gregoryen Vardapet'in karlp
Fransa'da tutsak tutulduu, bunun iin saraydan baz grevlilere rvet verildii gibi
bilgiler var. Ama hatr saylr bir Katolik Ermeni cemaatinin olumas 19. yzyl
ortalarnn olaydr. Bu iin birden rabet bulmasnn bu dnemde Bat'nn kurduu
ekonomik hegemonyayla ilgili olduunu dnmek akla yakn olacaktr. Din ba hl
nemliydi ve Osmanl mparatorluu'nun geni pazarnda ticaret yapan Batllar, kendi
mezheplerinden acentalar ve araclar ile almay tercih ediyordu. br uta,
szgelii Katoliklii benimsemi bir Ermeni de Fransz i adamlaryla daha kolay iliki
kurabiliyor ve bunun somut faydasn gryordu. Nitekim, Grand Rue de Pera boyunca
yaptmz bu gezintide pek ok Katolik Ermeni zengininin evine, konana rastladk.
Gregoryen Patrikhane doal olarak bu gelimeden honut deildi ve saraya da bunu
nlemesi
iin bask yapyordu. Osmanllar ise, hem geleneksel ittifaklarna nem veriyor (ki,
Gregoryen Ermeniler toplumun nemli bir paras ve eski mttefiktiler), hem de
yabanclarla yerli ortaklarnn byle fazla yaknlamasndan onlar da holanmyordu.
Ama sre durdurulamad, pek ok Ermeni Katoliklii kabul etti. Bugn stanbul'da

cemaatin alt bin kadar nfusu, on iki

tane de kilisesi var.
Katolik Ermeniler'den sz almken Mkhitarist mezhebine de deineyim. 18. yzyl
banda
bir grup Gregoryen din adam gizlice Katolik olduktan sonra bir tarikat kurmu,
gerek Venedik yaknlarnda San Lazzaro Adas'na yerlemiti. Burada Benedikten
yntemlere uyan bir manastr kurdular. Dil ve tarih konularnda deerli almalar
yaptlar. Bir merkezleri de Viyana'dadr.
AYA TRIADA (AYA TRAS)
imdi caddeye dnyoruz, kar sraya geip doruca Meelik Soka'na sapyoruz.
Solumuzda, ziyaret edilmesi tavsiye olunur Hac Baba lokantasnn yannda, genie bir
bahe.iinde, Rum
Ortodoks Ayia T
rias Kilisesi var. Belika Elilii'nin de mimar olan Kampanaki tarafndan yzyl
sonunda yaplm, dolaysyla yapsnda kubbe kullanlmasna yasak konmam ilk
kiliselerden biri. Taksim gibi merkezi bir yerde olduu iin, iyice azalm Rumlarn pek
ok dini amala kullandklar, byk, grkemli bir kilise. Ama bu dnemlerde Osmanl
toplumunda yaplm btn dini binalar gibi o da mimari adan ok ilgin deil ve Balyan
sonras camileri andryor.
Ayn sokakta devam edersek, solda Rum Zapyon (Zapyon'un Atina'da da katklar
vardr), sada Ermeni Esayan kz liselerinin (Bu liseyi yaptran ailenin klk evi Pera
Palas yaknlarnda, yazlk yallar da Bykdere'deydi) arasndan geerek Sraserviler
Caddesi'ne geliyoruz. Kar srada, usta mimarlar elinden kma Belika ve Romanya
konsolosluk binalarna, Romanya Konsolosluunun, yannda Muzurus Paa'nn evine
bakarak, Taksim Meydan'na gelebiliriz.
TAKSM
Taksim, bu ok merkezli ehrin belli bal merkezlerinden biridir. ehirler bydke,
merkezler kayar, oalr. Taksim de, Pera'nn ieklenip dolmasndan sonra, bu yeni
tarz ehirlemenin Nianta ve ili'ye doa ilerlemesi sonucunda nemli bir merkez
oldu. Daha nceleri yani yzyl sonuna kadar buras mezarlk alanyd. Meydann
ortasnda byk bir kla vard ve bir zamann en iyi futbol sahas da klann
ortasndaki avludayd. nceleri Tepeba'nda kmelenen oteller, yeni dnemde buraya
geldiler; byklerden gidersek, Marmara, Sheraton, Divan ve Hilton ve yaplmakta olan
bakalar. Boaz kysna doru inen Gmsuyu Caddesi, bu eski mezarlk alan,
zellikle 1950'lerde ehrin en pahal yerleim yerlerinden biriydi.
Taksim ve grece yakn evresinde, Osmanl padiahlarnn ve genel olarak devletin, 19.
yzyl balarnda verdii Batllama kararnn sonucu olarak, eitli klalar yaplmt.
Bunlar, askeri anlamda bir yarar kalmad gibi, i politikada da bela haline gelen
Yenierilerin,

1826'da, Vakai Hayriye denilen arbedeyle ortadan kaldrlmasndan sonra kurulan yeni
"modern" ordu iindi. Cumhuriyet dneminde bunlar, yklan daha nce deindiim
Taksim Klas dnda, stanbul Teknik niversitesi'ne verildi. Gmsuyu Askeri
Hastanesi ise askeri olarak kald.
Takla'nn mimar ngiliz Smith'dir. Maka'daki eski Maden Fakltesi de Abdaziz
zamannda Maka Silahhanesi olarak yaplmt.
Gmsuyu'nda, Park Otel, ilkin talyan elisi Baron Blanc'n eviydi. Baron
Trkiye'den ayrlrken bu koca evi Abdlhamit'e satt; o da bir sre sonra buray
gvenilir veziri Tevfk Paa'ya verdi. Son Osmanl sadrazam olan Tevfk Paa'nn
soyunun iadamln semesi ve bu arada kona da otele evirmesi Osmanl ailelerinin
Cumhuriyet'le eklemlenme
biimlerinin ilgin rneklerinden biridir. Park Otel dneminin en iyi otellerinden biriydi.
imdi ise yerine stanbul'un belli bal ucubelerinden biri olacak bir gkdelen otel
yaplrken durduruldu, sonra da hesapsz ykselen ksm ykld. Bu olay, son yllarda,
stanbul halknn kar evrelerine kar en nemli zaferi olmutur desek, yeridir.
Park Otel'in ilerisinde, mimarnn ad Goebels olan ve 1877'de, Almanya'nn
birlemesinden sonra yaplan Alman Konsolosluu (eski elilik) var. Bu da zamannn en
byk binalarndan biriydi. Onun yannda, Japonya'nn elilik iin Rum banker Pangiris
Bey'den satn ald bina. Dnya politikasna grece ge giren Almanya ve Japonya iin,
Beyolu'nda elilik binas yeri kalmamt. Alman Eliliinin yanndan sapp aalara
inince, Katolik Sryanilerin kulland
SacreCoeur Kilisesi'ne gelinir.
Cumhuriyet'in kurulduu yllarda Taksim ehrin en nemli meydan haline gelmiti.
Onun iin Kurtulu Sava'n yad eden, talyan Cannonica'nn yapt heykel bu
meydana kondu.
Caddede, kar srada, ad imdi Gmsu Palas olan Azaryan Apartman kayda deer
Art Noveau yaplardan biridir.
Taksim ad, ehir suyuyla ilgili bir terimdir. stiklal Caddesi'yle Taksim Meydan'nn
kavutuu yerde, sivri klahl, kk bir ta bina vardr. Buras, uzaktan getirilen
suyun eitli semtlere "taksim edildii", yani datld yerdir. Biz bu "Taksim"den
stiklal Caddesi'nin tersi yne yrynce, az sonra, yeni alan Tarlaba Caddesi'nin
banda kendimizi bulacaz. Karya getikten sonra sizi yeniden geldiimiz ynde
yrteceim. phesiz kimse benim bu sinir bozucu rotalarma uymak zorunda deil;
ayrca, bu blmde imdiye kadar sz geen yerler
bir gnde gezilemez bisikletle nlerinden gemiyorsanz.
TARLABAI
Tarlaba Beyolu'nu tamamlar, ama onun kadar k deildir. Grand Rue de Pera yksek
snfn eseriydi. Bu snf o yrede zengin bir hayat balatt. O zaman, onlar kadar
varlkl olmayan bakalar da frsat bulduka bu yaknlarda ev sahibi olmaya altlar.
Sonuta onlar da ayn mimari akm izlediler, ama evleri daha mtevaz oldu. Bu ba

kmdan Tarlaba'n Beyolu'nun aa orta veya orta snflarnn ve genel olarak

hizmet snflarnn yerleim blgesi sayabiliriz.
Yakn dnemde Beyolu eski statsn kaybetti. Bu k Beyolu'nun kendinden nce
Tarlaba'n etkiledi. Gayrimslim aznlklar da 1950'lerden balayarak stanbul'u
kitleler
halinde terkedince buralara Anadolu'dan gelen yoksul halk ya da kk mteebbisler
yerleti. malathaneler, tamirhaneler ald. Sonuta Tarlaba adamakll khneleti.
Ama bu ilgin olmaktan kt anlamna gelmiyor. Bu dar, ylankavi sokaklar,
bu halleriyle de son derece ilgin. Bu semtte sokak gezmeyi gezenlerin igdlerine
brakarak, en nemli grdm binalar anlatmakla yetineceim.
Tarlaba'ndan sa tarafa inen sokaklardan birinin ad imdi Turan Caddesi. Eski ad
ise
Macar Caddesi. Bu, 1848'deki ayaklanmadan sonra, baarsz kalan devrimcilerden
bazlarnn Osmanl mparatorluu'na snmas ve bu blgede yerlemesinin ansna.
Gnmze onlardan kalan, deiinceye kadar, sokan adndan baka bir ey yoktu.
Yzyl sonunda Pan
Turanist ideolojinin icadnda Macarlarn da yeterince pay olduunu hatrlayarak, eski
Macar Caddesi'nin Turan Caddesi haline gelmesinde bir tr adalet olduunu
syleyebiliriz.
MELKT KLSES
Sakz Aac Soka Tarlaba ilerine de devam eder. Buraya sapnca, sol kolda, birka
bina
sonra, zerinde ha olan bir kap var. Kapy aln, ieridekilere kendinizi
duyurabilirseniz sorun yok, nk mutlaka iyi karlanrsnz. Bu yksek binann giri
katnda bir kilise var. imdi terkedilmi durumda, nk cemaati yok. Hepsi
Trkiye'den gitmi. Kim bunlar? Melkitler! Yan, Katolik otoritesine bal, ama Dou
usulnde ayin yapan bir mezhep. Vaktiyle, Bizans'a bakaldrp Katolik olmu ve
Mslmanlarla da iyi geinmilerdi. Melkit, "Melekit", yani "Melik'in Adamlar"
anlamna gelir. Melkitler daha ok Suriye ve Lbnan taraflarnda kalabalktlar, ama
bakentte de kk bir grup vard. Cemaat kalmaynca bu kilisenin bakm yakn bir
mezhep olan Keldanilere verildi. Apartmanda Keldani bir din adam ailesiyle
oturuyor. Kiliseye de bu aydn ve gen din adam bakabildii kadar bakyor. Ama zaten
maddi gc olmayan Keldanilerin buray gerekten korumalar ok zor.
SRYAN KLSES
Kiliseyi getikten sonra sadaki ilk sokaa sapnca, gene sada, eski bir Katolik Ermeni
manastr var. Yaknlarda ressamlar burada atlye atlar, bir apelin de bulunduu st
katta bir lokanta ald. Buradan Tarlaba ilerine gidip Karakurum Soka'n bulalm.
Burada byk bir ta bina greceiz. Meryem Ana'ya ithaf edilen bu kilise ve baka

blm
ler idare, okul vb.
1960'ta, Sryaniliin Trkiye'deki merkezi Mardin'den getirilen talarla ina
edilmitir ve stanbul'da Sryanilerin kendi yaptklar tek kilisedir (kullandklar baka
kiliseleri baka mezheplerden dn almakta veya kiralamaktadrlar).
Sryanilik en eski Hristiyan mezheplerinden biridir. sa'nn dili olan Aramice
konuurlar. Dilleri ve alfabeleri Sami kkenlidir. Grece yakn zamanlarda aralarndan
bazlar Sryani
Katolik olmutur. Tarlaba'ndaki Meryem Ana kompleksinin banda bir Metropolit
bulunmaktadr.
Buradan ok da uzak olmayan Kalyoncu Kulluk Caddesi'nde Rum Ortodoks Ayii
Konstantinos ke Eleni Kilisesi var. nemli zellikleri olmayan, ama gzel bir kilise.
Onun biraz aasnda, hi beklenmedik bir yerde de bir mze var. Polonya'nn
Trklerle ortak abalarla almasna katkda bulunduu bu mze, hayatnn bir ksmn
siyasi srgn olarak stanbul'da geiren byk Polonyal air Adam Mickiewicz'in evi.
air 1855'te, stanbul'a geldikten ksa bir sre sonra koleradan ld. organlar
kartlarak yaad evin
bodrumuna, tahnit edilen cesedi ise Paris'te gmld.
Buradan Hamalba'nn devam olan mer Hayyam'a geip sonra Emin Camii Soka'na
sapnca, cami ad tayan bu sokakta stanbul'un ender Protestan kiliselerinden ikisni
yan yana gryoruz. Kede olan Ermeni Protestan, yanndaki de Alman Evangelik
Kilisesi.
Bylece, Halic'in kuzeyinin Beyolu ksmn bitirdik. Beyolu'nda, grdmz gibi,
tarih ok
gerilere gitmiyor. Bunun en byk sorum
lusu 1831 ve 1871 yangnlar. Ama u da var ki, Beyolu'nun ksa bir srede ortaya
k, dnyada ehirlemenin yeni balayan bir evresine denk gelmitir. Bu anlay, o
zamana kadar Osmanl toplumunda varolmu ehirlemenin iinden kmamt ve onunla
bir ilgisi yoktu. Ama buralar
etkileyecei belliydi. Dolaysyla, sz konusu yangnlar bu blgeyi bo arsalara
evirmese de gene bu yaknlarda bir baka Beyolu ortaya kacakt. Beyolu'ndan sz
ederken, hem tarihi ok eskilere uzanmayan binalardan, kiilerden, ailelerden
konutuk, hem de bunlarn ounun bugn devam etmediini grdk. Beyolu, salam
bir retim temeline, bir sanayileme hareketine dayanmayan bir servetin, uluslararas
ticaretin ve finansn rndr. Onun iin, sanki kanlmaz olarak, "bir var bir yok" bir
srecin yaratdr. Beyolu'nun Art Nouveau binalar ykselirken Osmanl lkesi de
batyordu. Bat ve Trkiye Cumhuriyeti olarak yeniden dou burann nfus bileimini
zorunlu olarak deitirdi. nsanlar gitti, baka insanlar geldi ve Beyolu'nun maddi
temelleri ortadan kalkmasa da (nk kapitalist gelime dorultusu deimemiti),
kltrel balar yok oldu.
BEYOLU YAKASININ TEK SEMTLER

Hali'in kuzey kys gneyiyle birlikte, hatta ksmen daha nce sanayileti. Osmanllar
balca
tersanelerini Hali
'te, Kasmpaa kysnda kurmulard. Bylece buras yzyllar boyunca bir gemi yapm
merkezi olarak yaad. 19. yzyldan itibaren baka imalat dallar da Halic'in
kolaylklarndan yararlanmak zere buraya yerleti.
Beyolu
ili ekseninde uzanan srtla imdiki nc Hali Kprs'nden Mecidiyeky'e uzanan
ykselti arasnda arazi ukurlar. Bir zamanlar Dolapdere ile Kasmpaa deresinin
sularn Halic'e boaltt bu havza, Kasmpaa dediimiz blgede Hali'le buluur. Bu
dereler zamanla iyice kirlendii iin 1950'lerde stleri kapatld ve giderek
kanalizasyona dntler. Buradaki tersane binalarndan bazlar yaknlarda ortadan
kaldrld, ama birou halen almaktadr. Kasmpaa'da grdmz byk ve grece
eski binalarn ou da Osmanl dneminden beri Bahriye'nin elindedir. rnein kydaki
Kuzey Saha Deniz Komutanl binas, Osmanl zamannda, Bahriye Nezareti olarak ina
edilmiti. Heybeliada'ya tanmadan nce Deniz Harp Okulu buradayd. Tepedeki Deniz
Hastanesi bandan beri ayn ilevi grmektedir. Komutanln karsndaki Cezayirli
Hasan Paa lkokulu da geen yzyldan kalma orta karar yaplardan. Cezayirli Hasan
Paa'nn bu semtte bir camisi ile iki emesi bulunmaktadr ve bunlar kendisi
yaptrd iin, tarihleri 18. yzyln son eyreine uzanr. Camilerden biri gene denize
yakn Kalyoncu Klas binasnn iindedir.
KASIMPAA
HASKY
Semtin bir baka nemli camisi de Bahriye Caddesi stnde, Kanuni dneminde yaplan
Gzelce Kasm Paa Camii'dir. Yandktan sonra, Abdlaziz tarafndan yeniden
yaptrlmtr. Semtin ad bu Kasm Paa'dan gelir.
PYALE PAA CAM
Bu evredeki en nemli Osmanl yaps epey ierilerde kalan ve imdi nnden evre
Yolu geen Piyale Paa Camii'dir. Yeni Perpa binasnn yanndaki Piyale Paa, Sinan'n
ilgin eserlerinden biridir. Alt kubbesiyle bu cami Anadolu'daki Osmanl ncesi
ulucami kategorisine girer, ama o tipin son derece gelitirilmi ve inceltilmi bir
rneidir. Bu tipin ortaya kmas, mimari teknolojiye balyd. Belirli byklkte bir
binann stn rtmek iin birok direk dikiliyor, bunlarn stne konan kiriler de dz
aty tayordu. Zamanla direkler drtl gruplar haline getirildi, ahap direk yerine
stun kullanld ve stunlar tonozlarla baland; daha sonra da herdrtl stun
grubunun stne bir kk kubbe konduruldu.
Bylece, byklne gre zerindeki kubbe says da artan bir cami tipi ortaya kt.

Ancak mimari gelime, kart ynde oldu. meknda ayak says gitgide azaltlarak,
tek byk
kubbeye geildi.
Plan
17. Piyale Paa Camii
Sinan zamannda, teknoloji, ulucami tipini oktan gerilerde brakmt. Dolaysyla
Sinan bu eserinde, eski bir mimari tre dnyor ve onu kendi ann estetii iinde
yeniden yorumluyor. Sinan'n btn sanatsal jestleri gibi bu da son derece ilgin.
Kubbeleri, kemerleri, giri revakyla deiik, hemen gz yakalayan, gzel bir binadr
Piyale Paa Camii. grnm ayrca gzeldir. Klliyesinin birok paras bugne
kalamamtr. Olduka harap ve bir baka amala kullanlan hamamn
yan sra bir de Piyale Paa'nn trbesi ayaktadr.
Piyale Paa'nn kendisi Hrvat asll bir devirmedir. Enderun'dan yetierek devlet
hizmetine girmi, zellikle denizcilik alannda alm ve II. Selim'in bir kzyla
evlenerek saraya damat olmutur. Marib seferlerinin ounda yer alm, Turgut
Reis'in Malta kuatmasnda, Cerbe savanda bulunmutur. Sakz fatihidir. Kbrs'n
alnmasnda da nemli grevler yapmtr.
Yeniden deniz kenarna dndmzde, tersanenin iinde, daha nemli cami ve
klliyesini
arkap'da grdmz orlulu Ali Paa'nn bu ehirdeki ikinci camisine geliriz. 18.
yzyl banda yaplan cami 19. yzylda, II. Mahmut zamannda esasl bir tamirden
getii iin asl karakterini kaybetmitir.
AYNALIKAVAK KASRI
Camialt ve Takzak tersanelerinin duvarlarn izleyerek Hasky'e doru giderken,
Aynalkavak Kasr'na geliyoruz. Bu saray 17. yzyl banda yaplmt, ama bugn
grdmz eklini 19. yzyl banda, III. Selim dneminde ald. Halic'in gney ve
kuzey kylarna eitli dnemlerde saraylar yaplmt. Aynalkavak bunlarn en
bydr ve gnmzde kalan tek Hali saraydr. Kydan Okmeydan'na doru
genileyen ve "Hasbahe" adyla anlan byk bir korunun kysndayd. ou Osmanl
saray gibi bu da, padiahlarn ekledii yeni binalar ve kklerle genilemi, bym,
sonra da, Osmanl'nn genel talih izgisine uyarak, yava yava harap olmu,
klmtr. Bylece, bugn mze haline getirilen, III. Selim'den kalma Hasbahe
kknden ibaret kalmtr. Evliya elebi, Aynal
kavak nnde ok zengin istiridye yataklar olduunu anlatr. "Hey gidi gnler"!
HASKY
Hasky, ta Bizans zamannda, Karaim kolundan Yahudilerin oturduu bir semttir.
Eminn'nde Yeni Cami yaplrken oradaki Yahudiler de buraya gnderilmiti. Semtin
eski haritalarnda grdmz sokak adlar, artk hemen hemen hi izi kalmayan bu
Yahudi gemiinin anlarn yaatr: rnein, Basmac Avram Soka Basmac Ruen
Soka olmutur. Terzi Havim, Terzi Kasm Soka'na dnmtr. Sinagog sokaklar,

sinagog kmazlar ortadan kalkmtr, deindikleri sinagoglarn kendileriyle birlikte.

Naim Gleryz bu semtte sadece, Karai gelenei uyarnca yeraltnda ina edilen Kalha
Kado be Kuta Bene Mikra sinagogunun ayakta kala
bildiini sylyor. Sedat Hakk Eldem, Hasky'de, 18. yzyldan kalma ahap
Hahamba konan da bulmutu. Bildiim kadaryla eitli Yahudi okullar (biri,
sanrm, Alliance Israelite'in) da yanm ya da yklmtr. stanbul'un en byk ve en
eski Yahudi mezarlklarndan biri de Hasky'dedir. Daha nce birka kere szn
ettiim Kamondo Paris'te lm, vasiyeti stne Hasky Yahudi mezarlndaki ant
mezarna gmlmtr.
Hasky'de Yahudiler'den baka Rumlar da yayordu. Onlardan kalan balca kilise
iskeleden
az ilerideki Ayia Paraskevi'dir. Bina olarak fazla ilgin deil, daha ok iindeki
ikonostasion ve ikonlaryla dikkate deer bir kilisedir bu. Ama en ilgin taraf, onunla
ilgili eitli efsanelerdir: Bursa'da Argiri adnda bir kza bir Trk ak olunca ailesi kz
bir Rumla evlendiriyor; ama
Trk ak bir paann olu olduu iin kz kartp stanbul'da Tersane zindanna
kapatyor. Kz, paazade ile evlenmesi tehditlerini reddediyor, yemek yemeyerek
intihar ediyor. Onun
zerine, Hasky'deki kilisenin avlusuna gmlyor. Derken avludan alevler ykseliyor,
kilise
papaz "beni buradan karn," diyen bir ses iitiyor. Patrikhane'den gelen "uzman"
kurul nnde mezar alnca iinden mumyalanm bir ceset karlyor. Her nedense,
ba kesilip Rusya'yagnderiliyor, mumyal ceset de caml bir tabut iinde kilisenin
iine konuyor.
Trkler, ba Rusya'ya tayan geminin ardna taklyor. Pamuk tayan Rum kaptan
hafifleyip hzlanmak iin baz balyalar denize atyor, pamuklar da Trk gemisinin
uskuruna taklp onu
durduruyor.
Kim bilir ka farkl efsanenin elerini bir araya getiren bu hikye phesiz hibir
somut olguya dayanmyor; ama bir 19. yzyl "fabrikasyonu" olarak (uskurlar vb.)
milliyetileen folklorun yeni oluturulan dmana kar duygular yansnma biiminin
ilgin bir rnei. Ayia
Argiri'nin caml mezar artk sergilenmiyor, bir yere gmlm durumda.
Hasky'n ilerinde, ve tepede, Rum, Yahudi ve Mslman mezarlklar arasnda gene
Ayia Paraskevi adna bir ayazma vardr. Eskiden buraya Foti adnda bir Rum'un ak
hava
kahvesinden gi
rilirdi. 25 metrelik tonozlu bir dehlizden geilerek, derin bir kuyunun bana gelinirdi.
ksaln diye de bilinen ayazmann bu ad, "eyhSalih"in bozulmu eklidir. Ama ad gibi
kendisi de bozulmu durumda. Ayazma'nn nerede olduunu bilen yok. Foti'nin bahesi
imdi biraz pejmrde bir park (buraya gelen sokaklardan biri, belki Foti'nin

bozulmasyla, Futac Soka olmu). "ksaln" herhalde, "kp" "salnlacak" bir yer gibi
dnlyor; kmasna klyor, ama salnacak ortam pek yok. Parkn hemen ilerisinde
Karaim Kabristan, aasz ve etkileyici. Halic'e paralel ana cadde stnde bulunan eski
Lengerhane, Ko grubu tarafndan restore edildi ve ilevine uygun bir "Sanayi Mzesi"
olarak ald.
Fazla ilgin bina kalmayan Halcolu ve Stlce semtlerinde eski mezbaha binas
dikkat
ekiyor. nc kprnn dibinde kalan ve Halic'in her trl maddeyle kirletilmesine
uzun zaman kendi zgl katksn yapan Mezbaha imdi kltrel amalarla kullanlmak
zere dzenleniyor. Halcolu'ndaki askeri bina Mhendishane olarak yaptrlmt.
Bunun yaknnda da Mihriah Sultan'n yaptrd Humbarahane Klas Camii vardr
(1803).
Kthane'ye doru, Halic'in ilerine giderken grdmz adacklar eskiden beri
orada var ve gene Evliya elebi'nin anlattna gre bunlarn evresinde ok lezzetli
karides tutulurmu.
Kthane ve Alibeyky sular Halic'e dklr. Bunlara "Avrupa'nn tatl sular" ad
verilmiti. ok eskiden beri buras stanbul'un bir numaral mesire yeriydi. Sadabad,
alayan ve mrahor kasrlarnn evresi zellikle Lale Devri'nden sonra, insanlarn
kayklarla, at ya da ssl kzlerin ektii arabalarla (kou arabas) akn akn
elenmeye gittii bir yer haline geldi. Burada saraylar yapld, sularn akaca setler
yapld, kprler yapld. Daha ileri
tarihlerde, nl Senedi ttifak burada imzaland. Sultan Abdlmecit'in snnet dn
burada yapld. Ama 20. yzyln snai "gelime"si buray beter bir mezbelelik haline
getirdi. Bugnk
durum da bu.
II. Abdlhamit'in yaptrd eme epey harap bir halde, Cendere yolunun yanndaki
parkta
duruyor.
KITHANE'DEN ili'YE
Kthane'den Okmeydan ynnde ilerlediimizde, gemiten kalan ok ey gremeyiz.
Buralar, daha 1960'lara kadar aklk ve yeillik alanlarken, sonraki hzl ehirleme
sreci
iinde hzla apartmanlam blgelerdir.
Ok atmak, askeri Osmanl mparatorluu'nun nemli bir urayd. ehrin kuzeyindeki
bu bo alan okuluk iin ideal bir yerdi. Okun askeri nemi azaldktan sonra da spor
olarak devam ettiini biliyoruz. Sert yaylar gererek oku mmkn olduu kadar uzaa
gndermek bu sporda giriilen balca yarlardan biriydi. Krlan rekorlar gsteren ve
ebediletiren nian talar konurdu. Okmeydan, bu dehet rekorlar kran gl
kemankelerin nian talaryla doluydu; imdi bunlar, yukar doru ynelme rekorlar
kran yeni gkdelenlerin temel talar arasnda yatyor olabilir.
L

FINDIKLI
Okmeydan iin sylenecek ilgin bir nokta meteorolojiyle ilgili: stanbul'un birok
yerinden, havann bozaca, Okmeydan stne bakarak anlalr; o ynden kara
bulutlar geliyorsa, emsiyenizi yannza aln.
Darlaceze, bir zamanlar, ehirden ve grltden uzak olduu iin burada ina
edilmiti. Ama ehir ve grlt, yallarn kendilerinden uzaklamasna dayanamadlar.
(Darlaceze'de cami, Ortodoks ve Ermeni kiliseleriyle bir de sinagog yaplm olmas,
Osmanl ok kltrl geleneinin gzel bir rneidir.)
Darlaceze'nin yanndaki, imdi Trkiye Gazetesi'nn hastanesi olan bina, eskiden
Bulgar
Hastanesi'ydi.
Kardaki Hrriyet Ant (Abidei Hrriyet) Trkiye'de yaplm ilk ulusal anttr.
1909'da bunun yaplmas iin yarma alm, katlan eitli nl mimarlar arasndan
Muzaffer Bey'in projesi kazanmt. Ant, 31 Mart'ta lenler iin yaptrld. Ayrca
Mahmut evket Paa ile yannda can veren iki yaverinin, Mithat Paa'nn ve Nazizm'in
iktidar olduu yllarda kemikleri Berlin'den getirilen Talat Paa'nn mezarlar
buradadr. Antn alt da gen biiminde bir cami olarak yaplmtr.
stanbul son dnemde Karadeniz kysna doru byyor. 1950'lerde yeni, baheli ve
olduka
insancl bir yerleim alan olarak Levent almt. O zamanki nfus art erevesinde
yeni yerleim alanlarn bu mtevaz ller iinde planlamak mmknd. Ama 1960'tan
sonra her ey deiti. Mecidiyeky o sralarda hl "ky"e yaknken ksa zamanda bir
i merkezi oldu ve karakteri tamamen deiti. Yeni "Levent"ler olutu ve yerleim
konut alanlar Etiler'e varp hzla daha ilerilere yneldi. Bir yandan da gecekondulama
ayn hzla yrd. Gltepe, Kutepe gibi yerler nce gecekondularla rtld, sonra
bunlar da apartmanlat.
Bu blgeler zerinde hi duramayacam. Aslnda, koca stanbul'un her ke bucanda
ilgin eyler var; rnein Ayazaa'daki, Abdlaziz'in yaptrd av kasrlar (stinye
yolu stnde
"Maslak Kasrlar" adyla ynleri gsteriliyor) grlmesi gereken binalar. Bunlar onarm
grd halde yeniden haraplamaya balad. n havuzlu, tek odadan oluan inili
Kk (Mzik Pavyonu) ya da Zincirlikuyu'da lhan Koman'n Akdeniz heykeli gerekten
nemli sanat eserleri. Ama sz konusu blgede bu gibi yaplar hayli dank ve bir
"gezinme" mant iinde yan yana gelemiyor. Onun iin buradan geri dnp ili
Kurtulu
Nianta blgelerine gz atalm.
ili

Rey kardelerin Lks Hayat'nn nl arks: "ili'de bir apartu

man/Yoksa eer halin duman" diye balar. 1920'lerin opereti o dnemin stanbul
gerekliinin altn izmitir. Popler kltrn bu sevimli rneinin yargs ciddi
edebiyatta, Yakup Kadri'nin Kiralk Konaknda tekrarlanr: Aksaray'daki konak
terkedilir ve aile ili'de apartmana yerleir (ilk basm tarihi 1922).
Yzyl sonunda Pera ykn almaya yz tutunca, ili ve Te
vikiye'de yerleim tevik edilmi, bylece zamann Art Nouveau binalar buralara da
yaylmaya balamt. 20. yzyln betonarmesi yerleimi adamakll hzlandrd.
imdi biz yola, ili Meydan ve ili Camii'den balayalm. Bu cami, betondan, eski
camilere benzeme amacyla yaplm, herhangi bir estetik deeri olmayan bir binadr.
Ama slami yaps
az bu semtte, ce
nazelerin kalkt birka belli bal noktadan biri olarak nem ka
zanmtr.
Caminin karsndan (yzmz Taksim'e doru) saa saptmzda Bomonti'ye geliriz.
Bomonti bu evrede sanayinin ilk balad yer
lerden biridir ve ilk nemli fabrika da bugn h
l alan Bomonti Bira Fabrikas'dr. Bir zamanlar buradaki Bomonti bira bahesi
stanbul'un nemli elence yerlerindendi.
Fabrikann yaknnda bir de ilgin kilise vardr: Grc Katolik Kilisesi. Olduka eski bir
Hristiyan kilisesini oluturan Grcler aslnda Ortodoks'tur, ama Ermeni
Gregoryenler gibi onlarn kilisesi de byk lde ulusal ve bamszdr. Katolik Grc
ise fazla sk rastlanan bir fenomen deildir. Ama, ite, belli ki baz Katolik misyonerler
baz Grcler'i saflarna ekmi.
Bina olara
k fazla ilgin olmayan bu kilisede kinci Dnya Sava srasnda baz Alman Katolik
rahiplerin grev yapt ve bu greve biraz da Nazi propagandas kart bilinir. u
srada kilise gene Katolikler'in elinde, ama Grc bir cemaat kalmam.
Bomonti'den F
eriky'e doru giderken, nl yabanc okullardan Fransz St. Michel Lisesi
grlr.
Halaskrgazi Caddesi stnde, sada, Bulgar Kilisesi Eksarhl'nn bahe iindeki
binas vardr. Bunun dnda baka baheli bina kalmamtr. Gerek bu caddede,
gerekse ya
n
sokaklarda, bir zevk lsne gre yaplm birok apartman hl ayaktadr, ama

zevksiz olanlar, zellikle yan sokaklarda, egemendir: kiiliksiz apartmanlarn bitiik

nizam dizildii monoton, kiiliksiz sokaklarla boucu bir hava sinmitir btn yreye.
Bu arada, ana caddede,
eski bir apartmann atsnn stnde yeni bir beton apartmann bir ksmn grmek bile
mmkndr.
Taksim ynnde sol kolda, Mustafa Kemal'in imdi mze olan evi de ili'nin ilgin
yaplar arasndadr. Atatrk Mtareke dneminde bu evde oturmu, 1919'da
Anadolu'ya gemeden nceki siyasi ve diplomatik temaslarn buradan srdrmt.
Projesini D'Aronco, uygulamasn ise Pellini'nin yapt saat kulesi ve mescidi ilgin olan
Etfal Hastanesi yaknnda, nl talyan mimar Mongeri'nin zel bir konak olarak ina
ettii ve imdi Ataman Klinii olan bina da ilgintir.
ili'yi Nianta tarafna balayan Rumeli Caddesi stndeki ili Kaymakaml da
Ulusal Mimari akmnn gze arpan rneklerin
dendir. Ama imdilik o tarafa sapmayalm.
Pa
ngalt'ya (bu ad, Banka Alt'ndan bozulmadr) gelip saa, sonra da sola saptmzda
Kurtulu'a geliriz. Eskiden buras arlkla bir Rum mahallesiydi (Ermeni de vard) ve
ad Tatavla'yd. Kurtulu'ta, Avukat Caddesi'nde bycek bir Rum Ortodoks Kilisesi
vardr: Ayii Apostoli. 19. yzyl sonlarndan kalma binada bir kubbe de kullanl
mtr. Kubbede Pantokrator resmi vardr. Ayrca, Basmacidis imzal yalboya tablolar
bulunur.
Daha aada, Kurtulu Caddesi zerinde Ayios Dimitrios Kilisesi'ni grrz. Bu
bina ok daha
eskidir. 1782'de yapld bilinmektedir ve yanndaki ykk Ayios Haralambos'un 16.
yzyldan kald sylenir. Bunlar, evrede Rum yerleiminin hayli eskilere uzandn
gsterir. Ayios Dimitrios, Bizans kiliselerinin grnmn hatrlatacak
biimde, zenle yaplm bir kilisedir. Birka blok ilerisinde, Omuzda Soka'nda,
Ayios Atanasios Rum Kilisesi vardr.
Kurtulu tarafna hi sapmayp devam edecek olursak, sada Pangalt Hamam'n, solda,
Zafer Soka'nda Vali Kona'n grebiliriz. Az sonra da Harbiye kavana geliriz.
Burada solda Askeri Mze ve Harbiye var. Orduevi'nin arkasnda ehir Tiyatrosu, Ak
Hava Tiyat
rosu,
Konser Salonu, imdi uluslararas konferans salonu olarak yeniden dzenlenmekte olan
Spor ve Sergi Saray. Orduevi'nin

kar
sna den Cebel Topu Soka'na girip. lek Soka'na sapnca, Va
tikan Elilii'ne geliyoruz. Bunun az ilerisinde, cephesi ana caddeye bakan nl Fransz
Dame de Sion Okulu'nun arkasnda kalan Saint
Esprit ise, herhalde Vatikan Elilii'ne yaknlndan tr, ehirdeki en byk Katolik
kilisesi olmad halde stanbul'daki
katedraldir.
Cadde, Batllamay seven stanbullular iin kvan kayna saylabilecek bir bulvardr.
Hilton, Divan, Sheraton gibi byk oteller, byk uak irketleri, Kervans
aray, Parizien,
Hydromel, Club 33 gibi belli bal gece kulpleri hep bu bulvar boyunca sralanmtr.
Nianta
Maka ekseni stnde baka ilgin binalar grlebilir. rnein Vali Kona Caddesi'ne
paralel Gzelbahe Soka'nda ayn ad tayan Klinik, Mo
ngeri'nin zel bir konak
olarak yapt bir bina
dr. Eski ngiliz Lisesi High School (for Boys) imdi Nianta Anadolu Lisesi haline
gelmitir. Gene ayn caddeyle Sleyman Nazif Soka'nn kesinde, Ulusal Mimari
akmnn nde gelen temsilcilerinden Vedat Tek'in kendine yapt ev vardr (altnda
Yekta Restaurant).
Tevikiye Caddesi stnde de 19. yzyl sonu ya da 20. yzyl bandan eitli gzel
binalar var. Tevikiye Camii, adndan da anlald gibi blgede yerleimi tevik etmek
iin, 1854'te
Abd
lmecit tarafndan yaptrlmt. Avlusunda, III. Selim ve II. Mahmut iin konmu iki
menzil ta vardr. Maka ynnde giderken, az sonra sada, eski bankalardan itibar
Mali Osmanl Anonim irketi'nin kurucularndan, Rum banker ailesi Rallilerin
apartman grnr. Daha ileride gene Mongeri imzasn tayan karlkl iki nemli bina
vardr. Soldaki, imdi Teknik Okul olan bina zamannda talyan Elilii olmak zere ina
edilmiti. Karsndaki drt ayr girii olan
ve bir dairesinde Abdlhak Hamid'in ot
urduu
Maka Palas 20. yzyl banda yaplm k bir konuttu. Ondan sonraki zmir Palas' da
zmirli i adam Ahmed Sreyya Bey J. D'Armi adnda bir mimara yaptrmt
(Cumhuriyet'in kuruluundan sonra).

Maka Caddesi stndeki Maka emesi II. Abdlhamit zamannda D'Aranco

tarafndan yapld. Spor Caddesi stndeki Valide emesi ise Tanzimat dneminde
yaplm, rokoko zellikleri ar basan bir yapdr.
Maka Teknik niversitesi binas ilkin astsubay okulu olarak yaplmt. Yanndaki, gene
niversite
ye balanan daha kk bina da jandarmaya aitti.
Spor Caddesi Beikta'a yaklarken, Sultan Aziz'in tahttan indirilmesine kadar
yapmm balatamad camisine gelir salamak zere ina edilen Akaretler binalarna
geliriz. stanbul'da, szgelii Londra'da ok sk rastlanan bu gibi bir rnek konutlar
azdr. Arnavutky yal dizisinin bandaki birka yap imdi onarm halinde. Bir de,
Halaskrgazi ile Vali Kona caddeleri arasndaki bir sokakta byle bir sra var.
Akaretler'in Laleli'deki yangn apartmanlar
gibi onarlp turistik pansiyon haline getirilmesi planlanmt.
Sultan Aziz'in saltanat, camiyi yaptrmasna yetmedi. Bu caminin kurulaca yerin
talar konabildi ancak. Sonra Sedat Hakk burada Talk Kahvesini yapt. O da, Swiss
Hotel yaplrken ykld, ama az ileriye bir kopyas ina edildi.
Buradan deniz ynne, Beikta'a doru deil de, teki yne gidersek, air Nedim ve
Nzhetiye caddeleri zerinden Ihlamur Kasr'na varrz. Geni bir bahe iinde yer
alan iki bina Maiyet Kk ve Merasim Kk adn tarlar. Daha nce burada III.
Ahmet'in dzenlendii Hasbahe vard. Sultan Abdlmecit 1855'te bamimar Nikoos
Balyan'a bu iki kk ina ettirdi. Bir zaman (1950'lerde) Tanzimat Mzesi haline
getirilen Ihlamur Kasr imdi Milli Saraylar Bakanl'nn elinde ve halka ak.
FINDIKLI
Son olarak, Dolmabahe Camii'nden yeniden Galata'ya doru yryelim. Caminin
karsnda, Gmsuyu'na trmanan yolun banda, Hac Mehmet Emin Aa'nn (sipahi
aalarndan) 18. yzyl ortalarnda yaptrd zarif sebili gryoruz. Be pencereli
sebilin bir ucunda kaps, br ucunda da emesi yer alr. Arkasnda kk bir
mezarlk vardr. Sebil imdi bir kahve olarak kullanlyor. Bu aalk yerde, Dolmabahe
Saray iin yaplan tiyatro binas da vard ve
sama sapan
bir ekilde yktrld.
Az ileride bir baka, gene ok sevimli sebil greceiz. Bu da ilkinden krk yl kadar
sonra, I. Abdlhamit'in
sadrazam Koca Yusuf Paa'nn yaptrd sebil. Bu sefer eme ortada, iki yannda da
sebilin gzel demir parmaklkl pencereleri var. Birincisi gibi bu sebil de imdi bir
kahve.

Karda, vapur iskelelerinin bulunduu yakada ise Hekimolu Ali Paa'nn 1732'de
yaptrd Kabata Meydan emesi'ni gryoruz. Menderes 1957'de bu yolu aarken,
kaybolan eitli tarihi yaplarn yan sra, kalanlarn ou da yer deitirdi. Bu arada,
1958'de bu eme de i taraftan imdiki yerine tand. Daha nce, set stndeydi ve
bir merdivenle klarak yanna geliniyordu. Bu da, grnne daha fazla grkem
kazandryordu.
Kabata Lisesi eskiden Solakeme Soka stndeydi. O bina imdi yok ve Kabata
Lisesi Ortaky'de, Feriye Saraylar'ndan birinde.
Ky boyunca yrrken Sinan'n gzel eserlerinden Molla elebi Camii'ne geliriz.
Kazasker Mehmet Efendi'nin yaptrd caminin kubbesi altgen bi
r destek sistemine oturur. Ancak
burada kubbeye dayanak olan ayaklar duvara gmldr. Kemerler de kelere
eksedralarla balanmtr. Yarm kubbeler kelerde yer alr, birbirlerine bitiiktirler.
Beinci yarm kubbe ise mihrap kntsnn stndedir. Kar sradaki, az nce szn
ettiimiz Koca Yusuf Paa sebili de eskiden bu caminin yalmdayken yolu geniletmek
iin imdiki yerine tanp monte edilmitir.
Molla elebi'nin karsndaki sokaktan girip yukar doru trmandmzda, Cennet
Bahesi adn tayan gzel manzaral kahvenin yanndaki Sacre
Coeur Kilisesi'ne geliriz. Bu kiliseyi
imdilerde Katolik Sryaniler kullanyor.
Trmanmadan sahil yoluna devam ettiimizde, imdiki Mimar Sinan niversitesi'ne
geliriz.
Eski Gzel Sanatlar Akademisi daha nce Edebiyat Fakltesi, bundan nce Meclisi
Mebusan,
daha nce de Adile Sultan Saray idi. Son Osmanl Meclis'i burada toplanmt. Onun
gneyindeki bina da eskiden Saliha Sultan'n sarayyd. kisi birden ifte Saraylar
adyla tannrd.
Burada, tepede, i
fte minareli Cihangir Camii grnr. Cihangir, Kanuni Sleyman'n ok sevdii, sakat
domu, iire ve estetik hazlara kendini vermi oluydu. Gzel manzarasndan tr
olsa gerek, imdi kendi adn tayan, o zaman bahelerle dolu bu srtlar seviyordu.
Za
mann tarihilerinin anlattna gre, aabeyi ehzade Mustafa'nn, babalar
tarafndan ldrlmesi olay karsnda zntsnden lmt. ehzade Camii'ndeki
trbeye gmld. lmne ok zlen Kanuni'nin ansna yaptrd cami yangnda, daha
dorusu bir
ka
yangnda, harap olunca, II. Abdlhamit imdiki zelliksiz camiyi yap

trd.
TOPHANE
Cihangir semtine, Taksim'den, Sraserviler'i izleyerek de gelebilirdik. Bu durumda, o
cadde stnde, bata eski Magic ve Vens sinemas olan binay, az sonra, Beden
Terbiyesi olan Rum
banker Rallis evi ile bitiiinde, imdi Romanya konsolosluu olan Muzurus Paa
konan, Ayia Trias' da yapan Rum mimar Kampanaki'nin elinden kan Belika
Konsolosluu binasn, ayn srada grecektik. Daha ileride, 1840'lar ile 70'ler arasnda
yaplan Alman Hastanesi var. Cihangir Camii yaknlarnda, imdi Amerikan zel Lisan
Dersanesi olan gzel bina Polonya asll Sadk Paa'nn (asl ad Mikhail aykovski)
eviydi.
Az sonra Tophane'de eski Topu klalarnn bulunduu yere geliyoruz. Klalardan
artk eser kalmam, ama padiahn Topular tefti etmesi iin Balyan'larn yapt
kk, imdi Eski Muharipler Dernei olarak, yerinde duruyor. Bunun hemen yannda da
II. Mahmut'un (gene Balyan ailesinden Kirkor'a) yaptrd Nusretiye Camii var. Ampir
ve barok sluplar kaynatran bu cami, gene de, daha sonraki eklektik camilerden daha
cana yakndr. Ayn zamanda, onlarn zevksizletirerek tekrarlayaca birok e
burada da vardr; incelmi minareler, giriteki iki katl cephe binalar gi
bi.
Nusretiye ile daha nce grdmz Kl Ali Paa Camii arasnda kalan k oymal
mermer meydan emesi I. Mahmut zamanndandr ve barok emelerin iyi
rneklerinden biridir.
Son olarak, kardaki ykseltinin zerinde kurulu olan ve semte adn veren T
ophane'ye
bakalm. stanbul kuatmasnda topu baaryla kullanan Fatih Mehmet yeni toplar
dkmek iin tophanesini burada kurdu. Ondan sonra olu II. Bayezid ve daha da sonra
Kanuni, Tophane'yi geniletip gelitirdiler. Ama bugn grdmz Tophane yaps I
II. Selim'den
kalmadr. Bina herhangi bir ey iin kullanlmyor, ama askerin elinde olduu iin
gezilemiyor
da.
Dethier, geen yzyl sonunda buraya "erkesler Mahallesi" dendiini ve gizli esir
sat yapldn syler. Mark Twain de, s
tanbul'a geldii yllarda esir ticaretinin yasayla durdurulduunu syler, sonra, hangi tip
esirin kaa satldn anlatarak bir fiyat listesi verir.
Bylece, Galata
Pera'nn zn oluturduu Hali kuzeyini evresinden dnerek baladmz
noktaya geldik.
BOAZ

BOAZ
Boazii'nin ilk ad Bosphoros'tur. Bu bileik kelime "bous" (inek) ve "phoros" (geit)
kelimelerinden tremitir. nek Geiti denmesinin nedeni bir mitolojik ykdr.
Tanrlarn tanrs Zeus, batan kard saysz gzel kzdan biri olan o'yu, kars
Hera'nn kskan cnden koruyabilmek iin inek biimine sokmutu. Ama kskan bir
kadn hibir ey
durduramaz
hele tanraysa. Hera o'ya ebediyen eziyet etmesi iin bir atsinei gnderdi. o bu
sinekten kaa kaa sonunda kendini Boaz'a att ve yzerek Avrupa'dan Asya'ya geti
br
kyda sineiyle karlamak zere.
Mitolojinin zamand dnyasnda o'nun bir ktadan brne geiini Argonotlarn bir
denizden bir denize geii izledi. Herakles, Peleus, Telamon, Orfeus, Kastor gibi kla
sik mitolojinin birinci dng kahramanlarnn eliinde ason, Kolkhis lkesinde
saklanan Altn Psteki'yi bulmak iin kuzeye, Karadeniz'e doru yola kt.
Bu iki efsane iki kta ile iki deniz arasnda geit salayan Boaz'n coraf nemini
gsteriyor.
D
oa, Altn Boynuz adyla da anlan Halic'i Boaz'n daha sakin olan gney ucunda
yaratmakla katksn tamamlad. Bylece stanbul, nemli bir kent iin gerekli kusursuz
corafi altyapya kavumu oldu.
Asya'dan gelen kervanlar Boaz kylarnda durur, ykleri kayklarla Avrupa yakasna
tanrd. Ticaretle uraan btn dnya halklar
Fenikeliler, Grekler, Araplar, talyanlar
genellikle
ilenmi mallarla Karadeniz'e doru yola kar ve deerli hammaddeler tayarak geri
dnerlerdi. Bugn de Boazii'ndeki
kk vapur iskelelerinden birinin yanndaki bir ayhanede ya da meyhanede
oturursanz, ayn ilek trafii seyredersiniz. Her boydan, her bandradan ilepler,
yolcu gemileri, lks gemiler, arada bir de kanlmaz sava gemileri, Boaz'da her
zaman var olan kk balk teknelerinin ya da stanbul halkn byk suyolunda
kardan karya geiren vapurlarn arasnda kendilerine bir yol bulmaya alarak
kuzeye ya da gneye doru yol alrlar. Sonra, iki modern asma kprden birine gz
atarsanz, iki kta arasndaki kesintisiz motorlu tat trafiini grebilirsiniz.
Geiti amak grnd kadar kolay olmaz. Zorluk rzgrn sertliinden ileri gelmez.
Sorun akntlardr. Tuna, Dinyeper, Dinyester gibi byk rmaklarn akt

Karadeniz'de buharlama
Akdeniz'dekin
den ok daha az olduundan, her zaman fazla su vardr. Bu su fazlas Karadeniz'den
Boaz kanalyla Marmara'ya akar. Boaz'n kuzey ucundaki deniz dzeyi gneydekinden
daha yksektir. te bu farkllk son derece gl bir yzey aknts yaratr. Aknt dz
yolda gitmedii iin eitli burunlara arpp yn deitirir; bylece ters akntlar da
oluur. te yandan, Marmara'nn daha tuzlu ve youn olan suyu da bir alt akntya yol
aar. Bylece, kimi vakit bir balk teknesi yzeydeki akntyla gneye doru s
rklenirken, alt
aknt oltalar kuzeye doru eker. Akntnn yol at zorluklar, kn pek sk grlen
sisle birleince, gemilerin kontrolden kp her iki yafea bo
yunca sralanan yallardan birinin yatak odasna girmesi iten bile deildir.
imdilerde Boazii gezintisi yapmak zere turistleri alan gemiler genellikle
Kabata'taki iskeleden yola kyor. Buras byle bir gezinti iin uygun bir balang
noktas, nk Boazii'nin modern tarihini simgeleyen Dolmabahe Saray da hemen
orada. Topkap
Sar
ay'nda yaplan son kk olan Mecidiye Kk, Sultan Abdlmecit tarafndan saraya
eklenmitir. Sultan Abdlmecit zamannda Osmanl devleti Batllama yolunda kararl
bir adm att. Ayn sultan, ailesi iin de Dolmabahe Saray'n yaptrd. Bu ikametgh
deiiklii birok adan politikay, sosyal ve kltrel yapy deitirdi.
Bundan ok gerilere, ta Bizans zamanna gittiimizde, Boazii boyunda, koca ehirle
balants asgari dzeyde olan kylerin varln grrz. Kylerde insanlar balklk ve
bahec
ilikle geinir. Bu durum, stanbul'u Trkler'in ele geirmesinden sonra da pek fazla
deimez. Ancak, daha Fatih'ten balayarak, Osmanl padiahlar Boaz'n gzelliinin
farkndadr. Onun iin, birou buralardaki olduka bakir sahillerde yer beenir, k
k
saraylar, kasrlar, kkler yaptrrlar. Sert akntl suda gidecek kayklar, onlar
gtrecek
krekileri ancak Hazine
i Hmayun karlayabilir o dnemlerde. Kara yolu zaten yoktur.
lk nemli deiildik 18. yzylda gerekleir. Osmanl devleti balangta, askeri bir
temel stne oturmutur. Sava, ftuhat, genileme; yeni sava ganimetleri, yeni
vergiler. Bu sre Viyana Kuatmas'na kadar devam eder ve bundan sonra
Habsburglar'la Osmanllar arasndaki snr bir hayli yerleik bir hale gelir. 17. yzyl
sonlarna kadar ftuhatn kendisi deilse de ideolojisi devam eder, ama ikinci Viyana

baarszlyla artk her eyin deitii iyice anlalr.

Artk sefere kmayan padiahn, toplumun ileri gelenlerine kendini yeni bir biimde
meru saydrmas gerekir. Bunun yolu bulunur: Fransa'da XIV. Louis'nin baronlarn
Paris'te sefahata altrarak evcilletirmesi gibi, Osmanl padiahlar da toplumun
nfuzlu bireylerini Boazii'nde baladklar arazilerde zevke
ve sefaya tevik ederler. Bylece, Boaz kylarnda, padiah saraylarnn ya
nnda rical yallar da oalmaya balar.
AVRUPA YAKASI VE DOLMABAHE
19. yzyl ortasnda Dolmabahe Saray'nn yaplmas sreci hzlandrr. Ama imdi
baka tevik edici etmenler de vardr: En bata, ulam sorununu zen buharl
gemilerin gelmesi. Ayrca, eliliklerin de Boaz'n keyfini karmaya karar vermeleri
bir moda ve zendirici bir olay olur. 18. yzylda Boaz'a tanan politik nfuzlularn
yan sra, bu yzyln ekonomik iktidar sahibi olan snf da, Beyolu'nda klk
konaklarna ek, Boaz'da yazlk sahibi olur.
19. yzyl Osmanl mimarisi bir Ermeni ailesi olan Balyan ailesinin egemenlii altndayd.
Bu aile yedi kuak boyunca stanbul'daki ilgin saylabilecek btn binalar yapt.
Babas
Karabet'le birlik
te alan Nikoos, Dolmabahe Saray'nn, caminin ve saat kulesinin yapmn 1853'te
tamamlad. Bu dnem yalnz mimaride deil, daha birok alanda eklektik Bat
etkilerinin egemen olduu bir dnemdi. Dolma
bahe Saray da bu kt tarzn iyi bir rneidir.
Plan 18. Dolmabahe Saray
(Zemin Kat)
1. Giri Salonu
2. Kristal merdiven 3. Kk binek salonu 4. Muayede salonu 5. Harem binek salonu 6.
Alt kat 2. salon 7. Merdiven ve salon
8. Giri
9. Alt kat 2. byk salon 10. Alt kat son salon
Saray imdi mze ve iindeki eya ile Osmanl'nn "fin de siecle"i nasl yaadn
anlatyor.
imdi biz de sarayn iini daha yakndan grelim. Ama bundan nce, burada II.
Mahmut'un yaptrd bir saray olduunu sylemeliyim: Osmanl yeniliklerinin ou
gerekten Mah
mut'la
balamtr. Ama Abdlmecit, bu mtevaz sarayn yerine, be milyon altna mal olan bu
gsterili, grkemli saray yaptrd. Ortada, en yksek ksm olan Muayede Salonu yer

alr. Kralie Victoria'nn armaan olan ve "dnyada en byk" olduu sylen

en 4.5 ton
arlndaki avize burada en fazla gze arpan eyadr. Muayede salonunun gneyinde
Mabeyn, kuzeyinde de Harem daireleri vardr. imdi Resim ve Heykel Mzesi olan bina
Veliahd dairesi olarak yaplmt. Valide Sultan dairesi de deniz kysna p
aralel uzanan saraya
arkasndan, dikine bitiir. Mavi oda, krmz oda gibi salonlar, mobilyalar, in, Japon ve
Sevres porselenleriyle alabildiine ssldr.
BEKTA
Dolmabahe'den sonra Beikta'a geliriz. Buradaki birka anttan da anlalabilecei
gibi, bu
semt baz Osmanl kaptan deryalarnn gzdesiydi. Deniz kysndaki alanda bulunan
trbe Barbaros Hayrettin'e aittir. Barbaros bir korsanken, Kanuni zamannda kaptan
deryala kadar ykselmitir. ki sra pencereleriyle bu sekizgen trbe Sinan
tarafndan ina edilmitir. Buradaki ada Trk heykeltra Zht Mridolu
tarafndan yaplm Barbaros heykeli, Trk tarihinde ad geen kahramanlarn
heykelleri arasnda belki de en ustaca yaplmdr. Beikta'n yaknlarda restore
edilen vapur iskelesinin mimar Ali Talat Bey'dir.
Gerek bir deniz kurdu olan Barbaros Hayrettin Paa'nn heykelinin karsnda, yolun
br yannda bir cami vardr. Mimar Sinan'dr. Kubbesi alt destek zerinde
durmaktadr. Bu caminin plan Edirne'deki erefeli'nin plannn eidir. Ancak,
estetik asndan bu caminin br Sinan camileri kadar gzel olduu sylenemez. Cami,
Rstem Paa'nn kardei olan, bylece denizcilikten hi anlamad halde kaptan
deryala getirilen Sinan Paa adna yaplmtr.
Beikta'ta iki nemli mze vardr: Denizcilik Mzesi ve Gzel Sanatlar Mzesi.
Denizcilik Mzesi'nde Osmanl zamanndan kalma birok geminin yan sra eski
haritalar da
sergilenmektedir. Gzel Sanatlar Mzesi'nde ise Trk resminin en zengin
koleksiyonunu grebilirsiniz,
Beikta imdi olduka kalabalk bir semt haline gelmitir. Byk, pitoresk bir ars
vardr. Yine burada 19. yzylda yaplm iki Rum Ortodoks kilisesi ile bir de Ermeni
kilisesi vardr.
Boaz'n Avrupa yakasnda ilerlerken Balyan ailesinin yapt birok yap grrz.
Bunlardan biri de, imdi devlet konukevi olarak restore edilen binalar ve kz okulundan
sonra, gene daha nce II. Mahmut'un yaptrd ve sonradan yanan sarayn yerinde
ina edilen raan Saray'dr. Sarayn plann Nikoos yapmtr ama

plan uygulayan Sarkis ve Agop'tur. Bu sarayn yaplmasn 1861'de Abdl

mecit'in ardndan Osmanl tahtna oturan kk kardei Abdlaziz emretmiti. Ancak,
yeni saray eskisine o kadar yakn ki, Abdlaziz'in neden bunu gerekli grdn
anlamak gtr. u
var ki, Abdlaziz lmllyla tannan bir hkmdar deildi. O sralar Osmanl mpara
torluu "Avrupa'nn hasta adam" adyla tannmaya balamt. Besbelli Abdlaziz daha
nceki grkemli dnemde yaam olsayd, Boaz'n her iki yakasna da dizi dizi
saraylar yaptrrd. te yandan, raan Saray'nn hi kimseye bir saraydan beklenen
mutluluklar getirmedii de kesin. Abdlaziz bir sre sonra tahttan indirilerek raan
Saray'nn, imdi Kabata Lisesi olan Feriye ksmna kapatld. Orada
kendini ldrd
ya da, br iddiaya gre, ldrld. Ardndan tahta V. Murat geti. Ksa sre sonra o
da akli dengesini kaybetti. II. Abdlhamit tahta geince, Murat da raan Saray'na
gnderildi ve 1905'teki lmne kadar yllarca orada kald. Bir servenci ve dev
rimci olan Ali
Suavi, bir avu yandayla birlikte Murat' kurtarp yeni
den tahta oturtmak zere saraya
yrdyse de, muhafz alaynn komutan tarafndan ldrld. Okumas yazmas
olmad iin, adnn "ha" ve "nun" harfleri gibi yazlan 7 ve 8 rakamlarn birletirerek
imza atan, bu nedenle de Yedisekiz Hasan Paa diye anlan inzibat komutanyd bu
(Abdlhamit, paala ykseltti). Son felaket de 1910 ylndaki yangn oldu. Umarz, bu
son talihsizliktir, nk saray son yllarda restore edilmi ve kentin en lks
otellerinden biri haline getirilmitir.
Btn bu uursuzluklarn nedeni olarak, II. Mahmut'un buradaki tekkelerini yktrd
Mevleviler'in ahnn tuttuuna inanabilirsiniz, isterseniz.
raan Saray'nn arkasnda, tepede baka bir saray daha vardr: Yldz Saray. Bu
saray
denizden bir tepenin stne kadar uzanan b
yk, gzel bir parkn iindedir. Parktaki kklerin ou, burada otur
may yeleyen II. Abdlhamit'in emri zerine yaplmtr. Bu son Osmanl
padiahlarnn garip bir huyu vard: gardroblarnda kostm beenir gibi saray
seiyorlard kendilerine. Yldz, paranoyas gl olan Abdlhamit'e daha gvenli gelmi
olmal.
Yldz'daki eitli kklerden bazlar imdi ayhane ve lokanta olarak alyor. ok
gzel bir yap olan tiyatrosu da yaknlarda halka ald. ale Kk ise mze haline

getirildi.
Yldz Saray'nn biraz tesindeki eimli arazide, alakgnll bir klliyenin evresini
kuatan son derece pitoresk kk bir mezarlk vardr. Klliye, Kanuni Sultan
Sleyman'n st kardei
olan
Yahya Efendi tarafndan yaptrlmtr. Her ne kadar ayn stle beslenmilerse de, bu
iki adamn yollar bsbtn ayryd. Yahya mistik hayat semiti ve burada bir tekke
ile camiden baka bir de medrese yaptrmt. Ahap camiden Yahya Efendi'nin etkile
yici trbesine
geebilirsiniz. Kabristan, servi aalar, deiik dnemlere ait oymal gzel mezar
talaryla gerekten grlmeye deer bir yerdir.
Halk efsaneleri ok zaman halkn temel deer yarglarn yar rtk, yar belirtik,
yanstr.
Sleyman/Yahya
hakkndaki bir efsane, padiah
larn en azametlisi olan Sleyman'a alak gnll din adam (yani adaletten, dorudan
vb. yana olan) karsnda haddini bildirir. Sleyman, st kardei Yahya'nn Hzr
Aleyhisselm ile yakn ilikide olduunu bilir ve onunla
kendisini tantrmasn ister. Bir gn Yahya ile bir sandala binip dolarlar; sandalda,
Sleyman'n tanmad bir nc kii vardr. Tekke'nin nnden yola ktktan az
sonra bu kii Sleyman'n parmandaki zengin yze bakmak ister ve eline alnca,
tutar denize atar.
Sleyman ok sinirlenir, ama sinirini bastrp ses etmemeyi baarr. Sandal
Kurueme'ye gelince, adam elini denize sokar, yz karp Sleyman'a geri verir.
Gezinti biter, inerler. Yahya, Sleyman'a, "O adam Hzr'd," der. Sleyman
baknr, ama adam yok olmutur. "Niye tantmadn?" diye feryat eder. Yahya Efendi,
"O sana kendini tantt, ama sen tanmadn," der. Efsane, dnyevi ikbalin tepesine
trmanm btn Sleyman'lara ithaf olunabilir.
ORTAKY
Bundan sonraki duramz Ortaky. Ortaky'e giderken bir zamanlar Feriye Saraylar
(ikinci derecede saraylar) diye anlan yaplar grrz. Bunlar raan Saray'nda
alan hizmetkrlar iin yaplmt. imdi Galatasaray ve Kabata'n elindeki okullar.
Bu arada, eski Ortaky
karakolu da restore ediliyor.
Beikta ve Ortaky, Boazii topografyasnn tipik rnekleridir. Boaz'da tepeler
ounlukla ky eridine paraleldir ve yer yer vadilerle kesilmitir. Vadiler insanlarn
yerlemesi iin ideal yerlerdi. Eskiden burada yamur mevsiminde
taan, yazn kuruyan derecikler vard. Ar kentleme yznden bunlarn ou imdi

yok olmutur. Dolaysyla ayn yamurlar yadnda imdi seller sokaklardan ak

yor.
Ortaky'deki vapur iskelesinin yannda, Nikoos Balyan'n yapt baka bir cami
vardr: Ortaky Camii. Bu cami yle pek ahm ahm bir yap deildir ama gene de
baka birok
Balyan camisinden ok daha iyidir. Abdlmecit ve Abdlaziz kimi vakit bu camiye cuma
namazna gider, sonra ince uzun saltanat kayklaryla br yakadaki Beylerbeyi
Saray'na veya Kksu Kasr'na geerlerdi. skele yak
nndaki dar cepheli, u sra badanasz ev, Beylerbeyi Saray'n yapan Balyan'a aitti. Bu
yaldan, sarayn gzledii sylenir.
Caminin bulunduu meydanda, Hazine Soka'nn kesinde, Damat brahim Paa'nn
yaptrd gzel barok mermer eme grlr. Camiden sonraki yank bina kabuu, I.
Abdlhamit'in kz ve II. Mahmut'un kardei Esma Sultan Yahiydi.
Bugn ok kalabalk semtlerden biri haline gelen Ortaky, eskiden stanbul'un belli
bal etnik
toplul
uklarnn yakn ilikiler
iinde yaad bir yerdi. Burada Ayios Fokas adnda bir Rum
Ortodoks, bir Ermeni (Gregoryen) kilisesi (Surp Asdvadzadzin), bir de Etz haHayim
Sinagogu
vardr; ancak, Mslman olmayan halkn byk ounluu imdi buradan gitmi
b
ulunmaktadr. Kiliselerle sinagog deniz kysndaki caminin ok yaknndadr. 1980'ler
Ortaky'de toplumsal bir deiiklie tank oldu. Semt birden kentli aydnlardan
olumu daha gen bir kuan gzdesi haline geldi. Bir ksm elden dme kitaplar
satan kitaplar, sanat galerileri, incik boncuk, tak satan dkknlar, bir de sanat
merkezi ald. Bunlara kydaki kk meydanda alan bir sr restoran ve ayhane
eklendi
Birinci Boaz Kprs'nn altndan geiyoruz imdi. 1973'te tamamlanan bu kprnn
uz
unluu 1074, deniz dzeyinden ykseklii
en yksek noktasnda
64 metredir. Yaplrken epey tartmaya yol amt ve yaplmamasn savunanlarn bir
gerekesi de Boaz'n estetiini bozacayd. teki gerekelerin hakll bence daha
geerli, ama kpr(ler) irkin olmad.
Buraya kadar grdmz sz edilmeye deer ilk yallar II. Abdlhamit'in iki kz iin

yaplm gzel ahap evlerdir. Bunlarn arasnda, ncs vard. Ortaky, yukarda
anlattm Boazii paylamnda, padiah ailesinin ncelikle yerletii ksm olmutu
"Yal" kelimesi Yunancadan gelmedir ve "ky" demektir. Trkede ise genellikle deniz
kysna yaplm, (ou ahap) evlere yal denir. Boazii'nde zellikle grdmz,
ama yalnzca
buraya zg olmayan konut tipidir.
KURUEME
Defterdar Burnu'nu dnp Kurueme'ye geliyoruz. Buras geen yzyln sonlarnda
ok gzel yallarla bezenmiti. Bunlar sultan ailesinden ok, vezirlere ve br yksek
dereceli devlet memurlarna aitti. Zamanla yok olup gittiler. Anayolun karaya bakan
yan
nda bunlardan
birini, Naile Sultan Yals'n restore edilmi haliyle gryoruz. Onun kzkardei Naciye
Sultan'n (Enver Paa ile ev
lenmiti ve onlarn da Ortaky'de yallar vard) geni topraklar daha yukarda, imdiki
TRT'nin yanndadr ve burada, yenilerde, bir site kurulmutur.
Cumhuriyet dneminde ky boyunca fabrikalar, kmr ve kum depolar yapld. Enver
Paa ile Naciye Sultan'n, imdi hi izi kalmayan yallar da bu blgedeydi. Bylece
buras btn Boazii'nin en irkin yeri haline geldi. 1980'lerde stanbul Belediye
Bakan olan Bedrettin Dalan bu irkin, derme atma yaplarn ounu yktrd. imdi
kyda bir parkmz var; belki kendi trnn en iyisi deil ama, daha nce burada olan
yaplardan bin kat iyi. Kalan eski fabrika ise yaknlarda sslenip pslendi. Bu ii "yana
bana bakmadan" yapan baz iddial ihtiyarlar andryor.
Kurueme'de kyya paralel dik bir tepe var ve bu sayede hl yeil kalabilmi. Ama az
sonra gene aina vadi balyor ve tabii evler o vadi boyunca younlayor. eri doru
ilerlediimizde,
nce Ermeni Surp Ha Kilisesi'ne, sonra Rum Ortodoks Ayios Dimitrios Kilisesi'ne
geliriz. Bu
Rum kilisesinin yannda geen yzyln ortalarnda bir Rum niversitesi kurulmutu.
Ayrca, dehlizle girilen byk ve ilgin ayazmas grlebilir. Kurueme'nin karsnda,
denizde bir kayalk vardr. Bu kayalk Boaz'daki tek adadr. Sarkis Balyan kendisi iin
burada bir ev yapmt. Ada imdi Galatasaray okuluna ve spor kul
bne aittir. Geniletilerek yazlk bir kulp haline getirilmi
tir.
Bundan sonraki dnemete, yani Kurueme ile Arnavutky arasndaki dnemete,
birka ok gzel yal daha vardr. Bunlarn en uta olannda Atatrk'n kzkardei
Makbule Atadan oturmutu. Burada ve biraz daha ileride, Arnavutky'de yallarla
bezenmi gzel ky eridinde, kazklar zerine yeni bir yol yapld. Bu yol trafii

gerekten rahatlattysa da, denizden

bakarken grnm bozdu. ARNAVUTKY
"Arnavutky" Arnavutlarn yaad ky anlamna gelmekteyse de, burada Arnavutlar
herhangi bir eser brakmamtr. Buras daha ok Rumlarn oturduu bir kyd. 19.
yzyl sonlarnda yaplm kubbeli, gzel bir Rum kilisesi vardr. Daha az sayda Yahudi
oturuyordu ve onlarnda, i ksmda, Etz he Hayim Sinagogu vardr. Bazlar merdivenli
olan sokaklar ve i
k
esimdeki ahap evler gzeldir. Arnavutky hl eski bir Boazii kynn zelliklerini
tamaktadr.
imdi karma bir lise olan Robert Kolej 1871'de, Amerikan Kz Koleji olarak kurulmutu.
Okul yukarda, tepededir ve gzel bir manzaras vardr. 19. yzyla
kadar bu tepelerde kiraz
yetitirilirdi, sonra bir Rum ailesinin giriimiyle ilek yetitirilmeye baland. Kk,
ak renkli, gzel kokulu Arnavutky ilei ok sevildi. Ama bahelerin yerini binalar
aldka bu gzel ilek tr de ortadan kalkt. (Boaz kylerinin bahelikle geindiine
deinmitim. Bu balamda, Trkiye'de ilk enginar da Ortaky'de yetimiti.)
Arnavutky'n bitiminde Aknt Burnu vardr. Boaz'n en dar yeri Aknt Burnu ile
br yakadaki Kandilli arasnda olduu iin burada aknt zellikle hzlanr. Boaz'n
ortalama derinlii elli metreyken, burada derinlik yz metreyi bulur. Aknt ile derinlik
arasnda bir ba
lant olsa gerek.
16. yzylda kente gelen Gyllius, akntnn burada son derece gl olduunu sylyor; o
kadar
ki, yengele
r bile sudan kp burnun br yanna karadan, kayalarn zerinden geerlermi.
Herhalde Gyllius yengeleri iftleme ve yumurtlama mevsiminde, yani ilkbahar sonla
rnda ya da yaz balarnda grm olsa gerek. Yakn tarihe kadar, topu topu yirmi, otuz
yl
kadar
nce, Boaz'da pavurya, hatta stakoz vard; mevsiminde Arnavutky'de geceleri
lambayla bol
bol pavurya avla
nrd. imdi btn bunlar bitti, ama Arnavutky boyunca uzanan gzel restoranlarda
hl baka yerlerde yakalanm pavurya yiyebilirsiniz.
BEBEK Bu burundan sonra Bebek koyuna geliyoruz. Bu semte Bebek denmesinin
nedeni, burada
oturan ve takma ad "bebek yzl" olan bir devlet memurundan trdr. Vaktiyle

Bebek'te de baz saraylar ve neredeyse ayn derecede grkemli yallar varm. III.
Selim'in yaptr
d Hmayun Abad ve teki yaplar ok uzun mrl olmam. By
lece Bebek, bu yzyla nemli tarihi yaplarla girmedi. Ama 1950'lerden bu yana Bebek,
zellikle diplomatlarn ve yabanc iadamlarnn gzde semti haline geldi. Bunun sonucu
olarak da kalan eski binalarn ou yerlerini modern ve kiiliksiz apartmanlara
brakmak zorunda kald. Bebek ars gzel olduu kadar da pahaldr. Spesiyalitesi
bademezmesi olan bir ekerci dkkn byk n kazanmtr. Ayrca iki mkemmel
balk dkkn ile ne ararsanz bulabileceiniz arkteriler vardr. Manavlar, kasaplar
hepsi birinci snftr.
Deniz kysndaki grkemli ta bina Msr Sefareti'nin yazlk yeridir. Bu binay Msrl
Hdiv ailesi zel konut olarak yaptrmt. Hdiv'in becerikli, tuttuunu koparan annesi,
halk arasnda "Valide Paa" diye nam salmt.
Sefaretin yazlk yerini ve biraz tedeki iskeleyi getikten sonra, Mimar Kemalettin'in
eseri olan bir cami grrz. Mimar Kemalettin bu yzyl balarnda kurulan "Ulusal
Mimarlk" okulunun
nderidir. Bu neo
klasik cami olduka gzeldir; yalnz, zellikle kubbesinde hafif bir orant bozukluu,
biraz kavun bir grn gze arpar.
Kyde bir Rum kilisesi, bir Katolik kilisesi, bir de yetimhane vardr. Yetimhane imdi
genlik
yurdu olarak kull
anlmaktadr. Koy lks teknelerle, kotralarla doludur. Kyda birtakm birinci snf
oteller yaplmtr. br uta, caddenin i yannda ise olduka yeni ve nl Aslanl Yal
var, ama bu yaknlarda aslan heykelleri alnm.
Bebek semtinin i taraflarnda,
Katolik Yetimhanesi yaknlarnda, eski Kavafyan Kona'nn ayakta duran (ama dik
durmayan) harem ksm grlebilir. stanbul'un bugne kalm en eski konadr ve
1751'de yaplmtr. Odalarn ortadaki sofaya ald tipik konaklar
dan biridir.
Baz tava
n ve duvar sslemeleri de hl grlebilir.
Bebek'le Rumelihisar arasndaki tepelerde Boazii niversitesi'nin arazisi uzanr.
Buras eski Erkek Koleji'dir. Robert Kolej 1863'te Cyrus Hamlin tarafndan
kurulmutur. Hamlin Krm Sava srasnda Florence Nightingale ile alm bir
misyonerdi. Trkiye'yi sevdi ve burada bir Amerikan eitim kurumu amay aklna

koydu. Okuldaki binalardan birine onun ad verilmise de, okulun kendisi, kurulmas iin
gerekli paray salayan Christopher Robert'n adn tar.
Arazi, Moliere'den yapt uyarlamalarla tannm bir devlet adam olan Ahmet Vefik
Paa'dan satn alnmtr.
niversitenin ok yaknnda Aiyan Mzesi vardr. Buras Tevfik Fikret'in (1867
1915) kendi
planlayp yapt evidir. Tevfik Fikret'in eyalarnn yan sra, air Nigar Hanm'a
ayrlm bir oda var. Ayrca, bu dnemde, nedense, Abdlhak Hamid'in baz eyalar da
buraya getirilmi.
RUMEL HSARI
nl yallardan biri olan Ylanl Yal 18. yzyl sonlarnda yaplm, sonra harap olmutur.
Eski Aiyan ayhanesinin yannda olan yal imdi zel bir konut olarak restore
edilmitir. ou restorasyonlar gibi, bunun da orijinaliyle ilikisi elbet tartlabilir
ama, yine de yalnn eskiden neye benzedii hakknda epey fikir vermektedir.
II. Mahmut kaykla
geerken yaly beenmi ve sormu. Yal sahibinin iyiliini dnen bir nedimi,
"Hnkrm, o yle ylanl bir yaldr," demi. Ad byle konmu.
Alt kagir, st iki kat ahap ve boyasz, imdi yolun i tarafnda kalm yal,
Oduncubalar Yals'dr.
Bi
rincisinden daha geni ve daha yksek olan ikinci asma kpr buraya olduka yakndr.
u var ki, bu kpr yaplmadan ok nce Pers mparatoru Darius, muazzam ordusunu
Boaz'n Avrupa yakasna geirebilmek iin Yunanl bir mhendisin yardmyla tekneler
ve
sallar
zerinde tahta bir kpr yaptrm ve yamataki kayalara oyulmu tahtna kurularak
ordunun karya geiine nezaret etmitir. Bunun ilk "Boaz Kprs" olduunu
syleyebiliriz.
Buras Boaz'n en dar yerlerinden biri olduu iin, Darius'tan 2000 yl
sonra Fatih Sultan
Mehmet Konstantinopolis'e kuzeyden gelebilecek yardmlar nlemek amacyla
buraya bir hisar yaptrmaya karar verdi. Bu olaydan yz yl kadar nce, baka bir
Osmanl padiah olan I. Bayezid de br yakada bir hisar yaptrmt. yle ki,
Boaz'dan gemeye alan yabanc gemiler her iki hisardan topa tutularak
batrlabilecekti. Fatih, kuatmaya balamazdan bir yl nce, Rumeli'deki hisar drt ay

gibi ok ksa bir srede tamamlatt.

Bu Hisar, Fatih'in ii ne kadar ciddi tuttuunun rnekl
erinden biri. Eksiksiz bir plan ve
uygulama ile fetih iine girimi. Bu sralarda Bizans epey bitik durumdayd, ama
efsanesi hl glyd. Kuatma srasnda Bat'dan yardm gelebilirdi. Ayrca, Osmanl
tahtnda iddias olan bir ehzade (Orhan) stanbul'da kalyordu. Fatih, hzl ve etkili
davranmak zorundayd.
Arazinin bir Rum manastrna ait olduuna ilikin bir hikye var. (Bir baka iddiaya gre
Bizansllar'n hapisane olarak kulland bir kale olduu). Gya manastrdaki keiler
araziyi
Trklere satmak is
temiyorlarm. Fatih ancak bir inek postunun kaplayaca kadar bir yer istediini
syleyerek onlar kandrm. Sonra inek postunu ok ince bir erit haline gelecek
biimde kestirmi. Bu sylenti Fatih'in zeksn vmek iin anlatlma benzer, ama da
ha ok
adalet anlayn vurguluyor. Araziye zorla el koymas o kadar zor deildi.
Plan Fatih'in hisar yaptrmak istedii engebeli tepelere uyacak biimde yapld.
Fatih'in vezirleri de byk kuleyi yaptrdlar. Bunlardan biri deniz kysndadr (Halil
Paa), br ikisi ise tepelerin zerindedir (gneyde, Zaanos Paa ve kuzeyde Sarca
Paa).
Hisar yalnz bir amala
kenti almak amacyla
yaplmt ve kent alndktan sonra da ilevini yitirdi. Kuatma srasnda olabilecek her
ey birer kere oldu: Gemiler durmad ve top atyla batrld. Gemiler uyarlnca durdu.
Durmayp top ateinden kap kurtuldular.
Rumelihisar'nda gzel balk restoranlar ve niversite ren
cilerinin gittii ayhaneler vardr. Buradaki alakgnll cami Kemaleddin Camii adyla
anlr. Biraz daha ilerde yksek bir tula bina gze arpar. Bir perili evi andrr. Bu evi
yaptrmaya balayan Msr Hdivi'nin mabeyincisi Yusuf Ziya Paa'dr, ancak evi
bitirememitir. En stteki iki kat az ok tamamlanmsa da, alt katlar
tamamlanmamtr. inde paann soyundan insanlar yayor. Son zamanlarda burada,
senaryosu binann tarihesini hafife andran, yeniliki bir de film (ad A
Ay) ekildi.
Bir zamanlar stanbul'un en sevimli gecekondu mahallesi olan Hisarst'ne karken,

sada,
Durm
u Dede Soka'nda, Surp Santuht Ermeni Gregoryen Kilisesi vardr.
BALTALMANI
imdi Baltaliman'na geliyoruz. Fatih'in donanma komutan Baltaolu Sleyman Paa
donanmasn bu koyda bekletmiti; koy adn buradan almaktadr. Kyda, hemen
kprnn altnda, gzel bir ta bina vardr. Klasik yal tipinde olmayan bu yap Tophane
Miri Zeki Paa'ya aitti. Zeki Paa'nn damad da nl gazeteci Ali Kemal'di. ok
yetenekli bir yazar olan Ali Kemal Kurtulu Sava srasnda Kuvayi Milliye'ye kar
kan yazlar
yazd ve ngilizleri destekledi. Bu yzden, sava sonrasnda, Sakall Nurettin Paa
tarafndan halka lin ettirildi. Neden ne olursa olsun, sevimsiz bir olayd bu. Ali
Kemal'in olu da Cumhuriyet'in Dileri'nde nemli bir diplomat olan Zeki
Kuneralp'tir. Bu kuak, o kargaal dnemin
ilgin bir aile kariyerini gstermektedir.
Baltaliman'nda sz edilmesi gereken bir baka bina da Kemik Hastanesi'dir. Bu yal
ve evresindeki arazi Tanzimat Ferman'nn asl mimar Mustafa Reit Paa'nnd.
Zamannda, ngilizler'le imzalanan ve ticaretle ilgili olan
Osmanl'nn aleyhine
nem tayan baz antla
malar bu yalda imzaland iin tarihe Baltaliman Antlamalar adyla gemitir.
Reit Paa bir zaman sonra yalsn saraya satt. Ama bu srada onun olu saraydan bir
hanm sultanla evlendirildi ve yal evlilik armaan olarak bu ifte verildi. Byle bir
uygulama, zamannda youn dedikodulara yol amt.
Yaly satan Reit Paa Emirgn'da baka bir yalya tand ve orada ld. Bu hikyeyi
Galata
Bankerleri'
nde Haydar Kazgan anlatr. Paa kabinede tartmal bir toplantdan kar, yalsna
gelmeden nce metresine urar ve evine dnnce hemen hamama girer. Bu srada,
banker Kamondo Efendi'nin bir sredir holde kendisini beklediini sylerler.
Kamondo'nun birik
en
alacaklar iin geldiini paa ok iyi bilir ve kalpten gider. Evde feryatlar iiten
Kamondo da olan anlayp "yandm!" diye dvnmeye balar. Gelip geen hizmetkrlar,
"Sana ne oluyor?" diye sorunca kendini toplar, "Paa cennete gitti, bizi ksz brakt,"

trnden, daha uygun bir

sz syler.
te yandan, dedikodulu eski yal, Reit Paa'nn olu Galip Paa'ya da ans getirmez.
Bir deniz kazasnda boulup lr. Zaten onu fazla sevmeyen sultan baka bir paayla
evlenir, ama o da
Sultan Aziz'i tahttan ind
irenler arasnda olduu iin Taife srgn edilir. Hanm Sultan lnce Abdlhamit'in
kzkardelerinden biri bo kalan yaly ister ve alr. Bu sultann da kocas lm,
kocann cenazesinde grp beendii Ferit Paa'yla evlenmitir (son dnem Osmanl
prense
sleri pek sadk e olmuyor anlalan). Bylece grkemli yalya, "Byk" Reit Paa'dan
sonra "Hain" Damat Ferit Paa yerlemi olur. Kurtulu Sava sonunda Ferit Paa
eyasn toplayp yurt dna kaar. Cumhuriyet'ten sonra belli bal Osmanl mlkleri
k
amulatrlrken, paann yals da hastane haline getirilir.
Baltaliman'nda geni bir vadi gze arpar. Boazii'nin hl akan birka deresinden
biri bu vadinin ortasndan geer. Ama imdi burada akan svnn ne kadarnn su olduu
phelidir.
Baltaliman
ile Emirgn arasnda Boyacky vardr. III. Selim Bat Trakya'dan buraya kuma
boyamaktaki ustalklaryla tannm adamlar yerletirdii iin ky bu ad almtr.
Boyacky'n srtlarnda Roma'dan kalma bir tapnak vard ve 1805'te Tarabya'dan
gelen
Ruml
ar buraya bir kilise yapmlard. Ama bunlar hepsi ykld. Boyacky'de, Aktar Apti
Soka'nda, Surp Yeritz Mangantz adl bir de Ermeni kilisesi var.
EMRGN
Emirgn ise adn Emir Gne adnda ranl bir emirden alr. Emir Gne IV. Murat'n (17.
yzyl) dostuydu. Erivan kentini savamadan sultana teslim ettii iin sultan ona burada
geni bir arazi balamt. Bu, 18. yzyldaki, Boazii'in paylama politikasnn
balangc gibidir. Murat sert bir hkmdard; lkede alkol, ttn, hatta kahve
kullanmay yasaklad. Sk sk klk deitirerek masallardaki h
kmdarlar gibi kenti bizzat tefti ederdi. Koyduu kurallara uy
madklar iin onun zamannda pek ok kii idam edilmitir. Bununla birlikte,
kendilerinin uymad ahlak durallarna kullarnn uymasn isteyen birok hkmdar
gibi, o da Emir Gne'nin saraynda bol bol arap iip iret lemleri yapmaktan geri
kalmazd.

Plan 19. erifler Yals

Emirgn'daki nemli binalardan biri de yolun i tarafnda, pembe boyal Mekke
erifi'nin
ailesine ait
olan yaldr. Bunun, Emir Gne'nin sarayndan kalm bir paras olduu da sylenir.
1908'den sonra Osmanl Meclisi'nde Hicaz temsilcisi olan erif Abdullah'n ailesi,
torunlar, Birinci Dnya Sava'ndan sonra ksa bir sre iin Irak Kral, kinci Dnya
Sava'nn sonunda da rdn Kral oldular. Bu karar onlar adna Lord Kitchner
vermiti. Sava srasnda, sonradan Halife olaca vaadiyle, erifi ve oullarn ngiliz
tarafna ekti. Kitchner, slam'da din ve devletin ayrlmadn bilmiyor, Halife'nin d
e Papa gibi manevi bir
otorite olduunu sanyordu, bu ilikileri kurduu zaman. imdi Kltr Bakanl'na ait
olan yal, kendine zg atsyla, Osmanl ev mimarisinin nemli bir temsilcisidir. Yalnn
i duvarlarnda ve tavannda ok gzel bezemeler vard
r. Ky meyda
nnn yanndaki bir ksm ahap olan cami, I. Abdlhamit (18.yzyl sonlar) zamannda
yaplm, II. Mahmut zamannda onarm grmtr. Bu meydanda yal nar aalarnn
glgeledii,, Yahya Kemal'in sk sk geldii ok ho bir ayhane vardr. Buradaki
yedigen mermer emeyi Hmaah Valide Sultan yaptrmt. Emirgn kynn
sokaklar pitoresktir, i kesimlerde de gzel ahap evler gze arpar.
Eskiden Emirgn'daki ky boyunda Karada Prensi'nin grkemli yals vard. II.
Abdlhamit,
Balkanla
r'da siyasetini dengede tutabilmek iin, bu prensi destekliyordu. Yal zamanla yok oldu.
Sonradan yerine modern Trkiye'nin en zengin iadamlarndan biri olan Sakp
Sabanc'nn geni bir bahe iindeki maliknesi yapld. Bahenin iindeki at heykeli
Moda'
daki Mahmut Muhtar Paa sarayndan getirilmitir.
Emirgn srtlarnda, koruda, elik Glersoy'un restore ettirdii ok gzel ahap
kkler vardr. Msr Hdiv ailesinin padiaha armaan olan bu kkler ok geni, gzel
bahelerin iindedir. imdi buralar halka ald, ayhane ve lokanta olarak hizmet
veriyor.
Boazii'nde erguvan aac ok yetiir. Roma mparatorluu'na "ahane mor" rengini
veren de bu aacn ieidir. Aa mays aynda birka hafta iek aar. Hangi ktada
olursa olsun (ben Asya yakasn
tercih ederim) bu ay deniz kysnda oturup br ktada iek aan erguvan aalarn
seyretmek, herhalde yalnz stanbul'da yaplabile

cek bir eydir.

STNYE
Hali'ten sonra stanbul'daki en byk koy olan stinye'deyiz imdi. stinye ad
Yunanca
"So
sthenion" ya da belki "Leosthenion" kelimesinden gelir. Bu kii Byzas'n arkadadr.
Yine Bizans anda, bir mnzevi olan Daniel otuz drt yl boyunca burada bir stunun
tepesinde oturmutur.
ok yakn zamana kadar stinye tersane olarak kullanlmaktayd. 1991'de tersane
kaldrlarak
koy temizlendi. Her ne kadar burada eski
den beri oturanlar, koyun bir paras haline gelmi olan tersaneyi zlediklerini
sylyorsa da, koyun imdi ok daha iyi grnd kesin. Yine son zamanlarda kyda
bir de balk ars kuruldu. ar giriindeki drt cepheli gzel meydan emesini
1767'de Ahmet emsettin Efendi yaptrmtr.
stinye koyunun kuzey ucunda, akarn yanndaki
kahverengi yalda ksa bir sre Recaizade Ekrem Bey oturmutu. Vaniky'de babas
Recai Efendi'nin yalsnda byyen Ekrem Bey yeni yalsndan ok memnundu; kalma
sresinin ksalnn ilgin bir hikyesi var. Abdlhamit'in adamlar, Ekrem Bey'in kar
kyda, ubuklu Kasr'ndaki Hdiv ailesiyle geceleri kla haberletiklerine dair jurnal
yazdlar. Pi
mpirikli Abdlhamit kendi kesesinden Cihangir'de bir
konak satn alarak Recaizade'ye armaan etti ve yalsn terketmeye zorlad.
Koyda kalm bir baka tarihi yal da, sol kydaki ran elisi Muhsin Han'dan erif
Hseyin'e geen, ondan da Deli Fuat Paa'nn satn ald binadr.
YENKY
stinye'den sonra hemen Yeniky'e geliriz. Burann ad Yunanca'da da "Neapolis", yani
"yeni ehir"mi. Yeniky ierlere doru bir hayli geniler, kalabalk Boaz kylerinden
biridir. ki
Rum kilisesinden kuzeydeki Aya Y
orgi Boaz stnde grlen en byk kilise olmal. Bu da Kuds Patrikliine bal
kiliselerdendir.
Yeniky'de ayrca, Salihaa Soka'nda Asdvadzadzin Gregoryen Ermeni Kilisesi ile
cadde stnde, Kamondo'nun yaptrd kk sinagog bulunur (Kamondo ailesinin yals
da Yeniky'deymi).

Yeniky'e zg yallarn ilki, Firdevs

Nuri Baras iftinin yals ve onun hemen yannda balkonlar, kuleleri, eklektik ve ssl
mimarisiy
le hemen dikkati eken Afif Paa Yals'dr. Ahmet Afif Paa, Ferik'ti ve Levazmat
Umumiye Dairesi reisiydi. Onun bu yaly, Reit Paa'nn kz Ferendiz Hanm'dan
satn ald sylenir.
Yaknlarda Halit Refi nl Ak
Memnu dizisini bu yalda ekmiti. Afif Paa yalsnda mimari, ilevsellii neredeyse
toptan terketmi ve dekoratif anlay btn yapya egemen olmutur. Bu bakmdan,
ann "dekadan" ruh halini ok iyi yanstr.
Yeniky'de eskiden olduu gibi imdi de Trkiye'nin kamu hayatnda ok tannan kiiler

bazlar satn alp restore ettikleri eski yallarda

oturuyorlar. Son ba
bakan Tansu iller'in bile Yeniky'de yals var.
Bu srada en nemli yallardan biri ehzade Burhaneddin Efendi'nin byk yalsdr.
Burada ahap ve kagir malzeme bir arada kullanlmtr. ki yanda, ikinci katlarndan
cumbalar taan kntl kanatlar bulunur. Ortasnda boydan boya bir balkon
kazanlmtr.
Bunun ilerisinde Beyazcyan ve Karatodori yallarndan sonra, Sait Halim Paa'nn imdi
babakanla bal byk yals var (daha nce, Logothet Yals). Mehmet Ali Paa'nn
bu torunu, hdiv soyundaki
dzenlemeler nedeniyle hdiv olamayan baz prensler gibi Msr'dan uzaklap kariyerini
Osmanl devletinde yapt. slamc olan ve bu dncelerini aklad eitli kitaplar
yazan Sait Halim Paa pratik politikada talihsizdi. Enbata, kaderini ttihat ve
Terakki'yle birletir
mesi bu tarih izgisini ksa vadede yukar, ama uzun vadede aaya ekti. Paa 1913'te
sadrazamla ykseldi. Ama az sonra kendim Birinci Dnya Sava iinde buldu. stelik,
Almanya ile ii piirip lkeyi savaa sokan Enver
TalatCemal ls sadrazama haber

verme gereini duymamlard. Paa istifa etmek istedi. Sultan Reat'n, gzyalar
iinde, "Beni bu haydutlarla yalnz brakma!" diye srar ederek onu vazgeirdii
anlatlr. Halim Paa,
1917'de istifa edebildi, ama Malta'ya s
rgne gitmekten kurtulamad. Srgn sonunda Trkiye'ye dnemeyip talya'ya yerleti
ve orada bir Ermeni suikasti tarafndan ldrld.
skelenin hemen sanda, yzyl sonu yallarnn zarif rneklerinden, Kurdolu ya da
Faik ve Bekir Bey adyla bilinen gzel ifte yal vardr. Burada da, dnemin zellii,
eitli kavisli izgilerde kendini gsterir. Onun ilerisinde bir baka ahap yalda
Boaz'n gzel lokantalarndan Aleko vardr. Eski ve yeni yallarn iice, yanyana
durduu srada, Ali Rza Paa Yals,
Venedik tipi Hamapulos Yals, Dadyanlar'n girii drt stunlu yalsndan sonra,
Kalkavan'n stanbul ve Boaz'dan ok Avrupa haval, sivri atl yalsyla sona erer.
Eski
den
buraya youn bir biimde yerleen Baltac, Mavrokordato, Hristaki Zografos g
ibi Rum
bankerlerin yallar bugne dayanama
mtr.
stanbul'daki elilikler geen yzylda, toplumun genel eilimine uymu ve yazlk
konutlarn Boaz'a tamaya balamlardr. Bu, tabii, onlara yakn olmak isteyen,
byk ounluu gayrimslim stanbul "sosyete"si iin byk bir tevik olmutu.
Yeniky yallar dizisi bittikten sonra, Avusturya'ya ait olan ilk elilik binasn grrz.
Yolun i tarafndaki bu ta yap bir Ermeni zengini olan Mgrd Cezayirliyan'dan satn
alnd.
Cezayirliyan, bugnk
nc Hali Kprs'nn yerinde ahap bir kpr yaptrm olan adamd. Aile ad
Cezayir'le ilgili olmakla birlikte aslen Einliydiler ve 18. yzyl balarnda ticaret
yapmak zere Cezayir'e gitmilerdi. Mgrd, Mustafa Reit Paa'nn yaknyd; onun
lm
nden sonra eitli entrikalarla servetini kaybetti; bu arada yals da Avusturya
Macaristan'n elinde kald.
TARABYA
Buradan Tarabya koyuna yaklarken, gene yolun ieri tarafnda, muazzam bir bahe
iinde muazzam bir yal grrz: Huber Yals. Herr Huber, bu lkede Krupp
fabrikalarnn temsilciliini yapyordu. Onun burada bulunduu dnemde Osmanl
devleti btn Avrupa devletleri arasnda gittike Almanya'ya yaklamaktayd ve bu

sre Birinci Dnya Sava ittifakna kadar uzanacakt. Badat demiryolu da

yaknlamaya zemin hazrlayan ortak bir
projeydi.
Duhani'nin sevimli dedikodularndan, Huber'le karsnn zamann "sosyete"sinde
standartlar belirler bir rol oynadklarn reniyoruz. Madam Huber'in gemii pek
soylu saylmaz: sirkte,
at stnde gster
i yapan gzel bir kadn! Ama stanbul'da, muktedir kocasnn yannda, epey soylu bir
grnm sergiledii anlalyor. Hl ata merakl, ya
nnda niformal ve silindir apkal uayla ata binip gezen bir hanmefendi. Armal
arabasnda, Devlet Efendi ve kars, Matmazel Lanzonni gibi nedim ve nedimeleri (ve
dalkavuklar) ile birlikte gezip dururdu. Kocas da bir yandan Boaz' aalandrmaya
alyordu.
Huber yalsn sonradan Necmettin Molla ald; o da Msrl Prenses Kadriye'ye satt.
Trkiye'yi
ok seve
n Prenses, Kral Fuad btn Hdiv ailesini Msr'da toplamaya karar verince, Kahire'ye
dnd ve yaly da hayrsever amalarla Harbiye'deki Dame de Sion'a brakt.
1980'lerde Kenan Evren burann devlet bakan konutu olmasna karar verdi.
Kalender'den Tarab
ya koyuna yaklarken gene bahe iinde Alman Elilii'nin beyaz boyal binalar
grlr. Buras Padiah II. Abdlhamit'in kendi mlkyd ve Almanya'ya buray o
balamt. Abdlaziz bir gn buraya gelip ehzade Abdlhamit'in kkn grm,
ahap
diye b
eenmeyip yktrmt. Yerine kagir olan bir trl yaplamad. Abdlhamit tahta knca
arsay Almanlar'a verdi, binalar onlar yaptrdlar.
imdi baka bir koy olan Tarabya'ya geliyoruz. Bu koy stinye koyundan daha kktr.
Artk Boazii'nin kuzey ucuna yaklatmza gre, Argonotlardan sz edebiliriz.
Argonotlar geri dnerken, kskan Medea burada denize zehirlerini dkt; bu yzden
buras "Pharmakos" adyla anlrd. Sonradan, tarih anda, bir Ortodoks piskoposu bu
ad iyi hava ve yredeki ifal sulardan dolay Terapia olarak deitirdi. Daha yakn
zamanlarda da Derkos (yani Terkos) metropoliti burada kalyordu ve burundaki Aya
Yorgi (Ayios Yeoryios) kilisesini kullanyordu. 1830'da yaplan kilisenin ceviz
ikonostasyonu, tavandaki Pantokrator tabl
osu ilgintir.
Koy eskiden genellikle bykelilik tekneleri, zenginlerin yatlar iin kullanlrd. imdi
burunda evresiyle tam bir uyumsuzluk iinde olan oransz byklkteki Tarabya Oteli
var. Bu otel yaplmadan nce Pera'daki nl Tokatlyan'n yazlk
yeri, ondan nce de Petala Oteli

vard. Son otuz yldr stanbul'un en pahal restoranlar nedense ideal bir yer olarak
kendilerine Tarabya'y setiler.
Tarabya'da oturan nllerden biri de banker Zarifi'ydi. Yalsnn ancak yars bugne
kalabildi
(koyun
gney kysnda); onun koydaki yalsnn yannda da Evyanidis ve Zografos yallar vard.
Zarifi Abdlaziz zamannn nde gelen bankeridir ve bu padiahn israfyla ilerin
yrmeyeceini anlaynca, Keolu gibi baka bankerlerle birlikte V. Murat' dest
eklemeye
balamtr. Murat'n ksa srede dengesini kaybetmesinde bu bankerler dolayl bir rol
oynam olabilir, nk tahta kt zaman yaklak iki milyon altn borlu olduu
tahmin ediliyor. ok daha basiretli olan Abdlhamit hibir zaman yakasn paasn
byle adamlara kaptrmad; ama rnein Zarifi'yi mali danman olarak altrd.
Zarifi'nin yalsndan birka bina nce, onlardan daha ierlek, yamaca oturan Summer
Palace Hotel stanbul'un en sekin otel
lerindendi. imdi hibir izi grnmyor.
KREBURNU
Tarabya koyunu dnp Kireburnu'na yneldiimizde, elilikler dizisinden ilkin talyan
Eliliini gryoruz. Daha nce burada bulunan, resimlerinden bildiimiz gzel bina
yannca, yzyl balarnda D'Aronco bugn grdmz yaly yapt.
Burad
an az ileride, Fransz Elilii'nden kalan bina ve yanan ngiliz Elilii'nin bahesi
yanyana duruyor. Franszlara verilen bina Fener'in nfuzlu ailelerinden ve Romanya
hospodarl yapan Aleksander psilante'nin yalsyd. psilante'nin Yunan devrim rgt
Filiki
Eterya ile ilikisi olduu saptannca III. Selim mallarn msadere etti ve bu yaly
Fransa devletine armaan etti. Yandaki, gene resimlerini bildiimiz, k ve iddial
ngiliz Elilik konutu bundan ksa bir sre sonra yapld. Byk bir yangnda
ngiliz konutunun tamam, Franszlarnkinin de bir ksm yand.
Eliliklerin baheleri son derece gzel ve genitir. Ihlamur ve ok eski, ok uzam
kestane aalar bulunuyor. Bahenin kysndaki bir ykntnn eski kaykhane olduu
anlalyor. Yeni
yo
l, buradan, yolun altndan denize kan su yolunu iyice kltm.
Kireburnu'nda da birtakm iyi restoranlar vardr. Rumlar buraya "Kleidai tou Pontou"

yani Pontos'un Anahtarlar derlerdi. nk Bo

az'da kuzeye doru
giderken Karadeniz ilkin
buradan gr
nr. Buras, Kefeliky ile Umur Yeri arasnda Boaz'n en geni yeridir (yaklak
3500 metre). BYKDERE
Bykdere'de geni bir dzlk vardr. Godefroy de Bouillon 1096'daki ilk Hal Seferi
srasnda bu ayrlkta mola vermitir. Bouillon adrn ulu bir narn altna
kurdurmutu. Bu aa bir hilkat garibesiydi; ayn noktadan yedi gvde birden kyor
ve evresi krk metreyi akn tek bir aa oluturuyordu. Bu ayr pek seven Lady
Montague de bu aatan sz etmitir. Aa 1930'larda kentteki en yal canl olarak
hl oradayd. Sonra bahvanlk okuluna yer amak
iin kesildi!
Bykdere geen yzyln sonunda ok gzde bir yerdi. O zaman bu semtte oturanlarn
ou zengin Ermenilerdi, ou da Katolik'ti (burada bir Ermeni Katolik kilisesi ve okulu
vardr). Ermeni Patrii'nin yazlk rezidansnn, Esayan, Abraham Paa, Azaryan
konaklarnn yan sra,
Pera'da Santa Maria Draperis kilisesinde gml olan Danimarka Sefiri Baron
Hbsch'n
yals da buradayd. Trkiye'nin en zengin iadam olan Vehbi Ko'un ei Sadberk
Hanm'n adna kurulan mze de bu evlerin ge rneklerinden biridir ve Azaryanlar'dan
alnmtr.
Azaryanlar geni bir aileydi ve eitli yeleri farkl mesleklerde sivrilmiti. Katolik
Ermenilerin patrii olan biri ayn zamanda geni bir szlk yapmt. Diplomat olan bir
baka Azaryan Beyolu'ndaki apartmannda yangnda lmtr. Sadberk Hanm
Mzesi'nin, duvardaki ahap kirileriyle Ortaa evlerini andran binasnn sahibi de,
muhtemelen, ticarette ilerlemi bir Azaryan'd.
imdi Kocata Yals olarak bilinen boyasz ahap yalnn ilk sahibi Abraham Paa'dan
Beyolu blmnde de sz etmitim. O da eski stanbul'un renkli ve ilgin
kiiliklerindendi. Hikye yle balar ve devam eder:
Abraham'n dedesi Anadolu'dan bakente gelmi bir sarraf ve
i adamdr. eitli ileri arasnda ttnle de urar. Kavala'daki ttn deposunun
Mehmet Ali adndaki gen bekisi de bir ara stanbul'a gelir. O sra Napoleon Msr'a
ordusuyla kmtr ve stanbul'da Msr'da arpmaya gidecek gnll toplanr. Bu
orduya katlan Mehmet Ali eitli Ortadou politik entrikalarndan sonra, tarihin
Kavalal Mehmet Ali Paa adyla bildii ilk yar bamsz Msr Hdivi (valisi) olur. ok
rastlanmayan bir kararla eski patronunu stanbul'daki mali ilerini
yrtmek zere i

stihdam eder. Bu bir aile meslei haline gelir ve nc kuakta Abraham Paa bu
sefer smail Paa'nn temsilciliini yrtr. Abraham, Osmanl nezdinde de itibarl
biridir ve byk tutkular olan smail Paa'nn epey iine yarar.
Abraham Paa bir zenginlik timsali haline gelir bylece. Rumeli Kava'ndan Karadeniz
kysna, Beykoz'dan Riva deresine uzanan topraklar vardr. Mevsiminde dostlaryla
birlikte buralarda ava kar. Bykdere'de bir polo kulb aar. Sekreteri ona hafta
sonlar iin
Viyana'dan g
zel hanmlar bulur ve getirtir, hafta sonu geince hanmlar Viyana'ya dnerler.
Birinci Merutiyet'te Ayan Meclisi'ne tayin edilen Abraham Paa kinci Merutiyet'te
de sadr, onun iin yeniden Ayan'a girer. Bu zengin adam, sava srasnda attan der
ve
lr, muazzam
servetinden geriye bir ey kalmaz. Bu da, Cumhuriyet ncesi burjuvazinin, milli devlete
gei
srecindeki tasfiyesinin ilgin rneklerinden biridir.
Bykdere'de Gregoryen Ermeniler'in Surp Hripsimyantz (ayrba Caddesi'nde),
Rumlar'n
da Da
niment Soka'nda Ayia Paraskevi kiliseleri vardr.
spanyol ve Rus eliliklerinin yazlk rezidanslaryla sefaretler dizisi sona erer.
SARIYER
Bykdere ve Saryer'in ilerine doru gidince byk Belgrad Orman'na varrz. Kent
suyunun
byk blm bu
yreden gelir. Bizans dneminden beri kente suyu buras salamaktadr. Osmanllar
birok bend, baraj, kemerli su yolu yaptrdlar. En iyi kaynak sularn
dan olan
Hnkr, Kestane ve rr da buradadr.
Saryer imdi olduu gibi eskiden de bir balk kyyd. imdiye kadar grdmz ya
da yalnz adn andmz grkemli yallar burada hi olmad. Semt ayn zamanda balk
lokantalaryla bilinir. Kyda son derece canl bir balk ars vardr.
Rhtm boyunda gzel eski bir meyhane, sonra kentin en iyi balk
lokantalarndan biri olan Urcan yer alr. Buradaki Urcan ile Kireburnu'nda Deniz ve
Yeilky'deki Hasan, btn lkedeki balklarla ve balk tccarlaryla dorudan
doruya iliki kurmulardr ve her zaman
gnn en iyi rnlerini bulundururlar.
RUMEL KAVAI VE SONRASI

Bu yakadaki son vapur iskelesi Rumelikava'dr. Buras da lokantalaryla nl kk bir

balk kydr. Ancak, buradaki lokantalar genellikle daha ucuzdur ve hi de kt
deildir.
Antik ada burada ason'un yaptrd sylenen bir Kybele tapna ile bir Serapis
tapna olduu biliniyor.
Karadeniz'e doru yolumuza devam ederken, Boazii manzaras deiir; arazi bo ve
vahidir. eitli dnemlerde yaplm istihkmlar gze arpar. Bunlarn birincisi de
Kavak'tadr. 17. yzylda Kazaklar Tarabya'y ve Yeniky' yamalamlard.
Karadeniz'den gelebilecek tehlikelere kar bir savunma hatt gerektii ancak o zaman
anlal
mt. Bylece IV. Murat ve sonraki padiahlar bu kylar tahkim ettiler.
Kavak'tan sonra, aslnda hi de byk olmay
an Byk Liman'a, sonra Garipe Ky'ne geliriz.
Lanetlenmi Kral Phineas'n yaad bu kye antik ada Gyropolis ya da Akbabalar
Ky denirdi. Mitolojik yaratklar olan kua benzer Harpi'ler lanetli kraln btn
yiyeceini alp kirletiyorlard. Argonotlar bunlar kovdu. i minnetle dolan Kral da
karlk olarak onlara deerli tler verdi. Boaz'n Karadeniz'e ald yerde,
aralarndan gemeye cret eden her tekneyi parampara eden Symplegades ya da
arpan Kayalar vard. Kral Argonotlara u d vermiti: Argonotlar kayalara
gelmeden nce nleri sra bir ku uuracaklard. Bylece ku kayalar harekete geire
cek ve kayalar kenetlenecekti. Sonra kayalar eski yerlerine
dnnce, tekne hzla ileri atlacak ve kayalar yeniden saldrmaya vakit bulamadan ak
denize ulaacakt. Bu plan ie yarad ve Argonotlar denize ulamay baardlar.
Bu kayalar hl oradadr. Avrupa yakasnda, Rumeli Feneri'ndeki kayada Pompei Stunu
denen bir stun vardr ki eski bir sunan ka
lnts olabilir. Kaya karadan kopuktu
r ve br
kydaki eine doru atlmaya hazr grnr, ancak imdi Boaz'n Avrupa yakasndaki
bu son balk limannda dalgakranla karayla balantldr.
ANADOLU YAKASI
imdi br yakaya gememiz gerekiyor. Bunu rahata yapabilmek iin de iyi hava ger
ekli
nk Karadeniz zaman zaman ok sert olabilir. Anadolu yakasndaki burunlardan
birine Yom Burnu (Mjde Burnu) adnn verilmesi de bundandr. nk denizciler ancak
bu burnu grdkten sonra gvenlikte olduklarna inanrlard.

Anadolu yakasndaki kenetlenen kaya da karadan ayrlmtr ve en yksei deniz

yzeyinden 20 metre ykseklikte olan drt knts vardr.
Bu kaya Anadolu Feneri'nden pek uzakta deildir. Burada dn
yann her yerinden uzak kk bir de ky vardr.
Boaz'n Anadolu yakas rzgra daha az aktr, bu nedenle de piknik yapanlarca,
hafta sonlarnda tekneleriyle ya da bir gnlne kiralanm motorlarla yzmeye
gelenlerce yelenir. Fener ya da Poyrazky en popler yerlerdir. Poyrazky dalgakran
olan bir baka balk kydr. Ne var ki
dalgakrann iindeki su giderek kirlenmek
tedir. Uygun havada Keili Liman da gidilebilecek bir verdir.
ANADOLUKAVAI
Anadolukava'nn hemen kuzeyinde, tepesinde bir kale olan Yoros Burnu vardr. Bu
kaleyi Bizansllar yapmtr. Ancak, imparatorluk zayf dnce, kale Cenevizlilere
gemi ve uzun sre onlarn elinde kalmtr; hatta bu yzden bir Ceneviz kalesi olduu
inanc domutur. Kalenin kaplad alan stanbul evresindeki btn br kalelerin
kaplad alandan ok daha byktr. kesimdeki kulelerin bazlar hl iyi
durumdadr ve duvarlarda Yunanca yaztlar
gze arpar.
Rumelikava gibi karsndaki Anadolukava da kk bir balk kydr. Birok balk
lokantas vardr. Vapurlar buraya gelip birka saat kalrlar. Bylece yolcular lokanta
larda
yemek yemeye vakit bulabilirler. Boazii'nin bu ucunda zengin midye yataklar vardr.
Midye snger gibidir: Suyu szer ama btn kat maddeleri ve pislii kendine saklar.
Bu yzden kirli sulardan karlm midyelerin yenmemesi tlenir. Burada su baka
yerlere oranla ok daha temiz olduundan, Kavaklar stanbul'da midye yemek iin
olduka gvenli saylr.
Anadolukava'nn iindeki askeri blgede vaktiyle Marko Paa'ya ait olan gzel,
cihannmal, eski bir konak vardr. Marko Paa devlet hiyerarisi iinde sivrilmi Rum
asll bir hekimdi. Halkn yaknmala
rn sabrla dinlemesiyle n salmt; yle ki, "Sen git onu Marko Paa'ya anlat" atasz
giderek yaygnlat. Bugn hl kullanlmak
tadr. u var ki, insann evi kente
bu denli uzak olunca, soru
nunu aklamas bile sorun haline gelebilir!
YUA

Anadolukava'ndan Beykoz'a gelmezden nce bir tepenin yanndan geeceiz. Yua

Tepesi adyla anlan bu tepe evredeki tepelerin en ykseidir (yaklak 200 metre).
zerinde bir ermiin trbesi ve cami vardr. Yua ad akla Tevrat'taki Yeu'yu ve
Eriha'daki sava getirirse de, bu Yeu'nun mezar on iki metre uzunluktadr. Mezarn
asl sahibi Argonotlardan biri olan Polluks'un Beykoz'da bir boks manda ldrd
dev Kral Amycus da olabilir, nk Beykoz buraya ok yakndr. Bu lkede pek ok
pagan efsanesi Hristiyan ya da Mslman yklerine ya da her ikisine birden
dntrlmtr.
Mslman dneminde de buradaki Yua stne epey efsane uydurulmutur. Filistin'de
gnei durdurma gibi motiflerden baka, hazretin stanbul'da, Stlce'de savarken
ldrld sylenir. stelik, vcudu ortadan ayrlm ve bu on iki metrelik mezara
yalnz yars gmlmtr. Ayaklarnn kald yerden de b
Hayat suyu fkrmtr. Ba Kuds'e dnk yatarken, slm ortaya
knca hemen ve kendiliinden
ban Kabe'ye evirmitir.
Kar kyda, Saryer'in ilerisindeki Telli Baba da byle bir rnek olabilir. Bu yatra
evlenmek isteyen kzlar adak adar. Ama Hristiyanlk anda kzlara benzer hizmet
salayan bir azize mezar
da olabilirdi burada. Hem belki o azize de bir pagan kltryle birlemiti.
Yua tepesinde manzara olaanstdr. Boaz, aa yukar Marmara'ya kadar
grnr. Onun iin birok ressam ve gravrc bu manzaray izmitir.
BEYKOZ Avrupa yakasnda olduu
gibi, bu yakada da Akbaba, Tokat gibi dereler, Karakulak gibi kaynak
sular vardr. Tokat Deresi geni bir vadide akar. Derenin denize dkld noktaya
yakn bir yerde Hnkar skelesi vardr. Eskiden burada Fatih Sultan Mehmet
zamannda:
kalma bir
kk bulunuyormu. Bununla birlikte, bu ad daha yakn tarihle ilgili olaylar da
artryor. nk kendi Msr valilerine kar giritii sava kaybeden Osmanllar,
burada Ruslarla bir antlama imzalamak zorunda kalmlard.
skelenin yanndaki tepede gzel bir saray vardr. Msr, Osmanllarla bar
imzaladktan sonra bu saray Msr Hdivi Mehmet Ali Paa yaptrm ve Sultan
Abdlmecit'e armaan etmitir. Ne var ki, besbelli sarayn ardndaki olaylar
unutmadklarndan, Osmanl sultanlar bu saraya pek rabet etmediler. Bina imdi
ocuk hastanesi olarak kullanlyor. Saray gzel bir yapdr ama evresini kuatan ulu

aalar yznden dardan bakldnda pek grnmez. Kimileri bunun da kanlmaz

Balyan ailesinin bir yapt olduunu ileri sryorlarsa da, baz Trk tarihileri bu teze
kesinlikle kardr.
imdi Beykoz kyne geliyoruz. Boazii'ndeki byke kasaba
lardan biridir Beykoz. Her ne
kadar kentten olduka uzaksa da, 19. yzyl sonlarnda ve Cumhuriyet dneminin
balarnda
burada fabrikalar kurulun
ca enikonu kalabalklamtr. Geen yzylda Beykoz'da yaplan cam eyalar imdi
antika deerindedir.
Beykoz'daki ilgin bir ant da gmrk emini shak Aa'nn ky meydannda yaptrd
ei bulunmaz emedir. 18. yzylda yaplm olan eme kemerli, kubbeli ilgin bir
yapdr; suyu on musluktan akar. Ayn shak Aa Beykoz'a bir baka eme daha
kazandrmtr ki bu da kuzeydeki geni ayrlktadr.
Geen yzyln sonlarnda yaam olan yazar Ahmet Mithat Efendi'nin Beykoz'da
geni bir
iftlik arazisi var
d. Ahmet Mithat Efendi Yals imdi restore edilmektedir. Gene ilgin yallardan biri
"Ahbalarn" diye bilinir.
Rum kilisesi Ayia Paraskevi ile Ermeni kilisesi Surp Nikoos birbirlerine yakn,
iskelenin
gneyinde dururlar.
Boaz'da kalan son dalyan da
Beykoz'dadr. Dalyan balklarn urad bilinen bir yerde kurulur; alar deniz yatana
yerletirilir ve denizin bir blm alar ve srklar yardmyla muazzam byklkte bir
balk tuzana dntrlr. Beklenen balk srs gelip tuzan
iine girince
, giri kapatlr ve deniz yatandaki alar ekilir. Eskiden Boaz boyunca byle elli
kadar dalyan vard. Ayrca yetmi kadar voli yeri Boaz balklar arasnda
paylatrlmt. Beykoz'daki dalyanda klbal da yakalandndan, bu dalyan n
salmt. 17. yzylda yaam nl gezgin ve yazar Evliya elebi de bundan sz eder ve,
"Klbal sarmsakla ve asma yaprayla halanrsa fevkalade olur" der. imdilerde bu
baln aralarna domates, yeil biber paralar ve defne yapra geirilmi, kmr
ateinde yaplm iini yeliyoruz.
Klbalklar yok olduysa da, dalyan hl oradadr. Ama Beykoz'u nl klan bir balk
daha var, bu da kalkandr. Kalkan Karadeniz'de yaayan bir balktr, Boaz'n kuzey
ucuna kadar

gelirse de Akdeniz'e gemez. Eskiden,

balklar avlanmak iin ok uzaklara gidemezken, en taze kalkanlar Beykoz'da
yakalananlar olurdu. Bugn bile, nereden getirilmi olursa olsun, kalkan arda "Beykoz
kalkan" diye satlr.
BOAZ BALIKLARI
Madem imdi Boaz'da balklktan sz etmeye baladk, bu konuyu biraz daha
srdrelim, nk nemli bir konu. Karadeniz gc balklar asndan olduka
zengindir. Bunlarn hepsi belli bir mevsimde daha lk denizlere doa yzerler,
dolaysyla boazlardan gemek zorundadrlar. Souk bir yerden gelen ve gl
akntlar yznden daha bile souk olan Boaz'n canlandrc sularndan geen balklar
semizleir, daha lezzetli hale gelir. Dolaysyla Boaz'da yaka
lanan balklarn zellikleri vardr. Gze doru g etmeye ilk balayan balklar
palamutlard
r; yasz olduklar iin bunlara "ingene palamudu" denir. ingene palamudu en iyi
kzartlarak yenir. Sonra sra uskumruya gelir. Bunu da tam gelimi palamut izler.
Palamut zgara yaplsa daha iyi olur ama daha baka birok ekilde de piirilebilir;
rnein zeytinyal pilakisi yaplr ve souk yenir ya da frnda piirilebilir. Derken sra
lfer srlerine gelir. Bu bala iriliine gre eitli adlar verilir: inekop, sarkanat,
lfer, kofana gibi. Lfer gerekten nefistir ve en iyisi zgarasdr. Lfer av tam
anlamyla bir sanat saylr, nk balk son derece kurnazdr.
Daha baka balklar da (hamsi, torik, zargana gibi) g eder ve bu gei btn k
srer. lkbaharda kalkanlar gelir, yaz ise sardalya mevsimidir. Her mevsimde baln
bekleyen deiik bir salata vardr. rnein, palamutla roka yenir, kalkanla marul,
sardalyaya domates salatas yakr. Bununla birlikte, insanlar doann iine burnunu
sokup doal yollar deitirmeden nce, btn bunlar ok daha dzenliydi. imdiyse,
rnein uskumru, Karadeniz'e gelmekten vazgeti; br balklarn da g mevsimleri,
ynleri, saylar ok dei
ken oldu.
PAABAHE
Beykoz'dan gneye doru gidince Paabahe'ye geliriz. Kye adn veren "bahe"nin
sahibi olan paann Hezarpare Ahmet Paa olduu tahmin ediliyor. ie Cam ve tekel
iki fabrikalar burdadr. Bu da sanayilemi kylerden biridir. skelenin yanndaki
cami 18. yzyl sonlarnda III. Mustafa tarafndan yaptrlmtr.
Olduka kalabalklaan Paabahe'de eskiden kalma en ilgin yallar Feridun Bey Yals
ile Rum Andonaki'den kalan, atlarnn ortas knt yapan ikiz yallardr. Eskiden
Paabahe'de ok Rum otururdu. aatay Soka'ndaki Ayios Konstantinos Kilisesi de
bunun ansdr.

UBUKLU
imdi ubuklu'ya geliyoruz. Adnn hikyesi ilgin. II. Bayezid, henz ocuk olan olu
(Yavuz) Selim'e kzp ubukla vurmu. Sonra da ubuu topraa daldrm. Hocalarn
vurduu yerde gl bittii gibi bu ubuk da yeermi!
Selim'in bu dayaktan herhangi bir yerinin yeermedii belli, nk ya byynce B
ayezid'i
tahttan indirdi, vasiyet ettii yere de gmmedi. Buras hl Boazii'nin en kye
benzeyen kydr. Ancak yukardaki tepelerde hi de krsal saylamayacak bir saray
vardr. Bu saray Msr'n son "bamsz" hdivi Abbas Hilmi Paa yaptrmtr. Anlam
veremedii eylerden rken Abdlhamit, yksek kulesinin yaplmasndan fena halde
huylanmt. Hdiv ngilizlere kar knca lkeden atlmt. Bina son yllarda elik
Glersoy tarafndan restore edilerek kk, lks bir otele dntrlmtr.
Lokantas, ay iilecek ve pasta yenecek ak ve kapal meknlar vardr. sterseniz,
hdivin yatak odasnda uyuyabilirsiniz. Odadaki dolabn iinde kamak iin gizli bir
geit vardr. Bu, hdivlerin de, baka hkm
darlarn da arada bir bavurmak zorunda kaldklar bir areydi.
Hdiv sarayndan az nce, kyda, ama yolun i tarafnda, eskiden Ulagay ailesininken
satlan, tek bana, baheli, beyaz bir yal grr
snz. Bu yal daha da nce mzeler mdr Halil
Bey'indi.
Daha ileri doru gidince, tepenin gneye bakan yannda, modern apartmanlardan
olumu korkun bir site grnr. Bunlar imdi, herhalde kamuflaj amacyla,
yeilimtrak,
kahverengimsi renklere bo
yanmsa da hi de kamufle olmu saylmazlar. Boazii'nin sorunu bu zaten: ok gzel
olduu iin herkes
burada oturup olaanst manzaray seyretmek istiyor; ancak bunu baaranlar gitgide
oaldka, Boazii'nde baklacak gzellikler de gitgide azalyor. Eer yaplama bu
hzda devam ederse, yaknda sadece birbirinin irkin evlerini seyreden binlerce
stanbullu olacak. imdiki duramz Kanlca. Eskiden burann zel bir otunu yiyen
inekler pembeye alan bir st verirmi (nl yourdun st); bu renkten tr buraya
Kanlca dendii anlatlr. Baka bir iddiaya gre de krmz a boyal yallarndan tr
b
yle denmitir, ama o zaman her yerin ad Kanlca olabilirdi. Adn "kan"dan geldiini
syleyenler de vardr. Kanlca'nn bu ucunda yallar dizisini balatan Ahmet Rasim Paa
Yals imdi, umarz restore edilme amacyla ykld. Bunu birok baka gzel yal ve
onlar kadar gzel olmayan birtakm modern evler izler. Kanlca'nn byk ksmnda dar
bir ky eridi vardr ve eskiden beri zenginler bu eridi tercih etmitir. Greceiniz

ilk gzel yallardan biri, yakn tarihte onarlm olan Sefir Yac efik Bey
Yals'dr. imdiye kadar grdk
lerimize
oranla olduka klasik bir yaldr. Klasik karakterin kuku gtrmez bir iareti, yalda
balkon olmaydr. Ortas kntldr; buraya konan sedirden eitli ynlere baklabilir.
Yallar ilk yapanlar da, buralarda ilk oturanlar da Boazii'nin ha
vasn ar sert bulduklar iin, bu havayla fazla ili dl olmaktan kanrlard. Ak
hava ihtiyacn baka yollarla, zellikle de bahelerle karlamaya alrlard. Souk
mevsimde Boazii'nde hayatn olduka
et
in ve yorucu olduu bir gerektir. En iyi zaman Haziran
Ekim arasdr. Baka aylarda Boazii genellikle ok souk ve rutubetli olur.
Byke yallarn ou iki binadan oluurdu. Bunlarn biri erkeklere ve konuklara aktr
ki buna selamlk denir. br ise kadnlar ve evin erkekleri iindir, buna da harem
denir (ama, im
dilerde dendii gibi, "haremlik" deil). ki bina birden yaptracak kadar paras
olmayanlar, evlerinin iini bu biimde dzenlerlerdi. Erkek ziyaretiler kadnlar
grmeden selmla girerlerdi. Haremde ise yal sahibi ve kars iin byk bir oda
olurdu. Genellikle ortadaki sofaya alan br odalar ailenin
br yeleri iindi. Hemen her odada bir dolap, genel tuvaletten ve hamamdan ayr
olarak kk bir tuvalet vard. Yatak takmlar dola
pta
saklanr, geceleri karlp yere serilirdi. Gndzn odalar oturma odas gibi kullanlrd.
Yemek zaman yiyecekler odaya getirilir tepsiler iinde yenirdi. Dolaysyla evlerdeki
eitli odalar arasnda ilevsel bir iblm yoktu. Daha sonraki bir tarihte yaplm
olan Dolmabahe Saray'nda bile bu byledir. rnein, koca sarayda ayr bir yemek
odas yoktur.
stanbul'da ekirdek aileye doru gl bir sosyal eilim vard. Her ne kadar dince izin
verilmise de, ok kadnla evlilik pek ender uygu
lanr ve genellikle ho grlmezdi. Yal sahipleri ise genellikle zengin kimselerdi;
bunlarn oullar, kzlar, bazen kz ve erkek kardeleri, hsm akrabalar ou kez yaz
aylarn ayn yalda geirirlerdi. Bu hayat tarznda
btn odalar daha kk aile biriml
erinin yar bamsz konutlar gibi hizmet grr, belli durumlarda da ana salonda ya da
evin buna benzer geni bir blmnde herkes bir araya

gelirdi.
Bu tr yallarn en eskilerinden biri olan Saffet Paa Yals bu yaknlarda yanp kl oldu.
lk yapldnda bu yalnn ayr bir haremi ve selaml vard, ama bir blm daha
nceden yanmt. Zaten artk iki ayr bina olarak kalabilmi hemen hemen hibir yal
yoktur. skele
yi
getikten sonra daha kk ama ok gzel baka bir yal da grrz. Ethem Pertev Bey
Yals diye anlan bu yalnn ok gzel, tahta oymal bir de balkonu vardr. Onun
yaknnda, Nzm Paa Yals vardr.
KRFEZ
Az ileride, deniz kk bir krfez oluturur. Gerekte krfez denecek kadar byk
bir girinti deildir, ama bu adla bilinir.
Gene de, kylarndaki gzel yallaryla
bunlarn arasnda
olduka zel bir de restoran var
bu krfez gerekten hotur. Krfez'deki en gzel yal, ortas ierlek ve balkonlu olan,
Rukiye Sultan Yals. Krfezin kuzeyindeki tepe, artk pek az kimse bu
ad
hatrlasa da, Mihrabad adyla anlr. Zevk dkn stanbullular dolunayn douunu
seyretmek iin buraya gelirlerdi.
Kanlca'dan ya da Krfez'den Anadoluhisar'na kadar, klasik yallarn en gzellerini
grebiliriz. lk greceimiz yal Hekimba Salih Efendi'ye aitti; bildiim kadar hl
onun ailesine ait. Hekimba Yals diye anlan bu yal 18. yzyldan kalmadr ve Osmanl
mimarisinin o ok sevimli asimetrisini sergiler. (Ancak, doal olarak yal imdi ok
deimitir.) Salih Efendi
bitkilere ilgisiyl
e n salmt ve ok zengin bir botanik bahesi yaratmt. Bundan sonra, Marki Necip
Yals gelir ki imdi yeni sahibi Demirren adyla bilinmektedir.
Btn bu kesimdeki yallarn en ilginci ise Amcazade Yals'ndan geriye kalandr ki, bu
da ok
daha by
k bir kompleksin yalnzca divanhanesidir. Bu yal kentteki en eski Osmanl evi olarak
bilinir, yapm tarihi 1699'dur. Tavan hayli yksek olmasna karn, pencereleri alaktr.
Tavan da, duvarlar da son derece gzel kalem iiyle kapldr. Boaz'n en deerli yals
olduu
halde, miras huku
kunun zellikleri, hl binann sahibi olan Kprl ailesinin ve devle
tin
para imknlarnn kstll gibi nedenlerle, onarma giriilemiyor ve yal gz gre gre
yok

oluyor.
Amzacade'yi getikten sonra greceimiz sarya boyanm ve restorasyonu devam
eden Zarif Mustafa Paa Yals da 18. yzylda yaplmtr. Daha sonra byk boyasz
Bahriyeli Sedat Bey Yals'n grrz, ikinci katn ortasnda stunlu bir balkonu vardr.
Onun yanndaki ise Rza Bey Yals'dr. skelenin sanda Manastrl smail Hakk Bey
ve Kseleciler yallar grnr.
ANADOLUHSARI
Anadoluhisar, adn 14. yzyl sonlarnda I. Bayezid tarafndan yaptrlm olan
hisardan alr. Fatih gibi Bayezid de stanbul'u almay tasarlyordu. Ne var ki, bu byk
sefere girimeden nce douya dnp Timurlenk'i durdurmas gerekti. ki ordu
arasnda yaplan Ankara Meydan Sava Osmanllarn bozgunuyla sonuland. Bu savata
Bayezid'in kendisi de Timur'a tutsak dt. (Marlowe'un Tamburlaine adndaki
tragedyas bu
konuyu iler.) Bu savatan sonra
devletin toparlanabilmesi iin aradan uzun bir sre gemesi gerekti. Kalenin kendisine
Gzelce Hisar da denir. Hisar olduka kktr, bir kesimi zamanla yok
olup gitmitir. Ancak, kldnden tr daha az askeri nitelik tam, rktc
olmamtr. Hisarn evresi alakgnll, sevimli evlerle kuatlmtr. Hemen tesinde
Gksu Deresi denize alr. Gksu ve daha gneydeki Kksu Avrupallarca "Asya'nn
Tatl Sular" diye bilinir. Derenin her iki yakas boyunca ahap
evler sralanrd. Bu iki dere gece elenceleri iin nedense Boazii'nin baka pek ok
uygun yerinden daha ok yelenirdi. Zamann "yksek sosyetesi", yanlarnda algclarla
zarif kayklara biner, arklar syleyerek ya da dinleyerek, mehtab seyrederek, ky
boyu krek eke eke dolarlard. Erkeklerle kadnlar yine ayr ayr kayklardayd,
ama kane gz szmeler, byk burmalar grla giderdi. Son derece ince bir iaret dili
vard; yzyllardr gelitirilmi olan bu dilde her jestin, her duruun, her
mendil
tutuun ayr, zel bir anlam vard.
ki derenin arasnda kalan geni ayr da piknik yapmak iin sevilen bir yerdi. Piknikler
gndzn yaplrd, ama etkinlikler aa yukar gecekinin aynyd. nsanlar buraya
klklarn, zarafetlerini sergileyerek faytonlarla gelirlerdi. Yanlarna sepet sepet
yiyecek ve malum algclar alrlard. Zamanla peeler gitgide saydamlat ve gzellii
gizleyeceine, batan karc bir biimde bsbtn ortaya karmaya balad.
Abdlmecit mimarbas Nikoos Balyan'a
burada bir saray yapmasn emretmiti. Kksu Kasr eklektik grkemiyle hl orada,
kyda duruyor. Yanbanda da ayntarzda yaplm bir eme var.

Btn bunlar eskidendi. Boazii'nde ilk kpr yaplrken, betonu burada, bu ayrda
hazrlanmt. Bylece, ancak iki yz ylda oluan Kksu ayr yok olup gitti. Her
trl kirlenmeyle, derelerin duru suyu buland, kirlendi. Gksu'nun bitiminde eskiden
iinde yal narlar bulunan gzel bir ayhane ve lokanta mekn vard. Ama su
kysndaki, gvdesi
de
ayn kkten srm olan, " Kzkarde" (biri zamanla yok olmu herhalde, nk "Drt
Kardeler" de deniyor bu aalara) adyla anlan nar en gzeliydi. Btn bunlar bir
bakma hl oradaysa da, artk o kadar baka eyler de orada ki, bunlar fark etmek
zorlat. Kydan birka kilometre ierde, irkin apartmanlardan olumu koskoca,
bambaka bir orman ina ediliyor imdi. Byle bir yaplama, imdiye kadar Boaz'da
ilenmi tekil cinayetlere karlk, belki de bir eit jenosit olarak nitelenmeli.
G
ksu'dan karlan kil iyi kaliteydi ve evredeki birka mleki gibi, kentten gelen
seramikiler de bu kili bol bol kullanrlard.
KANDLL
Kksu'dan sonra arazi yediden ykselir. Tepede Aklar Kahvesi adyla bilinen
alakgnll
bir kahve ve restor
an vard. Vahit adnda gen bir subay Belks adnda bir kzla seviir, ama kzn ailesi
evlenmelerini istemez. Bir gece bu tepede buluurlar ve bu Boazii Romeo'su nce
kz vurduktan sonra intihar eder. Onun iin buras Sevda Tepesi ve Aklar Kahvesi'di
r. Btn
bu araziyi u son yllarda bir Arap kodaman satn ald. Kksu ile Kandilli Burnu
arasnda da nemli ve ilgin yallar vardr. Boazii'ndeki en geni cepheli yal olan ilki,
Kbrsl Yals'dr. Yalnn cephesi altm metreyi akndr.
Binann iinde ortasnda bir eme olan byk bir balo salonu vardr (elbet daha birok
baka salon da var). Yalnn stunlar tahtadan, tavan kubbelidir. Resimlerle bezenmi
tavanlar grlmeye deer.
Kbrsl Yals'n Kbrsl Mehmet Emin Paa yaptrmt. Paa nce bir ngiliz kadnla,
sonra, ondan ocuu olmaynca, Atiye Hanm'la evlenmi ve bylece alt ocua (eit bir
cins blnmesiyle) kavu
mutu. Bu ikinci kuak "Kbrsllar"dan Tevfik Bey, nl Babli basknnda hayatn
kaybetti. Kardei evket edebiyat meraklsyd. Yahya Kemal'in arkada olduu iin
air de sk sk onun yalsnda kalr, Abud Yals'nda yaayan gzel Belks Hanm'
hayranlkla seyrederdi. Kbrsl Yals Paris'teki edebiyat salonlar gibi aydnlarla dolup
taard.
Btn bu yazarlarn, edebiyatlarn yan sra, Kbrsl Yals'nn tuhaf sakinleri de

vardr. Bu airlerden Fazl Ahmet'in kardei Mahmud Bey bir rahatszlk geirmi,
bacandan kocaman bir ur alnmtr. Vcudunun byle kocaman bir nesne rettiini
gren Mahmut kendisini
n
ocuk dourma yeteneine sahip olduuna, dola
ysyla kadn olduuna karar verir. Adn "Mahmude" olarak deitirir, kadn elbiseleri
giyip dolamaya balar. Kbrsl Yals'nda uzun sreler kalr. Komu yallar dolap
gndeliki kadn olarak i ister.
Tabii kimse kabul etmez.
Yalda bir de cce kadn vardr: ffet. Edebi toplantlardan etkilenmi olmal ki, arada
bir ilham gelir, sandalyaya trmanp irticalen iirler okur. Kadnn airliini ciddiye alan
galiba yalnz "Mahmude Hanm"dr. O okuduka beriki de oturup iirleri kda geirir,
kaybolmalarn nlemeye alr.
Bu arada Yahya Kemal, Yakup Kadri ve tekiler de bazen ciddi edebiyat brakp aka
ve elence olsun diye alayl iirler yazmaktadr. Yahya Kemal'in yazd "Aye cad,
Aye cad/Ay
bi
r ya daha kocad" dizelerini Kandilli tepelerinde terennm ederler.
Byle ciddi ve gayri ciddi iler arasnda Kbrsl evket Bey'in Msrl Fazl Mustafa
Paa'y
delloya davet etmesi gibi trajikomik olaylar da eksik olmaz.
Eski ahap yal Abud Yals'dr. Bu yal Suriye'den gelme zengin bir tccar ailesi olan
Abud'lara aitti. Balyan'lardan biri tarafndan yapld biliniyor. Mehmed ve Ahmed
Abud Efendi kardeler Beyolu'ndaki ok grkemli Suriye apartmann da
yaptrmlard. Ticarethane mer
kezleri Mer
can'dayd. 1896'da bir et ktl zamannda drt vapur dolu
su hayvan stanbul'a getirip ucuza satarak karaborsaclara darbe vur
duklar anlatlr.
Yukarda sz geen Belks Hanm, Mehmet Abud'la Saadet
Ha
nm'n iki kzndan biridir. Komu yaldaki (imdi yand iin arsas bo durur) Abid
Bey'le evlenir. Abid Bey Abdlhamit'in yaveridir ama biraz zayf kiiliklidir; gen
yata lnce Belks Hanm hayatn,
dn
yadan uzak gzel bir kadn olarak geirir. Bu yal imdi bir ayiei ya fabrikatrne

satld.
Bundan sonra Kont Ostrorog'un nefis a boyal yals gelir (Daha nce Server Paa
Yals'yd). Yalnn ta zemin katnda bir de kaykhanesi vardr. Osmanl uyruuna
gemeye karar vermi Polonyal bir aristokrat olan Kont Ostrorog, sanayi iiliinin
dzenlenmesi konusunda devlet
politikasnda da rol oynamtr.
Kont ilkin Beyolu'nda yerlemiti: Burada, Narmanl Yurdu'nun yanndaki Meyyet
Soka'nda otururken Levanten zengin ailelerden Lorando'larn kzyla tant ve
evlendi. ki olundan biri Fransz diplomat oldu. br burada kald ve Trk
mistisizmiyle bir hayli ili dl oldu. Yalnn imdiki sahibi onun sonradan evlendii ek
asll kontestir.
Pierre Loti de bu yalda uzun sre misafir kalmtr.
Bu yallar grubundan sonra, tek bana, restore edilmi Hadi Seni Yals durur.
Kandilli ile Vaniky' blen burna yaklarken, akntnn ok glendiini gryoruz.
Boazii'nde bym ocuklarn bazlar bu akntlar avularnn ii gibi bilirler. yle
ki, bir noktadan suya atlar, akntnn yardmyla br yakaya yzer, sonra ters ynde
baka bir aknt bulup denize atladklar yere dnerler.
Burada, akntnn en gl olduu yerde, baka bir byk yal vardr. Sk sk sahip
deitirmise de, imdi yaly 1880'de satn alm olan Edip Efendi'nin adyla
anlmaktadr. Yalnn iki yan, sahipleri deiik olduundan, kimi vakit ayr ayr renklere
boyand iin, dardan bakan biri bunlar yan yana iki yal sanabilir. Aslnda ok byk
tek bir yaldr. (u sralarda bir kanad onarlmak zere ykld)
.
Tepenin zerinde yanm bir binann kalntlarn grrz. Sz edilen yaldan bile daha
byk olan bu bina bir zamanlar yanmadan nce
saygdeer Kandilli Kz Lisesi'ydi. Bina ilkin Adile Sultan'n zel saray olarak
yaplmt. Adile Sultan'n Osmanl tarihinin en ifa bulmaz msriflerinden biri olan
Abdlaziz'in kz kardei olmasna amamal. Kandilli'nin i taraflar
da olduka gzeldir. Hele son za
manlarda eski ahap binalarn ou restore edildi. Bahe iinde bu kkleri ve sessiz
sokaklaryla canayakn bir eski stanbul (Boaz) mahallesi atmosferi kendini
hissettiriyor. ki Rum ve Gregoryen Surp Yergodasan Arakelotz kiliseleri de var. Ama
tepeye vardmzda betonarme yeni stanbul'un hemen bu izgiye kadar sokulduunu
g
ryoruz. Eski Kandilli is
kelesinin yannda imdi bir lokanta ve kahve vardr. lkbaharda burada oturup
Rumelihisar tepelerini kaplayan erguvan aalarn seyretmeye doyum olmaz.

VANKY
imdi Vaniky'e yaklayoruz. Buras, Boazii'nin olduka aristokratik bir blgesidir,
nk

burada ky boyu ancak bir sra yal yaplabilecek kadar dardr. Ama modern teknoloji
gnmzn tuttuunu koparan mteahhitleri iin kolaylklar icat etmekten geri
durmuyor. Tepeleri kazyorlar, ziguratlar andran evleri desteklemek iin ikincil,
nc
l destek
duvarlar yapyorlar. Bu ziguratlardan baka, Trklerin evrensel mimariye bir baka
orijinal katklar da, iirilmi lastik botlara, zodyaklara benzer bir takm beton
binalardr! Hele atlar... Kandilli ile Vaniky evresinde byle harikalar k
olayca grebilirsiniz.
Vaniky ad 17. yzylda yaam Hristiyan dman sofu bir Mslman olan Vani
Efendi'nin adndan gelir. Buradaki yallarn baz
lar hayli gzeldir. Yaz gelene kadar tepedeki korulukta blbller akr. Dut mevsimi
balaynca blbller tmez olur. "Dut yemi blbl" deyimi de buradan gelir. Bu tepenin
zerinde, nedense Kandilli Rasathanesi adyla anlan rasathane vardr.
Vaniky'de artk retim yapmayan eski msrz ya fabrikas Recaizade'nin
ocukluunu geirdii yalyd, imdi restore edilip yeniden konut oldu. Yannda,
fabrikann sahibi olan aileye ait a boyal gzel Kadnefendi Yals, onun yannda Fazl
Bey Yals, daha ileride Nazif Paa Yals, eski iskele ve caminin yannda Sedat
Hakk'nn yapt Kra
Ko Yals, onun
i
lerisinde irin kulesiyle Mahmud Nedim Paa Yals grnr (imdi devlete ait).
Vaniky'den sonra byke bir koy gelir. Burada deniz olduka durgundur. Kuleli
Askeri Lisesi
bu kydadr. II. Mahmut'un yaptrd lise, Abdlmecit zamannda Balyanlar taraf
ndan
onarlp geniletil
mitir.
ENGELKY
Bizans anda mparatorie Teodora burada fahieler iin bir slahhane yaptrmt.
Procopius'a gre, imparatorie kendisi de slah olmaz bir fahieydi.
Kuleli'nin biraz tesinde, Boaz boyunca yaplm gzel,

alakg
nll ahap camilerden birini grrz. Yaptran, skdar'da da bir camisi olan Kaymak
Mustafa Paa'dr. Camiyi getikten
sonra en
gelky'e geliriz. engelky 1960'lara kadar ounluu Rumlarn oluturduu son derece
pitoresk bir Boazii kyyd.
Gemiin geleneksel hayat tarzm hl da korumaktadr. Olduka zengin bir ars
vardr. Pazartesi gnleri burada bir de pazar kurulur.
Artk pek kullanlmayan Rum kilisesi Aya Yorgi ve okulu hl duruyor. Bir de ayazma
var. ki yal dnda, buradaki eski ve yeni yallar genellikle mtevazdr. Bu iki yaldan
iskeleye yakn olan, Abdullah Aa Yals, imdi restore ediliyor. teki, sahibinin
adndan dolay Sadullah Paa Yals diye anlan ise, belki btn Boazii'nde estetik
bakmdan grlmeye deer en
gzel geleneksel yaldr. Yalnn i dekorasyonu da ayn derecede gzeldir.
Bu yalnn I. Abdlhamit zamannda (18. yzyl sonlar) Koca Yusuf Paa tarafndan
yaptrld tahmin ediliyor. Daha sonra Ayal Esat Muhlis Paa yaly satn ald. Binaya
adn
veren Sadullah Paa onun oludur. V. Murat'a yakn olduu endiesiyle, Abdlhamit,
saygdeer Paa'y nce Berlin, sonra da Viyana'ya sefir tayin etti. Paa, Trkiye'ye
dnemeden, Viyana'da intihar etti.
Gen yata evlendii kars Necibe Hanm bu haberi alnca akli dengesini kaybetti.
nanmamaya karar vererek, lnceye kadar kocasn beklemeyi srdrd.
Abdlhamit'in Sadullah Paa'y yaknnda grmek istememesinin daha gl nedenleri
de olabilir. Sadullah Paa "19. Asr" adl uzun iiriyle nldr. Estetik deeri olmayan
bu didaktik iirde ampirik bilimlerle gerekleen maddi ilerlemeyi ver. Sonunda btn
bu maddiyat slam'a balar, ama gene de maddecilii adalarna gre epey
arpcdr.
Beir Fuad'la tanklklar vardr. Geleneksel Osmanl dnce
dnyasnda ok radikal olmayan bir maddecilik bile intihara kadar varan bir i
huzursuzluk mu yaratyor diye dnyor insan, bu iki yazarn akbetini grnce.
Sadullah Paa'nn bir olu yalda kald. Sonra yalnn vakfn kurdular. br olu Yaar,
Mnev
ver (Ayal) Hanm'la evlenerek Beylerbeyi'ndeki, gene Sedat Hakk'nn yapt, pembe
boyal, stunlu yalya geti. Bunun alt katnda imdi turistik eya satlyor. Sadullah
Paa Yals'nda da Ayegl Nadir kirac.

Yalnn yanndaki nar bal bana grmeye deer bir aatr. .H. Konyal bunun bin
yllk olduunu iddia ediyor.
engelky'de bildik vadi derindir. Burada hl bir miktar sebze yetitiriliyor. Daha
nce de deindiim gibi, bu kyler 19. yzyla kadar geimlerini balklktan, bahe ve
bostanlarndan salyorlard. Arnavutky ilkin kirazyla, sonra ileiyle n salmt.
Ortaky'de ise lkedeki ilk enginar yetitirildi. Adndan da anlalabilecei gibi,
Beykoz ceviziyle tannrd. engelky'de pek ok sebze yetitirilirdi, ama bunlarn en
nl
s kk, krpe, gevrek engelky
salataldr.
engelky tepelerinden birinde Ermeni banker Keolu'nun ken
dine yaptrp sonra Sultan Aziz'e armaan ettii gzel bir kk vard. Bu arazi
sonradan, ehzadelii srasnda, Vahdeddin'e geti. Yanan Keolu kk yerine
Vahdeddin de bir kk yaptrd. Bu ykld zamanla, ama yaknlarda aslna uygun ekilde
restore ettirilirken imdi binay devlet ald.
Yal narlar, gzel barok emesiyle iskelenin yanndaki kk meydan son derece
dinlendirici bir yerdi
r (Kavasba Ahmed Aa emesi). Eskiden burada iki Rum meyhanesi vard; imdi daha
ok sayda meyhane varsa da, bunlar zengin balk restoranlar haline gelmitir.
Bunlardan birinde oturup Beylerbeyi'ne doru uzanan geni koyu seyredebilir, ayn
zamanda da
kpry grebilirsiniz. Buradan gne bat ok gzeldir.
skele yaknndaki karakolun yerinde eskiden gene Abdlmecit'in yaptrd gzel
karakollardan biri vard. Karakolun nndeki lahana emesi hl duruyor.
skelenin hemen kuzeyinde, srayla, Server Bey, Noyel Eram, Baha Bey ve Muazzez
Hanm Yallar sralanyor.
BEYLERBEY
imdi Beylerbeyi diye bilinen semt, Bizansllar zamannda Stavros (stavroz) adyla
tannrd. Eskiden burada altn kaplama hal bir kilise olduu sylenir. Kimileri Stavros
adnn buradan geldiini ileri srer. Ayn ad tayan dere oktan kurumutur.
Beylerbeyi de bir baka geleneksel Boazii kydr. engelky'den biraz daha ok
kentlemitir ve ahalisinin ou
eskiden beri Trk'tr. Beylerbeyi'ndeki iskelenin evresi zel
likle ekicidir. Burada Boazii'ndeki br camilerle kyaslandnda son derece

grkemli saylabilecek Hamidievvel Camii vardr. Yapl tarihi 1788'dir. Ks

men II. Mahmut'un yaptrd bir de klliyesi olan caminin burada bir "muvakkithane"si
vardr. Caminin mneccimi burada namaz saatlerini hesaplard. Olmayacak ey ama,
klliyenin br dini kurulular bura
da deil, Eminn'ndedir! III. Mustafa zamannda meslee balayan caminin mimar
Tahir Aa, Osmanl barok tarznn en yaratc sanatlarndand, ama bu camide ok
baarl olduu sylenemez.
Rhtm arkasnda Bamabeynci Arif Bey Yals yanmsa da sonradan restore edilmitir.
Burada kk olmasna karn ilgin bir de balk pazar kurulur. Boaz'n kk apta
avlanan bireysel balklar, yakaladklar balklar
buraya getirirler. Tuttuklar balklar arasnda ou kez ilgin bir eyler bulmak
mmkndr. Tazelikleri ise her zaman garantidir. Buradaki ayhanelerde oturup iyi
havann tadn karabilirsiniz.
Beylerbeyi'nin en gzel yallarndan Hasip Paa Yals yand, yerine slupsuz bir bina
olan Kalkavan yals yapld. Caminin yanndaki, yine yanan ve imdi Turizm Bakanl
tarafndan restore edilen Debreli smail Paa Yals ve bir zamanlar Fahrettin
Kerim'in olan yal ilgin yal
rnekleridir. Den
iz kysndaki Beylerbeyi Saray, Abdlaziz'in buyruu zerine 1865'te Sarkis Balyan
tarafndan yaplmtr. Eskiden burada II. Mahmut'un tahta saray varm. Saray,
dneminin ve Balyan ailesinin bildik mimar zelliklerini tar. Sarkis Balyan br
yakada
, Ortaky'de
kendisi iin de Beylerbeyi Saray ile kar karya bir ev yapmtr. Uluslararas kral
ailelerinden pek ok kii konuk edilmitir Beylerbeyi Saray'nda: III. Napoleon'un
kars mparatorie Eugenie, Avusturya mparatoru Franz Joseph, ran ah
Nasreddin ve Mrs. Simpson'la Kral VIII. Edward. Balkan Sava patlak verince,
Selanik'e srgne gnderilmi olan II. Abdlhamit, gvenlik amacyla Beylerbeyi
Saray'na getirildi ve 1918'de burada ld.
Saraya ait ilgin bir ayrnt da, yazlk bir saray olarak yapldndan, burada stma
donatm olmamasdr. Herhalde srgn padiah epey rahatsz olmutur bu yzden.
KUZGUNCUK
Grmemiz gereken son ky Kuzguncuk'tur. Buraya varmadan nce, bu kez deniz
kysnda deil bir tepenin eteinde, gzel ahap bir
kk grrz. Buras geen yzyl sonlarnda yaam bir aydn olan Cemil Molla'nn
kkdr. Deniz kysndaki zarif minareli kk ahap camiyi yaptran da ayn kiidir.

Ortaky gibi Kuzguncuk'ta da trl rktan insan yaard. Nitekim burada biri byk,
biri kk iki sinagog, camiyle yan yana bir Ermeni (Surp Krikor Lusavori) kilisesi, iki
de Rum kilisesi
vardr. Bunlar
dan ad Ayia Trias olan, Katolik Rum kilisesidir ve cemaati kalmam
tr.
br Ayios Panteleymon ve ieriye giden cadde stnde. Ce
maat gitmise de, binalar durmaktadr. Surp Krikor, stanbul'daki tek kubbeli Ermeni
kilisesidir. Kuzguncuk'ta evre korunmutu, hatta imdi inaat yapmak yasaklanmtr.
Artk vapur iskelelerinin yanbanda restoranlar grmeye altk, nitekim burada da iki
restoran vardr. Daha ileride byk, ekici bir yal grrz. Bu yal Fethi Paa'
ya aitti. imdi genel park olan tepenin zerindeki korunun sahibi de ayn paayd.
Fethi Ahmet Paa Trkiye'de ilk mzeyi kuran kiidir. Cephanelik olarak kullanlan Aya
rini'de kalm silah ve malzemeyi dzene sokarak bu binay mze haline getirdi.
Mankenlere askeri kyafetleri ilk giydiren de odur. Abdlmecit'in kardelerinden
Atiye Sultan'la evlendi. Cumhuriyet dneminde yal, yeni sahibi Fethi Paa'nn
torunlarndan evket Mocan'n adyla anlmaya baland. Mocan, Demokrat Parti'nin
milletvekillerindendi. Kskanlyla da nlyd. ki karsndan olan iki kz yalnn
imdiki sahipleridir. Bunlardan birinin, TKP'nin eski genel sekreteri Zeki Batmar'n
kardeiyle evlenmesi evket Mocan'n istemedii ama nleyemedii bir olayd.
Byle bir dedikodu aktarmann nedeni, Kuzguncuk'ta Trkiye sosyalizminin birok nl
kiisinin yaamas. Mehmet Ali Aybar ve Oktay Rifat burada oturdular. Nzm Hikmet
burada ok vakit geirdi.
Nihat Sargn da Kuzguncuk'ta yal sahibidir. Bunlara dayanarak, herkesi barnda
yaatan Boazii'nin, Trkiye sosyalizminin douunda da pay olduu syleyebiliriz.
Kuzguncuk'la skdar arasnda Paaliman vardr. Bu adn da kuatma srasnda
Baltaolu
S
leyman Paa'nn baz gemilerini burada demirlemesinden geldii sylenir. Buradaki
eski eme, Abdlaziz'in hal'i olayna karan ve sonra bir suikast sonucu ldrlen
Serasker Hseyin Avni Paa tarafndan, 19. yzyln grkemlilik llerine gre yeniden
yaptrld. Olduka antsal bir emedir. Paann yals da tam burada, kydayd.
skdar'a iyice yaklarken grlen yksek ta binalar (imdi yar ykk) III. Selim
zamannda yaplm tahl ambarlar ve deirmendir. Daha sonra Tekel'e verilmilerdir.
l

k bina ise
Abdlmecit'in yaptrd karakoldur.
Bundan sonra yolumuzun zerindeki semt skdar. Boazii yolculuumuz burada sona
eriyor.
SKDAR SKDAR
skdar'n Bizans zamannda kullanlan balca ad Hrisopolis yani "Altn ehir"di.
Buraya niin "altn" sfatnn yaktrldn bilmiyo
ruz. Kimi zaman bir yer doal gzelliinden tr byle anlabilir; kimi zaman da bunun
daha maddi nedenleri olabilir. kinci kategoriye uyan bir yoruma gre, skdar,
Boazii'ndeki konumundan tr, burada
n gelip geen ticaret
gemilerinden gei creti alnan yerdi ve bu nedenle zenginlemiti. Ama bu yorumun
herhangi bir kant yok
tur.
Bugn kullanlan skdar ad ise (Bat dillerinde "Scutari") Roma zamannda varolan
askeri
birliklerden birinin bu blged
e klas olmasnn ansdr. Birliin ad "Scutarii" klann ad da "Scutarion"du. lgin
olan skdar'dan baka, Arnavutluk'taki kodra ehri (Shkoder) ile ngilizce'de
"Squadron" ve Almanca'da "die Schwadron" gibi askeri terimlerin de ayn
etimolojik kkten gelmesidir.
imdiki skdar'da Bizans'tan kalma hibir ey yok. Zaten o dnemde skdar ve
Asya kysndaki, imdi stanbul'un paras saylan baka yerleimler, ayr ve bamsz
kasabalar olarak grlyordu. Bu, asl stanbul'a gre skdar'da yzyl nce balayan
Osmanl dneminde de ok fazla deimedi stanbul'a ok yakn, ama tam da
stanbul'un paras olmayan bir yer. Zaten bu nedenle skdar'da, ehrin disiplini
gever ve haydutlar, hrszlar, kabadaylar buray tercih ederdi. "At alan skdar'
geti" deyimi de, skdar'a kapa atnca kanundan kurtulma ansnn arttn anlatr.
Ancak daha yakn dnemlerde ve zellikle ulamn kolaylamasyla skdar
stanbul'un entegre bir semti haline geldi.
stanbul 19. yzylda byk bir deiim geirirken, yeni ehircilik anlay Pera'da
egemen oldu ve buradan Halic'in kuzeyindeki ili, Nianta gibi blgelere yayld. O
yzyln varlkllar, Asya kysnda, Marmara Denizi'ne paralel olarak (bugnk Badat
Caddesi gzerghnda) geni baheler iinde yazlk konaklarn yaptrdlar. Son olarak,
1950 sonras genilemede, bu son deindiim blge de hzl bir apartmanlama srecine
girdi. skdar ise, btn bu gelimelerin grece dnda kald. Dolaysyla, skdar'da
hl gemii yaatan evler, sokaklar
bulunabilir. Ama burada bile, bu izole keler adamakll azalmtr.
Semtin mimari tarihi bakmndan ilgin bir zellii, Osmanl cami mimarisinin aa

yukar btn aamalarnn rneklerine sahip olmasdr. Bunlar en grkemli, en antsal

rnekler deildir. skdar'n hem stanbul'a ok yakn, hem de biraz dnda olmasnn
sonucu. Ama, temsili yaplardr; yalnzca bu semtte dolaarak btn bir Osmanl mimari
geleneinin aamalarn, deiimlerini izlemek mmkndr.
skdar gezisine skele Meydan'ndan balayalm. stanbul'un pek ok yerinde olduu
gibi burada da, deniz eitli ihtiyalarla doldurul
duu iin, gneydeki emsi Paa burnunun yanndaki koyun eskiden daha ierlek
olduunu hemen tahmin edebiliriz. Burada byk dalga lodosta, gneyden geldiine
gre emsi Paa burnu kk olsa da olduka gvenli bir liman yaratyordu ve bu da
phesiz skdar iin bir avantajd. Yzyllar boyunca, Anadolu'dan karadan tanan
her eit mal stanbul'a skdar'dan geirildi.
emsi Paa'da balayan ykselti ilere doru bir srt biiminde devam eder ve bu srt
skdar'la Asya'nn Marmara kys arasna bir doal engebe koymu olur. imdi
otomobille be on dakikada at
mz bu engebe o zamanlar Khalkedon ile Scutari'nin ayr ehirler ol
masna yetmiti.
MHRMAH CAM
Bulunduumuz skele Meydan'nda yle bir evremize bakndmzda birok cami
grrz. Bunlarn arasndan, tam karmza gelen, iskeleler karsnda bir set stnde
yer alan Mihrimah'tan balayalm. Camiyi yaptran Mihrimah Sultan, Kanuni
Sleyman'n
Hrrem
Sultan'dan kz ve sadrazamlardan Rstem Paa'nn karsyd (Surii stanbul
blmnde hikyesi anlatlmt).
Cami, Sinan'n erken dnem eserlerindendir. grnte de, d grnte de, bunun
bir acemilik almas olduunun ipularn veren uf
ak tefek kusurlar grnr. Kubbe
yanndan yarm kubbelerle desteklenmitir, ama n cephede yarm kubbe yoktur.
Burada son cemaat yeri iki sra stunlu, ayrca ortas, adrvan da rtecek ekilde
kntldr ve bu saan
stnde ykselen dz duvar, a
lan pencerelere ramen, biraz monotondur. eride, kubbeyi tutan drt ayaktan ikisi
cephe duvarna gmld iin, buradaki simetri baka camilerine gre daha
baarszdr. Zamannda daha geni olan klliyeden, imdi caminin solundaki medrese ile
arkasndaki ilkokul binas kalmtr.

Caminin nndeki k meydan emesine de bir gz atmak gerekir. Bunu yaptran da,
stanbul'un en grkemli meydan emesi olan Topkap nndeki emeyi yaptran III.
Ahmet'tir. Gene barok stilde olan emenin drt yznde olduu gibi drt kesinde
de yalaklar vardr. Eski gravrlerine baknca, atsnn bir hayli deitii anlal
maktadr.
YEN VALDE CAM
skdar
Kadky yolunun deniz tarafna geelim ve buradaki Yeni Valide Camii'ne girelim. III.
Ahmet'in annesi Glnu E
metullah Sul
tan'n yaptrd bu klliyede cami kadar baka yaplar da ilgintir. rnein Sultan'n
cadde stndeki ak trbesi son derece zarif ve insana hafiflik duygusu veren ku
kafesi gibi bir kk binadr. Avludaki hayli barok adrvan da
trnn
gzel ve itinal bir rneidir; cadde stndeki sebil de yle. Cami bahesindeki ahap
hnkr girii de bu tarz Osmanl yaplarnn gzel rneklerinden biridir.
Yeni Valide, Avrupa'nn barok etkilerinin Trkiye'ye girdii dnemde yaplmtr. Gene
de
camin
in, baroktan ok klasik kayglar gtt grlr. Caminin kubbesi sekiz dayanaa
oturtulmutur.
Kubbenin zellikle bask olarak planlanm olduu, gze arpan zelliklerinden biridir.
Ta iilii, mermerler hl ok gzel, buna karlk iniler iyice sradanlamtr.
Avludan knca, denize doru, imaret binasyla karlarz. Burada da barok bir ke
emesi vardr.
mareti geip kyya vardmzda biraz ileride grdmz Abdlmecit zamannda
yaplan karakol imdi Hava Kuvvetleri lokali olmutur.
EMS PAA CAM
Deniz kysndan Kadky ynnde ilerlerken, kyda, Sinan'n kk apta
"mcevher"lerinden emsi Paa Camii'ni grrz. Kk ve son derece sade bir camidir
bu. Kubbe, drt kesi tromplu kare mekna oturur. emsi Paa'nn trbesi de camiye
bitiik yaplmtr. Son cemaat yeri caminin iki duvar boyunca L yaparak uzanr. Kk
bir medrese,
klliyeyi tamamlar ve camiyi gneyden evreler. Mihraptaki iki kk stun hareket
eden
cinstendir. Bina denize ok yakn olduu iin bu "alarm sistemi"ne gerek duyulmutur.
Bir kayma olursa talar dnmeyecek ve gerekli uyary yerine getirecektir. Bu semtte

cami "kukonmaz" adyla da bilinir nk her nedense buralarda pek bol olan kular bu
yapya rabet etmezler.
Zamannda, kubbenin stnde, normal alem yerine altn bir hokka ve kalem durduu da
sylenir.
emsi Paa hakknda hikye oktur. Bunlardan birine gre paa padiah (II. Selim
olmal) rvete altrm. nk kendisi Candaroullar'ndanm ve Osmanl'dan
intikam almak istiyormu. "Onlar nasl bizi mlk yurdumuzdan uzak ettilerse, yaknda
ben de onlarn kr ve br saltanatndan mehcur olmalarna sebep olacam," demi.
RUM MEHMET PAA CAM
Buradan gene ieriye ynelip, kydan da grnen Rum Mehmet Paa Camii'ne doru
trmanalm. Mehmet Paa, Fatih'in vezirlerindendi ve lakabndan anlald gibi
Rum'dan dnmeydi. Zaten Fatih'in Rumlara tevecch zamann baka Osmanllarn
sinirlendiren bir zelliiydi ama byk apta bir imparatorluun kurallarnn
konmasnda byle bir yapnn
zellikleri
ni ieriden bilen bu adamlarn herhalde nemli rol olmutu.
Rum Mehmet Paa Camii skdar'daki en eski Osmanl yaplarndan biridir. Yksek
kasna, kasnandaki pencerelerinin slubu ve tula duvarlar ile bir Bizans kilisesini
de andrr. Bunun, inaatta Rum usta olmasndan ileri geldii sylenmitir. Ama mimari
plan, stanbul'un fethinden nceki birok cami ile ayndr. Cephesi ve iki yan
kemerlidir, arkada ise yarm kubbeli ek bir meknla uzamaktadr. emberlita'taki
Atik Ali Paa Camii'nde grdmz plana ok benzer. ki yandaki tabhanelerinin
camiye alan yeri yoktur. Mehmet Paa'nn sekizgen trbesi caminin arkasndadr.
evrede, hamamn ve eskiden kyda bulunan saray iin yaplm su depolarnn ykk
duvarlar grnr. stanbul ncesi cami mi
marisinin
izgisini srdren bu tip, kendinden baka bir tarza dnmeden, bir zaman sonra
kullanlmaz hale geldi. Ama yukarda sylediim ekilde, bu tarzn bir rneini de
skdar'da gryoruz.
Mahmut evket Paa'nn kona da burada, stanbul'un en sevimli adlarndan birine
sahip Eref Saati Soka'ndadr.
III. Ahmet zamannda yaplan ve baz resimlerini bildiimiz erefabad Saray
buralarda, emsi Paa ve Mehmet Paa camilerinin arasnda bir yerdeydi.
AYAZMA CAM
Rum Mehmet Paa Camii'nden kp gene Kadky'e doru birka yz metre yrynce,

Ayazma Camii'ne geliriz. Bu ykseke yer hem Boaz tarafndan, hem de Marmara'dan
grnr; onun iin, olduka ge yaplan bu camiden nce buray bakalarnn beenip
kullanma
m olmas artc.
Ayazma Camii,
III. Mustafa'nn yaptrd camilerdendir (18. yz
yln ikinci yarsnda). III. Mustafa, Osmanl mparatorluu'nun gl olmad ve
gszlnn bilincinde olduu bir dnemin padiahlarndan biriydi ve saltanat
srasnda hem imar ileriyle, hem de dev
letin
reformuyla epey uramt. Bu dnemin balca mimar Mehmet Tahir Aa'yd, ama bu
cami onun eseri deildir.
Bu yre, eski bir ayazmadan tr (imdi izi yok) bu adla anld iin, cami yaplrken
evre halk kendiliinden "Ayazma Camii" demeye balam. Camiye kendi adn vermeyi
dnen III. Mustafa da buna zlm, ama stne gitmemi.
Caminin denize bakan cephesindeki avluya bir merdivenle klr. Avlu duvarnn sol
kesinde gzel bir eme vardr.
Yeni Valide Camii'nden sz ederken, barok etki
lere deinmitim. Ayazma Camii'nde bu artk yerleik tarz haline gelmitir ve 19. yz
ylda yaplacak pek ok camide bu tarz srecektir. Sinan dneminin, kubbe arln
dayanaklara aktarmak iin dnd dahiyane planlar artk terk edilmitir. imdi d
grn ve ssleme n plandadr ama bunlar da salam bir
estetik zevkten beslenmez. Duvarlar ykselir, kubbe drt basit kemere oturtulur.
Buna
karlk, rnein hnkr mahfiline hayli zen gsterilir, girite stunlarn,
pencerelerin, kemerlerin ayrntlaryla uralr.
meknda mermerin gzellii gze arpar. Pencereleri ok olduu iin hayli aydnlk
bir camidir. D duvarlardaki gzel ku evleri, sa duvardaki gne saati, arkadaki
mezarlktaki mezar talar (baka yerde grnmeyen baz serpular) bu
radaki ilgin grntlerden
bazlardr.
Ayazma Camii'nin yaknlarnda, mrahor Camii, Bakadn emesi (Nevehirli brahim
Paa'nn bakadn), Rstem Paa mektebi ve yanlarndaki ihtiyar nar, gzel bir
kompozisyon oluturur.
Ayazma Camii'nden saa dnp kuzeye gider, drt yol aznda saa sapp kvrlan yolu
izlersek, Hac Ahmet Paa Trbesi'ne geliriz. Sinan'n yapt trbe aalkl bir kk

mezarlk iindedir. Eski fotoraflarnda grlen revak kaybolmutur. Gene de, skdar
semtinde
pitoresk bir k
edir buras. emsi Paa gibi Candaroullar soyundan gelen Ahmet Paa, avc
kulardan sorumluydu ve "akrcba" olmutu. Zaten bu semtin ad, Doanclar, ayn
anlamdadr.
KAPTAN PAA CAM
Buradan geri dnp geldiimiz ynden, ama mmkn olduu kadar deiik sokaklardan,
skdar meydan ynne doru yryn. Sokaklarn bazlarnda eski stanbul
atmosferini hl yaatan evler, keler grmek mmkndr. Rum Mehmet Paa
Camii'ne yakn, ama ondan yksekte, Kaptan Paa Camii byle bir geleneksel evrede
yer alr. Kaptan Derya, Nevehirli brahim Paa'nn damad ve Patrona isyannda
onunla birlikte ldrlen Kaymak Mustafa Paa tarafndan 1720'de yaptrlmtr (bu
da Lale Devri). Mimarisinin nemli bir zellii yoktur, drtgen iinde bir sekizgen
kubbeyi tutar. Sekizgenin drt kesinde birer yarm kubbe vardr. Yokuta duran
caminin evresi, merdivenlerden perspektifi gibi zellikleri gerekten ok hotur.
Urad yangnlardan kurtulan inileri Tekfur Saray rndr.
AZZ MAHMUT HDA CAM
Gene sk
dar'n bu yamacnda Aziz Mahmut Hdai Camii ve Kl
liyesi var. lk olarak 1599 ylnda yaplan bu binalar yangnla harap olup yeniden
yapld iin bugn grdmz binalarn en eskisi 1858'den. Bu da, kendisi kadar
evresiyle de ilgin olan bir klliye.
Aziz
Hdai Nakibendi'dir. Olduka zengindi, ama ileciydi. Mahmut Hdai'nin Gen
Osman'n bir ryasn yorumlad ve IV. Murat'n tahta geiinde Eyp'te kl
Kadn yapt biliniyor.
Buradan aaya, Hakimiyeti Milliye Caddesi'ne inmeden nce biraz daha ilerler ve
Ak Trbe Soka'na gelirsek, Minkarizade Med
resesi'nin kalntlarn ve Mahmut Hdai'nin mritlerinden Halil Paa'nn trbesini ve
zaviyesini grrz.
Buradan, yoku aa, skdar
Kadky yoluna doru indiimizde, bu ana caddeye kan
s

okaklardan birinin ad Eski Mahkeme Soka'dr ve burada Fatih zamannda skdar

kadl olarak yapld sanlan eski bir bina vardr, iindeki, ancak hapishane olarak
kullanlabilecek hcreler byle bir iddiay pekitiriyor, ama binann Fatih zamanna
kadar gittii kesin deil. Gene de, bu tarihi binann imdiki kullanl biimi bir hayli
tuhaf. Byle bir yerin herhalde bir ticarethane olmaktan ve ktye kullanlarak yok
olmaktan hemen kurtarlmas gerekirdi.
Birka adm sonra, skele Meydan'na olduka
yakn bir yerde ana caddeye kyoruz. Buradan kar tarafa geelim. Eski olduunu
belli etmeyi hl baaran bir bina gryoruz. i ar olarak dzenlenen bu bina
Sinan'dan kalma bir hamam. Bsbtn yok olacakken satn alan bir
zengin epey acemice de ol
sa restore ettirmi ve hi deilse bu kadarn kurtarm. Giriindeki kocaman
levhalarda bu olayn hikyesi anlatlyor.
Buradan i taraflara gidildiinde skdar'n yeni ar blgesine ve bu arada Bit
Pazar'na gelinir. Alveri sorunumuz yoksa biz cadde boyunca ilerleyelim. Az sonra,
Kara Davut Paa Camii'ni greceiz. Davut Paa, II. Bayezid zamannda Nianc olmu
bir devlet adamyd. Bu da Rum Mehmet Paa Camii'nden az zaman sonra yaplm,
dolaysyla fetih ncesi Trk
mimarisinin zelliklerini yans
tan bir binadr. Ortadaki daha byk olmak zere, yan yana de kubbeli blml
bir camidir. Nedense, "skdar Ayasofyas" diye de bilinir.
AHMEDYE KLLYES
Yol boyunca yryoruz. Burada cadde birka kola ayrlyor. Biz soldaki sokaktan devam
ed
iyoruz. Birka yz metre ileride, saa sapan bir sokakta, bir klliye duvarn gryor ve
buradan ieri giriyoruz. Bylece, Lale Devri'nin skdar'daki eserlerinden bir
bakasna, Ahmediye Klliyesi'ne geliyoruz. 1720'lerde, Tersane Kethdas Eminzade
Hac
Ahmet Aa tarafndan yaptrlmtr bu klliye. Cami olduka mtevaz, kayda deer
mimari zellii olmayan bir yapdr. Klliyenin gzellii btnndedir, diyebiliriz. nili
yokulu araziye uydurulan klliye, dolaysyla, asimetriktir Ne var ki, imdiye kadar
grdmz birok binadan sonra, asimetrinin, Osmanllar iin arazinin empoze ettii
bir zorunluluk olmaktan kp neredeyse bir estetik ilke haline geldiini de
syleyebiliriz sanyorum. Bu tr yatk giden duvarlar, girinti ve kntlar, sanki, doaya
saygy ve "doayla uzlamalyz" diyen bir anlay ve bu anlaytan gelen yumuak bal
bir estetii bize anlatr. Klliyenin iki giriinin birinin yannda bir dershane,

brnn yannda da bir kitaplk vardr. Her ikisi de son derece sevimli
kk b
inalardr. br iki duvar, medrese hcrelerinden oluur. Bizim geldiimiz sokaa bakan
duvarda eme ve sebil vardr. Klliyeyi yaptran Ahmet Aa'nn mezarnn, ierideki
ak trbede deil de onun yanndaki kk mezarlkta olmas ise, herhalde Osmanlla
zg
bir "manevi asimetri"nin sonucudur.
ESK VALDE KLLYES
Ahmediye'yi gezdikten sonra Topta Caddesi'ni bulup cadde boyunca trmanmak
gerekiyor. Bu yoku trmanmaya deer, nk bir sre sonra skdar'n en grlmesi
gerekli yaps olan
Atik Va
lide Camii ve Klliyesi'ne geleceiz.
Sinan bu klliyeyi 1583'te yapt. Burada sz konusu olan "Valide", II. Selim'in kars ve
III. Murat'n annesi olan Nurbanu Sultan'd (Ve
nedik asll); yani, Sinan'n uzun mrne sdrd nc ve son padiah dneminde
klliye ina edildi. Gerekten de, bu yaplarda, zellikle de camide, olgun bir sanatnn
kendinden emin ustal gze arpar.
Klliye geni ve olduka inili yokulu bir araziye ina edilmitir. imdiye kadar,
Sinan'n bu ini ve yokular neredeyse
bir avantaj olarak kullanabildiini grmtk. Burada da, eimli araziden olaanst
perspektifler elde etmitir. Btnyle ok gzel olan klliyenin en gzel ksm camidir.
Camiye arka tarafndan geldiimizde, ilkin geni bir baheye adm atarz. Burada,
epey harap
durumdaki kk ilkokul binas gze arpar. Baheden, sol taraftaki bir kapdan, avluya
gireriz. Yal, kocaman narlar olan gzel bir avludur bu. Son cemaat yerinin evresi
ayrca bir d revakla rtlmtr. ki sra stunlu olduu iin saa da genitir. ki
minare, son cemaat yerinin iki yannda ykselir. D duvarda, pencere stlerinde de
gzel iniler vardr.
mekn, iki yana doru genileyen bir dikdrtgen biimindedir. Kubbe alt dayanak
stndedir; iki yandan, birbirine bitiik ikier yarm kubbeyle evrelenmitir; kntl
mihrap tarafnda da beinci yarm kubbe vardr. Kubbe kelere eksedralarla balanr.
tarafta galeriler ve st mahfiller vardr. Be yarm kubbeyle evrili kubbe, ilk
bakta, olaanst bir ferahlk duygusu verir. Mimarinin verdii bu izlenim i ssleme
ile desteklenmitir. Mihrap tarafnda znik inileri

nin en gzel rneklerini grebilirsiniz. Kalem ii de zengin ve ok gzeldir. Galerilerin

ahap tavanlarnn sslemeleri zellikle dikkat eker, minber ve v
aiz
krss dneminden kalmadr. nsan ne kadar ok cami grm olursa olsun, Atik
Valide'yi
ziyaret etmenin duygusu gene de benzersizdir.
Klliye birok farkl ilevi olan binadan oluur ve geni bir alana yaylr; ilkokul,
medrese, darifa, imaret, kervansaray ve hamam. rnein cami avlusundan
merdivenle inilen asimetrik medrese, onun dershanesi, dershane kntsnn darda,
sokakta oluturduu geit, nefis perspektifler yaratr. Binalar hl olduka salamdr,
fakat bu klliyenin bana da
tuhaf bir
i gelmitir. nemli bir ksm, rnein hamam, yakn zamanlarda yan banda ina
edilen Topta Cezaevi'nin iinde kalmtr.
Plan 20. Atik Valide Camii (imdiki durum)
Topta Caddesi'nde, cezaevine yakn eski okul binas askeri rtiye olarak
Abdlaziz'in son
saltanat ylnda yaplmt. Daha nce burada Valide Klliyesi'nin tabhanesi vard.
Atik Valide Camii'nden aaya, skdar'a doru inerken Selamsz semtinden geilir
(Selamsz Caddesi de vardr). Semtin st ksm stanbul'un ingene mahal
lelerinden biridir. Hem bu
nedenle, hem de ayrca buralarda hl rastlanabilen, birisi deiik penceresiyle nl ve
Art Nouveau tarznda eski ahap evlerden tr, buralarda yrmek ilgin olabilir.
NL CAM
Ama biz imdi o tarafa deil, biraz daha kuzeye, inili Cami'ye gidiyoruz. Atik
Valide'den kp yolun san sapmadan izleyerek buraya varrz. inili Cami, imdiye
kadar skdar'da rneini henz grmediimiz bir dnemin, 17. yzyl ortasnn
eseridir. Yaptran, bu dnemin nl ve dehetengiz valide sultanlarndan Mahpeyker
Ksem Sultan'dr. I. Ahmet'in kars olan Ksem neredeyse btn 17. yzyl boyunca
Osmanl tarihinde rol oynad. Oullar IV. Murat ile Deli brahim'in saltanatlar
boyunca yaad; torunu IV. Mehmet zamannda, onun
annesi Turh
an Sultan'la giritii iktidar mcadelesinde, bir saray entrikasnda boularak
ldrld.
Ksem'in camiini de grnce, skdar'n bir "Valide Sultanlar" semti olup olmad
sorusu
akla geliyor.
Cami kk ve sevimli. yann kuatan ahap bir galerisi var. Caminin i duvarlar, bu

arada minberin klah, inilerle kapl. Grimavinin egemen olduu bu iniler, bu sanatn
parlak znik dnemi ile o kadar parlak olamayan Tekfur Saray dnemi arasndaki bir
gerileme aamasnn
rnleri. Cami ve medrese ile biraz
ilerideki inili Hamam genel olarak bu dnemin nde gelen mimar Kasm Aa'nn eseri
saylmakla birlikte bunu aslsz bulanlar da vardr.
Kk avlunun kesindeki adrvann, karikatrlerdeki cad klahlarn andran klah
bu
kk meknda fazla byk ve
oransz; buna ramen, onun da kendine zg bir irinlii olduu sylenebilir.
Caminin kar kesindeki alt kat kagir, st iki kat ahap olan ve tarihi 1790'lara
uzanan Afganiler Tekkesi var. stanbul evlerinin gzel bir rnei.
ARI EVRES
Daha b
yk ve antsal binalar izleyerek Topta ve Selamsz ynnde uzaklatk. skdar'dan
gidilebilecek yn ok olduu iin, tek ve bir gnde tamamlanabilecek bir gzergh
bulmak zor. imdi, ilk baladmz noktann evresine biraz ayrntl bakalm.
skdar
ars renkli ve canldr. Bit Pazar da, gittike, bu iin merakllarna hitap eden bir
ar oluyor.
Balarba yolunun bandaki, halk tipi nl Kanaat Lokantas (ikisiz olduu iin le
yemeinde tercih edilebilir) mutlaka sz edilmesi gereken saygdeer bir kurumdur;
yllardan beri, nitelii hi drmeden, ucuz ve lezzetli ev yemekleriyle binlerce insan
arlamtr.
skdar'n bu ksmnda antsal olmayan, ama alak gnll lleriyle sevimli kk
semt mescitleri vardr ve bunlarn ou eskiden kalmadr. rnein, Balarba yolunun
banda, kedeki Selman Aa Camii bunlardan biridir. Selman Aa II. Bayezid'in kap
aasyd ve bu camiyi 1506'da yaptrmt. Avlu duvarnn dnda gzel bir ke
emesi vardr.
Ayn cadde stnde solda ke yapan,
bir hazire iindeki eyhCamii de, ok daha yeni olmakla birlikte (son hali II.
Abdlhamit zamanndan), oranlar rahatsz edici olmayan sevimli mahalle
mescitlerindendir.
Burada ayrca Celveti tarikat eyhlerinden Devati Mustafa Efen
di'nin ampir tarznd
aki tekke

kompleksi bulunmaktadr.
ar iinde, kk ve canayakn, Selim Aa Ktphanesi vardr. Bunun yannda bulunan
mektep sonradan ykld. Ktphaneyi yapt
ran Selim Aa mutfak eminlii, tersane eminlii
gibi grevlerde bu
lunmu azatl bir kleydi. O ve olu iki aydan az arayla idam edilip bu ktphanenin
avlusunda gmldler (18. yzyln son eyreinde).
BLBLDERES
Selman Pak Caddesi ileride Blblderesi adn alr. Burada bir dere var idiyse de,
oktan beri kurumu olmaldr. Yakn zamanlara kadar (yani 1950'ler) burada izinsiz
alan baz randevu evleri vard, sonra bunlar Kadky'de "Paris mahallesi" denen yere
tand.
Blblderesi caddesinde sa tarafta set set ykselen mezarlk stanbul'un hakknda
pek az ey bilinen bir baka aznlna, "Selanik dnmeleri"ne aittir. Bu cemaat, 17.
yzylda zmir'de doan ve Yahu
dilik iinde ilgin bir akm balatan Sabetay Sevi taraftarlarnn bir kolundan oluur.
Sevi IV. Mehmet ve Vani Efendi tarafndan sorguya ekildiinde, Mslman olduunu
aklam (idam edilecei korkusuyla), ama Mesihlik iddiasndan vazgemedii
anlalnca Arnavutluk'a srlm ve orada lmt. Onu izleyenlerin Yakub kolu da
Mslmanl kabul etti, ama iten ie Yahudilii srdrd. Dolaysyla bu hareket,
Yahudiler'in tar
ih boyunca
karlat, yabanc toplumlar iinde varoluunu ve kimliini srdrmenin yolu sorusuna
verilmi cevaplardan biriydi. Mslmanl semek ve by
lece Yahudiliin btn simgelerinden uzaklamakla, mistik isel disiplini glendirmi
oluyorlard.
Selanikliler yakn zamana kadar hep kendi aralarnda evlenerek cemaat varlklarn
srdrdler. Gene yakn zamana kadar, Nianta'nda bir apartman dairesini gizli bir
ibadethane olarak kullandklar sylenirdi. Bilinen ilk mezarlklar da Maka'da, Tekni
k
niversite'nin karsndaki kk mezarlktr. Ama geen yzyln sonundan itibaren
Blblderesi mezarln kullandlar. Selnikli ailelerin ou stanbul'un nemli i
adamlar, birou da tekstilcidir. Mezarla yakn Blblderesi ya da Feyziye adyla
anlan cami vardr. Bu da anlamldr, nk Selnikliler'in kurduu ili Terakki ve Ik
Liseleri, Feyziye

Mektepleri olarak bilinir. SULTANTEPE

Blblderesi'nden sola doru gittiimizde Sultan Tepesi'ne varrz. Buras ncelikle
gzel manzarasyla insan artan bir yerdir, ama son dnemin olaanst
apartmanlama furyas iinde manzara grmek de gleti. Sultantepe'de nl
yerlerden biri zbekler Tekkesi'dir (Hac Hoca Tekkesi diye de bilinirdi). Buras bir
Nakibendi tekkesiydi. Bir ksm mezarlk haline getirilmi geni bir bahe iindedir.
ki katl selmlk ve katl harem ksmlar vardr. Zemin katlar kagir, stleri
ahaptr. Bahede ayrca bir de sarn grlr. Mescidin son cemaat yerindeki yaztta
tekkenin III. Mustafa zamannda yeniden yaptrld anlatlyor.
Halide Edip'in babas Edip Bey'in kk, tekkenin karsnda, Boaz tarafndayd
(burada ayrca Cemile Sultan Saray ve korusu vard). Kurtulu Sava srasnda,
eyhliini Mehmed Ata'nn yapt zbekler Tekkesi ve Halide Hanm'n
evi, Anadolu'ya kaanlarn yola k noktas olmutur.
KARACAAHMET
skdar'la Kadky aras grece yakn zamanlarda evlerle doldu ve eskinin bu iki
kasabasnn snrlar belirsizleti. Bu bo arazi eskiden bir mezarlk olarak uygun
grlm,
bylece b
urada
kocaman bir mezarlk olumutur: Karacaahmet Mezarl. Milyonun stnde insann
buraya gmld tahmin ediliyor. Binlerce nl insann yan sra, alt diree
oturtulmu kubbesiyle bir ak trbenin de "at mezar" olduuna inanlr. .H. Konyal
bunun Nianc Hamza Paa'nn trbesi olduunu sylyor. Gene de bu hikyenin gerek
bir kayna olabilir. nk Gen Osman sevdii at Sislikr lnce onu skdar Saray
bahesine gmdrp bana da kitabeli bir ta (1028 tarihli) diktirmiti.
Trklerin stanbul'daki en eski mezarl olan Karacaahmet (adn, yar mitolojik bir
Bektai babasndan alr), son dnemde dnya lm teknolojisinin burada da
yerlemesiyle karakterini bir hayli deitirdii halde, Trk
Mslman lm kltrnn birok somut ve otantik g
rnmnn grlebildii bir yerdir. Ayrca, geni servilikleriyle, ehrin soluk alp
verdii
alanlardan biridir.
Karaca Ahmet'in trbe ve tekkesi, Tunusba ve Nuhkuyusu caddelerinin birletii
noktadadr. Nuhkuyusu stnde, ayrca, bu kitapta daha nce ad geen Cevri Kalfa'nn
yaptrd sanlan geen yzyln eklektik slbunda, Cevri Usta Camii vardr.
Osmanl tarihinde belli bal czamllar kurumu olan ve Yavuz Selim'in yaptrd
Miskinler Tekkesi de 1908'e kadar bu mezarln kysnda varolmutu. Srre Alay,
Karaca Ahmet Trbesi'nden balar, Miskinler Tekkesi nnden geerek Ayrlk
emesi'ne varr, burada uurlama merasimi yaplrd.

SELMYE
Karacaahmet karsnda geni bir bahe iinde, Selimiye Hankh Camii vardr. Ampir
tarzn andran bu camiyi III. Selim, herhalde az sonra geleceimiz, kendi adn tayan
cami ile birlikte yaptrmt. indeki eitli tekke binalar yklm, yalnz Pertev Paa
kitapl kalmtr. Kadky'e yaklarken sada kocaman Selimiye Klas grnr. Kla
ilk
in III. Selim
tarafndan, yeni kurduu Nizam Cedit askerinin barnmas iin, ahap olarak
yaptrlmt. Nizam Cedit giriimi Selim'in sonu oldu. Onu deviren Yenieri Ocan
1826'da ortadan kaldran II. Mahmut klay yeniden yaptrd; Abdlmecit zamannda
bina bugnk eklini ald. Klann ortas, talimde kullanlan geni bir avludur. Drt
kede drt kule vardr. Halen de kla olarak kullanlmaktadr. Selimiye Klas, Krm
Sava srasnda Florence Nightingale'in hastabakclk sanatn uygulad
yerdir.
Klann ana giri kapsnn karsnda gene III. Selim'in yaptrd Selimiye Camii'ne
gelinir. Avlusu sokaa gre azck yksekte kald iin yumuak eimli bir rampadan
kar ve geni, gzel, aalk bir baheye gireriz. Cami, Trk barok mimari
sinin son rneklerinden biridir.
Hnkr mahfilinin girii, yksekteki son cemaat yeri, pencere ve stunlaryla, barokun
o hafif ve sevimli sslerine sahiptir. Arka duvarnda zarif ku evleri vardr. III.
Selim'in minarelerini fazla kaln bulup beenmedii,
bunun stne talar dardan tralanarak minarelerin inceltildii sylenir. Barokla
birlikte minareler genel olarak incelmiti. Ancak, bu rnekte, Selim'in baz baka
reform giriimleri gibi, bu zariflik giriiminin de ters teptii anlalyor.
nk 182
0'de ok sert bir lodos frtnasnda minarelerin ikisi de yklm. Krm Sava srasnda
len ngilizlerin mezarl da Selimiye Klas'nn biraz gneyinde yer alr.
Eskiden buralarda I. Ahmet zamannda yaplan Kavak Saray'nn olduu biliniyor. Bu
sarayn hibir izi kalmam; yalnz Harem semtinin ad ondan kalma.
Kadky yoluna devam ettiimizde, samzda, ilkin Tp Fakltesi olarak (II.
Abdlhamit zamannda) ina edilen, sonra uzun sre Hay
darpaa Lisesi olarak alan, yaklak on yl
nce de yenid
en Tp Fakltesi (Marmara niversitesi) olan byk binay gryoruz. Vallaury'nin
(fazla inandrc olmayan bir sylentiye gre D'Aronco ile birlikte) yapt bina
gsterili, ama, bence, amalanan estetik dzeye erimeyi pek baaramam.
Karsndaki

Numu
ne Hastanesi de Abdlhamit zamannda yaplmt.
HAYDARPAA
Bu gzergh zerinde, Kadky'e gelmeden nce, Haydarpaa Gar hakknda da birka
ey sylemek gerekir. Olduka eklektik bir tarzda (barok, neoklasik eler ve Alman
Rnesans) yaplm olmakla
birlikte genel olarak Alman karakteri ar basar. Ritter ve Cuno adl iki mimarn
elinden kmtr.
Bina, mimari tarihinden ok emperyalizm tarihi asndan ilgintir. Ulusal birliini ge
kuran Almanya, Avrupa'nn gl devletlerinin dnyay paylama yarma da ge
girmiti. Almanya Osmanl devletine stanbul'dan balayan Badat demiryolunu nerdi
ve uzun grmelerden sonra (grmelerin uzamas, Bat karsnda fazla bamsz
davranamayan Osmanllarn uygun konjonktr kollamasna da balyd) kabul ettirdi.
Haydarpaa Gar ite Almanya'ya da Ortadou ve hatta Hindistan yolunu amas
beklenen bu demiryolu hattnn balang noktas olarak ina edildi (1908). Bu iyi
ilikiler, Almanya'nn Hindistan'a ulamasndan ok, bir sre sonra, Birinci Dnya
Sava'na Osmanl mparatorluu'nun Almanya'nn yannda girmesinin "demir" yolunu
hazrlad.
Garn nndeki vapur iskelesi de Ferit Tek'in eseridir.
KIZ KULES
imdi gene skdar iskelesi evresinden, bu sefer yalnz deniz kysn izleyerek,
Kadky'e doru i
lerleyelim.
skdar'n anda, kyya yakn bir kayaln stnde, Kz Kulesi durur. Burada ok
eski zamanlardan beri eitli yaplar olduunu biliyor, eski gravrlerde bunlardan
bazlarnn neye benzediini grebiliyoruz.
Kule, ngilizce ve baka Bat dillerinde, Leandros Kulesi olarak da anlr. Bu eski bir
Yunan mitine dayanr. Kaderi badamayan sevgili
lerden kz, yani Hero, bir kuleye kapatlm.
Geceleri yzerek kendisini grmeye gelen Leandros'un ynn kaybetmemesi iin gece
orada
fener tutarm
.
Bir gece frtna feneri sndrm ve Leandros yolunu ararak boulmu. Aslnda bu

efsanenin doum yeri stanbul deil, anakkale Boazdr. Boaz'n Marmara'ya

ald bu yerde aknt kuvvetli ol
makla birlikte, fener snd iin boulduysa, Leandros
'un yzme
yetileri biraz pheli grnyor.
Trkler baka bir efsane anlatr (bunun kayna da muhtemelen Bizans'a uzanr):
mparatora khinler, sevgili kznn ylan sokmasndan leceini sylemiler. Buna engel
olmak iin o kayalkta yaptrd eve ya da
kuleye kapatm kzn. Belli ki o dnemde deniz ortasnda kuleye kapatlan kzlarn
gnl daha yumuak oluyor. Bu prenses de bir prense gnln kaptrm. Prensin
yollad meyve sepetine haince szlen bir ylan, kehanetin kanlmazln kantlam.
Ayasofya'da ana giri kapsnn stndeki madeni sve nicedir bir tabuta benzetilir ve
bunun, talihsiz prensesin tabutu olduuna inanlr. Madenin stndeki delikler de,
ylanlarn onu burada bile rahat brakmadnn ispat olarak anlatlr. Bu
prensesin h
ikyesi, prenses Fatih Mehmet'in kz Mihriah'a evrilmi olarak da aktarlr.
Bu efsanelerden daha inandrc olmayan "tarihi" sylentilere gre, mparator Manuel
Komnenos bu kayal, Boaz' kapatan bir zincirin bir ucunu balamak iin kullanmt.
Den
iz ortasnda bir kayalk, insanlarn hayal gcn altrmalarn tevik ediyor olmal.
Kayal deniz altndan karaya balayan bir dehliz olduu sylentisi de vardr.
Kz Kulesi her zaman deniz feneri ilevi grd. Zaman zaman, karantina yeri gibi, baka
ilere de yarad. imdiki bina 19. yzyldan kalmadr ve II. Mahmut zamannda
yaplmtr. Hakknda anlatlan efsaneler ne olursa olsun, stanbul'un siluetinde pek
fazla kimsenin gidip ayan basmad, ama hemen orackta, herkesin zihninde salam
yeri o
lan bir nirengi
noktasdr.
SALACAK
Kz Kulesi'nin bulunduu yerin st, Salacak ykseltisidir. stanbul'da gnbatmn
seyretmek iin en iyi yerlerden biridir Salacak. Yukarda grlen a boyal, eski ahap
konak rksulu (Mahmut Paa) yals olarak bilinir bu kadar yksekteki bir binann
denizle ili
kisi "yal" kavramn hayli zorlasa da. Yalnn son sahibi, emekli byk elilerden
Muammer Nuri Birgi lrken Selhattin Beyazt'a brakt. Bu gzel bina, ayrca
iindeki eyalarla da bir hazine saylr

.
Salacak'tan skdar'n iskele meydanna doru yrrken, ky boyunda, restore edilen
baz eski binalarn nnden geiyoruz. Burada Dalan zamannda yaplan bu ky yolundan
sonra, kahve ve lokanta says da artt. Bu yaknlara kadar, semtin eski ad Huzur
olan ama daha ok
"Arab'n Yeri" diye bilinen meyhane aa yukar tekti. imdi Deniz
(Kireburnu'ndakinin ubesi) ve Angel gibi nitelikli balk lokantalar da ald.
BALARBAI
skdar'dan gidebileceimiz ynlerden biri, Balarba stnden, amlca taraflar.
Balarba'nda, Yeni Mahalle'de lya Profiti Rum Ortodoks Kilisesi, Ermeni Papaz
Okulu ve onun yanndaki Surp Ha Gregoryen kilisesi vardr. Surp Ha olduka eski,
1676'dan kalmadr (IV. Mehmet zaman). Selamsz'la Balarba arasnda da Surp Ga
rabed Ermeni Kilisesi bulunur.
Balarba, Ermenilerin ve zellikle zenginlerinin teden beri yerletii bir semtti. 18.
yzylda Aram adnda bir tccar satn ald geni birtopra mezarlk olarak
kullanlmak zere Ermeni cemaatine balad.Onun iin pek ok tannm Ermeni
burada yatmaktadr. Kevork Pamukciyan, Ermeni harfleriyle Trke yazlm yedi ta
olduunu saptayarak metinlerini aktarmtr. Bunlardan biri kabaday olarak n yapm
Balk Mosik'e aittir ve gereksiz kavgalardan saknma uyarsnda
bulunur (Mosikbir kavgada baklanm):
Kimse demesin ki benim Ben syledim ki benim Her kim ki derse benim Olur nice ki,
benim 5 Eyll 1840
Arap alfabesiyle yazl bir tan da mimar Kirkor Balyan'a ait olduunu reniyoruz.
19. yzylda Balarba Osmanl ileri gelenlerinin sevdii sayfiye yerleri arasna
girmiti. Sultanlar, paalar burada bahe iinde konak ve kkler, hatta saraylar
yaptrdlar. Bunlarn pek az bugnlere dayanabildi. Balarba'nn kr kahveleri de,
1950'lere kadar, epey nlyd:
iftlik gazinosu, Artaki gazinosu gibi.
stanbul'un nemli okullarndan
Amerikan Kz Koleji de Balarba'ndadr.
ALTUNZADE
Balarba meydannn az ilerisinde Altunizade semti balyor. Altunizade adn geen
yzyl
zenginlerinden Ayan yesi Altunizade
smail Zht Paa'dan alr. smail Zht Paa 93 Harbi'nde kendi parasyla bir tabur
asker toplayp padiahn emrine vermiti. Tipik bir 19. yzyl yaps olan caminin

sanda, imdi bo duran, bir hamam, dkkn ve iki mektep binas vardr. Paa'nn
byk ahap kona restore edilmek zere STFA tarafndan satn alnp yktrld.
Eskiden geni aklklar bulunan bu blgede at pazarlar kurulurdu; ayn yerlerde imdi
otomobil pazarlar var.
Erzurum Sitesi olarak anlan blge, slamc ve zengin kesimin ehirii bir ayr mekn
olmak zere ina edildi. Bunda Korkut zal'n nemli bir rol oldu.
Altunizade'den Beylerbeyi ynne doru, Nakkababa'ya gelirken, Kubak
Caddesi'nde, Abdlmecit Efendi'nin kasrna geliyoruz. Bu
ray Yap ve Kredi Bankas onard.
Son Halife
Abdlmecit Efendi buray ehzadeliinde Mimar Vallaury'ye yaptrmt. Kasrn bahe
kaplar, i kaps son derece gzeldir. Kasrn Ktahya inileri, ini minesi, tavan
ssleri, birbirinden gzel bin ayrnts vardr kaybolan eyalar, avizeleri, salonundaki
fskiyeli havuzu vb. cabas.
Mecit Efendi Kasrnn yannda gene ehzadelerden mer Hilmi Efendi'nin kk ve
bahesi vardr. Bu da ksmen yklm bir durum
dayd.
Gene Altunizade Camii'nin nnden gneye doru kvrldmzda, geni bahe
iinde
Marmara niversitesi'nin yannda Adile Sultan Saray olarak yaplan Valideba
Prevantoryumu'na geliyoruz. Adile Sultan II. Mahmut'un kz, dolaysyla Abdlmecit
ve Abdlaziz'in kzkardeiydi. Donanma Miri Mehmet Ali Paa ile evlenmiti.
Kandilli'de, Kz Lisesi olan saray, Fndkl'da yalsyla, epey msrif bir Hanm Sultan'd.
Bu saray Balyanlar'dan birinin yapm olmas muhtemeldir (tarihi, 1853).
Cumhuriyet rejimi, hanedandan kalma azametli binalar kamu ya
rarna alan kurumlara
evirme po
litikasyla, buray da nce yetimhane, sonra prevantoryum yapt.
Kkn muazzam bahesi iinde Abdlaziz'in av kk de vardr. Bu da, dnemin
atafatl zevkini yanstan ilgin bir binadr.
AMLICA VE KK AMLICA
amlca, geen yzyl sonunda ve bu yzyl banda, sevilen bir sayfiye yeri haline
gelmiti. Yeillikti, havadard, manzaras gzeldi. Recaizade'nin Araba Sevdas roman

dnemin amlca'sn iyi anlatr.

Altunizade'nin ilerisinde Millet Bahesi almt. Buras bir park, elence ve piyasa ye
riydi.
stanbul'a gelen ilk sirk adrn burada kurmutu. Msr Prensi, brahim Paa'nn olu
ve Hdiv smail Paa'nn kardei Mustafa Fazl Paa bu Millet Bahesi'nin karsnda
kendine bir konak yaptrmt. Kardei smail, Abdlaziz'le anlap hdivlii ele
geirince Mustafa Fazl Paa da Abdlaziz'e kar "hrriyeti" Osmanl aydnlaryla
birlikte mcadeleye girmi, onlar parayla desteklemeye balamt. Abdlhamit ilk
"maskeli balo"nun bu kkte yapldn anlatr ve katlanlar ayplar: "Bu baloda Namk
Kemal Bey, Sami Bey gibi baz zevat da davetli idiler. Onlar da donsuz bir entari
giymiler, krmz kravat takm, yalnayak, ba ak sofrada iy n etmiler. Bu
rezaletler stne Mustafa Fazl Paa Paris'e gitti."
Romanc Sezai bey'in babas Sami Paa ile kardei Suphi Paa'nn koru iinde kkleri
de buradayd. Sami Paa'nn kona, politikadan ok edebiyat ve sanat sohbeti yaplan
bir salondu. Abdlhak Hamid'in dedesi sertabib Abdlhak Molla'nn kk de Sami
Paa konana komuydu. Bunu bir ara II. Mahmut'un kadnlarndan Tiryal Hanm
kulland. Gene Tiryal Hanm iin yaplan Caml Kk de buradadr. Bunlar, Abdlaziz'in
olu ehzade Yusuf zzeddin Efendi'ye geti. Yusuf zzeddin, ayrca, hl ayakta
duran grkemli saray yaptrd. Yusuf zzeddin Efendi sinirleri bozuk, vehimli bir
insand. Herhalde babasnn kaderinden fazlaca etkilenmiti. Onun gibi bileklerini
keserek intihar etti. ttihatlarn kendisini ldreceinden korkuyordu. Abdlaziz
gibi onun da ldrldn iddia eden ve Enver Paa'y sulayanlar oldu.
Kk amlca yolunda gene bahe iinde olan amlca Kz Lisesi'ni grrz. Bu binay
Abdlhamit zamannda Hicaz umumi valisi olan Ahmed Ratib Paa kendi yazlk kk
olmak zere mimar Kemalettin Bey'e yaptrmt. Drt katl gzel ahap binay
1908'de Maarif Nazr kr Bey Nezaret adna satn ald ve bir sre sonra kz
mektebi haline getirdi.
Ermeni banker Keolu'nun duvar ve tavanlar yal boya resimli kk, bir zaman onu
satn alan Serhafiye Kel Ahmet Paa'nn mlk olduktan
sonra Askeri Sanatoryum haline getirildi.
Onun biraz stnde Serasker Rza Paa'nn byk beyaz kk vard. Bu kk ykld,
ama yanndaki Yaverler Kk kald.
Byk amlca'nn ykseklii 260 metredir. En gzel ve en geni stanbul manzaras
buradan
sey
redilir. Gneyde adalar, batda tarihi yarmada ve Beyolu, kuzeyde neredeyse
Karadeniz'e kadar Boazii grlr. Gelgelelim, son yllarda stanbul'un havas eski
Londra'nn nl smogunu aratr derecede kirlendii iin, amlca'ya kadar gittik

ten sonra dumanlara bakakalma ihtimali de gl.

Eskidenberi bu manzarasndan tr ekici bir yer olan amlca'da krk dkk bir
kahve vard; 1980'lerde Turing ve elik Glersoy bu
raya el atarak 18. yzyl slbunda olduunu ileri srd bir yeni kahve yapt. Bylece
amlca mterisi hi eksik olmayan bir gezinti yeri
haline geldi.
Kk amlca'da da mer Ltf Efendi'nin yaptrd Bodrum Camii ve Hazm
Bumin'in zarif kk gibi ilgin binalar vardr.
BULGURLU
skdar'la mraniye arasnda, imdi skdar'n en byk mahallesi olan ve amlca'y
iine alan Bulgurlu var. Bulgurlu eskiden buradaki kk ve ok eski kyn adyd.
stanbul evresindeki, zellikle tepelik yerlerin hemen hemen hepsi iyi iimli sularyla
tannrd. Su ve aalk bu noktalar sevilen mesire yerleri haline getiriyor, zamanla bu
olaan aka daha zel trenler de katlyordu. rnein Bulgurlu zenci klelerin belirli
bir tren iin gittikleri bir yerdi. Bunun stnde biraz duralm, nk ilgin olduu
kadar ac bir olaydr.
Osmanl tarihinde beyaz ve siyah klelerin yeri vard. Siyahlar, Bat'da olduu gibi,
plantasyonda altrlan bedava emek gc olmasa da, grece daha kaba ilere
koulurdu. Bunlar Afrika'nn eitli blgelerinden karlm insanlard ve eski kabile
psikolojilerinin b
ir
ksmn doal olarak srdryor, adapte olmakta zorlanyorlard. Zaman iinde, "babas
tutmu" ve "babal Arap" kavramlar olutu. Bu belli ki, zenci klenin, dayanamaz hale
geldiinde gsterdii tepkiydi ve ne psikoloji ne de insan eitlii kavramlarnn
tasavvur edilemedii bu tarih boyunca, zenciye zg, dolaysyla "tam insani olmayan"
geici bir yar lgnlk gibi grnyordu. Onun iin, bir bakma hogrlyordu zencinin
"babasnn tutmas". Ayrca, gene bu uzla
mann bir paras olarak, ou kadn olan zenci klelere rum Bir Mays'ta krlara gidip
kendi bildikleri gibi bir piknik yapma hakk ta
nnmt. Bu da onlar iin az ok resmilemi bir boalma frsatyd. Sermet Muhtar
yle anlatyor: "Her kolba avenesini toplar, arkasna takar, krlar boylar. ayrlara
yaylrlar, zevk ve safa, ahenk balard. alglar darbuka; zilsiz 'ganga' denilen
demirden, simit eklinde, st halkal, bycek iki ember... Hep bir azdan,
kendilerine mahsus zenci trksne balyarak, saydmz letleri de i
tirak ettirerek curcunaya koyulurlar: Lali laliali, ari dungo / Kurinin
bubi, ari dungo / imdim tino, ari dungo."
Tarih kat ve yazklarla dolu. Sermet Muhtar'n, szgelii Belv Oteli'ne gidii
anlatrken okura

o kadar sevimli gelen slbu, byle bir ola

y aktardnda veya babas tutmu zencinin efendisinden nasl dayak yediini
anlattnda, korkun. Ama insanlar, kleler kadar efendileri de, koullarnn,
ideolojilerinin tutsa.
Evet, ite Bulgurlu da bu zel "1 Mays"larn sevilen bir meknyd.
Zama
nnda bu kyde ve evresinde Aziz Mahmut Hdai'ye geni topraklar verilmi, o da
bunlar hayr ileri iin kullanm ve halka datmt. Aziz Mahmut'un ilehane'si,
Hamam' ve Namazgh' vard. eitli mescit ve zengin konaklarndan, skdar
blmnde sz
etmitim. Cumhuriyet dneminde bu kye eitli Balkan lkelerinden gelen muhacirler
yerletirildi.
Kou, Kk amlca'nn asl adnn Bulgurlu Da olduunda srar eder.
MRANYE DUDULLU
amlca'dan teye mraniye yer alr. stanbul evresinde nce gecekondulama, sonra
apartmanlama srelerinin yaand, bu bakmdan bir stanbul sosyolojisi klasii
saylabilecek bir yerdir mra
niye. "mraniye" adn da bu erevede ironik
sembolik saymak gerek.
Bunun ilerisinde eski Dudullu ky var. kiyz, yz
yllk bir ky. Bir zamanlarn sebzeci, baheci, st ky imdi sanayileme
nin tam iinde.
1960'larda, stanbul Belediyesi snrlar dnda kalan birka yere, ucuz et almaya
gidilirdi. Ne kadar ucuz, ayrca ne kadar gvenli olduunu bilmiyorum. Bunlar
uzak yerler olduu iin ancak arabayla gidilir, dolaysyla araba sahibi ve grece zengin
olanlar "ucuz et" derdine derdi. Kk ekmece ve Bostanc'dan baka, Dudullu da
vard bu et alverilerinde. O zaman birka kasap dkknna girerdiniz, imdi yol
boyunca aaca maaca asl kesilmi hayvanlar arasndan geiyorsunuz.
Dudullu'dan sonra yolumuza kan yerleimlerden biri, gene sularyla nl Alemda'dr.
En yksek yer 400 metreyi geer. Zengin bir bitki rts hl vardr; onun iin,
buralarda, bouc
u szde
kent atmosferinden syrlmaya balarz. Ama sanayileme imdi buraya da sokuluyor.

stanbul'un en yksek nitelikli ime sularndan Tadelen de bu yaknlardadr. Daha da

ileri gidersek merli Ky ve Baraj'na varrz.
KADIKY KADIKY
stanbulun kuruluuyla ilgili nl efsane, efsane dilinin ulaabilecei kesinlikle,
Kadky'n stanbul'dan daha eski olduunu bize anlatyor.
Yeni koloni kurmak zere yola kan Byzas'a "kendi ehrini krler ehri karsna
kuracan" khinler sylemi. Sa
rayburnu'na gelen
Byzas, kar kyda Halkedon'u grnce, kendi durduu nokta varken orada ehir
kuranlarn ancak kr olabileceini dnyor ve gelmesi gereken yere geldiine karar
veriyor.
Bu ayn zamanda hakknda bildiimiz en eski hikye olduu iin, Kadky' anlatmaya
bununla balamak manta uygun. Ama bununla balaynca, Kadky hakknda ilk
szmz bir "iltifat" olmuyor. Efsaneden tarihe, bunu dengeleyecek bir gei yapalm.
Kuzeyden, Karadeniz'den doru sk esen poyraz, Boaz'n Avrupa yakasnda k
endini daha ok
hissettirir. Anadolu yakas ise bu rzgra kar doal bir korunak salar. Dolaysyla,
bu evrede kurulacak ilk yerleimlerin Anadolu kysnda karar klm olmalar anlalr
bir ey
dir. Tarihte eskiye doru gittike, teknoloji dediimiz
ey genel olarak geriler, zayflar. Byzas zamannda kullanlan tekneler, Halkedon'a
yerleenlerin o zamanlar kulland teknelere gre daha gelimi olmal.
Daha eski de, ne kadar "daha eski"? Bu eskilik, Halkedon adndan ok daha gerilere
uzanyor.
M 5000
3000 arasnda, imdi Kadky dediimiz alann eitli noktalarnda, rnein
Fikirtepe'de, yerleimler kurulduunun arkeolojik buluntu ve kantlar var. Byzas'n
"krler ehri" dedii yerin ad, yani Halkedon, buraya yerleenlerin kendi haklarnda
baka
bir
dnceleri olduunu gsteriyor, nk bu ad "Bakr Diyar" anlamna geliyor. Bylece,
bakr kan yerin ad deiirken, br yakada, bakrla hi ilgisi olmayan bir blge
"Bakrky" olmu. Fenikeliler'in burada uzunca sre kald biliniyor. Ama genel olarak
Helen uygarlk alan
iinde kalan bir blge.
Efsanede veya gereklikte, Kadky kendinden sonra gelen stanbul'a kar hep
kaybeden durumunda. rnein bir baka efsaneye gre

Constantinus yeni Roma'y burada kurmak zere ie giriiyor, ama iki kartal gelip
inaat malzemesini kaptklar gibi kar kyya uuru
yorlar.
Gereklik de biraz byle. stanbul Dounun bakenti olduktan sonra Kadky tarafnda
eitli binalar yklm, talar, stunlar vb. br yakadaki eitli binalarda kullanlm.
Hristiyanlama tarihinde, Azize Eufemia'nn burada ehit olmasnn hikyesi var.
Sonra da nemli kararlarn verildii Halkedon Sinodu. Trke'deki adnn, Fatih'in
stanbul'a Kad tayin ettii Hzr Bey'den geldii sylenir ki, eitli aklamalar
("Kadnky"den
geldii vb.) arasnda bu daha akla yakn.
YELDERMEN VE KADIKY
Bu kitabn ayialar arasnda ehrin bu yakasna birka kere gelip gittik. Bu arada
skdar
Haydarpaa arasn mmkn mertebe gezdik. imdi bu noktadan yola devam edelim.
Haydarpaa ve Kadky iskeleleri arasnda bir koy vardr. Eskiden burada alan
sandallar tren yolcularn, giderken ya da dnlerinde, bu koydan geirirdi. imdi
motorlu trafik her yere egemen. Bu koy boyunca uzanan kordondan ierisi
Yeldeirmeni adyla bilinir.
Yelde
irmeni'nde ibadethane olarak kayda deer Hemdat srael Sinagogu vardr. Bu ad,
"srailoullarnn efkati" anlamna gelir. Sinagog yaplrken Yahudiler'le ayn yerde
kilise yapmak isteyen Rumlar arasnda kavga km, Abdlhamit de sinagog yaplmasn
emr
etmiti. Buna karlk Yahudiler, Arapa'daki "hamd" ile ayn Semitik kkenden gelen
"hemdat" adn vererek ona teekkrlerini dile getirdiler.
Rumlar da ancak 1918'de, bir okul binas yapp eski okul binasn Aya Yorgi (Ayios
Yeoryios)
Kilisesi haline getirdiler.
Kadky'e geldiimizde, Rhtmda imdi konservatuar olan binay gryoruz. Buras
balangta, Cell Esad Arseven tarafndan, Kadky Hal Binas olarak yaplmt.
Bunlar hep, kyaslanamayacak kadar kk olan ve bylesine byyecei tasavvur
edilemeyen bir ehir iin dnlm eyler. Zamanla halin burada bulunmas bir
felket haline geldi ve bugnk dzene geildi. Ama konservatuara kavutuu iin
sevinen mzik retmen ve rencilerinin, evrelerindeki kamyonlu pazarn patrts
arasnda, "mi"yi " "si"den nasl ayrdklarn dnemiyorum.
Kadky'deki eski vapur iskelesinin mimar bilinmez. Btn bu eski iskeleler gibi

sevimli bir binadr. Kardaki belediye binas da bu yzyl bandan kalmadr. Kadky
iskelesinin yaknndaki bir baka antsal bina da III. Mustafa'nn yaptrd skele
Camii'dir. imdi Kadky Mftl'nn yannda bulunan bu cami, 18. yzyl sonunda
Kadky'n sarayn ilgisini ekecek kadar gelitiini kantlyor.
Buralardan girilen Kadky ars stanbul'un en renkli arlarndan biridir, sunduu
mallarn nitelii de bir hayli yksektir. Muvakkithane Caddesi stnde geleneksel
ekerci Hac Bekir'in bir ubesi hl faaldir. Karsnda, gene bir zamanlarn nls
Baylan pastanesinin bir ubesi vardr. O srann sonundaki ekerci dkknnn kurucusu
ise besteci ekerci Cemil Bey'dir. Bu dkkn da yaknlarda kapand. Muvakkithane ve
Yasa caddeleri birer meydana varr; bunla
rn birinde (gneydeki) Ermeni Surp Takavor, brnde de Rum Ayia Eufemia kiliseleri
vardr. stanbul'da zellikle gda alannda temiz ileriyle tannan Bulgarlar'n ar
iinde frnlar hl almaktadr (poaa, ama vb.); ayrca, Moda Caddesi stnde
arkterileri vardr.
ar iindeki Fehmi Lokantas da sunduu olaanst bol eitle, ama zellikle ge
leneksel
yemekleriyle, hatrlanmaya (ve gidilmeye) deer.
Kadky'den Mhrdar'a doru giderken, artk kullanlmayan bir talyan Katolik
kilisesini
grebilirsiniz. MODA
Hayatmn krk yldan fazlasn Moda'da yaadm, onun iin kendimi tutamayp kitabn
br
blmlerinden daha fazla ayrntlara girersem veya kiiselleirsem kusura bakmayn.
Moda, imdiki Stleme ve Bahariye caddeleri ile deniz arasnda kalan yarmada
ya da burundur. Gelimesinde zengin Levanten ailelerin nc rol olmutur. rnein,
Trkiye'de
"Vitol" adyla anlan, ngiliz kkenli Whitehall ailesinin. Orta halli Rum ve Ermeni
aileleri de teden beri burada yaamaktayd. Zenginler daha ok Moda Burnu'nda
yerletiler. Boazii, Badat Caddesi gzergh ve Adalar'dan sonra rabet bulan
bir sayfiye semti oldu Moda; bina
yaps da bunu yanstyordu. Buradaki villalar, geleneksel tarza uymam, bilinli olarak
bunun kart bir tarz seilmiti. Alnan model, genel olarak Avrupa'daki benzer
yaplard ve herkes kendine farkl bir ev tipi beeniyordu. Balca kaynaklar, o
dnemlerde yaygnlaan, konut stne dergilerdi. Onun iin bandan beri Moda evleri
son derece eklektikti. Gene de, hepsi bir arada, kendine zg bir karakter
oluturmutu. Baheliydi ou. ki ya da katl evlerdi. k olmak zere yaplmlard.
Moda Caddesi de bu tarz evlerle doluydu. Ama yan sokaklara girildiinde, daha ok

orta halli gayrimslim ailelerin daha mtevaz evleri grlrd. Ahali son derece
uluslararasyd. Yerli aznlklar dnda ngilizler, Almanlar, Ruslar, akla gelen herkes
vard. Ayasofya'nn restorasyonunda almak iin ngiltere'den gelen ta ustas
Ernest, Mektep Soka'nda ngiliz arkadalarnn evinde kalrd vb. Yusuf Kmil Paa
Soka'nda ngiliz apeli, artk kullanlmadan duruyor. kiz ngiliz evlerinden biri
ykld; brnde Bar Mano oturuyor. Cem Soka'nda L'Assomption Kilisesi ve
manastr Fransz Katolikler'in elinde. Yal srler hl hasta ziyaretine gidiyor, ine
yapyor vb.
1960'lardan itibaren Moda evleri hzla ortadan kayboldu, yerlerini bitiik nizam
apartmanlar ald. Burun'da bir tek Frederici evi kald. Korutrk'n, Cimcozlar'n,
Sabur Sami'nin, daha birok tannm insann evleri iz brakmadan silindi. Bylece
Moda'y Moda yapan balca zellik yok oldu; Moda'nn, yanna deniz
konmu bir Osmanbey'den fark kalmad.
Benim Modallk yllarmda, semtin altn ann 1950'ler olduunu syleyebilirim. Bu
yllarda Moda, akamlar btn Kadky halknn akt bir piyasa yeriydi. Bu kalabalk
Moda Burnu'nu (Devriye Soka) turlar, ama
en ok, ucunda Ferit Tek'in yapt bina olan uzun iskele yolunu doldururdu. nk
burada, Moda Deniz Kulb'nn orkestrasn yakndan dinlemek mmknd. Kulp
iletmesini yaz boyunca, Ankara'dan gelen Sreyya yapyordu. nl Rus lokantac Baba
Karpi'in ba garsonunun Trke addr Sreyya; Rusa ad Sergey'di, ama herkes
bunu Franszlatrarak Serj derdi. Ankara'da Serj her eyi bilirdi: son politik karar
da, kimin kiminle yattn da. Kzlay meydannda, yeraltnda, Ankara sosyetesinin bir
numaral mekn olan bir kulb iletiyor, yazn da bagarsonu Lefter'i, alarn ve
talyan orkestrasn toplayp Moda Deniz Kulb'ne geliyordu. Gndz kiralanp Moda
Plaj'nn kadnlar ksmnn nnde dikize kan sandallar, gece de kulbn nnde
sralanr, Modann naml gzellerinin nasl dans ettii seyredilirdi.
Moda sosyal hayatnda nemli bir ekim merkezi olan kulbn tenis kortu, yazn iskele
aklarna demirlenen "raft", zengin Moda genlerinin meknlaryd.
1950'lerde bu kulp daha ok bir DP yuvasyd. Buna karlk CHP'liler bir sre sonra,
eskiden Zekeriya Sertelin oturduu binay kiralayarak "Lozan Kulb"n kurdular.
Onun da bir plaj
oldu.
skelenin br yanndaki Koo da stanbul'un nl meyhanelerinden biridir. Sahipleri
Koo ve Mio kardeler oktan Atina'ya gittiler. Ama buray herkes hl Koo diye
anyor. Koo bir eit "aile meyhanesi"dir. zellikle yazn, insan ocuklaryla da
gidebilir buraya; ocuklar bahede elenir, garsonlar ve komiler de onlara gzkulak
olur. inde bir de ayazmas vardr:

Aya Katerina.
Kk Moda'da, tepede, plajn stnde, mehtabn ok iyi seyredildii daha mtevaz
bir meyhane vard. Burada gene byle birka yer ak.
Mektep Soka'ndaki eski Bomonti Bahesi'nin yeri de alyor. Ama eski Mhrdar
Bahesi
tamamen
ortadan kalkt.
Bir de Moda ars iinde, Rum Grammatikos'un meyhanesi vard. Asl ar rakclarn
yeri burasyd. Grammatikos'un gzel kz Eleni de btn Moda erkeklerinin ryasna
girerdi.
imdi gnmzn dnerci, mantc,
pizzac gibi yeni tarz yiyecek sunan yerleri gene Moda'y dolduruyor. Eski evlerden
aa yukar bir tek Sarca ailesinin kona kald. Onun karsndaki dondurmaclar da
Moda'nn yeni piyasa tarznn balatcs ve ayrlmaz paras oldular. Ayrca, imdi
Kadky Kz Lisesi, Ahmet Muhtar Paa'nn olu Mah
mut Muhtar Paa'nn ta konanda yerleti. Cimcozlar'n ikinci k
mazn ucundaki evi restore edildi. Yeni Lozan
Kulb de, cadde s
tnde kalm son eski Moda evlerinden birine yerleti.
BAHARYE
Moda'nn gney snrn Bahariye izer. Altyol'la birlikte buras al veriin, ayn
zamanda da sinemalarn merkezidir. Eski Opera si
nemasnn bulunduu bina ykld, ama Sreyya Paa'nn yadigr gzel Sreyya
Sinemas, sslemeleri, avizeleri, heykelleriyle duruyor.
Sreyya Sinemas'nn yannda Rum Ortodoks kilisesine ait bahe iinde gzel ahap
bina durur. Ana caddede, Ayia Trias Ortodoks Kilisesi, Altyol aznda ise Ermeni
Katolik Surp Levon Kilisesi vardr. Bunun ters ynnde, geen yzylda kar taraftan
buraya tanan Fransz St. Joseph Lisesi ile yannda eski Moda Maarif Koleji, imdiki
adyla Kadky Anadolu
Lisesi bulunur.
KALAMI
Bu sokaktan aaya indiimizde ifa'ya ve az sonra Kurbaal Dere'ye geliriz. Bir
zamanlarn bu gzel deresi imdi bir ak lam haline gelmitir. Dere Kalam koyuna

dklrd, aznda tekir ve kefal yakalanrd. imdi sahil yolu ve marina ile Kalam
koyu adamakll kld, adamakll da kirlendi. Ad, Yunanca "kamlk" demek olan
Kalamissia'dan gelir. Ama Bizans
dneminde bu koya Eutropos denirdi.
Artk kullanlmayan Kalam iskelesinin bulunduu yerde Ayios Ioannis Hrisostomos
Rum Ortodoks Kilisesi var. Bunun yannda, Ka
dky halknn ok sevdii (ba mdavimi Selahattin Pnar'd) Todori meyhanesi
yllardan beri kapal.
Kalam'tan Fenerbahe'ye yrrken, artk olmayan bir baka yere deinmek
istiyorum: Belv Oteli. Yol ortasndaki iki sakz aacnn karsndayd Belv'nn girii.
Tevikiye'de apartmanlar olan, Rum Katolik Ralli ailesinin topra stndeydi. Ama
iletenler Aleko ve
Andre
a adnda iki Rum'du. Fenerbahe'de yazl olan zccaciyeci Decugis'nin olu
Hyppolite, Aleko'nun karsn karnca Aleko da Yunanistan'a gitti ve otel Andrea'ya
kald.
Kadky blgesinin belki en popler yazlk elence yeriydi buras. Kar taraftan da v
apurla
Kalam iskelesine inip Belv'ye gelenlerin says az deildi. 1930'lardan 50'lere
burada mzik alnd, dans edil
di. Beyaz Rus asll Mehmet Bey'den baka Dario Moreno bile burada syledi.
1960'larda knt dnemi balad. Ahap binann her yan
dklyordu. Gene de,
eski gnleri bilen ilgin bir mteri grubu bu
ray yaatmaya devam etti. Sonunda Andrea da ldkten sonra bina ykld ve ay
bahesi haline getirildi. knt dnemi Edip Cansever'e "Dkmc Niko" gibi
iirlerinde esin vermitir.
FENERBAHE
Fenerbahe Burnu ya da Yarmadas gzel bir yer olduu iin ta Bizans dneminden
beri iyi vakit geirmek iin kullanlmtr. ustinianus dneminde Hieria adnda bir
saray yapldn biliyoruz (hatta, pagan anda bir Hera tapna olduu syleniyor).
Osmanllar da Kanuni dneminde buraya zel ilgi gsterdiler. Eski deniz fenerinin
yerine yenisi yapld; bir de saray ina edildi.
Geen yzyln ortasndan balayarak, Fenerbahe k bir sayfiye haline geldi.
Sakinlerinin
hemen hemen hepsi gayri
mslimdi. Semt hakknda bir kitap yazm olan Mfit Ekdal bu gelimeyi ayrntlaryla
anlatr. lk yerleenler, aa yukar btn kullanlabilir araziyi satn alarak gelen

Fransz Baron Oppenheim, onun svireli vekilharc Semadeni, Alman Emil

Muller ve B
elikal Cingria. Daha sonra gelenler arsalarn bu ailelerden satn aldlar.
Onlarn evlerinden bugne kalanlarndan biri Cingria'nnkidir. Bu Belikal mhendis
1870'lerde inasna balanan Galata rhtmnda almak iin stanbul'a gelmi ve
ehirde
yer
lemeye karar vermiti. Beyolu'nda, imdiki Balyoz Soka'nda evi vard. Fenerbahe
halk Cingria'nn adn "ngr" ya da "ngrl" diye telaffuz etmeye balad.
1920'lerde, Cingria'nn torunlar gene Beyolu Levantenleri'nden olan Couteau'lara
(Couteau
evi, stikll Caddesinde, Garanti Bankas ile Kamondo apartmanlarndan birinin
arasnda, hl duruyor) arazilerini satp ehri terkettiler. Geni arazilerde, Vali
Muhittin stnda dahil, ok kii apartman yapt. Ama Cingria Kk Sabanc
tarafndan alnarak kurtarld.
Sonradan Fenerbahe'ye yerleenlerden biri Felemenk asll nl terzi Botter'dir.
Botter, talyan mimar D'Aronco'ya tneldeki Art Nouveau Botter Han yaptrtmt
(dkkn da sve Eliliinin nndeydi). Fenerbahe'de kendine ve iki kzna
yaptrd evleri baka mimara, nc kznnkini gene D'Aronco'ya smarlad. Bu
evlerden de geriye yalnz kz Louisa'nnki
kalabildi. Bahesindeki heykeller de duruyor.
Zccaciyeci Decugis de Beyolu'nda k geirip yazn Fenerbahe'ye gelenlerdendi.
Onun ve
akrabalarnn k konaklar da yerlerini apartman bloklarna braktlar. Bu gibi gzel
eski Fenerbahe evlerinden naslsa kendini kurtarabilen biri, Beyolu Markiz'deki gibi
mevsim panolar da olan "Villa Mon Plaisir"dir.
Fenerbahe byle sevilen b
ir sayfiye olduu iin tren anayolundan (Feneryolu'ndan) buraya da bir kol ayrlm ve
irin bir istasyon binas yaplmt. Yreye adn veren Hat Boyu, stinye'de szn
ettiimiz Deli Fuat Paa'nn kkne paralel olarak gelirdi. imdi tren yolu da yok,
Fuat Paa'nn kk de.
Son olarak Dalyan'a deinelim. Fener'le, Laz Burnu diye bilinen burun arasnda,
Marmara'ya bakan kyda, ok iyi balk avlanan dal
yanlar vardr. Ama btn bu evre boylar gkdelene yaklaan zevksiz apartmanlarla
tamamen karakter deitirmitir. Askeri tesisler, byk spor kulplerinin tesisleri,
marina derken, Fenerbahe bambaka bir Fenerbahe haline geldi. Son yllarda,

Turing, burunda kalan bir miktar araziyi bir gezinti ve piknik yeri olarak dzenledi.
KIZILTOPRAK Fenerbah
e'de "denize vardk"; imdi geri dnp, Kzltoprak'tan balayarak Badat Caddesi
gzerghn geeceiz. Ya da ondan nce, eski Badat yolunun bana, Acbadem yoluyla
kesitii noktaya gidip Ayrlk emesi'ne gz atalm. Ordu douya giderken, buradan
iti
baren
ehirden ayrlm saylrd. emenin ad bunu anlatyor.
Fenerbahe ksmnda yeterince yanp yakldm. Ayn ey btn bu yol boyu geerli.
Dnya gzeli kocaman baheler iinde gzel kkler, geen yzyl sonunun bu zevkli
stanbul
sayfiyesi, hemen h
emen hi iz brakmadan, zevksiz ve kiiliksiz bir beton ynna dnt.
1958'de Menderes el atncaya kadar buras iki yanndan tramvay ray geen, fazla
geni olmayan, parke ta deli sakin bir yoldu. stanbul
zmit yolu, Bizans'tan beri yaklak bu
g
zerghtan geiyordu. Osmanl dneminde de ayn yol kullanld.
Kzltoprak'taki baheli konaklardan geriye bir ey kalmad gibi, Hac mer
Efendi'nin Papaznba denilen yerde yaptrd namazgah ve Hasan Aa'nn Zht
Paa Camii arkasnda yaptrd eme gibi tarihi eserler de ortadan kaldrlmtr.
Geen yzyln yaps olan Zht Paa Camii'nin kendisi naslsa duruyor. Badat
Caddesi'nin balang noktas olan, Kurbaaldere stndeki gzl Takpr de
tarihe kart.
FENERYOLU'NDAN GZTEPE'YE
Feneryolu'nda, Bostanc ynnde giderken sol kolda, pancurlar hi almayan binann
bir rahibeler manastr olduu sylenir; doruluk derecesini bilmiyorum.
Selamieme de bu yoldaki menzil yerlerinden biriydi. Menzil yerlerine namazgah
yapmak
dettir. Bu
radaki namazgah (18. yzyldan kalmayd) zerine benzin istasyonu yapld. Semtin
adn veren eme epey deimi olarak naslsa duruyor.
iftehavuzlar'da hl birka ilgin bina var. Hacbekirzade'ninkiler yklsa da, Ragp
Paa'nnki
ve Cemil Topuzlu'nun
Vallaury'ye yaptr

d, zemini kagir, st iki kat ahap, kuleli kk imdilik ayakta. Kemerli yksek girii
ilgintir.
Buralarda Banker Kastelli'nin eski kk mimarisine benzetmeye alt bir rnek
tuhaf
apartmanlar, belki kitsch mimari tarihinde bir yer hak edecektir.
Beyolu'nda, Abraham Paa'nn konandayken iftehavuzlar'da yazlk ube aan
Cercle d'Orient (Byk Kulp), sonra Beyolu bozulduu iin btnyle buraya tand.
Ama Dalan dneminde nnden sahil yolu geince buraya da geldiine piman olmutur
her
halde. GZTEPE
Gztepe epey genilemi bir semttir. Badat Caddesi'nden kuzeye, i taraflara doru
da devam
eder.
Burada eskiden bir sava dervi tekkesi olduu, Yldrm Bayezid'in Timur'a
yenilgisinden sonra Bizans'n frsattan yararlanarak buray geri ald ve dervileri
ldrd sylenir. Osmanllar adna Bizans' gzetleyen bu Ahi dervilerden biri
Gzc Baba'ym. ehit olunca Ziverbey yolu tarafndaki emenzar'da, servili
mezarla g
mlm. Semtin ad ondan
geliyor. Gztepe'de Ziverbey Caddesi'ndeki drtyol stnde Fahrettin Ke
rim'in villas vardr. Badat Caddesi'ne yakn, Mimar Kemalettin Bey
'in yapt okul ve tren istasyonu kalan ilgin binalar arasndadr. Yukar Gztepe'den
Merdivenky'e saplr. Merdivenky'n ilgin yan da Mansur Baba ya da ahkulu gibi
adlarla tannan Bektai tekkesinin burada bulunmasdr. Bunun, yukarda sz geen
Ahi tekkesinin devam olduu da sylenir.
CADDEBOSTAN
imdi bu adla tandmz blgenin ad eskiden "Cad Bostan" idi. II. Abdlhamit
zamannda, sonradan piyade ferikliine ve paala ykselecek olan Cemal Bey burada,
ucuz topraklar almt, nk o sralar buras botu ve toprak deerli deildi. Sonra,
Cemal Bey Cemal Paa olunca, burada havuzlu bir kk yaptrd. Daha nce grdmz
iftehavuzlar semtinin ad bu kkten ve havuzlarndan gelir.
Cad Bostan ya da Caddebostan'da byle hareketlenme balaynca, bakalar da yazlk
konaklarn burada yapmaya giritiler. Ayn dnemin adamlarndan Horoz Ali Paa,
rnein. Ama Ali Paa askerlerine gftesini Namk Kemal'in
yazd bir mar syletince, Abdlhamit'in emriyle, zene bezene yapt konanda ev
hapsine girdi. O konak imdi plajn olduu
yerdeydi.
Sermet Muhtar, ocukluunda, bu semtte Ziraat Bankas Umum Mdr evket Bey'in,
Erkn Harbiye Feriki Avni Paa'nn ve szlk yazar emseddin Sami Bey'in kkleri

olduunu anlatyor.
Daha sonra kr gazinosu ve sala plajlar alm, bunlar zamanla klamt. Ama sahil
yoluyla Reit'in plaj filan kalmad. Dimitri'nin gazinosu kapand. Gnmze zg
"restaurant" ve lokaller Caddebostan' kaplad.
ERENKY
Douya doru yola devam ettiimizde Erenky'e geliyoruz. Burann tarihi de,
Osmanl'nn kurulu dneminde olup bitenler asndan, Gztepe'de anlatlanlara yakn
ve zaten onlarla ilikilidir. Daha Orhan Gazi zamannda Konuralp'le birlikte buraya
gelen sava derviler, "erenler", belki bunlarn arasnda bir "Eren baba", semtin isim
babasdr. Onlarn tekkelerini kurduklar blge imdi erenky olmutur. Eren
Baba'nn bu yaknlara
kadar Erenky istasyonu evresinde olan trbesi de ortadan kayboldu, ama yeri hl
biliniyor.
ehrin buralar iskn olurken Erenky Osmanl brokrasi
aristokrasisinin en sevdii blge olmutu. Galip Paa ve Zihni Paa, ilki Badat Caddesi,
ikincisi i ta
rafta olmak zere, kendi
adlarn tayan camileri yaptrdlar (1918 ve 1902). Daha kuzeydeki Sahraycedit Camii
de ayn dnemin eseridir. Cemile Sultan, Kabasakal Mehmet Paa, Ali Paa, Memduh
Paa, buraya yazlk yaptranlar arasndadr. Cumhuriyet dneminde de Kzm Karabekir
ile Fevzi akmak Erenky'e yerletiler.
Ama apartmanlama Erenky' de br mahalleler gibi etkiledi. Sokollu Mehmed
Paa'nn diye bilinen konak restore edilerek zel ilkokul oldu. Gnaltay ve akmak
kkleri harap ama
ayakta. Karabe
kir'in, bahesindeki zrafa heykeli bulunan kk ykld ve yerine tenis kortu ald.
Memduh Paa'nn Kozyata'ndaki kk de lokanta oldu. Ethem Efendi Caddesi'nde
Mehmet Ali Paa kona du
ruyor.
Belediye Bakan (ehremini) Rdvan Paa'nn kk Erenky Kz Lisesi'nin binasna
evrilmiti. Lise devam ediyor, ama hem Rdvan Paa'nn hem de Hac Hseyin Paa'nn
kkleri yand.
Zihni Paa Camii'nin sekiz musluklu emesi, istasyon emesi, Seyit Paa ve Ahmet
Reit Paa emeleri semtin kayda deer ant
la
rdr.
SUADYE

aknbakkal, sevimli bir semt addr. Vaktiyle biri burada bakkal dkkn am. "Byle
da banda bakkal ne kazanacak?" diye aknbakkal demiler. imdi orann haline
bakyoruz ve bakkal hakl karken biz akn stanbullu oluyoru
z.
Suadiye'de, Mabeyinci Sadi Bey'in korusu ve kk (imdi yok) yannda alan plaj
(1930'larda) burann kalabalklamasna katkda bulunmutu.
BOSTANCI
Bostanc bu yakada ehrin snr ve ehre dahil saylan son menzildi. Ad da buradan
gelirdi.
Bosta
nclar bu menzilde bekler ve ehre gelenleri denetlerdi. stanbul'un nfusu her zaman
sorun olduu iin, gelenlerden gei izni iin ok belge talep edilirdi. Derenin stndeki
Sinan yaps kpr de bu denetim iin elverili bir noktayd. Menzil olduu zamanlar
yaplan atal eme, ana cadde yannda hl duruyor.
Badat demiryolunun yaplmasndan sonra Bostanc kolay ulalr bir yer oldu ve
kalabalklamaya balad. Tramvay yolu da buraya kadar geliyordu. 1960'larda, eski iki
katl
evler yerlerini apartmanlara braktlar. Onun iin buralarda da tarihi bir ey grmek
zor.
skelenin mimar bilinmiyor, ama tarihi saylabilecek yaplardan biri o. Bostanc
Adalar'a da vapurun alt bir yer. Badat demiryolunun genel mdr svireli
Huguenin limana hkim bir ykseltide ok geni ve bakml bir bahe iinde atolar
andran iki bina yaptrmt. Beyolu'nun elence hayatnda nemli bir yeri olan
Huguenin genellikle evi ile Haydarpaa gar arasnda motorla gidip gelirdi. Huguenin'in
evleri halen duruyor. Bir tarihi bina da, Mimar Kemalettin Bey'in eseri olan Bostanc
Camii. Yapl 1913. Yannda, gene ayn mimarn plann izdii brahim Paa Mektebi
var. Eski camili, medreseli klliyelerin yeni zamana adaptasyonu sayabiliriz bu iki
binay.
Bostancnn olduka renkli bir balk ars vardr. Bostanc ile Bykada arasnda, 2-3
metreye kadar slaan bank, bir zamanlar, iyi balk tutulan bir yerdi.
MALTEPE
Bostanc'nn ilerisinde dealtepe ve Kkyal'dan geeriz. dealtepe'de deniz
kysndaki
kk tepede, am aalaryla irin kahve ve altndaki minicik plaj, sahil yolu yaplnca,
bu ky boyunca grdmz btn eski plajlar gibi, absrd bir grnm kazand. Tabi
bunlarn en ackls, Maltepe ilerisindeki, nl Sreyya Paa'nn Batllama meseni
olarak yaptrd, ayr istasyonu, istasyonda freskleri olan plaj. Deniz ortasndaki
heykeli de imdi karaya kt.
Maltepe grece yeni bir yerleimdir ve son yllarn youn apartmanlamasndan nasibini

almtr. Bostanc sonrasnda artk sanayi blgeleri de balamaktadr ve bu, nfus ve

dolaysyla konutlama stnde fazladan bir basn yaratmaktadr. Maltepe'de belli
bal tarihi yap, Eski Belediye Soka'ndaki ilgin Be eme'dir. Muhtemelen bu
yzyl banda yaplan emenin be yz vardr. Yalaklarndan biri yok olmutur.
Maltepe'nin kysndaki Dragos da bir zamanlarn gzel bir sayfiyesiydi. Cumhuriyet
dneminde, hatt 1940'larda buraya villalar yaplmaya baland. Ama 1980'ler ve
90'lardan sonra Dragos'un da baka yerlerden fark kalmad nasl kalabil
irdi? KARTAL
Bizans zamannda burada balklk ve bahecilikle geinen bir ky vard. Bizans'n son
dnemlerinde, daha Seluklular zamannda Trkler buraya yerlemiti. Kulaa ok Trk
gelen ad aslnda Yunanca Kartalimen'in ksaltlm eklidir.
Osman
l zamannda da bu kyn nfusu ounlukla Rum'du. Rumlar mbadele zamannda
buradan ayrld ve yerlerine Yu
nanistan'dan gelen Trk kyller yerleti.
Kartal'n sanayi blgesi olmas 1974'te kesinleti. Aslnda Kartal, bundan nce de,
komular
Dragos veya Pendik gibi, tipik bir sayfiye yeri deildi. Zengini daha azd. Ama, rnein
iskele evresindeki sevimli meyhaneleriyle, iddiasz evleriyle, sakin bir yerdi.
Rumlar'dan geriye pek az ey kalmakla birlikte, Surp Nian Ermeni Gregoryen Kilisesi
vardr.
1970'lerden sonra sanayi alabildiine younlat. Kirlenme de yle. imdi Kartal semt
olarak herhangi bir zellii kalmam bir beton ve tula yn.
ksmdaki Yakack'ta hl gzel keler var. Buras yksek olduu iin teden beri
havasnn salkll ile nldr. Yal yksek aalaryla serin ve glgelik bir kahvesi
vardr. Yakack'ta ayrca iimi gzel bir kaynak suyu kar. Kahveden Marmara'nn
manzaras da, aradaki beton ynna ramen, hl hotur.
PENDK VE TES
Pendik'te sayfiye havas daha belirgindi. Hele Madalyon'a doru gidildiinde, zenilmi
yazlk kklerin kendine gre bir havas vard.
Kyn ii de sahiden iini iyi yapan balk lokantalaryla nlyd.
Ulamn ok daha zor olduu (ama imdi daha kolay m, o da tartlr) gnlerde bile
stanbullular, zellikle hafta sonlarnda, enmeden Pendik'e balk yemeye gelirlerdi.
Btn bu kylarda bol balk kar, Pendik kayalklarnda pavurya yakalanrd Deniz

boydan boya tertemizdi. Pendik ilerisinde Kaynarca, gene o evrede, sonra askeri
tesislerle kapatlan Karata yarmadas, akvaryum gibi berrak suyu olan kylard.
Bu blmn balarnda yanp yaklacam sylemitim; sonuta yle de oldu. Kitap
stanbul'un ncelikle tarihini, ncelikle baz binalarndan yola karak anlatmay
amalad iin, betonlama ve apartmanlama yaknmann temelini oluturdu. Bu
bakmdan Anadolu kysnn encam, ehrin br taraflarndan beter olmu gibi
grnyor. rnein amlca tepesine kp yznz batya dnd
nzde, bata Boaz ve Hali, tarihi yarmada, hl heyecan veren bir manzaraya
bakabiliyorsunuz. Ama douya dnnce bir beton sahrasndan baka bir ey yok. Ayn
eyi denize aldnz zaman da gryorsunuz. Kule gibi ykselen binalar, onlarla ters
orantl azalan yeillik, ve hemen hemen her zaman, bu beton sszlnn stnde asl
duran sar bir duman.
Uzaktan byle; yakndan, bunun mantken ierdii her trl somut ayrnt. Kalabalk,
grlt, dzensizlik, kirlilik. Dzensizlik, hayatn zahmeti, insan davranlarna
yansm. En kts de bu; gemiin o sere serpe stanbulluluu kalmam gibi.
Ama "eskiden iyiydi, imdi kt" diye ilelebet sylenmek de i deil. Sre, kendi i
mant, nedensellii olan bir sre. Bir eyler, iyi eyler, artk yok ve belli ki geri
gelmeyecek; ama umarm baka iyi eyler olacak ve imdiden de oluuyor olmal.
Neyse, biz kalan grece ksa yolumuzu tamamlamaya bakalm artk. Tersaneler,
bildiimiz Tuzla'nn ehresini tamamen deitirdi. Bir zamanlar banliy treninde
meler'de inen ynla
insan hl oraya gidiyor mu, bilmiyorum. Bizans'tan beri bilinen bu maden sularnn
gerekten ifal etkileri vardr. dari olarak stanbul'un dnda kalan Eskihisar gibi
yerleimler aslnda hl stanbul'un uzak paralar gibi. Burada bir Bizans hisarnn
kalnts var ve Osman Hamdi Bey'in evi de mze haline getirildi. Hannibaln mezarnn
da burada olduuna inanlyor.
ADALAR
Gnmzde biri size "Ada'ya (ya da Adalar'a) gidiyorum", derse,"Ah, ne iyi", diye
cevap verirsiniz. Adalar gzeldir, oraya g
itmek de ucunda keyif grnen bir itir. Ama stanbul henz Konstantinopolis iken biri
ayn eyi sylese, tepkiniz deiik olurdu. "Vah vah", "Tanr kurtarsn", gibi bir cevap
vermek daha uygun derdi. Bizansllar "Prens Adalar" diyordu bunlara, nk Adalar
prenslerin, imparatorlarn, ou zaman gzleri oyulduktan sonra srlp hapsedildikleri
yerdi. Bundan baka bir de ciddi inzivaya ekilen keiler bu adalara giderdi.
Dolaysyla, adalara verilen bir ad da "Papadonisia" (Papaz Adalar) idi. Genellikle
balklkla geinen az sayda insan yayordu buralarda.
Adalarn tarihinde ve talihindeki

bu deiimin tek nedeni, ulamdr. Hzl gemiler ortaya kp mesafe kavramn

deitirinceye kadar, Adalar istanbul'un ok uzanda, cra bir yerdi. Onun
iin, y
ukarda saydklarmla eksantrik ngilizler dnda kimse bu adalarda vakit geirmek
istememiti.
stanbul'dan gelie gre ilkin Knal'ya (Proti) varlr. Sonra Burgaz (Antigone Trke
ad Pyrgos'tan), Heybeli (Khalki) ve Bykada (Prinkipo) sralanr. En sonda, yakn
zamanlarda zerine evler yaplan kk Sedef (Antherovitos) vardr. Bykada'nn
arkasndaki Neandros ada bile saylmaz, genie bir kayalktr; ama bu kayalkta da bir
mnzevi kei barnann kalnts bulunur. Burgaz'la Heybeli arasnda kk Kak
Adas (Pytis, yani "Gknar") vardr. Daha aklarda iki kk ada daha grlr:
Yassada ve Sivriada. Bunlarn Yunanca adlarnn anlamlar da ayndr: Plate ve Oxya.
Anadolu kysnda, Maltepe nnde kalan Dragos Tepesi, bu yer ekillerinin oluumu
srasnda ada olma frsatn az farkla karmtr. Daha ileride, douda, Pendik
nlerinde kck Pavli Adas vard. Bu ve onun da dousunda, Tuzla'daki Tavan Adas
yeni yaplan tersaneyle birlikte karaya balandlar (Tavan Adas zaten alak bir
kstakla karaya balyd). Adalar'da yerleim lodos alan ak deniz tarafnda deil,
karaya bakan taraflardadr.
Adalar artk srgn yeri deil, ama nfus yapsnn ilgin bir zellii var hl.
stanbul'un gayrimslim aznlklar Adalar'da yaa
may ya da yazlarn orada geirmeyi tercih ediyorlar. Bylece, Knal'da Ermeniler,
Burgaz'da Rumlar, Bykada'da da Yahudiler younluk oluturuyor. Sanatoryumu,
Deniz Harp Okulu, Rum Papaz Okulu ile hepsinden deiik bir resmiyeti olan
Heybeli'de Trkler ounlukta. Son zamanlarda gneydou illerinden stanbul'a gelen
Sryanilerin de Adalar'da ev almaya ya da yaptrmaya balamalar bu bakmdan ilgin.
Demek ki ada, aznlk psikolojisine uyan bir mekn (bu da anlalr bir ey elbette).
lk buharl vapur Adalar'a 1846'da geldi. Sabah Bykada'dan stanbul'a, akam
stanbul'dan Bykada'ya gelen bir vapurdu bu. Ama onun varl, Adalar'n
izolasyonunu krmaya yetti. Kadky tarafnda Caddebostan Erenky ekseni olsun,
Boaz'n iki kys olsun, daha nceki dnemlerde yazlklarla dolmutu. stanbullular
yeni yazlk yeri aryorlard. Bylece Adalar'da yeni konaklar yaplmaya balad. Yazar
Ahmet Hamdi Tanpnar'n dedii gibi bu baheli konaklar biraz "sonradan grme"ydi.
Bat etkisinde ve eklektik sluptaydlar, o sralarda (1875-1920 aras) Osmanl'da her
eyin olduu gibi.
Adalar'n nde gelen ilk sevdallar aydnlar, zellikle sanatlard. 19. yzyl sonlarnda
Adalar'a ilk olarak amlar dikildi (buralar imdi gren ve tanyanlarn, yzyl nce
bunlarn plak olduunu tahmin etmeleri zor). airler, romanclar, tiyatrocular bu
amlarn altnda, bohem zevkler yaadlar.
KINALIADA

stanbul'a en yakn ada Knal'dr (Sirkeci'den kalkan normal vapur yaklak bir saate
buraya varr). Belki bunun iin Bizans zamanndaki ada srgnlerininin ou buraya
getirilmiti. Srgnlerinin en nemlisi Romanos Diogenes'tir. En plak adalardan
biridir ve ad, bu adalarda bulunan demir ve bakr madenlerinden ileri gelen kzlmtrak
renginden trdr. En az aa, bu adada grlr. Ada'da gemile ilgili daha fazla bir
ey bulunmaz. Konut alannda bol miktarda beton yap arasnda en sevimli binalar iskele
yaknndaki ikiz Sirakyan evleridir. En ilgin kamusal yap, kydaki "asri" camidir.
Trkiye'de Mslman halk birok bakmdan banaz olmamakla birlikte caminin allm
grn konusunda hayli muhafazakrdr (rnein bir Trk mimarn bir lde
modernletirilmi bir cami projesi burada beenilmemi, ama Pakistan'da kabul
edilerek yaptrlmt). Dolaysyla, yetkililer, modernizme verilmesini gerekli
grdkleri bu tavizi, Adalar'n grece izole atmosferlerinde barndrmay uygun
bulmu olmallar. Adalar'daki tek Ermeni kilisesi Surp Krikor Lusavori, Ermeniler'in
youn olduu Knal'dadr. Manastr Tepesi diye bilinen yerde de Rum Ortodoks
Hristos Manastr vardr. Kna'nn arka tarafnda kk ve ok gzel bir koy vard.
Buras denize girmek iin, tenhal tercih edenlere Tanr'nn armaan gibiydi. Ama
son yllarda tenhal tercih edenlerin says da iyice artt iin hibir yerde tenhalk
kalmad.
BURGAZ
Burgaz daha yksek, daha yeil bir adadr. amlar, bir manastr ve kilisenin kalntlar
bulunan tepeye kadar trmanr. Adada ayakta duran Rum Ortodoks Kilisesi vardr.
Ayios oannis, Aya Yorgi (Ayios Yeoryios) ve tepede, manastrn kilisesi olan Hristos.
Adann dousunda, uzun sredir Avusturya Lisesi'nin yazl olan "Marabetler Yeri'nde
ise Katolik Sankt Georg Kilisesi yaplmtr.
Modern Trk edebiyatnn en nemli yazarlarndan, hikayeci Sait Faik (1906 1954)
burada yaam, adalar birok hikyesine malzeme yapmt. imdi evi mze haline
getirildi.
Burgaz'n kysnda baz grece eski ahap binalar ve birka keyifli balk lokantas
vardr. En byk bina, eski ahap Antigoni Oteli, sonradan eskisine benzetilerek
betondan yapld. Bu adann da arkasnda denize girenlerin tercih ettii koylar bulunur;
batda Karpuzdan Kaya ve douda Kalpazan Kaya. Bu ikinci adn, Trkiye'de ilk kalp
parann burada yaplmasndan verildii sylentisi vardr.
Son yllarda, youn Rum nfusu azalrken adadaki Yahudiler'in says artt. Burgaz
skelesi'nin karsna den minicik Kak Adas, yllarca, zerinde kk bir bina ile
durup durmutu. Birka yldr burada bir liman yapma faaliyeti sryor.
HEYBELADA
Heybeliada olduka byk, olduka yeildir. En yksei 140 metreye yaklaan drt
tepesi vardr. skelede inilince, solda Deniz Harp Okulu ve ona bal binalar uzanr.
Bunlarn arasndan geilerek arkada, am Liman tarafnda, Sanatoryum'a gidilir. imdi

Deniz Kuvvetleri'nin elinde bulunan arazide tarihten kalan iki ilgin eser vardr;
birincisi, Trkler'in fethinden nce yaplm son ve Adalar'daki tek Bizans Kilisesi,
Kamariotissa'dr. Son mparatorie Maria Komnena'nn yaptrd sanlyor.
stanbul'da Fener'deki Aya Maria dnda, drt yaprakl yonca modeline gre yaplm
tek kilise budur. Askeri arazide olduu iin zel izin alnmadan grlemiyor. Bu kyda
Aya Yorgi (Ayios Yeorgios) Manastr, am Liman'nn bat ucunda Tariki Dnya
Manastr vardr.
kinci ilgin kalnt bir mezar tandan ibaret. Bu, Kralie I. Elizabeth'in elisi Edward
Barton'n mezar ta. zerinde imla yanllar da olan Latince bir kitabe ve Barton'n
aile armas var. ngiltere'nin ve Elizabeth'in Osmanl sultanna gnderdii ikinci eli
olan Barton'n
bir sre Tophane'de bir evde kaldn, ama evre halk gece cmb grltsnden
rahatsz olup ikyet ettii iin buradan uzaklatrldn biliyoruz. Gerekten
cmbler ok mu grltlyd, yoksa o sralar Trk halk byle eylere hi mi alk
deildi, bunu o
kadar iyi bilmiyoruz.
skelenin sanda ar, meyhane ve kahveler yer alr. Byk Rum Kilisesi Aya Nikola
(Ayios Nikolaos) buradadr. Baz ilgin ahap evlerin nnden rnein lyasko
Yals'nn, Hulusi Bey Kk'nn (Hacopulos'lar yaptrmt), Adalar'da kn da ak
kalan tek otel Panorama'nn yanndan geerek yrynce, amlk piknik yerlerine
gelinir. Bunun ilerisinde Deirmen denilen blge vardr (ad veren deirmen kalntlar
da ayaktadr). Ada'nn en byk plaj buradadr.
Fazla yaplamam olan br tepe, Ayia Trias Manastr'yla (bu da Bizans'a uzanr)
birlikte Rum Ortodoks Teoloji Okulu vard. Heybeliada, fetihten bir zaman sonra, Rum
nfusun balca dini eitim merkezi olmutu (dnyevi eitim merkezi Fener'de kald).
Din adam adaylar Yunanistan'dan ve Rumlar'n bulunduu her yerden buraya okumaya
gelirdi. 1970'lerde Trk hkmetiyle Ortodoks Patriklii (daha dorusu, Yunanistan)
arasndaki baz anlamazlklardan tr bu eitim durdu. Ortodoks Rum dini
kurumlarnn yannda 1940'larda yaplm Beth Yaakov sinagogu da vardr.
Kuzey kysnda da Hdiv ailesinden Sait Halim'in kardei Abbas Halim Paa'nn kona
halen ayaktadr. Heybeli yazk nfusun en kalabalk, gidi geliin en youn olduu
adadr. Burgaz deyince akla Sait Faik'in gelmesi gibi Heybeli'nin yazar da Hseyin
Rahmi'dir.
BYKADA
Bykada'nn adalarn en gzeli olduunda ittifaka varacaklarn says oktur. Bandan
beri byle kabul edildii iin burada ev sahibi olanlar da binalarna zenmiler, slupsuz
ama
sevimli evler yaptrarak adann atmosferini belirlemilerdir. skelenin solunda,
eskiden, Yanni'nin ilettii Hotel Brasserie, sanda da Hotel de Etrangers vard.
eriye yrynce, soldaki direkli ayhane, "Select" lokantasyd. Yabanclar Oteli'nin

nnde "Debarcadere" kahvesi, yani karaya ini kahvesi dururdu. Saa doru gidince
Giacomo ve Calypso otellerine gelinirdi. Calypso, Akasya oldu, sonra da yand.
Meskn blge eskiden beri ikiye ayrlr: Nizam ve Maden. skeleye ayak basmaya gre,
saa doru gidilirse Nizam'a, sola doru gidilirse Maden'e varlr. Nizam'n banda,
nl splandit Oteli'nin azck ilerisinde, Anadolu Kulb vardr. Buras 19. yzylda
ngilizler tarafndan Yat Kulb olarak almt. Cumhuriyet'in kurulmasndan bir sre
sonra kulbe el kondu.
Merkezi Ankara'da kurulan ve milletvekillerini ye yapan Anadolu Kulb'nn yazlk
ubesi haline getirildi. Bunda, 19. yzyl boyunca yabanclarn benzer kulpler kurmas
ve Trkleri ye yapmay reddetmesine (rnein Pera'daki Cercle d'Orient) duyulan
tepkinin de pay vard, ngiliz tarz binann bulunduu kulp kompleksine, daha sonra,
geen yzyln en nemli bankeri Zarifi'nin kona da katld.
Bunlar olurken, Bykada'da Yahudi nfus da artyordu. zellikle 1950'den sonra,
Menderes'in ithalat tevik eden politikalaryla stanbul'da kalan Yahudiler (daha
yoksul olanlar 1949'dan sonra srekli srail'e gitti) zenginlemilerdi. Bykada onlar
iin kendilerini topluma fazla gstermeden rahat edebilecekleri ideal bir yerdi. imdi,
yazlar, Anadolu Kulb'nn lokantasnda, bahesinde ve kumarhanesinde, siyasi aygtn
temsilcileri ile ekonomik mekanizmann temsilcileri birlikte hoa vakit geiriyor.
Aralarnda, gittike azalan, tek
parti "asr saadet"inden kalm eski sekinler de grlyor.
Bykada'nn iki yksek tepesi vardr (en yksek nokta, 202 metre). Birincisi, yani
karaya daha yakn olan Hristos'ta (160 metre kadar), amlarn arasnda, geen
yzylda yaplm, muazzam ahap bir bina olan Rum Yetimhanesi, imdi kendisi olduka
yetim kalm, ykk
dkk durur. Otel olarak mimar Vallaury'ye yaptrlm, sonra otele izin verilmeyince
Zarifi gibi Rum zenginlerinin balaryla toplanan para ile satn alnm ve yetimhane
haline getirilmitir.
ki tepe arasndaki vadide, Maden'e doru, bir Rum kilisesi ve manastr (Ayios
Nikolaos) vardr. Bu vadide, Luna Park denilen yerde, eskiden Rum nfusunun ba
ektii kalabalk, neeli karnavallar yaplrd. Atl arabayla (Adalar'da motorlu tat
yasa neyse ki hl uygulanmaktadr) yaplan "kk tur"da Nizam'dan dolap buraya
gelir, buradan da Maden'i dolaarak merkeze dnersiniz. "Byk tur", meskn olmayan
ikinci tepeyi de dolar.
Luna Park'taki kahvenin yanndan daha yksek Aya Yorgi'ye (Ayios Yeoryios)
trmanlr. Burada ayn ad tayan manastr ve kk, yeni bir kilise ile daha eski
mezarlar vardr. Eskiden bu manastrn keileri kendi araplarn yapar, bunun bir
ksmn da satarlard. imdi pek yle kei filan kalmad. Ama bu tepede bir aile lokanta
ile kahvehane karm bir kurum iletiyor. Aile,
bir iletme rasyonalitesine fazla sayg duymad iin, sonunda mteriler mutfaa

dalp kendi salatalarn yapyor, patateslerini kzartyorlar. Bu yntem, yiyecek

salamakta daha garantili oluyor.
Bizans zamannn Ada srgnlerine, 1929'da modern srgnlerden Troki de katld ve
burada birka yl yaad.
Bykada'mn grlecek yerleri arasnda Dil uzants ve Yrk Ali (bu ad "Yorgoli"den
gelir) plajlar vardr. Arka tarafta, Aya Yorgi evresinde, bilmeyenlerin kolay
gremeyecei, birok
kk girinti bulunur ki buralarda gerekten tek banza denize girmeniz bile
mmkndr.
Bykada nfusu tekilerden daha heterojendir. Andm Rum Ortodoks kiliselerinden
baka, Ayios Dimitrios, arabalarn bekledii meydanda Panayia, Maden'de kck
Ayios Teodoros
ve mezarlkta Profitis lyas kiliseleri vardr. Kilise ounluu bylece Rumlar'dadr,
ama ayrca Asdvadzadzin Ermeni Katolik Kilisesi, San Pacifico Latin Katolik Kilisesi ve
plann Tedeschi'nin izdii, 1904'te yaplan Hesed le Avraam Sinagogu da adann
ibadethaneleri arasndadr. Balca cami Hamidiye Camii'dir.
Meydandaki hkmet kona Hacopulos'larn, belediye binas ttihat smail
Canbolat'n evleriydi. Nizam'da Azaryan Kk, lyasko Kk (Troki'nin kald), Con
Paa Kk (Mimar Politsis), avuolu Kk, Maden'de ise Kalvokoresis Kk ile
Meziki Kk kayda deer binalardr. Gzel iskele binasn da Mihran Azaryan
yapmtr. stanbul'da Levant Herald gazetesini karan Mizzi'nin Nizam'daki kuleli
kk stanbul'daki hibir yapya
benzemez. Yaz
lar btn adalar artk tklm tklm kalabalk oluyor. Onun iin buralara gitmenin en iyi
zaman baharlar ya da kn gneli gnleri. lkbaharda Adalar bir mimoza cenneti
haline gelir. Defne, melisa gibi aalar boldur. Ihlamur ayna atlm bir melisa yapra
ok ey deitirir.
Uzakta kalan iki kk adadan Yassada uzun zaman Deniz Kuvvetleri'nin elindeydi.
imdi stanbul niversitesi Su rnleri Fakltesi oldu. Bundan nce ise, gene bir
ngiliz eli, romanc Bulwer Lytton'un kardei Henry Bulwer, bu ssz adada kendine
bir malikne yaptrm ve komular rahatsz etme korkusu olmadan cmblerini
yaamt. 1960'ta, bir askeri darbeyle devrilen hkmet ve iktidar partisinin
milletvekilleri burada yarglandlar, 1961'de Babakan Menderes ve iki bakan
Marmara'daki baka bir adada, mral'da aslarak idam edildi. Sivriada halen sszdr.
Kyda bir manastr yknts grnr. ttihat ve Terakki zamannda bir stanbul valisi
sokak kpeklerini toplayp birbirlerini yemek zere buraya gnderdi. Neyse ki artk
byle bir eyler olmuyor. Bunun yerine, yatlar iin bir marina yaplm, dolaysyla bu
ssz adada bile yalnz kalma imkn ortadan kalkm.

UZAK STANBUL
Her ehrin, iinde olmamakla birlikte, grece kolay ulalabilecek mesafede "sayfiye"
leri
vardr. ehrin "turistik hinterland" iinde kalan bu gibi yerler, gelen gidenlerden
tr, byk kentle organik saylacak bir ilikiye girer, hatta bir anlamda byk kente
baml olurlar. Byle yerler tabii stanbul'da da var. Bunlar, gnbirlik gidip gelme iin
biraz uzak den yerler; dolaysyla gidince en az bir gece kalmak akl kr.
POLONEZKY
stanbul'un doasyla olduu kadar tarihiyle de ilgin bir kesi Polonezky'dr. imdi
bulunduumuz yolun ilerisinden oraya sapmak da mmkn. Ama bu
yol bizi biraz fazla
dolatrr. Polenezky'e Beykoz zerinden ya da yeni alan Kavack yolu zerinden
gitmek daha akl kr. Beykoz'dan gidince, bir zamanlar aa yukar btn Kadky'n
su ihtiyacm karlayan, imdiyse gzmze kck grnen Elmal Bendi'ni, sonra da
yeillik Mahmutevketpaa kyn geeceiz. Daha sol tarafta ise doann henz
grece az bozulduu Tokat deresi, ve Akbaba suyu Dereseki mevkileri var. Akbaba
kynde, buraya adn veren Ahi Babasnn ansna yaplan Bektai dergh vardr.
ehrin naml sularndan Karakulak da buralardan kar.
stanbul'un ilgin kelerinden biri olan Polonezky' siyasi nedenlerle Trkiye'ye
snm olan Polonyallar 1842 ylnda kurmaya balamlard, Polonya bu yllarda
Osmanl devletinin
mttefikiydi. Bunun balca nedeni de, ikisinin birden Rusya ile bann dertte
olmasyd. Polonya ayrca, Katoliklii paylat Fransa ile de dosttu, ama Osmanl
mparatorluu'nun yaknl, ok zaman nemli bir pratik avantaj salyordu.
Bu avantaj, genellikle, Rusya ile eitli zamanlarda mcadeleye giren Polonyallar'n,
yenilgi durumunda Osmanl topraklarna snmas biimini alyordu. Tarlaba'n
anlatrken Adam Mickiewicz'den sz etmitim.
Tabii ondan bakalar da vard ve bazlar Mslman olup Trk uyruuna bile gemiti.
rnein General Bem 1830 bakaldrmas bastrlnca nce Avrupa'ya kam, 1849'da
stanbul'a gelmi ve Murat Paa olmutu. 1830 ve 1848 ayaklanmalarnda Bem ile
birlikte hareket eden Benvinsky de sonunda Osmanl ordusunda svari subay olmu ve
1879'da stanbul'da lmtr. Bonvovski Paa, Abdlhamit zamannda saray kimyageri
olmutur. Bir aristokrat olan Konstantin Bojenski de 1848'den sonra Trkiye'ye snr
ve Mustafa Celaleddin Paa olarak orduda alr. Trkiye'de Turancl kefeden de
odur (ama o olmasa da biz bunu nasl olsa bulurduk). O ve olu Hasan Enver Paa bu
konuda kitaplar yazmlardr. Nazm Hikmet'in annesi Celile Hanm bu Enver Paa'nn
kzdr.
Polonezky'n kurulmas iin filen alan Mehmed Sadk Paa da ayn dnemde gelip
Trkleen Polonyallardand. Asl ad aykovski'ydi (evini Cihangir'de grmtk). Ama
projenin fikir babas ve "uzaktan kumandal" mimar, ayn ihtillci kuan Paris'e
snan temsilcilerinden Adam artoriski'ydi. Onun istei, Polonya'nn Rus igali altnda

olduu bir srada, dnyann bir ya da birok yerinde bamsz Polonya kolonilerinin
bulunmasyd. Ama bu "bamsz koloni" Osmanl mevzuatna hi uymuyordu. Gene de
Abdlmecit'in gz yummasyla giriim balatld. O srada, imdiki Polonezky'n
bulunduu yerde Katolik Lazarist keilerin baz dini kurulular vard. Sadk Paa
buraya bir avu Polonyal mlteciyi yerletirmeye svand. Zor maddi koullarda,
Amerika'da Bat'ya gen ncleri andrr bir doa mcadelesiyle Polonezky'n temeli
atld.
Balangta ad "Adampol"d. Bunun ilk ksm artoriski'nin ilk ad, "pol" de Polonyal
anlamndayd. Ama zamanla Polonezky ad yaygnlat. Bir sre sonra Lazaristler
buradan ayrld ve ky Polonyallar'a kald. Polonyallar uzun sre iftilik ve
mandraclk yaptlar. Kyn rnleri hl arkterilerde satlr. rnein, sahiden
orada yaplmasa bile, "Polonezky" bir tereyan sattracak bir markadr. Daha sonra
pansiyonculuk ii de gelir kaynaklar arasna katld. Kendi iddialar muhtemelen
dorudur ve stanbul'un ilk pansiyonlarn onlar amtr. Ky nfusu artt. On be
yirmi kiiyle balayan kolonide, 1863'te, artk Trk yurtta olmu yz kadar Polonyal
aile oturuyordu. Dnyaca nl kiilerden Franz
Liszt ve Gustave Flaubert Polonezky'
ziyaret etmilerdi.
1863'te Polonya'da kan yeni isyann da bastrlmasndan sonra Avrupa siyasetinde
Polonya sorunu kllenmeye balad. Polonezky'n "bamsz" stats siyasi nemini
kaybetti. Sonunda 1885'te bu stat ortadan kalkt ve ky Osmanl mparatorluu
iinde herhangi bir yer haline geldi. Daha sonra, Merutiyet ve Cumhuriyet dnemleri
de buras iin yeni yasal
dzenlemeler getirdi.
1940'lar ve 50'lerde Polonezky snrl sayda varlkl stanbullu'nun zaman zaman
gittii ve kald bir tatil yeriydi. "Yastk gibi bonfile" bulunduu sylenirdi. Ayrca
domuz eti nlyd. O yllarda her yerde domuz yetimedii iin bu et ender ve
pahalyd. Baz itikad zayf stanbullular Polonezky'e gittiklerinde bu frsat
karmaz ve domuz yemei smarlarlard. tikad baka bakmdan zayf baz
stanbullular iin de Polonezky bir apknlk kaama iin birebirdi. 1970'lerden
sonra Polonyallar yava yava ky ve Trkiye'yi terkederken Trkler de oraya
yerlemeye balad. Otellerin yan sra birok ev ve villa, buralarda oturanlarn
yararlanaca yzme havuzu, tenis kortu gibi spor tesisleri yapld. Polonezky'n
ehresi bir hayli deiti. Btn bu ticarileme iinde kalan baz Polonya asll
pansiyoncularn gelenlere davran da
Lehistan iin beslenen iyi
duygular, Can Ycel'in deyimiyle, "Aleyhistan"a dndrecek nitelikte.
Eski kilise ykldktan sonra, 1914'te yaplan ve stanbul'daki kiliselere katlan
Polonyal Katolik kilisesi ve papaz evi duruyor. Kyn mezarlklar da ilgin. Mehmed
Sadk Paa'nn kars da Mslman olmu bir Polonyal'yd. lnce, Mslman olduu
halde burada gmld. Sadk Paa ise bir sre sonra Polonya'ya dnd ve yeniden
katolik oldu.

ile
RVA
AVA
ile teden beri stanbul'un sevilen bir sayfiyesi. lk rabet nedenlerinden
biri phesiz denizidir. Kumbaba'nn minyatr bir sahra ln andran kum tepelerinin
nnden balayarak, burnu da dnerek, ta ilerilere kadar uzanan pek ok kumsal,
yazlar Karadeniz'in tadn karmaya alanlarla dolar. Bu arada, btn kumluk
Karadeniz kylarnda olduu gibi, dalgann ektii kum ve oluan anaforlar nedeniyle
her yaz epey telefat verilir. Ben ile'nin denizini, dorusu, yzmekten ok seyretmek
iin severim. Hele kn poyrazda kpk kpk dalgalarn kayalarda patlamas
gerekten ok
gzeldir.
Osmanl dneminden kalma ile Deniz Feneri yle sradan akarlara benzemez.
Ahrkap gibi o da srekli yanar ve dner. I normal havada 20 milden grlebilir.
Yanan k, ok sayda kristal aynayla bytlerek yanstlr. Bunun ili'den Rusya'ya
smarland ve yanllkla ile'ye getirildiine dair bir efsane vardr. Herhalde birileri
byle alangirli bir feneri alakgnll ile'ye yaktramam olmal, ama yanl bu,
nk orada byle bir fenerin bulunmas yararl ve gerekli.
ile bezi hep bildiimiz, ama galiba gene de tam hakk verilmemi bir dokuma tr. En
iyileri belki stanbul iindeki maazalardadr, ama ile'de de bol miktarda satlyor,
bir de festivali var.
Eski ile evlerinden ayakta kalm olanlar grebiliyoruz hl. Yalnz, ounun ciddi
restorasyona ihtiyac olduu belli. Yaknlarda burada birok byk otel yapld.
turizm olduka eski bir alkanlk olduu iin eitli fiyatlara otel ya da pansiyon
bulmak mmkn.
ehirden olduka uzak ve zahmetli bir araba yolculuu gerektiriyor. Onun iin buraya
gelince
birka gece kalmak akl kr..
Riva deresinin kaynaklar stanbul'un epey uzanda, Kocaeli snrlar iindedir.
Oralardan gelen dere suyunu nce merli Baraj'na boaltr, sonra buradan yoluna
devam ederek
Anadolu Feneri'nin dousunda, ayaz denen yerde Karadeniz'e dklr. Burada kk
bir ky de vardr. Olduka geni bir kumsal olutuu iin, son yllarda giderek
ziyaretisi artmaktadr. Burada hl bir plaj yok, onun iin Riva sefasnda tam bir
piknik havas hkm sryor ve soyunma giyinme ileri genellikle otomobil iinde
yaplyor. Karsnda, akntlardan tr deniz stnde tutunmas g olan kk Eek
Adas vardr. Burada Ceneviz'den kald sylenen bir kale kalnts da hl

grlebiliyor.
Riva ile ile arasnda, ama ile'ye ok daha yakn, gene deniz kysnda, Ksenofon
Maaras var. Buraya Kzlcaky de deniyor. Maarann Anabasis (On Binlerin Dn)
yazan Ksenofon'la ilgili olmas ihtimali az, nk buraya geldii bilinmiyor. Anabasis,
yazarn komutan olduu, Pers imparatoru Kyros'a paral askerlik yapan Yunan birliinin
Krt ve Ermeni blgelerinde birok arpmadan geerek Trabzon'a geliini anlatr.
Ksenofon Yunan yarmadasnda da birok servene girmi, ama ile yaknlarna
gelmemitir.
ile'den ky boyunca ya da Sorular ky stnden yryerek ulalabilen bu maaraya
dar bir azdan girilir. Burada ilenmi bir ta, bir tr "stela" vardr. eride yuvarlak
bir oda ve belki bir tanr heykeli iin hazrlanm basamaklar grlr. Oradan sarktl
dikitli d
ar bir dehlize girilir ve 40 metre kadar gidilir. Bundan sonra gelen kr dehlizde ise
ancak srnerek Derlenebilir.
Ava, ile'ye bal ve onun 40 kilometre kadar dousunda bir baka sahil kydr. En
ekici yan, olduka derin olan deresi ve bu derenin yemyeil kydr. Ava ad, bu
sulakl anlatan Latince "aqua"dan geldii iin yaknlarda o da milliletirilmi ve
Ava'nn resmi ad Yeilay olmutur. Bu erevede de birka ilgin maara vardr
(Grlek, nkese vb.). Pagan Romallar'dan kaan Hristiyanlar'n bu maaralara snd
anlatlr.
Ky, sanayilemenin etkilerinden korunduu halde, imdi turizme, dolaysyla kendi
gzelliine kurban gitme tehlikesiyle kar karya. Henz fazla otel motel yok, ama
pansiyonculuk geliiyor, bunun iin de Avallar olmadk yerlere zevksiz yeni pansiyon
binalar kondurmaya alyorlar. Dere boyunda baya keyifli lokantalar var.
18. yzyl hattatlarndan Siyahi Ahmed Efendi bir deniz yolculuunda frtnaya
tutulunca gemisi Ava deresine snm. Karaya kp gezerlerken, bir mezarla
gelmiler. Ahmed Efendi, "u biareler ile'ye varp daha keyifli bir yere
gmlememiler," diye elenmi. O gece aniden lp o mezarla gmlm. Bunu da
herhalde ile'ye gc olan Avallar uydurdu. Ama bylece unutmamanz gereken
eyler ikiye kt: bir, Ava'ya Yeilay diyeceksiniz; iki, Yeilay'
kmsemeyeceksiniz.
Aydos, Kayda gibi sapa, daha gneyde, Samandra blgesindedir; ykseklikleri
nedeniyle geni bir manzaralar vardr. Kayda'ndan zengin kaynak sularnn yan sra
Bizans'tan hisar ve manastr kalntlar da grlebilir. Aydos 500, Kayda da 400
met
renin stndedir.
FLORYA'NIN TES
Avrupa yakasnda, Florya'dan sonra deniz kysnda rastlayacamz ilk nemli yerleim
Kk ekmece'dir. Kk ve Byk ekmece bu kydaki iki lagn gldr. Denizle

birletikleri yerde dar ve balk birer dil vard. Geecek insan ve hayvanlar sala biner,
birok insan da bu dil zerinde sal halatla ekerek br kyya gtrrd. "ekmece"
adnn buradan kald dnlyor. ekmece ksmn byle zsek de, "byk" ve
"kk" sfatlarn aklamak zor, nk Kk ekmece hem daha derin, hem de daha
byktr.
Yakn zamanlarda stanbul'un su sknts iyice artnca, bu iki gln de baraj sistemine
katlmas dnld. Onun iin denizle ilikileri koparld.
KK EKMECE
Kk ekmece tarihi bakmdan fazla ilgin bir yer deildir. 1950'ler ve 1960'lar
boyunca stanbullular, o zaman hayli ehir d saylan bu yere, gl kysndaki Beyti'nin
lokantasnda birinci snf zgara et yemeye gelirlerdi. Sonra Beyti tand, ama
taklitleri her yeri kaplad.
ekmece'nin kuzeyinde stanbul iin sular asndan nemli olan Halkal vardr. Daha
douda, Altnehir (!) denilen yerde bulunan Bizans sarnc ve stun balklarndan
dolay
, bu evrede eskiden beri yerleim olduu anlalyor. Ama daha nemlisi yaknlardaki
Yarmburgaz'da paleolitik aa uzanan bir yerleimin bulgulardr. Burada eitli
maaralar var; yeralt sularnn kalkerli topra oymasndan olumu. Karanlk ve
amurlu olduklar iin gezmesi g; ama bir tanesi daha yksekte kald iin tekiler
gibi amurlu deil. Sarktl koridorlar boyunca eitli hcreler grlyor. Ayrca byk
bir oda gibi oyulmu ve hayli yksek bir blm var.
stanbul'a hayli uzak olmakla birlikte, maara sz almken deinebileceimiz
benzer bir yer de atalca'da, nceiz maaralar, Kapadokya'dakilere benzeyen, ama
onlar kadar byk olmayan bu maaralar, herhalde Hristiyan dneminde yaplm
hcreler, merdivenler,
koridorlarla, son derece ilgin. HALKALI
Halkal en eski zamanlardan beri stanbul'un nemli bir su kayna. Mazul Kemer,
Karakemer ve Turunluk Kemeri Roma andan kalm, Osmanl dneminde de onarm
grerek kullanlm suyollar. Bunlarn tad suyun kentteki Valens Kemeri'ne
verildii anlalyor. Osmanllar da eitli kemerler, suyollar yapm. Fatih ve
Sadrazam Mahmud Paa'nn, II. Bayezid'in, Kanuni ile Kprl Mehmed Paa'nn, daha
birok paann su yollar var. Hl ayakta duran Osmanl kemerleri arasnda, Sinan'n
yapt, Atalan'ndaki Avasky Kemeri, Kumrulu Kemer, Hekimolu Ali Paa'nn
yaptrd kemer saylabilir. Atalan'nda, Beylik suyolunun kubbeleri, binalar da
durmaktadr. Bu gibi yaplar durduu halde Halkal su sistemi artk almyor.
DAVUTPAA
Atalan'ndan batya doru giderek Davutpaa'ya gelebiliriz. Buras eskiden de Edirne
yolu stndeydi; onun iin de sefere kan ordunun toplanma yeri olmutu. Bu sefer
trenleri iin burada bir saray kompleksi yaplmt. Kasrlar Kanuni Sleyman
zamannda balam ve eitli padiahlar yeni binalar eklemiti. Bugn bunlardan yalnz
bir tanesinin kalnts duruyor.

II. Mahmut Yenierileri ortadan kaldrdktan sonra yeni ordu iin bir de bu kasrn
kuzeyine bir kla yaptrd. Mimar Krikor Balyan'd. Bu yzyl banda binann terk
edilmi ve yar ykk durumdayken Balkan Sava gmenlerini barndrdn, Dnya
Sava srasnda askeri hastaneye dntn reniyoruz. Bina sonradan bir daha
onarld ve halen de kla olarak kullanlyor.
Klann alt tarafnda, 1644 tarihli, zamannda namazgah olarak yaplm olabilecek
Haseki Sultan Meydan emesi var.
Gene bu yaknlardaki Rami Klas ise eski ilevini srdrmyor. inde pazar
kuruluyor. Dalan zamannda, Zindankap evresindeki ykmda eski Pandelli'nin binas da
ortadan kalknca, buraya gelip tanmlar. ehrin birok yerinde oturanlara gre
buras hayli sapa bir yer olsa da Pandeli iin ara sra gelmeye deer. Kla ise gnden
gne kyor.
BYK EKMECE
Byk ekmece'de tarihi eserler oalr ve bunlarn banda Sinan'n gl zerinde
yapt, olaanst bir estetie sahip kpr gelir. Drt hrg, kprden geii
zorlatryor olabilir, ama grnn ok gzelletiriyor. Bu drt hrg ayrca, says
simetrik olmayan daha
kk 28 kemer stne oturuyor.
Sinan'n burada baka eserleri de var: rnein Byk ekmece Han. Ak avlusu
olmayan, st atyla rtl bir handr bu. Karsnda gene Sinan'n yapt kk ve
sevimli Sokollu Mehmet Paa Mescidi vardr. Minaresinin orijinal biimi ok ilgin
olmalyd.
Ayrca gzel emeler vardr burada: Kpr'ye yakn ve Sokollu Mescidi 'nin yannda,
Sinan elinden kma kanatl eme bunlarn en gzelidir. Ayrca Sleyman Aa
emesi, Zeynep Dudu emesi, iki yz yalakl meydan emesi ve Sultan Hamit'in
yaptrd Havuzlu eme vardr.
BELGRAD ORMANI VE BENTLER
Kuzeyden, Karadeniz stnden, ya getiren bereketli rzgrlar eser. stanbul'un
kuzeyinde ve Trakya'nn dousunda, deniz kys boyunca uzanan Istranca Dalar
alalr ve Belgrad Orman dediimiz blge haline gelir. Ortalama ykseklik 150 metreyi
bulmaz burada; en yksek nokta (Kartaltepe) ancak 230 metredir. Ormanlk alan,
zamanla, yarya yakn azalmtr (12.000 hektardan 5.000 hektara). Bitki rts zengin
eitli, aalan genellikle
yayvan yaprakldr. Yabani hayvan vardr, ama azalmaktadr. Havas stanbul'a gre
her
zaman serindir. Ya hem stanbul'a byle gzel bir orman kazandrm, hem de
buray ehrin su deposu haline getirmitir. Buradan ehre su getirmek iin ilk
dzenlemeleri
Romallar yapt. Bizans ve Osmanl dnemlerinde de olanlar takviye edilirken yenileri
eklendi. Kanuni Sleyman Srbistan seferinden dnerken birlikte getirdii Srplardan

bir ksmn bu orman iinde iskn etti. O srada kurulan Belgrad (ya da Belgradck)
ky ormana adn verdi. Kanuni burada toprak kullanma hakk verdii Srplarn bunun
karlnda suyollarna bakmasn talep ediyordu. Daha 1575'te bir koruma ihtiyac
grlm ve su nazr emrinde orman, bentleri, suyollarn gzetecek zel bir rgt
kurulmutu.
Sel rejiminde birok dere Karadeniz'e akar. Gney tarafnda kalan dereler ise orman
iinde belirli havzalarda toplanr. Bentler buralarda yaplmtr. Doudan batya doru
gidersek ilkin
Valide Bendi, II. Mahmut Bendi (Yenibent) ve Topuzlu Bent'i
n oluturduu grubu grrz. Karanlk Bent, Byk Bent ve Kirazl Bent ortadadr.
Batda ise Ayvat Bendi bulunur.
Bizans zamannda da, bu havzalarda toplanan sularn daha gneyde, kulesinden tr
Pyrgos diye adlandrlan yerdeki havuza (III. Osman zamannda onarlan ba havuz)
topland anlalmaktadr. Burada Osmanl dneminde de kemerler yaplm ve adlar
bileerek Kemerburgaz olmutur.
Btn bu alan iinde bazlar olduka uzun ve grkemli, hepsi de hl ok gzel su
kemerleri vardr. Bizans'tan kalanlar (rnein ustinianos'un byk kemeri) Osmanl
dneminde onarlmtr. Bunlarn arasnda Mavlova en gzellerinden biridir.
Cebeciky'de Balkl Kemer ve havuzu, Kemerburgaz'da dik bir dirsek yapan
Erikemer, Uzunkemer, Gzelcekemer hepsi grlmeye deer yaplardr. Bu sularn
byk blm Hac Osman Bayr ve sonra da Maslak zerinden kente gelir. Bu, yirmi
kilometreden fazla bir uzaklk demektir. Ancak stanbul'un son yirmi, otuz yllk
bymesi, yzyllardr stanbul'u besleyen Bentler'in su kapasitesini "devede kulak"
denecek kadar azaltmtr.
Belgrad Orman gnmzde stanbul'un balca piknik alanlarndan biri. Bu kitlesel
kullanm kirlenme ve yangn tehlikelerine de yol at iin denetimin artmas da gerekli
olmutur.
Bunun iin belirli yerlerde
piknik alanlar dzenlenmi ve zellikle "jogging" modasnn kmasndan sonra kou
yapmak iin buraya gelenlere egzersiz istasyonlar olan bir parkur almtr.
Yakn tarihte Belgrad Orman nemli bir siyasi akmn balad yerdir. 1865'te
aralarnda
Namk Kemal ve Ayetullah Efendi de bulunan alt kii (brleri Reat, Mehmet Ali,
Nuri bundan ay sonra koleradan len Refik) piknik havasnda toplanarak, sonradan
Yeni Osmanllar adn alan ttifak Hamiyet Cemiyeti'ni kurdular. Bir sre sonra
Mustafa Fazl Paa, Ziya Paa, Ebzziya Tevfk ve Ali Suavi gibi bakalar da
Cemiyet'e katld. Belgrad Orman toplantsna, Ayetullah Efendi, Carbonari rgtnn
ve "Lehistan Tekilt Hafiyesi"nin tzklerini getirmiti.

KARADENZ KIYISI
Belgrad Orman Karadeniz kysna be, alt kilometre kadar yaklar. Bundan
sonrasnda ykseklik azalr ve kyya gelindiinde zaman zaman kesintiye urayan geni
kumsallarla karlarz. Bunlarn en byklerinden olan Kilyos, uzaklna ramen,
ehrin en popler plajlarndan
biridir. Poplerdir ama, btn Karadeniz kumsallarnda olduu gibi burada da dalga
eksik olmaz ve gerek anlamda yzmeyi imknszlatrr. Ayrca, ekilen dalga kumu da
geri gtrd iin, her yl, denize alk olmayan birileri panie kaplp boulur
buralarda.
Daha batya doru GmdereKsrkaya vardr, buralardan itibaren, Terkos glne
kadar, yllardan beri linyit ocaklar almaktadr. Burada bu linyitin bulunmas stanbul
iin nimet deil, felket olmutur. Kmr karmak iin doa berbat edilmi, kylar
kirletilmitir; kan kmr ok dk nitelikli (az kalori, yksek kkrt vb.) olduu iin,
bunun yaklmasyla stanbul'un havas kirletilmektedir.
stanbul'un musluktan akan suyuna adn veren Terkos Gl de imdi perian bir
durumda. Geen yzylsonunda buras ana su kayna olarak, bir Fransz irketi
tarafndan ehre balanmt. imdi madenler, kuzeyden yaylma eilimi gsteren
kumullar ve kuraklk Terkos'u iyiden iyiye kuruttu.
Daha batya doru eski ad Podima olan Yalky ve Kastro deresi
gibi gzel noktalarla,
stanbul'un kuzey ularndaki ve Karadeniz kysndaki uzantlarn sonuna geliyoruz.
YALOVA
stanbul'da saa sola doru izlediimiz eitli gzerghlarla hi ilgisi olmayan bir yer,
Yalova. Ama resmen stanbul'un iinde. Bu "resmi"lik bizi hi ilgilendirmeyebilirdi,
ardnda "fiili" bir ey olmasayd.
Trkiye'de, daha dorusu stanbul'da, memleket gezme deti grece yeni balamtr.
Baladktan sonra da, gezilebilir yerler yelpazesi, belirli evrelerle genilemitir.
Cumhuriyet'in kurulu ylllarnda bu yelpaze hayli dard. stanbullu iin gezip tozmak,
elenmek zere gidilecek yer, Bursa ya da Yalova gibi, yakn yerlerdi. Bursa'da elik
Palas'a, Yalova'da Termal'e gidilir, iki yerde de kaplcada ykandrd. Gezme tozma,
ama aynzamanda "shhat"!
te yandan, brokrat gelenekli toplumumuzda, devlet memurlarnn ki zaten gezip
tozmann hem maddi imkn, hem mnevi ve entelektel ufku, yalnz onlarda vard il
snrlar dna kmak iin mirlerinden, kurumlarndan resmen izin almalarn
gerektiren bir yasa yaplmt. Bu kstlamaya kar bir de ferahlama ile denge
salamak zere, Yalova ky stanbul iline baland Bursa'y stanbul'un bir ilesi
haline getirmekse mmkn olmad.
O gn bu gndr Yalova'nn bu durumu devam ediyor. Ayrca stanbul'un sebzemeyve

bahesi olmak gibi bir zellii de var, ama ona baklrsa Trkiye'nin her yerinden rn
akyor stanbul'a.
marck'ta, Armutlu'da sayfiye ehirleri kurulur, Trakya'da yazlklar Ereli'ye doru
kesintisiz bir duvar halinde ky boyunca koarken, vapurla birka saatte varlan Yalova
da bu furyadan payna deni ald.
stanbulla Yalova arasnda organik ba kurmakta benim de znel bir katkm var.
Kadky'de, ar iinde, F adnda mtevaz bir meyhane vard. Kadirinas Reat Ekr
em bu kurumu ansiklopedisine almtr. yle anlatr: "... 1968'de Ktib Atacan
tarafndan ayn isimle ve ikili ikinci snf lokanta olarak ald. Bilhassa Ouz adnda
mteri hal ve hatr bilir bir barmenin himmetiyle ilk zamanlardan daha ok rabet
gren bir yer oldu... Ktib Atacan Heminli'dir... Karpi'in garsonlarndan biri olmutu..
Barmen Ouz 1969'da ayrlm, bir pasaj iinde kendi adna bir lokanta am, yerine
Heminli Talib gelmitir."
Evet, Ktib Atacan, yanlmyorsam 1980'lerin banda F'y devredip Yalova'da
Atacan adnda bir lokanta at. Bu hl alyor mu, bilmiyorum, ama bana gre bu da
bir organik iliki.
Ktib, Ouz, sonradan ikisinde de alan Dursun, biz eski Kadkyller iin gzel
isimler. Yalova'ya yola ktk, ama fazla duramadan Kadky'e dndk. Son bir anyla
bitireyim bu blm. F'da veya Ouz'da biz otururken, gecede birka sefer kap
alr, bir adam ieri hzla dalard. Sa eli kalkk, ayakta duranlar arasndan tell
tell bara yaklard. Barmen de
zaten onu grm ve bir tek sek doldurmu olurdu. Adam tezgha varnca uzatlan
kadehi kapp iki yudumda diker, ayn azim ve kararllkla kar giderdi.
Kadky ars'nda kk imaltla uraan ve geceleri de alan bir adamd bu. Bir iki
saatte bir raks geliyor, kp evrede bildii birka yeri bu ekilde turluyor, dnp
iine devam ediyordu. Hesab da ertesi gn, gndz derdi.
Gelince garsonlar "Ekspres geldi," der, gereini yaparlard.
KAYNAKLAR Ansiklopediler:
stanbul Ansiklopedisi (ed. Reat E
krem Kou).
Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi (Tarih Vakf ve Kltr Bakanl).
slam Ansiklopedisi.
Yurt Ansiklopedisi.
Adil, Fikret. Avare Genclik/Gardenbar Geceleri. letiim Yaynlar, stanbul, 1990.
Asmal Mescit. stanbul, 1933.

Ali Rza Bey (Balkhane Mdr). Bir Zamanlar stanbul. Tercman, stanbul.
Antonowicz
Bauer, Lucyna. Polonezky. stanbul Kitapl, 1990.
Aslanapa, Oktay. Osmanl Devri Mimarisi. nklap Kitabevi, stanbul, 1986.
Ayverdi, Ekrem Hakk. Fatih Devri Sonlarnda stanbul Mahalleleri, ehrin iskn ve
Nfusu.
Ankara, 1958.
Ayverdi, Samiha. Boazicinde Tarih. stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul, 1966.
Barta, rcn. stanbul emeleri. Kltr Bakanl Tantm Yaynlar: 39, 46, 54, s
tanbul, 1991,' 1993.
Belgrad Ormanlar. Baheky Orman letme Mdrl, stanbul.
Beyatl, Yahya Kemal. Aziz stanbul. stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul, 1974.
Braudel, Fernand. The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of
Philip II. Fontana/Collins, 1972. Cell, Musahipzade. Eski
stanbul Yaay. letiim Yaynlar, stanbul, 1992.
Cezar, Mustafa. XIX. Yzyl Beyolusu. Akbank, stanbul, 1991.
een, Kzm. skdar Sular. stanbul, 1991.
elik, Zeynep. The Remaking of stanbul. University of California Press, Berke
ley, 1993.
De Amicis, Edmondo. stanbul (1874). Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981.
Deleon, Jak. Eski stanbul'un (Yaayan) Tad. Cep Kitaplar, stanbul, 1988.
Beyolu'nda
Beyaz Ruslar. stanbul Ktphanesi, stanbul, 1990.
Dervi Mustafa Efendi. 1782 Yl Yangnlar. (Hazrlayan: Hsameddin Aksu), letiim
Yaynlar. stanbul, 1994.
Dethier, P. A. Boazii ve stanbul. Eren, stanbul, 1993.
Dkmeci, Vedia ve Hale rac. Beyolu. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu
Ya
ynlar, stanbul, 1990.
Duben, Alan, ve C

em Behar. stanbul Households. Cambridge V. P., Cambridge, 1991.

Duhani, Said N. Beyolu'nun Ad Pera ken. stanbul Ktphanesi, stanbul, 1990.
Eski nsanlar, Eski Evler. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1982.
Dumesnil, Vera. gal stanbul'u. stanbul Kitapl, 1993.
Edmonds, Arna G. The Union Church of stanbul: A History. stanbul, 1986.
Ekdal, Mfid. Bir Fenerbahe Vard. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul,
1987.
Eldem, Sedat Hakk. Boazii Anlar, Alarko, stanbul, 1979.
stanbul Anlar. Alarko, stanbul, 1979.
Eminn Camileri. Trk Diyanet Vakf Eminn ubesi. stanbul, 1987.
Erdenen, Orhan. Boazii Sahilhaneleri. 4 Cilt, stanbul, 1993
1994
Ergin, Osman Nuri. Trk Belediyecilik ve ehircilik Tarihi stne Semeler. stan
bul
Bykehir Belediyesi, stanbul, 1987.
Evin, ffet. Eski Boazii nsanlar. stanbul Ktphanesi, stanbul, 1992.
Yaadm Boazii. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul.
Eyice, Semavi, Metin Szen, Murat Belge. stanbul. Kltr Bakanl Yaynlar, 1993.
Fatih Camileri ve Dier Tarihi Eserler. Trkiye Diyanet Vakf Fatih ubesi, Ankara.
Gilles, Pierre. The Antiquities of istanbul. Halica Press, New York, 1988.
Giz, Adnan. Bir Zamanlar Kadky. stanbul, 1988.
Goltz, Thomas (ed.). stanbul. Apa
Publications, Singapore, 1988.
Gkmen, Mustafa. Eski stanbul Sinemalar. stanbul Kitapl Y'aynlar, stanbul,
1991.
Glersoy, elik. Beyolu'nda Gezerken. stanbul Ktphanesi Yaynlar, stanbul, 1990.
amlca'dan Baklar. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1982.

Gksu'ya At. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1987.

Hdivler ve ubuklu Kasr. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1985.
stanbul Estetii. stanbul, 1983.
Kapal ar'nn Roman. stanbul Kitapl, stanb
ul, 1979.
Gleryz, Naim. stanbul Sinagoglar. stanbul, 1992.
Gnay, Reha. Sinan'n stanbul'u. stanbul Byk ehir Belediyesi, stanbul, 1987.
Hamsin, Knut, H.C. Andersen. stanbul'da ki skandinav Seyyah. Yap Kredi Yaynlar,
stanbul, 1993.
nciciyan, P. G. 18. Asrda stanbul. stanbul Fetih Cemiyeti, stanbul, 1976.
rez, Feryal, ve Hsamettin Aksu. Boazii Sefarethaneleri. Yap Kredi Yaynlar,
1992.
Kaptan, zdemir. Beyolu, Ksa Gemii, Argosu. letiim Yaynlar, stanbul,1989.
Kayra, Cahit.
stanbul'un Yoku ve Merdivenleri. stanbul Bykehir Belediyesi Ya
ynlar, stanbul, 1991.
Kayra Cahit ve E. yepazar. Kadky, Vaniky, engelky. stanbul, 1993
Kazgan, Haydar. Galata Bankerleri. Trk Ekonomi Bankas, stanbul.
Kou, Reat Ekrem. Os
man Gazi'den Atatrk'e. Cumhuriyet Gazetesi Eki, 1954.
Trk stanbul. Cumhuriyet Gazetesi Eki, 1953.
Konyal, brahim Hakk. Abideleri ve Kitabeleriyle skdar Tarihi. Trkiye Yeilay
Cemiyeti Yaynlar, stanbul, 1976.
Kmrcyan, Eremya elebi, stanbul Tarihi: XVII. Asrda stanbul. Eren, stanbul,
1988.
Lokmanolu, Hayreddin, Rakm Ziyaolu, Emin Erer. Tourist's Guide to istanbul. s
tanbul, 1963.
Montran, Robert. XVI. ve XVII. Yzyllarda stanbul'da Gnlk Hayat. Eren, stanbul,

1991.
XVII. Yzyln kinci Yarsnda stanbul. V Yaynlar, Ankara, 1986.
Meyer
Schlichtmann, C. Prusya Elilii'nden Doan Apartmanna. stanbul Kitapl, s
tanbul, 1992.
Mintzuri, Hagop. stanbul Anlar, 1897
1940. Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1993.
MllerWiener, Wolfgang. Bildlexicon Zur Topographie istanbul. Verlag Ernst
Wasmuth, Tbingen, 1977.
Neyzi, Ali. Hseyin Paa kmaz, No: 4. Karacan Yaynlar, stanbul, 1983.
Neyzi, Nezih. Kzltoprak Anlar. letiim Yaynlar, stanbul, 1993.
Nirven, Saadi Nazm. stanbul'da Fatih Sultan Mehmed Devri Trk Su Medeniyeti. s
tanbul, 1953.
Okday, efik. Bykbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paa. stanbul, 1986.
Osmanllar ve Hollandallar. stanbul, 1990.
zbay, Ercmend Melih. stanbul Arkeologyasndan Serpintiler.
Labris, stanbul, 1991.
Pardoe (Miss). TheBeautiesoftheBosphorus. Londra, 1850
Refik, Ahmet. Trk Mimarlar. Sander Yaynlar, stanbul, 1977.
Onuncu Asr
Hicri'de stanbul Hayat. Enderun Kitabevi, stanbul, 1988.
Onbirinci Asr
Hicri'de stanbul Hayat. Enderun Kitabevi, stanbul, 1988.
Onikinci Asr
Hicri'de stanbul Hayat. Enderun Kitabevi, stanbul, 1988.
Onnc Asr
Hicri'de stanbul Hayat. Enderun Kitabevi, stanbul, 1988.
Schiele, Renati, ve Wolfgang Mller
Wiener. 19. Yzylda stanbul Hayat. stanbul, 1988.
Scognamillo, Giovanni. Bir Levantenin Beyolu Anlar. Metis Yaynlar, stanbul, 1989.
Sperco, Willy. Yzyln Banda stanbul. stanbul Ktphanesi, stanbul, 1989.
SummerBoyd, Hilary ve John Freely. Strolling Through istanbul. KPI, Londra ve New
York, 1987.
ahabeddin, Cenab. stanbul'da Bir Ramazan. letiim Yaynlar, stanbul, 1994.

ehsuvarolu, Haluk. Boazii'ne Dair. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul,

1986.
Asrlar Boyunca stanbul. Cumhuriyet Gazetesi Eki.
Tevfik,
Mehmet. stanbul'da Bir Sene. letiim Yaynlar, stanbul, 1991.
Toros, Taha. Gemite Trkiye
Polonya likileri. stanbul, 1983.
Vada, A. Cabir. Boazii Konuuyor. stanbul.
Yazc, Yksel. Btn Ynleriyle Boazii'ndeki Cennet: Saryer. Form Yaynlar, s
tanbul, 1993.
Yerasimos, Stefanos. Konstantiniye ve Ayasofya Efsaneleri. letiim Yaynlar,
stanbul, 1993.
Visite Privee. stanbul, Editions du Chene, Paris, 1991.
Yesari, Afif. stanbul Hatras. Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu, stanbul, 1987.
Yldrm, Selahattin (ed). The Historical and Cultural Heritage of istanbul.
Metropolitan Municipality of Greater stanbul, stanbul.
DZN
Abbas Halim Paa Kona 333
Abbas Hilmi Paa 284
Abdal Yakup Dede Tekkesi 127
Abdi Suba Camii 139
Abdi elebi Camii 131 Abdlaziz 65, 70, 82, 113, 144, 238, 263, 265, 290, 292, 293
Abdlhamit I 28; klliyesi 81; trbesi 81
Abdlhamit II 65, 206, 263, 273, 276, 293; emesi 250
Abdullah Cevdet 88
Abdullah Aa Yals 291
Abdlmecit 6, 48, 186, 187, 217, 25
0, 254, 260, 261, 265, 282, 287, 337; kk 36; trbesi 171
Abdlmecit Efendi Kasr 312
Abdlvedud Camii 191 Abdurrahman Sami Trbesi 29 Abidei Hrriyet 252

Abraham Paa 238, 278

Abud Efendi 102; yals 289
Acem Ali 170
Acemolu Hamam 107
Ac Musluk Hamam 86
Ak Hava Tiyatrosu 254
Adalar 329335 Adam Mickiewicz 243, 336
Adamopulo Han 225
Adile Sultan 138, 196, 312; saray 256, 290,312
Adilah Kadn Camii 60
Adliye Saray 25, 63
Aetios Sarnc 175
Afganiler Tekkesi 305
Afif Paa Yals 27
4 Afife Hatun Tekkesi 193
Afrika Han 239
Aa Hamam 131
Aalar Camii 36
Ava 339
Ahrkap 43
Ahrkap Meydan 30
Ahi elebi Camii 92
Ahi dervileri 324
Ahmed ki 158
Ahnediye Klliyesi 302
Ahmet 121,22, 37 Ahmet II 113
Ahmet III 36, 79; emesi 33, 29
8
Ahmet Mithat Efendi Yals 282

Ahmet Muhtar Paa 321

Ahmet Paa 56
Ahmet Rasim Paa Yals 285
Ahmet Ratib Paa 313
Ahmet emsettin Efendi emesi 274
Ahmet Vefik Paa 268 ahap ev 3, 110, 154
Akaretler 255 Akbaba suyu 336
Akbyk 30
Akbyk Mescidi 30
A
kda, Mustafa 118
Akdeniz Heykeli 252
Aknt Burnu 267
akntlar 260
Akropolis 13, 35 Aksaray 123
Alay Kk 34
Aleksandros 18
Alemda 315
Alemdar Mustafa Paa 36
Ali Emin Efendi 182, Ali Fakih Mescidi 130
Ali Paa Camii 128
Ali Rza Paa Yals 275
Ali Talat Bey 263
Ali ve Fuat Paa konaklar 70
Ali Paa Camii 70
Alibeyky 250 Alman Hastanesi 257 Alman Evangelik Kilisesi 243
Alman Konsolosluu 241; elilik yazl 276
Alman Lisesi 227
Alman emesi 24
Altunizade 311 Altunizade Camii 312
Altunizade smail
Zht Paa 311

Amcazade Hseyin Paa 179

Amcazade Klliyesi 179
Amcazade Yals 286
Amerikan Konsolosluu 235
Amerikan Kz Koleji 311
Anadolu Han 238 Anadolu Feneri 280 Anadolu Kulb 334
Anadoluhisar 287
Anadolukava 281
Analipsis Kilisesi (Samatya) 13
2, (Bakrky) 206
Anarad Hutyun Ermeni Katolik Kilisesi 132
Anastasios 45 Andronikos Komnenos 25
Anemas Zindan 149
Anikia uliana Saray 151
Ankaravi Mehmet Efendi Medresesi 108 Anna Doukaina 173 Anthemius 15 Antigoni
Oteli 332
Antik a 279
Apoyevmatini 234
Arakiyeci brahim Aa Camii 55
Arap Camii 214 Argonotlar 259, 276, 280, 281
Arif Paa Kona 65
Arif Bey Yals 293
Arkadios Stunu 126 Arkeoloji Mzesi 24, 34, 44 Arnavutky 267 Arseven, Cell
Esad 318
Arz Odas 36
Asm Paa Kona 64
Askeri Mze 34, 254
Aslanl Yal 268
Asmalmescit 233
Aspar Sarnc 128, 170
Assisili Aziz Francis 107
Asya'nn tatl sular 287

k Paa 158
k Paa Camii 158
kpaazade 158
Air Efendi Ktphanesi 82
Aiyan Mzesi 269
Akenaz Sinagogu 221; Or Hode 221; Tofre Beg
adin 223
At Meydan 25
Ataky 206
Atf Efendi Ktphanesi 110
Atik Ali Paa 175, 176
Atik Ali Paa Camii 66
Atik Mustafa Paa Camii 148
Atik Sinan 166,177 Atik Valide Camii ve Klliyesi 303
Atlas Sinemas 237
Augusteion Meydan 63
Avrupa Pasaj 236
Avrupa'
nn tatl sular 250
Avusturya Lisesi 223
Avusturya Elilii 275
Aya Andrea apeli 218
Aya lya Kilisesi 218
Aya rini 33
Aya Nikola Kilisesi (Bykada) 334, (Cibali) 137, (Heybeliada) 333, (Karaky) 219,
(Samatya)
132, (Topkap) 56
Aya Triyada Kilisesi Bkz. Ayia Trias
Aya Yorgi Kilisesi (Edirnekap) 57, (Samatya) 131, (Patrikhane) 140, (Fener) 143,
(Bakr
ky)

206, (Yeniky) 274, (Tarabya) 276, (engelky) 291, (Yeldeirmeni) 318, (Bur
gaz, Heybeliada) 332, (Bykada) 334
Aya Yorgi Manastr 332
Aya Yorgi
Potira Kilisesi 172
Ayas Paa ak trbesi 196
Ayasofya 13, 15, 17, 18, 19, 22, 23 Ayasofya Efsanesi 166
Ayasofya Pansiyonlar 29
Ayastefanos 207 Ayazma Camii 300 Aydos 340 Ayia Eufemia Kilisesi 319 Ayin Kiryaki
Kilisesi 48 Ayia Maria Kilisesi 28 Ayia Par
askevi Ayazmas (Erikap) 60, (Hasky) 249
Ayia Paraskevi Kilisesi (Kazleme) 202, (Bykdere) 279, (Beykoz) 282
Ayia Tekla Kilisesi 148 Ayia Teodosia Kilisesi bkz. Gl Camii Ayia Trias Kilisesi
(Taksim) 240, (Bahariye) 321; Rum Katolik (Galatasaray) 236, (Kuzguncuk) 294
Ayia Trias Manastr 333
Ayia Zoni Ayazmas 61
Ayii Apostolii 254 Ayii Karpos ke Papylos Martirion'u 132
Ayii Konstantinos ke Eleni Kilisesi (Samatya) 132, (Tarlaba) 243
Ayios Andonios Ayazmas 147
Ayios Andreas en Krisei Kilisesi 129
Ayios Dimitrios Kilisesi (Edirnekap) 57, (Kurtulu) 254, (Kurueme) 266, (Bykada)
335
Ayios Fokas Kilisesi 265 Ayios Haralambos Kilisesi 254 Ayios oannis Kilisesi
(Samatya) 133, (Balat) 144, (aramba) 172, (Karaky) 219, (Kala
m)
321, (Burgaz) 332 Ayios Konstantinos Kilisesi 284 Ayios Minas Kilisesi 132 Ayios
Nikolaos Kilisesi Bkz. Aya Nikola Ayios Panteleymon (Karaky) 218, (Kuzguncuk) 294
Ayios Stefanos Kilisesi 207 Ayios Strati Kilisesi 146
Ayios Teodoros Kilisesi (Yenikap)
50, (Bykada) 335 Ayios Terapon Kilisesi 34 Ayios Yeoryios bkz. Aya Yorgi
Aynalkavak Kasr 248
Ayrlk emesi 308
Ayvansaray 147, 150
Azapkap212
Azaryan Kk 335
Azaryanlar 278 Aziz Mahmut Hdai 314; camii ve klliyesi 302 Aziz Pietro ve Paoli
Kilisesi 223 Bab

 Hmayun 33
Babi Ali 82 Baba Haydar Mescidi 192 Baba Cafer Kulesi 43, 92 Babinger 168
Babssaade 35
Babsselam 35 Badat Caddesi 323
adat ve Revan Kkleri 36
Balarba 311
Baha Bey Yals 293
Bahariye 321 Bahriye Nezareti 245 Bahriye
li Sedat Bey Yals 287
Bakrky 205
Bakrky Ruh ve Sinir Hastalklar Hastanesi 206
Bala Klliyesi 55 Balat Yahudi Hastanesi 147 Balat 145
Balk Pazar 93, 237
Balkl Ayazmas 53
Balkl Rum Hastanesi 203
Bali Paa Camii 185
Balkapan95
Baltaliman 2
70
Baltaolu Sleyman Paa 270
Balyanlar 70, 186, 257, 261, 291; Kirkor 311, 341; Nikoos 255, 263, 265, 287; Sarkis
123, 266,
293; ev 265
Bamyaclar 34
Bankalar Caddesi 222 Barbaros Hayreddin 154; trbesi 261 Barborini 70, 234
Barkan, mer Ltf 113
Barn
athan Apartman 225
Baron Hbsch Yals 278
Barry, Sir Charles 236 Barton, Edward 332
Basn Mzesi 65

Ba, Hseyin 21
Badefterdar skender elebi 208
Bakadn emesi 301
Bakadn Camii 301
bakent 39, 41, 89; Cumhuriyet 6; Osmanl 4, 89; Tanzimat 5; Ro
ma 1 Bayezid I 23, 269, 287, 324 Bayezid II 27, 66, 68, 145, 159, 257, 284 Bayezid
Camii 68
Bayezid Hamam 71
Bayezid Klliyesi 68 Bayezid Medresesi 71
Bayram Paa Klliyesi 126
Bazilika Sarnc 13
Bebek 268 Bebek Camii 268 Bekri Mustafa 93
Bektai Dergh 336
Belika Konsolosluu 240, 257
Belediye Saray 151
Belediye binas 234
Belgrad Kaps 52, 130
Belgrad Orman 60, 279, 342
Belisarios 25 Belv Oteli 321 Bentler 342 Bereketzade Camii ve Medresesi 215
Bereketzade emesi 225
Be eme 327
Beikizade T
ekkesi 128
Beikta 261
Beir Aa 86
Beir Aa Camii 86
Beth Yaakov Sinagogu 333 Beyaz Ruslar 233
Beyazcyan Yals 275

Beyazt 67
Beyazt Kulesi 70
Beyazt Meydan 68
Beykoz 282 Beylerbeyi 293
Beylerbeyi Saray 293
Beyolu 226
Beyolu Hastanesi 224
Bezmilem Camii 208 Bezmilem Valide Sultan 88, 188
Binbirdirek Sarnc 63
bit pazar 302
Bizans 2, 23, 25, 89, 95, 107, 147, 211, 213, 260, 269, 273, 327, 329, 342
Bizans saray 29, 30
Blaherna Saray 58, 147, 149
Blaherna Ayazmas 147
Bodrum Camii bkz. Mirelaion Kilisesi Bodrum Camii 314
Boaz Kprs (Fatih) 269
Birinci 266Boaz balklar 283
Boazii 1,259
295
Boazii niversitesi 268
Bodan Saray 174
Bomonti 253 Borsa 81
Bostanc 326
Bostanc Camii 326
Botanik Bahesi 117 Botter 322; Ham 227
Boyack
y 271
Bozdoan Kemeri 151
Bristol Oteli 236
Britanya Elilii 236

Bukoleon Saray 44
Bulgar Hastanesi 252 Bulgar Kilisesi 143
Bulgar Kilisesi Eksarhl 253
Bulgarlar 144, 198,221,319 Bulgur Palas 126 Bulwer, Henry 335 Burgaz 329, 332
Burmal Stun 24
Bur
mal Mescit 107
Blbl Tevfk Paa kona 88
Blblderesi 306 Bykada 329, 333 Bykdere 278 Byk ekmece 340, 341
Byk ekmece Han 342
Byk Londra Oteli 236 Byk Postane 81
Byk Reit Paa 69
Byk Saray 149, 151
Byk Valide Han 96, 99
Byk Yeni Han 99 Byzas 1, 13,39, 130,273,317 Caddebostan 324
Cafer Aa 28
Cafer Paa Klliyesi 196
Caalolu 88
Caalolu Hamam 86
Caalolu Sinan Paa 85
Cankurtaran 30 Cannonica 241 Cansever, Edip 322 Casa d'Italia 236 Cebe Ali 135
Cellat Mezarl 199
Cem 23 Ce
mal Paa 324
Cemil Molla Kk 294
Ceneviz Kalesi bkz. Yoros Kalesi Ceneviz Kulesi 225
Cenevizler 82; surlar 212; duvarlar 214
Cennet Bahesi 256 Cercle d'Orient 238, 324
Cerrah Mehmet Paa 125
Cerrahi Tekkesi 175
Cerrahpaa 124
Cerrahpaa Camii 124
Ceva
d Paa Trbesi 178
Cevahir Bedesteni 102
Cevri Kalfa lkokulu 63

Cevri Usta Camii 308

Cezayirli Hasan Paa lkokulu 245
Cezayirliyan, Mgrd 275
Cezeri Kasm Paa Camii 88, 194
Chenier, Andre 223
Cibali 135; Kaps 137
Cibali Sigara Fabrikas 137
Cihangir Camii 256
Cinci Meydan 48
Cingria 322
Con Paa Kk 335
Constantinus 1, 2, 23, 33, 39,41, 66 Cumhuriyet gazetesi 84
akmaklar Camii 99
amlca 312
amlca Kz Lisesi 313
ana Sinagogu 146 andarhlar 96, 158, 179
ardakl Hamam 45
arpan Kayalar 28
0
aramba 163, 169
ar Camii 205
arlar 89
104
atal eme 326
atladkap 44
avuolu Kk 335
eeyan Han 217
emberlita 66
emberlita Hamam 66
engelky 291 erkezler Mahallesi 257 erkezo 221

emeler 32
ksaln 249
raan Saray 263
iek
Pasaj 237
iek Pazar 237
ifte Saraylar 85 iftehavuzlar 324 iller Yals 274
ingeneler 56, 135, 147, 305
iniler 172; znik 78, 95, 101, 113, 129, 149, 170, 196, 220, 304; Ktahya 219, 312;
Tekfur Saray
55, 59, 94, 146, 301 inili Cami 305 inili Hamam 154, 305
inili Kk 34
orlulu Ali Paa 186
orlulu Ali Paa Camii 248
orlulu Ali Paa Klliyesi 67
ubuklu 284
uhaclar Han 101
ukur Bostan 169, 170 ukur Han 95
rksulu (Mahmut Paa) Yals 310
Dadyanlar 275; Hovhannes Dadyan 205, 206,208 Dalan, Bedrettin 54, 137, 170, 193,
266,310,324
Dalg Ahmet Aa 109
Dalg Ahmet avu 78
dalyan 283, 323
Damat brahim Paa emesi 265
Damat Ferit Paa 271
Damat brahim Paa 24
Dandolo 18 Dandrialar 236 D'Aronco 98, 216, 225, 227, 253, 277, 309, 322
Darlaceze 252 darlhadis 107, 113
darifa 115
Davut Aa 35, 43, 67, 78, 124, 153, 172, 176, 185
Davut Aa Mescidi 192

Davut Paa Camii 127

Davutpaa 127, 341
Debreli smail Paa Yals 293
Decugis 323 Dede Efendi 30 Defterdar 193 Defterdar
Atf Efendi 110
Defterdar Ekmekizade Ahmed Paa Medresesi 109
deirmen 333
Demetrios Kanabu Kilisesi 147 Deniz Harp Okulu 332 Deniz Mzesi 217, 263 Deniz
Hastanesi 245 Derya Ali Baba Trbesi 202 Dethier 24, 41,45, 58, 257 Devati
Mustafa Efendi Tekkesi 306
dikili talar 24
Dil 335
Dinozade Abdin Paa Trbesi 168
Direkleraras 105
Divan Odas 37
Divanyolu 6364
Divan Edebiyat Mzesi 226
Doan Apartman 225
Doanclar 301
Dolmabahe 261 Dolmabahe Camii 255
Dolmabahe Saray 261
Donizetti Paa 234
Draman
Camii 174 Dragos 327 Dudullu315 Duhani 276 Dutch Chapel 229 Dlgerzade 181
Dyunu Umumiye 84 Ebu Zerar el
Gfari 148
Ebu Eyyb Ensari 60, 197
Ebubekir Paa Sbyan Mektebi 124
Ebussuud Efendi 119
Edip Efendi yals 290
Edirnekap 56

efsaneler 19, 20, 117, 130, 163, 202, 249,310,317

Erikap Maksemi 192
Erikap 60
Eirene 18 Eirene Kulesi 98 ekonomi 9092
Eli Han 66
Eldem, Sedat Hakk 153, 249, 255, 292
Elefterios Liman 50
Elekli Dede 54
Elmal Bendi 336
Emek Sinemas 238
Eminn 75, 77, belediyesi 64 Emir Buhari tekkeleri 135, 178 Emir Gne 271
Emirgn 271; koru 273 Enderunu Hmayun 36 English High School for Girls 232
Eremya elebi 51, 54 Eren Baba 325 Erenerol, Turgut ve Seluk 218, 219 Erenky
325 erguvan 273, 290
Ermeni edebiyat 2
0
Ermeni Esayan kz liseleri 240
Ermeni Katolik Manastr 243
Ermeni Patriklii 48, 50, 131
Ermeni Protestan Kilisesi 243 Ermeniler 48, 105, 131, 147, 198,278, 331
Erol Ta'n kahvesi 30
Esekap (sakap) Mescidi 128
Eski maret Camii bkz. Pantepoptes Ki
lisesi Eski Muharipler Dernei 257
Eski Saray 32, 71 Eskihisar 328
Esma Sultan Namazgah 48
Esma Sultan Yals 265
Etfal Hastanesi 253
Ethem Pertev Yals 286
Etz haHayim Sinagogu 265, 267 Eufemia Martirion'u 26 Evliya elebi 18, 54, 92, 93,
115, 130, 166, 168, 176, 197, 198, 201, 202, 248, 250, 283 Eyice, Semavi 68, 148
Eyp 191199
Eyp oyuncaklar 198
Eyp Sultan Camii 197

Fahrettin Kerim Villas 324

Faik ve Bekir Bey ifte yallar 275
Faros 44 Fatih 163169 Fatih Belediyesi 181 Fatih Bedesteni 215 Fatih Camii 163
Fatih Kanunnamesi 22 Fatih Sultan Mehmet bkz. Mehmet II Fatma Sultan 56
Fazl Bey Yals 291
Fen ve Edebiyat Faklteleri 72
Fenari sa Camii bkz. Konstantinos Lips
Fener Rum Lisesi 141 Fener 139 Fenerbahe 322
Feridun Bey Yals 2
84
Feriye Saraylar 263, 265
Ferruh Kethda Camii 146 Feshane 193
Fethi Ahmet Paa 294
Fetih Cemiveti 67 Fetva Emini Medresesi 186 Feyzullah Efendi 181:
Fndkl 255
Filadelfion 107
Fildam 205
Filoksenus Sarnc bkz. Binbirdirek
Firavun III. Tutmosis 24 F
iniz Aa 27
Finiz Aa Camii 26
Fitnat Hanm 72
Florence Nightingale 308 Florya 208 Forum Bovis 123 Forum Constantinus 66 Forum
Tauri 68 Foscolo 234 Fossati 19, 65, 84, 223, 228, 229 Fransz Elilii 230, 231, 277
Fransz Geidi 217
Frederici evi 320 Freely ve Sumner Boyd 17, 24, 124,' 169
Frej
apartman 222
Frescolar 233
Fuat Paa 70
Fuat Paa Camii 64
Gagavuzlar 219 Galata 77, 211,212 Galata Kprs 75, 145 Galata Kulesi 213, 224
Galata Mevlevihanesi 226 Galatasaray 237
Galatasaray Adas 267
Galatasaray Lisesi 237 Garibaldi 232 Garipe Ky 280 Gastria 128 Gazali 119
Gazanfer Aa 153; medresesi 153

Gazi Osman Paa Trbesi 168

gecekondu 8, 203, 204
Gedik Ahmet Paa 67, 159
Gedikpaa ars 67
gelecek perspektifi 10 Gennadios 157, 164, 173 Gevher Sultan 125
Glavaniler 236; apartmanlar 230
Gotlar Stunu 34 g 8, 203 Gkalp, Ziya 65 Gksu 287 Gzc Baba 32 Gztepe 324
Grand Hotel Kroecker 235 Gregorios 140 Gritti, 174, 225 Gureba Hastanesi 188 Gl
Camii 137 Glbahar Sultan 168 Glersoy, elik 29, 58, 222, 273, 284, 313
Glhane Park 34
Glnu Emetullah Sultan 299
Gmdere
Ksrkaya 343
Gmsu Palas 241
Grc Katolik Kilisesi 253 Gzel Sanatlar Mzesi 263
Gzelce Kasm Paa Camii 245
Gyllins 267 Gyropolis 280 Hacerl Esved 22, 46
Hac Ahmet Paa Trb
esi 301 Hac Bekir (ekerci) 81, 319
Hac Beir Aa Darlhadisi 192
Hac Hasan Mescidi 157
Hac lyas Camii 148
Hac Mehmet Emin Aa Sebili 255
Hac Mustafa Aa 78
Hal Sereri 139, 278
Hacopulos 102, 335; evi 238; pasaj 232
Hadm Hasan Paa Medresesi 88
Hadi Sem Yals 290

Hafz Ahmet Aa emesi 93

Hahamba kona 249
Hahambalk binas 235
Halep Pasaj 238
Halet Efendi Trbesi 227
Hal ve Kilim Mzesi 22
Halcolu 250
Hali Efendi Medresesi 176 Hali Kprs 75 Hali 1, 5, 41, 89, 135150, 191, 245
Halide Edip 25
Halil Paa Trbesi 302
Halil Bey Yals 284
Haliliye Medresesi 154
Halkal 340, 341
Halkedon 317 hamamlar 20, 86;
Bizans hamam 21
Hamapulos Yals 275
Hamidievvel Camii 293 Hamidiye Camii 335 Hamlin, Cyrus 59, 268 Hanerli Bey 60
Hannibal'm
mezar 328
Harbiye 254 Harbiye Nezareti 70 Harem (semt) 309 Harem 37 Harikzedeler 73
Hasan Paa Medresesi 71
Hasan Hsn Paa Tekkesi, Kitaplk ve Trbesi 196
Haseki Hastanesi 188
Haseki Hrrem Hamam 20, 21
Haseki Klliyesi 127 Haseki Sultan Meydan e
mesi 341
Hasip Paa Yals 293
Hasky 78, 248 Hatice Turhan Sultan 99 Havariyun Kilisesi 164
Havuzlu eme 342
Havyar Han 216
Haydar Hamam 160
Haydarpaa Gar 309

Hzini Bumin kk 314

Hazreti Muhammet 20, 60, 186, 197 Hebdomon 205, 208 He
kimba Yals 286
Hekimolu Ali Paa Camii 127
Helvac Camii 46
Helvai tekkesi 111
Hemdat srael Sinagogu 318
Heraklios Surlar 61, 150
Hesed le Avraam Sinagogu 335 Heybeli 329, 332 Hezarfen Ahmet elebi 224
Hdiv ailesi 268, 274
Hdivyar apartman 228
Hrami Ahmet Paa 192
Hrami Ahmet Paa Camii bkz. Ayios oannis Kilisesi (aramba)
Hristos Manastr 332
Hrka
i erif Camii 186
Hrka
i Saadet Dairesi 36 Hidayet Camii 80 High School 254 Hipodrom 13,23,24,25
Hisarst 270 Hobyar Mescidi 82
Hoca Paa Hamam 82
Hollanda Elilii 229
Horhor 151 Horoz Baba 137
Horoz Ali Paa 325
Horoz Dede 93 Hrisopolis 297 Hristos 332 Hristos Filantropus 43 Hubbi Hatun
trbesi 197
Huber Yals 276
Huguenin evleri 326
Hulusi Bey Kk 333
Humbarac Ahmet
Paa 227, 228

Humbarahane Klas Camii 250

HurmalHan 95
Hma Hatun 185
Hmaah Valide Sultan 273
Hnkr skelesi 282
Hnkr Kasr 78
Hrrem avu Camii 187
Hrrem Sultan 21, 26, 57, 94, 113, 127, 194
Hseyin Aa 45
Hseyin Rahmi 333
Hsrev Paa Trbes
i 185
Ihlamur Kasr 255
brahim, (Deli) 19, 99, 131
brahim Mteferrika 227
brahim Paa Camii 55, 96
brahim Paa 26, 94, 101
brahim Paa Mektebi 326
brahim Paa Saray 26
meler 328
dealtepe 326
djtihad Evi 88
konoklazm 107
lya Profiti Kilisesi 31
1
lyasko Yals 333
mparatorie Anna Dalassena 157

mrahor Camii 301

mral 335
nceiz maaralar 341
nciciyan 147
ncili Kk 43
naat ve Sanat Eserleri Mzesi 181
oannis Komnenos 18, 173
psilanti 147; yals 277
ran Konsolosluu 84
ran Okulu 64
: .,
ranllar 98
saak Angelos Kulesi 149

'

shak Aa emesi 282

shak Paa Camii 33
sidorus 15
skele Camii 318
skender Aa 46
skender Paa Camii 183
smail Aa Camii 171
smet Efendi Tekkesi 171
spanyol Elilii 230; (yazlk) 279

splaridit Ote
li 334
stanbul Belediyesi 108
stanbul Erkek Lisesi 84
stanbul Kitapl 29
stanbul Kulb 235
stanbul Manifaturaclar ars 153
stanbul niversitesi 70
stanbul Valilii 83
stinye 273
sve Konsolosluu 227
talyan Elilii 255, 277
talyan Katoli
k Kilisesi 206, 319
talyan Lisesi 230
talyan Kz Orta Okulu 237
itfaiye 45, 71
ttihat ve Terakki 28, 84, 98, 207, 275, 335
ustinianos 2, 15, 17, 20, 25, 27, 33, 44, 45,151,164,211,322,343
ustinos 55
vaz Efendi Camii 148
yasko Kk 335
zmir Palas
255
znik 22
Jamanak 234
Japonya Elilii 241

Kabasakal Medresesi 29
Kabata 260
Kabata Meydan emesi 256
Kadky 317
327
Kadky Anadolu Lisesi 321
Kadky ars 345
Kadn Eserleri Ktphanesi 144
Kadnefendi Yals 291
Kadrga 48
Kadrga Hamam 48
Kadzade Tabir Efendi Tekkesi 128
Kthane 250
Kalagru Kaps 55
Kalam 321
Kalenderhane 107 Kalenderhane Tekkesi 196
Kalha Kado be Kuta Bene Mikra Sinagogu 249
Kaligaria 60 Kalpazan Kaya 332
Kalvokoresis Kk 335
Kalyoncu Klas 245
Kamariotisa Kilisesi 332
Kamondo 101, 215, 249, 271, 274; han 225; evi 234; merdiveni 222
Kampanaki 240 Kandilli 288
Kandilli Kz Lisesi 290
Kandilli Rasathanesi 291
Kanlca 285
Kantakuzenos 143
Kantarclar Mescidi 93
Kantemir, Dimitir 142
Kapalar 102
Kapta

n Paa Camii 197, 301

Kapudan brahim Paa Mescidi 111
Kara Ahmet Paa Camii 56
Kara Davut Paa Camii 302
Kara Mustafa Paa Klliyesi 67
Karaba Mescidi 220
Karacaahmet 307 Karagmrk 163 Karaky 77 Karaky Mescidi 216
Karaky Meydan 216
Karaky Palas 216
Karamanl Rumlar 132, 218; mezarl 53
Karantina binas 217
Karatodori Yals 275
Kariye Mzesi 57, 58 Karpuzdan Kaya 332 Kartal 327
Karyad Tekkesi 199
Kasaplar Mescidi 202
Kasm Aa 305
Kasmpaa 245
Kastellion Kalesi 217 Kastoriya Sinagogu 58 Kastro deresi 344
Kagari Tekkesi 199
Kak Adas 329, 332
Kak Elmas 60
Ktip elebi mezar 153
Katolik Kilisesi (Bebek) 268
Kavafyan Kona 268
Kavasba Ahmet Aa emesi 292
Kaygusuz Tekkesi 63
Kayda 340
Kaymak Mustafa Paa
301
Kaymak Mustafa Paa Camii 291

Kaynarca 328
Kayserili Ahmet Paa Kona 111
Kazaklar 280
Kazanclar Camii 93
Kazaz Artin 50
Kazleme201,202
Kazleme Hamam 202
Keecizade Fuat Paa 64
Keili Liman 280 Kefevi Camii 174 Keldaniler219, 230, 243 Kemaleddin Camii 270
Kemalettin Bey 73, 82, 109, 178, 268, 313,324,326
Kemanke Camii 217
Kemerburgaz 343 kemerler 341, 343 Kemik Hastanesi 270 kervansaray 115
Keserci Baba Trbesi 185 Keskin Dede Trbesi 177 Khora Kilisesi bkz. Kariye Mzesi
Kbrsl Yals 288
Kbrsl Mehmet Emin Paa 288
Kl Ali Paa Camii 219
Kllar Soka 101
Knal 329, 331
Kra
Ko Yals 291
Krdar, Ltfi 7
Krm Kilisesi 228
Krimi emesi 192
Krimi Hseyin Efendi Trbesi 192
Krkeme Maksemi 60
Kz Kulesi 309
Kzl Mescit 194

Kzl Han 95
Kzltoprak 323
Kzta 181
Kilyos 343 Kiraz Han 95 Kireburnu 277, 279
kitaplar ars 69
Klodrarer Soka 63
Koca Mustafa Paa Camii 129
Koca Sinan Paa Klliyesi 67
Koca Yusuf Paa sebili 256
Kocat
a Yals 278
Kou, Reat Ekrem 30, 160, 192, 208, 209, 315, 344
Komnenos 157; surlar 60
konservatuar 318 Konstantin Dragazes 138 Konstantinopolis 17, 19, 33, 42, 68,
211,269 Konstantinos 17, 18, 60 Konstantinos VII. Porfirogennetos 24 Konstantinos
Lips Kilisesi (Fenari sa Camii) 183
Kontoskalion 48
Konyal, brahim Hakk 292, 307
Korutrk, Fahri 29 Koska 89
Kovaclar Mescidi 110
Keolu 237; kk 292, 313
kleler 314Kpr 191 Kprl, Fuat 65 Kprl Klliyesi 65, 66 Kprl Ktphanesi
65 Kpr
l Mehmet Paa 65
Kseleciler Yals 287
Ksem Sultan 22, 99, 305 Kralie Victoria 261
Krepen Pasaj 236
Ksenofon Maaras 339
Ksilokerkos bkz. Belgrad Kaps

Kuban, Doan 96
Kubbealt 37
Kuleli Askeri Lisesi 291
Kumkap 48
Kumrulu Mescit 177
Kurbaal De
re 321
Kurunlu Han 215
Kurtulu 254
Kurtulu Sava 30
Kurueme 56, 266
Kuyucu Murat Paa Medresesi 105
Kuzguncuk 294 Kk Ayasofya (Sergios ve Bakhos Kilisesi) 44, 45
Kk amlca 314
Kk ekmece 340 Kk Efendi Camii 130 Kk Hamam 128 K
k talya 230
Kk Mustafa Paa Hamam 138
Kk Yeni Han 99 Kiikekmece 201 Kkpazar 121 Kksu 287
Kksu ayn 288
Kksu Kasn 287
Kkyal 326
klliye 3 Krk Han 100
Krkba Camii 56
Kyriakides 82 Lady Montague 278 L'Assomption Kilisesi 320
lahana emesi 292
lahanaclar 34
Lala Mehmet Paa 46
Lale Devri 71, 73 Laleli 73 Laleli Baba Trbesi 74 Laleli Camii 73
Laleli eme 225
Langa 50, 125
Latin igali 3, 18, 24, 30, 42,45, 53, 57, 149,205,213
Latin Katolik Kilisesi 207
Latin Mezarl 208
Lausos ile Antiohos'un saraylar 27

Lebon 228 Lengerhane 250

Leon surlar 60, 61, 150
Leon VI 18
Levantenler 77, 225, 235, 319; apartmanlar 233
Levant Herald, The (gazete) 234 Levent 252 Lizst, Franz 232 Logotet Teodoros
Metohites 58
Lousa Kadn Trbesi
212
lokantalar Aleko 275; Ali Baba 114; Angel 311; Arabn Yeri; balk lokantalar 281, 292;
Dar
z Ziyaf'e 115; Fehmi 319; geleneksel lokantalar 104; Gelik 207; Hamdi 93; Havuzlu
104; Hnkr
177; Kanaat 306; Ktb Atacan 344; Koo 320; Liman 217; Ouz 344
; Pandeli 80, (Rami'deki)
341; Refik 233; Rejans 233; Safa 133; Urcan 279; Yahudi lokantas 93; Yakup 233;
Yeilky'de
208, Hasan 279 Lonca 135, 148 loncalar 89,93 Loti, Pierre 290; kahvesi 198 Lozan
Kulb 320, 321 Lykos 50, 56, 125, 187
Maka emesi 255
Maka Palas 255 Maka Silahhanesi 241 Maden 333 mahalleler 120, 160; Rum 254;
Trk mahallesi 149 Mahmut I 19, 79, 101, 147, 214 Mahmut II 50, 60, 63, 70, 75, 81,
83, 130, 131, 168, 193, 205, 206, 221, 227, 257, 261, 264, 269, 293, 341; trbesi 65
Mahmut N
edim Paa 88, 291
Mahmut evket Paa 252; kona 300
Mahmutpaa 100
Mahmutpaa Camii 100
Mahmutpaa Hamam 100
Mahmutevketpaa ky 336
Maison de France 230 Makriky 206 Makros Embolos 89, 96 Maltepe 326
Manastr Mescidi 56
Manastr Tepesi 331
Manastrl smail Hakk Bey Yals 287
Mangana Saray 43

Manuel Komnenos 149 Marcianus 181 Maria Komnena 332 Maria Muhliotissa Kilisesi
141
Marki Necip Yals 286
Markiz 234
Marko Paa 281
Marmara Surlar 43
Maslak Kasrlar 252
Mason lokali 232 matbaa (Ermeni, Yahudi, Rum, Trk) 98 Mavrokordato ailesi 238

Mehmet Aa 176
Mehmet Aa Camii 171
Mehmet I 34 Mehmet II (Fatih) 4, 20, 23, 34, 44, 48, 50,51,93,101, 123,
139,141,156, 157, 158, 159, 164, 168, 173, 177, 197, 257, 260, 269, 270, 300, 302, 318
Mehmet III 19, 23, 125 Mehmet IV 25, 54, 79, 99
Mehmet Tahir Aa (mimar) 21, 73, 164
Melkit Kilisesi 242 Menderes, Adnan 7, 8, 188, 219, 323, 335, Merdivenky 324
Merit Oteli 73 Merkez Efendi Camii 129 Mermer Kule 51 Meryem Ana Kilisesi 243
Merzifonlu Kara Mustafa Pa
a 67
Mesa 13, 57
Mesih Mehmet Paa 186; camii 185
Metohion 143 metro 8
Mevlevihane Kaps 55
Mevleviler 226, 264
mezarlklar 54, 191, 198
mezbaha 250 \
Meziki Kk 335
Mkhitarist 240
Msr ars 80
Msr Sefareti 268
Mihail V 133 Mihail Paleologos 51, 142, 183 Mihrimah Camii 57, 298 Mihrimah Saltan
94, 57, 113
Mihriah Hac Kadn Hamam 130
Mihriah Sultan mareti 196
Mihriah Sultan Klliyesi 196

Milion ta 13
Millet Bahesi 312 Millet Caddesi 188
Milli Reasrans Han 82
Mimar Mustafa A
a emesi 148
Mimar Sinan niversitesi 256
Minerva Han 222
Minkarizade Medresesi 302 Mirelaion Kilisesi (Bodrum Camii) 72
Mirimiran Mehmet Paa 82
Miskinler Tekkesi 308
Mithat Paa 252
Mizzi'nin kk 335
Mocan, evket 294
Moda 319 Moda Deniz Kulb 320
Mokios Sarnc 128
Molla elebi Camii 256 Molla Zeyrek Mehmet Efendi 156 Mongeri 216, 232, 253,
254, 255 Mozaik Mzesi 29, 151 mozaikler 174
Muazzez Hanm Yals 293
Muhammed elEnsari 150 Murat III 19,20,43,67,173 Murat IV 93, 109,22,271,
125,99, 280, 36 Murat V 79, 263, 277 Murat Molla Ktphanesi 172
Murat Paa Camii 124
Murat Paa 124
Mridolu, Zht 263
Mslmanlar 198
Mustafa Fazl Paa 312
Mustafa I 19 Mustafa II 79, 164, 181 Mustafa III 318,177, 300, 73; camii 284
Mustafa IV 63 Mustafa Kemal'in evi 253
Mustafa Reit Paa 270
Muzaffer Bey 82
Muzurus Paa evi 240; kona ,257
Mftlk 115, 117 Mhendishane 250 Mkrimin Halil 101
Naile Sultan Yals 266
Nakka Hseyin Paa Trbesi 196
Nakibendiler 171, 183, 302, 307
Nakidil Sultan 8

1, 168 Naili Mesciti 82

Narlkap 50, 133
Narmanl Yurdu 234
Nayi Osman Dede 227
Nzm Hikmet 294
Nzm Paa Yals 286
Nazif Paa Yals 291
Nazl Mahmut elebi Camii 193
Neandros329
Nesliah Sultan 56
Neve alom Sinagogu 225
Nevehirli brahim Paa 107,
208 Nimfaion 107,153
Nianc Mehmet Bey Medresesi 128
Nianc Mehmet Paa Camii 176
Nizam 333 Ntre Dame de Sion Okulu 254 Nurbanu Sultan 66, 303 Nuruosmaniye
Camii 101 Nusretiye Camii 257
Oduncubalar Yals 269
Oku Musa Okulu 224
Okmeydan 250
Olivo Pa
saj 233
Orhan Kemal 139 Orhan Gazi 325 Orient Express 82, 235 Ortaky265 Ortaky Camii
265 Osman II (Gen) 22, 23, 35, 52, 307 Osman III 43, 79, 101
Osman Efendi (Msr kads) 108
Osman Hamdi Bey 34; evi 328
Osmanl Bankas 222
Osmanllar 23, 27, 32, 42
Ostrorog Yals 289
otogar 55
retmen Okulu 188
mer Hilmi Efendi Kk 312

mer Abed Han 216

zbekler Tekkesi 46, 307 Palazzo di Venezia 230
paleolitik a 340
Pammakaristos Kilisesi 164, 173 Pamukciyan 54, 311 Panayia Balinu Kilisesi 147 Panayia
Belgradiu Kilisesi 52 Panayia Elpida Kilisesi 48 Panayia Gorgoepkoos Kilisesi 128
Panayia Haueriotissa Kilisesi 60 Panayia Kilisesi 218, 232 Panayia Paramithias Kilisesi
143 Panayia Suda Kilisesi 61
Pangalt 254
Pangalt Hamam 254
Pantepoptes Kilisesi (Eski
maret Camii). 157
Pantokrator Kilisesi (Zeyrek Camii) 154 Papa Eftim 218Pardoe (Miss) 145 Park Otel
241
Paabahe 284
Paaliman 294
Patrona Halil 71
Pavli Adas 329
Peges 53 Peker, Recep 25 Pempton 56 Pendik 327 Pera Palas 235 Pera 211,225,
226
Perian Baba Tekkesi 202
Perembepazar 212
Pertev Paa Trbesi 196
Pertevniyal Lisesi 123 Pertevniyal Sultan 123, 192 Petrion 139 Piri Reis 43
Piyale Paa 248
Piyale Paa Camii 245
Podestat (Palazzo di Communita Magnifkat di Pera) 222, 223 Polieuktos 151
Polonezky 336
Polonya Elilii 231
Pompei Stunu 280
Porfrogennetos Stunu 24
Porta Aurea 51 Porta Leonis 44 Poyrazky 280 Preziosi 208
Profitis lyas Kilisesi 335
Protestan 227
Ragp Paa 72, 238, 239, ktphanesi 72, 73
Rakm Efendi Trbesi
176
Ralliler 321; apartman 255

Ramazan Efendi Camii 128

Rami Klas 341
Recai Mehmet Efendi Sbyan Mektebi 109
Recaizade Ekrem Bey 274; yals 291
Region 55 Rehabula Hatun trbesi 110 Rejans 233 Resim ve Heykel Mzesi 261 Revani
ucca Efendi 110
R
fai Tekkesi 29
Rza Bey Yals 287
Riva 339 Robert Kolej 267, 268
Roma mparatorluu 13, 39, 41, 342
Romanos Lekapenos 72 ;
Romanya Konsolosluu 240
Rotunda 72
Rukiye Sultan Yals 286
Rum (Fener) konaklar 139, 142, 144
Rum Andonaki Yals 284
Rum Mehm
et Paa 159; camii 300
Rum Ortodoks Kilisesi 263
Rum Ortodoks Patrii 50
Rum Ortodoks Patriklii 139
Rum Ortodoks Teoloji Okulu 333 Rum Yetimhanesi 334
Rumelihisar 270
Rumeli Feneri 280
Rumeli Han 238
Rumeli Hisar 269
Rumelikava 279
Rumlar 141, 139, 249, 276, 327, 331
Rus Elilii 228
Rus Elilii (yazlk) 279
Rus Arkeoloji Enstits 238 Rus Kiliseleri 218
Rus Kaps 55

Rstem Paa 94, 118; camii 93; medresesi 84; mektebi 301; trbesi 109
Sal Abdlkadir Efendi Camii 196
SacreCoeur Kilisesi 241, 256 Sadabad 250
Sadberk Hanm Mzesi 278
Sadrazam brahim Paa 59, 109
Sadullah Paa 291, 292; yals 291
Saffet Paa Yals 286
Safiye Sultan 78, 113 Sagir Han 96
Sarclar ya da Yavuz elebi Camii 93
sahaflar 69
Sahraycedit Camii 325
SaintEsprit Kilisesi 254 Sait Faik 332
Sait Halim Paa Yals 274
Sait Hami Paa 275
Saka emesi Camii 99
Sabanc, Sakp 273
Salacak 310
Saliha Sultan emesi 213
Saliha Sultan Saray 256
Samanveren Camii 96 Samatya 50, 130 Samatya Kaps 50
Samson Hastanesi 33
San Pacifco
Latin Katolik Kilisesi 335 sanatoryum 332 Sancaktar Mescidi 128
Sancta Terra apeli 230
Sandal Bedesteni 102 Sanki Yedim Camii 160 Sankt Georg Kilisesi 332 Santa Maria
Draperis Kilisesi 229 Sarahane 179
Saryer 279
sarnlar 29, 35, 67, 86, 133, 169, 171; ayrca bkz. Aetios, Aspar, Bazilika, Binbirdirek,
Mokios,
Teodosios
Sedef Adas 329
Selhaddin Uak 160

Selamieme 324
Selamsz 304

'

Selanik Pasaj 215

Selanik Mezarl 306
Selim I (Yavuz) 56, 184, 284; camii 170 Selim II 19, 153 Selim III 257, 268, 271,
277, 308
Selim Aa 306; ktphanesi 306
Selimiye Hankh Camii 308
Selimiye Camii 308
Selimiye Klas 308
Selma Aa Camii 306
Semiz Ali Paa Medresesi 175
Semprini 229
Sen Piyer Han 223
Sepetiler Kk 35
Septimius Severus 1, 23, 39 Serasker
Hseyin Avni Paa emesi 295
Sergios ve Bakhos Kilisesi Bkz. KkAyasofya Sermet Muhtar 314 Sertarik Tekkesi
192 Sevda Tepesi 288
Seyit Paa emesi 325
Seyyid Velayeti Tekkesi 159
Srplar 342
Silahi Mehmet Bey Camii 194
Silivrikap 53, 54
Simeon 101 Sim
kehane 71
Sinan (Mimar) 21, 28, 46, 55, 55, 56, 57,60,78,84,94, 108, 111, 115, 127, 128, 129,
131, 137, 146, 148, 154, 174, 175, 176, 181, 185, 192, 193, 194, 196, 196, 212, 215, 220,
247, 256, 263, 263, 298, 299, 301, 302, 303, 341, 341, 342; camii 187;
mezar 115
Sinan Paa Camii 263

Sinan Paa Mescidi 138

Sirakyan evleri 331
Sirkeci Gar 82
Sivriada 329, 335 Syavu Paa Medresesi 96; trbesi 196
Soceta Operaia Italiaa 233
Sofa Kk 36
Sotia 55
Soukeme Soka 28
Sokollu Mehmet Paa 46; camii 46,2
12; klliyesi 196; mescidi 342 Sormagir Camii 128 Sphendon 25 Spina 24, 25
Spor ve Sergi Saray 254
St. Antuan Kilisesi 232 St. Benoit Lisesi 221 : St. George Kilisesi 223 St. Joseph
Lisesi 321

St. Louis apeli 230

St. Michel Lisesi 253
St. Pulcherie Kz
Okulu 238 Stavros293
Studion 132, 133; manastr 50
Suadiye 326
Sultan Reat Trbesi 196
Sultanahmet 1329 Sultanahmet Camii 20, 21 Sultanahmet Cezaevi 29
Sultanahmet Meydan 13
Sultanhamam 82
Sultantepe 307
Sulu Manastr 130
Sulukule 56
Suphi Paa Kona 151
sur d 201
surlar 3943, 150 Surp Agop Kilisesi 128
Surp Asdvadzadzin Kilisesi (Nianca) 50, (Bakrky) 206, (Ortaky) 265, (Yeniky)
274;
katolik 335 Surp Garabed Ermeni Kilisesi 311 Surp Ha Gregoryen kilisesi 311 Surp
Ha Kilisesi 266 Surp Harun'un Kilisesi 48 Surp Hovhannes Ermeni Kilisesi 51
Surp Hredagabet Kilisesi 147
Surp Hripsimyantz Kilisesi 279

Surp stepanos Kilisesi 207

Surp Kevork Kilisesi 130
Surp Krikor Lusavori Kilisesi (Karaky) 219, (Kuzguncuk) 294, (Knalada) 3
31 Surp Levon Ermeni Katolik Kilisesi 321
Surp Nikoos Kilisesi (Topkap) 56, (Beykoz) 282
Surp Nian Kilisesi 327
Surp Prgi Kilisesi 221
Surp Santuht Kilisesi 270 Surp Takavor Kilisesi 319 Surp Tateos Kilisesi 50 Surp
Yergodasan Arakelotz Kilisesi 290 Surp Yeritz Mangantz Kilisesi 271 Surp
Yerortutyun Ermeni Katolik Kilisesi 233 Surp Yerortutyun 237
Sleyman Aa emesi 342
Sleyman I (Kanuni) 21, 26, 28, 46, 53, 94,108, 113, 117, 119, 185, 194, 208, 225, 231,
256, 257, 264, 341 Sleymaniye 110121 Sleymaniye Camii ve Klliyesi 5, 110, 111,
179; ktphanesi
114, 183 Snbl Efendi 129
Snnet Odas 37
Sreyya Paa 326
Sreyya Sinemas 321
Sryani Kilisesi 243 Sryaniler 331; katolik 241 Stlce 250 Sveti Stefan Kilisesi 143
Sykai211
ah Huban Kadn 184; trbesi 184:
ah Sultan Klliyesi 194
air Fitnat Hanm Trbesi 197
ale Kk 264
aknbakkal 326
azeli Tekkesi 135
.''."
ebsefa Kadn Camii 153
ehir Tiyatrosu 254
ehit Ali Paa Ktphanesi 109
ehremini 188

ehzade Burhaneddin Efendi Yals

275
ehzade Mehmet 108, 109
ehzade Camii 108
ehzadeba 105, 107
emsi Paa 299; camii 299
engl Hamam 86
enlikky 208
erifler Yals 273
eyhBedreddin 65
eyhCamii 306
evh Galib 227
eyhMahmut Efendi 171
eyhSleyman Mescidi 154
eyhVefa t
rbesi 110
eyhZafr Trbesi 98
eyhlislam Ahmet Muid Efendi Medresesi 160
eyhlislamlk 117
ifa 321
ile 337
ili 252
ili Camii 253

ili Kaymakaml 253

Stte 237 Tachmund 82
Tahir Aa Camii 160
Tahir Aa (Mimar) 74, 293
Tahtakale 42
Tahtakale Hamam 96
Taksim 240
Taksim Klas 241
Talat Paa 252
Talat Paa Kona 28
Tanpnar, Ahmet Hamdi 331
Tanyeli, Uur 46
Tanzimat 9, 225; ferman 48
Tarabya 276 Tarabya Oteli 277 Tarik
i Dnya Manastr 332
Tarlaba 242 Ta Han 74
Takla
241
Talk Kahvesi 255
Tatavla 77, 254
Tavan Adas 329
Tek, Ferit 309, 320 Tek, Vedat 82, 254
Tekfur Saray 58
Telli Baba 282 Teodora45, 183, 291 Teodosios 2, 41, 44, 126, 130
Teodosios Sarnc 64
Teodosios Surlar 60
Teotokos Halkoprateia Kilisesi 28 Teotokos Kiriotissa Kilisesi 107
Teotokos Manastr 175
Teotokos Pammakaristos Kilisesi 173 Terapia 276 Terkos Gl 344 Terziyan
(mimar) 181
Tevikiye Camii 254
Tetrarklar 107 Tevfik Fikret 269
Tevfk Paa 241
Theodosius 24, 51, 68, 71

T
p Fakltesi 309
Timurta Camii 96
Tiryaki ars 72, 114
Todor321
Tokatderesi 336 Toklu Dede Mescidi 149
Tophane Miri Zeki Paa 270
Tophane 220, 257
Topkap 55
Topkap Saray 30
Troki 335 Tubiniler 235 Tnel 215, 226
Tnel Meydan 225
Tur
Sina Metoh
ion'u 144 Turhan Sultan 78 Trk Ortodoks Patriklii 218
Trk evleri 215
Trk Edebiyat Vakf 63
Trk
slam Eserleri Mzesi 26
Trkiyat Enstits 71 Tuzla 328
Ulah Saray 143
ulam 8
Ulu, mer 21
Uluslararas Basn Merkezi 35
Union Franais 235 Unkapa
n 75, 93, 95, 135, 151
Us, Hakk Tark 68
Uzunar Caddesi 89, 96
ba Camii 176
mraniye 315 skdar 297315 veys ailesi 186
Vakf Han (V.) 109
Vakf Han 82
Vahdeddin Kk 292
Vakai Hayriye 117, 241 Vakai Vakvakiye 25 Valens 151

Vali Kona 254

V
alide emesi 255
Valide Camii 123 Vallaury 34, 80, 216, 222, 234, 235, 312,324,334 Vani Efendi
Tekkesi 128 Vaniky 290 Vatan Caddesi 187
Vatikan Elilii 254
Vefa 109
Vefa Bozacs 109
Vefa Kilise Camii 110 Vefa Lisesi 109
Vezir Han 66
Via Egnatia 205, 297 Vikingler 19, 125 Villa Mon Plaisir 323 Vosgeperan Ermeni
Katolik Kilisesi 239
Yac efik Bey Yals 285
Yakapan 95
Yahudhane 77
Yahudiler 4, 58, 145, 331, 332, 334; Karaim 77, 248; Sefardim 98; evleri 146;
lokantas 93; mezarlklar 249
Yahya Kemal 273, 289 Yahya Efendi Klliyesi 264
Yakack 327
Yaknark Eserleri Mzesi 34
Yakubah bin Sultanah 68
Yakup Kadri 289
Yalky 344
yallar 266, 285
Yalova 344 Yanbol Sinagogu 146
yangn yeri 188
Yankkap 214
Yarhisar ya da Mustafa Muslihiddin Camii 160
Yarmburgaz 340
Yassada 329, 335
Yavaa ahin Camii 96
Yavedud 191, 192
Yedi ehitler Kabristan 202
Yedikule 51, 52 Yedikule Ermeni Hastanesi 203
Yedisekiz Hasan Paa 264

Yeldeirmeni 318
Yeni Ayakap 137
Yeni Cami 78 Yeni Os
manllar 343
Yeni Valide Camii 299
Yenikap 50, 125
Yeniky 274
Yeralt Camii 217
Yerasimos 19, 108, 116,166
Yerebatan Saray (Bazilika Sarnc) 27
Yeil Konak 29
Yeilam 238
Yeilky 207
Ylanl Yal 269
Yldz Dede Hamam 81
Yldz Saray 264; tiyatrosu
264 Yom Burnu 280 Yoros Burnu 281 Yoros Kalesi 339 Yrk Ali 335
Yunanistan Konsolosluu 237
Yusuf zzeddin Efendi 313
Yua281
Yuvakim Kz Lisesi 142
Ycel, Can 337
Yksek Kaldrm 221
Zal Mahmut Paa 194; klliyesi 194
Zapyon Lisesi 240
Zarif Mustafa Paa Yals 287
Zarifi 227, 334 Zembilli Ali Efendi 154
Zeuksippos Hamam 21
Zeynep Dudu emesi 342
Zeynep Sultan Camii 28 Zeynep
Kmil Kona 72

Zeyrek 151, 154 Zeyrek Camii bkz. Pantokrator Kilisesi Zeytinburnu 202, 203
Zihni Paa Camii 325
Zindankap 92
Zoe 18 Zografion Rum Erkek Lisesi 237 Zuhurat Baba Trbesi 206
Zht Paa Camii 323
Zlfaris Sinagogu 215
{ kutupyldz kitapl }
101