Ayrnt: 200

"Ar" kitaplar dizisi: 1

Kitle ve ktidar
Elias Canetti
eviren
Gljat Aygen
Yayma hazrlayanlar
Ender Ateman-Tamer Tosun
Kitabn zgn ad
Masse und Uacht
eviride kullanlan metinler
Crowds and Power, Penguin Books, 1992, ev.: Carol Stewart
(ngilizce eviri Canettinin gzetiminde yaplmtr.)
Masse und Macht, Claassen Verlag, 1992
Claassen Verlag
Bu kitabn Trke yaym haklan
Ayrnt Yaynlanna aittir.
Kapak resmi
Hatice cal
Kapak dzeni
Orhan Deliorman
Arka kapak fotoraf
Jerry Bauer
Dzelti
Mehmet Celep
Bask ve cilt
Sena Ofset (0 212) 613 38 46
Birinci basm 1998
kinci basm 2003
nc basm 2006
Bask adedi 2000
ISBN 975-539-228-9

, AYRINTI YAYINLARI
www.ayrintiyayinlari.com.tr & info@ayrintiyayinlari.com.tr
Dizdariye emesi Sk. No.: 23/1 34400 emberlita-st. Tel: (0 212) 518 7619 Faks: (0 212) 516 45 77

Elias Canetti

Kitle ve iktidar

K T A P L A R

V)
.

MARKSZM, AHLK VE TOPLUMSAL ADALET

R .G .P effer
_ _ /
MPARATORLUK
,0 U O
Michael Hardt & Antonio Negri

C . l f o Z .

f. r

'1 S- / .

KTLE VE KTDAR
Elias Canetti
NSANLIIN MAHREM TARH
Theodore Zeldin
RUJ LEKES
Yirminci Yzyln Gizli Tarihi
Greil Marcus
BZ BZ YAPAN HKYELER
Kendimizi Yaratma zerine Bir Deneme
William Lowell Randall

r/

r
DSPLN
KAskeri taat retiminin Sosyolojisi ve Tarihi
Ulrich Brckling
HEP YUVAYA DNMEK
Ursula K. LeGuin
AHLK PROTESTO SANATI
Toplumsal Hareketlerde Kltr, Biyografi ve Yaratclk
James M. Jasper
SANATTA ANLAMIN GRNTS
mgelerin Toplumsal ilevi
Richard Leppert
KAMUSAL NSANIN K
Richard Sennett
CAZ KTABI
Ragtimedan Fusion ve Sonrasna
Joachim-Ernst Berendt
KURTLARLA KOAN KADINLAR
Vahi Kadn Arketipine Dair Mit ve ykler
Clarissa Pinkola Ests
CNSELLN TARH
Michel Foucault
SEKS SYANLARI
Toplumsal Cinsiyet, Bakaldr ve Rock'nroll
Simon Reynolds & Joy Press
SRDEN DEVLETE
Toplumsal Ba zerine Psikanalitik Deneme
Eugne Enriquez
OKLUK
mparatorluk anda Sava ve Demokrasi
Michael Hardt & Antonio Negri

BR AHLK KURAMI
Genel Etik & Bir Ahlk Felsefesi & Bir Kiilik Etii
Agnes Heller
MUTFAK SAVAI
Damak Zevkinin Jeopolitii
Christian Boudan
KTSAD ADALET VE DEMOKRAS
Rekabetten birliine
Robin Hahnel
TARH BOYUNCA KENT
Kkenleri, Geirdii Dnmler ve Gelecei
Lewis Mumford

Veza C anetti

indekiler

Kitle
Dokunulma korkusu.................................................................................15
Ak ve kapal kitle................................................................................... 17
D eaj.........................................................................................................18
Ykclk.................................................................................................... 20
Patlama...................................................................................................... 21
Zulm.........................................................................................................23
Dnya dinlerinde kitlelerin evcilletirilmesi..........................................25
Panik...........................................................................................................27
Bir ember olarak k itle ............................................................................ 29
Kitlenin nitelikleri..................................................................................... 30
Ritim...........................................................................................................32

Durgunluk.................................................................................................. 35
Yavalk ya da hedefin uzakl............................................................... 40
Grnmez kitleler..................................................................................... 42
Egemen duygularna gre kitlelerin smflandnl ...............................49
Mtecaviz kitleler..................................................................................... 4 9
Ka kitleleri............................................................................................ 54
Yasak kitleleri............................................................................................56
Kartna dnme kitleleri.......................... ............................................... 59
len kitleleri........................ .................................................................. 64
ifte kitle: Kadnlar ve erkekler. Canllar ve l ler...............................65
ifte kitle: Sava........................................................................................69
Kitle kristalleri................................................ ......................................... 75
Kitle sim geleri..........................................................................................7 7 ..
-A te ...78 -D en iz...82 -Yamur...84 -N ehir...85
-O rm an...86 -E k in ...87 -Rzgr...88 - K u m ..89
-Y n...90 -Taynlar...91 -H azine...91

Tar i ht e k i t l e
Ulusal kitle simgeleri..................................................................... 171
- ngilizler...l73 -HollandalIlar...174 - Almanlar...l75
- Franszlar.,.176 - svireliler...]77 -spanyollar...l78
- talyanlar.,.179 - Yahudiler...l81

Almanya ve Versailles............................................................................. 182

Enflasyon ve kitle................................................................................... 186

Parlamenter sistemin doas........................................................... 191

Paylam ve art. Sosyalizm ve retim ................................................ 193
Zosalann kendi kendilerini yok etm eleri.............................................. 196

k t i d a r n i o r g a n l a r
Ele geirme ve ie a lm a ........................................................................ 205
E l ..............................................................................................................214
Elin sabr...215 - Maymunlarn parm ak altrmalar...216
- Eller ve nesnelerin doumu...220
- Maymunlarda ve insanlarda ykclk..2 2 0
- ldrenler her zaman gldr...221

Sr

Sr: Sr t rle ri..................................................................................... 9 7

Avc srs..............................................................................................102
Sava srs............................................................................................103
At srs..............................................................................................108
Art srs.............................................................................................. 111
Kom nyon.............................................................................................. 117
e dnk ve sessiz srler....................................................................118
Srnn belirlilii. Srlerin tarihsel sreklilii..................................120
Arandalann atalarna ilikin efsanelerdeki srler...............................122
Arandalarda geici oluum lar............................................................... 125

Sr ve di n

Srlerin bakalam.............................................................................131
Kasai Lelelerinde avclk ve orman........................................................133
Jivarolann sava ganimeti...................................................................... 137
Pueblo Kzlderililerinin yamur danslar............................................140
Savan dinamikleri zerine: lk lm. Zafer........................................142
Bir sava dini olarak sla m ....................................................................146
At dinleri.............................................................................................. 148
iilerin Muharrem trenleri.................................................................... 151
Katolisizm ve k itle .................................................................................159
Kudsteki Kutsal A te.......................................................................... 163

Yemenin psikolojisi zerine.................................................................... 222

Hayatta kalan

Hayatta k a la n .......................................................................................... 229

Hayatta kalma ve yaralanmazlk.............................................................231
Bir tutku olarak hayatta kalma................................................................233
Hayatta kalan olarak ynetici................................................................. 234
Josephusun kurtuluu.............................................................................237
Despotun hayatta kalanlara dmanl. Hkmdarlar ve ardllar. . . 245
Hayatta kalma b iim leri........................................................................ 249
lkel inanta hayatta kalan...................................................................... 253
llerin h n c ..........................................................................................263
Salgn hastalklar..................................................................................... 274
Mezarlklar.............................................................................................. 277
lmszlk.............................................................................................. 278

ktidarn unsurlar
G ve iktidar.................................................................................283
ktidar ve hz...................................................................................285
Soru ve cevap.................................................................................287

 G izlilik.................................................................................................... 293
Yarglama ve mahkm e tm e ................................................................. 299
Affetme iktidar. Merhamet....................................................................301

Emi r

Y n e t i c i l e r ve p a r a n o y a k l a r

Emir. Ka ve s z .................................................................................305
Emrin evcilletirilmesi.......................................................................... 309
Geri tepme. Emir verme kaygs...........................................................310
Birden fazla bireye yneltilen em irler.................................................. 311
Emir beklentisi....................................................................................... 3 1 4
Arafattaki haclarn emir beklentisi.................................................... 316
Disiplin ve emrin neden olduu s z .................................................... 317
Moollar. At ve o k ................................................................................. 3 1 9
Dini hadmlatrma. Skopsiler............................................................... 321
izofrenideki negativizm........................................................................324
Kartna d nm e.....................................................................................327
Sznn kayboluu...................................................................................329
Emir ve idam. Honut c e lla t................................................................. 332
Emirler ve sorumsuzluk.......................................................................... 333

Bumanlar arasnda nsezi ve dnm................................................ 339

Ka dnmleri. Histeri, mani ve melankoli...................................345
Kendini artrma ve kendini tketme. Totemin ikili yaps....................350
Delirium tremense dnm ve kitleler..............................................361
Taklit ve simlasyon.............................................................................. 372
Figr ve m aske....................................................................................... 3 7 5
Maske drme iktidar.......................................................................... 380
Dnm yasaklan.................................................................................382
K lelik...................... ..............................................................................386

Dnm

ktidarn z e ll ik le r i
nsann duru biimleri ve bunlarn iktidarla ilik is i.......................... 391
-

Ayakta durma.. .392 - Oturma...394 - Yatma...395

Yere oturma..3 9 8 - D i z kme...399

Saray......................................................................................................... 44
Bizans mparatorunun ykselen taht....................................................
Genel paralitikler ve byklk nosyonlan............................................ 407

...........................................................................

Orkestra yneticisi................................................................................. 399

hret...................................................................................................... 401
Zamann dzenlenmesi.......................................................................... 402

Afrikal krallar.........................................................................................4 *7
Bir Delhi Sultan: Muhammed Tuluk.................................................. 430
Schreber vakas: I ................................................................................... 44 *
Schreber vakas: I I ................................................................................. 4^

Sonsz
Hayatta kalann sonu...............................................................................47 ^
NOTLA R................................................................................................ 477
KAYNAKA..........................................................................................484
DZN.......................................................................................................492

Kitle

DO KU N U LM A KORK USU

nsan, bilinmeyenin dokunuundan daha ok korkutan hibir ey yok

tur. nsan kendisine deen eyi grmek ve tanmak, hi deilse snf
landrmak ister. Yabanc herhangi bir eyle fiziksel temastan her zaman
kanma eilimindedir. Karanlkta beklenmedik bir dokunuun sebep
olduu korku, panie kadar varabilir. zerine giydikleri bile yeterli bir
gvenlik duygusu vermez; giysileri yrtmak ve kurbann plak, yumu
ak, savunmasz etini delmek kolaydr.
nsanlarn etraflarnda yarattklar btn mesafelerin nedeni bu kor
kudur. Kendilerini baka hi kimsenin giremeyecei evlere kapatrlar J
ve ancak orada bir dereceye kadar gvende hissederler. Hrsz korkusu

yalnzca soyulma korkusu deildir, ayn zamanda karanln iinden

aniden uzanan beklenmedik bir elden duyulan korkudur.
Dokunulma karsnda duyduumuz tiksinti insanlarn arasna ka
rtmzda da bizimle birliktedir; kalabalk bir sokak, lokanta, tren ya
da bir otobs iindeki hareketlerimiz bu duygu tarafndan ynlendiri
lir. nsanlarn yan balarnda durup, onlar yakndan gzlemleyebilir
ve inceleyebiliriz. Bu durumda bile elimizden geldii kadar gerek bir
temastan kanrz. Eer kanmyorsak bu, birisinden holandmz
iindir; o zaman da yaklaan biz oluruz.
stenmedik bir temas iin dilenen zrn abukluu, bu zr beklenirken yaanan gerilim, derhal zr dilenmediinde gsterdiimiz iddetli ve hatta kimi zaman fiziksel tepki, bunu yapann kim olduundan
emin olmadmz zaman bile mtecavize duyduumuz antipati ve
nefret -zor bir durum karsnda gsterdiimiz btn farkl tavrlar ve
yabanc bir dokunua gsterdiimiz fevkalade duyarl tepkiler- bura
da uyank ve sinsi olduu kadar, derine yerlemi bir insan eilimiyle,
bir kez kiiliinin snrlarn belirledikten sonra insan asla terk etme
yecek olan bir eyle uratmz kantlar. nsan uykuda, ok daha sa
vunmaszken, bir dokunula bile kolayca rahatsz edilebilir.
nsan, bu dokunulma korkusundan yalnzca kitle iinde kurtulabi
lir. Korkunun kartna dnt tek durum budur. Bunun iin insan
youn bir kitleye gereksinme duyar; kendisine yaslanann kim oldu
unu artk fark etmemesi iin bu kitle fiziksel bakmdan da youn ve
skk olmaldr. nsan kendini kitleye brakr brakmaz, artk kitlenin
dokunuundan korkmaz olur. deal durumda, kitle iinde herkes eittir;
kitle iinde cinsiyet dahil hibir ayrmn nemi yoktur. Kitlenin iinde
kendisini iten her kimse, o da kendisi gibi biridir. Onu, kendisini duyumsuyormu gibi duyumsar. Birdenbire her ey tek ve ayn bedende
oluyormu gibi olur. Belki de kitlenin younlamaya almasnn ne
denlerinden biri budur: Kitle, her bireyi dokunulma korkusundan,
mmkn olduu kadar btnyle kurtarmak ister. nsanlar birbirlerine
ne kadar kuvvetli yaslanrlarsa, birbirlerinden korkmadklarndan o ka
dar emin olurlar. Dokunulma korkusunun bu kartna dn kitlele
rin doasnda vardr. Rahatlama hissi, kitle younluunun en ok oldu
u yerde en arpcdr.

AIK VE KAPALI KTLE

Daha nce hibir eyin bulunmad yerde aniden beliriveren kitle, gi

zemli ve evrensel bir olgudur. Birka kii bir arada duruyor olabilir;
be, on ya da en fazla on iki kii; onlara hibir ey duyurulmamtr,
hibir ey beklemezler. Birdenbire her yer insan kalabalyla kararr
ve sanki sokaklarn yalnzca tek yn varmasna her taraftan daha
ok insan nehir gibi akarak gelir. ou ne olduunu bilmez ve sorula
cak olsa buna verecekleri bir cevaplan yoktur; ancak dier insanlarn
ounun bulunduu yerde olmak iin acele ederler. Hareketlerinde, s
radan bir merak ifadesinden olduka farkl bir kararllk vardr. Sanki
kimilerinin hareketi dierlerine bir ey iletir gibidir. Ama i bu kadar
la kalmaz; onlar bunu dile getirecek szckleri bulamadan nce var ol
mu bir hedefleri vardr. Bu hedef insanlarn youn olarak bulunduu
en karanlk noktadr.
Kendiliinden kitlenin bu en u biimi zerinde ileride daha ok
duracaz. Kitlenin en i ekirdei, sanld kadar kendiliinden de
ildir, ama aslnda kitlenin kaynan oluturan bu be, on ya da on iki
insan hari tutulursa, her yerde kendiliindendir. Bir kez var olur ol
maz daha ok insan kapsamak ister: Byme istei kitlenin ilk ve en
nemli niteliidir. Eriebilecei herkesi iine almak ister; insan yaps
na sahip herkes kitleye katlabilir. Doal kitle ak kitledir; ak kitlenin bymesinin hibir snn yoktur; evleri, kaplan ya da kilitleri ta
nmaz ve kendilerini evlerine kapatanlar zan altnda kalr. Ak bu
rada kelimenin btn anlamlanyla anlalmaldr; her yerde ve her y
ne ak anlamna gelir. Ak kitle byd srece vardr; bymesi
durur durmaz dalr.
nk kitle, ortaya kt kadar ani bir biimde dalr. Kendiliindenlik zelliine sahip bu ekliyle kitle ok hassas bir yapdr. B
ymesini salayan aklk ayn zamanda onun iin tehlikedir de. Kor
kutucu dalma sezgisi kitlede her zaman canldr. Hzl byme yo
luyla, elinden geldiince uzun bir sre dalmaktan kanmaya aba
lar; herkesi emer ve bunu yapt iin de eninde sonunda bozulmak zo
rundadr.
Snrsz bir biimde byyebilen ve herhangi bir yerde ba gstere
bilecei iin evrensel bir bakla incelenmesi gereken ak kitlenin ter
sine, bir de kapal kitle vardr.
Kapal kitle bymekten feragat eder ve kalcla nem verir. Ka^
pal kitlede gze arpan ilk ey bir snrnn olmasdr. Kendi snrlar/
m kabul etmek suretiyle kalclar. Kendisine iini dolduraca bir

uzam yaratr. Bu uzam, iine sv akan ve hacmi bilinen bir kapla kar
latrlabilir. Bu uzama giri kaplan sayldr ve yalnzca bu giriler
kullanlabilir; tatan, salam duvardan yaplm da olsa, zel bir kabul
edimi ya da giri cretinden de olusa, bu snra riayet edilir. Uzam bir
kez tamamyla dolunca baka hi kimsenin girmesine izin verilmez.
Tama sz konusu olsa bile, nemli olan her zaman kapal yerdeki yo
un kitledir; dandakiler gerekten kitleye ait deillerdir.
Bu snr dzensiz art nler, ama ayn zamanda kitlenin dalma
sn ok daha zorlatrr ve bylelikle de zlmeyi erteler. Bu yolla
kitle kendi byme olanan kurban etme karlnda dayankllk ka
zanr. Dmanca ve tehlikeli olabilecek d etkilerden korunur; umu
dunu yineleme zerine kurar. Kitle yelerinin dalmay her defasnda
kabullenmesini salayan ey, yeniden bir araya gelme beklentisidir.
Bina onlan beklemektedir; onlar iin vardr ve bina orada olduu s
rece ayn ekilde bir araya gelebileceklerdir. Uzam, gelgit srasnda su
lar ekildiinde dahi onlara aittir ve bo olmas onlara sularn yksel
mesini anmsatr.

DEARJ

Kitle iinde meydana gelen en nemli olay dearjdr. Dearj olmadan

kitle gerek anlamda mevcut deildir; kitleyi yaratan dearjdr. Dearj
an, kitleye dahil olan herkesin farkllklanndan kurtulduu ve kendi
lerini dierleriyle eit hissettii andr.
Esas olarak dandan dayatlan farkllklar mevki, sosyal konum ve
mlkiyet aynmlandr. nsanlar birey olarak her zaman bu aynmlann
bilincindedirler; bunlar zerinde derin derin dnr ve bu aynmlarm
her birini dierinden ayr tutarlar. Bir insan gvenli ve belirlenmi bir
noktada tek bana durur, her jesti teki insanlar belirli bir mesafede
tutma hakkn ifade eder. nsan orada, devasa bir dzlkte, son derece
de etkileyici bir yeldeirmeni gibi durur; kendisiyle bir sonraki yel de
irmeni arasnda hibir ey yoktur. Bildii kadanyla, btn hayat m e\
safe zerine kuruludur: Kendisini ve sahip olduklann iine kapatt
ev, bulunduu konum, arzulad mevki, bunlarn hepsi mesafeler ya
ratmaya, mesafeleri korumaya ve geniletmeye hizmet eder. Baka bir
insana ynelik serbest ya da rahat her hareket basklanmtr. Etki ve
tepki lde olduu gibi giderek kaybolur. Kimse bir bakasnn yanma
veya seviyesine ulaamaz. Yaamn her alannda, sk skya kurulmu
hiyerariler insann bir stne dokunmasn veya bir astnn seviyesine

inmesini engeller; tabii grnte byle davranlan durumlar hari.

Farkl toplumlarda mesafeler farkl biimde ayarlanmtr; mesafeleri
yaratan, kimi toplumlarda doumla edinilen payeler, kimilerinde mes
lek ya da mlkiyettir.
Sz konusu hiyerarileri burada aynntlanyla aklamaya niyetim
yok, ama bunlarn her yerde var olduunu, her yerde insanlarn zihin
lerine yerletiini ve birbirlerine ynelik davranlann belirlediini
bilmek gerekir. Ancak, mevki olarak dierlerinden daha stn olmann
getirdii tatmin duygusu, yitirilen hareket zgrln telafi etmez.
nsan yaratt mesafelerle talar ve oraklar. Bunlarn ykn srt
lanr ve yerinden kprdayamaz. Bunlan kendisinin oluturduunu
unutur ve kurtulmay zler. Ama bunlardan tek bana, nasl kurtulabi
lir ki? Ne yaparsa yapsn ve ne kadar kararl olursa olsun kendisini her
zaman, abalann boa karmaya alanlann arasnda bulacaktr. On
lar kendi mesafelerini sk skya koruduklan srece, onlara asla yaklaamaz.
nsanlar mesafe yklerinden ancak hep birlikte kurtulabilirler; kit
le iinde olan da ite budur. Dearj srasnda aynmlar bir kenara atlr
ve herkes kendini dierleriyle eit hisseder. Arada neredeyse hibir
uzamn kalmad o younluk iinde, vcut vcuda abanr, her bir in
san dierine kendisine olduu kadar yakndr; snrsz bir rahatlama
hissi ortaya kar. te, insanlar hi kimsenin dierinden daha stn ya
da daha iyi olmad bu mutlu an uruna bir kitle olutururlar.
Ne var ki bu kadar arzulanan ve bu kadar mutlu olunan dearj an,
kendi tehlikesini bannda tar. Bu an bir yanlsamaya dayaldr; bir
denbire kendilerini eit hisseden insanlar gerekten eit olmamlardr;
sonsuza kadar eit hissedecek de deillerdir. Kendi evlerine dnerler,
kendi yataklanna yatarlar, mlklerini ve isimlerini korurlar. Akrabala
rn bir kenara atmaz, ailelerinden de kopmazlar. Yalnzca gerek d
nm insanlan eski ilikilerini terk etmeye ve yenilerini oluturmaya
yneltir. Doalan gerei yalnzca snrl sayda ye kabul edebilen bu
gibi birlikler, devamllklann kat kurallarla gvence altna almak zo
rundadrlar. Bu gibi gruplara ben, kitle kristalleri adn veriyorum.
Bunlann ilevlerini daha sonra tanmlayacaz.
Fakat byle bir kitle dalr. Kitle dalaca nsezisini tar ve
bundan korkar. Ancak ona yeni katlan insanlarla dearj sreci devam
ettirilirse var olmay srdrebilir. Kitleye ait olanlann kitleden aynlarak kendi ahsi meselelerine geri dnmelerini yalnzca kitlenin by
mesi nleyebilir.

YIKICILIK

Kitlenin ykclndan, ounlukla en bariz nitelii olarak sz edilir;

kitlenin bu niteliinin her yerde, birbirinden ok farkl lke ve uygar
lklarda gzlemlenebilecei gereini inkr etmek mmkn deildir.
Kitlenin ykcl zerinde anlalr ve hi tasvip edilmez, ama hibir
zaman gerekten aklanmaz da.
Kitle, evleri ve nesneleri; pencere camlan, aynalar, resimler ve ta
bak anak gibi knlabilir nesneleri yok etmekten zellikle holanr; in
sanlar da kitlenin ykcln tetikleyenin bu nesnelerin knlganl ol
duunu dnme eilimindedirler. Bu ykmdan kan grltnn, y---- kimin yaratt tatmine katkda bulunduu dorudur; pencerelerin ar
plmas ve camlann knlmas, taze yaamn gl sesleridir, yeni do
an bir eyin alamasdr. Bunu yaratmak kolaydr; bu kolaylk da po
plerliini artrr. Her ey birlikte ses kanr; sz konusu patrt nesne
lerin alklandr. Olaylann balangcnda, kitle henz kkken ve ok
az ey olmuken ya da hibir ey olmamken, bu trden bir grltye
zel bir gereksinim var gibidir. Grlt, kitlenin mit ettii destein
vaadi ve gelecekte yaplacak ilerin mutlu bir kehanetidir. Ne var ki
nesnelerin krlmasndaki kolayln kesin bir etken olduunu varsay
mak yanl olur. Sert tatan yaplm heykeller tannmayacak hale ge
tirilmitir; ou zaman yok etmek istedikleri ta ok sert olduundan
amalannn ancak yansna ulaabilmilerse de Hristiyanlar Grek Tannlarnn balann ve kollann paralam, yenilikiler ve devrimciler
bazlan ok ykseklerde olan Azizlerin heykellerini devirmilerdir.
Temsili suretlerin yok edilmesi, artk reddedilen bir hiyerarinin
yok edilmesidir. Bu yok edi, genel olarak kabul edilmi, herkese g
rlebilen ve her yerde geerli mesafelerin ihlalidir. Heykellerin sa
laml, kalclklarnn ifadesiydi. Bu heykeller, dimdik ve kprdatlamazlklanyla, ezelden beri var olmu gibiydiler; daha nce onlara d
manca bir niyetle yaklamak asla mmkn deildi. imdi onlar devril
mi ve paralanm drmdalar. te bu edimle dearj kendini gerek
letirmi olur.
Ancak dearj her zaman bu noktaya varmaz. Yukarda sz edilen
ve daha ok rastlanan ykm tr btn snrlara ynelik bir saldrdr.
Pencereler ve kaplar evlere aittir; pencereler ve kaplar evlerin da
alan en savunmasz ksmlandr ve bir kez paralandlar m, ev kii
ye zgln yitirir; isteyen herkes o eve girebilir ve artk hibir e
yi, hi kimseyi koruyamaz. Bu evlerde kitlenin dman olduunu var
sayd, kitleden uzak kalmaya alan insanlar yaar. Kitleyi bu insan

lardan ayran ey artk yok edilmitir ve aralannda engel oluturacak

hibir ey kalmamtr. nsanlar artk danya kp kitleye katlabilir
ya da evlerinden alnp karlabilirler.
Ancak i bu kadarla kalmaz. Birey, kitlenin iindeyken kendi kii
liinin smrlann atn hisseder. Bir tr rahatlama hisseder, nk
onu kendisine dndren ve iine kapatan mesafeler artk aradan kalk
mtr. Mesafenin yaratt bu yklerin omuzlanndan kalkmasyla ken
disini zgr hisseder; onun zgrl bu snrlar gemektir. Kendi ba
na gelenin bakalannn da bana gelmesini ister ve mit eder. Top
raktan yaplm bir kap bile sadece snrlamaya yaramas nedeniyle
onu rahatsz eder. Bir evin kapal kaplar onu rahatsz eder. Ayinler ve ^
trenler; mesafeleri koruyan her ey ona tehditkr ve tahamml edilemez gelir. Er ya da ge, dalan kitleyi nceden var olan kaplara geri
itecek bir giriimin olmasndan korkar. Birey, daha nceden de kendi
nin hapishanesi durumundadr ve kitlenin dalmasndan sonra da ii
ne dnecei hapishanelerden nefret eder. plak kitleye her ey Bastille gibi grnr.
Btn yok etme aralannm en etkileyicisi atetir. ok uzaktan g
rlebilir ve daha da ok insan kendine eker. Geri dnsz bir biim
de yok eder; ateten sonra hibir ey eskisi gibi olamaz. Bir eyi atee
veren kitle kendisini kar konulamaz hisseder; ate yayld srece
herkes kitleye katlacaktr ve ona dman olan her ey yok edilecektirrleride de anlatlaca zere, kitle sembollerinin en gls atetir. Y
km sona erdikten sonra, ate de kitle gibi snecektir.

PATLAMA

Ak kitle, kendi doal byme drtsne kendisini zgrce brakan

gerek kitledir. Ak bir kitlenin, ulaabilecei boyutlara ilikin hibir
kesin fikri ya da sezgisi yoktur; ak kitle, iini doldurmas gereken,
bilinen bir binaya baml deildir; boyutlan nceden belirlenmi de
ildir; yalnzca sonsuza dek'bymek ister ve bunun iin gereksinimi
olan ey daha fazla insandr. Kitle, bu yaln durumunda en gze batc
biimini kazanr. Ama sonunda hep dald iin hayatn dndaym
gibi grnr ve hibir zaman ok ciddiye alnmaz. Modem zamanlar
daki devasa nfus art ve kentlerin hzla bymesi kitlelerin oluu
muna giderek ok daha sk yol amam olsayd, insanlar kitleyi gz
ard etmeye devam edebilirlerdi.
leride sz edilecek olan, gemiin kapal kitleleri bildik kurumla-

ra dnmt. Bu kapal kitlelerin yelerinin karakteristik zellii

olan allmam ruh durumu doal bir eymi gibi grnrd. Bu kit
lelerin yeleri her zaman dini, askeri ya da trensel amalarla bir ara
ya geliyorlard; bu ama ruh durumlarn kutsuyordu. Vaaza katlan b in
adam kendisi iin nemli olann vaaz olduuna drste inanyordu ve j
oradaki ok saydaki dinleyicinin mevcudiyetinin ona vaazdan ok da- j
ha fazla tatmin verdii sylenecek olsayd, buna ok arr, hatta hid- j
detlenirdi. Bu gibi kuramlara ilikin btn trenler ve kurallar temel
olarak kitleyi ele geirmeyi hedefler; onlar bir kilise dolusu inanl in
san inansz btn bir dnyaya tercih eder. Kiliseye gitmenin dzen22 lilii ve belirli ayinlerin birebir ve bildik tekrar, kitleyi evcil halde
tutar. Bu trenler ve bunlarn belirli zamanlarda tekrar, daha sert ve
daha iddetli ihtiyalarn yerini tutar.
nsanlarn says sabit kalm olsayd, bu gibi kurumlar yeterli ola
bilirdi, ancak kentleri giderek daha ok insan doldurdu ve son birka
yzyl boyunca nfus artnn giderek hzlanmas, yeni ve daha byk
kitlelerin olumasn srekli tevik etti. Bu koullarda, hibir ey, hat
ta en deneyimli ve mahir liderlik bile kitlelerin olumasn nleyemez
di.
Dinlerin tarihinde anlatlan, geleneksel trensellie kar yaplm
btn isyanlar, byme duygusunu yeniden hissetmek isteyen kitlenin
kapallna yneliktir. nsann akima Yeni Ahitteki Dadaki Vaaz ge
liyor. Bu vaaz akta yaplr; vaaz binlerce insan dinleyebilir ve hi
kuku yok ki bu vaaz, resmi mabedin snrlayc trenselliine kar
yaplr. Bu da insana, (Aziz) Paul Hristiyanlnn, Yahudiliin ulusal
ve kabilesel snrlarn ykp btn insanlarn evrensel inanc olma ei
limini; Budizmin ada Hindistandaki kast sistemini reddediini ha
trlatyor.
eitli dnya dinlerinin i tarihleri de benzer trden olaylar bak
mndan zengindir. Tapnaklar, kastlar ve kiliseler daima dar gelmitir.
Hal Seferleri ada dnyadaki hibir kilise binasnn iine alamaya
ca byklkte bir kitle oluturdu. Daha sonra, kentin tamam ileke
lerin gsterilerinin izleyicisi oldu; stelik bunlar kentten kente dola
yorlard. On sekizinci yzylda Wesley, hareketini ak havada yaplan
vaazlara dayandrd. Kendisini dinleyen devasa kitlelerin neminin b
tnyle farkndayd ve bazen Gnlklerinde kendisini dinleyenlerin
saysn hesaplyordu. Kapal bir meknsallktan doan her patlama,
kitlenin ani, hzl ve snrsz bymeden ald o eski hazz yeniden ka
zanmay arzulad anlamna gelir.
> Patlamay kapal kitleden ak kitleye ani gei olarak tanmlyo-

rum. Bu sk rastlanan bir olaydr ve yalnzca uzama ilikin bir ey ola

rak anlalmamaldr. Kitle ounlukla gvenli herhangi bir uzamdan,
bir kentin, her eye maruz kalarak ve herkesi kendisine ekerek ser
beste hareket edebilecei, meydanlarna ve sokaklarna tam gr
nr. Ancak bu d grnmden de nemlisi, buna denk den i devi
nimdir: katlanlann saysnn snrl olmasndan duyulan tatminsizlik,
bakalarn ekmek iin duyulan ani istek, btn insanlara ulamaya
ynelik tutkulu kararllk.
Fransz Devriminden beri bu patlamalar, modem diyebileceimiz
bir biim ald. Kitle kendini geleneksel dinin znden artc derece
de zgrletirdi; belki de bu, kitleyi, kafanza sokulmu akn kuram ^
ve hedefler olmakszn, plak ekliyle, biyolojik konumunda grmemizi salamtr. Son 150 yllk tarih bu gibi patlamalarn hzla oal
mas asndan bir doruk noktas oluturdu; savalar da buna dahildir;
nk artk btn savalar kitle savalardr. Kitle artk dindarca vaat
ler ve koullarla yetinmez. Kitle, hayvansal gc ve tutkusuna ilikin
olabilecek en gl duyguyu kendisi iin hissetmek ister; her tr sos
yal bahane ve talebi bu amaca ulamak iin bir ara olarak kullanacak
tr.
Vurgulanmas gereken birinci nokta, kitlenin hibir zaman tatmin
duygusu yaamaddr. Henz ulamad bir insan var olduu srece
a kalr. Bu aln, kitle gerekten btn insanlar yuttuktan sonra da
srp srmeyecei konusunda emin olunamaz, ama aln bu durum
da da srmesi muhtemeldir. Kitlenin varln srdrmek iin gsterdi
i abalar bir anlamda etkisizdir. Varln srdrmek iin tek umudu\
her biri kendini dieriyle kyaslayan, ifte kitlenin olumasnda yatar. \
Bu rakip kitleler g ve younluk bakmndan birbirine ne kadar ben- 1
zerse, her ikisi de varln o kadar uzun sre devam ettirir.

ZULM

Bir kitlenin i yaamnn en arpc zelliklerinden biri zulme uram^''

olma duygusudur; bu duygu bir kez ve sonsuza dek dman ilan ettii '
insanlara ynelttii kendine zg bir fke ve sinirliliktir. Bu dman*/
lar hain ya da yumuak, sert ya da sempatik, keskin ya da lml dav
ranabilirler; ne yaparlarsa yapsnlar yaptklar her eyin deimez bir
art niyetten, kitleyi ak ya da sinsi bir biimde yok etmeye ynelik ka
stl bir niyetten kaynakland yorumu yaplacaktr.
Bu dmanlk ve zulm duygusunu anlamak iin ise, ie kitlenin

bir kez olutuktan sonra hzla bymek istedii gereinden balamak

gerek. Kitlenin yaylma gc ve kararll ne kadar abartlsa azdr.
Kitle bydn hissettii srece -rnein kk ama son derece
duygu ykl kitleler olarak balayan devrimci durumlarda- bymesi
ne kar duran her eyi kstlayc bir ey grr. Kitle polis tarafndan
datlabilir, ancak bunun tpk bir sivrisinek srsn elle uzaklatr
mak gibi yalnzca geici bir etkisi olur. Ancak kitle, oluumuna yol
aan taleplerin karlanmasyla, iinden de saldrya urayabilir. O za
man, gsz olan yeler kitleden ayrlr ve katlmak zere olanlar da
vazgeerler. Dardan yaplan saldrlar kitleyi yalnzca kuvvetlendir24 meye yarar; bu durumda, dalm olanlar daha da gl bir biimde
tekrar bir araya gelirler. te yandan, ieriden yaplan saldr gerekten
tehlikelidir; herhangi bir kazanm elde etmi bir grev gzle grlr bir
biimde unufak olur. eriden saldn bireysel arzulara hitap eder ve kit
le, bunu rvet olarak, ahlkszca bir ey olarak grr; zaten yledir
de. Byle bir kitledeki herkes bannda, yemek, imek, sevimek ve
yalnz kalmak isteyen kk bir hain tar. Btn bunlar sessizce yap
t ve bu konuda pek yaygara koparmad srece, kitle onun yaptklann srdrmesine izin verir. Ancak bu konuda bir ses karr kar
maz, kitle ondan nefret etmeye ve korkmaya balar. te o zaman, bu
insann dmann batan karmalarna kulak vermi olduu anlalr.
Burada kitle kuatlm bir ehir gibidir; pek ok kuatmada oldu
u gibi, surlann dnda da iinde de dmanlar vardr. Bu atma s
rasnda kitle giderek daha ok taraftar eker. Bunlar ieriye alnmalan
iin yalvararak kale kaplannm nnde toplanrlar. Ltufkr anlarda
bu istekleri kabul edilir; ya da surlara trmanrlar. Bylelikle kale her
gn yeni savunucular kazanr, ancak bu savunuculann her biri yannda
daha nce szn ettiimiz grnmez kk haini getirir; bu hain hz
la bodruma inerek zaten orada saklanm olan dier hainlere katlr. Bu
arada kuatma devam eder. Kuatanlar son darbeyi vurabilecekleri bir
frsat kollarlar, bunun yan sra yeni askerlerin ehre ulamasn da n
lemeye alrlar. Bu tuhaf kuatmada duvarlar saldrganlar asndan
savunucular iin olduundan daha nemlidir. Ya da yeni katlan uzak
tutmak iin rvet vermeyi denerler. Her iki giriimde de baansz
olurlarsa, her bir yeni gelenin yannda kaleye gtrd haini kendi
karlar dorultusunda kuvvetlendirmek ve yreklendirmek iin ellerin
den geleni yaparlar.
Kitlenin zulm duygusu bu ifte tehdidin sezgisinden baka bir ey
deildir; dandaki surlar giderek daha kstlayc, ierideki bodrumlar
daha bozguncu olur. Dandaki dmann surlar zerindeki faaliyetle

ri aktr ve gzlenebilir; bodrumlardaki faaliyet ise gizli ve sinsidir.

Ne var ki bu tr imgeler gerein ancak bir ksmn ifade eder. D
arda kaleye girmek isteyerek dalgalananlar yalnzca yeni taraftarlar,
bir yedek ve destek g deildir, ayn zamanda kitlenin gdasdr. Sa
yca oalmayan bir kitle oru durumundadr; byle bir orucu srdr
menin, kitleyi bir arada tutmann yollan vardr ve dinler bu konuda b
yk maharetler gelitirmilerdir. imdi dnya dinlerinin, kitleler ani ve
hzl byme durumunda deilken bile kitlelerini tutmay nasl baardklann gstermeye alacam.
2

DNYA DNLERNDE KTLELERN EVCLLETRLMES

Evrensellik iddialanna sahip dnya dinleri, ok ksa zamanda ekici

liklerinin odan deitirirler. Balangta amalan ulalabilecek her
kese ulamak ve kazanlabilecek herkesi kazanmaktr. ngrdkleri
kitle evrenseldir; tek tek her ruh hesaba katlr ve her ruh onlann ola
caktr. Srdrmek zorunda olduklar mcadele, kurumlan zaten mev
cut olan hasmlanna kar giderek bir tr gizli sayg duymalarna yol
aar. Mevcut durumlarn korumann ne kadar zor olduunu grrler;
dayanma ve kalclk sunan kurumlar onlara giderek daha nemli g
rnr. Hasmlannn abalanndan etkilenerek kendi kurumlann ortaya
koymak iin byk abalar gsterirler ve eer baanl olurlarsa bu ku
rum zamanla nem bakmndan byr. Kendilerine zg bir mr olan
lm kurumlann arl giderek balangtaki ekiciliin iddetini
azaltr. Mevcut inananlan doldurmak iin kiliseler ina edilir ve ger
ekten gereksinim olduunda bunlar ancak gnlszce ve ihtiyatl bir
biimde geniletilir. nananlan ayr blmlerde toplamaya ynelik
gl bir eilim de vardr. oaldklannda, kar konmas gereken bir
dalma tehlikesi her daim var olur.
Kitleye gvensizlik duygusu, btn tarihi dnya dinlerinin, deyim
yerindeyse kannda vardr. Balayc gelenekleri, onlara kendilerinin
ne denli ani ve beklenmedik bir biimde bydklerini retir. Kendi
kitlesel din deitirme ykleri onlara mucizevi gelir; gerekten yle
dir de. Kiliselerin ekindii ve zulmettii sapkn hareketlerde ayn tr
den bir mucize kendilerine kar dner, vcutlannda bu ekilde alan
yaralar ac verir ve unutulamaz. Gerek ilk gnlerindeki hzl byme
leri gerekse hi de daha yava olmayan gerilemeleri kitleye duyduklan kukuyu canl tutar.
^
Buna ramen istedikleri ey itaatkr bir srdr. nananlan koyun >

olarak deerlendirmek ve boyun edikleri iin onlar vmek detten

dir. Kiliseler kitlenin hzl bymeye ynelik temel eiliminden bt
nyle feragat ederler. nananlar arasnda, makul snrlar iinde belirli
bir younlukta, kesin bir yn olan, geici bir eitlik kurmacasyla tat
min olurlar; ama bunu asla sert bir biimde dayatmazlar. Hedeflerini
ok uzaklara, yaad srece hibir insann ulaamayaca, pek ok
abayla ve boyun emeyle kazanmak zorunda olduu teki dnyaya
yerletirirler. Yn giderek en nemli ey haline gelir; hedef ne kadar
uzak olursa, hedefin kalclna duyulan mit o kadar fazla olur. G
rnte vazgeilmez olan byme ilkesi olduka farkl bir eyle, tekrarla yer deitirmitir.
nananlar belirlenmi yer ve zamanlarda bir araya gelirler ve her
zaman ayn olan etkinlikler araclyla, tehlike yaratmadan zerlerin
de iz brakan ve giderek altklar, lml bir kitle duygusu iine soku
lurlar. Birlik* duygulan onlara dozlar halinde verilir, kilisenin devam
ll da bu dozun doruluuna baldr.
nsanlar, kilise ve mabetlerindeki bu aynen tekrarlanan, snrl de
neyime nerede alrlarsa alsnlar, artk onsuz edememilerdir. Buna,
besine ve varolulan iin gereksinimleri olan her eye olduu gibi ge
reksinimleri vardr. Ne kltlerinin ani bastnlmas ne de devletin yasa
syla yasaklanmas semeresiz kalmaz. Byk bir dikkatle ayarlanm
kitle-ekonomilerinin herhangi bir biimde bozulmas nihai olarak ak
kitlenin patlak vermesine yol aacak, bu da bilinen btn temel zel
liklere sahip olacaktr. Ak kitle hzla yaylacak ve kurmaca eitliin
yerine gerek eitlii koyacaktr; yeni ve ok daha ateli younluklar
bulacaktr; o an iin, koulland o uzak, ulalmas neredeyse olanak
sz hedeften vazgeecek ve hedefini buraya, bu somut hayatn mevcut
ortam iine yerletirecektir.
Ani olarak yasaklanan dinlerin hepsi intikamlarn bir tr dnyevilemeyle alrlar. nanlarnn nitelii byk ve beklenmedik bir gad
darlk patlamas iinde btnyle deiir. Onlar hl eski inan ve ka
naatlerini koruduklann sanrlar, tek niyetleri de bunu srdrmektir.
Oysa gerekte, birdenbire olduka farkl insanlar olmulardr. Artk
oluturmu bulunduklan ak kitlenin kendisine zg hzla byme
duygusuyla doludurlar ve ne pahasna olursa olsun bunun paras ola
rak kalmak isterler.

* Birlik: Unity (Ing.) karl olarak kullandmz kelimeyi bir olmak anlamn vur
gulayp grup anlamndaki birlik" ile karmasn nlemek amacyla bu ekilde yaz
may uygun buldum (.n.).

P A N K

Sk sk belirtildii gibi, bir tiyatrodaki panik, kitlenin dalmas anla

mna gelir. Gsteri dolaysyla insanlar birbirlerine ne kadar yaknla
msa ve tiyatronun mimarisi ne kadar kapalysa, dalma o kadar id
detli olur.
Gsterinin tek bana gerek bir kitle yaratmaya yetmemesi de
mmkndr. zleyiciler gsteriye kendilerini kaptrdklan iin deil,
ama yalnzca orada bulunmalar dolaysyla bir araya gelmi olabilir
ler. Oyunun baaramadn ate baarr. Ate insanlar iin, hayvanlar
iin olduu kadar tehlikelidir; ate kitlenin en kuvvetli ve en eski sem
boldr. zleyicilerin arasndaki kitle duygusu ne kadar az olursa ol
sun, yangnn farkna varmak bu duyguyu zirveye ulatrr. Ortak bir
aikr tehlike, ortak bir korku yaratr. zleyiciler ksa bir sre iin ger
ek bir kitle haline gelir. nsanlar tiyatroda olmasalar, tehlike karsn
daki bir hayvan srs gibi birlikte kaabilir ve kalarnn iddetini
zde hareketlerinin ezamanllyla artrabilirlerdi. Bu trden bir et
kin kitle-korkusu, srler halinde yaayan ve ortak gvenlikleri hzlanna bal olan btn hayvanlann yaygn kolektif deneyimidir.
te yandan, kitle tiyatroda kanlmaz olarak son derece iddet do
lu bir biimde dalr. Her bir k kapsndan ayn anda yalnzca bir
ya da iki insan kabilir ve bylelikle ka enerjisi dierlerini geri it
me enerjisine dner. Koltuk sralanmn arasndan ancak bir insan gee
bilir ve her bir koltuk dierlerinden zenle aynlmtr. Her insann bir
yeri vardr, tek bana oturur ya da ayakta durur. Herkes en yakn ka
pya farkl bir uzaklktadr. Normal bir tiyatro insanlan yerlerine mh
lamak, yalnzca ellerini ve seslerini kullanmalanna izin vermek niye
tiyle dzenlenmitir; bacaklann hareket ettirmeleri olabildiince kst
lanmtr.
Yangnn apanszn verdii kama emri derhal herhangi bir ortak
hareketin imknszlyla karlar. Her insan gemesi gereken kapy
grr; orada kendini yalnz bana grr, dierlerinden kesin bir biim
de aynlmtr. Bu tablonun erevesi ksa sre iinde o insana hkim
olur. Bylelikle bir kitle, bir dakika nce en gelimi noktasndayken,
iddet saarak dalmak zorundadr; bu dnm kendini iddet ieren
bireysel eylemde gsterir: herkes her ynde omuz atar, vurur ve tek
meler.
Her bir insan kendi yaam iin ne kadar vahice savarsa, etra
fn saran btn dierlerine kar savat da o kadar aka ortaya
kar. Dierleri sandalyeler, parmaklklar, kapal kaplar gibi nne diki-

lirler; ancak farklar canl ve dman nitelikli olmalardr. Kendileri

iin uygun bir biimde ya da daha dorusu, tpk kendilerine yapld
gibi, onu u ya da bu yana iterler. Ne kadnlar ne ocuklar ne de yal
lar gzetilir: hibiri erkeklerden ayrt edilmez. Birey artk kendisini
kitle olarak grmese de kitleyle tamamyla kuatlm durumdadr.
Panik, kitlenin kitle iinde dalmasdr. Birey kitleden ayrlp kamak
ister; nk kitle, bir btn olarak tehlike altndadr. Ancak birey fizik
sel olarak hl kitlenin iine saplanp kald iin, ona saldrmak zo
rundadr. Kendini ona brakmas artk mahvolmas anlamna gelir, n
k kitlenin kendisi mahvolma tehdidi altndadr. Byle bir anda kendi
28 zglln ne kadar vurgulasa azdr. tip kakarak, itip kakmaya yol
aar; ne kadar darbe vurursa kendisi de bir o kadar yer ve kendisini o
kadar kendisi hisseder. Kendi ahsnn snrlan tekrar netlik kazanr.
Yangn nitelii edinen kitleyle bir kiinin ne denli zorlu bir mca
deleye giritiini gzlemlemek ok tuhaftr. Kitle, alevlerin beklenme
dik grnts ya da yangn diye banlmasyla ortaya kmtr ve
tpk alevlerin yapt gibi kendisinden kamaya alan insanla oyna
maktadr. ttii insanlar onun iin yanan nesneler gibidir; dokunulan
dmancadr ve vcudunun her yerindedir; bu da insan dehete d
rr. Yangnn dmanca nitelii, yoluna kan herkese bular. Yang
nn yaylp giderek, bir insan tamamen sanp sarmalayana kadar ilerle
mesi o insan her ynden tehdit eden kitleye ok benzer. Kitlenin iin
deki birok hareket, bir kolun, yumruun ya da bacan ne frlamas
birdenbire her bir yandan sarabilecek alevler gibidir. Bir orman ya da
bozknn felaketi olan trden bir yangn gerekten de dman bir kitle
dir ve bunun korkusu her insanda uyandnlabilir. Bir kitle simgesi
olarak yangn insann btn duygular dnyasna sirayet etmi ve onun
ayrlmaz bir paras haline gelmitir. Paniklerde ok sk gzlemlenen
ve akas son derece anlamsz olan, insanlann zerine basp ineme
eklindeki eduyumsal hareket yangnn stne basp sndrmekten
baka bir ey deildir.
Panik nedeniyle dalmay nlemenin tek yolu, orijinal* birleik
kitle-korkusu durumunu srdrmektir. Tehdit altndaki bir kilisede bu
nu baarmann bir yolu vardr: insanlar, mucize yoluyla yangm sn
drme gcn elinde tutan ortak Tanrya ortak bir korku iinde dua
ederler.

* Orijinal: Szck ilk ortaya kt ekliyle, kkense! anlamlarn artracak e

kilde Latince kkne sadk kalnarak korunmutur (.n.).

B R E M B E R O L A R A K K T L E

Bir arena, iki kez kapal bir kitleyi banndnr. Bu tuhaf nitelii nedeniy
le arenann incelenmesi gerekir.
Arenann d dnyayla aynm hatt net olarak izilmitir. Arena, ge
nellikle ok uzaklardan grlebilir ve ehir iindeki konumu, kaplad
uzam, gayet iyi bilinir. nsanlar onu akllanna getirmeseler bile her
zaman onun nerede olduunu hissederler. Arenadan gelen haykrmalar
ok uzaklardan duyulur ve st aksa ieride yaananlar kendisini
evreleyen ehre ular.
Ne var ki bu iletiler ne denli heyecanl olursa olsun, arenann ii
ne kontrolsz bir akn olmas imknszdr. Arenann iinde oturula
cak yer says snrldr; ulaabilecei maksimum younluk nceden
belirlenmitir. Oturulacak yerler, insanlann ok skmayaca biim
de dzenlenmitir. nsanlann burada rahat etmeleri ve her birinin ken
di yerinden, dierlerini rahatsz etmeksizin seyredebilmeleri hedef
lenmitir.
Arenann danya, ehre dnk yz cansz bir duvardr; ieride ise
insan duvar vardr. zleyiciler ehre srtlarn dnerler. Duvarlar ve so
kaklardan oluan ehir yapsnn dna kanlmlardr ve arenada kaldklan srece ehirde olan hibir eyi umursamazlar; btn ilikilerini,
kurallann ve alkanlklarn danda brakmlardr. Belirli bir sre
iin kalabalklar halinde bir arada kalmalan hem gvenlidir hem de ya
ayacaklar heyecan onlara vaat edilmitir. Ancak yalnzca belirli bir
koulda: Dearjn olaca yer arenann ii olmaldr.
Olanlan herkes grebilsin diye, oturulacak yerler sralar halinde
dzenlenmitir. Bunun sonucunda kitle, kendi kendisine kar oturtul
mu olur. Her izleyicinin nnde bin kii, bin kafa vardr. O orada ol
duu srece btn dierleri de oradadr; onu heyecanlandran her ey
dierlerini de heyecanlandrr ve o bunu grr. Dierleri, onlan birey
klan farkl aynntlann bulanklamas iin, ondan belli bir uzaklkta
oturtulmutur; hepsi birbirine benzer ve hepsi benzer tarzda davranr
ve insan onlarda kendisinde olan eyleri fark eder. Onlann gzle gr
lebilir heyecan kendi heyecann artrr.
^
Byle oturan, kendisini kendisine sergileyen bir kitlede hibir ko
pukluk yoktur. inden hibir eyin kaamayaca kapal bir ember
oluturur. Bylenmi yzlerden oluan sralar halindeki ember tuhaf
bir homojenlik tar. Aada olan biten her eyi kucaklar ve ierir; hi
kimse buna ynelik dikkatini gevetmez; hi kimse uzaklamaya al
maz. emberdeki her boluk dalmay ve bunun ardndan gelen ayni-

may anmsatabilir. Ancak hibir boluk yoktur; kitle iki kez, hem d
ardaki dnyaya kar hem de kendi iinde kapaldr.

KTLENN NTELKLER

Kitleleri snflandrmaya almadan nce kitlelerin temel niteliklerini

ksaca zetlemek yararl olabilir.
1.
Kitle daima bymek ister. Bymesinin hibir doal snr yok
tur. Bu gibi snrlarn yapay olarak yaratld yerlerde -rnein kapa3Q l kitleleri korumak iin kullanlan btn kuramlarda- kitlenin patlamas her zaman mmkndr ve bu zaman zaman gerekleir de. Kitle
nin bymesini kesin olarak nlemek iin mutlak olarak gvenilebile
cek hibir kurum yoktur.
{ 2. Kitle iinde eitlik vardr. Bu olgu mutlak ve tartma gtrmez
niteliktedir; kitle tarafndan asla sorgulanmaz. Bu nitelik temel neme
sahiptir ve kitle mutlak eitlik durumu olarak tanmlanabilir. Ba ba
tr, kol koldur ve tek tek ba ve kollar arasndaki farklar nemsizdir. n
sanlarn kitle olmalar ve bu kitleden uzaklamasna neden olabilecek
her eyi grmezlikten gelme eilimi gstermeleri bu eitlik urunadr.
Btn adalet talepleri ve eitlik kuramlar en nihayetinde enerjilerini,
bir kitlenin paras olmu herkese aina olan fiili eitlik deneyiminden
alrlar.
3. Kitle younluu sever. Kitle kendini asla ok youn bulmaz.
Kendine ait paralarn arasnda hibir ey olmamal ya da onlar blmemelidir; her ey kitlenin kendisi olmaldr. Younluk duygusu dearj
annda en youn dzeye kar. Bir gn bu younluu daha kesin ola
rak belirlemek ve hatta lmek mmkn olacaktr.
4. Kitlenin bir yne gereksinimi vardr. Kitle hareket halindedir ve
bir hedefe doru hareket eder. Btn yeler iin ortak olan yn, eitlik
duygusunu kuvvetlendirir. Tek tek yelerin dnda, ama hepsinin pay
lat bir hedef, byle bir kitlenin sonu demek olan kiiye zel farkl
hedeflerin zerini rter. Yn kitlenin varoluunun devamll bak
mndan temel neme sahiptir. Kitlenin dalma korkusu her amac ka
bul edecei anlamna gelir. Bir kitle eriilmemi bir hedef olduu s
rece var olur.
Ancak kitlenin iinde gizlenmi, yeni ve st oluum trlerine yol
ayor gibi grnen baka bir eilim daha vardr. Bu oluum trlerinin
doas ounlukla ngrlemez niteliktedir.
Bu drt niteliin her biri her kitlede u ya da bu lde bulunabilir.

u ya da bu zellii dikkate alnmak suretiyle kitleler farkl biimler

de snflandrlr.
Buraya kadar ak ve kapal kitleleri tarttm ve bu terimlerin kit
lelerin byme zelliine dayandn belirttim. Bymesi engellen
medii srece kitle aktr; bymesi snrlandnda kapaldr.
Bir baka ayrm da ritmik ve durgun kitleler arasndadr. Bu terim
ler ezamanl olarak, eitlik ve younluk niteliklerinin her ikisine bir
den gnderme yapar.
Durgun kitle dearj iin yaar. Yalnzca bundan kesinlikle emindir
ve dearj erteler. Dearj anna hazrlanmak iin grece uzun bir yo
unlama sresi arzular. Younluu iinde, deyim yerindeyse, snr ve
dearj olabildiince geciktirir. Burada kitleleme sresi eitlikle deil,
younlukla balar; eitlik daha sonralar kitlenin ana hedefi haline ge
lir ve en sonunda bu hedefe ulalr. Her ortak haykr, her szce bu
eitliin geerli bir ifadesi haline gelir.
te yandan, ritmik kitlede (rnein dans edenlerin oluturduu kit
lede) younluk ve eitlik balangtan beri bir aradadr. Burada her ey
harekete baldr. Btn fiziksel uyaranlar nceden belirlenmi bir
tarzda ilev grr ve bir dansdan dierine geirilir. Younluk, uzak
lama ve yaklamann tekrar biiminde vcut bulur; eitlik hareketle
rin kendisinde aa vurulur. Bylelikle younluk ve eitliin hnerli
oyunculuuyla kitle duygusu meydana getirilir. Bu ritmik oluumlar
ok hzl ortaya kar; bunlar sona erdiren yalnzca fiziksel bitkinlik
tir.
Dier kavram ifti, yava ve hzl kitle, sadece hedefin doasna
gnderme yapar. Sklkla sz edilen ve modem yaamn ok temel bir
parasn oluturan bariz kitlelerin -her gn grdmz politika, spor
ve sava kitlelerinin- hepsi hzl kitlelerdir. Hedefi cennet olan dini kit
leler ya da haclardan oluan kitleler bunlardan ok farkldr. Onlarn
hedefleri ok uzak, yollan ok uzundur; kitlenin gerek oluumu ok
uzak bir lkeye ya da teki dnyaya havale edilmitir. Bu yava kitle
lerden gerekte yalnzca bir hedefe kilitlenenleri gryoruz; nk
sonunda ne olaca, onlar ulamadan bilinemez ve inanmayanlarca
ulalamaz niteliktedir. Yava kitle yava yava toplanr ve kendini an
cak ok uzak menzillerde kalc grr.
Burada sylediklerimiz, aynntl bir biimde ele alnmas gereken
bu kitle biimlenmelerinin doasna ilikin en bariz zellikleridir.

RTM

Ritim orijinal anlamyla ayaklarn ritmidir. Her insan yrr ve yr

mek iin nce birini sonra dierini yere bast iki ayan kullandn
dan, ancak bunu tekrarlayarak hareket ettiinden, ister istemez ritmik
bir ses ona elik eder. ki ayak hibir zaman yere ayn kuvvette bas
maz. Aralarndaki fark kiisel yap ya da ruh haline bal olarak daha
byk ya da kk olabilir. Daha hzl ya da yava yrmek, komak,
aniden durmak ya da zplamak da mmkndr.
nsan her zaman dier insanlann ayak seslerini dinlemitir; onlarn
ayak seslerine kendisininkilerden kesinlikle daha ok dikkat etmitir.
Hayvanlann da kendilerine gre yryleri vardr; onlann yryle
rinin ritmi ounlukla insanmkilerden daha zengindir ve daha kolay al
glanabilir; toynakl hayvanlar, davul gibi ses karrlar. nsann, ev
resindeki korktuu ya da avlad hayvanlara ilikin bilgisi sahip oldu
u en eski bilgidir. Hayvanlan hareketlerinin ritminden tanmay
renmitir. Okumay rendii en erken yaz hayvanlann brakt izler
dir, bu yaz yumuak toprak zerine baslm bir tr ritmik simge di
liydi ve insan bu dili okuduka, bunu oluturann sesiyle ilikilendirdi.
Bu ayak izlerinin ou birbirine yakn ok sayda iz halindeydi ve
kendileri de ilk bata srler halinde yaayan insanlar, bunlara sk
netle baktklan anda kendi saylanyla baz hayvan srlerinin devasa
saylan arasndaki ztln farkna vardlar. nsanlar her zaman at ve
av eti peindeydi; ne kadar ok sayda av hayvan olursa, onlar iin o
kadar iyiydi. Ancak ayn zamanda kendileri de sayca oalm ak isti
yorlard. nsann kendi trnn sayca artna duyduu istek her za
man glyd ve bu kesinlikle yalnzca onun kendi trnn sreklili
i iin duyduu kuvvetli drt olarak anlalmamaldr. nsan orada ve
o anda daha ok sayda olmak istiyordu; avladklan hayvanlarn sr
lerinin saysnn bykl, duygulannda, daha byk olmasn dile
dikleri kendi saylanyla kanyordu ve bunu, benim ritm ik ya da nabazan kitle adn vereceim kendine zg bir ortak heyecan iinde ifade
ediyorlard.
Bu duruma ulamann arac her eyden nce kendi ayaklannn tek
rarlanan ve artan ritmiydi. Hzl bir ardklk iinde birbirine eklenen
ayak sesleri orada var olandan daha yksek sayda insana iaret eder.
nsanlar, dans ederken hareket eder ama ayn noktada kalrlar. Ayak
sesleri azalp yok olmaz, nk bu sesler srekli tekrarlanr; dans
edenler yksek ve canl ses karmay uzun bir sre srdrrler. Dans
lar sayca yoksun olduklar eyi younluklanyla telafi ederler; ayak-

lann yere daha hzl vururlarsa, sanki orada daha ok insan varm gi
bi hissedilir. Dans etmeye devam ettikleri srece, evredekilerin dik
katini ekerler. Duyan herkes onlara katlr ve kimse aynlmaz. Doal
olan, yeni insanlann onlara katlmay sonsuza kadar srdrmesidir; an
cak ksa sre sonra yeni katlanlann ard kesilir ve danslar olmayan
art kendi kstl saylanyla yaratmak zorunda kalrlar. Sanki olduklanndan ok daha kalabalklarm gibi hareket ederler. Heyecanlan b
yr ve lgnlk dzeyine ular.
Sahip olamayacaklan kadar byk saylarda artn bedelini nasl
derler? lk olarak, hepsinin ayn eyi yapmalan ok nemlidir. Hepsi
ayaklann yere vurur ve bunu ayn ekilde yaparlar; hepsi kollarn ileri geri, balarn saa sola sallarlar. Danslarn edeerlii, paralara ~pj
ayrlr ve uzuvlannn edeerlii olur. nsann hareket edebilen her
paras sanki bamszm gibi davranr; ama hareketler paraleldir,
uzuvlar birbirinin zerine bindirilmi grnr. Sklkla birbirlerine
yaslanm olarak ok yakn dururlar ve bylelikle edeerlik durumlanna bir de younluk eklenmi olur. Younluk ve eitlik bir ve ayn ey
olur. Sonunda, dans eden tek bir yaratk, hepsi tam tamna ayn biim
de ve ayn amala devinen, elli ba, yz baca ve yz kolu olan bir
yaratk olarak grnr. Heyecanlan dorua ykseldiinde, bu insanlar
kendilerini gerekten tek bir varlk gibi hissederler ve fiziksel bitkin
lik dnda hibir ey onlan durduramaz.
Ritmin egemenlii sayesinde, btn nabazan kitlelerin grnmle
rinde ortak bir eyler olur. Byle bir dansn aadaki anlatm geen
yzyln ilk te birinde kaleme alnmtr. Burada, orijinal olarak bir
sava dans olan, Yeni Zelandadaki Maorilerin haka' s anlatlmakta
dr.
Maoriler, drder kiilik uzun bir sra halinde dizilirler. Haka ad verilen
bu dansn, ilk kez tank olan bir yabancda byk korkular uyandrd
saptanmtr; kadn, erkek, zgr ve kle btn gsterici topluluu, toplum
iinde bulunduklar mevki gz nne alnmakszn, birbirine kanmtr.
Bedenlerinin etrafndaki yuvarlak fieklerle dolu fieklikleri dnda, b
tn erkek gstericiler tamamen plakt. Hepsi mzrak ve sopalarnn ucu
na tutturulmu baklar ya da dolma tfeklerle silahlanmt; dansa katlan
efin eleri dahil olmak zere btn kadnlar bellerine kadar plakt.
Dansa elik eden mzie uyuluyordu; bu, hakalarda sergilenen eit
li eviklik gsterilerinde de, zellikle de ezamanl bir tarzda sk sk tek
rarlanan, yerden dikine zplamada, sanki btn danslann bedeni bir tah
rikle harekete geirilmi gibi ayn derecede iyi sergileniyordu. Silah ola
rak kullandklar aletler ezamanl olarak sallanyordu ve genellikle her iki
cinsten insanlar da ssleyen uzun sa bukleleri, ekli bozulmu ehreleri

34

onlara Gorgon ordusu grnm veriyordu.

Hepsinin ehresi insann yz kaslarnn izin verebildii olas her e
kilde bozulmutu; her yeni arpklk btn gstericiler tarafndan tam bir
uyum iinde annda benimseniyordu. Bylelikle, eer biri sanki bedenin
de bir sakatlk varm gibi bir kaslmayla yzn arptmaya baladysa,
yekvcut halindeki gstericiler benzer bir jestle onu annda izliyorlard,
yle ki gzlerinin ak ancak grlebiliyor, gz kreleri geri yuvarlanyor
du. Gzleri neredeyse yuvalarndan frlyordu, azlarn, eki bal k
pek balklar gibi bir kulaktan dierine yayyorlard. Dilleri azlarndan
bir AvrupalInn taklit etmesi imknsz bir uzunlukta karlmt; bu ancak
erken yalarda balanp uzun sren bir almayla baarlabilir. Bir btn
olarak ehreleri o kadar berbat bir grnt sergiliyordu ki rahatlamak iin
baklarm uzaklatrdm.
Bedenlerinin her paras, kollarnn ve bacaklarnn yan sra el par
maklan, ayak parmaklan, gzleri, dilleri ayn ayn deviniyordu. Avulanyla sol gslerine ya da baldrlarna vuruyorlard. arklan kulaklan sar
edecek kadar grltlyd. Hakada en az 350 gsterici yer alyordu. Bu
danslarn sava zamanlarndaki, cesareti artnc ve arpan taraflann bir
birlerine hissettii antipatiyi oaltc etkisini hayal etmek zor deildir.

Gzlerin yuvarlanmas ve dilin karlmas kar koyma ve meydan

okuma gstergeleridir. Ancak sava ounlukla erkeklerin, zgr er
keklerin meselesi olsa da, herkes kendisini haka'nn heyecanna kapt
rr. Buradaki kitle ne ya ne cinsiyet ne de mevki fark tanr; herkes
eitler olarak eylemde bulunur. Ancak bu dans benzer bir amac olan
dier danslardan ayrt eden ey, eitliin ekstrem lde paralanmas
dr. Sanki her bir beden, yalnzca kollar ve bacaklara deil, ayn za
manda el parmaklarna, ayak parmaklarna, dillere ve gzlere ayrlm
gibidir; sonra btn diller bir araya gelip ayn eyi ayn anda yapar; b
tn ayak parmaklan ve btn gzler tek ve ayn hareket iinde eitle
nir. Her insan en kk parasna dek dierleriyle eit hale gelmitir;
bu eitlik giderek iddetlenen bir hareket ile gsterilir. Hep birlikte yer
den srayan, dillerini birlikte karan ve gzlerini birlikte yuvarlayan
350 insann grnts yenilmez bir birlik izlenimi veriyor olsa gerek.
Buradaki younluk yalnzca insanlann younluu deil, ayn zamanda
ve eit derecede, eitli uzuvlann her birinin younluudur. Sanki par
maklar ve diller savamak iin kendi kendilerine bir araya gelmiler
dir. Hakann ritmi bu eitliklerin her birine tz kazandrr; ortak zirve
lerine doru birlikte trmanlanyla kar konulmazdrlar. nk her
ey, bakalarnca grld varsaymna dayanr: Dman seyretmek
tedir ve haka'nn z ortak tehdidin younluudur. Ancak bir kez var
olduktan sonra dans, danstan te bir ey olur. Kk yalardan itiba

ren, eitli ekillerde ve her vesileyle dans edilir. Pek ok seyyah /taka'yla karlanmtr; yukandaki alnt byle bir olay aktarmaktadr.
Dost iki grup birbiriyle karlanca hakayla selmlarlar; bu ylesi
ne gerektir ki saf izleyici aniden bir savan patlak vermesinden kor
kar. Byk bir efin cenaze treninde, Maorilerin deti olan kendini
sakatlamann ve iddet ieren bir yasn btn aamalanndan ya da
len ve ziyafetlerden sonra, herkes birdenbire ayaa frlar, tfeine uza
nr ve hakaya balar.
Herkesin yer alabilecei budansta, kabile kendini bir kitle olarak
hisseder. Ne zaman kendilerini bir kitle gibi hissetmek ya da bakalanna bir btn olarak grnmek isterlerse hakadan yararlanrlar. Haka
edindii ritmik mkemmelliiyle bu amaca kesinlikle uygundur. Haka
sayesinde birlikleri ieriden ciddi olarak asla tehdit edilmez.

D U RG U N LU K

Durgun kitle ok sktrlmtr; gerekten serbest hareket etmesi im

knszdr. Durumunda pasif bir ey vardr; bekler. Durgun kitle kendi
sine bir insann gsterilmesini, bir konuma yaplmasn bekler ya da
bir kavgay seyreder. Onun iin nemli olan younluktur. Her bir ye
nin etrafnda hissettii bask artk paras olduu oluumun gcnn
ls olarak da hissedilir. O oluuma akan insanlann says ne kadar
oksa, basn o kadar oalr; ayaklann kprdayacak yeri yoktur, kol
lar skmtr ve grmek, iitmek zere yalnzca balar serbesttir; itki
ler bedenden bedene dorudan aktanlr. Her birey orada pek ok insan
olduunu bilir; ama ok skk bir durumda olduklanndan, onlar san
ki bir btnm gibi alglar. Bu tr younluk kendine zaman tanr; et
kileri belirli bir sre boyunca sabittir; durgun kitle ekilsizdir ve prati
i yaplm, aina bir ritme tabi deildir. Uzun sre hibir ey olmaz;
ancak eylem arzusu artm bir iddetle patlayana kadar birikir ve artar.
Bu younluk duygusunun kitle iin nemi tam olarak anlalrsa,
durgun kitlenin sabr daha az artc olur. Ne kadar youn olursa o
kadar ok insan eker. Younluu boyutlannn ltdr, ancak ayn
zamanda daha da bymesinin uyarandr da; en youn kitle en yksek
hzla byr. Dearj ncesi durgunluk bu younluun gstergesidir; bir
kitle ne kadar uzun sre durgun kalrsa, younluunu o kadar uzun s
re hisseder ve aa vurur.
Byle bir kitleyi bir araya getiren bireyler iin durgunluk dnemi
hayranlk dnemdir; dier zamanlarda birbirlerine kar kullandklan

btn szlar ve silahlar braklmtr; birbirlerine dokunur, ama sk

trlm hissetmezler; artk bir pene pene deildir; birbirlerinden
korkmazlar. Hangi yne doru olursa olsun, yola koyulmadan nce,
harekete getiklerinde bir arada kalacaklarndan emin olmak isterler.
nceden birbirleriyle daha yaknlamak isterler; bunun iin de rahat
sz edilmemeleri gerekir. Durgun kitle birliginden henz pek emin de
ildir ve bu yzden olabildiince uzun sre hareketsiz durur.
Ancak bu sabrn da snrlan vardr. Dearj yaanmak zorundadr.
Dearj olmakszn, gerekten bir kitlenin var olduunu sylemek im
knszdr. Eskiden, halka ak idamlarda sulunun kesilen ba cellat
tarafndan havaya kaldnld anda ya da gnmzde spor olaylannda
duyulan lk kitlenin sesidir. Ancak bu lk kendiliinden olmal
dr. Provas yaplm ve dzenli olarak tekrarlanm lklar kitlenin
kendine ait bir yaam kazandnn kant deildir. Bu lklar kitle
oluumuna yol aabilir; ama ayn zamanda, askeri bir birimin talimi gi
bi yalnzca dsal da olabilir. Bunlarla karlatnldnda, kitlenin ken
diliinden ve asla nceden tahmin edilemez l barizdir ve etkisi
ok byktr. Her trden duyguyu ifade edebilir; bunlann hangi duy
gular olduu, gcnden, eidinden ve birbirini izleyiteki serbestlik
ten daha nemsizdir. Kitleye his dnyas kazandran bunlardr.
Bununla birlikte bu lklar ylesine iddetli ve youn olabilir ki,
kitleyi annda paralar. Halka ak idamlarda olan budur; ayn kurban
yalnzca bir kez ldrlebilir. Dokunulmaz olduu dnlen biriyse
son ana kadar onun ldrlp ldrlemeyeceine ilikin bir kuku
olacaktr; bu kuku kitlenin ikin durgunluunu arttracaktr. O zaman
kesilmi kafann grnts daha sert ve byk bir etkiye neden olacak
tr. Bunu korkun bir lk takip edecektir; ama bu, kitlenin son l
olacaktr. Bu durumda kitlenin, youn bir ekilde tadn karaca
uzun sren durgun beklenti dneminin bedelini kendi ani lmyle
dediini syleyebiliriz.
Bizim modem spor karlamalanmz daha pratiktir. zleyiciler otu
rabilirler: genel sabr gzle grlr hale gelir. zleyiciler ayn yerde
durmak kaydyla ayaklann yere vurmakta zgrdrler; ellerini rp
makta zgrdrler. Ma iin belirli bir zaman aynlmtr ve genel ola
rak bu srenin ksaltlmayacandan emin olabilirler. En azndan bu
sre iinde bir arada kalacaklardr. Ancak bu srenin iinde her ey
olabilir. Hi kimse gol olup olmayacan, ne zaman olacan ya da
hangi tarafn gol atacan bilemez; bu beklenen olaylardan ayn ola
rak, grltl patlamalara yol aabilecek baka pek ok nemsiz olay,
kitlenin kendi sesini duyaca pek ok vesile vardr.

Bu kitlenin sonunda dalp zlmesi nceden belirlenerek daha

az sancl klnr. Yenilen tarafn rvan alma frsatnn olaca da bi
linir; her ey bitmi deildir. Kitle mata kendisini gerekten rahat his
sedebilir; nce giri kaplarna p sonra yerlerine yerleebilir. Fr
sat dounca barabilir ve her ey bittiinde bile gelecekte benzer
olaylann olmasn umabilir.
ok daha pasif trden durgun kitleler tiyatrolarda oluur. deal ola
rak aktrler dolu salonlara oynarlar; gelmesi istenen izleyici says en
batan sabitlenmitir. nsanlar kendi balarna gelirler. Bilet gielerinin
nnde kk ylmalar olabilir, ama insanlar salona ayn ayn girer
ler. Koltuklanna alnrlar. Her ey sabittir: grecekleri oyun, oynaya
cak aktrler, perdenin alaca saat ve koltuklanndaki izleyiciler bile.
Ge gelenler hafif bir dmanlkla alnrlar salona. Orada hepsi iyi g
dlen bir sr gibi hareketsiz ve sonsuz bir sabrla otururlar. Ancak
herkes kendi ayn varlnn btnyle farkndadr. Giri iin para de
mitir ve yannda oturann kim olduunun farkndadr. Oyun balaya
na kadar bir araya toplanm balann oluturduu sralar hakknda da
nk biimde dnr. Bunlar onda, kabul edilebilir dzeyde ve ok
bunaltc olmayan bir younluk duygusu uyandrr. zleyicilerin eitli
i gerekte yalnzca hepsinin ayn gsteriye maruz kalmasndan ibaret
tir. Ancak bu gsteriye gsterilen kendiliinden tepkileri kstldr. Alklann bile nceden belirlenmi bir zaman vardr; genel olarak insan
lar ancak alklamalan gereken yerde alklarlar. Alkn kuvveti ne l
de kitle olduklannn tek ipucudur; tek l budur ve aktrler tarafn
dan da byle deerlendirilir.
Tiyatrodaki durgunluk ylesine bir rit haline gelmitir ki insanlar,
sadece kendilerini ok derinden altst etmeyen ve nadiren de i birlik
ve birliktelik duygusu veren hafif bir d bask hissederler. Ancak ger
ek ve ortak beklentilerinin boyutu azmsanmamal, bunun btn gs
teri boyunca srd unutulmamaldr. nsanlar nadiren tiyatroyu oyun
bitmeden terk eder; hayal kmklna uradklannda bile oyunun sonu
na kadar otururlar, ki bu, her eye ramen o sre iin bir arada olduklan anlamna gelir.
Dinleyicilerin hareketsizliiyle kendini onlara dayatan aygtn pa
trts arasndaki ztlk konserlerde daha da arpcdr. Burada her ey
izleyicilerin kesinlikle rahatsz edilmemesi zerine kurulmutur; her
harekete ka atlr, her ses tabudur. alnan mzik canllnn nem
li bir ksmn ritminden alsa bile, dinleyiciler zerinde ritmin hibir et
* Rit (ng.: rite): Dini ya da dier ciddi trenlerde izlenen, kurallar nceden belirlen
mi biimsel prosedr (.n.).

kisi belli olmamaldr. Mzik, srekli dalgalanan, ok eitli ve youn

duygularn ortaya kmasna neden olur. Orada bulunanlarn ou bun
lar hissetmeli; stelik bunlar hep birlikte, ayn zamanda hissetmelidir.
Ancak her trl tepkinin davurulmas yasaklanmtr. nsanlar orada,
sanki hibir ey iitmiyorlarm gibi kprtsz otururlar. Burada, dur
gunluk iinde uzun ve sanatsal bir eitimin gerekli olduu apak or
tadadr. Bunun sonularna giderek altk ama nyargsz bir bakla
kltrel yaammzda, konser salonu kadar artc bir olgu zor gr
nr. Mziin kendilerini doal bir biimde etkilemesine izin veren in
sanlar olduka farkl davranrlar; mzii daha nce hi duymam olup
ilk kez iitenler dizginsiz bir heyecan duyarlar. Fransz denizciler Marseillaisei* Tazmanya yerlilerine aldklar zaman yerliler duyduklar
tatmini bedenlerinin yle tuhaf bklmeleriyle ve yle artc jestler
le ifade ettiler ki denizciler kahkahadan krldlar. Gen bir adam bun
dan ylesine bylenmiti ki salarn yoldu, elleriyle ban trmalad
ve tekrar tekrar yksek sesle keskin lklar att.
Bedensel dearj kalntlar bizim konserlerimizde de korunmutur.
Alk gstericilere teekkr anlam tar: uzun, iyi organize edilmi bir
grltye karlk ksa, kaotik bir grlt. Alklar basklanrsa ve in
sanlar oturduklar gibi sessizce dalrlarsa, bunun nedeni kendilerini
dindarca bir adama atmosferinin iinde hissetmeleridir.
Konserdeki izleyicilerin hareketsizlii kken olarak bu atmosfer
den trer. Tanrnn nnde hep birlikte ayakta durma pek ok dinde
ortak bir uygulamadr. Bu duru dnyevi kitleler iinde grdmz
zellikleri tar ve ayn derecede ani ve iddetli dearjlara yol aabi
lir.
Belki en etkileyici vaka Mekkeye yaplan haccn zirvesi olan,
Arafatta durmadr. Ritele gre saptanm bir gnde, 600.000700.000 hac, Mekkeye birka saatlik uzaklktaki Arafat dzlnde
toplanr. Haclar dzln ortasndan ykselen plak bir tepe olan
Rahmet Danm etrafnda byk bir daire olutururlar. Saat ikiye
doru, gne tam tepelerindeyken yerlerini alrlar ve gne batana ka
dar orada ayakta dururlar. Hepsinin ba aktr ve beyaz hac giysileri
(ihramlar) iindedirler. Tutkulu bir gerilim iinde, tepenin zirvesinden
onlara hitap etmekte olan vaizin szlerini dinlerler. Vaaz, Tannnn s
rekli yceltilmesinden oluur ve haclar buna bin kez tekrarlanan bir
formlle karlk verirler: Emirlerini bekliyoruz ya Rab. Emirlerini
bekliyoruz. Kimileri heyecanla iini eker kimileri gsn dver.
ou o korkun scaktan baylr. Ne var ki kutsal dzlkte uzun yak* Marseillaise: Fransz ulusal mar, (.n.)

c saatler boyunca dayanabilmek ok nemlidir. Ayrlma iareti ancak

gnbatmnda verilir.
Bilinen dini trenlerin en artclarndan olan sonraki olaylar, ba
ka bir balamda betimlenip yorumlanacaktr. Burada ilgilendiimiz
tek ey, bu saatler sren durgunluk andr. Giderek artan bir heyecan
iindeki yz binlerce insan o dzlkte tutulur. Allahn huzurunda
ayakta dururlar ve ne pahasna olursa olsun yerlerini terk etmezler.
Yerlerini birlikte alrlar, ayrlma iaretini birlikte beklerler. Vaazla ve
kendi sesleriyle heyecanlanrlar. Bekleyileri defalarca tekrarladk
lar forml dahilindedir. Alglanamayacak kadar yava hareket eden
gne her eyi ayn parlak a, ayn yakc parltya boar. Gne dur
gunluun vcut bulmasdr.
Dini kitleler arasnda kaskat kesilmenin ve hareketsizliin her de
recesi bulunabilir; ama bir kitlenin bugne kadar ulaabildii en st
dzeyde duraanlk, kitleye dardan zor yoluyla dayatlandr. Her
hangi bir arpmada her biri dierinden daha kuvvetli olmak iddiasn
daki iki kitle karlar. Sava lklaryla, kendisine olduu kadar
dmanna da, daha kuvvetli olduunu ispat etmeye alr. arpma
nn amac dier taraf susturmaktr. Birlikte kardklar yksek perde
den sesler hakl olarak korkulan bir tehdittir; hepsi ldrlnce bu ses
sonsuza kadar susturulmu olur. En hareketsiz kitle dman cesetleri
nin oluturduu kitledir. nceden yarattklar tehlike ne kadar byk
se, onlar hareketsiz bir yn olarak grme arzusu da o kadar byk
tr. Onlar byle, savunmasz bir ceset yn olarak grmek, youn ve
kendine zg bir duygu uyandrr, nk ok ksa bir sre nce canl
bir dman, bir sava, kana susam biri olarak karlarndayd. Eski
zamanlarda llerin oluturduu hareketsiz kitle hibir ekilde cansz
olarak alglanmazd. Hepsinin baka bir yerde birlikte bir biimde ya
amaya devam edecekleri varsaylrd; oradaki yaamlarnn temel ola
rak bilinen biimde olaca dnlrd. Sava alannda ceset olarak
yatan dmanlar, gzlemleyenler iin durgun kitlenin en u rneini
temsil ederdi.
Ne var ki bu kavram bir derece daha ileri gtrlebilir. Katledilmi
dmann yerine, herkesin olan topran her yerinde yatan ve yeniden
dirilmeyi bekleyenler, btn ller konabilir. len ve gmlenlerin
hepsi onlarn saysn artrr. Bugne kadar yaam herkes oraya aittir
ve bu insanlardan saylamayacak kadar ok vardr. Aralarndaki top
rak, younluk oluturur ve ayr ayn yatyor olsalar bile birbirlerine ya
kn olduklar hissedilir. Orada sonsuza kadar, Kyamet Gnne kadar
yatacaklardr. Dirilme anna kadar yaamlar durgunluunu srdrr

ve bu an onlar yarglayacak olan Tannnn huzurunda toplanmalary

la ayn ana rastlar. Bu iki ann arasnda hibir ey olmaz. Orada bir kit
le olarak yatarlar; bir kitle olarak yeniden ayaa kalkarlar. Durgun kit
lenin gerek ve anlaml olmasnn en byk kant Dirilme ve Kyamet
Gn kavramlarnn gelimi olmasdr.

YAVALIK YA DA HEDEFN UZAKLII

Yava kitle hedefi uzak olan kitledir. Yava kitle, deimez bir hedefe
doru byk bir srarla hareket eden ve her koulda bir arada duran insanlardan oluur. Yol uzundur, engeller bilinmez ve her taraf tehlike
lerle doludur ama hedefe ulalmadan hibir dearja izin verilmez.
Yava kitle bir katar biimine sahiptir. Bazen, srailoullannn M
srdan Gndeki gibi, ileride kendisine ait olacak olan herkesi ba
tan itibaren iinde barndrr. Onlarn amac Vaat Edilen Topraklardr
ve bu hedefe inanmay srdrdkleri srece kitledirler. Glerinin y
ks inanlarnn yksdr. Zorluklar ounlukla o kadar byktr ki
kuku duymaya balarlar. Ackr ve susarlar, ama honutsuzluklarn
dile getirir getirmez dalma tehdidiyle burun buruna gelirler. Onlara
nderlik eden kii inanlarn yeniden oluturmak iin tekrar tekrar a
ba gstermelidir. nanc yeniden oluturmay her defasnda baarr; bu
nu o baaramazsa dmanlarn tehdidi baaracaktr. Gleri, krk yla
yaylr ve birok hzl, geici kitle rnei ierir. Bunlar hakknda pek
ok ey sylenebilirdi; ama burada nemli olan hepsinin hedeflerine,
vaat edilen lkeye doru hareket eden tek bir yava kitleye ait daha
geni bir kavram iinde dnlmesidir. Bu kitledeki erikinler yala
np lr; ocuklar doar ve byr. Btn bireyler tek tek farkl olsa da,
g bir btn olarak ayn kalr. Onlara yeni hibir grup katlmaz; ba
ndan itibaren bu kitleye mensup olanlarn kimler olduu ve kimlerin
Vaat Edilen Topraklar zerinde hak iddia edebilecei belirlenmitir.
Bu, arabuk byyemeyen bir kitledir, bu yzden btn g boyunca
u soru en nemli soru olma zelliini daima korumutur: Byle bir
kitlenin zlmesi nasl nlenecektir?
Daha ok bir akarsu ayla karlatrlabilecek ikinci bir yava kit
le tipi daha vardr. Bu tip giderek birleen kk derelerle balar. By
lelikle oluan akarsuya baka kollar katlr ve nndeki toprak yeterin
ce genise, bunlar zamanla, hedefi deniz olan bir nehir olur. Mekkeye
yaplan yllk hac bu trden yava kitlenin belki de en etkileyici rne
idir. Haclar slam dnyasnn en uzak yerlerinden kalkp, Mekke y

nnde yola koyulurlar. Bazlar kk kafileler olarak balarlar; baz

larysa prensler tarafndan byk bir ihtiamla donatlmtr ve balan
gtan itibaren, yola ktklar lkelerin gururudurlar. Ancak yolculuk
lar boyunca hepsi ayn hedefe ynelik baka kafilelerle karlarlar;
bylece, hedeflerine yaklap devasa nehirler olana kadar byrler.
Mekke, iine aktklar denizdir.
Bu tr kafileler, haclarn, bir btn olarak yolculuklarnn amacy
la dorudan balantsz, sradan yaam tecrbelerine sahip olmalarn
salayacak biimde tekil edilir. Birbirlerine benzer gnleri pek ok
tehlikeyle baa kmaya uraarak geirirler ve ounlukla fakir ol
duklarndan, kendilerine yiyecek ve iecek salamakta glk eker- ^
ler. Yabanc ve srekli deien evrelerde bulunduklarndan kendi lkelerindekinden daha ok tehlikeye manz kalrlar; bu tehlikeler her
zaman yolculuklanyla ilikili deildir. Bylelikle, byk oranda, in
sanlann her yerde yaptklan gibi, ayn hayatlar yaayan bireyler olarak
kalrlar. Ancak, ou hacnn yapt gibi, hedeflerine bal kaldklan
srece yava kitlenin parasdrlar. Yava kitleye ynelik tavrlan ne
olursa olsun, bu kitle vardr ve hedefe ulalana kadar varln srd
recektir .
Yava kitlenin nc bir eidi, bu hayatta elde edilemeyecek,
gzle grlmez bir hedefe sahip oluumlardr. Daha nce lenlerin,
orada bulunmay hak eden herkesi bekledikleri teki dnya, iyi tanm
lanm bir hedeftir ve yalnzca inananlara aittir. nananlar o dnyay
nlerinde ak seik grrler; belirsiz bir simgeyle tatmin olmak zo
runda deildirler. Hayat o dnyaya doru bir hacdr, ama hedefleriyle
aralannda lm vardr. nlerindeki yol belirsizdir, nk hi iaretlenmemitir; ou yoldan kp kaybolur. Ne var ki teki dnya umudu
inanann yaamn o kadar renklendirir ki, bir inancn btn mritleri
nin hep birlikte ait olduklan yava bir kitleden sz etmemiz gerekir. Bu
kitlenin anonimlii zellikle etkileyicidir. yeleri birbirini tanmaz,
nk pek ok ehir ve lkeye dalm olarak yaarlar.
Bu kitle ieriden neye benzer ve onu hzl kitleden ayrt eden ba
lca nitelik nedir?
v
Yava kitle dearj olanandan yoksundur. Yava kitlenin en aym
edici zelliinin bu olduunu syleyebilir ve yava kitleler yerine <k/
arjsz kitlelerden sz edebiliriz. Ne var ki ilk terim tercih edilir, n
k bu kitlede dearjdan btnyle vazgeilemez. Dearj, nihai duru
mun barnda her zaman bulunacaktr, yalnzca ertelenmitir; hedefin
olduu yerde, dearj da vardr. Dearjn gereklemesi yolun sonunda
olsa da onun hayali her zaman gl bir ekilde mevcuttur.

Yava kitle dearja yol aan sreci uzatma ve erteleme eiliminde

dir. Byk dinler, bu erteleme iinde kendine zg bir ustalk gelitir
mitir. Onlar ilgilendiren, kazandklar mritlerini ellerinde tutmaktr;
bunu yapmak ve ayn zamanda yeni mritler edinmek iin, onlar za
man zaman bir araya toplamak zorundadr. Byle toplanmalar iddet
dolu dearjlara yol aacaktr ve bu dearjlar bir kez gerekletikten
sonra tekrarlanmal ve mmknse iddeti artrlmaldr. Bu dzenli
tekrar inananlarn birliinin yitirilmemesi iin temel neme sahiptir.
Ancak, ritmik kitleler iinde gerekleen bu tr ibadetlerde kmas
muhtemel olaylar, mesafeler uzadka denetlenemez hale gelir. Evren42 sel dinlerin merkezi sorunu, dnyann geni sathna yaylm insanlara
nasl egemen olunacadr. Bu egemenlii kurmann tek yolu, kitle
olaylarnn bilinli bir ekilde yavalatlmasdr. Uzak hedeflerin ne
mi artmal, yakndakiler, en sonunda deersizleene dek arln kay
betmelidir. Dnyevi dearj ksa srelidir; ancak teki dnyaya aktar
lan dearj kalcdr.
Bylece hedef ve dearj akr; hedef korunmu olur. Burada, yer
yznde vaat edilmi bir toprak igal edilebilir ve dmanlarca hara
beye evrilebilir; kendilerine toprak vaat edilen insanlar bu topraklar
dan srlebilir. Mekke Karmatiler* tarafndan fethedilip yamaland ve
kutsal Kbe ta uzaklara gtrld; yllarca hibir hac yaplamad.
Ama kutsananlarn cenneti bu gibi tahribatlardan muaftr. O yalnzca
inanla yaar ve yalnzca inantan yararlanabilir. Hristiyanln yava
kitlesi teki dnyaya duyulan inan zayflamaya balar balamaz, da
lmaya yz tutar.

GRNMEZ KTLELER

Yeryznn her yerinde, nerede insanlar varsa, orada grnmez l

kavramna rastlanr. nsann iinden bunun, insanln en eski kavram
olduunu sylemek geliyor. lleri hakknda fikir sahibi olmayan hi
bir horda, hibir kabile, hibir halk yoktur. nsanolu akln grnmez
llerle bozmutur; llerin nemi muazzamdr; llerin yaam ze
rindeki etkisi bizatihi hayatn temel bir paras olmutur.
llerin, tpk insanlar gibi, bir arada olduklar dnlr, genellik
le de ok sayda olduklar varsaydrd.
* Karmatiler: Ebu Saidiler ya da Karamita olarak da bilinir. Batni ve smaili kkenli
dinsel ve siyasal bir akmn yeleri (.n.).
** Horda (Mo.): Gebe ve ilkel olarak yaayan, yamac topluluk (.n.).

Dier btn Gney Afrikal yerliler gibi eski Bechuanalar btn uzamn
atalarnn ruhlaryla dolu olduuna inanrlard. Yeryz, hava ve gkyz
nn, isterlerse yaayanlar zerinde uursuz bir etki yapabilecek hayaletler
le tklm tklm dolu olduuna inanrlard.
Kongodaki Boloki halk etraflarnn her frsatta ilerini bozmaya, g
nn ve gecenin her saatinde onlara zarar vermeye alan ruhlarla evrili
olduklarna inanrlar. Nehirler ve dereler atalarnn ruhlaryla hncahn
doludur; ormanlarla allklar da, karada ya da suda yolculuk yaparken ge
cenin penesindeki canllara zarar vermek iin frsat kollayan ruhlarla do
ludur. Bir dl konmu olmasna ramen, aralarnda kymz bir sonra
kinden ayran ormandan gece geecek kadar yrekli bir adama hi rastla
madm. Hepsinin deimez yant uydu: Ormanda ve allklarda ok
fazla ruh var!
43

nsanlar ounlukla llerin uzak bir lkede yeryznn altnda,

bir adada ya da cennetsi bir evde birlikte yaadklarna inanrlar. Aa
daki dizeler Gabondaki Pigmelerin bir arksndan alnmtr.
Maarann kaplan
Kapaldr.
Maarann kaplan
Kapaldr.
llerin ruhlan sinek srleri gibi,
Sinek srleri gibi, akam vakti dans ederek
Oraya srler halinde doluuyorlar.
Akam vakti dans eden bir sr sinek
Gece karanlk bastnnca,
Gne gzden kaybolunca,
Gece karanlk bastnnca,
Bir sr sinek.
l yapraklann srklenii
nleyen frtnada.

ller sayca artp, yn olduklar duygusunu yaymakla kalmazlar.

Ayn zamanda birlikte hareket edip birlikte davranrlar. Sradan insan
lar iin grnmez kalrlar; ama aman ad verilen, by yapp ruhlar
emri altna alan ve kendi hizmetisine dntren zel yetenekli insan
lar vardr. Sibiryadaki ukiler arasnda iyi bir amann yardmc
ruhlardan oluan byk bir lejyonu vardr ve onlarn hepsini ard
zaman o kadar kalabalk gelirler ki, eytan karmann (exorcism) ya
pld kk adr drt bir yandan duvar gibi sararlar.
amanlar grdklerini anlatrlar.
aman heyecandan titreyen bir sesle kar kulbesinden seslenir:

Ka halindeki plak ruhlann bu gl hayali Eskimolardan aln

mtr.
Kimi halklar llerini ya da en azndan bir ksmn savaan ordular
olarak hayal eder. Kuzey skoyal Keklerin, ller ordusu iin zel bir
szckleri vardr: s l u a g h ; anlam birok ruhtur.

Cermen halklan devasa sayda savann Valhallada bir araya

geldiine inanrlar. Dnyann kuruluundan beri savata lenlerinin
hepsi Valhallaya giderler. Bunlarn says srekli artar; nk savala
nn sonu gelmez. Valhallada enlik yapp oburcasna yerler; biten yi
yecek ve ieceklerin yerine devaml yenileri konur. Her sabah silahlanm alp savamaya karlar. Spor yaparken birbirlerini ldrrler, ama
bu gerek bir lm deildir; tekrar ayaa kalkarlar. Her srada 800 er
kek, 640 kapdan Valhallaya tekrar girerler.
Byle saylar halinde dlenen tek ey yalnzca, sradan canllarn
gremedii llerin ruhlan deildir. Eski bir Yahudi metninde unlan
okuruz:

Ruhlar dnyann zerinde bir yukar bir aa srcklar gibi byk bu

lutlar halinde uarlar ve dnyevi gnahlarnn olay mahalline dnerler.
amaz zehirli oklaryla kedileri, kpekleri, koyunlan ve srlar ldrr
ler. Havada, insanlann yeryznde yapt gibi savalar yaparlar. Ak,
don yapm gecelerde birbirlerine saldrp geri ekilirken, sesleri duyula
bilir ve grlebilirler. Bir savatan sonra krmz kanlanmn kayalan ve ta
lan boyad grlebilir.

nsan cennetle yeryznn arasndaki uzamn bo olmadn, blk b

lk insanla ve kalabalklarla dolu olduunu bilmeli ve unutmamaldr.
Bunlann kimileri kusursuzdur, zarafet ve iyilikle doludur; ancak dierleri
temiz olmayan yaratklar, ikenceciler ve ktlk yapanlardr. Bunlann
hepsi havada ileri geri uarlar. Kimileri ban ister, kimileri sava peinde
koar; kimileri iyilik yapar, kimileri ktlk; kimileri hayat tar, kimileri
de lm getirir.

Cennet havada uuan plak varlklarla, havada uuan, frtnalara ve

tipilere yol aan insanlarla, plak erkekler, plak kadnlarla doludur.
Bu uuun uultusunu duyuyor musunuz? Ykseklerde uuan byk
kularn kanat rplarna benzeyen bir uultu bu. te bu, plak insanla
nn korkusudur. Bu, plak insanlann kadr. Havadaki ruhlar frtna f
lerler. Havadaki ruhlar uuan karlan yeryznn zerine srklerler.

44

Gairm szc haykn ya da lk anlamna gelir; sluagh-ghairm

ise llerin sava lklanyd. Bu szck daha sonra slogana dn
t. Bizim modem kitlelerimizin sava lklan iin kullandmz de
yi skoyal ller ordusundan tremitir.
Birbirlerinden ok ayr iki Kuzeyli halk, Avrupadaki Lapplar ve
Alaskadaki Tlinkit Kzlderilileri, Aurora Borealisin* sava imgeledi
i eklindeki bir anlay paylarlar.
Kolta Lapplan Kuzey Iklarnda, savamakta olan ve sava havada
ruhlar olarak srdrenleri grdklerini dnrler. Rus Lapplar, Iklarda,
kltan geirilenlerin ruhlarm grrler. Ruhlar zaman zaman toplanp bir
birlerini lesiye bakladklan, zemini kanla kapl bir evde birlikte yaar
lar. Kuzey Iklar kltan geirilen ruhlarn arasnda bu savalann bala
dn duyurur. Alaska Tlinkitlerinin inanna gre savata deil de hasta
lktan len herkes yeraltna ger. Cennette yalnzca savata len cesur sa
valar vardr. Zaman zaman cennet yeni ruhlan kabul etmek iin alr;
kendileri amana, silahl savalar olarak ve ruhlar da Aurora Boeralis
olarak, zellikle de savaan Tlinkitlere ok benzer biimde oklar ve k
huzmeleri eklinde, birbirinin yerini alan alevler olarak grnr. Kuvvetli
bir Aurora Borealisin byk bir katliam duyurduuna ve yeni yoldalar
arayan llerden olutuuna inanrlar.
* Aurora Borealis: Kuzey yarmkrede geceleri gkyznde grlen renkli klar
(.n.).

F.ski Perslerin dininde cinler -Daevalar- kendilerine ait yksek bir

komuta altnda zel ordu olutururlar. Kutsal kitaplan Zend-Avesta'da
saylamayacak kadar okluuna ilikin bir ifade bulunur: Daevalarn
binlercesi, on binlercesi, saylamayacak kadar ok binlercesi...
Ortaadaki Hristiyanlar iblislerin says zerinde ciddi bir biim
de dnmlerdi. Caesarius von Heisterbachn Dialogue o f Miracles
(.Mucize zerine Diyaloglar) adl eserinde bir keresinde kilisenin ko
rosuna, keilerin arklann bozacak kadar ok sayda iblisin t
anlatlr. Keiler nc ilahiye balyorlard, Tannm, benimle
uraanlann says ne kadar da ok! blisler koronun bir yanndan di
erine uup keilerin arasna yle kantlar ki, keiler artk ne syle
diklerini bilemez hale geldiler; bu akl kankl iinde her bir taraf
dierinin sesini bastrmaya alyordu. Bir tek yerde bir tek ayini bl
mek iin bu kadar ok cin toplanabiliyorsa, btn dnyada ka tane
vardr kimbilir? Ancak biz zaten ncilden biliyoruz ki diye ekliyor
Caesarius, bir insann iine bir lejyon girdi.
Daha sonra, lm deindeki gnahkr bir rahibin yanndaki ak
rabas olan kadna unlar sylediini aktarr: Karmzdaki u byk
samanl gryor musun? Onun atsnn altnda, u anda beni saran
cinler kadar ok sayda saman p var. Rahibin ruhu iin pusuya yat
* Valhalla: skandinav mitolojisinde, lm savalar evi (.n.).

m, onu cezalandrmak iin bekliyorlar. Ancak cinler anslarm din

darlarn lm deklerinde de denerler. yi bir rahibenin cenazesinde,
byk bir ormann aalarndaki yapraklardan daha ok sayda cin
toplanr; lmekte olan bir ba rahibin etrafnda ise sahildeki kum tane
lerinden daha ok cin vardr. Bu ayrntlar orada ahsen bulunan ve ko
numaya dald bir valyeye hepsini anlatan bir cinden alnmt. Cin
bu verimsiz abalar karsnda duyduu hayal krkln gizlemedi ve
sa son nefesini verdiinde Han bir kolunda oturmakta olduunu ka
bul etti.
Aka grlyor ki bu iblislerin usandrc srar, saylan kadar
korkuntu. Bir Cistercian ba rahibi olan Richalm ne zaman gzlerini
kapasa, iblisleri etrafn bir toz bulutu gibi sarm gryordu. blislerin
saylanna dair, daha kesin tahminler vard; bunlann ikisini ben de bi
liyorum, ancak bu saylar byk farkllk gsteriyor: biri 44.635.569;
dieri ise 11 trilyon.
nsanlann iblis kavramlanyla melek ve aziz kavranlan arasnda
doal ve byk bir kartlk bulunur. Aziz kavramnda her ey dingin
dir. Artk daha fazla abalamaya gerek yoktur, nk hedefe ulalm
tr. Ancak onlar da cennete ait bir kalabalk halinde, ok sayda me
lek, ilk ata, peygamber, havari, ehit, papaz, bakire ve dier doru in
sanlar olarak bir araya toplanmlardr. Byk halkalar halinde srala
narak, yzleri krallanna dnk saray mensuplan gibi, Tannlannn tah
tnn etrafnda dururlar, saadetleri balan birbirine yaslanm olarak,
ona yakn olmalarna dayanr. Tann onlan sonsuza kadar kabul etmi
tir ve ondan ayrlmadktan srece birbirlerinden de asla aynlmayacaklardr. Onun seyrine dalarlar ve ona vgler dzerler. Hl yaptklan
tek ey budur ve bunu da birlikte yaparlar.
nananlann zihinleri byle grnmez kitlelere ilikin imgelerle do
ludur. Bunlar llerden, iblisler ya da azizlerden de olusa, geni, yo
unlam ordular olarak hayal edilirler. Dinlerin bu grnmez kitle
lerle baladklar ne srlebilir. Dinler farkl gruplanabilir ve her bir
inanta bu grnmez kitlelerin arasnda farkl bir denge olumutur.
Dinleri, kendi grnmez kitlelerini ele al tarzlarna gre snflandr
mak hem olas hem de verimli olabilirdi. Bu konuda daha yksek din
ler -ki bununla evrensel geerlilik kazanm olan btn dinleri kaste
diyorum- stn bir kesinlik ve aklk derecesi sergiler. Bu grnmez
ler ordusu dini retiyle canl bir baa sahiptir. Bunlar inancn yaa
mas iin gerekli kandr. nsanlann umutlan ve arzulan grnmez kit
* Cistercian: Sessizlik, dua, kol iilii ve inziva ilkesine dayal Katolik manastr tari
katna bal kimse (.n.).

lelere baldr. Bunlar solduu zaman inan zayflar ve inan yavaa

lp giderken, taze kalabalklar solanlann yerini alrlar.
Bu kitlelerin birinden ve belki de en nemlisinden henz sz etme
dik. Gze grnmez niteliine karn, bize bugn doal gelen tek kit
ledir bu: Kastettiim kitle gelecek nesillerdir. Bir insan gelecek nesil
leri iki ya da belki kuak boyunca grebilir; ondan sonra bu bt
nyle gelecee ait olur. Gelecek nesiller saysz olduunda herkes iin
grnmezlik kazanr. Gelecek nesillerin, nce yava yava sonra artan
bir hzla, sayca oalmasnn gerektii bilinir. Kabileler ve btn
halklar kendi kkenlerinin izini ortak bir ataya kadar srerler ve bu
ataya verildii iddia edilen szler, onun ne denli anl ve zellikle de
ne denli ok sayda, gkyzndeki yldzlar ve sahillerdeki kumlar ka
dar ok sayda gelecek nesil arzuladn gsterir. inlilerin klasik ar
k Kitab olan Shi-King'de gelecek nesillerin ekirge srsyle karlatmld bir iir vardr:
ekirgelerin kanatlar toplann, toplann der;
Oullarnz ve torunlarnz
Saysz bir ordu olsun.
ekirgelerin kanatlan balann, balann der;
Oullarnz ve torunlannz
Sonsuz bir soy olarak srsn.
ekirgelerin kanatlar birlein, birlein der;
Oullarnz ve torunlannz
Sonsuza kadar bir kalsn.

Burada sz edilen gelecek nesillere ilikin dilek byk saylar,

kopukluk olmayan ardklk -baka bir deyile, zaman boyunca sren
bir tr younluk- ve birliktir. Gelecek nesiller kitlesinin simgesi ola
rak bir ekirge srsnn kullanlmas, bunlan zararl bir haarat ola
rak deil, sayca art gcn rneklemesi nedeniyle vgye deer ola
rak sergilemesi bakmndan zellikle arpcdr.
Bugn de gelecek nesillere ynelik duygular her zaman olduu ka
dar canldr; ancak bolluk imgesi bizim kendi gelecek nesillerimizden
kopmu ve bir btn olarak gelecekteki insanla aktanlmtr. ou
muz iin llerin oluturduu kalabalklar bo bir batl inantr; ancak
biz domam gelecek kitleleri nemsemeyi, onlarn iyiliini istemeyi
ve onlar iin daha iyi ve daha adil bir yaam hazrlamay, kutsal ve as
la bo olmayan bir aba olarak deerlendiririz. Yeryznn gelecei
hakkndaki evrensel endie iinde, henz domam olanlar iin besle
nen bu duygular ok byk nem tar. Gelecek nesillerin sakat olma-

s dncesinin, biz grotesk savalarmz srdrrsek yeni nesillerin

ne hale gelecekleri dncesinin yol at tiksinti, bu savalarn ve sa
van toptan kaldrlmasnda bizim btn zel korkularmzdan ok da
ha etkili olabilir.
imdi, szn ettiimiz grnmez kitlelerin kaderini dnecek
olursak, bunlann bazlarnn btnyle, dierlerininse byk oranda
yok olduu sonucuna varrz. Byk oranda yok olanlar cinlerdir. Da
ha nceki saylarna oranla, artk hibir yerde bildik biimleriyle bu
lunmazlar; ama izlerini brakmlardr. Cinlerin kk olduklar gere
ini, cinlerin ok olduu dnemde yaayan Caesarius von Heisterbach
4g arpc rnekler vererek kantlamtr. O zamandan beri insan figrn
anmsatabilecek btn zelliklerini kaybetmi ve ok daha klm
lerdir. ok deimi ve byk saylarda; bakteriler eklinde, 19. yz
ylda yeniden ortaya karlar. Ruhlar yerine, artk insanlann bedenleri
ne saldnyor; insan bedenleri iin ok tehlikeli olabiliyorlard. nsanla
nn yalnzca kk bir aznl bir mikroskoba bakp onlan gzleriyle
grmlerdir; ama onlan herkes duymutur, onlann varlnn srekli
farkndadr ve onlarla karlamamak iin grnmez olduklan d
nlecek olursa bu bir biimde bouna da olsaher abay gsterirler.
Bunlann zarar verme gc ve ok kk yerlerde devasa saylarda toplanmalan kukusuz cinlerden devralnmtr.
Ezelden beri var olmu olan, ama mikroskobun icadndan beri yal
nzca byle tanmlanan bir grnmez kitle de spermatozoa kitlesidir.
Bu hayvancklann iki yz milyonu birlikte yola koyulur. Bunlar kendi
aralannda eittir ve ok yksek bir younluk olutururlar. Hepsinin he
defi ayndr ve biri hari hepsi bu yolda yok olurlar. Bunlann insan olmadklan ve bu yzden kelimenin kullanld anlamyla onlardan kit
le olarak sz etmenin doru olmad itiraznda bulunulabilir, ama bu
itiraz gerekte meselenin zne dokunmaz. Bu hayvancklarn her biri
atalanmzdan bize kalan btn zellikleri tar; her bir hayvanck ata
larmzn ta kendisidir; atalanmz yine burada, bir insan varoluuyla
dieri arasnda, radikal bir biimde deimi olarak, hepsi bir tek mi
nik, grnmez ve saylamayacak ok sayda yaratn iinde bulmak
son derece tuhaftr.

EGEMEN DUYGULARINA GRE

KTLELERN SINIFLANDIRILII

imdiye dek incelediimiz kitleler duygunun her tryle doludur ve j

bunlar hakknda hemen hemen hibir ey sylenmemitir. Aratrma-*/
mzn ilk amac biimsel prensiplere gre bir snflandrma yapmakt;
ama bir kitlenin ak ya da kapal, yava ya da hzl, grnr ya da g
rnmez olduu ifadesi kitlenin ne hissettii, ieriinin ne olduu ko
nusunda fazla bir ey anlatmaz.
Bu ierik her zaman saf bir durumda bulunamaz. Kitlenin hzl bir
ardklk iinde bir dizi duyguyu hissettii durumlar vardr. nsanlar
tiyatroda saatler geirebilir ve orada ok eitli deneyimleri paylaabilirler. Bir konserde hissettikleri duygular yaadklan olaydan daha da
kopuktur ve aslnda bu duygulann byk bir eitlilik kazand sy
lenebilir. Ne var ki bu olaylar yapaydr ve zenginlikleri, yksek ve kar
mak kltrlerin rndr. Bunlann etkisi lmllatnlmtr; nk
ilerindeki an ular birbirini dengeler. Bir btn olarak insann yal
nz olduunda insafna kaldn hissettii tutkulan yumuatp azalt
maya hizmet ederler.
Balca duygusal kitle trlerinin izi bundan ok daha gerilere kadar
srlebilir. Ortaya klan ok erken dnemlere denk der; tarihleri
insanlk tarihi kadar eskidir ve iki trn fark daha da eskiye dayanr.
Bu trlerin her birinin homojen bir rengi vardr; tek bir tutku egemen
dir onlara. Bir kez iyice anlalnca onlan bir daha kantrmak olanak
szdr.
Duygusal ieriklerine gre bee ayrdm kitle trlerinin en eskile
ri mtecaviz kitle ve ka kitlesidir. Bunlara insanlar arasnda olduu
gibi hayvanlar arasnda da rastlanabilir ve insanlar arasnda grlen
eklinin ok defa hayvanlardan esinlenmi olmas mmkndr. te
yandan, yasak, kartna dnme ve len kitleleri tamamen insana z
gdr. Bu be ana kitle trnn tanmlanmas gerekir ve bu tanmlann
yorumlanmas bize nemli bilgiler kazandrabilir.

MTECAVZ KTLELER
A

Mtecaviz* kitle abucak ulalabilecek bir hedefe dayanr. Hedef bili- i

nir, aka tanmlanmtr ve stelik yakndr da. Bu kitle ldrmeye
* Mtecaviz kitle (Alm. Hetzmassen, ng. baiting): Kan kokusuyla tahrik olup sald
ran kitle anlamnda kullanlmtr (.n.).

kmtr ve kimi ldrmek istediini bilir. Bu hedefe kendine zg bir

kararllkla ynelir ve bu konuda akln elecek hile yoktur. Hedefin
beyan edilmesi, yok edilecek olann kim olduunun duyulmas kitleyi
oluturmaya yeter. ldrme hedefine kitlenme zel bir konsantrasyon
trdr ve almaz bir younluk tar. Herkes olayda yer almak ister;
herkes bir darbe vurur ve bunu yapmak iin kurbana olabildiince ya
knlamak amacyla dierlerini iter. Kurbana kendisi vuramasa da, di
erlerinin ona vurduunu grmek ister. Her kol sanki hepsi tek bir kol
mu ve ayn yarata aitmiesine havaya kalkar. Ancak en ok, vurma
iini gerekten yapan kollarn deeri vardr. Hedef ayn zamanda en
yksek younluk noktasn oluturur. Katlan herkesin eylemlerinin
birletii yerdir hedefjfedef ve younluk rtr.
Mtecaviz kitlenin hzl bymesinin nemli bir nedeni, hibir ris
kin bulunmamasdr. Risk yoktur, nk kitlenin snrsz bir stnl
vardr. Kurban, kitleyi oluturanlara hibir ey yapamaz. Ya baldr ya
da ka halindedir, vurarak karlk veremez; savunmaszl iinde
yalnzca bir kurbandr ve yok edilmek zere onlara teslim edilmitir;
buna yazgldr; bylelikle kimsenin adam ldrme cezasna arptrl
maktan korkmasna gerek kalmaz. Onun izin verilmi katli, insanlann
ldrme cezasnn korkusu yznden ilemekten ekindikleri btn ci
nayetlerin yerini tutar. Pek ok baka insanla paylalan ve yalnzca ca
iz ve tehlikesiz deil, stelik tevik edilen bir cinayet insanlann byk
bir ounluu iin kar konulmaz niteliktedir. Hatrda tutulmas gere
ken bir faktr daha vardr. lm tehdidi btn insanlann balannm
zerinde asl durur ve ne denli klk deitirmi olsa da, hatta bazen
unutulsa bile, insanlar her zaman etkiler ve onlarda lm dierleri
zerine evirme gereksinimi yaratr. Mtecaviz kitlelerin oluumu bu
gereksinime yant verir.
Bu o kadar kolaydr ve her ey o kadar abuk olur ki insanlar ora
ya zamannda varmak iin acele etmek zorundadrlar. Mtecaviz kitle
nin hz, cokusu ve kendinden eminlii esrarengiz bir eydir. Bu bir
denbire grebildiklerini sandklan anda daha da krleen mlarn he
yecandr. Kitle kurbana ve infaza nihai olarak kendi lmnden kur
tulmak iin ynelir. Ancak bunun tam tersi olur. nfaz dolaymyla, yal
nzca infazdan sonra da olsa, lm tarafndan hi olmad kadar ok
tehdit altnda hisseder kendini; kitle zlr ve ka iinde dalr.
Kurban ne kadar bykse korku da o kadar byktr. Kitle ancak bir
dizi benzer olay, hzl bir ardklk iinde birbirini kovalarsa bir arada
kalabilir.
Mtecaviz kitlenin tarihi ok eskidir. Kkeni insanlar arasnda bili

nen en ilkel dinamik birim olan avc srsne kadar uzanr. Kitleler
den daha kk olan ve baka pek ok bakmdan kitleden aynlan s
rlerden ileride daha aynntl olarak sz edeceim. Burada yalnzca
mtecaviz kitlelerin oluumuna yol aan birka genel durumu ele al
mak istiyorum.
Bir hordann ya da halkn bir bireye verebilecei lm cezalannn
nemli iki eidi daha vardr. Bunlardan birincisi dlamadr. Dlanan
birey, hibir trden savunmas olmakszn vahi hayvanlann insafna
kalaca ya da alktan lecei ssz bir yere braklr. Daha nce ait ol
duu halkn onunla artk hibir ilgisi olmayacaktr; ona yiyecek ya da
barnacak yer verilmez; dlanan kiiyle her trl iletiim bu insanlar
kirletir ve sulu duruma drr. Burada en ar ceza, mutlak yalnz
lktr; insann grubundan aynlmas, zellikle ilkel koullar altnda, he
men hemen hi kimsenin dayanamayaca bir ikencedir. Bu yaltlma
nn bir eidi de dmana teslim edilmedir. Bu teslim erkekler iin savaamadan gerekleirse, zellikle zalimce ve aalaycdr. Onlar
iin bu ifte lmdr.
Cezalandrmann ikinci biimi kolektif ldrmedir. Mahkm bir
tarlaya gtrlp talanr. Onun ldrlmesinde herkesin pay vardr;
herkes bir ta atar ve sulu herkesin att talann birleik etkisiyle ye
re ylr. Hi kimse cellat olarak atanmamtr; topluluk ldrme ey
lemini bir btn olarak yapar. Talar topluluu temsil eder; talar hem
toplum karannn hem de eyleminin eseridir. Kolektif ldrme eilimi,
talama detinin kalkt yerlerde de varln korur. Yakarak ldrme
bununla karlatnlabilir; ate mahkm edilen kimsenin cezasnn in
fazn isteyen kalabal temsil eder. Kurban, onu yakalayan ve ayn
anda ldren alevlerce her yandan sanlr. Cehenneme yer veren dinler
de bu konuda daha da ileri gidilir. Bir kitle simgesi olan atele kolek
tif ldrme, dlama fikriyle, yani cehenneme yollamayla ve eytan
dmanlara teslim etmeyle ilintilendirilir. Cehennemin alevleri yery
zne ular ve bu cezay hak etmi olan sapkn iine alr. Bir kurbann
ok yamuruna tutulmas ya da lme mahkm edilenin bir manga as
ker tarafndan kuruna dizilmesi, lm cezasn yerine getiren grubu
btn bir cemaatin temsilcisi haline getirir. Afrikada ve daha baka
yerlerde uyguland gibi, insanlann kannca ynlarna gmlmesi
durumlarnda ise kanncalar kalabalklan temsil eder ve bu kalabaln
yapaca zahmetli iini stlenir.
Kamuya ak idamn btn biimleri kolektif ldrmenin eski uy
gulamalaryla ilintilidir. Gerek cellat, idam sehpasnn etrafnda top
lanm olan kitledir. Kitle bu dehet verici manzaray onaylamaktadr

ve bu gsteriyi batan sona izleyebilmek iin, tutkulu bir heyecanla ya

kn, uzak her yerden gelip toplanmtr. Gsterinin gereklemesini is
ter ve kurban elinden karmaktan nefret eder. sann lm cezasna
arptnl bu konunun zn ierir. Onu armha gerin! l kit
leden gelir; burada gerekten etkin olan kitledir. Baka bir durumda
kitle her eyi kendisi yapp say talayabilirdi. Normal olarak yalnz
ca snrl sayda insann nnde, karan okuyan mahkeme heyeti, daha
sonra idama katlacak olan kalabal temsil eder. Adalet adna verildi
inde soyut ve gerekd grnen lm hkm, kitlenin huzurunda
yerine getirildiinde gereklik kazanr. Aslnda adalet kitle iin yerine
getirilir ve adaletin kamuya ak olmasnn neminden sz ederken aklmzda hep kitle vardr.
Ortaada idam cezalan byk bir grkem ve ciddiyetle olabildi
ince yava yerine getirilirdi. Bazen kurban izleyicilere dini konuma
lar yaparak nasihat ederdi. Kurban onlar iin duyduu kaygy dile ge
tirir ve kendi kaderinden kanabilmeleri iin bulunduu yere onu ge
tiren hayat tarzn etraflca anlatrd. Kitle onun bu ilgisinden ok ho
nut olurdu; kurban iin onlarla eit bir insan, onlar gibi iyi bir insan
olarak, kitleyle birlikte nceki yaamndan vazgemek ve orada o ya
am lanetleyerek durmak son bir tatmin olsa gerektir. Rahiplerin g
nahkrlar ve imanszlarda yaratabilmek iin ellerinden gelen her eyi
yaptklan, lmle yz yze gelince duyulan pimanlk duygusunun,
ruhu kurtarma amacnn yan sra baka bir nemi de vardr: Mteca
viz kitlenin duygusal durumunu gelecekteki len kitlesine ilikin n
sezilere tar. Orada mevcut bulunan herkes, kendi temiz vicdannn ve
cennetle dllendirileceine ilikin inanlannm onayland hissine
kaplr.
Devrim dnemlerinde idamlar hzlanr. Paris cellad Yarg Samson, yardmclannn adam bana bir dakikadan fazla zaman harcamamalanyla vnrd. Byle dnemlerdeki ateli kitle heyecan b
yk oranda pe pee gelen saysz idamdan kaynaklanr. Celladn, l
drlenin kesik ban gstermesi kitle iin nemlidir; bu, dearjn ol
duu andr. O ba kime ait olursa olsun, artk o insann sosyal mevkisi drlmtr; donuk baklann kitleye ynelttii o ksa an boyun
ca o da tpk dier balar gibi bir batr. Daha nce bir kraln omuzlanmn stnde durmu bile olsa, kamusal dzeyi herkesin gznn
nnde, yldnm hzyla drlm ve tekilerle ayn konuma indiril
mitir. Buradaki kitle, baklarn ona dikmi balardan oluur ve kitle,
kesik ban onlara bakt sre zarfnda eitlik duygusu edinir. Ba ke
silen adamn daha nce sahip olduu iktidar ne kadar bykse, eskiden

onu kitleden ayran mesafe de o kadar byk demektir ve bu yzden

dearjn yaratt heyecan da o kadar iddetli olur. dam edilen bir kral
ya da benzeri bir iktidar sahibiyse, bir de kartna dnmenin verdii
tatmin iin iine girer. Uzun zamandr bu iktidar sahibince kullanlan
idam cezas hakk imdi ona kar kullanlmaktadr. Eskiden ldrttk
leri, bu defa onu ldrmektedir. Bu kartna dnme zellii olduka
nemlidir. Yalnzca kartna dnme sayesinde oluan bir kitle tr de
vardr.
Kurbann kesik bann kitleye gsterilmesinin yaratt etki, de
arjla snrl deildir. Ban bu dnn etkisi ok byktr. Bu sa
yede kurbann kitleyi oluturanlardan stn bir yan kalmaz. Kitle onu
kendilerinden biri olarak kabul eder ve bylelikle kitleyi oluturanlan
birbirleriyle eitler, nk hepsi o bata kendilerini grrler. Ne var ki
kurbann kesik ba ayn zamanda bir tehdittir. Kitleyi oluturanlar, bu
l gzlere ylesine tutkuyla bakmlardr ki artk kendilerini ondan
kurtaramazlar. Kurbann ba artk kitlenin bir paras olmutur ve
bylece onun lmyle kitlenin kendisi de darbe yemitir. Kitle, esra
rengiz bir hastala yakalanm ve dehet iinde, rkm olarak, zl
meye balar ve sonunda kesik batan kaarcasma dalr.
Mtecaviz kitle kurbann bir kez elde edince hzla dalr. Tehlike
altndaki iktidar sahipleri bu gerein btnyle farkndadr ve kitle
nin bymesini engellemek iin nne bir kurban atarlar. Siyasi nite
likli ok sayda idam yalnzca bu amala dzenlenir. te yandan radi
kal partilerin szcleri tehlikeli bir dmann kamuya ak bir ekilde
idamnn, dman partiden ok kendilerine zarar vereceini ounluk
la anlamazlar. Kendi yandalannn oluturduu kitlenin byle bir
idamdan sonra dalmas ve kendi glerini daha uzun bir sre yeni
den kazanamamalan, hatta belki de hi kazanamamalan olasdr.
Kolektif ldrme karsnda duyulan tiksinti yakn tarihlidir ve
abartlmamas gerekir. Gnmzde herkes, gazeteler araclyla ka
muya ak idamlarda yer almaktadr. Ancak, baka her ey gibi, bu da
eskiden olduundan daha rahattr. Gven iinde evde oturur ve yzler
ce ayrntnn iinden bize zel bir heyecan verenleri seip dikkatimizi
onlara yneltebiliriz. Her ey bittikten sonra yalnzca onaylanz ve key
fimizi karacak hibir sululuk duygusu hissetmeyiz. Ne verilen idam
hkmnden ne idam bildiren gazetecilerden ne de bunu basan gazete
lerden sorumlu deilizdir. Yine de, bu olay hakknda, olay grebilmek
iin kilometrelerce yryp saatlerce ayakta bekleyen ve sonunda ok
az bir ey grebilen atalanmzdan daha ok bilgi sahibi oluruz. Gaze
te okurlan arasnda, mtecaviz kitlenin daha yumuatlm, olaylardan

uzakl nedeniyle daha sorumsuz bir biimi varln srdrmektedir.

Bunun mtecaviz kitlenin en aalk, ama ayn zamanda da en daya
nkl biimi olduu sylenebilir. Bu kitle, toplanmasna bile gerek ol
madndan dalma tehlikesinden uzaktr; deiiklik gereksinimi ga
zetelerin her gn yeniden kmasyla karlanr.

KAI KTLELER

j Ka kitlesi bir tehditle yaratlr. Herkes kaar ve herkes kitleyle bir^M jkte srklenir. Tehlike herkes iin ayndr. Bu tehlike belirli bir noktada kesifleir ve orada ayrm tanmaz. Bir ehrin sakinlerini ya da bel
li bir inanca bal olanlar ya da belli bir dili konuan herkesi tehdit
edebilir.
nsanlar birlikte kaarlar, nk kamann en iyi yolu budur. Birlik
te ayn heyecan duyarlar ve birinin enerjisi dierinin enerjisini de art
rr; insanlar birbirlerini ayn yne iterler. Bir arada olduklar srece
tehlikenin daldn hissederler, nk eski inana gre tehlike yal
nzca bir noktada patlak verir. Dman birini ele geirdii zaman di
erlerinin kaabileceini dnrler. Ka yolunun yanlar aktr,
ama karsnda uzunlamasna konumlandklar tehlikenin hepsini bir
den ve ayn anda etkilemesinin imknsz olduunu dnrler. Hi
kimse o kadar ok kiinin arasndan kendisinin kurban olacan var
saymaz ve btn kan yegne hareketi kurtulua ynelik olduun
dan her biri kendisinin ahsen kurtulua ulaacana btnyle inanr.
nk kitlesel kan en arpc zellii yneliminin gcdr. Kit
le tehlikeden uzaktr ve bir ynden ibaret hale gelmitir. nemli olan
yalnzca gvenlik hedefi ve hedefle arasndaki mesafe olduundan, da
ha nce insanlar arasnda var olan btn mesafeler nemsizleir. Daha
nce hibir zaman birbirine yaklamam olan yabanc ve son derece
farkl yaratklar kendilerini aniden bir arada bulurlar. Ka iinde, ara
larndaki farkllklar yok olmasa da btn mesafeler yok olur. Ka
kitlesi btn kitlelerin en k a p a l olandr. Mutlak biimde herkesi
ierir ve bylelikle sergiledii tekdzelikten uzak grnt, kaaklarn
farkl hzlan nedeniyle daha da karmak hale gelir: Aralannda genler
ve yallar, gller ve gszler, srtnda yk az ya da ok olanlar
vardr. Ancak bu tablo yanltcdr. Bu renkli grnt yalnzca rastlan
tsaldr ve ynn ezici gcyle karlatrldnda son derece nemsiz
kalr.
Ka ierisindeki herkes kendisiyle birlikte kaan dierlerinin

farknda olduu srece kan iddeti artmaya devam eder. nsan di

erlerini ileri doru zorlayabilir, ama kimseyi yana doru itmemelidir;
sadece kendisini dnmeye etrafndaki insanlar yalnzca bir engel
olarak grmeye balad an kitlesel kan nitelii btnyle deiir
ve tam tersine dner; herkesin, yoluna kan herkesle mcadele ettii
bir panik kar ortaya. Bu kartna dnme genellikle kan yn sk
sk deitii zaman gerekleir. Kitlenin baka bir yne akmasn sa
lamak iin kitlenin yolunu kesmek yeterlidir. Yolu tekrar tekrar kesilir
se, ksa bir sre sonra nereye dneceini bilemez hale gelir. Ynn
arr ve kitle i tutunumunu da yitirir. O zamana kadar kitleyi oluturanlan birletirmi ve onlan kanatlandrm olan tehlike artk her insa
n dierine dman klar. Herkes yalnzca kendisini kurtarma derdine
der.
te yandan, kitlesel ka, paniin tersine, enerjisini i tutunumundan alr. Tek, kollara aynlmam ve gl bir nehir olarak kald ve
dalp blnmeye izin vermedii srece onu harekete geiren korku
dayanlabilir llerde kalr. Kitle bir kez harekete getikten sonra, ka
n belirleyici zellii bir tr ycelik duygusu; ortak hareket etmenin
verdii ycelik duygusu olur. Hi kimse dierinden daha az tehlikede
deildir ve kendi hayatn kurtarmak iin btn gcyle komay sr
drmesine ramen dierlerinin arasnda hl belli bir yeri vardr ve bu
yeri o tela boyunca korur.
Bu ka gnlerce ya da haftalarca srebilir, bu ka boyunca ki
mileri ya dmana yakalandklanndan ya da glerini yitirdiklerinden
arkada kalabilirler. Yolda den her insan dierlerinin ilerlemesi iin
mahmuz ilevi grr. Dierleri, onu ele geiren yazgdan muaf kalm
tr. Den, tehlikeye sunulmu bir kurbandr. Ka iinde bazlan iin
yolda olarak nemli olsa da, dmekle hepsi iin nem kazanmtr.
Denin grnts bitkinlere yeniden g kazandmr, nk onlardan
daha gsz olduunu kantlamtr; tehlike onlara deil dene ynel
mitir. Denin geride kalmakla iine dt ve dierlerinin onu h
l iinde grdkleri yaltlmlk, bir arada olmalannn deerini kitle
nin gznde yceltir. Den herkes bylelikle kan i tutunumu iin
byk bir nem tar.
Kan doal sonu hedefe ulalmasdr; bu kitle bir kez gvenlie
kavutu mu, dalr. Ne var ki tehlike kaynanda da ortadan kaldrla
bilir. Bir atekes ilan edilebilir ve herkesin kat ehir artk tehlike al
tnda olmayabilir. Hep birlikte kaarlar, ama tek tek geri dnerler ve
ksa srede her ey eskiden olduu gibi olur. Ancak, scak kumlara d
en su damlalannn buharlamasna benzetilebilecek, nc bir olas-

lk da vardr. Hedef ok uzaklardadr, evre dmancadr, insanlar a

lktan lmekte ve bitkinlemektedir. Devrilip geride kalanlarn says
yalnzca bir, iki deil yzlerce, binlercedir. Bu fiziksel zl ancak
yava yava gerekleir, nk balangtaki kuvvet kendini uzun bir
sre korur; btn kurtulu umutlan ortadan kalktnda bile insanlar
srnerek de olsa ilerler. Btn kitle trleri iinde, ka kitlesi en b
yk inatl sergileyenidir; kitleden arta kalanlar son ana kadar bir
birlerinden ayrlmazlar.
Kitlesel kalann rneklerinin az olduu sylenemez. Yalnzca a
mz bile bu bakmdan zengindir. Son savaa gelene kadar ilkinin Nas6 polyonun Moskovadan geri ekilen Grande Armeesi (Byk Ordusu) olduu dnlrd, nk bu, btn aynntlarm bildiimiz en
arpc rnekti: eitli dilleri konuan ve eitli lkelerden insanlann
oluturduu bir ordu, berbat bir k, ounun yaya olarak amak zorun
da kald akl almaz uzunlukta bir lke. Sonunda kanlmaz biimde
ka kitlesine dnen bir geri ekilmeydi bu. Bir metropolden benzer
boyutlardaki ilk sivil ka belki de Almanlann 1940 ylnda Parise
yaklatklan zaman yaanmtr. Sonunda atekes ilan edildii iin bu
nl g uzun srmemitir; ama hareketin younluu ve kapsam o ka
dar bykt ki bu, Franszlar iin son savan en nemli kitlesel ans
olmutur.
Yakn gemie ait rnekleri burada sralamak istemiyorum, nk
bunlar herkesin belleinde hl tazeliini koruyor. Ancak belirtilmesi
gereken nemli bir nokta, kitlesel ka insanlarn her zaman, hatta
hl kk gruplar halinde yaadklan sralarda bile bildiidir. Kitlesel
ka, insanlann dleminde henz saylan bunu yaamaya yeterli de
ilken bile nemli rol oynamtr. Bir Eskimo amamnn grn
anmsatalm:
Cennetin uzam havada uuan plak varlklarla, havada uuan, frtna
lara ve tipiye yol aan insanlarla, plak erkekler, plak kadnlarla dolu
dur. Bu uuun uultusunu duyuyor musunuz? Ykseklerde uuan byk
kulann kanat rplarna benzeyen bir uultu bu. te bu plak insanla
nn korkusudur. Bu, plak insanlann kadr.

YASAK KTLELER

zel bir kitle tr de reddetmeyle oluur: Bir araya toplanm ok sa

yda insan o zamana kadar kendi balanna yapm olduklan eyi yap
may artk kabul etmezler. Anszn ortaya kan bir yasaa uyarlar; ya

sa kendileri koymutur. Bu, artk unutulmu eski bir yasak ya da za

man zaman canlandnlan bir yasak olabilir. Fakat her halkrda yasak
mthi gl bir etki yaratr. Bir emir kadar mutlaktr, ama asl belir
leyici zellii olumsuz niteliidir. Grnnn tersine, asla gerekten
dandan gelmez, her zaman etkiledii kiilerin bir gereksiniminden
kaynaklanr. Yasak dile getirilir getirilmez kitle de olumaya balar.
Kitleyi oluturanlar d dnyann onlardan yapmalann bekledii e y \
yapmay reddederler. O zamana kadar pek sorun karmakszn, sanki/
doalm ve zor deilmi gibi yapmakta olduklan eyi, anszn hibir
koul altnda yapmamaya balarlar; reddedilerindeki kesinlik, bera
berliklerinin ltdr. Doduu andan itibaren yasan olumsuzluu ^
bu kitleye iletilir ve var olduu srece bu kitlenin temel nitelii olarak
kalr. Bylelikle olumsuz bir kitleden de sz edilebilir. Kitleyi olutu
ran direnitir; yasak, kimsenin geemeyeei bir snr, hibir eyin delemeyecei bir barajdr. Her biri, bir dierini, barajn bir paras olarak
kalp kalmadn grmek amacyla izler. Vazgeen ve yasa delen ki
i, dierleri tarafndan aalanr.
Gnmzde olumsuz kitlenin, ya da yasak kitlesinin en iyi rnei \
grevdir. ilerin byk ounluu ilerini dzenli olarak belirli saat*""^
lerde yapmaya alktr. Yaplan i insandan insana deiir; biri bir ey
dieri bambaka bir ey yapar. Ama ie byk gruplar halinde ayn za
manda balar ve ayn zamanda paydos ederler. e balama ve paydos
etme zamannn ortakl asndan birbirleriyle eitlik iindedirler.
Aynca ou, ilerini elleriyle yapar ve hepsi almalannn karln
da benzer bir biimde cret alrlar. Ancak aldklan cret yaptklan ie
gre farkllk gsterir. Genel olarak aka grld gibi bu eitlikle
ri pek ileri gitmez ve kitle oluumuna yol amak iin yeterli deildir.
Ancak grev patlak verdiinde, iiler arasndaki eitlik ok daha kaynatnc olur. Bu eitlik, ii srdrmeyi hep birlikte reddetmelerinden
kaynaklanr; bu reddedi insann iliklerine sirayet eden bir eydir.
konusundaki bir yasan yaratt kan hem gl hem de ok diren
lidir.
i brakma an byk bir andr; iilerin arklannda yceltilir.
Greve balayan iilerin hissettii rahatlama duygusuna katkda bulu
nan pek ok ey vardr. ilerin oka dinledii, ama gerekte hepsi
nin de ellerini kullanyor olmasndan te bir anlam tamayan kurma
ca eitlikleri, birdenbire gerek bir eitlie dnr. altklan srece,
yapmalan gereken eitli eyler vardr ve ne yapacaklar nceden be
lirlenmitir. Oysa ii braktklar zaman hepsi ayn ii yapyor olurlar.
Sanki hepsi ayn anda ellerini indirirler, aileleri a kalsa bile, hepsi bu

elleri yeniden kaldrmamak iin btn glerini harcamak zorundadr

lar. in braklmas iileri eit klar. Bu ann etkisiyle karlatrld
nda, somut talepleri ok daha nemsiz kalr. Grevin amac cret ar
t olabilir ve grev yapanlar kukusuz bu hedef zerinde birlemiler
dir. Ama onlar kitleye dntrebilmek iin bu hedef tek bana yeter
li deildir.
ndirilen ellerin baka eller zerinde bulac bir etkisi olur. Bu el
lerin eylemsizlii btn topluma yaylr. Sempati uyandran grevler,
balangta ii brakmay dnmemi olanlarn da her gnk ilerini
srdrmelerini engeller. Grevin z, grevci iiler almazken dier58 lerinin de almasn nlemektir. Bu amac ne denli gerekletirebilirlerse, grevden zaferle kma anslar da o kadar byk olur.
Aslolan grev iinde almama taahhdne herkesin uymasdr.
Kitlenin iinden kendiliinden bir biimde, devlet ilevi gren bir te
kilat kverir. mrnn ksalnn btnyle farkndadr ve ok az
sayda yasas vardr ancak bu yasalara titizlikle uyulur. Grevin bala
dnda giri noktalarnda sekin gzcler bekler ve iyerinin kendisi
yasak blgedir. Bu yere ilikin yasak, oray her gnk sradan yer ol
maktan karr ve ona zel bir nem kazandrr. Boluu ve dinginlii
iinde neredeyse kutsal bir nitelii vardr. Grevcilerin iyerinin sorum
luluunu devralm olmalar buray ortak bir mlkiyete dntrr,
bylece daha byk bir nemle korunur ve yce bir anlamla donatl
m olur. Oraya yaklaan herkes niyet bakmndan denetlenir. Bu kut
sal havaya aykr niyetlerle gelen, almak isteyen herkes dman ya
da hain muamelesi grr.
Tekilat, yiyecek ve parann haka datlmasn salar. Sahip ol
duklar eyler olabildiince uzun sre dayanmal, bu yzden herkes ay
n azlkta almaldr. Gller kendilerinin daha ok almalar gerektii
ni akllarna getirmezler ve agzller bile kendi paylarna denle ye
tinirler. ounlukla herkese ok az ey dtnden ve dzenleme
aka herkesin gz nnde gerekletirildiinden, byle bir datm
kitlenin, ierisinde bulunduu eitlik durumuyla gurur duymasna kat
kda bulunur. Byle bir tekilatta ciddi ve saygdeer bir nitelik vardr;
kitlelerin vahiliinden ve ykclndan sz edildiinde, insan kitleler
iinde kendiliinden oluuvermi byle yaplarn sorumluluk bilincini
ve saygnln anmsamadan edemez. Dier kitlelerden ok farkl, hat
ta kart nitelikler tamas bile, yasak kitlelerinin incelenmesini gerek
li klar. Bu kitle doasna sadk kald srece, her trden ykma kar
dr.
Ancak kitleyi bu durumda tutmann kolay olmad da dorudur.

ler ktye gittiinde ve gereksinimler zor karlanr boyutlara ulat

nda, zellikle de bir saldrya urama ve kuatlmlk sz konusuy
sa, olumsuz kitle, olumlu ve etkin bir kitleye dnme eilimi gsterir.
Grevciler ellerinin allm almasn anszn kesmi insanlardr ve
bir sre sonra ellerini kullanmamay srdrmekte zorlanabilirler. Gre
ve gidenler, direnilerinin birliinin tehdit altnda olduu hissine kapl
dklar an, ykmlar, zellikle de kendi alma alanlan iinde ykmlar
gerekletirme eiliminde olurlar. Tekilatn en nemli grevi ite bu
noktada balar. Tekilat yasak kitlesinin el dememi karakterini yoz
lamadan uzak tutmal, her trden olumlu ya da ayn eylemi nlemeli
dir. Tekilat kitlenin varln borlu olduu yasan kalkmas gereken 5Q
an da zamannda saptamaldr. Tekilatn bu yndeki saptamas kitle
nin duygulanna uyduu an, yasa kaldrarak kendi varlna da son
verecektir.

K A R IT IN A D N M E K T LE LE R

Sevgili Dostum, hep kurtlar koyunlan yemitir; bu kez koyunlar m

kurtlan yiyecek? Madam Jullienin Fransz Devrimi srasnda oluna
yazd bir mektuptan alnan bu cmle, yaln bir anlatmla kartna
dnmenin zn iermektedir. O zamana kadar birka kurt, pek ok
koyuna saldrmtr. Artk ok saydaki koyunun kurtlara saldrmasnn
zaman gelmitir. Koyunlann etyemez olduu dorudur, ancak bu
cmle tam da bu tuhaflyla anlam kazanr. Devrimler dnm zamanlandr; onca zaman savunmasz olanlar aniden dilerini gsterme
ye balarlar. Ktcllk konusundaki deneyim eksikliklerini saylanyla telafi etmek zorundadr.
Kartna dnme, eitli tabakalardan olumu bir toplumu gerekti
rir. Kartna dnme gereksinimi ortaya kmadan nce, birinin haklan tekilerden fazla olan snflann net bir biimde birbirinden aynlmas, insanlann gnlk yaamlannda varln uzun zaman duyurmu ol
maldr. Bu tabakalama, i olaylar sonucunda gereklemi olabilir ya
da st konumdaki grup ast konumdakine emir verme hakkn lkeyi
fethederek ve bylelikle kendini yerlilerin stnde bir konuma yerle
tirerek kazanm olabilir.
Her emir, onu yerine getirmek zorunda olan insanda ac veren bir
sz brakr. Bu szlann doasn ileride aynntlanyla inceleyeceiz.
* Bu szck, Almanca metinde diken anlamna gelen Stachel; ngilizce metinde ar
sokmas, diken yaras, sz anlamlarn tayan sting olarak gemektedir. Bu szckle

Burada sylemek istediim, bu szlarn ortadan kaldrlmasnn ola

naksz olduudur. Kendilerine srekli emir verilenler bu szlarla ve bu
szlardan kurtulmak iin ok gl istekle doludurlar. Kendilerini ac
veren bu szlardan iki farkl biimde kurtarabilirler. Yukardan aldk
lar emirleri bakalarna aktarrlar: Ama bunu yapabilmeleri iin, altla
rnda onlarn emirlerini almaya hazr bakalarnn bulunmas gerekir.
Ya da stlerinde bulunanlardan, bunca zaman onlarn kendilerine ek
tirdiklerini ve esirgediklerinin hesabn sorabilirler. Tek bir kiinin, za
yfl ve aresizlii nedeniyle, byle bir frsat ele geirecek kadar
ansl olmas ender bir durumdur; ama ok sayda insan bir kitle ieri
sinde bir araya gelebilirlerse, tek balamayken yapamadklarn elbirliiyle baarabilirler; o ana kadar onlara emir vermi olanlara hep bir
likte kar kabilirler. Bir devrim durumu byle bir kartna dnme
durumu olarak tanmlanabilir, dearj, emrin neden olduu szlarndan
kolektif kurtulma eyleminden oluan kitle kartna dnme kitlesi ola
rak adlandnlmaldr.
Genellikle, Fransz Devriminin Bastille basknyla balad kabul
edilir. Oysa devrim daha nce, bir tavan kymyla balamtr. tats
Gnraux' 1789 maysnda Versaillesda toplanmt. Meclis, aralarn
da soylularn avlanma haklan da bulunan feodal haklarn kaldrlmas
n gryordu. Delege olarak toplantlara katlm olan Camille Des
moulins, 10 Haziran tarihinde, yani Bastille basknndan bir ay nce,
babasna yazd bir mektupta unlan anlatyordu:
Bretanlar ikyet dosyalarndaki (cahiers de dolance) baz maddeleri
geici olarak yrrle sokuyorlar. Gvercinleri ve av hayvanlarm ld
ryorlar. Buralarda 50 delikanl yabani tavanlarla ada tavanlarna kar
inanlmaz bir kyma giritiler. Sylendiine gre, St. Germain ovasnda,
nbetilerin gzlerinin nnde drt ya da be bin hayvan ldrmler.

Koyunlar kurtlara saldrmaya kalkmadan nce, tavanlara saldrkastedilen, her emrin bir diken kadar somut ve bedene dardan sokulan yabanc
bir nitelii olduu, bundan kurtulmann tek yolunun dikeni bir bakasna batrmak ol
duudur. Ancak emrin alnp verilmesi batan bir dikenin karlp bakasna batrlma
s kadar mekanik bir ilem deildir. Emri verenin iktidar her emirle byr. Bylelikle
diken bizleri kk yalardan itibaren aldmz emirlerden kurtulmak iin srekli bir
iktidar bytme sreci iine sokan daha isel bir iz de brakr. Emri alandaki bu so
yut izin ifadesi olan duygunun Trke'deki en yakn karl ise szdr. Yazarn emir
alp vermenin mekanik bir ilemden ibaret olmayp insanlarda kalc ve srekli bir ik
tidar retme mekanizmas oluturduu savn vurgulayabilmek iin eviride sz sz
c kullanld (.n.).
* Etats Gnraux: 1789dan nce Fransada ruhban snf, asiller ve tccarlarn tem
silcilerinden oluan yasama organ (.n.).

maktadr. Yukardakilere ynelik bir kartna dnme eyleminden n

ce, hrslarn altlanndaki kolay avlanabilir hayvanlara yneltmektedir161 Ancak asl olay Bastille Gn olur. O gn btn ehir silahlanr.
Ayaklanma kraln adaletine kardr; bu adalet saldnlan ve igal edi
len binada cisimlemitir. Mahkmlar serbest braklr, bylece onlar
da kitleye katlabilirler. Bastillein savunmasndan sorumlu olan ko
mutanla yardmclan idam edilir. Bu arada hrszlar da sokak lambalanmn direklerine aslr. Bastille yerle bir edilir; ta stnde ta kalmaz.
Adalet, iki temel esiyle, yani idam cezas verme ve affetme yetkisiy
le birlikte halkn eline geer. Kartna dnme, o an iin, tamamlanm- ^
Bu tr kitleler, klelerin efendilerine kar, askerlerin subaylarna,
beyaz rktan olmayanlann aralanna yerleen beyazlara kar isyanlannda olduu gibi ok eitli koullar altnda oluabilir. Ancak her ko
ulda, bir grup uzun sreden beri dier grubun emrine tabi olmutur,
isyanclar ilerinde tadklan szlar nedeniyle eyleme geerler; eyle
me gemeleri her zaman ok uzun zaman alr.
te yandan, devrimlerin yzeyde grnen eylemlerinin ou asln
da mtecaviz kitlelerin iidir. Tek tek insanlann peine dlr ve bun
lar yakalandnda, btn bir kitle tarafndan, hkm gereince ya da
bir hkm olmakszn, ldrlrler. Ama devrim yalnzca bunlardan
olumaz. Devrim, doal sonlanna abucak varan mtecaviz kitlelerden
ibaret deildir. Kartna dnme bir kez baladktan sonra, yaylmay
srdrr. Herkes emir altnda yaam olmann yaratt szlarndan
kurtulabilecei bir konuma gelmeye alr; bu szlardan herkeste ok
a vardr. Kartna dnme, btn toplumu kapsayan bir sreUr; ba
langtan itibaren baar kazansa bile yava yava ve glkle sona
erer. Yzeyde mtecaviz kitleler pe pee ksa mrl eylemlerde bu
lunurken, kartna dnme ar ar, dipten gelen dalgalar halinde yk
seli1-Sre bundan daha da yava olabilir; kartna dnmenin cennette
olaca vaat edilmi olabilir: Sonuncular, birinciler olacaklardr.
Mevcut durumla cennet arasnda lm yer almaktadr. Obr dnyada
insanlar yeniden hayat bulacaklardr. Bu dnyada en ok yoksulluk
ekmi ve hi ktlk yapmam olanlar, br dnyada en yukarda
olacaklardr. Orada, daha iyi bir konumda, yepyeni bir insan olarak ya
ayacaktr. nananlara szlanndan kurtulacaklan vaadinde bulunulur.
Ancak bu kurtuluun koullan hakknda kesin hibir ey sylenmez.
Fiziksel yaknlk, cennet kavramnn nemli bir paras olsa da, kitle-

nin bu kartna dnn zn oluturduuna dair hibir gsterge bu

lunmaz.
Bu trden bir vaadin odak noktasnda dirili fikri bulunur. nciller
de, sann dirilttii insanlara ilikin vakalar yer alr. Anglo-Sakson l
kelerindeki nl dirili vaizleri, lmn ve diriliin etkisini her bi
imde kullanmlardr; vaizler, toplanan gnahkarlan, tanmlanmas
olanaksz bir dehete drene kadar en korkun cehennem aclanyla
tehdit ederlerdi; ate ve kkrt gl, Tannnn onlan bu korkun uu
ruma iten eli gnahkrlann gznde canlanrd. Bu vaizlerden birinin
tehditlerinin etkisini, yzn rkn bir biimde arptarak ve sesini
gk grlts tonlannda kullanarak glendirdii anlatlrd. nsanlar
---- bu trden vaazlan dinlemek iin krk, elli hatta yz mil uzaktan kalkp
gelirlerdi. Erkekler, ailelerini de kapal arabalar ierisinde getirirler,
yanlannda yataklann ve birka gn yetecek yiyeceklerini tarlard.
1800 yl dolaylannda Kentucky Eyaletinin bir blm byle toplan
tlar nedeniyle ateli hezeyanlara bouldu. O srada eyalette bulunan
hibir bina bu kadar devasa kitleleri almaya yetmediinden, toplantlar
ak havada yaplmaktayd. 1801 Austosunda, Cane Ridgede
20.000 kii bir araya geldi; bu toplantnn anlan, aradan yz yl ge
tikten sonra bile Kentuckyde hl capcanl kalabildi.
Vaizler, dinleyicileri, ylp lm gibi yerde kalncaya kadar kor
kuturlard. Kitleyi oluturanlan korkutan ve szde bir lme snp
kurtulmak istedikleri ey Tannnn emirleriydi. Dinleyenleri yere ya
ptrmak vaizlerin bilinli ve aka dile getirdikleri amalanyd. Va
azn verildii yer bir sava alanna dnerdi; sadaki soldaki insanlar s
ralar halinde yere yklrd. Bu sava alan benzetmesi vaizlerin kendi
leri tarafndan yaplmt. Vaizlerin hedefledikleri ahlki dnm iin
bu son ve doruk noktasndaki korku kesinlikle gerekliydi. Vaazn baans den insanlarn saysyla llrd. Bu konuda kesin kaytlar
tutmu olan bir grg tannn bildirdiine gre, pek ok gn sren
toplant srasnda 3000 kii yere yklmtr; bu say da toplantda bulunanlann yaklak altda biriydi. Yere denler, yakndaki toplant
odasna tanrlard. Her zaman, odann zemininin en az yars, yatan
insanlarla dolu olurdu. Bazlan konuamadan ve kprdayamadan yle
sessizce yatard. Zaman zaman birka dakika iin kendilerine gelir,
sonra derin bir inlemeyle, insan rperten bir lkla ya da affedilme
yi dileyen iten bir duayla yaadklann belli ederlerdi.
Bazlar konuabiliyor, ama kprdayamyorlard. Bazlar topuklarn ye
re vuruyordu. Bazlarysa can ekiiyormuasna titreyip, sudan km

balk gibi rpnyordu. ou, yerde saatlerce yuvarlanyordu. Dierleriy

se aniden sralarn, krslerin stne srayp, Mahvolduk! Mahvolduk,
diye bararak ormanda kayboluyordu.

Yere denler kendilerine geldiklerinde, artk baka bir insan olur

lard. Ayaa kalkp Kurtulu! diye barrlard. Artk yeniden do
mu olarak iyi ve temiz bir yaama balamaya hazrdlar; eski gnah
kr varlklan geride kalm olurdu. Bu kartna dnme, ancak daha
nce bir tr lm yaandysa inandnc olabilirdi.
Ayn sonuca varan, ama bu denli u nitelikte olmayan olgular da
vard. Toplanan btn insanlar aniden alamaya balard, ou insan
durdurulamaz hknklara boulurdu. Drt be kiilik gruplar halinde- _63_
ki kimileri de kpek gibi sesler karmaya balard. Birka yl getik
ten sonra, heyecan daha lml biimler almaya balaynca, nce tek tek
sonra koro halinde kutsal glme krizi geirir oldular.
Ama her ey kitle ierisinde; bildiimiz dier btn kitlelerden ok
daha cokulu ve heyecanl olan bu kitlenin ierisinde olup biterdi.
Burada hedeflenen, kartna dnme devrimlerde hedef alnandan
farkldr. Sz konusu olan, insann kutsal emirler karsndaki tutumu
dur. nsanlar o ana kadar bu emirlere kar gelmilerdir ve imdi Tan
rnn verecei cezann korkusu sarmtr onlan. Vaizin her yola bavu
rarak younlatrd bu korku onlan bir bilinsizlik konumuna itmi
tir. Kaan av hayvanlan gibi l taklidi yaparlar, ama korkulan ylesi
ne byktr ki bilinlerini gerekten yitirirler. Kendilerine geldklennde Tannnn emirlerine ve yasaklarna btnyle uymaya hazr olduk
larn aklarlar, bylelikle iddetli cezalandnlma korkusunu yattrr
lar. Bu sre uslandrma srecidir: nsanlar vaiz tarafndan Tanr nn
sadk hizmetkr olacak ekilde yola getirilirler.
Bu sre devrim srecinde olan bitenin tam tersi niteliktedir. Daha
nce grdmz gibi, devrim srecinde nemli olan uzun sre her
hangi bir egemenlie tabi olmann yaratt btn szlann yknden
kurtulmaktr. Burada ise, yeni bir boyun eme, Tannnn buyruklarna
boyun eme ve bu yzden de bu buyruklarn neden olaca btn sz
lara gnll olma sz konusudur. Her iki srete de bulunan ortak fak
tr kartna dnmenin kendisi ve kartna dnmenin yer ald ruhsal
sahnedir: Her iki durumda da bu sahne kitledir.

LEN KTLELER

. Beinci kitle tr len kitlesidir. Burada, snrlanm bir yerde bolluk

(sz konusudur ve yaknlardaki herkes yiyip iebilir. Her trden tarm
ve hayvanclk rn byk ynlar halinde sergilenir: Sra halinde
yz domuz atee dizilir; meyveler da gibi st ste ylr; en beeni
len iki dev kaplarda hazrlanr ve iilmeyi bekler. Her birinden, her
eyden, insanlarn hep birlikte tketebileceinden ok daha fazlas bu
lunur; bunlar tketebilmek iin giderek daha ok insan kitleye akar.
Bu insanlarn pay alabilecei bir ey olduu srece, len hi bitmeye
cekmi gibi grnr. Erkekler iin bol bol kadn vardr, kadnlar iin
64 de bol bol erkek. Hibir ey ve hi kimse onlar tehdit etmez, kaacak
bir ey de yoktur; bir sre iin hayat ve haz gvenlik altna alnmtr.
ou yasaklama ve kstlama geici olarak kaldrlmtr; allmadk
hareketlere yalnzca izin vermekle kalnmaz, bu hareketler tevik bile
/ Edilir. Birey iin bu ortam, dearj deil geveme atmosferidir. nsanlar rn urap birlikte varmak isteyecekleri ortak bir hedef yoktur. Hedef
r lenin ta kendisidir ve onlar oradadr. Younluk son derece byktr,
\ ama eitlik byk oranda yalnzca msamaha ve haz eitliinden iba
dettir. nsanlar yalnzca bir ynde deil, deiik ynlerde ileri-geri ha
reket ederler. Ortaya ylm, herkesin pay olan eyler younluun en
nemli paras, hatta ekirdeidir. nce bu eyler bir araya getirilmi
tir; ancak onlar toplandktan sonra insanlar toplanmaya balamtr.
Her eyin hazrlanmas yllar boyu srebilir ve insanlar bu ksa sreli
bolluu yaamak iin uzun bir yoklua katlanmak zorunda olabilirler.
Ama onlar bu an iin yaarlar ve bu ana ulaabilmek iin durmakszn
alrlar. Baka zamanlarda birbirlerini nadiren gren insanlar grupla
ryla birlikte bu trensel lene bir ekilde davet edilir. eitli grupla
rn gelmesi byk bir heyecanla ilan edilir ve gelen her yeni grup ge
nel coku dzeyini ykseltir.
Ancak bu atmosferde rol oynayan bir duygu daha vardr. Bu tek
lende yaanan ortak keyifle insanlar gelecekteki pek ok lenin de yo
lunu yaparlar. Ritel danslarda ve drama gsterilerinde daha nce ya
anm ayn trden olaylar anmsanr; bu dans ve gsterilerin gelenei
yaanan lenin gerekliinde mevcuttur. len yapanlar kutlamalar
nn ilk kurucularn anmsarlar; bunlar kendi atalar, tadna vardklar
zevklerin mitik yaratclar ya da daha sonralar, daha donuk toplumlardaki gibi yalnzca lene hibede bulunan zenginler olabilir. Her ha
lkrda lene katlanlar benzer olaylarn gelecekte de tekrarlanaca
konusunda gven duyarlar. len lenleri dourur, lende tketilen
lerin ve insanlarn younluu yaamn kendisinin artaca vaadini tar.

FTE KTLE: KADINLAR VE ERKEKLER.

CANLILAR VE LLER

Bir kitlenin kendi varln korumasnn en emin, belki de tek yolu k P j

lenin ilikili olduu ikinci bir kitlenin varldr. Bu iki kitle bir oyun- j
da rakip taraflar ya da birbirleri iin ciddi bir tehlike olarak kar i
karya gelseler de, ikinci kitlenin grnts ya da yalnzca gl bir t
imgesi birinci kitlenin dalmasn engeller. Kitleyi oluturanlarn gz
leri karlarndaki gzlerin zerine evrili olduu srece, omuz omuza
duracaklardr; kulaklar kar taraftan gelmesi beklenen banlan din
ledii srece, kollar ortak bir ritimle hareket edecektir.
nsanlar kendilerinden olanlarla fiziksel bir yakfllk iindedirler, ^
allm ve doal bir birim gibi hareket ederler. Bu arada btn merak
lan ve beklentileri net olarak belirlenmi bir uzaklktaki ikinci bir in
san ktlesine ynelmitir. kinci insan ktlesinin grnts kitleyi b
yler; onlan gremeseler de seslerini duyabilirler; btn eylemleri, on
larn eylemlerine ve yapmak istediklerine balanr. Bu tr bir karla
ma zel bir dikkat gerektirir; bu da her bir grubun younluunu artrr.
Hibiri dieri dalmadan dalamaz. Bu iki grup arasndaki gerilim,
her birini oluturan insanlann zerinde bask kurar. Bu gerilim ritel
bir oyundan kaynaklanyorsa, bu bask kendini bir tr utan olarak davurur; insanlar kendi tarafnda olanlann dmann nnde aalan
masn nlemek iin elinden geleni yaparlar. Ancak dman onlan teh
dit ederse, eer bu gerekten de bir lm-kalm meselesiyse, bu bask
birleik ve kararl bir savunma zrhna dnr.
Ne var ki, her iki grubun ap ve younluu eitse, bu iki grup bir
birini canl tutar. Dmann stnl ok fazla olmamaldr ya da en
azndan stn olduu dnlmemelidir. Ayakta kalmann mmkn ol
mad duygusu bir kez yaylrsa, insanlar kitlesel ka iinde kurtul
maya alacaktr; bu kan umutsuz olduu anlaldnda ise kitle
panik iinde zlecek, herkes kendi ban kurtarmak iin kaacaktr.
Ancak burada bizi ilgilendiren nokta bu deildir. ki-kitleli bir yapnrt\
olumas iin her iki tarafn da aa yukan eit glere sahip olduu-^
nu hissetmesi ok nemlidir.
Bu yapnn kkenini anlamak iin temel kartlktan yola kmi*.
mz gerekir. Bunlardan ilki ve en arpc olan, erkeklerle kadnlar ar- j
sndadr; ikincisi canllarla ller, ncs ise dostla dman a ra sn j
dadr. Bu sonuncusu bugn insanlann iki zt kitleden sz ederken a
maz bir biimde ilk akllanna gelendir.
lk kartlk olan kadn-erkek kartlyla, belirli kitlelerin oluu-

mu arasndaki balant ok bariz deildir. Erkeklerle kadnlar aile iin

de birlikte yaarlar. Farkl faaliyetler srdrme eilimi gsterebilirler;
ama insan bunlarn birbirleriyle, ayr, heyecanl iki grup olarak kar
karya geldiklerini neredeyse hi aklna getirmez. Bu kartln ala
bilecei biimlere ilikin gerek bir kavraya varmak iin daha ilkel
yaam koullarnn kaytlarna bavurmak gerekir.
Gen bir Fransz Huguenot' olan Jean de Lery, 1557 ylnda Brezil
yadaki Tupinambular arasnda byk bir lene tank olmutu.

66

Bize kadnlarn bulunduu evde oturmamz sylendi. Ne yapacaklarn

henz bilmiyorduk; ama birdenbire erkeklerin bulunduu, bizden ve kadnlardan 30 adm kadar tedeki evden gelen derinden bir ses duyduk. Bu
ses dua mrltlarna benziyordu.
Bu sesi duyar duymaz saylan yaklak 200 kadar olan kadnlann
hepsi birden ayaa frladlar, kulak kabarttlar ve bir ym oluturacak e
kilde bir araya geldiler. Ksa sre sonra erkekler seslerini ykselttiler. Hep
sinin bir azdan ark sylediklerini ve srekli He, he, he, he! nidasn
yineleyerek birbirlerini yreklendirdiklerini net bir biimde duyduk. Ka
dnlar da onlara ayn hayknla, He, he, he, he! diyerek karlk verince
akna dndk. Bir eyrek saatten fazla bir sre boyunca o kadar yksek
sesle barp feryat ettiler ki ne yapacamz bilemedik. Feryatlannn ara
snda gslerini sallayarak ve azlanndan kpk saarak, byk bir id
detle havaya sradlar. Bazlan bilincini kaybedip yere dt. Bana yle
geldi ki eytan ilerine girip onlan delinmiti.
Kendi balarna, olduka yaknmzdaki ayn bir odada duran ocuklann seslerinin ykseldiini duyduk. Alt aydan uzun bir sre yerlilerin
arasnda yaam ve onlarla olduka iyi geinmi olmama ramen o sra
da dehete kapldm ve kaleme dnmek istediimi reddedemem.

Cadlarn sebti sonunda dinmiti; kadnlarla ocuklar seslerini kes

tiler ve Jean de Lery erkeklerin koro halinde o kadar gzel ark sy
lediklerini duydu ki onlarn yannda olmamaya tahamml edemedi.
Kadnlar ona engel olmaya altlar, nk kendilerinin erkeklere ka
tlmasnn yasak olduunu biliyorlard. Ancak Jean erkeklerin arasna
szmay baard; bana kt bir ey gelmedi ve iki Franszla birlikte
lene katldlar.
Burada erkeklerle kadnlar farkl ama yakn evlerde birbirlerinden
kesin olarak ayrlmlardr. Birbirlerini gremezler, ama bu nedenle bir
grup dierinin seslerini byk bir dikkatle dinler. Sonra onlarla ayn
lklar atarlar ve her iki grupta da ortak olan kitle heyecanna srk
lenirler. Gerek olaylar erkekler arasnda yaanr, ama kadnlar kitlenin toparlanmasnda yer alrlar. Erkeklerin evinden gelen ilk sesleri du* Huguenot: 16. yzylda Fransadaki Protestanlara verilen ad (y.h.n.).

yar duymaz youn bir ktle halinde birbirlerine yaklap ksa sre son
ra br yandan duyduklar vahi haykrlara giderek daha lgnca
karlk vermeleri kayda deer bir durumdur. Korku kadnlan tepeden
trnaa sarar, nk ieriye kapatlmlardr; hibir koulda danya
kmalanna izin verilmez ve erkeklerin arasnda neler olduunu bile
mediklerinden, heyecanlan zel bir coku kazanr. Sanki dan frla
mak istiyorlarmasna havaya srarlar. Lerynin saptad histerik
semptomlar engellenmi kitle kann tipik zelliidir. Kadnlann
doal eilimi erkeklere doru kamaktr; ama bu konuda ar bir ya
sak sz konusu olduundan, sanki kama eylemini bulunduklan yerde
gerekletiriyor gibidirler.
Jean de Lerynin duyumsadklan da dikkate deer niteliktedir. Jean
de Lery kadnlann heyecann duyumsar, ancak gerek anlamda onlann kitlesine katlamaz; nk hem yabanc hem de erkektir. Bu etkin
liin hem tam ortasnda hem de ondan ayn bir yerde olduundan, ka
nlmaz olarak kurban olmaktan korkar.
Jean de Lerynin aktardklannm burada alntlanmam olan bir ks
mndan anlalyor ki kadnlann katks nemsiz deildir. Kabilenin
bycleri ya da de Lerynin verdii adla Caraibler kadnlann evleri
ni terk etmelerini kesinlikle yasaklam, ancak ayn zamanda erkekle
rin arklann dikkatle dinlemelerini de emretmiti.
Birbirlerinden ok daha uzakta olsalar bile, kadnlann toplanmas
nn erkeklerin oluturduu kitle zerinde nemli bir etkisi olabilir. Kadnlann, askeri seferlere katkda bulunmak zere arldklan zaman
lar olur. Aada srasyla Asya, Amerika ve Afrikadan verilen rnek
ler birbirleriyle hi temasta bulunmam ve birbirlerini etkilemelerine
olanak bulunmayan halklardan alnmtr.
Hindikuun Kafirlerinde erkekler akna gittiinde kadnlar sava
dans yaparlar. Bu yolla savalara g ve cesaret verir, kurnaz bir
dman tarafndan tuzaa drlmemeleri iin onlan tetikte tutmaya
alrlar.
Gney Amerikadaki Jivarolar arasnda, erkeklerin savata olduu sre
boyunca kadnlarn her gece bir evde toplanp bellerine salyangoz kabuk
larndan yaplm ngraklar takp dinsel arklar syleyerek zel bir dans
yapma detleri vardr. Kadnlann bu sava dansnn zel bir gcnn ol
duuna inanlr: Bu dans babalarn, kocalann ve oullann dmann
mzraklanndan ve kurunlarndan korur; artk ok ge olmadan, yaknlan
iin tehlike oluturmasn diye dman uyutur; son olarak da dmann, ar
tk yazgs olan malubiyetin intikamn almasn nler.

Mirary, Madagaskarda yalnzca fiili atma durumunda kadnla

rn yapt eski bir dansa verilen addr. Sava hemen kopacak olduun
da, durum habercilerle kadnlara bildirilir. Kadnlar o zaman salarn
zp dansa balarlar. Bylece savalarla yekvcut [komnyon]
olurlar. Almanlar 1914 ylnda Parise yaklarken Tananarivedeki ka
dnlar Fransz askerleri korumak iin mirary yapmlard. Aradaki me
safeye ramen bu dans ie yarama benziyor.
Dnyann her yerinde kadnlarla erkeklerin ayr dans ettikleri
lenler vardr. Ancak kadnlarla erkekler birbirlerini grebilir ve oun
lukla da karlkl dans ederler. Bu danslar tarif etmek gereksiz, n68 ^ yaygn ^ara^ bilinir; ben de kendimi ayrlma, mesafe ve heyecan
derecelerinin zellikle arpc dzeyde u noktalara ulat birka va
kayla snrlamak istiyorum. ifte kitleden bu insanlann yaamlann
derinden etkileyen bir ey olarak sz etmek kesinlikle mmkndr. Bu
vakalardaki ifte kitle birbirine ekil vermektedir. Bir taraftakilerin he
yecannn dierinin esenliini ve baansn artrd varsaylr. Erkek
ler ve kadnlar ayn halktandr ve birbirlerine bamldrlar.
Kesinlikle Antik Grekle snrl olmayan, Gney Amerika yerlileri
arasnda bile benzerlerine rastland gibi, Amazonlann efsanelerinde
de kadnlar erkeklerden sonsuza kadar aynlmlardr ve dman bir
halkmasna onlarla savalmtr.
Ancak, ikili kitlelerin kanlmaz tehlikeli z olarak grnen nite
liinin en iddetli ifadesi olan sava incelemeden nce, canllarla l
ler arasndaki, alar boyunca srm uzlamaz kartla bir gz ata
lm.
lmekte olanlar ve lenlerle ilgili her ey br dnyada llerin
sonunda aralanna katlaca ok daha byk saydaki varlklann imge
siyle renklendirilmitir. Birinin kayb yaayanlan zayflatr; len eer
yaamnn doruunda olan biriyse, bu, sevenlerine zellikle ac verir.
nsanlar bu geree ellerinden geldiince direnirler, ama direnlerinin
bif ie yaramadn da iyi bilirler. br taraftaki kitle kendi kitlelerin
den daha kalabalk ve daha gldr, len insan dier kitleye geer.
Bunu nlemek iin gsterdikleri btn gayretler bu stnln bt
nyle farknda olarak gerekletirilir. Ruhlan huzursuz edecek her ey
den kanmak gerekir, nk bu ruhlann canllara zarar verme gc
vardr. Baz toplumlarda llerin oluturduu kitlenin yeni doanlann
ruhlann ald bir depo olduuna inanlr. Bu yzden bir kadnn o
cuunun olup olmayaca ruhlara baldr. Bazen ruhlar bulut olarak
gelip yamur brakrlar; bazen de yiyecek olarak kullanlan bitki ve
hayvanlardan yoksun brakrlar; aynca yaayanlann arasndan kendi

lerine yeni kurbanlar seebilirler. Byk bir direniten sonra teslim

edilen l insan teskin edilmelidir, nk o artk gl dman ordu
sunun bir yesidir.
lm bu nedenle, gleri eit olmayan iki dman arasndaki at
madr. Yrekleri yakan lklar, ac ve umarszlk iinde kendi bede
nine alan yaralar belki de bu kavgay ifade etmfcktedir. len adam
kolayca gzden kanlmadna, uruna savaldma inandnlmaldr.
Bu kendine zg bir atma, ne denli cesurca savalrsa savalsn
her zaman kaybedilen bir atmadr. En bandan itibaren canllar ka
halindedir; sava kabul etmi grnmelerinin tek nedeni kendileri
ni dmandan art savunmayla kurtarabilecekleri umududur. Bu at
ma ayn zamanda ok ksa sre sonra dman kuvvetlerine katlacak
olan'l adam vme niyeti tar. Yaayanlar, lnn oraya vard za
man kendileri hakknda iyi eyler dnmesini, en azndan dman ol
mamasn isterler. l adam llerin arasna katld zaman eer kz
gnsa onlan yeni saldnlar iin kkrtabilir.
llerle canllar arasndaki bu kavgann z bunun aralklarla sr
mesidir. Neyin ne zaman olaca asla bilinemez. Uzun bir sre hibir
ey olmayabilir, ama buna gvenmek mmkn deildir; her yeni dar
be karanlklann iinden aniden gelir. Sava ilan gibi bir ey yoktur;
tek bir lmden sonra her ey bitebilir ya da uzun bir sre veba ya da
baka salgn hastalklar eklinde devam edebilir. Yaayanlar her zaman
geri ekilme halindedir. Gerek anlamda hibir ey sona ermez.
Yaayanlarla llerin ilikisi hakknda ileride daha fazla bilgi veri
lecektir. Burada yaplmak istenen, bunlarn, paralannn srekli etkile
im halinde olduu bir ifte kitle olduklann gstermekti.
nc trden ifte kitle savata oluur ve bugn bizi en ok ilgi
lendiren de bu tr kitledir. Son elli yln deneyimlerinden sonra bu tr
kitleyi daha iyi anlamak ve zmleyebilmek mmkn hale gelmitir.

FTE KTLE: SAVA

Savata nemli olan ldrmektir. Dman saflan seyreltilir . Sava

toptan ldrmek demektir; olabildiince ok dman yok edilir. Ama,
canl hasmlardan oluan tehlikeli kitleyi ller ynna dntrmek
tir. Daha ok dman ldren zafer kazanr. Savataki hasm, civarda
yaayanlardan oluan ve giderek byyen bir kitledir. Saylannn art
mas kendi bana bir tehlikedir ve ierdii tehdit kendi kitlesinin sal
drgan drtlerini aa karmaya yeter. Sava srasnda her bir taraf

hayati neme sahip olan noktada saysal stnl elde etme ve kendi
saysn artrmadan nce dmann zayf noktalarndan olas btn bi
imlerde yararlanma peindedir. Savan ayrntl bir biimde ele aln
mas bir btn olarak doasn yanstr. Her bir taraf daha byk canl
sava kitlesi, kar tarafta da daha byk l yn oluturmak ister.
Byyen kitleler arasndaki bu rekabette savan zsel, hatta belki de
birincil nedeni yatar. Dmanlar, zellikle de kadnlarla ocuklar, ldrlebilecei gibi, kle de yaplabilirler; bu kleler kitlenin oalma
sna da yarar. Fakat ilk amac dman llerinden oluan bir yn ol
madka sava gerek bir sava deildir.
70 _
Gerek modem gerekse eski dillerde, savataki olaylar betimleyen
son derece aina deyilerin hepsi tam da bu geree iaret eder. nsan
lar katliamdan, kasaplktan ve krmdan sz ederler; akan kandan ne
hirler kzla boyanr; dman son ferdine kadar ldrlr, ne aman ve
rilir, ne aman dilenir.
Ancak llerden oluan ynn da bir birim olarak duyumsandn fark etmek nemlidir. Kimi dillerde bunun iin zel bir szck kul
lanlr. Almancada sava meydan anlamna gelen Walstatt eski bir kk
olan ye arazide l olarak braklanlar anlamna gelen Waldan gelir.
Eski skandinav dilindeki Valr sava meydanndaki cesetler anlam
na gelir. Valhalla dm savalarn meskeninden baka bir ey de
mek deildir. Yenilmek anlamna gelen wuol szc eski Yksek
Almancadaki waldan bir ses deimesiyle tretilmitir. Anglo-Sakson
dilinde bu szce denk den wol szc veba, salgn anlamn ta
r. ster sava meydannda kalanlar, ister yenilgi ya da veba, salgn an
lamna gelsin btn bu szcklerin ortak bir yan vardr: Hepsi ller
den oluan yn fikrini ierir.
Bu kavram her yerde bulunur ve hi de salt Germenlere zg deil
dir. Peygamber Yeremya bir keresinde btn dnyay bir ryen ce
setler alan olarak grd:
Ve Tanr nm kltan geirilmi kullan o gn yeryznn bir ucundan
br ucuna kadar yaylacakta-; onlarn matemi tutulmayacaktr; ne topla
nacak ne de gmleceklerdir; hepsi topran zerinde braklacaktr.

Muhammed Peygamber dman llerinin oluturduu yn konu

sunda yle duyarlyd ki onlara muzaffer bir hutbeyle hitap etmiti
Mekkeli dmanlara kar kazand ilk byk zaferi olan Bedir Savandan sonra, kltan geirilmi dmanlarn bir ukura atlmas iin
* Yeremya: Eski Ahit'teki Yeremya Kitabnn yazar saylan brani peygamber ve reformcu (.n.).

emir vermiti. llerden yalnzca bir tanesinin stne toprak ve ta y

ld; nk bu lnn gvdesi o kadar imiti ki zrhn karmak im
knszd; bu yzden dt yerde braklmt.
-tK
Dierleri ukura atlrken, Muhammed ayakta durup yle dedi:
Ey ukurdaki insanlar! Allahn tehdidinin gerek olduunu anladnz m.
nk ben Allahn bana vaat ettiinin gerek olduunu anladm. Mrit
leri dediler ki llerle mi konuuyorsun? Resul yant verdi: Onlar sy
lediklerimi iitiyorlar.'

Daha nce onun szlerini dinlememi olanlar ukurun iinde, bu

emin y p r H p iTre~halinde toplamft. Dman amerinin oluturduu
liHTyaamdan arta kalanlar ve kitle"6enzeri bir nitelii bu kadar
carmc biTbimdeyaktran baka bir rnek bilmiyorum. ller artk
tehdit edemezdiTama tehdit edilebilirdi. Cezalandrlma sz konusu ol
makszn onlara her ey yaplabilirdi. Bunu duysalar da duymasalar da,
muzaffer olan zaferini yceltmek iin, duyduklarn varsayard. Oluler
ukurda yle i ie yatyorlard ki kprdamalar olanakszd. Biri uya
nacak olsa etrafnda llerden baka bir ey bulamayacakt; kendi in
sanlar onu boacakt; geri dnd dnya llerin dnyas, ller de
yaarken ona en yakn olanlar olacakt.
p.slci Krallklarnn enerjisi fetihten ok piramitlerin inasna ynel
dii iin, antika halklar arasnda Msrllar gerek anlamda sava
saylmazlard. Buna ramen ilk dnemlerde bile baz seferler dzen
lenmiti. Bunlardan biri, Kral Pepy tarafndan Bedevilere kar bako
mutan tayin edilen yksek yarg Une tarafndan aktarlmt:
Bu ordu mutlu gitti ve Bedevilerin lkesini paralad.
Bu ordu mutlu gitti ve Bedevilerin lkesini ykt.
Bu ordu mutlu gitti ve onlann kulelerini devirdi.
Bu ordu mutlu gitti ve incir aalarn ve balarn kesti.
Bu ordu mutlu gitti ve kylerini atee verdi.
Bu ordu mutlu gitti ve on binlerce kiilik ordularn^ katletti.
Bu ordu mutlu gitti ve tutsaklar getirdi, ok sayda.

Bu gl ykm imgesi on binlerce dmann katledildii haberiyle

zirveye kar. Msrllar, uzun sre srdrmeseler de Yeni Krallk d
neminde planl bir saldrganlk politikas gttler. II. Ramses Hittlere
kar uzun savalara balad. Onu ven bir ilahi yledr: Hattlenn
toprana ayak bast ve salgndan sonra fkelenen Sekhmet gibi ceset
ynlar yapt. Sz konusu mitte aslan bal tanra Sekhmet isyankr
insanlar arasnda korkun bir katliam yapt ve o zamandan sonra sava

jj_

ve katliam tanras olarak anld. Yukardaki arknn szlerini yazan

ozan, Hititli llerin oluturduu yn bir salgndan lenlerinkiyle
ilintilendiriyor, bize ok tandk gelen bir balantdr bu.
II.
Ramses, Hititlerle yapt Kade Savanm nl kaytlarnda,
kendi adamlarndan nasl koparldn, insanst g ve cesaretle sa
va tek bana nasl kazandn anlatr. Adamlar grdler ki arala
rndan geip yolumu bulmaya altm btn insanlar, hatta Hattilerin en iyi savalar, prensin ocuklar ve erkek kardeleri bile, kan
glnn iinde katletilmi yatyordu. Kade Ovasn bembeyaz kl
mtm ve bu insan cesetleri yznden hi kimse nereye ayak basaca^ m bilemiyordu. Cesetler beyaz giysiler iindeydiler ve alann rengi- .
ni deitiren cesetlerin okluuydu. Bu tablo bir savan sonularnn
en dehet verici, canl tasviriydi.
Ama bu yalnzca askerlerin grebilecei bir sonutur. Sava uzak
larda yaplabilir; bu durumda sladaki insanlar ceset ynlarndan pay
ister. II. Ramsesin olu ve ardl Memeptah, Libyallar karsnda b
yk bir sava kazand. LibyalIlarn, btn hzineleri ve prenslerinin
akrabalaryla birlikte btn ordughnn nasl Msrllarn eline geti
ini ve nce yamalanp sonra yakldn reniyoruz. Ganimetlerin
iinde 9.376 tutsak bulunuyordu, ama bu yeterli deildi; llerin say
sn sladaki insanlara kantlamak iin lenlerin mahrem uzuvlar kesi
liyordu; eer lenler snnetliyse, elleri alnyordu. Btn bu ganimet
ler eeklere ykleniyordu. III. Ramses de LibyalIlarla savat; bu kez
ganimetin says 12.535ti. Bu korkun ykn dman cesetlerinin
oluturduu ynn tanabilir hale getirilmi, bylelikle de memleket
teki insanlara gsterilebilecek basit bir hlasas olduu aktr. lenle
rin her biri vcudunun bir parasyla bu yma katlr ve -bu ok
nemlidiryndaki her para bir dieriyle ayndr.
Baka halklar kafalar yeledi. Asurlular arasnda her dman kafa
sna bir dl veriliyordu; her asker kendi adna olabildiince ok say
da kelle kesip kazanmaya alyordu. Kral Asurbanipal* zamanndan
kalan bir kabartmada yazclarn byk adrlarnda kesik kellelerin sa
ylarn kaydedileri resmedilmitir. Her asker kendi kestii kelleleri ge
tirip ortak yma frlatr, adn ve birliini bildirip giderdi. Asur kralla
rnn bu kelle ynlarna zel bir tutkusu vard. Ordularyla birlikte ol
duklarnda seferden elde edilen ganimetin ya da kellelerin getiriliine
bakanlk ederler ve dlleri askerlere kendileri datrlard. Eer sava
a katlmamlarsa, kelle ynnn tamamn nlerine getirtirlerdi; bu
mmkn olmazsa, dman liderlerinin kafalaryla yetinirlerdi.
Asurbanipal: .. 688-627 arasnda hkm srm son byk Asur kral (.n.).

Demek ki, savan dolaysz somut hedefi aktr ve artk bunun da

ha fazla rneini aratrmaya gerek yoktur. Yazl tarih bu gibi rnek
lerle doludur; bu da insana, tarihin en ok yeledii konunun bu kelle
ler olduunu ve dikkatinin, ancak byk ve srekli abalarla insanln
baka anlarna dndrlebildiini dndryor.
Savaan taraflar ezamanl olarak dnrsek, sava ortaya ila
ynden i ie gemi iki kitle tablosu izer. Kendisi olabildiince b
yk olan bir ordu, olas en byk dman cesedi ynn oluturmaya
soyunur. Ayn ey kar taraf iin de ge'erlidir. Bylelikle savata yer
alan herkes ayn anda iki kitleye aittir. Kendi halknn bakyla, yaayan savalarjdtksipe, dmann bak jg m ^ re ise arzulanan ve 7j
olas ller kitlesine aittir.
Sava ruhu edinebilmek iin her bir taraf, tekrar tekrar, kendisi
nin ne denli gl olduunu, yani ka savadan olutuunu, dma
nn ne denli gsz olduunu, baka bir deyile ka dmann oktan
lm olduunu ileri srmek zorundadr. ok erken dnemlerden ben
sava kaytlan iki ynl istatistiklerle karakterize edilmitir: bir yanda
hareket halinde bu kadar ok insan; te yanda bir o kadar l. Sava
kaytlannda, an bir abartma, zellikle de dman saysn abartma
eilimi vardr.
. . . .
Savaa katlanlann hibiri canl dmanlannn kendlen iin ok
kalabalk olduunu kabul etmekten holanmaz. Bunun farknda olsalar
bile, bu konuda konumazlar ve savaan birlikleri daha ustalkl bir bi
imde grevlendirerek dengeyi yeniden kurmaya alrlar. Ordu bi
rimlerinin kendine yeterlilii ve hareket yetenei artnlr ve daha nce
de belirtildii gibi, o noktadaki stnl garantilemek iin mmkn
olan her ey yaplr. nsanlar kendi taraflarnn kayplanndan ancak sa
vatan sonra aka sz ederler.
Savalann ok uzayabilecei ve kaybedildikten sonra bile srdr
lebilecei gerei, kitlenin akut aamada kendini korumaya, dalma
maya, bir kitle olarak kalmaya ynelik derin bir drtsnden kaynak
lanr. Bu duygu bazen o denli gldr ki insanlar yenilgiyi kabul edip
kendi kitlelerinin zln yaamaktansa gz gre gre hep birlikte
yok olmay yelerler.
Peki ama sava kitle nasl oluur? Gz ap kapayana kadar olu
an o anlalmaz birbirine tutunmay salayan nedir? nsanlarn aniden
her eyi riske atmalanna neden olan ey nedir? Bu olgu ylesine gi
zemlidir ki buna dikkatle yaklamak gerekir.
\
Sava artc bir itir. nsanlar fiziksel olarak yok edilme tehdidy-A
le kar karya olduklanna inanrlar ve bu olguyu btft dnyaya alr

bir biimde ilan ederler. ldrlebilirim derler ve buna gizlice unu

eklerler, nk ben ahsen u ya da bu adam ldrmek istiyorum
Vurgu aka cmlenin ikinci yansndadr. Oysa cmle yle kurulma
lyd: u ya da bu adam ldrmek istiyorum, bu yzden kendim de
ldrlebilirim. Ancak bir savan balamas, patlak vermesi ve ulu
sun iindeki sava ruhun canlandrlmas sz konusu olunca, cmle
nin ilk eitlemesi aka kabul edilecek tek cmledir. Gerekte saldr
gan kendisi olsa bile, her bir taraf kendisinin tehdit altnda olduunu
kantlamaya alacaktr.
Tehdit, birinin kendisine bakasn ldrme hakk tanmasyla olu
ur. Kendi tarafndaki her bir insan ayn tehdit altndadr ve bu tehdit
le eit klnmtr, nk bu tehdit herkese ynelmitir. Herkes iin ay
n olan belirli bir andan, savan ilan edildii andan itibaren, ayn ey
herkesin bana gelebilir. Bir topluluk iindeki yaam normal olarak fi
ziksel yok edilmeye kar bir savunmadr, ama artk bu ykm ok yak
lamtr; bunun tek nedeni de kiinin o toplulua ait olmasdr. Bir tek
ve ayn tehdit, kendisini bir ulusun mensubu sayan herkese kar yne
lir. Bin kiiye tek tek ama ayn anda leceksin denmitir ve hepsi bu
lm tehlikesini bertaraf etmek iin birleirler. Ortak savunma adna,
benzer bir tehlike altnda olabilecek kiileri, hzla kendilerine ekme
ye alrlar ve ortak bir eylem ynnde itaat etmeye raz olurlar.
Her iki taraftan da savaa katlanlar, ister fiziksel gereklik anla
mnda ister imgelemsel ya da duygusal olarak, ounlukla ok abuk
bir araya gelirler. Bir savan patlak vermesi birincil olarak iki kitlenin
p a tla k vermesidir. Bu kitleler oluur olumaz, hem inan hem de ey
lemle kendi varlklarn korumak en nemli amalan haline gelir. Kit
leyi terk etmek hayatn kendisini terk etmek demektir. Sava bir k it^
le, her zaman sanki kendisi hari her ey lym gibi davranr. Pelf
ok savatan sa km biri olabilir, ama her yeni savata kendisini ay
n yanlsamaya sil batan teslim eder.
Her insan iin her zaman gerek bir tehdit olan lm, insanlar etkin
bir biimde ona kar kmadan nce ko lektif bir hkm olarak ilan
edilmelidir. Sanki beyan edilmi lm zamanlan, lmn tanml, bir
btn olarak keyfi bir biimde seilmi gruba yneldii zamanlar var
dr: Franszlara lm ya da ngilizlere lm gibi. nsanlarn bu
gibi beyanlan kabul etmeye can atmalannn kk, bireyin lm korku
sunda yatar; hi kimse lmle bir bana yzlemekten holanmaz. Bir
delloda, iki dman deta birbirinin idamn infaz ederken lm daha
kolaydr; binlercesinin birbirine doru ilerledii durumdaysa lm b
tnyle farkldr. Savata insanlann bana gelebileceklerin en kts

hep birlikte yok olmaktr, bu da onlan, en ok korktuklan eyden, bi

reyler olarak lmekten kurtarr.

Ancak bu en kt eyin balarna geleceine inanmazlar, unku
haklanndaki ortak lm cezasn bakalanna yneltme olasln g
rrler. Buradaki lm -elisi dm andr ve tek yapmalan gereken ey
erken davranp onun ayn eyi yapmasn nlemektir. Ancak ellenn
abuk tutmalan gerekir; ldrme ii bir anlk bir tereddd bile kabul
etmez. Dman da orada, ellerinin altndadr. Cmleyi ilk telaffuz
eden ilk olarak leceksin! diyen, dmandr. Bakalan iin niyet
lendii ey kendisine dner. Sava balatan her zaman dmandr, ilk
olarak sesini ykselten dman deilse bile, bunu kesinlikle planlyor- ^
dur; bunu dnmemise bile dnebilirdi. lm grme dleg her
yerdedir ve bunu gn na karmak iin insanlann derinliklerine in
meye gerek yoktur.
. ... ,
Savan btn srelerini karakterize eden o tuhaf ve banz yksek
gerilimin iki sebebi vardr: insanlar erken davranp lm bertaraf et
m ek isterler ve bir kitle olarak hareket ederler . Bu ikinci unsur olmak
szn, birinci unsurda en ufak bir baan ans olamaz. Sava srd
srece insanlar kitle olarak kalmaldrlar ve kitle, kitle olmaktan kt
an sava sona erer. Sava kitleye belirli bir mr beklentisi umudu
verir; bu da poplerliinde kayda deer bir etkendir. Modem zaman
lardaki savalann i tutunumunun ve sresinin, savaa katlan ifte kit
lenin boyutlannn ve younluunun byk oranda artm olmasyla
ilintili olduu kantlanabilir.

KTLE KRSTALLER

Kitle kristalleri, kitleleri oluturmaya hizmet eden, son derece daya

nkl ve sabit, kk, kat insan gruplandr. Yaplan bir bakta kavra
np anlalmaya uygundur. Oluturduklan birlik byklklennden da
ha nemlidir. Oynadklan rol bildik olmaldr; insanlar bu grubun ora
da niin toplandn bilmelidir. levleri konusundaki en kuuk bir
kuku kitle kristallerini anlamsz klar. Tercihen her zaman ayn gr
nme sahip olmaldrlar ve ayn zamanda birini denyle kantrmak
imknsz olmaldr ve bunu da bir niforma ya da belirli bir etki alan
^ Kitle kristali sabittir, boyutlann asla deitirmez. Kitle kristalini
oluturanlar gerek eylem bakmndan gerekse inan bakmndan eiti
lirler. Tpk bir orkestradaki gibi farkl blmlerde ilev grebilirler,

lir A ncak kitle kristalleri zararsz gruplar olarak,

ama tek bir birim olarak grnmelidirler; onlan gren herkes ilk ola
rak bunun asla dalmayacak bir birim olduunu hissetmelidir. Krista
lin dndaki yaamlan nemli deildir. Tpk orkestrada yer alan m
zisyenlerde olduu gibi, bu birim yalnzca profesyonel bir nitelik ta
d durumda dahi, hi kimse onlarn zel hayatlannn olabileceini
dnmez; onlar bir orkestradr. Baka durumlarda niforma giyerler
ve yalnzca niformalannn iindeyken birlikte grlebilirler; nifor
maszken btnyle farkl insanlardr. Bu trn en nemli rnekleri as
kerler ve keilerdir. Bunlarda niforma kristal yelerinin birlikte ya
adklar olgusunu ifade ederTBirbirlerinden aynyken grldklerinde
bile, insanlar her zaman onlann ait olduu kat birimi, manastn ya da
klay dnrler.
Kristalin netlii, yaltlml ve deimezlii, onu evreleyen kit
lenin heyecanl deikenliiyle esrarengiz bir kartlk oluturur. Kitle
ye kendine zg huzursuzluunu veren hzl ve denetlenemez byme
sreci ve zlme tehlikesi, kristalin iini etkilemez. En byk heye
cann ortasnda bile, kristal bunun dnda kalr. Dourduu kitlenin
doas ne olursa olsun, bu kitleyle ne kadar btnlemi grnrse g
rnsn, kendi kimlik duyumunu asla btnyle yitirmez ve kitlenin
zlmesinden sonra her defasnda kristal olarak yeniden bir araya ge
lir.
Kapal kitle kristalden yalnzca daha byk olduu iin deil, ayn
zamanda kendine ilikin anlam daha kendiliinden olduu ve ilevle
rinin datmna izin vermedii iin farkllk gsterir. Kitle kristaliyle
ortak yan yalnzca tanmlanm snrlan ve dzenli tekrandr. Ne var
ki kitle kristali batan sona snrlardan oluur; kitle kristalini oluturan
herkes snnn bir parasn oluturur, oysa kapal kitlenin snrlan, yal
nzca topland binann ekli ve boyutlanyla da olsa, dardan daya
tlmtr. Kapal kitle, yelerinin birbirine dokunduu bu snrlar iin
de akkan kalr ve bu yzden ani srprizler ve beklenmedik davran
deiiklikleri her zaman olasdr. Etraf kapal olsa da, bir patlamaya
yol aan younluk ve heyecan dzeyine her zaman ulaabilir. te yan
dan kitle kristali batan sona katdr; eylemlerinin tr nceden belir
lenmitir ve btn szcelerinin ve hareketlerinin tam olarak bilincinde
kalr.
Bu kitle kristalleri hakknda artc bir baka ey de tarihsel kal
clklardr. Srekli yeni biimlerinin ortaya kt dorudur, ancak es
kiler de inatla yenilerle yan yana durur. Bir sre iin geri plana ekilip,
keskinliklerinden bir eyler kaybedip zorunlu olmaktan kabilirler; bu
kristallere ait kitleler lp gitmi ya da btnyle bastnlm da olabi

dnya zerinde

*5S%ss=S2
^ S S S S S S ^ S S ,-

resince birok kitle kristaliyle tanacaktr.

KTLE SMGELER

arklarda bir

B Sm g e k r k b . t e k m * M . t e

t o m ve a rt bir biin,-

tum_

r incelem eyi gerektirecek kadar nem li de,l-

bu alm ann dnda b ra k m a m a s gereken, doal bir k

Ate

Ate hakknda sylenebilecek ilk ey, her zaman ve her yerde ayn ol
duudur. Ne kadar byk ya da kk olursa olsun, nerede balarsa
balasn ve ne kadar uzun ya da ksa srerse srsn, imgelemimizde
her zaman, belirli bir yangn olayndan bamsz olarak bir aynlk ta
r. Ate imgesi kesin bir biimde yer etmi, silinmez ve bariz bir yara
izi gibidir.
Ate yaylr; bulac ve agzldr. Ormanlar, bozkrlar ve ehir
leri tamamen ele geiriindeki hm atein en etkileyici zelliklerinden biridir. Ate tututurmadan nce aa aacn, ev evin yannda, her
biri bir dierinden ayr ve ayrt edilebilir bir biimde durur. Ama ate
ayr olanlar, olas en ksa srede birletirir. Birbirinden yaltlm ve
farkl trden nesneler ayn alevlerin iinde kalr. Bu nesneler o denli
aynlar ki tamamen gzden kaybolur. Ate evleri, aalan, hepsini
ele geirir. Ate son derece bulacdr; ate karsndaki gszl
insan her defasnda artr. Bir eyde ne kadar hayat varsa, o ey ate
karsnda o kadar dirensizdir; yalnzca mineraller, btn maddeler
iinde yaamdan en yoksun olan onunla baa kabilir. Atein hzl
acmaszl snr tanmaz; her eyi yalayp yutmak ister ve doymak
bilmez.
Ate anidir; her yerde kabilir. Yangn patlak verdii zaman hi
kimse armaz; orada burada ya da herhangi bir yerde yangn kma
s her zaman beklenen bir eydir. Tam da aniliidir etkileyici olan ve
insanlar devaml bunun nedenini arar. ounlukla hibir sebep buluna
mamas ate fikrine duyulan dehet dolu ilgiyi bytr. Atein gizem
li bir her yerdelii vardr; her yerde ve her zaman ortaya kabilir.
Ate ouldur. nsan yalnzca pek ok, hatta saylamayacak kadar
ok yerde ate olmas gerektiini bilmekle kalmaz, ayn zamanda tek
bir atein oul niteliini de bilir: alevlerden ve alevlerin dilinden sz
ederiz. VMalarda ateten Tek bir Agni, kat kat alevli olarak sz edi
lir.
Ate ykcdr; onunla savalabilir, slah edilebilir; sner. Onunla
baa kabilecek temel bir dman, yani nehirler ve saanak yamur
biimindeki su vardr. Atele suyun dmanl ataszlerine gemitir;
ate ve su deyii en an ularda, bir arada dnlemeyecek trden
bir dmanl dile getirir. Dnyann sonunu anlatan eski tasvirlerde
zaferi birinden biri kazanr. Tufan yeryzndeki btn yaam suyla
yok eder, evrensel yangn felaketi ise atele dnyay yerle bir eder. Ki
* Agni: Vedaiar dininin en byk Tanrs. Ate Tanrs (.n.).

mi zaman ayn mitolojide birlikte grnrler ve bu yzden ikisinin de

etkisi azalr. Ne var ki bu fani dnyada, insanolu atee egemen o may e n m i t i r . Atee k * * verdii sava,* her zaman suyla . yap
makla yetinmemi, aym zamanda atei paralara aytrmay.
le depolamay da basarmtnr. insanolu atei ocaklarda ve sobatoto
esir tutar, tpk bir hayvan besler gibi besler onu; atei alktan ld
rebilir ya da boabilir. Bu, bizi atein son nemli temel zelliine getirir. Atee sanl canlymasma davranlr. Bir yerde tamamen bogulabilir, ama baka bir yerde yaamaya devam edecektir.
Atein eitli zelliklerini bir arada dnecek olursak artc br
tablo kar karmza. Ate nerede ortaya karsa ksn ayndr, hzla
yaylr; bulac ve agzldr; her yerde aniden
^
uMur; ykcdr, dman vardr; lr; canlym gibi
ve yle muamele grr. Btn bunlar kitle iin de geerldr Hatta kit
lenin zelliklerini bundan daha doru bir
deildir Bu zellikleri birer birer gzden geirelim. Kitle her yerde,
btn zamanlarda ve kltrlerde ayndr; ok farkl kok^ ^ n; e^
tim dzeyinden ve dillerden insanlar sz konusu olsa da ke tem
olarak ayn kalr. Bir kez oluunca mthi bir iddetle yayl*. Onun bulasclna ok az insan dayanabilir; her zaman bymeye devam et
mek ister ve bymesinin nnde doasndan gelen ikin hibir^smr
yoktur nsanlann bir arada bulunduu her yerde ortaya kabilir ve
kendiliindenlii ve anilii esrarengizdir. ouldur, ama bu ou
i tutunumludur. ok sayda insandan mteekkildir, ama hibir zama
ka kiiden olutuu tam olarak bilinemez. Ykc olabilir; bastrlabi
lir slah edilebilir. Kendine bir dman arar. Doduu kadar abuk ve
ounlukla bir o kadar da anlalmaz bir biimde lr; huzursuz ve
hzl bir mr olduunu sylemeye bile gerek yoktur. Atele kitle ara
sndaki bu benzerlikler imgelerinin yakndan benzemesine yol am
tr- bu imgeler birbirlerinin iine girer ve brbrlennn yenn tu .
Ate insanolunun tarihinde her zaman rol oynam olan kt e simgerinin en nnlisi ve en ok ekle girenidir. imdi atele ta,le arasmdaki bu benzeimi daha yakndan deerlendirmemiz gerekiyor.
Kitlenin tehlikeli zelliklerine sk sk dikkat ekilir; bunhrnn_arasmda en arpc olan kundaklk eilimidir. Bu eilimin kklen or
man yangnlmdadr. Kendisi de ok eski bir kitle simgesi olan c*man insanlar tarafndan yerleim alan amak iin yaklr, nsanog
nun atele baa kabilmeyi bu tr yangn felaketlerinden edmdg tecrbeyle rendiini dnmek iin geerli nedenler bulunmaktadr.
Ormanla ate arasnda ok ak bir tarihncesi balant vardr. Tarlalar

ormanlardaki yanp kl olmu alanlarda yaratlyordu ve tarlalarn ye

nilenmesi ya da geniletilmesi gerektiinde daha fazla orman yaklmak
zorundayd.
Hayvanlar yanan ormandan kaarlar, kitlesel korku hayvanlarn
byk yangnlar karsnda duyduu doal ve deimez bir tepkidir;
bir zamanlar insanlann da tepkisi buydu. Ama insan atei ele geirdi.
Elinde atein yakt bir meale vardr ve artk korkmasna gerek yok
tur. nsann yeni iktidan eski korkusunun yerini alr; bu iktidar ve kor
ku tuhaf bir ittifaka girer.
Eskiden ateten kaan kitle artk kuvvetli bir biimde atein ekim
gQ gcne kaplmtr. ok iyi bilindii gibi, her trden yangn felaketinin insanlar zerinde byl bir etkisi vardr. nsanlar artk, yerleik
her grubun yalnzca kendileri iin zel olarak koruduu ocaklar ve so
balarla tatmin olmuyorlar; ta uzaklardan grlebilecek, hepsinin etra
fnda toplanabilecei ve herkesin birlikte olabilecei bir ate istiyorlar.
Ate yeterince bykse eski kitlesel korkulannn tuhaf bir kartna d
n onlara yangn alanna komay emreder ve insanlar o panldayan
scaklkta daha nceleri onlan birletirmi olan bir eyler duyumsarlar.
Ban zamanlannda bu deneyimi yaamadan uzun bir sre geirmek
zorunda kalabilirler, fakat bir kitle oluur olumaz hissettii en kuvvet
li igdlerden biri kendisi iin byle bir ate yaratmak ve bu atein
ekiciliini kendi bymesini srdrmek iin kullanmaktr.
Modem insann cebinde tad kibrit kutusu o eskil ve son derece
nemli bantnn kk bir hatrasdr. Hepsi uygun tek bir biime in
dirgenmi, her biri ate alabilen bir u tayan kibritler, ormanda sk s
ralar halinde dizilmi aa gvdelerini temsil eder. ok sayda kibriti,
hatta hepsini birden yakmak ve bylelikle yapay bir yangn yaratmak
olasdr. Bu insann iinden gelebilir, ama ounlukla yaplmaz; nk
ortaya kan yangnn boyutunun kkl, atei o eskil ihtiamndan
yoksun brakr.
Ancak atein ekicilii bundan da teye gidebilir. nsanlar ona do
ru koup etrafn sarmazlar yalnzca, ayn zamanda kendilerini atele
zdeletirdikleri eski trenler de vardr. Bu trenlerin en iyi rnekle
rinden biri Navayo Kzlderililerinin ate dansdr.
Kuzey Meksika Navayolan, gnbatmyla afak arasnda on bir ayr ev
rede, etrafnda btn gece dans edecekleri dev bir ate yakarlar. Gne
gzden kaybolur kaybolmaz gstericiler ak arazide neredeyse rlp
lak, boyaya batm vaziyette fr fr dnerek, uzun salarn serbeste dal
galanmaya brakarak, vahice dans etmeye balarlar. Dans ederken, ula-

nnda tyler bulunan dans sopalan tarlar ve vahi sraylarla yksek

alevlere yaklarlar. Bu Kzlderililer, yan bklp yan srnerek becerik
siz bir zorakilikle dans ederler; aslnda ate o kadar scaklk yayar ki dans
sopalannn ucundaki tyleri tututurabilmek iin atein yeterince yaknna
sokulmak amacyla yerde solucan gibi kvrlrlar. Gnei temsil eden bir
disk havaya kaldnlr ve bu diskin etrafnda vahi dans srer; bu simgenin
her indirilip kaldnlyla yeni bir dans balar. Gnein domasna doru
kutsal trenler sona yaklar. Beyazlara boyanm erkekler ne karak
snmeye yz tutmu kzlerde aa kabuklarn tututururlar, sonra tekrar
atein etrafnda vcutlarnn her yerinde kvlcmlar, duman ve alevlerle
srayarak vahi bir dansla dnerler. Ciddi yanklar nleyen beyaz kile
gvenerek gerekten kzlerin arasnda zplarlar.

81
Atein ta kendisi olarak dans ederler; hareketleri alevlerin hareket- F6
leridir. Ellerinde tuttuklan alev alev yanan ey aslnda yanmakta olan
kendileri gibi grnr. Son olarak snmeye yz tutmu kllerdeki kvlcmlan havaya frlatarak, tpk gne batarken atei gneten aldklan gibi, gne de onlardan atei geri alncaya kadar treni srdrrler.
Burada ate hl canl bir kitledir. Tpk dier Kzlderililerin dans
ederek bizon olmalan gibi, bunlar da ate rol oynarlar. Daha sonraki
dnemlerin halklan iin, Navayolann kendilerini dntrdkleri can
l ate yalnzca bir kitle simgesi olur.
Bilinen her kitle simgesinin ardnda onu besleyen somut bir kitle
bulunur; bu konuda tahminlerle yetinmek zorunda deiliz. nsann ate
olma, bu eski simgeyi yeniden harekete geirme istei, daha sonraki ve
ok daha karmak kltrlerde hl canldr. Kuatma altnda midini
yitirmi btn ehirler ounlukla kendilerini atee verirler. aresizli
in son aamasndaki krallar btn saray mensuplanyla birlikte kendi
lerini yakarlar. (Bunun rnekleri Hintliler ve inlilerin yan sra eski
Akdeniz kltrlerinde de bulunabilir.) Cehennem ateine inanlan orta
ada yaayanlar btn dinleyicilerin yerine tek bir sapknn yanma
syla tatmin oluyorlard. Sanki temsilcilerini cehenneme gnderip ger
ekten yandklanndan emin olmak istercesine onlann yann izlerler
di.
Atein farkl dinlerde edindii nemin analizi son gerece ilgi eki
cidir, ama derinlemesine ele alnmadka deeri olmayacandan bunu
baka bir zamana brakyoruz. Ancak burada, drtsel kundakln
neminden sz etmek uygun der. Bu konu kundakl yapan birey
le; gerekten yaltlm, dini ya da siyasi alann dnda kalm bireyle
ilintili olarak ele alnmaldr.
Krpelin kk bir ocukken balad kundakl hayat boyun

ca yaklak yirmi kez yapan yalnz bir yal kadn anlatr. Alt kez kun
daklkla sulanm ve yaamnn yirmi drt yln hapishanede geir
mitir. Kendi kendine dnrken yle der, Ah bir yansayd; kun
daklk sabit bir fikirdir; grnmeyen bir gcn, zellikle cebinde
kibrit varken, onu kendisine ektiini duyumsar. Bu kadn atei seyret
meyi kesinlikle sever, ancak ayn zamanda itirafta bulunmay, hem de
etraflca itiraf etmeyi de sever. Yaamnn erken dnemlerinde insanla
r ekmenin bir arac olarak atei kefetmi olsa gerek; bir atein etra
fnda toplananlar belki de onun ilk kitle deneyimiydi, bylelikle ileri
de atein kitlenin yerini almas kolay oldu. Kendini sulamas, herke
sin onu seyrettiini hissetmesinin bir sonucudur. Bu duyguyu sever ve
bu duygu araclyla kendisini insanlann seyrettii bir atee dnt
rr. Bylece onun kundaklkla ift ynl bir ilikisi vardr. O lanet
olas tarihinde ok erken yalarda yalnz braklm olduu iin, zel
likle o bitmez tkenmez hapishane dneminde kitlelere kanmaya hi
frsat olmamtr; artk her eyden nce, btn gzlere yansyan ve
gl itkisiyle btn gzleri ayn yne eviren atee gzlerini dikmi
bir kitlenin paras olmak istemektedir. lk alevlenme sona erip de kit
lenin dalmas ve onu elinden karma tehlikesi ba gsterince, ken
disini atee dntrp atei canlandrr. Bunu ok basit bir biimde
gerekletirir: yangn karann kendisi olduunu itiraf eder. yks
ne denli dolu ve aynntl olursa, ona o kadar uzun sre bakacaklardr,
kendisi de o kadar uzun sre ate olarak kalacaktr.
Bu trden vakalar dnld kadar nadir deildir. Her zaman bu
kadar u nitelikte olmasa da, hatta tek tek yaltlm bireylerde bile,
atele kitle arasndaki bantnn rtlemez kantn olutururlar.
Deniz

Deniz oul niteliklidir, hareket eder, youndur ve i tutunumu vardr.

oulluu sonsuz saydaki dalgalara dayanr. Dalgalar denizdeki insa
n her ynden kuatr. Dalgalann hareketlerinin aynl boyutlannn
farkllna mani deildir. Dalgalar hibir zaman bsbtn kprtsz
deildir. Hareketlerini dandan esen rzgr belirler; dalgalar rzgnn
emriyle u ya da bu yne arparlar. Dalgalann youn i tutunumu kit
le iindeki insann ok iyi bildii bir eydir. Dierlerine sanki kendileriymilercesine, kendisiyle dierleri arasnda hibir mutlak ayrm yok
muasna yaslanr. Bu uyumdan kamann hibir yolu yoktur; byle
ce sonuta oluan hz ve kuvvet duygusu btn birimlerce hep birlikte
yaratlan bir ey olur. nsanlar arasndaki bu birbirine tutunmann z

gl doas bilinmez. Deniz bunu aklamasa da dile getirir.

Denizdeki tek oul unsur dalgalar deildir. Aynca tek tek su dam
lalar vardr. Bunlann yalnzca yaltldklannda, birbirlerinden aynldklannda damla olduklar dorudur. Bu damlalann kklkleri ve
tekillikleri gsz grnmelerine neden olur; damlalar neredeyse hi
bir eydirler ve izleyende acma hissi uyandnrlar. Elinizi suya sokun,
karn, damlalann tek tek ve gsz bir biimde elinizden kayn
seyredin. Sanki bu damlalar, birbirinden umutsuzca aynlm insanlar
m gibi, acma hissi duyarsnz. Ancak artk saylamayacak kadar ok
olduklannda, yine bir btnn paras olduklannda nemsenirler.
Denizin, ok deiken ve hemen hemen her zaman iitilebilen bir
sesi vardr. Kulaa binlerce sesmiesine gelen bir sestir bu. Bu sese
sabr, ac, fke gibi pek ok ey atfedilmitir. Ancak bu sesin en etki
leyici yan srarcldr. Deniz asla uyumaz; yllar, on yllar ve yz yl
lar boyunca, gece gndz sesini duyurur. Gc ve fkesi, bu nitelikle
ri bir dereceye kadar tayan bir olguyu yani kitleyi getirir akla. Ancak
denizin bir de kitlenin yoksun olduu bir sabitlii vardr. Deniz her za
man oradadr; zaman zaman giderek gzden kaybolup yok olmaz. Var
ln korumak bir kitlenin, sonusuz da olsa en byk arzusudur; bu
arzu denizde gereklemi grnr.
Deniz her eyi banna basandr; asla doldurulamaz. Dnyadaki b
tn akarsular, nehirler ve bulutlar, btn sular denize aksayd yine de
denizin suyunu artramazlard; deniz deimeksizin kalrd; onun hl
ayn deniz olduunu duyumsardk. Bylelikle boyutlanyla da, srekli
bymek ve deniz kadar byk olmak isteyen, bunu baarmak yolun
da giderek daha ok insan iine alan kitle iin bir model ilevi grr.
Okyanus szc, denizin vakur itibannn nihai ifadesidir. Okyanus
evrenseldir, her yere ular, btn karalara deer; eski insanlar dnya
nn okyanusun zerinde yzdne inanrlard. lk ve son kez okyanu
su doldurmak mmkn olsayd, kitlenin kendi doyumsuzluuna, gide
rek daha ok, daha ok insan iine almak anlamna gelen o en derin
ve karanlk drtsne ilikin hibir imgesi kalmazd. Okyanus, kitle
nin gzlerinin nnde, evrensellie doru kendi zaptedilemez itkisinin
mitsel dorulan olarak uzanr.
Demek ki denizin duygulan deiebilir: yatabilir, tehdit eddnlir
ya da frtnalar halinde patlayabilir. Ama o hep oradadr. Onun nerede
olduu bilinir; ak ve barizdir; daha nce hibir eyin bulunmad bir
yerde aniden belirmez. A bir kurt gibi olmadk yerden insann stne
atlayan ve bu yzden her yerde beklenebilen atein gizeminden ve bir-

84

denbireliinden yoksundur. Deniz yalnzca var olduu bilinen yerde

beklenebilir.
Gene de denizde bir gizem, birdenbirelikte yatan bir gizem deil
de, ierdikleri ve zerini rttkleriyle ilgili bir gizem vardr. ini dol
duran yaam, bariz deimezlii kadar onun parasdr. Ycelii, ier
dikleriyle, iinde gizlenen ok sayda bitki ve hayvanla zenginleir.
Denizin i snrlan yoktur, halklara ya da lkelere ayrlmamtr. Her
yerde ayn olan bir tek dili vardr. Bu nedenle onun dnda tutulabile
cek bir tek insan yok gibidir. Bildiimiz herhangi bir kitle trne tam
olarak denk demeyecek kadar kapsaycdr, ama durulmu insanln
imgesidir de; btn yaam onun iine akar ve o btn yaam ierir.
Yamur

Dnyann her yerinde, zellikle de nadir grld yerlerde, yamur,

yamadan nce bir btn olarak duyumsanr. Bir bulut olarak yaklap
gkyzn kaplar; yamur yamadan nce hava kararr ve her ey gri
lie boulur. O srada, yamur boalmak zereyken, gerekten yad
zamankinden daha ok bir btn olarak duyumsanr; nk ou za
man iddetle hasreti ekilmitir ve kelimenin tam anlamyla hayati
nemi olabilir. Ancak duasna kldnda bile her zaman ortaya k
maz; by yardma anlr; yamuru ekmenin ok ve eitli yntemi
vardr.
Yamur damlalar halinde yaar. Pek ok damla vardr; bunlar g
rlebilir; hareketlerinin yn de tek tek fark edilebilir niteliktedir. B
tn dillerde yamurun yamasndan dmek diye sz edilir. Yamur
paralel izgiler olarak grlr ve den damlalarn says ynlerinin birmekliini vurgular. nsan dten daha fazla etkileyen baka hibir
hareket yoktur; dmeyle karlatnldmda dier btn hareketler
nemsiz ve ikincil grnr. ok erken alardan itibaren dmek insa
nn en korktuu eydir; insann hayatta, karsnda savunmaya getii
ilk eydir. ocuklar dmemeyi yava yava renirler; dmek belir
li bir yatan sonra, aptalca ve tehlikeli olur. nsann tersine, yamur
dmesi gerekendir ve bu kadar sk ve bu kadar oulluk iinde den
baka hibir ey yoktur.
Dn arlnn ve sertliinin den damlalann saysyla azal
mas olasdr. Damlalarn yere arp iitilebilen ho bir ses karr.
Damlalar cildin zerinde hissedilebilir; bu da ho bir duygudur. En
azndan duyu, grme, iitme ve dokunma, yamurun deneyimlenmesinde yer alr ve btn duyular iin yamur oul niteliklidir. nsa-

nn kendisini yamurdan korumas kolaydr. Ancak nadiren ciddi bir

tehlike oluturur; ounlukla yararl ve btn insanlan saran youn bir
eydir yamur.
Yamur damlalannn yaratt etkide bir aynlk vardr. Dleri
nin paralel izgiler halinde oluu, gerek seslerinin gerekse cilt zerin
de braktklan slakln birmeklii, bu aynl vurgulamaya hizmet
eder.
Yamurun younluu deikendir. Yamur iddetli ya da hafif ola
bilir; den damlalann says da dalgalanmalar gsterir. nsan hibir
ekilde giderek artacana gvenemez; tersine sona ereceini ve dam
lalann toprakta iz brakmadan yok olacan bilir.
Yamur bir kitle simgesi olduunda, atete olduu gibi fke ve
kar konulmaz art aamasn temsil etmez. Deniz kadar sabit de de
ildir ve nadiren deniz kadar sonu gelmez bir nitelik tar. Yamur de
arj anndaki kitledir ve kitlenin zlmesini temsil eder. Zaman ge
lince bulutlar yamurun iinde znr; damlalar der; nk artk
bir arada duramazlar ve tekrar birleip birlemeyecekleri ya da ne za
man birleecekleri aka belli deildir.
Nehir

Bir nehrin en arpc yan yndr. Nehir, hareketsiz kylar arasnda

hareket eder ve bu da ak srekli grnr klar. Sulannm durup din
lenmeden kesintisiz aknda, ana ynnn -ayrntda deise bile- be
lirliliinde, denize doru hareketinin kararllnda, dier, kk akarsulan yutuunda, bunlann hepsinde tartmasz kitle-benzeri bir nitelik
vardr. Bylelikle nehir kitlenin genel olarak simgesi deilse de, baz
kitle biimlerinin simgesi olmutur. Nehrin eni snrldr; belirsiz bo
yutlarda ya da beklenmedik bir ekilde genileyemez. Bu yzden bir
kitle simgesi olarak kullanlmas bir lde yalnzca ereti kalr. Gs
teri alaylann temsil eder; kaldnmlardan izleyenler, nehrin aknn
somut snrlann oluturan kylanndaki aalar gibidir. Byk ehir
lerdeki gsterilerin de nehir benzeri nitelikleri vardr: Yan kollar eit
li yrelerden gelip ana aknty beslerler. Nehirler zellikle kitlenin ha
lihazrdaki biimini edinmeden nceki zamannn simgesidir. Nehir
atein bulaclndan ve denizin evrenselliinden yoksundur. Ama
bunlann yerine sonu gelmez gibi grnen ve beslenmedii hibir an
olmad iin ta batan beri var olan bir hza sahiptir. Bu yzden bazen
hedeflerinden ok kaynaklan asndan ciddiye alnr.
Nehir vakur, kendisini tehir eden kitledir. Bu nokta yn unsuru ka

dar nemli grlr. Kyz nehir yoktur; kenarlarndaki yeillik insan

lardan oluan bir patika gibidir. Gsteri alaylar ve gstericiler gibi b
tn nehir benzeri oluumlar, grlmek isterler. Olabildiince uzak me
safeye uzanarak ve kendilerini olas en kalabalk seyirci kitlesine suna
rak, yzeylerinin olabildiince byk ksmn gsterirler. Takdir edil
mek ya da kendilerinden korkulmasn isterler. Ereti bir hedefleri var
dr, ama bu o kadar da nemli deildir. nemli olan, onlar hedeflerin
den ayran mesafedir, gemek zorunda olduklar caddenin uzunluu
dur. Bu gsterilere katlanlann younluunun ok byk olmas gerek
mez. Younluk izleyiciler arasnda daha yksektir. zleyicilerle gste
riye katlanlar arasnda, iki ylan arasndaki ak oyununa benzeyen
zel bir iliki geliir; biri dierinin kollan arasndan yavaa ve
nazike syrlr.
Elbette byme nehrin kaynanda ve yalnzca belli yan kollar ara
clyla belirlenir. Bir nehir, suyun yan sra daha pek ok farkl eyi
srkler; srkledikleri eylerle grnts, devasa su yzeyinde gz
den kaybolan gemilerle deien denizin grntsnden ok daha etki
li bir biimde deiir.
Toparlayacak olursak, nehrin yalnzca snrl bir kitle simgesi oldu
unu ve bu bakmdan ateten, denizden, ormandan ya da ekinlerden
farkllk gsterdii sonucuna varabiliriz. Nehir, patlama ve dearj n
cesinde, hl denetim altnda olan bir hareketin simgesidir; patlama ve
dearjn kendisinden ok tehdidini ierir. Nehir yava kitlenin simgesidir.

san yukandan etkileyen btn doal fenomenler iinde hibiri ona or

man gibi her daim yakn deildir. Aalann tepeleri eriilebilirdir;
aalara trmanlabilir, meyveleri toplanp aaya indirilebilir; nk
insanlar onlar yiyerek yaamtr.
Orman insann baklann kendi byme ynne eker. Orman d
zenli olarak yukanya doru byr; aalan yaklak olarak eittir; as
lnda bu eitlik yalnzca ynlerindeki birmeklikten ibarettir. nsan bir
kez ormana girdi mi kendisini bir bannakta hisseder. nsan ormann en
byk younlua sahip olduu, bymenin devam ettii tepe nokta
snda deildir. Tersine, younluk bann stndedir ve onu korur.
Bylelikle orman saygyla kark korku duygusunun ilk imgesidir. nsanlan, balannn stndeki koruma karsnda duyduklan kranla
yukanya bakmaya zorlar. Yukanya doru, aalara bakmak, genel ola
rak yukanya bakma haline gelir. Orman insan kilisede olma hissine,
stunlann ve kolonlann arasnda, Tannnn huzurunda durmaya hazr
lar. Orman son derece ahenklidir ve bu yzden de bir kubbenin eimi
nin en mkemmel ifadesidir; tpk pek ok aacn gvdesinin yce ve
blnemez bir birlik iinde i ie gemeleri gibi.
Ormann hi de daha az nemli olmayan bir baka yn oul ha
reketsizliidir. Her bir aa gvdesi topraa kk salmtr ve dandan
gelecek hibir tehdit onu yerinden kprdatamaz. Direnci mutlaktr, bir
milim bile kprdamaz. Kesilip devrilebilir, ama kaydnlamaz. Bu yz
den orman, hibir koulda kamayan, belirli bir konum alm ve bir kan toprak vermeden nce son adamna kadar ldrlmesi gereken bir
ordu simgesi olmutur.

Orman
Ekin

Orman insandan daha yksektir. Etraf evrili olabilir, her trden aly
la kaplanarak an bym olabilir; iine girilmesi zor olabilir; bir u
tan dierine gemek daha da zor olabilir, ama orman gerek bir youn
luk tar. Onu orman yapan, bu younluu yaratan yapraklandr; yap
raklar da bamzn stnde dururlar. Birbirine sanlm tek tek aalann yapraklan yekpare bir at oluturur, engelleyen ve kapsaml
bir glge yaratan ite bu yapraklardr.
nsan bir aa gibi dimdik durur ve kendisini dier aalann aras
na sokar. Ama aalar insandan daha uzun boyludur ve insan onlara
bakmak iin ban yukanya kaldrmak zorundadr. nsann evresin
deki, baka hibir doal fenomen her daim insann stnde, ayn za
manda aa kalabal kadar yakn ve oul nitelikte deildir. nk
bulutlar geip gider, yamur buharlap uar, yldzlar da uzaktadr. n

Ekin, birok bakmdan, indirgenmi ve boyun edirilmi bir ormandr.

Daha nce orman bulunan bir yerde yetiir ve asla ok yksek olmaz.
nsann eseridir ve btnyle onun iktidan altndadr. nsan onu eker,
bier ve eski ritlerle bymesine katkda bulunur. Ekin bir ot kadar es
nektir ve her rzgnn etkisine aktr. Baak saplan rzgrla sallanr;
btn tarla ezamanl olarak eilir. Frtnalarda tamamen yere yapr
ve uzun sre orada ylece kalr. Ama tekrar dikilmesini salayan gi
zemli bir yetenei vardr ve ok kt hrpalanmad srece, btn bir
tarla birdenbire tekrar dikilir. Baaklar ar balar gibidir; rzgra g
re ya insana bayla selam verir ya da ban baka tarafa evirir.
Ekin ounlukla insandan ksa boyludur, ama boyu insanmkini a
tnda bile insan onun efendisi olarak kalr. Ekinler byrken ve eki

lirken birlikte olduklar gibi kesilirken de bir aradadrlar. nsanolunun

kendisi iin kullanmad samanlar bile tketilinCeye kadar bir arada
kalrlar. Ancak birlikte ekilen biilen, harman edilen ve ambarlanan
ekinin akbetindeki aynlk ok daha arpcdr! Buday byrken, ay
n noktada kk salar; hibir baak dierlerinden ayrlamaz. Birinin ba
na gelen dierlerinin de bana gelir. Baaklarn, insanlar arasndaki
kadar olmasa da byklkleri deiir. Bir ekin tarlas bir btn olarak
boy bakmndan genellikle birrnektir. Rzgrla cotuklar zamanki ri
timleri yaln bir dansn ritmini andrr.
nsanlar lm karsnda eit olduklarn aka ekin imgesinde griirler. Ama ekinler ezamanl olarak kesilirler ve bu da akla olduka
zgl bir lm getirir: savata rastlanan yaygn lm, sra sra insan
larn tmnn yere yklmasn. Ekin tarlas, sava alandr.
Ekinlerin esneklii boyun eme olurD reh fikrini kavramaktan
aciz, sadk tebaann bir araya gelmesine benzer. rkm bir biimde
sadakat gstererek, her emre itaat ederek orada bekleirler. Dman
gelince acmaszca ayaklar altna alnrlar.
Tohum ynlar sonunda dnt tahl taneleri yn kadar
nemlidir. ster bire yedi ister bire yedi yz versin, rn yn tohum
ynndan kat kat byktr. Byyerek ve bir arada durarak artar ve
bu art onun ltfudur.
Rzgr

Rzgrn iddeti eitlilik gsterir ve iddeti deitike sesi de deiir.

Yksek ya da alak sesle inleyebilir ya da szlanabilir; karamayaca
ok az ses vardr. Bylece, dier doal fenomenler hayatiyetlerini
kaybettikten ok sonra bile, canl bir ey olarak insanlar etkiler. Sesin
den baka, rzgrn en arpc zellii yndr; rzgra adn verebil
mek iin hangi ynden estiini bilmek gerekir. nsan btnyle havay
la evrili olduundan, rzgrdan ald darbeler kendine zg bir bi
imde fiziksel bir ey olarak hissedilir. nsan kendini btnyle rzg
rn iinde hisseder; rzgr her eyi kendine toplar ve frtnada ele ge
irdii her eyi beraberinde srkler.
Rzgr gzle grlemez; ama bulutlarda, dalgalarda, yapraklarda
imenlerde neden olduu hareket, oulluunu grnr klar. Vedalar'm ilahilerinde frtna tanrlar ya da Marutlar her zaman oul ola
rak grnrler.
Saylan kere yedi ya da kere alt olarak ifade edilir... Yalan ayn

olan erkek kardelerdir, doum yerleri ve evleri ayndr... Marutlann kar

d ses gk grlts ve rzgrlann kkremesidir. Dalann sarslmasna,
aalann sallanmasna neden olurlar ve vahi filler gibi ormanlan yiyip
yutarlar. Sklkla arkc olarak adlandnlrlar; rzgrn ark sylemesi.
Aslanlar gibi kudretli, saldrgan ve korkunturlar; ama ayn zamanda o
cuklar ya da danalar gibi oyuncudurlar da.

Rzgrla nefesin ok eskilere dayanan zdelii rzgrn ne denli

youn hissedildiinin kantdr; rzgrda nefesin younluu vardr.
te yandan gzle grlemez oluu grnmez kitleleri ve elbette ruh
lar temsil etmesini salar. Grnmez kitleler frtna gibi, vahi bir ka
labalk gibi kkreyerek gelir; ya da Eskimo amannn aktard d
ndeki gibi ka halinde ruhlardr.
Bayraklar grnr klnm rzgrdr. Bayraklar bulutlardan kesil
mi, onlardan daha yakn, renkleri daha eitli, gndere ekilmi ve sa
bit bir ekil verilmi paralar gibidir. Sallanrlarken gerekten alml
drlar. Uluslar bayraklar, sanki rzgr paralara ayrlabilirmi gibi,
stlerindeki havann kendilerine ait olduunu iaretlemek iin kulla
nrlar.
Kum

Kumun tartmamzla ilgili eitli nitelikleri vardr, ama bunlardan iki

si zellikle nemlidir. Birincisi paralarnn kkl ve aynldr.
Bu aslnda iki deil bir niteliktir, nk kum taneleri kk olduklarn
dan aynym gibi alglanrlar. kincisi kumun sonsuzluudur. Kum s
nrszdr; her zaman gzn grebildiinden daha fazlas vardr. Kk
ynlar halinde belirdii yerlerde kum nemsenmez. Ancak sahillerde
ya da lde olduu gibi tanelerinin says sonsuz olunca kum gerek
ten arpcdr.
Kum srekli yer deitirir ve bu yzden bir kitle simgesi olarak
akkan ile kat simgelerin arasnda yer alr. Kum deniz gibi dalgalar
oluturur ve bulutlar halinde ykselir; toz incelmi kumdur. Kumun
dman ve saldrgan nitelikli bir ey olarak insann karsna kmas,
tehlike oluturmas da nemlidir. Saylamayacak kadar ok, homojen
paracklardan oluan ln tekdzelii, gz alabildiine uzanmas ve
yaamdan yoksun olmas neredeyse yenilmez bir g olarak insann
karsnda yer alr. Kum tpk denizin yapt gibi insan boar; ancak
bunu denizden daha haince yapar, nk daha yavatr.
nsann ldeki kumla ilikisi onun giderek artan bir gle minik
dmanlardan oluan dev srlere kar srdrd mcadeleyi akla

getirir. Kumun ykc zellii ekirgelere bulamtr. ekirgeler, kum

gibi bitki rtsn kurutur ve ekip bien biri olarak insan ekirgeler
den kumdan korktuu gibi korkar; nk bunlar arkalarnda bir l b
rakrlar.
Kumun nesillerin simgesi olmas ok artcdr. Byle bir simge
nin pek ok rnei ncilde bulunabilir ve bu gerek, insann ok say
da torununun olmasm iddetle arzuladn kantlar. Burada vurgu bi
rincil olarak nitelik zerinde deildir. nsanlarn bir alay kuvvetli ve
dimdik oullarnn olmasn diledikleri dorudur, ama daha uzak bir
gelecek, yani nesillerin yaamnn toplam iin bundan daha fazlasn
9Q isterler. Zrriyetlerinin bir kitle olmasn isterler; bildikleri en geni, en
snrsz ve en saylamaz kitle kumun oluturduu kitledir. Yeni nesille
rin bireysel niteliinin ne kadar nemsiz olduu inlilerin benzer bir
simgesinde grlebilir. inliler yeni nesilleri ekirge srsyle bir tu
tarak saylarn ve i tutunumlarn insann zrriyeti iin bir model ola
rak yceltirler.
Zrriyet iin Incilin kulland bir baka simge de yldzlardr. Yl
dzlarn da temel nitelii, saylamayacak kadar ok olmalardr. In
cilde tek ve zel nitelikli yldzlarn parlaklndan sz edilmez. Bu
rada nemli olan yldzlarn kalcldr; asla yok olmamalar, her za
man orada olmalardr.
Yn

nsanlarn oluturduu btn ynlar, bir araya toplanm eylerden

oluur. Meyve ya da tahl ynnn birlii bir faaliyetin sonucudur.
Bunlarn toplanmasyla ya da hasadyla pek ok el megul olmutur.
Bu rnler belirli bir mevsime baldr ve mevsimlerin ylesine belir
leyici nemleri vardr ki yln blmlere ayrlmasnn en eski tarihlisi
bunlardan tretilmitir. nsanlar toplamay baardklar eitli ynlar
nedeniyle duyduklar cokuyu lenlerle kutlarlar. Bu ynlar gurur
la sergilerler ve lenler ounlukla bunlarn etrafnda dzenlenir.
Toplanan eylerin hepsi ayn trden meyve ya da tahldr. Bunlar
olabildiince yakn bir ekilde st ste ylrlar; bu rnlerden ne ka
dar ok varsa ve yn ne kadar younsa, o kadar iyidir. Yn ellerinin
altnda olduundan, uzaklardan alnp getirilmesine gerek yoktur. Y
n byk olmaldr ki insanlar onunla vnebilsinler. Ancak yeterin
ce bykse, uzun sre hepsine yetebilir. nsanlar bu ynlar iin gere
ken eyleri toplamaya alr almaz, bu ynlar daha da bytmeye
devam ederler. En bereketli hasadn yaand yllan anmsamaya ba

ylrlar ve yllklar tutulmaya balanr balanmaz bunlar saadet yllan

olarak kaydedilir. Hasatlar yldan yla ve blgeden blgeye birbiriyle
yanrlar. ster cemaate ister tek tek bireylere ait olsunlar, rnlerin
oluturduu ynlar korunmas ve deer verilmesi gereken rnekler
olarak grlrler.
Bu ynlardaki rnlerin, bazen zel durumlarda hzla, bazen de
ihtiyaca gre yavaa kullanld dorudur. Varlklann koruduklan
sre snrldr. Azalma fikn bunlarda ta bandan beri vardr ve yeniden
bir araya toplanmalan mevsimlerin ritmine tabidir. Hasadn btn rit
mik bir yma iinden ibarettir ve lenler bu ritme uygun olarak kut
lanr.
Ta ynlar

Ne var ki btnyle farkl trden, yenebilir olmayan ynlar da vardr.

Tatan yaplan ynlar bu trdendir; onlan para para alp gtrmek
zordur. Ta ynlan uzun sre, sonsuz uzun bir sre dayanmalan iin
yaplr; asla klmemeli her zaman olduklan gibi kalmaldrlar. Bu
ynlann gidecei yer insanlann mideleri olmad gibi, iinde srek
li yaanmaz da. En eski biiminde her bir ta ayr ayr yna katkda
bulunmu olan insann yerine geer. Daha sonralar tek tek talann b
ykl ve arl artar ve her biriyle ancak bir arada alan bir grup
insan baa kabilir. Bu gibi antlar farkl eyleri temsil edebilir, ama
her bir ant saysz zor yolculuun younlatnlm abasn ierir. Ba
zen bu antlann nasl, olup da dikildii bir srdr ve aklanmas ok
zordur; tan getirildii kaynak ne kadar uzaksa bu antn yapmnda
alanlann tahmini says o kadar byktr ve bu antlann daha son
raki nesiller zerindeki etkisi de bir o kadar gldr. Bu antlar pek
ok insann ritmik abasn temsil eder; bu insanlardan geriye yok edi
lemez antlardan baka hibir ey kalmamtr.
Hazine

Hazine, dier ynlar gibi, bir araya getirilmi bir eydir. Ancak, mey
ve ve tahln tersine yenmez ve bozulmaz birimlerden oluur. nemli
olan bu birimlerin her birinin zel bir deerinin bulunmasdr. nsanlan bir hzineyi biriktirmeye iten yalnzca bu deerin kalclna duy
duklar gvendir. Biriktirilmi hazine bozulmadan oalmaya brakl
m bir yndr. Hzinenin ait olduu insan gl biri olabilir; ama
onu soyacak, onunla eit gce sahip bilileri her zaman vardr. Hazine-

nin sahibine kazandrd itibar beraberinde tehlike de tar; hazineler

uruna kavgalar ve savalar kmtr ve hzineleri daha kk olsay
d pek ok insan daha uzun yaayabilirdi. Hzinelerin gizli tutulmas
bu ihtiyatan kaynaklanr. Hzinenin kendine zg nitelii, yaymas
gereken ihtiamla, korunmas iin gereken gizlilik arasndaki gerilim
de yatar. Sayma, saylarn arttn grme ehveti byk oranda hzi
neden trer ve bu konuda en anlalabilir dzeye gelir. Arzulanan so
nucun olas en yksek say olduu dier hibir rakamsalatrma - r
nein hayvanlarn ya da insanlann saylmas- saylabilen birimlerle
ayn younluu paylamaz. Hzinesini gizlice sayan mal sahibi imge92 si insanln zihnine kaznmtr; kendileri iin bir hazine kefetme
umutlan da yok edilemez; bu hazine o kadar iyi saklanmtr ki saklan
d yerde unutulmutur ve artk hi kimseye ait deildir. Disiplinli or
dular yozlap hzineye duyduklan agzlle yenilmilerdir ve bu
yzden pek ok zafer yenilgiye dnmtr. Bir ordunun savatan n
ce bile bir hazine avclan grubuna dnm Plutarkn Pompeyin ya
amn anlatt eserde betimlenmitir.
Pompey donanmasn Kartaca yaknlarnda karaya karr karmaz, dmanlanndan 7000i ayrlp ona katld. Kendi ordusu tan? olarak alt lej
yondan oluuyordu. Sylendiine gre burada Pompeyin bana olduka
sama bir ey gelmi. Grne gre' askerlerinden bazlar sakl bir hzi
neye rastlam ve kayda deer miktarda para ele geirmi. Bu yk gemi
de duyulunca ordunun geri kalan o yerin, bolluk zamannda Kartacallar
tarafndan gmlm paralarla dolu olduu fikrine kaplm. Bylece
Pompey, hepsi hazine aramakla megul olan askerleriyle gnlerce hibir
ey yapamam. Bu binlerce adamn hep birlikte topra kazp altst ettik
lerini grnce glp gemi. Sonunda hepsi bu iten usanarak Pompeye
gelip kendilerini nereye isterse gtrebileceini ve aptallklarnn cezasn
oktan ektiklerini sylemiler.

Ancak, gizli olduklan iin kar konulmaz olan ynlar ve hzine

lerden ayr olarak, gnll vergi gibi, bir ya da bir iki kiinin eline ge
eceine inanlan ve gayet ak bir biimde toplanm olan bakalan
da vardr. Bu gruba her trden piyango girer; piyangolar hzl hazine
birikimidir. Sonulann aklanmasndan hemen sonra, bunlann talihli
lere devredilecei bilinir. Bu talihlilerin says ne kadar azsa, hazine o
kadar byktr ve bu yzden ekicilii de o kadar fazladr.
Bu gibi olaylarda insanlan bir araya getiren agzllk, hzineyi
oluturan birimlere duyulan mutlak bir gveni varsayar. Bu gvenin
kuvvetini daha da abartmak mmkn deildir. nsan kendisini para bi
riminin deeriyle zdeletirir; buna drlen kuku ona hakarettir ve

bu gven sarslrsa, kendine duyduu gven de sarslr. Para biriminin

deerinin azaltlmasyla kendini hafife alnm, aalanm hisseder.
Bu sre hzlandnlr ve enflasyon ba gsterirse, kendilerini, ka
kitleleriyle eitlenebilecek oluumlarn iinde bulana kadar deerini
kaybetmi insanlar olurlar. nsanlar ne kadar kaybederlerse ortak y a i? \
glannda o kadar birleirler. Kendileri iin bir eyler kurtarabilecek ka- )
~dr talihli olan ok az kiide ba gsteren panik, paralanndan mahrum
edilerekeitlenmi btn dierleri iin kitlesel kaa dnr. Daha
ilerideki bir blmde, zellikle gnmzde llemeyecek kadar b
yk ve tarihi nem tayan bu olgunun sonularndan sz edilecektir.

Sr

SR: SR TRLER

Szcn modem anlamyla kitle kristalleri ve kitleler, hl ayn olan

daha eski bir birimden tremitir. Bu birim srdr.* On ya da yirmi
kiilik gruhlar halinde dolaan kk hordalar arasnda sr, komnal heyecann ortak ifadesidir.
Srnn karakteristik zellii byyememesi olgusudur. Etraft
bolukla evrilidir ve kelimenin tam anlamyla ona katlabilecek hi ]
kimse yoktur. En yakc dilei daha fazla sayda olmak olan, heyecana
iinde bir grup insandan oluur. Avlanma ya da kavga olsun, birlikte
yaptklar her ne ise daha fazla sayda insanla birlikte yapmalar ok
* Sr: Almanca Hetzmassen ngilizce pack karl olarak kullanlmtr (.n.).

daha iyi olur. Bu kadar az kiiden oluan bir grup iin, srye dahil
olan her bir insan ayr, nemli ve vazgeilmez bir katk anlamn ta
yacaktr. Bu insann srye katt kuvvet, srnn toplam kuvvetinin
onda ya da yirmide biri kadar olabilir. gal ettii konum hepsi iin ka
zantr; bugn hemen hemen hibirimiz iin olmad bir biimde,
grup ekonomisi iinde hesaba katlr.
Bir birey zaman zaman grubun iinden kan ve birlik duygusunu
en kuvvetli biimde ifade eden srnn iinde, kendini asla, modem
insann gnmzdeki bir kitlede kendini kaybettii gibi btnyle
kaybetmez. Srnn deien dzeni iinde, dans ederken ve sefere
karken, birey kendini tekrar tekrar srnn kenarnda bulacaktr. S
rnn ortasnda da olabilir; o zaman hemen sonra kenarnda bulur ken
dini; ya da nce kenarnda sonra tam ortasnda da. Sr atein etrafn
da bir ember oluturduu zaman, her insann sanda ve solunda ba
kalar olacaktr ama arkasnda hi kimse olmaz; srt plaktr ve vahi
doaya aktr. Srnn iindeki younluk daima bir tr yanlsamadr.
nsanlar birbirlerine smsk yaslanabilirler ve geleneksel ritmik hare
ketlerle bir kalabalk taklidi yapabilirler, ama onlar kalabalk deildir;
birka kiidirler ve say olarak yoksun olduklar eyi younlukla tela
fi etmek zorundadrlar.
Kitlenin bildiimiz drt temel niteliinden ikisi, son derece hararet
le arzulanp taklit edilmesine ramen, sr sz konusu olduunda en
kurmaca olanlardr. Bu yzden dier iki nitelik gerekte ok daha kuv
vetli bir biimde var olmaldr. Bym e ve yo u nluk yalnzca oynanr;
eitlik ve yn gerekten mevcuttur. Sr konusunda insana arpc geTen ey sapmaz yndr; eitlik, srdeki herkesin akln ayn amaca,
belki ldrmek istedikleri bir hayvann grntsne takm olduu ol
gusunda ifadesini bulur.
Sr birok biimde kstlanmtr. Srde grece az insan bulunur
ve bu insanlar birbirini iyi tanr. Bu insanlar her zaman birlikte yaa
mlardr, her gn grmlerdir ve pek ok ortak giriimde birbirle
rini tam olarak deerlendirmeyi renmilerdir. Sr kendisine yeni
katlacaklarn olmasn bekleyemez; benzer koullarda yaayan insan
says ok azdr ve ok geni bir alana dalmtr. Ama yine de sonsuz
bir byme kapasitesine sahip olan kitleye gre bir bakmdan stnl
vardr. Btnyle, birbirini iyi tanyan insanlardan olutuu iin k
t koullar nedeniyle dalm olsalar bile, her zaman yeniden sr
oluturabilirler. Sr devamll umabilir; sry oluturan insanlar
hayatta olduklar srece srnn varl garanti altndadr. Sr, ritler
ve trenler gelitirecektir; bunlarda yer alanlarn yeniden ortaya k

mas beklenir. Onlar nereye ait olduklarn bilirler ve yoldan kma ko

nusunda akllar elinemez. Bu gibi akl elmeler gerekten de o kadar
azdr ki bunlara taviz verme alkanlnn gelime ans yoktur.
Ancak sr bydnde, byme, ayn ayr ekirdeklerde ve katlanlann karlkl mutabakatyla gerekleir. kinci bir gruptan oluan
sr ilk sryle karlaabilir ve kavga etmezlerse eer, geici ama
larla g birlii yapabilirler. Ancak iki ayn ekirdek olma bilinci her
zaman korunacaktr. Birleik eylemin heyecan iinde bu bilin aynl ortadan kalkabilir, ama bu uzun srmez. Her halkrda, payelendirme ya da dier trenler srasnda bu bilin aynl yine n plana ka
caktr. Sr hissi her zaman, bireyin srden ayn olarak kendisine y
nelik duygulanndan daha kuvvetlidir. Ortaklaa yaamn belirli bir d
zeyinde srnn ayn ekirdekler halinde olma duygusu belirleyici ve
sarslmaz niteliktedir.
Burada bilerek, kabile, airet, klana ilikin allm kavramlann
hepsinin karsna, farkl trden bir birim, sr birimi koyuyorum. Bu
iyi bilinen sosyolojik kavramlar, nemli olsalar da, statik bir eyi tem
sil eder. Bunun aksine, sr, bir eylem birimidir ve davurumlan da
som uttuc. Kitlelerin_davranlarmn kkenlerini aratrmaya srden
balamalyz. Sr, kitlelerin en eski ve en kstl biimidir; sr mo
dern anlamdaki kitle bilinmeden nce de varolagelmitir. Sr, on bin
lerce yl iinde, kolayca kavranabilecek eitli biimlerde ortaya kt;
yle etkili bir gc vard ki bu srnn izleri her yerde, hatta bizim b
tnyle farkl olan dnyamzda bile bulunur, dorudan srden tre
mi oluumlar hl mevcuttur.
ok erken devirlerden itibaren srnn drt farkl biimi ya da i
levi olmutur. Bunlann hepsinde geici bir eyler vardr ve her biri ko
layca dierine dnebilir, ama ncelikle birbirlerinden hangi bakm
lardan fa rkllk gsterdiklerini belirlemek nemlidir. En gerek ve d s
al sr, sr szcnn tredii avc srsdr. Nerede yalnzca tek'
bir insan tarafndan ele geirilemeyecek kadar kuvvetli ve tehlikeli bir j
hayvan hedefleyen bir sr varsa, bu bir avc srsdr. Bir de, ne za^
man kitlesel bir av olasl olusa, bunun olabildiince azn elden ka
rmak iin avc srs gereklidir. Katledilen hayvan ok bykse, r
nein balina ya da filse, bu hayvann boyudan, bu hayvan aslnda bir
ya da iki kii tarafndan vurulmu olsa bile, tanp blnmesi iin bir
likte alan ok sayda insan gerektirebilir. Bylelikle avc srs
paylatrm a aamasna girer. Paylatrmann ille de avlanmadan sonra
yaplmas gerekmez; ama bu iki aama ya da durum, yakndan balan
tldr ve birlikte incelenmelidir. Her ikisinin de nesnesi avdr. ster

canl ister l olsun, tek bana bu hayvan, bu hayvann doas ve dav

ranlar, onu hedef klarak oluan srnn davranlarn da belirler.
kinci tr sr, sava srsdr, bunun avc srsyle ortak pek
ok yan vardr; hatta avc srsyle pek ok gei durumlar asndan
/lintilidir. Sava srs ikinci bir insan srsnn varln gerektirir;
l sava srs kart sr henz olumamsa bile, her zaman dman
olarak grdklerine cephe alr. Daha erken dnemlerde sava srs
nn nesnesi sklkla tek bir canl, intikam alnmas gereken bir insan
d. Kurbann bilm esindeki kesinlik bakmndan sava srs bilhassa
avcjLsrsne yaknlar.
j nc tr ya s srsdr. Bu tr sr, grubun bir mensubu lm
---- neoeniyle gruptan kopup ayrldnda oluur. Grup kk olduundan
kaybettii kiinin yerinin doldurulamaz olduunu hisseder ve bu olay
vesilesiyle bir sr olarak birleir. Birincil meselesi, lmekte olan in
san alkoymak veya bu adam tamamen yok olmadan, onun yaamn
dan kendi bedenine katabilecei kadarn kapmak olabilir; ya da ken
disi ldkten sonra yaayanlara dman olmasn diye lmekte olann
ruhunun tevecchn kazanmak isteyebilir. Her halkrda, bu tr bir
eylemin zorunlu olduu duyumsanr; hibir yerde bundan btnyle
vazgeen hibir insan yoktur.
Drdnc olarak, btn eitliliine karn, ortak bir nitelii olan
eitli fenomenleri zetleyeceim. A rt srleri, grubun kendisinin,
ya da ister bitkiler ister hayvanlar olsun, grubun ilintili olduu canlla
rn says daha fa zla olsun diye oluur. Kendilerini, belirli bir mitsel
nemin atfedildii danslarla aa vururlar. Dier srler gibi, art s
rleri de insanlarn bir arada yaad her yerde bulunur; dile getirdik
leri ise her zaman grubun saysndan duyduklar tatminsizliktir. Mo
dern kitlenin en temel niteliklerinden biri olan byme niyeti ok n
ceden, kendileri byme kapasitesine sahip olmayan srlerde ortaya
kar. Bymeye zorlamak iin yaplan ritler ve trenler vardr; bunla
nn etkililii konusunda kim ne derse desin, zaman iinde byk kitle
lerin oluumu sonucunu verdikleri olgusu ortadadr.
Bu drt tr srnn aynntl olarak incelenmesi, insan artc so
nulara gtrmektedir. Drd de dieri ynnde deime eilimi ta
maktadr; srlerin bu dnm kadar retici baka bir ey yoktur.
ok daha byk kitledeki deikenlik, bu kk ve grnte ok da
ha kat oluumlarda bile grlebilir. Bu kk kitlenin geirdii baka
lamlar ou zaman allmam dini fenomenlere yol aar. Avc sr
lerinin, yas srleri eklinde nasl deitiini; bu ilemin etrafnda zel
mit ve kltlerin nasl olutuunu gstereceim. Bu gibi durumlarda yas

tutanlar kendilerinin avc olduklannn unutulmasn isterler. Uruna

feryat edip aladklan kurban, avn kannn dklmesinden doan su
luluk duygusundan annmaya hizmet eder.
Bu daha eski ve daha kstl kitle tr iin sr teriminin seilme
si, insanlar arasndaki kkeninin, hayvanlar, birlikte avlanan hayvan
srleri olduunu bize anmsatmay hedeflemektedir. nsanlann iyi ta
nd ve kulland kpeklerin ounun tretilmi olduu kurtlar insa
n ok eski tarihlerde etkilemiti. eitli halklar arasnda mitsel hay
vanlar olarak kabul edilmeleri, kurt-adam kavram, kurt klna girmi
insanlann dier insanlara nasl hcum edip paraladn anlatan yk
ler, kurtlar tarafndan bytlm ocuk efsaneleri, bunlarn hepsi ve
baka pek ok veri kurdun insana ne kadar yakn olduunu kantla
maktadr.
Birlikte ava kmak iin eitilen av kpei srs, bu eski bant
nn yaayan hatrasdr. nsanlar kurtlardan ok ey renmitir. Kurt
taklidi yaplan danslar vardr. Elbette baka hayvanlar da avc halklar
arasnda benzer becerilerin geliimine katkda bulunmutur. Sr
kelimesini hayvanlar iin olduu kadar insanlar iin de kullanyorum;
nk bu szck, birleik ve kvrak hareketi ve grnrdeki hedefin
somutluunu ok iyi ifade ediyor. Sr, avn, avnn kann ve lm
n ister. Peinde olduu eyi ele geirmek iin kvrak, kurnaz ve daya
nkl olmal ve hedefinden saptnlmasna izin vermemelidir. Sr hep
bir azdan hayknlarla kendi kendisini cesaretlendirir ve sr elemanlanndan her birinin sesinin toplam olan bu grltnn nemi yad
snamaz. Bu ses ykselip alalabilir; ama sreklidir, tam saldn annda
da mevcuttur. Sonunda ele geirilip ldrlen av btn sr tarafndan
birlikte yenir. dete uygun olarak her yeye bir pay der; hayvanlar
arasnda bile paylatrmann ilk admlan grlebilir. Sr szc
n szn ettiim dier temel oluum iin de kullanyorum. Bunla
ra hayvanlar dnyasndan bir model bulunmasnn zor olduu doru
dur; ama sz konusu ilemlerin somutluunu, dorudanln ve idde
tini ifade edecek daha iyi bir szck bilmiyorum. Almancada sr kar
l olan szck M eute'dur. Bu szck ortaa Latincesindeki, hare
ket anlamna gelen m ovita szcnden tremitir. Eski Franszcada
m eute n iki anlam vardr: syan ya da ayaklanma ve av. Bu an
lamlarda insan unsuru hl n plandadr ve sr szc de burada
kastedilen anlam tam olarak vermektedir.

AVCI SRS

-Avc srs btn gcyle, sonunda kendi bedenine katmak iin ldrf mek istedii canlya doru hareket eder. Bu hareketin sonu daima bir
vldrme eylemidir; anszn karsna kmak ve etrafn sarm ak bu so
na gtren aralardr. Avc srs bir tek byk hayvann ya da hep
birlikte kaan ok sayda kk hayvann peinden gider.
Av her zaman hareket halindedir ve kovalanmas gerekir. nemli
olan srnn hzdr; kovalanan eyi yorabilmek iin ondan daha iyi
koabilmesi gerekir. Kovalananlar birden oksa ve sr bunlarn etra
fm sarmay baarrsa, kitlesel kalar panie dnr; avlanan hay---- vanlann her biri dman emberinden kendi bana kmaya alr.
Avlanma geni ve deien bir alan zerine yaylr. Kovalanan av
tek bir hayvansa, bu hayvan bir lm-kalm mcadelesi iinde olduu
srece, sr varln srdrecektir. Av srasnda heyecan giderek yk
selir; avclarn haykrlar kana duyduklar susuzluu artrr.
Srekli hareket halinde olan, gzden kaybolup birdenbire tekrar or
taya kan, sk sk kaybedilip yeniden aranmas gereken, avclarn
lmcl niyetinden ya da kendi lm korkusundan asla kurtulamayan
bir nesne zerinde dikkatin younlatrlmas btn avclar tarafndan
hep birlikte paylalr. Her avcnn gznn nnde ayn nesne vardr
ve herkes ayn nesneye doru hareket etmektedir. Sryle av arasnda
giderek azalan mesafe, srdeki avclarn her biri iin azalmaktadr.
Avn mterek ve lmcl bir nabz vardr; bu nabz uzun bir sre at
maya devam eder, yer deitike, avc hayvana yaklatka giderek da
ha da iddetlenir. Bir kez av ulalabilir ve vurulabilir mesafeye gelin
ce, avclarn her birinin onu ldrme ans olur ve her biri bunu yap
maya alr. Avn peinde koanlarn mzraklar ve oklar bir tek mah
lukun zerine younlamtr; bu oklar ve mzraklar, av srasnda ava
yneltilmi doymak bilmez baklarn uzantsdr.
nk bu trden her srecin doal bir sonu vardr. Bir kez hedefi
ne ulatktan sonra, sr, tpk amacnn kesinlii ve netliinde olduu
gibi, ani bir deiime urar. ldrme ii gerekletii anda, srnn
fkesi yatr. Herkes birdenbire yere uzatlm olan kurbann etrafn
da kalakalr. Orada bulunanlandan, avdan pay almaya hakk olanlarla
bir halka oluturulur. Avlarn diri diri mideye indiren kurtlar gibi ava
dileriyle giriebilirler; ama insanlar bu bedene katma eylemini daha
sonraya brakrlar. Paylam a barl bir tarzda ve belirli kurallara g
re yaplr.
ldrme ii ister bir tek byk hayvan ister ok sayda daha kk

hayvan zerinde gerekletirilsin, bir sr tarafndan yaplmsa, av o

srnn btn yeleri arasnda paylatnlmaldr. Bu paylatrma ile
mi, srnn oluturulm asndaki ilemin tam tersidir. Artk her insan
kendisi iin bir ey istemektedir; stelik olabildiince ok miktarda is
temektedir. Paylatrma ilemi, yasaya benzer bir eyle kesin olarak
dzenlenmemi, ynlendirilmemi, deneyimli insanlarca denetlenme
mi olsayd, kanlmaz olarak kan dklerek sona ererdi. Paylam_
yasas en eski yasadr.
Bu yasann temel olarak farkl iki eitlemesi vardr. Birincisine
gre, paylatrma gerek avclar arasnda yaplr; kincisine gre ise
avla ilgisi olmayan kadn ve erkekler de bu paylatrmadan yararlana
bilir. Paylatrmaktan sorumlu olan, bu ilemin dzenli bir biimde ya
plp yaplmadn denetleyen kiinin, ilk balarda bu grevden hibir
kan olmazd. Bu denetleyici, kimi Eskimo balina avclan arasnda
grld gibi, erefi uruna kendi payndan vazgeebilir. Av zerin
de ortak mlkiyet hissi ok daha ileri gidebilir. Sibiryadaki Korjaklarda, ideal avc kendi avndan yararlanmak iin herkesi davet eder ve
kendisi arta kalanlarla yetinir.
Paylatrma yasas karmak ve deikendir. Avn en deerli para
s her zaman ldrc darbeyi vuran insana verilmez. Bazen bu hak
av ilk gren insana aittir. Ama ldrme ileminin yalnzca uzak grg
tanklan olanlar bile avdan pay talep edebilirler. Durum byle olunca,
izleyiciler bu zorlu iin ortaklan saylr; bunun sorumluluunu payla
rlar ve meyvelerinden de yararlanrlar. Bu ar u ve pek de yaygn
olmayan rnei, avc srsnden yaylan birlik duygusunun gcn
gstermek iin veriyorum. Paylatrma ilemi nasl olursa olsun, belir
leyici iki faktr avn tespit edim esTve otdrulmesidir.

SAVA S R S

Avc srsyle sava srs arasndaki temel farkllk, avc srsnn

bir oluumun yalnzca yarsndan ibaret olmasnda yatar. Sorun sade
ce heyecanl bir grubun, cezalandrmak istedii tek bir insann peinde
olmasyla snrl olduu srece, avc srsn andran bir oluumdan
sz ediyoruz demektir. Ancak av olan insan onu teslim etmek isteme
yen ikinci bir gruptansa, bu durum hzla iki srnn kar karya gel
dii bir vakaya dnr. Dmanlar birbirinden ok farkl deildir.
Hepsi insanolu, erkek ve savadr. Savan orijinal biiminde d
manlar birbirine o kadar benzer ki birini dierinden ayrt etmek zordur.

Saldn yntemleri ve silahlar aa be yukan ayndr. Her iki taraf

da vahi ve korkutucu lklar atarlar, karlkl niyetleri de ayndr.
Avc srs, bunun aksine, tek tarafldr. Kovalanan hayvanlar insanlann etrafn sanp onlan avlamaya almazlar; ka halindedirler ve
karlk verirlerse, bu ancak ldrme annda gerekleir. ou zaman
kendilerini insana kar savunabilecek durumda deillerdir.
Sava srsnn eklini belirleyen faktr, ortada, her ikisi de birbine ayn eyi yapmaya niyetlenmi iki srnn bulunmasdr. Srnn
ikilemesi kesindir ve iki sr arasndaki blnme, bir sava durumu
var olduu srece mutlak nitelikte kalr. Birbirlerine gerekten ne yap
mak niyetinde olduklann anlamak iin, aadaki aktanm okumak
yeterlidir. Bu Gney Amerikal bir kabile olan Taulipanglarn dman
lan Pishaukolara kar giritii seferin yksdr. Aktanlanlar bir er
kek Taulipangdan szc szcne alnmtr ve sava srs hak
knda bilinmesi gereken her eyi kapsamaktadr. Anlatc bu macera
dan byk bir keyif almaktadr; konuyu ieriden, kendi asndan, kor
kun olduu kadar gerek de olan bir tr plaklk iinde anlatr ve bu
adan gerekten de benzeri yoktur.

Balangta Taulipang ve Pishauko arasnda dostluk vard. Sonra kadn

lar konusunda tartmaya baladlar. nce Pishaukolar ormanda saldrdk
lar yalnz bir Taulipang ldrdler. Sonra gen bir Taulipang ve karsn
ldrdler, sonra ormanda Taulipang daha ldrdler. Bylece Pisha
ukolar giderek btn Taulipang kabilesini ortadan kaldrmak istediler.
Sonra Taulipanglarn sava efi Manikuza btn adamlarn bir araya
toplad. Taulipangn lideri vard: byk ef Manikuza ve biri kk, tk
naz ama ok cesur bir adam, dieri onun kardei olan iki yardmc ef. Bir
de Manikuzann babas olan eski ef vard. Halknn arasnda komu ka
bile Arekunadan yine kk ama ok cesur bir adam vard. Manikuza, be
sukabandan yaplma kap dolusu mayalanm kairi hamuru hazrlatt.
Sonra alt kano yaptrd. Pishaukolar dalarda yayorlard. Taulipanglar
yanlarna iki kadn aldlar; kadnlarn grevi evleri atee vermekti. Oraya
gittiler ama hangi nehirden, bilmiyorum. Sava bitene kadar hibir ey ye
mediler; ne biber, ne byk balk, ne de av eti; yalnzca kk balklar ye
diler. Vcutlarn boyamak iin boya ve beyaz kil de aldlar yanlarna.
Pishaukolann yerletikleri yere yaklatlar. Manikuza, hepsinin orada
olup olmadn renmek iin Pishaukolann evine be adam yollad.
Hepsi oradayd. Bu, iinde ok sayda insan bulunan, etraf itle evrili
byk bir evdi. Gzcler dnp bu bilgiyi efe verdiler. Sonra yal adam
ve ef kairiyi okuyup flediler. Aynca boyay, beyaz kili ve sava sopalann da okuyup flediler. Yal adamlarn yalnzca demir ulu oklar ve
yaylar vard, ateli silahlar yoktu. tekilerin tfekleri ve samalan vard.
Her birinin bir kese samas ve alt kutu barutu vard. Bunlann hepsi de

(bynn gcyle) okunup flenmiti. Sonra alnlanndan balayarak ste

krmz, altna beyaz bir izgi srerek btn yzlerini boyadlar. Savalar
birbirini tanyabilsinler diye gslerine kaln izgi ektiler; ste krm
z, altna beyaz; ayn eyi kollannn stne de yaptlar. Kadnlar da kendi
lerini ayn ekilde boyadlar. Sonra Manikuza, kairi hamurunun stne su
dklmesini istedi.
Gzcler evlerde ok sayda insann bulunduunu sylediler. ok b
yk bir ev vard, daha kk ev biraz daha ilerideydi. Pishaukolar, o tek
Arekunal adam hari yalnzca on be kii olan Taulipanglardan ok daha
kalabalktlar. Kendilerini daha cesur klmak iin her biri bir kse dolusu
kairi iti. Manikuza dedi ki: Bu adam ilk at yapacak! O silahn doldu
rurken dieri ate edecek. Pe pee ate edilecek! Adamlann evin etrafn
da geni bir ember oluturacak ekilde be kiilik gruplara ayrd. Dedi jp
ki: Bo yere ate etmeyin! Bir adam dnce, brakn kalsn ve hl ayak
ta duran adamlara ate edin!
Sonra gruba aynlarak ilerlediler, arkalarndaki kadnlar iki dolu
sukabandan kaplan tayordu. allklann bittii yere vardlar. Maniku
za dedi ki: imdi ne yapacaz? ok kalabalklar. Belki de en iyisi geri
dnp daha fazla insan getirmek. Ama o tek Arekuna dedi ki: Hayr! le
ri! Ben kalabaln iine dalnca ldrecek kimse bulamyorum! (Bunun
anlam udur: Btn bu insanlar bana gre ok az sayda, nk ben so
pamla ok hzl ldrrm.) Manikuza cevap verdi: leri! leri! leri!
Hepsini evke getirdi. Eve yaklatlar. Geceydi. Evde hasta bir adama oku
yup fleyen bir byc vard. Dedi ki: Gelen insanlar var! ve bylelikle
evdekileri uyard. Evin efendisi, Pishaukolann efi dedi ki: Gelsinler ba
kalm! Gelenin kim olduunu biliyorum! Manikuza! Ama buradan ka
mayacak! Byc onu uyarmaya devam etti ve insanlar geldi! dedi. ef
dedi ki: Bu Manikuza! Buradan kamayacak! Hayat burada son bula
cak!
Sonra Manikuza evin etrafndaki itleri balamada kullanlm olan
sarmaklar kesti. ki kadn, biri n dieri arka kapdan ieriye girip evi
atee verdiler. Evin iinde ok sayda insan vard. Sonra her iki kadn it
lerin dna ktlar. Yangn evi sard. Yal bir adam yangn sndrmek
iin yukarya trmand. Birok insan evin dna kt; hi kimseyi grme
dikleri iin yalnzca dmanlan korkutmak amacyla, hedef gzetmeksizin
ate atlar. Taulipanglann yal efi bir Pishaukoyu okla vurmak istedi,
ama onu kard. Pishauko bir ukurun iine girmiti. Yal adam ikinci
okunu yerletirirken Pishauko onu silahyla vurdu. Manikuza babasnn l
dn grd. Sonra savalar srekli ate ettiler. Btn evi sarmlard
ve Pishaukolann kaacak yeri yoktu.
Sonra ad Ewama olan bir Taulipang savas ieriye girdi. Arkasn
dan yardmc eflerden biri geliyordu; onun arkasnda erkek kardei, onun
arkasnda sava efi Manikuza, onun arkasnda da Arekuna vard. Dierle
ri kamak isteyen Pishaukolan ldrmek iin darda kald. Bei dmanlann arasna dalarak onlara sopalanyla vurdular. Pishaukolar onlara ate

106

ettiler, ama hibirini vuramadlar. Manikuza Pishaukolann efini ldrd.

Yardmc ef Pishaukolann yardmc efini ldrd. Onun erkek kardei
ve Arekuna ok sayda insan ok hzl ldrdler. Yalnzca iki gen kz
kurtuldu; bu kzlar Taulipanglarla evlendiler ve hl nehrin yukar ksm
larnda yayorlar. Dierlerinin hepsi ldrld. Sonra ev atee verildi.
ocuklar alatlar. Btn ocuklar atee atldlar. llerin arasnda hl
canl olan bir Pishauko vard. Dmanlarn l olduuna inandrmak iin
btn vcudunu kana bulayp llerin arasna yatmt. Taulipanglar yeni
len Pishaukolar pe pee tutup onlar bir orman bayla ikiye bldler.
Hl canl olan adam bulup ldrdler. Sonra Pishaukolann yenik efini
alp kollann aarak bir aaca baladlar ve kalan cephaneleriyle onu pa
rampara edene kadar ate ettiler. Sonra l bir kadn aldlar. Manikuza
parmaklaryla kadnn cinsel organn ap Evvamaya dedi ki: Bak, bura
da girebilecein iyi bir ey var!
Dier kk evde bulunan, geri kalan Pishaukolar kap o blge
deki dalara daldlar. Bugn hl dier kabilelerin lmcl dmanlan
ve gizli katiller olarak, zellikle Taulipanglan arayarak yayorlar.
Taulipanglar yal eflerini oraya gmdler. Ondan baka kamndan
hafif yaral yalnzca iki adam vard. Sonra, Hey-hey-hey-hey-hey! diye
bararak eve dndler.

Tartma kadnlar yznden balar ve tek tek birka erkek ldr

lr: Yalnzca dier tarafn neden olduu lmlere dikkat ekilir. Bu da
kikadan sonra dmann btn Taulipang kabilesini yok etmek istedi
ine dair sarslmaz bir inan hkm srer. Adamlann iyi tanyan ef
onlar bir araya toplar. Saylan ok fazla deildir; komu kabileden ge
len adam dahil yalnzca on alt kiidirler ve hepsi savata birbirinden
ne bekleyeceini bilir. Yalnzca berbat kk balk yiyerek kat bir
oru tutarlar. Mayalanm sert bir iki hazrlanmtr ve bunu kendi
lerini daha cesur klmak iin savatan nce ierler. Savalar birbi
rini tanyabilsinler diye boyayla bir tr niforma yaparlar. Savala
ilintili her ey ve zellikle silahlar okunup flenir ve bynn g
cyle donanr, kutsanr.
Dmann yerleim alannn civanna vanr varmaz, gzcler, btn
dmanlann orada olup olmadn renmek zere gnderilirler. Dmanlann hepsi oradadr ve orada olmalan hepsinin ayn anda ldrl
mesi bakmndan nemlidir. Karlarnda, iinde ok sayda insan bu
lunan bir ev, stn ve tehlikeli bir g bulunmaktadr. On alt adamn
cesaret kazanmak amacyla imek iin ok nedeni vardr. ef tam bir
komutan gibi emir verir. Dmann evine yaklanca sorumluluunu
hissetmeye balar. ok kalabalklar der ve tereddt eder. Dnp des
tek mi getirmelidirler acaba? Ancak savalannn arasnda, ldrmek

iin yeterli sayda dman olmadn syleyen bir adam vardr. Onun
kararll efe yansr, o da ilerleme emrini verir.
Gecedir ama evdeki insanlar uyanktr. Bir byc grevini yap
makta, hasta bir adam tedavi etmektedir ve herkes onun etrafnda top
lanmtr. Dierlerinden daha kukucu olan byc son derece uyank
tr ve tehlikeyi sezer. Gelen insanlar var der; hemen sonra da nsan
lar geldi der. Ama ef gelenin kim olduunu kesin olarak bilmektedir.
Bir tek dman vardr ve onun dmanlndan emindir. Ancak, ayet
gelecek olursa, dmannn leceinden de emindir. Buradan kama
yacak. Hayat burada son bulacak. Yok olmak zere olan bir adamn
krl, saldrgann tereddd kadar dikkate deer niteliktedir. Tehdit
edilen adam, bana felaket oktan km olmasna karn, hibir ey
yapmaz.
Ksa sre sonra ev, kadnlar tarafndan atee verilir ve ieridekiler
danya kmaya alrlar. Karanlktan kendilerine ate edenlerin kim
olduunu gremezler, ama kendileri iyi aydnlatlm hedefler duru
mundadrlar. Dmanlan bastrr ve sopalarla saldrrlar; yok etme y
ks birka cmle iinde bitirilir. Buradaki mesele sava deil, dpe
dz imha etmedir. Alaan ocuklar atee atlr. ller pe pee dora
nr. Kurtulma umuduyla, stn kana bulayp llerin arasna yatan
hayatta kalm bir adam llerin yazgsn paylar. l ef bir aaca
balanp parampara olana kadar kurun yamuruna tutulur. l bir
kadna tecavz edilmesi korkun bir doruk noktasdr. Her ey atein
iinde yok olur.
Yakndaki kk evlerden kaabilen ok az saydaki insan dalara
kp orada gizli katiller olarak yaarlar.
Sava srsnn bu tasvirine eklenecek hibir ey yoktur. Benzer
nitelikteki saysz aktarmn iinde bu yk geree en uygun olandr,
nk en pladr. Konu d hibir ey iermez; anlatc hibir eyi
dzeltmemi ya da gizlememitir.
Yola kan on alt adam geri dnerken hi ganimet getirmemitir;
zaferleri onlan hibir biimde zenginletirmemitir. Arkalannda bir
tek kadn ya da ocuu sa brakmamlardr. Amalan, arkalannda
hibir ey, szcn tam anlamyla hibir ey kalmasn diye dman
srsn ortadan kaldrmaktr. Kendi eylemlerini zevkle anlatyorlar;
katil olan ve katil kalanlar dierleridir.

A IT SRS

Bildiim en etkileyici yas srs tasviri Orta AvustralyalI Warramungalarnkidh.

Ac eken adam son nefesini vermeden nce bile, feryatlar ve kendi ken
dini yaralamalar balad. Sonun yaklat aka belli olunca, yerlilerin
hepsi oraya kotu. Her ynden gelip toplanan kadnlarn bazlar lmekte
olan adamn vcudunun zerine kapanyorlard; dierleri ise bir yandan
yksek sesle srekli feryat ederken, dier yandan topraktan patates kar
makta kullandklar sopalarn sivri ularyla balarnda atklar delikler
den yzlerine kan szar durumda, lmekte olan adamn etrafnda ayakta ya
da dizleri stnde duruyorlard. Olay mahalline koan erkeklerin ou
kendilerini karman orman lenin stne atyor, kadnlar kalkp erkeklere
yer ayordu; sonunda birbirine karm, bouan vcutlardan baka bir
ey grnmez oldu. Birdenbire bir adam barp ararak ve elinde ta bir
bak sallayarak kageldi. Tam oraya varnca, aniden her iki baldrn b
akla yaralad; ayakta duramayp boumakta olan vcutlarn stne ylabilsin diye kaslarn kesmiti. Sonunda annesi, kars ve kz kardeleri
onu bu karmaadan srkleyerek kardlar ve derhal azlarn onun ka
nayan yaralarna yaptrdlar; o ise bitkin ve aresiz bir biimde yerde ya
tyordu. Esmer vcutlarn oluturduu bouan ktle yava yava zle
rek, bu iyi niyetli efkat ve znt gsterisinin nesnesi, daha dorusu kur
ban olan talihsiz hasta adamn stn at. Daha nce hastaysa bile, dost
lar stnden kalktnda daha da ar hasta olmutu; gerekten de yaaya
cak fazla zaman kalmamt. Yine de alamalar ve feryatlar devam etti;
gne batt, kampn zerine karanlk kt ve o akam ge saatlerde adam
ld. O zaman feryatlar eskisinden de yksek tonlara kt ve kadnlarla
erkekler, belli ki acdan kendilerinden gemi bir halde telala kendilerini
baklarla ve sivri ulu sopalarla yaralamaya koyuldular; bu srada kadn
lar birbirlerinin balarna sopalarla vuruyorlar, hi kimse bu kesik ve dar
belerden korunmaya almyordu.
Bir saat sonra cenaze alay meale klan altnda karanla doru yo
la koyuldu; cenazeyi bir mil tedeki ormana tayarak alak bir sakzaacnda dallardan yaplm bir platforma yatrdlar. Ertesi sabah afak skn
ce, adamn ld kampta insan trne ait hibir iaret kalmamt. nsan
lann hepsi, lm yerini yalnzla terk ederek, basit kulbelerini uzakta bir
yere tamlard; nk hi kimse lm meknn eytanca bir zevkle sey
retmek iin kt byyle adamn lmne sebep olan hayvann ekline
brnerek oraya gelmesi beklenen katil ruhun yan sra, etrafta kesinlikle
dolaacak olan l adamn ruhuyla da karlamak istemiyordu.
Ancak yeni kampta yerler boylu boyunca yatm erkeklerle kaplyd;
baldrlan, kendi elleriyle atklan yaralarla doluydu. lnn yannda g
revlerini yerine getirmilerdi ve baldrlanndaki derin yara izlerini hayatla
rnn sonuna kadar eref madalyas gibi tayacaklard. Bir adamn zerin

de, eitli zamanlarda vcudunda at 23ten fazla yara izi saylyordu.

Bu arada kadnlar at yakma iine yeniden balamlard. Krk elli tanesi
beli ya da altl gruplar halinde oturmu, kollar birbirlerine sanlm du
rumda lgncasna alayp feryat ediyorlard; bu srada gerek eleri ve
kabile detlerine gre ei durumunda olanlar, anneler, kaynvalideler, kz
evlatlar, kz kardeler, anneanneler, kz kardelerin kaynvalideleri, kz
torunlar, det olduu zere, topra kazmada kullandklan sopalanyla kafalann bir kez daha yanyorlard; dul kalan eler ilaveten kafalanndaki bu
yaralara atete kor haline getirilmi sopalar sokuyorlard.

Pek ok benzeri de bulunabilecek bu tasvirde, bir olgu derhal ne

kyor: nemli olan heyecann kendisidir. Pek ok niyet bu olayda rol
oynar; bunlar tartlabilir ama temel olan heyecann kendisi, toplu hal
de at yaklacak bir eyin olmasdr. Adn iddeti, sresi, ertesi gn
yeni kampta yeniden balamas, artndaki inanlmaz ritim, hatta b
tnyle bitkin dtkten sonra, en batan balanlmas, bunlarn hepsi
burada nemli olann at iin birbirlerini karlkl harekete geirmek
olduunun kantdr. Avustralya yerlilerine zg bu tek vakada bile, bu
heyecann neden bir srnn heyecan olarak tanmland ve at s
rs terimini nermenin neden gerekli olduu hemen anlalacaktr.
Bu olay lmn yakn olduu haberiyle balar. Erkekler son hzla
olay mahalline kotuklannda kadnlar oraya oktan gelmi durumda
bulurlar. lmekte olan adamla yakn iliki iinde olanlar bir yn olu
turacak ekilde adamn stne kapanrlar. nemli bir olgu da adn
lmden sonraya ertelenmemesi, hasta insana dair umudun yitirildii
an balamasdr. Adamn hemen leceine inanrlar; etrafndakiler
atlarn durduramaz hale gelirler. Sr birden ortaya kar; frsatn
kollamtr ve kurbannn kamasna izin vermeyecektir. Nesnesinin
stne kndeki mthi iddet nesnenin yazgsn da belirler. Cid
di bir biimde hasta bir insann byle bir muameleden sonra ayaa
kalkmas olacak ey deildir. Kendi insanlarnn kudurmuasna ulu
malaryla, adam neredeyse boulur; bazen gerekten de skp lmesi
olasdr. Her halkrda lm hzlandrlr. Bize ok doal gelen, insa
nn huzur iinde lmesi gerektii duygusu, kendi heyecanlan konusun
da bu kadar gayretli olan bu insanlara gre kesinlikle kavranmas im
knsz bir eydir.
lmekte olan adamn stnde oluan bu yn, ona olabildiince
yakn olmak iin bariz bir biimde bouan bu vcut ktlesi ne anla
ma gelmektedir? Oraya ilk yatan kadnlarn, erkeklere, sanki onlann
da, en azndan bazlanmn da lene yakn olma hakk varm gibi yer
amak iin kalktklann sylemitik. Bu karmaann oluumu konu-

sunda yerliler bize hangi aklamalar yaparlarsa yapsnlar, gerekte

olan, insan vcutlarnn oluturduu ynn lmekte olan adam bt
nyle iine ekmesidir.
Sr yelerinin fiziksel yaknl, yani younluklar, daha ileri gtrlemez. Ac ekenle birlikte, tek bir yn olutururlar; onu aralarn
da tutarlar. lmekte olan kalkp onlarla birlikte ayakta duramadn
dan, onlar adamla birlikte yatarlar. lmekte olan zerinde hakk olan
herkes, onun merkezini oluturduu ynn bir paras olabilmek iin
mcadele eder. Sanki onunla birlikte lmek istiyor gibidirler. Kendi
bedenlerine atklar yaralar, kendilerini ynn stne ya da baka bir
110 yere atma biimleri>yarallarn yere ykl, bunlarn hepsi niyetlerinin ciddiyetini gstermek amac tar. Bu insanlann lmekte olanla eit
olmak istediklerini sylemek de doru olabilir. Ama gerekten kendi
lerini ldrmeye niyetleri yoktur. stedikleri ve davranlanyla sala
maya altklan ey, lenin ait olduu ynn srekliliidir. lm he
nz vuku bulmad srece, at srsnn z, len kii ile eit olma
isteinde yatar.
Ancak ayn derecede nemli bir ey de gerekten ld andan iti
baren srnn onu reddetmesidir. lmekte olana lgncasna balan
maktan, onu alkoymaya almaktan, lnn korkuyla reddedilmesi
ne ve terk edilmesine doru gerekleen ani deiim, at srsnn
zgl gerilimini yaratr. Ayn gece lenin vcudu telala uzaa tanr.
Varoluundan kalan btn izler, aletleri, kulbesi ve ona ait olan her
ey yok edilir; hatta yaad kamp bile yklp yaklr. Aniden, kararl
bir biimde lene kar dnmlerdir. Artk kalanlar iin tehlikeli ol
mutur, nk onlar terk etmitir. l olduu iin yaayanlan kska
nabilir ve onlardan intikam alabilir. Duyduklan efkatin btn gster
geleri ve hatta fiziksel yaknlklan onun lmesine engel olamamtr.
lenin kini onlar iin bir dman haline gelir; yzlerce hile ve dzen
le tekrar aralanna szabilir; kendilerini ona kar korumak iin ayn de
rece kurnaz olmak zorundadrlar.
Atlanna yeni kampta devam ederler. Kendilerine gl bir birlik
duygusu vermi olan heyecandan hemen vazgemezler. Artk bu heye
cana her zamankinden ok ihtiyalan vardr; nk grup tehlikededir.
Kendilerini yaralamaya devam ederek aclarn sergilerler. Bu bir sava
gibidir, ama bir dmann yapabileceklerini kendi kendilerine yaparlar.
Vcudunda byle yirmi yara tayan adam, bu yaralan savata ald
eref madalyalar olarak telakki eder.
Bu gibi durumlarda insanlann kendi vcutlannda atklan yaralann tek neminin bu olup olmadm dnmemiz gerek; kadnlar bel

li ki bundan da ileri giderler; atlan daha uzun sre devam ettirirler.

Bu kendi vcudunu sakatlama eyleminde ok fazla fke; lm kar
sndaki iktidarszln fkesi vardr. Sanki kendilerini lm yznden
cezalandryor gibidirler; sanki birey lmn btn grupta neden oldu
u sakatl, kendi vcudunu sakatlayarak sergilemek ister gibidir. An
cak ykm ayn zamanda derme atma barnaklara da yneltilmitir;
bu bakmdan zaten bildiimiz ve nceki blmde akladmz kitle
nin ykcln anmsatr. Terk edilmi btn nesneleri yok ederek, s
r kendini gerekletirir ve bylelikle varoluunu uzatr. Aynca ilk kez
fark ettii ve sonra ac ekmesine neden olan felaketin olduu dnem
le arasna ektii izgiyi de vurgular. Ortak heyecann gl olduu bir
durumda her ey yeniden balar.
At srsnn geliiminde temel neme sahip olan faktrleri sap
tamak gerekirse: Birincisi, lmekte olan ve yaamla lm arasnda or
tada duran adama doru gl bir hareket ve onun etrafnda ift anlam
l bir yn oluumu; ikincisi, l adamdan ve onun dokunmu olabile
cei her eyden dehetle korkarak katr.

ARTI SRS

Herhangi bir ilkel topluluun yaamn inceleyecek olsak, derhal bu

halkn varoluunun merkezinde yer alan avc srs, sava srs ya
da at srsyle karlanz. Bu tip srnn gidiat nettir; hepsin
de temel bir nitelik vardr. Bunlardan birinin ya da dierinin geri pla
na ekildii durumlarda bile, gemiteki varln ve nemini kantla
yan bir kalnt bulunabilir.
Ancak art srsnde, daha karmak bir oluumla kar karya
kalnz. nsanlarn yaylmasnn arkasndaki zgl itici g olmas ne
deniyle, art srs muazzam neme sahiptir; insanolu adna dnya
y fethetmi, hep daha zengin uygarlklara gtrmtr. Etkisinin b
tn kapsam hibir zaman tam olarak anlalamamtr; nk yaylma
kavram, gerek art srecini arptm ve glgelemitir. Bunlar, ta en
bandan, dnm sreciyle balantl olarak anlalabilir.
Geni ve ou zaman bo alanlarda kk gruplar halinde dolaan
ilk insanlar, hayvanlann saysal stnlyle yz yze geldiler. Hay
vanlara hepsi ille de dman deildi; aslnda hepsi de insan iin bir
tehlike oluturmuyordu. Ancak ou devasa saylardayd. ster bizon
ya da geyik srleri, balk ya da ekirge srleri, ister anlar ya da kanncalar olsun, hepsinin says insanlann saysndan fazlayd.

nk yeni insan nesilleri, tek tek doduklar ve ok uzun zaman

da gelitikleri iin sayca azd. Daha fa zla sayda olma arzusunun, in
sann ait olduu topluluun daha kalabalk olmas arzusunun, her za
man ok byk ve acil olmas gerekir; stelik bu arzu srekli daha da
kuvvetlenmelidir. Bir srnn olutuu her vesile, daha fazla sayda
insandan oluan bir topluluk oluturma arzusunu daha da kuvvetlendir
mi olsa gerek. Byk bir avc srs daha fazla avn etrafn sarabi
lirdi. Avn miktar hibir zaman gvenilecek bir ey olmamtr; bir
denbire bollaabilir; yleyse ne kadar ok sayda avc olursa, o kadar
ok da av olur. Savata insanlar dman horda sndan daha kuvvetli olmay istediler ve her zaman az sayda olmann yaratt tehlikenin bi---- lincindeydiler. Yasn tuttuklarn her lm, zellikle de deneyimli ve
etkin birinin lm, ciddi bir kaypt. nsann gszl saysnn az
lnda yatyordu.
nsanolu iin tehlikeli olan hayvanlarn ounlukla tek bana ya
da insanlar gibi kk gruplar halinde yaad dorudur. nsan da on
lar gibi bir yrtc hayvand, ancak asla yalnz olmak istemeyen bir t
ryd. nsanlar, kurt srleri byklnde gruplar halinde yaam
olabilir, ama kurtlar bundan honuttu oysa insan honut deildi. nsan,
kk gruplar halinde yaad son derece uzun sre iinde, tand
btn hayvanlan, dnm yoluyla kendine katt. Dnm yoluyla
gerekten insan oldu; bu onun zel yetenei ve hazzyd. Baka hay
vanlara dnt ilk zamanlarda, sayca kalabalk olan pek ok tr gi
bi davrand ve dans etti. Bu yaratklar temsil edii ne kadar mkem
mel olursa, onlann saylannn o kadar farkna vanyordu. ok sayda
olmann nasl bir duygu olduunu anlad, her defasnda kendi kk
gruplar halindeki yalnzlnn bilincine vard.
nsanolunun, insan olur olmaz daha fa zla sayda olm ay istedii
kesindir. Btn inanlan, mitleri, ritleri ve trenleri bu arzuyla dolu
dur. Bunun pek ok rnei vardr; bunlann bir ksmn aratrmamz s
rasnda greceiz. nsandaki art ynelimli her ey bylesine temel ni
telikli bir g ile donatlm olduuna gre bu blmn banda ar
t srlerinin karmaklnn vurgulanmas tuhaf gelebilir. Ancak ko
nu zerinde biraz dnnce art srsnn neden bu kadar farkl bi
imlerde ortaya kt anlalabilir. Art srs her yerde beklenme
lidir; gerekten de bulunmas umulan yerde ortaya kar. Ama gizli
sakl yerleri de vardr ve hi beklenmedik bir yerde aniden belirebilir.
nk, bandan beri insan kendi artn baka canllann artn
dan kopuk olarak dnmez. Kendi artma arzusunu etrafndaki her e
ye aktarr. Nasl kendi hordasn bol bol ocuk tedarikiyle geniletmek

istiyorsa, daha fazla av ve meyveyi, daha fazla hayvan ve tahl, bes

lendii her neyse ondan daha fazlasn da yle ister. Ona gre, zengin
lemek ve oalmak iin, yaamak iin gereksindii her eyden bol bol
olmaldr.
Yamur seyrek yamaya balaynca daha fazla yamur salamaya
koyulur. Kendisi gibi canllar en ok suya gereksinim duyar. Bylelik
le, dnyann pek ok blgesinde, yamur ve art ritleri zdetir. nsan
lar ya Pueblo yerlilerinde olduu gibi kendi kendilerine yamur dans
yaparlar ya da suya hasretle, onlar iin yamur aran byclerinin
etrafn sararlar; her halkrda bir art srs durumundadrlar.
Artla dnm arasndaki yakn balanty anlamak iin Avustralya yerlilerinin ritlerine deinmemiz gerekir. Bu ritler, elli yl kadar n- y
ce eitli kiflerce aynntl biimde incelendi.
Yerlilerin efsanelerindeki atalar dikkate deer varlklardr; bu atalann doas ift nitelik tar: ksmen insan, ksmen hayvandrlar ya da
daha dorusu ayn anda hem hayvan hem de insandrlar. Trenleri ilk
balatanlar bu atalard; trenlerin yaplmasnn nedeni bunun atalann
buyruu olmasdr. Bu trenlerin her biri insan belirli bir hayvan ya da
bitkiyle ilintilendirir. Bu yzden kanguru-ata ayn anda hem kanguru
hem de insandr, emu-ata* ayn anda hem emu hem de insandr buna
karn bir atada asla iki hayvan temsil edilmez. nsan her zaman atann
bir yarsdr, dier yans belirli bir hayvandr; zellikleri bize son de
rece naif ve artc gelen bir tarzda i ie gemi olduundan, hem in
sann hem de hayvann ayn anda bir figrde mevcut olmas ne kadar
vurgulansa azdr.
Bu atalann, dnmn rnlerinden baka bir ey olmadklan
aktr. Tekrar tekrar kanguru gibi grnmeyi ve kanguru gibi hisset
meyi baaran insanlar kanguru totemi olurlar. Sk sk tekrarlanan ve
kullanlan byle bir dnm, bir kazanm karakteri edinmi, mitlerin
dramatik temsilleriyle bir nesilden dierine aktanlmtr.
nsanlann evresindeki gerek kangurulann atas, ayn zamanda
kendilerine kanguru diyen insan grubunun da atas olmutur. Bu ikili
neslin kkeninde yatan dnm kayalk tepelerde temsil edilir. Kimi
zaman bazlar kanguru dans yapar, bazlar da geleneksel dnmde
izleyiciler olarak yerlerini alrlar. Kimi zaman da atalar olan kanguru
lann danslann yapyor olabilirler. Dnmden alnan zevk, bu dn
mn zamanla edindii, kendine zg nemi ve yeni kuaklardan in
sanlar iin deeri, dnmn gerekletirildii ritlerin kutsallyla
ifade edilir. Baanl ve tamamlanm dnm bir tr Tanr vergisidir;
* Emu: Avustralyaya zg bir eit devekuu (.n.).

bu beceri, bir dili oluturan szck hazinesi ya da bize btnyle mad

desel gelen, silahlar, ssler ve belirli kutsal ara-gere benzeri dier
nesnelerin oluturduu hazine gibi kutsal tutulmutur.
Bir gelenek olarak aziz tutulan ve totem olarak belirli insanlarla
kangurular arasnda var olan ilikinin gstergesi olan dnm, ayn
zamanda onlann saylarna ilikin bir balanty da gsterir. Kangurulann says her zaman insanlarnkinden fazlayd ve insanla balantl
olduklanndan insanlar onlarn artn istiyordu. Kangurular artnca
kendileri de artyordu; totem hayvann sayca art kendi saylannn
artyla zdeti.
Bu yzden artla dnm arasndaki ban kuvveti ne kadar vur
gulansa azdr; bu ikisi el ele gider. Dnm bir kez sabitletikten, ke
sinlemi biimiyle bir gelenek olarak gelitirilebildikten sonra, bu d
nmle blnemez bir btn olmu olan yaratklann her ikisinin de
artn gvence altna alr. Bu yaratklardan biri her zaman insandr.
nsan her totemle, bir baka hayvann da artn gvence altna alr.
ok sayda totemden oluan bir kabile hepsinin artn kendine mal et
mitir.
Avustralya totemlerinin byk bir ounluu hayvandr, ama arala
rnda bitkiler de vardr. Bunlar genellikle insanlann beslendikleri bit
kiler olduundan, bunlann art iin zel ritlerin olmas artc deil
dir. nsanlann erik ya da ceviz sevmesi, bu meyvelerin artmasn iste
mesi doal grnmektedir. Bizim iren bulduumuz baz bcekler,
rnein baz trtllar, termitler ve ekirgeler, yerliler iin bir lezzet kay
nadr ve bu yzden de totem olmulardr. Peki ama akrepleri, bitleri,
sinekleri ya da sivrisinekleri kendilerine totem seen insanlara ne de
meliyiz? Bu durumlarda szcn dz anlamyla yararllktan sz ede
meyiz, nk bu gibi yaratklar bizim iin olduu kadar yerliler iin de
zararldr. nsan eken, bu hayvanlarn son derece byk saylarda bulunmalan olabilir; onlarla bir iliki kurarak kendi saylannn artn da
gvence altna almaya alyor olmalan mmkndr. Sivrisinek-totemden geldiine inanan insan, toplumunun da sivrisinekler kadar ok
sayda insandan olumasn ister.
Avustralya yerlilerinin ift figrlerine yaptm bu ksa ve z nite
likli deinmeyi, yine onlar arasnda bulunan baka bir totemden sz et
meden bitirmek istemem. Aada vereceim liste okuru artacaktr,
nk bu liste baka bir ilinti dolaysyla iyi bilinmektedir. Yerlilerin
totemleri arasnda bulutlar, yamur, rzgr, ot, yanan ot, ate, kum, de
niz ve yldzlar da vardr. Bu, zaten etraflca incelemi olduum doal
kitle simgelerinin listesidir. Bu simgelerin nemi ve eskilliine, bunla

nn Avustralyada da totem olarak bulunmasndan daha iyi bir kant

olamaz.
Ancak btn art srlerinin totemlerle ilintili olduunu ve bunla
nn sonu vermelerinin her zaman Avustralya yerlileri rneinde oldu
u kadar ok zaman gerektirdiini varsaymak doru olmaz. Amac, ar
zulanan hayvann dorudan ve derhal dikkatini ekmek olan daha ba
sit ve youn ilemler de vardr. Bir Kuzey Amerika Kzlderili kabile
si olan Mardanlarn aada aktanlan nl bizon dans getiimiz
yzyln ilk yansnda kaleme alnmtr.
Bilindii gibi, bizonlar, nadiren byk kitleler halinde toplanan, doudan
batya, ya da kuzeyden gneye lkenin her yerinde dolaan, ya da canlan 115
nereye isterse oraya giden, avare avare dolaan mahluklardr. Bu yzden
Mandanlann bazen yiyecek hibir eyleri kalmyordu. Kk bir kabile
olduklan iin kendilerinden daha gl dmanlan karsnda evlerinden
uzaa giderek hayatlann riske atmaya kalkmadklanndan, ou zaman
neredeyse alktan lme noktasna geliyorlard. Bu trden her acil durum
da, her erkek byle zamanlar iin saklamak zorunda olduu maskesini (s
tnde boynuzlar duran bir bizon kafa derisini) kulbesinden karp geti
rir; sonra (onlann deyiiyle) bizonlann gelmesini salamak amacyla
yaptklan bizon dansna balar. Bu dansn amac bizonlann gittikleri yn
deitirmek ve yollarm Mandan kyne doru yneltmektir.
Bu dans kyn ortasnda, herkese ak bir alanda yaplr. Her defasn
da yaklak on ya da on be Mandan bu dansa katlr; dansa katlanlarn her
birinin banda, stnde boynuzlar duran bizon kafa derisi, yani maske
bulunur, elinde de bizon ldrmekte kulland, en sevdii yay ya da mz
rak olurdu.
Dans her zaman arzulanan sonucu verirdi; asla baansz olmazd; ola
mazd nk dans durmaz ve bizonlar gelene kadar gece gndz srarla
srdrlrd. Davullar alnr, ngraklar sallanr, arklar ve hayknlar
durmazd; seyredenler de balannda maskeleri, ellerinde silahlan, yorulup
halkadan aynlan birinin yerini almak iin beklerlerdi.
Genel bir heyecann herkesi sard bu sre boyunca, kyn civarn
daki tepelerde, bizonlan grnce, kyden derhal grlp btn kabilece
anlam bilinen uygun iareti giysilerini atarak verecek gzcler bulu
nurdu. Bu kyde danslar bazen bizonlann grnd o cokulu ana kadar,
iki ya da hafta bir an bile durmakszn srerdi. Bu yzden asla baar
sz olmazlar ve yerliler bizonlar getirenin danslar olduunu dnrd.
Maske baa taklr ve genellikle hayvann uzunluu boyunca kesilmi
ve ucuna kuyruk tutturulmu bizon derisinden ince bir erit tard; dans
nn arkasndan sallanan bu para yere srnrd. Biri bitkin dnce,
epey bir ne eilerek ve yere kerek bunu ifade eder; baka biri yayn
gerip kr bir okla onu vurursa, adam bir bizon gibi der, seyredenler onu
topuklarndan tutar, baklann ona doru sallayarak halkann dna e-

kerler; derisini yzp kesme hareketlerini de yaptktan sonra onu brakr

lar. Brakt yer, maskesiyle dans eden baka biri tarafndan derhal doldu
rulur; yer deitirme yntemiyle birlikte bu sahne, arzulanan sonuca vanlmcaya, yani bizonlarn gelmesi salanncaya kadar gece gndz yinele_
nr. s

Danslar ayn anda hem bizonlar hem de avclar temsil eder.

Danslar bizon klna girmitir; ama yaylar, oklar ve mzraklar on
lan avc klar. Bir insan dans etmeyi srdrd srece bir bizon gibi
davranr ve bizon olarak grlr. Yorulunca, bir bizon gibi yorulur ve
lmeden srden aynlmasma izin verilmez. Yorgunluktan deil de ok
la vurulduu iin, yere ker. Verdii lm kalm mcadelesi boyunca
bir bizon olur, avclar tarafndan alnp gtrlr ve kesilir. nce hay
van srsndendir, sonra av olur.
iddetli ve ok uzun sren bir dans araclyla bir srnn gerek
bizonlardan oluan bir hayvan srsn kendine ekebilecei fikri iki
eyi varsayar. Mandanlar bir kitlenin bydn ve yrngesinde bu
lunan ayn trden her eyi kendine ektiini deneyimlerinden bilirler;
nerede bir arada duran ok sayda bizon-varsa, onlara daha fazla bizon
katlr. Ama dansn heyecannn srnn younluunu artrdn da
bilirler. Srnn dayankll ritmik hareketlerinin iddetine baldr;
sr sayca eksikliini dansn iddetiyle telafi eder.
Grn ve hareketleri bu kadar iyi bilinen bizonlar, dans etmeyi
sevmeleri ve klk deitirmi dmanlarnn kendilerini bir elenceye
ayartmasna izin vermeleri bakmndan insanlan andrrlar. Dans uzun
srer, nk ok uzun mesafeleri etkilemesi gerekir. Bizonlar bir sr
nn varln ta uzaklardan hissederler ve dans srd srece bunun
ekiciliine kaplrlar. Dans dursayd, ortada artk doru dzgn bir s
r kalmazd ve hl ok uzakta olabilecek olan bizonlar baka bir y
ne gitmekte serbest olurlard. Her zaman etrafa dalm baka srler
bulunur; bunlardan herhangi biri bizonlar ekebilir. Danslara en
kuvvetli ekime sahip olmalan ve hep yle kalmalan gerekir. Srekli
devam eden bir heyecan durumunda bir art srs olarak, insanlar
gevek bir biimde gruplanm hayvan srlerinden daha kuvvetlidir
ler ve bizonlar kar konulmaz bir biimde kendi yrngelerine eker
ler.

KOMNYON

Kutsal Sofra'da zgl bir art treni grrz. Kendine zg bir rite
uygun olarak katlanlann her birine kesilen hayvann bir paras veri
lir. Birlikte ele geirilen, birlikte yenir. Ayn hayvann paralan btn
sr tarafndan ie alnr. Bir tek bedenin bir ksm hepsinin iine girer.
Srdekiler ayn eyi yakalar, snr, iner ve midesini doldurur. Bunu
yemi olanlarn hepsi artk bu hayvan dolaymyla birlemilerdir; hay
van hepsinin iinde mevcuttur.
Bu ortaklaa ie alma riti bir komnyondur. Komnyona zel bir
nem atfedilmitir; yle bir biimde gerekletirilir ki yenmi olan
hayvan kendini onurlandnlm hisseder ve yannda kendi trnden
pek oklann getirerek geri dner. Hayvann kemikleri knlmaz, dik
katlice saklanr. Her ey olmas gerektii gibi yaplrsa, bu kemikler
yeniden ete brnr, hayvan ayaa kalkar ve tekrar avlanmasna izin
verir. Ama bir yerde hata yaplrsa, hayvan kendini hakarete uram
hisseder ve kendini vermez. Btn kardeleriyle birlikte kaacak; bir
daha hibiri grlemeyecek ve insanlar alktan lecektir.
nsanlann pay aldklar hayvann bizzat varolduunu dledikleri
lenler vardr. Bu yzden, belirli Sibirya halklan arasnda, ay kendin
den oluan yemekte misafir muamelesi grr. Kendi bedeninin en iyi
paralan sunularak onurlandnlr. Ona kutsal ve gzel szlerle hitap
edilir ve kardeleriyle insanlar arasnda araclk yapmas iin yalvar
lr. nsan onun dostluunu nasl kazanacan bilirse, hayvan avlanma
sna gnll olarak izin verecektir. Bu gibi komnyonlar avc srs
nn genilemesine yol aabilir; ava katlmayan erkeklerle kadnlar da
komnyonda yer alrlar. Ancak bu lenler fiili avclardan oluan k
k bir grupla snrlanabilir de. Srnn tanmlayc niteliiyle ilikili
olduu srece isel ilem her zaman ayndr: Avc srs, art srs
eklinde deiir. Belirli bir av baanl olmutur ve ava katlanlar avdan
paylann alrlar ama, komnyonun ciddi ortamnda, zihinleri gelecek
teki btn avlann dncesiyle doludur. Arzuladklan hayvanlarn
oluturduu gzle grlmez kitle imgesi, yemekte yer alan herkeste
ak bir ekilde bulunur ve bu insanlar bu imgeyi gerek klma konu
sunda son derece kararldr.
Orijinal avc komnyonu, art arzular btnyle farkl bir nitelik
tayan kltrlerde bile korunmutur. Tarmc halklar, gnlk yiyecek
leri olan tahln artna dalmlardr; ama gene de, yalnzca avc ol
duklar gnlerdeki gibi, huu iinde hayvan bedenini ortaklaa payla
rlar.

Daha yksek dinlerde komnyona' yeni bir faktr katlr: inananla

rn artmas fikri. Komnyon treni bozulmadan varln srdrrse,
inan yaylmaya devam edecektir ve giderek daha ok inanan kendi
ne ekecektir. Ama elbette bundan daha da nemli olan yeniden can
lanma ve dirili vaadidir. Avclarn trensel bir biimde pay aldklar
hayvan tekrar yaayacaktr; ayaa kalkp yine avlanmasna izin vere
cektir. Bu dirili daha yksek komnyonlann temel amac olur, ama
hayvan yerine bu kez yenen bir tanrnn bedenidir ve inananlar bu di
rilii kendi dirilileriyle ilikilendirirler.
At dinleriyle ilgili blmde komnyonun bu yn hakknda daha
fazla bilgi verilecektir. Burada vurgulamak istediim nokta avc srsnden art srsne geitir; yiyecek en bata canl bir ey olarak d
nld iin, yiyecek art belirli yeme ritelleriyle gvence altna
alnr. Burada bariz olan bir baka nokta da srnn ok deerli ruhsal
tznn yeni bir eye dntrlerek korunmas gdsdr. Bu tz ne
olursa olsun -belki de tz burada doru bir szck deildir- yok olma
sn ya da dalmasn nlemek iin mmkn olan her ey yaplr.
Ortak yemekle yiyecein art arasndaki ilinti, iinde hibir yeni
den canlanma ya da dirili unsuru olmakszn, Yeni Ahitte yer alan,
binlerce a insann be somun ekmek ve iki balkla doyurulma muci
zelerinde olduu gibi dorudan da olabilir.

E DNK VE SESSZ SRLER

Bu drt ana sr tr eitli biimlerde gruplanabilir. nce ie dnk

ve da dnk srlerin farkna bakalm.
Daha arpc olan ve bu yzden de tanmlanmas daha kolay olan
da dnk sr, kendisinin dndaki bir hedefe ynelik hareket eder.
Uzak mesafeler kat eder ve normal hayattaki hareketle karlatrld
nda daha byk bir younluu vardr. Gerek avc gerekse sava s
rleri da dnk srlerdir. Avlanacak olan av hayvan bulunup ele
geirilmelidir; savalacak dman da aranmaldr. Sava dansnn ya
da av dansnn kstl bir alanda yaratt heyecan ne denli youn olur
sa olsun, da dnk srnn gerek faaliyeti kendisinin dna, belli
bir uzakla ynelmitir.
e dnk sr tek merkezlidir. lm ve gmlmesi gereken bir
insann etrafnda oluur. Temel itkisi bir eye ulamak deil, onu elde
* Komnyon/Aai Rabbani: sann kann simgeleyen arab ve bedenini simgeleyen
ekmei paylama treni; Kutsal Sofra (.n.).

tutmaktr. l insan iin yaklan at, o insann, cesedi etrafnda topla

nanlara ait olduu olgusunu mmkn olan her biimde vurgular. len
adam yola koyulduunda yalnzdr; dier llerin onu bekledii ve ka
bul edilecei yere varana kadar tehlikeli ve korkun bir yolculuk ya
par. lme engel olmak imknsz olduundan len kii adeta beden
den da atlr (excorporae ). At yakan sr, bir tr bedeni, kolay ol
masa da lenin ayrld ve uzaklatrld bir btn temsil eder.
Art srs de ie dnk bir srdr. Danslarn oluturduu bir
grup, dandan katlacak -istenen budur- henz gzle grlmeyen bir
eyle bir ekirdek biimini alr. Zaten orada bulunanlara daha fazla in
sann, avlanan ya da yetitirilen hayvanlara daha fazla hayvann, top
lanan meyvelere daha fazla meyvenin katlmas beklenir. Burada ege
men olan duygu, bu kadar deer verilen gerek, gzle grlebilir bi
rimlere katlacak eylerin varlna duyulan inantr. Bu eyler, oralar
da bir yerdedir, yalnzca buraya ekilmeleri gerekmektedir. Trenlerin,
gzle grlmez olsalar da bu gibi pek ok eyin bulunduu sanlan
yerlerde yaplma eilimi vardr.
Kom nyon da dnk srden ie dnk srye nemli bir geii
ifade eder. Av srasnda ele geirilen belirli bir hayvann ie alnmas
yoluyla ve bu hayvann bir parasnn onu yiyen herkeste bulunduu
olgusunun kutsal bilinci yoluyla, sr kendi iine dner. Bu durumda,
yenmi olan hayvann yeniden canlanmasn ve her eyden nce de sa
ysnn artmasn mit eder.
Bir baka aynm da sessiz ve grltl srler arasndadr. Atla
rn ne kadar sesli olduunu anmsamak yeterlidir; kendilerini olabildi
ince yksek perdeden duyuramasalard bu adm hibir anlam kal
mayacakt. Btn grlt biter bitmez, at srs dalr ve herkes yi
ne yalnz ve yalnz kendisi olur. Av ve sava, doalan gerei, grlt
ldr. Sessizlik dman yanltmak iin sk sk gerekli olabilir, ama o
zaman saldnnn doruk noktas daha da grltl olur. Kpeklerin hav
lamas, avclann kendi heyecanlann ve kana susuzluklarn kkrt
mak iin haykrmalan her avda belirleyici edir. Meydan okumann
ftursuzluu ve dmann yksek perdeden tehdidi savata her zaman
vazgeilmez bir nitelik tamtr; sava naralar ve savan grlts
tarihin her yerinde yanklanmtr; gnmzde bile sava, patlama g
rltlerinden ayr dnlemez.
Sessiz sr bir beklenti srsdr. Bu sr sabrla, insanlar bu e
kilde toplandnda zellikle arpc olan bir sabrla doludur. Sessiz s
r, srnn hedefi hzl ve youn faaliyetle ulalamayacak nitelikte
olduu zaman ortaya kar. Belki de sessiz szc yanltcdr;

beklenti srs daha net bir terim olabilir; nk srnn bu tr,

ilahiler, eytan karma (cin kovma), kurban etme gibi faaliyetlerle ta
nmlanr. Bu faaliyetlerin ortak yan, uzakta bulunan, ksa bir sre iin
de elde edilem eyecek bir eyi hedeflemeleridir.
teki dnya inancna sahip dinlerde yer alan ey bu trden bir bek
lenti ve suskunluktur. Bu yzden bu hayatlarn, teki hayatta daha iyi
sini yaama umuduyla geiren insanlar vardr. Ancak sessiz srnn en
parlak rnei komnyondur. Eer mkemmel olmas isteniyorsa, ie
alma ilemi youn bir suskunluk ve sabr gerektirir. Kutsal grlen ve
derin bir anlamla ykl olduu kabul edilen ve bunu kendi iinde ta
makta olan bir ey karsnda duyulan huu, sessiz ve vakur bir tavr
gerektirir.

SRNN BELRLL.
SRLERN TARHSEL SREKLL

nsanlar, arkasndan at yaktklar ly tanrlar. Yalnzca ona yakn

olanlarn ya da onun kim olduunu tam olarak bilenlerin at srsne
katlma hakk vardr. lenle yaknlklarna bal olarak aclar da artar;
onu en iyi tanyanlar en iyi at yakar ve adm kraliesi, leni karnn
da tam olan annesidir. Yabanclarn yas tutulmaz ve en batan hi
kimse at srsnn merkezi olamaz.
Bir nesneyle ilikideki bu belirlilik btn srlerin karakteristii
dir. Bir srye ait olanlar birbirlerini iyi tanmakla kalmaz, ayn za
manda hedeflerini de ok iyi bilirler. Ava knca, peinde olduklar
avn ne olduunu ok iyi bilirler; savaa gidince dmanlarnn kim ol
duunu ok iyi bilirler; at yaktklarnda duyduklar strap iyi tan
dklar biri iindir ve art ritlerinde, artmas gerekenin ne olduunu
tam olarak bilirler.
Srnn belirlilii korkutucu ve deimez niteliktedir, ama ayn za
manda bir yaknlk esi de ierir. lkel avclarn avlarna bir tr efkat
duyduklar sezilebilir. Atlarda ve art ritlerindeki bu bildik efkat
doal grnebilir; ama bu bazen, artk korkulacak bir ey olmaktan
kan dmana da duyulabilir.
Sr tekrar tekrar ayn eyleri hedefler. nsanolunun dier btn
yaama yntemleri gibi sr de sonsuz bir biimde tekrarlanr. Bu be
lirlilik ve tekrarlanma esrarengiz bir biimde srekli olduu kantlanan
oluumlara yol amtr. Sz konusu oluumlar her zaman hazrdr ve
kullanlabilir; bu olgunun, daha karmak uygarlklarda kullanlabil

mesini salayan ey esrarengiz deimezliidir. nceki blmlerden

birinde kei ve asker birimlerini rnekleyerek kitle kristallerinden sz
etmitim. Srler, tpk kitle kristalleri gibi, aslnda kitlelerin hzla
olumasnn istendii her yerde, tekrar tekrar kullanlr.
Ancak, modem kltrlerde hl varln srarla srdren gerekten
arkaik elerin ou, ifadelerini bir srde bulurlar. Artan basklardan
ve gnmzn ayak balarndan kurtulmu, daha basit ve doal bir va
rolua duyulan nostalji tam tamna bunun gstergesidir; bu nostalji, y a
ltlm srlerde yaama arzusudur. ngilteredeki tilki avlan, asgari
sayda tayfayla kk teknelerle okyanus yolculuklan, az bilinen lke
lere keif gezileri, hatta birka kiiyle, insan abas olmakszn her e
yin kendiliinden oald doal bir cennette yaama hayali bile, bun
lann hepsi arkaik durumlardr ve ortak bir yanlan vardr: ak, karma
k olmayan, belirli ve kstl zellikteki giriimleri paylaan az sayda
insan hlyas.
Bunlara ek olarak, gnmze kadar kalm hibir kural tanmaya
cak kadar ilkel bir sr daha, lin hukuku ad altnda ileyen bir sr
vardr. Szck, iin kendisi kadar utanmaz bir nitelik tar; nk ya
planlar aslnda hukukun bir reddidir. Kurbann hukuka layk olduu
dnlmez; insanlar arasndaki allm biimlerin hibirine uyul
makszn, bir hayvan gibi gebertilir. Kurban, grn ve davran ba
kmndan katillerinden farkldr ve katillerin kendileriyle kurban ara
snda hissettikleri bu uzaklk ona hayvan muamelesi yapmalann ko
laylatrr. Kurban, ka srasnda onlara yakalanmamay ne kadar
uzun sre becerirse, katillerin oluturduu sr o kadar gz dnm
olur. yi koabilen ve hayatnn en iyi andaki bir insan, onlara he
vesle ele geirecekleri iyi bir av sunmu olur. Bu kovalama doas ge
rei sk sk gerekleemez; seyreklii de ekiciliini artnr. Sry
oluturanlann, vaheti kendilerine hak olarak grmeleri, adam yiye
m em eleri olgusuyla aklanabilir. Muhtemelen, dilerini adama ger
ekten geirmedikleri iin kendilerini insan olarak grrler.
Bu trden srnn kkeninde sklkla cinsel sulama yatar ve bu da
kurban tehlikeli bir varla dntrr. Kurbann gerek ya da szde
vukuat gzde canlandrlr. Siyah bir adamn beyaz bir kadnla ilikilendirilmesi, fiziksel yaknlklannn grnts aralanndaki farkll
saldrganlann gznde vurgular; kadn daha da beyazlar, adam daha
da karanr. Kadn masumdur; nk br, erkek olduundan, daha
gldr. Eer kadn ilikiyi kabul etmise, bu onun erkee atfedilen
stnlk sayesinde kandnlm olmasndandr. nsanlann tahamml
edemedii ve hepsini adama kar birlemeye zorlayan ey, adamn s

tnl fikridir. Vahi bir hayvan gibi -deil mi ki bir kadn hrpala
mtr- hep birlikte kovalanr ve ldrlr. Bu adamn katli onlara hem
mubah hem de zorunlu grnr ve bu eylem hepsine apak bir tatmin
verir.

ARANDALARIN ATALARINA LKN

EFSANELERDEK SRLER

Avustralya yerlilerinin zihnindeki sr neye benzer? Arandalann ata

larna ilikin efsanelerinden ikisi bu konuda ak bir tablo sunar. lk
yk mitik zamanlarn nl kangurusu olan Ungutnikann yksdr.
Aada bu kangurunun yabani kpeklerle ilgili maceralar anlatlmak
tadr.
Henz tam bymemi, kk bir kanguruydu ve ksa bir sre sonra bir
yere gitmek zere yola koyuldu. mil kadar gittikten sonra, ok iri an
nelerinin yanna uzanm bir yabani kpek srsnn bulunduu ak bir
ovaya geldi. Yabani kpeklere bakarak etrafta hoplad ve kpekler onu g
rp hemen kovalamaya baladlar; elinden geldiince hzl hoplamasna
karn onu bir baka ovada yakaladlar; kamm yararak nce karacierini
yediler, sonra derisini soyup bir yana attlar ve btn etlerini kemiklerin
den syrdlar. Bunlan yaptktan sonra yine uzanp yattlar.
Ancak Ungutnika btnyle yok edilmemiti, nk derisi ve kemik
leri duruyordu; kpeklerin gzlerinin nnde deri gelip kemiklerin zeri
ni rtt, kanguru tekrar ayaa kalkt ve kamaya balad. Arkasndan ge
len kpekler bu kez onu Ulima tepesinde yakaladlar. Ulima karacier an
lamna gelir; tepeye bu adn verilmesinin nedeni kpeklerin bu kez kara
cieri yemeyip bir kenara atmalarndandr. Karanlk bir tepe olan Ulima o
noktay iaretlemek iin ykselmitir. Ayn eyler yine oldu ve Ungutnika
bu kez kk yarasalarn kard tuhaf sese verilen ad olan Pulpunyaya
kadar kat. Tam bu noktada Ungutnika arkasna dnp, kpeklerle alay
ederek o sesi kard. Derhal yakaland, kam yanld, o yine, kendisini ko
valayanlara akn baklar karsnda, kendisini yeniden bir araya getir
di. Sonra, arkasnda kpeklerle Undiaraya doru kotu ve su birikintisine
yakn bir yere vardnda, kpekler onu yakalayp yediler, kuyruunu ke
sip bugn hl ta biiminde durduu yere gmdler. Bu ta Kanguru
Kuyruu Churinga diye anlr.

Art trenlerinde bu ta her zaman kazlp kanlr, etrafa gsteri

lir ve dikkatle temizlenir.
Kanguru, kpek srs tarafndan drt kez kovalanr. ldrlr,
paralanr ve yenir. lk keresinde derisine ve kemiklerine dokunul

maz. Bunlara dokunulmad srece tekrar ayaa kalkabilir; ete br

nr, kemikleri rtlr ve kpekler yine onun peine derler. Bylelik
le ayn hayvan drt kez yenmi olur. Yenmi olan et birdenbire yine or
taya kar. Bir kanguru drt kanguru olmutur, ama o yine de ayn hay
vandr.
Kovalama da ayndr, yalnzca yeri deiir. Mucizevi olaylarn ol
duu yerler sonsuza kadar iaretli kalr. ldrlen vazgemez; tekrar
hayata dner ve sryle alay eder; sr her defasnda yeni batan a
rr. Ancak sr de vazgemez; avn oktan mideye indirmi olsa bile
onu ldrmesi gerekir. Srnn belirlilii ve eyleminin tekrarlanmas
bundan daha ak ya da yaln bir biimde anlatlamazd.
Burada art bir tr dirilile salanr. Hayvan tamamen bymemitir ve henz yavrusu olmamtr. Ama bunun yerine kendisini drt kez
oaltmtr. Artla yavrulamann zde olmad grlmektedir. Hay
van, kendisini kovalayanlarn gznn nnde, deri ve kemiklerinden
tekrar ayaa kalkp onlan kendisini kovalamalan iin kkrtmtr.
Gmlm olan kuyruk bu mucizenin ans ve delili olarak orada
ta eklinde kalmtr. Drt kez dirilmenin gc artk bu tata bulun
maktadr ve ilgili trenlerde olduu gibi, uygun bir biimde davranlrsa, zamanla tekrar yeni artlar gerekletirecektir.
kinci efsane ok byk ve gl bir kangurunun peine den yal
nz bir adamla balar. Adam kanguruyu grmtr ve onu ldrp ye
mek ister. lkenin geni arazilerinde onu izler; bu ok yorucu bir ko
valamadr ve her ikisi de eitli yerlerde mola vermek zorunda kalrlar,
ama her zaman aralannda belli bir uzaklk bulunur. Hayvan nerede du
raklarsa, o arazide iz brakr. Bir yerde bir ses duyduunda, arka ayaklannn stne kalkmtr. imdi tam o noktada kangurunun bu kalk
n temsil eden, sekiz metre yksekliinde bir ta vardr. Daha sonra
hayvan su bulmak iin toprakta bir ukur amtr; bu ukur da bugn
hl oradadr.
Ama sonunda hayvan kendisini son derece bitkin hisseder ve yere
uzanr. ok sayda insan gelip avcya katlr. Ona, Byk mzraklann
var m? diye sorarlar; o Hayr, kkleri var. Sizin byk mzraklanmz var m? diye yantlar. Adamlar da Hayr, yalnzca kkleri
var derler. O zaman avc Mzraklarnz yere koyun der, onlar ise
Peki. Sen de seninkileri koy derler. Sonra mzraklar yere atlr ve b
tn adamlar hep birlikte kanguruya doru ilerler; asl avcnn elinde
kalkan ve kutsal ta Churingas vardr.
Kanguru ok kuvvetliydi ve hepsini saa sola savurdu; sonra adamlar hep

birlikte onun stne atladlar; altta kalan avc, ezilerek ld. Kanguru da
lm grnyordu. Avcy kalkan ve Churingasyla birlikte gmdler,
sonra kangurunun bedenini Undiaraya gtrdler. Gerekte kanguru l
deildi; ama ksa sre sonra ld ve bir maaraya yerletirildi, fakat yen
medi. Hayvann maarada konduu yerde bir kaya knts belirdi ve hay
van lnce ruhu buraya girdi. Ksa sre sonra dier adamlar da ld ve
ruhlar yakndaki su birikintisine gitti. nana gre ok sayda kanguru da
ha sonra maaraya gelip topraa, ruhlar da kayann iine girdi.

Bu ykde, bir kiilik av btn bir srnn avna dnr. Hayva

na silahsz saldrlr. Hayvan bir insan ynnn altna gmlr; btn
avclarn birleik arl onu boacaktr, ancak hayvan ok kuvvetli---- dir ve tekmeler atar; insanlann ii zordur. Kavgann karmaas iinde
asl avc kendisini ynn altnda bulur ve ayaklar altnda ezilerek len
kanguru deil avc olur. Avc kalkan ve kutsal Churingasyla gm
lr.
zel bir hayvan avlayan ve yanllkla en nde gelen avcy ld
ren srnn yksne btn dnyada rastlanr. yk llere yaklan
atla sona erer. Avc srs at srs eklinde deiir ve bu baka
lam pek ok nemli ve yaygn dinin ekirdeini oluturur. Bu Aran
da efsanesinde de, kurbann gmlmesine gnderme yaplr. Kalkan ve
Churinga onunla birlikte gmlr; kutsal kabul edilen Churingadan
sz edilmesi btn olaya bir kutsiyet kazandmr.
Daha sonra len hayvann kendisi baka bir yere gmlr. Onun
gmld maara kangurulann merkezi olur. Daha sonraki dnem
lerde ok sayda hayvan ayn kayaya gelip iine girer. Undiara ad ve
rilen bu yer kanguru totemi yelerinin trenlerini gerekletirdikleri
kutsal bir yer olur. Bu trenler, kangurulann saysnn artmasna hiz
met eder ve gerektii gibi yapldklan srece civarda her zaman yeter
li sayda kanguru olmasn salar.
Bu efsane, birbirinden olduka farkl; ama eit derecede dini ilemi
birletirmesi bakmndan kayda deerdir. Daha nce grdmz gibi,
bunlardan birincisi avc srsnn at srs eklinde bakalamas
dr. Maarada gerekleen ikincisi, avc srsnn art srsne dei
imidir. Avustralya yerlileri iin ikinci ilem ok daha nemlidir; bu i
lem kltlerinin tam merkezinde yer alr.
Bu iki ilemin birbirinin pei sra gereklemesi bu aratrmann te
mel tezlerinden birini desteklemektedir. Drt sr trnn hepsi insa
nolunun bulunduu her yerde mevcuttur. Bu yzden bir srnn di
erine dnmesi her zaman mmkndr. Hangi dnmn vurgu
landna bal olarak, dinin farkl ana biimleri geliir. ki en nemli

biim olarak, at dinlerini, art dinlerinden ayrt ediyorum. Ayn za

manda, ileride gstereceim gibi, avc ve sava dinleri de vardr.
Alntladm efsanede bile sava imalan vardr. lk avcyla kar
lat adamlar arasnda geen mzrak konumas bir sava olasln
ierir. Btn mzraklan yere atarak, bu olasl reddederler ve ancak
o zaman kanguruya saldrmak iin birleirler.
Bana bu efsanede kayda deer grnen ikinci noktaya geliyoruz:
kendilerini kangurunun stne atan insan ynv, kanguruyu boacak
olan, insan bedenlerinden olumu youn yn. Bu insan bedeni ynlanna, Avustralya yerlileri arasnda sk rastlanr. Trenlerinde tekrar
tekrar grlr. Gen erkeklerin snnet trenlerinin bir yerinde, aday
yere uzanr ve birok adam onun stne yatar; yle ki gen aday hep
sinin arln tar. Kimi kabilelerde bir yn insan kendilerini l
mekte olan insann zerine atp her yandan onu sktrrlar. Daha n
ce betimlediim bu ok ilgin olay, bu kitapta sk sk sz edilen, l
mekte olanlar ve ller ynna geii temsil eder. Bir sonraki blm
de yerliler arasndaki birka youn yn rnei ele alnacaktr. Bura
da bilerek ve zor kullanlarak ortaya kanlan, yaayan bedenlerin
oluturduu youn yn, llerin oluturduu yn kadar nemlidir.
ller ynnn bize daha aina gelmesinin nedeni, tarih boyunca kor
kun boyutlara varm olmasdr. ou kez insanlarn ancak lyken
bu kadar ok sayda ve birbirine bu kadar yakn olabildikleri geliyor
insann akima. Ama aslnda yaayanlarn oluturduu yn da bizim
iin ayn derecede ainadr, nk znde kitleden baka bir ey deil
dir.

ARANDALARDA GEC OLUUMLAR

Yukandaki blmde alntlanan iki efsane, yazarlan Spencer ve Gillenn, Arunta adn verdikleri Aranda kabilesi zerine yazlm bir ki
taptan alnmtr. Bu nl yaptn byk ksm kabilenin len ve t
renlerine aynlmtr. Bu kabilenin ok-eitliliini abartl bulmak
mmkn deildir. Trenlerin ak srasnda ortaya kan fiziksel insan
oluumlannn zenginlii zellikle arpcdr. Bunlardan bazlan bize
ok aina gelen oluumlardr; nk bugne kadar nemlerini koru
mulardr, ama an tuhaflklanyla bizi akna evirenler de vardr.
Bunlann nemli olanlan aada ksaca sralanmtr.
Sessizlik iinde yaplan bu gizli trenlerde kaz yryne sk rast
lanr. Erkekler kaz yry ile kutsal Churingalann maaralardan

ve sakl olduklar dier yerlerden alp getirmek iin kp giderler. He

deflerine ulamak iin bir saat kadar yolculuk yaparlar. Bu seferlere
gtrlen gen adamlarn soru sormalarna izin verilmez. Liderleri
olan yal adam arazide bulunan, atalarnn efsaneleriyle ilikili belli
bir zellii aklamak isterse, iaret dilini kullanr.
Gerek trenler srasnda ounlukla, totemin atalar gibi boyanan
ve onlann roln yapan, ok az sayda gsterici olur. Genellikle iki ya
da gsterici vardr, ama bazen yalnzca bir tane olur. Gen erkekler
gstericilerin etrafnda bir daire olutururlar, dnerler ve lklar atar
lar. Daire oluturacak ekilde dnp durmaya ok rastlanr ve tekrar
tekrar sz edilir.
Bir baka nemli gnde, kabilenin yaamndaki en nemli ve kut
sal olay temsil eden Engwura trenlerinde, gen erkekler balann
uzun, alak bir tmsee yaslayarak sra halinde topran zerine uza
nrlar ve bu ekilde saatlerce dururlar. Sra halinde bu uzanma sk sk
tekrarlanr ve gece 9dan sabah 5e kadar, sekiz saat srebilir.
ok etkileyici, ok daha youn bir oluum daha vardr. Erkekler
birbirlerine ok yaklaarak bir grup olutururlar; bu grupta yallar or
tada genler d ksmdadr. Katlan herkesin birbirine olabildiince
yapk durduu bu silindirimsi oluum durmakszn tam iki saat ne
arkaya sallanr; bu arada hepsi ark syler. Sonra, hl birbirlerine ya
pk biimde, ayn durumda yere otururlar ve belki iki saat daha ark
sylemeyi srdrrler.
Bazen erkekler kar karya iki sra halinde ayakta durup ark
sylerler. Engwurann ritel ksmn sona erdiren en nemli tren iin,
gen erkekler, yal erkeklerin eliinde youn bir kare olutururlar ve
nehir yatann, kendilerini kadnlann ve ocuklann bekledii kar ta
rafna geerler.
Bu trenin ok zengin aynntlan var; ama burada yalnz grupla
malarla ilgilendiimizden, btn erkeklerin birlikte oluturduklan yer
deki yn zerinde duracam. lkel zamanlarda bebeklerin tand
keseyi temsil eden en kutsal nesnelerini aralannda tayan yal er
kek, kadnlann ve ocuklann grmelerine izin verilmeyen nesneyi vcutlanyla saklayarak, kendilerini topraa boylu boyunca ilk atanlardr.
Sonra dier btn erkekler, ncelikle de erikinlie geileri nedeniy
le bu trenin dzenlendii gen erkekler, kendilerini bu yal erke
in stne atarlar ve topran stnde karmakank bir yn olarak ya
tar kalrlar. Artk hibir ey ayrt edilemez; yalnzca, insan vcutlannn
oluturduu ynn iinden km yal erkek ba seilebilir. Her
kes birka dakika kadar ylece yatar sonra hepsi ayaa kalkmaya ve

kendisini bu karmaadan kurtarmaya alr. Baka zamanlarda da yer

de benzeri ynlar oluturulur, ama bu benim alntladm gzlemci
lerin szn ettii en byk ve en nemli olaydr.
Atele yaplan dayankllk denemelerinde gen erkekler tten aa
dallan zerine boylu boyunca uzanrlar, ama bu kez birbirlerinin st
ne yatmazlar. Atele yaplan dayankllk denemeleri farkl biimler
alabilir; en nemlilerinden biri yledir: Gen erkekler, nehir yatann
tesine, kadnlarn iki grup halinde onlan bekledii yere giderler. Ka
dnlar zerlerine yanan dallar atarak erkeklere saldrrlar. Bir baka
olayda uzun bir sra halinde gen erkekler kadn ve ocuklann olutur
duu bir baka srann karsna dizilirler. Kadnlar dans ederler, erkek- ^
ler btn glerini kullanarak onlann balannn zerinden yanan ubuklar frlatrlar.
Bir snnet treninde, alt erkek bir masa oluturacak ekilde yere
uzanrlar. Erkeklie yeni giren onlann zerine yatar bu durumda cerra
hi ilem yaplr. Ayn trende yaplan, snnet edilenin zerine yatma
olay nceki blmde anlatlmt.
Bu oluumlann ardndaki anlam bulmaya alrsak unlar syle
yebiliriz:
Kaz yry g ifade eder. Bunun kabilenin geleneklerindeki
nemi byktr. ounlukla atalann topran altnda bile dolatklan
varsaylr. Gen erkeklerin, pe pee atalannn ayak izlerini srmeleri
gerekir. Sessizlikleri ve hareket tarzlan kutsal yolculuklara ve hedefle
re borlu olunan saygy ierir.
Dne dne koma ve bir daire eklinde dans etme merkezde ger
ekletirilen gsterilere bir sabitlik veriyor gibi grnr. Gsteriler da
irenin dndan gelebilecek yabanc her eyden korunur. Alklanr,
sayg gsterilir ve bunlara sahip klr.
Bir sra halinde yere uzanma bir l rol olabilir. Yeni yetmeler bu
pozisyonda btnyle hareketsiz kalrlar ve saatler boyunca kimse k
prdamaz. Sonra birdenbire ayaa frlarlar; yine canldrlar.
Birbirine bakan iki sra oluturmak ve byle bir etkileime girmek
iki dman srye aynlmay temsil eder; bazen kar cins dmann
yerine geer. Youn kare zaten drt bir yandan korunmaya ynelik bir
oluumdur. Dmanca ortamda bulunulduunu varsayar ve tarihin ile
ri dnemlerinde de bu oluuma sk sk rastlanr.
Hepsinden daha youn oluumlar kald geriye: yalnzca skm
insanlardan olumu dans eden silindir, dzensiz yerdeki yn. Silin
dir tam da bu devinimiyle, iinde kendisini oluturan insanlarn dn
da hibir eye yer olmayan, olabildiince youn ve kapal kitlenin, ya-

ni ritmik kitlenin u rneidir.

Yerdeki yn deerli bir sim gizler. nsann btn gcyle sakla
mas ve elinden brakmamas gereken bir eyin varlna iaret eder.
lmekte olan bir insann ie dahil edilmesi byle bir ynla olur ve
bylelikle lmeden hemen nce ona son bir sayg gsterisinde bulu
nulmu olur. Yn, len adamn halk iin deerinin bir ltdr; or
tasnda lmekte olanla birlikte ller ynn andrr ve anmsatr.

Sr ve din

SR LER N BAKA LA IM I

Belirttiim gibi, btn sr biimleri bir dierine deime eilimi ta

r. Genel olarak sr tekrarlayc nitelikte olmasna ve ortaya her ye
niden k ncekilere benzemesine ramen, tek tek her tezahrnn
seyrinde akkan bir yan da vardr.
Peinden kotuu hedefe ulamann kendisi, kanlmaz olarak s
rnn yapsnda bir deiiklie neden olur. Toplu av, baarl olursa,
paylatrmaya konu olur. Amac dmann imhas olan katksz va
kalar bir yana braklacak olursa, zaferler yama eklinde yozlar.
At, len kiinin uzaklatrlmasyla sona erer. l, insanlann onun
olmasn istedii yerde olduu ve insanlar kendilerini ondan gelebile-

cek tehlikelere kar gvencede hissettii anda, srnn heyecan aza

lr ve yeleri dalr. Ancak l kiiyle ilikileri gerekte burada bit
mez. lenin baka bir yerde yaamay srdrdn, yaayanlara yar
dm etmesi ve tavsiyelerde bulunmas iin geri arlabileceini d
nrler. lnn ruhunun arlmas durumunda at srs yeniden
oluur. Ama artk amac orijinal amacnn tam tersidir. Daha nce d
lanm olan l adam u ya da bu biimde kendi halknn arasna a
rlmaktadr. Baarl art srs, bir paylama leni haline gelir.
Mandanlann bizon dans, bizonlarn gelmesiyle sona erer.
Her sr trnn deierek oluturduu bir kart sryle ilikisi
olduu aktr. Doal grnen bu kartna dnmeye ek olarak, bt
nyle farkl bir hareket de vardr: birbirinden olduka farkl sr trle
rinin bir dierine bakalam.
Bunun bir rnei, yukarda alntlanan Aranda efsanesinde veril
mitir. Gl bir kanguru bir grup erkein ayaklarnn altnda lme
gnderilmitir. Bu mcadele srasnda nc avc yoldalarna kurban
olur ve onlar tarafndan trenle gmlr. Avc srs at srs ek
linde bakalamtr. Komnyonun anlam uzun uzadya tartld; ora
da avc srs art srs eklinde deiir. Savalarn balangcnda
bir baka bakalam vardr. Bir insan ldrlr ve kabile yeleri ona
at yakar. Bir askeri birlik haline gelir, dmandan onun intikamn al
mak iin yola koyulurlar; at srs sava srs eklinde deiir.
Srlerin bakalam olaanst bir sretir. Her yerde gerekleir
ve insann faaliyet gsterdii ok farkl alanlarda grlebilir. Hakkn
da kesin bir bilgi sahibi olmakszn, hibir sosyal olay anlamak mm
kn deildir.
Bu bakalamlarn bazlar daha geni balamlarndan karlm
ve sabitlenmilerdir. Bunlar zel bir nem kazanarak riteller haline
gelmitir. Tam tamna ayn biimde tekrar tekrar yeniden retilmiler
dir. nemli her inancn temel tz, z haline gelmilerdir. Srlerin
dinamikleri ve aralarndaki kendilerine zg etkileim, dnya dinleri
nin ortaya kn aklar.
Burada dinlerin batan sona bir yorumunu vermek mmkn deil;
bu ayr bir almann konusudur. Ancak, aadaki sayfalarda, birka
sosyal ve dini yapy, bunlarda yaygn olan srlerin doasna gnder
me yaparak inceleyeceim. Burada av ve sava, art ve at dinlerinin
varlna dikkat ekilecektir. Eski Belika Kongosundaki Lelelerde
pek de bereketli olmamasna karn, av sosyal yaamn merkezinde yer
alr. Ekvadordaki Jivarolar yalnzca sava iin yaarlar. Birleik Devletlerin gneyindeki Pueblo kabileleri sava ve av konusunda krel-

meleri ve adm inanlmaz basklanmasyla gze arpar; bunlar bt

nyle barl art iin yaarlar.
Tarih iinde, btn dnyaya yaylp dnyay btnletiren at din
lerini anlamak iin Hristiyanl ve slami mezheplerden birini ele
alacaz. iilerin Muharrem trenine ilikin betimleme bu trden bir
dinde adn merkezi niteliini teyit edecektir. Son blm Kudsteki
Antmezar Kilisesinde kutlanan Kutsal Ate Paskalyasndaki yeraltna
inie ayrlmtr. Bu, Hristiyan adna anlam veren ve hakllk kazan
dran Dirili lenidir.

KASA LELELERNDE AVCILIK VE ORMAN

Yakn zamanlarda yaplan bir aratrma gezisinde, ngiliz antropolog

Mary Douglas, bir Afrika halknda yaamla din birliinin nasl kurul
duunu gstermeyi baard. Bu almann karakteristikleri gzlem
netlii, ak fikirlilik ve nyargszlktr. Yaplacak en iyi ey bu al
may zetleyip baz alntlar aktarmaktr.
Yaklak 20.000 kiiden oluan bir kabile olan Leleler, Kasai nehri
yaknlarndaki bir blgede, Belika Kongosunda yaarlar. Yirmi ila
yz kulbenin bulunduu skk kareler halindeki kyleri her zaman
ayrlara kurulmutur, ama asla ormandan uzakta deildir. Balca
rnleri, ormanda yetitirdikleri dardr. Her yl yeni tarm alanlar a
lr ve her birinden ancak bir dar mahsul alnmas mit edilir. Bu alan
larda, btn rnlerinden yararlanlan rafya palmiyesi de yetiir. Bun
larn gen yapraklarndan Lelelerin rafya kumalarn dokuduklar
malzeme salanr. Komularnn tersine btn Lele erkekleri dokuma
yapabilir; bu malzemenin kareler halinde dokunmu paralan bir tr
para olarak kullanlr. Palmiye ayrca son derece deerli olan mayalan
mam bir arap yapmnda kullanlr. Palmiyeler ve muzlar en iyi or
manda yetiiyor olsa da kyn etrafna da dikilir; yerfstysa yalnz
ca ky iine dikilir. Dier btn iyi eyler ormandan gelir: su, ate yak
mak iin odun, tuz, dan, manyok, ya, balk ve hayvan eti. Erkeklerle
eit biimde kadnlar da zamanlannn byk ksmn ormanda ala
rak geirirler; yine de Leleler orman neredeyse btnyle erkeklerin
blgesi olarak grrler. gnde bir kadnlar ormandan uzak tutulur;
yiyeceklerini, odunlann ve sulann bir gn nceden hazrlamalan ge
rekir.
Ormann prestiji mthitir. Leleler ormandan neredeyse iirsel bir co-

kuyla sz ederler... Genellikle orman kyle karlatrrlar. Gn ortasnda,

tozlu ky ekilmez lde scak olduunda, ormann serinliine ve karan
lna kamaktan holanrlar. Ormandaki iler ilgin ve keyiflidir, oysa
baka yerlerde ar ve skcdr. Zaman kyde yava, ormanda hzl geer
derler. Erkekler ormanda btn gn ackmadan alabilmeleriyle vnr
ler; ama kyde yalnzca yemei dnrler.

Ancak orman ayn zamanda tehlikelerle doludur. Ne yas tutan biri

ne de kbus grenler ormana girebilir. Kt bir rya, ertesi gn orma
na gitme konusunda bir uyan olarak yorumlanr. Bunu ciddiye alma
yan insana her trden doal tehlike zarar verebilir. Bana bir aa d
ebilir, bir yerini kesebilir ya da bir palmiye aacndan aa debilir.
Bir erkek iin tehlike kiisel bir talihsizliktir, ama ormana girme kst
lamasn ihlal eden bir kadn btn ky tehlikeye atabilir.
Ormann sahip olduu byk prestijin ayn nedeni var gibi grnmek
tedir: orman iyi ve gerekli olan her eyin, yiyecek, iecek, kulbe ve giy
silerin kaynadr; kutsal ilalann kaynadr ve ncs avlanma alan
dr ki bu Lelelerin gznde son derece nemli bir faaliyettir.

Leleler ete dkndr. Bir konua sebze yemei sunmak ciddi bir
hakarettir. Sosyal olaylar konusundaki konumalannn ou salanan
etin miktan ve tr zerinedir. Gene de, gneyli komulannn tersine,
ne kei ne de domuz beslerler. Kyde beslenen hayvanlan yeme fikri
onlar tiksindirir. Antilop ve yabani domuz gibi temiz ve salkl yani
iyi gda ormandan gelmelidir, derler. Sanlar ve kpekler temiz deil
dir ve ayn szckle, irin ve dk iin kullandklan hama szcyle
anlrlar. Kyde beslendikleri iin keilerle domuzlar da temiz deildir.
Kpeklere ve kmes hayvanlanna olduka baanl bakmalanna ve is
teseler baanl bir kei besicilii yapabilecek olmalanna karn, Lele
lerin ete dknl onlan ormann ya da avlanmann rn olmayan
herhangi bir eyi yemeye sevk etmemitir.
Kadnlarn erkeklerden, ormann kyden ayrlmas, kyn ormana ba
mll ve kadnlann ormandan uzak tutulmas, ritellerinin tekrarlanan
temel temalandr.

ayrlarn hibir prestiji yoktur. ayrlar, kuru ve oraktr; ne or

mandr ne ky; buras btnyle kadnlara braklmtr.
Leleler insanlan, hayvanlan, nehirleri ve her eyi yaratan bir tannya inanrlar. Aynca korktuklan ve haklannda ihtiyatla ve istemeye is
temeye konutuklan ruhlara da inanrlar. Ruhlar asla insan olmam

lardr ve asla insanlarca grlmemilerdir. nsan bir ruha bakacak ol

sayd, kr olur, aclar iinde lrd. Ruhlar ormann derinliklerinde,
zellikle de akarsu kaynaklarnda ikamet ederler. Gndzleri uyur, ge
celeri etrafta dolarlar. Ne lrler ne de hastalanrlar. Kadnlann do
urganln denetler, erkeklerin avn bereketlendirirler. Bir kye has
talk tayabilirler. Su domuzlarnn ruhlann gcyle donatldn d
nrler; nk bu hayvanlar gnlerini, ruhlarn en sevdii mekn olan
akarsu kaynaklannda yuvarlanarak geirirler. Domuz, bir ruhun sahip
olduu bir tr kpektir; o ruhla beraber yaar ve ona bir kpek gibi bo
yun eer. Hayvan boyun emezse ruh onu, bir avc tarafndan vurul
masna izin vererek cezalandrr; ayn eylemle avc da dllendirilmi
olur.
Ruhlar insanlardan her tr talepte bulunabilir; zellikle de,
bir kyde yaayanlann birbiriyle ban iinde olmasn isterler... yi bir av,
kyde her eyin yolunda gittiinin iyi bir gstergesidir. Yabani bir domuz
ldrld zaman her erkek, kadm ve ocuun payna den kk mik
tardaki et, haftalar sonra bu olaydan sz edilirken gsterilen neeyi akla
maya yetmez. Av, d ve k btn ky tarafndan izlenen bir tr ruh
sal barometredir.

ocuk dourmayla avlanmann, sanki edeerli erkek ve kadn i

levleriymiesine, birlikte anlmalan arpc bir olgudur. Ky mah
voldu der Leleler, av baarsz oldu, kadnlar ksr, herkes lyor.
te yandan, iler iyi gidiyorsa, Kymz ho ve iyi artk. domuz
ve birok antilop ldrdk, drt kadn hamile kald, hepimiz salkl
ve glyz!
En ok prestije sahip olan faaliyet tek bir avcnn ya da tuzaknn
baars deil, toplu avdr.
Avlanma yntemi ok ve yaylarla silahlanm bir dizi adam ormann bir
kesimine gndermek ve sonra yanlarna sopaclan' ve kpeklerini yolla
maktr. Kk ocuklar ve glkle yryen yal erkekler ava katlmaya
alrlar, ama en deerli yeler kpek sahipleridir; nk bunlar bir yan
dan kpeklerini yreklendirmek ve idare etmek iin barr dier yandan
allar arasnda srnerek en ar ii yaparlar. Onlardan rken av hayvan
lar, bekleyen avclann oklarna doru koar. Sk bir ormanda belki de en
etkili av yntemi, av artp onu ok ksa mesafeden bir anda vurmaya
dayanr.
Avlanmalarndan gurur duyan bir halkta tuhaf olan, tek tek becerile* Sopac (ng.: beater): Avlanma esnasnda allara vurarak av ortaya karan kim
se (.n.).

136

rin genelde bulunmamasdr. Herhangi bir amala ormana giden bir adam
yannda yay ve birka ok tar, ama bunlar kular ya da sincaplar iindir.
Byk av hayvanlarn kendi bana avlayabilmeyi aklna bile getirmez.
Tek bana avlanan avcnn zellemi tekniklerinden hibirini bilmezler.
Ava sezdirmeden yaklamazlar, hayvanlarn seslerini taklit etmeyi bilmez
ler, kamufle olmazlar, tuzak hazrlamazlar, ormann derinliklerine nadiren
tek bana girerler. Btn ilgileri toplu av zerinde odaklanmtr. Orman
da yryen bir adam amur iinde yuvarlanan bir domuz srsne rastla
yabilir, onlann soluklann duyacak kadar yaknlarna sokulabilir, sonra
uzun mesafeli bir at riskine girmektense kye haber vermek iin ayaklannn ucuna basa basa uzaklar.
Leleler ayrlarda yalnzca otlar yaktklan kuru mevsimde avlanrlar.
Ylda bir gerekleen bu olayda birok ky, yanan blgenin etrafnda em
ber oluturmak iin bir araya gelir. Bu, kk erkek ocuklarnn ldrme
eylemini ilk kez gerekletirdikleri zamandr; nk katliam, bana anlatl
d kadanyla korkuntur. Btn orman avlarnda olduu gibi, avc birli
ine birden fazla kyn erkeklerinin katld tek olaydr. Sonu olarak
ky siyasi ve ritel bir birimdir, nk ky tek bir av birimidir. Lelelerin
kendilerininkini ncelikle nc bir avc kltr olarak dnmeleri ar
tc deildir.

Av etinin paylalmasnn zel bir nemi vardr. Hayvan, avn din

sel anlamn vurgulayan kat kurallara gre pay edilir. Leleler arasnda,
her biri bakalarna yasaklanan bir yiyecein ayrcalna sahip klt
grubu vardr. lk grup olarak Gen Babalar bir ocuklu erkeklerden
oluur. Bu gruba hayvann gs ve btn krpe hayvanlarn eti ve
rilir. Gen Babalar grubunun iinde bir kz, bir erkek ocuu olan er
keklerin oluturduu bir alt grup vardr; bunlarn arasndan ikinci ve
daha zel grup seilir: Pangolin erkekleri grubu. Pangolinlere bu adn
verilmesinin nedeni yalnzca bir tr zrhl hayvan olan pangolin' eti ye
melerine izin verilmesidir. nc grup Medyumlardr; bunlar yaban
domuzunun kafasn ve barsaklarn alrlar.
Hibir byk hayvan, kendisi ve etinin paylalmas bir dini edimin
nesnesi olmakszn ldrlemez.
Btn hayvanlann iinde yaban domuzunun ok byk nemi vardr; ya
ban domuzu yle paylalr: Kafas ve i organlan Medyumlara aynlr,
gs gen babalara, srt onu eve tayanlara, boynu kpek sahiplerine,
butlarndan ve nkollanndan biri domuzu vuran adama, ikembesi ise oklan yapan ky demircilerinden oluan gruba verilir.

* Pangolin: Asya ve Afrikaya mahsus karnca yiyen srt pullu bir cins memeli hay
van (.n.).

Lele toplumunun yaps her avla yeniden tasdik edilir. Avc srs
nn heyecan genilemi ve btn cemaati srkleyen bir duygu hali
ne gelmitir. Yazarn bulgularn arptmakszn burada szcklerin en
gerek anlamyla bir av dininden sz edebiliriz. Byle bir din daha n
ce hi bylesine btnyle inandrc ve kukuya yer brakmayacak
tarzda betimlenmemitir. Ayrca ormann bir kitle simgesi olarak geli
imine ilikin ok deerli bir fikir de edinmi oluyoruz. Orman deer
li olan her eyi ierir; en deerli eyler btn sr tarafndan hep bir
likte ormandan getirilir. Avc srsnn nesnesi olan hayvanlar orman
da yaar; ayrca msamahalaryla insanlann avlanmasna izin veren,
korkulan ruhlar da ormanda yaar.

JlVAROLARIN SAVA GANMET

Gnmzde Gney Amerikada yaayan en sava halk Jivarolardr.

Savan ve ganimetin Jivarolann det ve trenlerinde oynad roln
incelenmesinden birok ey renilebilir.
Jivarolar arasnda nfus fazlal sorunu yoktur; savaa yeni top
raklar fethetmek iin gitmezler. Tersine yaadklan yerler kk olmak
bir yana ok byktr; 60.000 kilometrekareden geni bir alanda yak
lak 20.000 kii yaamaktadr. Byk yerleim birimleri yoktur, hatta
kylerde yaamay bile sevmezler. Szcn en geni anlamyla her
aile, kendi bana bir evde yaar. Ailenin reisi en yal erkektir. Her ai
le bir sonraki aileden kilometrelerce uzak olabilir. Jivarolann hibir si
yasi rgtlenmesi yoktur. Ban zamanlannda aile iinde baba kimseye
hesap vermesi gerekmeyen en yksek otoritedir. Eer dmanca niyet
leri birbirlerinin peine dmelerine yol amasayd, bir Jivaro grubu
bakir ormanlarn geni alanlannda bir dieriyle hemen hemen hi kar
lamazd.
Onlar birbirine balayan ey, kan davas, ya da daha dorusu
lmdr. Onlann gznde doal lm diye bir ey yoktur; bir adam
lrse bunun nedeni uzaklardaki bir dmann ona by yapmasdr.
Hangi bycnn onun lmnden sorumlu olduunu bulup karmak
ve intikamn almak akrabalarn grevidir. Bu yzden her lm bir ci
nayettir ve her cinayetin intikam ancak bir kar cinayetle alnabilir.
Ne var ki dmann lmcl bys uzak mesafeden etkili olabilirken,
bir grev olan fiziksel intikam, ya da kan davas, yalnzca dman f i
ilen ele geirmekle mmkn olur.
Jivarolar intikam almak iin birbirlerinin peine derler ve bu yz

den kan davasnn bu toplumun imentosu olduu sylenebilir.

Bir evde birlikte yaayan aile ok youn bir birim oluturur. Bir in
san hangi sorumluluun altna girerse ev halkndan dier erkeklerle
birlikte girer. Daha byk ve daha tehlikeli seferlerde grece yakn ev
lerden birok erkek birleir ve ancak o zaman, yani ciddi bir cezalan
drma kampanyas amaladklarnda, sava dneminde gnll olarak
tabi olacaklar deneyimli ve genellikle yal bir adam ef seerler.
Bu yzden sava srs Jivarolann gerek dinamik birimidir; dura
an aile biriminden baka nemli tek birim budur ve btn lenler sa
va srs erevesinde dzenlenir. Savaa gitmeden bir hafta nce
toplanrlar ve savatan dndkten sonra bir dizi byk kutlama iin
tekrar toplanrlar.
Sava seferleri salt ykmdan ibarettir. Ailelerine dahil ettikleri bir
ka gen kadn ve belki baz ocuklar dnda btn dmanlar ld
rlr. Dmann son derece kt olan mlkleri, evcil hayvanlan, ekip
bitii yerler ve evi yok edilir. Jivarolann gerekten istedikleri tek nes
ne dmann kesik kellesidir. Bu nesneye gerek bir tutku duyarlar; her
savann en yce amac evine en az byle bir kelleyle dnmektir.
Kelle zel ilemlerden geirilir ve yaklak bir portakal boyutuna
iner. Bu aamadan sonra ona tsantsa ad verilir. Tsantsamn sahibi zel
bir prestij kazanr. Belli bir sre, belki bir iki yl getikten sonra, mer
kezinde uygun biimde hazrlanm kelle bulunan bir len yaplr. Bu
lene herkes davet edilir; kutlamann kurallanna uygun olarak yer
ier ve bol bol dans ederler. Bu len nitelik olarak btnyle dinidir
ve yakndan incelenmesi art arzusunu ortaya koyar; arta ulama
aralan lenin zn oluturur. Burada btn ayrntlara girmek
mmkn deil; bu ayrntlar Karstenin Jivaro Kzlderilileri Arasn
da Kan Davas, Sava ve Zafer lenleri adl makalesinde uzun uzun
anlatlmtr. Burada avladklan btn hayvanlara bir dizi tutkulu b
y szleriyle hitap ettikleri ve sonra da insann kendi artn salayan
cinsel eylemi kutsadklar en nemli danslardan birinden sz etmek yeterlidir.
Bu dans byk lene fiili bir giritir. Btn erkekler ve kadnlar
adrn merkezi stununun etrafnda bir ember eklinde sralanr ve el
ele tutuarak yava yava dnerler; nce keskin bir sesle slk alarlar,
sonra etini yemeyi sevdikleri btn hayvanlarn isimlerini telaffuz
ederler. [Sonra evlerinde kullandklan ve kendilerinin imal ettii eyalann adlan saylr.] Her bir isimden sonra bir hey ln tekrarlar
lar.

Hey! Hey! Hey!

Uluyan maymun, hey!
Krmz maymun, hey!
Kahverengi maymun, hey!
Siyah maymun, hey!
Kapuin maymunu,' hey!
Gri maymun, hey!
Yaban domuzu, hey!
Yeil papaan, hey!
Uzun kuyruklu papaan, hey!
Evcil domuz, hey!
Besili domuz, hey!
Kadn elbisesi, hey!
Kuak, hey!
Sepet, hey!

Bu by bir saat kadar srer, danslar bir saa sola hareket eder
ler. Ters yne gitmek iin her durulannda yksek sesle slk alarlar
ve sanki bynn srekliliini bu yolla korumak istercesine: i, ,
diye banrlar.
Bir baka by de kadnlar ve onlarn dourganlyla ilgilidir.
Hey, hey, hey!
Kadn, hey!
Kadn, hey!
Cinsel iliki, hey!
Cinsel iliki, hey!
Tsantsa cinsel birleme ihsan etsin!
Eleme, hey!
iftleme, hey!
Kadn, hey!
Kadn, hey!
Gerek olsun, hey!
Yapacaz, hey!
yi olsun, hey!
Yeter, hey!

Bu bylerin ve lenin dier btn edimlerin odanda dmann

ele geirilip kltlm ba, tsantsa durur. Ruh her zaman ban ya
knndadr ve son derece tehlikelidir. Ona boyun edirmek m her ey
yaplmtr; bir kez hkim olununca ok yararl olur. Domuzlann, k
mes hayvanlarnn, manyokun artn gvence altna alr ve her tur
^ Kapuin maymunu: Amerika'nn tropik blgelerine zg maymunlarn ortak ad,
(.n.).

zenginlii temin eder. Ancak ona btnyle boyun edirmek kolay de

ildir. En bata kinle doludur; insana yapabileceklerini akl almaz. An
cak onu hkm altna almak iin inanlmaz sayda rit ve ayin eidi
vardr ve gnlerce sren lenin sonunda ban ve ona ait olan ruhun
zerinde tam bir iktidar kurulur.
Bizim daha aina olduumuz sava alkanlklarmzla karlat
rnca, tsantsann bizim ganimet dediimiz eyin yerini tuttuunu sy
lemeliyiz. Jivarolann savaa gitmelerinin nedeni bu balan almaktr;
balar onlann tek ganimetidir; ama bu ganimetin son ekli, zellikle
portakal byklne inince ok kk grnse de, onlann sorun
ettikleri her eyi iinde barndrr. Bu ba onlann arzulad btn art, beslendikleri hayvan ya da bitkilerin artn, yaptklan nesnelerin
ve son olarak da kendi insanlanmn artn salar. Bu, tyler rpertici
younlukta bir ganimettir ve yalnzca ele geirilmesi yetmez; onu ol
mas gereken ey klmak iin uzun mdahaleler yapmak gerekir. Bu
mdahaleler lenin toplu heyecannda, zellikle de by ve dans zen
ginlii iinde en yksek noktasna vanr. Bir btn olarak tsantsa le
ni art srsnce devam ettirilir. Sava srs, ans varsa, lenin ar
t srs olur; birinin dierine bakalam Jivaro dininin gerek dina
miidir.

PUEBLO KIZILDERLLERNN
YAMUR DANSLARI

Yamur danslan yamurun yamasn salamay hedefleyen art

danslandr. Bu danslar, yere ayaklann vurulmasyla, sanki yamuru
topraktan karrlar. Danslann ayaklarn yere vurmalar yamurun
ya gibidir. Gsteri srasnda yamur balasa da, dans etmeyi srd
rrler. Yamuru temsil eden dans sonunda yamur olur. Krk kiilik bir
grup ritmik hareketler araclyla kendisini yamura dntrr.
Pueblolar arasnda yamur en nemli kitle simgesidir. Baka yer
lerde yaam atalar iin bile, yamur her zaman nemli olmutur,
ama kra dzle yerlemi olduklarndan yamurun nemi artm ve
dinlerinin doasn kkten belirlemitir. Temel besinleri olan dan ve
darnn onsuz byyemeyecei yamur btn trenlerinin merkezinde
yer alr. Yamuru ekmek iin kullanlan btn sihirli yntemler, ya
mur danslarnda bir araya getirilip yceltilir.
Gzlemciler bu danslarn vahi hibir yan olmad olgusunu vur
gulamlardr. Bunun nedeni yamurun kendi doasdr. Bir bulut ola

rak yaklaarak, yukanlarda balann zerinde, uzak, yumuak ve beyaz

bir birim oluturur; yaklatnda insanda efkat duygusu uyandrr.
Kendi kendini dearj ettii zaman zlmesi gerekir; yamur insanla
ra ve iine gmld topraa yamur taneleri olarak der. Yamur
ekline dnmesiyle yamuru eken dans, bu yzden, bir kitlenin olu
umundan ok kan ve zln temsil eder. Danslar bulutlann
varln arzular; ama onlarn gkyznde kalmalan deil, saanak
eklinde yamas istenir. Atalarla eitlenmelerinden de aka grle
bilecei gibi, bulutlar dosttur.
ller yamur bulutlan halinde dnp btn yeryzne bereket getirir
ler. Yaz leden sonralarnda gkyzne bulutlar gelince, insanlar ocuklanna Bak! Bykbaban geliyor derler ve kastedilen l kendi akrabalan deildir, btn ecdada atfta bulunur...
Sunaklann nnde inzivadaki rahipler hareketsiz ve kendi ilerine e
kilmi olarak sekiz gn oturur, yamur arrlar:
Srekli olarak nerede kalrsan kal,
Oradan yola kacaksn
Rzgrn fledii kk bulutlarn,
Canl sularla dolu
Narin bulut demetlerini,
Bizimle kalmalan iin yollayacaksn.
Buraya, tivvanaya,
Babalanmam,
Analanmzn,
Ve bizden nce yaayanlarn vatanna,
Bol su ile topra okayan,
Gzel yamurunuzla birlikte geleceksiniz.

Arzulanan bol sudur; ama bulutlarda toplanan bu byk ktle,

damlalar halinde zlr. Yamur danslannn vurgusu zlme zerin
dedir. Arzulanan yumuak bir kitledir, ele geirilmesi gereken tehlike
li bir hayvan ya da savalmas gereken iren bir dman deil. Ya
mur, bu insanlara gre banl ve iyicil atalann oluturduu kitleyle
bir tutulur.
Yamur damlalannn topraa getirdii bereket, yaamalan iin ge
rekli olan dier kitleyi, danlann getirir. Her hasat bekler halinde bir
araya getirmenin, yamur ise tersi ilemin gstergesidir. Bulutlar ya
mur damlalan olarak dalmtr, oysa hasad yaplan her bir ekin ko
an zaten duraan bir tane toplamndan oluur.

Bu besinle erkekler glenir kadnlar dourganlar. Dualarnda sk

sk ocuk szc yer alr. Rahip, kabilenin yaayan yelerinden o
cuklar olarak sz eder, ama ayn zamanda, kz ve erkek btn kk
ocuklardan ve nlerinde uzun bir yaam olanlarn hepsinden de sz
eder. Bunlar kabilenin gelecei olarak adlandrabileceimiz kiilerdir.
mgesi daha kesin olan rahip hepsini, nlerinde uzun bir yaam bulu
nanlar olarak grr.
Yani Pueblolann yaamndaki en nemli kitleler atalarn ve ocuk
larn, yamur ve darnn oluturduu kitlelerdir; ya da olaan sralama
syla, atalar, yamur, dan ve ocuklardr.
Drt sr trnden ikisi, avc ve sava srleri, Pueblolann arasn
da neredeyse krelmitir. Hl biraz toplu tavan av yaplr ve bir sa
va grubu vardr, ama bunlann ilevi polisinkine benzer ve szcn
bizim anladmz anlamyla polisiye ok az olay yaanr. At kitlesi
artc dzeyde basklanmtr. lm konusunu ok az dert edinirler
ve bireyler olarak lm olabildiince abuk unutmaya alrlar. l
mn stnden drt gn getikten sonra, ef insanlarla konuup onla
ra artk anmsamamalan gerektiini syler. O leli artk drt yl oldu
der. lm gemie tanr ve bylece ekilmekte olan acya da son
verilir. Pueblolar at srlerine itibar etmezler; acy yaltrlar.
Geriye, Pueblolann arasnda son derece gelimi ve etkin olan art
srs kald. Komnal yaamlannn btn vurgusunu art kitlesine
yaparlar; tamamen olumlu bir anlamda, yalnzca art iin yaadklan
sylenebilir. Birok halkta ortak bir imge olarak bulunan, bir yanda in
sann kendi art, dier yanda dmann azalmasn temsil eden, Janus
ba,* Pueblolar arasnda bilinmemektedir; onlar savala ilgilenmezler.
Yamur ve dan onlan lmllatrmtr; yaanlan btnyle kendi atalanna ve ocuklanna bamldr.

SAVAIN DNAMKLER ZERNE:

LK LM. ZAFER

Savan i ya da sr dinamikleri temel olarak aadaki gibidir. l

bir adamn etrafndaki at srsnden onun intikamn almaya niyetli
bir sava srs oluur; sava srsnden de, eer zafer kazanrsa, ar
t srs oluur.
Herkese tehdit altnda olduu duygusunu veren, ilk lmdr. Sava
n patlak vermesinde len ilk adamn oynad rol ne kadar abartlsa
* Janus ba: Eski Romada kaplar mabudu; ba iki yzl bir ilah (.n.).

azdr. Sava dizginlerinden boaltmak isteyen yneticiler bir ilk kur

ban salamak ya da icat etmek zorunda olduklarn ok iyi bilirler.
Kurbann belirli bir neme sahip biri olmas gerekmez; hatta hi tann
mayan biri bile olabilir. lm dnda hibir eyin nemi yoktur ve
bu lmden dmann sorumlu olduuna inanlmas gerekir. Kurbann
lmnn olas btn sebepleri, biri hari basklanr; hari tutulan bu
sebep kurbann insann kendi grubuna dahil olmasdr.
Hzla oluan at srs bir kitle kristali olarak hareket eder; kitle
kristali alr ve kendisini ayn tehdit altnda hisseden herkes ona tutu
nur. Srnn ruhu sava srs ruhu eklinde deiir.
Sava bir ya da en fazla birka kiinin lmyle dizginlerinden bo
alr, ama muazzam sayda lme yol aar. Zafer kazanlnca bu insan
lar iin yaklan at ilk bataki atla karlatnldnda gayet hafif ka
im Zafer, dmann topyekn yok olduu ya da dmann saysnn
nemli miktarda azald duygusunu verir ve insann kendi lleri iin
yakt adm gcn azaltr. Kendi lleri ller lkesine bir nc ko
lu olarak gnderilmi ve arkalanndan ok daha fazla dman ekmi
lerdir. Bylelikle kendi halklann, savamak iin ihtiya duyduklan
korkunun yknden kurtarmlardr.
Dman yenilince, insanlan birletiren tehdit ortadan kalkar ve her
kes yine kendisi iin var olur; sava srs, avc srsnn avn paylatmlmas aamasna getii durumdaki gibi, talan uruna dalma
noktasna gelir. Tehdit edilme duygusunun genellemedii yerde, in
sanlan etkili bir biimde savaa ekmenin yolu ganimet vaadidir; by
le bir durumda ganimetlerini almalanna izin verilmelidir. Eski dnem
lerde bir komutan onlann bu talebini reddetme cretini gsteremezdi,
ama talan nedeniyle bir ordunun btnyle zlmesi tehlikesi o kadar
byktr ki, liderler her zaman savama ruhunu yeniden canlandracak
bir yol bulmaya almlardr. Bu sonuca gtrecek en etkin ara za
fe r lenleridir.
Zafer lenlerinin gerek nemi, burada insann kendi artyla d
mann azalnn kar karya gelmesidir. Kadnlar, erkekler, ocuklar;
btn insanlar toplanr. Kazananlar savaa giderken olduu gibi uygun
adm yrrler. Kendilerini insanlara gstererek onlara zafer ruhunu bu
latrrlar. Evini terk edebilen herkes orada toplanana kadar insanlar
gelmeye devam eder.
Ancak kazananlar yalnzca kendilerini gstermezler, yanlarnda bir
eyler de getirirler. Birer art faili olarak gelirler ve ganimetlerini in
sanlara sergilerler. nsanlarn istedii ya da deer verdii her eyden
bol bol vardr, herkese biraz decektir. Muzaffer kumandan ya da

kral insanlara byk paylar verilmesini emredebilir ya da vergileri

azaltma veya baka szler verebilir. Ganimet yalnzca altn ve eyalar
dan olumaz; dman saysnn azaldn gzle grlr bir biimde davuran tutsaklar da gsterilir.
Uygar olmakla vnen toplumlarda, tutsak alman dmanlarn ser
gilenmesi yeterli olur. Bize gre barbar olan dier toplumlar ise daha
fazlasn isterler. Dmann saysnn fiilen azalm deneyimlemek is
terler; bu deneyimi halihazrdaki bir tehdidin basksndan kurtulmu
olarak, hep birlikte yaamak isterler. Bu da pek ok sava toplumun
zafer lenlerinden aina olduumuz, tutsaklarn aleni idamlar de
mektir.
144
Dahomey Krallnn' bakentinde bu gibi idamlar inanlmaz bo
yutlara ulamt. Gnlerce sren ve Yllk Gelenek ad verilen t
renlerde, kral halkna kanl bir gsteri sunar ve herkesin gz nnde
yzlerce tutsan kafasn kestirirdi.
Kral, ileri gelenlerin arasnda bir platformun stnde otururken
halk aada youn bir izdiham yaratarak beklerdi. Kraln bir iaretiy
le cellatlar ie balard. ldrlen tutsaklarn kafalar yn olutura
cak ekilde bir yere atlrd; bu gibi pek ok yn grlebilirdi. dam
edilen dmanlarn plak vcutlarnn salland daraalanmn sra
land sokaklarda gsteri alaylar dzenlenirdi. Kraln saysz einin
iffetini kurtarmak iin tutsaklar hadm edilirdi. lenin son gnnde
saray efrad platformun stnde yeniden toplanr, halka hediyeler su
nard. Halka, itiip kakarak ele geirebilecekleri, ipe dizilmi, para
yerine geen midye kabuklan atlrd. Elleri bal dmanlan halka
doru frlatlp atlrd; bunlann da kafas kesilirdi. nsanlar bu cesetler
iin kavga ederdi; bu lgnlk iinde cesetleri yedikleri de sylenir.
Herkes dman lsnden bir para isterdi; buna zafer komnyonu ad
verilebilir. nsanlann arkasndan sra hayvanlara gelirdi, ama en nem
li ey dmand.
Bu lenlerin, 18. yzylda, Avrupal grg tanklannca yazlm
kaytlan vardr. O dnemde beyaz uluslann ky boyunca uzanan tica
ret noktalannda temsilcileri vard. Ticaret konusu mallar klelerdi ve
bakent olan Abomeye kraldan kle satn almak iin gelirlerdi. Kral
elindeki tutsaklann belli bir ksmn AvrupalIlara satmaya alkt ve
sava seferlerini de bu amala yapard. O berbat kitlesel idamlara tank
olmaktan holanmamalarna karn, o zamanlar Avrupallar btn bun
lara aldn etmiyorlard; ne var ki bu idamlarda Avrupallann bulun* Dahomey Krall: 18. ve 19. yzyllarda, bugnk Beninin gney kesiminde h
km srm bir krallk (.n.).

mas saray seremonisinin gereklerindendi. dam edilecek kurbanlann

kendilerine kle olarak satlmas konusunda kral ikna etmeye alr
lard. Bu onlarn kendilerini daha insanca hissetmelerini salyordu,
ayn zamanda iyi bir iti de. Ancak onlan hayrete dren bir ey oldu
ve kral, btn agzllne karn, kurbanlann gzden karmay
reddetti. Kle ktl olup, ilerin kt gittii zamanlarda, bu inatlk
Avrupallan usandnyordu. Kral iin iktidann, sahip olunan eylerden
daha nemli olmasn anlayamyorlard. Kraln halk, kurban grnt
lerine alkt. Dmanlannn kitlesel bir biimde azaltlnm zalimce
ve alenen sergilenmesi, onlara kendi artlan konusunda gvence veri
yordu; bu gvence de kraln iktidannn dolaysz kaynayd. Bu grntnn ikili bir etkisi vard. Bir yandan insanlan kraln ynetimi altnda pjg
artlan konusunda ikna etmenin, bylelikle de onlan dini olarak
inanl bir kitle durumunda tutmann amaz bir yoluydu. Dier yan
dan da kral idamlan ahsen emrettii iin, kraln buyruunun yaratt
deheti canl tutuyordu.
Romallar arasnda en byk kamusal olay zaferdi. Bunun iin b
tn ehir bir araya toplanrd. Ama, imparatorluk iktidannn doruklanna ulap da srekli fetihlere duyulan gereksinim aciliyetini kaybedin
ce, muzaffer olma duygusu kendi bana, takvimdeki tarihlerde periyo
dik olarak tekrarlanan, bir kurum haline geldi. Sava, artk arenada
toplanm olan insanlann nnde cereyan ediyordu. Zafer duygusunu
yeniden uyandrma ve canl tutma arac olarak nem tayan bu sava
n hibir siyasi sonucu yoktu. Bir izleyici olarak Romallann kendile
ri savamazlard; ama bir kitle olarak, kazanann kim olduuna onlar
karar verir ve eski zamanlardaki gibi onu bararak ilan eder, alklar
lard. nemli olan tek ey zafer duygusuydu; artk o kadar zorunlu g
rnmeyen savan kendisinin nemi azalmt.
Bu trden tarihi halklar arasnda sava, artn fiili arac haline ge
lir. Sava onlara ister yaanlan iin gereken ganimeti, ister onlar iin
alacak kleleri temin etsin, bu insanlar artn dier, daha sabr ge
rektiren aralarn reddeder, onlarn aalk eyler olduunu dnr
lerdi. Buradan olas en hzl art amalayan sava bir devlet dini ge
liir.

BR SAVA DN OLARAK SLAM

nanm Muhammediler drt farkl biimde toplanr.

l. l) Ykseklerden gelen bir sesin aasyla, gn iinde birka kez
namaz klmak iin toplanrlar. Burada ibadet srleri denebilecek k
k ritmik gruplar oluur. Her bir hareket nceden belirlenmi ve bir
tek yne yneltilmitir: Mekkeye. Haftada bir, Cuma namazlarnda,
bu srler kitle oluturacak ekilde byr.
nanmayanlara kar giriilecek Kutsal Sava [Cihat] iin topla
nrlar.
-3) Hac zamannda, Mekkeye gitmek iin toplanrlar.
---4) Kyamet Gn toplanrlar.
s Btn dinlerde olduu gibi, gzle grlmeyen kitleler ok byk
/ nem tar, ama slamda, dier dnya dinlerindekinden ok daha g\ l bir biimde, bunlar, birbirine kart konumda duran, gzle grlme
d e n ifte kitlelerdir.
Kyamet Gnnde surun sesi duyulunca, btn ller mezarlarn
dan kalkp bir Bayrak altnda toparlanan insanlar gibi, Kyamet Ala
nna koarlar. Orada, bir yanda inananlar dier yanda inanmayanlar ol
mak zere birbirinden ayrlm iki fevkalade byk kitle halinde, Tann nn huzurunda yerlerini alrlar; her bir birey Tanr tarafndan yarg
lanr.
Bylelikle btn kuaklardan insanlar toplanr ve her insan kendi
sini sanki bir gn nce gmlm gibi hisseder. Hibirinde, mezarn
da yatm olabilecei llemez zaman aralna ilikin hibir fikir
yoktur; llerinde rya ya da bellek yoktur. Ancak surun sesi hepsi ta
rafndan duyulur. O gn insanlar dank gruplar halinde gelecekler
dir. Bu muhteem ann gruplar ve izdiham Kuranda sk sk yi
nelenir; bu, Muhammedilerin dleyebilecei en kapsaml kitle fikri
dir. Hi kimse bugne kadar yaam btn insanlarn toplamndan da
ha byk bir sayy tasavvur edemez; stelik burada btn insanlar ay
n noktada skk bir ekilde durmaktadrlar. Bu, byyemeyecek olan
tek kitledir; ayn zamanda en youn kitledir de nk her bir insan Yar
gcyla yz yze durmaktadr.
Ancak, boyutlarna ve younluuna ramen, bu kitle batan sona
ikiye blnm olarak kalr. Her insan kendisini neyin beklediini bi
lir; bazlarnn iinde umut, bazlarnn iindeyse dehet vardr. O gn
ldayan, glmseyen ve mutlu yzler olacaktr. O gn karanln rt
t, tozlu yzler olacaktr. Bunlar ktlerin ve inanmayanlarn yzle
ridir. Her i kaydedilmi ve yazyla kantlanabilir olduundan, hk

mn adaleti mutlaktr; hi kimse kitlenin, mstahak olarak ait olduu

o yansndan kaamaz.
slamda kitlenin iki parall kaytsz artsz mevcuttur. nanan
larla inanszlar ebediyen ayndrlar ve birbirleriyle savamalan mu
kadderdir. Din Sava kutsal bir grevdir ve bylelikle, daha az kapsa
yc bir biimde olsa da, Kyamet Gnnn ifte kitlesi dnyevi her
savata nceden canlandrlr.
Muhammediler hi de daha az kutsal olmayan bir grevi, Mek
keye hacc dndnde, zihinlerinde ok farkl bir imge vardr. Bu
imge, pek ok farkl lkeden gelen kollarla tedricen oluan, bir yava
kitledir. nananlann Mekkeye uzaklklarna bal olarak, bu hac yol
culuu haftalar, aylar, hatta yllar alabilir. Hayat boyunca hacc en az
bir kez yapma ykmll, insann btn dnyevi varlna renk ka
tar. Bu hac yolculuuna katlmam insan gerek anlamda yaamam
tr. Bu deneyim, inancn yayld btn alanlan bir araya eker ve onu
ortaya kt yerde toplar. Haclann oluturduu kitle, banl ve ken
dini btnyle hedefine ulamaya adam bir kitledir. Grevi, inanma
yanlara boyun edirmek deil, yalnzca belirlenen yere ulamak ve
orada bulunmaktr.
Mekke byklndeki bir ehrin bu kadar kalabalk bir hac top
luluunu iine alabilmesi mstesna bir mucize olarak deerlendirilir.
12. yzyln sonlannda hac olarak Mekkede bulunan ve bu ziyaretin
ayrntl tasvirini yapan Maribli spanyol bni Zbeyr, dnyann en
byk ehrinin bile bu kadar ok insan iine alamayaca grndey
di; ama Mekke, ona gre, zel bir genileme melekesine sahipti ve
iinde tad fetusun boyutlanna gre klp byyen bir rahme
benzetilebilirdi.
Haccn en nemli an Arafat dzlnde toplanldmda yaanr.
Orada 700.000 kiinin bir araya geldii kabul edilir. Eer say bundan
azsa, insanlarn arasnda grnmeden duran melekler bu eksiklii tela
fi eder.
Ancak ban gnleri sona erince, yine Kutsal Sava ortaya kar. En
byk slam uzmanlarndan biri yle der:
Muhammed savamann ve savan peygamberidir... Arap dnyasnda uk
baarsn cemaatinin istikbali iin bir vasiyet olarak brakr: kfirlere kar-1
mcadele ve bu alan Allahn iktidarnn alan olduu iin inantan ok,1
inancn iktidar alannn genilemesi. slam uruna savaanlar iin nemli
olan kfirlerin dinini deitirmek deil, onlara boyun edirmektir. /

Peygambere, Tann tarafndan vahyedilmi kitap olan Kuran, bu ko

nuda kukuya hibir yer brakmaz.
Kutsal aylar sona erince, puta tapanlan bulduunuz yerde ldrn.
Yakalayp hapsedin ve pusuya yatn.'

AIT DNLER

Dnyann ehresi at dinleriyle deiti ve Hristiyanlkla birlikte bu

dinler bir tr evrensel geerlilik kazand. Bu dinlere mensup srler
148 ok ksa mrldr. Peki yleyse bu dinlere diren gc baheden ne
dir? Attan kaynaklanan bu dinlere bin yllk kendine zg dayankl
l temin eden nedir?
Hakszca yok edilmi bir insan ya da tannnn etrafnda bir efsane
oluturmulardr. Burada hep bir kovalama, av ya da tuzak kurma y
ks bulunur; adil olmayan bir yarglama da sz konusu olabilir. Bir
av durumunda, kovalanan hayvan yerine en nde gelen avc yani yan
l canl vurulur. Adonis ile yabani domuzunun yksndeki gibi, bu
hayvan bir kartna dnmeyle, avcya saldmp onu lmcl bir biim
de yaralam olabilir. Bu olmamas gereken bir lmdr; bu lmn
neden olduu strap snrszdr.
Afroditin Adonis iin hissettikleri gibi, bir tanra, kurban sevip
onun iin at yakabilir. Babilde bu tannanm ad tar, len gzel
gen de Temmuzdur. Frigyallar arasnda gen sevgilisi Attis iin st
rap eken ana tanna, Kibeledir.
Gz dnm bir biimde aslanlarn koturur ve en az kendisi kadar l
gn olan Korybantlann" da yanma alp Attisin adn haykrarak, da da
nda dolar. Korybantlardan biri kollarna klla yaralar aar, biri salann salp dalarda bir o yana bir bu yana koar, biri boru, biri davul alar,
biri de zilleri birbirine vurur. dann her yerini grlt ve lgnlk kaplar.

Msrda ise bu, kocas Osirisi kaybeden sistir. Hi ylmadan ko

casn arar. znt iinde lkenin her yann dolar ve onu bulana ka
dar huzura kavuamaz. Evine dn diye feryat eder.
Evine dn... Seni grmyorum; ama yreim seni zlyor, gzlerim seni
arzuluyor. Seni sevene, seni seven kadna dn, mbarek varlk. Kz karde* Tevbe Suresi 5. ayet (.n.).
** Korybantiar: (Korybantes, Eski Yun.) Kibeie'nin efsanevi hizmetkr olan, yar ey
tan biiminde yabanl varlklar (.n.).

ine dn, eine dn, eine; yrein hl arparken. Karma dn. Ben senin
ayn anneden domu kz kardeinim. Benden uzak durma. Tannlar ve in
sanlar yzlerini sana dnm hep birlikte alyorlar. Seni anyorum ve
alaym cennetten duyulana kadar alayacam, ama sen beni iitmiyor
sun. Gene de, yeryznde sevdiin kz kardeinim ben; benden baka hi
kimseyi sevmedin sen, kardeim benim.

Daha ge dnemlerde, artk mitik bir nitelik tamakszn, bir grup

akrabann ve mridin lnn arkasndan at yakmas da mmkndr;
rnein, sa ya da Muhammed peygamberin torunu olan ve iilerin
gerek ehidi Hseyin iin olduu gibi.
Av ya da kovalama btn aynntlanyla resmedilmitir; ok somut
ve kiisel, sarih bir ykdr. Her zaman kan akar; btn duygulann en
insancas olan sann armha gerildii zaman ektii strapta bile ya
ralar ve kan vardr. Bu straba neden olan hibir eyin adil olmad
dnlr; mitik zamanlardan ne kadar uzaklalrsa, bu strab uzat
ma, strap yksn insanca aynntlarla doldurma eilimi o kadar
glenir. Av, ya da tuzaa dme, her zaman kurbann bak asndan
deneyimlenir.
Kurbann sonunun gelmesi yaklanca, bir at srs oluur, ama
adn belirli bir tonu vardr; len, onun iin yas tutanlar uruna l
mtr. ster at tutanlann byk avcs olsun, ister yce deerlere sa
hip olsun, her halkrda len onlann kurtancsdr. Kurbann gen ol
mas olas btn biimlerde vurgulanr; her eyden nce o, lmemesi
gerekendir. Yas tutanlar, onun lmn kabullenmezler, onun yeniden
canlanmasn isterler.
Avustralya yerlileri arasnda bulunan arkaik at srlerinin tasvi
rinde, adn lmekte olan insann etrafnda baladna dikkat ekmi
tim. Yaayanlar onu geri almak isterler ve bedenini kendi bedenleriyle
rterler. lmekte olan oluturduklan ynn iine alrlar; bedenleriyle
her yandan bastrarak brakmamaya alrlar. ldkten sonra bile, ge
ri dnmesi iin ona sk sk seslenirler; ikinci aama, yani onun ller
dnyasna atlp uzaklatnlmas, ancak artk geri gelmeyeceinden
emin olduktan sonra balar.
Bu, insanlarn birlikte olmak iin tela ettikleri bir zamandr ve yas
tutmak isteyen herkes kabul edilir. Bu gibi dini kltlerde at srs
srekli byyen bir kitle olmak zere da alr. Bu ilk olarak len
adamn leninde, onun ektii strap temsil edildiinde gerekleir.
.Bu gibi lenlere btn ehirlerden, bazen de ok uzaklardan gelen b
yk hac kafilelerinden katlm olur. Ancak at srlerinin da al
mas inananlarn saysnn, uzun sreler iinde yava yava artmasyla

da olur. At srs armhn altnda duran bir avu inananla balar;

onlar adn ekirdeidir. lk Whitsuntideda* belki 600 Hristiyan var
d; mparator Konstantin zamannda ise 10 milyon. nananlarn says
ne olursa olsun dinin z, yani at, ayn kalr.
Ada neden bu kadar ok insan katlr? Adn ekicilii nereden
gelir? At insanlara ne verir? Katlan herkese ayn ey olur: avc sr
s ya da mtecaviz sr, suunun kefaretini, at srs haline gelerek
der. nsanlar bugne kadar bir eyin peinden koarak yaadlar ve
kendi tarzlarnda yine byle yaamay srdrmekteler. Yabanc etin pe
indedirler; o eti kesip paralar, daha zayf canllarn ektii eziyetten
]50 beslenirler; kurbann donuk baklar kendi gzlerine yansr, haz duy
duklar o son lk silinmez bir ekilde ruhlarna nakolur. Belki de
ou bunu nceden tahmin edemez, ama kendi bedenlerini beslerken
ayn anda ilerindeki karanl da beslerler. Ancak gnahlar ve korku
lan durmakszn byr, drt gzle kurtulmay beklerler. Bylece onlann yerine len birine balanp onun yasn tutmakla kendilerini ile
ekmi hissederler. Ne yapm, ne denli fkelenmi olurlarsa olsunlar,
o anda ekilen ile onlan o anda yan yana getirmitir. At, ok ileri gi
den sonulan olan ani bir taraf deitirmedir; insanlan birikmi olan
ldrme gnahndan ve lm srasnn onlara da gelecei korkusundan
kurtarr. Bakalanna yaptklan her eyi, imdi bir bakas stne al
maktadr; ona inanla ve hibir ey esirgemeksizin balanarak, inti
kamdan kurtulmay umarlar.
Bu yzden, insanlar sr cinayetlerinden vazgemedikleri srece
bu at dinleri insanlann ruhsal yaplan iin vazgeilemez nitelikte
olacak gibi grnmektedir.
Daha yakndan incelenebilecek btn geleneksel at dinleri iinde
en aydnlatc olan slami iilerdir. Temmuz ve Adonis, Osiris ve Attis
kltleri de geerli rneklerdir, ancak bunlann hepsi gemie aittir ve
yalnzca iviyazsyla ya da hiyeroglifle yazlm metinlerden ya da
antikitenin klasik metinlerinden renilmitir; bu kaytlar paha biil
mez nitelikte olsalar da, bugn canl ve zayflamakszn hl var olan
bir inanla ilgilenmemiz daha inandrc olur.
At dinlerinin iinde en nemlisi Hristiyanlktr ve bu dinin Kato
lik biimi hakknda da bir eyler sylemek gerekecektir. Ancak Hris
tiyanln byk nem tayan anlarndan, gerek kitle heyecan anlanndan, artk nadirleen gerek at anlann deil baka bir an betimWhitsuntide: Paskalya'dan sonraki yedinci pazar Kutsal Ruhun inii ansna
yaplan ayin (.n.).

leyeceim: Kuds Antmezar Kilisesindeki Dirili lenini.

Kabna samayan bir sr, gerek bir kitle olmak zere da alr
ken, yasn kendisi, iilerin Muharrem Trenlerinde unutulmaz bir g
le aa vurulur.

L E R N M U H A R R E M T R E N L E R

slam, ak bir biimde sava dinine zg btn zellikleri sergilemek

tedir; ama yine de bir kolu, baka hibir yerde bulunamayacak lde
kesif ve an bir at dinidir; bu kol, ii inancdr. iilik ran ve Ye-,
menin resmi dinidir; Hindistan ve Irakta da olduka yaygndr.
iiler, mam adn verdikleri ruhani ve dnyevi bir lidere iman
ederler. mamn konumu Papannkinden daha nemlidir. mam kut
sal n taycsdr ve yanlmazdr. Yalnzca mama balanan ina
nanlar kurtulacaktr. Her kim ki kendi zamannn gerek mamm ta
nmadan lrse, kfir olarak lr.
mam, dorudan Peygamber soyundan gelir. Muhammedin dama
d, baka bir deyile kz Fatmann kocas olan Alinin ilk mam oldu
u kabul edilir. Peygamber, dier inananlardan saklad zel bilgileri
Aliye emanet eder, Ali de bunlan ailesine aktanr. Peygamber bariz bir
biimde Aliyi gerek retisinin hocas, gerekse ynetici olarak kendi
halefi tayin etmitir. Peygamberin buyruuyla o Seilmi nsan ol
mutur; yalnzca onun Mminlerin Yneticisi unvann tamaya
hakk vardr. Alinin oullan Hasan ve Hseyin, Peygamberin torunlan olarak, grevi Aliden devralmlardr; Hasan ikinci, Hseyin de
nc mamdr. Mminler zerinde egemenlik iddiasnda bulunan
baka herkes gasp saylr.
slamm, Muhammedin lmnden sonraki siyasi tarihi Ali ve
oullar etrafnda bir efsanenin oluumunu beslemitir. Ali hemen Ha
life seilmedi. Muhammedin lmn takip eden yirmi be yl boyun
ca, Sahabeden kii pe pee bu en yksek mevkiyi ellerinde tuttu.
Ali ancak ncnn lmnden sonra iktidara geldi; kendi ynetim
dnemi de ok ksa srd. Bir Cuma Namaz srasnda, Iraktaki Kfe
camiinde, fanatik bir dman tarafndan zehirli bir hanerle ldrld.
En byk olu Hasan, haklann milyonlarca dirhem karlnda satp
Medineye ekildi; birka yl sonra sefahat hayatnn etkileri yznden
ld.
Hasann kk kardei Hseyinin ektikleri, ii inancnn zn

oluturur. Hseyin, Hasanm tam zdddr; iine kapank ve ciddi biri

olarak Medinede sessizce yaar. Kardeinin lmyle iilerin bana
gemesine karn, uzun sre btn siyasi faaliyetlerden uzak durur.
Ancak Halife amda lp de olu, ynetimi almak isteyince, Hseyin
ona biat etmeyi reddeder. alkantl Kfe ehrinin sakinleri ona yazp
Hseyinin gelmesini isterler. Hseyinin Halife olmasn isterler; Kfeye gelirse, herkesin onun sanca altnda toplanacan sylerler.
Hseyin ailesi, eleri, ocuklar ve az saydaki ballaryla, l boyun
ca srecek uzun yolculuuna kar. ehrin civarna varana kadar, eh
rin sakinleri onun davasndan oktan dnmlerdi. ehrin valisi HseI52 yine kar gl bir svari birlii yollayp teslim olmasn ister. Hseyin bunu reddedince, su yollarn keserler. Hseyin ile etrafndaki az
sayda insan kuatlr ve Miladi 680 ylnda, Muharrem aynn onuncu
gnnde, Kerbela dzlklerinde, kendilerini cesurca savunmalarna
ramen ldrlrler. Kendisinin ve kardeinin ailesinden pek ok kii
de dahil olmak zere, Hseyinle birlikte seksen yedi adam lr. Ce
sedinde otuz mzrak darbesi ve otuz drt kl yaras saylr. D
man birliinin komutan Hseyinin cesedinin atlarn ayaklan altnda
inenmesini emreder. Peygamberin torununun ba kesilip amdaki
Halifeye gnderilir. Halife sopasyla bu ban azna vurur; ama ora
da hazr bulunan yal bir sahabe kar karak, Sopam ek der
nk ben Peygamberin azn bu az perken grdm.
Peygamber ailesinin ektii azap ii kendini helak etme edebiya
tnn gerek temasdr.
Gerek iiler, vcutlarnn yoksulluk iinde zayflam, dudaklarnn su
suzluktan atlam ve gzlerinin srekli alamaktan imi olmasndan ta
nnyor olsa gerek. Gerek bir ii, haklarn savunduu ve uruna azap
ektii aile kadar zulme uram ve periandr. Ksa srede, ile ve zulmn
Peygamber ailesinin ars olduu fikri egemen olur.

Bu ailenin tarihi Kerbeladaki yas gnnden itibaren, srekli ac ve

azapla doludur. Bu aile hakknda nazm ve nesir biiminde yazlm
ykler zengin bir ehadet edebiyat eklinde elden ele dolamtr. Bu
ykler iilerin, 10. gn Aure gn olan, Kerbela trajedisinin yld
nmn andklar Muharrem aynn ilk on gnnde yaptklar toplan
tlarn konusudur. Anmsanacak gnlerimiz at toplantlarmzda.
ii ehzade, Peygamber ailesinin ektii birok azab anmsatt iiri
ni bu szlerle bitirir. Ali ailesinin talihsizlii, ektii azaplar ve ehadeti iin alama, at yakma ve yas tutma gerek inanann temel ilgi

alandr. Arapada ii gzyandan daha dokunakl eklinde bir de

yi vardr; bu inanca bal olan modem Hintlilere gre:
Hseyin iin alamak yaammzn ve ruhumuzun dldr; aksi takdir
de cmle mahlukatn en nankr oluruz. Cennette bile Hseyinin yasm
tutacaz... Hseyin iin duyulan keder Islamn bir gstergesidir. Bir ii
iin, alamamak imknszdr. iinin ba canl bir mezardr, ba kesilen
ehidin bann gerek mezar.

Hseyinin kiilii ve yazgs zerinde duygusal planda derin d

nceye dalmak bu inancn merkezini oluturur; bunlar inanann dini
deneyiminin ana kaynam oluturur. Hseyinin lm gnll bir
kendini kurban etme olarak yorumlanr ve zaten azizler ektikleri ac
lar yoluyla cenneti hak ederler. Orijinal olarak, arac kavram slama
yabancdr; ama Hseyinin lmnden bu yana bu kavram iiler ara
snda geerlilik kazanmtr.
Hseyinin Kerbela dzlklerindeki mezar ok erken tarihlerden
beri iilerin en nemli hac yeri olmutur. Hseyinin mezarn kua
tan 4.000 melek gece gndz alar ve hangi hac gelirse gelsin, snr
blgelerinden bile gelse, bu melekler onu karlamaya gider. Trbeyi
her ziyaret eden u kazanmlan elde eder: Evinin ats asla stne
kmeyecektir; asla boulmayacak, yanarak lmeyecek ya da vahi
hayvanlarn saldrsna uramayacaktr. Tersine trbede inanla dua
eden insann mr uzayacaktr. Bu hacc evkle yapan insan Mekkeye
1.000 hac gezisinin, 1.000 ehitliin, 1.000 oru gnnn ve 1.000 k
leyi serbest brakmann sevabn kazanacaktr. Hacc takip eden yl
iinde ne eytan ne de cinler ona hibir biimde zarar vermeyecek;
lecek olursa melekler tarafndan gmlecektir ve Dirili Gnnde,
mam Hseyinin takipileriyle birlikte ayaa kalkacaktr; elinde ta
d sancaktan tanyacaktr; ve mam kendi haclarn, zafer iinde
dorudan Cennete ahsen gtrecektir.
Bir baka inana gre mamn trbesinde gml olan herkes, han
gi gnahlar ilemi olursa olsun Dirili Gnnde hibir sorgulamaya
tabi tutulmayacak, bembeyaz bir sayfa gibi dorudan Cennete alna
caklardr; melekler onlar kutlayarak ellerini skacaklardr.
Bu nedenle pek ok yal ii lmek iin Kerbelaya yerleti. Bu
kutsal ehirden uzakta yaayanlar ise vasiyetlerinde cenazelerinin ora
ya tanmasn istediler. Yzyllar boyunca lleri tayan sonsuz ker
vanlar ran ve Hindistandan Kerbelaya gelip ehri geni bir mezarl
a dntrdler.
iiler byk trenlerini nerede yaparlarsa yapsnlar, bunun zaman

Muharrem aynn Hseyinin strap ektii gnlerine denk der. Bu

on gn boyunca ran btnyle yastadr. Kral, bakanlar ve resmi g
revliler siyah ya da gri giysiler giyerler. Katrlar srenler ve askerler
gsleri plak, gmlekleri sallanarak dolarlar; bu, byk bir acnn
iareti olarak deerlendirilir. Ayn zamanda yln ba da olan Muharremin ilk gnnde tren resmen balar. Ahap krslerden Hseyinin
ektii strap, olaylarn olabildiince ayrnts verilerek hikye edilir.
Dinleyenler derinden etkilenirler; Ya Hseyin, ya Hseyin! haykr
larna inlemeler ve gzyalar elik eder. Mollalarn ya da vaizlerin, e
itli krslerde srayla yer almasyla, ezberden okunan bu hikyeler
154 ^n boyunca srcr- Ayn ilk dokuz gn boyunca, yan plak bedenlerini krmzya ya da siyaha boyam erkek gruplan sokaklarda dolar.
Salarn yolarlar, kllarla kendilerini yaralar, srtlann zincirlerle d
verler ve vahi danslar yaparlar. Bu insanlarla farkl mezhepten olan
lar arasnda sk sk kan dklmesiyle ve hatta lmle sonulanan kav
galar kar.
Muharrem aynn onunda tren Hseyinin gmlmesini yeniden
gerekletirmek iin aslna benzer bir cenaze treni eklinde tasanmlanan byk bir gsteri alayyla dorua kar.
Gsterinin merkezi, sekiz erkek tarafndan tanan ve her iki yann
da sancak tayanlar bulunan, Hseyinin tabutudur. Tabutun arkasn
dan drt at ve mar syleyen altm kadar kan revan iinde adam gelir.
Onlan Hseyinin sava at Dldl temsil eden bir at takip eder. Ar
kada birbirlerine ritmik bir biimde iki tahta denekle vuran yaklak
elli kiilik bir grup olur.
Bu tren boyunca yas tutan kitleleri saran lgnlk neredeyse akln
alamayaca boyutlardadr. Okur, daha sonra aktanlacak olan Tah
randak olaylann tasvirinden bu konuda bir fikir edinecektir.
Hseyinin ektii aclann dramatik olarak temsil edildii gerek
strap piyesleri ancak 19. yzyln balanna doru bir gelenek haline
gelmitir. 1850 ve sonrasnda randa uzun zaman geiren Gobineau bu
oyunlann byleyici bir tasvirini yapmtr.
Tiyatrolar zengin insanlar tarafndan kurulmutur; o yllarda, tiyat
rolara para harcamak vgye deer bir i olarak grlrd ve bata
bulunann kendisine cennette bir saray yaptrd sylenirdi. Byk
e tiyatrolar 2000-3000 kii alrd; sfahanda oyunlar 20.000 kii
nnde oynanrd. Tiyatroya giri bedavayd; dilenci ya da zengin her
kes ieriye girebilirdi. Gsteri sabah bete, gerek strap piyesinden
nce balard; gsteri alaylaryla, danslarla, vaazla ve arklarla pek
ok saat geirilirdi. Yiyecek ve iecekler elden ele dolatnlrd; zen

gin ve sayg deer izleyiciler en pejmrde olanlara ahsen hizmet et

mekten eref duyarlard.
Gobineau bu olaylarda yer alan iki tr kardelik grubundan sz eder:
Ellerinde mealeler bulunan erkekler ve ocuklar byk siyah bir
sancan ardndan alay halinde tiyatroya girer ve el ele tutuup halka ola
rak ark sylerler. Geceleri bu gruplan sokaklarda tela iinde bir tiyatro
dan dierine giderken grmek mmkndr. Birka ocuk nden, tiz bir
sesle Ya, Hseyin. Ya, Hseyin! diye bararak koar. Din kardeleri, ar
klar syleyip vahi ve tuhaf bir tarzda vaizlere elik ederek, krslerin
nndeki yerlerini alrlar. Sa ellerini bir deniz kabuu gibi aarak ritmik
bir biimde ve iddetle sol gslerine vururlar. Ayn anda vuran ellerin
oluturduu tok bir ses yaylr; uzaktan duyulabilen bu ses ok etkileyici- !& dir. Kimi zaman bu vurular ar ve yava olur, srkleyici bir ritim olu
turur; kimi zaman da hzlanarak izleyicileri heyecanlandrr. Bu kardelik
grubu harekete bir kez baladktan sonra btn tiyatro tarafndan taklit
edilmemesi hemen hemen imknszdr. Liderlerinden gelen bir iaretle b
tn din kardeleri ark sylemeye, kendilerini dvmeye, sramaya ve k
sa ve ani bir lkla, Hasan, Hseyin! isimlerini tekrarlamaya balarlar.
Farkl trden bir kardelik grubu da kendilerine ceza ektiren Berberilerde grlr. Berberiler farkl boyutlardaki teflerden oluan mzik alet
lerini yanlannda getirirler. Bedenlerinin st ksm ve ayaklan plaktr,
balanna hibir ey giymezler. Her yatan erkek, hatta yalan on ikiyle on
alt aras ocuklar da vardr. Tenleri ok koyu renklidir. Demir zincirler,
uzun iler tarlar; bazlarnn her bir elinde tahta bir disk bulunur. Tiyat
roya bata olduka yava bir biimde yalmzca Hasan, Hseyin! szck
lerinden oluan bir nakarat tutturarak alay halinde girerler.
Tefler onlara giderek hzlanarak elik eder; ellerinde tahta diskler
olanlar bunlan ritme uygun olarak birbirine vururlar; hepsi dans etmeye
balar. zleyiciler daha nce tarif ettiimiz tarzda gslerini dverek on
lara elik eder. Bir sre sonra din kardeleri nce hafife ve bariz bir zen
le, sonra heyecanlanp giderek sertleen bir biimde, kendilerini zincirler
le krbalarlar. neleri olanlar, bunlar kollanna ve yanaklarna batrrlar;
kanlar akar; vecd halindeki kitle hngr hngr alamaya balar ve heye
can zirveye kar. Tarikat lideri sralarn arasnda telala ileri geri dolaa
rak bitkin denleri ayaa kaldrr ve an coanlan yattrr. Heyecan ok
ykselirse mzii susturup bir ara verir. Byle bir sahneden etkilenmemek
ok zordur; insan ayn anda acma, sempati ve dehet duyar. Bazen dans
durduunda, kendilerini krbalam olanlar zincirli kollann gklere do
ru kaldnp derinden gelen bir sesle Ya Allah! diye barrken grlebilir;
yzlerinde ylesine inanm ve zorlayc bir ifade olur ve btn varlklan
ekil deitirir ki takdir etmemek elde deildir.

Din kardelii bir ac orkestras olarak tanmlanabilir; yarattklar

etki de kitle kristallerinin etkisine benzer. Kendilerine verdikleri ac,

sergilenm ekle btn cem aatin acs haline gelen, H seyinin acsdr.
zleyicilerin de katld, gs dvm e ilem i, yas duygusuyla korunan
ritm ik bir kitleyi ortaya karr. H seyin onlardan koparlp alnmtr,
am a hepsine aittir.
A ncak izleyicileri at kitlesine dntren, kristallerde olduu gi
bi yalnzca din kardelii deildir. Vaizler ve tek tek ortaya kan, ay
n etkiyi yaratan bakalar da vardr. G obineaunun byle bir olayn
grg tan olarak yaadklarn dinleyelim :

156

Tiyatro azna kadar doluydu. Hazirann sonuydu ve dev adrn altnda

boucu bir scak vard. Kitle yiyecek ve ieceklerden payn ald. Bir dervi sahneye kp bir methiye syledi. nsanlar gslerini dverek ona
katlyordu. Adam yorgun grnyordu; sesi pek de etkileyici deildi; hi
bir iz brakmad ve usandrc bir hal ald. Bunu kendisi de fark etmi olsa
gerek ki, szn bitirip, sahneden indi ve kayboldu. Her ey yine sessizli
e gmld. Sonra iri, etkileyici bir Trk askeri gmbrdeyen bir sesle
arky kald yerden alp, giderek artan bir iddetle gsn dverek de
vam etti. kinci bir asker ona karlk verdi; baka bir birlikten olsa da o da
bir Trkt ve en az birinci kadar perian grnyordu. Yirmi be dakika
boyunca soluk solua kalan kitle bu iki adamn pei sra srklendi, hepsi
mosmor olana kadar kendilerine vurdular. Hzl bir ritmi olan tekdze ar
k onlar vecd haline soktu. Btn gleriyle kendilerine vurdular; kar
dklar ses tok, derin, dzenli ve srekliydi; ancak bu onlan tatmin etme
ye yetmedi. Hamal klkl bir zenci yere km olan kitlenin ortasnda
ayakta durdu. Bandakini atp avaz kt kadar yksek sesle ark sy
lemeye, ayn zamanda da tralanm ban her iki yumruuyla dvmeye
balad. Benden on adm kadar uzakta olduundan yapt her hareketi iz
leyebiliyordum. Heyecanlandka dudaklar solgunlat, beti benzi att.
Bard ve sanki rsmesine bana vurmaya devam etti. Yaklak on da
kika kadar bu byle devam etti. te yandan iki asker kan ter iinde kal
mlard ve artk devam edemeyeceklerdi. Onlann yol gsteren kesin ve
gl seslerinden yoksun kalan koro hata yapmaya ve akl kanmaya ba
lad. Bazlar sessizleti, zenci sanki onlann fiziksel destekten yoksun kal
dklarn hissetmi gibi, gzlerini kapatt ve yannda durann stne y
lp kald. Herkes ona acyp sayg duyuyor gibiydi. Bana buz koydular ve
dudaklanna su srdler. Ancak baylmt ve kendine gelmesi zaman ald.
Kendine gelince yumuak ve kibar bir tavrla kendisine yardm eden her
kese teekkr etti.
Sknet tekrar hkim olur olmaz, yeil giysiler iinde bir adam sah
neye kt. Olaanst bir hali yoktu; pazardaki baharatlara benziyordu.
Bu adam cennet hakknda bir vaaz verip, cennetin bykln gl bir
belagatla tasvir etti. Cennete gitmek iin Peygamberin kitab Kuran oku
mak yetmezdi. Kutsal Kitabn buyurduu her eyi yapmak yetmez; sizin
yaptnz gibi her gn tiyatroya gelip alamak da yetmez. Yaptnz iyi

iler Hseyin adna ve onun akyla yaplmaldr. Hseyin ki Cennetin ka

psdr, Hseyin ki dnyay ayakta tutar, kurtulu Hseyinle hak edilir.
Haykrn, Hasan, Hseyin!
Btn kitle haykrr, Ya, Hasan, Ya, Hseyin!
Tamam, imdi bir daha.
Ya Hasan, Ya Hseyin!
Tannya sizi Hseyinin sevgisinden mahrum etmemesi iin dua
edin.
imdi Tannya yakarn.
Btn kitle bir tek hareketle kollarn yukarya kaldnp uzun uzun
yanklanan bir hayknla, Ya Allah! Ya Allah! dediler.
Bu uzun ve heyecanl giri blm nn arkasndan gelen strap pi- 157_
yesinin krk ya da elli sahneden oluan gevek bir sralam as vardr.
H er olay Peygam bere Cebrail tarafndan anlatlr ya da sahnede ger
eklem eden nce ryada grlr. H er halkrda olacak her ey izle
yiciler tarafndan bilinir. Szcn bizim anladm z anlam yla dra
m atik gerilim diye bir sorun yoktur; nem li olan katlmdr. H seyinin
ektii aclar, y o llan kesildii zam an ektii susuzluk ikencesi, sava
n btn blm leri ve lm son derece gereki bir tarzda aktanlr.
Yalnzca m am lar, Erenler, Peygam berler ve M elekler ark syler.
H seyinin lm em rini veren H alife Yezid ve lmcl darbeyi vuran
katil am ir gibi nefret edilen figrlerin ark sylem elerine izin veril
mez; onlar yalnzca ezberden kendi blm lerini okurlar. Bazen yaptkla n iin gaddarl onlan kahreder. O zam an, haince konum alann ya
parken gzyalanna boulurlar. A lk olmaz. zleyiciler alar, inler ve
balanna vururlar. H eyecanlan yle ykselir ki oyundaki kt adam la
r, H seyinin katillerini lin etm ek isterler. Sona doru ehidin ba
nn H alifenin huzuruna getiriliini grrler. Yol boyunca m ucize st
ne m ucize olur. B ir aslan bu ban nnde eilip selam verir, kafile bir
H ristiyan m anastnnda durduunda, barahip H seyinin ban g
rnce kendi inancndan vazgeip slam a dner.
H seyinin lm beyhude deildir. Dirili Gnnde Cennetin
anahtan ona teslim edilmitir. T ann yle buyurur: Bakalar adna
ihsan talep etme ayncal yalnzca onundur. H seyin, benim zel ina
yetim le, herkesin Elisidir. Peygam ber M uham m ed Cennetin anahta
rn H seyine verir ve yle der: G it ve hayat boyunca senin iin gz
ya dkm olan herkesi, herhangi bir biim de sana yardm edenleri,
senin trbene hacca giden ya da senin iin yas tutan, trajik iirler ya
zan herkesi, git ve alevlerden kurtar. H er birini al, Cennete gtr.
Bugne kadar hibir inan, at yakm ay bu kadar ok vurgulama-

mamtr. At en yksek dini grevdir, baka btn iyi ilerden ok

daha sevaptr. Burada bir at dininden sz etmek iin yeterli gereke
vardr.
Ancak strap piyesleri srasnda bu kitlenin galeyana geldii yer ti
yatrolar deildir. Tahran sokaklarnda yarm milyon insanla gerekle
tirilen Kan Gn bir grg tannn anlattklar aada verilmitir.
Bu konuda daha zorlayc ve daha rktc bir ey bulmak zordur:

158

lgna dnm be yz bin kii balarn kllerle kaplayp alnlann ye

re vururlar. Kendilerini ikenceye brakmak, gruplar halinde intihar etmek
ya da uzman ii bir acmaszlkla kendilerini sakatlamak isterler. Yardm
birlikleri sra halinde birbirlerini takip eder. Bir parack akl kalan insan
lardan olutuu iin kendini korumaya ynelik insan igds de dene
bilir- yeleri sradan bir biimde giyinmitir.
Byk bir sessizlik ker. Yzlerce beyaz gmlekli erkek ilerler, vecd
halinde yzlerini cennete dnmlerdir.
Bu insanlardan bir ksm akam olmadan lecek, daha da fazlas sa
katlanp ktrm kalacaktr; kandan kpkrmz olmu gmlekleri kefenle
ri olacaktr. Bu insanlar oktan bu dnyaya ait olmay brakm varlklar
dr. Kabaca dikilmi gmlekleri yalnzca yzlerini ve ellerini akta bra
kr: ehitlerin yzleri ve katillerin elleridir bunlar.
Dierleri, yreklendirici banlarla, kendi lgnlklarn onlara bula
trarak ellerine kl verirler. Heyecanlar lm saar; kendilerine verilen
silahlan balannn zerinde evirerek dner dururlar. Banlan kitlenin
barlarm bastrr. ekecekleri acya dayanabilmek iin kendilerini kata
lepsi durumuna sokarlar. Otomatik admlarla ilerler, geriler, yanlamasna
hareket ederler, gzle grlr bir dzenleri yoktur. Her adm atta ellerin
deki sivri ulu kllarla balanna vururlar. Kanlar akar ve gmlekleri kp
kzl olur. Kan grnts, bu gnll ehitlerin bilinlerindeki bulankl
dorua kanr. Kimileri kllanyla kendilerine rastgele vurarak yere y
lrlar. Bu lgnlk iinde atar ve toplardamarlarn keserler ve polisin onlan bir dkknn kapal kepenklerinin ardna yerletirilmi ambulansa ta
maya vakti kalmadan dtkleri yerde lrler.
Polisin darbelerine duyarsz olan kitle onlarn zerine kapanr ve ken
tin, katliamn devam edecei bir baka kesimine srkler. Onlar tanrken
lgna dnen kitle giderek daha da azgnlar. Akl banda bir tek insan
yoktur. Katliama katlacak cesareti olmayanlar dierlerine iecek sunarlar,
ilalarla ve bela okuyarak onlar krklerler.
ehitler artk mbarek grlen gmleklerini karp kendilerini ta
yanlara verirler. Bata gnll kurbanlar arasnda olmayan dierleri bu ge
nel karklk iinde birdenbire kendi kana susamlklarn kefederler. Si
lah isterler, giysilerini yutarlar ve kendilerini rastgele yaralarlar.
* Katalepsi: Adalelerin kaslmasyla, irade ve hissin birdenbire kaybolduu bir hasta
lk (.n.).

Bazen, katlanlardan biri bitkin bir biimde yere dnce gstericile

rin arasnda bir boluk oluur. Kitle derhal bu perian adamn stne ul
lanr, onu tekmeler ve ayaldar altnda ezer. Hibir kader, sekiz Cennetin
hepsinin kaplarnn erenler iin ak tutulduu Aure Gnnde lmekten
daha gzel deildir; herkes bu kaplardan gemek ister.
Kitlenin byk heyecan yaralananlarla ilgilenmeleri ve dzeni salamalan gereken nbeti askerlere bular, niformalarn yrtp kan dkme
iine katlrlar.
Bu lgnlk ocuklar da hatta ok kk olanlan bile sarar. Bir e
menin yannda duran gururdan sarho bir anne az nce kendisini sakatla
m bir ocuu kucaklar. Bir baka kadn koarak gelir ve yle barr:
Bir gzn kard. Az sonra brn de karacak. Ebeveynler bunlan
honutlukla izler.

KATOLtSZM VE KTLE

Katolisizm yansz bir izleyiciye itidal, sknet ve geni gnlllk iz

lenimi verir. Katolisizm* ad, onun ba iddiasn, yani kendisinde her
kese yer olduu iddiasn yanstr. Beklentisi, herkesin sonunda ona
dneceidir. Hi kimseye zor gelmeyecek belirli koullarda herkes Katolisizme kabul edilir. Pratikte olmasa da bu kabuln teorisinde Katolisizmde, baka bakmlardan kat hiyerarik yapsyla iddetle atan,
son bir eitliin izi kalmtr.
Katolisizm, pek ok insan iin geni gnlllnden sonra en e
kici zellii olan sknetini, eskiliine ve heyecanl kitleye benzeyen
her eyden tiksinmesine borludur. Kitleden uzun sreden beri kuku
duyar; belki de bu kukunun gemii Montanusularn ilk sapkn faali
yetlerine kadar uzanr. Montanusular kesinlikle saygszlk diyebile
ceimiz bir tavrla piskoposlara kar gelmilerdir. Bu gibi ani patla
malarn ierdii tehdit -yayllarnn kolayl ve hz, denetlenmele
rinin gl ve hepsinden nce kendilerine katlanlara saladklar
(zellikle de ruhani hiyeraride yer alan mesafeleri ieren) her tr me
safenin getirdii ykten kurtulmalar- kilisenin kolayca, ak kitleyi
kendi dman olarak grmesine ve ona olabildiince kar kmasna
neden oldu.
nancn btn z, rgtlenmesinin tm pratik biimlerinin yan s
ra, bu sarslmaz kanaatin damgasn tar. Yeryznde, kendisini kitle
ye kar bu kadar ok yolla savunabilecek bir devlet hi olmamtr.
Kilisedeki ruhban kesimiyle karlatrldnda dier btn ynetici* Szcn Latince kk

catholicus-, evrensel, genel anlamna gelir (.n.).

ler zavall amatrler gibi grnrler.

Bu konuda, toplanan mritler zerinde dolaysz bir etkide bulunan
ritelin nemi byktr. Ritel, srekli ve esiz bir itidal ierir. Rahip
lerin ar ve kat, dini esaslar iindeki hareketleri, ll admlar, sz
cklerin azlarndan k; bunlarn hepsi, adn son derece seyrel
tilmi hali gibidir; bu seyreltik at yzyllar boyunca yle dzenli bir
biimde yaylmtr ki lmn aniliinden ve kederin iddetinden ge
riye neredeyse hibir ey kalmamtr; mumyalanm fani bir attr bu.
badet edenler arasndaki iletiim eitli yollarla engellenir. Birbir
lerine vaaz vermezler; basit bir inanann sznn hibir kutsall yoktur. Bekledii ve zerine arl km kat kat ykten onu kurtaracak olan her ey, yksek bir otoriteden gelir. O yalnzca kendisine aklanan anlar. Kutsal sz ona, dikkatlice llp biildikten ve sunul
maya hazrlandktan sonra arz edilir; tam da kutsallndan dolay bu
sz ondan korunur. Gnahlar bile itiraf etmek zorunda olduu rahibe
aittir. Gnahlar dier sradan inananlara anlatmak ona rahatlama hissi
vermez; bunlan kendisine saklamasna da izin verilmez. Daha derin
ahlk sorunlannda, tek bana ve btn rahiplik kurumuyla yz yze
dir. Ona temin ettikleri ortalama yaam karlnda, kendisini bt
nyle onlann eline brakr.
Komnyonun verili biimi bile, orada ve o anda inananlan birle
tirmek yerine, her inanan, kendisiyle birlikte komnyonu alan dier
lerinden ayrr. Komnyonu alan kii kendisi iin ok deerli bir hazi
ne alr. Bunu kendi adna bekler ve kendisi iin korumak zorundadr.
Komnyon iin srada bekleyenler gzlemlenecek olursa, her bireyin
yalnzca kendisiyle megul olduu gereiyle sarslmamak imknsz
dr. nndeki ya da arkasndaki kii onun iin, sradan hayattaki tan
dk bir insandan bile nemsizdir. Komnyon, komnyonu alan, o ge
ni ve gzle grnmez kiliseye balar, ama orada fiilen bulunanlardan
koparr. Komnyonu alanlar kendilerini tek vcut olarak hissetmekten
bir hzineyi ele geirip az nce aralannda paylam insanlar kadar
uzaktrlar.
nan asndan bylesine byk nem tayan bu ilemin eklinde,
kilisenin kitleyle en ufak bir benzerlik tayan her eye kar ne kadar
dikkatli olduu aa kar. Orada mevcut bulunan gerek insanlarn
ortak ynlerini zayflatr ve bulanklatrr; bunun yerine gizemli bir
biimde komnal nitelik tayan bir ey, inananlardan ok stn ve ba
msz, onunla aralarndaki engeli yaam boyu asla kaldrmayacaklan
uzak gelecee ait bir beklenti koyar. Katolisizmin her zaman insanlan
ynlendirdii, izin verdii kitle, meleklerin ve takdis edilenlerin olu

turduu kitledir; bu kitle teki dnyaya ait ve uzak olmas sayesinde

zararsz hale getirilmitir; izin verilen bu kitle, ayrca kendi iinde r
nek tekil edecek bir dinginlik ve sknet sergiler. Takdis edilenlerin
aktif olmalan dnlemez; dinginlikleri bir gsteri alaymnkini andnr. Yava yava yrr ve ark sylerler; Tanny yceltirler ve kendi
mutluluklann duyumsarlar. Hepsi ayn biimde hareket eder; gittikle
ri yerin birmeklii konusunda yanlmak olanakszdr ve varolulannm sonsuz aynln bozmaya ya da maskelemeye kalkmak da ola
nakszdr. ok saydadrlar, birbirlerine ok yakndrlar ve ayn saadet
le doludurlar; onlarn kitleye benzer zellikleri yalnzca bunlardr. Sa
ylan artar, ama bu art alglanamayacak kadar yavatr; bu arttan
hi sz edilmez. Ynleri yoktur, nk durumlan ebedidir. Oluturduklan cennetsi alan deimez niteliktedir. Ne gitmek istedikleri ba
ka bir yer vardr ne de bekleyebilecekleri bir ey. Bu kesinlikle d
nlebilecek en lml ve en zararsz Kitledir. Buna kitle adn vermek
mmkndr, ancak gerekte tam kitle tanmnn snnndadr; bir araya
gelmi, gzel ama ok heyecan verici olmayan arklar syleyen bir
koro; mcadelenin belirsizliine, ebedi kalcln yerleik bir durumu
olarak seilmilie ulaan bir korodur bu. Btn insani arzular iinde
kalclk en zor ulalan olmasayd, takdis edilmilerin oluturduu kit
leye insanlan ekenin ne olduunu anlamak zor olurdu.
Yeryzndeki hayat hibir zaman takdis edilmilerin arasnda oldu
u kadar berrak ve dzenli deildir, ama kilise neyi gstermek zorun
daysa, bunu yavaa gsterir. Gsteri alaylan bunun etkileyici rnek
lerindendir. Gsteri alaylannn olabildiince ok insan tarafndan g
rlmesi hedeflenir, ilerleyileri buna gre dzenlenmitir; hareketleri
yumuak bir ayak srmeyi andrr. nananlan, yanlanndan hafife
srtnerek ve kibarca geerek bir araya getirirler. Onlan, gsteri alay
nn iinde daha nemli bir konuma sahip olmay dnmek ya da iste
meksizin, tapnrcasna dizlerinin zerine kmek ya da uygun bir d
zenle yry alayna -elbette en sonuna- katlmak dnda nceden
belirlenmi hibir harekete kkrtmazlar.
Gsteri alay her zaman ruhban hiyerarisinin bir tablosunu sunar.
Bu alayn yeleri, cppelerinin iinde btn vakarlaryla yrrler, her
biri grevine gre adlandrlr ve tannr. Takdis, onu ihsan etme hak
kna sahip olanlardan beklenir. zleyicilerin kitle benzeri bir duruma
gelmesini nleyen, gsteri alayndaki blmlerin para para aynlmasdr. zleyicilerin baklan ayn anda o kadar farkl noktalara ekilir ki
ayn dzeye ynelme, aralarnda bir birlik oluturmaya ynelik bir dal
galanma olanakszlatrlr. Erikin bir izleyici kendisini asla rahip ya

da barahip olarak gremez. Bu konumlar ondan her zaman uzak kalr

ve onlar hep kendinden stn grr. Kendisi ne kadar inanm olursa,
kendisinden daha yksek ve kutsal olanlara duyduu hrmeti kantla
may da o kadar ister. Gsteri alay da yalnzca ve yalnzca bunun iin
yaplr. Amac, inananlar arasnda komnal hrmet dourmaktr. Dier
komnal duygular kesinlikle istenmez; nk bu duygular denetlene
meyecek duygu patlamalarna ve faaliyetlere yol aabilir. Hatta hrmet
duygusu bile gsteri alay boyunca, hepsi bilinen, beklenen ve kalc
olan dzeyler halinde adm adm, ykselecek ekilde derecelenmitir.
Bylece ani herhangi bir olayn neden olabilecei sz nlenmi olur.
Hrmet duygusu, gelgit gibi en yksek dzeye ulaana kadar yava ya
va ve dzenli olarak ykselir sonra yine diner.
Kilisenin her trden rgtlenmeye verdii nem dnlecek olur
sa, pek ok kitle kristalini barnda tamas artc deildir. Belki de
kitle kristalinin ilevlerini incelemek iin bundan daha iyi bir yer bu
lunamaz. Ancak, zellikle bu kitle kristallerinin, kilisenin, kitlelerin
oluumunu nlemek ya da daha dorusu yavalatmak ynndeki genel
eilimine tabi olduu unutulmamaldr.
Bu kitle kristalleri arasnda manastrlar ve dini mezhepler vardr.
Bunlarn iinde yoksulluk, iffet ve itaat iin yaayan gerek Hmstiyanlar bulunur. levleri, kendilerini Hristiyan addeden ama buna uygun
olarak yaayamayan ounlukla, buna uygun olarak yaayanlar defaatle yz yze getirmektir. Kyafetleri bu amaca ynelik en nemli ve
tek aratr. Bu kyafet alkanlk haline gelmi aile balarndan vazge
ii ve kopuu gsterir.
Tehlikeli zamanlarda kilisenin ilevleri btnyle deiir. Vakur s
nrlln, ak kitleden holanmayn ve bu kitlenin oluumuna kar
normalde uygulad yasa srdrecek gc her zaman bulamaz.
Dmanlarn dardan kiliseyi tehdit ettii zamanlarda kusurlar o ka
dar hzl artar ki bunlarla ancak bir yaylmayla mcadele edilebilir; y
le zamanlar olur ki kilise dmanca davranan kitlelerin karsna ken
di kitleleriyle kmaya zorlanr. Byle zamanlarda keiler, vaaz vere
rek, insanlar ounlukla yasaklanan trden etkinliklere kkrtarak do
laan ajitatrlere dnrler. Kilisenin byle bilinli kitle oluturma
rnekleri iinde en hayret verici olan Hal Seferleridir.

KUDSTEK KUTSAL ATE

Kudste, Paskalya Haftasnda kutlanan Yunan Yortusu olaand bir

olayla dorua varr. Paskalya Gecesi, Kutsal Ate Cennetten Antme
zar apeline iner. Dnyann her yerinden binlerce hac, Kurtancnm
mezarndan kan alevlerle ellerindeki mumlan yakmak iin toplanr
lar. Atein kendisi tehlikeli grlmez; inananlar bu atein kendilerine
zarar vermeyeceine inanrlar. Ancak atee ulama mcadelesinde pek
ok hac hayatn kaybetmitir.
Daha sonra Westminister Bapapaz olan Stanley, 1853 ylndaki
Paskalya Yortusu srasnda Antmezar Kilisesinde bulunmu ve bunun
hakknda aynntl anlatmlarda bulunmutu:
Antmezarn bulunduu apel kilisenin ortasndadr ve skk bir biim
de ayakta duran ya da oturan youn bir hac ktlesinin ortasnda ykselir;
bu ktleyle kilise duvarlarnn etrafnda dnen, en az ierideki kadar yo
un bir ktle arasnda dzeni salamak iin yerletirilen iki sra, daha
dorusu iki halka halindeki Trk askerleri bir yol oluturmutur. Yukanda
ise izleyiciler iin st kapal balkonlar bulunur. Paskalya, Cumartesi sa
bahdr ve ilk iki saat boyunca her ey sknet iindedir. Antmezarn du
varndaki delie yaklaan birka hacnn ellerini deliin iine sokup sm
sk yumruk yapm olmalar dnda, neler olaan gsteren hibir iaret
yoktur.
le saatlerinde, byk bir telala koan birbirine girmi bir grup da
ire eklindeki yolu aniden bozar ve sonunda Trk askerlerine yakalannca
ya kadar Antmezarn etrafnda dner. Anlalan, Hristiyan inancna g
re Antmezarn etrafnda birka kez dnmezlerse ate gelmeyecektir. Bu
na gre, nceki gece ve o andan itibaren iki saat boyunca Kutsal Antme
zarn etrafnda lgn sraylarla bir gsteri yry yaplr. Birbirine
kanm, yirmili, otuzlu, ellili gruplar halindeki erkekler komaya balar
lar, birbirlerini yakalayp ilerinden birini omuzlarna alrlar, o atlayana
kadar onunla koarlar ve sonra baka biri gsteriye devam eder; bazlar
koyun postu giyer, bazlar neredeyse plaktr; lider olarak dierlerinin
nnde giden biri ellerini rpar; dierleri benzer bir biimde buna kar
lk verirken feryat ederler: Bu sann kabridir, Tann Sultan korusun,
sa bizi kurtard. Kk gruplar halinde balayan hareketin ap ve bo
yutlar ksa srede byr ve sonunda Antmezarn etrafnda frdnen bu
vahi figrlerin aknts iinde birliklerin arasnda kalan daireyi yar ve te
la kaplar. Giderek bu lgnlk yatr ya da kontrol altna alnr; yol bo
altlr ve ellerinde ilenmi sancaklar bulunan gstericiler Yunan kilise
sinden kp Antmezarn etrafnda sra halinde yrmeye balar.
O andan itibaren, daha nce yalnzca koanlar ve dans edenleri saran
heyecan dierlerine de yaylr. Askerler tarafndan evrilmi olan iki dev
hac ktlesi hl yerlerinde durmaktadr; ancak zaman zaman tuhaf bir bi-

imde gsteri alaynn arklarn etkileyen, onlarinkilere karan vahi

haykrlarla onlara katlrlar. Gsteri alay kez dner; nc dnle
rinde Trk askerlerinin oluturduu iki sra birleerek arkalarna taklrlar.
Byk bir hareket, kalabal bir yandan tekine savurur. Gnn en kritik
an artk yaklayordun Trklerin varlnn atein azalmasn nlediine
inanlr ve bu noktada askerler kilisenin dna karlr ya da onlar karl
may onaylar. Bir savan ya da zaferin neden olaca trden bir karklk
bir anda kiliseyi sarar. fkeden ldrm gruh her tarafta askerlerin
nn keser ve gneydou kesinden kilisenin dna taar; gsteri alay
delinip geilmitir ve bayraklar sarsaka sallanr.
Kk ama skk bir grubun iinde (bu olayda Partriarkn temsilci
si Ate Barahibi olan) Petra Barahibi telala Antmezar apeline gt
rlr ve kaplar ardndan kapanr. Artk btn kilise tek bir d a lg a lan a n ka
falar denizine dnmtr ve ykselen haykrlarla inlemektedir. Yalnz
ca bir tek bo yer kalmtr: apelin kuzey tarafndaki aklktan kilisenin
duvarna kadar uzanan bir hat. Akln yan banda atei yakalayacak
bir rahip durur, gz alabildiine uzanan bu hattn her iki yannda, yaprak
sz bir ormanda iddetli bir frtnann sallad dallar gibi yzlerce plak
kol uzanr.
Daha nceki dnemlerde, Kutsal Ruhun iniini gzle grlr hale ge
tirmek iin, apelin kupolasmn zerinden bir gvercin uurularak Kutsal
Varln beklentisi ok daha artrlrd. Bu olaanst eylem artk srd
rlmyor, ama inan sryor; grntnn korkunluu, bundan sonraki
youn heyecan ancak bu inancn bilinmesiyle yeterince kavranabilir. So
nunda o an gelir. Yanan odunlardan kana benzeyen parlak bir alev deli
in iinde belirir; bu ate, kltrl btn Yunanllarn bildii gibi ieride
ki Barahip tarafndan tututurulmutur; oysa her hac bu n Tannnn
ahsen Kutsal Kabre inii olduuna inanr. Ate, o byk kalabaln ara
snda yava yava, adm adm, elden ele, mumdan muma yayldka, geli
en heyecan tufan iinde birbirinden ayn hibir zellik ya da olay kalmaz;
ta ki sonunda balkondan balkona ve aada kalan alann tamam boyunca
btn bina yanan binlerce mumun panltlanyla dolana dein.
Artk Barahip ya da Patriark insanlarn omzunda zafer edasyla ta
nr ve huzurundan geldiine inanlan Kadiri Mutlak olann muhteemlii
ne yenik dt izlenimi vermek iin baygn bir biimde apelden kanlr.
Artk yaylan duman ve bunaltc scaktan kamak, yanan mumlan
sokaklara ve Kuds evlerine tamak iin, telala kilisenin giriine doru
kamann zaman gelmitir ve bu ka zaman zaman 1834te olduu gi
bi yzlercesinin kan kargaada ezilerek lmesine yol aar. Ksa bir sre
iin haclar, atein zararsz olduu inancn dorulamak iin yzlerini ve
gslerini atee srerek ileri geri koarlar. Ancak atein datld andan
itibaren o vahi an isteklilik hali sona erer; bylesine youn lgnln
hzla ve toptan yatmas belki de olayn en olaanst yanlarndan biridir.
Sabahki fkeli ajitasyon, akam kilise tekrar derin uykuya dalm duay

bekleyen hac ktlesiyle dolduunda grlen derin sknetle tuhaf bir kar
tlk sergiler.

1834te yaanan byk felakete bir ngiliz olan Robert Curzon da

grg tankl etmitir. Onun korkun bir aklkla anlattklarnn
nemli ksm aada verilmitir.
Paskalya Yortusundan nceki cuma gn, Curzon Yunanllarn
gsteri yryn izlemek iin arkadalaryla birlikte Kutsal Antme
zar Kilisesine gider. Kudsn Trk valisi brahim Paa ve ngiliz ko
nuklarna ayrlan balkon haricinde, her pencere, her ke, insanolu
nun sabilecei en ufak bir yer bile tklm tklm doludur. Kudste
17.000 hac bulunduu sylenmektedir ve hemen hepsi kutsal atei M.
grmeye gelmitir.
Ertesi sabah askerler kitlenin arasndan brahim Paa iin bir yol
aar ve Paa lgn bir alayn eliinde balkondaki yerini alr.
O zamana kadar insanlann gz oktan dnmt; btn gece kalabal
n iinde ayakta durmaktan bitkin haldeydiler ve kutsal atein sergilene
cei an yaklatka sevinten yerlerinde duramaz hale gelmilerdi. Heye
canlan, saat yaklak bir civarnda Yunan apelinden muhteem bir gste
ri alay kana kadar giderek artt. Bu alay Patriark kez trbenin etra
fnda dndrd; sonra Patriark simle dokunmu cppesini kard, Kutsal
Kabre girdi, kabrin kaps kapand. Haclann heyecan an boyutlara var
mt; yksek sesle lklar atyorlard; youn insan ktlesi, rzgrda sal
lanan ekinler gibi ileri geri sallanyordu.
apelin bir blmnde, Antmezann stnde yuvarlak bir delik vard
ve bu erefe nail olmak iin en yksek demeyi yapan adam, gl kuv
vetli askerlerce bu delie kanld. Bir dakika iin sessizlik oldu; sonra
trbenin dnda k belirdi ve ansl hac kutsal atei ierideki Patriarktan ald. Ald ate yanmakta olan bir deste ince mumdan oluuyordu
ve bu mumlar kitle tarafndan paralanmasn ya da sndrlmesini engel
lemek iin demirden bir ereve iine alnmt; derhal lgncasna bir sa
va balad; herkes kutsal atei ele geirmeye son derece hevesli olduun
dan, kendi mumunu yakmaya alrken yanndakininkini sndryordu.
Btn tren bundan ibaretti; yry srasnda sylenen ilahiler dn
da ne vaaz, ne dua, hibir ey yoktu. Ksa sre sonra herkes mumunu kut
sal ateten yakt iin her ynde klann arttn grebiliyordunuz: bir
mumun sergilenebilecei her yer, apeller, balkonlar l l oldu. Cinnet
halindeki insanlar yanan destelerle mumu, gnahlarndan annmak iin,
yzlerine, ellerine, gslerine sryordu.
Ksa srede mumlann kard is orada bulunan her eyi karartt, isin
dumanlar halinde kubbenin stndeki delikten ktn grebiliyordum.
Koku berbatt; scak ve kirli havaya yenik den talihsiz insan balkon
larn st ksmndan aadaki insanlann zerine derek parampara oldu.

On yedi yanda zavall bir Ermeni kz scaktan, susuzluktan ve bitkinlik

ten oturduu yerde ld.
Bir sre sonra, brahim Paa grlebilecek her eyi grdkten sonra,
kalkp gitti; ok saydaki gvenlik grevlisi dorudan kuvvet kullanarak,
kiliseyi dolduran youn insan ktlesinin arasndan ona yol at. Kitle ok
byk olduundan bir sre bekledik ve manastrmza dnmek iin hep
birlikte yola koyulduk. Ben nden gittim, arkadalarm beni takip ediyor
lard; askerler kilisenin bir ucundan dierine bize yol ayorlard. Kilise
nin bu ksmnda birbirinin zerine yatm birok insan grdmde,
sann armha gerilmesi srasnda Bakire Meryemin durduu sylenen
yere vardm; en ok kapya yakn olan ksm grebiliyordum. Elimden gel
diince kendime yatan insanlarn arasndan yol atm, ama sonunda o ka
dar kalabalklat ki st ste duran insan ynlarna fiilen basyordum.
Sonra birdenbire hepsinin l olduunu fark ettim! Bunu en bata alglayamamtm, nk onlarn yalnzca trenden ok bitkinletiklerini ve din
lenmek iin uzandklarn dnmtm; ama ok byk bir gvde yn
na gelip onlara baknca, yzlerinde o, yanlmama imkn brakmayan kes
kin, sert ifadeyi grdm. ou boulmann etkisiyle epey kararmt; da
ha ileride de kanlar iinde ller vard, kitle beyinleri ve barsaklar i
niyordu.
Bu srada kilisenin bu ksmnda kitle yoktu; ancak biraz ileride byk
kapya doru keyi dnnce, panie kaplm insanlar ileriye doru bir
birini sktrmaya devam ediyorlard ve herkes kamak iin elinden gele
ni yapyordu. Darda ieriden gelen bu hcumdan korkan korumalar H
ristiyanlarn kendilerine saldrmak istediklerini sandlar ve bu karmaa k
sa srede bir savaa dnt. Askerler sngleriyle perian halde bayla
cak gibi olan pek oklarn snglediler; duvarlar, askerlerin dipikleriyle
yere devrilenlerin kan ve beyinleriyle kaplanmt. Herkes kendisini koru
mak ya da oradan uzaklamak iin mcadele ediyordu ve bu meydan kav
gasnda denler derhal dierlerinin ayaklan altnda lme gnderili
yordu. Sava o kadar umarsz ve vahi bir hal ald ki, panie kaplm ve
korkmu haclar bile sonunda kendilerini kurtarma arzusundan ok dier
lerini yok etmeye kararl hale gelmilerdi.
Bana gelince, tehlikeyi alglar alglamaz, arkadalarma geri dnme
leri iin seslendim, onlar da dndler; ancak ben arkadan itenlerin bask
syla, herkesin lm kalm mcadelesi verdii kapya yaklatm. nmde
ki kesin yok oluu grnce, geri gidebilmek iin her abay gsterdim. b
rahim Paanm, yldzna baklrsa albay olan bir subay benim kadar
panik iinde geri gitmeye alyordu; beni pelerinimden yakalayp, .son
nefesini vermekte olan bir adamn stne ekti. Subay beni yere bastrd
ndan, umutsuz bir enerjiyle llerin ve lmekte olanlann arasnda gre
iyorduk. Subay yere devirene kadar onunla mcadele ettim ve neyse ki
tekrar ayaa kalkabildim (daha sonra, onun bir daha ayaa kalkamadn
rendim).

nsanlann basks arasnda bir dakika kadar ayakta durdum; kilisenin

bu dar ksmnda skm durumdaki youn kitle beni l bedenlerin ze
rinde ayakta tutuyordu. Ksa bir sre hepimiz ayakta durduk, sonra kitle
aniden dalgaland, bir lk ykseldi, kitle ald ve ben kendimi bir sra
oluturmu insanlann merkezinde buldum; karmda, hepsi yrtlm kanl
giysilerinin iinde solgun ve perian insanlann oluturduu bir baka sra
vard ve orada ylece durup birbirimize baktk; ama bir anda hepimizi ani
bir itki sard; Kutsal Antmezar Kilisesinin uzun geitlerinde yanklanan
bir lkla iki kart sra birbirine saldrd ve ben kendimi bacaklan kanla
kapl, zayf, yan plak bir adamla greirken buldum. Kitle tekrar geri y
kld ve aresiz dverek, zor mcadelelerle kendimi tekrar kilisenin ii
ne atacak yolu atm; orada arkadalanm buldum ve Katoliklerin kilise
eyalann saklad blme ulamay baardk; sonra keilerin bize tahsis
ettii odaya vardk; ama bu baarmz, odann kapsnda bizimle birlikte
girmeye alan rkm hac kitlesiyle iddetli bir atma yaanmadan
gereklemedi. Kaabildiim iin Tannya krettim, nk kurtulma an
sm ok azd.
ller her yerde, hatta takdis tann zerinde bile ynlar olutur
mutu; l-canl fark olmadan, birbirinin zerine ylm drt yz kadar
talihsiz insan grdm; kimi yerlerde bu ynlar bir buuk metre yksek
lii buluyordu. brahim Paa kiliseyi benden yalnzca birka dakika nce
terk etmi ve kl pay sa kurtulmutu. Kitle her yandan o kadar sktr
mt ve sylendiine gre saldnya da uramt ki, ancak ou ldrlen
korumalannn olaanst abasyla d ksma kabilmiti. Bu mcadele
srasnda birok kez baylmt ve yanndakilerin anlattna gre, sonunda
lgna dnm haclarn oluturduu youn insan ktlesinin iinden palalanyla yol amlard. Paa danda kalp cesetlerin tanmas iin emir ver
di; adamlan l ynlanmn iinden hl yaayanlan ekip kardlar.
Kutsal Antmezar Kilisesindeki korkun felaketten sonra, btn ha
c kalabal panie kaplm gibiydi ve herkes ehri terk etme endiesi
iindeydi. Bir veba salgnnn patlak verdii sylentisi kt; biz oradan aynlmak iin derhal hazrlk yaptk.

Burada ne olduunu anlamak iin, Paskalya Yortusunun normal

akyla, Curzonun tank olduu 1834 paniini ayrt etmek gerekir.
Paskalya, Dirili lenidir. armhn ve sann mezarnn etrafn
da oluan at srs bir zafer srsne dnmtr, nk Dirili bir
zaferdir ve zafer olarak kutlanr. Ate burada zafere ilikin bir kitle
simgesi ilevi grr. Ate her insana iletilmelidir ki ruhu Diriliten pa
yn alsn. Her insan, Kutsal Ruhtan yaylan o ate olmaldr ve mumu
onunla yakmas bu nedenle gereklidir. Bunu yapnca, deerli atei ki
lisenin dna, evine tar.
Atein kkeniyle ilgili olan sahtekrlk burada konu ddr. Temel
olgu srnn at srsnden zafer srsne bakalamdr. Srnn

yeleri, kurtarcnn mezarnn etrafnda toplanarak onun lmnde

yer alm olur; mezardan fkran Paskalya ateinde mumlarn yaka
rak onun Diriliinde yer alm olurlar.
Bir n birdenbire binlercesine oalmas da ok gzel ve nem
lidir. Bu k kitlesi, inandklar iin hayata sahip olacak insanlann
oluturduu kitledir. Bu kitle nce oluur, sonra atein, yalnzca atein
yaylaca bir hzla geniler. Ate kitlenin bymesinin aniliinin ve
hznn en gerek simgesidir.
Ancak bu aamaya vanlmadan, ate fiilen ortaya kmadan nce,
onun uruna mcadele edilmelidir. Kilisede, bunlara inanmayan Trk
askerleri dan kanlmaldr, nk onlar orada bulunduka ate ortaya kamaz. Trklerin geri ekilii Yortu ritelinin parasdr ve belir
lenen zamanda, Yunan ruhbanlannn gsteri alayndan sonra gerekle
ir. Trkler kendi tarzlannda ka doru yrr, ama haclar sanki on
lan dan atyormuasna arkalanndan iter ve kilise birdenbire bir sa
va ve zafer kargaasyla dolar.
Tren, askerlerin ayrd iki durgun kitleyle balar. Arap Hristiyanlann oluturduu kk ritmik srler, aralannda hareket edip kit
leleri kkrtr. Bu vahi, fanatik srler kitle kristali ilevi grr ve
atei bekleyenleri kendi heyecanlanyla kkrtrlar. Sonra kutsal suret
leri tayanlarn gsteri alay balar. Bu, yava bir kitledir, ama bu
olayda amacna ilk ulaacak kitle de budur; ate tututurulduktan son
ra kilisenin etrafnda dolatnlan yan baygn Patriark bu kitlenin baansma canl bir tanktr.
Korkun sonulan olan 1834 panii, trenin doasnda ikin olan
kavga unsurlanndan domutur. Kapal bir yerde ateten doan pani
in yaratt tehlike her zaman byk olur, ama kilisede trenin ban
da iki kart grubun bulunmasyla bu panik artmtr; inansz Trkler
ve onlan dan atmak isteyen haclar. Curzonun tasviri, paniin bu
ynn netletiren ayrntlar bakmndan zengindir. Gnn bariz bir
biimde btnyle akld ve balantsz anlanndan birinde, Curzon
kendisini aniden dman srasyla yz yze gelmi bir sra insan ara
snda bulur. Bu iki sra insan, iki tarafta da kimlerin olduunu dahi bil
meksizin, birbiriyle lmcl bir atmaya giriir. Curzon, insanlann
kendilerini kurtarma abasyla stne basp ezdikleri ceset ynlanndan sz eder. Kutsal Mezar Kilisesi bir sava alanna dnmtr.
ller ve hl yaamakta olanlar st ste ylmtr. Dirili, kartna
dnm ve artk genel yenilgi olmutur. Daha da byk bir l yn
anlamna gelen veba fikri haclan sarar ve hepsi Kutsal Mezann bulun
duu ehirden kaar.

Tarihte kitle

U LUSAL K TLE SM G ELER

Uluslarn gerekte ne olduklarn ortaya koyma giriimlerinin ou

esasa ilikin bir kusurla maluldr: Bu giriimler genel bir ulus kavra
m tanmlamaya altlar. nsanlar, nemli olann doru tanm bulmak
olduuna inanarak, ulusun u ya da bu olduunu sylediler; bu tanm
bir kez bulunursa, btn uluslara ayn biimde uyarlanabilecekti. Bu
amala dil ya da topra, yazl edebiyat, tarihi, ynetim biimini ya
da ulusal duygu adn verdikleri eyi tanmlarna kant olarak gsterdi
ler; her halkrda istisnalarn kuraldan daha nemli olduu kt orta
ya. Bu biraz, canl birinin byle ele geirilebileceini sanarak giysisi
ni yakalamaya benziyor.

Bu nesnel grnen yaklamdan ayn olarak, yalnzca bir ulusla,

kendi ulusuyla ilgilenip dierleriyle ilgilenmemek biimindeki daha
naif bir baka yaklam da vardr. Bu yaklamn bileenleri bir tek uli-'
sun stnlne duyulan inantr; esiz bykle ilikin kehanetle, j
ahlki ve ilkel iddialarn kendine zg kanmdr. Ama btn bu u lu -;
sal ideolojilerin ayn ierie sahip olduklan varsaylmamaldr. Yalnz-
ca doymak bilmez itahlan ve ne srdkleri iddialar bakmndan hep- j
si birbirine benzer. Ayn eyi isterler ama kendi ilerinde farkldrlar.
Deerlerinin artmasn isterler ve iddialann sayca arttklar olgusuy
la temellendirirler. Btn yeryz onlann her birine vaat edilmitir ve
j j 2 ^bii ki btn dnya onlan ait olacaktr. Bunu duyan dier uluslar korkarlar ve korkulan bu korku dndaki her eye, gzlerini kr eder.
Bylelikle insanlar bu ulusal iddialann somut ieriinin yani arkalanndak gerek ideolojilerin birbirinden ok farkl olduu olgusunu gz
den karrlar. Her ulusa zg olan eyi ortaya karma zahmetine gi
rilmelidir ve bu da milletin agzllnden etkilenmeksizin yaplma
ldr. nsan hibirine balanmadan, ama hepsiyle derinden ve drste
ilgilenerek ayn bir noktada durmaldr. Sanki mrnn byk bir ks
mn gerekten o ulusa ait olarak yaamaya mahkmmu gibi ruhuna
ilemesine izin vermelidir. Ancak insan asla dierleri pahasna, birine
btnyle teslim olmamaldr.
Uluslardan sanki aralannda gerek farkllklar yokmuasna sz
etmek bounadr. Birbirlerine kar uzun savalar srdrrler ve her
ulusun kayda deer bir kesimi bu savalarda etkin bir rol oynar. Ne iin
savatklan yeterince sk ne srlr, ama ne olarak savatklan bilin
mez. Bunun iin kendilerine verdikleri bir ad vardr; Franszlar olarak
ya da Almanlar, ngilizler, Japonlar olarak savatklann sylerler. Pe
ki ama bu szckleri kendisi iin kullanan insan bunlara hangi anlam
ykler? Bir Fransz, Alman, Japon ya da ngiliz olarak savaa gittii
zaman kendisinin ne adan farkl olduuna inanr? Bu noktada olgu
sal farkllklar o kadar nemli deildir. detlerin, geleneklerin, siyase
tin ve edebiyatn ayrntl bir aratrmas yaplabilir; ama yine de sava
a gidildii zaman ulusun inanc haline gelen ayrt edici niteliine deinilmeyebilir.
Bu yzden uluslar burada sanki dinmi gibi deerlendirilirler; ger
ekten de zaman zaman dini andran bir eye dnme eilimi gste
rirler. Sava zamanlannda etkinleen uyku halindeki bu tohum ilerin
de her zaman vardr.
Bir ulusun hibir yesinin kendisini asla yalnz hissetmediini sy
leyebiliriz. Bu insann ad verilir verilmez ya da o insan kendi kendini

adlandrr adlandrmaz, kendisini ilikilendirdii daha byk bir birim,

daha kapsayc bir ey bilincine ilenir. Bu birliin zellii akrabalk
ilikilerinden daha yakn olmasdr. Ulus, insann lkesinin, haritada
bulunduu ekliyle, coraf birimi deildir yalnzca; ortalama insan
buna kaytsz kalabilir. Snrlar onda bir gerilim yaratabilir, ama lke
nin btn deil. Dili dier dillerden ayn olsa da dilini dierlerinden
farkl olarak, ayrt edilebilir bir biimde dnmez. Ona aina gelen
szckler, zellikle heyecan anlannda, onu derinden etkileyebilir. An
cak arkasnda duran ve uruna savaabilecei ey bir szlk deildir.
Ulusunun tarihi, sokaktaki adama daha da az ey ifade eder. Tarihin
gerek akn da bilmez, srekliliinin tamamn da. Ulusunun eski
den nasl yaadm bilmez ve kendisinden nce yaam ancak birka
kiinin adn bilir. Farknda olduu figrler ve anlar doru dzgn bir
tarihinin tarihten anlad eyden ok uzaktr.
Kendisini ilikili hissettii daha byk birim her zaman bir kitle ya
da bir kitle simgesidir. Bu birimde kitlelerin ya da simgelerinin nitelik
lerinden bazlan, rnein younluk, byme, sonsuz aklk her zaman
vardr, ok artc bir i tutunum; ortak ritim ya da ani bir dearj. Bu
simgelerin ou daha nce aynntlanyla ele alnd; rnein deniz, or
man, ekin gibi. Bunlan kitle simgeleri yapan niteliklerini ve ilevleri
ni burada yeniden ele almak gereksiz. Ancak bu kitle simgelerinin hi
bir zaman bu kadar yaltlm ya da plak halde grnmediini vurgu
lamak gerek. Bir ulusun her yesi, kendisini ya da kendi temsilini, ulu
su iin en nemli olan belirli bir simgeyle sabit bir iliki iinde grr
her zaman. Ulusal duygunun sreklilii, gerektiinde dzenli olarak
tekrarlanmasyla salanr. Bir milletin kendisine ilikin bilinci ancak
ve ancak simgesi deiince deiir. Bu bilin insann sandndan ok
daha deikendir ki bu da insanolunun varlnn devam konusunda
biraz umut vaat eden bir olgudur.
Aadaki sayfalarda, birka ulus, simgelerine gnderme yaplarak
deerlendirilmektedir. ne srlen savlan, nyargsz bir biimde iz
lemek iin okurun kendisini yirmi yl ncesinde dlemesi gerekir. Ay
rca okurun, burada her eyi en basit ve en genel biimine indirgedii
mi ve bylelikle tek tek bireyler olarak insanlar hakknda yok denecek
Varlar az ey syleyeceimi anmsamas olduka nemlidir.
ngilizler

Kimliiyle pek fazla kamusal gsteri yapmasa da, gene de kukusuz

bugn dnyada en oturmu ulusal duyguyu koruyan bir ulusla, ngiliz-

lerle balamak uygun olur. Herkes denizin bir ngiliz iin ne anlam ta
dn bilir; yeterince bilinmeyen ise denizle ilikisiyle o nl birey
cilii arasndaki balantnn doru biimidir. ngiliz insan kendisini
kk bir grup insan tayan, drt yannda ve altnda deniz bulunan bir
geminin kaptan olarak grr. Hemen hemen yalnzdr; kaptan olarak
kendi mrettebatndan bile pek ok bakmdan yaltlmtr.
Deniz ynetilmek iin orada hazr durmaktadr. Bu dnme tarz
belirleyici bir neme sahiptir. Gemiler o geni yzeyleriyle yaltlm
insanlar kadar tek banadr; her gemi, kaptannda kiiletirilir. Kapta
nn emir gc mutlak ve tartma gtrmez niteliktedir. Dmen krdI74 1rota denize verdii bir emirdir. Bu emrin mrettebat araclyla uygulanyor olmas, asl itaat etmesi gerekenin deniz olduunu insanlara
unutturur. Hedefi kaptan belirler ve deniz frtna ve dier ktlkler
den azade olmasa da, kendi canllyla onu hedefe gtrr. Denizin
enginliini dnecek olursak, ou zaman kime itaat ettii meselesi
nem tar. Gidilecek yer bir ngiliz topra olduu zaman, itaat etmek
ona daha kolay gelir. Bu durumda deniz, yolu ve srcsn iyi tan
yan bir at gibi davranr. Baka bir ulusa ait bir gemi, dn at stnde
antrenmansz src gibidir; at, kendi efendisinin bindii zamankin
den ok daha kt hareket eder. Deniz de o kadar byktr ki, onu de
netleyen gemilerin says da nem tar.
Denizin kendisinin niteliklerini dnmeye sra gelince, denizin
maruz kald deiikliklerin ne denli ok sayda ve iddetli olduu
anmsanmaldr. Deniz, dnmleri bakmndan, insanlar ilgilendiren
btn hayvan kitlesinden daha ok eitlilik gsterir; denizle karla
trldnda, avcnn ormanlar, iftinin tarlalar ne kadar da zararsz
ve deimezdir.
ngiliz insannn bandan geen btn felaketler denizde vuku bul
mutur; llerinin denizin dibinde yattn sk sk dlemek zorunda
kalmtr; bu yzden deniz ona dnm ve tehlike getirmitir.
ngiliz insannn evdeki yaam denizdekini tamamlar niteliktedir;
gvenlik ve tekdzelik evdeki yaamnn temel nitelikleridir. Herkesin
denize gitmek hari herhangi bir dnm uruna, terk etmemesi ge
reken bir yeri vardr; herkes kendi alkanlklarndan sahip olduu ey
ler konusunda olduu kadar emindir.

Ulusal kitle simgelerinin nemi zellikle ngilizlerle HollandalIlarn

karlatrlmasnda net bir biimde grlebilir. Bu iki halk ayn kk

ten gelmektedir; dilleri birbiriyle ilikilidir ve her iki lkenin de dini

geliimi hemen hemen ayndr. Her ikisi de denizci uluslardr ve deniz
imparatorluklarnn kuruculardr. Ticaret ve keif seferine kan Hol
landalI bir kaptann rotas ngiliz kaptannkinden hibir biimde fark
llk gstermez. Birbirleriyle savatklarnda bu, yakn akraba rakiple
rin sava gibidir. Ama gene de nemsiz grnebilecek, aslnda nem
li bir fark vardr aralarnda. Bu fark ulusal kitle simgeleriyle ilgilidir.
ngilizler adalarn fethetmilerdir, ama bunu denizden gasp etme
milerdir. Bir ngiliz denizi yalnzca gemileriyle kendine tabi klar; y
neticisi geminin kaptandr. HollandalI ise yerletii topraklan deniz
den kazanmtr. Bu lke o kadar alak rakmldr ki topraklanm set
lerle korumak zorundadr. Bu setler HollandalInn ulusal yaamnn
ba ve sonudur. nsanlann oluturduu kitle kendisini bir setle eit g
rr ve hep birlikte denize kar direnirler. Setler hasar grrse, toprak
tehlikeye girer. Kriz zamanlannda setler bozulur ve HollandalIlar d
manlan karsnda gvenlii yapay adalarda bulurlar. Hibir yerde in
san eliyle yaplm, denize kar duran bir duvann hissettirdikleri bu
kadar gl olmamtr. Ban zamanlannda insanlar setlere gvenirler;
ancak ilerleyen dmann karsnda yklmas zorunlu olan bu setlerin
kuvveti, savatan sonra onlan tekrar yapacak olan insanlara geer. Set
yeniden gerek olana kadar, varln insanlann inancnda devam etti
rir. Tuhaf ve amaz bir biimde, HollandalIlar gerek tehlike annda,
denize kar kurduklan duvarlann kendi ilerine tarlar.
ngilizler adalannda saldnya uradklannda denize gvenirlerdi;
deniz, dmanlanna kar frtnalanyla yardma gelirdi. Kendi adalanndan emindiler ve gemilerinde de her biri ayn gvenlii hissederdi.
te yandan tehlike hep HollandalIlarn arkasnda oldu; onlara gre de
nize hibir zaman tam olarak boyun edirilememiti. Dnyann bir
ucundan br ucuna yelken atklan dorudur, ama deniz her zaman
aleyhlerine dnebilirdi; sava gibi u durumlarda, bizzat kendileri tehditkr dman geri pskrtmek amacyla denizin topraklanm basma
s iin ellerinden geleni yapmak zorunda bile kalmlardr.
Almanlar

Almanlann kitle simgesi orduydu. Ancak ordu, ordudan fazla bir ey

di; ordu uygun adm yryen bir ormand. Dier hibir modern lkede
orman-duygusu Almanyada olduu kadar canl kalmamtr. Dimdik
duran aalann bu diklie kout eilmezlii, younluklan ve saylan,
Almanlann yreini derin ve gizemli bir honutlukla doldurur. Atala-

nnn yaad ormann ta derinliklerine gitmeyi bugn bile sever, ken

dilerini aalarla bir hissederler.
Aalarn dzenli bir biimde ayrlm olmas ve dikeylikleri ze
rindeki vurgu, orman allarn her ynde byd tropik ormandan
ayrt eder. Tropik ormanlarda gzler nplanda yolunu kaybeder; n
k her trden dzeni hatta tekrar duyusunu yok eden renkli, yaam do
lu, karmak ve bantsz bir ktlesel byme vardr. te yandan, l
man blge ormannn bariz bir ritmi vardr. Gzler eit mesafelerde,
net bir biimde grlebilen aalarn oluturduu hat boyunca hareket
eder. Her bir aa teki her zaman bir insandan uzundur ve bir dev ola176 na
bymeyi srdrr. Ormann dayankllnda ayn erdeme
sahip olan bir savayla ortak pek ok yan vardr. Bir tek aacn ka
buu, bir insann stndeki zrha benzer; ayn trden pek ok aacn
birlikte byd btn bir orman bir ordunun niformasn getirir ak
la. Aka bunun farknda olmasa bile bir Alman iin ordu ve orman,
olas her biimde birbirinin iine gemitir. Bakalarna ordunun sk
cl ve verimsizlii gibi gelen ey Alman iin ormann tad yaam
ve ihtiamdr. Alman ormann iindeyken hi korkmamtr; kendisini,
benzerlerinin arasnda biri olarak gvende hissetmitir. Aalarn eilmezliini ve dimdik oluunu kendisi iin yasa kabul etmitir.
Eve kapatlmlktan orada yalnz kalp hayal kurabileceini d
nerek ormana kam olan bir ocuk, aslnda orduya giriini nceden
yaam olur. Ormanda dierlerini, gerek, sadk ve kendisinin her za
man olmak istedii gibi dimdik kendisini beklerken bulmutur; her bi
ri dimdik byd iin bir dieri gibi olan, ama yine de ykseklik ve
g bakmndan olduka farkl aalar bulmutur. Almanlar zerinde
ki bu erken orman romantizminin etkisi asla azmsanmamaldr. Or
man, Alman iir ve arklarna konu olmutur; bu iir ve arklarda yer
alan ormana ou zaman Alman ad verilir.
ngiliz insan kendisini denizde dlemeyi sever; bir Almansa or
manda. Onlann ulusal duygulannn arasndaki fark bundan daha z
bir biimde dile getirmek imknszdr.
Franszlar

Franszlann mevcut kitle simgesi olan devrimleri yakn tarihlidir. z

grlk leni ylda bir kez kutlanr ve ulusal cokunun zel bir vesile
si olur. 14 Temmuzda herkes sokaktaki herhangi biriyle dans edebilir.
Aslnda dier lkelerdeki kadar az zgr, eit ve karde olan insanlar
bir kereye mahsus olmak zere sanki gerekten yleymilercesine dav

ranabilirler. Bastille baslr ve sokaklar yine o zaman olduu kadar

dolar. Yzyllar boyunca kraliyet adaletinin kurban olan kitle, adaleti
kendi eline geirir. O zamanki idamlann ans, en ateli trden aralk
sz kitlesel heyecan silsilesi, kutlama duygusuna insanlann kabul ede
ceinden daha ok katkda bulunur. Kitleye kar kan herkes kellesi
ni kaybetmitir. Bu insan kellesini kitleye borludur; onu vererek he
yecan koruyup artrmaya kendi tarznda yardmc olur.
Marseillaise o zamandan kalmtr ve bu kadar canllk tayan ba
ka bir ulusal mar yoktur. Periyodik bir olayn, her yl tekrarlanan ve
her yl beklenen zgrln patlak vermesinin, bir ulusun kitle simge
si olarak byk avantaj lan vardr. Marseillaise gerek Devrimin ta
177
kendisiymi gibi savunma glerini harekete geirir. Avrupay fethe F12
den Fransz ordulan Devrimden domutur; bu ordu Napolyonunu
buldu ve askeri zaferin doruklanna ulat. Zaferler Devrime ve onun
generaline aitti; nihai yenilgiyse mparatorundu.
Devrimin Franszlann ulusal kitle simgesi olarak kabul edilmesi
ne eitli biimlerde itiraz edilebilir. Ne gemisinin zerindeki ngiliz
kaptann somutluunu ne de uygun adm yryen Alman ordusunun
ormans dzenliliini tamadndan, bu simge belirsiz grnebilir.
Ancak u unutulmamaldr ki ngilizin gemisi dalgal denize, Almann
ordusuysa rzgrda sallanan bir ormana aittir. Onlann duygulann bes
leyen ve akc klan bunlardr. Devrimin kitle duygusu, ayn derece so
mut bir nesne ve hareketle ifade edilir: Bastille basknyla.
Bir iki kuak nce herkes Devrim szcne Fransz szc
n eklerdi. Kendi en popler anlan dnyaca en ok tanndklan eydi
de; Devrimleri en karakteristik eserleriydi. Bu yzden Ruslar devrimlerini yaparak Franszlann ulusal bilincinde derin bir hasar yarattlar.
svireliler

svire ulusal i tutunumu su gtrmez bir devlettir. svirelilerin va

tanseverlik duygulan yalnzca bir dil konuan pek ok halknkinden
daha gldr. svirede konuulan drt dil, kantonlannn eitlilii,
farkl sosyal yaplan, savalan hl anlarda taze olan iki ayn mezhep;
bunlann hibiri, svirelilerin ulusal bilincini ciddi bir biimde zayf
latmaz; bu yzden ortaklaa sahip olduklar kitle simgeleri dalardr.
Dalar baka hibir ulusal simgeyle eitlenemeyecek derecede sarsl
maz ve zaptedilemez nitelikleriyle her zaman gzlerinin nndedir.
svireliler dalannn doruklann her yerden grebilirler, ancak da
zincirlerinin daha ak seik grnd belli noktalar vardr. Btn

dalarn birlikte grlebilmesinin yaratt duygu bu gibi yerlere bir

kutsallk unsuru katar. Bazen, hi kimsenin nceden tahmin edemeye
cei akamlarda dalar panldamaya balar; bu onlarn en yce takdis
trenidir. Bu dalara ulamann zorluu ve sertlikleri svirelilere g
venlik hissi verir. Zirveler ayr ayrdr, ama dalarn etekleri tek bir dev
vcudun uzuvlar gibi birbirine balanmtr. Bu dalar tek bir vcut
tur ve bu vcut lkenin ta kendisidir.
Son iki sava srasnda svirelilerin yaptklar savunma planlan
ulusla Alp sradalan arasndaki bu eitlii tuhaf bir biimde ifade edi
yordu. Bir saldn durumunda btn bereketli topraklar, btn ehirler
btn retim merkezleri boaltlacakt. Ordu dalara ekilecek ve yalmzca orada savaacakt. nsanlar ve lke feda edilecekti, ama svire
hl dalardaki ordusuyla temsil ediliyor olacakt; ulusun kitle simge
si lkenin kendisi olacakt.
svirelilerin sahip olduklar set zel bir trdendir. svireliler bu
seti HollandalIlar gibi kendileri yapmak zorunda deildir. Bu seti ne
ina ederler ne de ykarlar; bu seti dven bir deniz de yoktur. Dalar
orada durur ve svirelilerin yapmas gereken tek ey bu dalan ada
makll tanmaktr. Dalann her kesine trmanlr ya da zerlerinde
gezip dolalr. Alpler bir mknats gibi bu dalara hayran olup onlan
kefetmede svirelileri taklit eden her lkeden insan kendine eker.
Hangi lkeden gelirlerse gelsinler daclar inanm svireliler gibidir;
onlarn ordusu gibi dalarda yaptklan ksa dnemli bir grevden son
ra btn dnyaya yaylarak svirenin prestijini korurlar. Bu daclann svirelilerin bamszln korumaya pratik katklannn boyutlan
incelenmeye deer.

Ancak eski alarda onunla dvmeye kan kahraman yine hazrdr.

Bu kahraman btn bir insan rknn gznn nnde vaziyet alr. Sa
natndan o kadar emindir ki izleyicilerine canavan ldrnn her bir
ayrntsn gsterebilir. Ne yapacan tam olarak bilir; admlan hesap
ldr hareketleri de bir dansnkiler gibi belirlenmitir. Ama o gerekten
ldrr. Binlerce insan bu lm seyreder ve cokulanyla lm o
altr.
Artk kendi vahilik hakk kalmayan, idama mahkm edilmek iin
vahilie kkrtlan hayvann idam; idam, kan ve kusursuz valye
nin, hayranlann gznde ifte yanss vardr. Her insan ayn anda hem
boay katleden valyedir hem de onu alklayan kitlenin bir paras
dr. Boa greisinin karsnda kendisidir, arenann uzak kesinde
kendisini yine grr; bu defa kitle olarak. zleyiciler bir ember olu
turur; kendi stne kapanm bir mahluk gibidirler. nsan nereye ba
karsa baksn bir insann gzleriyle karlar; yalnzca tek bir ses iiti
lir; bunlar o insana aittir.
Bylelikle matadorunu grmek iin can atan bir spanyol, bu ken
dine zg kitlenin grntsne abucak alr. Bu kitleyi iyice tanr;
kitle ylesine canldr ki dier lkelerde zorunlu olan ok daha yakn
tarihli gelime ve oluumlan engeller. Bir spanyol iin bu kadar ok
ey temsil eden arenadaki matador ayn zamanda ulusal bir kitle sim
gesi haline gelir. Ne zaman ok sayda spanyolu bir arada dnse ay
n zamanda onlann ok sk bir araya geldikleri yeri de dnecektir.
Bu ateli kitlesel hazlarla karlatnlnca kiliseninkiler lml ve zarar
sz grnr. Bu her zaman byle deildi ve spanyollann kitle ekono
misi, kilisenin sapknlar iin cehennem ateini bu dnyada tututur
maktan ekinmedii zamanlarda farkl bir biimde dzenlenmiti.

Ispanyollar
ltalyanlar

Bir ngiliz kendisini nasl bir kaptan olarak grrse spanyol da kendi
sini bir matador olarak grr. Kaptann kendisine boyun een denizi
nin yerine boa greisinin hayran kitlesi vardr. Sanatnn soylu kurallanna gre ldrmesi gereken hayvan, mitin eski kt canavandr.
Boa greisi hibir korku belirtisi gstermemelidir; her ey onun
kendisini kontrol etmesine baldr. En ufak bir hareketi binlerce insan
tarafndan izlenir ve deerlendirilir. Burada korunan Roma arenasdr,
ama boa greisi o zamandan beri deimi ve soylu bir valye ol
mutur. Artk yalnzca dvr; boa greisinin tad anlam ve
kostm, zellikle de prestiji ortaada deimitir. nsann klesi olan,
kendisine itaat ettirdii vahi hayvan ona bir kez daha ba kaldrmtr.

Modern bir ulusun zbilinci ve savataki davran byk oranda ulu

sal kitle simgesini benimsemesine baldr. Birlik mcadelesini kazan
dktan ok uzun zaman sonra, tarih, pek ok halkn zerinde, kt bir
oyun oynamtr. talya, btn ehirlerinin yaad anlar henz akln
dan kmamken ve bu anlar imdiki zaman kantrmak iin bilinli
olarak kullanlrken, bir ulusun kendisini kendi gznde canlandr
makta nasl glk ektiine ilikin iyi bir rnektir.
talya birliini kazanmadan nce, halknn zihninde her ey daha
ak ve netti. Asalak dmanlar kovulur kovulmaz, paralanan gvde
tekrar bir araya gelecek ve tek bir organizma gibi hissedip hareket ede-

ektir. Bu gibi durumlarda, dman lkede uzun sre bulunmusa ve

ezilme duygusu iddetliyse, btn halklar bu kt durumlarna ilikin
benzer tablolar olutururlar. Dman ok kalabalktr, irkindir ve on
dan nefret edilir; dman yerlilerin iyi, erefli vatan toprandan gein
mek iin ekirge srleri gibi gelir. Kalmaya niyeti varsa bu topra
blecek ve yerliler arasndaki balan zayflatmak iin her eyi deneye
cektir. Buna kar yaplacak olan suikast eylemleridir; eer ans yaver
giderse dman kovulur.
Sonunda talyada olan budur; uzun zaman gereklememi olsa da
en byk beyinlerinin, ateli bir ekilde arzuland birliini kurdu.
Ancak o andan itibaren, Roma gibi bir ehrin varlm srdrmesi
ne izin vermenin tehlikeleri olduu aka ortaya kt. Eski zamanlar
dan kalma kitle binalan hl orada, bo duruyordu. Kolezyum* gere
inden iyi korunmu bir harabeydi; orada insann kendisini zavall ve
toplumdan dlanm hissetmesi ok kolayd. te yandan ikinci Roma,
St.Peterin Romas eski ekim gcn byk oranda koruyordu. St.
Peter Kilisesi btn dnyadan gelen haclarla dolup tayordu. Ancak
bu ikinci Roma ayn ulus olma halinin odak noktas olmaya hibir e
kilde uygun deildi. ekicilii hl aynmsz btn insanlara ynelikti
ve rgtlenmesi modern anlamdaki uluslann var olmad bir dnem
den kalmayd.
Bu iki Roma arasnda modem talyann ulusal duygusu fel ol
mutu. Bundan ka yoktu, nk Roma ve Romallar bir zamanlar
talyayd. Faizm en kolay zm gibi grnen eye, hakiki antik kos
tmlere brnmeye giriti. Ancak bu zerine uymad; kostm ok b
ykt ve iindeki bedenin yapt hareketler ylesine iddet doluydu ki
btn kemikler knld. Eski meydanlar kazlp kanld, ama bunlar
Romallarla dolmad. Fasces" dayak yiyen bu insanlarda yalnzca nef
ret uyandrd; ne tehdit ne de azarlama gurur duyulacak bir ey kazan
drmad. Sonunda talya zerine sahte bir kitle simgesi dayatma girii
mi baansz oldu.

* Colosseum (Lat.): Spor olaylar, gsteriler, vb. iin kullanlan byk bina veya stad
yum (.n.).
** Fasces: Eski Romada baz hkimlerin n sra tanan ve ortasnda cellat balta
s bulunan denek demeti. talyan faizminin simgesi (.n.).

Yahudiler

Hibir halk anlamak Yahudileri anlamak kadar zor deildir. Kkleri

nin olduu lkeden yoksun braklnca dnyann insan bulunan her
blgesine yayldlar. Yahudilerin uyum salama yetenekleri iyi bilinir,
ama uyum salama dereceleri son derece deikendir. Aralannda spanyollar, Hintliler ve inliler bulunmaktadr. Bir lkeden dierine
dilleri ve kltrleri tarlar ve bunlan kendi mallanndan daha byk
bir titizlikle korurlar. Aptallar onlann her yerde ayn olduklanna dair
ykler anlatabilir; ama onlan iyi tanyan herkes aralannda, baka hi
bir halkta olmayacak kadar ok deiik tipin bulunduunu dnr.
Gerek doalan gerekse grnmleri bakmndan Yahudiler arasndaki
f a rk lln boyutlan var olan en olaanst grnglerden biridir. Hem
en iyi hem de en kt insanlann Yahudilerden ktn syleyen pop
ler deyi bu olguyu dile getirmenin naif bir yoludur. Yahudiler dier in
sanlardan farkldr, ama gerekte onlar en ok birbirlerinden farkldr.
Yahudiler var olmay srdrmeleri bakmndan takdir edilirler. Her
yerde bulunan tek halk onlar deildir; Ermeniler de kesinlikle ayn de
recede yaylm durumdadrlar. En eski halk da Yahudiler deildir^
inlilerin tarihi onlannkinden ok daha eskilere uzanr. Ancak eski'
halklar arasnda, bu kadar uzun zamandr dolaan tek halk Yahudilerdir. Hi iz brakmadan ortadan kaybolmalan iin en ok zaman onlara
verilmitir, ama buna ramen bugne kadar olduklanndan ok daha
fazla buradadrlar.
Birka yl ncesine kadar, toprak ya da dilsel birlikleri yoktu. o
u artk branice bilmiyordu; yz ayr dil konuuyorlard. Milyonlarcas iin eski dinleri bo bir eydi. Aralanndaki Hristiyan says, zel
likle entelekteller arasnda, giderek artyordu; hibir dine mensup olmayanlann says daha da fazlayd. Yzeysel olarak, kaba anlamyla
kendini koruma bakmndan dnecek olursak, Yahudilerin Yahudi
olduklannn unutulmas iin ve kendileri unutmak iin her eyi yapm
olmalan gerekir. Ama bunu unutamyorlar; ou unutmak da istemi
yor. nsan bu insanlann hangi bakmdan Yahudi kaldklarn sormadan
edemiyor; onlan Yahudi klan nedir? Ben bir Yahudiyim derken his
settikleri ban nihai doas nedir?
Bu ba tarihlerinin bandan beri var oldu ve bugne kadar arpc
bir tekdzelikle yeniden yeniden olutu; bu ba Msrdan Gtr. Bu
gelenein fiili ieriini gzmzn nne getirelim: Sayl olduu
doru olmasna doru, ama yine de kalabalk bir halk krk yl boyunca
lde dolap durmutur. Efsanedeki atalanna, deniz kysndaki kum-

^ 2

lar gibi saysz yeni kuaklar vaat edilmiti. imdi bu kuaklar yaa
makta ve ln kumlan arasnda dolamaktadr. Deniz onlara geit ve
rir, ama dmanlarnn zerine kapanr. Hedefleri, kllaryla fethede
cekleri Vaat Edilmi Topraklardr.
Yllar boyunca hareket halinde olan bu kalabalk imgesi Yahudilerin kitle simgesi haline gelmitir. Bu simge, gnmze dek, zamann
daki gibi ayrk ve kapsayc kald. nsanlar kendilerini yerlemeden n
ce bir arada grrler ve sonra dalrlar; kendilerini g ederken grr
ler. Yasalann bu younluk durumunda kabul etmilerdir. Bir hedefi
olan kitle varsa, o da Yahudi kitlesidir. Pek ok maceralan olmutur ve
bu hepsi iin ortaktr. Oluturduklan kitle plak bir kitledir; insanlan
ayn ayn hayatlannda normal olarak a gibi saran pek ok eyin nere
deyse hibiri bu evrede bulunmaz. Etraflannda kumdan baka bir ey
bulunmadndan kitlelerin en pladr; oradan oraya srklenmenin
yaratt kendini yapayalnz hissetme duygusunu kum imgesinden da
ha iyi anlatacak bir ey olmasa gerek. Hedef sk sk yok olurdu; kitle,
dalma tehdidi, cezalandrma ya da tevik yoluyla canlandnlr, kav
ranr ve bir arada tutulurdu. Hareket halindeki insanlann says, uzak
gemiin mtevaz standartlannn tesinde mthi bykt: 600.000700.000. Glerinin sresi de zellikle nemlidir. Bu kitle krk yl bo
yunca koruyabildii niteliini istenen uzunluktaki srede de koruyabi
lir. Bir ceza olan bu uzun g daha sonraki glerin btn eziyetlerini
de bannda tar.

ALMANYA VE VERSAILLES

Formle ettiim baz kavranlan olabildiince netletirmek iin, Al

manyann kitle yaps hakknda birka szck daha eklemek istiyo
rum; o Almanya ki, bu yzyln ilk te birinde benzeri grlmemi
trden oluumlar ve eilimlerle dnyay aknla drd; bu olu
um ve eilimlerin lmcl ciddiyeti o zaman hibir ekilde anlalma
d ve ancak imdi yava yava anlalmaya balanyor.
Birleik Alman milletinin, 1870-71 Fransa-Prusya Savandan
sonra oluan kitle simgesi orduydu ve hep ordu olarak kald. Her Al
man, ordusuyla gurur duyuyordu; bu simgenin etkisinin dnda kala
bilenler yalnzca birka kendi bana bireyden ibaretti. Nietzsche gibi
evrensel bir dnre dahi, en nemli eseri olan G stencini yazma
snda uyaran etkisi yapan unutamad svari bl grntsn
salayan yine savat. Nietzscheye yaptmz gndermenin gereke

si, Nietzschenin ordunun Almanyada ne kadar nemli olduunu, bu

kitle simgesinin kendilerini kitleden kibirle koparm olanlarn stn
de nasl etkide bulunduunu kantlamasdr. Burjuva ya da ii, kyl
ya da akademisyen, Katolik ya da Protestan, Prusyal ya da Bavyeral, btn Almanlar orduyu milletin simgesi olarak gryorlard. Bu
simgenin kklerinin, ormanda olduu daha nce akland. Bir Alman
iin orman ve ordu ylesine yakn bir balant iindedir ki, ikisi de
ulusun kitle simgesi olarak edeerli bir ilev grebilir; bu bakmdan
zdetirler.
Ordu, bir simge olmasnn etkisinden ayn olarak, somut bir biim
de de var oldu, bu olgu belirleyici bir nem tamaktayd. Bir simge, o
tuhaf varlk olan orman-ordu gibi, insanlann zihinlerinde ve duygulannda yaar. te yandan, her Alman gencinin hizmet verdii gerek or
du, bir kapal kitle olarak ilev grd. Genel askerlik hizmetine duyu
lan inan, bunun byk nemi olduu kanaati ve buna gsterilen hr
met geleneksel dinlerden daha geni bir alana sahipti; nk ayn anda
hem Katolikleri hem de Protestanlar kucaklad. Askerlik yapmayan,
Alman saylmazd. Daha nce ordulann ancak ok snrl bakmlardan
kitle olarak grlebileceini sylemitim. Ancak bir Alman iin durum
byle deildi; ordu, onun o gne kadar grd en nemli kapal kit
leydi. Bu kitle kapalyd, nk bu kitleyi oluturanlar ya snrl bir d
nem iin hizmet veren ve yalnzca belirli ya gruplarndan genlerdi ya
da profesyonel askerlerdi. Ancak her gen erkek bir sre iin bu kitle
den geti ve yaamnn geri kalan ksmnda ona iten bal kald.
Subaylannm byk ksmn oluturan Prusyal Junker kast bu or
dunun kitle kristali ilevini grd. Bu kristal, yazl olmayan, kat ku
rallarla ileyen bir valyelik rgt ya da aina bir mzikle dinleyici
lerini aka getirmek zorunda olan soydan soya geen bir orkestra gi
biydi.
Birinci Dnya Savann patlak vermesiyle btn Alman halk tek
bir ak kitleye dnt. O gnlerin cokusu sk sk anlatlr. Baka l
kelerdeki pek ok insan Sosyal Demokratlann enternasyonalizmine
gveniyordu ve harekete gememeleri karsnda akna dnyorlar
d. Sosyal Demokratlann da onlarn iinden, uluslannn bu orman-or
du simgesiyle domu olduklann unutmulard; kendilerinin de ordu
nun kapal kitlesinin iinde olduklann ve ordunun iindeyken, son de
rece disiplinli ve mthi etkili bir kitle kristalinin, Junker ve subay ka
demesinin emir ve etkisi altnda olduklann da unutmulard. Bununla
karlatnldnda onlann bir siyasi partiye ye olmalannn nemi
ok kkt.

Ancak 1914 yl Austosunun o ilk gnleri Nasyonal Sosyalizmin

de domasna sebep olan gnlerdi. Bu konudaki kaynamz Hitlerin
kendisidir. Daha sonralar, sava patlak verince nasl dizlerinin zeri
ne kp Tannya krettiini anlatr. Bu onun dnm noktas niteli
indeki deneyimi, kendisinin de ahsen drste bir kitlenin paras ol
duu bir and. O an asla unutmad ve bu an takip eden kariyeri o ann,
yeniden; fakat dardan yaratlmasna adand. Almanya o zamanki ha
line dnecekti; arpc askeri gcnn bilincinde, onunla vnerek ve
onun iinde birleerek.
Ancak Versailles Antlamas Alman ordusunu terhis etmeseydi,
I84 Hitler amacna asla ulaamazd. Askerlik hizmetine konan yasak, en
temel kapal kitlelerini Almanlarn ellerinden ald. Talimler, alnp ve
rilen emirler, artk ne pahasna olursa olsun kendi kendilerine yapma
lar gereken, mahrum kaldklar etkinlikler oldu. Askerlik hizmetinin
yasaklanmas Nasyonal Sosyalizmin douu oldu. Zor kullanlarak
zlen her kapal kitle btn karakteristik zelliklerini aktard ak
kitleye dnr. Parti ordunun cankurtaran haline geldi ve partinin ye
ni askerlerini ulusun iinden karmasnn nnde hibir engel kalma
d. Kadn, erkek, ocuk, asker ya da sivil, her Alman bir Nasyonal
Sosyalist haline gelebilirdi. Daha nce asker olmamsa, asker olmaya
daha da hevesli olabilirdi, nk bylece o ana kadar yoksun brakl
d etkinliklerde yer almay baaracakt.
Hitler, ei benzeri grlmemi ve bitmez tkenmez bir tekdzelik
le, Versailles Diktesi slogann kulland; ounluk bu slogann etki g
cne hayret etti. Tekrarlanmas, slogan asla zayflatmad; tersine yl
lar iinde daha da glendi. Bu slogann gerek ierii neydi? Hitlerin
dinleyenlerine bu sloganla ilettii neydi? Bir Alman iin Versailles,
gerekte hibir zaman kabullenmedii yenilgiden ok ordunun yasak
lanmas, onsuz bir hayat dnemeyecei zel ve ok kutsal pratikle
rin yasaklanmas anlamna geliyordu. Ordunun yasaklanmas, bir dinin
yasaklanmas gibiydi. Atalarnn inanc yasak edilmiti ve onu yeniden
kurmak her insann kutsal greviydi. Versailles szc her kullanl
dnda, asla kapanmamas iin bu yaray deiyor ve kanamaya devam
etmesine neden oluyordu. Versailles szc kitlesel toplantlarda
yeterince gl bir biimde telaffuz edildii srece bu yarann iyile
mesine olanak yoktu.
Bu balant iinde nemli olan, sz edilenin asla bir anlama de
il dikte olduunu fark etmektir. Dikte, emir alanna ait bir szcktr.
Yabanc bir tek emir, dmandan gelen; bu yzden de dikte ad verilen
bir emir, Almanlarn kendi aralarndaki, yani kendi ordularndaki b

tn erkeke etkinliklerin tmn sona erdirmiti. Versailles Diktesi

szcklerini duyan ya da okuyan her insan yreinin ta derinlerinde,
elinden alnan Alman ordusunu duyumsuyordu. Bu orduyu yeniden
yaplandrmak nemli tek hedef gibi grnyordu; bir kez yeniden ya
ratlrsa, her ey eskisi gibi olacakt. Ordunun ulusal bir kitle simgesi
olarak nemi hi sarslmamt; bu simgenin daha eski ve kkleri daha
derinde bulunan ksm, ormana hl el srlmemiti.
Bu yzden ana slogan olarak Versailles szcnn kullanlmas
Hitler asndan zellikle talihli bir seimdi. Bu szck Almanlara yal
nzca bir ulus olarak yaamlarndaki son acl olay, genel zorunlu as
kerliin, her erkein birka yl hizmet edebilecei bir orduya sahip ol
ma hakknn ellerinden alnn anmsatmakla kalmyor, ayn zaman
da Alman tarihinin dier bildik nemli anlarn da zetliyordu.
Bismarck kinci Alman mparatorluunu Versaillesda kurmutu.
Almanyann birlii byk bir zaferi takip eden gurur ve kar konmaz
g annda orada ilan edilmiti. Bu zafer, kendisini byk Napolyonun ardl ve onun ruhunun mirass olarak gren ve onun efsane
vi adna duyulan saygdan faydalanarak iktidara ykselen III. Napolyona kar kazanlmt. Ancak Versailles, XIV. Louisnin de koltu
uydu; hatta onun tarafndan ina ettirilmiti. Napolyondan nce ge
len btn Fransz yneticiler iinde Almanlar en ok aalam olan
XIV. Louisydi. Strasbourgu katedraliyle birlikte Fransz topraklarna
katan oydu, Heidelbergdeki atoyu yakp ykan onun birlikleriydi.
Bylelikle Alman mparatorluunun Versaillesda ilan edilmesi
gerek XIV. Louis gerekse Napolyona kar gecikmi bir zaferdi; ste
lik bu zafer baka hibir mttefikin yardm olmakszn tek bana ka
zanlmt. Versailles szcnn o zamanlar Almanlar zerindeki
etkisinin byklne ilikin pek ok kant vardr ve bu etki kanl
mazd; nk Versailles ad, modem Alman tarihinin en byk galibi
yetiyle ilikilendirilmiti.
Hitlerin, ad ktye km Dikte szcn her telaffuz ediinde,
bu zaferin ans szcn iinde yanklanyor ve dinleyicilere bir vaat
olarak iletiliyordu. Almanyann nceki dmanlarnn bunu duyacak
kulaklar olsayd, bunun bir sava tehdidi ve yenilgi demek olduunu
anlarlard. Yahudileri hedefleyenler hari, Nasyonal Sosyalizmin
nc Reich, Sieg-heil* ve benzeri nemli btn sloganlarnn,
dorudan Versailles Diktesi szcklerinden trediini sylemek
abart olmaz. Hareketin btn ierii bu sloganlar zerinde younla
* Sieg-heil: (Alm.) Kelime anlam Yaasn Z a fe r olan Nazi selam.

mt: yenilgi zafere dntrlmeliydi; yasaklanan ordu bu ama iin

yeniden yaratlacakt.
Hareketin simgesi olan Swastika (Gamal Ha) da dnmeye de
er bir nem tar. Bu simgede ikili bir etki vard: gstergenin etkisi ve
szcn etkisi. Her ikisinde de zalimce bir ey vardr. Gsterge ar
pk iki daraacn andrr; greni, sanki Bekle. Burada neyin sallana
can grnce aracaksn der gibi, sinsice korkutur. Bir dnme ha
reketi de ieren swastika bir tr gzda verir; sulularn tekerleklerde
knlan uzuvlarn artrr.
Swastika szc, sanki armha germek iyi bir eymi gibi, Hristiyan hann btn zalim ve kana susam unsurlann sourmutur.
Szcn Almancasnm [Hakenkreuz] ilk paras haken, erkek ocuk
lar tarafndan elme takmak anlamnda kullanlan hakenstellen sz
cn antnr. Bylelikle pek ok insann dnn kehanetinde
bulunur. Kimilerine gre ise topuk vurmann askeri grnmlerini ak
la getirir, nk Almancada topuklar anlamna gelen szck hac
ken'u. Bylece, bu szck zalim bir cezalandrma tehdidiyle, sinsi
ce ktl ve gizli bir askeri disiplini birletirir.

ENFLASYON VE KTLE

Enflasyon, szcn en kat ve en somut anlamyla bir kitle fenome

nidir. Enflasyonun btn lkelerin vatandalan zerinde yaratt kanklk etkisi hibir ekilde yalnzca fiili enflasyon dnemiyle snrl de
ildir. Savalar ve devrimler bir yana, modem uygarlklanmzda nem
bakmndan onunla karlatmlabilecek hibir eyin olmad sylene
bilir. Enflasyonun neden olduu kargaalar ylesine byktr ki insan
lar bunlan rtbas edip gizlemeyi yelerler. Her eyden nce deeri ya
pay bir biimde insanlarca belirlenen paray kitlelerin oluumunu etki
leyecek bir g olarak grmekte tereddt gsterirler; bu parann pratik
ileviyle orantsz, akla aykn, hem de son derece utan verici bir ey-,
dir.
Bu noktada parann psikolojik niteliklerinden sz etmek gerekir.
Para bir kitle simgesi haline gelebilir ve belirli koullarda, paray olu
turan birimler bir kitle oluturmak iin birikebilir. Ancak, ele aldm
dier kitle simgelerinin tersine, para birimlerinin kendi bana zellik
arzetmesi her zaman eduyumlu bir biimde vurgulanr. Her bir metal
parann belirgin kenarlan ve kendine zg bir arl vardr. Bir ba
kta tannabilir ve elden ele zgrce geerek srekli evre deitirir.

Genellikle, zerinde bir ynetici bann kabartmasn tar; zellikle

deerli bir para olduu zaman onun adn da tar; Louis doru ve Maria Theresa taleri gibi. nsanlar bir metal paray bir insanm gibi d
nmekten holanrlar. El, yzeylerini ve kenann bir btn olarak his
sederek bu parann stn sarar. nsanlar iin bu kadar ok ey yapa
bilecek olan metal paraya duyulan efkat evrenseldir, bu zellii para
nn karakterinin bir parasn oluturur. Metal para bir bakma bir
canldan, yaratktan stndr. Metalden yaplm olduu iin, sertlii
ebedi varoluunu gvence altna alr; ate haricinde hemen hemen
hibir ey onu yok edemez. Metal para boyutlann bymeyle elde et
mez; darphaneden hazr, yaplm durumda kar ve o zamanki halin- ^
de kalmas, asla deimemesi gerekir.
Gvenilirlik belki de metal paralann en nemli niteliidir. Sahibi
nin tek yapmas gereken, onu baka insanlardan korumaktr, paralar,
hayvanlar gibi ban alp kamaz. Gz kulak olunmas gerekmez; kullanlacaklan bir yer her zaman bulunur; sayg gsterilmesi gereken ruh
halleri yoktur. Her metal parann stats, farkl deerlerdeki baka me
tal paralarla ilikisi yoluyla daha da salamlar. Bu kat hiyerari onlan insanlara daha da ok benzetir. Metal paralann, deer snflarndan
oluan sosyal sisteminden sz edilebilir. Daha st konumdaki bir me
tal para her zaman ast konumdakiyle deitirilebilir, ama tersi asla sz
konusu olmaz.
Pek ok halk arasnda metal para yn her zaman hazine olarak bi
linir ve daha nce grdmz gibi hazine bir kitle simgesidir. Hazine
bir birim olarak duyumsanr; insan tam olarak ne kadar para ierdiini
bilmeksizin peine debilir; her yeri altst ederek onu arayabilir ve
her bir paray tek tek ayrabilir; her zaman, olduundan daha byk ol
mas umulur; genellikle saklanmtr ve birdenbire gn na kar.
Ancak hzinenin olduundan daha fazla olmasn umanlar yalnzca ya
am boyu btn umutlann hazine bulmaya balayanlar deildir. Hzi
neyi biriktirme ilemini yapan insan, onu srekli byrken dler ve
bunu srdrebilmek iin de gcnn yettii her eyi yapar. Yalnzca
paralan iin yaayan pek ok insan asndan hzinenin insan kitlesi
nin yerini ald kesinlikle dorudur. Bu durum, yapayalnz cimnleri
anlatan pek ok ykde rneklenir. Bu insanlar yalnzca bir hzineyi
beklemek, gzlemek ve zerine titremek iin varolan mitik canavarlann ardllardr.
Metal paralarla hazine arasndaki bu balantnn artk modem insan
iin geerli olmad, her yerde kt paralann kullanlmakta olduu,
zenginlerin hzinelerini soyut ve grnmez bir biimde bankalarda tut-

tuklan itiraz yaplabilir. Ancak parann geerli olmasnda altn rezer

vinin nemi ve hl fiilen altnn geerliliinin olduu olgusu, hzine
nin nemini btnyle kaybetmediini kantlar. Teknolojik ynden son
derece gelimi lkelerde bile, insanlann byk ounluunun creti,
alklar saate gre denir ve hemen hemen her yerde, cretlerinin
bykl metal paralarla dnlen ller iindedir. Metal paralar
hl kt parann bozdurulmu hali olarak grlr ve onlara ilikin es
ki duygular, eski davran kalb hl herkese aina gelir. Para bozdur
mak, her ocuun mmkn olan en kk yata rendii bir eydir;
bu, hayatn en yaygn ve basit ileminin gnlk parasdr.
188

Ne Var parayla eskisinin yan sra yeni bir ilikinin daha gelitii dorudur. Her lkede para birimi daha soyut bir deer kazand. An
cak bu bir birim olarak daha az duyumsanyor demek deildir. Eski
gnlerin metal parasnn, kapal bir toplumun kat hiyerarik rgtleni
i iinde bir yeri vardysa, modem kt para da byk ehrin sakinle
riyle byle bir yaknlk ilikisi iindedir.
Modem hazine milyondur. Bu szcn byk ehre zg bir sesi
vardr; dnyann her yerinde her trden paraya gnderme yapabilir.
Milyonun en ilgin yan, akllca bir speklasyonla byk bir hzla ula
labilir olmasdr; btn hrslan para yapmak olanlann gzlerinin
nnden gitmez. Milyoner, eski peri masallanndaki kraln gz kama
trc niteliklerinden bazlann devralmtr. Milyoner szcnn yan
anlamlan ikilidir; hem insanlara hem de paraya gnderme yapabilir.
Bu zellikle siyasi konumalarda ok arpcdr. Saylarn gibi b
ymesini isteme ehveti karakteristiktir; mesela Hitlerin konumalannda. Burada szck, Reichm dnda yaayan ve hl kurtulmay
bekleyen milyonlarca Almana gnderme yapar. Kansz ilk zaferlerin
den sonra ve savan patlak vermesinden nce, Hitlerin imparatorluk
nfusunun artan saylanna baknda kendine zg bir biimde tek
yanllk vard. Bu sayy dnyadaki btn Almanlann saysyla karlatnyordu. Bunlann hepsini kendi etki alannda toplamak, kendisinin
itiraf ettii bir amat; ve btn tehditlerinde, kendini kutlamalannda
ve taleplerinde milyon szcn kulland. Baka politikaclar bu sz
c daha sk olarak para iin kullanr, ama hi kuku yok ki szcn
bir iftanlamll vardr. Bir yerdeki insan saysn, zellikle de dei
mez bir biimde milyonlarla ifade edilen byk ehirlerin nfuslann
dile getirmek iin kullanlmak suretiyle, bu soyut say bugn baka
hibir szckte bulunmayan bir kitle anlamyla doldu. Ayn milyonlarla sayldna gre, para ve kitle bugn birbirlerine her zaman oldu-
undan ok daha yakndr.

Bir enflasyon durumunda ne olur? Para birimi aniden kimliini yi

tirir. Paras olduu kitle bymeye balar ve bydke her birimin
deeri klr. nsann her zaman istedii milyonlar birdenbire eline
geer, ama aslnda artk yalnzca adlar milyondur. Sanki ani art s
reci, milyonlan deerini artran eyden yoksun brakmtr. Bu hareke
tin bir ka nitelii vardr; bir kez bir para biriminde patlak verdii za
man bunun sonunu grmek mmkn deildir. nsan herhangi bir say
dan yukan doru saymaya balar balamaz, parann deeri de o kadar
aaya debilir.
Bu sre, kitlenin en nemli ve arpc psikolojik zelliklerinden
biri olarak nitelendirdiim, hzl ve snrsz byme isteini ierir. An
cak buradaki byme eksi yndedir; kitle bydke, birimleri daha
da zayflar. Bir zamanlar 1 mark olan nce 10.000 sonra 100.000 son
ra da milyon olarak adlandnlrd. Bylelikle bireyin marklanyla z
delemesi bozulur; nk artk mark sabit ve duraan deildir, bir an
da deiir. Artk bir kii gibi deildir, sreklilii yoktur ve deeri de
giderek der. Paraya gvenmeye alm bir insan onun deer kayb
n kendi deer kaybym gibi hissetmeden edemez. ok uzun zaman
dan beri kendisini parayla zdeletirmitir ve ona duyduu gven
kendisine gveni gibi olmutur. Enflasyon srasnda her ey gzle g
rlr bir biimde sarslmamakla, hibir ey bir saat iin bile kesin ve
sabit durmamakla kalmaz, ayn zamanda her bir kii, insan olarak de
er yitirir. Her neyse ya da her ne idiyse, her zaman istedii milyon gi
bi bir hi haline gelir. Herkesin bir milyonu vardr ve herkes bir hitir.
Hzinenin oluum sreci tersine dnmtr ve parann btn gveni
lirlii rzgra kaplp umutur. Hibir hazine oaltlamaz; tersine her
biri azalr; her hazine birikimi yok olur. Enflasyon, insanlann ve para
birimlerinin birbirleri zerinde tuhaf etkilerinin olduu bir cad kazan
olarak adlandnlabilir. Biri dierinin yerini tutar, insanlar kendilerini
paralan kadar kt hissederler; ve bu giderek daha da beter olur. n
sanlann hepsi, hep birlikte enflasyonun merhametine kalmlardr ve
kendilerini eit derecede deersiz hissederler.
Enflasyonda, kesinlikle hedeflenmemi ve herhangi bir lde ka
musal sorumluluu olup enflasyonu ngrebilecek insanlan bile kor
kutacak kadar tehlikeli eyler olur. Bu durum ikili zdelemeden kay
naklanan ikili bir deer yitimi yaratr. Birey, deerini drlm his
seder, nk gvendii ve kendisini zdeletirdii birim deer kay
betmeye balamtr; kitle de deerini drlm hisseder, nk mil
yonun deeri gerekten de dmtr. Milyon szcnn iki anlaml
olduu, hem byk miktardaki parann hem de ok sayda insann,

zellikle de modem bir ehirde oturan insanlann saysn gsterdii ve

bu anlamlardan birinin dierine geip onun anlamn beslediinden da
ha nce sz edildi. Enflasyon dnemlerinde oluan, olduka da sk olu
an btn kitleler deeri drlm olan milyonun basks altnda ezi
lir. Bir aradaki insanlann deeri, tek bana olanlannki kadar dktr.
Milyonlar gibi bydke, milyonlarca insandan oluan btn bir
halk bir hie dnr.
Bu sre, normalde maddi karlan birbirinden uzak olan insanlan
bir araya getirir. cretli biri, rantiyeyle eit dzeyde darbe yer. nsan bir
gecede, bankada gvencede olduunu sand parasn ksmen ya da b190 tnyle yitirebilir- Enflasyon, insanlarla sokakta onlara belki de hi selam vermeyecek olduklan insanlar arasndaki ebedi grnen farkllklan siler ve onlan ayn enflasyon kitlesi iinde bir araya getirir.
Hi kimse bana gelen ani deersizlemeyi hibir zaman unutmaz,
nk bu ok ac veren bir deneyimdir. Bu acy baka birine ykleye
mezse, hayat boyunca tar. Bir kitle de kendi deer kaybn asla unut
maz. Bu deer kaybndan sonra ortaya kan doal eilim kendisinden
bile daha deersiz, kendisini kmsedii gibi kmseyebilecei bir
ey bulmaktr. Eski bir hor grmeyi devralp onu ayn seviyede koru
mak yetmez. Burada istenen dinamik bir aalama srecidir. Bir eye
yle muamele edilmelidir ki, tpk parann enflasyon altndaki akbeti
gibi, giderek deersizlesin. Bu srecin o nesne mutlak deersizlie indirgenene kadar srdrlmesi gerekir. O zaman o nesne bir kt par
as gibi atlabilir ya da kt hamuruna dntrlebilir.
Hitlerin, Almanyadaki enflasyon srasnda bu sre iin bulduu
nesne Yahudilerdi. Yahudiler bu i iin biilmi kaftan gibi grnyor
lard: parayla uzun srm ilikileri, parann hareketlerini ve dalgalamn kavrama gelenekleri, speklasyon becerileri, davranlannn, Al
manlann ideali olan askerce tutumla arpc kartlklar gsteren para
piyasalarnda, birlikte srler oluturmalan; bunlann hepsi, paraya
kar tavnn deiken olduu, ona kuku ve dmanlkla baklrken, Ya
hudiler kukulu ve dman grlmeyebilirdi ama yle olmad. Birey
olarak Yahudi gze kt grnyordu; nk dierleri parayla nasl
baa kacan bilmezken ve parayla hibir iinin olmamasn yeler
ken, onun parayla aras iyiydi. Eer enflasyon Almanlann yalnzca bi
reyler olarak deerlerinin dmesine yol asayd, birey olarak Yahudilere duyulan nefretin kkrtlmas sorunlu olurdu. Ancak durum byle
deildi; nk, milyonlan ba aa gidince, Almanlar kendilerini bir
kitle olarak da aalanm hissettiler. Hitler bunu ak bir biimde gr
d ve bu yzden eylemlerini bir btn olarak Yahudilere kar evirdi.

Nasyonal Sosyalizm, Yahudilere yapt muamelede, enflasyon s

recini byk bir titizlikle tekrarlad. Yahudiler nce kt, tehlikeli ve
dmanlar olarak grlerek onlara saldrld; sonra daha da deersizletirildiler; sonra Almanyada yeterince Yahudi bulunmadndan, i
gal edilen lkelerdekiler topland; son olarak szcn tam anlamyla,
milyonlarcas cezalanm ekerek yok edilecek haarat muamelesi gr
dler. Almanlann bu kadar ileri gidebildikleri; bu denli byk aptaki
bir suta ya dorudan yer aldklan ya gz yumduklan ya da grmez
likten geldikleri gerei karsnda dnya, hl dehete kaplm ve
sarslm durumdadr. Birka yl nce, markn deerinin nceki dee
rinin milyarda birine dt enflasyondan gememiken Almanlara ^
bunu yaptrmak mmkn olmayabilirdi. Almanlar, bir kitlesel deneyim
olarak bu enflasyonun yerine Yahudileri koydu.

PARLAMENTER SSTEMN DOASI

Modem parlamentolann iki-partili sistemi birbirine kart ordulann

psikolojik yapsn kullanr. ngilterede Sava srasnda bunlar, is
tenmese bile, gerekten mevcuttu. Hi kimse kendi lkesinin insanlanm ldrmekten holanmaz; akrabalk duygusu her zaman kan dk
meyi engelleme eilimindedir ve hatta bazen i savalann erken sona
ermesine neden olur. Ancak taraflar savamay, bu kez birbirlerini ldrmeksizin srdrr. Gerek savata says daha ok olann kazanaca
varsaylr. Her komutann asl kaygs, atma alannda hasmmdan
daha gl olmak, orada daha ok insan bulundurmaktr. Baanl ko
mutan, toplam kuvveti dierinden az da olsa, kuvvetleri hayati nem ta
yan noktalarda en yksek saylarda younlatrmakta baanl olandr.
Parlamenter bir oylama, iki grubun belirli bir yer ve zamandaki g
reli kuvvetlerini lmekten baka bir ey yapmaz. Bu kuvvetleri nce
den bilmek yetmez. Bir partinin 360, dierinin yalnzca 240 milletve
kili olabilir; ama birinin dieri karsndaki gcnn fiilen lld
an olmas nedeniyle, gerek oylama belirleyicidir. lk bataki lmcl
arpmadan geriye kalan sadece budur ve bu oyun pek ok biimde
oynanr, basknlara ya da patlamalara yol aabilecek tehditlerle, istis
marla ve fiziksel provokasyonla. Ancak oylarn saylmas arpmalan sona erdirir. 360 kiinin 240 kiiyi yenecei varsaylr. llerin
oluturduu kitle hesaba katlmaz; parlamentoda ller yoktur ve ola
mazlar da. Bu olgu parlamenter dokunulmazlk uygulamasyla netletirilir. Bir parlamenterin dokunulmazl ikilidir: Hem hkmetle ve

hkmetin yeleriyle olan ilikilerde hem de dier yelerle olan ili

kilerde mevcuttur. Bu ikinci yn genellikle ok az vurgulanr.
Artk hi kimse ounluun kararnn, daha fazla oy alm olduu
iin ille de daha akllca olduuna inanmyor. Savataki gibi iradenin
karsnda irade vardr. Taraflardan her biri hakkn ve akln kendisin
den yana olduu kanaatindedir. Bu kanaat ok kolayca edinilir ve bir
partinin grevi tam da bu irade ve kanaati canl tutmaktr. Oylan a
lan taraf ounluun kararna, artk kendi davasna inanmaktan vaz
getii iin deil, yalnzca yenilgiyi kabul ettii iin uyar. Bunu yap
mas kolaydr, nk ona hibir ey olmaz; nceki kar kndan dolay hibir biimde cezalandnlmamtr. Yaam tehlikede olsa daha
farkl davranrd. Ancak gelecekte pek ok arpmann olacan se
zinler, ama bu arpmalann hibirinde ldrlmeyecektir.
Bir parlamentonun btn yeleri benzer bir dokunulmazl payla
rlar. Onlan kitle yapan bu eitlik ltdr ve burada iki partinin de
yeleri arasnda bir aynm yaplmaz. Parlamenter sistem bu dokunul
mazlk srd srece iler. Herhangi biri baka bir yenin lmn
herhangi bir biimde iin iine sokar sokmaz, parlamenter sistem unufak olur. Bu noktada yaayanlardan birini l olarak grmekten daha
tehlikeli bir ey yoktur. Sava, ller nihai hesaba dahil edildii iin
savatr. Parlamentoysa, yalnzca ller hari tutulduu srece parla
mentodur.
rnein ngiliz Parlamentosunun kendisini llerden, hatta banl bir biimde ve kendi duvarlannn dnda lenlerden ayrmak iin
kulland igdsel yntemler ara seim sisteminde grlr. len
adamn ardl nceden belirlenmez ve hi kimse onun yerini otomatik
olarak almaz. Yeni adaylar gsterilir ve btn formaliteleriyle yeni bir
seim yaplr. len insann Parlamentoda yeri yoktur; yeliini kim
seye miras brakamaz ve kendisinden sonra yerini alacak olann kim
olduunu bile bilemez. lm sonradan kacak btn tehlikeli sonulanyla birlikte, baanl bir biimde ngiliz Parlamentosunun dnda
braklmtr.
Parlamenter sistemin bu yorumlanna, Kta Avrupasndaki btn
parlamentolann byklkleri bakmndan ok eitlilik gsterdii ve
ancak bazen kart iki grup halinde aynlan birok partiden olutuu
gerekesiyle kar klabilir. Ancak bu olgu oylamann nemini etki
lemez. Oylama her yerde ve her zaman, olaylan belirleyen hayati an
dr. Bu ann en nemli unsuru, byk olann oylamada yer alan dieri
ni kendisine uymaya zorlad iki saydr. Btn parlamentolar yele
rinin ikili dokunulmazlyla ayakta durur ya da devrilir.

Milletvekili seimi temel olarak parlamenter prosedre benzer.

Kendisinin en gl, muzaffer olduunu kantlam olan adayn en iyi
si olduu dnlr. En gl aday en ok oy alandr. Ona oy veren
17.562 kii, rakibine oy vermi olan 13.204 kiiyle savaacak olsa, sa
va kazanrlard. Ancak bu atmann da ldrme olmadan sona er
mesi gerekir. Ancak semenlerin dokunulmazl oy pusulalannn
dokunulmazlndan daha nemsizdir. Semenlerin sonunda bir
aday zerinde karar verip bunu yazdklan ya da bir ekilde iaretledik
leri ana kadar onlan etkilemenin her tr yntemine izin verilir. Kar
aday her tr aleni hakaret ve nefretle tehir edilir. Semen seimle il
gili eitli mcadelelerde yer alabilir. Politik bir eilimi varsa, kavga- ^
mn btn ini klannn tadn karacaktr; ancak oyunu kulland JJJ
an neredeyse kutsaldr, oy pusulalannn atld sandklar da kutsaldr;
elbette saym ilemi de.
Bu etkinliklerin kutsall bir karar arac olarak lmden feragat
etmekten kar. Her bir oy, sanki, bir taraf iin lm demektir. Ancak
ldrmenin dmann gc zerindeki etkisi titizlikle saylara dkl
mtr; bu saylarla oynayan, bunlan yok eden ya da zerinde tahrifat
yapan insan, bilmeden lmn aralanna girmesine izin verir. Oy pusu
lasyla alay eden militaristler yalnzca kendi kan dkmeye ynelik ei
limlerini aa vururlar. Oy pusulas, tpk bir anlama gibi, onlar iin
yalnzca bir kt parasdr; kana bulanmam olmas onlann gzn
de pusulay aalk klar; onlara gre geerli kararlar yalnzca kanla
elde edilenlerdir.
Bir parlamento yesinin oy kullanmas bir semeninkinden ok da
ha kesif bir prosedrdr. Semenin oy kulland seimler arasndaki
uzun zaman aralnda, temilcisinin ahsnda var olur. Parlamenterin
varlk nedeni budur: sk sk oy kullanmak. Ancak birlikte oy kulland
insanlann says greli olarak ok daha azdr. Kesafet ve tekrar, se
menlerin kendi saylanndan kardklan heyecan tamamlamaldr.

PAYLAIM VE ARTI.
SOSYALZM VE RETM

Adalet sorunu paylam sorunu kadar eskidir. nsanlar ne zaman birlik

te ava gitseler sonucunda paylam yaplrd. Bir sr olarak btnle
milerdi, ama i avn paylamna gelince blnmek zorundaydlar;
nk tek bir yaratkmlarcasna beslenmelerini salayacak ortak bir
mide gelitirmemilerdi. Komnyonda belki de bu kavrama en yakla-

an riti buldular. Bu, yetersiz de olsa ihtiya duyduklar ideal bir duru
ma, yakn bir durumdu. Yemenin gerektirdii yaltm o adna iktidar
denen dehete drc bymenin kklerinden biridir. Yalnz ve giz
lice yiyen biri, yalnz ldrmelidir. Bakalaryla birlikte ldren, av
onlarla paylamaldr.
Adalet, paylama gereksiniminin fark edilmesiyle balar. En eski
yasa paylamay dzenleyendir; bugn hl en nemli yasa budur ve
odanda faaliyet gsteren insan cemaatini ve genel olarak da insann
varoluunu tayan btn hareketlerin temel ilgi alan olarak kalmtr.
Adalet herkesin yeterince yiyeceinin olmasn gerektirir. Ama ay
n zamanda herkesin yiyecein retimine katkda bulunmasn da ge
rektirir. nsanlann ezici ounluu her trden maln retimiyle me
guldr; paylamda ters giden bir ey vardr. Bu, en basit haline indir
genecek olursa, sosyalizmin ieriini oluturur.
Ancak sosyalizmin kartlar ve yandalan, modem dnyada malla
rn nasl paylalaca konusunda ne denli blnm olurlarsa olsunlar,
sorunun nkoulu konusunda birleirler. Bu n koul, retimdir. Dn
yay neredeyse iki eit paraya blm olan ideolojik elikinin her iki
yan da retimi olas her biimde tevik eder ve artrrlar. Mallar ister
satlmak iin ister paylalmak iin retilsin, fiili retim sreci her iki
tarafa hem sorgulanmaz hem de retime sayg gsterilir. Neredeyse,
gnmz insanlannn ounun gznde, retimin kutsal bir yan oldu
unu syleyebiliriz.
Bu saygnn nereden kaynakland pekl sorulabilir. Belki insan
lk tarihinde retimin ok kutsal olduu bir nokta bulunabilir. Ancak
zerinde biraz dnnce byle bir noktann olmad grlr. Bu fe
nomen o kadar eskidir ki bunun iin tarihsel an saptamaya ynelik her
giriim anlamsz olacaktr.
retimden duyulan kibrin kkleri, art srsne kadar uzanr. Bu
balant gzden kanlabilir, nk pratikte artk kendilerini retimin
artna adayanlar srler deildir. Kendilerini adayanlar her uygarlk
merkezinde her gn daha da byyen dev kitlelerdir. Ancak bu by
menin sonunun olmad, giderek daha ok mal reten artan sayda in
sann olduu, bu mallann iinde canl hayvanlann ve bitkilerin bulun
duu; bunlann retiminde kullanlan yntemlerin artk cansz mallarn
retiminde kullanlanlardan hemen hemen hi ayrt edilemez nitelikte
olduu anmsanrsa, art srsnn insann en verimli ve baanl ya
rats olduunu kabul etmek zorunda kalnz. Art trenleri makineler
ve retim teknikleri haline gelmitir. Her fabrika ayn klte hizmet
eden bir birimdir. Yeni olan ilemin hzlandnlmasdr. Eski gnlerde

yamur ya da ekine, avlanabilecek hayvan srlerine ya da evcilleti

rilmi dier hayvanlann bymesine ynelik beklentileri dourmak ve
arttrmak iin gerekli her aba, bugn retimin kendisi olmutur. Bir
ka dmeye basyoruz, eitli kollar kaldryoruz ve aklmza gelen,
istediimiz her ey birka saat iinde, hatta daha ksa srede elimize
geliyor.
Son yz ylda byk prestij kazanm olan, proletarya ve retimin
kesin ve zel bileimi, art srsnn odan oluturan eski kavray
, kendine zg bir saflkta yeniden kurmaktadr. Proletarya en hzl
oalan eydir ve bu oalmay iki yolla gerekletirir. Birincisi, dier
insanlardan daha ok ocuklan vardr ve bylelikle yeni kuaklar saye
sinde kitleye benzemeye balar; ikincisi, saylan, krlardan retim mer
kezlerine akan insanlarla artar. Bu byme, okurlann, ilkel art sr
snn karakteristii olarak anmsayacaklan ayn iki misli byme mo
delidir. nsanlar lenler ve trenlerde toplanyor ve orada zaten hep
bir araya geldikleri iin kendilerini, ok sayda yeni nesli gvence al
tna almak iin tasarlanm olan uygulamalara ve ritlere brakyorlard.
Mlkszletirilmi proletarya kavram ilk kez ne srld ve et
kili olmaya balad zaman, artn btn iyimserliini kazand. Hayatlan ekilmez olduu iin, hi kimse belki de saylannn daha az ol
mas gerektiini bir an iin bile dnmedi. nsanlar retime bel ba
ladlar; retimdeki artla, proletarya da artacakt. retkenlikleri ken
dilerine hizmet etmeliydi. Proletarya ve retim birlikte bymeliydi.
Bu, ilkel art srlerinin etkinliklerinde kendini her zaman davuran
balantnn ta kendisidir. nsanlar kendilerinin daha kalabalk olmalann isterler ve bu yzden yaamalar iin gereken her ey de ok say
da olmaldr. Bu arzulardan biri dierinden aynlamaz. Bunlar birbirleriyle o kadar yakndan balantldr ki artmas gerekenin hangisi oldu
u ou zaman net deildir.
nsanolunun, kalabalk saylarda birlikte yaayan hayvanlara d
nm yoluyla, kendi art duygulann kuvvetlendirdiinden sz et
mitik. Hatta insann bunu, bu gibi hayvanlardan rendii bile syle
nebilir. Karsna balk, bcek, toynakl hayvan srleri kmt ve in
san bu hayvanlan danslanyla o kadar iyi taklit edip onlar gibi olup on
lar gibi hissettiyse, bu dnmleri totem olarak sabitletirmeyi ve
bunlan gelecek kuaklara kutsal bir gelenek olarak aktarmay baardysa, bunlarla birlikte insan iin doal olan ok aan bir art baar
ma kararlln da aktarmtr.
Modem insann retimle ilikisi tam tamna ayndr. Gnmzde
makineler bir zamanlar dlenebilenden ok daha fazla retebiliyor.

Makineler araclyla, oalma korkun oranlara varmtr. Ancak ge

nellikle oalan canl mahluklar deil de nesneler olduundan insann
salt saylara olan dknl ihtiyalaryla birlikle artmaktadr. nsa
nn nasl kullanacan bildii eyler artmaktadr ve bunlar kullanr
ken daha da fazlasna gereksinimi olduunu kefetmektedir. Kapita
list lkelerin en arpc zellii, retimdeki bu hibir biimde kst
lanmam oalma anlaydr. Proletaryaya zel bir konum verilen
ve bireylerin elinde byk sermayelerin birikmesine izin verilmeyen
lkelerde, haka paylam sorunlar en azndan teorik olarak arta ve
rilen nemle eit dzeydedir.

ZOSALARIN* KEND KENDLERN

YOK ETMELER

Mays 1856da bir sabah gen bir Zosa kz evinin yaknnda akan k
k nehirden su getirmeye gitti. Dndnde nehrin kenarnda, daha
nce grdklerinden olduka farkl yabanc erkekler grdn anlat
t. Ad Umhlakaza olan amcas yabanclar grmek iin nehre gitti ve
onlar kzn syledii yerde buldu. Yabanclar ona evine dnp belirli
trenleri yapmasn sylediler; bunlan yaptktan sonra llerin ruhlanna bir kz kurban etmeliydi ve drdnc gn yine yabanclara geri
gelmeliydi. Adamlann grnnde itaat talep eden bir ey vard ve
Umhlakaza sylediklerini yapt. Drdnc gn tekrar nehre gitti. Ya
banclar yine oradaydlar ve amca ararak aralanndan yllar nce l
m olan erkek kardeini tand. Sonra, ilk kez kim ve ne olduklann
rendi. Adamlar Zosalara, ebedi dmanlan olan beyazlara kar yar
dm etmek iin denizin tesindeki sava meydanlanndan geldiklerini
akladlar; onlann yenilmez gleri sayesinde ngilizler o topraklar
dan kovulacakt. Umhlakaza, ona verecekleri talimatlar ileterek onlar
la efler arasnda bir arac olmalyd. nk yardm nerileri kabul
edilirse bugne kadar yaanm olan her eyden ok daha artc ey
ler olacakt. Her eyden nce, Umhlakaza halkna birbirlerine kar b
y yapmaktan vazgemelerini ve besili srlar kesip yemelerini sy
lemeliydi.
Ruhlar dnyasyla kurulan bu iletiimin haberi Zosalar arasnda
hzla yayld. Kabilenin en nemli efi Kreli bu haberi sevinle kar
lad. Aslnda ispatlanamasa da bu plann asl yazannn Kreli olduu
* Zosa (Xhosa): Gney Afrikann dousundaki ky blgelerinde oturan Anguni gru
bundan Afrikanerler (.n.).

sylenir. Ruhlann emirlerine itaat edilmesi ve en iyi srlann kesilip

yenmesi gerektii laf yayld. Zosalarn bazlan Byk Britanyaya ait
topraklarda yayordu, bu yzden onlann eflerine de olan biteni anla
tp yardmlann isteyen ulaklar yolland. Btn Zosa klanlan derhal
ayakland. eflerin ou srlann kesmeye balad. lerinden yalnz
ca biri, Sandile tereddde kapld; dikkatli bir adamd o. ngiliz Yk
sek Komiseri, Kreliye kendi topraklannda istediini yapabileceini;
ancak ngiliz tebaasn mlklerini yok etme ynnde kkrtmaya de
vam ederse cezalandnlacam bildirdi. Ama bu tehdit Kreliyi pek ra
hatsz etmedi. Ceza kararlann kendisinin verecei gnlerin yakn ol
duuna inanmt.
Peygamber yoluyla iletilen vahiyler hzla oald. Nehrin ortasnda
duran kz birok aldatlm insann huzurunda ayann altndan dn
yevi olmayan sesler duydu. Amcas olan peygamber bu seslerin insan
lann meseleleri hakknda toplant yapan ruhlann sesleri olduunu ilan
etti. lk emir srlann kesilmesiydi, ama ruhlann talepleri doymak bil
miyordu. Giderek daha ok sr ldrld, ama bu yetmiyordu. Bu
delilik her gn biraz daha yaylp yeni kurbanlar ele geirerek aylarca
srd. Babalarnn lm iki danmannn ruhunu kendi gzleriyle
grm olan erkek kardei tarafndan srarla zorlanan dikkatli Sandile
bir sre sonra dayanamayp ikna oldu. Kardei ruhlarla konumutu ve
onlar Sandileye beyazlarla birlikte yok olmak istemiyorsa srlann
kesmesini emretmilerdi.
Son emir peygamber araclyla verilmiti. Bu, Zosalann kalaba
lk ruhlann yardmna deer olup olmadklanna karar verilmeden n
ce yapmalan gereken son eylem olacakt. Srlerinde bir tek kei,
kz ya da inek canl braklmamal ve ambarlanndaki her tahl tanesi
yok edilmeliydi. Bu emre uyanlar parlak bir gelecek bekliyordu. Be
lirlenen gnde kestiklerinden ok daha gzel binlerce sr srs top
raktan kalkp otlaklar gz alabildiine kaplayacakt; olgun ve yenme
ye hazr geni ekin tarlalan bir anda topraktan fkracakt. O gn ka
bilenin eski kahramanlan, gemi yllarda yaam olan byk ve bil
ge insanlar topraktan kalkp inananlarn sevincini paylaacakt. Artk
ne hastalk ve znt olacakt ne de yallktan kaynaklanan illetler ka
lacakt; yaayan zayf dm insanlann yan sra topraktan kalkan
ller de genleip gzelleeceklerdi. Ancak ruhlann isteine kar
kanlarn ya da onlarn emirlerini yerine getirmeyi ihmal edenlerin ka
deri ok korkun olacakt. nananlara bu kadar saadet getiren gn on
lar iin bir bozgun ve ykm gn olacakt. Gkyz melezlerin, be
yazlarn ve inanmayanlann stne decek ve onlan ezecekti.

Misyonerler ve hkmet grevlileri bu lgnl nlemek iin bey

hude aba harcyorlard. Zosalar delicesine bu cokunun tutsa ol
mutu ve ne konuulanlar dinliyor ne de itirazlara tahamml ediyor
lard. Onlara karmaya alan beyazlan tehdit ediyorlard; bu insan
lann hayatlan da artk gvencede deildi. Zosalar fanatik bir inancn
penesindeydiler ve stelik liderlerinin ou bu durumda uygun bir sa
va frsat gryorlard. Batan beri niyetleri silahlanm ve alktan
lmek zere olan Zosa kabilesini btn gcyle ngiliz kolonisinin s
tne saldrtmakt. Kendi heyecanlan byle bir ie girimenin yarataca
korkun tehlikeleri grmelerini engelleyecek kadar bykt.
Bazlar da ne peygamberin ngrlerine ne de byle bir savata
baan anslan olduuna inanmyor, ama yine de son yiyecek paralann da yok ediyordu. Krelinin amcalanndan biri de bunlann arasn
dayd. Adam, Bu efin emridir dedi; sonra yiyecek hibir ey kalma
ynca, bu yal adam ve en gzde ei bo bir alda kendi balanna otu
rup ldler. Krelinin ba danman da szlerinin yararsz olduunu
grene kadar plana kar kanlardand. Sonra sahip olduu her eyin
efinin olduunu syleyerek kesim ve ykm emri verdi ve akli denge
sini kaybederek oradan kat. Binlercesinin durumu byleydi: ef emir
veriyor onlar da itaat ediyorlard.
1857 ylnn ilk aylannda bu topraklann her tarafnda allmadk
bir faaliyet hkm srd. ok yaknda ve ok byk saylarda gelme
leri beklenen srlan koymak iin byk allar hazrland. ok ya
knda su gibi akacak olan st doldurmak iin byk deri tulumlar ha
zrland. Bu ilerde alrken bile pek ok insan alktan ld. Kei
nehrinin dousunda peygamberin emri sonuna kadar uygulanmt,
ama dirili gn durmadan erteleniyordu. ef Sandile srlannn ke
silmesine balamakta ge kalmt ve onun blgesinde bu ilem henz
tamamlanmamt. Bu yzden Zosalann bir ksm hl kendi kaynaklann yok etmekle megulken dierleri alktan lmeye balamt.
Hkmet snrlan korumak iin elinden geleni yapt. Nbeti ku
leleri salamlatnld ve ie yarar her asker buralara yerletirildi. S
mrgeciler de oku karlamaya hazrlanyordu. Savunma ii halledil
dikten sonra alktan lmekte olanlarn hayatlarn kurtarmak iin er
zak depoland.
Sonunda beklenen gn geldi. Btn gece boyunca Zosalar byk
bir heyecan iinde gkyzn seyretmilerdi. Doudaki tepelerin ze
rinden iki kan krmz gnein domasn bekliyorlard. Sonra gkler
dmanlannn zerine kecek ve onlar ezecekti. Alktan yan l
halde geceyi vahi elencelerle geirdiler. Sonunda her zamanki gibi

yalnzca bir gne dounca yrekleri karard. Ama hemen umutsuzlu

a kaplmadlar. Belki kastedilen, gnein en yksek olduu gn orta
syd. O zaman da bir ey olmaynca umutlarn gnein batna ba
ladlar. Ama gne batt ve her ey bitti.
Koloninin zerine yekvcut olarak saldracak olan savalar anla
lmaz baz hatalar nedeniyle bir araya gelememilerdi. Ve artk ok
geti; artk ayaklanma gnn ertelemek de mmkn deildi. Zosalarn v^hi heyecanlan ok derin bir umutsuzlua dnmt. Artk ko
loniye savalar olarak deil, alktan lmekte olan dilenciler olarak
geliyorlard. Umut dolu gnlerde bu kadar dikkatlice yaplm olan b
yk st tulumlanndan bir para koparanp ineyebilmek uruna kar
de kardele, baba oulla dvyordu. Yallar, hastalar ve gszler
kaderlerine braklmlard. nsanlar yenecek bitkilerin hatta aa kk
lerinin peindeydi. Denizin yaknlannda olanlar deniz kabuklulanyla
hayatta kalmaya altlar, ama bu trden yiyeceklere alk olmadklanndan dizanteriye yakalandlar ve yzlercesi ld. Pek ok yerde aile
ler topluca oturup ldler. Daha sonra bir tek aacn altnda birlikte l
m olan anne baba vc ocuklara ait on be yirmi iskelet bulundu. A
lktan lmekte olanlar durmakszn koloniye akyordu. ou gen ka
dn ve erkeklerden oluuyordu, ama aralannda yan l ocuklann
srtlarnda tayan anne ve babalar da vard. iftlik evlerinin nne
oturup acnas bir halde yiyecek dileniyorlard.
Sz konusu 1857 ylnda ngiliz egemenlii altndaki Zosa toprakla
rnda nfus 105.000den 37.000e dt: 68.000 kii lmt. stelik
bu, hkmetin verdii yiyecek stoklaryla binlerce hayatn kurtanld
blgedeki saylard. Bylesi stoklann bulunmad yerli blgelerinde
daha da ok insan ld. Zosa kabilesinin gc tamamen knlmt.
Bu yk bu kadar aynntsyla bouna anlatlmad. Bu bir kitle iin
de olaylarn nasl bir tutarllk ve kesinlikle pe pee geldiini gster
mek isteyen biri tarafndan uydurulmu olabilirdi. Ancak bu yk ger
ektir; bu olaylar Gney Afrikada gerekten yaand, stelik uzak
gemite deil; getiimiz yzyln ellili yllannda yaand. Grg tanklannn herkesin okuyabilecei anlatmlan vardr.
Bu anlatnn temel noktalann ayrt etmeye alalm.
Dikkati eken ilk ey Zosa llerinin canlldr. ller yaayan
lara kaderini gerekten de paylarlar. Yaayanlarla iletiim kurmann
yollann ve aralarn bulurlar. Bir ordu ile yardm sz verirler. Bir
ordu ve bylelikle de bir l savalar kitlesi olarak, yaayan Zosala
nn ordusunu, ittifak iindeki bir kabilenin bir dierini desteklemesi gi
bi desteklerler. Ancak bu ittifak kabileyle kabilenin lleri arasndadr.

Vaat edilen gn gelince, herkes birdenbire eit olacaktr. Yallar

tekrar genleecek, hastalar iyileecek, zntden bitkin olanlar neelenecektir; ller de yaayanlarn arasna karacaktr. Bu evrensel
eitlie doru hareket ilk emirle balatlmtr: Artk birbirlerine by
yapmayacaklardr; kabilenin birlik ve eitliini bozmada en ok etki
si olan atan isteklerin yaratt karmaadr. Vaat edilen gnde, d
manlaryla yalnz baa kamayacak kadar gsz olan kabile kitlesi
birdenbire, llerin oluturduu byk kitleyle oalacaktr.
Bu kitlenin gidecei yn de nceden sylenmitir: Kitle beyaz ada
mn, ancak bir blmnn etraf evrilmi olan kolonisine kar hare2 qq
geecektir. Ruhlann verecei destek sayesinde, kitlenin gc yenilmez olacaktr.
stelik ruhlar, yaayanlarla ayn arzulara sahiptir; et yemeyi sever
ler, yiyebilmeleri iin srlar kurban edilmelidir. Muhtemelen yok edi
len tahl da onlar yer. lk bata kurbanlar teker teker gelir ve bu kur
banlar dindarlk ve ballk gstergeleri olarak grlebilir. Ama sonra
kurbanlann says artar; ller her eyi talep etmektedirler. nsanlarn
oalmaya, normalde ekinlerinin ve srlannn oalmasna duyduklan tutku dolu arzu burada llerin oalmasna duyulan arzuya d
nmtr. oalmas gereken, kesilmi srlar ve yok edilmi olan ta
hldr: ller iin tahl ve sr.
Btn insan kitlelerinin daha da artma eilimi -her eyi kendisine
kurban eden ve toplanan bir kitlede her zaman var olan kr, pervasz
ve dinamik hareketaktarlabilir niteliktedir. Avclar bunu, onlara g
re hibir zaman yeterince ok sayda olamayan ve dourganlklann,
ritel trenlerle tevik ettikleri avlarna aktarrlar. oban halklar bunu
srlerine aktarr; bymeleri iin mmkn olan her eyi yaparlar ve
hayvan yetitirmedeki beceri ve pratikleriyle bunu gerekten de baa
rrlar. Tarmc halklar rnlerine aktarr; ekinleri bire otuz ya da yz
verir ve rnlerini stokladklan ambarlarn grlmesi ve hayranlk
uyandrmas salanr; bu ambarlar baanl artn da dnk ve gzle
grlebilir gstergeleridir. nsanlar bunu baarmak iin o karlar ok a
lrlar ve tahllan ve srlanna aktanlan kitle duygulan ylesine gldr ki bu duygudan yeni bir insanlk erefi edinirler. Bazen gerek
ten de hepsini kendi balarna yapm gibi hissederler.
Kendi kendilerini yok etme eylemi srasnda Zosalann insanla
nn, ekinlerin ve srlann oalmasna ilikin btn insani arzular
ller fikriyle balantl hale gelmitir. Topraklann ellerinden azar
azar alm olan beyazlardan intikam almalar ve onlara kar defalar
ca yenik ktklan savata zafer kazanmak iin bir tek ey elzemdir:

llerinin yeniden ayaa kalkmas. Bu temin edilir edilmez, sonsuz

saydaki ller gerekten ayaa kalkar kalkmaz, sava balayabilir.
ller dndklerinde yalnzca onlann kurban ettikleri sr ve tahllan telafi etmekle kalmayp, o zamana kadar kendilerine kurban edilen
lerin hepsini de geri getireceklerdir.
Kesilen sr ve tahln kitle kristali ilevleri vardr ve tahl ve srlann hepsini kendilerine eker. (Daha erken dnemlerde ayn amala
insanlar da kurban edilirdi.) Sonra, belirlenen gn gelince, otlaklar ye
ni srlerle dolup taacak, ekinler tarlalarda biilmeye hazr olacak e
kilde boy verecekti.
Bylece btn proje, yanlannda yaam aralann da getirecek olan
llerin yeniden ortaya kmasna dnt. llerin arasndaki tan
dklar tarafndan amalan beslenmi olduundan, bu muhteem son
iin canl her eylerini kurban ettiler. Peygamberin erkek kardei ve
nceki efin iki danman llerle yaplan anlamann kefilleriydi. Bu
anlamaya kar kan ya da tereddde den herkes kitleden, kitleye
ait olan bir eyi ald ve onun birliini yok etti. Bu yzden, bunlann
aka dmann tarafnda olmalan ok daha iyiydi; nk o zaman
onlarla birlikte yok edilirlerdi.
Zosalann inanlan gerei bu olaylann, felakete yol aan sonulan
yani vaat edilen gnde hibir eyin olmamas, hibir ekinin boy ver
memesi, ne srlerin ne de l ordularnn ortaya kmamas gibi ol
gular olmusa; gerekten de lleri tarafndan kandmldklan sylene
bilir. ller cidden anlamaya niyetli deillerdi; beyazlar karsndaki
zaferle deil, yalnzca kendi artlaryla ilgileniyorlard. Bahanelerle
nce yaayanlarn srlann ve tahllarn aldlar ve sonra da alktan
len canllarn kendilerini ele geirdiler. Bylece ller gerekten ga
lip geldi, ama farkl bir tarzda ve farkl bir savata. Sonunda, en byk
kitle ller kitlesi oldu.
Zosalann davramlannda nemli bir zellik de emirlerin roldr.
Emir tek bana durur; emir yaltk bir eydir. Emri veren ller bunu
iletebilmek iin bir aracya gereksinim duyarlar; bunun iin de dnye
vi hiyerariden yararlanrlar. Peygamber eflere hitap edip onlan ruh
lann emirlerine uyma konusunda ikna etmek zorundadr. Byk ef
Kreli emri kabul ettiini ilan eder etmez, her ey normal emir zinciri
iinde seyreder. ngilizlerin sahte ynetimi altndakiler de dahil ol
mak zere btn Zosa soylarna haberciler yollanr. Bu plann uygu
lanmasna uzun sre itiraz eden ve aralannda Krelinin amcas ve ba
danman da bulunan inanmayanlar bile sonunda boyun eerler; ge
rekeleri udur: Bu efin emridir.

Emrin ieriini dndmzde yk daha da olaand bir hale

gelir. Emrin gerekte yneldii ey srlarn kesilmesi, yani ldrme
dir. Emir ne kadar srarla tekrarlanrsa, uygulama da o kadar kapsam
l hale gelir. Emir bir kitle olay halini alr ve bir savan kmas bek
lenir. Bu adan baklnca srlar dman temsil eder. Dmann ken
disini ve onlarn srlarn temsil eder; tpk yok edilen tahln d e
nin tahllarn temsil etmesi gibi. Sava saldrgann kendi lkesinde
balar, ancak sanki oktan dman lkesine girmilercesine sava sr
drrler; bu srada emir zgn nitelii olan lm cezas niteliini, jir
trn dier tre verdii igdsel lm cezas niteliini korur.
insann elinde tuttuu btn hayvanlann zerinde lm cezas teh202 didi vardr. Bu cezann ounlukla uzun bir sre ertelendii dorudur,
ama asla cezadan vazgeilmez. Bylelikle insan, kendisi cezasn ek
meden, her zaman bilincinde olduu lm cezasn layvanlanna ek
tirir. Hayvanlanna tand mr kendisininki kadar snrldr; ancak
sz konusu olan hayvanlar olunca, onlann mrnn ne zaman bitece
ine insan karar verir. Elinde ok hayvan olunca onlarn lm daha
da kolay gelir ona ve kesilecek olanlar btn bir srnn dndan se
ilebilir. Sonra insann iki amac, yani srsnn oalmas ve ihtiya
c olan tek bir hayvann ldrlmesi, kolayca birletirilebilir. Burada,
bir sr oban olarak her trl avclardan daha ok gce sahiptir. Hayvanlannm hepsi bir yerdedir ve ondan kamazlar. Yaam sreleri onun
elindedir. Onlan bulduu yerde ve zamanda ldrmek zorunda deil
dir. Avcnn zor'u, sr obannn iktidar' olmutur.
Bu yzden Zosalara verilen emir znde tam bir emirdir. Sanki te
melde bu iki ldrme ii tekmi gibi, kendi srlarnn lm cezalannn uygulanmas dmanlannn katledilmesinden nce gelmelidir:
Gerekten de bu iki ldrme ii tek bir ldrmedir.
ldrme emrinin, sanki nihai otorite onlarm gibi, llerin kendi
sinden geldii gzden kanlmamaldr. Aslnda sonunda, her eyi ve
herkesi kendi taraflanna gemeye zorlarlar. llerin arasnda nice ne
silden, hayattayken emir vermi olan efler de vardr. Onlann birleik
otoritesi ok byktr ve yaayanlar arasnda l deil de canl olarak
bulunsalar bile otoriteleri yine byk olurdu. Ancak insan lmn on
lann erkini artrd izleniminden kaamaz. Peygamber araclyla
seslerini duyurabilmeleri, grnebilmeleri ve onunla konuabilmeleri,
nceki doal otoritelerine bir de doast otorite ekler; lm kandr
mlardr ve hl etkileyici dzeyde etkindirler. lme stn gelmek,
onu savuturmak yneticilerin en eski ve en kuvvetli arzularndan bi
ridir. Bu balamda Krelinin halknn alktan lmesinden sonra yllar
ca yaadn eklemek gerek.

ktidarn i organlar

ELE G ERM E VE E ALMA

Ele geirme ve ie almann psikolojisi, tpk yeme psikolojisi gibi, ge

nel olarak henz kefedilmemitir. Btn bu sreci doal kabul ederiz
ve bu sre boyunca olan bitenin gizemi zerinde hi dnmeyiz. Oy
sa bize ilikin bundan daha eski bir ey yoktur. Bu, bizim hayvanlarla
paylatmz bir zelliktir; ama bu olgu bile bugne kadar onunla il
gilenmemizi salamamtr.
Bir yaratn bir dierine dmanca bir niyetle yaklamas, her biri
kendine gre geleneksel anlam olan farkl eylemlere ayrlr. Birincisi,
ava pusu kurmaktr; av, bizim onun hakkndaki tasarmlarmzn fark
na varmadan ok nce mimlenir. Av, gze kestirilerek ve haz duyula-

rak dnlr, gzlemlenir ve zlenir; henz daha canlyken bile et

olarak grlr; ylesine youn ve deimez bir biimde et olarak g
rlr ki hibir ey av takip edeni, onu ele geirme kararllndan
dndremez. Frsat kollanarak avn etrafnda dolarken bile onun ken
disine ait olduunu dnr. Onu av olarak setii andan itibaren, onu
kendi iine alm olarak dnr.
Bu gzetleme ve pusu kurma hali ylesine zgl bir gerilim tar
ki, bu durum koullarndan bamsz olarak tek bana bir nem kaza
nabilir. Bu, insann uzatma eiliminde olduu bir durumdur. Daha son
ra bu durum, herhangi bir av hedeflenmeksizin, kendi iin gelitirile20g bilir. nsann gzetleme ve izleme eylemi karlksz kalmaz. Etkin olarak gerekletirdii bu trden her eyi, tam tamna ayn ama daha kuv
vetli bir biimde kendinde de edilgen olarak deneyimler, nk avn
dan daha yksek olan zeks daha fazla sayda tehlikenin farknda ol
masn salar ve bu da izlenmenin eziyetini ikiye katlar.
nsan her zaman avn dorudan elde edecek kadar gl deildir.
Edindii av peinde koma becerisi ve deneyimi, her trden karmak
tuzaklar gelitirmesine yol amtr. Kendi zel yetenei olan dnm
gcnden sk sk yararlanr ve peinden kotuu avn klna girer. Bu
rol o kadar iyi oynar ki hayvan inanr. Bu tuzak kurma tarzna dalka
vukluk ad verilebilir. Hayvana u mesaj verilmektedir: Ben senin gi
biyim. Ben enim. Yanma yaklamama izin verebilirsin.
Sinsice yaklap, baka bir balamda ele alacamz srama yapl
dktan sonra ilk i ava dokunmaktr. Bu belki de en korkulan eydir.
Saldrgann parmaklan ksa sre sonra kendi bedenine ait olacak olan
eyi yoklar. Grme, iitme ve koklama gibi dier duyular yoluyla ku
rulan temas bu denli tehlikeli deildir. Dier duyularda saldrganla
kurban arasnda bir mesafe kalabilir ve mesafe kald srece hibir e
ye nihai olarak karar verilmemitir ve hl ka ans vardr. te yan
dan dokunma duyusu tatmann mjdecisidir. Masaldaki cad, kurban
nn parman uzatmasn, bylece onun yeterince imanlayp iman
lamadn anlamak istediini syler.
Bir bedenin dier bir beden zerindeki niyeti dokunma anndan iti
baren somutlar. Yaamn en derin dzeylerinde bile bu ann belirleyi
ci bir yan vardr. Bu an en eski dehet duygulann ierir; onu tahayyl
ederiz, dleriz; uygar yaam dokunulmaktan kanmaya ynelik abalann srdrlmesinden baka bir ey deildir. Direncin bu andan
sonra devam m ettii yoksa btnyle direnmekten vaz m geildii
dokunanla dokunulann arasndaki iktidar dengesine y i da daha doru
su dokunulann bu oran nasl tahayyl ettiine baldr. Dokunulan

ounlukla kendini kurtarabilmek iin dvecektir ve ancak karsn

daki iktidar ona ezici gelirse bu kuri alma abasndan vazgeecektir. n
sann, zellikle de gelecek sz konusu olduunda, her tr diren umut
suz grnd iin kendini teslim ettii dokunu, toplumumuzda tu
tuklanma biimini almtr. Otoritenin elinin insann omzunda brakt
his, insann gerekten ele geirilmesine gerek kalmakszn teslim ol
mas iin ounlukla yeterlidir. Omuzlan ker, sessizce gider. Sk
netini korur; oysa bu tavr ksa bir sre sonra bana gelecekler kar
snda mazur grlmeyebilir.
Yaklamann ikinci aamas yakalama eylemidir. Elin parmaklan,
dokunduklan canlnn bir ksmm sktrmaya alan bir ukur olu- ^
turur. Parmaklar bunu avn eklini ya da organik i tutunumunu hesaba katmakszn yapar. Bu aamada avn yaralanp yaralanmamas
nemsizdir; nemli olan sadece onun bedeninin bir parasnn bu yer
de, btn iin bir rehine durumuna dmesidir. Kavrayan elin iinde
ki bu yer avn sonunda ie alnmada kullanlaca azn ve midenin n
blmdr. Birok hayvanda yakalama iini yapan, el ya da pene de
il silahlanm azdr. nsanlar arasnda tuttuunu asla brakmayan el
iktidann amblemi olmutur: Onun ellerine brakt, Onun elindey
di, O Tannmn elinde. Btn dillerde bunun gibi deyiler yaygn
olarak bulunur.
Fiili yakalama ilemi iin nemli olan insan elinin uygulad ba
sntr. Parmaklar yakalanan nesnenin stne kapanr; parmaklarla
oluturulan ukur daralr. Ama bunu elin btn i yzeyiyle smsk
hissedebilmektir. Dokunuun orijinal hafiflii ve zarafeti nce daha
geni bir alana yaylr, sonra kuvvetlendirilir ve sonunda vcudun do
kunulan ksm olabildiince sktnlana kadar younlatrlr. Bu tr
den basn giderek kurban paralamak iin peneleri kullanma al
kanlna stn gelmitir. Baz arkaik kltlerde kurbann hl pene
lerle paraland dorudur; ama bu ii yapanlar hayvan klna gir
milerdi ve bu kastl yaptklan bir hayvanilikti. Asl i iin insanlar
dilerine gvenir oldulan
Basn sonunda uyguland eyi ezene kadar artabilir. Gerekten
bu noktaya ulap ulamayaca avn ne kadar tehlikeli olduuna ba
ldr. Eer saldrgan onu altetmek iin zor bir sava vermise, eer
onun tarafndan ciddi bir biimde tehdit edilip fkelenmi ya da yara
lanmsa, ondan bunun hesabn vermesini isteyecek ve ezdiinden
emin olmak iin gereinden ok bastracaktr. Ancak onu avn ezme
ye zorlayan, korku ya da fkeden ok, kmseme duygusudur. Hesa
ba katlmayacak kadar kk olan bir bcek ezilir, nk aksi koulda

insan ona ne olduunu anlayamaz; hibir insan eli onu iine alacak ka
dar kk bir ukur yaratamaz. Ama, bir haereden kurtulma ve ondan
gerekten kurtulduumuzdan emin olma arzusuna ek olarak bir sivri
sinek ya da pireye kar davranmz, btnyle savunmasz olan ve
bizden btnyle farkl bir tre ve gce sahip olan ve aniden kitleler
halinde belirmedike asla korkmadmz bir varla duyduumuz k
mseme duygusunu ele verir. Bu minik yaratklarn yok edilmesi ii
mizde [vicdanmzda] bile cezalandrlmadan kalan tek iddet eylemi
dir. Kanlan ellerimizi boyamaz, nk kendi kanmza benzemez. As
la onlann panldayan gzlerinin iine bakmayz, onlan yemeyiz. En
2 Qg azndan Bat da bizim aramzda, henz ok etkili olmasa da, yaama
duyduumuz ilginin giderek artmasnn onlara bir yaran olmamtr.
Ksaca, onlar kanun kaadr. Birine, Seni tek elimle ezebilirim der
ken, olas en ileri kmsemeyi dile getiririm. Sanki unlan sylemi
olurum: Sen bir bceksin. Benim iin hibir ey ifade etmiyorsun. Sa
na istediim her eyi yaparm; bunun da benim iin hibir anlam ol
maz. Sen hi kimse iin hibir anlam tamyorsun. Hi kimse fark et
meden, hi kimse zarar grmeden yok edilebilirsin. Yok olman hi
kimse iin fark etmez. Hele benim iin hi.
Basn yoluyla yok etmenin en an biimi, yani tme elle yap
lamaz, nk el bu i iin fazlasyla yumuaktr. tme byk bir
arlk basks ile altta ve stte, arasnda bir eyin tlecei sert nes
neler gerektirir. nsan bunu kendisi yapmak istediinde dilerini kul
lanmak zorundadr. Genel olarak tmeden sz ettiimizde canl bir
eyi dnmeyiz; bu ilem organik olmayan maddelere gnderme ya
par; burada tme szc ounlukla canl yaratklan ten ya da
ezen byk kayalarn dmesi gibi doal felaketlerle balantl olarak
kullanlmaktadr. Bu szck mecazi anlamda kullanlr, ama hibir za
man gerekmi gibi alglanmaz; aslnda insann kendisine yaktrama
d ykc bir iktidar fiknni aktanr. Bu szckte kiisel olmayan bir
ey vardr. Beden tme iini yapmaya muktedir deildir ve bu ne
denle bu ilemi yce gnlllkle reddeder. Yapabileceinin en fazla
s demir bir kavramadr.
Kavramaya gsterilen sayg dikkate deerdir. Elin ilevleri o kadar
eitlidir ki bu ilevlerle balantl ok sayda deyiin bulunmas ar
tc deildir. Ancak elin gerek n o merkezi ve en hretli iktidar ey
lemi olan kavramadan gelir. nsanlar arasnda olduu kadar hayvanlar
arasnda da belirleyici nem tayan ele geirme an, her zaman insan
lar zerinde kuvvetli bir etki yaratmtr ve insann kaplan, aslan gibi,
avlanan vahi kedi trne ilikin batl korkulan buna dayanr. Bu hay

vanlar byk yakalayclardr ve yakalama iini tek balanna yaparlar.

Bu hayvanlar iin pusuya yatma ve izleme, ani srama, pene vurma
ve paralama hl tek eylemdir. Eylem an, acmaszl, yaplma tar
zndaki kendine gven hali, ldrenin asla sorgulanmayan stnl,
istedii her eyi kendine av olarak seebilecei olgusu; bunlann hepsi
bu devasa prestije katkda bulunmutur. Nasl bakarsak bakalm bu, iktidann en yksek dzeyde younlam halidir ve byle olduundan da
insan zerinde silinmez bir intiba brakmtr; btn krallar aslan ol
mak istemilerdir. Burada takdir edilen ve vlen ey tam da bu yaka
lama edimi ve onun baansdr. stn bir kuvvetin bu basit uygulama
s evrensel olarak cesaret ve byklk olarak grlr.
209
Aslan avn yakalamak iin kendisini dntrmek zorunda deil F14
dir, batan sona kendisi olarak kalr. Ava kmadan nce kkreyerek
varln hissettirir; o yalnz bana niyetini yksek sesle, her yaratn
duyabilecei ekilde ilan edebilir. Bu da hibir zaman caydnlamayacak, tam da bu nedenle daha byk bir dehet saarak yaylan ve yok
edilemeyecek bir azameti aa vurur. Odanda ve doruunda bulu
nan iktidar, dnm kmser. Bu erk, kendisine yeter ve yalnzca
kendisini amalar. Aslann erki bu ekliyle insana her zaman deerli
grnmtr; zgr ve mutlak olduu iin kendisi dnda hi kimse ve
hibir ey iin var olmaz. Tam da bu nokta ihtiamnn doruunu olu
turur ve bugne kadar onun ayn biimde yeniden ortaya kmasn en
gelleyecek hibir ey yokmu gibi grnmektedir.
Ancak belki bu kadar muhteem olmayan, ama daha nemsiz oldu
u da sylenemeyecek ikinci bir iktidar eylemi vardr. Yakalama eyle
minin azametiyle gzlerimiz kamatndan, bu eyleme paralel giden
onunla eit derecede nem tayan bir eyin, yakalanmaktan kanma
nn varln unutma eilimi gsteririz.
Elinde iktidar bulunan insann etrafnda oluturduu bo alann ta
mam bu ikinci amaca hizmet eder. Her insan, en gsz bile, baka
snn, yanna yaklamasn nlemek ister. nsanlar arasnda kurulan her
toplumsal yaam biimi kendisini, ele geirilip yakalanmann durmak
bilmeyen korkusunu teskin eden mesafelerde dile getirir. Pek ok ka
dim uygarln arpc zellii olan simetri, ksmen insann kendi etra
fnda eit mesafeler yaratma giriiminden trer. Bu uygarlklarda, g
venlik mesafelere dayandrlr ve sembolik olarak mesafelerle ifade
edilir. Baka herkesin varlnn temeli olan ynetici en uzakta ve en
bariz biimde ayn durur; yalnzca parlaklyla deil, bu bakmdan da
gnele, ya da inlilerde olduu gibi, daha da geni olan gkyzyle
zdeletirilir. Etrafnda giderek daha ok odal saraylar ina edilerek

ona ulamak zorlatrlr. Onun istei olmadan ieriye girilmesini im

knszlatrmak iin her d ve i kapya ok sayda muhafz yerletiri
lir. Uzaktaki gvenli yerinden, herhangi bir insan, nerede olursa olsun
yakalatabilir. Ama yz kat duvarn arkasnda korunurken, herhangi bi
ri onu nasl yakalayabilir?
Avn fiili olarak ie alnmas azda balar. Yenebilecek her ey el
den aza uzanan yolu takip eder. Kavramak iin kollan olmayan pek
ok canl arasnda bu ilem azn kendisi, diler ya da azdan bir
knt oluturan gaga araclyla balatlr.
nsanda ve pek ok hayvanda iktidann en arpc doal arac diler( dir. Sra sra dizilmi olmalar ve parlak przszlkleri bedene ait
olan baka her eyden farkldr. nsanda, onlann dzenin ilk tezahr
olduklann syleme hissi uyandrrlar; bu yle bir dzendir ki, Hikkaf
ekmek iin neredeyse avaz avaz barr. Bu dzen, her zaman grle
bilir olmasa da, olduka sk yapld gibi, azn her alnda d dn
yaya bir tehdit oluturur. Dilerin yapld madde, bedenin gzle g
rlebilir dier btn blmlerininkinden farkllk gsterir; insanlann
yalnzca iki dileri bile olsa ayn derecede etkileyici olurdu. Przsz,
sert ve direngendirler; hibir ekil deiikliine uramakszn sklabi
lirler, iyice cilalanm ve smsk yerletirilmi talarla ayn etkiyi ya
parlar.
ok erken dnemlerden itibaren, insanolu her trden ta silah ya
da alet olarak kullanmtr; ama bunlan diler kadar przsz hale ge
tirinceye kadar cilalamay renmesi ok zaman almtr. Aletlerinin
gelitirilmesinde belki de diler model vazifesi grmtr. Her trden
byk hayvann dii her zaman iine yaramtr; bu hayvanlan hayat
pahasna yakalam olabilir ve onu tehdit etmi olan hayvann gcnn
bir ksm ona hl bu dilerde saklym gibi gelir. nsan bu dileri, bir
zamanlar kendisi zerinde yaratm olduu dehet hissini bakalarna
aktarmak iin, bir hatra ve tlsm olarak tar. Bu dilerin vcudunda
at yaralann izlerini gururla sergiler; bu izler eref madalyas dee
ri tar ve o kadar revatadr ki ou zaman yapay olarak retilir.
Bylelikle hem kendi dileri hem de yabanc ve ok daha gl
hayvanlannkiler insan eitli biimlerde etkiledi. Doalan gerei di
ler vcudun gerek bir parasyla bir alet arasnda ortada bir yerdedir.
Debilecekleri ya da vurup drlebilir olmalar dileri alet olmaya
daha da yaklatnyordu.
Dilerin bariz nitelikleri, przszlk ve dzen, iktidarn doasna
nfuz etmitir. Bu nitelikler iktidardan ayrt edilemezler ve iktidann
her tezahrnde saptanacak ilk ey bu niteliklerdir. Bu balant ilkel

aralarla balamtr, ama iktidar bydke bu ilk nitelikler daha ok

telaffuz edilir oldu. Tatan metale sray belki de artan przszlk
ynndeki en arpc hareketti. Ta ne kadar ok cilalansa da, nce
bronzdan sonra demirden yaplan kl ok daha przszd. Metalin
gerek ekicilii baka her eyden ok przsz olmasnda yatar. a
da dnyann makine ve tatlannda przszlk artm ve ayn za
manda kullanmn przszl sz konusu olmutur. Dil bunu ok
yaln bir biimde ifade eder; her ey yolunda gitti, hibir prz k
mad ya da przsz alyor gibi; bununla bir srecin btnyle
ve rahata bizim iktidanmzn alannda olduunu kastederiz. Modem
yaamda, przszlkten yana olmak, daha nceleri uzak durulan
alanlara kadar yayld. Evler ve mobilyalar, insanlarn uzuvlan ve gv
deleriymi gibi sslenirdi. Dekorasyon tarzlan deiti, ama dekoras
yon her zaman var oldu ve simgesel anlamn kaybettikten ok sonra
bile inatla korundu. Gnmzde przszlk evlerimizi, duvarlan ve
evlere koyduumuz btn nesneleri fethetti; ssleme ve dekorasyon
kmseniyor ve zevksizlik olarak deerlendiriliyor. levden, dz
gnlkten ve yararllktan sz ederiz, ama gerekte zafer kazanan p
rzszlk ve onun gizledii iktidann prestijidir.
Modem mimarlk przszl dzenden ayrmann ne denli zor
olduunu gsteren bir rnektir. Ortak tanhleri, diler kadar eskidir. n
deki btn dilerin birmeklii ve aralarndaki dzenli aralklar pek
ok farkl trden dzenlemelere model oluturmutur. Bugn varlklann doal kabul ettiimiz pek oklan orijinal olarak bunlardan tremi
olabilir. nsan tarafndan yapay olarak yaratlm olan askeri oluumlann dzeni mitte dilerle balantldr: Topraktan kveren Cadmus as
kerleri ejderhann dileri olarak dikilmiti.
Doada, eitli otlann dzeni ya da aalarn daha kat dzeni gi
bi, grlebilecek baka dzen rnekleri de vardr. Ancak insan bunlan
dileri gibi kendi iinde bulmad; bunlar insanlann yiyecekleri ilerine
almalanyla o kadar dorudan ve kesintisiz balantl deildi; aynca
bunlan kullanmak da o kadar kolay deildi. nsann dikkatini vurgulu
bir biimde dilerin dzenine eken, dilerin srmak iin kullanlmasyd ve dklmelerinin naho sonulara yol amas ise insan bu d
zenin neminin bilincine varmasn salad.
Diler azn silahl gardiyanlandr. Az gerekten de btn hapis
hanelerin prototipi olarak dar bir yerdir. Oraya giren her ey kaybolur,
pek ok ey de hl canlyken girer oraya. ok sayda hayvan avn
yalnzca azna aldnda ldrr, bazlan o zaman bile ldrmez. A
zn bir av beklerken almaya bu kadar istekli oluu, kapanma, tek

hamleyle kapanma kolayl, hapishanenin en korkulan zelliklerinden

birini anmsatr. Azn hapishaneler zerinde gizli bir etkisinin olduu
nu varsaymak yanl olamaz. lkel insan balinalarn yan sra azna s
abilecei baka hayvanlann da varln kesinlikle biliyordu. Bu kor
kun meknda, oraya yerleecek zaman kalsa bile, hibir ey gelie
mez. Ksrdr ve orada hibir ey kk salamaz. Ejderhalarn az virtel olarak yok edilince, insanolu onun yerini simgesel olarak alacak
hapishaneler kurdu. kence odalan olarak kullanld zamanlarda ha
pishaneler pek ok adan dman bir az andrr. Cehennem deyince
gz nne ayn grnm gelir. te yandan hapishaneler giderek sert212 6t' Diierin Przszl dnyay fethetti; hcrelerin duvarlan przsz hatta pencere delii bile kktr. Mahkm iin zgrlk skl
m dilerin arasndaki aklktr ve bunlar artk hcresinin duvarlary
la temsil edilmektedir.
Her eyin gemesi gereken dar boaz, o noktaya kadar canl kalan
lar iin nihai dehet anlam tar. nsann dlemi srekli olarak ie al
mann eitli aamalanyla megul olmutur. Onu tehdit eden byk
hayvanlann alan eneleri, dlerinde ve hatta mitlerinde insann ar
kasn brakmamtr. Bu enelerin arasndan geilerek yaplan keif
gezileri en az onlar kadar tehlikeli olan denizdekilerden daha az nem
li deildi. Kimileri btn mitlerini yitirmiken bu canavarlann azn
dan alnp kanlm ve bu insanlar hayatlannm geri kalan ksmnda
canavann di izlerini tamlardr.
Av vcutta uzun bir yol izler ve yolda btn z emilir; geriye ar
tk ve pis koku kalana kadar yararl her ey alnr.
Her ele geirme eyleminin sonunda bulunan bu ilem bize genel
olarak iktidann doasna ilikin bir ipucu verir.
nsanlan ynetmek isteyen herhangi biri, bu insanlar onun nnde
hayvanlar kadar iktidardan yoksun kalana kadar onlar nce aala
maya, haklann ve direnme kapasitelerini onlar kandrarak ellerinden
almaya alr. Onlan hayvan gibi kullanr ve onlara sylemese bile,
onlarn kendisi iin hayvanlar kadar az deer tadn kendi iinde
her zaman aka bilir; yaknlaryla konuurken, onlardan koyun ya da
sr diye bahseder. Nihai amac onlar kendi iine almak ve zlerini
emmektir. Onlardan arta kalan onu ilgilendirmez. Onlara ne kadar k
t davranrsa, onlar o kadar kmser. Artk ie yaramaz hale geldik
lerinde tpk kendi dksndan kurtulur gibi, yalnzca evinin havasn
kirletmemelerine dikkat ederek onlardan kurtulur.
Bu srecin tek tek aamalarnn tmn kendine bile syleme cre
tini gsteremez. Palavrac biriyse, tandklanyla konuurken ele geir

dii insanlan hayvan konumuna kadar aaladn kabul edebilir. An

cak kendine tabi olanlan mezbahalarda katlettirmedii ve onlan ken
di bedenini fiilen beslemek amacyla kullanmad iin, onlan emip
sindirdiini inkr eder; tersine, onlan besleyen kendisidir. Bu yzden,
zellikle bir insan olarak, kendisine baka biimlerde daha yararl olduklan iin ldrmeden, en azndan hemen ldrmeden hayvan bak
may rendiinden, bu srelerin gerek doasn gzden karmak
kolaydr.
Ancak, iktidan kullanan ve elinde bu kadar ok iktidar nasl yo
unlatracan bilen insandan ayr olarak, her insann kendi dksy
la ilikisi iktidar alanna aittir. Hibir ey daha sonra dkya dne
cek olanlar kadar insann bir paras olamaz. Bedenin iindeki uzun
sre srasnda besine dnm ava sabit basn uygulanr; avn
znp kendisini sindiren yaratkla ok yakn bir birliktelik olutur
mas; ncelikle btn ilevlerinin ve sonra da bir zaman bireyselliini
oluturan her eyinin btnyle ve nihai olarak hie dntrlmesi;
zaten var olan bir eye, yani yiyenin gvdesine kanmas; bunlarn
hepsi iktidann en gizli ve nemli sreci olarak grlebilir. Bu ylesi
ne doal, ylesine kendiliinden ve ylesine bilincin tesinde bir ey
dir ki insan nemini azmsar. nsan yalnzca yzeysel olarak gerekle
tirilen binlerce iktidar oyununu grme eilimindedir; oysa bunlar iin
en hafif ksmdr. Bunun altnda gece gndz sren sindirim ve yine
sindirim vardr. Yabanc bir ey ele geirilir, kk paralara blnr,
ie alnr ve zmlenir. nsan yalnzca bu sre sayesinde yaar; bu s
re durursa, lr. Bu kadannn her zaman farkndadr. Ancak u ak
tr ki bu srecin yalnzca dsal ve yan farknda olunan aamalannn
deil, tm aamalarnn insan ruhunda da karlklannn olmas gerek
mektedir. Bu karlklan apak bulmak kolay deildir. Geri aratr
mamzn ak iinde bunlarn belirgin izlerine rastlayp onlan takip
edeceiz. Tahmin edilecei gibi, melankoli semptomlan bu balamda
zellikle aydnlatc niteliktedir.
Btn bu aamalardan geriye kalan dk, btn kandkclmzn izlerini tar. Onun sayesinde neyi ldrdmz biliriz. D
k aleyhimizdeki btn delillerin sktnlm toplamdr. O bizim gn
lk, kesintisiz gnahmzdr; byle olduu iin pis kokar ve gklere
hayknr. Kendimizi ondan nasl yalttmz ok arpcdr; bu amala
aynlm zel odalarda ondan kurtuluruz; en mahrem anmz oraya e
kilince yaanr; orada dkmzla ba baa kalnz. Ondan utandmz
aktr. Dk, sindirime ilikin o iktidar srecinin en eski damgasdr;
bu damga olmasayd, karanlkta meydana gelen bu sre gizli kalrd.

EL
El, kkenini aalarda srdrlm yaamdan alr. Elin en nemli ka
rakteristik zellii baparman ayrk olmasdr. Bir zamanlar pene
olan elin, dallar tam olarak kavrayp aalarda kolayca ve doal bir
biimde hareket etmek iin kullanlmasn mmkn klan, baparma
n gl geliimi ve baparmakla dier parmaklar arasnda oluan
aklktr. Ellerin bu bakmdan ne kadar yararl olduunu maymunlar
da grebiliyoruz. Artk genel olarak kabul edildii gibi, bu, elin en es
ki ilevidir.
Ancak iki elin trmanmada farkl ilevlerinin olduu gereini gzden karma eilimi vardr; ayn zamanda ayn ii yapmazlar. Bir el ye
ni bir dala uzanrken, dieri nceki dala smsk tutunur. Bu smsk tu
tunma ok byk nem tar, nk ani bir harekette dmeyi tek ba
na bu el nler. Bedenin btn ykn tayan elin hibir koulda bu
tutuu gevetmemesi gerekir; bu hareket bu ele, daha nceki, av tut
ma hareketinden daha farkl bir eyi, tuttuunu brakmamay retir.
Buna ek olarak, ikinci el yeni dal tutar tutmaz ilk el nceki dal zerin
deki kavrayn gevetmek zorundadr. Bu hareket hzla yaplmazsa
trmanan canl ilerleyemez. Bylelikle el yeni bir yetenek, bir eyi der
hal brakabilme yetenei kazanr. Yakalanan avn braklmas, yakala
yann btn alkanlklarna ve arzularna kart bir durum olduu iin,
av an bir bask olmadka braklmaz.
Bu yzden trmanma hareketi her el iin, iki ardk aamadan olu
ur. kavrama, brakma; kavrama, brakma. Bir elin dierinin yaptklannn aynsn yapt dorudur, ama bunu bir aama sonra yapar. Veri
li herhangi bir anda her biri dierinin yaptnn tersini yapar. Maymunlan dier hayvanlardan ayrt eden ey, bu iki hareketin hzl ard
kldr; kavrama ve brakma birbirini izler ve onlarda takdir ettii
miz harikulade eviklii buna borludurlar.
Aalan terk edip yere inen daha yksek maymunlar ya da kuyruk
suz maymunlar, sanki birbirinin orta olan iki elin bu temel becerisi
ni korumulardr; btn biimleriyle bu beceriyi akla getiren ok yay
gn bir insan ura vardr: ticaret.
Ticaretin z bir nesnenin baka bir nesne karlnda verilmesi
dir. Bir el, yabanc birini imrendirmede kullanaca nesneyi brakmamacasna tutar. Dier el kendisininkinin karlnda almak istedii
ikinci nesneye doru uzanr. Buna dokunur dokunmaz kendi nesnesini
brakr; bu hareketi daha nce yapmaz, yoksa ikisini birden kaybede
bilir. Birinden karln vermeksizin bir ey alma, en kaba biimiyle

aldatma, trmanma balamna tercme edildiinde, aatan dmeye

denk der. Bunu nlemek iin tccar btn ilem boyunca dikkat ke
silir ve karsndakinin her hareketini iyice inceler. nsanlann ticaret
ten aldklan derin, evrensel haz bylece, ticaretin, en eski hareket kalplanndan birinin fiziksel olmayan bir tercmesi olduu gereiyle
ksmen aklanabilir. nsanlar bugn baka hibir eyde maymunlara
bu kadar yakn deillerdir.
ok daha ge bir dneme gz attktan sonra ele ve kkenlerine d
nelim. El, aa dallan arasnda, artk yalnzca dorudan yiyecekle ilgi
lenmeyen bir kavrama tarz renmitir. Elden aza uzanan ve eit
lenmeye neredeyse hi yatkn olmayan bu ksa yol bylelikle kesinti
ye uramtr. Elde knlan bir dal paras sopann kkenini oluturur. J
Dmanlar sopayla uzaklatnlabilir, belki de insana benzemekten da
ha te olmayan ilkel yarata bir yer alabilirdi. Aatan bakldnda,
sopa ele en yakn silaht. nsan ona gvendi ve onu hi terk etmedi. o
makt, sivriltti mzrak oldu; bkt ve ulann balad, yay oldu; maha
retle kesince de ok. Ama btn bu dnmler boyunca, kkeninde ol
duu ey olarak kald, yani mesafe oluturan, insanlann korktuu do
kunulma ve kavranmadan uzak tutan bir ara olarak. Ayn ekilde in
sann dimdik duruu hl ihtiam lt olarak korunur ve bylece b
tn dnmleri boyunca sopa hibir zaman byl niteliini tama
men kaybetmemitir; asa olarak ve bycnn denei olarak iktidann iki nemli biiminin zelliklerini tamaya devam etmitir.
Elin sabr

Elin btn iddet ieren faaliyetlerinin en eski zellii olduu dn

lr. Bunu sylerken yalnzca acmasz ve ani olmas beklenen, d
manca bir niyetle yaplan yakalama eylemini deil; kendiliinden,
teknik karmaklklan ve tredikleri eyden uzaklklanna ramen, as
lnda ancak ok sonra gelimi olan pek ok hareketi de kastediyoruz:
vurma, baklama, itme, atma, ate etme. Bu hareketlerin hz ve isabet
oran artm olabilir, ama zde ve niyette ayn kalmlardr. Bu hare
ketler avclar ve askerler iin nemlidir, ama bunlar insan elinin zgn
anna hibir ey eklememitir.
El kendisini mkemmelletirmek iin baka yollar da bulmutur ve
bunlar, her durumda, yamac iddeti reddeder. Elin gerek bykl
sabrnda yatar. inde yaamak istediimiz bu dnyay yaratm olan,
elin sakin ve yava faaliyetleridir. Elleri kili ekillendirme becerisi ka
zanm mleki, ncilin banda yaratc olarak geer.

Peki ama eller sabr nasl rendiler? Elin parmaklan nasl duyar
llk kazand? Bildiimiz en eski uralardan biri, maymunlann da ok
holand, bir dostun postunu ayklamaktr. Bizler onlann bir eyler
aradklann dnrz ve kukusuz sk sk gerekten de bir eyler bu
lurlar, o zaman da biz bu faaliyete salt pratik ve ok kstl bir ama at
federiz. Gerekte, onlar bunu her eyden nce tek tek parmaklann de
rinin stndeki tylerden ald ho duyu iin yaparlar. Bu hareket bil
diimiz en ilkel parmak altmnasdr. Bu altrmalar sayesinde el,
bugn hayran olduumuz hassas alet haline gelmitir.
Maymunlarn parm ak altrmalar

Maymunlan izleyen herkes birbirlerinin postlann merakla inceleyileri karsnda hayrete der. Her bir kl aynp inceleyilerindeki titiz
lik insana parazit aradklarn dndrr. Durulan insanlann pire
aramasn artrr ve elleri sanki bir ey bulmuasna dikkatle az
larna gider; bunu o kadar sk ve verimli yaparlar ki byle bir arayn
gerekliliini kantlar gibidirler. Bu yzden sz konusu davrann po
pler yorumu her zaman byle olmutur. Bu davran ancak son za
manlarda zoologlarca kesin olarak aklanabilmitir.
Bu maymun alkanlna ilikin tutarl bir betimleme ve zmle
me Zuckerman m kitab The Social Life o f Morkeys and Apes'de
(Maymunlann ve Kuyruksuz Maymunlann Sosyal Hayat) bulunabilir.
ok aydnlatc olan bu kitaptan uzunca bir alnt yapacam.
Sosyologlar bu konuda ne derse desin, pire yakalama, Rhesus maymun
lan arasndaki sosyal ilikinin esas ve temel biimidir. Maymunlar ve da
ha az oranda kuyruksuz maymunlar gnlerinin byk bir ksmm birbirle
rinin tmarn yaparak geirirler. Bir hayvan dikkatlice arkadann postu
nu parmaklanyla inceler ve bulduu vr zvn yer. Bunlar bazen aza elle
gtrlr bazen de dorudan bir srkla bir tutam kl yalanr. Bu gsteri
son derece iyi koordine edilmi parmak hareketlerini ve bununla ilintili
olarak gzlerin tam olarak uyumunu ve yakna odaklanmasn ierir. Bu
davran yanl olarak bitleri ayklama gayreti eklinde yorumlanr. Asln
da ne tutsak ne de vahi ortamda yaayan maymunlarda haarat hemen he
men hi bulurtrfaz. Maymunun bu araynn meyveleri genellikle kk,
kopmu deri paralan, deri salgs topaklan, dikenler ve dier yabanc
maddelerden oluur. Baka eyin peinde olmadklan zaman maymunlar
bir postun varlna derhal ayklama hareketiyle karlk verirler. Tyn
neden olduu uyaran, maymunun doduu andan itibaren karlk verdii
ve bymesinin btn aamalan boyunca ok gl bir biimde etkili ka
lan bir uyarandr. Bir arkada olmaynca salkl bir maymun kendi pos

tunu ayklar. ki hatta bazen maymun bir grup olutururak birbirlerinin

postunu ayklarlar. Temizlenmekte olan maymun, kendisini temizleyenle
rin iini kolaylatrmak iin yapt hareketler dnda edilgen kalr. Ancak
bazen o da ayn zamanda bir baka hayvann postunu ayklamakla uraa
bilir. Maymunlann bu faaliyetleri sadece kendi trleriyle snrl deildir.
("anl ya da cansz herhangi bir tyl nesne aratrmalarnn konusu olabi
lir. nsan dostlannn salann da ayn rahatlkla ayklayabilirler. Gerek
tutsaklk altndaki gerekse vahi doadaki maymunlar farkl trlerden hay
vanlarn tylerini ayklarken grlebilir. Bu eylemin, yalnzca derideki sa
ysz sinir ucunun hafife uyarlmas nedeniyle deil; ayn zamanda bazen
bu harekete dorudan cinsel eylem de elik ettii iin cinsel bir anlam var
gibi grnmektedir. Bu nedenle ve sk sk yapld iin ayklama ilerini
ve kln uyaran niteliini, insanms primatlarn oluturduu sosyal grubun 217
korunmasna dair faktrler olarak deerlendirmek belki de doru olur.

Bu alntda arpc olan Zuckermann sz konusu davrana cinsel

bir anlam atfetmesidir. ki maymunun birlikte bir arkadann pos
tunu ayklamalanndan sz eder ve her trden postun maymunlar iin
anlamn vurgular. Daha sonra bu kitapta bu ayklamay cinsel ey
lemle karlatrr ve maymunlann ayklamaya ynelik hemen hemen
hibir ilgi gstermedikleri cinsel hareketsizlik dnemlerinde bile ka
nmak iin kafeslerinin parmaklklanna gelmeye devam ettiklerine
dikkat eker. Aynca postun yavru maymun iin hayatnnn erken d
nemlerinden itibaren balayan nemi hakknda da ok ey syler.
Bir maymunun herhangi bir duyusal deneyiminin olduu ilk d fe
nomen kldr. Maymun ya da kuyruksuz maymun yavrusu doar do
maz annesi onu gsne eker ve bebein parmaklan derhal annenin
postunu smsk kavrar.
Yavru hayvan meme ucunu hi kimseden yardm almadan, deneme ya
nlma ile bulur. Yaamnn yaklak ilk ay boyunca yalnzca stle besle
nir ve annesi nereye giderse oraya tanr. Anne oturduu zaman yavruyu
genellikle bedenine yakn tutar; yavrunun ayaklan annenin kann blgesin
deki kllara tutunur, elleri de annenin gsndeki posta gmlr. Anne ha
reket ettii zaman bebek ayn biimde onun altnda sallanr. Bebek oun
lukla kendi abalanyla tutunur, ama bazen anne bir koluyla onu tutarken
ayak stnde srayarak ilerler. Anne oturduu zaman bebeini her iki
koluyla kucaklayabilir. Bebek posta byk ilgi gsterir. Annesinin postu
nun zerinde srnr ve bir hafta iinde kendi bedenini kamaya balaya
bilir. Bir keresinde bir haftalk bir maymunu annesinin yannda oturan ba
basnn postunu elleriyle belli belirsiz kefederken gzlemlemitim. Bazen
anne maymun kendi postunun skca tutulmasndan rahatsz oluyormu gi
bi davranr.

Londra Hayvanat Bahesindeki bir maymun yavrularnn ellerini

ve ayaklarn, postunu her kavraylarnda uzaklatrmakta srar etmi
ti.
Emziren maymunun davran, bebei lse bile deimez. Bebei
gsne bastrmaya devam eder ve onu her gittii yere kollarnda ta
r.

218

nce onu hi yere brakmaz, bebek yaarken yapt gibi postunu ayk
lar. Bebein azn, gzlerini, burnunu ve kulaklarm inceler. Birka gn
sonra hareketlerinde bir deiiklik fark edilir. Artk hafife ryen beden
kollarnn zerinden sarkmaktadr. Anne maymun hareket ettii durumlar
dnda artk onu gsne bastrmaz ve bebein bedenine bakmaya ve de
risindeki bir eyleri srmaya devam etmesine ramen onu yere daha sk
brakmaya balar. Bebein bedeni daha da rr ve mumyalama balar,
ama anne bebein derisini ve postunu incelemeyi srdrr. Artk kurumu
olan beden dalmaya balamtr. Bir bacan ya da kolun eksildii gr
lr ve ksa sre sonra geriye burumu bir deri paras kalr. Anne sk sk
bu deriden paralar srrken grlr, ancak bunlar yutup yutmad bilin
memektedir. Bu aamada burumu artklardan kalan kendi isteiyle terk
eder.

Maymunlar sk sk eitli postlu ve tyl nesneleri alkoyarlar. Zuckerman bir kedi yavrusunu yakalayp ldren ve sonra onu btn gn
kollarnn arasnda tutup bu arada tylerini ayklayan ve akam elinden
alnmasna iddetle kar kan bir yanda bir babunu gzlemlemitir.
Londra Hayvanat Bahesindeki maymunlar ldrdkleri serelerin
tylerini ayklarken grmek mmkndr. Ayrca kendisine atlan bir
sann cesedine, yukarda kendi l bebeine annelik eden maymun
kadar dikkatlice bakan bir maymun vakas da kaydedilmitir.
Zuckerman, toplad bulgulardan hareketle etkili anne davranla
rna katkda bulunan faktrn olduu sonucuna vard. Birincil ne
me sahip iki tanesi temel olarak sosyal nitelik tar: ilki, anne iin k
k postlu bir nesnenin ekicilii, ikincisi canl bebek iin annenin
postunun kuvvetli ekicilii. nc faktr, yavru hayvann emme ref
leksidir; bu refleks annenin memelerindeki gerilimi giderir.
Posta gsterilen tepki bu yzden sosyal davran iinde temel bir
faktrdr. Bunun nemi yavru primatn annesinin postuna, anne ldk
ten sonra bile tutunmasyla ortaya konur; ama onu eken, o zel beden
deildir; nk baka herhangi bir babun ls de onu ayn derecede
rahatlatabilir.
Posta gsterilen tepkinin esas doas, belki de postun belirsiz nitelii ve

grld durumlarn eitliliinden karlr. Ku tyleri, sprgeler, fa

reler, yavru kediler, bunlarn hepsi uygun uyaranlar salamaktadr. Bak
ma ynelik bu sosyal hareketin, posta verilen bu doutan gelen karlk
tan kaynaklanmas ve bunun maymunlar hep bir arada tutan temel balar
dan biri olarak kalmas kuvvetle muhtemeldir.

Bu uzun alntlarda da grld gibi Zuckerman ahsen, primat

lar arasndaki post bakmnn kendine zg bir cinsel anlam olduuna
aslnda inanmamaktadr. Maymunlar iin postun kendi bana ve her
koulda tuhaf bir ekicilii olduu konusu onun iin nettir. Kllara do
kunmann salad haz zel bir haz olmaldr ve maymunlar bu hazz
canllardan olduu kadar llerden, kendi trlerinden olduu kadar
baka trlerden, herhangi bir kaynaktan alma peindedir. lgi duyduk
lar hayvann bykl de nemli deildir. Bu ama sz konusu ol
duunda bebek anne iin, annenin bebek iin olduu kadar anlamldr.
Eler de arkadalar da eitlik iinde dierine msamaha gsterirler ve
pek ok hayvan ayn anda birinin postuyla megul olabilir.
Bu haz parmaklarn hazzdr. Parmaklar iin ne kadar ok kl olur
sa o kadar iyidir; btn saatlerini parmaklarn bu kllar arasnda gez
direrek geirebilirler. Bunlar, canllklar ve mantksz hareketlilikleri
ataszlerine gemi hayvanlardr. Maymunlarn midelerinin olmad
ve btn yediklerini etrafta srayarak sindirdiklerini syleyen eski bir
in inan vardr. Bu tr bir bakm iinde sergiledikleri sonsuz sabr
bu yzden ok daha arpcdr. Bu ilem sayesinde parmaklar giderek
daha duyarllar. Pek ok kln ucunu ayn anda duyumsamak, kapma
ya da kavramann verdii kaba duygudan btnyle farkl olan zel bir
dokunu duyusuna kaynaklk eder. Kanlmaz olarak insanolunun
daha ileri dnemlerdeki, parmaklarn zarafetine ve sabrna dayanan
uralar akla geliyor. nsann henz bilinmeyen atalarnn, btn kuy
ruksuz maymunlar gibi arkalarnda bu trden uzun bir parmak altr
mas tarihi olmutur. Bu altrmalar olmasa ellerimiz asla bu kadar
geliemezdi. Bu ayklama davranna yol aan eitli faktrler olabi
lir; belki parazitlerin aranmas, belki yavru maymunun annesinin kll
gsnde yaad erken deneyimler. Gelimi haliyle btn maymun
larda gzlenen bu srecin bizzat kendi birleik nemi vardr. O olmak
szn asla herhangi bir eye ekil vermeyi, diki dikmeyi ya da okama
y renemezdik. Elin kendine zg gerek yaam bu davranla ba
lar. nsan elini alrken seyrederken, grdkleri deiken ekiller gi
derek zihninde etki brakm olsa gerek. Bu olmadan, belki de nesne
lere karlk gelen simgeler oluturmay, dolaysyla da konumay as
la renemezdik.

Eller ve nesnelerin doumu

El su tayan ilk kaptr. Her iki elin birbirine gemi parmaklan ilk se
pettir. p bulmacas oyunundan dokumaya kadar her trden i ie ge
menin zengin geliiminin kkeni bana kalrsa ellerdedir. nsana ellerin
kendilerine ait yaamlan ve dnmleri varm gibi geliyor. Bizi ev
releyen dnyada u ya da bu eklin var olmas yetmez. lk insanlar bu
ekli kendileri yaratmadan nce elleri ve parmaklan onun taklidini
yapmak zorundayd. Hindistancevizi kabuklan gibi tas eklindeki bo
meyve kabuklan ezelden beri var olmu olabilir, ama aldn edilmek220 S*Z^n
^enara atlyordu. Tas gerek klan suyu tamak iin bir ukur oluturan parmaklard. Bizim anladmz anlamdaki nesnelerin;
kendimiz yaptmz iin deerli olan nesnelerin ilk olarak ellerin yap
t iaretler olarak var olduunu syleyebiliriz. eyleri ifade etmede
kullanlan olgunlamam iaret dilinin, o eyleri ekillendirme arzusu
nu iermesi, son derece nemli bir dnm noktas olmutur; oysa bu
ekillendirmenin fiilen gerekletirilmesi ok daha sonraya denk d
er.
nsann ellerinin yardmyla taklit ettii ey, ok uzun sre sonra,
ancak o ey yeterince sk taklit edildikten sonra yaplabilmitir. Buna
gre szckler ve nesneler bir tek birleik deneyimin rnleridir: Elle
rin araclyla retilen temsillerdir. nsan yapabildii her eyi, klt
rn temsil eden her eyi nce dnm yoluyla kendi iine ald. Eller
ve yz bu dnmlerin aralanyd ve nemleri, bedenin geri kalany
la karlatnldmda giderek artt. Bu en eski anlamyla ellerin kendi
ne zg yaam eski gcn jestlerde hl korumaktadr.
Maymunlarda ve insanlarda ykclk

Maymunlarda ve insanlardaki ykclk rahatlkla, ellerin ve parmaklann sertletirme altrmalan olarak grlebilir. Aalardaki yaam
trmanan maymunun ellerini onlardan daha sert bir malzemeyle srek
li temasa sokar. Maymun, aalann dallann kullanmak iin onlara tu
tunmak zorundayd; ama ayn zamanda onlan krmay da renmeliy
di. Kendi zemininin snanmas, dallarn ve ularn snanmas anlam
na geliyordu; kolayca krlan dal ilerleme iin yanl bir temeldi. Aa
dnyasnn kefi durmadan sertlikle yzlemek demekti. Kayda deer
deneyimler kazanm olsa bile her dal yine de snamas gerekiyordu.
Kendisinin bir insan olarak ilk silah yapt sopa sert aralar dizisini
balatyordu. Ellerinin sertlii, tpk daha sonra talarla olduu gibi so

palarla karlatnlarak llyordu. Meyveler ve hayvanlann eti yu

muakt; hepsinin en yumua ise krkt. Postlann bakm ve ayklan
mas parmaklara zarafetini kazandrd; tuttuklar eyin knlmas ise
glerini korumalann salad.
Elin, dorudan av ve ldrmeyle balantl olmayan byle bir yk
cl vardr. Bu ykclk salt mekanik bir niteliktedir ve mekanik icat
lar bunun uzantlandr. El tam da masumiyeti nedeniyle zellikle teh
likeli olmutur. Kendisinin hibir ldrme niyetinin olmadm bilir ve
bu yzden herhangi bir eye balamakta kendisini zgr hisseder. Yap
t, sadece ellerin esneklii ve becerisiyle, zararl olmayan ie yarar
llyla ilgili grnmektedir. Ellerin gnmzde karmak bir teknolo
jik sistem haline gelen mekanik ykcl, gerek ldrme niyetiyle
balantl olduu her defasnda, sonucu olduu srecin otomatik yn
n, zellikle de endie verici dnce yokluunu tamamlar. Hi kimse
hiir ey yapmaya gerekten girimemitir. Sanki her ey kendi kendi
ne olmutur.
Herkes parmaklarnn dncesizce kibritleri her knnda ya da
kd her buruturuunda, ayn sreci kendi bana kk apta dene
yimler. Ykmaya ynelik bu mekanik istein eitli ekilleri, insanlar
arasnda alet kullanma tekniinin gelimesiyle yakndan ilikilidir. n
san sert olana sert olanla hkmetmeyi bu teknik araclyla rendi.
Ancak son tahlilde mesele her zaman ellerdir. Ellerin bamsz yaam
melekesinin ok byk sonulan olmutur. Elleri birok bakmdan in
sann yazgs olmutur.
ldrenler her zaman gldr

Bir model ve uyaran olarak hizmet etmi olan yalnzca elin btn de
ildir. Tek tek parmaklar, zellikle de uzatlm iaretparma da ken
dine zg bir nem kazanmtr. Parman ucu sivridir ve trnakla zrhlanmtr. Parmak insana ilk olarak delme hissini yaatmtr. Parmak
tan, ondan ok daha sert ve sivri olan haner gelimitir. Ok parmakla
ku arasndaki geitir; ok daha derine girmesi iin uzatlm, daha iyi
umas iin de inceltilmitir. Gaga ve diken de okun eklini etkilemi
tir; gagalar tyl nesnelere uygundur. Ucu sivriltilmi bir sopa mzrak,
yani sadece bir parma uzatlm kol oldu.
Bu trden btn silahlar tek bir uta younlamtr. nsann derisi
ni uzun, sert dikenler delmitir, o da bunlan parmaklanyla ekip kar
mtr. Elin geri kalanndan kendini ayran ve diken gibi i grerek de
lip geen parmak bu trden silahlarn psikolojik kkenini oluturur.

Sivri bir eyle yaralanan insan, parmayla ve giderek yapmay ren

dii yapay parmakla kar saldmya geer ve baklar.
Elin yapt btn iler ayn derecede iktidar salamaz; bu ilerin
prestiji byk eitlilik gsterir. Bir grup insann varl sz konusu ol
duunda nemli olan eylere ok yksek deer verilebilir, ama en b
yk sayg her zaman ldrmekle ilgili olanlara duyulur. ldrebilen
den korkulur; dorudan ldrmeye yaramayan ey yalnzca yararldr.
Elin, kendilerini bu yararl ilerle snrlayan btn becerileri tabi olma
anlamna gelir. Kendilerini ldrmeye adayanlarn iktidar vardr.

YEMENN PSKOLOJS ZERNE

Yenen her ey iktidar besler. A insan, iinde bo yer hisseder. Aln

neden olduu bu rahatszl kendisini yiyecekle doldurarak giderir.
Kam ne kadar doluysa, kendisini o kadar iyi hisseder. Baka herkes
ten daha ok yiyebilen insan tatmin olmu ve yemekle arlam bir
ekilde srtst uzanr; o bir ampiyon yemek yiyicidir. Byle bir ye
me ampiyonunu kendilerine ef olarak seen halklar vardr. Onun do
lu kam bu halklardan insanlara kendilerinin de hibir zaman uzun s
re a kalmayacaklar gvencesini verir. Sanki o insan kamn hepsinin
yerine doldurmu gibidir. ktidarla sindirim arasndaki balant bu r
nekte aikrdr.
Dier eflik biimlerinde, yneticinin yeme kapasitesi daha nem
sizdir. Onun belindeki kemerin herkesinkinden uzun olmas artk ge
rekmez. Ama o kendi maiyetiyle birlikte bol miktarda yer ve ier; on
larn nne koyduu yiyecek ve iecekler ona aittir. En byk yiyici
kendisi olmayabilir; ama en byk yiyecek stokuna, en ok tahla ve
sra sahip olan odur. stese, hl yeme ampiyonu olabilir; ama doy
gunluktan duyulan tatmini maiyetine, kendisiyle birlikte yiyenlere ak
tarr; yalnzca her eyin nce kendisine sunulmas hakkn sakl tutar.
Ancak ampiyon yiyici karakterindeki bu kral asla btnyle ortadan
kalkm deildir. Zaman zaman bu rol, kendisine tabi olanlarn uruna
tekrar oynanr. Ynetici gruplar genel olarak oburlua eilimli olabilir;
son dnem Romallarn lenleri bu bakmdan ataszlerine gemitir;
iktidarlar salam kurulmu btn aileler kendilerini bu ekilde tehir
etmeye yatkndrlar ve daha sonra yeni gelenlerce taklit edilip alrlar.
Pek ok toplumda ziyan miktar ve tutkusu biimsel olduu kadar,
ritellerce dayatlan ykm orjilerine kadar varmtr. Bunlarn en nl
s Kuzeybat Amerika Kzlderililerinin Potladr; Potla, efler ara

snda ykm yarmalarnn yaplmasyla dorua ulaan, btn cema

atin katld byk lenden ibarettir. Her ef yok etmeye hazr oldu
u mlkn miktaryla vnrd. En ok ykm yapan galip ilan edili
yordu ve en byk n kazanyordu. Baka herkesten ok yemek, yi
yene ait hayvanlarn yok edildii nkabuln tar. Potlata baka tr
den mallarn yok edilmesi, yenebilir eylerin yok edilmesinin bir uzan
tsdr diye dnlebilir. Bylelikle ef her eyi yemek zorunda kala
ca duruma gre daha fazla vnebilirdi ve stelik her eyi yemenin
fiziksel sonularndan kurtulmu oluyordu.
Yeme eylemine genel olarak, yiyenin toplumsal konumundan ba
msz olarak bakmak yararl olabilir. Birlikte yemek yiyen insanlann
223
hepsinin birbirine belirli bir itibar gsterdii aka bellidir. Bu zaten
paylama durumuyla ifade edilir. nlerindeki ortak tabaktaki yiyecek
orada bulunanlann hepsine aittir. Herkes biraz alp dierlerinin de al
masn salar. Herkes adil olmaya ve baka birinin zaafndan istifade
etmemeye alr. Paylatklan ey tek bir hayvan, yaayan bir birim
ken tandklan bir tek gvde ya da bir somun ekmek olduu zaman, yi
yenler arasndaki ba en kuvvetli haldedir. Ancak tavrlanndaki tren
sel slup bununla aklanamaz; karlkl sayglan ayn zamanda bir
birlerini yemeyecekleri anlamna da gelir. Ayn gruba ait olmann her
zaman beraberinde bu gvenceyi de tad dorudur, ama bu gven
ce ancak yeme annda ikna edici bir tarzda ifade edilebilir. nsanlar bir
likte otururlar, dilerini aralayp yerler ve bu can alc anda bile birbir
lerini yeme arzusu duymazlar. Bunun iin kendilerine, kendisininkiyle
e itahszl nedeniyle de arkadalanna sayg duyarlar.
Ailede, koca yiyecei getirir, kans da bunu onun iin hazrlar. Ko
cann det olduu zere karsnn hazrlad eyleri yemesi, aralanndaki kuvvetli ban olumasn salar. Aile fertlerinin sk sk birlikte
yedii yerde aile hayat daha ili dldr. nsan bir aileyi dnnce,
gznn nne bir masann etrafnda oturan anne, baba ve ocuklar
gelir. Her ey bu ana bir hazrlkm gibi grnr. Bu sahne ne kadar
dzenli ve sk tekrarlanrsa, byle birlikte yemek yiyenler kendilerini
o kadar bir aile gibi hissederler. Aile masasna kabul edilmek neredey
se aileye kabul edilmek anlamna gelir.
Bu kurumun z ve kalbi olan anne hakknda bir eyler syleme
nin zamandr. Anne kendi bedenini yensin diye veren bir insandr. o
cuu nce rahminde besler sonra da stn verir. Bu faaliyet daha az
youn biimde yllar boyunca srer; anne olduu srece dnceleri
bymekte olan ocuun ihtiya duyduu yiyecekler zerinde dner
durur. Bu ille de kendi ocuu olmak zorunda deildir; yabanc bir o-

cuk kendi ocuunun yerini alabilir ya da bir ocuu evlat edinebilir.

Annenin tutkusu yemek vermek, ocuun yemek yerken ve yedikleri
nin faydasn grrken izlemektir; ocuun bymesi ve kilosunun art
mas deimez amalardr. Davran fedakrlk gibi grnr ve insan
ona farkl bir birim olarak, bal bana bir insan olarak bakarsa, ger
ekten de fedakrlktr. Ancak gerekte, artk bir deil iki midesi var
dr ve anne her ikisini de kontrol altnda tutar. Balangta kendi mi
desinden ok yeni mideyle ve yeni, gelimekte olan bedenle ilgilenir;
hamilelik dsallatmlmtr. ktidann merkezi ilemi olarak ne sr
dm sindirim kavram anne iin de geerlidir, ama onun durumunda
224 *^ern ^ beden arasnda paylatrlmtr ve beslenmesini salad yeni bedenin kendisininkinden aynlm olduu olgusu bu kavram daha
net ve bilinli klar. Annenin ocuk zerindeki iktidan, yalnzca ocu
un yaam ona bal olduu iin deil, ayn zamanda anne bu iktidanm her zaman uygulamak iin ok kuvvetli bir istek duyduu iin,
mutlaktr. Bylesine kk bir organizma zerinde egemenlik kurmak
iin itahn younlatnlmas, insanlar arasnda kurulan dier det ol
mu ilikilerin hepsinden daha byk bir stnlk duygusu yaratr.
Anne gece gndz bu egemenlikle meguldr ve bu egemenliin
sreklilii ve ifade ediliindeki saysz aynnt baka hibir iktidann
baaramayaca bir kesinlik ve mkemmeliyet kazandnr ona. Bu ikti
dar yalnzca emir vermekle yetinmez, nk emirler kk bir ocuk
tarafndan anlalamaz. Bunun anlam, bu durumda gerekten de ken
di yaranna olsa bile, bir canlnn tutsak tutulmas; ne olduunu bilme
den de olsa, annenin onlarca yl nce kendisine dayatlm olan ve o
zamandan beri kendi iinde eksiksiz koruduu emirleri ocuuna ge
irmesi; bymeyi, yneticilerin ancak paye datarak yaklaabildikle
ri bir eyi, annenin salayabilmesidir. Anne asndan, ocuk hem bit
kilerin hem de hayvanlann niteliklerini kendinde birletirir. ocuk, an
nenin aksi koulda yalnzca ayn ayn uygulanabilecek egemenlik haklannn tadn karmasn salar; bir bitki gibi, ocuun kendi istekle
rine gre bymesini salar, bir hayvan gibi onu tutsak edip hareketle
rini denetleyebilir. ocuk, annenin ellerinde ekin gibi byr ve evcil
hayvan gibi annenin izin verdii hareketleri yapar; ocuk, uygar her
varln zerine btn arlyla ken emirler yknn annenin pa
yna den ok eski ksmn stlenir ve sonunda yeni ve tam bir insan
olarak, bir kadn ya da erkek olarak byr ve bu baardan dolay an
nenin iinde yaad grup, ebediyen anneye borlu kalr. Bundan da
ha kuvvetli bir iktidar biimi yoktur. Annenin rolnn normal olarak
bu adan grlmemesinin nedeni iki olgudan oluur: Birincisi, herke

sin hatrlad balca ey bu iktidann azalmakta olduu dnemdir ve

ikincisi, babann egemenlik haklannn, gerekte daha nemsiz olmas
na karn, yzeysel olarak daha arpc olmasdr.
Aile baka kiileri sofrasna almama eylemiyle katln sergiler;
beslenmesi gerekenler dierlerinin danda braklmas iin doal bir
gereke salar. Bu gerekenin boluu, ocuklan olmayan ama yine de
yiyeceklerini bakalanyla paylamak iin en ufak bir harekette bulun
mayan ailelerce aa vurulur. ki kiilik bir aile insann en sevme
dii eseridir. Ama ocuklar olduunda bile, bunlan yalnzca o plak
bencilliklerini rtmek iin kullandklan hissine kaplabiliriz. nsanlar
ocuklar uruna bir eyleri biriktirir ve bakalannm alktan lmesi
225
ne izin verirler. Aslnda yaptklar, yaadklan srece her eyi kendile F15
rine saklamaktr.
Modem insan lokantalarda, ayn masalarda, kendi kk grubuyla
birlikte, parasn kendisinin dedii yemekler yemeyi sever. O yerde
bulunan baka herkes ayn eyi yapyor olduu iin, yemeini, her yer
de herkesin yeterince yiyeceinin olduuna ilikin ho bir yanlsamay
la yer. Duyarl insanlann bile daha sonralan bu yanlsamaya gereksi
nimi kalmaz; kamn doyurmu olanlar alann zerine basp gemeyi
umursamazlar.
Yemek yiyenin arl artar; daha ar eker ya da yle hisseder;
bunda vnlecek bir ey vardr: Artk daha fazla byyemez; ama
tam da bu yerde, herkesin gznn nnde arln arttrabilir. nsan
lann bakalanyla yemek yemeyi sevmesinin bir baka nedeni daha
vardr; bu bir dolgunluk yandr. Dolgunluun, daha fazlasnn yene
meyecei ann verdii tatmin, hedefin ve yeme hazznn bir parasdr
ve kkensel olarak hi kimse bundan utan duymaz; bozulmadan nce
yenip bitirilmesi gereken ok miktarda av eti olabilir, bu yzden her
kes elinden geldiince ok yiyip kendi yiyecek deposunu iinde tar.
Yalnz yiyen herkes, bu ilemin bakalannm gznde ona salaya
ca prestijden feragat etmi demektir. Azm yalnzca yeme ilemi
iin aar ve bu hi kimseyi etkilemez, nk ortalkta etkilenecek kim
se yoktur. Ama insanlar birlikte yemek yediklerinde, hepsi birbirinin
azn an grebilir. Herkes kendi dileri de aym anda ayn ii ya
parken bakalarnn dilerini izleyebilir. Disiz olmak rezilce bir ey
dir ve insann dilere sahip olduunu gstermeyi reddetmesinde asketik bir hava vardr. nsann dilerini bakalanna gsterebilecei doal
vesile, birlikte yemek yemektir. ada grg kurallan yemek yerken
azn kapal tutulmasn gerektirir ve bylelikle az amann getirdi
i hafif tehdidi en aza indirir. Ancak bizler henz bu grg kuralnn

bizi gsterdii kadar zararsz deiliz; atal bakla yani kolaylkla sal
dn amacyla kullanlabilecek iki arala yemek yeriz; herkesin nnde
bu aralar hazr bekler, hatta insan bunlan yannda tayabilir. Olabil
diince zarif bir biimde kesip azmza attmz yiyecek parasna
hl bir snmlk denir.
Kahkaha kaba olduu gerekesiyle ho karlanmaz, nk gler
ken az geni bir biimde alr ve diler gsterilir. Orijinal olarak
kahkaha, garantilenmi av ya da yiyecek karsnda duyulan haz duy
gusunu ieriyordu. Den bir insan, avlayp yere drm olabilece
imiz bir hayvan akla getirir. Her ani dn kahkaha nedeni olma
snn akla aresizlii getirmesi ve bize istersek dene av muamelesi
226
yapabileceimizi anmsatmasndandr. zerine gidip onu gerekten yi
yecek olsaydk, glmezdik. Onu yemek yerine ona gleriz. Kahkaha,
potansiyel yiyeceimizin kamas karsnda gsterdiimiz fiziksel
tepkimizdir. Hobbesun dedii gibi, kahkaha ani bir stnlk duygusu
nun dile getiriliidir, ancak Hobbes bunun yalnzca bu stnln nor
mal sonulannn ortaya kmad zaman gerekletiini eklememitir.
Onun kavray gerein yalnzca bir yansm kapsar. Belki de hayvan
lar glmedii iin, bizim kahkahamzn aslnda bir hayvan tepkisi ol
duunu grememitir. Ama hayvanlar da gerekten istiyorlarsa elde
edilebilir bir yiyecekten kendilerini mahrum brakmazlar. Yalnzca in
san ie almann son aamasnn yerine simgesel bir eylemi ikame et
meyi renmitir. Sanki yiyecei mideye indirmeye ynelik isel ile
min btn toplanp yerine kahkahaya zg bu diyafram hareketleri
konabilir gibi geliyor bana.
nsan kahkahasna gerekten benzeyen bir ses karabilen tek hay
van srtlandr. Kafesteki bir srtlann nne bir yiyecek koyup sonra
hayvan onu kapmadan geri ekerek bu sesi kartmas salanabilir. Bu
rada, zgr koullarda srtlann yiyeceinin lelerden olutuunu unut
mamak gerek. Bu hayvann itah kabarana kadar, gznn nnde
baka hayvanlann ne kadar sk yiyeceini kapp katn dlemek
hi de zor deil.

Hayatta kalan

HAYATTA KALAN

Hayatta kalma an iktidar andr. lmn grnts karsnda d

len dehet len bir bakas olduundan tatmine dnr. Hayatta kalan
ayakta dururken len yerde yatmaktadr. Sanki bir kavga olmu ve bi
ri dierini yere devirmi gibidir. Hayatta kalma mcadelesinde her in
san dier btn insanlann dmandr ve asl galibiyet olan hayatta
kalmayla karlatnldmda, ekilen btn strap nemsizdir. Hayat
ta kalan adam ister bir, ister ok sayda lyle karlam olsun, du
rumun z onun kendisini emsalsiz hissetmesidir. Kendisini orada tek
bana dururken grr ve bununla vnr; bu ann ona verdii iktidar
dan sz ederken, bu duygunun baka bir eyden deil; yalnzca kendi

tekil olma duygusundan trediini asla unutmamalyz.

nsann lmszlk hakkndaki btn planlan hayatta kalma tutku
suna ilikin bir ey tar. nsan yalnzca her zaman var olmak istemek
le kalmaz, ayn zamanda dierleri artk yokken de var olmak ister. Ba
ka herkesten daha uzun yaamak ve bunu da bilmek ister; kendisi artk
orda yokken bile adnn sreceini bilmek ister.
Hayatta kalmann en alt biimi ldrmedir. Bir insan nasl yiyecek
elde etmek iin bir hayvan ldrp, hayvan yerde savunmasz yatar
ken kendisi ve yaknlar yesin diye onu paralara blerse, yoluna kan
ya da karsna dman olarak dikilen herkesi de yle ldrmek ister.
Dman yere serilmi yatarken kendisinin hl ayakta olduunu his
230
sedebilmek iin onu yere devirmek ister. Ama sz konusu olan teki,
btnyle yok olmamaldr; onun bir ceset olarak fiziksel varl, za
fer duygusunu yaamak iin vazgeilmez bir unsurdur. Muzaffer olan
artk ona istediini yapabilir, ama o misilleme yapamaz; bir daha asla
ayaa kalkmamak zere orada yatacaktr. lenin silah alnp gtrlebilir, vcudundan paralar kesilip eref madalyas gibi sonsuza kadar
saklanabilir. Hayatta kalann, ldrd adamla yz yze geldii bu an
onu zel bir gle doldurur. Bununla karlatmlabilecek hibir ey
yoktur; bu kadar ok tekrar gerektiren baka hibir an da yoktur.
nk hayatta kalan, ok sayda lme tank olmutur. Eer sava
ta bulunmusa etrafndakilerin dtn grmtr. Savaa, dmana
kar lkesini korumak niyetiyle gitmitir. Dile getirilmi olan amac
ise olabildiince ok sayda dman ldrmektir; ancak bunu baarr
sa, fethedebilir. Zafer ve hayatta kalma onun iin bir ve ayn eydir.
Ancak, zaferin bir de denmesi gereken bedeli vardr. Kendi halkndan
pek ok insan llerin arasnda yatmaktadr. Dost ve dman ayn sa
va meydann paylar; lleri bir araya st ste ylmlardr ve ger
ekten de ou zaman birbirlerinden ayrt edilemezler; onlan ortak bir
mezar beklemektedir.
Talihli ve iltimasl durumdaki hayatta kalan, denlerin ortasnda
ayakta durur. Onun iin muhteem bir tek gerek vardr: ou kendi
yoldalar olan, saylamayacak kadar ok sayda insan lmken, ken
disi hl hayattadr. ller aresizce yatar; hayatta kalan onlann ara
snda dimdik ayaktadr ve sanki onun hayatta kalmas iin savalm
gibidir. lm ondan uzaklap dierlerine dnmtr. Kendisi tehlike
den kamam, arkadalanyla birlikte lmn yoluna kmtr. Onlar
dmtr, o ise gururla ayakta durmaktadr.
ller karsnda duyulan bu stnlk hissi fiilen savam herkes
e bilinir. Bu duygu, yoldalar iin duyulan strapla maskelenebilir;

ama yoldalann says her zaman az, llerin says her zaman oktur.
llerin arasnda tek bana ayakta durmann verdii gllk hissi,
sonu olarak her tr straptan daha gldr. Aka ayn kaderi pay
lam olan ounluun arasndan seilmi olma duygusudur bu. Ha
yatta kalan, yalnzca hl orada bulunduu iin kendisinin onlardan
daha iyi olduunu hisseder. Dierlerinin arasnda kendisini kantlam
tr, nk denler artk yaamamaktadrlar. Bunu sk sk baaran kah
raman olur. O gldr. Ondaki hayat daha oktur. O tannlann gzde
sidir.

HAYATTA KALMA VE YARALANMAZLIK

nsan bedeni, plaktr ve yaralanabilir btn yumuaklyla her tr

saldnya aktr. stne doru gelen eyleri dikkat ve kurnazlkla savuturabilir, ama yine de ona belli bir mesafeden ulamak kolaydr;
mzraklar ve oklar onu delip geebilir. nsan kalkan ve zrh icat et
mitir, kendi etrafna surlar ve kaleler ina etmitir; btn bu nlemle
rin nedeni, yaralanmazlk duygusunu ok istemesidir.
nsan bu duyguyu edinmek iin iki yol izler. Bunlar birbirinin tam
zdddr ve bu yzden sonulan da olduka farkldr. lk olarak insan
zaman zaman tehlikeyi belli bir mesafede tutmaya alr. Tehlikeyle
arasnda, gzlenip korunabilecek geni alanlar brakmtr. Sanki by
lece tehlikeden saknm ve tehlikeyi uzaklatrm olur.
Ancak dier yol ona her zaman gurur veren bir yoldur. Tehlikeyi
arayp bularak onunla yzlemitir. Tehlikenin olabildiince yaknla
masna izin vererek bu uurda her eyini tehlikeye atmtr. Olas b
tn durumlardan risk tayan semi ve bu riski artrmtr. Kendine
bir dman yaratp ona meydan okumutur; o insan zaten dman ola
bilir ya da onu nce kendisi dman semi olabilir, ama onun hare
keti her zaman olduu gibi en byk tehlikeye ve kanlmaz karara
ynelmitir.
Bu, kahramann setii yoldur. Kahraman aslnda ne ister? Gerek
amac nedir? Btn insanlann kahramanlanna yaktrdklar eref
-pe pee yerine getirdikleri grevler yeterince eitlilik gsteriyorsa,
bu zorlu ve uzun sreli eref- kahramanlann derinlerdeki itkilerini
gizleme eilimindedir. erefin onlann tek itkisi olduu varsaylr, ama
iin banda farkl bir eyin peinde olmalan daha olasdr: rnein, bu
yolla kazanlabilecek giderek artan bir yaralanmazlk duygusu.
Kahramann, bir tehlikenin stesinden geldiinde kendisini iinde

bulduu somut durum hayatta kalann durumudur. Dman onun ca

nna kastetmitir, tpk onun dmann canna kastetmesi gibi; onlan
birletiren deimez ve dile getirilmi niyet budur. Dman yenilir,
ama kahraman savatan yaralanmam ve bu mthi gerein bilincin
de olarak kar ve bir sonraki savaa koar. Ona hibir zarar gelmemi
tir ve gelmeyecektir de, nk her bir zafer, ldrlen her bir dman
onun kendisini daha ok gvencede hissetmesini salar; yaralanmazl onu giderek daha da btnlkl bir zrh gibi sarar.
Bu duygunun kazanlabilecei baka hibir yol yoktur. Tehlikeden
saknan, onu uzak tutan insan yalnzca karar anm ertelemektedir. Teh232 likeyle yzleen ve ondan gerekten sa kurtulan, sonra bir baka tehlikeyle yz yze gelen, hayatta kalma anlann st ste yan insan, yaralanmazlk duygusunu edinen insandr. Ancak bu duyguyu elde edin
ce gerekten bir kahraman olur, her trl riski gze alabilir; nk ar
tk korkaca hibir ey kalmamtr. Korkuya ramen bunlan yapsay
d belki onu daha ok takdir ederdik; ama bu, bir izleyicinin, olaylann
dnda duran birinin bak asdr. nsanlar kahramanlanmn yaralan
maz olmasn isterler.
Ancak, bir kahramann yapmas gerekenler, hibir zaman yalnzca
teke tek vurumalarla snrl deildir. Btn bir dman srsn kar
sna alabilir ve yalnzca bu savatan sa kmay deil, onlan ldr
meyi de baanr ve bylelikle bir hamlede kendi yaralanmazlk inanc
n da kurar.
Bir zamanlar Cengiz Hana, en eski ve en sadk arkada sormu:
Sen hkmdarsn ve sana kahraman deniyor. stnde hangi fetih ve
zafer nianlarn tayorsun? Cengiz Han cevap vermi: Tahta ge
meden nce bir keresinde, yolda yalnz bama atla gidiyordum, kar
ma bir kprde tuzak kurmu, hayatma kasteden alt adam kt. Yak
latmda, klcm ekip onlara saldrdm. Beni ok yamuruna tuttu
lar, ama oklar hedeften sapt ve hibiri bana dokunmad. Klcmla b
tn adamlan ldrdm, sa salim yoluma devam ettim. Dnte, alt
adam ldrdm yerden getim. Atlan srcsz kalm ortalkta
dolayordu; onlan nme katp eve geldim.
Cengiz Hann zafer ve fethin gerek nian olarak grd ey ay
n anda alt dmanla savat zamanki yaralanmazldr.

BR TUTKU OLARAK HAYATTA KALMA

Bir tr hazza denk den, hayatta kalmaktan duyulan tatmin, tehlikeli

ve doyurulamaz bir tutku halini alabilir. Bu tutku kendi kendini besler.
Hayatta kalann karlat l ynlan ne kadar bykse ve onlarla
ne kadar sk karlarsa, onlara duyduu gereksinim de o kadar srar
c olur. Askerlerin ve kahramanlann kariyerleri, sonunda tedavi edile
mez hale gelen bir tr tiryakiliin gelitii izlenimini uyandnr. Bunun
bildik aklamas yledir: Byle insanlar ancak tehlikedeyken soluk
alabilirler; onlar iin tehlikesiz bir varolu tatsz ve tekdzedir; banl bir hayattan hibir tat almazlar. Tehlikenin ekicilii azmsanmamaldr, ama bylesi insanlann servenlerine tek balanna kmadklann unutma eilimi gsteririz. Onlarla birlikte olup tehlikeye yenik d
en bakalan vardr ve bu da onlara, gerekten ihtiyalar olan ve artk
onsuz edemeyecekleri, srekli tekrarlanan hayatta kalma hazzn sa
lar.
in iin kemiren bu ihtiyac tatmin etmek iin her zaman insann
kendisini tehlikeye maruz brakmas gerekmez. Hibir insan yeterince
ok sayda insan ldremez. Oysa sava meydannda, ayn ekilde
davranan binlercesi vardr ve biri onlann komutanysa, onlann hare
ketlerini denetliyorsa, sava onun karanyla balamsa, o zaman o in
san, savan sonucu olan l bedenleri sahiplenebilir; nk onlardan
sorumludur. Sava alanndaki komutann unvann gururla tamas bo
una deildir. O emir verir; adamlann dmann stne, lme gn
derir. Zafer kazanrsa, sava alannda gerek kendisi adna gerekse ken
disine kar savam olan btn ller onun olur. lenlerin tersine,
zaferden zafere koarak hayatta kalr. stedii de budur; zaferin sonra
ki kutlamalan, zafer zerindeki kukulan kaldnr. Kazand zaferlerin
nemi llerin saysyla llr. Dman, doru dzgn bir sava ol
makszn teslim olmusa ve yalnzca birka l varsa, zafer glnle
ir. Dman kendisini cesurca savunmusa, zafer zor kazanlmsa ve
pek ok hayata mal olmusa, muhteemdir.
Sezar, dier btn komutanlardan daha ok savaa katlm ve daha ok
sayda dman ldrm olduundan onlardan stndr. nk, on yl ka
dar bile srmeyen Galya Seferi boyunca Sezar 800den fazla ehri ele ge
irmi, 300 halka boyun edirmi ve eitli zamanlarda, bir milyonunu fi
ili sava srasnda ldrd, bir milyonunu da tutsak ald milyon in
sanla savamt.

Bu, insanln yetitirdii en insancl adamlardan biri olan ve bu

nedenle de sava dkn ya da kana susam olarak saldnlamayacak

birinin, Plutarkn fikridir. Bunu gz nne almak ve yaplan hesabn
kesinlii zerinde dnmek gerek. Sezar bir milyonunu ldrp, bir
milyonunu da tutsak ald milyon kiiyle savamtr. Gerek Moollar gerekse daha sonraki Mool olmayan komutanlar bu saylan a
mtr, ama olan biten her eyin yalnzca komutana atfedilmesindeki
naiflik nedeniyle bu yarg nemlidir: Ele geirilen ehirler, boyun e
dirilen halklar, savalan ve tutsak alnan milyonlarca dman, bunlann hepsi Sezara aittir. Ama naif olan Plutark deil, tarihtir. Firavunlar
savalarn anlattklanndan beri bu gibi kaytlar det olmutur ve bu
gne kadar da hemen hemen hi deimemitir.
234
Sezar talihliydi, btn dmanlan lrken o hayatta kald. Kazana
nn kendi kayplann saymas, o koullarda grgszlk olarak gr
lrd. Sezarn durumunda ise bu saylar ldrlen dmanlannkiyle
karlatrldnda ok fazla deildi. Gene de Sezar binlerce mttefiki
ve Romal lrken, hayatta kald. Bu anlamda, tamamen baansz sa
ylmazd.
Gurur veren bu bilanolar kuaktan kuaa aktarlr ve her kuak,
insan kardeleri byk kitleler halinde lrken hayatta kalma tutkusu
na ldrasya hayran olduu potansiyel sava kahramanlara sahiptir.
Tarih, onlann amacn, daha onlar baarya ulamadan hakl karm
tr. Bu trden hayatta kalmada en yetenekli olanlar, tarihteki en byk
ve en emin yeri alrlar. Onlann hreti sonu olarak, galibiyet ya da
malubiyetten ok kurbanlannn devasa saysna dayanr. Hi kimse
Napolyonun Moskovadan ekilirken gerekte neler hissettiini bil
mez.

HAYATTA KALAN OLARAK YNETC

Paranoyak bir ynetici, tehlikeyi ahsndan uzak tutmak iin her arac
kullanan biri olarak tanmlanabilir. Tehlikeye meydan okuyup onun
karsna kmaktan ve sonucu kendi aleyhine olabilecek bir savaa
katlanmaktansa, konunun etrafnda dolaarak ve kurnazlk yaparak
tehlikenin kendisine yaklamasn engellemek ister. Etrafnda denetle
yebilecei bo bir alan brakr ve yaklamakta olan tehlikeye ilikin
her iareti gzlemler, deerlendirir. Bunu her tarafta yapar, nk ken
disine ayn anda saldrabilecek ok sayda tehlikeyle uratn bilir
ve bu da onun iindeki kuatlma korkusunu diri tutar. Tehlike yalnz
ca nnde deil, her yerdedir; zellikle de, yeterince abuk fark ede

meyecei arkasndadr. Her tarafnda gzleri vardr ve en ufak bir ses

bile dikkatinden kamamaldr, nk bu seste dmanca bir niyet sak
l olabilir.
............
Btn tehlikelerin z doal olarak lmdr ve yneticinin olume
kar zel tavnnn ne olduunu kefetmek nemlidir. Otokratn ilk ve
en belirleyici zellii yaam ve lm zerindeki iktidandr. Hi kim
se ona yaklaamaz; bir ulan ya da ona yaklaan herhangi bnnn s
tnde silah olup olmad kontrol edilir. lm sistematik olarak ondan
uzak tutulur; ama o ahsen lm hkm verebilir, vermelidir de. Olum
hkmn istedii zaman ve istedii ekilde verebilir, onun verdii h
km her zaman infaz edilir; idam onun iktidannn mhrdr ve ktda- m
n, ancak lm hkm verme hakkna itiraz edilmediinde mutlaktr.
nk yneticinin tek gerek tebaas onun kendilerini ldrmesine
izin verecek olan insanlardr. Bu, itaatin nihai kantdr ve kant hep ay
n kalr. Askerleri bir tr ifte hazrllk iinde eitilirler: onun dumanlann ldrmek iin savaa gnderilirler ve onun iin lmeye hazrdr
lar. Fakat, asker olmayan dier btn tebaas onun kendilerine de her
an yneleceini bilir. Etrafna yayd dehet yneticinin bir parasn
oluturur; bu onun hakkdr ve en ok tam da bu hakk nedeniyle onurlandnlr: am durumlarda bunun iin ona taplacaktr. Tann mn ken
disi de yaayan ve yaayacak btn insanlar iin lm cezasn sz ko
nusu etmitir. Bu cezann ne zaman uygulanaca onun keyfine kalm
tr. Hi kimse buna kar kmaya almaz, nk byle bir aba so
nu vermez.

Ancak dnyevi yneticiler Tanndan daha talihsizdirler; unku
kendileri de sonsuza kadar yaamazlar ve tebaalar onlann gnlennn
de sayl olduunu, bu sonun da dier insanlannki gibi iddet kullan
myla hzlandnlabileceini bilirler. Yneticisine itaat etmeyi redde
den her insan ona meydan okumu olur. Hibir ynetici kendisine tab
olanlann itaatinden kalc olarak emin olamaz. Kendilerini ldrmesi
ne izin verdikleri srece o huzur iinde uyuyabilir, ama ilerinden biri
onun hkmnden kaar kamaz tehlike altndadr demektir.
Bu tehlike duygusu bir yneticide her zaman tetikte bekler. Daha
sonra, emrin doas tartlrken, emirleri sk sk uygulandka korkulannn artmas gerektii gsterilecek. Korkulann ancak bnn ibret
gstererek yattrabilir. Kurbann suu konuyla neredeyse ilgisiz ola
bilir ama kendi amac iin hemen bir idam emri verecektir. Zaman za
man idama ihtiyac olur ve korkulan ne kadar artarsa, idama ihtiyac
da o kadar artacaktr. En gvenilir ya da en hakiki tebaas lme gn
derdikleridir.

nk sorumlu olduu her idam ona biraz g kazandrr. damdan

hayatta kalma gc kazanr. Kurbanlarnn ona gerekten meydan
okumu olmas gerekmez, ama bunu yapm olabilirlerdi. Bu yzden
korkusu bu insanlar, belki yalnzca geriye dnk olarak, ona kar sa
vam dmanlara dntrr. Onlan mahkm eder; yenilirler ve y
netici onlann yerine hayatta kalr. lm cezas verme hakk onun elin
de baka herhangi bir silah, ancak daha etkili bir silah haline gelir. Pek
ok barbar ve Doulu ynetici, kurbanlann etraflannda, onlan her za
man grebilecekleri yerde, ynlar halinde biriktirmeye zen gster
mitir; ancak detlerin byle biriktirmelere kar olduu yerlerde bile,
236 yneticiIerin dnceleri hep bu ynlarla megul olmutur. mparator
Domitianusun' bu trden meum bir oyun tertipledii sylenir. D
zenledii ve hibir zaman ayn biimde tekrarlanmayan yemek, bu pa
ranoyak yneticinin en derinlerdeki doasna ilikin ok net bir tablo
izmektedir. Dio Cassiusun" olaya ilikin tasviri yledir:
Bir baka vesileyle senatrler ve valyelerin nde gelenlerini yle ar
lad. Her taraf, tavan, duvarlan ve zemini simsiyah bir oda hazrlad ve
plak zeminin zerine ayn renkte plak koltuklar koydurdu; sonra ko
nuklarn gece yans tek balanna, yanlarnda adamlar olmakszn ieriye
davet etti. lk nce her birinin yanma, zerinde konuun ad yazl mezarta eklinde bir tahta ve mezarlarda sallanan trden kk bir lamba yer
letirdi. Sonra ayn ekilde siyaha boyanm plak erkek ocuklar hayalet
gibi ieriye girdiler ve konuklann etrafnda dehet uyandran bir dansla
dndkten sonra ayaklannn dibindeki yerlerini aldlar. Bundan sonra,
lenlerin ruhlanna kurban adanrken yaygn olarak sunulan eylerin hep
si, tabii siyah tabaklar iinde nlerine kondu. Sonu olarak her bir konuk
korkup, titredi ve srekli, az sonra grtlann kesilecei korkusu iinde
kald; Domitianus hari herkes lm sessizlii iindeydi, sanki oktan l
ler lemine karmlard; imparatorun kendisi de yalnzca lm ve katlet
meyle ilgili konularda konuuyordu. Sonunda gitmelerine izin verdi, ama
nce girite bekleyen klelerini uzaklatrd ve onlan arabalaryla gtr
mek zere tanmadklan baka kleler verdi; bunu yapmakla onlan daha
da ok korkuttu. Her bir konuk evine ancak varm ve tekrar soluk almaya
balamt ki, Augustustan bir ulan geldii sylendi onlara. Bu kez her
halkrda sonlarnn geldiini dnrken, biri gmten yaplm mezartan, dierleri de srayla, yemekte nlerine konan, ok pahal bir malze
meden yaplm olan tabaklar gibi eyleri getirdi; son olarak da her konu
un hayaleti olan, artk ykanm ve sslenmi erkek ocuk getirildi. Bylelikle btn geceyi dehet iinde geirdikten sonra armaanlann aldlar.
* Domitianus: Hkmdarl srasnda yaratt terr ortamyla nlenmi Roma mpa
ratoru (.n.).
** Dio Cassius (Lat.): .S. 150-235 yllar arasnda yaam Romal ynetici ve tarih
i (.n.).

nsanlarn verdii adla, Domitianus un Cenaze Yemei byle geti.

Domitianusun konuklann iinde tuttuu srekli dehet durumu
onlar konuamaz hale getirmiti. Yalnzca o konutu, lmden ve l
drmeden sz etti. Sanki hepsi lm, bir tek o yayormu gibiydi. Bu
yemekte konuk klnda olsalar da, btn kurbanlann -nk kendi
lerini kurban gibi grm olsalar gerek- bir araya toplad ve onlara hi
tap etti. Kendisi de bir ev sahibi klndayd, ama gerekte hayatta ka
land. Hayatta kalan olarak durumu yalnzca her bir konukla ilikisi
iinde onaylanmakla kalmayp ayn zamanda ustalkla oaltlyordu
da. Konuklar l gibidirler, ama o hl onlan ldrebilecek konumda
dr. Bylelikle tam da hayatta kalma sreci yakalanm olur. Onlan b- ^
rakarak affetmi olur; ancak onlan tanmadklan klelere teslim edince yine korkuyla titrerler. Evlerine ulatklannda yine onlara lm
ulaklan yollar; ama bu ulaklar hediyeleri getirir ve hediyelerin iinde
en by, yani yaam bulunur. Adeta Domitianus onlan hayattan ko
parp lme yollayabilmekte ve tekrar hayata dndrebilmektedir. Bu,
ona dlenebilecek en youn iktidar duygusunu vermitir ve bunun so
nuna kadar tadn karmtr.

JOSEPHUSUN' KURTULUU

Yahudilerle Romallar arasnda Domitianusun genliinde geen sa

van yklerinde, hayatta kalann doasn mkemmel bir biimde
sergileyen bir olay vardr. Roma kuvvetlerine Domitianusun babas
Vespasianus komuta ediyordu ve Flavyenlerin" imparatorluk iktidanna kavumas da bu sava srasnda oldu.
Yahudiler bir sredir Romallann ynetiminden tedirgindiler. So
nunda ynetime kar gerekten ayaklandklannda lkenin her blge
sinde birlikler toplamak ve ehirlerin savunmas iin gerekli hazrlklan yapmak zere komutanlar tayin ettiler; bylelikle Roma lejyonlannn kanlma/ saldnlann geri pskrtme anslan olabilirdi. O sra
da ancak otuz yanda olan Josephus, Galileye'" komutan olarak atan
mt ve grevini yerine getirmek iin evkle almaya koyuldu. Yaz
d History o f the Jewish War (Yahudi Savann Tarihi) adl yaptta
mcadele etmek zorunda kald engelleri anlatr: ehrin sakinleri ara* Josephus: (37-95) Yahudi tarihi (.n.).
** Flavyen Hanedan: (.S. 69-96). Eski Romada Flaviusun soyundan gelen impa
ratorluk hanedan. Vespasianus ve oullar Ttusla Domitianus bu hanedandandr
(.n.).
*** Galile: Bugn srailin kuzey kesiminde bulunan blge (.n.).

smdaki anlamazlklar; ona kar entrikalar eviren ve kendi adlarna

birlikler toplayan rakipler; onun liderliini kabul etmeyi reddeden ya
da sonradan vazgeen ehirler. Fakat kt bir ekilde silahlanm da ol
sa, artc bir enerjiyle bir ordu toplayp Romallarn geliine kar
kaleleri tahkim etti.
Ve beklendii gibi geldiler. Yannda, Josephusla ayn yata olan
olu Titusla birlikte gelen Vespasianusun komutasndaydlar. (Neron
zamanlar hl Romada imparatordu.) Vespasianus pek ok sava ala
nnda kendini gstermi, deneyimli bir general olarak biliniyordu. Galileye doru ilerledi, Josephusu ve ordusunu Jotapata ehrinde kuat
t. Yahudiler ehri cesurca ve inatla savundular. Josephus gerekli dona
238
nma sahipti ve her saldrnn nasl karlanmas gerektiini biliyordu.
Kuatma krk yedi gn srd ve Romallar bu srada byk kayplar
verdiler. Sonunda, o da ancak geceleyin ve hainlerin yardmyla, ieri
ye girmeyi baardklarnda, savunmadakilerin hepsi derin uykudayd
ve gn doana kadar Romallarn aralarnda olduunu fark etmediler.
Sonra korkun bir umutsuzlua kapldlar ve ou kendini ldrd.
Josephus kat. ehir ele getikten sonra bana gelenlerin yks
n onun szleriyle aktaracam; nk bildiim kadaryla, btn lite
ratrde bununla karlatrlabilecek baka bir hayatta kalan yks
yoktur. Tuhaf bir kendinin farknda olma hali ve hayatta kalmann tam
da doasna ilikin bir sezgiyle hayatn kurtarmak iin yapt her e
yi anlatmaktadr. Onun iin drst olmak grece kolayd; nk bu
anlarn ok daha ge bir dneme kadar, Romallarn gznde ykse
lene kadar yazmamt.
Jotapata dtkten sonra, Romallar, ksmen askerler ona kzm oldukla
r iin, ksmen de komutanlar, savan btn seyrini deitirebileceini
dnerek Josephusun ele geirilmesine karar verdii iin her yerde, l
lerin arasnda ve ehrin gizlenilebilecek her yerinde, onu aradlar. Ancak,
Josephus, sanki kutsal bir el yardm etmiesine, sava srasnda dmann
arasndan geerek kamay baarm ve bir taraf byk bir maaraya a
lan ve yukardan grnmeyen yeralt sarncna atlamt. Bu maarada
yanlarna gnlerce yetecek yiyecek alm nemli krk adam buldu ve gn
dzleri burada gizlendi; nk dman her yerdeydi, ama geceleri kaacak
bir yol bulmak ve nbeti askerlerin nerelere yerletirildiini grmek iin
kyordu. Ancak anlattna gre, btn evre o kadar sk korunuyordu
ki kamann imkn yoktu; bu yzden tekrar maaraya dnd. ki gn bo
yunca peindekileri byle atlatt, ama nc gn maaradakilerden bir
kadn yakaland ve kadn ona ihanet etti. Vespasianus derhal iki tribn,*
* Tribn: Roma'da bir yllk bir sre iin, srayla bir lejyonun komutasn alan alt
grevli (.n.).

Josephusa gvenlik sz verip maaradan kmaya ikna etme talimatyla

oraya yollad.
Tribnler geldi ve onunla kibarca konuup hayat konusunda gven
ce verdiler; ama tabii Romallarn onun yznden btn ektikleri karl
nda bana neler gelebileceini biliyor ya da bildiini sanyordu. Onun
la konuanlarn nazik tutumu kendisini bekleyen kader hakkmdaki tah
minlerini hi deitirmedi. Romallarn onu yalnzca idam etmek iin ma
aradan karmaya altklar korkusundan kurtulamyordu. Sonunda
Vespasianus, Josephusun iyi tand nc bir ula, Tribn Nicanoru
yollad; aslnda ikisi eskiden arkadatlar. Nicanor Romallarn yendikleri
dmanlarna nasl yumuak davrandklarn anlatt. Ayrca generallerin
ondan nefret etmekten ok cesaretinden dolay takdir ettiklerini ve Vespa
sianusun onu idam ettirmek gibi bir niyeti olmadn da anlatt. stese, 239
Josephus maaradan kmasa da onu ldrebilirdi; ama aslnda istedii ce
sur bir adamn hayatn kurtarmakt. Ayrca Vespasianusun dostluk mas
kesi altnda gvenini ktye kullanarak, Josephusu tuzaa drmek iin
arkadan haince yollamasnn dnlemeyecek bir ey olduunu da ek
ledi; Nicanorun kendisi de arkadala ihanet edilmesine asla izin ver
mezdi.
Ancak Nicanorun kendisi bile Josephusun karar vermesini salaya
maynca, askerler fke iinde maaray atee vermeye hazrlandlar, ama
Nicanor onlara engel oldu; nk Josephusu canl karmaya kararlyd.
Bylece Josephus, bir yandan tehditkr dman askerlerce kuatlm, te
yandan da Nicanor onu hl teslim olmaya zorlarken, birdenbire, Tannnn
ona Yahudi halknn yakn gelecekteki felaketlerini ve Romal imparator
larn kaderini aklad ryalarn anmsad; rya yorumlamada ok yete
nekliydi. Bir rahibin olu ve kendisi de bir rahip olarak Kitab Mukad
desin kehanetlerine ainayd ve karanlk noktalar aklayabilirdi. Tam o
anda ilham geldi; bu ryalarn deheti nnde ykseldi ve o sessizce Tann ya dua etti: Sen Kendi yarattn Yahudi halkna boyun edirmeye ka
rar verdiine gre, ans artk Romallardan yana olduuna gre, olacakla
r bildirmek iin Sen benim ruhumu setiine gre, kendimi Romallara
veriyorum; ama Sen benim bir hain olarak deil Senin hizmetkrn olarak
gittiime tanksn.
Dua ettikten sonra Nicanora onunla gideceini syledi. Birlikte sak
land Yahudiler onun dmann ikna abalarna taviz verdiini grnce
etrafnda toplanp hiddetle knadlar. Kendisinin zgrlk uruna lmeye
ikna ettii insanlar, o byk cesaretiyle sald n anmsattlar ona; oy
sa imdi bir kle olarak yaamak istiyordu. Bu kadar akll olmas gereken
Josephusun, karlarnda bylesine inatla savat insanlardan ne merha
met bekleyebileceini sordular. Kendisini tamamen unuttuunu ve kendi
canyla bu kadar ilgilenmesinin Tanny ve atalarnn Yasasn hie say
mak olduunu sylediler. Onun gzleri Romallarn talihiyle kamam
olabilirdi; onlar hl halklarnn erefini dnyorlard; Josephus eer
Yahudilerin lideri olarak gnll lme gidecekse, sa elleri ve kllan

240

onun emrindeydi; eer onlan reddederse istemese de bir hain olarak le

cekti. Kllarn ektiler ve eer Romallara teslim olmaya kalkrsa onu
kltan geirmekle tehdit ettiler.
Josephus ok korkmutu, ama ona yle geliyordu ki onlara olacakla
r sylemeden lrse Tannnm emirlerine ihanet etmi olacakt ve bu acil
durum hakknda arkadalanyla akl yrtmeye balad. Savata lmenin
gerekten de soyluca olduunu; ama o zaman savam kurallanna gre, ya
ni kazanann elinden lmek gerekliini syledi. En nihayetinde kendini l
drmek korkakayd. ntihar hem btn canl varlklarn doasna aykry
d hem de Yaratan Tanny hie saymak demekti. Hayat Tanr vermiti ve
insanlar son hkm Tannya brakmalydlar. Ellerini kendilerine eviren
ler Tannya kar nefret doluydular ve Tann hem onlan hem de soylarn
cezalandrrd. O gne kadar bu hayatta ektiklerine bir de Yaratclarna
kar gelme gnahn eklememeliydiler. Eer kurtulu olasl varsa bunu
reddetmemeleri gerekirdi. Hayatlarn kurtarmak utan verici olamazd,
nk yaptklanyla cesaretlerim yeterince kantlamlard. Ama lecekler
se de kendilerini yenenlerin eliyle lmeliydiler. ahsen, Romallara gidip
hain olmak gibi bir dncesi yoktu; daha ok onlardan bir ihanet bekli
yordu. Verdikleri sze ramen onu ldrrlerse, gle oynaya lrd. On
lann szlerinden dnmeleri, ki Tann bunu mutlaka cezalandracakt, onun
iin zaferin kendisinden daha byk bir teselli olurdu.
Bylelikle Josephus arkadalarn intihardan caydrmak iin olas b
tn savlan ne srd. Ancak umutsuzluk onlan sar etmiti. Kendilerini
oktan lme adamlard ve Josephusun szleri ancak fkelerini artrd.
Onu korkaklkla suladlar ve sanki onu ldrmeye hazrlarmasna k
llarn ekerek sktrdlar. Hayat tehlikede olan ve kendisi de atk
duygular iindeki Josephus bir adam adyla ard, bir dierini buyurgan
bakyla yerine mhlad, ncy kolundan yakalad, drdncye rica
etti ve bylece her defasnda lm klcn savuturmay baard. Pe pee
her saldrgana yzn dnerken, zorda kalm vahi bir hayvan gibiydi; bu
son derece zor durumda bile hl ona komutanlar olarak sayg duyduklan iin sanki kollanna fel inmi gibi hanerleri ellerinden kayd ve kllann ona kar ekmi olanlar kendiliklerinden tekrar knlanna koydular.
aresiz konumuna karn, Jsephusun soukkanll onu yan yolda
brakmad. Tersine, Tannya inancn ortaya koyarak, hayatyla kumar oy
nad ve arkadalanna yle dedi: lmeye karar verdiimize ve bundan
dnmeyeceimize gre, kura ekelim ve birbirimizi buna gre ldrelim.
Kurada ilk kan ikinci ldrsn, onu da nc; bu byle ansa gre sr
sn. Bylece herkes lr; ama son kii hari. Hi kimse kendi canna ky
mak zorunda kalmaz. Eer o btn arkadalan ldkten sonra fikrini de
itirip kendini ldrmezse bu hakszlk olur.
Bu teklifle Josephus tekrar onlarn gvenini kazand ve hepsi kabul
ettiini syleyince, herkesle birlikte kura ekti ve eken her biri kendisini
bir sonrakinin ldrmesini teklif etti, nk her biri bir dakika sonra gene
ralinin de leceini sanyordu; ve lm Josephusa hayattan tatl geliyor-

du. ster anstan ister kutsal bir yardmdan, sonunda yalnzca Josephus ve
bir adam kald. Hem kurann kendisine dmesi riskine girmek istemedii
hem de kurtulacan varsaymad ve elini Yahudi arkadann kanna bu
lamak da istemedii iin bu adam her ikisinin de Romallara teslim olup
hayatlarn kurtarmalan konusunda ikna etti.
Josephus, bylece, biri Romallarla, dieri kendi adamlanyla girdii
iki savatan da sa salim karak, Nicanor tarafndan Vespasianusun hu
zuruna getirildi. Btn Romallar Yahudilerin komutann grmek iin
toplandlar, etrafnda banarak onu sktrdlar; kimileri hayatnn kur
tulmasna sevindi, kimileri onu tehdit etti, dierleri de onu yakndan gr
mek iin ite kaka kendilerine yol amaya altlar. Arkadakiler haykrarak
idamn istiyorlard; ona yakn duranlarsa yapt yararllklarn hatrlayp
talihindeki deiiklie atlar. Oysa st rtbeliler arasnda, daha nceki 241
nefretlerine ramen, onun grntsnden etkilenmeyen yoktu. zellikle F16
Titus, kt talihini metanetle gslemesinden etkilenmi ve gen olma
sndan duygulanmt; ikisi ayn yataydlar. Onun hayatn kurtarmak is
tedi ve babasndan bunu srarla rica etti. Ancak Vespasianus Josephusu
ok sk gvenlik altna alp onu derhal Nerona gndermeyi nerdi.
Josephus bunu duyunca, Vespasianusla yalnz konumak istediini
syledi. Vespesianus olu Titus ve iki yakn dostu hari herkesin ekil
mesini istedi. Josephus yle konutu:
Vespasianus sen eline dm basit bir sava tutsa olduumu san
yorsun. Ama yanlyorsun: Senin nnde byk olaylann mjdecisi olarak
duruyorum. Ben, Josephus sana bu mesaj iletmek iin Tann tarafndan
gnderildim. Yoksa ben burada olmazdm, nk ben Yahudi yasasn ve
bir generalin nasl lmesi gerektiini biliyorum. Beni Neroya gndermek
istiyorsun. Niin? O ve tahta senden nce kacak olan ardllar uzun sre
ynetemeyecekler Romallan. Sen Vespasianus, Sezar ve mparator ola
caksn; sen ve yanndaki olun. O gnler gelene, kadar beni zincire vur ve
kendin iin koru. nk sen Sezar ve efendi olacaksn; yalnzca benim
zerimde deil; topran, denizin ve btn insan trnn zerinde hkm
sreceksin. Beni yakndan izlet ve eerTannnn adn azma bo yere al
msam, hak edeceim gibi ldr beni.
Vespasianus balangta Josephusa gerekten gvenmedi; hayatn
kurtarmak iin yalan sylediini dnd. Ancak giderek sylediklerine
inanmaya balad, nk Tannnn Kendisi onda krallk hrslan uyandr
mt zaten ve kendisi de gelecekte sahip olaca iktidarla ilgili baka ia
retler almt. Josephusun baka olaylarda da doru kehanetlerde bulun
duunu kefetmiti. Josephusun Vespasianusla yapt zel grmede
hazr bulunanlardan biri, onun ne Jotapatann dn ne de kendi tut
sakln tahmin edememesi karsnda hayrete dtn ifade edip im
di ne srd eyin dmanlanna yaranmaya ynelik bir yalan olduu
dncesini savundu. Ancak Josephus, Jotapata halkna ehrin krk yedi
gnde deceini ve kendisinin de sa olarak tutsak alnacan nceden
sylediini belirtti. Vespasianus dier tutsaklar arasnda gizli soruturma-

lar yapt; onlar Josephusun sylediklerini dorulaynca, Josephusun

onun hakkndaki kehanetlerine de inanmaya balad. Josephusu hl zin
cirli ve hapiste tuttuu doruydu, ama ona muhteem bir cppe ve baka
deerli armaanlar verdi ve o andan itibaren Titus sayesinde ona sevecen
ve saygl davrand.

Josephusun mcadelesi perdelikir. Birincisinde, Jotapata d

tkten sonra katliamdan kaar. ehri savunanlar ya kendilerini ldrr
ya da Romallar tarafndan ldrlrler; birka tutsak alnr. Josephus
sarncn yanndaki maaraya saklanarak kurtulur. Orada, bilhassa
nemli olarak niteledii krk kii bulur. Hepsi de, kendisi gibi, ha242 yatta kalanlardr. Kendilerine yetecek yiyecek salamlardr ve bir kai yolu bulana kadar Romallardan saklanmay ummaktadrlar.
Ancak, Romallarn fiilen aradklar Josephusun varl bir kadn
tarafndan ihbar edilir. Bu olaydan sonra durum kkten deiir ve ikin
ci ve en nemli perde alr: Ba aktrn olaylar anlatndaki drst
lk bakmndan bu perdenin esiz olduu sylenebilir.
Romallar Josephusa hayatn balama sz verirler. Josephus
onlara inanr inanmaz artk dman olmaktan karlar. Bu, en derin an
lamyla, bir inan sorunudur. Tam zamannda, bir zamanlar grd
kehanet ieren ryasn anmsar. Bu ryada Yahudilerin teslim alnaca
konusunda uyarlmtr. Dorudur, balangta yalnzca Josephusun
komuta ettii Jotapata kalesinde de olsa Yahudiler teslim alnmt. Ta
lih Romallardan yanayd. Bu kehanetin akland rya ona Tann dan gelmiti ve Tanr ona Romallara katlmasn salayacak yolu
bulmasna da yardmc olacakt. Kendisini Tanrya emanet eder ve ye
ni dmanlarna, maarada onunla birlikte olan Yahudilere dner. On
lar Romallarn eline dmemek iin intihar etmek isterler. Bu yok ol
ma biimini memnuniyetle karlayacak ilk kii, onlar savaa srkle
yen liderleri olmaldr. Ancak o yaamaya kararldr. Onlara yalvarr ve
yzlerce sav ne srerek onlardaki lm arzusunu bertaraf etmeye a
lr. Ama bunu baaramaz. Josephusun lm aleyhine syledii her
ey lme duyduklar kr tutkuyu ve lm onlardan saknan liderle
rine duyduklar nefreti artrr. Josephus ancak, hepsi birbirini ldrr
ve sa kalan son kii o olursa kurtulabileceini anlar. Bu nedenle on
larla ayn fikirdeymi numaras yapar ve kura ekme fikrini ortaya atar.
Bu kuralarn nasl ekildii konusunda okur fikir edinmi olsa ge
rektir; bir sahtekrlktan kukulanmamak zordur. Josephusun yk
snde karanlkta brakt tek nokta budur. Bu kumarn olaand so
nucunu Tanrya ya da ansa atfeder, ama ayn zamanda olaylarn ger
ek akn okura brakm gibidir. nk kuradan sonra olanlar ok

gaddarcadr: Arkadalar onun gzlerinin nnde birbirlerini dorarlar.

Ama ayn anda deil. ekilie gre, her ldrme bir dierini izler ve
her ldrmenin arkasndan tekrar kura ekilir. Her adam kendi eliyle
yoldalarndan birini ldrmek ve sonra da kurada kan bir sonraki
yolda tarafndan da ldrlmek zorundadr. Josephusun kendini l
drme aleyhinde ne srd dini sakncalar belli ki bakasn ldr
me konusunda geersizdir. Her adam dtke, Josephusun kendi kur
tulu umudu byr. Hepsinin tek tek bireyler olarak ve toptan, lmesi
ni ister. Kendisi iinse yaamaktan baka bir ey istemez. Adamlar, ko
mutanlarnn da kendileriyle birlikte leceine inandklarndan, mem
nuniyetle lrler. Onun sa kalacak son kii olacan dnemezler.
Bu olasl gzlerinin nne getirmeleri bile muhtemel deildir. Ama
bir tanesi sona kalmak zorunda olduuna gre, Josephus bu dnce
ye kar da nlem alr. Sona kalan, arkadalarnn lmnden sonra
fikrini deitirirse bunun hakszlk olacan syler ve hayatn tam da
byle kurtarr. Aslnda yapmaya niyetlendii ey tam da budur. Yolda
larnn lmnden sonra en yaplmayacak ey, kendisinin yapmak is
tedii eydir. Bu son saatte onlarla tamamen birlikteymi, onlardan bi
riymi gibi davranarak, hepsini lme yollar ve bunu yapmakla kendi
hayatn kurtarr. Ayn kaderin ana yakalanm ve onun da yakalan
dna inanmlardr. Ama o, bu kaderin dnda durur ve bu kader yal
nzca onlar iindir. O yaasn diye, onlar lrler.
Hile tamamlanmtr. Bu btn liderlerin hilesidir. lk lecek olan
m gibi davranrlar, ama gerekte kendileri daha uzun yaayabilsinler
diye insanlarn lme yollarlar. Bu numara her zaman ayndr. Lider
hayatta kalmak ister, nk her hayatta kalma onu daha kuvvetli klar.
Dmanlan varsa, bu daha da iyidir; onlarn karsnda hayatta kalr.
Dmanlan yoksa, kendi insanlan vardr. Her olayda, ister pe pee is
ter birlikte ikisini birden kullanr. Dmanlan aka kullanabilir; dmanlannn olmasnn nedeni de budur. Kendi insanlannn gizlice kul
lanlmas gerekir.
Josephusun maarasnda bu numara aa kmtr. Danda d
manlar vardr, ama onlann nceki tehditleri bir vaade dnmtr. Ma
arann iindeyse arkadalan vardr. Onlar hl liderlerinin eski inanlanna, onlara kendisinin alad inanlara smsk baldrlar ve bu
yeni umuttan yararlanmay reddederler. Bylelikle Josephusun kendi
ne smak olmasn istedii maara onun iin en byk tehlikeyi banndran yer olur. iddet dolu ellerini hem ona hem de kendilerine uzat
mak isteyen arkadalann kolaylkla aldatr ve onlar ortak bir lme
gnderir. En bandan itibaren, bu lm paylamak gibi bir dnce-

244

si yoktur; zaman gelince paylamaz da. Sonunda yalnzca bir arkada

yla kalr ve sylediine gre, ellerini kendi Yahudi kardeinin kan
na bulamak istemediinden, bu adam teslim olmaya ikna eder. Sade
ce bir insan yaamaya ikna edebilir. Krk onun iin ok byk bir sa
ydr. kisi Romallara teslim olurlar.
Bylelikle kendi insanlarna kar verdii savatan sa salim kar.
Romallara verdii tam da bu duygu, nderlik ettii insanlarn lmn
den beslenerek oalm kendi hayat duygusudur. Bu yeni kazanlm
iktidarn Vespasianusa aktarm mcadelenin nc perdesidir. Bu
perde khince bir vaatte vcut bulmutur. Romallar Yahudilerin Tann 'ya olan sebatkr inanlarna tamamen ainaydlar. Bir Yahudinin
yapaca son eyin Tannmn adn bo yere aza almak olduunu bili
yorlard. Josephusun Neron yerine Vespasianusu imparator olarak
grmek istemesinin kuvvetli sebepleri vard. Ona cann balad
szn veren, Vespasianusun onu gndermeye niyetlendii Nero de
il, Vespasianustu. Ayrca Neronun kendisinden ok daha yal olan
Vespasianusu kk grdn ve Vespasianus arklar sylerken
halkn iinde uyukladn biliyordu. Ona ok kt davranyordu ve as
keri deneyimine ancak Yahudi isyan tehlikeli snrlara varnca bavu
ruyordu. Bu nedenle Vespasianusun Neroya gvenmemek iin her
trl nedeni vard. Gelecekte sahip olaca bir iktidar vaadini ok ho
karlam olsa gerek.
Josephus, Vespasianusa verdii haberin Tanndan geldiine kendi
si de inanm olabilir. Khinlik onun kanndayd; gerek bir khin ol
duuna inanyordu ve kehanette bulunmakla Romallara yoksun ol
duklar bir ey getirmiti. Romallarn tanrlarm ciddiye almyordu;
Josephusa gre bu tanrlar batl inantan baka bir ey deildi. Ama
haberin nemi ve doruluu konusunda Vespasianusu ikna etmek zo
runda olduunu biliyordu; Vespasianus, her Romal gibi, Yahudileri ve
dinlerini kk gryordu. Josephus, ar yaralar at, yakn zamana
kadar ona lanetler okuyan dmanlarn arasnda tek bana bir insand;
ama gene de onlarla kendinden emin bir biimde yzleiyordu, kendi
sini ok iyi ifade ediyordu ve baka her eyden ok kendisine inanyor
du. Bu inanc, kendi halknn lmnden sonra hayatta kalmasna
borluydu. Maarada ele geirdii iktidar, Vespasianusa aktard;
bylece Vespasianus yalnzca kendisinden otuz ya gen olan Ne
ronun deil, ayn zamanda Neronun en az ardlnn lmnden
sonra da hayatta kald. Bu insanlar gerekten de Vespasianusun eliy
le ldler ve Vespasianus Romallarn mparatoru oldu.

DESPOTUN HAYATTA KALANLARA DMANLII.

HKMDARLAR VE ARDILLARI

Delhi Sultan Muhammed Tulukun Napolyon ve skenderinkilerden

bile muhteem planlan vard. Bunlann arasnda Himalayalar zerin
den inin fethi bulunuyordu. 100.000 atldan oluan bir ordu toplan
d ve 1337 ylnda sefere kt. On asker dnda bu ordunun tm da
larda mahvoldu. Kurtulan on kii felaket haberiyle Delhiye dnd ve
hepsi orada Sultanm emriyle idam edildi.
Hayatta kalanlara gsterilen bu dmanlk, hayatta kalmay kendi
ayrcalklan olarak gren despot hkmdarlarda yaygndr; bu onlann
gerek serveti ve en deerli mlkdr. Byk bir tehlike atlatp hayat- ^ 5
ta kalarak dikkat ekme cretini gsteren herhangi biri ve zellikle de
ok sayda baka insan lrken hayatta kalan biri, despot hkmdarlann alanna izinsiz girmi saylr ve hkmdarlann nefreti hayatta ka
lanlara ynelir.
rnein slami Douda olduu gibi, ynetimin mutlak ve sorgulanamaz olduu her yerde, hayatta kalanlann yneticilerde dourduu
fke aka grlebilir. Despot hkmdar, bu insanlann yok edilmesi
iin bir bahane bulmaya kendini zorunlu hissetse bile bu bahaneler,
onu saran plak tutkuyu neredeyse hi gizleyemezdi.
Delhiden uzakta, Dekkanda baka bir slami imparatorluk dodu.
Yeni hanedann sultanlarndan biri olan Muhammed ah btn hkm
darlk sresince, komu Hint krallanyla sava halindeydi. Bir gn
Hintliler nemli bir ehir olan Mudkal ele geirmeyi baardlar ve
ehrin btn sakinlerini, erkekleri, kadnlan ve ocuklan kltan ge
irdiler. Yalnzca bir adam kat ve bu haberi Sultann baehrine ula
trd. Bunu duyunca diyor tarihi kaydeden, Muhammed ah strap
ve fkeyle kendinden geti, bu duygular iinde talihsiz habercinin der
hal ldrlmesini emretti; bu kadar ok cesur arkadann katlediliine
tank olmasna ramen hayatta kalabilen bir alan varlna asla ta
hamml edemeyeceini hayknyordu.
Burada hl bir bahaneden sz etmek mmkndr ve Sultann ha
yatta kalm tek kiinin grntsne neden tahamml edemediini ger
ekten bilmemesi de muhtemeldir. M.S. 1000 yl sralannda Msr Ha
lifesi olan Hakim, iktidarla oynanabilecek oyunlar konusunda ok da
ha yaratcyd ve mparator Domitianusu anmsatan bir tarzda, bu
oyunlann tadn kanyordu. Klk deitirip geceleri dolamay sever
di. Bu gece dolamalanndan birinde, Kahire yaknlarndaki bir tepede
onu tanyp para dilenen silahl on adama rastlad. Onlara, ki gruba

ayrln ve birbirinizle savan. Kazanana para verilecek dedi. Onun

szne uyup ylesine vahice savatlar ki dokuzu ld. Hakim geriye
kalan onuncuya, giysisinin kolunda saklad ok sayda altn paray
att. Ama adam bunlar toplamak iin eilince, Hakim muhafzlarna
onu paralatt. Bylece hayatta kalma srecinin iyzn kavradn
gsterdi. Bundan, kendisinin akl ettii bir gsteri olduu iin de holanmt. Son noktay koymadan nce bu keyfe hayatta kalan yok et
me hazzn da ekledi.
Hepsinden tuhaf hkmdar ile ardl arasndaki ilikidir. Ardlln
kaltsal olduu, bir hkmdarn ardndan olunun grevi devrald
yerlerde bu iliki iki misli zordur. Herhangi bir insan iin olduu gibi,
hkmdar iin de olunun kendi lmnden sonra hayatta kalmas do
aldr ve bu durumda olu ahsen gelecekteki hkmdar olduundan,
onun da kk yatan itibaren hayatta kalmak iin giderek ykselen bir
tutku beslemesi de doaldr. Bylelikle babayla oulun birbirlerinden
nefret etmek iin her tr nedeni vardr. Rekabetleri, konumlarnn eit
sizliinden kaynaklanr ve tam da bu nedenle zellikle kesindir. Mev
cut iktidann sahibi olan, dierinden nce leceini bilir. Henz iktida
ra gememi olan ise dieri ldkten sonra da yaayacan bilir. Bu
yanda kendisinden yal bir insann -btn insanlar iinde lmeyi en
az isteyen, aksi koulda hkmdar olamayacak birinin- lmesi iin du
yulan ateli arzu vardr; dier yanda olas btn aralan kullanarak ik
tidann daha gen birine gemesini erteleme kararll vardr. Bu, ger
ek zm olmayan bir elikidir. Tarih, babalarna kar isyan eden
oullarda doludur. Kimileri babalarn drmeyi baarr; dierleri on
lar tarafndan yenilgiye uratlp ya affedilir ya da ldrlr.
Uzun mrl mutlak yneticileri olan bir hanedanda, oullarn ba
balarna kar isyan etmesinin bir tr kurum haline gelmesi artc de
ildir. Mool imparatorlarnn tarihi bu noktay aka rneklemekte
dir. mparator Akbarm en byk olu Prens Selim, ynetimin dizgin
lerini eline almakta sabrszd; bu kadar ok arzulad mevkinin zevk
lerinden onu uzak tutan babasnn uzun mrnden tedirgin olarak y
netimi zorla ele geirmeye karar verdi ve kendi otoritesiyle kral sfa
tn alp yetkilerini kullanmaya balad. Bu cmle, hem babann hem
de oulun yaranna altklar iin ikisini de iyi tanyan Cizvitlerin o
dneme ait tarih yazlarnda bulunmaktadr. Prens Selim kendi maiye
tini oluturdu. Tuttuu suikastlar pusu kurup babasnn en yakn
dostunu ve danmann ldrdler. syan yl srd ve bu sre iin
de sahte bir bar dnemi yaand. Sonunda Akbar tahta bir bakasn
vris gsterme tehdidinde bulundu ve Selim bu bask altnda babasnn

sarayna yaplan daveti kabul etti. nce bariz bir samimiyetle karlan
d, sonra babas onu ierideki bir odaya alp tokatlayarak bir banyoya
kilitledi. Sonra onu, sanki deliymi gibi, bir doktor ve iki hizmetkra
devretti; ok sevdii arap da yasaklanmt. Prens o zamanlar otuz al
t yandayd. Birka gn sonra Akbar onu serbest brakt ve yeniden
vrisi ilan etti. Ertesi yl Akbar dizanteriden ld. Olu tarafndan ze
hirlendii sylendi, ama artk gerekte ne olduunu ortaya karmann
bir yolu yok. Babasnn bu kadar ok arzulad lmnden sonra ni
hayet Selim, Cihangir adn alarak imparator oldu.
Akbar krk be yl, Cihangir yirmi iki yl hkm srd. Olunun
dnemi babasnnkinin ancak yans kadar srm olsa da, tam tamna ^
ayn ey onun bana da geldi. Kendisinin ahsen tahtn vrisliine
aday gsterdii, gzde olu ah Cihan isyan etti ve babasna kar
yl savat. Sonunda yenildi ve ban iin babasna yalvard. Affedildi,
ama ok sert bir koulla: ki olunu imparatorluk sarayna rehin olarak
gndermek zorundayd. Babasnn huzurunda grnmemeye zen gs
tererek onun lmn bekledi. Bartan iki yl sonra Cihangir ld ve
ah Cihan imparator oldu.
ah Cihan otuz yl hkm srd. Babasna yapt imdi ona yap
lyordu, ama onun olu daha anslyd. Bykbabalannn saraynda re
hin tutulmu olan iki prensten daha gen olan, Aurangzeb babasna ve
aabeyine kar isyan etti. O zaman balayan nl Aynlk Sava Av
rupalI grg tanklannca kaleme alnmt. Bu sava, aabeyini idam
ettirip babasn lene kadar, sekiz yl hapiste tutan Aurangzebin zafe
riyle sona erdi.
Aurangzeb zafer kazandktan hemen sonra kendisini imparator ilan
etti ve yarm yzyl kadar saltanat srd. Kendi gzde olu bu sre so
na ermeden ok nce sabnn tketti ve babasna ba kaldrd. Ancak
yal adam olundan ok daha kurnazd ve mttefiklerini ondan uzak
latrd. Olu rana kamak zorunda kald ve babasndan nce srgn
de ld.
Bir btn olarak Mool mparatorluunun hanedan tarihinden or
taya, dikkate deer lde birmek bir tablo kmaktadr. 150 yllk ih
tiam dnemi iinde yalnzca drt imparator hkm srd; bunlann
her biri bir nceki imparatorun oluydu ve her biri direngendi, uzun
mrlyd; iktidara btn gcyle yapmt. Hkm srdkleri d
nemler arpc biimde uzundu; Akbarnki krk be yl, olununki yir
mi iki yl, torunununki otuz ve torununun olununki elli yl srd. Akbarn kendisi bata olmak zere oullardan hibiri beklemeye dayana
mad; daha sonra imparator olacak olan her biri babasna ba kaldrd.

syanlar farkl biimlerde sona erdi. Cihangir ve ah Cihan yenildi ve

sonra babalar tarafndan affedildiler; Aurangzeb babasn tutsak ald
ve sonra idam ettirdi; kendi olu baarsz bir ekilde, srgnde ld.
Aurangzebin lmyle Mool mparatorluunun iktidar sona erdi.
Bu uzun mrl hanedanda her oul babasna isyan etti ve her ba
ba oluna sava at.
En youn iktidar duygusu oul istemeyen bir hkmdarda bulunur.
Bilinen en iyi vaka, Gney Afrikadaki Zulu ulusunun ve imparatorlu
unun kurucusu olan Shakannkdir. Shaka, Napolyonla karlatr
lan byk bir generaldi ve despotluu onunkinden daha plak grle^ bilen bir hkmdar hi olmamtr. Evlenmeyi reddetti; nk meru
bir vris istemiyordu. Her zaman son derece sayg gsterdii annesinin
srarl ricalar bile onu etkilemedi. Annesi torun sahibi olmay her ey
den ok istiyordu, ama Shaka inatyd. Haremi, resmi adlar kz kar
deler olan yzlerce, son olarak da 1.200 kadndan oluuyordu. Bu
kadnlarn hamile kalmas yasakt ve yakndan izleniyorlard. Hamile
olduu anlalan her kz karde lmle cezalandrlyordu. Shaka bu
kadnlardan birinin ondan saklad ocuunu kendi elleriyle ldrd.
Becerileri ve kendini kontrol yetenei nedeniyle kendisini gklere
karyordu ve bu yzden hibir kadnn hibir zaman kendisinden hami
le kalamayacana inanyordu. Bylelikle korkulacak, bymekte olan
bir oul sahibi durumuna dmek istemiyordu. Krk bir yanda erkek
kardelerinin ikisi tarafndan ldrld.
nsan yneticilerden kutsal yneticilere dnersek, burada otokrasi
si en az tartlm tanr olan Muhammedin Allahn anmsayabiliriz.
En bandan beri iktidarnn bolluuyla oradadr ve Eski Ahitin Tan
rsnn tersine uraacak ciddi rakipleri yoktur. Kuranda tekrar tekrar
nemle kimsenin onun babas olmad ve onun da kimsenin babas ol
mad vurgulanr. Bu vurgulama ve bunun Hristiyanla kar ifade
ettii tartmac tavr, Tannnn iktidarnn birlii ve blnmezlii an
lamndan trer.
Buna kart olarak, taht iin hepsi birbiriyle savamaya mecbur edi
len yzlerce olu bulunan Doulu hkmdarlar vardr. Oullarnn
arasndaki dmanl bilmesinin, babann ilerinden birinin ardl ol
masndan duyduu acy azaltacak bir etki yapt varsaylabilir.
Soya bal ardlln nemi, gerek amac ve yaran bir baka ba
lamda tartlacak. Burada yalnzca bir hkmdarla ardl arasndaki
dmanln, zgl iktidar tutkusuyla yani hayatta kalma tutkusuyla
yan yana artmas gereken zel bir tr dmanlk olduu gsterilmeye
alld.

HAYATTA KALMA BMLER

Pek ok hayatta kalma biimi vardr ve nemli olanlann hepsini bura

da gzden geireceiz.
Her insann hayatnda, doumundan ok nce gerekleen ve ok
daha nemli olan en erken olay ana rahmine dmedir. Bu henz hi
bir ekilde hayatta kalma kavramyla ilikilendirilmemitir. Sperm
hayvanc yumurta hcresine fiilen girdikten sonra neler olduu hak
knda zaten ok ey biliyoruz ve belki de yaknda her eyi biliyor ola
caz. Ancak, bir btn olarak reme srecinde etkin bir rol oynasalar
da hedefine ulaamayan muazzam sayda sperm hayvancnn olduu
gerei zerinde neredeyse hi dnlmemitir. Yumurta hcresine
girmek zere yola kan yalnzca tek bir sperm hayvanc deildir; hep
si bir ejaklasyonda serbest braklan ve youn bir ktle halinde bir he
defe doru hareket eden yaklak 200 milyon sperm hayvanc vardr.
Sperm hayvancklan devasa saylardadr ve blnmeyle oaldklan iin hepsi eittir; olas en byk younluktadrlar ve hepsinin he
defi ayndr. Anmsanaca zere bu drt zellii, kitlenin temel ne
me sahip nitelikleri olarak tanmlamtm.
Bir sperm hayvanc kitlesinin insan kitlesiyle ayn olamayaca
n belirtmeye gerek yok. Ama bu iki fenomen arasnda kukusuz bir
benzeim, belki benzeimden de fazlas vardr.
Biri hari btn sperm hayvancklan hedefe giden yolda ya da he
defin yakmlannda yok olur. Yalnzca bir tek tohum yumurta hcresine
nfuz eder ve bu tohuma hayatta kalan ad verilebilir. Sanki o dierle
rinin lideridir ve her liderin gizlice ya da aka umut ettii eyi, yani
liderlik ettikleri lrken, o hayatta kalmay baarr. Her insan, varl
n 200 milyonun iinden kan byle bir hayatta kalana borludur.
Buradan, daha tandk baka bir hayatta kalma biimine geiyoruz.
nceki blmlerde sk sk ldrme'den sz edildi. Bir insan dman
la kar karya getirilir. Bu dman, tuzaa drebilecei ya da ak
a dello yapabilecei tek bir dman olabilir; etrafn sarmakta oldu
unu hissettii bir sr olabilir; ya da btn bir kitle olabilir. Son ola
slkta yalnz deil, kendi insanlanyla birlikte savayor olacaktr. An
cak rtbesi ne kadar yksekse, hayatta kalmann bal bana onun hak
k olacan o kadar hissedecektir: Kazananlar generallerdir. Ama
dmann yan sra kendi adamlanndan da pek ok insan decein
den, llerin oluturduu yn kank bir yndr; birbirinin ayn olan
dost ve dmanlardan oluur; bu bakmdan savalar, salgnlar gibi
yanszdr.

Bu noktada ldrme'den lmeye,, bilinen en muazzam apta lme

ye, yani salgnlar ve dier doal afetlere geiyoruz. Burada hayatta
kalmay baaran, dost dman fark etmeksizin btn lmller lr
ken hayatta kalr. Btn normal balar zlr ve lenler o kadar ge
nel bir nitelik kazanr ki gmlmekte olann kim olduunu bile hi
kimse bilmez. Bu balamda en nemli konu bir l ynnn ortasn
da hayata geri dnen, llerin arasnda uyanan insanlarla ilgili yinele
nen yklerdir. Bu gibi insanlar kendilerinin yaralanmaz olduklarn,
sanki salgn kahramanlan olduklann dnme eilimindedirler.
Tek tek lmleri izleyen tatmin duygusu daha lml ve daha rtk
tr. Kurbanlar arkada ya da akraba olabilir; aktif bir ldrme ve sal250
dmya urama sz konusu deildir. lm hzlandrmak iin hibir ey
yaplmaz, ama yine de lm beklenir. Yallar lrken genler; babalar
lrken oullar hayatta kalr.
Bir oul babasnn kendisinden nce lmesini doal karlar. Evlat
lk grevi, babasnn gzlerini kapatmak ve onu mezara tamak iin
lm deine komasn gerektirir. Gnlerce srebilecek olan bu s
re iinde babas nnde l olarak uzanmaktadr. Bir zamanlar ona
herkesten ok emir verebilecek olan insan, imdi sessizlie gmlm
tr ve bedenine yaplan her eye aresizce katlanmak zorundadr. B
tn bunlan yneten ve dzenleyen de, uzun yllar boyunca btnyle
onun insafna kalm olan oludur.
Burada hayatta kalmaktan duyulan tatmin, iki ba karakter arasn
daki ilikinin sonucudur. Bir zamanlar her eye muktedir olan artk ik
tidarszdr, kuvveti tkenmitir; cansz bedeni uzun yllar boyunca
gsz, aresiz ve btnyle onun iktidan altnda olan varln tasarrufundadr.
Babann brakt her ey oulu kuvvetlendirir; miras oulun gani
metidir. Oul babann yapaca her eyin tersini yapabilir. Baba cim
riyse, oul msrif olabilir, babann saduyulu olduu yerde pervasz
olabilir. Sanki yeni bir rejim ilan edilmi gibidir ve eskiyle yeni arasn
daki gedik hudutsuz ve onarlmaz niteliktedir. Bu gedik hayatta kalma
nn bir sonucudur ve ayn zamanda en mahrem ve kiisel ifadesidir.
Hayatta kalma ayn yatan kiiler arasnda ok farkldr. Bu, insa
nn kendi grubuna ilikin bir sorun olduundan, hayatta kalma itkisi re
kabetin daha lml biimleriyle rtlmtr. Ayn yatan gen insanlar
bir snf olarak gruplanrlar ve sonra, hain ve sk sk da zalim ileleri
ieren belli ritlerin yerine getirilmesinden sonra, bir sonraki snfa ter
fi ettirilirler. Bu ileler srasnda bazlan canndan olabilirse de bu is
tisnai bir durumdur.

Yallar, yani belli sayda yl getikten sonra hl yaamakta olan

insanlar, zellikle, genelde daha byk tehlikelere maruz kaldklar ve
hastalklara kar daha savunmasz olduklar iin bizlerden daha erken
lme eiliminde olan ilkel insanlar arasnda, byk bir otoritenin key
fini srerler. Onlar iin belirli bir yaa ulamak, kendi dln getiren
gerek bir baandr. Yallar, ok eitli durumlarda deneyim kazanm
olduklan iin daha ok ey bilmekle kalmazlar, ayn zamanda hl ha
yatta olmalan kendilerini kantladklann gsterir. Savan, avlanma
nn ve kazalann btn tehlikelerinden sa salim kmak iin ansl ol
malan gerekir; bu tehlikeleri her atlatlannda prestijleri artmtr.
Dmanlan karsnda kazandklan zaferleri kantlayan yadigrlan
vardr. Ait olduklan grup zorunlu olarak kktr ve bu yzden de bu
grupta uzun srm yeliklerinin son derece farkndadrlar. Pek ok
yas tutma deneyimi yaamlardr, ama hl hayattadrlar ve akranlar
nn her lm prestijlerini artnr. Grup bunun btnyle bilincinde ol
mayabilir ve dmanlar karsnda kazandklan zaferlere daha byk
nem atfedebilir, ama kesin olan bir ey vardr: Baarnn en temel ve
bariz biimi hayatta kalmaktr. Yallar yalnzca hayatta deildir, hala
hayattadrlar. Yal erkekler diledikleri kadar ok sayda gen kadn
alabilirler, oysa gen erkekler eski eleriyle yetinmek zorunda kalabi
lirler. Grubun nereye g edeceine, kimle savaacana ve kimle itti
fak yapacana karar verme hakk yallara aittir. Bu gibi durumlar a
ynetimden sz etmek mmknse, ynetenler yallardr; birlikte y
netirler.
ou kltrde bylesine byk yeri olan, uzun yaama duyulan ar
zu, gerekte ou insann kendi akranlan ldnde bile yayor olma
y istemesi anlamna gelir. ounun erken ldn bilir ve kendlen
iin farkl bir yazg isterler. Uzun mrl olmak iin tannlara dua et
tiklerinde kendilerini arkadalanndan ayrrlar. Duada arkadalarnn
adnn gemedii dorudur, ama dua edenin gznn nne getirdii
ey kendisinin dierlerinden uzun yaamasdr. Uzunluun en salkl
vcut buluu Patriark, yani kendi soyundan pek ok kuak boyunca
hayatta kalabilen; ama kendi kua iinde her zaman tek bana d
lenen kiidir. Sanki onunla yeni bir soy balam gibidir. Torunlan ve
onlarn ocuklan hayatta olduu srece baz oullannn kendisinden
nce lmesi nemli deildir. stelik kendi hayatnn onlannkinden da
ha dayankl olduunun kantlanmas onun otoritesini artrr.
Yal erkekler snf iinde sonunda tek bana kalan, hepsinin en
yals olan biri her zaman vardr. Etrskler yzyln uzunluunu en
yal adamn mrnn uzunluuyla lerlerdi. Bu konu, zerinde bir

eyler daha sylemeye deer niteliktedir.

Etrsk yzyl, kimi zaman ksa kimi zaman uzun olup, sresi her
defasnda batan belirlenerek eitlilik gsteriyordu. Her kuakta di
erlerinden daha uzun yaayan biri vardr. Etrskler, hepsinden daha
yal olan, kendi akranlarnn hepsi ldnde hayatta kalm olan bu
adam lnce, tanrlarn insanlara belirli iaretler verdiine inanrlard
ve sonra yzyln uzunluunu bu adamn mrnn uzunluuna gre
ayarlarlard. 110 yama kadar yaadysa, o yzyl, 110 yl olarak hesap
edilirdi; 105 yanda ldyse yzyl ksalrd. Hayatta kalan, yzyln
ta kendisiydi; yaad yllarn says yzyl oluturuyordu.
252
^ er e^ n ve her halkn, ehrin kuruluundan itibaren balayan, kaderine yazlm bylesi yzyllarnn olduu dnlrd. On tanesi
Etrsk ulusuna tahsis edilmiti. Her kuaktan hayatta kalan allmadk
lde uzun mrl olursa, ulus bir btn olarak o kadar daha yal
olurdu. Bu ikisinin arasndaki balant kayda deer niteliktedir ve dini
bir kurum olarak da esizdir.
Yalnzca belirli bir zaman aralnda hayatta kalmak btnyle ma
sum bir eydir. nsan kendisinden ok nce yaam olan ve tanmad
insanlar ldrm olamaz; onlarn lmelerini dilemi olamaz, hatta
lmelerini bekleyemez bile. Onlarn varln ancak artk var olmadk
lar zaman renir. Aslnda onlara elik eden hayatta kalma biimi ne
denli zden yoksun olsa da, lenlerin yaam olduklarnn farknda ol
mas sayesinde, aslnda onlara ne denli hayali bir biim atfetmi olur
sa olsun, onlara yapt hizmet onlarn kendisine yaptndan daha faz
ladr. Ancak, llerin onun kendi hayatta kalma duygusuna bir ey kat
tklar gsterilebilir.
Kiisel olarak tanmadmz atalarmz lmken, hayatta kalrz;
ayrca bir btn olarak bizden nceki insanln lmnden sonra da
hayatta kalrz. Bu deneyimlerden ikincisi bize mezarlklardan aktar
lr ve o zaman bunun salgn hastalklarda hayatta kalmaya ne kadar
benzediini anlarz. Burada karmza kan, veba deil genel bir lm
salgndr, bu salgnn yllar iinde verdii kurbanlar bu yerde bir ara
da yatmaktadrlar.
Bu noktada benim tanmladm ekliyle hayatta kalma kavramnn
uzun zamandr farkl bir isim altnda, kendini koruma igds ad al
tnda tannd itiraznda bulunanlar olabilir.
Ancak bu ikisi gerekten zde midir? Bu szckler ayn eyi mi
ifade ediyor? Bana yle geliyor ki ayn eyi ifade etmiyor ve kendimi
ze kendini korumadan sz ederken ne trden bir etkinlii tahayyl et
tiimizi soracak olursak ve szcn kendisine bakacak olursak, kav

ramn neden uygun olmad aka ortaya kar. Birincisi, vurgu ken
di zerindedir: Her insan tek bana ve kendine yeter kabul edilir. An
cak szcn ikinci yans daha da nemlidir; koruma derken asln
da iki eyi kastederiz: birincisi, her yaratn canl kalmak iin yemek
zorunda olmasn, ikincisi, her mahlukun kendisini saldr karsnda
u ya da bu ekilde savunmasn. Bunu daha ok gzmzde sanki bir
eliyle yiyecee uzanan, dieriyle dmanlann uzaklatran bir heykel
gibi canlandnnz. Ne de banl bir mahluk! Kendi bana braklsa,
bir avu ot yer ve hi kimseye en ufak bir zarar vermez.
nsana bu kadar uygun olmayan, daha yanltc ve gln bir kav
ram olabilir mi? nsann yedii dorudur, ama ne ineklerin yediini yer
ne de otlaklara gider. Avn ele geirme biimi kurnaz, kana susam ve
emek gerektiren bir biimdir; bunun kesinlikle edilgen hibir yan yok
tur. Kendisini lml bir ekilde savunmaz, avnn uygun bir uzaklkta
olduunu hisseder hissetmez saldrr; saldn silahlan savunma silahlanndan ok daha gelimitir. Kendisini korumak istedii dorudur,
ama ayn zamanda bundan ayrlamayacak baka eyleri de ister. Bakalan lrken hayatta kalmak iin ldrmek ister; o lrken bakalan
sa kalmasn diye hayatta kalmak ister.
Kendini koruma bu iki arzuyu ierseydi kavramn bir anlam ola
bilirdi; ama bu ekliyle, dieri ok daha isabetliyken, bu anlam koru
mamz iin hibir neden yoktur.
Burada sraladm btn hayatta kalma biimleri ok eskildir ve
aada da grlecei gibi ilkel topluluklardan beri mevcuttur.-

l k e l i n a n t a h a y a t t a k a l a n

Mana, Pasifikte insandan insana geebilen, bir tr doast ve kiisel

olmayan iktidara verilen addr. ok arzulanan bir eydir ve bir birey
mana kapasitesini artrabilir. Cesur bir sava yksek derecede mana
elde edebilir, ama bu iktidan savama becerisine ya da bedensel kuv
vetine borlu deildir; bu iktidar ona katledilen dmannn mana's
olarak geer.
Marquesalarda bir kabile yesi, kiisel yiitlik yoluyla sava efi olurdu.
Savann, ldrd herkesin manasn kendisine katt dnlrd,
kendi mana's yiitliiyle orantl olarak artard. Yerlinin zihninde, yiit
lik mana'nn nedeni deil sonucuydu. Savann sebep olduu her lm
le mzrann manas da ayn ekilde artyordu. Gs gse bir arp

mann galibi, yenilen dmannn iktidarn zerine almasnn nian ola

rak, katledilen dmann adn alrd; onun manasn dorudan kendine
katabilecei, onun etinin birazn yerdi; ve savata bu iktidar kazandran
etkinin varln garantilemek iin, ele geirilen manayla zel, dosta ili
kisini temin etmek iin, alt edilen dmann fiziksel bir yadigrn sava
giysisinin bir paras olarak tard: bir kemiini, kurumu bir elini, bazen
btn bir kafatasn.
Zaferin hayatta kalan zerindeki etkisi daha ak bir biimde orta
ya konamazd. Hayatta kalan rakibini ldrmekle, daha kuvvetli olur
ve manann eklenmesi onu yeni zaferler kazanmaya muktedir klar.
Bu, dmanndan bilek zoruyla ald bir tr nimettir; ama bunu ancak
dman lrse elde edebilir. nce canl sonra da l olarak dmann,
l ya da diri, fiziksel varl esastr. Bir sava ve ldrme gerekle
mi olmaldr ve kiisel ldrme edimi nihai nem tar. Galip olann
kesip kard veya kendine katt ya da sava nian olarak tad
uygun ceset paralan, iktidannn artn srekli hatrlatmaya hizmet
eder. Bunlar kendisini daha kuvvetli hissetmesini salar ve bunlan
dehet yaratmak iin kullanr; meydan okuduu her yeni dman titrer
ve kendisini tehdit eden ayn kaderi grr.
Avustralyadaki Amhem Landin Mumginleri, ldrenle ldrlen
arasnda daha kiisel; ama eit derecede krl bir ilikiye inanr. Katle
dilen insann ruhu katledenin bedenine girer ve bylece ldren yal
nzca iki misli kuvvet edinmekle kalmaz, ayn zamanda daha da byr.
Byle bir beklentinin gen erkekleri savata nasl uyardn, her biri
nin kuvvetini alabilecei bir dman aradn tahayyl etmek zor de
il. Ancak bu, ldrme eylemi gece gerekleirse baanlabilir; nk
gndz kurban katilini grecek ve onun bedenine girmeyecek kadar
fkelenecektir.
Bu girme ilemi eksiksiz olarak tasvir edilmitir. ok nemli
olan bu tasvirden uzun bir alnt yapacam.
Bir adam kavga srasnda bir bakasn ldrnce eve dner ve len ada
mn ruhu ona yaklaana kadar pimi yiyecek yemez. len adamn ruhu
nun geldiini iitebilir; nk adama hl sapl duran ta ulu mzran sa
p, o yrrken yerde srklenir ve aalara allara arpar. Ruh ok yakla
nca, ldren, lenin yarasndan gelen sesleri iitebilir.... Mzra alr, ta
ucunu karr ve bunu ayann baparmayla yanndaki parman aras
na koyar. Mzran dier ucunu sol omzuna dayar.... Ruh mzran bann
bulunduu oyua girer ve yukarya, ldrenin bacann iinden, yukarya
doru ilerler ve sonunda da vcuduna girer. Bir karnca gibi yrr. En so
nunda mideye girer ve mideyi kapatr. Adamn midesi bulanr; karn bl

gesi atelenir. Midesini ovuturur ve ldrd adamn adn syler. Bu

onu iyiletirir ve tekrar normalleir, nk ruh mideyi terk edip kalbine gi
rer. Ruh kalbe girince sanki lenin kan ldrene verilmi gibi etki yapar.
Sanki adam lmeden nce, yaam kann kendisini ldrecek olana vermi
gibidir.
Daha bym ve an derecede kuvvetlenmi olan ldren, len
adamn bir zamanlar sahip olduu btn yaam kuvvetini edinir. ldren
rya grdnde, ruh ona yiyecekler ve bunlan nerede bulaca konusun
da bilgi verir. Nehrin aa ksmnda pek ok kanguru bulacaksn, o ya
l aata byk bir an kovan var ya da o byk kumsaln yaknnda ok
byk bir kaplumbaa zpknlayacaksn ve sahilde birok yumurta bula
caksn der.
ldren onu dinler ve ksa bir sre sonra kamp yerinden kendi ba- 255
na usulca aynlr ve len adamn ruhuyla buluaca allklara gider. Ruh
ok yaknna gelir ve yere uzanr. ldren korkar ve barr Kim o? Ya
knmda biri var. len adamn ruhunun bulunduu yere yaklanca bir
kanguru bulur.... Kanguru genellikle kktr. ldren, kanguruya bakar
ve onun, len adamn ruhunun hareketlerini iittii o yerde bulunmasnn
nedenini anlar. Koltukaltndan terini alp sa koluna srer.... Mzran eli
ne alr ve len adamn adn bararak hayvan mzraklar. Hayvan derhal
lr, ama lrken byr. Adam onu kaldrmaya yeltenir. ok fazla by
d iin bunun imknsz olduunu grr. ldrd hayvan brakp ar
kadalarna anlatmak iin kampa dner. Dndnde yle der: Az nce,
len adamn ruhunu ldrdm. Bunu kimse duymasn, nk ruh yine k
zabilir. Daha yakn arkadalan ve akrabalan hayvann derisini yzp ye
mek zere hazrlamasna yardm etmek iin onunla birlikte giderler. Hay
van kestiklerinde, en lezzetli ey olarak kabul edilen ya her yerinde bu
lurlar. Bunu piirirken, atee nce ok kk paralar konur. Dikkatle ta
dlr; et her zaman lezzetsizdir.
Sonra btn hayvan piirilir ve yerliler tarafndan daha beenilen k
smlarndan bir len verilir. Kalanlar asl kampa tanr. Kampn yallar
bakar ve hayvann devasa bir byklkte olduunu grrler. Hayvann et
rafna toplanrlar ve biri sorar: Onu nerede ldrdn?
Yukarda nehrin yannda.
Yallar bunun uadan bir ldrme olmadn bilirler; nk her yer
de ya vardr. Biraz zaman getikten sonra yallardan biri sorar: Orada
allklann arasnda kimsenin ruhunu grdn m?
Hayr, diye yalan syler gen adam.
Yallar sonra hayvann etini tadarlar, ama etin tad her zamanki gibi
deildir. Hafife farkl bir tad vardr; tad doal kanguru gibi deildir.
Yallar balarm olumlu anlamda sallarlar ve damaklann aklatrlar:
len adamn ruhunu grmsn sen.

Burada hayatta kalan, dmannn kuvvetini ve kann elde eder.

Yalnzca kendisi artmakla kalmaz, av olan hayvan da imanlar ve b-

yr. Dmandan elde ettii kazanm kiiseldir ve tamamen dolaysz

olarak elde edilir. Bylelikle gen erkeklerin dncesi erken yalar
dan itibaren savaa ynelir. Ama, btn i gece ve gizlice yapldn
dan bizim geleneksel kahraman kavrammzla ok az ortak yan vardr.
Bizim bildiimiz korkusuz ve tek bana, dmann stne atlayan
kahraman, Fiji Adalar nda bulunur. Babasn hi tanmadan, annesi ta
rafndan bytlm bir erkek ocuk yks vardr. ocuk annesini
tehdit ederek babasnn kim olduunu sylemeye zorlar ve babasnn
Gk-kral olduunu renir renmez onu bulmak iin yola koyulur.
Babasn bulduunda, baba, ocuk ok kk olduu iin hayal knk256 llina urar- Kendisi savayor olduu iin erkeklere ihtiyac olduunu
syler, bir ocua deil. Kraln etrafnda oturan adamlar glerler; ama
ocuk elindeki sopasyla, kendisiyle alay edenlerden birinin kafasn
paralar. Kral honut kalr ve ondan kalmasn ister.
Ve ertesi gn, sabah erkenden, dman sava lklar atarak ehre gelir:
k dar bize gel, Ey Gk-kral, nk az. k dar bize gel ki seni
yiyelim.
Sonra ocuk ayaa kalkp yle der: Arkamdan hi kimse gelmesin.
Siz hepiniz ehirde kaim; eline kendi yapt sopasn alp dmann orta
sna dalar ve saa sola vahice darbeler vurup her vuruta birini ldrr;
sonunda onun nnden kaarlar ve ocuk l bedenlerin oluturduu y
nn stne oturup ehir halkna seslenir: Dar kn ve katledilenleri s
rkleyerek gtrn. Bylece, ehir halk lm arksn syleyerek da
rya kt ve onlar krk iki kiinin bedenlerini uzaa srklerken, tahta da
vullar ehirde lm ezgisini alyordu.
ocuk babasnn dmanlarnn ruhlar klsn diye onlara drt dar
be indirdi ve dmanlar Gk-krala bar nerileri getirip, Bize acyn
efendim, brakn yaayalm dediler; bu yzden Gk-kral dmansz kald
ve gkyznn her yerine hkmetti.

Burada ocuk btn dmanlan yalnz bana gsler ve her vu

ruu hedefe isabet eder. Sonunda l ynn stnde otururken gr
lr ve yndaki her bir adam onun tarafndan bizzat ldrlmtr.
Ancak byle eylerin yalnzca yklerde olduu dnlmemelidir.
Fiji Adallann kahraman iin kullandklan drt farkl ad vardr. Bir ki
iyi ldrene Koroi, on kiiyi ldrene Koli, yirmisini ldrene Visa ve
otuzunu ldrene Wangka ad verilir. Baans daha da byk olan bir
efe Koli-Visa-Wangka ad verilmiti; 10 + 20 + 30 yani altm kiiyi
ldrmt.
Bu sper kahramanlann lenleri belki bizim lenlerimizden daha
da etkileyicidir; nk onlar dmanlarn yalnzca ldrmekle kal

mazlar onlar sonradan yerler de. Bir insandan zel olarak nefret eden
bir ef onu tek bana yeme hakkn sakl tutar ve bu durumda baka
birinin onun bir parasn bile yemesine izin vermez.
Ama bir kahramann yalnzca insan dmanlarla savamad sy
lenebilir. yklerde kahramann asl kaygs, halkn tehlikeli canavar
lardan kurtarmaktr. Canavar onlan azar azar mideye indirir ve ona di
renecek kimse yoktur. Yapabilecekleri en iyi ey dehetin dzene so
kulmasdr: her yl canavara ok sayda kurban verilmektedir. Ama
kahraman halkna acr, tek bana yola kar ve byk tehlikelerle kar
karya kalp canavan kendi elleriyle katleder. Halk ona mteek
kirdir ve ansna sadakatle hrmet ederler. Yaralanmazl sayesinde ^
bakalann kurtarmay baard iin bir k figr olarak belirir. ^ JJy
Ancak, bu k figryle sadece dmanlara ait olmayan l yn
arasndaki balantnn aka grld mitler de vardr. Bu mitlerin
en younlam olan bir Gney Amerika halk olan Uitoto dan gelir.
Bu mit K. T. Preussun nemli ve ok az tannan sekilerinde bulunur.
Bu sekinin konumuzla ilgili olan ksm burada ksaltlarak aktanlmtr.
Babalaryla birlikte nehir kysnda yaayan iki kz karde bir gn suda
ok gzel, minik bir ylan grp onu yakalamaya almlar. Ama ylan
onlardan hep kam; ta ki babalan onlara ok ince bir kalbur yapana
kadar; kzlar hayvan bu kalburla yakalayp eve getirmiler. Ylan iinde
su bulunan bir kaba koyup yanna eit eit yiyecek brakmlar, ama y
lan her eyi reddetmi. Ama sonra, ryasnda, b?bann aklna ylan zel
bir tr niastayla besleme fikri gelmi; o zaman ylan doru drst yeme
ye balam. Bir iplik kadar kalnlam sonra da parmak kadar bym
ve kzlar onu daha byk bir kaba koymular. Hayvan niastay yemeyi
srdrm ve bir kol kadar kalnlam. Onu kk bir gle koymular.
Niastay agzllkle yemeye devam etmi ve yle am ki yiyecekle
birlikte onu besleyen kzn elini ve kolunu da yakalayp yutmu. Ksa s
rede bir aa kt kadar bym. Karaya kp geyikleri ve baka hay
vanlar yemeye balam, ama yine arlnca geliyor ve kzlarn ona ha
zrlad devasa miktardaki niastay yiyormu. Ylan kylerin ve kabile
lerin altnda kendisine bir maara yapm, insanlarn atalarn, dnyadaki
ilk insanlar yemeye balam. Kzlar Sevgilim, gel ve ye diye ona ses
lenmi ve ylan deliinden lap kzlardan birini, elinde tuttuu niasta k
sesiyle birlikte, kolundan balayp ta bana kadar yakalam, onu srkle
yip yutmu.
Dier kz alayarak gidip durumu babasna anlatm. Baba intikam
almaya karar vermi. Bu insanlarn bir hayvann lmesine karar verdikle
rinde yaptklar gibi, ttn inemi, sarho olmu ve ryada gibi, intikam
almak iin yola koyulmu. Ylana sunmak zere niasta hazrlam, kzn

258

yutan hayvan arm ve ona Beni yut! demi. Her tr acy ekmeye
hazrm ve onu ldrmek iin boynuna ast kutusundan ttn suyu i
mi. Ylan onun ars zerine gelmi ve adamn elinde tuttuu niasta
ksesini yakalam. Sonra baba onun aznn iine atlayp oturmu. Onu
ldrdm diye dnm ylan ve babay srkleyip uzaklara gtrm.
Sonra btn bir kabileyi yemi ve babann bedeninin stnde ryen
insanlar varm. Sonra ylan bir baka kabileyi yutmu ve insanlar onun
bedeninin stnde rm. Baba orada otururken cesetler onun zerinde
rm ve o bu kokuya dayanmak zorunda kalm. Ylan nehirdeki btn
kabileleri yutmu ve onlar bitirmi, yle ki artk canl kimse kalmam.
Baba ylann kamn yarmak iin yanna bir deniz kabuu almm. Ama
ancak ok az kesip yarabilmi, bunun zerine ylan bir sanc hissetmi.
Sonra ylan baka bir nehir boyunca yerlemi olan kabileleri yemi. n
sanlar korkudan tarlalara gitmeyip devaml evde oturuyorlarm. Gerek
ten de darya kmak imknszm, nk ylann delii yolun ortasn
daym ve tarlalardan kim gelirse onu yakalayp srklyormu. nsanlar
alyor ve ylan onlan yer diye korkuyorlarm ve kaplanndan darya
adm atmyorlarm. Hamaklarndan indiklerinde bile ylann deliinin
orada olmasndan ve yakalayp onlar da srklemesinden korkuyorlarm.
insanlar, babann bedeninin stnde kokuup rm. Baba kutu
sundan ttn suyu iip, byk sanclar eksin diye ylann kamnn orta
snda delikler am. Benim neyim var? Deihomay, Kesen Adam yut
tum. Sanclar hissediyorum demi ylan ve lk atm.
Sonra bir baka kabileye gitmi, topraktan danya km ve oradaki
btn insanlan ele geirmi. nsanlar hibir yere gidememiler, nehre bile
gidemiyorlarm. Nehirden su almaya giderlerse, ylan onlan yakalayp
srklyormu. Deihoma onun kamn kabukla yarm ve ylan barm:
Nasl oluyor da sanc ekiyorum? Deihomay, Kesen Adam yuttum ve
canm yakan da o!
Ve koruyucu ruhlar onu ikaz etmi: Deihoma, henz senin yaadn
nehrin koyuna gelmedik. Nasl kestiine dikkat et. Senin koyun hl uzakta'
sz*er b erin e Deihoma kesmeyi brakm ve ylan daha nce bes
lendii insanlann arasna dalm ve onlan derhal yakalam. Yemeye de
vam ediyor! Biz nerede yaayacaz? Halkmz yok etti demi kylerin
sakinleri. Hepsi ziyan olmu. Yiyecek neleri vard ki?
insanlar Deihomanm bedeninin zerinde can verip rmler. Bu
arada Deihoma ttn suyundan imi, ylann kamn kesmi ve ylann
iinde eskisi gibi oturmaya devam etmi. ok uzun bir sre zavall adamn
yiyecek hibir eyi olmam, yalnzca iecek ttn suyu varm. Ne yiye
bilirmi ki? Ttn suyu imi ve rmenin le kokusuna ramen sakin
kalm.
Artk kabileler yokmu. Ylan, cennetin eteklerindeki nehrin yaknn
da yaayan insanlarn hepsinin bedenini yemi; yle ki artk hi insan kal
mam. Deihomanm koruyucu ruhlan onunla konumu: Deihoma, yaa

dn nehirdeki koy buras. imdi ie koyul ve kuvvetlice kes. Nehir iki

kez daha kvrlacak ve eve varacaksn. Deihoma kesmi. Kes, Deihoma,
kuvvetli kes demiler. Deihoma kesmeye devam etmi, ylann kamn
yarm ve koya gelince karnn ap aklktan dan atlam.
Darya kar kmaz yere oturmu. Ba btnyle soyulmu gibi
sasz kalm. Ylan orada yatm kvramyormu. Bylece Deihoma yla
nn iinde ok uzun bir sre ektii perianlktan sonra geri dnm. De
rede iyice ykanm, kulbesine gitmi ve kzlann yeniden grm; kzlar
babalarn sevinle karlamlar.

Burada nemli lde ksaltlm olan bu mitin tamamnda, ylan

tarafndan yutulan insan bedenlerinin kahramann stnde nasl r
dn anlatan en az on be pasaj vardr. Bu imgenin saldrgan ve zor- 2Llayc bir yan vardr; mitte yemeden sonra en sk tekrarlanan ey budur. Deihoma ttn suyu ierek canl kalr. Kokumann ortasndaki
skneti ve soukkanll kahramana zg bir niteliktir. Dnyadaki
btn insanlar onun zerinde ryerek yatabilir ama o yine de evren
sel rmenin ortasnda yalnz bana dimdik ve amacnda kararl bir
biimde kain-. O, adeta masum bir kahramandr, nk cesetlerin hi
biri onun ldrmesinin sonucu deildir. Ama o, kokumann ortasndadr ve buna dayanr. Bu onu ykmaz; tersine, onu dimdik tutann bu ol
duu sylenebilir. Gerekten nemli olan her eyin ylann vcudunun
iinde gerekletii bu mitin younluu, btnyle gvenilir nitelikte
dir; bu gerein ta kendisidir.
Kahraman, ldrme yoluyla tekrar tekrar hayatta kalan bir adamdr.
Ama hayatta kalann her zaman kahraman olmas gerekmez. Hayatta
kalan yalnzca, kendisi hari hepsi yok olan kendi halknn oluturdu
u kitleyle kendisini edeer bir konumda bulan bir adam olabilir.
nsan, ait olduu btn insanlar ldrlmken savata kendi haya
tn nasl olup da kurtarabilir ve yalnz olduu zaman kendisini nasl
hisseder? Gney Amerikadaki Taulipanglar arasnda Koch-Grnberg
tarafndan kaydedilen bir Kzlderili mitinde bu konuya ilikin bilgi
lendirici bir pasaj bulunmaktadr.
Dmanlar gelmi ve saldrm. Gece vakti be evden oluan kye gel
miler ve her taraf aydnlk olsun ve kyn sakinleri karanlktan yararla
np kamasnlar diye, ky iki taraftan atee vermiler. ounu evden ka
maya alrlarken sopalarla ldrmler.
Maitchaule adl bir adam yara bile almad halde l ynnn ara
snda yatm, dman kandrmak iin yzne ve bedenine kan srm.
Dmanlar herkesin l olduuna inanp oradan aynlmlar. Adam orada
yalnz kalm. Sonra kalkm, ykanm ve oradan pek uzak olmayan bir

260

baka eve gitmi. Orada insanlar olduunu sanm, ama kimseyi bulama
m. Hepsi kam. Yalnzca manyok ekmei ve souk kavrulmu et bulup
yemi. Sonra dnmeye balam. Evden kp uzaklara yrm. Oturup
dnm. Dmanlan tarafndan ldrlen annesini, babasn ve artk
kimsesinin kalmadn dnm. len arkadalarma katlmak istiyo
rum demi. Korku iinde yaklp yklm kye dnm. Orada ok say
da akbaba varm. Maitchaule byc doktormu ve gzel bir kz dlemi. Akbabalar kovalayp l arkadalarnn yanna uzanm. stne ba
na yine kan srm. abucak lebilmek iin ellerini bann stnde tut
mu. Akbabalar dnp cesetlerin stnde kavgaya tutumu. Sonra Kral
akbabann kz gelmi. Kral akbabann kz ne yapm dersiniz? Maitchaulenin gsne yerlemi. Akbaba kz tam onu paralamak zereyken
Maitchaule onu yakalam. Dier akbabalar uup gitmiler. Kral-akbabann kzma demi ki, Kendini bir kadna dntr. Burada ok yalnzm ve
bana yardm edecek hi kimsem yok. Akbaba kz bo bir eve gtrm
ve onu orada evcil bir hayvan gibi terbiye etmi. Ona demi ki, imdi ba
la gidiyorum, dndm zaman seni bir kadna dnm bulmak isti
yorum.

nce, kurtulmak iin llerin arasna uzanr ve fark edilmemek

iin kendini onlardan birine benzetir. Sonra sa kalan tek kiinin ken
disi olduunu kefeder, zlr ve korkuya kaplr. l arkadalarnn
arasna tekrar uzanmaya karar verir. Bata onlarn kaderini paylama
ya kararldr, ama bu konuda gerekten samimi olamaz; nk az n
ce gzel bir kz dlemitir. Etrafnda akbabalar dnda canl hibir
ey gremedii iin, kans olmas iin bir akbabay yakalar. Onun di
lei zerine kuun kadna deitiini de eklemek gerek.
Dnyann her yerinde ne kadar ok kabilenin, kkenlerini byk
bir felaketten sonra tek balarna hayatta kalan bir ifte atfettii kayda
deer bir konudur. ncildeki bildik tufan rneinde mitin sertlii
Nuhun btn ailesini istemesiyle yumuatlr. Ailesi ve kendisiyle bir
likte her canl trnden bir ifti de gemisine almasna izin verilir. Ama
Tanrnm gznde merhamet bulan Nuhun kendisiydi; hayatta kalmak
iin gereken nitelik, bu durumda dindarlk, ona ait bir nitelikti ve yal
nzca onun sayesinde dierleri de kurtuldu. Ayn yknn daha an
rnekleri; bir tek ata ifti dnda btn insan rknn yok olduu ma
sallar da vardr. Bu ykler her zaman tufan kavramyla balantl de
ildir. Sklkla salgn hastalk hakkndadr; salgnda bir kii hari her
kes lr; o bir kii geliigzel dolar, arar, sonunda daha sonra evle
nip yeni bir rk kuraca bir ya da belki iki kadn bulur.
Bir zamanlar sa kalan tek insan olmas bu atann kuvvetinin ve
hretinin bir parasn oluturur. Bu kadar szckle dile getirilmese

bile, dier herkesle birlikte yok olmad iin ona bir paye verilir. Ken
disinden sonra gelen herkesin atas olmasnn prestijine, hayatta kal
masnda grlen kuvvet ve talihe gsterilen sayg eklenir. Arkadalar
arasnda yaarken, kendisini zel olarak ayrt etmemi olabilir; o da di
erleri gibi bir adamdr. Ama sonra aniden tamamen yalnz kalr. Yal
nz dolat dnem, ayrntlaryla tasvir edilir; bunun byk ksm h
l sa olabilecek insanlar aramaya ayrlmtr, onlarn yerine her yer
de cesetler bulur. Kendisinden baka hi kimsenin olmadnn giderek
kesinlemesiyle umutsuzlua kaplr. Her zaman aka fark edilebilen
ikinci bir unsur vardr; bu da onun cesaretidir. nsanlk onunla tekrar
balar ve yalnzca onun zerine kurulur. Eer tekrar kendi bana ba
lama cesareti olmasayd insanlk hi var olmayacakt.
Bu gelenein en saf eitlemelerinden biri Kutenaylann kkenine
ilikin, imdi kelimesi kelimesine akratacam ykdr.
nsanlar orada yayordu ve birdenbire bir salgna yakalandlar. ldler.
Hepsi ld. Sonra yer deitirdiler. Birbirlerine haberi anlattlar. Btn
Kutenaylann arasnda hastalk vard. Bir kasabaya geldiler ve haberi bir
birlerine anlattlar. Her yerde durum aynyd. Bir kasabada hi kimseyi
grmediler. Hepsi lmt. Yalnzca bir kii kalmt. Bir gn geriye kalan
iyileti. Bu bir erkekti. Yalnzd. Dnd: Dnyay dolap binlerinin ya
ad bir yer var m, bakaym. Hi kimse kalmamsa, geri gelmeyeceim.
Hi kimse yok. Hi kimse hibir zaman ziyarete gelmez. Kanosuyla yola
koyuldu ve Kutenayn son kampna geldi. Eskiden insanlarn bulunduu
su kenanna geldiinde, orada kimse yoktu; yola devam edince, yalnzca
lleri grd. Hibir iz yoktu. Hi kimsenin kalmadm anlad. Orada
hibir iz yoktu. Canl hibir ey grmeden oradan aynldktan sonra, kano
suyla yoluna devam etti. Bir zamanlar bir kasabann bulunduu bir yere
geldi. Kanosundan indi, etrafta yalnzca ller vard. Kasabada hi kimse
yoktu. Dnmek zere yola koyuldu. Sonra Kutenaylann yaad son ye
re geldi. Kasabaya gitti, adrlann iinde l bedenler ylyd. Hep do
lat ve btn insanlann lm olduunu rendi. Yola devam ederken bir
yandan da alyordu. Dnd: Bu lkede tek kalan benim, nk k
pekler bile l. En uzaktaki kye gelince, dolat ve baz insanlann ayak
izlerini grd. Bir adrlan vard. Hi l beden yoktu. Uzakta bir ky ala
n vard. Orada iki ya da kiinin (sa) olduunu anlad. Hatta ayak iz
leri grd, byk ve kk ayak izleri. kii olup olmadklann bilmi
yordu. Bililerinin kurtulduunu biliyordu. Kanosuyla yola devam etti ve
dnd: O yne doru krek ekeceim. Burada yaayanlar eskiden o
yne giderlerdi. Sa kalan bir erkekse, g etmi olabilir. Sonra kanosuy
la yola koyuldu.
* Kutenaylar: ngiliz Kolombiyas'nm gneydou kesimiyle Kuzey Idaho ve Montana'nn kuzeybatsnda yaayan Kuzey Amerika yerlileri (.n.).

262

Kanosuyla yoluna devam etti ve yukarda aailei yiyen iki siyah

ay grd. yle dnd: Gidip onlar vuracam. Onlar vurursam, ye
rim. Etlerini kurutacam. Sonra gidip baka kimsenin kalp kalmadna
bakacam. Etleri kuruttuktan sonra onlan arayacam. Insanlann ayak iz
lerini grdm. Bu insanlar a erkekler ya da kadnlar olabilir. Yemeleri ge
rekecek. Sonra ie koyuldu ve aylann olduu yere gitti. Oraya vard ve
orada aylann deil, kadnlann bulunduunu grd. Yal bir kadn ve kz
grd. Dnd: nsan grdme sevindim. O kadm kanm olarak ala
ym. Sonra gitti ve kz yakalad. Kz konutu ve annesine, Anne bir
adam gryorum dedi. Annesi bakt. Kadn kznn doru sylediini an
lad. Adam kzm tutarken grd. Sonra kadn, kz ve gen aladlar; n
k btn Kutenaylann ldn anladlar. Birbirlerini grnce hep beraber aladlar. Yal kadn dedi ki: Kzm alma. O hl kk. Beni al. Be
nim kocam olman gerek. Daha sonra, kzm byynce o senin karn ola
cak. Sonra ocuklann olur. Sonra gen adam yal kadmla evlendi. ok
gemeden kadn dedi ki: Artk gryorum ki kzm byd. Artk senin
karn olabilir. ocuklann olursa iyi olur. Onun bedeni artk kuvvetli. Son
ra gen adam kz, kans olarak ald. Sonra Kutenaylar oradan oaldlar.
Kimi zaman salgnlarn ve savalarn ardndan gelen nc bir tr
felaket kitlesel intihardr ve onun da hayatta kalanlar vardr. Rodez
ya da yaayan bir Bantu halk olan Ba-ilalann, bu noktay rnekleyen
bir efsaneleri vardr. Bu efsanede iki klan, Keiler ile Eekanlan
arasndaki bir anlamazlk anlatlr.
Bir zamanlar Keilerin bir baka klanla, Eekanlanyla aralannda, ef
lik sorunu yznden bir tartma kmt; bundan zararl kan ve birin
cil konumdan atlan Keiler kendilerini glde yok etmeyi planladlar.
Kadn, erkek, ocuk, hep birlikte ie koyulup ok uzun bir halat bkmeye
baladlar. Sonra gln kenannda toplandlar, srayla halat boyunlarna
doladlar ve hepsi sonsuz derinliklere atladlar. Aslanlaradndaki bir ba
ka klandan bir adam Keilerden bir kadnla evlenmiti ve onu intihardan
vazgeirmeyi baaramaynca onunla birlikte lmeye karar vermiti. Bu
ikisi halata en son balananlard; dierleriyle birlikte sulara srklendiler
ve tam boulacakken adam pimanlk duyarak ipi kesti ve kendisini de kansm da kurtard. Kadn ondan kamak iin Brak gideyim! Brak gide
yim! diye lklar atarak mcadele etti, ama adam azimle devam etti ve
onu karaya kard. Bu nedenle bugne kadar Aslanlar Keilere, Sizin
neslinizi tkenmekten kurtaran biziz derler.
Son olarak dikkati, hayatta kalanlarn kastl kullanmna, zellikle
tarihsel ve doruluu onaylanm bir vakaya ekmek istiyorum. ki
Gney Amerika Kzlderili kabilesi arasndaki bir imha savanda ye
nilen taraftan tek bir adam, dmanlarnca sa brakld ve kendi hal

kna geri gnderildi. Onlara grdklerini anlatacak ve daha fazla sa

vamak iin cesaret gstermelerini nleyecekti. Humboldt bu dehet
habercisinin yksn aktarr.
Cesur bir liderin bakanlnda birlemi olan Cabrelerin Caraiblere kar
srdrdkleri uzun direni, 1720 ylnda Cabrelerin yok ediliiyle sona
ermiti. Cabreler dmanlann nehrin aznda yenmilerdi; ok sayda Caraib kaarken elaleyle ada arasnda ldrld. Tutsaklan yediler, ama
Gney ve Kuzey Amerika halklarnn tipik inceltilmi zulm ve kurnazl
yla bir Caraib sa brakld. Bir aaca trmanmaya ve btn barbarlkla
ra tanklk etmeye zorland ve sonra derhal yenilen tarafa olanlan anlatma
ya gnderildi. Cabre efinin zafer sevinci uzun srmedi. Caraibler yle b
yk saylarda dndler ki birka acnas rnek dnda btn insan yiyen 2 1
Cabreler yok edildi.
nemsenmeyerek sa braklan bu tek adam bir aaca trmanmaya
ve kendi halknn yeniini izlemeye zorlanr. Birlikte savaa girdii b
tn savalar arparak lm ya da tutsak alnp kendilerini dman
larn karnlarnda bulmutu. Zorla hayatta kalan olarak, tanklk ettii
dehet gzbebeklerine iz brakm bir ekilde kendi halkna geri gn
derildi. Gtrd mesajn z, dmanlarnn dnd ekliyle
yledir: Yalnzca biriniz kald. Ne kadar gl olduumuzu gryor
sunuz. Bizimle tekrar savamaya asla cret etmeyin. Ne var ki bu bir
adamn grdklerinin etkisi o kadar byk ve zorla tek bana brakl
mas o kadar etkileyicidir ki, tersine, halknn intikam duygularn ka
bartr. Btn Caraibler birleerek bir kitle olutururlar ve Cabrelerin
ebediyen sonunu getirirler.
Trnn tek rnei olmayan bu yk, ilkel halklarn hayatta kala
n net bir biimde kavradklarn kantlar. Onun konumunun tekillii
nin btnyle farkndadrlar ve bunu hesaba katar ve bundan kendi
amalan iin yararlanmaya alrlar. Aaca trmanmaya zorlanan Ca
raib gerek dostlarna gerekse dmanlarna hizmet etmitir. Cesaret
edebilirsek, bu ikili rolden ok ey renebiliriz.

LLERN HINCI

Herhangi bir dinin zgn belgelerini inceleyen hi kimse llerin ikti

dar konusunda hayrete kaplmadan edemez. Varolularnda hemen he
men btnyle llerle balantl ritlerin egemen olduu halklar var
dr.

nsana arpc gelen ilk ey llerden duyulan genel korkudur.

ller honut deillerdir ve arkalarnda braktklarn kskanrlar. Ba
zen yaadklar sre iinde onlara yaplan hakszlklar iin; ama ou
zaman yalnzca artk kendileri hayatta olmadklar iin, onlardan inti
kam almaya alrlar. Yaayanlarn en ok korktuu ey llerin hase
didir; dalkavuklukla ve yiyecek sunarak onlann tevecchn kazan
maya alrlar. Uzaklara gitsinler, yaayanlara zarar vermek ve eziyet
etmek zere asla dnmesinler diye onlara llerin lkesine yapacaklan yolculuk iin gereksindikleri her eyi salarlar. llerin ruhlan has
talk gnderir ya da hastalklan kendi yanlarnda getirirler; av hayvan264 *annn ve la^ n artl1zerinde gleri vardr ve hayat altst etmenin
yz yolunu bilirler. Yaayanlan ele geirmeyi srekli bir tutkuyla ister
ler.
ller, geride brakmak zorunda kaldklan, gnlk yaam nesnele
rini yaayan insanlardan kskandklan iin, yaayanlann, bir zamanlar
lenlerin sahip olduklan eylerden hibirini ya da olabildiince az e
yi ellerinde tutmas ta batan beri detti. Her ey mezara konur ya da
lenle birlikte yaklrd. inde yaadklan kulbeler terk edilir ve bir
daha asla kullanlmazd; ya da hi kimsenin onlan elinde tutmak iste
mediini kantlamak iin, lenler btn sahip olduklan eylerle birlik
te kendi evlerine gmlrd. Ancak bu bile llerin fkesini btny
le yattrmazd; nk llerin daha derinlerdeki kskanl yeniden
yaplabilecek ya da edinilebilecek nesnelere deil, yaamn kendisine
ynelikti.
Ayn duygunun llere her yerde ve ok deiik koullar altnda bi
le atfedilmesi kesinlikle nemli bir zelliktir. yle grnyor ki btn
halklarda llere kar ayn duygu egemendir. Hl hayatta olanlann
gznde len herkes, bir yenilginin acsn ekmitir; bu da hayatta
kalmayan olmasdr. ller kendilerine verilen bu cezay kabullen
mezler ve bu yzden bu cezay bakalanna vermek istemeleri doaldr.
Demek ki, len her adam, bir hayatta kalmayan'dr. Durum ancak
o herkesin ya da hemen hemen herkesin yok olduu byk ve ender
felaketlerde deiir. Bireysel, yaltlm lm dediimizde ailesinden
ve grubundan koparlp ayrlan, bir adamdr. Hayatta kalan ok sayda
insan vardr ve l adam zerinde herhangi bir hakk olanlarn hepsi
onun yasn tutmak iin at srs oluturur. Onun lmyle kendile
rini gszlemi hissederler ve onu hal sevmektedirler; gerekten de
bu duygulardan birini dierinden ayrmak ou zaman imknszdr.
Tutkuyla at yakarlar ve aslnda gzyalannn hakiki olduuna phe
yoktur. Bu yasn davurumlar dandan bakanlara kukulu grnse

de bunun nedeni durumun karmak ve bu yzden de mphem olma

sndandr.
nk at yakmak iin nedenleri olanlar ayn zamanda hayatta ka
lanlardr. Kayplar iin at yakarlar, ama kendilerinin hayatta kalma
sndan da bir tr tatmin duyarlar. Bunu normalde kendi kendilerine bi
le itiraf etmezler; nk bu durumda tatmin duymay uygunsuz bulur
lar, ama len adamn hissettiklerinin ne olduunun her zaman ok iyi
farkndadrlar. len, yaayanlardan nefret etmek zorundadr; nk
onlar lenin yitirdii eye, yaama, hl sahiptirler. leni, lmesini is
temediklerine ikna etmek iin ruhuna geri dn anlan yaparlar. Ona
aralanndayken ne kadar iyi davrandklann hatrlatrlar. Onun, yapma- ^
lann isteyebilecei her eyi yaptklann gsteren pratik kantlan sayp
sralarlar. lenin son dilekleri vicdan borcu olarak yerine getirilir; pek
ok yerde bu son dilekler kanun kuvvetindedir. Kalanlann yaptklan
her eyin arkasnda, lenin hayatta kaldklan iin ondan nefret etmesi
gerektiine ilikin sarslmaz bir inan vardr.
Demeraradaki' bir Kzlderili ocuk, sonunda erken lmne neden
olan, kum yeme alkanl edinmiti. ocuun l bedeni, babasnn ci
vardaki bir Creole marangozdan temin ettii ak tabutta yatarken, tam
definden nce ocuun bykannesi bana dikilip yasl bir tonla ona un
lar dedi:
Yavrum, sana hep kum yememeni syledim. Sana hi kum verme
dim, nk senin iin iyi olmadn biliyordum: onu hep sen kendin ara
yp buldun. Sana kumun kt olduunu syledim. Bak grdn ite, seni
ldrd. Benim rahatm bozma, nk bu senin hatand; kt bir ey, kum
yemeyi aklna soktu. Bak, oyalanman iin okunu ve yayn yanma koyu
yorum. Ben sana hep iyi davrandm: iyi ol ve benim rahatm bozma.
Sonra anne alayarak geldi ve ezgili bir sesle dedi ki: Yavrum, seni,
btn iyi eyleri grp tadn karman iin dnyaya getirdim. Bu meme
(memesini tutup kaldrd) onu almak istediin srece seni besledi. Sana
giysiler ve gzel gmlekler yaptm. Sana baktm ve besledim; seninle oy
nadm ve seni asla dvmedim. yi olmalsn ve bana ktlk yapmamalsn.
ocuun babas da benzer bir biimde yaklat ve dedi ki: Olum,
kumun seni ldreceini sylediimde beni dinlemedin ve bak imdi l
dn. Gidip sana gzel bir tabut aldm. Onun parasn demek iin almak
zorunda kalacam. Mezarn, oynamay sevdiin gzel bir yere yaPtlmSeni rahata yerletireceim ve yemen iin biraz kum koyacam; nk
artk sana zarar veremez; kumu sevdiini biliyorum. Bana kt ans getir
memelisin; ama sana kum yedirenin kim olduunu aratr.
* Demerara: Guyanann dousunda bulunan eski Felemenk kolonisi (.n.).

Bykanne, anne ve baba bu ocuu seviyorlard. Ama sevgilerine

ve bu kadar kk olmasna ramen onun fkesinden korkarlar, nk
onlar hl hayattadr. Onun lmnden sorumlu olmadklar itiraznda
bulunurlar. Bykanne yannda gtrmesi iin ona bir ok ve yay verir;
baba ona pahal bir tabut alr ve yemesi iin mezarna kum koyar, n
k kumu sevdiini bilir. ocua gsterdikleri bu yaln efkat etkileyi
cidir, yine de bunda huzursuzluk veren bir ey vardr; nk korkuyla
btnlemitir.
Baz halklarda llerin srekli var olmas bir ecdat klt eklinde
gelimitir. Bu nerede kat bir biim aldysa, orada insanlar sanki l2 fi leri ya da onlar iin nemli olanlar uysallatrmann bir yolunu ren
mi gibidirler. Arzuladklar eylerin, yani vg ve yiyecein dzenli
olarak sunulmas onlar honut tutar. Geleneksel kurallara gre bakl
dklarnda ller mttefik haline gelirler. Bu hayatn iinde ne idiyse
ler, eski konumlarn doldurmaya devam ederek, bundan sonra da y
le kalrlar. Yeryznde gl bir ef olmu bir adam mezarda da hl
ef olmaya devam edecektir. Kurban verilirken ya da dua edilirken ilk
olarak onun ad geer. lenin duyarllklar dikkatle ele alnr, nk
incitilirse ok tehlikeli olabilirler. Kendi soyundan gelenlerin refahy
la ilgilenir ve onun kendi soyundan gelenlere iyi tantlmas ok nem
lidir, nk lene bal olan ok ey vardr. Soyundan gelenlere yakn
olmay sever, bu yzden onu uzaklatracak hibir ey yaplmamaldr.
Gney Afrikadaki Zulular arasnda yaayanlarla ecdatlar arasn
daki iliki zellikle yaknd. ngiliz misyoner Callawayin yz yl ka
dar nce toplad ve daha sonra yaymlanan anlatmlar Zulularm ec
dat kltnn en zgn dkmn vermektedir. Callaway gvenilir ki
ileri konuturur, szlerini onlarn dilinde kaydeder. The Religious
System oftheAmazulu (Amazulularn Dini Dizgesi) isimli kitab nadir
rastlanan bir kitaptr ve bu nedenle de ok az tannr. Bu kitap, insan
soyunun temel dokmanlar arasndadr.
Zulularm ecdatlar ylan halini alr ve topraa girerler, ama sanld
gibi, hi kimsenin grmedii mitsel ylanlar deillerdir. Kulbelerin
yannda oynayan ve sk sk da ieriye giren tandk bir hayvan trdr
ler. Bu ylanlardan bazlar kendilerine zg fiziksel zellikleriyle be
lirli atalara benzerler ve yaayanlar tarafndan da yle olduklar kabul
edilir.
Ama yalnzca ylan deillerdir; nk canllara dlerinde insan k
lnda grnr, onlarla konuurlar. nsanlar bu ryalar grmeyi umar
ve grmezlerse huzursuzlarlar. lleriyle konumak ve onlar rya
larnda parlak ve net olarak grmek isterler. Bazen ecdadn imgesi

bulanklar ve kararr; o zaman tekrar netlemesi iin baz ritlerin uy

gulanmas gerekir. Zaman zaman, ama zellikle nemli olaylarda, on
lara kurbanlar sunulur; keiler ve srlar kesilir ve ller de ciddi bir
biimde bu kurbanlardan pay almaya davet edilirler. ok kymet ver
dikleri namlaryla yksek sesle anarlar. Onurlandnlmay severler ve
bu namlar unutulur ya da sessizce geitirilirse kendilerini hakarete
uram hissederler. Onlarn da duyabilmesi iin kurban edilen hay
vanlarn brmesi ok yksek sesli olmaldr. Ecdat bu brmeleri
sever. Sessizce len koyun, kurban olarak ie yaramaz. Kurban, lle
rin yaayanlarla paylat bir yemek gibi grlr; bu, yaayanlarla
llerin bir tr komnyonudur.
nsanlar ecdadnn eskiden yaad gibi yaarlarsa, eski rf ve
detleri izler ve deitirmezlerse, ecdatlar honut olur ve soylarndan
gelenlerin refahn artrr. Biri hastalanrsa, ecdadndan birinin halin
den honutsuz olduunu bilir ve bunun nedenini ortaya karmak iin
elinden gelen her eyi yapar.
nk ller hi de her zaman adil deillerdir. Bir zamanlar tan
nan insanlarda-; hatalar da gszlkleri de eit derecede hatrlanacak
tr. Ryalarda karakterlerine uygun bir biimde grlrler. Callawayin
uzun uzun anlatt gibi, bir vakada, ller onurlandrlp iyi beslen
diklerinde bile onlar lrken hayatta kalanlara kar, yalnzca hl ha
yatta olduklar iin iddetli bir kine kaplrlar. Bizim kendi terimlerimi
ze aktarldnda, bu trden bir kin tehlikeli bir hastaln seyrine denk
der.
Bir byk erkek karde lmtr. Ona ait eyler, zellikle bu insan
lar iin servet anlamn tayan srlar kk kardeine kalr. Bu nor
mal bir durumdur ve bu yzden kk k^de det olan kurbanlar laykyla vermi olarak, len adama kar herhangi bir kabahatin farkn
da olmakszn mirasn alr. Ama aniden ciddi bir biimde hastalanr ve
aabeyi ona ryasnda grnr.
Ryamda onu beni dverken ve unlar sylerken grdm: Nasl oluyor
da benim kim olduum artk bilmiyorsun? Ben yle cevap verdim: Se
ni tandm grebilmen iin ne yapabilirim? Benim kardeim olduunu
biliyorum. l aabey sordu: kz kurban ettiin zaman niye beni a
rmyorsun? Ben yle cevap verdim: Seni aryorum ve seni namn
olan ad larn la andm. Seni anmadan ldrdm kz syle bana. y
le cevap verdi: Et istiyorum. Onu reddettim: Hayr, kardeim, benim hi
kzm yok; alda hi kz gryor musun? Bir tane bile olsa dedi,
onu istiyorum. Uyandmda, yan tarafmda bir sancm vard; nefes al
maya altm alamadm; nefesim kesilmiti.

Adam inatyd ve bir kz ldrmeyi kabul etmiyordu. Dedi ki,

Gerekten hastaym ve yakalandm hastaln ne olduunu biliyorum.
insanlar ona dedi ki, Hastalnn ne olduunu biliyorsan, neden ondan
kurtulmuyorsun? nsan kendisini hasta eden eye kasten sebep olur mu?
Derdinin ne olduunu biliyorsa, lmek ister mi? nk ruh bir insana k
znca, onu yok eder.
Adam yle cevap verdi: yle deil, beyler; ben bir insan tarafndan
hasta edildim. Onu yatarken uykumda gryorum; et istedii iin bana
oyunlar ediyor ve kz ldrdm zaman onu armadm sylyor.
Bu yzden ahsen ok ardm, nk ok sr ldrdm ve onu ar
madan ldrdm bir tane bile yok. Et istiyorsa, bana yalnzca Karde
im, et istiyorum diyebilirdi. Ama onu hi vgyle anmadm sylyor.
Ona ok kzgnm ve beni ldrmek istiyor sanrm.
nsanlar dediler ki: Ruhun konumay hl bildiini mi sylemek is
tiyorsun? Nerede, biz de onu azarlayalm? nk senin srlar kestiin
btn zamanlarda biz de vardk; ve sen onu vgyle andn ve onu cesare
ti nedeniyle ald namyla andn; ve biz duyduk. Ve eer senin o kardein
ya da zaten lm olan baka herhangi bir adam tekrar kalkacak olursa, biz
onu azarlayp unu sorabiliriz: Niye byle eyler sylyorsun?
Hasta adam cevap verdi: Eh! Kardeim byle bbrleniyor; nk
en bymz, nk ben ondan gencim. Merak ediyorum ne zaman b
tn srlar yok etmemi isteyecek. lp arkasnda sr brakt ya!
nsanlar dediler ki: Adam ld. Ama biz gerekten seninle konuu
yoruz ve sen gerekten hl bizim gzmzle bakyorsun. Bu yzden o
adamla ilgili olarak diyoruz ki, onunla yalnzca sessizce konu; ve eer
yalnzca kein varsa ona kei kurban et. Gelip seni ldrmesi ok ayp. Ni
in srekli ryanda kardeini gryor ve hastalanyorsun? nsann karde
ini ryasnda grmesi ve salkl bir bedenle uyanmas gerekir.
Kk karde dedi ki: Eh, beyler, imdi ona sevdii eti vereceim.
Et istiyor; beni ldryor. Bana hakszlk ediyor; her gn ryamda onu g
ryorum ve sonra ac ekerek uyanyorum. Ben diyorum ki, o bir erkek de
il, insanlarla dvmeyi seven bir alakt. Bir laf yznden kavga ka
ran bir adamd. Bir insan onunla konuunca hemen dvmek isterdi; son
ra bir kavga kard. Bu kavgaya o sebep olurdu ve sonra dvrd. O bu
nu anlamaz ve unlar sylemezdi: Bu hatay yapan benim; bu insanlarla
dvmemeliyim. Ruhu da kendisi gibi; ruhu da aalk; srekli kzgn.
Ama ona benden istedii eti vereceim. Beni braktn ve iyi olduumu
grrsem sabahleyin birka sr ldreceim. Eer bu ruh oysa, iyileip
bir nefes alaym ve nefesim artk u anda olduu gibi kesilmesin.
nsanlar onaylad: Evet, evet, sabahleyin iyi olursan, bunun gerek
ten de erkek kardeinin ruhu olduunu anlarz. Ama sabah hl hasta olur
san, onun erkek kardeinin ruhu olduunu sylemeyeceiz; o zaman bu
nun yalnzca bir hastalk olduunu bileceiz.
Gne battnda o hl sancdan ikyetiydi. Ama inekleri sama
zamannda, Bana biraz yiyecek verin de yiyeyim dedi. Yiyecek kat de

il, suluydu ve o biraz yutabildi. Sonra, Bana biraz bira verin, susadm
dedi. Kanlar ona bira verdiler ve yreklerine su serpildi. ok sevindiler,
nk ok korkmulard ve Yemediine gre bu byk bir hastalk her
halde demilerdi. Sevinten konuamadlar, ama yalnzca birbirlerine
baktlar. Adam biray iti ve Bana biraz da enfiye verin ocuklar; sadece
biraz alaym dedi. Ona biraz enfiye verdiler, enfiyeyi ekip uzand ve uy
kusu geldi.
Gece yans erkek kardei geldi ve dedi ki: Nasl, srlar setin mi?
Sabahleyin onlan ldrecek misin?
Uykudaki adam dedi ki: Evet, evet, bir tane ldreceim. Kardeim,
ben her sr ldrmde seni namnla arrken niin bana seni hi a
rmadm sylyorsun: Sen cesur biriydin yoksa kukuya m kapldn?
Kardei cevap verdi: Et dilediim zaman bunu sylememin bir sebe- 269
bi var. Gerekten de ldm ve sana bir ky braktm. Byk bir kyn ol
du.
Evet, evet kardeim bana bir ky braktn. Ama bana onu brakp l
dnde btn srlar ldrm mydn?
Hayr, hepsini ldrmemitim.
Peki yleyse, babamn ocuu, bana onlarn hepsini yok etmemi mi
sylyorsun?
Hayr, sana hepsini yok etmeni sylemiyorum. Ama sana kynn
byk olmas iin ldrmeni sylyorum.
Adam uyand ve artk iyi olduunu, yan tarafndaki sanemin orada ol
madn hissetti. Doruldu ve karsn drtt. Uyan ve bir ate yak. Kans uyand ve byk bir ate yakt. Adama nasl olduunu sordu. Adam ce
vap verdi: Ah! Sadece sessiz ol; uyanrken vcudum hafiflemiti. Karde
imle konuuyordum; uyandmda olduka iyiydim. Biraz enfiye ekti
ve uyudu. Kardeinin ruhu tekrar geldi. Dedi ki, Bak, artk seni iyiletir
dim. Sabahleyin srlar ldr.
Sabahleyin kalkt ve sr ahnna gitti. Kendisinden kk erkek kar
deleri vard; onlar ard, onlar da onunla birlikte gittiler. Sizi anyorum, nk artk iyiyim. Aabeyim beni iyiletirdiini sylyor. Sonra
onlara bir kz getirmelerini syledi. kz getirdiler. O ksr inei de
getirin. Kardeleri ikisini de getirdiler. Aln st ksmna, onun ynna
gelip orada durdular. Adam unlan syleyerek dua etti:
yleyse yiyin, siz evimizin insanlan. yi bir ruh bizimle olsun, bu
ocuklar iyi olsunlar ve insanlar salkl olsun! Soruyorum, sen kardeim
olduuna gre, nasl oluyor da uykumda bana tekrar tekrar geliyorsun, ben
seni ryamda gryorum ve sonra hastalanyorum? nsana gelip iyi haber
ler veren ruh iyidir. Ben hep srekli hasta olduumdan ikyet ediyorum.
Sahibinin midesine indirdii, hastal yznden midesine indirdii sr
nasl bir srdr? Dur, diyorum; beni hastalandrmay brak. Diyorum ki,
ben uyurken bana gel ve bana meseleyi syle ve rnein, kardeim, unu
unu diliyorum, de. Sen beni ldrmek iin geliyorsun. Hayattayken k
t biri olduun doru: Topran altnda da hl kt msn? Eskiden ru-

270

hunun bana iyilikle geleceini ve iyi haberler vereceini dnmezdim.

Nasl oluyor da, kyn sahibi olduuna gre kye ktlk deil iyilik ge
tirmesi gereken sen, benim byk aabeyim ktlkle geliyorsun.
Sonra srlar hakknda u szleri syledi ve teekkrlerini sundu:
Burada sana sunduum srlar var. Burada krmz bir kz, burada kr
mz beyaz bir inek var. ldr onlar. Diyorum ki, bana bir eyi iyilikle
syle ki uyannca bedenim sanclardan kurtulmu olsun. Diyorum ki, evi
mizin insanlarnn btn ruhlar birlikte buraya sana, eti seven sana gelsin
ler.
Ve sonra Baklayn onlar, dedi. Erkek kardelerinden biri hafif
mzraklardan birini alp ksr inee saplar; hayvan yere der. kz b
aklar; ikisi de birur; onlar ldrr -lrler. Adam kardelerine onlann derilerini yzmelerini syler. Derilerini yzerler, deriler karlr; hay
vanlar aln iinde yerler. Btn insanlar yiyecek istemek iin toplanr
lar. Eti para para alp gtrrler. Yiyip tatmin olurlar ve unlar syleye
rek teekkrlerim sunarlar: Falancann olu sana teekkr ederiz. Bir ruh
seni hastalandrnca, onun senin aalk kardein olduunu anlayacaz.
Senin o ok iddetli hastaln srasnda, seninle tekrar et yiyeceimizi bil
miyorduk. Artk seni ldrmekte olann o aalk olduunu biliyoruz. Se
ni iyi grdmze memnunuz.

Gerekten de lym der byk karde ve bu cmle anlamazl

n, tehlikeli hastaln ve btn olay aknn zn ierir. l adamn
tutumu ve talepleri ne olursa olsun, o gerekten de ldr ve bu, ac
masz ktlk iin yeterli bir nedendir. Ben sana bir ky braktm der
ve unu ekler: Byk bir kyn var. Bu ky dierinin hayatdr ve bu
yzden unu da ekleyebilirdi: Ben lym, ama sen sasn.
Yaayan adamn korktuu sitem budur ve bunu ryasnda grmek
le ona hak verir: o gerekten de hayatta kalmtr. Yannda dier btn
hakszlklarn solgun kald bu hakszln boyutu l adama kendi
ktln dieri iin ciddi hastala dntrme gc verir. Kk
karde O beni ldrmek istiyor der ve kendi kendine unu ekler:
nk o l. Bylece ondan niin korktuunu bilir ve sonunda kur
ban konusunda taviz vermesinin nedeni onu teskin etmektir.
Grld ekliyle hayatta kalma, beraberinde, hayatta kalanlar
iin kayda deer bir huzursuzluk tar. Dzenli onurlandrma biimle
ri gerekletirildiinde bile, llere tam olarak asla gvenilmez. Bir in
san burada, yeryznde ne kadar glyse, daha sonraki garezi de o
kadar byk ve tehlikeli olur.
Uganda Krallnda len kraln, ruhunu sadk tebaas arasnda tut
mann bir yolu bulunmutu. Ruh ne uzaa gnderilir ne de ortadan
kaybolmasna izin verilirdi; tersine bu dnyada kalmaya zorlanrd.

Kraln lmnden sonra, ruhunun iinde ikamet edecei bir medyum

yani bir mandwa tayin edilirdi. Bir rahibin ilevine sahip olan bu med
yum len kraln grntsn, jestlerini ve tam olarak dilini, hatta bir
keresinde gvenilir bir ekilde snand gibi, sz konusu kraln yaa
d 300 yl ncenin artk kullanlmayan bir konuma tarzna kadar ye
niden retirdi. Hatta medyumun, hi kimsenin, meslektalarnn bile
anlamad szckleri kullanmas sz konusu olabilirdi. nk bir
mandwa ldnde, kraln ruhu ayn klann bir baka yesine inerdi.
Bir mandwa bir dierinden grevi devralrd ve bylece kraln ruhu
yersiz kalmazd hi.
Ancak medyumun srekli kral rol oynad dnlmemelidir.
Zaman zaman, bir deyite getii gibi, kral onu bandan yakalar.
Medyum kendinden geercesine, l adam btn ayrntlaryla vcu
da getirirdi. Mandwalar temin etmekten sorumlu olan klanlarda her
bir kraln ld zamanki karakteristik zellikleri szel ve mimiksel
olarak aktarlrd. Kral Kigala ok ileri bir yata lmt; medyumu ol
duka gen bir adamd, ama kral onu bandan yakalaynca yal bir
adama dnyordu; yz kryor, topallayarak yryor, azndan sal
yalar akyordu.
Ruhun bir medyumu ele geirmesi huuyla izlenirdi. Bu srada ora
da bulunmak bir eref olarak deerlendirilirdi; insan l kraln huzu
runda olur ve onu tanrd. Kraln, kendisini tek grevi bu olan bir in
sann bedeninde gsterebildii iin, kendisi lp de bakalarnn ha
yatta kalmas karsnda, yaayanlarn dnyasndan tamamen karl
m olanlara gre daha az hn duymas beklenebilir.
Ecdat kltne ilikin en nemli gelime inliler arasnda yer alr.
Ecdat derken neyi kastettiklerini netletirmek iin onlarn ruh kavram
n ksaca aklamalym.
Her insann iki ruhunun olduuna inanrlard. Bunlardan biri olan
p o nun kkeni spermdi ve bu yzden ana rahmine deme anndan iti
baren mevcuttu. Bellek bu ruhun bir parasyd. Dier ruh olan hunun
kkeni doduktan sonra solunan havayd ve bu ruh daha sonra yava
yava ekil alrd. Bu ruh can verdii bedenin eklini alrd, ama gzle
grlmezdi. Zek bu ruha aitti ve onunla birlikte byrd. Bu stn
ruhtu.
lmden sonra nefes-ruh gkyzne ykselirken, sperm-ruh me
zarda cesetle birlikte kalrd. En ok korkulan, bu aa konumdaki
ruhtu; hain ve kskant ve canllar kendisiyle birlikte lme srkle
mek isterdi. Beden rdke sperm-ruh da yava yava zlr ve
bylelikle sonunda zarar verme gcn yitirirdi.

te yandan stn nefes-ruh var olmay srdrrd. Yiyecee ihti

yac vard, nk llerin dnyasna yaplan yolculuk uzundu ve ken
di soyundan gelenler ona yiyecek vermezse ok kt aclar ekerdi.
Yolunu kaybederse ok mutsuz olurdu ve sperm-ruh gibi tehlikeli olur
du.
Cenaze ritlerinin amac ikiliydi. Ritlerin yaplmasndaki ama can
illan llerin faaliyetlerinden korumak ve ayn zamanda llerin ruhlan iin hayatta kalmay gvence altna almakt. llerle iletiim kur
mak, eer bu iletiimi balatan onlarsa tehlikeliydi; ama gelenein
gerekleri izlenip uygun zamanlarda yaplarak, bir ecdat klt biimini
alrsa, hayrl olurdu.
Ruhun hayatta kalmas, yeryzndeki yaam boyunca edindii fi
ziksel ve ahlki kuvvetine balyd. Bu kuvvet de yiyecek ve eitim yo
luyla edinilirdi. Et yiyen ve btn hayat boyunca iyi beslenmi olan
bir lordun ruhuyla, ucuz ve kt beslenen sradan bir kylnn ruhu
arasndaki fark zel bir nem tard. Yalnzca lordlann diyor Granet,
szcn uygun anlamyla bir ruhu vard. Ve bu ruh yllar iinde tken
mez, zenginleir. Bir lord lme, kendisini enfes yemekler ve hayat veren
ieceklerle doldurarak hazrlanr. Yaam boyunca ok sayda z iine alr
ve mlk ne kadar byk ve bereketliyse, bu zlerden de o kadar fazla ola
caktr. Kendilerini et ve av etleriyle doldurmu olan ecdadnn zengin t
zn artrr. ldkten sonra, ruhu sradan bir ruh gibi znmez, tersine
kuvvetle dolu bir biimde bedeninden kurtulur.
Eer bir lord bulunduu mevkinin kurallarna gre yaamsa, l
mnden sonra ruhu cenaze ritleriyle daha da soylulam ve saflam ola
rak, yce ve parlak bir iktidara sahip olacaktr. Bu ruhta koruyucu bir ru
hun hayrl kuvveti bulunur, aym zamanda dayankl ve kutsal bir kiiliin
btn zelliklerini kazanr. Bir ecdat-ruh olmutur.

Ona, belirli bir tapnakta zel bir klt adanmtr. Btn mevsimsel
trenleri, krlardaki yaam ve insanlarn yaamn paylar. Av eti bol
sa iyi yer; hasat ktyse alktan lr. Ecdat-ruh kendi yuvas olan ma
likneye ait topraklann tahl, eti ve avlanyla beslenir. Ama, birikmi
ve younlam kuvvetiyle var olmay srdrd srece byle bir ru
hun kiilii zengin olsa bile, onun da zld ve yok olduu bir an
gelir. Drt ya da be kuak sonra ritel olarak bal olduu ruh-kitabesi zel bir kutsal yer olma iddiasn kaybeder ve bireysel anlan za
ten kaybolmu olan daha eski btn ecdadn kitabeleriyle birlikte ta
tan yaplm bir sanda kaldnlr. Temsil ettii ve adn tad ecdat

artk bir lord olarak onurlandnlmaz. Bugne kadar ayn bir nitelik ta
yan gl bireysellii kaybolur. Onun dnemi gemi, bir ecdat ola
rak rol sona ermitir. Ona ithaf edilen ritler epey uzun yllar boyunca
sradan llerin yazgsndan kamasn salamtr. Artk ruhu dier
btn llerin oluturduu kitleye katlr ve onlar gibi anonimleir.
Ecdadn hibiri drt ya da be nesil kadar uzun yaamaz. Kitabele
rinin bu kadar uzun sre konumunu koruyup korumamas ve ruhlannn yiyecek kabul etmeleri iin anlmas onlann mevkisine baldr.
Bu sre ne kadar uzun ya da ksa olursa olsun, var olmay srdrdk
leri olgusu kimi bakmlardan hayatta kalmann karakterini deitirir.
Oul artk babas lyken hayatta kalmann gizli zaferini hissetmez; nk babas bir ecdat olarak mevcut kalr. Oul sahip olduu her j j g
eyi ona borludur ve babasna iyi bakmaldr. O ldkten sonra bile
ona yiyecek temin etmelidir ve ona kar kstaha davranmaktan dik
katle kanmaldr. Oul hayatta olduu srece her durumda, babasnn
ecdat-ruh var olacaktr ve grdmz gibi ayn ve fark edilebilir bir
kii olarak btn zelliklerini elinde tutacaktr. Babas, kendi asn
dan, beslenmek ve hrmet grmek ister. Bir ecdat olarak yeni varolu
u iin olunun hayatta olmas gerekir; kendi soyundan gelenler ol
mazsa ona hrmet edecek kimse kalmaz. Olunun ve onu takip eden
nesillerin kendisi lyken hayatta kalmalann ister. Onlann refah iin
de olmalann ister, nk kendisinin bir ecdat olarak varl onlann re
fahna baldr. nsanlann, onu hatrlamaya hazrlkl olduklar srece
yaamaya devam etmelerini ister. Bylece ecdadn keyfini kard
hayatta kalmann gelitirilmi biimiyle ona bu keyfi salayan ve onun
soyundan gelenlerin gururu arasnda yakn ve karlkl dllendirici
bir ba vardr.
Ecdadn kimi nesiller boyunca ayn ve ayrt edilebilir bireyler ola
rak kald olgusu da nemlidir. Ecdat birey olarak tannr ve yle hr
met grr; sadece uzak gemitekiler-bir kitle oluturarak birbiriyle
kaynarlar. Yaayan her insanla bu kitle arasnda, baba ve bykbaba
gibi, ayn ve aka tanmlanm bireyler bulunur; o insanla bu bireyler
arasndaki ilikinin doas udur: o insann var olmas nedeniyle his
settii ve ecdadna duyduu hrmeti artran zafer duygusu ok lml
ve lldr; bu duygu llerin saysn artrmaya ynelik hibir ei
lim tamaz. Kendi lm bu sayy bir gn artracaktr, ama doal ola
rak o bunu olabildiince uzun sre ertelemek ister. Hayatta kalma, kit
le karakteristiini yitirir; srkleyici bir tutku olarak sama ve kavranamaz bir nitelik tayaca iin, artk ldrc olamaz. llere duyu
lan hrmetle kendinin farknda olma durumu ibirlii iindedir. Biri di-

eriyle karp birleir, ama her ikisinin de en iyi yanlan korunur.

nsan, in tarihi ve dncesi iinde ekillendii haliyle, ideal y
netici figr zerinde dnrse, bu figrn insani niteliinden etkile
nir. Bu imgede gaddarln bulunmamasnn, belirli bir ecdada tapma
biimine bal olmas muhtemeldir.

SALGIN HASTALIKLAR

Bir veba salgnnn en iyi tasviri, bunu kendisi de ekmi ve iyilemi

olan Thukydides* tarafndan yaplmtr. Thukydidesin almasnda
274
bu fenomenin temel btn ynleri zl ve doru bir biimde bulunur.
Biraz farkl bir dzen iinde de olsa, bu almann en nemli ksmla
rn alntlamak istiyorum.
nsanlar sinek gibi ldler. lenlerin bedenleri birbirinin stne ylm
t; sokaklarda sendeleyerek yryen ya da susuzluktan yanarak emelerin
etrafna en yan l yaratklar grlebilirdi. Sndklar tapnaklar,
orada lm insan cesetleriyle doluydu.
Kimi aileler yaadklar felaketin arlnn altnda ylesine ezilmi
lerdi ki llerin arkasndan alldk at yakma detinden fiilen vazge
milerdi.
Eskiden beri grlen btn cenaze trenleri artk karmakark ol
mutu; yine de lleri ellerinden gelen en iyi biimde gmmeye alyor
lard. Ailelerinde zaten ok sayda lm olduu iin gmme ilemi iin ge
reken aralardan yoksun bulunan pek ok insan, en utanmazca yntemle
ri benimsediler. Bakalarnn, llerini yakmak iin hazrlad odun y
nna ilk onlar varr, bu ynn stne kendi llerini koyup atee verirler
ya da yanan baka bir odun yn bulup tadklar cesedi dierinin st
ne atp giderlerdi.
Ne Tanr korkusunun ne de insanlann koyduu yasa korkusunun k
stlayc bir etkisi vard. Tanrlara gelince, insan iyilerle ktlerin ayrm
sz ldklerini grnce, onlara ibadet etse de etmese de fark etmez gibi g
rnrd. nsanlann yapt yasalar karsndaki sulara gelince, hi kimse
mahkemeye kanlp cezalandmlacak kadar uzun yaamay beklemiyor
du; bunun yerine herkes kendisine ok daha ar bir cezann zaten verildi
ini; bu ceza her cin infaz edilebilecei iin, o an gelmeden nce hayattan
biraz zevk almann doal olduunu dnyordu.
Hastalara ve lenlere en ok acyanlar, kendileri de bu salgn hastal
a yakalanp iyilemi olanlard. Bunun nasl bir ey olduunu biliyorlard; aynca kendilerini gvencede hissediyorlard; nk hi kimse hastal* Thukydides: ( 460-400) En nemli Eski Yunan tarihilerinden. 430-429 ylla
rndaki veba salgn srasnda Atinada bulunan Thukydides'in kendisi de bu hastal
a yakaland (.n.).

a iki kez yakalanmyordu, yakalansa da ikinci atak asla ldrc deildi.

Bu gibi insanlar her taraftan gklere kanlyordu ve kendileri de iyiletik
leri zaman ylesine bahtiyar oluyorlard ki artk baka hibir hastalktan
lmeyeceklerini safa hayal ediyorlard.

nsanolunun bana gelmi olan talihsizlikler arasnda byk sal

gnlar zellikle canl bir an brakmtr. Salgnlarn balangc bir do
a felaketi kadar anidir, ama rnein deprem genellikle birka ksa sar
sntdan sonra sona ererken, bir salgn hastalk aylarca ya da btn bir
yl srebilir. Deprem yapaca en byk ktl bir darbede yapar,
btn kurbanlar ayn anda yok olur. te yandan, vebann biriktirici bir
etkisi vardr. Balangta 'alnzca birka kii hastala tutulur, sonra 275
vakalarn says artar. ller her yerde grlr; ksa srede yaayanlar
dan ok gze arpar. Bir salgnn nihai sonucu depreminkiyle ayn ola
bilir, ama salgnda insanlar lmn yaklatn grrler, lm tam
gzlerinin nnde yer alr. nsanlar sanki bilinen btn savalardan da
ha uzun sren bir savata yer alan kiiler gibidirler. Ama dman sak
lanmtr; dman hibir yerde grlemez ve ona vurulamaz. nsan
yalnzca onun vurmasn bekleyebilir. Bu savata yalnzca dman et
kindir; o istedii yere darbe vurur ve o kadar ok insan devirir ki in
san ksa srede hi kimsenin kurtulamayacandan korkmaya balar
Bir salgnn varl kabul edilir edilmez, bunun yalnzca bir tek so
nunun olabilecei hissedilir; bu da herkesin lmdr.
Bunun hibir tedavisi olmadndan bu hastala tutulanlar kendi
lerine biilen cezann infazn beklerler. Yalnzca hastala yakalanan
lar bir kitle olutururlar. Kendilerini bekleyen yazg bakmndan eit
tirler, saylan artan bir hzla byr; birka gn iinde ulaacaklan or
tak hedefe doru hareket etmektedirler; sonunda insan bedenleri iin
olas en byk younlua ulaarak, cesetlerin oluturduu bir yn ha
line gelirler. llerin oluturduu-bu durgun kitlenin yalnzca geici
olarak l olduuna ve belirli bir anda tekrar ayaa kalkp Tannnn
nnde sk sralar halinde durarak Kyamet Gnn bekleyecekleri
ne inananlar vardr. Ne var ki llerin bundan sonraki yazgsn hesa
ba katmasak bile -nk btn dinler bu yazgy ayn ekilde kavra
mazlar- kesin bir ey kalr: Salgn sonu olarak lmekte olanlann ve
lenlerin oluturduu bir kitle yaratr. Sokaklar ve tapnaklar ller
le doludur. ou zaman kurbanlar gerektii gibi tek tek gmmek ar
tk mmkn oimaz; ller, binlercesi ayn mezarda olmak zere, kt
lesel mezarlarda st ste ylrlar.
Cesetlerin oluturduu bir yn yaratan nemli ve bildik feno

men vardr. Bunlar birbirleriyle yakndan ilikilidir; bu yzden de fark

llklarn zmlemek zellikle nemlidir. Bu fenomenler unlardr:
sava, kitlesel intihar ve salgn.
Savan hedefi dman llerden bir yn oluturmaktr. nsann
kendi halknn says karlatrmal olarak daha byk olsun diye ya
ayan dmanlarn says azaltlacaktr. Kendi halkn oluturan insan
larn bazlarnn da bu sre srasnda yok olmas kanlmazdr, ama
arzulanan bu deildir. Hedef, dman llerinin oluturduu bir yn
dr ve her sava bu hedefe ulamak iin kendi kol kuvvetiyle etkin bir
aba gsterir.
Kitlesel intiharda bu faaliyet insann kendi halkna kar dner. Er
kekler, kadnlar ve ocuklar, sonunda kendi llerinin ynlarndan
baka hibir ey kalmayncaya kadar, birbirlerini ldrrler. Bu yok et
me eyleminin tamamlanmas ve dmann eline geecek hibir eyin
kalmamas iin ate kullanlr.
Salgnda sonu kitlesel intihannkiyle ayndr, ama salgn istemli
deildir ve bilinmeyen bir g tarafndan dardan dayatlm gibi g
rnr. Hedefe ulamak daha uzun zaman alr; insanlar sradan btn
ilikileri feshederek korkun bir beklentinin eitlii iinde yaarlar.
Bir salgnda ok byk rol oynayan bulama unsuru, insanlar bir
birinden ayrr. En emin yol baka herkesten uzak durmaktr, nk
hastalk herhangi bir insanda olabilir. Kimileri ehirden kap kr evler
ine dalrlar; dierleri kendilerini evlerine kapatr ve ieriye kimseyi
almazlar. Her insan kendisini dier herkesten saknr; son umudu uzak
durmaktr. Yaama midi ve yaamn kendisi, hastalardan uzak olula
ifade edilir. Hastala yakalananlar l bir kitle oluturarak sona ula
rlar; o zamana kadar hastalktan kurtulmu olanlar herkesten, hatta en
yakn akrabalarndan, ebeveynlerinden, kocalarndan ya da kanlarn
dan ve ocuklanndan uzak dururlar. Hayatta kalma umudunun insanlan nasl yalttn, her birinin kurbanlar kitlesiyle kar karya kalan
tek tek bireyler haline geldiklerini grmek tuhaftr.
Ama genel felaketin ortasnda, hastala tutulan herkes gzden
karlmken en artc ey olur: Az sayda, ok az sayda insan iyile
ir. Bu gibi insanlann duygulanmn ne olduunu tahayyl etmek zor
deildir. Bunlar yalnzca hayatta kalmakla kalmamlardr, ayn za
manda kendilerini yaralanmaz hissetmektedirler; bylelikle kendileri
ni evreleyen hastalara ve lmekte olanlara acyabilmektedirler. Bu
gibi insanlar diyor Thukydides, iyiletikleri zaman o kadar bahtiyar
oluyorlard ki artk baka hibir hastalktan lmeyeceklerini safa ha
yal ediyorlard.

MEZARLIKLAR

Mezarlklann ve gmtlklerin ekicilii o kadar kuvvetlidir ki insan

lar, orada bir yaknlan gml olmasa bile ziyaret ederler. Yabanc e
hirlerdeki gmtlklere hac ziyareti yaparlar ve orada sanki bu, zel
likle onlara sunulmu bir keyifmi gibi dolarlar. Onlan oraya eken
her zaman nl bir zata duyulan hrmet deildir. En bataki drt bu
olduunda bile sz konusu ziyaret her zaman daha fazla bir ey halini
alr. Gmtlk ksa srede zel bir ruhsal durumun ortaya kmasna
sebep olur. Bu ruh hali hakknda kendimizi aldatmak gibi dindarca bir
alkanlmz vardr. Aslnda, hissettiimiz korku ve daha fazla da
sergilediimiz huu gizli bir tatmini gzden saklar.
Kendisini bir gmtlkte bulan bir insan gerekten ne yapar? Nasl
hareket eder; orada dncelerini megul eden nedir? u ya da bu taa
bakarak, zerlerindeki isimleri okuyarak ve kendisini bunlann bazlanna doru ekilmi hissederek, mezarlann arasnda bir aa bir yukan dolar. Sonra isimlerin altna kaznan yazlan fark etmeye balar.
Uzun bir sre birlikte yaam ve imdi, olmas gerektii gibi, btn
zamanlar boyunca birlikte yatan bir ift bulur; ya da olduka kk
yata len bir ocuk; on sekizinci ya gnne henz erimi bir kz.
Ziyaretiyi daha da byleyen, zaman aralktandr. Bu isimler giderek
mezarlarn baucundaki talann stndeki dokunakl yaztlardan
olmaktan kp basit zaman aralklar olurlar.
Burada otuz yama kadar yaayan bir adam vardr; urada krk
beinde lm bir bakas. Ziyaretinin ya her ikisinkinden de b
yktr, ama onlar oktan yanm dna kmlardr. Kendisi kadar ya
amam pek ounu bulur; ama zellikle gen yata lmemilerse, on
lar iin hibir znt duymaz. Ama onun o anki yan geen, kendisi
nin hl yapabilecei gibi, yetmi yl, ya da zaman zaman, seksen yl
dan fazla yaam olan pek oklann bulur. yleleri, onda bu insanlan geme arzusu dourur. Kendisi iin her ey hl mmkndr; kendi
mr henz belirlenmemitir ve onun stnl de burada yatar; aba
gstererek onlar geebilir bile. Her halkrda onlarla ayn yaa kadar
yaama ans vardr, nk ne de olsa bir avantaja sahiptir: onlar he
deflerine ulamlardr; artk yaamamaktadrlar. Onlar ziyaretiyle re
kabet etmek iin oradadrlar, ama btn kuvvet onun tarafndadr; on
lann hi kuvveti yoktur, yalnzca kayda gemi bir hedefleri vardr; en
uzun yaayanlar bile artk ldr. Onun gzlerine insann insana bak
t gibi bakamazlar ve ziyareti, mezarlarda yatanlardan, onlarn olduklanndan daha fazla olma ve sonsuza kadar yle kalma kuvvetini

alr. Orada yatmakta olan seksen dokuz yandaki yal l onun ze

rinde mahmuz etkisi yapar. Ziyaretinin doksan yama kadar yaama
sn nleyecek ne vardr?
Ama sra sra mezarlarn arasnda duran adam megul eden tek
karlatrma tr bu deildir. Gmlm olanlarn bazlarnn ne ka
dar sredir orada yatmakta olduklarn fark etmeye balar. Onu onlarn
lmnden ayran zaman bir ekilde gven tazeleyici ve canlandrc
dr: Kendisi dnyay bu kadar uzun sredir bilmektedir. 17. ve 18. yz
yla kadar uzanan eski antlar barndran mezarlklarda, ziyareti yan
s silinmi yaztlann nnde, onlan deifre edinceye kadar kprda278 makszn durur Normal olarak yalnzca pratik amalarla kullanlan
kronoloji, onun iin birdenbire parlak ve anlaml bir canllk kazanr.
Bildii btn yz yllar onundur. Mezardaki adam, yannda duran ve
kendi yaamnn ksal zerinde dnen adam hakknda hibir ey
bilmemektedir. Onun iin zaman, ld yl sona ermitir; dieri iin
se imdiki zamana kadar srmtr. oktan lm olan o, ziyaretinin
yannda durabiliyor olmak iin neler vermezdi! O ldnden beri 200
yl gemitir; dieri, sanki ondan 200 ya daha byktr. Bu yllar bo
yunca olan pek ok ey onun tarafndan bilinmektedir; bu olaylar hak
knda okumu, insanlan onlardan bahsederken dinlemi ve kimileri de
kendi bandan gemitir. stnlk duymamas zor olan bir konumda
dr ve doal bir insan bu stnl duyumsar.
Ama o bundan fazlasn hisseder. Mezarlarn arasnda dolarken
yalnz olduunu hisseder. Ayann dibinde yan yana tanmad ller
yatmaktadr ve bunlann says oktur. Saylannm ka olduu bilinmi
yor, ama bu say ok byk ve onlardan daha da fazlas olacaktr. l
ler hareket edemezler, ama birlikte kitle oluturmu olarak orada kal
maldrlar. O yalnz bana diledii gibi gelip gidebilir; yalnz bana
dik durabilir.

LMSZLK

Yaznsal ya da baka herhangi bir tr kiisel lmszlk zerinde d

nmeye en iyi Stendhal gibi bir adamla balanabilir. Dine ondan da
ha ok kar olan ve dinin vaatleri ve ykmllklerinden onun kadar
annm biri zor bulunur. Stendhaln dnce ve duygular btnyle
bu hayata ynelmiti; o, bu hayat tam ve derin bir biimde yaad. Ona
haz verebilecek eylerin keyfini kararak, kendisini btnyle hayata
verdi; bunu yaparken s ya da baya olmad; nk sahte birlikler ya

plandrmaya almak yerine, ayn olan her eyin ayr kalmasna izin
verdi. ok dnd, ama dnceleri asla souk deildi. Onu hareke
te geirmeyen her eyden kuku duyard. Kaydettii ve ekillendirdii
her ey ateli yaradl anma yaknd. Pek ok eyi sevdi ve bunlann
bazlarna inand da ama hepsi onun iin mucizevi bir biimde somut
kald. Bunlann hepsi orada, onun iindeydi ve onlara, sahte dzene
sokma numaralanna bavurmakszn derhal ulaabilirdi.
Hibir eyi mutlak addetmeyen, her eyi kendisi iin kefetmek is
teyen; hayat his ve ruhtan ibaret olduu srece, hayatn kendisi olan;
her durumun merkezinde olan ve bu yzden de dandan bakabilen;
sz ve tzn tek bir ey olduunu sezdiinden, dili anndrmay tek ba- ^
na kendine vazife edinmi gibi grnen bu adamn, bu nadide ve ger
ekten zgr adamn gene de, bir sevgiliden sz edercesine yaln ve
doal olarak sz ettii bir inanc vard.
Stendhal, kendisine acmakszn, birka kii iin yazmaya razyd;
ama yz yl iinde pek ok kii tarafndan okunacandan da emindi.
Yaznsal lmszle duyulan inan, modern zamanlarda hibir yerde
daha ak, daha saf ve daha az gsterili bir biimde bulunamaz. Bu
inanca sahip olan bir insan ne demek ister? Onunla ayn zamanda ya
am insanlar artk burada deilken kendisinin hl burada olacan
sylemek ister. Byle olmakla yaayanlara kar herhangi bir husumet
besliyor deildir; onlardan kurtulmaya ya da onlara herhangi biimde
zarar vermeye de almaz. Hatta onlan kendine rakip olarak bile gr
mez. Sahte n kazananlan hakir grr; eer onlarla onlann silahlary
la savam olsayd kendisini de hakir grrd. Onlara kin gtmez,
nk onlann nasl tamamen yanlg iinde olduklarn bilir, ama o bir
gn ait olaca topluluu, yaptlan hl yaayan, ona hitap eden ve onu
besleyen, eski alann insanlarnn oluturduu, kendisinin de bir gn
ait olaca toplulCgu seer. Onlara duyduu kran, hayatn kendisine
duyduu krandr.
Hayatta kalmak iin ldrmek, byle bir insan iin anlamszdr;
nk onun hayatta kalmak istedii zaman imdiki zaman deildir. O
ancak yz yl iinde, artk yayor olmayaca ve ldremeyecei za
man raflara girecektir. O zaman bu, kendisine yapacak hibir ey kal
mayacandan, yapt yapta bir mcadele olacaktr. nemli olan, ger
ek rekabet, rakipler artk orada yokken balayandr. Bu yzden o bu
kavgay izleyemez bile. Ama yapt orada olmaldr ve orada olacaksa,
hayatn en byk ve en saf ltn iermelidir. Stendhal ldrmeyi
kesin olarak reddetmekle kalmaz, ayn zamanda burada onunla birlik
te yaamakta olan herkesi kendisiyle birlikte lmszln iine eker

ve ancak o zaman bunlar, en bynden en kne kadar gerek

anlamda canl kalr.
Stendhal, kendisi ld zaman, yeryznde alk olduklar her
eyi ller dnyasnda bulabilmeleri iin, btn evresi de lmesi ge
reken o yneticilerin tam zdddr. Bu yneticilerin nihai iktidarszlk
lar bundan baka hibir eyde daha berbat bir biimde aa vurulmaz.
Hayatta ldrdkleri gibi, lmde de ldrrler; bir dnyadan dieri
ne giderken katledilenin maiyeti onlara elik eder.
Ama Stendhalin kitaplarn aan kim olursa olsun, onu ve ayrca
onu evreleyen her eyi bulacaktr; bunu burada, bu hayatn iinde bu
lacaktr. Bylelikle ller kendilerini, yaayanlara besin olarak sunar
lar; onlann lmszl yaayanlara yarar. lmszlkleri, hem l
lere hem de yaayanlara yarayan, llere verilen kurbann tersidir.
llerle yaayanlar arasnda artk garez yoktur ve hayatta kalmak ar
tk szya neden olmaz.

ktidarn unsurlar

G VE KTDAR

G szc, etkisi bakmndan dorudan ve burada olan bir eyi,

iktidardan daha dolaysz bir biimde zorlayc bir eyi getirir akla. Fi
ziksel g deyii, gerekte ayn fikrin yalnzca daha ak bir ifadesi
dir; nk daha aa ve kaba davurumlarn iindeki iktidar, her za
man g olarak daha iyi betimlenmitir; rnein avn yakalanp aza
gtrlmesi g araclyla gerekletirilir. G kendisine zaman ta
ndnda iktidar haline gelir, ama kriz an, geri dnsz karar an ge
lince g plak g haline geri dner. ktidar daha geneldir ve gten
daha geni bir uzam zerinde iler; iktidar ok daha fazlasn ierir,
ama daha az dinamiktir. ktidar daha trenseldir, hatta belirli bir sabr

ls vardr. G ve iktidar arasndaki ayrm kediyle fare arasndaki

ilikiyle ok basit bir biimde rneklenebilir.
Kedi, gc, fareyi yakalamak, onu ele geirmek, penelerinin ara
snda tutmak ve nihai olarak da ldrmek iin kullanr. Ama fareyle
oynamasnda bir bata etken daha vardr. Kedi farenin gitmesine izin
verir, birazck kamasna, hatta arkasn dnmesine frsat tanr; bu s
re boyunca fare artk gce maruz deildir. Ancak hl kedinin iktidar
[alanjnn iindedir ve her an tekrar yakalanabilir. Derhal uzaklarsa,
kedinin iktidar alanndan kaar; ama, artk ulalamayacak olduu
noktaya varana kadar hl kedinin iktidar alannn iindedir. Kedinin
2 g4 e8emen olduu uzam, fareye yaatt umut anlar, bir yandan da btn bu zaman zarfnda onu yakndan izlemeyi srdrmesi ve onu yok
etmeye gsterdii ilgiyi ve yok etme niyetini asla elden brakmamas;
bunlann hepsine, yani uzam, umut, dikkatle izleme ve yok etme niye
tine iktidann fiili bedeni, ya da daha basit bir biimde, iktidann ta ken
disi denebilir.
Bu yzden, gcn aksine, iktidara ikin olarak uzamda ve zaman
da belirli bir genileme vardr. Daha nce azn, hapishanenin bir pro
totipi olduunu ne srmtm. Her durumda, bu ikisi arasnda, gle
iktidar arasndaki ilikiyi rneklemeye hizmet edecek bir iliki vardr.
Bir kez dmann azna girince, kurbann hibir umudu kalmaz n
k manevra yapmak iin ne zaman ne de yeri vardr. Bu iki bakmdan
hapishane azn bir uzants gibidir. Tpk kedinin gznn nndeki
fare gibi, tutsak biraz ileri geri yryebilir, gardiyanlanna arkasn d
nebilir, nnde, kamay ya da serbest braklmay umaca zaman
vardr. Kapatld hcrenin bulunduu hapishanenin btn mekaniz
mas onun yok ediliine ayarlanm gibidir ve bu mekanizma fiilen i
lemekte deilken bile tutsak bunun her zaman bilincindedir.
Gle iktidar arasndaki aynm olduka farkl bir baka alanda, bir
dine eitli dzeylerde tabi olmakta grlebilir. Tanrya inanan her
kes srekli O nun iktidan altnda olduuna inanr ve bu iktidarla ken
di tarznda uzlamtr. Ancak bunu yeterli bulmayan insanlar vardr.
Bu insanlar, Tann nm kesin bir mdahalesini; tannsal gcn tannsalln fark edip hissedecekleri dorudan bir edimini beklerler. Tann nn verecei emirlerin beklentisi iinde yaarlar; onlara gre Tann,
yneticinin zelliklerinin daha ak bir trne sahiptir. Her zel vaka
da, O nun etkin iradesi ve bu insanlann etkin ve bariz tabiyeti dinin
z haline gelir. Bu trden dinler kadercilik retisine yatkndr; bu di
ne inananlar balanna gelen her eyin Tannnn iradesinin dorudan
bir ifadesi olduunu her zaman hissedebilirler. Bylece btn hayat-

lan boyunca boyun emek iin yeni vesileler bulurlar. Sanki, az sonra
ezilmek zere oktan Tanrnn azna girmi gibidirler. Ama btn ha
yatlarn bu berbat yerde, cesaretlerini kaybetmeksizin ve hl doru
olan yapmaya abalayarak yaamak zorundadrlar.
slamiyet ve Kalvinizm, bu eilimin en kuvvetli biimde sergilen
dii dinlerdir. Bu dinlere inananlar, Tannnn gc iin yanp tutuur
lar; sadece O nun gc onlan tatmin etmeye yetmez. nk Tannnn
gc ok uzaktadr ve onlan fazla serbest brakr. Kk yalarda ken
dilerini sonsuza dein teslim ettikleri srekli emir beklentisi, onlarda
derin izler brakr, aynca dier insanlara kar tutumlan zerinde de
ciddi bir etki yapar. Bu srekli emir beklentisi, askerlerinkine benzeyen bir inanan tr, kendileri iin hayatn en gerek temsilcisi sava
olan ve hayat savatan ibaret grdkleri iin gerek savalardan kork
mayan insanlar yaratr. leriki blmlerde bu trden inananlardan,
emirle ilikilendirerek daha aynntl olarak sz edeceim.

KTDAR VE HIZ

ktidarla ilgili olan hz, peinden koma hz ve yakalama hzdr. Her

iki hzda da insan, hayvanlan kendine model almtr. Avnn arkasn
dan koan kurtlardan ve dier hayvanlardan, avnn peinden komay
ve ona yetimeyi renmitir. Kedi soyundan, avnn zerine atlamay
renmitir; bu konuda takdir ettii ve gpta ettii ustalar aslan, leopar
ve kaplandr. Alc kular her iki hareketi de birletirir; herkese gr
lebilecek biimde tek bana uan ve yksekten avnn stne ullanan
bir kartal ya da ahin bu ikili ilemin mkemmel bir rneidir. Bu ku
lar insana uzun sre sahip olduu en byk hz olan oku verdi. nsan
lar avlarnn stne bir ok biiminde ullandlar.
Bylelikle bu mahluklar eski alardan itibaren iktidar simgeleri
oldular. nsanlar onlan bazen tann, bazen de kendi yneticilerinin ec
dad olarak dndler: Cengiz Han bir kurdun soyundan geliyordu ve
Horus ahini Msr firavunlarnn tannsyd; Afrika krallklarnda as
lanlar ve leoparlar kraliyet klannn kutsal hayvanlanyd; ve Romal
imparatorun ruhu, bedeninin yakld odun ynndan kan alevler
den gklere bir kartal olarak umutu.
Ancak hepsinin en sratlisi yldrmd; hl da yledir. Yldnma
kar kendini savunmann hibir yolu yoktur ve yldnmn dourduu
batl korku evrenseldir. St. Louisnin Mogollara eli olarak gnderdii
Fransisken keii Rubruck, Moollarn hibir eyden, gk grlts ve

yldrandan korktuklar kadar korkmadklarn kaydetmiti. Frtna ol

duunda Moollar btn yabanclar adrlarndan dar karp ken
dilerini kara keelere sararak frtna geene kadar saklanrlard. Mo
ollarn hizmetinde bulunan Pers tarihi Raid yldrm arpmasyla
len btn hayvanlarn, yanlarna bile gitmeye cret etmeksizin, etin
den nasl uzak durduklarn anlatr. Btn yasak trleri onlann yldnm yattrma giriimlerinden kard; yldran zerlerine ekebilecek
her eyden kanlmas gerekirdi. Dier halklarda ise yldran, Tann nn silahdr.
Karanlkta ani bir yldrm vahiy gibidir; hem arpar hem de aydn
latr. Ama her zaman ayn deildir ve insanlar tannlannn iradesini
286
kefetme umuduyla onun her davurumunu inceler: Ne trden bir yl
dran olduunu, gkyznn hangi eyreinde bulunduunu, nereden
geldiini ve nerede yok olduunu aratrrlar. Etrskler arasnda yld
rann yorumlanmas, grevleri Romallann fulguratore'lerince" srd
rlen zel bir rahip grubunun greviydi.
Eski bir in metninde yle yazar: Bir yneticinin iktidan, gc
ok daha az da olsa, yldran panlts gibidir. Yldran arpan yneti
cilerle ilgili ka tane yknn bulunduu kayda deer bir konudur. Bu
yklerin tamam birebir doru olamaz, ama bu balant kendi iinde
aydnlatcdr. Bu gibi ykler her ikisi de, stn bir gk-tannya ina
nan ve iktidara ynelik kuvvetli duygular beslemi halklar olan Roma
llar ve Moollar arasnda zellikle yaygnd. Bu halklar yldran do
ast bir emir, arpt yeri de, arpmaya niyet ettii yer olarak d
nrlerdi. Yldran bir krala arpmsa, bu kraldan da kudretli bir y
neticinin eseriydi. Yldnm, cezalandrmann en hzl, en ani ve ayn
zamanda en ak biimiydi.
nsanlar yldran silahlanyla taklit ettiler: Ateli silahlarn ve zel
likle de ar silahlann sat k ve grlt her zaman bunlara sahip
olmayan halklan dehete drmtr; onlara gre bu silahlar gk g
rlts ve yldrandr.
Ancak bundan bile nce, insanlar kendi hayvansal hzlarn artr
mann yollann aradlar: Atn ehliletirilmesi ve atl ordulann mkem
melletirilmesi, Doudan byk istilalarn gerekletirilmesine yol
at. Moollara ilikin her anlatmda hzlannn zerinde nemle duru
lur: Aniden ortaya karlar, bir an iin yeniden kaybolurlar ve baka bir
yerde yine ortaya karlard. Ka hzn bile rivayete evirirlerdi; na
diren de olsa dmanlan Moollann katklanna inanmken, kendile
rini onlar tarafndan kuatlm bulurlard.
* Fulguratore (it.): Ik saan, aydnlatan (.n.).

O zamandan beri fiziksel hz, iktidann daha da nemli bir paras

haline gelmitir. Hzn bizim kendi makinelere dayal uygarlmzda
oynad rol burada bytmek gereksiz.
Rakibin maskesinin aniden drlmesi kimi bakmlardan yaka ama ya da ele geirme hzyla ibirlii iinde olsa da, bunlardan farkl
dr. Zararsz ve itaatkr olduklan aka grlebilen kimi yaratklar bi
rinin nnde durur; o kii onun maskesini yrtar ve bir dmann y
zn ortaya karr. Yeterince etkili olmas iin maskenin drlme
si ani ve sratli olmaldr. Bu, daraltlm ve kk bir yere younla
trlm bir peinden koma eylemidir; burada hz piyese dnmtr.
Daha sonra greceimiz gibi, bir maskenin hzla baka bir maskenin ^
yerini almas ok eski bir aldatma yntemidir. Her yem maske ktdann baka bir davurumudur ve kendi zel etkisini yapar. Birbirine zt
ba kiilerin olduu yerde birinin baka ekilde grlmesi, dierinin
baka ekilde grnmesiyle eleir. Bir rakibin maskesini karmas da
bu ilemin karldr. Bir ynetici, sivil ya da asken erkan yemee
davet eder ve sonra aniden, dmanlk edimini hi beklemedikten an
da hepsini katlettirir. Bir davran biiminden dierine gei tam tam
na maskelerin hzl deiimine tekabl eder. Bu gsten, olas en buyuk
hzla gerekletirilir; nk btn baans hza baldr. Bir despot her
zaman daimi ikiyzllnn bilincindedir ve bu yzden de her zaman
bakalanndan aynsn bekler. Erken davranp, bunun etkilennn n
ne gemenin her biimi, ona izin verilebilir hatta zorunlu grnecektir.
Kendi hzyla masumlan ezebilecei gerei onun iin sorun yarat
maz; maskelerin karmak dnyasnda hatalar her zaman olacaktr.
Onu derinden rahatsz eden ey, yeterince hzl hareket edemeyip d
mann kamasna frsat vermektir.

SORU V E C E V A P

Soru sormak zora dayal mdahaledir. Bir iktidar arac olarak kullanl
dnda, kurbann etini kesen bir bak gibidir. Soran, bulunacak eyin
ne olduunu bilir; ama ona fiilen dokunmak ve onu aa karmak is
ter. organlar zerinde alan bir cerrahn kendinden eminliiyle ie
giriir. Ama soran, zel trden bir cenahtr; hakknda daha ok ey
renmek iin kurbann canl tutan ve bedenin geri kalan hakknda bil
mek istediklerini renmek iin, uyuturmak yenne, belirli organlarda
kasten acya neden olan bir cerrah.
Sorular cevaplanmak iindir; cevaplanmayanlar havaya atlan oklar

gibidir. En zararsz sorular, yaltlm kalan ve baka sorulara yol a

mayanlardr. Yolda birini durdurur, belirli bir binann ne binas olduu
nu sorarz ve sorunun cevab bize sylenir ve yolumuza tatmin olmu
bir ekilde devam ederiz. Bir an iin yabancya hzla sahip olmu ve
onun dikkatini zorlamzdr. Cevab ne kadar net ve ikna ediciyse, git
mesine o kadar abuk izin veririz. O isteneni salamtr ve bizi tekrar
grmesi hi gerekmez.
Ancak, bazen soran bununla yetinmez ve daha fazla soru sorar. Bu
sorularn ard kesilmezse, sorularn muhatab olan kimse ksa srede
usanr. Yalnzca fiziksel olarak alkonmu olmakla kalmaz, ayn zaj manda verdii her cevapla, kendisine ait daha ok eyi aa vurmaya
zorlanr. Aa vurduklar olduka yzeysel ve nemsiz bir ey olabi
lir, ama bunlar ondan alan bir yabancdr ve syledikleri onda daha
derinlerde yatan ve ok daha nemli olan baka eylerle balantl ola
bilir. Bylelikle cevaplayann usanmas ksa srede kukuya dnr.
Bu srecin soran zerindeki etkisiyse artan bir iktidar duygusudur.
Bundan holanr ve sonu olarak daha ok, daha ok soru sorar; ald
her cevap bir boyun eme edimidir. Kiisel zgrlk, byk oranda,
sorulara kar bir savunmaya sahip olmay ierir. En gl tiran en g
sorulan sorandr.
Daha fazla soru sorulmasn nleyecek cevaplar bulmak mmkn
dr. Alternatif olarak, konumu buna uygun olan herhangi bir kimse
kendi sorulanyla kar durabilir: Eitler arasnda bu, kabul edilmi bir
kendini savunma yntemidir. Bu yolu kullanmayan biri ya kendisiyle
konuann istedii gibi, soruya tam ve ciddi bir cevap vermelidir ya da
kurnazlkla onun daha fazla aratrmay istemesini engellemelidir. r
nein dierini methederek onun stnln teslim etmise, dieri bu
nu kendisi yapma ihtiyac hissetmeyebilir; ya da onu, soru sorulmas
daha ilgin ya da krl olacak baka insanlara yneltebilir. Kendi ger
ek kimliini maharetli bir ikiyzllkle bulandrabilirse, soruyu san
ki bakasna yneltilmi ve bu yzden de kendi yetkinliinin dnday
m gibi ele alabilir.
Soru sormann nihai amac, inceden inceye tetkik etmektir; ama bu
ilem bir dizi noktaya kibarca sondaj yapmakla balar ve sonra diren
cin zayf grnd yerlerden giri zorlanr. Bulgularn hepsi derhal
kullanlmayabilir, aranan belirli bir ey bulununca, daha sonras iin
bir kenara konabilir. Gerek her sorunun arkasnda her zaman kastl
bir ama vardr, bir ocuun ya da budalanmkiler gibi amasz sorular
kolaylkla saptrlabilir.
Ksa ve z cevaplar istendiinde, sorgulanan insan iin durum en

tehlikeli halini alr; birka kelimeyle ikna edici bir biimde ikiyzl
lk etmek, imknsz deilse de zordur. Savunmann en bariz biimi sa
rm ya da anlamam gibi yapmaktr; ama bu yalnzca eitler arasn
da ie yarar. Kuvvette eitsizlik olduu zaman soru baka bir ekilde
ifade edilebilir ya da yazya dklebilir; o zaman verilen her cevap ok
daha balayc olacaktr, nk soruyu soran bu cevab daha sonra kul
lanmak zere elinde tutabilir.
Dsal olarak savunmasz olan biri, geri ekilip isel silahna sanlabilir. Sr, bedenin iinde korunan ikinci bir beden gibi olduu ve da
ha iyi savunulduu iin, sorulara kar isel bir zrhtr. Ona yaklaan
herhangi birinin naho bir srprizle karlamas ihtimal dahilindedir. ^
Sr onu evreleyen maddeden daha youndur, onunla birlikte srekli- pj
lik tamaz ve neredeyse delinmez bir karanln iinde saklanr. eri
i ne olursa olsun sr her zaman tehlikelidir. Srla ilgili en nemli ey,
younluu, yani sorulara kar bir savunma olarak etkililiidir.
Sessizlikle karlaan bir soru, bir kalkan ya da zrhtan geri tepen bir
silah gibidir. Sessizlik, avantajlan ve dezavantajlan neredeyse eit bir
biimde dengelenen an bir savunma biimidir. Konumay reddeden
bir insann kendisini ele vermedii dorudur, ama te yandan olduun
dan daha tehlikeli de grnebilir; onun sessizlii, saklayacak ok eyi
olduu, gerekte sahip olduundan daha fazla eyi olduu eklinde an
lalr ve bu da onun gitmesine izin vermemenin daha da nemli g
rnmesine neden olur. Israrl sessizlik sorgu ve ikenceye yol aar. ^
Ancak her zaman, normal koullarda bile, cevap, cevap vereni ba
lar; cevab veren ona itaat etmek zorundadr; cevap onu sabit bir tavr
almaya ve orada kalmaya zorlar, oysa sorgucusu, kendi iine geldii
gibi yer deitirerek, ona her yandan saldrabilir. Sorgucusu onun etra
fnda dnebilir, artabilir ve bylelikle onu karmaaya itebilir. Zemi
nini deitirebilir olmas, ona dierinden esirgenen bir zgrlk verir.
Soran, cevaplayann savunmalann sorularla derinletirir ve savunmalan ykmay, yani onu cevap vermeye zorlamay baard zaman, onu
yerine mhlam, kprdayamaz hale getirmi olur. Kimsin? Ben falancaym. Bu andan itibaren cevaplayan kendisi olmaldr yoksa ya
lanlan elini ayan dolatrr. Artk kendisini dntrerek kaamaz.
Sorgulama bir sre devam ederse, cevaplayan sonunda kendini prangalanm bulur.
lk soru kimlikle ilgilidir; ikincisi yerle. Her iki soru da konumay
varsaydna gre, insan bu szel sorgulamadan nce gelen ve ona
denk den orijinal bir durum olup olmadn bilmek ister. Byle bir
durum varsa, yer ve kimlik bu durumla akm olmaldr, nk biri

olmadan dierinin olmas anlamszdr. Byle bir durum var olmutur

ve hala vardr; bu durum avn tereddtle incelenmesi durumudur.
Kimsin? Yenebilecek bir ey misin? Srekli yiyecek araynda olan
bir hayvan, bulduu her eye dokunur, her eyi koklar ve burnunu her
eye sokar: Bu nedir? Yenecek bir ey midir? Tad nasldr? Cevap
bir koku veya bir hareket ya da yaamdan yoksun bir katlktr. Yaban
c beden ayn zamanda bir yerdir; hayvan bu bedeni koklayarak ve ona
dokunarak, onunla tanr; bizim anladmz ekle tercme edecek
olursak, onu adlandrr.
Erken ocukluk, birbirini artan bir hzla izleyen iki farkl; ama ba290 lantlh olaylar dizisiyle karakterize edilir. Bir yanda ebeveynden kan
emirler demeti, te yanda ocuun saysz sorusu vardr. ocuklarn
ilk sorulan, ok daha gelimi bir biimde de olsa, yiyecek isteyen bir
alama gibidir. Bu sorular zararszdr, nk ebeveyninin sahip oldu
u tm bilgiyi ocua vermediinden onlarn stnln korur.
ocuklann sormaya balad sorular nelerdir? En erken ortaya
kanlar arasnda yere ilikin olanlar vardr: Falan ey nerede? Dier
erken sorular unlardr: Bu nedir? u kimdir? Yerin ve kimliin
ocuk iin nemi bellidir. Bir ocuun ilk sorduu eyler bunlardr.
Ancak daha sonra, nc yan sonuna doru, sorulan Niin?le
balar; ve ok daha sonra Ne zaman? ve Ne kadar sre? gibi za
manla ilgili soru szckleri gelir. ocuun herhangi bir gerek sre
kavrayna sahip olmas iin uzun bir zaman gerekir.
Grdmz gibi, ilk soru tereddtl bir dokunutur, ama ksa s
rede ieri nfuz etmeyi ister. Bir bak gibi keser; rnein, kk o
cuklann seenekli sorulardan holanmamalannn nedeni budur. Hangi
sini, elma m yoksa armut mu tercih ettii sorulduunda, ocuk ya ce
vap vermeyecek ya da yalnzca duyduu son szck olduu iin ar
mut diyecektir. Gerek bir karar; elmay armuttan ayrt etmeyi gerek
tirecek bir karar onun iin ok zordur, nk can her ikisini de iste
mektedir.
Bir soru, en yaln iki cevaptan, evet ve hayrdan yalnzca biri ola
s olduunda en keskin biimde [bak gibi] keser. Bunlar aradaki her
eyi dlayan kesin ztlar olduundan, icap eden ayrmn zel olarak
son ve nemli olduu hissedilir.
ounlukla ne dndmz bize bir soru sorulana kadar bilme
yiz. Soru kibar olduu srece bir eyden yana ya da ona kar karar
vermekte bizi serbest brakr, ama bizi taraflardan biri ya da dierini
savunmaya zorlar.
Platonun diyaloglannda Sokrat sorunun yce ustas olarak gr

nr. Sokrat iktidarn btn sradan biimlerini hakir grr ve onlan an

dran her eyden srarla kanr. stnln yaplandran bilgelik onu
isteyen herkesin hizmetindeydi, ama Sokratm bu bilgelii paylama
yntemi zenli nutuklar atmak deil soru sormakt. Diyaloglar soru
larla doludur ve bu sorulann, nemli olanlannn hepsi Sokrattan gelir.
Sokrat, dinleyicilerini yerlerine mhlarken ve onlan olas her trden se
im yapmaya zorlarken gsterilir. Sokrat dinleyicilerine sadece sorulan araclyla egemendi.
Sorular uygarlk biimleriyle bir dereceye kadar kstlanr. rnein,
insann bir yabancya sormayaca belirli eyler vardr. Sorarsa, bu ona
fazla yaklamak olur; bu bir mdahaledir ve muhatabn kendisini sal- ^
dmya uram hissetmesine sebep olur. te yandan snrlama, dinleye
ni ona duyulan sayg konusunda ikna etme niyeti tar. Yabancya san
ki o daha kuvvetli olanm gibi davranlr; bu, karlk verilmesi bek
lenen bir vg biimidir. nsanlar ancak bu yolla, aralanndaki mesafe
yi koruyarak, sorulann tehdidinden uzak bir biimde ve yalnzca kuv
vetli deil; ayn zamanda eit derecede kuvvetliymi gibi davranarak,
kendilerini gvencede hisseder ve birbirini rahat brakrlar.
Belki de hepsinden nemli olan soru gelecek hakkndadr; gelecek
le ilgili soru kesinlikle mthi bir ivedilikle ykldr. Ancak sorunun
yneltildii tannlar bunu cevaplamak zorunda deildir ve bylelikle,
soru ne kadar ivediyse, o kadar da umutsuzdur. Tannlar kendilerini as
la balamazlar, sorgulanmaya asla tahamml edemezler; hibir g on
lann niyetlerine nfuz edemez. Tannlann szceleri ok anlamldr ve
zmlenmeye kar koyar. Onlar hakknda sorulan sorular insan hi
bir yere gtrmez, nk ne sorulursa sorulsun, verilen cevap tektir.
Bu cevap ou kez yalnzca bir iaret olabilir ve bu gibi ok sayda ke
hanet, pek ok ulustan rahiplerce kaydedilmitir; rnein bunlarn binlercesi bize Babillilerden gelmitir. Ancak bu kehanetler bir dizge olu
turmaz; bunlarn hibirinin arasnda isel hibir balant yoktur, her bi
ri kendi bana yaltlm olarak durur. Bir araya toplanarak listeler
olutururlar, hepsi bu kadar; bunlan bilen biri bile onlan ancak tek tek
gelecein birbiriyle balantsz paralanyla ilikilendirebilir.
Sorgu bunun tam zdddr. Gemile, gerekliinin btnl iin
de onu yeniden yaratarak urar ve sorgulayandan daha gsz olan
birine yneltilmitir. Yarglamalann nemine gemeden nce, bugn
ou lkede yerlemi bir ilem olan polis kaytlar dizgesi hakknda
bir ey sylemek istiyorum. Her yerde ayn olan ve temel amac emni
yet ve dzene hizmet etmek olan bir grup soru ekillenmitir. Devlet,
her insan hakknda, bu insan tehlikeli olursa diye ya da olduunda

292

onunla ba edebilmek iin, mmkn olduunca ok bilgi sahibi olmak

ister. Bir insana sorulan resmi ilk soru ad; ikincisi de adresidir. Daha
nce grdmz gibi, kimlii ve yeri ilgilendiren bu sorular, en eski
iki sorudur. Bir sonraki soru olan, i, o insann faaliyet alann ve sahip
olduklarnn olas miktarn aa karr; bundan ve yandan prestiji
ve etki alan, aslnda ona nasl muamele edilmesi gerektii karsanabilir. Adamn verdii karlklar onun insan olarak sahip olduklarn da
ierir: Karsnn ve ocuklarnn olup olmadn belirtmek zorundadr.
Doum yeri ve uyruu olas inanlarn belirtir; fanatik milliyetilik
anda, artk eskiden olduu kadar nemli olmayan dininden ok da^az'a aydmlatc nitelik tar. Fotoraf ve imzas da dahil olmak
zere btn bunlarla pek ok ey kesinlemi olur.
Adamn bu sorulara verdii cevaplar kabul edilir; cevaplar o an iin
bir kuku dourmaz. Sorular ancak belirli amala yrtlen sorguda
kukuyla ykldr. Her bir soru kendi bana savuturulabilir, ama bir
araya geldiklerinde cevaplar denetleyen bir ereve oluturur. Yargla
nan adam sorgucusuyla dmanlk ilikisi iinde durur; kendisi ondan
ok daha gsz olduundan, ancak onu kendisinin bir dman olma
dna ikna etmede baarl olursa kurtulabilir.
Hukuki sorgulamalarda, sorgulama, zaten daha muktedir olan sorgucuya geriye dnk bir her eyi bilme hakk verir. Sann gelip gitti
i yerler, girdii odalar, u ya da bu saati nasl geirdii, o zaman z
gr ve izlenmiyormu gibi grnen her ey birdenbire tetkike maruz
kalr. nceki zgrlnden olabildiince az zgrlk kalana dein
ayn yerlere gidip gelmek, her odaya yeniden girmek ve her saati yeni
den yaamak zorundadr. Yarg bir yargya varmadan nce saylama
yacak kadar ok olguyu bilmek ister; yargcn iktidarnn temelinde ke
sin olarak her eyi bilmek yatar. Bu amala u sorulan sorma hakk
vardr: Neredeydin? Ne zaman oradaydn? Ne yapyordun? Sa
nk, elinden gelirse, bir yer adnn karsna baka bir yer ad, kimliin
karsna baka bir kimlik koyarak suun ilendii tarihte baka yerde
olduunu kantlar: O srada orada deil baka bir yerdeydim. Bunu
yapan ben deil baka bir insandr.
Eski bir Wend* efsanesinde yle denir:
Bir varm bir yokmu, Dehsada, gn ortasnda ayra yatp uyuyan bir
kyl kz varm. Nianls yannda oturmu, kzdan nasl kurtulabilecei
ni dnyormu. Sonra le kadn gelip onu sorgulam. Adam onu her
cevapladnda kadn ona yeni sorular sormu. Saat bir olunca Hamn kal
bi durmu. le kadn onu lmne sorgulam.
* Wend (ng.): Dou Almanyadaki Slav kavimlerinden biri (.n.).

GZLLK

Gizlilik iktidarn ta znde yatar. Ava pusu kurma edimi z gerei

gizlidir. Saklanan ya da evrenin renklerine brnen, hareket edip de
kendini ak etmeyen yaratk, kendisini ikinci bir deri gibi gizlilikle r
terek btnyle gzden kaybolur. Uzun zaman srebilen bu durum,
kendine zg bir sabr ve sabrszlk kanmyla karakterizedir ve ne
kadar uzun srerse, baan annn beklentisi o kadar iddetlenir. Ama
sonunda baarya ulamak iin gzleyen sonsuz sabr gsterme kapa
sitesine sahip olmaldr. Bu sabr gereinden bir an bile nce bozulur
sa, her ey boa gitmi olur ve gzleyen, hayal krklyla km bir
ekilde en batan yeniden balamak zorunda kalr.
Avn, sonunda ele geirilii ak bir eylemdir; nk dehet hedef
lenen etkinin parasdr, ama yiyip yutma anndan sonra, her ey yine
karanlkta gerekleir. Az karanlkta-, mide ve barsaklar daha da
k a r a n lk tr. Onun iinde neler olup bittiini hi kimse bilmez ve hi
kimse dnmez. Bu mutlak anlamda kkten yiyip yutma ileminin en
byk ksm gizli kalr. Bu ilem, pusuya yatmann etkin ve istemli
gizliliiyle balar ve bedenin gizli i taraflarndaki bilinmeyen ve is
temsiz bir ey olarak sona erer. Yalnzca ele geirmenin mdahale edi
ci an, kendi ksa geidini aydnlatan bir yldnm gibi parlar.
En byk giz bedenin iinde gerekleendir. Bedensel ilemlere
ilikin bilgisini kullanarak alan bir byc hekim,* mesleini uygu
lamasna izin verilmeden nce, kendi bedeni zerinde zel operasyon
lardan gemek zorundadr. Avustralyadaki Arandalar arasnda, by
c hekim olmak isteyen bir erkek, ruhlarn ikamet ettii maarann a
zna doru gider. Burada ncelikle, dili ruhlardan biri tarafndan bir
bir kargyla delinir. Tamamen yalnzdr ve meslee alnma ritelinin
bir paras olarak ruhlardan ok korkmas gerekir. stelik zellikle
tehlikeli olan bu yerde, yalnzla dayanma cesareti, mesleinin yeter
liliklerinden biridir. Daha sonra, ikinci bir mzran kafasn bir kulak
tan dierine delip getiine inanlr. Dp lr ve ruhlar tarafndan,
yaadklar maaraya tanr. Bizim dnyamz asndan baygndr;
ama teki dnyada btn i organlan kanlr ve yerlerine tamamyla
yeni ve muhtemelen daha iyi, ya yaralanmaz ya da her halkrda b
ynn saldnlarna kar daha direnli organlar konur. Bylelikle rol
iin iinden kuvvetlendirilir; yeni iktidan barsaklarndan kaynakla
nr. ktidann kullanmadan nce lm olmas gerekir, nk lm
* Byc hekim: Baz yerli halklarda hastalklar iyiletirecek, ruhlarla iliki kurabile
cek doast gleri olduuna inanlan kii (.n.).

294

bedeninin btnyle iine girilmesini ve kefedilmesini mmkn k la r

Gizi yalnzca kendisi ve ruhlar tarafndan bilinir; bu giz bedeninin
iinde yatar.
zel bir ilem de, ruhlarn gen byc hekime kk kristaller
vermesidir. Bu kristaller meslei iin vazgeilmez niteliktedir ve b
yc hekimin bunlar bedeninin etrafnda tayaca dnlmtr.
Herhangi bir hastann tedavisi bu kristallerle gerekletirilecek byk
bir oyunu ierir. Byc bunlar hastasna verir ve sonra hastann
bedeninin rahatsz ksmlarndan bunlar tekrar ekip karr: Hastann
bedenindeki yabanc maddenin sert paracklar, hastalanmasna sebep
lmutur- u paracklar, deiim deeri yalnzca bycler tarafndan bilinen allmam bir hastalk paras gibidir.
Ancak hastalarn bu yakndan, tedavisi dnda, by her zaman
belli bir mesafeden iler. Her trden sivri-ulu sopalar gizlice hazr
lanr ve sonra, uzak bir mesafeden, hibir eyden kukulanmakszn
sihrin korkun iktidarna boyun een kurbana nian alnr: Bu, pusuya
yatmann gizemliliini rneklemektedir. Ya da bazlar gkyznde
kuyrukluyldzlar gibi beliren kk mzraklar dmanca atlr. Burada
eylemin etkisi hissedilene kadar biraz zaman gese bile, eylemin ken
disi hzldr.
Herhangi bir Aranda insanlara zarar vermek iin sihri kullanabilir,
ama ktl yalnzca byc hekimler savuturabilir; byc hekim
ler meslee girme treni ve pratikler sayesinde dierlerinden daha iyi
korunmaktadr. Kimi ok yal byc hekimler yalnzca tek tek insan
larda deil, kadn ve erkeklerin oluturduu gruplarn btnnde de
hastal dize getirebilirler. Dolaysyla en muktedir insann pek ok
insana ayn anda hastalk getirebildii iktidar derecesi vardr.
Uzaklarda yaayan yabanclarn bysnden ok ekinilir. Yaban
clardan, kendi insanlarndan daha ok korkulmasnn nedeni belki de
onlarn yaptklar sihrin panzehirlerinin yeterince bilinmemesidir. Bu
na ek olarak, su ileyenler kendi gruplan iinde yaplm kt hare
ketler iin duyulduu kadar sorumluluk duymayacaklardr.
Ktle kar korunmada ve hastaln tedavisinde byc heki
min iktidarnn iyi olduu kabul edilir; ama bu iktidar; ayn zamanda
byk apta ktlk yapmayla eleir. Kt hibir ey kendiliinden
olmaz; her eye her zaman kt niyetli bir insan ya da bir ruh sebep
olur. Bizim sebep adn verdiimiz ey onlara gre sutur. Her lm
bir cinayettir ve bir cinayet olarak intikam alnmaldr.
Btn bunlar bir paranoyan dnyasna artc bir biimde ben
zer. Bu kitabn sonundaki Schreber vakas zerine yazlan iki blmde

bunu daha ak bir biimde greceiz. O blmlerde i organlara ya

plan saldny bile aynntlanyla betimlenmi bulacaz. organlar b
tnyle yok edildikten ve uzun aclar ekildikten sonra yeniden trer
ve sonra yaralanmaz olur.
Gizlilik ikili karakterini iktidann daha stn btn davurumlannda korur. lkel byc hekimden paranoyak insana ve her ikisinden ta
rihin despotuna yalnzca bir adm vardr. Despotta gizlilik birincil ola
rak etkindir. Despot gizlilie iyice ainadr ve verili herhangi bir du
rumda gizliliin deerini nasl tayin edeceini ve kullanacan bilir.
Pusu kurarken neyi izlediini ve canllanndan hangilerini kendisine
yardm etmesi iin kullanabileceini bilir. Pek ok gizi vardr, nk ^
ok arzusu vardr; bu gizleri, birbirlerini korusunlar diye organize eder.
Bir adama bir ey, dierine baka bir ey aklar ve bunlan birletir
me anslannn olmamasn salar.
Bir ey bilen insan, tam olarak neyi izledii kendisine sylenmeyen
ikinci bir kii tarafndan izletilir. Bu ikinci bir kii her szc ve ha
reketi kaydetmek, eksiksiz ve sk raporlarla yneticinin, kuku altndakilerin sadakatini deerlendirmesini salamak zorundadr. Ne var ki bu
izleyenin kendisi de izlenmektedir ve verdii rapor bir bakasnnkiyle dzeltilmektedir. Bylelikle ynetici gizlerini aklad kanallann
kapasitesi ve gvenilirlii konusunda devaml bilgilendirilir ve hangi
sinin atlak vermesinin ya da tamasnn muhtemel olduu konusun
da bir yargya varabilir. Anahtan yalnzca kendisinde bulunan, gizleri
dosyalama dizgesi vardr. Bu anahtan btnyle bir bakasna emanet
etseydi kendisini tehlikede hissederdi.
ktidara nfuz edilemez. ktidara sahip olan insan baka insanlann
iini okur, ama onlann kendi iini okunmalanna izin vermez. ktidar
sahibi herkesten ketum olmaldr; niyetlerini ve fikirlerini hi kimse
bilmemelidir.
Klasik bir rnek, on beinci yzyl talyasnda byk bir iktidar
kuran Milanodaki Viskonti dklerinin sonuncusu Filippo Mariadr.
Dncelerini maskeleme kapasitesi bakmndan ei bulunmaz biriydi.
Ne istediini asla ak bir biimde sylemez, her eyi kendi anlalmaz
ifade biimiyle gizlerdi. rnein artk holanmad bir insan vmeye
devam ederdi ya da birini eref ve armaanlarla taltif ettiyse, onu ayn
zamanda iddet ve aptallkla sular, ona iyi talihini hak etmediini his
settirirdi. Birini kendi maiyetine isterse, ona uzun tavsiyelerde bulu
nur, onu yanl umutlarla doldurur sonra da brakrd. Adam unutuldu
una inanr inanmaz, onu hatrlard. Kendisinden iyi bir ey hak eden
birine bir iyilik bahettii zaman, sanki kendisi bundan habersizmi gi-

bi bu konuda bakalarn sorgulamak eklinde allmadk bir kurnaz

lk gsterirdi. Genel bir kural olarak her zaman, kendisinden istenen
den farkl bir ey verir ya da isteneni istendii biimde vermezdi. Bir
armaan ya da eref bahetmeye niyetlendiyse, o adam nceden gn
lerce her trden ilgisiz konularda yle sorgulard ki, adamn onun aklndakinin ne olduu konusunda hibir fikri olmazd. Niyetlerini sak
lamak iin, sk sk kendisinin ahsen ihsan ettii iyilikler ya da kendi
sinin ahsen dayatt idam cezalan hakknda ikyet ederdi.
Bu son durumda, sanki gizlerini kendisinden bile saklamaya al
yormu gibi grnmektedir. Gizler bilinli ve etkin niteliklerini kaybe296 dp d^er? aSa bilinemeyecek olan sakl kasada, bedenimizin karanlk
oyuklannda i gren ve bizim tarafmzdan bile unutulan daha edilgen
biimiyle kanp birleir.
Gizlerini anne, baba, kardeler, eler ve arkadalardan saklamak
krallann ayncaldr. rann Sasani krallarnn eski geleneklerinden
pek ounu kaydeden orijinal Arapa yazlm Book o f the Crownda
(Taht Kitab) byle yazar.
Muzaffer Pers Kral II. Chosroes kullanmak istedii insanlann az
skln snamak iin zel yollar icat etti. Saray mensuplanndan iki
sinin yakn arkada olduklarn ve her konuda birlikte tavr aldklanm
renince kendisi ikisinden biriyle bir odaya ekilir, ona dierini idam
ettirmeye karar verdii smm aklar ve bunu ona sylemesini ceza
landraca tehdidiyle yasaklard. O andan itibaren tehdit ettii adam
saraya gelip gittike davranlann, huzurunda durduu zaman yz
nn rengini, hal ve tavrlann izlerdi. Davranlarnn hibir biimde
deimediini grrse, konutuu adamn, smna ihanet etmediini
anlar ve onu daha da ok srda kabul eder, ona zel bir ayrmla mu
amele eder, rtbesini ykseltir ve genellikle de onu beendiini hisset
mesine izin verirdi. Daha sonra onunla yalnzken yle derdi: Onun
la ilgili olarak bana ulaan baz haberlerden dolay o adam idam ettir
meye niyetlenmitim; ama daha yakndan soruturunca, bu sylentile
rin yanl olduu ortaya kt. Ama tehdit edilen adamn korkup uzak
durduunu ya da yzn evirdiini grrse, smna ihanet edildiini
anlar ve bu insana iyilik yapmay keser, rtbesini drr ve ona sert
davranrd; bu arada asl kukuland ahsn, bir giz vererek yalnzca
arkadan snamak istediini anlamasn salard.
Bylelikle bir saray mensubunun az sklna ancak onu en iyi
arkadana lmcl bir ihanette bulunmaya zorlayabildii zaman g
venirdi; en yce az sklk kendi hizmetine adanm olmalyd. Kra
la nasl hizmet edeceini bilmeyen bir insann derdi kendisine de bir

hayn olmaz ve kendisine hayn olmayann kimseye hayn olmaz.

Suskunluun yaratt iktidara her zaman ok deer verilir. Suskun
luk, konuma ynndeki saysz kkrtmaya direnebilmek, sorulara
sanki hi sorulmam gibi muamele etmek ve bakalannn syledikle
rinin haz ya da tersi duygular uyandnp uyandrmadnn anlalmas
na asla izin vermemek anlamna gelir. Bu gnll bir dilsizlik halidir;
sarlk deildir. Stoac soukkanllk erdemi, amya gtrlrse, ses
sizlie yol aar.
Kastl olarak suskunluunu koruyan insan tam olarak neyin sy
lenmemesi gerektiini bilir. Pratikte, hi kimse sonsuza kadar suskun
kalamayacandan, neyin sylenebileceine ve neyin sylenemeyece- 2Q?
ine kendisinin karar vermesi gerekir. Asl bildii neyin sylenemeye
ceidir. Sylenemeyen ey daha kesin ve aynca daha deerlidir. Sus
kunluk sylenemeyecek olann yalnzca muhafzln yapmaz, ayn
zamanda ona daha byk bir younluk katar. nsan sylenemeyecek
olan saklamak zorunda kald her defasnda onun hakknda dn
meye zorlanr. Her durumda ok az ey syleyen bir insan her zaman
dierlerinden daha konsantre olmu grnr, sessizlii, onun saklaya
cak ok eyi olduu, gizli bir ey dnd varsaymna gtrr.
Suskunluk iinde saklanan giz asla unutulmamaldr. Bu gize sahip
olana, bu giz iinde byyp onu daha ok yakmasna ramen onu ele
vermedii iin sayg duyulur.
Suskunluk yaltr. Suskun kalan bir insan konuanlardan daha yal
nzdr. Bylelikle kendine yeterlilik iktidan da ona atfedilir. O bir h
zinenin bekisidir ve hazine onun iindedir.
Suskunluk kendini-dntrmeye engel olur. Konumayan insan
olduundan baka ekilde grnebilir, ama bunu ancak kat bir biim
de yapabilir; bir maske takabilir, ama bu maskeye smsk tutunmak
zorundadr. Dnmn akkanl ondan esirgenir; dnmn so
nulan fazla belirsizdir; dnme kendisini teslim ederse onu nereye
gtreceini bilemez. nsanlar dnmden korktuklan zaman sus
kunlarlar. Suskunluk, dnme vesile olan olaylara karlk verme
lerini nler. Btn insanlann hareketleri konuma iinde davurulur;
suskunluk hareketsizdir.
Suskun insann, insanlann onun szcelerini beklemesi ve bu szce
lere zel anlamlar yklemesi avantaj vardr. Bu szceler telaffuz edil
diinde veciz ve yaltlmtr; kulaa emir gibi gelir.
Emir verenle bu emirlere uymak zorunda olan arasndaki insan-yapm aynm aralannda ortak hibir dilleri olmadn ima eder. Bu in
sanlar sanki birbirleriyle konuamaz ve birbirlerini anlayamazlarm

gibi davranmak durumundadrlar; emirlerden ayn olarak, bu kurgu b

tn koullarda korunur. Emir verenler, kendi evresinde bile, szck
leri saknmaya yatkndrlar ve bu nedenle dier suskun insanlar az
larn atklar zaman, kulaa emir gibi gelen szceler beklenir.
nsanlann grece zgr ynetim biimleri hakknda duyduklan,
sanki bunlar doru dzgn ilev gremezlermi gibi, sk sk bir tr ha
kir grmeye varan kukunun nedeni bu zgr ynetim biimlerinin
gizlilikten yoksun olmalandr. Parlamentodaki tartmalar yzlerce in
sann nnde yaplr; kamuya ak olmak bunlann zn oluturur.
Btnyle kar fikirler alenen sylenir ve birbiriyle karlatnlr.
298 Szde gizli oturumlar bile her zaman gizli kalmaz, nk basnn mesleki merak ya da herhangi bir grubun mali karlar sk sk gizliliin
bozulmasna yol aar.
Yalnzca bir tek bireyin ya da Tannnn yarattklan iinde ok k
k bir grubun giz saklama kapasitesine sahip olduu varsaylr ve bu
yzden mzakerelerin, gizlilik gz nnde tutularak ve gizliliin bo
zulmas ok ar cezalarla ilintilendirilerek oluturulmu, olduka k
k gruplarla snrlanmasnn en iyi yol olduu dnlr. Karann bir
kiiye kalmasnn gerektii sylenir; o insan bile bu karar vermeden
nce karan bilemez ve bir kez o karan verdikten sonra hzla bir emir
olarak uygulanr.
Diktatrlklerin prestijinin byk bir ksm, younlam gizlilik
iktidarlarnn olmasna dayanr. Demokrasilerde bir giz pek ok insan
arasnda dalmtr ve gizin iktidan da bu yzden zayflar. nsanlar te
peden bakarak her eyin konuularak parampara edildiini, herkesin
szn syleyebildiini, sze kanabildiini ve her eyin nceden bi
lindii iin hibir eyin yaplmadn sylerler. Bu ikyetler yzey
sel olarak kararllk yoksunluuna, gerekte ise gizlilik yoksunluuna
denk der.
nsanlar yeni ve heyecan verici olduu ve onlara otoriterce sunul
duu srece pek ok eye katlanrlar. nsann kendisi hibir eyse, ik
tidarn kucana dmekten anlalmaz bir klece zevk alr. nsanlar
ne olacan da bunun ne zaman olacan da bilmezler; dierlerinin
canavarla karlamada bir ncelikleri olabilir. Boyun eerek, titreye
rek bekler ve kurban seilmeyi umarlar. Bu tutum gizin yceltilmesine
yol aar. Her ey gizin kutsallatrlmasna tabi klnmtr. Volkan pat
lamasnn vahi birdenbirelii iinde, beklenmedik ve kar konulmaz
bir biimde olduu srece, ne olduu o kadar nemli deildir.
Ama uzun vadede, belli bir kesime ya da daha iyisi, bir insana sy
lenen btn gizler, yalnzca gizi tayana deil -k i bu kendi iinde

nemli olmayabilir- ayn zamanda gizin ilgilendirdii herkes iin fe

lakete neden olur; bu da son derece byk bir nem tar. Her giz, ken
di i ssyla genilediinden patlaycdr. Gizin tpas olarak kullanlan
yer, gizin aa kaca yerdir de.
Gizliliin ne denli tehlikeli olabileceini ancak bugn btnyle
fark edebiliyoruz. Farkl ama bariz bir biimde bamsz alanlarda,
gizlilik giderek daha da ok iktidar yklenmitir. Btn dnyann kar
snda savamak iin birletii bir diktatr daha henz lmt ki giz,
her zamankinden daha da tehlikeli, potansiyel olarak trevleri bak
mndan daha tehlikeli olan atom bombas eklinde yeniden karmza
kt.
Gizin kesafetini, gizi ilgilendiren insanlann saysyla ona sahip
olanlann says arasndaki oran olarak tanmlayalm. Bu tanmdan, bu
gne kadar var olanlann en younlam ve tehlikeli olannn modem
teknik gizler olduu grlebilir. Modem teknik gizler herkesi ilgilen
dirir, ama ok az sayda insan gerekten bunlar hakknda bilgiye sahip
tir ve bu gizlerin fiili kullanm yalnzca bir avu insana baldr.

YARGILAMA VE MAHKM ETME

Bu konuya hepimiz iin bildik olan bir eyle, ho olmayan bir hkm
ilan etmenin hazzyla balayalm. Biri kt bir kitap der ya da kt
bir resim; nesnel bir ey sylyormu gibi grnr. Oysa, yz sz
cklerinden ald keyfi ele verir. Cmlesinin ilk eitlemesi yanltc
dr ve ksa sre sonra kiiselleir. Sonra kt bir yazar ya da kt
bir ressam der ve sanki kt bir insan diyormu gibi gelir kulaa.
Arkadalar, yabanclan hatta kendimizi, srekli bu yarglama iinin
iinde yakalanz ve ho olmayan bir hkmn verdii haz her zaman su
gtrmez niteliktedir.
Bu zalimce bir hazdr; nesnesinin kendisini aldatmasna asla izin
vermez. Hkm neredeyse doal olmayan bir gvenle dile getirildiin
de hkm olur. Ne merhamet ne dikkat tanr ve zerinde dnmeksi
zin verildiinde bu hkm kendi doasyla en iyi uyumu salam olur.
inde barndrd tutkuyu ele veren hkmn hzdr. Hkm verenin
yznde grlen hazz yaratan ey koulsuz ve hzl yarglamadr.
Bu hazz oluturan nedir? Bu hazz oluturan, kendimizin de men
sup olduu bir st grubu varsayarken, kendimizinkinden daha aa bir
gruba bir ey gndermektir. Bakalann alaltrken kendimizi yksel
tiriz. Deerleri bakmndan farkl, iki kart trn varlnn doal ve

kanlmaz olduu kabul edilir. yi olan her neyse, ktyle karlat

rlmak iin vardr. Neyin iyi neyin kt olduuna biz karar veririz.
Burada benimsediimiz ey, bir yargcn iktidardr. nk bir yar
g, yalnzca grnte iki kampn arasnda, iyiyle kty ayran snr
izgisinde durur. Aslnda, kendisini amaz bir biimde iyilerin arasn
da kabul eder; grevindeki temel iddias, sanki doutan iyilere aitmi
gibi, iyilerin dnyasna duyduu sarslmaz sadakatidir. Verdii karar
balaycdr. Yarglad eyler olduka kesin ve olgusaldr; iyi ve k
tye dair engin bilgisi uzun pratik deneyiminden gelir. Ne var ki yar
glama grevi, yarg olmayan, hi kimsenin grevlendirmedii ve akl banda hi kimsenin byle bir greve tayin etmeyecei insanlar tarafndan srekli gasp edilir. Bu grev iin zel hibir bilgi gerekli de
ildir; yarglamaktan kanma kapasitesine sahip olanlar bir elin par
maklan kadardr. Yarglamak bir hastalk, stelik en yaygn hastalktr;
hemen hemen hi kimsenin bu hastala bakl yoktur. Bu hastal
n kklerini kefetmeye alalm.
nsann, tand ya da dleyebildii btn insanlan gruplar halin
de dzenleme ve yeniden dzenlemeye gereksinimi vardr; bu gevek,
ekilsiz kitleyi iki zt gruba blerek ona bir tr younluk kazandrr. Bu
gruplan sanki bir sava dzeniymi gibi tanzim eder; onlar birbirinden
ayrr ve birbirine kar dmanlkla doldurur. Onlar, dledii ve olmalann diledii gibi, ancak dmanlkla dolu olabilirler. yi ve kt
ye ilikin yarglar, ikili snflandrmann ok eski; ama hibir zaman
btnyle kavramsal ya da btnyle banl olmayan aralardr.
nemli olan gruplar arasndaki gerilimdir ve bu gerilim yarg edimiy
le yaratlr ve srekli yenilenir.
Bu ilemin kknde, sonunda kanlmaz olarak fiili sava srle
rine yol aacak olan dman srleri oluturma istei yatar. Pek ok
farkl alanlara uygulanmak suretiyle, bu ilem hafifler ama bu aka
yalnzca szel yarglarla sonulanarak barl bir biimde ilese bile,
bunu sonuca, iki srnn etkin ve kanl dmanlna itme istei rueym halinde hep vardr.
Hayatn binlerce ilikisinin ana dm herhangi bir insan, say
sz kt gruplarn karsnda duran ayn saydaki iyi gruba aittir.
Bu gruplardan birinin ya da dierinin, dieri ayn eyi yapmadan nce
bir sr oluturmak iin yeterli i sy retip retememesi tamamyla
koullara baldr. Bylece grnrdeki banl yarglar dmanlar
hakkndak idam kararlan haline gelir. yiliin snrlan kesin olarak
iaretlenir; bu snn geen ktlerin vay haline. Ktlerin, iyilerin ara
snda ii yoktur ve bunlar yok edilmelidirler.

AFFETME KTDARI. MERHAMET

Kendisine kar kabahat ileyen birini affetmenin yaratt iktidar, her

bireyin kendisine saklad, hepimizin sahip olduu bir iktidardr. n
sann kendine yapma izni verdii affetme edimlerinden btn bir ha
yat yaplandrmak, byleyici olurdu. Paranoid yapdaki bir insan as
la affetmeyen ya da ancak byk zorluklarla affeden, bunu dnerek
uzun zaman geiren, affedilecek bir eyi asla unutmayan ve affetme
mek iin kendisine kar yaplm dmanca edimler icat eden bir in
san olarak tanmlanabilir. Bu gibi insanlann duyumsad ok kuvvet
li i diren, her trden affetmeye kar durur. Eer iktidar elde ederler
ve zaman zaman bu iktidan korumak iin affetmek zorunda kalrlar
sa, bu yalnzca gsteri olarak yaplr; bir despot asla gerekten affet
mez. Kendisine gsterilen her bir dmanlk iareti kesin olarak kay
dedilir, saklanr ve daha sonras iin depoya kaldnlr. Bazen bu kayt,
gerek boyun eme karlnda silinir: Despotlann bariz yce gnl
llnn baka hibir anlam yoktur. Onlara kar kan her eyin
kendilerine tabi olmasn ylesine ateli bir biimde isterler ki bunun
iin sk sk ok yksek bir fiyat derler.
Kendisinin hibir iktidan olmayan ve despotu son derece kuvvetli
gren bir insan, despot iin kelimenin tam anlamyla herkesin ona bo
yun emesininin ne kadar nemli olduunu fark etmez. Deerlendire
bilecei tek ey, o da buna ilikin bir duygu tayorsa, iktidann gerek
artlandr; bir kraln uyruklannn en alak, en deersiz mensuplanmn
hrmet gstermesinin, o kraln erefi iin ne anlam tadn asla an
layamaz. ncildeki Tannnn iaret ettii her bir ruha gsterilen ilgi,
her birini hatrlayp ilgileniindeki sebat, iktidar kullanan herkes iin
model olabilir. Affetme konusunda Tann da karmak bir dei toku
iindedir: Ona boyun een gnahkr, merhamet grr. Ne var ki Tann
onu dikkatle izler ve her eyi bilmesi sayesinde, gnahkr onu aldatr
sa, bunu kolayca anlar.
Pek ok yasaklamann, yalnzca, kendi koyduklan snrlar aanlan cezalandrabilen ya da affedebilenlerin iktidann artrmak iin var
olduuna phe yoktur. Merhamet edimi, iktidarn ok yksek ve yo
unlam bir ifadesidir. nce mahkmiyet olmadka merhamet ola
maz. Merhamet ayn zamanda seimi de ima eder: Af ounlukla snr
l saydaki mahkma bahedilir. Ceza veren kii ok fazla yumuak ol
maktan saknr ve idamm keskinliinden kamyormu izlenimi verse
bile, kutsal cezalandrma grevinde bunun iin anlalabilir bir bahane
bulur; eylemlerini belirleyecek olan da budur. Ama, bazen kendisi bir

af bahederek ve bazen bu aff, eer affetme ayrcal olan daha yk

sek bir otorite varsa ona nererek, kapy her zaman merhamete ak
brakr.
ktidann en stn davurumu, son dakikada af bahetmektir. dam
cezasnn infaz kanlmaz olunca, daraalannda ya da idam manga
snn nnde, af yeni bir hayat demektir. ktidann zayf taraf, lleri
tekrar hayata getiremez oluudur; uzun sre bekletilen balama
edimlerinde, kudretli olanlar kendilerini bu zayfl am tahayyl
edebilirler.

Emir

EMR. KAI VE SIZI

Emir, emirdir. Emirler doalar gerei nihai ve kategoriktir; konunun

bu kadar az dnlmesinin nedeni bu olabilir. Emirler, gerekli olduk
lar iin bize doal grnrler ve biz onlan her zaman var lm bir ey
olarak kabul ederiz. ocukluktan itibaren emirlere alzdr; emirler
bizim eitim dediimiz eyin nemli bir ksmn oluturur ve ister i ya
da sava, isterse din alannda olsun erikin hayatmzn btnne n
fuz etmitir. Bu yzden emrin gerekte ne olduu sorusu neredeyse hi
sorulmamtr: Grnd kadar basit midir; yoksa normal olarak he
defini, yani boyun edirmeyi gerekletirmesindeki kolaylk ve abuk
lua ramen, itaat eden kimsede aslnda, dmanca hisler mi uyandrr?

Emirler dilden eskidir. Byle olmasayd, kpekler emirleri anla

mazd. Hayvanlar dili anlamakszm kendilerinden istenenin ne olduu
nu anlamalar iin eitilebilirler. Eiten kii isteini onlara ksa ve net
emirlerle bildirir; bu emirler z olarak insanlara yneltilen emirlerden
hi farkl deildir; hayvanlar insann yasaklamalarna uyarlar. Bu ne
denle emrin kkenlerini ok eskilerde aramak iin her trl neden bu
lunmaktadr. En azndan, insan toplumunun dnda u ya da bu biim
de, varln srdrd aktr.
Emrin en eski sonularndan biri katr. Ka, bir hayvana, daha
kuvvetli bir baka hayvan tarafndan, kendisinin dndaki bir ey tara
fndan dikte edilir. Ka yalnzca grnrde kendiliinden ortaya
306
kar; tehlikenin her zaman bir ekli vardr ve hibir hayvan bunun far
kna varmadka kamaz. Ka emri, bak kadar gl ve dorudan
dr.
ki hayvan arasndaki kuvvet eitsizlii kan doasna ikindir.
Daha kuvvetli olan, dierini avlama ve yeme niyetini belli eder, by
lece ka bir lm kalm meselesi olur. Gerekten kovalansa da kovalanmasa da, emir daha zayf olan kamaya zorlar. Yalnz bana teh
ditten, baktan, sesten, dehet veren grnlerin hepsinden kaar.
Btn emirler, nerdiim terimle ka emrinden trer. Orijinal bi
imiyle emir, biri dierini tehdit eden, farkl trlerden iki hayvan ara
snda gerekleen bir eydir. Bu ikisinin kuvvet bakmndan gsterdi
i byk farkllk, birinin alld zere dieri tarafndan avland
gerei ve ilikinin her zaman var olduu duyumsanan deitirilemez
doas, bunlann hepsi, olan bitenin mutlak ve deitirilemez grnme
sine neden olur. Ka, bu idam cezas karsnda bavurulacak nihai
ve tek yoldur. nk aslann kkreyii gerekten de bir idam cezasnn
ilandr. Bu aslann dilinde, btn kurbanlannn anlad bir sestir; ba
ka bakmlardan ok byk farkllklar gsterseler de, bu tehdit onlar
iin ortak olan tek ey olabilir. nsandan ok daha eski olan, en eski
emir idam cezasdr ve bu emir kurban kamaya zorlar. nsanlann ver
dii emirleri tartrken bunu hatrlamalyz. Btn emirlerin altnda
lm cezasnn acmaszl panldar. nsanlar arasnda emirler o kadar
sistemlemitir ki, lmden normal olarak kanlr ama lm tehdidi
ve korkusu btn emirlerin iinde her zaman vardr; gerek idam cezalannn devaml ilan ve infaz edilmesi her emir tekinin ve genel ola
rak emirlerin korkusunu canl tutar.
Ancak, bir an iin emirlerin kkeni konusunda rendiklerimizi
unutalm ve emirleri nyargsz, sanki ilk kez ele alyormuuzcasma
bakalm.

Emirle ilgili olarak insann dikkatini eken ilk ey, emrin bir eyle
mi balatmasdr. Belirli bir yn iaret ederek uzatlm bir parman,
emir etkisi olabilir: Burada sz konusu olan tek ey verili bir yndeki
hareketle, belirli bir eylemin balatlmasdr. Parma gren btn gz
ler ayn yne evrilir. Sanki emir iin en nemli ey, yn belirlenmi
harekettir. Ynn belirlenmesi zellikle nemlidir; ynn iptaline ya
da deitirilmesine izin verilemez .
Hibir itiraz kabul etmemek emrin doas gereidir. Emir ne tart
lmal, ne aklanmal, ne de sorgulanmaldr. Ksa ve nettir, nk
annda anlalmaldr. Anlalmasndaki her gecikme, emrin gcn
azaltr ve arkasndan uygulamann gelmedii her tekranyla canlln
yitirir ve sonunda tkenir, iktidarszlar; bu emri yeniden canlandrmaya kalkmak bounadr. Bir emirle balatlan eylem belirli bir ana
baldr. Daha sonras iin sabitlenebilir, ama emrin uygulanaca za
man ya birok szckle ya da emrin tznn hata gtrmez bir ksmy
la belirlenmelidir.
Bir emirle gerekletirilen eylem, dier btn eylemlerden farkl
dr. Byle bir emir yabanc bir ey, gerekten bizim olmayan bir ey
olarak deneyimlenir ve hatrlanr. Bir emrin talep ettii uygulama hz,
eylemimizi yabanc bir ey olarak hatrlamamzn nedeninin bir ksm
n oluturabilir; ama bu, nedenin btn deildir. Emirlerin nemli bir
zellii de, dardan gelmeleridir; emirler hayatn bize dayatlan bile
enlerinden biridir, kendi iimizde gelien bir ey deildir. Zaman za
man ortaya kan, yeni dinler bulmak ya da eskilerini yenilemek iste
yen o mnzeviler bile, btn bir emirler cephanesiyle birlikte, omuzlanna yabanc bir yk binmi insan grnmn korurlar. Asla kendi
adlanna konumazlar; dierlerinden talep ettikleri ey, talep etmeleri
kendilerine emredilmi olan eydir ve baka ne yalanlar sylerse sy
lesinler, bu konuda drsttrler: Kendilerinin G nderilm i olduklarna
inanrlar.
Emrin kayna yabanc bir eydir; ama ayn zamanda kendimizden
daha kuvvetli bir ey olarak kabul edilmesi gerekir. Savap kazanma
midi grmediimiz iin tabi oluruz; emir verenler gelecein galiple
ridir. Bir emrin arkasndaki iktidar kukuya yer brakmamaldr; bu ik
tidar bir sre iin hkmsz kalrsa mcadele ederek kendisini yeniden
kantlamaya hazr olmaldr. Yeni kantlara ne kadar seyrek bavurul
duu, en bataki kantn ne denli uzun sre yeterli olduu ok art
cdr. Kukulu bir hal alan baannn devamn emirler salar; boyun
eilen her emir, yeniden kazanlm bir zaferdir.
Emir verenlerin iktidar her zaman byr. Ne kadar nemsiz olursa

olsun, her emir bu iktidara bir ey ekler; genellikle emir yalnzca emri
veren kiiye yarar salad iin deil, emirlerin tam da doas gerei
-yani etkiledii alann btnndeki kesin aklk ve kabul gerektirme
si- iktidan her biimde artmp gvence altna alr. ktidar, emirleri b
yl bir ok yamuru gibi boaltr; bu emirlere hedef olanlar kendileri
ni teslim etmek zorundadrlar. Emir onlan yaralar, iktidar makamna
teslim olmaya anr ve yol gsterir.
Ne var ki emrin ilk bakta mutlak ve sorgulanamaz grnen yaln
l ve homojenliinin, daha yakndan bakldnda yanltc olduu
anlalr. Bir emir paralara aynlabilir ve gerekten anlalacaksa ay^ rlm aldr da.
Her emir bir m om ent ve bir szdan oluur. Moment, emri alan ey
lemde bulunmaya, emnn ieriine uygun olarak eylemde bulunmaya
zorlar; sz da emre uyann iinde kalr. Emir normal olarak ve beklen
dii gibi ilevini grdnde, szya dair gzle grlebilen hibir ey
yoktur; sz sakldr, orada olduu sezilmez; varln yalnzca, emre
uyulmadan nce aa kan belli belirsiz gnlszlkle aa vurur.
Ancak sz, emri uygulayan kiinin yreine oturur ve onun iinde
deimeden kalr. nsann btn psikolojik yapsnda sz kadar dei
mez bir ey yoktur. Emrin ierii gc, derecesi ve tanm- verildii
andan itibaren yaratt szda ebediyen sabitleir ve bu sz ya da em
rin kesin imgesinin minyatr emri alanda sonsuza kadar kalr; tekrar
gn na kana kadar yllar, on yllar boyunca gml kalabilir. An
cak bu sznn asla kaybolmayacan anlamak ok nemlidir. Bir emir
yerine getirilmesiyle sona ermi saylmaz; emir sonsuza kadar sakla
nr.
Emirlere en ok maruz kalanlar ocuklardr. Bu baskya dayanabilmeleri, ebeveynlerinin ve retmenlerinin verdii emirlerin yk al
tnda kmemeleri bir mucizedir. Buna karlk onlann da kendi ocuklanna, ayn derecede zalim bir biimde ayn trden emirler verme
leri, ineme ya da konuma kadar doaldr. artc olan, emirlerin
ocukluun erken dnemlerinden itibaren eksiksiz ve deimeksizin,
yeni nesil kurbanlan elde edilir edilmez kullanlmak zere hazr bir
durumda elde tutulmasdr. Emirler asla deimezler; gerekte ilk te
laffuz edildiinden bu yana yirmi, otuz yl gemi olsa da, henz bir
saat nce verilmi gibidir. Emirlerin ocuklar zerinde yapt etkinin
derinlii, korunulanndaki salamlk ve sadakat, ocuun bireysel ni
teliklerine hibir ey borlu deildir; zeknn ya da istisnai yetenekle
rin bununla hibir ilgisi yoktur. Hibir ocuk, en sradan ocuk bile
kendisine verilen emirlerin bir tekini bile ne unutur ne de affeder.

Bir insann grnm, ban tay, aznn ifadesi, karsndaki

ne bak, onu tannabilir klan her ey, onun iine bir sz olarak sap
lanan ve onu kendisi yeniden retene kadar deimeden kalan emre
uygun olarak deiir. Ancak elverili bir durum olmaldr; daha nce
alnm bir emrin bu kez verilmesini salayan yeni durum, bu emrin
alnd durumun birebir kopyas olmaldr. Daha nceki durumlann
bu yeniden retimi, ancak bu kez tersine retimi, enerjinin balca kaynaklanndan biridir. nsan baan ynnde mahmuzlayan ey, bir za
manlar ona verilmi olan emirlerden kurtulmak iin duyulan derin is
tektir.
Yalnzca yerine getirilm i olan emir, boyun een kiide szlann
saplanm olarak brakr. Savuturulmu emirlerin depolanmasna ge
rek yoktur; zgr insan kendisini emirlerden, o emirleri aldktan
sonra kurtaran insan deildir, bu emirleri nasl savuturacan bilen
dir. Ancak kendisini bunlardan kurtarmak iin en uzun zaman harca
yan ya da kurtulmay hi baaramayan insan hi kuku yok ki en az z
gr olandr.
Hibir normal insan, kendi drtlerine uyduu iin kendisini ba
ml hissetmez. Bu drtler en kuvvetli halindeyken ve verdikleri tat
min kesinlikle tehlikeliyken bile, eylemlerinin kendisinden kaynaklan
dn hisseder. Ancak kendisine dandan dayatlm bir emre kar
gelmeyen hibir insan yoktur; bu durumda herkes baskdan sz eder ve
intikam ya da isyan hakkn sakl tutar.

EMRN EVCLLETRLMES

Bir lm tehdidi ieren ka emri, alan ve veren arasnda iktidar bak

mndan byk bir farkll varsayar: Dierini kartan onu ldrebilir.
Doadaki temel durum pek ok hayvan trnn dier hayvanlarla bes
lendii gereinden doar. Ancak beslendikleri hayvanlar kendinden
farkl bir tre aittir ve bylece ou hayvan fa rkl trden yaratklar ta
rafndan tehdit edilmi hisseder kendini; onlara kama emrini veren
yabanclar ve dmanlardr.
Ancak bizim normal olarak emir adn verdiimiz ey, insanlar ara
snda olan bir eydir: Efendi klelerine, anne ocuuna emir verir. Bil
diimiz ekliyle emir, biyolojik kkeninden [yani ka emrinden] son
ra uzun bir geliim gstermitir; bir bakma evcilletirilmitir. Emir ge
nel sosyal yapmzn ve ok daha mahrem insan ilikilerimizin bir par
asn oluturur; aile iin emir, devlet iin olduu kadar nemlidir.

Emir ounlukla, ka emri olarak tanmladmz eyden olduka

farkl grnr. Efendi klesini arr ve kle bir emir alacan bilme
sine ramen gelir. Anne ocuunu arr ve ocuk illaki kap gitmez;
anne ona her trden emri saanak gibi yadrsa da ocuk genelde ona
gvenmeyi srdrr; onun yannda kalr ve ona doru koup durur. Ay
n ey bir kpek iin de geerlidir: Efendisinin yaknnda durur ve
efendisi slk alnca hemen ona gelir.
Emir nasl evcilletirildi? lm tehdidini zararsz gsteren neydi?
Bu gelimenin aklamas aadaki temel ilikide bir tr rvetin
uyguland gereinde yatar: Efendi klesini ya da kpeini, anne de
3]0 ocuunu besler. Bir dierine tabi olan bir canl alldk bir biimde
yiyeceini yalnzca ondan alr. Kleleri ve kpekleri, efendileri dn
da hi kimse beslemez; baka hi kimse onlan besleme ykmll
altnda deildir ve fiilen hi kimse onlan beslemek zorunda deildir.
(Elbette bir ocuk kendisini besleyem ez ve annesinin memesine yap
mak zorundadr.)
Bylelikle emirlerle yiyecek verme arasnda yakn bir ba geliir.
Bu hayvanlarn eitilmesinde banzdir: Bir at yapmas gerekeni yapn
ca, eiticisi ona bir para eker verir. Emri evcilletirmek, emri yiye
cek vaadiyle balantlandrmak demektir. lmle tehdit edip kamak
zorunda brakmaktansa, bir canlya btn canllarn istedii bir ey va
at edilir; bu vaade sk sk uyulur. Efendiye bir yiyecek olarak hizmet
vermek yerine, kendisine yemesi iin yiyecek verilir.
Biyolojik ka emrinin safiyetinin byle bozulmas insanlan ve
hayvanlan, her trden, her dzeyde gnll esaret iin eitir; ama ge
nel olarak emirlerin doasn btnyle deitirmez. Her emir hl ay
n tehdidi ierir. Bu gelitirilmi bir tehdittir, ama emirlere uymamay
la ilikili olarak belirtilmi cezalar vardr ve bunlar ok ar olabilir.
Bu cezalarn hepsinin en an orijinal ceza, yani lmdr.

GER TEPME. EMR VERME KAYGISI

Emir bir ok gibidir. Bir yaydan atlr ve hedefi vurur. Emir veren insan
at yapmadan nce nian alr; tpk bir ok gibi emri belirli bir insan
hedefler. Ok vurduu insann etinde sapl kalr ve okun tad tehdit
ten kendisini kurtarmak iin insann oku ekip karmas gerekir. Ba
kasna bir emir verdii zaman, insan sanki kendisini vuran oku ekip
karm, ayn oku kendi yayna yerletirip tekrar atm gibi olur. V
cudundaki yara iyileir, ama bir iz brakmtr. Her yara izinin bir y

ks vardr; yara izi belirli bir okun iaretidir.

Emri veren, oku atan insan, hafif bir geri tepm e hisseder. Burada
okla yaplan benzeim sona erer, nk gerek geri tepme psikolojik
tir ve nianc bunu, hedefini vurduunu grd zaman hisseder. Bu
nun tam olarak ne olduunu ortaya karmak ok daha nemlidir.
Baanl bir emri izleyen tatmin duygusu aldatcdr; birok baka
eyi gzden saklar. Bunun arkasnda her zaman bir geri tepme vardr,
nk emir yalnzca hedefini deil vereni de vurur. Bu gibi geri tepme
lerin birikiminden zel bir tr endie, benim em ir verme kaygs dedi
im ey doar. Emirleri yalnzca bakasna aktaran insanda bu hafif bir
kaygdr, otoritenin gerek kaynana yaklatka bu kayg artar.
Bu emir verme kaygsnn nasl biriktiini anlamak zor deildir. Ya
ltlm bir mahluku vuran bir at arkasnda bir tehlike brakmaz: l
bir mahluk kimseye zarar veremez. lmle tehdit eden ve sonra ldr
meyen bir emir, ardnda tehdidin ansn brakr. Kimi tehditler hedefi
karr ama baka ya da ona taviz veren herhangi biri, zaman gelince
mutlaka intikamn alacaktr. Tehdit eden insan her zaman bunun bilin
cindedir ve byle bir kartna dnmeyi imknszlatrmak iin yapabi
lecei her eyi yapacaktr.
Emir verdii, lmle tehdit ettii herkesin hl yaadn ve onu
hatrladn duyumsar. Bunlann hepsi ona kar birletiinde yaaya
ca tehlikenin her zaman bilincindedir ve -bellein ne zaman eyleme
tercme edileceini de, bunu ka kiinin yapacan da bilmediin
den- btnyle hakllatnlm; ama gene de belirsiz ve doutan s
nrsz olan bu korku, bu tehlikenin farknda olmann sonsuz ikencesi
benim emir verme kaygs dediim eydir.
Bu kaygnn en kuvvetli grld insanlar en kudretli olanlardr.
Emirlerin kayna olan, emirleri reten ya da bunlar kendi zerindeki
hi kimseden almayan insanda kaygnn younluu en st dzeydedir.
Bir ynetici bu kaygy uzun bir sre sakl ya da kontrol altnda tutabi
lir; ama bu kayg yaam sresince, baz Romal imparatorlarda olduu
gibi, delilik olarak davurulana kadar artabilir.

BRDEN FAZLA BREYE

YNELTLEN EMRLER

Tek tek bireylere ve ounlua yneltilen emirler ayrt edilmelidir. Bu

ayrm orijinal biyolojik emirde zaten barizdir. Kimi hayvanlar tek ba
na yaar ve dmanlannn tehdidine tek balanna kar koyar; kimisi

32

de kolektif olarak tehdit altndaki srler halinde yaar. Birinci durum

da hayvan tek bana kaar ya da saklanr; kincisinde ise btn sr
ayn eyi yapar. Normal olarak sr iinde yaayan, ama tesadfen
dman tarafndan tek bamayken srprizle karlaan bir hayvan, s
rsne doru kamaya alacaktr. Bireysel ka ve kitlesel ka te
melden farkldr. Ka halindeki bir srnn kolektif korkusu, kitle
durumunun en eski belki de en yaygn rneidir.
Kurbann bu kitlesel korku durumundan kken almas olas grn
mektedir. Kendisinden korkarak hep birlikte kaan bir ceylan srs
n kovalayan aslan, ilerinden birini ele geirir geirmez kovalamak130 vaz8eer- Madur olan bu hayvan, srdeki arkadalarnn infazn
geici bir sre ertelemeyi salayan bir tr kurbandr. Dierleri, kitle
kandan normal bir sr durumuna dnerler; her bir hayvan kendi
bana otlayp istedii eyi yapar. Ceylanlarn bir dini olsayd ve aslan
onlarn tanrs olsayd, onun itahn doyurabilmek iin, gnll olarak
ilerinden birini ona teslim edebilirlerdi. nsanlar arasnda olan tam da
budur: Dini kurban, kitlesel korku durumundan kar. Kovalamay dur
durmaya ve bir sre iin dman iktidarn aln gidermeye hizmet
eder.
Bir kitle, korku durumunda bir arada kalmak ister; kitleyi olutu
ranlar, akut bir tehlikeden yalnzca arkadalarnn yaknlyla koruna
bileceklerini hissederler. Onlar zellikle kalarnn ynnn ayn ol
mas sayesinde bir kitle olmulardr. Farkl bir ynde srayacak olan
bir hayvan dierlerinden daha ok tehlike altndadr; kendisini, oldu
undan daha da byk bir tehlikede hisseder; yalnz olduu iin kor
kusu da daha byktr. Birlikte kaan hayvanlarn ortak ynne onla
nn inanc ad verilebilir. Onlan bir arada tutan ve ileriye iten ey bu
dur. Kendilerini yalnz hissetmedikleri, her bir hayvan bir sonrakiyle
ayn eyi yapt, hepsi tam tamna ayn hareketleri yapt srece pa
nie kaplmazlar. Birbirine kout ba, boyun ve bacak hareketleri sa
yesinde bu kitlesel ka, insanlarda nabazan ya da ritmik kitle dedi
im eyi andrr.

Ne var ki kamakta olan hayvanlann etraf kuatlr kuatlmaz g

rnt deiir. Artk ortak bir ka yn imknszlamtr ve kitlesel
ka panie dnr: Her bir hayvan ayr ayn kamaya alr ve her
biri dierinin yoluna kar. Etraflanndak ember daralr. Sren katli
am srasnda her bir hayvan arkadann gvenlie giden yolunu tka
d iin, onun dmandr.
Ama artk emre geri dnelim. Tek tek bireylere ynelen emirlerin
ok sayda olanlara ynelenden farkl olduunu sylemitim. Bu cm

lenin genel doruluunu kabul etmeden nce bunun en nemli istisna

sndan sz etmem gerek.
Ordu insanlann yapay biimde bir araya getirilmesiyle oluur, do
as bu aynmn iptalini gerektirir. ster bir ya da birka insana ister o
unlua yneltilsin, emrin etkisi ayndr. Bir ordu ancak btn emirle
rin geerlilii eit olduu srece var olabilir. Btn emirler yukandan
gelir ve her bir emir kendi iinde bozulmadan ve yaltlm olarak ka
lr. Bu yzden bir ordu asla bir kitle olmamaldr.
Bir kitlede emir yatay olarak yaylr. Orijinal olarak yukandan bir
tek bireye verilmi olabilir, ama kendisi gibi olanlar yannda durduklanna gre emri derhal onlara aktanr. Korku iinde onlara yaklar ve bir ^
saniye iinde hepsi emirden etkilenmi olur. nce birka, sonra daha
fazlas ve sonunda hepsi hareket etmeye balar. Ayn emrin bir anda
yaylmas onlan bir kitleye dndrr ve ksa sre sonra hepsi birlikte
ka iine girerler.
Emir derhal yayld iin hibir sz olumaz. Bunun iin vakit
yoktur; aksi takdirde kalc olan bir anda zlr. Kitleye verilen emir
ardnda sz brakmaz. Kitlesel ka balatan tehdit ayn ka iinde
zlr.
Szlann olumasna yol aan emirler yalnzca yaltlm emirlerdir.
Bu gibi emirlerin iindeki tehdit btnyle znemez. Birey olarak
bir emri yerine getiren herhangi bir kimse orijinal direncini, bir sz
olarak, sert bir hn kristali olarak korur. Bundan ancak ayn emn bir
bakasna vererek kurtulabilir. Sz, bir zamanlar ald ve derhal ba
kasna aktaramad emrin sakl bir kopyasndan baka bir ey deil
dir. Yalnzca bu zde biimle kendisini emirden kurtarabilir.
ok sayda insana yneltilen bir emrin bunun iin ok zel bir ka
rakteri vardr. Bu emir bu insanlardan bir kitle oluturma niyetini tar
ve bunu baarabildii kadaryla, korku yaratmaz. nsanlar belirli bir
yne eken demagoun slogannn ilevi tam olarak ayndr; bu slogan
ok sayda insana yneltilmi bir emir olarak kabul edilebilir. Hzla var
olmak ve kendisini bir birim olarak korumak isteyen kitlenin bak a
sndan, bu gibi sloganlar yararl ve hatta vazgeilmez niteliktedir. Bir
hatibin sanat, btn hedeflerini sloganlann iine sktrmaktan ibaret
tir. Bunlan biimlendirerek bir kitle meydana getirir ve bu kitlenin var
ln korumasna yardm eder. Yukandan emirler yadrarak kitleyi
yaratr ve onu canl tutar. Bunu bir kez baardktan sonra, ne talep et
tii neredeyse hi nemli deildir. Bir hatip bir araya toplanm insanlan en.kt biimde aalayabilir, tehdit edebilir ve eer bunu yap
makla onlan bir kitleye dntrmeyi baarmsa, onu hl severler.

EMR BEKLENTS

314

Grev bandaki asker yalnzca emirlere gre hareket eder. eitli ey

ler yapmay istiyor olabilir; ama asker olduuna gre, onun eilimleri
hesaba katlmaz ve askerin bunlardan vazgemesi gerekir. Asla bir yol
ayrmnda duramaz nk, dursa bile hangi yola gireceine karar ve
ren o deildir. Faaliyeti tamamyla snrlanmtr. Ne yaparsa, btn as
ker arkadalaryla birlikte yapar; kendisine yaplmas syleneni yapar.
Dier insanlann iddia ettikleri gibi kendi zgr iradeleriyle gerekle
tirdii btn eylemleri engellemek, askeri yapmak zorunda olduu ey
lemlere a brakr.
Kprdamakszn saatlerce bekleyen bir nbeti, bir askerin ruhsal
durumunun en iyi rneidir. ekip gitmemeli, uyumamal ve ona em
redilmi olanlar gibi tam olarak tanmlanm hareketler dnda hibir
hareket yapmamaldr. Askerin gerek baans, hangi biimde ortaya
karsa ksn, grev yerini terk etme ynndeki btn kkrtmalara
direnmektir. Bu negativizm olarak adlandnlabilecek ey askerliin
belkemiidir. Kendi iindeki, insan hayatnn temel olarak ierdii, ar
zu, korku ya da huzursuzluk gibi eyleme ynelik gelip geici drtle
ri bastrr; bunlarla en iyi, varlklann kendi kendisine bile itiraf etme
yerek savar.
Gerekletirdii her eylem bir emirle kutsanm olmaldr; bir insa
nn etkin olm adan kalmas ok zor olduundan, yapmasna izin verilen
eylerin beklentisi, iinde byr ve birikir; eylem arzusu srekli artar.
Ancak btn eylemlerinden nce emirler geldiinden, beklentisi bu
emirlere odaklanr: yi bir asker her zaman bilinli bir em ir beklentisi
durumundadr. Bu beklenti, askere verilen eitim iinde olas btn
yollarla artnlr ve askeri tutumlar ve formllerle de ak bir ekilde
ifade edilir. Almanlann forml Z u B efeh lde (Emret Komutanm) ol
duu gibi, bu durum szcklere dklse de, sylenmeden kalsa da, as
kerin an gerilimine ve pasifliine neden olann ne olduu aktr.
Bir askerin eitimi, sradan insanlann yapmasna izin verilen pek
ok eyin yasaklanm asyla balar ve bu yasaklann en ufak bir ihlaline
ar cezalar verilir. Herkes, daha ocukluun ilk dnemlerinde yasak
eyler alannn farkna vardnlr; ama askerinki mthi byk bir alan
dr. Etrafna duvar stne duvar dikilir; bu duvarlar, byklklerini
grsn diye klandrlr. Bu duvarlar, d hatlannn net bir biimde
belirlenmesinin yan sra yksek ve kuvvetlidir de. Asker duvarlan bil
mezden gelemesin diye srekli bunlardan sz edilir. Asker sanki etra
fnda hep bu duvarlan hissetmi gibi hareket etmeye balar. Bedeninin

katl bu duvarlann sertliinin ve przszlnn yansmas gibi

dir- asker giderek stereometrik bir figr andrr. Bir asker, kendisini
evreleyen duvarlara kendisini uyarlayan bir mahkm, tutsak olmay
umursamayan bir mahkm gibidir; kapatlm olmas karsnda o ka
dar az mcadele eder ki hapishanenin duvarlan fiilen onun eklim et
kiler Dier mahkmlann tek dncesi, bu duvarlara trmanmak ya da
bir ekilde onlan delip gemek iken, asker bu duvarlan doann bir
paras, kendisini uyarlad ve sonunda onun paras olacak olan do
al evre olarak kabul eder.
Btn bu yasaklar ynn topluca iselletirene ve bir gunun ye
her gnn btn rutini iinde yasaklanan her eyden nasl kanaca 315
n tam olarak bildiini kantlayana kadar, hi kimseye gerekten asker
denemez. Byle bir kii iin emrin zel bir deeri vardr Emir, insann
uzun zaman kald bir kaleden aaya umak gibi ya da yasaklar duvanm yaran bir yldnm, ancak bazen de ldren yldnm gibidir As
keri evreleyen ok geni yasaklar lnde, emir bir kurtulu olar
gelir: Stereometrik figr hayata dner ve hareket etmeye balar.
ki trden emre itaat etmeyi renmek askerin eitiminin paras
dr: yalnz bana hareket etmek ve bakalanyla birlikte hareket etmek.
Talim, bakalanyla birlikte hareket etmeye altrmann aracdr, lalimde'her bir asker ayn hareketleri dierleriyle tam tamna ayn biim
de ve ayn zamanda yapmak zorundadr. Asl mesele, yalnz bana de
il de bakalarnn taklit edilmesiyle daha iyi renilen bir tur kesin
liktir. Bu talim araclyla, asker onlar gibi olur. Bir vesile olduun a
asker ktlesini bir kitleye evirmede kullanlabilecek bir eitlik kuru mutur. Ne var ki genellikle hedeflenen bunun tam tersi, yan askerle
rin kitle oluturm akszn olabildiince tektip olmasdr.
Askerler bir birim gibi ilev grrken, kendilerine ortaklaa venlen
emirlere ortaklaa uyarlar; ama onlan ayrmak, ilerinden bmn ya da
ikisini ayrm ak, ikiye blmek ya da stlerinin istedii sayda blmek
her zaman mmkn olmaldr. Birlikte uygun adm yrmelen ya da
talim yapmalan yalnzca grnte nemli olmaldr. Asken bir bnm,
byk oranda, blnme kabiliyeti olduu iin yararldr; bir emir, bir
lii oluturan insanlardan arzulanan saydakini, ister bir, k ya da b
tn birimi etkilemelidir. Emrin etkili oluu, yneldii insan saysndan
bamsz olmaldr. Emrin etki gc bir sa b ite 'd u ve lennden bnn
de hepsini de ilgilendirse ayn kalr. Bu nitelik en nemli eydir. Bir
emri, kitle etkisine kar bak klan ey bu nitelctir.
Bir orduda emir vermek zorunda olan herhangi bin, mevcut ya da
Stereometrik (ng.): Kat cisimlerin oylumuna dair (.n.).

anmsanan, btn kitlelerden kendisini kurtarmak zorundadr. Ona bu

nu nasl yapacan reten, emir beklentisi iindeki eitimidir.

A R A F A T T A K H A C IL A R IN
E M R B E K LE N T S

Mekke ye yaplan haccm en nemli an ve gerek doruk noktas, Mek

keden uzak bir mesafede yer alan Vukuf ya da Arafatta Durmadr.
Devasa saydaki hac, kimi zaman 600.000-700.000 kii orada topla316 ^ iplak tepelerle evrili bu dzlkte Allahn huzurunda durur;
hepsi, dzln ortasnda dikilen Merhamet Dana doru ylrlar.
Bir zamanlar Peygamberin kendisinin durduu bu tepenin zirvesinden,
bir vaiz dini bir sylev verir.
Kitle Lebbeyk ya Rab, lebbeyk diye haykrr: Emirlerini bekli
yoruz ya Rab, emirlerini bekliyoruz. Bu haykr gn boyunca tekrar
lanarak taknlk dzeyine kar. Sonra, sel anlamna gelen ve Ifadha
ad verilen bir tr ani kitle-korkusuyla birlikte, herkes vecd iinde, bir
sonraki yer olan Mzdelifeye varana kadar koar; Mzdelifede gece
yi geirip, ertesi sabah oradan Minaya yola karlar. Paldr kldr, bir
birlerini iterek ve stlerine basarak koarlar; genellikle bir ksm haya
tn kaybeder. Minada ok sayda hayvan kurban olarak kesilir ve et
leri derhal paylalp yenir. Toprak kurbanlarn kanyla ykanr ve st
etrafa salm hayvan artklaryla kaplanr.
Bu Arafat ta Durma dini bir kitle tarafndan aa vurulan emir
beklentisinin en iddetli haline ulat andr. Emirlerini bekliyoruz ya
Rab, emirlerini bekliyoruz. Kitle tarafndan, hem de bu denli youn
bir kitle tarafndan tekrar tekrar yinelenen bu forml durumu aka
ifade eder. Allaha teslimiyet olarak slam, burada en basit haline,
insanlann Tannnn emirlerinden baka hibir eyi dnemedikleri ve
bu emirler iin tutkuyla yalvardklan bir duruma indirgenmitir. Veri
len iaretle birlikte onlan saran ani korkunun inandnc bir aklamas
vardr: nananlar bunun bilinli olarak farknda olmasalar da, burada
emnn orijinal karakteri kamaya zorlanmaortaya kar. Toplu bek
lentilerinin iddeti kutsal emrin etkisini, emrin orijinal olarak tad
nitelie, kama emrine geri dndrecek kadar artrr. Tannnn emri in
sanlar kaa yneltir. Haclann geceyi Mzdelifede geirmelerinden
sonra, olayn ertesi gn de srdrlmesi, emrin etkisinin hl tkenme
diini gsterir.
slami inanlara gre, insanlara lm Tanrnn dolaysz emriyle

gelir. Bu, haclann kalannn sonunda Minada kestikleri hayvanlara

devrederek kamaya altklan lmdr. Bu hayvanlar, pek ok dinde
bildik olan bir yer deitirmeyle, insanlann yerine yok olurlar: brahim
ile shakn* yksn anmsayabiliriz. Bylelikle haclar, Tannnn
onlar iin dnd lmden kaarlar. Kendilerini onun emrine tes
lim ederler, yle ki nnden kamlar ama ondan istedii kan sakn
mamlardr; toprak kesilen hayvanlann kanyla ykanmtr.
Emrin doasn, bu Vukuf, Arafatta Durma, ardndan gelen Ifadha ya da kitlesel ka kadar gl bir biimde rnekleyen baka hi
bir dini gelenek yoktur. slam, her halkrda, emirlerin orijinal dogrudanlmn ounu koruyan kurallan olan bir dindir, emir beklentisi ve 3J?
genel olarak emir en saf ifadesini Vukuf ve Ifadha'da bulur.

D S P L N V E E M R N
N E D E N O L D U U S IZ I

Orduyu yapan disiplindir. Ancak iki eit disiplin vardr, ak ve gizli

disiplin. Ak disiplin, emir disiplinidir. Emirlerin kaynann daralma
snn o en tuhaf yaratn ya da stereometrik figr olan askerin oluu
muna nasl yol atn gstermitim. Bir askere ilikin en karakteris
tik ey, kalc bir emir beklentisi iinde yaamasdr ve bu, askerin tavnnda ve eklinde ifadesini bulur. Bu durumun dna knca artk as
ker olmaktan kar ve niformas yalnzca bir d grn olur. Gerek
bir asker kolayca fark edilir; hibir ey onun durumundan daha ak
olamaz.
Ancak her ey bu davurulmu disiplinle snrl deildir. Buna ek
olarak, askerin szn etmedii ve grlmesi amalanmayan gizli bir
disiplin daha vardr. Kaln kafallar ancak nadiren bunun bilincinde
olabilir ama, sakl olmasna ramen, ou askerde, zellikle gnm
zn askerlerinde bu disiplin tetikte bekler. Bu, terfi disiplinidir.
Terfi gibi evrensel boyutlarda bilinen bir eyin gizli olduunu sy
lemek tuhaf gelebilir. Ne var ki terfi, nasl ilev grd asla birka ki
iden fazla kimse tarafndan anlalmam olduundan, gizli kalan, ok
daha derin bir eyin tek ak davurumudur. Terfi, emrin sebep oldu
u szlarn gizli ileyiinin davurumudur.
Bir askerde bu szlarn devasa derecelerde birikmek zorunda oldu
u aikrdr. Askerin yapt her ey bir emre karlk olarak yaplr;
* Hz. brahime olunu kurban etmek zereyken bir kurbanlk gnderilmesi yks
(.n.).

asker baka hibir ey yapmaz ve yapmamaldr da. Ordunun ak di

siplininin ondan talep ettii ey budur. Askerin btn kendiliinden
drtleri bastrlmtr. Emirleri st ste yutar ve emirler hakknda ne
hissederse hissetsin, bunlar yapmay srdrmek zorundadr. Yerine
getirdii her emir ki bunlar ok saydadr- arkasnda, onun iinde bir
sz brakr.
Bu szlar hzla birikir. Sz konusu kii sradan, askeri hiyerarinin
en alt basamandaki bir askerse, bu szlardan kurtulmaya ilikin b
tn frsatlar ondan saknlr; nk kendisi hi emir veremez. O ancak
kendisine yaplmas syleneni yapabilir. Buna boyun eer ve bunu
yapmakla, giderek daha da katlar.
318
Bu zora dayal kouldaki bir deiiklik ancak terfi yoluyla ortaya
kabilir. Asker terfi ettirilir ettirilmez, kendisinin de emir vermesi ge
rekir ve bunu yaparak, kendi szlarnn bazlarndan kurtulmaya ba
lar. ok snrl bir dereceye kadar da olsa, konumu kartna dnm
tr. Daha nce kendisinden talep edilmi olan dier eyleri talep etmek
zorundadr. Durum bir btn olarak tam tamna ayn kalr; deien tek
ey onun bu durumdaki yeridir. Askerin szlan, emir olup, bir boluu
doldurur. stnn bir zamanlar ona verdii emirleri artk dierlerine
verir. Kendi szlanndan nasl kurtulacann seimi ona braklmaz,
ama bunun kanlmaz olduu bir duruma konur: emir vermek zorun
dadr. Astlan yzlerini ona dnm, onun eski tavnyla durmaktadrlar;
daha nce onun duyduu, ayn tonda sylenen ve ayn gle ykl tam
tamna ayn deyileri duyarlar. Durumlann birbirine bu kadar benze
mesi neredeyse esrarengizdir; sanki bu durum onun emir szlannn ge
reksinimleri iin icat edilmi gibidir. Daha nce onun hissettii eyle
ri dierlerine hissettirir.
Terfi etmi olan, ald emirlerin neden olduu szlar yalnzca ifa
de edebilecei deil, ifade etmek zorunda olduu bir konuma ulama
sna ramen, kendisi de hl yukandan emir almaya devam eder. Bu
sre artk ikili bir karakter edinir: Eski emir szlarndan kurtulurken,
yenilerini biriktirir. Bunlara katlanmak ncekilere gre daha kolaydr,
nk yeni terfilerin bunlardan kurtulmasn salayacan bilir; bu ko
nuda hakllatnlm bir umudu vardr.
zetleyecek olursak, bir ordunun ak disiplininin kendisini fiili
emir vermede davurduunu syleyebiliriz; gizli disiplin, daha nce
verilmi emir szlannn birikimiyle iler.

MOOLLAR. AT VE OK

Moollann tarihindeki en arpc eylerden bin, emnn at ve okla ya

knldr. Moollann iktidannn ani ve hzl ykseliinin nedenlennden biri bu bileimde bulunur. Bu konuyu ksaca ele almak bizim a
mzdan ok nemlidir.
Grdmz gibi, emirlerin biyolojik kkeni ka emnnde bulu
nur Benzeri btn toynakl hayvanlar gibi at da ka iin yaratlm
tr Neredeyse, kan, atn orijinal varlk tarz olduu sylenebilir. At
srler halinde yaard ve bu srler birlikte kamaya alkt. Kama
emri onlara, yaamak iin ava kan tehlikeli hayvanlarca venlrd. ^
Kitlesel ka, atn en yaygn deneymlennden bmyd ye doasnn
paras oldu. Tehlike geer gemez ya da gemi grnnce, at suni
yaamnn kaygsz durumuna dner, her hayvan yine cannn istedii
gibi davranrd.
. ,
nsan, at mlkiyetine alp ehliletirerek, onunla yem bir birim olu
turdu; at, rahatlkla emir olarak grlebilecek bir dz ilemle egtt.
Bunlardan birka seslerden; ama ou, ata srcsnn isteim ileten,
-bask ve dizginleri ekmek gibi- hareketlerden oluur. At, srcs
nn dileklerini anlar ve bunlara uyar. Binici halklar arasnda at o kadar
gerekli ve efendisine o kadar yakndr ki aralannda ok kiisel br lki geliir; bu bir boyun eme ilikisidir ama sz konusu olan, ancak bu
koullarda mmkn olabilecek bir mahremiyete boyun emektir.
Bu ilikinin iinde, bir emri verenle alan arasndaki, omegn efen
diyle kpei arasndakiler dahil olmak zere, normal fiziksel mesafe
yok edilir. Atn bedenine srcnn bedeni yn verir. Emnn uzam
bylelikle en aza indirgenir. Emrin orijinal karakterinin paras olan
uzak, yabanc nitelik gzden kaybolur. Emir olduka zel bir biimde
evcilletirilir ve canllar arasndaki ilikilerin tarihine yem bir fail su
nulur: efendisinin fiziksel arlna maruz kalan ve onun bedeninin
basksna dayanan, zerine oturulan binek hayvan.
Atyla bu ilikisi, binicinin emir konusundaki tutumunu nasl etki
ler? Sylenecek ilk ey, binicinin kendisinden st konumda bulunan
birinden ald emirleri atna aktarabileceidir. Ona bir hedef belirlen
mise bu hedefe kendisi koarak deil, atn koturarak ular. Bunu
derhal yaptndan, emir onda hibir sz brakmaz; emn atna aktara
rak bu szdan kurtulur. Bunu yeterince hissetmeden once emnn ona
dayataca zel gerilimden kurtulur. Grevim ne kadar abuk yerine
getirirse, atna ne kadar abuk binerse, atn ne kadar hzl srerse o ka. dar az sz kalr. Binicilerin gerek sanat, asken bir karakter edinir

edinmez, kendi stlerinden aldklar her eyi dorudan aktarabilecek

leri, daha byk bir emir alan kitlesini eitebilmelerinde yatar.
Moollarn ordular ok kat olan disiplinleriyle karakterize edilir
di. Bu disiplin, stne saldrdklar, fethettikleri ve yakn yerleim yer
lerindeki onlan izlemeye mecbur kalan halklara o gne kadar karlatklan en heybetli ve artc ey olarak grnrd. Bunlar ister ranl, Arap, inli, Rus ister Papann yollad Fransisken keiler olsun
lar, hepsine, insanlann bu kadar mutlak bir biimde itaat edebilmeleri
ayn derecede anlalmaz gelirdi. Ne var ki Moollar ya da genellikle
isimlendirildikleri gibi Tatarlar bu disiplini kolayca tayorlard; nk
32o bunun asl ykn tayan kesim atlard.
ki ya da yandaki Mool ocuklar bile at srtna bindirilir, hat
ta ata binmesi retilir. Yetitiriliinin en bandan itibaren, bir ocu
un, ilk nce annesinin; daha sonra, daha uzak bir mesafeden, babas
nn; eitiminin emanet edildii insanlann; aslnda evresindeki btn
erikin ya da yal kimselerin verdii emirlerin neden olduu szlarla
nasl dolu olduunu daha nce konumutuk. Bunlar, ocua durmak
szn talimatlar, emirler ve yasaklar dayatmaktan holanrlar. Hayatnn
ilk dnemlerinden itibaren ald emirlerin neden olduu her trden s
z birikir ve bunlarn etrafnda daha sonraki yaamnn zorlamalan ve
basklan ekillenir. Kendi szlanm boaltacak baka canllar aramaya
itilir. Hayat, bunlardan kurtulmaya ynelik uzun gayretlerden oluur;
bunlardan kurtulmak zorundadr. Onu aksi koulda aklanamaz olan
u ya da bu ie veya anlamsz ilikilere srkleyen bu szlardr.'
Daha ileri, yerleik uygarlklann ocuklaryla karlatrldnda,
at binmeyi ok kk yalarda renen bir Mool ya da Krgz ocuk,
zel bir zgrln keyfini karr. Bir at idare edebilmeyi renir
renmez, kendisine emredilen her eyi atna aktarabilir. ok kk ya
larda szlanndan kurtulabilir, bu szlar ok daha kk lde de ol
sa onun eitiminin bir parasdr. At, bir ocuun isteklerini baka her
hangi bir insandan ok daha nce yerine getirir. ocuk kendisine itaat
edilmesine giderek alr ve bu yzden hayat kolaylar, ama daha
sonra ele geirdii insanlardan da ayn mutlak fiziksel itaati bekler.
Atla kurulan bu iliki insann emir konusundaki tutumunda belirle
yici bir rol oynar, ama Moollar arasnda nemli baka bir etken daha
vardr. Bu, orijinal, evcilletirilmemi emrin kesin imgesi olan, ok'lm.
Ok dmancadr; ldrmek iin vardr. Dorudan uzamn iinde
yolculuk yapar. Savuturulabilir; ama insan savuturmay baaramaz
sa, ok ona girer. Ok, dan kartlabilir, ama krlmasa bile ucunu ie
ride braktndan yara kalr. The Secret History o f the Mongols (Mo-

ollann Gizli Tarihi) adl yapt ok yaralam a ilikin pek ok yk ie

rir.) Atlabilecek ok says snrszdr. Ok, Moollann temel silahyd.
Moollar belli bir mesafeden ldrrlerdi; aynca atlannn srtnda, ha
reket halindeyken de ldrrlerdi. Her emrin, biyolojik kkeninden
gelen idam cezas karakterinde bir eyi koruduunu grmtk. Kaa
mayan her ey yakalanr ve yakalanan her ey parampara edilir.
Moollarda emirler olas en yksek niteliini, idam cezas karakte
rini korumutur. Moollar insanlan, hayvanlan katlettikleri gibi katlet
milerdir. ldrmek onlann nc doasyd, tpk at binmenin ikin
ci doalan olduu gibi. nsanlan katledileri bir tr srek avyd; en
kk aynntlanna kadar hayvanlan katledilerini andnyordu. Savaa
gitmedikleri zaman ava giderlerdi; avlanma onlar iin bir tatbikatt. F2j
ok eitlilik gsteren seferlerinde, yaamn her trnn kutsalln
dan sz eden Budist ya da Hristiyan rahiplerle karlatklannda ok
arm olmallar. Bundan daha byk bir kartlk hi grlmemitir,
plak emrin ustalan, emnn igdsel olarak vcut bulmu rnekleri,
emri, lmclln yitirip insancllasn diye inan yoluyla gszletirmenin ya da dntrmenin yollann arayanlarla yz yze geli
yorlard.

DN HADIMLATIRMA. SKOPSLER

zel bir younlukla kutlanan dini kltler arasnda kastrasyona yol

aan birok klt betimlenmitir. Eskiada Ana Tanna Kibelenin ra
hipleri bu zellikleriyle tannrd. Bir vecd annda kendilerini tannalannn onuruna hadm eden binlercesi vard. On bin kadan Kibele nin
Pontustaki nl mabedinde hizmet vermiti. Kendilerini bu ekilde
adayan yalnzca erkekler deildi. An inanlarn ifade etmek isteyen
kadnlar gslerini kesip tannnn hizmetine girerlerdi. On the Syrian
Goddess (Suriyeli Tanna) adl makalesinde Lukian tannaya inananlann toplantlannda patlak veren lgnl ve kantlama sras ona ge
lince kendisini nasl kastre ettiini betimler. Bu, hayatn geri kalann
daki baka her tr sevgiyi danda brakarak, bir defada tannaya
adanmln bir kant olarak ona sunulan bir kurband.
Ayn ilemin, bir Rus mezhebi olan Skopsi, Beyaz Gvercinlerde de bulunduu kaydedilmitir; Skopsilerin kurucusu Selivanov,
n . Katerina dneminde verdii vaazlann baansyla bir sansasyon ya
ratmt. Onun etkisiyle, inanlan iin yzlerce, belki binlerce erkek
kendilerini kastre etti ve kadnlar gslerini kesti. Bu iki dini hareket

arasnda tarihi bir ba kurmak neredeyse imknszdr. Skopsiler, Rus

Hristiyanl iinde, Frigya ve Suriye rahiplerinin arlklar sona er
dikten tam 1500 yl sonra ortaya kt.
Skopsiler ok az sayda emir ve yasaa younlamalar ve ayrca
hepsi birbirini iyi tanyan kk inanan gruplaryla ayrt edilir. Btn
disiplinleri, aralarnda yaayan, canl bir say kabul etme ve ona ta
pnmaya ynelikti.
Kitaplarn dikkatlerini datmasndan korkar ve neredeyse hi oku
mazlard. Incilin bile birka sayfasna nem verirlerdi.
Skopsiler pek ok gizli yeminle korunan ok kapal bir cemaatti.
322 En byk nemi Sizlille verirlerdi; her ey gizlilie balyd. Dini ya
amlar d dnyadan ayr olarak ve gizlice, geceleri srerdi. Yaamla
rnn merkezi olan, her eyin stnde gizli tutmak zorunda olduklar
kastrasyon edimine aklama adn vermilerdi.
Bu zel ilemin onlar saf, beyaz ve melekler gibi yapmas gereki
yordu. Sanki oktan cennetteymiler gibi yaarlard. Birbirlerine gs
terdikleri trensel hrmet, sayg, vg ve tapnma edimleri meleklerin
kendileri arasndakiler gibiydi.
Kendilerini sakatlamalar bir emrin kesin niteliini tard. sann
ncildeki ve Tannnn peygamber saiaha* syledii belirli szlerden
tretilmi olan, yukarlardan gelen bir emirdi.
Bu emir onlar mthi bir gle etkilerdi ve onlar da bunu ayn g
le bakasna aktarmak zorundaydlar. Bizim sz kurammz buna ok
iyi uygulanabilir. Burada emir, emri alann kendisi zerinde gerekle
tirilir. Ayn zamanda baka ne yaparsa yapsn, yapmak zorunda kald
asl ey kendisini kastre etmekti. Bunu anlamak iin bunun gibi zel
trden baz emirleri incelemeliyiz.
Skopsilerde emirler kat bir disiplin erevesinde verildiine gre,
bunlar askeri emirlerle karlatrlabilir. Asker de kendisini tehlikeye
atmaya eitilir. Yapt btn talimlerin nihai amac, dmann kar
snda durmas emredildiinde, dman onu lmle tehdit etse de, sa
lam durmaktr. Salam durma kapasitesi, dmann ldrmek iin
gsterdii abalar kadar nemlidir. Biri olmadan dierini asla yapa
maz.
Asker de Skopsiler gibi kendisini bir kurban olarak sunar. Her iki
si de hayatta kalmay umar ama yaralan, acy, kan ve sakatlanmay
gze almlardr. Asker, savaarak, muzaffer olmay umar; Skopsiler
kendilerini kastre ederek, cennette hak iddia eder ve melek olurlar. Bunu yapt iin aslnda imdiden cennettedir.
* Isaiah: M.. 8. yzylda bir brani peygamberi (.n.).

Ne var ki burada bizi ilgilendiren udur: Bu mezhebin disiplini

iinde ileyen emir gizli bir emirdir', bu yzden inanann durumu gizli
bir emri, baka kimse bu konuda hibir ey bilmeden, kendi bana ye
rine getirmek zorunda olan, askeri disiplin altndaki adamnkini and
rr. Bunu yapabilmek iin bir niformayla tannabilir olmamas, klk
deitirmesi gerekir. Skopsilerin, onlar arkadalaryla eit klan ni
fo rm as onun kastrasyonudur ve bu tam da doas gerei, asla aa
vurulmamak zere sakl kalr.
Skopsilerin, rkn Hahain mezhebinin, efin asla aa vurma
mas gereken bir cinayet sim verdii bir yesini andrd sylenebilir.
Bu sim tutmay baard ve kendinden bile saklad zaman bile hi ^
kimse ne olup bittiini tam olarak asla anlamamaldr. Ald emir kendi idam cezas anlamna gelir ve bylelikle emir biyolojik kkenine
ok yaknlar. Belirli bir lme gnderildiini bilir, ama bunun sz
bile edilmez. nk zgrce kabul ettii kendi lm bir bakasn,
ad verilen kurban vurmak iin kullanlr. Buradaki emir bylece ikili
idam cezas olur. lmlerden biri beklense de dile getirilmeden kalr;
dieri btnyle ve aka amalanmtr. Bylelikle onunla birlikte
yok olacak olan birinci adamn szs, bir dierini ldrmek iin lme
den nce kullanlr.
Moollarn, birinin kendisi ldrlmeden nce telala bir bakas
n ldrmesine ilikin canl ifadeleri vardr. Onlann Gizli Tarihi ndeki
kahramanlar son anlannda, ldrmek istedikleri dman iin unlan
syler: Onu yanmda yastk olarak gtreceim.
Hahainlere attmz bu bak bize Skopsiler hakknda bir eyler
retmi olsa da, gerek pozisyonlann henz tam olarak aklamaz.
nk bir Skopsinin saldrmas ve sakatlamas gereken kii kendisidir.
Kabul ettii emir kendi vcudu zerinde uygulanmaldr ve ancak bu
yapldktan sonra kendi gizli ordusunun bir yesi olabilir.
Bu ilemin genellikle baka biri tarafndan yapld gerei bizi yanltmamaldr. Bunun nemi, insann kendisini teslim etmesindedir. Bir
kez kendi gnllln gsterdikten sonra bunun nasl yapld ok
nemli deildir. Her halkrda, emri dandan aldna gre, hissettii
sz ayn olacaktr ve daha sonra bunu bakasna iletmek isteyecektir.
Muhtemel grnd gibi, bu sakatlamalar kendisini kastre etmi
olan bir adamla balamsa dahi, o varsaylan emirle, cennetten gelen
emirle hareket etmitir. Buna kesin olarak inanmtr. O ahsen, daha
sonra bakalannn dinini deitirmeye alrken kullanaca ncil pasajlanyla ilk bata kendi kendinin dinini deitirmitir; bakalarna
aktard ey yalnzca ald eydir.

Buradaki sz besbellidir ve fiziksel bir yara izi biimini alr. Emir

szlarndan ounlukla ok daha az nemlidir, ama mezhebe bal
olanlar dndaki herkesten saklanr.

ZOFRENDEK NEGATVZM

insan, emirleri kulaklarn kapayarak savuturur; onlan yerine getir

meyerek de savuturabilir. Sz ki bu ne kadar vurgulansa azdryal
nzca bir emrin gerekletirilmesinin sonucunda ortaya kar. Sz, in324 san^ar<^a oluumuna yol aan d, yabanc basknn sonucunda gerekletirilen eylemin ta kendisidir. Yerine getirilen bir emir, kesin eklini
emri uygulayann zerine damga gibi basar. Bu damgann ne kadar de
rine ve ne kadar sk bir ekilde basld, emrin verildii gce, sze
dklne, emri verenin stnlne ve elbette, emrin gerek ierii
ne baldr. Her halkrda bir ey orijinal emir kadar ayn ve yaltlm
olarak kalr. Benim sz adn verdiim ey budur. Sonunda her insann
ok sayda szy kendi iinde tamasnn nasl kanlmaz olduunu
artk anlayabiliriz. Bu szlann srarcl dikkate deer niteliktedir;
hibir ey insanolunun iine bu kadar derine nfuz edici ve hibir ey
bu kadar sabit nitelikte deildir. Bir insan szlarla ylesine kalbura d
nebilir ki artk bu szlardan baka hibir eye ilgisi kalmaz ve hibir
ey hissedemez.
O zaman yeni emirlere kar kendisini savunmas bir lm kalm
meselesi olur. Bunlan kabul etmek zorunda kalmamak iin duymama
ya alr. Emirleri duymamak elinden gelmezse, onlan anlamay red
deder. Anlamaya zorlanrsa, kendisinden yapmas istenenin tersini ya
parak, bariz bir biimde onlan savuturur: leri adm atmas sylendi
inde geri adm atar ve geri adm atmas sylendiinde de ileri adm
atar. Byle yapmakla emirden kurtulduu sylenemez. Onunki bece
riksizce ve gszce bir tepkidir; ama gene de, kendi tarznda, emrin
ieriiyle belirlenmitir. Psikiyatride, negativizm ad verilen bu reaksi
yon, izofrenide zellikle nemli bir rol oynar.
izofrenlerle ilgili olarak en arpc ey irtibattan yoksun olmalandr; izofrenler dier insanlardan ok daha yaltlmtr. Sk sk, sanki
anlayamyorlarm ve anlamak da istemiyorlarm gibi, sanki kendile
riyle dier insanlar arasnda hibir balant olamazm gibi kendi ile
rinde fel olmu grnm verirler. natlklanyla heykelleri andrr
lar; talaamayacaklan hibir tutum yoktur. Ne var ki ayn insanlar,
hastaln baka aamalannda birdenbire tam tersi biimde davranrlar.

Fantastik llere ulaabilen bir kolaylkla etki altnda kalma hali ser
gilerler. Onlara gsterilen ya da onlardan talep edilen bir eyi o kadar
abuk ve mkemmel bir biimde yaparlar ki sanki insan onlarn iin
deymi ve onlann yerine bunu kendi yapm gibi olur. Ani hizmetilik
nbetlerine, birinin kendisini isimlendirdii gibi telkin edilen kleli
e yenik derler. Birer heykelken gereksiz yere hizmet akyla dolu
kleye dner, onlardan istenen her neyse yaptklann ounlukla aptal
ca grnen bir tarzda abartrlar.
Bu iki tutum arasndaki kartlk o kadar byktr ki anlamak ok
zordur. Ancak, bu tutumlann izofrenin kendisine nasl grndne
ilikin anlatmlan geici olarak bir kenara brakacak ve bunlan, bir bakma, dandan deerlendirecek olursak, normal insanlann da sk sk
bu gibi tavrlar sergilediklerini kabul etmek zorunda kalnz. Ancak bu
tutumlar normal insanlarda belirli bir amaca hizmet eder ve davurumlan bu kadar ar deildir.
Btn provokasyonlara direnen, konduu yerde kaskat ve dimdik
duran, grev yerini asla terk etmeyen, normalde yapmaktan holand
ve sk sk yapt bir eyi yapmas iin bile batan kanlamayan, iyi
eitilmi bir nbeti asker, negativizmin yapay bir durumudur. Bazen
edimde bulunabilecei, yani stnn emriyle harekete geebilecei
dorudur; ama aksi takdirde asla hareket etmez. Onu yalnzca emirle
eyleme geer hale getirmek iin, bir negativizm durumuna eitilmitir.
Ancak bu, maniplasyona ak bir negativizmdir; nk st, isterse,
onu tamamen tersi duruma geirebilir. Bir askere uygun bir otorite ta
rafndan bir ey yapmas emredilir emredilmez, bir izofrenin buna
denk bir durumda davrand kadar itaatkr olur.
Bir askerin neden byle davrandn ok iyi bildiini eklemeliyiz.
Asker itaat eder, nk lmle tehdit edilir. Daha nceki bir blmde,
nasl giderek kendi durumuna altn ve doasnn bu duruma nasl
uyum salar hale geldiini anlatmtm. Burada yalnzca bir eyi vur
gulamak istiyorum: nbeti askerle izofren arasndaki amaz dsal
benzerlii...
Ancak burada, bana hi de nemsiz gelmeyen, bir baka ve ok
farkl fikir iin iine girer. An bir biimde telkine ak durumdaki bir
izofren, bir kitle yesinin davranaca gibi davranr. Dandan ona
ulaan her drtden tpk bir kitle yesi kadar etkilenebilir ve kendini
yine o kadar bu drtye kaptrr. Ne var ki izofreni bir kitle mensubu
olarak dnemeyiz, nk o yalnzdr. Etrafnda hibir kitle grnemeyeceinden, onun, kendi bak asndan, kendisini sanki bir kitle
iindeymi gibi hissedebilecei kimsenin aklna gelmez. izofren kit

Bu iddia yalnzca izofrenlerin kendi d

lemelerine baklarak kantlanabilir. Bunlann saysz rnei alntlanabilir. Bir kadn btn insanlann kendi bedeninde bulunduunu iddia
etmitir; bir bakas sivrisinekleri konuurken duyduunu. Bir adam
729.000 kz duyduunu, bir bakas btn insanln fsldayan se
sini. Pek ok klkta her trden kitle, izofrenlerin dlemelerinde be
lirir. Bunlan kitlelerin doas zerine yaplan bir aratrmann balan
g noktas klmak mmkndr. izofrenlerin kitle kavraylann ba
ka bir yerde ele almak istiyorum. Yaplacak snflandrma, bu kavraylann ne denli olaanst bir mkemmellie ulatn gsterecektir.
Burada betimlenen iki zt durumun izofrenler iin neden gerekli
326
olduu sorulabilir. Bunu anlamak iin bir kitlenin paras olduu za
man bireye neler olduunu hatrlamamz gerek. Bireyin mesafenin
yklerinden kurtuluunu betimledim ve buna d e a r j adn verdim.
imdi bu mesafe yklerinin bir ksmnn her bireyde biriken emir szlanndan olutuunu eklemeliyim. Bir kitlenin iinde herkes eittir; hi
kimsenin bir bakasna emir verme hakk yoktur; ya da herkesin her
kese emir verdii sylenebilir. Yalnzca yeni szlar olumamakla kal
maz, ayn zamanda bu sre iinde eskilerin hepsinden o an iin kurtulunur. Sanki insanlar, szlann evlerinin bodrumlannda brakp dan
km gibidirler. Onlan kapatan, balayan ve zerlerinde yk olutu
ran bu her eyin d n a k m a , insanlann kitle iinde hissettikleri sevin
cin asl nedenidir. Birey kendisini baka hibir yerde daha zgr his
setmez; bir kitlenin paras olarak kalmaya umarszca alyorsa, bu,
kendisini daha sonra neyin beklediini iyi bildiindendir. Evine, k e n
d i s i n e dnnce, hepsini, snrlan, ykleri ve szlan yine orada bulur.
Szlann yknn an bir biimde, yle ki zaman zaman bunlann
yznden fel olacak kadar altnda kalm olan izofren, bu eziyet ve
aresizlik ant, kart durumun, bir kitle iinde olmann yanlsamasna
yenilir. Bu yanlsamann iinde kald srece emirlerin neden olduu
szlan hissetmez. Kendisinin dna kmtr ya da kendisi byle zan
neder ve bunun gerekleme biimi belirsiz ve sorgulanabilir olsa da,
bundan en azndan szlann eziyetinden geici bir kurtulu tretmi gi
bidir; yine dierleriyle balant kurmu olma duygusu yaar. Tabii ki
bu kurtulu bir yanlsamadr, nk tam zgrlne kavutuu nok
tada onu yeni ve daha kuvvetli zorlamalar beklemektedir. Ne var ki biz
burada izofreninin btn ynleriyle ilgilenmiyoruz. Bir sonula yeti
nelim: Hi kimsenin kitleye, szlarla sanlm olan ve bunlar yznden
kendisini boulmu hisseden izofrenden ok ihtiyac yoktur. Kitleyi
danda bulamaz ve bu yzden k e n d i i i n d e k i bir kitleye teslim olur.

KARITINA DNME

le d e n k o p m u b ir p a r a d r .

nk insan bu dnyada hangi yiyecei yerse, teki dnyada o yiye

cek tarafndan yenir. Bu gizemli ve artc cmle, kurbanlar hakkndaki eski bir Hint kitab olan, h a t a p a t h a - B r a h m a n a dan alnmtr.
Ayn kitapta daha da tuhaf bir yk, Khin Brigunun otek dnyaya
gezisine ilikin bir yk vardr.
.
Brigu tann Varunann olu bir azizdi ve byk Brahman bilgisini
edinmiti. Gururu kibre dnt ve kendisini kutsal babasnn stnde
grmeye balad. Babas, oluna ne kadar az ey bildiim gstermek
iin, ona cennetin drt parasna, douya, gneye, batya ve kuzeye
pe pee gezinti yapmasn tavsiye etti. Orada grlecek her eye dik
katlice bakp dnnde grdklerini aktaracakt.
Brigu nce, douda, dier insanlann uzuvlann kesen v e paralan arala *
senin! bu benim diyerek bolsen m n l grd Bngn bnu
grnce dehete kapld. Dierlerini para para kesen insanlar onadurumu anlattlar: teki dnyada onlar da bize byle yaptlar ve bu yzden b
de onlara bu dnyada ayn eyi yapyoruz.
Sonra Brigu gneyi gezdi ve dier insanlann uzuvlann kesen ve bu
lan aralarnda, Bu senin, bu benim diyerek paylaan insanlar gordu. On
lara bunu sorunca, yine ayn cevab ald: Otek dnyada onlar da bize
byle yaptlar ve bu yzden biz de onlara bu dnyada ayn eyi yapyoruz.
Batda Brigu sessizce dier insanlan yiyen insanlar gordu yenmekte olan
lar da sessizdi. Onlar dediler Briguya, teki dnyada bize byle_yap
lar bu yzden biz de onlara bu dnyada ayn eyi yapyoruz. Ama, kuzey
de dierlerini yerken yksek sesle lklar atan insanlar gordu ve yen
mekte olan insanlar da iide ayorlard. Onlara da tek dnyada aym ey
yaplmt.

Dndnde, babas Varuna, Brigudan dersini bir renci gibi tek

rarlamasn istedi. Ama Brigu, Ne anlataym? dedi Hibir ey
yok. Grd eyler o kadar ktyd ki her ey na hibir ey olmam Sonra8 Varuna, Brigunun btn bu eyleri grdn anlad ve
aklad: Douda bakalannn uzuvlann kesen insanlar, aalard.
Gneyde bakalannn uzuvlann kesenler, srlar. Batda sessiz insan
lan sessizce yiyenler, bitkilerdi. Kuzeyde yksek sesle lk atarak
lk atan insanlan midelerine indirenler, sulard.
^
Varuna btn bunlarn aresini biliyordu. Oluna aklad eylen
kurban etmek suretiyle insan, bu dnyada yaptklannm cezasn ahrette ekmekten kurtulabilirdi.

Kurban verme zerine bir baka tez olan Jaiminiya-Brahmana'da,

Briguyla ilgili ayn yk farkl bir biimde anlatlr. Brigu cennetin
drt blmnde deil, bir dnyadan tekine dolar. Drt yerine
sahne vardr. nce Brigu bu teki dnyada insan eklini alm olan ve
insanlan paralara aynp yiyen aalar grr. Sonra, lk atan ada
m yiyen birini grr. Bu ona yle aklanr: Orada katledilip yenen
srlar insan eklini alm, bir zamanlar adamn srlara yaptn ona
yapyorlar. Grd nc ey sessiz duran bir adam yiyen biridir.
Pirin ve arpa insan eklini alm, bylece ektikleri acy geri det
mektedirler.
Bu eitlemede de belirli kurbanlar salk verilir. Bunlar doru d
328
rst uygulayanlar teki dnyada aalar, srlar ya da pirin ve arpa
lar tarafndan yenmekten kurtulacaklardr. Ne var ki burada bizi ilgi
lendiren, bu yazgdan kanmann yollan deil; bu rahiplere yakr k
lk deitirmenin ardnda sakl olan halk-kavramdr. Bir insan bu dn
yada ne yaparsa, teki dnyada ona ayn ey yaplacaktr. Cezay lp
vermek iin hibir zel adalet grevlisi tayin edilmez, herkes kendi
kurban tarafndan cezalandrlr. Ancak cezann kesinletii tek grev
tr bir baka eyin yenmesidir. Tpk bu dnyada insanlann hayvan
lan yemesi gibi, teki dnyada da hayvanlar insanlan yer.
Bir baka Brahmanada geen bu cmle, blmn banda alntlanana benzer bir biimde, Laws o f Manu'da (Manu Yasalan) tuhaf bir
onay bulur. Bu yaptta et yemenin gnah olmad, nk bunun btn
yaratklar iin doal olduu belirtilir; fakat et yemekten kanan her
kes iin bir dl vardr. Sanskrit dilinde et karl olarak kullanlan
mamsa szcnn anlam iki heceye ayrdmzda netleir: mam
ben, sa ise o anlamna gelir. Bylelikle mamsa ben-o anlamna
gelir: Ben-o (mam sa) teki dnyada, bu hayatta yediim eyi mide
ye indirecek. Bu, bilgelerin dediine gre, et szcnn gerek an
lamdr.
Burada kartna dnme et bakmndan kavranr ve olas en z for
mle indirgenir: Ben onu yerim, o da beni. nsann yaptklarnn sonulanna, ilemin ikinci ksmna ilikin szck, et karlndaki gerek
szcktr. Yenen hayvan kendisini yiyenin kim olduunu anmsar. Ru
hu yaamaya devam eder ve teki dnyada bir insana dnr ve ora
da kendisini mideye indireni sabrla bekler. O insan lp teki dnya
ya varr varmaz ilk konum tersine dner: Kurban kendisini mideye in
direni bulur, onu yakalar, paralar ve yer.
Bizim emir kavrammzla arkasnda brakt sznn balants ol
duka bariz olsa gerek. Ne var ki burada bu ylesine an ulara tan

m ve ylesine somutlatrlmtr ki en bata bizi dehete drr.

Kartna dnme bu hayatta gereklemez, teki dnyaya kadar ertele
nir. Yalnzca lm tehdidi ieren ve bylece her trl hizmeti yaptran
bir emir yerine, burada en u biimiyle ldrme ve ldrlen eyin
yenmesi sz konusudur.
nsan sonunda btnyle szlan tarafndan ynetilir. Bir kartna
dnmeyi baaramayabilir, ama bunun iin aba gstermekten asla vaz
gemez. Kurtuluu elde etsin ya da etmesin, szlar onu ekillendirir;
szlar onun almyazsdr. Ancak artk teki dnya kavramn ciddiye
almayan bugnk grmze gre, kurban hayatta olduu srece bir
lm tehdidi olarak sznn varl srer. Bir baka hayata ilikin kesinlii ieren Hint kavrayna gre, ruhun sert ekirdei olarak sz,
lmden sonra var olmaya devam eder ve kartna dnme her halkr
da olur; kartna dnme teki dnyada hayatn asl ii olur. Orada her
bir mahluk kendisine burada yaplann tam olarak aynsn yapar; hem
de bunu kendi elleriyle yapar.
ekil deiikliinin kartna dnmeyi engellemedii olgusu zel
likle nemlidir. teki dnyada beni ele geirip, kesip yiyen, yediim
gerek hayvan deildir; o hayvann ruhunu tayan bir insandr. Yara
tn d ekli btnyle deimitir, ama sz ayn kalr. Brigu nun ge
zintisi srasnda karlat btn dehet sahnelerinde, sz ruhun asl
kaygs olarak belirir. Ruhun bundan ibaret olduu bile sylenebilir.
Emir zerine yaplan bu aratrmada hakknda bu kadar ok ey syle
nen sznn gerek doas mutlak deimezlii ve gayret ettie kar
tna dnmenin kesinliien etkili ifadesini bu Hint dncesinde, ye
nenlerin yiyenlerle beslenmesinde bulur.

SIZININ KAYBOLUU

Sz, emrin yerine getirilmesi esnasnda oluur. Kendisini emirden ko

parr ve emrin net bir imgesi olarak, kendisini uygulayann zerine bir
damga gibi iz brakr. Sz kk, sakl ve fark edilmezdir; daha nce
grdmz gibi en temel karakteristik zellii, deimezliidir. lgi
li insann iinde, onun etine yerlemi yabanc bir cisim olarak yaltl
m kalr. Ne kadar derinde saklanm olarak yatarsa yatsn, ne kadar
sarlp sarmalanm olursa olsun, her zaman bir yk olarak kalr.
Szdan kurtulmak ok zordur. Aslnda kendisini yerinden skmesi
gerekir ve bunu ancak, orijinal olarak o vcuda girmesini salayan g
ce eit bir gc yeniden edinirse ve edindii zaman yapabilir. ndirgen

mi emir durumundan, ergin emir durumuna yeniden kavumaldr.

nk bunun olmas iin orijinal emir durumunun tam tamna tekra
r, ama kartna dnm bir tekrarnn olmas gerekir. Sznn aylar,
yllar ve on yllar boyunca bekledii budur. Sanki her sznn kendisi
ne ait bir bellei var gibidir, ama bu yalnzca bir tek eyin ansdr: ora
ya yerletii durumun. Bu durum tekrar edince, sz bunu fark etmemezlik edemez; nk bu onun tek ieriidir, fark edebilecei tek ey
dir. Birdenbire her ey nceki halini alr; yalnzca aktrlerin rolleri ter
sine dnmtr. O an gelince, sz, frsatn yakalar ve kurbannn s
tne atlamak iin harekete geer. Kartna dnme sonunda gerekle
mitir.
330
Bu, saf durum denebilecek bir eydir; ama olas tek durum deildir.
Ayn emir, ayn kii tarafndan ayn kurbana defalarca verilebilir, by
lece zde ok sayda sz oluabilir. Bunlar yaltlm olarak kalmaz,
hissedilebilecek lde byyen ve iine yerletii insan tarafndan as
la unutulamayacak yeni bir varlk oluturmak iin birleebilirler. Bu
varlk hep oradadr, dimdik durur ve istenmedii halde srekli kendini
dayatr.
Ancak bir insann tek ve ayn emri eitli farkl kaynaklardan alma
s da sz konusu olabilir. Bu yeterince sk olursa ve emir stne emir
gelirse, sz d hatlarnn netliini kaybeder ve hayati tehlike yaratan
bir canavara dnr. Ev sahibinin asl tznn eklini alana kadar b
yr. Ev sahibi, onu asla unutamaz ve ondan kurtulmann bir frsatn
arayarak onu hep yannda tar. Orijinal durum gibi grnen, bylelik
le de kartna dnmeye uygun olan saysz durum bulur. Ama bu du
rumlar uygun deildir. Emir o kadar sk ve o kadar ok adan tekrar
lanmtr ki orijinal durum glgelenmitir ve artk ev sahibi onun anah
tarn bulamaz. Tpk pe pee szlar gibi, bir an dierinin zerine bin
mitir. Ne yaparsa yapsn durumu deitiremez. Artk tek bana ken
disini bu ykten kurtarma kapasitesine sahip deildir.
Vurgu tek bana szcndedir, nk en canavarca ve en karma
k olan dahil btn szlardan kurtulmann yolu bulunabilir; kurtulu
ancak bir kitlenin iinde yaanabilir. Sk sk kartna dnm e kitlesin
den sz ettik; ama emirlerin ileyi tarzn inceleyene kadar, bu kitle
nin doasn aklamak gerekten mmkn deildir.
Kartna dnme kitlesi, ok sayda insann, tek bana kurtulma
umutlarnn olmad emir szlarndan birlikte kurtulmalar iin var
olur. Bu kitleyi oluturan insanlar, bu kadar sredir tadklar btn
emirlerin yaratcs olarak grdkleri baka insanlarn oluturduu gru
ba cephe alrlar. Eer bu insanlar askerse, emri altnda olduklar subay

larn yerini herhangi bir subay tutabilir; iiyseler, gerekten emrinde

altklar iverenleri herhangi bir iveren temsil edebilir. Byle anlar
da snf ve kast yalnzca kavram olmaktan kp, sanki fiilen eitlerden
oluuyormu gibi ileyen, gereklik olur. syan halinde olan alt snf
birbirine tutunmu tek bir kitle oluturur; tehdit edilen, sayca stn ki
ilerce etraf sarlan st snf ise kamaya yatkn, korkmu bir sr
oluturur.
Artk kitleyi oluturmu olanlarda her bir sznn, karmak olsa da,
pek ok ayr vesileyle ortaya km olsa da, nnde birok olas su
lusu vardr. Kitlenin saldrd insanlar, ya ayr ayr ya da birbirlerine
yapm durumda nlerindedir ve niin korkmalar gerektiini ok iyi
bilirler. Herhangi zel bir sznn fiili kayna olmalarna gerek yoktur,
ama yle olsalar da olmasalar da, o kaynaklan temsil ederler ve kesin
likle, sanki onlarm gibi muamele greceklerdir. Burada kartna
dnme ayn anda ok sayda insana kar ynelmitir ve bu yzden en
baskc sz bile sona erebilir.
Kitlenin deneyimledii ey, bu trden son derece younlam bir
vakada -isyan edilen ey kral gibi tek bir birey olduunda- ok ak
bir ekilde grlr. Burada btn emirlerin nihai kayna, kral ve onun
emirlerini iletmenin ve uygulamann failleri olduklan iin kraln g
revlileri ve soylulardr. syankr kitleyi oluturan bireyler, tehditlerle,
yasaklar zoruyla gsterdii itaatle uzun yllar belli bir mesafede tutul
mulardr. Artk, bir tr tersine zlmeyle daha nce onlara yasaklan
m olan saraya zorla girerek bu mesafeyi ortadan kaldnrlar. indeki
leri olabildiince yakndan grrler: odalan, mobilyalan ve orada yaayanlan. Kraliyet emirleriyle onlara dayatlan ka, ok yakn bir ai
nalk kazanr. Eer kral korkudan, bunun olmasna bile bile izin verir
se, her ey bir an iin durabilir, ama bu uzun srmez. Szlardan kur
tulma ilemi bir kez balad m, kar konmaz bir biimde devam eder.
Bu insanlan itaatkr tutabilmek iin nelerin yaplmak zorunda kalna
ca, bu yllar boyunca onlarda ne kadar ok sznn birikecei hatr
lanmaldr.
Balannn zerinde sallanan gerek tehdit lmdr. Bu tehdit za
man zaman idamlarda tazelenmitir ve zgnl btn kukulann
tesinde kantlanmtr. Bu tehdidi telafi etmenin bir tek yolu vardr;
daha nce onlann kafasn uurabilecek olan kraln kafasn uurmak.
Bu yolla, en byk, en kapsaml sz, dier btn szlan ieriyor gibi
grneni, bunu birlikte tamak zorunda olanlardan esirgenir.
Kartna dnmenin ne demek olduunu o kadar ak bir biimde
anlamak her zaman mmkn deildir. Bir isyan baansz olursa ve so

nunda insanlar szlarndan gerekten kurtulmazlarsa, yine de kitle ol

duklar zaman hatrlarlar. Her halkrda o sre iin szlardan kurtul
mulardr ve bu yzden geriye dnp o sreye nostaljiyle bakacaklar
dr.

EMR VE DAM.
HONUT CELLAT

zel bir vaka buraya kadar bu aratrmann kastl olarak dnda brakild. Emir bir lm tehdidi olarak gsterildi ve emrin orijinal olarak
ka emrinden tredii sylendi. Bildiimiz evcilletirilmi emirler,
bu tehditle dl birletirir. Yiyecek vaadi tehdidin etkisini zenginle
tirir, ama karakterini deitirmez. Tehdit, muhatap ald kimse tarafn
dan asla unutulmaz. Bu insan, emri, bir bakasna geirerek bundan
kurtulma frsat doana kadar orijinal biiminde saklar.
Ama emir ayn zamanda bir ldrme grevi de olabilir. Byle ol
duu zaman sonucu idamdr; aksi koulda yalnzca tehdit olarak sy
lenen gerekten olur. Ne var ki bu i iki insan arasnda paylatrlr: Bi
ri emri alr, dieri idam edilir.
Cellat, lm tehdidi altnda bir emre boyun een herhangi biriyle
ayn konumdadr. Ama kendisi bu tehditten, ldrerek kurtulur. Kendi
olas yazgsn derhal aktarr ve bylece kendi zerinde sallanan nihai
cezadan nce davranr. Ona ldrmesi sylenir, o da ldrr. Byle bir
emre direnecek bir konumda deildir; nk bu emir ona, kendisinin
de onaylad stn bir kuvvet tarafndan verilir. Bu emir abuk uygu
lanmaldr; genellikle derhal uygulanmaldr. Bir sznn olumas iin
zaman yoktur.
Ne var ki, zaman olsayd bile, bir sznn olumas iin neden yok
tur. Bir cellat kendisine dayatlm olan eyi tam tamna aktarr. Kor
kacak hibir eyi yoktur ve bu yzden cellattan geriye hibir ey kal
maz. Onun ve yalnzca onun durumunda, kefeler eittir; emrin temel
doas ortaya kard eylemle akr. stelik emrin gerekletiril
mesi onun iin kolaylatrlmtr; yoluna hibir engel konmaz ve kur
bann kamas muhtemel deildir. Btn bu koullar cellat tarafndan
en bandan bilinir. Bylelikle emri sknetle deerlendirebilir; emre
gvenebilir. Bu emri uygulamann kendisinde hibir eyi deitirme
yeceini bilir. Sanki ona hi zarar vermeden, doruca onun iinden ge
er. Cellat, btn insanlann en honut olan, szlardan en az etkilene
nidir.

Bu, korkun ve gerekten asla yz yze gelinmemi bir durumdur.

Bu durum, ancak emirlerin gerek doas hatrlanrsa kavranabilir. Her
emir lm tehdidiyle ayakta kalr ya da devrilir; btn gc bu tehdit
ten trer. Bu g neredeyse deimez bir biimde, arzulanan eylemi
ortaya karmak iin kullanlmas gerekenden fazladr; emrin szya
yol amasnn nedeni bu fazlalktr. Btn emirler iinde, gerekten l
drmeyi ieren, ldrmeye kasteden ve fiilen lme yol aan emirler,
emri alanda en az iz brakan emirlerdir.
Cellat, yalnzca kendisinden ldrmesi istenenleri ldryor olsa
da, ldrmesi iin lmle tehdit edilen insandr. Eer emirlere tam ola
rak uyarsa ona hibir ey olamaz. ini yaparken, farkl zamanlarda ya
ad dier tehditlerden etkilenmesi mmkndr. Grevinin bana
doal olarak biriktirdii baka kkenlerden szlarla gelir. Ama grevi
nin temel mekanizmas her zaman ayn kalr: Bakalann ldrmek
kendisini lmden kurtanr. Onun iin bu, oke edici ve doal olmayan
hibir yan bulunmayan temiz bir itir. Kendisinde, bakalannda uyan
drd dehetin izi bulunmaz. Bu konuda net olmak gerekir: Grevli
katiller, kendilerine verilen emirler dorudan lme yol at iin nis
peten honutturlar. Bir hapishane gardiyannn hayat bir celladmkinden ok daha zordur. Toplumun, cellad, iinden ald tatmin nedeniy
le toplum dna iterek cezalandrd dorudur; ama bu bile onun iin
bir olumsuzluk deildir. Aslnda o bir aratan baka bir ey deildir,
ama yine de kurbanlan lrken o yaar ve bu yzden hayatta kalma
prestijinin biraz ona der ve toplum d brakln telafi eder. Ken
disine bir e bulur, ocuklan olur ve normal bir aile hayat srer.

EMRLER VE SORUMSUZLUK

Emir altnda hareket eden insanlann, en dehet verici grevleri yerine

getirmeye muktedir olduu iyi bilinir. Bu insanlann emir kayna en
gellendiinde ve geriye dnp yaptklanna bakmaya zorladnda,
kendilerini tanyamazlar. Byle bir eyi asla yapmadm derler ve ya
lan sylediklerini hibir zaman aka fark etmezler. Tanklarla yzle
tirilip tereddt etmeye baladklannda, onlar hl, Ben yle deilim.
Byle bir eyi yapm olamam derler. Grevlerinin izlerini kendileri
ararlar ve bunlan bulamazlar. Bundan etkilenmemi grnmeleri hay
ret vericidir. Sonradan srdrdkleri yaam gerekten de daha nceki
eylemlerinden hibir biimde etkilenmemi baka bir hayattr. Piman
olmazlar ve kendilerini sulu bile hissetmezler. Yaptklan gerekten

334

onlarn ilerine ilememitir.

Bunun dnda kendi eylemlerini mkemmel bir biimde yargla
maya muktedir insanlardr. Kendi iradeleriyle yaptklar ey onlarda
beklenen izi brakr. Tanmadklar, savunmasz, onlan tahrik etmemi
birini ldrmekten utan duyarlar ve herhangi bir kimseye ikence
yapmak onlara iren gelir. Aralannda yaadklan insanlann oundan
daha iyi olmadklan gibi, daha kt de deildirler. Gnlk yaam iin
de onlar iyi tanyanlar, bu insanlann haksz bir biimde yarglandklanna dair yemin etmeye hazrdrlar.
Ancak, grg tanklan -neden sz ettiklerini kesinlikle bilen kur
banlaruzun sralar halinde ne knca, pe pee sulananlan tanyp
bir an iinde davranlann aynntlanyla hatrlaynca ve bunun sonu
cunda sululuundan kukulanmak anlamszlanca, o zaman zm
sz bir muammayla yz yze gelmi gibi olunur.
Ama bu bizim iin artk bir muamma deildir, nk emirlerin na
sl ilediini biliyoruz. Gerekletirilen her emir, bu emri gerekleti
ren insanda bir sz brakr. Ama bu, onun iinde olsa bile, ona emrin
kendisinin, verildii andaki hali kadar yabanc kalr. Bu sz onun iin
de ne kadar uzun sre kalrsa kalsn, asla zmlenmez, yabanc bir ci
sim gibi kalr. Daha nce gsterdiim gibi, eitli szlarn birbiriyle
kaynap yeni bir yumak oluturmas gerekten mmkndr, ama bu
yumak da dierlerinden olduka ayn kalr. Sz hibir ekilde istenme
yen, yabanc ve insann kurtulmak isteyecei bir ey olarak kalr. Sz
insann yapt eydir ve grdmz gibi, verilen emrin yapsna sa
hiptir. Sahibinin iinde bir yabanc gibi, onun otoritesine tabi olmadan
yaar ve bylelikle onda hibir sululuk duygusu yaratmaz. nsan ken
dini deil, szy sular; o, daima iinde tad gerek suludur. Ori
jinal emir, uygulayann gerek doasna ne kadar yabancysa, uygula
yann kendisine yaptrd ey konrsunda o kadar az sululuk duyar,
sznn varl da o kadar zerk ve ayn kalr. Sz insann, hata yapann
kendisi olmadnn kalc tandr. nsan kendisini kurban olarak his
seder ve bylelikle gerek kurban iin hissedecek duygusu kalmaz.
Bu yzden, emir altnda hareket eden insanlann kendilerini bt
nyle susuz hissettikleri dorudur. Bunu takip eden durumlanyla ger
ekten yz yze gelmeye muktedirseler, belki bir zamanlar bu kadar
btnyle emirlerin elinde olduklan gerei karsnda aknlk gibi
bir ey hissedebilirler. Ama bu igrlerin heyecan bile deersizdir;
nk bu ancak her eyin bitiinin zerinden uzunca bir zaman getik
ten sonra olur ve yalnz gemile ilintilidir. O gn olan bugn de ola
bilir; bu insanlann, yz yze geldikleri yeni durum eskisine tam olarak

benzese bile, yine ayn ekilde davranmayacaklarnn garantisi yoktur.

Bu insanlar emirler karsnda, emir tehlikesinin yalnzca belli belirsiz
bir biimde bilincinde olarak, eskisi kadar savunmasz kalrlar.
Neyse ki, ok az bunu mantksal sonularna kadar gtrr: Onlar
iin emir aln yazs olur ve emirlere kr krne teslim olmay, sanki
insann kendisini krletirmesi yiitlikmi gibi, eref sayarlar.
Emri hangi perspektiften ele alrsak alalm, bugn bildiimiz gibi,
uzun tarihi boyunca edindii tmleik ve mkemmellemi biimi
iinde, emrin insanolunun toplumsal yaamndaki en tehlikeli unsur
olduunu artk grebiliyoruz. Onun karsna kacak ve egemenliini
ykacak cesaretimiz olmaldr. nsanln byk blmn ondan uzak
tutacak ara ve yollar bulunmaldr. Basksnn btn arl kaldmlmaldr; deriden ie ilemesine izin verilmemelidir. nsann, hissettii
szlar, bir dokunuta yok edilebilecek eyler haline getirilmelidir.

D nm

BUMANLAR' ARASINDA
NSEZ VE DNM

nsana dier btn canllarn stnde bu kadar iktidar salayan dn

m yetenei zerinde henz neredeyse hi dnlmemi ya da anla
lmaya balanmamtr. Bu yetenee herkesin sahip olmasna, kullan
masna ya da mutlak addetmesine karn, yine de en byk gizemler
den biridir ve ok az insan kendilerindeki en iyi eyi bu yetenee bor
lu olduunun farkndadr. Dnmn gerek doasn anlamak son
derece zordur. Bunu anlamak iin en ok umut veren yaklam, konu
ya eitli alardan bakmaktr.
* Buman (ng.): Gney Afrikal ve zend gebe bir kabileye mensup kimse (.n.).

Buman folkloru zerine yazlm, benim insanln erken dnem

lerine ilikin en deerli kayt olarak grdm ve Bleekin malzeme
sini yz yl nce toplad, elli yldr piyasada olmasna ramen, hibir
zaman btnyle kullanlmam olan bir kitap vardr. Bu kitap, Bumanlann, dnm konusuna nemli bir k tutan nsezileri zerine
bir blm iermektedir. Bu nseziler, greceimiz gibi, ok basit tr
de dnmlerin ilk aamalardr. Bumanlar insanlan grmeseler de
seslerini duymasalar da uzaktan yaklatklann hissederler. Aynca av
lanacak bir hayvan yaknda olunca, bunu hissederler ve kendi beden
lerindeki, avn yaklatn anlamalann salayan belirtileri de betim; lerler. Bunun baz rnekleri, onlann ifadeleriyle aada verilmitir.
Bir adam bir bakasnn geldiini hisseder. ocuklarna yle der: Etra
fnza bakn, nk bana kalrsa bykbabanz geliyor. Onun bedenindeki
eski yarann yerini hissediyorum. ocuklar etrafa bakarlar. Adamn geldi ini alglarlar ve babalarna, Bir adam bu tarafa geliyor derler. Babalan
onlara der ki: Bykbabanz bu tarafa geliyor; bana geliyordur. Onun es
ki yarasnn yerinde geliini hissettim. Onun gerekten geldiini grmeni
zi istedim. nk siz benim, gerei syleyen nsezime inanmyorsunuz.

Burada olaanst bir basitlik sz konusudur. ocuklann bykba

bas olan yal adam belli ki uzaklardadr. Bedeninde eski bir yarann
izi vardr; bu yarann tam yeri, yetimi olu yani ocuklann babas ta
rafndan iyi bilinir. Bu, zaman zaman acyan trden bir yaradr ve ya
l adam bundan sk sk sz etmitir. Bu ac onun ayrt edici iareti
olarak adlandrlabilir. Oul babasn dnd zaman, onun eski ya
rasn dnr; ama bu yalnzca dnmekten te bir eydir. Yalnzca
bu yaray tam olarak gznn nne getirmekle kalmaz, kendi bede
ninde buna denk den yerde hisseder. Bu yaray hisseder hissetmez,
bir sre grmedii babasnn yaklatn varsayar; geldiini, varsayar
nk o eski yaray hissetmektedir. Bunu, inanmadklan belli olan o
cuklarna syler: ocuklar byle nsezilere gvenmeyi henz ren
memi olabilirler. Onlara gelmekte olan birini gzlemelerini syler ve
ksa sre sonra adam grrler. Bu ancak bykbabalan olabilir ve ger
ekten de gelen odur. Babalan hakl kmtr; bedeninde hissettii du
yu onu yanltmamtr.
Bir kadn, omzundaki deri askda bir ocukla kulbesinden aynlr.
Kulbedeki adam sessizce oturarak orada kalr. Kadn uzun sre danda kalr. Birdenbire adam omzunda kadnn asksn hisseder. Om
zunda asknn verdii his vardr. Sanki ocuu kendisi tayor gibidir.

Asky hisseder hissetmez, karsnn ocukla birlikte dn yolunda ol

duunu anlar.
Hayvanlarla, en azndan insann avlad, beslendii hayvanlarla il
gili, ayn trden nseziler vardr; bu hayvanlar Buman iin en yakn
ilikileri kadar nemlidir ve bunlara neredeyse en yakn hayvanlar
ad verilebilir.
Scak gnein altnda bir devekuu yrr. Bumanlann devekuu
biti adn verdikleri siyah bir bcek ensesini srr ve devekuu oray
ayayla kar. Buman ensesinin alt ksmnda, devekuunun kad
yerde bir ey hisseder. Hafif bir vurma hisseder ve bu ona devekuu
nun yaknda olduunu anlatr.
Ceylan, Bumanlar iin zellikle nemli bir hayvandr ve onun e
itli karakteristik zelliklerine ve hareketlerine gnderme yapan, eit
li nseziler vardr.
Ayaklanmzda bir duyarllk vardr. Ceylann ayaklannm allk
larda hrdadn hissederiz. Ayaklardaki bu duyarllk ceylanlann
geldii anlamn tar. Bumanlar onlan iitiyor deillerdir; nk cey
lanlar hl ok uzaklardadr, ama kendi ayaklannda ceylanlann uzak
larda kardklan hrdama sesini hissederler. Ne var ki hayvandan in
sana iletilen tek ey bu deildir. Bumanlar yle derler: Ceylann y
zndeki izginin siyahl nedeniyle yzmzde bir duyarllk olur.
Bu siyah izgi alnn ortasndan aaya iner ve burnun ucunda sona
erer. Buman bunu kendi yznde hisseder. Bir de unu sylerler:
Ceylann gzlerindeki siyah lekeler nedeniyle gzlerimizde bir du
yarllk olur.
Bir adam kaburgalannda hafif vurumlar hisseder ve bunu ocuklanna syler: Ceylan geliyor olsa gerek, nk ceylann yanlanndaki
siyah tyleri hissediyorum. uradaki tepeye trmann da etrafa bakn,
nk bir ceylann duyarlln hissediyorum. Ceylann brnde si
yah tyler vardr ve Buman iin kaburgalanndaki hafif vurma hissi
hayvann brndeki siyah tyleri belirtir.
kinci bir adam konumacy onaylar. O da ceylan hisseder, ama
ayn biimde deil; kesilen hayvann kann hisseder. Ceylann kan
baldrlanndan akaca zaman, baldrlanmda bir duyarllk hissediyo
rum. Bir ceylan ldrmek zereyken, her zaman kan hissediyorum.
Srtmda, bir ceylan tarken kann akt yerde bir duyarllk hissede
rek oturuyorum. Ceylann tyleri srtmda uzanyor. Yine, Ceylann
boynuzlann kesmek zere olduumuzda balanmzda bir duyarllk
hissederiz. Ve yine, Kulbenin glgesinde yatarken nce saysz ey
gelirdi. Onlar belki bizi le uykusu uyuyoruz sanyorlar. nk biz

gerekten le uykusu uyumak iin yatarz. Ama gelen eylerin y

rmesini, bacaklarn hareket ettirmesini hissederken byle yatamayz. Av tayarak giderken zerine kann damlad diz alt boluk
larnda bir duyarllk hissederiz.
Bu Buman ifadelerinden, onlarn bu gibi nsezilere ya da nceden
bilmeye verdikleri nemi grebiliriz. Belirli olaylarn gerekleecei
ni bedenlerinde hissederler. Onlara bunlan anlatan tenlerinin bir tr
vurumu vardr. Sylediklerine gre harfleri bedenlerindedir. Bu harfler
konuur, hareket eder ve onlann bedenlerini hareket ettirir. Bir insan
dierlerine sessiz olmalann emreder ve o bedeninin iinde hafif vuru342 mU h*ssettiinde kendisi olduka hareketsizdir. nsezi gerei sy1er. Aptal olanlar bu retileri anlamazlar; bu nsezilere itaat etmez
ler ve balan derde girer; mesela bir aslan tarafndan ldrlrler. Bu
vurumlar, onlan anlayanlara hangi yne gitmemeleri gerektiini ve
hangi oku kullanmamalannn daha iyi olacan syler ve aynca onla
r eve yk arabasyla ka kiinin gelmekte olduu konusunda uyarr.
nsanlara aradklan insan nerede bulacaklarn, onu baanl bir ekil
de aramak iin hangi yne gitmeleri gerektiini bildirir.
Burada, bu nsezilerin doru olup olmadyla ilgilenmiyoruz.
Bumanlar bizim kaybetmi olduumuz kabiliyetleri gelitirmi ve
gnlk yaamlannda uygulam olabilirler ya da bazen bu nseziler
onlar aidatsa da bunlara inanmaya devam etmek iin nedenler bulabi
lirler. Ne olursa olsun, Bumanlarm, bu nsezilerin kendilerini duyurduklan biime ilikin betimlemeleri, dnmn doas zerine sahip
olduumuz en deerli malzemeler arasndadr; bunlarla karlatnlabilecek hibir ey yoktur; nk mitler ve peri masallan bize bu konu
hakknda her ne retebilirse, bunlann hepsi icat edilmi eyler olduklan itirazna aktr; oysa burada gerek yaam iindeki bir Bumann, uzaktaki devekuu ya da ceylan dnd zaman ne hissetti
ini, ona ne olduunu, kendisinden baka bir yarat dnmenin
onun iin gerekten ne anlam tadn reniriz.
Bumanlann bir hayvann ya da baka bir insann yaklatn fark
etmelerini salayan iaretler kendi bedenlerindedir. Sylediim gibi
onlann nsezileri dnmlerin ilk aamalardr. Dnmn zm
lenmesi iin bu nsezilerin bir deeri olacaksa, bunlan olduklar kadar
basit ve somut brakma, Bumann dnyasna yabanc bir ey katma
ma konusunda dikkatli olmalyz. Bunlan alntlarmzn balamndan
kanp tek tek bakalm:

1. Bir oul babasnn yarasn kendi bedeninde tam olarak ayn yer
de hisseder.
2. Bir adam omuzlarnda kansnn ocuk tamak iin kulland
asky hisseder.
3. Bir devekuu, ensesinin bir bcein srd yerini kar. Buman,
devekuunu grememesine ramen, kendi ensesinde ayn yerde bir ey
hisseder.
4. Bir adam ayaklannda, allklardaki ceylann hrtlann hisse
der. Kendi yznde, ceylann alnndan burnuna uzanan siyah izgiyi
hisseder. Kendi gzlerinde ceylann gzlerindeki siyah lekeleri hisse
der. Hayvann brndeki siyahlk, adamn kaburgalannda bir duyar- ^
llk oluturur.
5. Bir adam baldrlannda ve srtnda kan hisseder. Bu, ldrecei
ve srtnda tayaca ceylann kandr. Ceylann boynuzlann kesece
i zaman banda bir duyarllk hisseder. Av eve tarken kann dam
layaca dizinin ukurunda kan hisseder.
Son balk altndaki her ey l hayvanla ilintilidir ve hayvann ka
nna duyulan afzu dnmn karakterini belirler. Bu dier vakalardan
daha karmaktr ve bu yzden bunlan ayn ayn deerlendirmek daha
iyi olur. Hepsiyle ilgili olan ilk ey, bir bedenin dieriyle eitlenmesi
dir. Oulun bedeni gerekten babann bedenidir ve bylece yaray ay
n yerde hisseder. Kocann bedeni karsnn bedenidir ve bylece kad
nn ocuu tarken kulland ask adamn omzuna da bask yapar.
Bumann bedeni devekuunun bedenidir. Bcek ensesinde ayn yeri
snr ve o da oray kar.
Bu vakalann her birinde iki bedenin eitlenmesi, her biri tr bak
mndan dierlerinden farkl bir tek madde araclyla olur: Yara
bedenin, kendisini zaman zaman ne karan eski bir zelliidir; ask
nn basks sabit ve dsal bir eydir; kama yaltlm bir harekettir.
Ama hepsinin en ilginci ceylan vakasdr. Burada drt ya da be hu
susiyet birleip iki bedenin eitlenmesini tamamlar. nce ayaklann ha
reketini grrz, sonra kaburgalann stndeki siyah tyleri, alndan
burna uzanan siyah izgiyi ve son olarak da kafadaki, sanki Bumann
kendisi boynuz tayormu gibi, boynuzlarn byd yeri. Bylelik
le, devekuu vakasndaki kanmann yerini alan ayaklarn hareketine,
tamamlanm bir maskeyi andran bir ey eklenmitir. Hayvann kafa
snn en arpc yeri, yani boynuzlan, olas en basit maskeyi olutur
mak iin siyah ksmlarla burundan inen izgi ve gzlerdeki lekeler
le- birleir. Bu Bumann kendi kafasdr, ama ayn zamanda hayva-

nnkidir de. Adam siyah tyleri, sanki hayvann derisini giyiyormu gi

bi hisseder; ama bu onun kendi derisidir.
Bir tek ve ayn Bumann bedeni srasyla babasnn, karsnn, devekuunun ve ceylann bedeni olabilir. Farkl zamanlarda hepsi oldu
u ve sonra tekrar kendisi haline gelebildii olgusu son derece nem
lidir. Pe pee gelen dnmler d nedenlerle tahrik edilir. Bunlar
bariz dnmlerdir; Bumann geldiini hissettii her yaratk kendisi
olarak kalr; Buman onu kendisinden ayr ve uzakta tutar, yoksa n
sezisi anlamszlar: Yaras olan adam, asks olan kadn da deildir,
devekuu da, ceylan da. Bumann vazgetii bireysel kimlik dnmde korunur. u ya da bu olabilir, ama u ve bu birbirinden ayn kalr; nk dnmlerin arasnda Buman her zaman tekrar kendi
si olur.
Her dnm belirleyen yaltlm, ok basit zellikler dn
mn boumlan olarak adlandnlabilir. Babann eski yaras, kadnn de
ri asks ve ceylann kafasndaki siyah izgi bu gibi boumlardr. Bun
lar dier yaratk hakkndaki en arpc, sk sk hakknda konuulan ve
her zaman kolayca fark edilen karakteristiklerdir. Bunlar insann, hay
vann yaklamasn beklerken gzledii eylerdir.
Ancak bir av olarak avlanan hayvan zel bir vakadr. Avcnn ger
ekten istedii onun eti ve kandr. Hayvan ldrp evine tad za
manki ruh hali zellikle mutlu bir haldir. Srtnda ganimet olarak asl
duran l, onun iin yaayan hayvann bedeninden daha nemlidir.
Kan baldrlanndan aaya akarken, dizlerinin altndaki ukurda, sr
tnda hisseder; orada hayvann tylerini de hisseder. Tad l be
den, kendi vcudu deildir ve olamaz da nk onu yemek ister.
Bylelikle Bumanlarn ceylan hakkndaki nsezileri iki farkl aa
maya blnr. Betimlediim biimlerde, gzleyerek ve hareket ede
rek, yaayan hayvan hisseder, bedeni o hayvann bedeni olur. Ne var
ki Buman, l hayvan, kendi vcuduna bastnlm ve artk ondan ka
amayacak durumda bir yabanc beden olarak da hisseder. Bu iki aa
ma karlkl yer deitirebilir. Bir adam kendisini nce erken aama
da bir bakas daha sonraki bir aamada hissedebilir; ya da ksa sre
iinde birbirlerini izleyebilirler. Bu iki aama birlikte Bumann hay
vanla ve hrtdan kana kadar avn btn ilemleriyle ilikisini ierir.

KAI DNMLER. HSTER,

MAN VE MELANKOL

Ka iin, yani dmandan kamak iin dnm, dnyann her yerin

deki mitlerde ve peri masallarnda bulunduundan, evrenseldir. Bu d
nmn alabilecei farkl biimleri gstermek iin drt rnek vermek
istiyorum.

ki ana biim dorusal ve dairesel olarak betimlenebilir. Dorusal

olan, avda davurulur ve ok yaygndr. Bir yaratk dierinin peinden
gider; aralarndaki mesafe, avlanacak olan hayvann ele geirilecei
anda,hayvan kendisini farkl bir eye dntrene kadar srekli azalr.
Av devam eder ya da tekrar balar. Peinden kovalanan eyin maruz
kald tehlike yeniden byr ve kovalayan onu yakalamay bile baa
rabilir; ama son anda, kovalanan kendisini bir baka ekle dntrr
ve bylelikle yeniden kaar. Ayn sre bulunabilecek yeni metamor
foz says kadar ok kere tekrarlanabilir. Bu dnmler, kovalayan
artmak iin beklenmedik olmaldr. Kovalayan belirli, tandk bir e
yi kovalamaktadr. Onun ka tarzn renir, eklini bilir, onun nasl
ve ne zaman ele geirilebileceini bilir. Dnm an onu bir karma
ann iine atar; kovalad eydeki deiiklie uyacak yeni bir avlan
ma tarz dnmek zorundadr; kendisini dntrmek zorundadr. Te
orik olarak dnmler dizisinin sonunun gelmemesi gerekir ve pen
masallannda bu sre olabildiince sk tekrarlanr, sempati genellikle
kovalanandan yanadr ve tercih edilen, sonunda kovalayann yenilme
si ya da yok olmasdr.
AvustralyalIlarn Loritja miti, dorusal ka dnmnn
grne gre basit bir rneini ierir. Yaratlmam Ebedi Varlklar
yani totemlerin ecdad olan Tukutitalar topraktan insan eklinde kverir. Bir gn, onlar hakknda birtakm niyetleri olan azman, siyah-beyaz bir kpek belirip onlan kovalayncaya kadar insan eklinde kalr
lar. Kaarlar, ama yeterince evik olmamaktan korkarlar. Bunu telafi
etmek iin kendilerini her trden yarata dntrrler, kangurular,
emular ve kartallar zellikle sz edilenlerdir. Ancak, her birinin yal
nzca bir tr yarata dnt ve ka boyunca o ekli koruduu
belirtilmelidir. lkine benzeyen iki ecdat daha belirir, ama bunlar ya da
ha kuvvetli ya da daha cesurdur. Kpei kovalayp ldrrler, bundan
sonra tehlike getiinden dier Tukutitalann ou, eski insan ekilleri
ni alrlar. Ne var ki isteyince kendilerini, adlarn tadklan, kalan
srasnda dntkleri hayvanlara dntrme maharetlerini ellerinde
tutarlar.

Bir tek hayvan metamorfozuyla snrlanma, bu ikili figrlerin, to

tem ecdadn tam da zdr. Bunlan baka bir balamda uzun uzadya
tartacam; burada yalnzca deneyimledikleri, her zaman tekrarlaya
bilecekleri, ilk olarak ka srasnda ortaya kan dnm belirtmek
istiyorum.
Dorusal dnm Usta ve ra adl Grc masalnda bol bol bu
lunur. eytann ta kendisi olan gnahkr usta, erkek ocuu rak ola
rak alm ve ona her trden byy retmitir. Onun gitmesine izin
vermek istemez; sonsuza kadar hizmetinde tutmak ister. ocuk kaar,
ama ustas onu tekrar yakalar ve karanlk bir ahra kilitler. Orada o346 CU^ kamay dler, ama nasl kaacan bilemez. Zaman getike ocuk daha da mutsuzlar.
Bir gn ahnn iinde bir gne huzmesi fark eder. Onu dikkat
le seyreder ve kapda n girdii atla bulur. abucak kendisini bir
fareye dntrr ve o atlaktan kaar. Ustas onun gitmi olduunu
fark eder, kendisini bir kediye dntrr ve farenin peinden koar.
Daha sonra bunu vahi bir dnm sralamas izler. Kedi, fareyi
ldrmek iin enelerini aar, ama fare bir bala dnr ve suya at
lar. Usta derhal bir a olur ve baln peinden gider. Onu neredeyse
yakalayacakken, ocuk slne dnr. Usta bir ahin ekline girerek
onu kovalar. Sln, dorudan kraln kucana den krmz yanakl
bir elma olduunda, ustann peneleri oktan onun bedenindedir. Usta
kraln elindeki bir baa dnr. Kral tam elmay paralar halinde
kesecekken, elma gider ve onun yerine bir dan yn gelir. nnde bir
tavukla civcivleri durmaktadr; yine usta. Dan tanelerini bir tanesi ka
lncaya kadar yutarlar. Bu dan, son anda bir ineye dnr. Tavukla
civcivleri, inenin gzndeki iplie dner. ne alevlere brnr ve ip
lik yanar. Usta lmtr. ne tekrar ocua dnr; o da evine, baba
sna gider.
ift metamorfozlann ak yledir: fare ve kedi, balk ve a, sln
ve ahin, elma ve bak, dan ve tavukla civcivleri, ine ve iplik. Her
bir iftte, ister canl bir yaratk ister bir nesne olsun, her biri daima di
eriyle ahenklidir. Ustay temsil eden, her defasnda ocuu temsil
edenin; kendisini dntrerek hep son dakikada kaann peindedir.
Bu lgn bir avdr ve seilen metamorfozun doas nedeniyle birden
bire gelip geen bir avdr. Yeri, figrleri kadar sk deiir.
Dairesel biime dnecek olursak, Odysseia'daki haliyle Proteusun
klasik yksn hatrlanz. Denizin Yal Bilge Adam Proteus, foklann efendisidir ve foklar gibi ylda bir kez karaya kar. nce foklar ge
lir, sonra Proteus. Foklar onun srs olduu iin hepsini dikkatle sa

yar ve sonra uyumak iin aralanna uzanr. Menelaos Troyadan evine

dnerken, ters rzgrlarla rotasndan sapar ve arkadalanyla birlikte,
Proteusun yaad Msr sahillerine savrulur. Yllar geer ve onlar h
l yelken aamazlar ve Menelaos mitsizlik iindedir. Proteusun kz
ona acr ve kehanette bulunabilen babasn ele geirmesi ve onu konu
maya zorlamas iin yapmas gerekenleri ona anlatr. Menelaos ve
arkadana fok derisi temin eder, iine saklanmalan iin kumda delik
ler aar ve onlan fok derileriyle rter. Kt le kokusuna ramen, fok
lar gelene kadar orada sabrla beklerler ve sonra masum grnen klk
deiiklii iinde aralannda yatmaya devam ederler. Proteus denizden
kagelir, srsn sayar ve gvenini tazelemi bir ekilde uykuya da
lar. Menelaos ve arkadalanmn onun stne atlayp, ele geirecekleri
ve onu smsk tutacaklar an budur. Proteus her tr ekle girerek on
lardan kamaya alr. nce aslana dner, sonra ylana; ama onlar onu
hl smsk tutmaktadrlar. Panter olur, sonra dev bir yabani domuz
olur; ama onu brakmazlar. Suya dnr, sonra da yapraklar iinde bir
aaca; ama onu hl smsk tutmaktadrlar. Kamak iin girdii btn
dnmler onlann ellerinin arasnda gerekleir. Sonunda Proteus yo
rulur, eski Proteus, Denizin Yal Adam haline dner, onlara ne iste
diklerini sorar ve sorulann cevaplar.
Bu trden dnm kan dairesel olarak betimlemenin nedeni
aka ortadadr. Her ey bir noktada olur. Her bir dnm baka bir
ekle, adeta farkl bir biime brnmek iin bir giriimdir; ama bu gi
riimlerin her biri verimsizdir ve balad yerde, Menelaos ve arkadalannn avucunun iinde sona erer. Artk bir av sorunu yoktur; av
bitmitir, avlanan ele geirilmitir ve dnmler tutsan kamak iin
giritii skntl giriimler dizisinden ibarettir. Sonunda kaderini kabul
etmek ve kendisinden talep edileni yapmak zorunda kalr.
Son olarak, daha sonra Akhilleusun nl olacak olan ebeveyni Peleusla Thetisin yksn aktarmak istiyorum. Peleus bir lmldr,
Thetis ise bir tanra. Thetis Peleusu kendisine layk bulmayarak,
onunla birlemeyi reddeder. Bir maarada uyurken Peleus onu arta
rak ele geirir ve smsk tutar. Proteus gibi, Thetis de her trden me
tamorfozu dener; atee ve suya dner, aslana ve ylma da; ama Peleus
onu hl tutmaktadr. Thetis devasa, kaygan bir mrekkep balna d
nr ve ona mrekkep fkrtr. Ama bunlann hibiri ie yaramaz;
Thetis ona taviz vermek zorunda kalr ve daha sonra, kamnda tad
ouundan kurtulmak iin yapt eitli giriimlerin ardndan, Akhil
leusun annesi olur.
Proteus gibi, Thetis de kendisini, gitmesine asla izin vermeyen bir

348

saldrgann elinde tutsak bulur ve geirdii dnmler Proteusunkilere ok benzer. Dnmlerin her biri kaabilecei bir yn bulma gi
riimidir. Bir ka noktas bulmaya alarak bir dairenin iinde hare
ket eder. Ne var ki, hibir yerden emberi krmay baaramaz ve by
lece tutsak olarak kalr ve sonunda btn dnmlerin merkezi, Thetisin kendisi olarak teslim olur.
Thetisin yks Proteusun yksne gerekten yeni bir ey ekle
mez. yky burada aktarmann nedeni tad erotik renktir. Bu ba
kmdan bana ok yaygn ve iyi tannan bir derdi, yani histeriyi hatrla
tr. Byk histeri krizleri, bir dizi iddetli ka dnmnden baka
br ey de8ildir- Histeriden mustarip olan kii kendini stn bir iktidar
tarafndan ele geirilmi gibi hisseder. Bir kadn sz konusuysa, bu
kamak istedii bir erkek ona sahip olan ya da Peleus gibi, sahip ol
mak isteyen bir erkekolabilir. Bu stn iktidar, birini tanr adna tut
sak tutan bir rahip olabilir; bir ruh ya da gerek bir tanr olabilir. Her
durumda nemli olan kurbann, onu hemen ele geirecek olan stn
gcn fiziksel yaknln hissetmesidir. Kurbann yapt her eyin,
zellikle de baard her metamorfozun amac bu ele geirmenin bas
ksn gevetmektir. ou balang aamasndan teye tanmasa da,
artc sayda metamorfoz giriiminde bulunulur. Bunlann en yaygnlanndan biri l bir yarata dnmektir: Bu ok iyi bilinir ve hay
vanlarda aka grlebilir. Kovalanan l olunca kendisinden vazge
ilmesini, dman uzaklamasn ve yerde yatarken braklmay umar.
Bu dnm dairenin merkezine, sabit duran noktaya en yakn olan d
nmdr. zne sanki gerekten lym gibi, dier yaratk uzaklaana kadar her hareketten kanr. Thetis ve Proteusun l taklidi yapa
bilmesinin ne kadar yararl olacan anlamak kolaydr; Thetis sevilemezdi, Proteus da kehanette bulunmaya zorlanmazd. Ne are ki her
ikisi de tann olarak, dolaysyla lmsz olarak tannrlar. Ne kadar
becerikli bir ekilde ikiyzllk yapsalar da, onlann lm hi kimse
nin inanmayaca tek eydi.
Ka dnmlerinin bu dairesellii, histeriye karakteristik rengi
ni veren eydir. Dairesellik, histerinin en arpc zelliklerinden birini,
erotik doaya sahip srelerden dini srelere geiin skln da ak
lar. Her trden ele geirme, her trden ka dnmn balatabilir;
saldrgann tutmak iin kuvveti varsa, kama giriimi daima sonusuz
kalr.
Ka dnmnn tersi amanlarn geirdii nbetlerde bulunur.
amanlar da btn seans boyunca, kendilerini izleyen insanlann olu
turduu bir emberle evrili olarak tek bir noktada kalrlar. Ruhlannda

ne olursa olsun, bedenleri olduu yerde kalmaldr. Bazen, bedenlerinin

ruhlanyla birlikte dolamasndan korkarak, balanmak isterler. Gste
rilerinin dairesel doas, hem dnyevi bir merkeze kk salm olarak
kalma gereksinimiyle hem de onlan seyreden insanlar emberinin var
lyla vurgulanr. Dnmler birbirini byk bir hzla takip eder ve
byk, biriken bir g yaratr. Ne var ki hibir biimde kaa yardm
etmeyi hedeflemezler; dnmlerle normal histeri krizleri arasndaki
temel fark da budur. aman kendisine itaat eden yardmc ruhlar ara
yp bulabilmek iin kendisini dntrr. Bu yardmc ruhlan ele gei
rir ve onlan giriimlerinde kendisine yardm etmeye zorlar. Dnm
leri, kendisinden daha gl birinden kaa deil; kendi iktidarnn artma hizmet ettiinden, aman etkindir. Ruhunun yapt yolculuklarda, bedeni orada bariz bir biimde bilinsiz yatarken, ruhu cennetin ve
yeraltndaki dnyann en uzak ksmlanna nfuz eder. Bir ku gibi kanatlann rparak, diledii kadar ykseklere uar; denizin dibine vara
na kadar, dilediince derine dalar; acil bir ricada bulunmak iin tannann denizin dibindeki evine zorla girer. Ama her zaman, endieli bir
biimde getirecei haberleri bekleyen mritlerinin bekledii yere, ken
di merkezine dner. Bazen kurtulmak iin kaa itildii ya da dn
m kullanmaya zorland zamanlar olabilir; ama etkinliinin genel
karakteri genileyici ve ustacadr, yalnzca birden ok dnm ilemi
nin dairesellii bakmndan Proteus ve Thetisin etkinliini andrr.
Bu noktada, Grclerin ustayla rak masalnda sergilenen doru
sal trdeki dnme dnmeye deer. Okur, ustann, bir fare olarak ka
an ran yakalamak iin kediye dntn hatrlayacaktr. Usta
daha sonra, bir aa, ahine, baa ve civcivleriyle bir tavua dnr.
Bu metamorfozlardan her biri yeni bir trden av olanakl klar. Usta
sz konusu olduunda, olan biten, yalnzca avn izlendii yol bakmn
dan deil, ayn zamanda konumu bakmndan da, saldrgan dnm
ve deiikliklerin hzl ardkldr. Olaylar aniden geliir, balant
szdr ve uzamda geni bir alana salmtr ve dmanca bir niyetten
ortaya ktklan gereiyle balantl olarak ele alndnda, bu, olay
lara, bir baka ruhsal hastaln, Maninin sreciyle arpc bir benzer
lik kazandrr. Manik insann dnmlerinin mthi bir kolayl var
dr; bu dnmler avcnn dorusal ve babo karakterini, aynca is
tedii eyi elde etmeyi baaramad, ama buna ramen ava devam et
tii her zaman deien amalannn balantszln paylar. Manik
ayn zamanda coku iindeki avcy da andrr; kendisini nerede bulur
sa bulsun ruh hali her zaman iddetli ve kararldr; her zaman bir ama
c vardr. ykdeki ocuk herhangi bir ey olabilen, ama z itibany-

la her zaman avlanacak ey olan av temsil eder. Mani, ava duyulan

iddetli arzu nbetidir. Onun iin nemli olan kovalad eyi grmek,
birden karsna kmak ve ele geirmektir; ie alnma, yani kurbann
yenmesi o kadar nemli deildir. ykdeki av ahrdan kaan ocua
dayanr. Eer usta ocuu tekrar tutsak almay baarsayd, yk -san
ki mani nbeti gemi gibi- sona erebilirdi.
ocukla ilk kez karanlk ahrda karlatk. Kamay dler, ama
nasl kaacan bilemez. Zaman getike ocuk daha da mutsuzlar.
Maninin tamamlaycs olan durumun balangcn, yani melankoliyi
yaamaktadr. Birini tartrken, hakknda belki de bir eyler sylemem
gereken dieridir. Ka dnmleri, yararsz olduklar hissedildii
iin terk edilince melankoli balar. Melankoli durumundaki bir kii kovalamacanm bittiini ve oktan ele geirildiini hisseder. Kaamaz;
yeni metamorfozlar bulamaz. Giriimde bulunduu her ey bo kar;
kaderine raz olur ve kendisini bir av olarak grr; nce bir av olarak,
sonra yemek olarak ve son olarak da le ya da dk olarak. Kendi ki
iliini giderek daha deersiz klan kymetten dme sreci mecazi
olarak sululuk duygusu diye ifade edilir. Sululuk duygusu orijinal
olarak borla ayn eydi (Almancada hl her ikisi iin bir tek szck
vardr). nsan birine borluysa, borcun bykl kadar o kiinin ikti
dar altndadr. Kendini sulu hissetmek ve bir av olarak dnmek
bylelikle temelde ayn eydir. Melankolik insan yemek istemez ve ye
mei reddetme gerekesi olarak da bunu hak etmediini syleyebilir.
Ama asl neden kendisini yenmi hissetmesidir; yemeye zorlanrsa bu
nu hatrlar. Kendi az kendisine kar dner; sanki nne bir ayna tu
tulmutur ve bu aynada bir az grm, bir eyin yendiini grm gi
bidir. Ama bu bir ey kendisidir. Her zaman yemi olmann berbat ce
zas birdenbire ve kanlmaz bir biimde nne kar. Yenen bir eye
dnm btn ka sona erdiren son dnmdr. Bu dnm,
hangi ekli alrsa alsn, yaayan eylerin kamasn nleyecektir.

KENDN ARTIRMA VE KENDN TKETME.

TOTEMN KL YAPISI

Gen Strehlowun Orta Avustralyadaki Kuzey Arandalar arasnda

kaydettii mitlerden ikisi bizi zel olarak ilgilendirmektedir. Bunlar
dan ilki bandicoot mitidir:
* Bandicoot (Aim.: Beutelratte): Hindistanda bulunan bir cins keseli fare (.n.).

En bata her ey ebedi karanla gmlrd: gece yeryznn tamamm,

iine girilmez bir sk allk gibi ezerdi. smi Karora olan ecdat, sonsuz ge
cede, lbalintja bataklnn ta dibinde yatp uyuyordu; henz iinde yete
rince su olmadndan her yer kupkuru toprakt. zerindeki toprak iek
lerden kpkrmzyd ve boy vermi pek ok otla kaplyd; zerinde de b
yk bir kam sallanyordu. Bu kam, lbalintja bataklnn zerinde ye
tien mor ieklerin ortasndan kmt. Kknde Karorann ba dinle
niyordu: kam oradan gkyzne doru sanki cennetin tam da kubbesine
arpacakm gibi trmanrd. Kam, bir insann derisi gibi yumuak bir de
riyle kapl, canl bir yaratkt.
Ve Karoramn ba byk kamn kkne uzanmt: Karora ta ban
dan beri byle dinleniyordu.
Ve Karora dnyordu; dilekler ve arzular zihninde yanp snyor- 357
du. Bandicootlar onun gbeinden ve koltukaltlanndan kmaya balad.
stteki imen parasndan frlayp hayata sradlar.
Ve artk afak skmeye balyordu. Her keden insanlar yeni bir
n belirdiini grdler: Gne domaya balad ve her eyi yla sard.
Sonra ecdat, artk gne ykseldii iin kalkma zahmetinde bulundu. ze
rini kaplayan kabuktan frlad; arkasnda brakt ak ukur lbalintja ba
takl oldu, ii hanmeli goncalarnn tatl ve koyu suyuyla doldu. Ecdat
kendisini a hissederek ayaa kalkt, nk btn byl gler bedenin
den kmt.
Henz gzleri kamamaktadr; gzkapaklann yava yava krptr
maya balar; sonra onlar biraz aar. Gzleri kamam durumda el yorda
myla yrr; etrafnda hareket eden bir bandicoot kitlesi hisseder. imdi
a y a k la rn n stnde daha salam durmaktadr. Dnr, arzu eder. Byk
bir alkla iki yavru bandicootu ele geirir; biraz uzakta, gnein durduu
noktaya yakn bir yerde, gnein stt beyaz, scak toprakta onlan pii
rir: Gnein parmaklan ona yalnzca ate ve scak kller sunmaktadr.
Al yatnca, dnceleri bir arkada aramaya ynelir. Ama artk
akam yeryzne yaklamaktadr; gne yzn sa tellerinden bir peey
le saklar, Karoramn bedenini sa-telinden sslerle rter, insanlann gz
nn nnden kaybolur. Ve Karora kollarn her iki yana uzatarak uykuya
dalar.
O uyurken, koltukaltndan bir grlt (bull-roarer) kar. nsan ek
lini alr ve bir gecede yetikin gen bir adam olarak byr: Bu onun ilk do
an oludur. O gece Karora uyanr; nk koluna ar bir eyin, arly
la bask yaptn hisseder: lk doan olunun yannda, ban babasnn
omzuna dayam yattn grr.
afak sker. Karora kalkar; tiz bir ses karr. Oul bu sayede hayata
katlu. Ayaa kalkar; kan ve ku tyyle ilenmi eksiksiz tren giysileriy
le oturan babasnn etrafnda trensel bir dans yapar. Oul yalpalar ve t
kezler; hl yalnzca yan uyanktr. Baba bedenini ve gsn iddetli bir
* Bull-roarer (Alm.: Schwirrholz): Baz kabile ritlerinde sallandnda kkremeye ben
zer bir ses karan, ucuna ip balanm bir tahta paras (.n.).

352

titreyie sokar; sonra olu ellerini onun zerine koyar. lk tren sona er
mitir.
Oul imdi babas tarafndan yaknlardaki glgelikte huzur iinde oy
namakta olan bandicootlardan biraz daha ldrmeye gnderilir. Oul on
lan babasna getirir, baba da onlar, daha nceki gibi, gnete kzan top
rakta piirir ve pien eti oluyla paylar. Yine akam olmutur ve ksa s
re sonra her ikisi de uyur. Gece babann koltukaltlanndan iki oul daha do
ar; ertesi sabah onlan daha nce yapt gibi tiz bir ses '':ararak hayata
katar.
Bu ilem gnlerce ve gecelerce tekrarlanr. Oullar avlanr; baba da
her gece giderek artan sayda olan dnyaya getirir -kimi geceler elli ka
dar oul. Ama son, ok fazla ertelenemez: Ksa bir sre sonra baba ve
oullar orijinal olarak Karorann bedeninden M ayan bandicootlann hep
sini mideye indirmeyi baarrlar. Hepsi a kalmca, baba oullann, byk
ovay silip sprmeleri iin gnlk bir ava gnderir. Saatlerce yksek
beyaz otlarn arasn, neredeyse snrsz yaylm mlga aalannn alaca
karanlnda sabrla ararlar. Ama engin mlga allklarnda bandicootlar
yoktur; geri dnmek zorunda kalrlar.
Bu nc gndr. Oullar byk sessizliin iinden a ve yorgun
olarak dnmektedirler. Birdenbire uultulu bir grlt iitirler. Dinlerler;
bunu karan adam aramak iin ilerlerler. Ararlar, ararlar ve ararlar. Sopalann btn bandicoot yuvalanna ve dinlenme yerlerine sokarlar. Birden
bire siyah ve tyl bir ey frlar gider. Bir ban ykselir - te bir kumtepesi vallahisi* gidiyor. Sopalarm arkasndan frlatp bacan krarlar.
Ve sonra yaral hayvann syledii arlann szlerini duyarlar:
Ben, Tjenterama, artk topal oldum,
Evet, topal; ve sonsuza kadar var olan parlak eyler
bana skca yapyorlar.
Ben de sizin gibi biriyim; ben bir bandicoot deilim. Topal Tjenterama
bu szleri syleyip topallayarak gider.
Hayrete den kardeler babalanna doru evlerinin yoluna devam
ederler. Ksa sre sonra babalannn yaklatn grrler. Babalan onlan
batakla doru ynlendirir. Batakln kenanna daireler eklinde, durgun
luu bozulan sudaki genileyen dalgacklar gibi i ie daireler halinde otu
rurlar. Ve sonra hanmeli goncalannn tatl balnn oluturduu byk sel
doudan gelip onlan sarar ve tekrar lbalintja bataklna srkler.
Burada yal Karora kalr; ama oullar selle allklarn altndaki bir
noktaya, yerin altna tanrlar. Burada sopalanyla farknda olmadan baca
n krdklan byk Tjenteramaya tekrar katlrlar. Tjenterama onlann
yeni efi olur. Karora arkada kalr: Karora lbalintja bataklnn dibinde
ki ebedi uykusunda yatmaktadr.

* Vallabi (ng): Avustralyaya zg kk bir kanguru (.n.).

kincisi Lukara mitidir:

nl Lukarada, byk su ukurunun kysnda, balangta, Witchetty
allklanmn dibinde yal bir adam derin bir uykuda yatyordu. zerinden
alar gemiti; orada, daimi bir yan-d durumundaki adam rahatsz edil
meden yatmaktayd. Balangtan beri yerini deitirmemi, hareket etme
miti; hep sa kolunun stne yaslanmt. Bu ezeli uykusunda, zerinden
alar gemiti.
Yal adam, daimi uyuklay iinde ban nne drrken, beyaz
trtllar zerinde yryordu. Trtllar hep bedeninin zerinde olmulard.
Yal adam kprdamad, uyanmad da; orada derin bir d iinde yatt. Tr
tllar onun btn bedeninde bir kannca srs gibi hareket ettiler; ve ya
l adam ara sra birkan, uyuklama halini bozmadan, hafife silkeledi. 353
Ancak, trtllar dndler; bedeninin zerine sokuldular, oyarak yollarn F23
atlar; adam uyanmad; alar devrildi.
Ve sonra bir gece, yal adam sa koluna yaslanm uyurken, sa kol
tukaltndan bir ey, Witchetty trtlna benzer ekilli bir ey dt. Yere
den ey, insan ekline brnd ve sratle byd; sabah olunca, yal
adam gzlerini at ve ilk doan oluna hayretle bakt.

Bu mit byk bir trtl adamlar soyunun nasl ayn ekilde dodu
unu anlatarak srer. Babalan hi kprdamad: Verdii tek bilinlilik
iareti gzlerini amakt; oullarnn ona sunduu yiyecekleri bile red
detti. Ancak, oullan yaknlardaki allktan Witchetty trtllann kazp
karmaya giritiler; bu trtllar piirip yediler. Bazen kendileri de tek
rar trtl olma arzusu duydular; o zaman bir by yapp kendilerini tr
tla dntrr ve tekrar Witchetty allannn kklerine girerlerdi. Ora
dan tekrar yzeye kar ve bir kez daha insan ekline brnrlerdi.
Ancak, bir gn uzaklardaki Mboringkadan bir yabanc geldi. Yabanc,
Lukaranm erkek kardeleri tarafndan toplanm olan byk, iman ve
sulu trtl ynn grd ve aznn suyu akarak onlar arzulad. Yabanc
sulu Lukara trtllarnn karlnda kendi trtl ynn nerdi. Ne var ki
yabancnn trtllarnn hepsi uzun, zayf ve zavall yaratklard. Lukara er
kekleri bunlan kk grerek, teklif edilen yn kazmada kullandklan
ubuklarla bir kenara ittiler; tek kelime konumadlar. Ziyareti kendisini
hakarete uram hissetmiti; Lukara erkeklerinin ynn cesaretle kapt
ve onu engellemelerine frsat vermeden hzla kat.
Lukara erkekleri keder iinde, uyuyan babalanna dndler. Babalan
daha onlar gelmeden ymlann yitirdiklerini anlamt: Soyguncu trtlla
r kaptnda, baba bedeninde keskin bir an hissetti. Yavaa ayaa kalk
t ve hrszn peinden sarsak admlarla gitti. Ama trtl ynn geri alama
d; hrsz, yn uzaklardaki Mboringkaya tad. Baba yere kt, bedeni
canl bir tjurungaya (ta ya da aatan yaplm kutsal bir nesneye) dn-

t; oullarn hepsi tjurungaya dnt; alman trtl yn da tjurungaya

dnt.

Bu iki mit biri bandicootlann babas, dieri Witchetty trtllarnn

babas olan, btnyle farkl iki atayla ilgilidir. Her ikisi de, ritlerini ta
efsanelerin kaydedildii gne kadar kutlamay srdren Arandalann
iki nemli totemidir. Her iki mitte de ortak olan baz arpc zellikle
re dikkat ekmek istiyorum.
Bandicootlann babas olan Karora nce uzun sre tek banadr.
Batakln dibindeki kabuun altnda uyuyarak, daimi karanln iin
de yatar. Bilinsizdir ve o ana kadar hibir ey yapmamtr. Birdenbi---- re bedeninde ok sayda bandicoot oluur ve gbeinden ve koltukaltlanndan ortaya kar. Gne doar ve gnein kabuu knp k
masna neden olur. Kam atr, ama hl gzleri kamamaktadr. Bu
gzleri kamam durumda etrafta el yordamyla yrr ve hissettii ilk
ey etrafn sarm canl bandicoot ktlesidir.
Dier mitte trtllarn babas Witchetty allklarnn dibinde uyu
maktadr. Uykusu alar boyu srmtr. Beyaz trtllar btn bedeni
nin zerinde srnr. Trtllar, kannca srs gibi, her yerdedir. Zaman
zaman birkan, uyanmakszn silkeler. Ancak, trtllar dnerler ve be
denini oyarak yollann aarlar. Baba, kaynaan trtl kitlelerinin altn
da uyumaya devam eder.
Her iki mit de uykuyla balar ve her ikisinde de dier yaratklann
ilk farkna vanl kitle-duyumu araclyla olur ve bu duyunun olas
en younu ve dolaysz derinin stnde hissedilir. Karora bandicootlan, yan uyank bir halde kollarn ilk olarak uzattnda hisseder. Yal
adam uyurken, trtllan derisinde hisseder ve onlan silkeler, ama onlar
dan kurtulamaz; nk onlar geri gelir ve bedeninin iinde yollann
aarlar.
Kk bceklerin oluturduu devasa srlerle kapl olmann duyumsan, elbette, evrensel olarak bilinir. Bu ho bir duygu deildir.
Bu duygu yaygn olarak sannlarda, rnein delirium tremens ad ve
rilen titremeli hezeyanlarda grlr; bu yaratklar bcek deilse, san
ya da faredir. Derideki gdklanma ya da kemirilme hissine bcekler ya
da kk kemirgenlerin neden olduu dlenir. Bir sonraki blmde
bu konu daha btnlkl olarak ele alnmakta ve derideki kitle duyu
su deyii aklanp gerekelendirilmektedir. Ne var ki burada ele ald
mz vakalarla bir sonraki blmde ele alacaklanmz arasnda nem* Delirium tremens: Alkoliklerde grlen titremeli hezeyanlar (.n.).

li bir fark vardr. Aranda mitlerindeki duyu hotur; ecdadn hissettii

ey, ona dandan saldran dman bir eyden deil, kendisinden kay
naklanan bir eydir.
tik mitte, bandicootlar ecdadn gbeinden ve koltukaltlanndan
karlar. Ecdat gerekten de ok tuhaf bir varlktr. Babadan da te, san
ki kitlelerin anasdr. Bedeninden, normal olarak doumla ilikilendirilmeyen blmlerinden de olsa, saysz yaratk ayn anda frlar; bir ka
natl kannca kraliesi, ama yumurtalann bedeninin farkl ksmlanndan reten bir kanatl kannca kraliesi gibidir. kinci mitte trtllann
orada, hep orada olduu sylenir. Balangta trtllann ecdadn bede
ninden frlam olduklarndan sz edilmez; ya onun bedenine srnerek gelirler ya da iine girerlerdi. Ne var ki yk ilerlerken, trtllann
orijinal olarak ondan frladn ya da ecdadn btnyle trtllardan
ibaret olduunu dnmemize yol aan eylerle karlanz.
Bu doumlar onun yalnzca douran baba, kitleler douran bir ba
ba olmas nedeniyle deil, ayn zamanda bu srecin domu olmaktan
olduka farkl bir eyle sonulanmas bakmndan kayda deer nitelik
tedir.
Bandicootlann babas Karora kendi aln giderdikten sonra, ge
ce olur ve yine uykuya dalar. Koltukaltndan bir grlt (bull-roarer)
kar, insan eklini alr ve bir gecede gen bir adam olarak byr. Ka
rora kolunda bir eyin arln hisseder; uyanr ve ilk-doan olunu
yannda bulur. Takip eden gecelerde koltukaltndan iki olu daha do
ar. Bu ilem pek ok gece tekrarlanr ve her defasnda daha ok oul
doar; kimi geceler elli oul retir. Btn bu sre kelimenin tam an
lamyla Karoranm kendilik-art olarak adlandnlabilir.
kinci mitte ok benzer bir ey olur. Yal adam hl, sa kolunun
stne yaslanm, uyumaktadr ki bir gece birdenbire sa koltukaltn
dan Witchetty trtl gibi bir ey der. Yere der ve insan ekline b
rnp abucak byr. Sabah olunca yal adam gzlerini aar ve hay
retle ilk doan oluna bakar. Bu ilem, ayn ekilde ok sayda trtladam doana kadar tekrarlanr. Bu adamlann, istedikleri zaman, ken
dilerini Witchetty trtllarna sonra tekrar insana dntrebilmeleri
nemlidir.
Bylelikle her iki mitte de kendilik-art vardr ve her iki doum
trnde de iki tr varlk ayn atadan kmtr. Bandicootlann babas
nce ok sayda bandicoot, sonra ok sayda insan karmtr ortaya,
her iki tr de ayn biimde tremitir. Bunlar zorunlu olarak kendileri
ni yakndan ilikili kabul ederler, nk babalan ayndr. Her iki tr de
kendilerine bandicoot adn verir. Bu, bir totem ad olarak bu ad ta-

yanlarn ilk doan bandicootlann kk erkek kardeleri olduunu

gsterir.
Ayn ey kesinlikle Witchetty trtllarnn atas iin de geerlidir. Bu
ata babadr, bu trtllarn ve insanlar trtllarn kk kardeleri oldu
undan, ayn zamanda insanlann ilkidir. Bunlar birlikte totemin muh
teem atalannn retkenliinin gzle grlr bir biimde ete kemie
brnm halidir. Bu nemli mitleri kaydettii iin byk bir kran
borlu olduumuz Strehlow, bunu ok iyi ortaya koyar. Ata der,

356

gerek hayvan gerekse insan olarak bir btn kabul edilen Witchetty trtl
larnn hepsinin canl znn toplamn temsil eder. Bunu byle ifade etmemize izin verilirse, orijinal atann bedenindeki her hcre ya canl bir
hayvan ya da canl bir insandr. Ata bir trtl adam olunca, bedenindeki
her hcre potansiyel olarak ya ayn bir canl Witchetty trtl ya da Witchetty trtl toteminin ayn bir canl insandr.
Totemin bu iki yn, insanoullannn bazen tekrar trtl olma arzu
su duymas olgusunda kendisini aka davurur. Sonra bir by ya
parlar, kendilerini trtla dntrp, bu trtllann ilk olarak yaad
Witchetty allklannn kkleri arasnda srnrler. stedikleri zaman,
oradan tekrar ortaya kp insan ekline brnebilirler. ster trtl, ister
insan olsun, ayn olan biimler btnyle farkl kalr; ama kendilerini
dier biime dntrebilirler. Bir tek metamorfozla snrlanma -n
k her eyden nce saysz baka metamorfoz olasdr- bir totemin do
asn oluturan eydir. Bu iki trden yarat ortaya karan atann her
ikisiyle de hibir alakas yoktur. Ata, dierlerini danda brakacak e
kilde, ok eski akrabal cisimletirir. Oullan u ya da bu ekilden bi
rine brnme arzusu duyarlar. Byye bavurarak bu arzulann tatmin
edebilir ve bu esiz, doutan gelen dnm gerekletirebilirler.
Totemin ikili figrn ne kadar vurgulasak azdr. Bu totemde dn
m ya da daha dorusu dnmn belirli bir rnei, kristalize ol
mutur ve bylelikle yeni nesillere devredilebilir. Totemin artna hiz
met etsin diye tasarlanan nemli trenlerde bu devir dramatik olarak
temsil edilir ki bu da totemin ete kemie brndrd metamorfozun
da temsil edildii anlamna gelir. Trtllann insana, insanlann trtla
dnme arzusu, atalar tarafndan totem klannn bu arzuyu drama
eklindeki trenlerle tatmin etmeyi kutsal bir grev olarak deerlendi
ren yelerine miras olarak braklmtr. Art ritlerinin baanl olmas
iin bu zel dnmn doru dzgn, her zaman kesinlikle ayn bi
imde gerekletirilmesi temel nem tar. Trtllann hayatnda temsil
edildii zaman, trende yer alanlann her biri temsil ettii ya da temsil

ediliini izledikleri kiinin kim olduunu tam olarak bilir. Bu kii trt
ln adn tar, ama ayn zamanda o da trtl haline gelebilir, onun ad
n tad srece geleneksel dnm gerekletirecektir. Bu dn
mn onun iin tad nem ok byktr: Trtllann ve ayn zaman
da kendisinin de art buna baldr, nk biri dierinden aynlamaz.
Klannn hayatnn her cephesi, dnmlere tutunmayla belirlenir.
Bu efsanelerde, benim kendilik-tketimi adn vermek istediim,
ok nemli bir baka unsur daha vardr. Bandicootlann atas ve oul
lan bandicootlarla beslenir; trtl atasnn oullan trtllarla beslenir.
Sanki baka hibir tr yiyecek yokmu gibi ya da en azndan, sanki
baka hibir yiyecekle ilgilenmiyormu gibidirler. Neyin yendii, ge
irilen dnmn belirli biimi tarafndan belirlenir. Her iki sre de
ayn nesneyi ierir. Bedeninde hem bandicoot hem de insan oullar banndran ata adeta kendisiyle beslenir.
Bu sreci daha yakndan inceleyelim. Karora, bandicootlan mey
dana getirip gne parlamaya baladktan sonra, zerindeki kabuu k
rar, ayaa kalkar ve alk hisseder. Kam a, gzleri kamam bir du
rumda el yordamyla etrafta yrr, etrafn sarm hareketli bandicoot
srsn hissetmesi bu ana denk der. Sonra ayaklannn stne daha
salam basmaya balar. Dnr, arzu eder. Byk bir alk iinde iki
gen bandicootu yakalar ve onlan biraz ilerideki, gnein stt kz
gn toprakta piirir. Aln bastnnca, ancak o zaman, dnceleri bir
arkadaa ynelir.
Etrafnda bir ktle olarak hissettii bandicootlar kendisinden k
mtr; onlar bedeninin bir parasdr, etleri kendi etidir. A olduu iin
onlar yiyecek olarak grr. kisini yakalar -bunlann yavru bandicootlar olduu sylenmektedir- ve piirir. Sanki kendi iki kk olunu
yemi gibidir.
Ertesi gece ilk insan evladn retir. Sabahleyin tiz bir sesle an
yapar; bu an oluna hayat verir ve onu ayaa kaldnr. Birlikte, baba
oul ilikilerinin kurulduu bir tren gerekletirirler. Hemen sonra
baba oulu daha ok bandicoot ldrmeye yollar. Bandicootlar onun,
daha nce domu olan ocuklandr ve yaknlardaki glgelikte huzur
iinde oynamaktadrlar. Oul, ldrdklerini babasna getirir, baba da
bunlan, nceki gn yapt gibi, gnete piirir ve eti oluyla paylar.
Oulun yedii, kendi kardelerinin ve aslnda babasnn etidir; ldr
meyi ve piirmeyi ona reten de babasdr. Bu oulun ilk yemeidir,
tpk babasnn olduu gibi. Burada, btn efsanede, baka hibir tr
den yiyecein sz gemez.
Bir sonraki gece Karorann iki olu daha olur. Sabahleyin onlara

hayat kazandrr ve olunu da bandicoot avlamaya yollar. Oullar

av etlerini getirirler, baba da bunlar piirip onlarla paylar. Her gece
daha fazlas ve bir gece de ellisi birden doduu iin, oullarn says
artar. Hepsi avlanmaya gnderilir. Ne var ki, oullarn says artmaya
devam ederken, artk Karora baka bandicoot retmez. Bunlann hepsi
balangta ayn anda domutur. Bylelikle btn bandicootlann t
kendii gn gelir; baba ve oullan hepsini yemilerdir. Artk atrlar ve
baba oullann gnlk bir ava yollar. Oullar yalnzca bandicoot
bulmak iin sabrla her yeri ararlar, ama hibir ey bulamazlar. Dner
ken hayvan zannettikleri bir yaratn bacan krarlar. Birdenbire
jg onun, Ben sizin gibi biriyim. Ben bir bandicoot deilim diye ark
sylediini duyarlar. Sonra bu yaratk topallayarak gider ve artk ok
fazla sayda olan kardeler babalanna dnerler. Av sona ermitir.
Bylelikle baba, ilk olarak, kendisi iin ayn bir yiyecek tr orta
ya karr ve sonraki oullan doar; bu yiyecek bandicootlardr. Bu,
efsanede bir daha asla tekrarlanmayan ei benzeri olmayan bir edim
dir. Sonra, giderek insanoullan dnyaya gelir, babalanyla birlikte bu
yiyecei yiyip bitirirler. Baba onlara baka yaratklan yakalamay
retmez, olas baka hibir yiyecek de gstermez. Onlan yalnzca ken
di etiyle, kendisinden km olan bandicootlarla besleme eiliminde
olduu izlenimini ediniriz. Baka hibir eye itibar edilmemesinde, her
eyin kendisinden ve oullanndan uzak tutulmasnda kskanlk gibi
bir ey sezilebilir. Efsanede beliren baka tek varlk, bacan oullann yaralad ve ayn zamanda bir insan ve kendisi de byk bir ata
olan, oullann sonunda dndkleri yaratktr.
Trtllann babasyla ilgili olan ikinci mitte yiyecekle yeni nesiller
arasndaki balant zde olmasa da benzer niteliktedir. lk oul baba
nn koltukaltndan bir trtl olarak der ve topraa deer demez in
san eklini alr. Baba kprdamaz, olduka hareketsiz kalr. Ouldan
hibir ey talep etmez ve ona hibir ey retmez. Ayn ekilde pepee pek ok baka oul doar ve babann btn yapt gzlerini ap
onlar seyretmektir. Oullannn sunduu yiyecei geri evirir. Ancak
oullar, yaknlardaki allklarn kklerinden Witchetty trtllann ka
zp karmakla meguldrler; bunlan piirip yerler. Ne var ki tuhaf
olan, bazen beslendikleri trden trtllara dnmeyi arzulamalardr.
Bu trtllara dnrler, allarn kklerinin arasnda srnerek yrr
ler ve orada trtl olarak yaarlar. Bazen bir yaratktrlar, bazen dieri;
bir insan, bir trtl. Ama insan olarak yalnzca bu trtllan yerler, baka
hibir eit yiyecekten sz edilmez.
Burada grdmz, oullar asndan kendilik-tketimidir. Yal

adam, kendi eti olduklan iin, kendisini onlarn babas hissettiinden,

bu trtllar yemyi reddeder. Bu kendilik-tketimi, oullara kolay ge
lir. Onlar iin yiyecekle dnmn yakn bir ibirlii iinde olduu
izlenimini ediniriz; trtla dnme arzular, bunlan yemekten duyduklan hazdan km gibi grnmektedir. Trtllan bulmak iin yeri kazar
lar, onlar piirip yerler ve sonra kendileri de yine trtla dnerler. Bir
sre sonra tekrar ortaya kp insan ekline brnrler. O zaman trtllan yediklerinde, sanki kendilerini yiyormu gibi olurlar.
Bandicoot babayla, trtl oullarn bu iki yksne, yine kendiliktketimi, ama olduka farkl bir biimde ele alan nc bir yknn
eklenmesi gerekir. Strehlovv bu efsanenin yalnzca ksa bir zetini ve- ^
rir.
Bu, kendi oullar olan trtl adamlan ldrmek iin dzenli olarak
gezmeye kan, Mboringkal baka bir trtl atann yksdr: Bu
oullann insan ekline sahip olduu ak bir biimde sylenir. Ata
oullarn piirir ve zevkle yer, onlann tatl etinin tadna varr. Ancak,
bir gn oullannn eti barsaklarda trtla dnr. Bunlar babalann
ieriden yemeye balar ve bu yzden baba sonunda kendi ldrd
oullan tarafndan yenip yutulmu olur.
Bu kendilik-tketimi vakasnn tuhaf bir doruk noktas vardr: Ye
nen ey dnp kendisini yiyeni yer. Baba oullann yer ve ayn oul
lar, baba daha onlan sindirme srecindeyken onu yerler; bu ikili ve
karlkl bir yamyamlktr. Ama bunun en olaanst yan karln
ieriden, babann barsaklarndan gelmesidir. Bunun mmkn olmas
iin oullann dnm geirmesi gereklidir; babalan tarafndan insan
olarak yenirler, ama onu trtl olarak yerler. Bu u nitelikli ve kendi tar
znda btnlkl bir vakadr. Burada yamyamlk ve dnm yakn bir
ibirliine girmitir. Yiyecek sonuna kadar canl kalr ve hl yemek
istemektedir. Babann barsaklarnda trtla dnmesi bir tr hayata
dntr ve bu babasnn etine duyduu arzuyu tatmin etmesini mm
kn klar.
nsan yedii hayvanlara balayan dnmler ok kuvvetlidir.
Kendisini hayvana dntrmeksizin beslenmeyi asla renemezdi.
Bu mitlerin her biri temel bir deneyimle urar: Daha sonra yiyecek
olarak hizmet gren belirli bir hayvan trnn denetlenmesi; dnm
yoluyla, zel bir tr yiyecein kkeni; yiyecein tketilmesi ve bun
dan arta kalann yeni bir hayata dnm. Daha sonraki toplumlarda
yiyecein orijinal olarak elde edildii tarzn yani dnmn ans,
kutsal komnyonlarda hl korunmaktadr. Komnal olarak yenen et
grnd ey deildir; baka bir etin yerini tutar ve yenirken o et olur.

Ancak, tartmakta olduumuz kendilik-tketiminin, Aranda efsa

nelerinde yaygn olmasna ramen, onlann gerek yaamnda gerek
lemediini belirtmek gerek. Bir totem klan yelerinin, adn tadklan hayvanla fiili ilikisi efsanelerdekinden olduka farkldr. Totem
hayvanlanyla beslenmeleri yasak olanlar zellikle klann yeleridir;
bu hayvan ldrmeleri ve yemeleri yasaklanmtr; onu byk karde
leri olarak kabul etmeleri gerekir. Yalnzca totemin artna hizmet
eden trenlerde, eski mitler gerekletirilip klan yeleri kendi atalan
olarak belirince, totemin etinden kk bir para, kutsal bir tarzda on
lara sunulur ve yenir. Klan yelerine bu etten ok az yiyebilecekleri
360 Sylenir *am
besn olarak bu etten uzak durmas gerekenler zel
likle onlardr. Hayvan ellerine derse, onun kann dkmemelidirler;
onu ailelerinin ya da hordalannn baka totemlere ait yelerine devret
meleri gerekir; o insanlann totem hayvan yemelerine izin verilir.
Bylelikle, atalann an izleyen ve yaayan Arandalann bak
asyla bugn olarak tanmlanan dnemde, kendilik-tketiminin yeri
ni temel olarak bir kanma ilkesi almtr. nsanlar kendileriyle yakn
dan ilikili olan hayvanlar kendi insanlann yiyecekleri kadar az yer
ler, totem yamyaml olarak adlandnlabilecek dnem sona ermitir:
yalnzca baka klana ait olan insanlann bu klana ait birinin hayvan akrabalann yemesine izin verilir, tpk bu klandan birinin onlann totem
hayvanlann yemesine izin verildii gibi. Aslnda her klann verdii,
izinden te bir eydir; kendi totem hayvannn artn salayarak sre
ci kolaylatm-. Bu arta hizmet eden ritler gelenekle aktanlr ve bun
lan yerine getirmek bir grevdir. ok fazla avlanm olan hayvanlar
uzaklara gitme ya da ortadan kaybolma eilimi gsterir. lk efsanede
yakn uzak btn bandicootlann yok olduu an hatrlyoruz; Karo
ra nn saysz olu tarafndan o kadar etkili bir biimde avlanmlardr
ki gnlk yolculuun uzamnda bir tane bile bulunamamtr. O a
lktan lme annda, yeni bandicootlann ortaya kanlabilmesi gerekir
di. Kendilik-tketimi ok ileriye gtrlmt; btn byk kardeler,
Karorann ilk oullan yenip bitirilmiti. Kendilik-tketimi artk btn
srecin balatld kendini artrmaya dndrlmeliydi.
Totem hayvannn art iin yaplan daha sonraki ritlerde bulduu
muz tam da bu kartna dnmedir. Bir insann kendi totem hayvany
la akrabal o kadar yakndr ki onun art insann kendi artndan
ayrt edilemez. Kimi zaman insan kimi zaman hayvan olan atalann
temsili, ritlerin temel ve tekrarlanan ksmdr. Atalar istedikleri gibi
kendilerini birinden tekine dntrebilirler ve bu dnmde ustalalmsa, atalar ancak drama biimi iinde temsil edilebilir. ift figr

ler olarak grnrler ve dnm sreci, onlarn temsil ediliinin temel

ksmn oluturur. Bu doru dzgn bir biimde gerekletirildii s
rece, akrabalk gerek kalr ve insann kendisi olan hayvan oaltlabi
lir.

DELRUM TREM ENSTE DNM

VE KTLELER

Alkoliklerin halsinasyonlar bize, bireylerin zihinlerinde belirdii

ekliyle kitleleri inceleme frsat verir. Bu fenomenlerin bir tr zehirlenmeye bal olduu dorudur, ama bu herkesin bana gelebilir ve
belirli bir noktaya kadar yapay olarak da meydana getirilebilir. Bu halsinasyonlann evrensellii inkr edilemez; eitli kken ve eilimler
den insanlann tm halsinasyonlar baz temel karakteristikleri payla
r. En byk g ve younlua delirium tremenste ularlar. Bu duru
mun incelenmesi iki bakmdan yararldr; hem kitle-srelerinin hem
de dnm srelerinin anlalmasna yardmc olur, ama bu ikisi y
lesine i ie gemitir ki birini dierinden ayrt etmek zordur. Dn
m hakknda bilgi edindike kitleler hakknda da bir o kadar ey
rendiimizi anlanz ve bylece sonunda bu ikisini ayrmamann ya da
en azndan olabildiince az ayrmann en iyisi olduu sonucuna vannz.
Okura bu halsinasyonlann doas hakknda bir fikir verebilmek
iin, nce Krpelinin verdii tanmlamay, ardndan da Bleulerinkini
alntlamakla ie balayacam. Bu ikisinin bak as pek ayn sayl
maz, bu yzden ortak olan yanlar daha da ikna edicidir.
Delirium Tremens halsinasyonlan arasnda diyor Krpelin,
grnt halsinasyonlan ar basma eilimindedir. Sanrlar (delzyonlar)
ounlukla aka alglanabilen farkllktadr ve yalnzca nadiren glge gi
bi ya da belirsizdir. erik bakmndan sk sk rktc ve nahoturlar.
Bundan mustarip olanlar bunlan bazen gerek, bazen de yapay olarak de
erlendirirler; onlan elendirmek ya da korkutmak iin hazrlanm by
l bir fanus ve sinematografik bir ov gibi. Sk sk, toz, hayvan srs, bo
zuk paralar, kadehler, ieler, ubuk gibi kk ya da byk nesneleri kit
le halinde grrler. Hemen hemen her zaman grntler az ok canl bir
devinim iindedirler.... ifte grntler de bulunur. Halsinasyonlann sa
bit olmay belki de kayan ya da srnen yaratklarn grld skl
aklar. Bu dertten mustarip olann bacaklarnn arasndaki izdiham, hava
da pr pr edip yiyeceklerini kaplar; her yerde altn kanatl rmcekler,

hamambcekleri, bcekler, ylanlar, uzun ineli haarat, sanlar, kpek

ler, av hayvanlan kaynamaktadr... Byk insan, jandarma ya da dman
atllar kitleleri, hatta kimileri smk ayakl kitleler hastann zerine yrr
ya da yanndan uzun, tuhaf bir biimde gruplanm bir gsteri alay olarak
geerler; tek tek glyabani, canavanms fetus lleri, cceler, eytanlar ve
baca temizleyicileri grr; hayaletler balann kapdan uzatr, mobilya
nn zerinden atlar ve merdivenlere trmanrlar. Daha nadir olaylarda kah
kahalar, boyal kzlar, ehvetli sahneler, karnaval akalan, tiyatro gsteri
leri vardr....
Derideki eitli kendine zg duyulardan, bu dertten mustarip olan
zerinde kanncalann, kurbaalann ya da rmceklerin srnyor olduu
fikrine kaplr.... Kendisini, sanki ince ipliklerin oluturduu bir aa yaka
lanm, stne su fkrtlm, snlm, bir hayvan tarafndan sokulmu ya
da silahla vurulmu hisseder. Etrafnda ynlar halinde durduunu grd
paray toplar ve elinde parann varln hisseder, ama para elinden civa gibi kayar. Dokunduu her ey yok olur, baka bir eyle birleir ya da
devasa boyutlarda byr, sonra tekrar paralara aynlr, yuvarlanr ya da
kayp gider.
Yatak arafnn dokusundaki kk przler ya da kvnmlar pireler,
bir masadaki atlaklar ineler gibi grnr; duvarlarda gizli kaplar a
lr....
Hasta, herhangi bir dzenli faaliyet gerekletirme kapasitesini tama
men yitirmitir; btnyle halsinasyonlanyla meguldr. Bunlar nadiren
basit bir biimde gelip geer, genellikle de bunlar onda canl tepkilere yol
aar. Yatakta kalmaz, kapdan danya frlar, nk idam zaman gelmitir
ve herkes onu beklemektedir. Tuhaf hayvanlar onu elendirir, pr pr eden
kulardan irkilir, haarat uzaklatrmaya ve hamambceklerini ezmeye
alr; uzatt parmaklaryla pireleri yakalar, her yere yaylm olan para
lan toplar, kendisini sarm olan a yrtmaya alr ve titiz bir dikkatle,
yerde gerilmi olan tellerin zerinden atlar.

Krpelin, baka bir yerde konuyu toparlarken: Delirium tremens,

homojen halsinasyonlarn kitlesellii ve bunlann belirme, yok olma,
birbirinin iinde erime eklindeki kalabalk canl devinimleri bakmn
dan kayda deerdir der.
Bleulerin delirium tremens tanm da eit biimde arpcdr:
Olduka ayrt edici karakteri olan halsinasyonlar ar basar. Bunlar bi
rincil olarak grnt ve temastr. Grntler ok kalabalk devinimli ve
genellikle de renksizdir, kltmelere eilimlidir. stelik, gerek grnt
gerek temas halsinasyonlarnda ok sk tel, iplik, su fkrmas ve dier
uzatlm eyler vardr. Kvlcmlar ve glgeler gibi balca grntlere
ok sk rastlanr. itsel halsinasyonlar varsa hasta ounlukla dier psi
kozlarda ok nadir grlen (zellikle de ok kesin vurumlu) mzik duyar.
Hastalk srecinin btnnde delirium hastalanmn hepsi szden yoksun,

vzlerce hayal edilmi insanla grsel iliki kurabilirler....

^
Kk, hareketli ve kalabalk eyler gerek yaamda ounlukla fa
reler ve bcekler gibi hayvanlardr; bu nedenle bunlar alkoliklerin en
grd halsinasyonlardr. Bunlarn yan sra ok eitli baka hayvan
grntlerine de sk sk rastlanr; ya kltlm ya
byklkleriyle, domuzlar, atlar, aslanlar ve develer grnebilir Bazen
var olmayan hayvanlar, fantastik, kank hayvanlar olur. Kesinlikle ayn
biimde, arpc bir sklkla, her trden hayvann oluturduu gos en alay
l n n duvara sabitlenmi hayali bir tahtaya yanstldn duydum. Bun
lar genellikle byk hayvanlardr, ama kimi durumlarda yaklak kedi ka
dar kltlmlerdir; hasta bunlardan holanr, insanlar da sk sk boyut
y

b " yUk

g0 k h doyulann halsinasyonlar. kolayca birleyebilir Fareler ve bekler grlmekle kalmaz, hasta onlan tuttuunda ya da bu hayvan
onun bedenine srndnde onlara dokunulur da; para
li hir cebe konur- hasta nnden geen askerler gorur ve bandolann n se
sini duyar; ona ate eden birini grr ve iitir; seslerini duyduu hayal sal
drganlarla dvr ve daha da nadir olarak, onlara dokunur.

Birka gn iinde halsinasyonlar tedricen bulanklar ve azalr.

Ancak genellikle ilk olarak gereklik zelliim yitimler; kular art
canl deil, doldurulmutur; sahneler zel olarak oynanmtr ve son
olarak da sihirli fanustan frlam gibi, yalnzca grsel yansmalar ha
line gelirler. Sinema delirium hastalan iin yem bir ey deildir.
Kendileri sz konusu olduundaysa: Btn saf delnum vakala
rnda ynelim (orientation) bozulmadan kalr. Kim olduklarn, dnya
da bulunduktan konumu, sahip olduklan aileyi ve nerede yaadklanm ^ b e tim le m e le r tek tek incelenmi pek ok vakann ksa bir zeti
dir Vurgulamak istediim ilk nemli nokta taktil (dokunmayla ilgili)
ve grsel halsinasyonlar arasndaki balantdr. Dennn stnde his
se tte n kant ve kanncalanmaya ok sayda kk yaratk ayn anda
neden olur. Bunun fizyolojik aklamas bz ilgilendirmiyor nemli
olan alkoliin bcekleri -rnein kanncalan- dnmesi ve derisinin
bu kk yaratklarn binlercesinin saldnsna uradn hayal etmesi
dir Bu hayvanlar byk ordular halinde stne rler ve hasta bun
lann kendi zerinde hareket ettiklerini hissettiinden, bu hayvanlarn
her yerde var olduunu varsayma eilimindedir. Dokunduu er yer
onlar bulunur; ayann altndaki deme ve etrafn saran havabnlar
la ya da ok miktarda olduu hissedilebilecek herhangi bir eyle kesflemitir.

v e r in n ak led ild i i d n y a o k d ah a y o u n , d a h a k alab a lk v e ak k an -

Deri zerindeki bu kitle duygusu delirium tremense zg deildir;

bcekler ya da herhangi bir tr iritasyonla ilgili bu duygu herkesin ba
ndan gemitir. Baz Afrikal halklarda bu, belirli trden sularn ge
leneksel cezalandnl olarak uygulanr; plak insanlar karnca yn
larnn iine canl olarak gmlr ve lene kadar orada braklr. Deli
rium srasnda bu duygu yalnzca karncalanmadan daha iddetli olabi
lir; deri zerindeki saldn daha srarl olup bedenin daha geni bir ala
nn kaplaynca ve daha derine inince, karncalanma kem irilm eye d
ner. O zaman sanki saysz kk di insann bedeninde alyormu
gibi hissedilir; bcekler alkoliklerin szn ettikleri balca ey olan
kemirgenler eklinde deiir. Bu duygu kemirgenlerin evikliklerini,
364
dilerinin bilinen kullanma biimleriyle birletirir; ayrca kemirgenle
rin dourganl kavramn da ierir. Kemirgenlerin byk saylarda
ortaya kt bilinmektedir.
Taktil halsinasyonlann daha ok grld kokain zehirlenmesi
ne bal deliriumda, bu hayvanlar deride yerleir ve hasta onlar kesip
karmak ister. Grsel halsinasyonlar sk sk mikroskobik olur; sa
ysz minik ayrntlar ifade edilir; mikroskobik hayvancklar, duvarlar
daki delikler, noktalar. Bir hastann hcresinde zplayan, bacaklarn
kemiren kediler, fareler ve sanlar grd kaydedilmitir. Hasta,
bu hayvanlarn dilerini zerinde hissedip lk la bararak, ha
vaya zplyordu. Bu ruhuluktu (spiritizm); bu hayvanlar hipnozla du
vardan gelmilerdi. Sanlarn ya da farelerin kedileri kendilerine
ektii ve sonra bunlarn varl nedeniyle daha da hzl hareket ettik
leri varsaylr.
Deri zerindeki bu kitle duygusu ilk duyumsanan eydir; bu his as
lnda baz grsel halsinasyonlar tahrik eder gibi grnyor. Fark
edilmesi gereken ikinci, belki de birinciyle balantl olan nokta k
ltm enin skldr. Sadece gerekten kk olan her ey alglanp his
sedilmez; sadece kk olduklar bilinen eylerin baskn olduu bir
dnya olumaz, ayn zamanda byk eyler de bu dnyaya girebilme
leri iin kltlr. nsanlar cce olarak grlr ve hayvanat bahesi
nin koca hayvanlan kedi boyutlanna indirilir. Her ey oaltlr ve her
eyin boyutu kltlr. Ama bu hastalktan mustarip kimse normal
boyutlann korur ve deliriumda bile kim ve ne olduunu bilir. Onu
evreleyen eyler radikal bir deiim geirirken, kendisi ayn kalr.
Birdenbire yakalandklar korkun ak, ounu canl olarak grd
kck eylerin oluturduu ktlelerden biridir. Olas her biimde, et
rafnda daha ok canl ey vardr, ama bu onun zerinde sanki kendisi
bir devm i gibi etki yapar. Bu tam olarak Liliput etkisidir, ama Gulli-

Bu deien orantlar ilk bakta grnd kadar hayret verici de

ildir: nsan bedenini oluturan hcrelerin ne kadar ok sayda ve ne
kadar kk olduu hatrlanmaldr. Bu hcreler ok farkl trdendir ve
birbirlerini srekli etkilerler. Aralanna yerleen ve canl olduklan iin
her zaman kendi tarzlannda etkin olan bakteri ve dier minik yaratk
ordularnn saldrsna urarlar. Alkoliklerin halsinasyonlarnm
bedenin bu temel durumuna ilikin belirsiz bir farkndalgn ifade et
tii kukusu btnyle gz ard edilemez. Alkolikler, delnum lan s
rasnda evrelerinden hemen hemen btnyle kopukturlar; kendlenne ynelmilerdir ve kendilerine zg duygularla doludurlar. Beden
btnlnn aynma duygusu baka hastalklarda iyi blnr. Delmum tremensin somut ve kk (kokain deliriumunda genellikle mik
roskobik kklkteki) eylere doru deimez gidiat bedenin ken
disini oluturan hcrelere aynmasn bir ekilde andrr.
Halsinasyonlann sinemasal karakteri, grdmz gibi, sk sk
vurgulanmtr. Halsinasyonlann ieriine bir ey eklemek stenm
Alkoliin grd ey, kendi bedenindeki ilikilere ve srelere, temel
olarak da, zaten aina olduu kavramlara aktanlm olan, bedenim
oluturan ok kk paralann kitle fenomenidir. Bu tespit, elbette bir
tahminden teye gidemez, ama kimi zamanlar o dev adamn butun
hayatnn, btn niteliklerinin ve kaltsal olarak ald her eyin kuu
tek tek hcrelerde younlatn hatrlamak gerek; bu younlam tek
hcreler ktle halinde hareket ederek kitle oluturur: Burada sozunu
ettiim ey sperm hayvancklardr.
Bu yorum hakknda ne dnrsek dnelim, asl delnum duru
mu -yani kendisini saysz minik saldrganlann ordusu karsnda g
ren tek bir byk birey- gerekten mevcuttur ve insanlk tanh boyun
ca giderek daha belirginlemitir. Delirium durumu, butun memellen
(yalnzca onlardan sz edeceksek) rahatsz eden, haarat duyusuyla
baslar Bunlar ister sivrisinek, bit, ekirge ister kannca olsun her za
man insann zihnini megul etmitir. Oluturduktan tehdit byk kitle
ler halinde ve birdenbire belirmelerine dayanr. ounlukla k tle sim
gesi olmulardr. nsanolunu byk kitleler anlamnda ilk kez dn
drenin haarat olmas kuvvetle muhtemeldir, belki de insann ilk
binleri ve milyonlar bceklerdi.
nsan bakterilerle karlatnda, iktidar ve benlik kavram, deva
sa boyutlarda genilemiti. Bu keif, kartl llemeyecek kadar
bytt. Kendisine ilikin gelikin fkirlen olan ve kendisini giderek

artan bir biimde dier yaratklardan kopmu bir birey olarak gren in
san, birdenbire haarattan ok daha kk, ok daha hzl oalan ve
plak gzle grnmeyen varlklarla yz yze geldi. Bir yanda nce
kinden daha byk ve yaltlm olan kendisi vard, te yanda daha
nce tahayyl edemedii kadar kk yaratklarn oluturduu byk
bir kitle.
Bu kavramn nemi ne kadar vurgulansa azdr. Bunun oluumu in
sann dnce tarihindeki merkezi nem tayan mitlerden biridir. kti
dar dinamiklerinin kesin modelidir. nsan kendisine kar kan her e
yi haarat olarak grmeye kendisini ikna etmitir; yararlanamad
hayvanlarn hepsini byle deerlendirmi ve onlara buna gre davran
366
mtr. nsanlar hayvana indirgeyen ve onlar ancak daha aa bir t
re ait kabul ederek ynetmeyi beceren despot, ynetilecek nitelii bile
olmayanlar haarata indirger ve milyonlarcasn yok ederek ortadan
kaldrrlar.
Alkolik halsinasyonlarla ilgili olarak nc nemli nokta bu halsinasyonlarda bulunan dnmlerin karakteridir. Halsinasyonlar
her zaman hastann dndadr; bunlar gereklik olarak yaarken bile
bunlar onu dntrmezler. Tercihen bunlar belli bir mesafeden izler.
Onu tehdit etmedikleri ve bylelikle de onu, onlarla ilikisi iindeki
konumunu tanmlamaya zorlamadklar srece, bunlarn akkanlkla
rndan ve hareket kolaylklarndan holanr. Ama bazen grnte de
olsa ynelim duygusunun imknszlat bir noktaya ularlar; etrafn
daki her ey akkan ve geici olunca, hasta doal olarak kendisini ok
rahatsz hissetmeye balar.
ok farkl trden iki dnm gzlemlenebilir: Birincisi, baka kit
lelere dnen kitleler vardr; karncalar hamambceklerine, hamam
bcekleri toplandklarnda civa gibi birbirine koan madeni paraya d
nr. (oul bir eyin farkl, ama eit derecede oul bir baka eye
dnt bu srecin rnekleri daha sonra verilecektir.) kinci trden
dnm korkun melezlere yol aar. Bir tek yaratk yeni bir ey olu
turmak iin, sanki iki ey birbirinin zerine fotoraflanm gibi, bir
bakasyla akr. Yukarda szn ettiimiz gibi hastann nnden
geen hayvan alaylarnda gerek hayatta var olmayan, fantastik, bir
leik yaratklar vardr. Hilkat garibeleri ve baca temizleyicileri,
Grnewaldn yapt Temptation of St. Anthony (Aziz Anthonynin
eytana Uymas) tablosunu ya da Hieronymus Boschun resimlerini
dolduran yaratklar anmsatr.
Dnmlere ilikin daha ak bir tablo oluturmak iin bir ya da
iki vakann btn gidiatn izlememiz gerekir. Ancak o zaman tam

olarak neyin neye dntn anlayabilir ve hatta bunun nasl ve ni

ye olduunu tasavvur edebiliriz. Bir deliriumun btn gidiatnn in
celenmesi ayrca, ikinci rneimizin zellikle netletirdii gibi, kitle
srelerinin doasna ilikin daha derin bir igr gelitirmemize yol
aabilir.
Birinci vaka Krpelinin tedavi ettii bir hanc vakasdr. Hancnn
alt gn kadar sren deliriumu aada zetlenmitir.
Hanc bunun, etrafta eytanm bulunduu zel bir gn olduunu hissetti.
Birdenbire ban bir mermer stuna arpt. Bu stundan kap kurtulmak
istedi; ama dar sokan karsnda, tam kendi karsnda dev bir mermer
blok ve arkasn dnmek istediinde de onun gibi bir tane daha vard. Her J67
iki blok kerek tehlike yaratt. ki kstah tip onu at arabasyla Okz Ha
nna gtrd ve lm yatana yatrd. Bir tren ustas, ateten kzarm bir
makasla azna scak nlar yneltti, yle ki hayati kuvveti giderek yok
oldu. Ricas zerine ona bir bardak krmz arap verildi; ikinci bir bardak
eytan tarafndan bir srtla reddedildi. Sonra hanc, her trden dindar
tle etrafnda duran insanlara elveda dedi ve ld; ayn anda kznn
cesedi onun yanna yatrld. teki dnyada, yeryznde iledii gnahlar
kendisine uygulanmak suretiyle cezalandrld; srekli berbat bir susuzluk
hissetti, ama eline ald srahi ya da bardak yok oldu.
Ertesi sabah yine canlyd, Handaki tabutunda yatyordu; ocuklar
da beyaz tavan eklinde oradaydlar. Bir Katolik alay vard ve bu urada,
arklarn sylerlerken, Crovvn Innin arka odasnda yerdeki saysz altn
gzln stne basmak zorundayd; bunu her yaptnda bir el ate edi
liyordu. Katolik alaynda yer alanlar onun yalnzca dvlmesi mi yoksa
lene kadar m dvlmesi gerektiini tartyorlard. Crovvnun sahibesi
her zaman onunla kalmas kouluyla kurtarmaya gelen ilk kiiydi. Ama o
kap kurtulmak istiyordu, nk ona bira verilmiyordu. Sonra bir polis
memuru onu kurtarmaya geldi. Crovvnm sahibi olan adam ona bir taban
cayla ate etti ve hapishaneye gtrld.
.
Bir baka akam btn Protestan cemaati zel bir tren iin kilisede
topland. Ortada duran bir renci, tren balamadan nce, kk atlara
binmi elli renci arkadayla birlikte bir tr sirk gsterisi sundu. Daha
sonra hasta karsn akrabalarndan biriyle kilisedeki oturulacak yerlerden
birine girerken grd; kendisi bir Merhamet Rahibesiyle birlikte orgun ar
kasna saklanmt ve oradan bu ikisini mabedin kutsallna tecavz eder
ken grd. Bundan sonra kendisini kiliseye kilitlenmi grd; sonunda bir
camc pencerede bir delik at, yle ki en azndan oradan bira uzatabiliyor
du. Giyindii zaman elbisesinin kollarnn ve btn aklklarn dikildiini
grd. Cepler sklmtr. Banyoda kendisini suyun altnda yzen, srek
li su sratp onu kemiren yedi tavanla evrili buldu.

Hastann, delirium srasnda hakknda hibir ey bilmedii, kar

snda gerekten ban arpt gerek yaam evresi kendisini merme

re aktarr. Adam, halsinasyon durumunda kendisini, dikkatlerinin ve
hatta tehditlerinin nesnesi olarak ok sayda insann arasnda bulur.
kz Hanndaki lm yatanda yava yava hayati kuvvetinden
mahrum braklr. Bu, onun etrafna izleyici toplamak iin kulland,
dindar tlerle orada kalmalarn salad, uzun sreli bir idam gibi
dir. Susuzluk onun btn kiisel arzularn temsil eder; teki dnyada
Tantalus* cezasn eker. Yanma ceset olarak yatrlan kz ertesi sa
bah kendisi gibi hayata dner; ama beyaz tavan olarak. Bu onlarn
masumiyetini ifade eder, ama ayn zamanda adamn onlar adna hisset368
ve sar^ kalbini kemiren vicdan azaplarn ierir.
Katoliklerin gsterisi ilk fiili kitle olaydr. Adam bunda gerekten
kitleden biri olmakszn rol almaya zorlanr. Kendisinin bulunduu ar
ka odadaki altm gzlkler, gsteriye katlanlar kadar ok saydadr.
Bunlara her bastnda bir silah sesi duyulur; bu genel enlii artrmak
iin atlan selamlama atlar olabilir; ama o tescilli bir gnahkr oldu
undan, sanki Katolikleri vuruyormu gibi hisseder. Gsteriye katlanlar onun iini grrler ve nasl cezalandrlacan dnmek iin bir
tr toplant yaparlar. Bu, lm yata durumunun bir uzantsdr, bu
kez onu yarglamak iin ok sayda insan bulunmaktadr. Bu adamn
Katolikler hakknda iyi eyler dnmedii varsaylabilir; ama o bir
baka akam, zel bir tren iin toplanm Protestan cemaatine de b
yk bir sayg gstermez. Burada bir kitleden dierine geiin arpc
bir rneiyle kar kanayayz: Cemaat kendisini bir sirke dntrr.
Belki din adamlarn temsil eden rencinin yannda elliden fazla
renci vardr; beklenecei zere, atlarn boyutlar klmtr. Hasta
nn, at nallarnn yere vuruunu hissetmesi mmkndr.
Deliriumdaki gzlemcilik eilimi, karsnn kutsalla tecavz edi
ini izleyiiyle ortaya konur. Adamn giysileriyle ilikisi kendine zg
bir nitelik tar; giysiler de dntrlmtr, kollar ve btn aklk
lar dikilmi ve cepler sklmtr. Giysiler ekli bozulmu canavarla
ra dnmtr, organlar artk olmas gereken ilevleri grmemektedir.
Bir deliriumda dnm giysilerin hayvanlar geit alay oluturmas
kesinlikle olasdr; byle bir geit alay hayvanlannkinden o kadar
uzak da olmazd. Son olarak, banyodaki yedi tavann yeter sayda di
i vardr ve onu olduka etkili bir biimde kemirirler.
Uzunca alntlamak istediim ikinci vaka Bleuler tarafndan tedavi
edilmiti. izofren olan hasta bir delirium tremens krizi srasnda ba* Tantalus: Yunan mitolojisinde Zeusun olu. Lanetlenerek sularn iinde durmaya
mahkm edilmitir. Susayp su imek iin her uyandnda sular ekilir (.n.).

mdan geenlerin 36 sayfalk bir tasvirini vermitir. Bu hastann tipik

olmad, bu nedenle de deliriumunun da tipik olmad eklinde bir
itirazda bulunulabilir. Tersine, bana yle geliyor ki, bu trden bir deli
rium iindeki kitle kavramlar hakknda en ok eyi zellikle bu vaka
dan renebiliriz. Buradaki halsinasyonlar bir ekilde daha balant
sz ve dnmler de daha az kark saylr. Aslnda btn tasvirde i
irsel bir syleyi karakteri vardr; burada verilen ksa alntlarda bile bu
trden bir ey hissedilebilir.
Orada aniden grdm ey tylerimi diken diken etti. Daha nce insan
gznn grmedii her trden korkun hayvan ve insan figryle, iinde
korkun ruh figrlerinin alt h er m eslekten ilik, yer deitiren orm an- 369
lar, n ehirler ve okyanuslar durmakszn hzla dnyordu. Her iki yanda F24
duvarlar, zerinde binlerce kk gem i bulunan bir tek okyanustan baka
bir ey deildi; yolcularn hepsi, mzie uygun olarak kendilerini ehvete
kaptrm plak erkekler ve kadnlard. Ne zaman bir ift doyuma ulasa,
bir figr arkalarndan uzun bir mzrakla onlar katlediyordu, yle ki okya
nus kandan kpkrmz olmutu. Ama her zaman onlarn yerine alacak y e
ni kalabalklar vard....
P ek ok insan bir trenden indi. Aralarnda babamn ve beni kurtarma
ya gelen kz kardeim K.nin seslerini iittim. Aka birbirleriyle konu
tuklarn iittim. Sonra kz kardeimin yal bir kadnla fsldatn iit
tim. Bana verecei deerli yaam istemek iin seslendim ona. Bana ses
lenerek vereceini syledi, ama yal kadn, bunu yaparsa btn ev halk
na uursuzluk getireceini ve bana hibir eyin olmadn syleyerek
uyaryor ve gitmesine izin vermiyordu bir trl.... Dualar ve gzyalar
iinde lmm bekledim. Bir lm sessizlii kaplad her yeri ve ruf f i
grleri km eleri etrafm sard. Sonunda ruhlardan biri geldi ve saatini
gzlerimin nnde tutarak, iaretlerle henz saatin olmadn iaret et
ti, nk figrlerden hibirinin konumasna izin verilmiyordu.

Sonra hastann, onu kimileri kk kimileri byk miktarlarda ke

faretle kurtarmak isteyen eitli akrabalar arasnda uzun grmeler
oldu. Baka sesler hastay nasl yok etmeleri gerektii konusunda tar
ttlar. Sonra akrabalar merdivenlere karld; oradan hendee atld
lar; hendekten alama ve hkrma sesleri geliyordu. Hapishanecinin
kars gelip hastann etini, ayaklarndan balayp gsne doru ka
rak para para kesti, kzartt ve yedi. Yaralarna tuz dkt. Vahi bir
biimde sallanan daraac iskelesinin zerinde nn ilan eden trom
petler korosunu geerek, gklerin sekizinci katma kadar karld. So
nunda, yanllkla yeryzne geri getirildi... nsanlar bir masaya oturup
ahane kokusu olan eyler yiyip itiler; ama ona bir bardak uzatldn
da, bardak hiliin iinde grnmez oldu ve o byk bir susuzluk ek-

ti. Bunun zerine hasta yksek sesle saatlerce saymak ve hesap yap
mak zorunda kald. Ona kk bir iede kutsal iecek verildi, ama
tam alrken ie krld ve iindekiler parmaklarnn arasndan yapkan
iplikikler gibi akt. Daha sonra ona eziyet edenlerle akrabalar arasn
da byk bir sava balad; bu savala ilgili hibir ey grmedi ama vu
ru seslerini ve inlemeleri iitti.
Burada beliren ormanlar, nehirler ve okyanuslar zaten kitle sim
geleri olarak tanyoruz, ama sanki bunlar burada yalnzca simge olma
sreci iinde bulunuyorlarm gibi daha sonra temsil edecekleri kitle
lerden henz tam olarak kopmu deillerdir. Hl daha nce insan g
znn grmedii her trden korkun hayvan ve insan figr nedeniy
370
le canldrlar. Yeni, stelik ok byk saylarda yaratklarn, mevcut
olanlarla birleerek yaylmas dnmn iidir. Yine, delirium hasta
snn kendisi bu dnmlere kaplmaz; bu yzden onun dnyasndaki
bileimler ve yer deimeler ok daha belirgindir; bu yeni yaratklarn
hepsi halihazrda ok byk saylarda mevcuttur. Bu hastann, iinde
yeni hayatn doal kkenini barndran orman, nehir, okyanus gibi bil
dik varlklar her meslein iliiyle nasl deitirdii kayda deer bir
noktadr. Hasta retimle dnm eitleme nosyonunu pek ok ilkel
halkla paylar. eitli ticaretler farkl trler kadar birbirinden ayrdr,
ama rnlerinin tm o anda dev saylarda oradadr; insan, iliklerin
yalnzca nesne ktlelerini olas en hzl biimde var etmek iin orada
bulunduklarn dnmeden edemez. Burada grdmz, alma s
recinin, sonularyla birlikte soyutlamalardr; bunlar belirsiz ruh fi
grleriyle gerekletirilir.
Sonra duvarlar tek bir okyanus olarak geri gelirler; ama artk, hay
van ve insan figrleri yerine, binlerce kk gemi nedeniyle canldr.
Yolcular plak erkekler ve kadnlar, hepsi cinsiyet fark dnda p
laklklar ve ayn zamanda mziin vurumuna bamllklaryla zde
tirler. Buradaki kitle, iftleen iftler kitlesidir. iftler halinde mzraklanrlar ve hepsinin kan denize akp onu krmzya boyar. Ama onlar
izleyen yeni kalabalklar her zaman vardr.
Pek ok insann indii trenin daha fazla aklanmas gerekir. Tren
deyince insan, uzun mesafede ayn yne birlikte yolculuk etmekte
olan, kompartmanlarnn duvarlaryla ayrlm olduklar gereine
ramen istasyonlar dnda birbirlerine elik etmekten btnyle kopamayan ok sayda insan tahayyl ediyor. Demiryolunun sonu, farkl
yerlerden yola km olsalar bile, hepsinin ortak hedefidir. Tam oraya
varmadan nce, yolculuklarnn sonuna yaklatklarn hissettikleri za
man, ayaa kalkarlar, koridora ylr ve pencerelerin yannda yer alr

lar. Bu noktada ok lml bir kitle heyecan biimi sergilerler; en azn

dan hedeflerine birlikte ulamlardr. Trenden inip yolculuklarnn son
aamasn, platformun kna kadar uzunluuna yryerek tamamla
dklar anki hareket, birlikte yaptklar ksa yry bu lml kitlenin
zldr.
Pencerelere ve kaplara yaklam, tannmayan pek ok yzn g
rntsnn hemen ardndan trenin boalmas, izleyen zerinde yolcu
luk yapannkinden ok farkl bir kitle etkisi yapar. Btn bu yabanc
yzlerin arasndan, beklemekte olduu bir ya da iki tandk yz bul
mak zorundadr. Pek ok kiinin indii tren bylelikle fiilen, burada
tartmakta olduumuz eylerden biri olan, deliriumlunun gzlemci
lii iin ok uygundur. nsann bu olay pek ok hattn bulutuu b
yk bir istasyonda gznn nne getirmesi de nemlidir.
Daha sonra ortaya kan lm szcnn ardndan lm ses
sizlii gelir. Ama biz bunu zellikle derin bir sessizlik anlamnda alr
ken, hasta iin ller kendilerini szckten koparp onun etrafn
ruhlar kmesi olarak sararlar.
Hasta gklere karlrken, onun nn ilan eden trompet korolar
nn yanndan geer. nn doasn bundan daha iyi ifade eden bir ey
yoktur. n arzulayan insan tam olarak bunu ister: alklayarak onu ilan
etmekten baka hibir ey yapmayan yaratklar korosu. Bu yaratklar
elbette insan olmaldrlar. Bu da bir bakma lml bir kitledir. Koro bir
kez yerini aldktan sonra orada kalr ve ne kadar ok grlt yaparsa
yapsn nesnesine adndan daha ok yaklaamaz.
Btn bu ak boyunca iki dman grup arasnda bir tartma srer:
Bir yanda hastann fidye deyip onu kurtarmak isteyen akrabalar, di
er yanda onu ldrmek isteyen dmanlan vardr; hasta, daha doru
su hastann bedeni bu insanlarn zerinde kavga ettikleri nesnedir. n
ce uzun grmeler yaplr, akrabalar onun karlnda kk, sonra
da byk meblalar nerirler; hasta akrabalar iin giderek daha deer
li olur. Hastann yaknlan bir hileyle hendee atlr, onlann alay ve
hknlarn duyar (lmekte olanlarn ve llerin oluturduu ynlar
hakknda sava tartmalarmz srasnda bilgi edinmitik). Hasta bir
tutsak olarak ikence grr ve yamyamlar tarafndan yenir. kenceci
leriyle akrabalan arasndaki eliki byk bir savaa yol aar; hasta
vuru seslerini ve yarallann inlemelerini iitir. Bylelikle, baka her
eye ek olarak, bu delirium bildik ifte kitleyi ve bu kitlenin savataki
dearjn ierir. Savan kmasna neden olan olaylar insana ilkel savalannn aamalarn kuvvetle anmsatr.
Tarttmz kitle olgulanndan hemen hemen hibiri bu anlatmda

eksik deildir. Bu olgular bu denli ak seik ve youn biimde nadiren

bir arada bulunur.

TAKLT VE SMLASYON

Taklit ve dnm ayn gibi grnebilir, ama bu ikisinin ayr tu

tulmas uygun olur; nk farkl eyleri anlatrlar ve bunlar kesin ola
rak ayrt edebilmek, kendi bana, fiili dnm srecini aydnlatmaya
yardmc olabilir.
Taklit, dsaldr. nsann gznn nnde kopyalanacak bir ey ol
maldr. Seslerin taklidi iitilen seslerin yeniden retilmesinden baka
bir ey deildir; taklit edenin i durumu hakknda hibir ey aa vu
rulmaz. Maymunlar ve papaanlar taklit ederler ama, bildiimiz kada
ryla, bu ilem srasnda kendi ilerinde deimezler. Taklit ettikleri e
yin ne olduunu bilmedikleri sylenebilir; taklit ettikleri eyi hi ie
riden yaamamlardr. Bir eyden dierine atlayabilmelerine ramen,
bunu yaptklar srann onlar iin anlam yoktur. Kalclnn olmama
s taklidi kolaylatrr; taklit ounlukla bir tek zellik zerine odak
lanmtr. Nesnelerin doasnda, bunun zellikle arpc bir nitelik ol
mas muhtemel olduundan, taklit ou kez, aslnda kesinlikle bulun
mayan karakterizasyon sanlr.
Bir insan sk kulland belirli ifadelerle tannabilir ve bunlar tak
lit eden papaan yzeysel olarak o insan anmsatabilir. Ne var ki bu
ifadeler ille de o insann karakteristik zellikleri olmas gerekmez ve
hatta yalnzca papaana syledii szler bile olabilir. Bu durumda pa
paan olduka nemsiz bir eyi, o belirli deyii iitmemi olan hi
kimsenin, taklit edilen insan tanyamayaca bir eyi taklit etmekte
dir.
Taklit, tek szckle, dnm ynnde atlm ilk admdan, ksa
kalan bir hareketten baka bir ey deildir. Bu gibi hareketler pe pee
yaplabilir ve nesnelerin en aykr dizilii arasnda mantksal bir ba
kurabilir. Maymunlar buna iyi bir rnektir; bir eyi taklit etmelerinde
ki kolaylk bunu gerekten kavramalarm nler. te yandan, dnm
taklidin iki boyutlu yapsyla karlatrldnda kat bir beden gibidir.
Ayrca, taklitle dnm arasndaki orta noktada bile bile kalmak
tan oluan geici bir aama da vardr. Buna simlasyon [-m gibilik]
adn vermeyi neriyorum. Vurgu insann olmad eymi gibi grn
mesinden ziyade ne olduunu saklama zerine olunca, kullanlan yay
gn terim, elbette, fcsimlasyondur [deilmi gibilik]; ama pratikte

bunlar genellikle ayrlamaz.

Dost klnda ama gerekte dmanca niyetlerle birine yaklamak,
ok eski ve nemli bir dnm trdr ve iktidarn daha sonraki b
tn biimlerinin paras haline gelmitir. Bu dnm yzeyseldir ve
yalnzca, deri, boynuzlar, ses ve hareket gibi d grnmlerle ilintili
dir. Bunun altnda, lmcl amac bakmndan etkilenmeyen, souk
kanl bir avc saklanr; burada grnm ve gereklik birbirlerinden
olabildiince farkldr. Bu byk farkllk tam olarak maskede gerek
leir. Her avcnn kendisi ve silah zerinde denetimi vardr. Ama mas
keli bir avc ayrca temsil ettii hayvann d grnmn de denetler;
bu her ikisi zerinde de srekli uygulad bir iktidar vardr. Maskeli
avc, ayn anda adeta iki yaratktr, amacna ulaana kadar da her ikisi
ni de smsk elinde tutar. Gerekletirebildii dnmlerin ak dur
durulmutur; biri dierinin iinde olan, keskin bir biimde etraflar
evrilmi iki alann zerinde durur. Her ikisi de ak bir biimde snr
lanmtr, ama dardakinin ieridekini btnyle ve tutarl bir biim
de rtmesi ok nemlidir. Zararsz ve dost yaratk dardadr ve ken
disini ancak son sahnede aa vuracak olan dman ve lmcl olan
ieridedir.
Bu ikiyzllk dissimlasyonun ar biimidir. Bu szcn ger
ek anlam durumu ok iyi ifade eder, ama daha nemsiz balamlar
iinde o kadar sk kullanlyor ki szck ifade gcnn ounu kaybet
mitir. Bu szc yine dar anlamyla snrlandrmak ve bunu dman
figrn dost figr iine saklanmas olarak kullanmak istiyorum.
amarc bir adamn, allmn dnda ykleri tayabilen bir eei
vard. amarc adam onu beslemek iin stne bir kaplan postu rtp ge
ce olunca onu baka insanlarn msr tarlalarna gtrd; eek onlarn m
srlarm doya doya yiyip tadn kard. Kimse yaklamaya ve kovalama
ya cesaret edemedi, nk herkes onu kaplan zannetti. Ama bir gn bir
gzc ona pusu kurdu. stn toz grisi bir cppeyle rtmt ve elinde bu
av hayvanm ldrmek iin yayn tutuyordu. Eek onu uzaktan grnce,
akla harekete geti ve adam dii bir eek zannetti. Bu yzden anrarak
ona doru kotu. Gzc eei sesinden tand ve onu ldrd.

Bu, kaplan postu giymi eee ilikin ksa Hint masal kk bir
dissmilasyon ders kitabnn btnn ierir. Henz hi kimse bu ko
nuda bu kadar az szckle bu kadar ok ey anlatmay baaramam
tr. Bu masaln dissimlasyonun kkeniyle deil, yalnzca uygulama
syla ilgilendii; ama bunlarn insann zannettii kadar birbirinden
uzak olmad kabul edilmelidir.

Masal amarc bir adamla, grevi amar ykamak olan biriyle

balar; giysiler insann ikinci derisidir. yi bir amarcdr ve onun
iin ar ykler tayabilen bir eek bulmutur. (Eein sahibinin yka
d amarlar tadn ve ayrca belki de ykde gerekli olan kap
lan postunun, amarc adamn iiyle ilgili giysilerin arasnda bulun
duunu varsayabiliriz.)
Bu kadar iyi alan eek ackr ve bol yiyecee ihtiya duyar.
Sahibi ona kaplan postu giydirir ve bakalarnn msr tarlasna gt
rr. Orada eek cannn istedii kadar yiyebilir, nk insanlar onu
kaplan zannettikleri iin korkarlar. Burada zararsz bir yaratk ok teh
likeli bir hayvann klna brnmtr. Ne var ki eek kendisine ne
374
yapldn bilmez; sebep olduu dehet onun kavraynn tesindedir.
Barl bir biimde ve cannn istedii kadar yer. Ona yaklamaya kor
kan insanlar onun ne yaptn bile bilmezler. Duyduklar korku daha
fazla iktidar sahibi bir varlktan duyulan korkudur; bu korku, iinde di
ni bir huu barndrr. Bu da onlarn kaplann maskesini drp eei
ortaya karmalarn engeller. Ondan uzak dururlar ve hayvan sessiz
durduu srece otlamaya devam edebilir. Ne var ki artk hi de sradan
biri olmayan bir gzc kar ortaya; onda bir avcnn cesareti vardr ve
kaplan ldrmek iin yayn elinde hazr tutar. Onu daha yakna ek
mek iin bir kaplann ilgisini ekebilecek bir av klna girer. Toz gri
si bir cppe giyer; bu bir eek derisi olabilir de olmayabilir de ama her
halkrda szde kaplan tarafndan bir eek sanlmak ister. Gzcnn
dissimlasyonu zararsz grnmeye alan tehlikeli bir yaratn dissimlasyonudur. Bu, en eski avclarn avlarna yaklamakta kullandk
lar yntemlerden biridir.
imdi yknn ortaya koyduu eye bakalm. Aln bastrm
olan eek kendisini yalnz hisseder. Uzakta bir eee benzeyen eyi
derhal grr, bunun dii bir eek olmasn ister. Bu szde dii eee
doru anrr ve drtnala gider. Sesinden eek olduu anlalr ve gzc
tarafndan ldrlr. Gzc, bir kaplann yemek isteyecei bir av etki
si yapmak yerine, bilmeden de olsa dii bir eek etkisi yapmtr. Eek
istedii ak yerine lm bulmutur.
Bu yk bir dizi kandrmaca zerine kurulmutur. Bir yaratk olma
d bir yarat simle ederek baka bir yarat kandrr. Her simlasyonun peinden niyetlenilenden farkl bir etki gelir. Simlasyonu ka
stl olarak kullanan yalnzca insandr. Gzcnn yapt gibi kendisi
baka bir kla brnebilir ve amarc adamn eeine yapt gibi
bir baka hayvann kln deitirebilir. Ama bir hayvan ancak edil
gen bir klk deitirme znesi olabilir. Bu ykde insanlarla hayvan

lar arasndaki ayrlk kesinlemitir. nsanlarn gerekten hakiki hay

vanlar gibi davrand, hayvanlarn insanlar gibi konutuu mit a
gemitir. Tam da bu mitsel deneyimlerle insan kendisine nasl uygun
geliyorsa her hayvandan yle yararlanmay renmitir; insanm dn
mleri dissimlasyonlar haline gelmitir. nsan, klk deitirmede
kulland maskeler ve postlarn altnda kendi amalarnn net bir e
kilde farkndadr; kendisi olarak, hayvanlarn efendisi olarak kalr.
Kaplan gibi, boyun ediremedii hayvanlara hrmet eder. Ama baz
olaanst cesur insanlar dissimlasyon yoluyla kaplanla bile ura
maya alr; gzc bu hilesiyle bir kaplan bile ldrmede baarl ola
bilirdi.
Ksa bir yknn bu kadar temel nitelikli bir ilikiyi dile getirmesi
olaand bir eydir. yknn mitlerde bu kadar sk dnm arac
olan hayvan derilerinin cansz ardllar gibi olan giysilerle ilgilenen bi
riyle, bir amarcyla balamas nemsiz deildir. amarc adamn,
insanlar kandrmak iin kulland kaplan postu normalde zararsz a
mar ynna hayat katar.
Snrl bir dnm biimi olan simlasyon, her zaman bir yneti
cinin gvenle kullanabildii bir biim olmutur ve hl olmaktadr da;
bir despot simlasyonu daha teye gtremez. Despot ancak iinden
dierlerine duyduu dmanln bilincinde kald srece despottur.
Bu onun zdr ya da belki de buna onun gerek ekli demek gerekir.
Despotun dnmleri, bu z ya da gerek yapsn her zaman m
kemmel bir biimde iler halde tutacak olan dnmlerle snrldr.
Gerek yapsndan yaylan deheti saklamak bazen despotun iine ge
lebilir ve bu amala eitli maskelerden yararlanabilir. Ama bu maske
leri yalnzca bir sre iin takacaktr ve bu onun gerek doas olan i
yapsnda en ufak bir deiiklie asla neden olmayacaktr.

FGR VE MASKE

Dnmn ald son biim, benim figr adn verdiim bir eydir.
Bu, daha fazla dnme yatkn olmayan ve kendisini ancak dnm
tamamlandktan sonra davuran bir kategoridir. ekli her bakmdan
net ve snrldr. Bu doal bir nesne deil, insann yaratt bir eydir;
figr insann durmak bilmeyen dnm akndan kadr. (Bu, mo
dern bilimdeki familya ya da tr ile kartrlmamaldr.)
Figrn doasn anlamaya, ok eski dinlerin kutsal imgelerini, r
nein Msr tanrlarn gzmzn nne getirerek balayacaz. Tan-

na Sehmet dii aslan bal bir kadndr; Anubis" akal bal bir adam;
Tot, balkl baldr; tanra Hathorun*** inek ba vardr ve tanr
Horus
ahin baldr. Bu figrler, -hayvan ve insan ekliyle iki yn
l olan- net ve deitirilemez biimleriyle Msrllarn dini kavrayla
rna binlerce yl egemen olmutur. Her yerde bu biimleriyle tasvir
edilmilerdi ve insanlar bu biimleriyle onlara tapt. Sreklilikleri
zellikle arpcdr; ama bu gibi hibir kat kutsallk dizgesi evrilme
den nce bile, ikili hayvan-insan figrleri, dnyann her yerinde, birbiriyle olduka balantsz olan halklar arasnda bulunuyordu.
Avustralya yerlilerinin mitsel atalar ayn anda hem insan hem hay376 Van ya da bazen hem insan hem de bitkidir- Bildiimiz gibi, bu figr
lere totem ad verilir: Kanguru, oppossum......ve devekuu totemleri
vardr. Bunlarn her biri ayn zamanda insan ve hayvandr; hem insan
hem de belirli bir hayvan olarak edimde bulunur ve her ikisinin de ec
dad olarak kabul edilir.
Bu arkaik figrleri nasl yorumlamalyz? Temsil ettikleri ey ger
ekte nedir? Bunlar anlayacaksak, bunlarn mitler ama, metamorfo
zun btn yaratklara bahedilmi bir nitelik olduu ve sk sk uygu
land bir dneme ait varlklar olarak kabul edildiklerini anmsamalyz. O zamanlar dnyann ne kadar akkan olduuna sk sk dikkat e
kilmitir. nsan yalnzca kendisini herhangi bir eye evirebilmekle
kalmazd, ayn zamanda bakalarn da dntrme iktidarna sahipti.
Evrensel ak iinde sabitletirilmi ve kalc klnm belirli metamor
fozlardan baka ey olmayan belirli figrler ne kar. nsann tutun
duu, defalarca gerekletirilen ve hayat veren gelenek haline gelen fi
gr, hayvan trnn soyutlamas deil, kanguru ya da devekuu deil,
ayn zamanda insan olan bir kanguru ya da istedii zaman devekuu
olabilen bir insandr.
Bu yzden bu en erken dneme ait figrler dnm srecinin tem
silleridir. Olas saysz dnmn oluturduu sonu gelmez aktan
biri seilir ve buna kalc bir biim verilir. Dnm srecinin kendisi
ya da dnmn belirli bir rnei sonsuza kadar gvence altna alnr
ve bylelikle, darda braklanlarn hepsiyle karlatrldnda, zel
* Sehmet: Eski Msr dininde Gne Tanrs Ra'nn dmanlarn yok eden korkun
grnl sava tanras (.n.).
"A n u b is: Eski Msr dininde ller tanrs (.n).
*** Tot: Eski M sr dininde nceleri Ay, daha sonra genel olarak renme ve bilgelik
tanrs (.n.).
**** Hathor: Eski M sr dininde gk tanras (.n.).
***** Horus: Eski M sr dininde Aa M srn tanrs (.n.).
****** Oppossum: Keseli-sangillerden bir memeli tr (.n.).

bir nem kazanr. nsandan kanguruya, kangurudan insana metamorfo

zu ieren ve onaylayan, deimez ifte totem figr btn figrlerin en
eski prototipidir.
Bu zgr figr diyebileceimiz bir figrdr. nem bakmndan z
gr figrn iki yn de eittir; hibiri dierinden daha stn bir konu
ma oturtulmaz ya da dierinin arkasna saklanmaz. Bu figr uzak ge
mie uzanr, ama ylesine dseldir ki hla bugn etkiler. nsanlar
iin kolay bulunur niteliktedir; insanlar, iinde bulunduu mitleri ger
ekletirerek ondan pay alabilirler.
Bizim iin de bu en eski figr eidinin iyzn kavramak nem
lidir. Figrn basit bir ey olarak deil, bize karmak grnen ve by- m
lelikle de modem figr kavrammzdan olduka farkl bir ey olarak
ortaya ktn anlamamz gerekir. Orijinal olarak figr, hem dnm
srecini hem de sonucunu ifade ederdi.
Maske, dnmn dier btn sonu durumlarndan esnek olma
mas sayesinde ayrt edilir. eitlilik gsteren ve srekli deiim halin
de olan yzn yerine maske tam zddn, mkemmel bir sabitlik ve ay
nl sunar. nsann dnme daimi hazr olma hali, mimiklerinde
aka ifadesini bulur. Yz ifadelerinin oyunu, btn mahlukattan ok
daha zengin ve eitlidir ve dnme ilikin en zengin deneyime sa
hip olan da insandr. Bir yzn bir tek saat iinde ka deiim geire
bilecei tasavvur edilemez. Yzn btn hareketlerini ve hallerini in
celemeye insann vakti yetseydi, yzn aa vurduu dnm potan
siyellerinin says karsnda hayrete derdi.
nsanlarn, yz ifadelerinin oyunu karsndaki tutumu eitlilik
gsterir. Kimi uygarlklarda yzn zgrl byk oranda kstlan
mtr; acy ve hazz aka gstermek uygunsuz grlr; insan bunla
r kendi iine atar ve yz sakin kalr. Bu tutumun gerek nedeni kii
sel zerklik arzusudur: nsan kendisine hibir ekilde karlmasna
izin vermez, kimse de bakasna karmaz. Bir insann tek bana ayak
ta duracak ve kendisi olarak kalacak kuvvete sahip olmas gerekir. Bu
iki ey el ele gider, nk sonu gelmeyen dnm sralanm hareke
te geiren, bir insann dieri zerindeki etkisidir. Bu etkiler jestler ve
mimiklerle ifade edilir ve bunlarn baskland yerde btn dnm
ler zorlar ve sonunda imknszlar.
Bu gibi doal olmayan stoaclarn katlna ilikin biraz dene
yim, ksa srede insann maskenin genel nemini anlamasna yol aar:
maske bir sonutur, doal insan yznn bu kadar mucizevi bir biim
de ifade ettii net olmayan ve tamamlanmam metamorfozlarn btn
mayas bu sonuca akar ve orada sona erer. Maske bir kez yerleince ar-

378

tk hibir balang, yeni hibir ey aramak sz konusu olamaz. Mas

ke ak seiktir, olduka belirli bir eyi, olduundan ne fazla ne de az
olarak ifade eder. Maske sabittir, ifade ettii ey deiemez.
Bir maskenin ardnda baka bir maskenin bulunabilecei dorudur:
Bir aktrn ilk maskesinin altna bir kincisini takmasn nleyecek
hibir ey yoktur. Pek ok toplumda zel ifte maskeler kullanlr. Bir
maske iner inmez dieri arkadan grnr. Ama o da bir maske, ayr bir
sonutur. Bu sonuca bir srayla ulalr: Bir maskeyle dieri arasn
da yer alan ne varsa bertaraf edilir; yzde olduu gibi bir gei hazrl
na maskede gerek yoktur. Yeni, farkl olan ey birdenbire, dieri ka
dar net ve sabit olarak oradadr. Maskelerin deitirilmesiyle herhan
gi bir ey etkilenebilir; ama bu her zaman sramayla, tek bir ani ve yo
unlam hareketle olur.
Maskenin asl ileyii da yneliktir; maske bir figr yaratr. Do
kunulmazlk tar ve kendisiyle izleyicisi arasna mesafe koyar. zleyi
cisi ona, bazen dans ederken olduu gibi, yaklaabilir ama her zaman
olduu yerde durmaldr. Biimsel sabitliine bir de mesafenin sabitli
i eklenir. Maskeye o yasaklayc nitelii veren asla deimemesi ol
gusudur.
Maskenin ardndaki her ey gizemlidir. Burada tarttmz vaka
lardaki gibi, maske ciddiye alnnca, hi kimsenin onun arkasnda ne
yin bulunduunu bilmemesi gerekir. Maske ok ey ifade eder, ama
daha da fazlasn saklar. Her eyden nce, maske ayrr. Tam olarak bi
linmemesi gereken bir tehditle ykl olduundan -tehdidin bir unsuru
gerekten de bilinemez olmas olgusudur- izleyiciye yaklar; ama bu
yaknla ramen, ondan ak bir biimde ayr durur. Arkasnda duran
gizle izleyiciyi tehdit eder. Yzn aksine, yorumlanabilecei geici de
iiklikleri yoktur ve bu yzden izleyici, maskenin saklad bilinme
yenden kukulanr ve korkar.
Seslere aktarldnda, bu deneyim hepimiz iin bildik bir deneyim
dir. nsan yabanc bir lkeye, dili hakknda hibir ey bilmeden varr
ve o dili konuan insanlarla evrilir. nsan konuulanlar ne kadar az
anlarsa, o kadar ok tahayyl eder; konumalara her trden eyi yak
trr, dmanlktan kukulanr ve bu szler kendi diline tercme edildi
inde inanmaz, rahatlar, hatta biraz hayal krklna urar. Bu konu
malar ne kadar zararsz, ne kadar masumdur aslnda! Hi bilinmeyen
her dil, bir tr akustik maskedir; insan bu dili renir renmez, mas
ke yz olur, anlalabilen ve ksa srede aina olan bir yz.
Gerek maske asla deimeyen, kalc ve hata gtrmez bir biim
de kendisi olarak kalan, metamorfozun srekli ak iinde sabit bir

eydir. Maskenin yaratt ekinin kuvvetinin bir

bulunduun, dair hibir eyi aa

L ^ na
kemmeldir nk arkasndaki her eyi glgede brakarak tek ba
d u r u r ne kadar tarklysa, baka her ey o kadar karanlkta kahr. Mas
k e n i n arkasndan neyin patlayacan hi kimse bilmez. Maskenin gornmyle, sakladt giz arasndaki k a r t l a

i^mda M a s k e byler ve aym zamanda mesafe koyar. Hi kimse

a lC e el um m aya c . edeme.; maskeyi, takan dnda bin y Timle cezalandrlr Maske kullanm halindeyken ona dokunula
m d * ve kutsaldr. Maske ne, ve kesindir, ama belirsizli
in dehetiyle ykldr. ktidar, rtt ey asla b.lnmczte kend.snln biliniyor olmas olgusundan doar. Maske yalnzca dardan ya da

379

yaUnlm.lk i i n d e
n 7aman bildik ve beklenen tarzda davranrsa, rahatlatc bir etkisi de
olabilir te burada arkasndaki tehlikeli iktidarla izleyici arasnda dur, , . _ Maskeve doru dzgn davranlrsa, bu iktidar izleyenden
Tzak tutabilir Tehlikeyi kendisinde toplar ve tutar, bunun yalnzca bir
uzak totobff. ie
y^
^
^
^
tamasna zn Venr.

koruma olarak edimde bulunur.

,
Figr haline gelmi maske hakknda sylenmesi gereken ok da
fazla sey var- Piyes maskeyle balar ve maskesiz var olamaz. Ne var k
burada yalnzca maskenin kendisiyle ilgileniyoruz. Artk maskeye d S a n bakmama gerek; nk maske yalnzca, ne tadn bOmeyenleri etkileyerek d,a ynelik ilemez; maske bir insan tarafnda
taklan bir eydir ve bu insan maskenin iindedir.
Maskeyi takan gerekte kim olduunu pekla bilir; ama onun gor v. Z S Z J * <"-
lakf maSkem" d06aS
denk den, belirli snrlar iinde kalmas gerekir.
Maske taklan, dsal bir eydir. Fiziksel bir nesne olarak onu ta
kan insandan olduka ayn kalr. nsan maskeyi stnde yabanc br
sey hibir zaman btnyle kendi paras olmayan bir ey 0 ^ hl
L d e r maske onu engeller ve kstlar. Maskeyi takt surece insann
iki eyi vardr: kendisi ve maskesi. Maskeyi ne kadar sk takar ve onu

ne kadar iyi tanrsa, kendisinden o kadar ok ey maskenin temsil etti

i figre akar. Ne var ki her zaman ille de maskeden ayr kalan bir par
as vardr: kefedilmekten korkan ksm, yayd dehetin geerli ol
madn bilen ksm. nsann, maskeyi dardan grenlere temsil etti
i gizin, maskenin iinde olan kendisi zerinde de bir etkisinin bulun
mas gerekir, ama bu aka ayn etki olamaz. Onlar bilinmeyenden
korkarlar; maskeyi takan ise maskenin drlmesinden korkar. Ken
disini tamamen maskeye brakmasn nleyen ey bu korkudur. Dn
m ok ileri gidebilir, ama asla tamamlanmaz. Maske snrl bir dizi
dnmdr. Yrtlabilecei iin, onu tayan bundan korkmak duru380 mundadr- Maskeyi kaybetmemeye dikkat etmelidir; maske asla drlmemeli ve asla karlmamaldr. Maskeyi takan ona ne olabilecei
konusunda, her tr endieyi duyar. Maske, onu takann dnmnde
rol oynamakla kalmaz, ayn zamanda takann kullanmas gereken bir
silah ya da alettir de. Takan insan, gnlk benliinde kalarak, onu maniple etmelidir ve ayn zamanda bir gsterici olarak maskeye dn
melidir. Maskeyi takarken, bylece iki insan olur ve btn gsterisi
boyunca byle kalmas gerekir.

MASKE DRME KTDARI

Bir despot kendi iindeki kt niyetinin her zaman farkndadr ve bu

yzden kt niyetli deilmi gibi davranmak zorundadr. Ama herkesi
byle kandramaz. ktidar sahibi olmay arzulayan ve despotun iktida
rm kabul etmeyen, kendilerini despotun rakipleri olarak gren baka
lar hep vardr. Despot bunlara kar her zaman tetiktedir, nk onun
iin potansiyel bir tehlike olutururlar. Onlarn yzndeki maskeyi
yrtmak iin uygun an bekler; bu maskenin ardnda kendi iinde ok
iyi tand kt niyeti bulacaktr. Bu insanlarn maskesini indirerek
onlar zararsz hale getirebilir. ine gelirse, hayatlarn o an iin ba
layabilir, ama yeniden yle deilmi gibi yapmamalarna dikkat ede
cektir; onlarn gerek yzn imgeleminde aka korur.
Bakalarndaki, kendisinin zorlamad btn dnmlerden nef
ret eder. Yararl bulduu insanlar terfi ettirebilir ama gerekletirilen
sosyal dnm, mutlak surette ayr olmaldr; orada durmal ve bt
nyle onun iktidarnn altnda kalmaldr. nsanlar ister ykseltsin is
ter alaltsn, yerlerini o belirler; hi kimse kendi bana hareket etme
creti gstermemelidir.
Bir ynetici kendiliinden ve denetimsiz dnme kar srekli

sava aar. Bu savata kulland silah, dnmn tam zdd olan

maske drme ilemidir. Bu, okurun daha nce karlat bir ilem
dir: Menelaos, denizlerin yal adam Proteusun maskesini, onun ka
mak iin brnd btn biimlerden korkmay reddedip, o tekrar
Proteus olana kadar onu smsk tutarak indirmiti.
Maskeyi drenin, maskenin ardnda ne bulacan kesinlikle bil
mesi, bu ileminin doasnn bir ksmn oluturur. Maskeyi dren
bu ie, iine girdii btn metamorfozlar konu d eyler olarak k
k grerek, korkun bir gvenle giriir. Yalnzca Proteusun dan
manln isteyen Menelaosta olduu gibi, bu ancak bir olayda ger
ekleebilir ya da sonunda maske drme bir tutku olana kadar tek- ^
rarlanabilir.
Maske drme sk sk uygulanrsa btn dnya daralr. Grnm
lerin zenginlii hibir anlam tamamaya balar, btn eitlilikler
kuku yaratr. Aalardaki btn yapraklar ayndr ve hepsi kuruyup
toz olur; her k huzmesi kukularn gecesinde sner.
Sreleri iktidarn ileyiini andran bir zihinsel hastalkta, gr
nmlerin maskesini indirmeye duyulan kuvvetli istek bir tr tiranlk
haline gelir. Bu hastalk paranoyadr, bu hastaln dierlerinden ayrt
edilmesinde kullanlan baka zelliklerin yannda, iki karakteristik
zellik vardr; bunlardan birine psikiyatride dissimlasyon ad verilir.
Bu terimi tam tamna ayn anlamda kullandm: Paranoyaklar kendile
rini olduklarndan farkl gstermede o kadar beceriklidirler ki ou
byle tehis edilemez. Dier karakteristik zellik ise dmanlarn mas
kelerini indirmeye duyulan srekli istektir. Paranoyak dmanlarn
her yerde, en barl ve zararsz klklarda bile grr: Grntlerin ar
kasn grme yetisi vardr ve her grntnn ardnda tam olarak neyin
bulunduunu bilir. Her yzn maskesini drr ve o zaman bulduu
ey her zaman z olarak ayn dmandr. Maske drme rutininin
mptelas olmutur ve bu konuda tam bir despot gibi davranr, ama pa
ranoyak boluktadr. Yer aldn dledii konum ve kendisine atfetti
i nem, bakalar asndan kesinlikle kurgusaldr; ama o yine de bun
lar, srekli iki balantl ilem olan yle deilmi gibi yapma ve
maske drmeyi uygulayarak savunur.
Maske drme ileminin ileyiini kesin ve geerli bir inceleme
den geirmek, ancak gerek bir paranoya vakas balam iinde olas
dr. Okur bunu kitabn Schreber vakasn ele alan son blmlerinde bu
lacaktr.

DNM YASAKLARI

382

Dnm yasaklan byk nem tayan ve zerinde hibir zaman do

ru drst dnlmemi ve kesinlikle hi anlalmam olan sosyal ve
dini bir fenomendir. Burada yazlanlar, konuya yalnzca deneme nite
liinde bir yaklamdr.
Arandalarda yalnzca o totemin yelerinin totem trenlerinde yer
alma hakk vardr. Mitsel atann ikili figrne dnme, belirli insan
lara tannan bir ayncalktr; yalnzca buna hakk olanlar bir miras ola
rak devredilen metamorfozdan pay alabilir. Dnm, onunla balan
tl kutsal ilahilerin szleri ve ezgisi kadar zenle korunur. Figrn
evrildii tamamen kesin ve belirli biim onu korumay kolaylatrr.
Onu gasp etmenin yasaklanmas kat bir biimde dini meyyidelerle
salanr. Gen bir erkek ancak uzun ve karmak katlma trenleriyle,
dnme belirli olaylarda izin verilenlerin grubuna alnr. Kadnlar ve
ocuklar iin bu yasak kalc ve mutlaktr. Bazen dier totemlerin
katlma trenleri iin zel bir nezaket edimi olarak yasak kaldnlr,
ama bu zel bir vesiledir ve bir kez bittikten sonra btn eski yasak g
cn yeniden kazanr.
Bu dinden, eytann benzer biimde herkes iin yasaklanm bir
figr olduu Hristiyanlk gibi bir dine ok uzun bir yol vardr. ey
tann tehlikeli olduu gerei, olas her biimde vurgulanr; eytanla
iliki kuran insanlann bana nelerin geldiine ilikin saysz uyanc
yk vardr ve bu insanlann ruhlannn cehennemde nasl eziyet ekti
i btn korkun aynntlanyla tasvir edilir. Bu yasan gc ok b
yktr ve insanlann buna kar hareket etme itkisini hissettikleri yer
lerde ok arpcdr da. eytan tarafndan ele geirilip sonra birdenbi
re sanki eytan, hatta birden ok eytan ilerine girmi gibi hareket
edenler hakknda pek ok yk vardr. Bazlar kendi itiraflann brak
mlardr; bunlann en nllerinin arasnda Loudundaki Ursuline manastnnn ba rahibesininkiler; eytan kendi iine girene kadar ondaki
eytan karmaya alan Peder Surininkiler yer alr. Bunlar hayatlann Tannnn hizmetine sunmu insanlard; eytana dnmek bir ya
na, ona ynelik herhangi bir yaklam onlara sradan insana olduun
dan daha da vurgulu bir ekilde yasaklanmt, ama gene de eytan onlan ele geirdi; yasaklanan metamorfoz onlar btnyle iktidan alt
na ald. Dnme duyulan kuvvetli istei, bu konudaki yasan kuv
vetiyle ilikilendirirsek hi de yanlm olmayz.
Dnm yasann cinsel yn cad kavramnda grlebilir. Cadlann gerek gnahnn eytanla cinsel ilikide bulunmalan olduu

dnlrd. Bunun yan sra ne yaparlarsa yapsnlar, giz dolu varolulannn en yksek noktas eytann katld orjilerdi. Bunlar cady
dlar, nk eytanla birlikte olmulard; onlann metamorfozunun te
mel nitelikli bir ksm, eytana cinsel olarak teslim olmalaryd.
Cinsel iliki yoluyla dnm kavram gerekten de ok eskidir.
Her yaratk normal olarak yalnzca kendi trnn kar cinsiyle cinsel
ilikiye girdiine gre, bu kuraldan her sapmann bir dnm olarak
hissedilmesi mmkndr. Durum byleyse, en eski evlilik yasalan,
izin verilmi ve arzulanr olanlar dndaki btn dnmlerin yasak
lanma biimi olarak grlebilir. Dnmn bu cinsel yn aynntlanyla aratnlmaldr. Byle bir aratrma pekl ok nemli sonulara
gtrebilir.
Belki de dnm zerindeki yasaklann en nemlisi sosyal olanlar
dr. Bir snfn yelerinin kendilerini daha st snfn yeleriyle eit ya
da ilikili hissetmesini imknsz klan yasaklar olmakszn hibir hiye
rari korunamaz. Bu, ilkel toplumlarm ya gruplar iin bile geerlidir.
Bir kez blnmeler olutuktan sonra, bunlar giderek daha belirginleir
ve alt snftan sttekine ykselmek buna denk olarak zorlar. Bu snf
atlama ancak zel bir katlma treniyle baanlabilir ve bu da kelime
nin tam anlamyla bir dnm olarak yaanr. ounlukla adayn alt
snfta lmekte olduu, st snfta yeniden hayata gelecei dnlr:
lmn kendisi snflan birbirinden ayrr. Dnm, o snfa yeni gi
ren kimsenin her trl snav ve korkulardan getii, uzun ve tehlikeli
bir yolculuk haline gelir; bu tehlikelerin hibirinden saknlmaz. Bir er
kek ocuk olarak acsn ektii her ey, daha sonra, st snfn bir ye
si olarak, onun snad yeni girenler zerine yansr. st snf bylelik
le, kendisine ait net bir kimlie ve eksiksiz bir hayata sahip bir ey ola
rak kavranr. Kutsal ilahi ve mitlere ilikin bilgiler bununla balantl
dr ve bazen zel bir dil sz konusudur. Alt snfn yeleri ile st sn
fn daima dnda braklan kadnlar, rktc maskeler ve tuhaf ses
lerle korku iinde tutulur ve itaate zorlanrlar.
Snf aynm kast dizgesinden de katdr. Hindistandaki gibi, bir
kastn yelii herhangi bir trden sosyal dnme engel olur. stte
olanla altta olan arasnda kl krk yaran bir aynm vardr; daha altta
olan biriyle temas, kat bir biimde yasaklanmtr. nsanlar yalnzca
kendi kastlarnn iinden biriyle evlenebilir ve insann yapt i nede
niyle dnm baarmas mmkn olmasn diye, kastn btn yele
ri ayn meslei srdrr. Bu dizgenin uygulanndaki tutarllk yle
artcdr ki yalnzca bunun aratnlmas bile olas btn sosyal d
nmleri aa kartabilir; dnmlerden kanlmas gerektiin

den, bunlarn hepsi dikkatlice listelenmi, tanmlanm ve aratrlm

tr. Bunun gibi eksiksiz bir yasaklama dizgesi ele alnp, olumsuzlarn
yerine olumlular konarak tersine evrilse, alt snftan sttekine dn
mn tam olarak neleri gerektirdii anlalabilirdi. Kastlar dnm
le iliki iinde ele alan bir makale ok deerli olurdu, ama byle bir
makale henz yazlmad.
Ne var ki dnm yasaklarnn snrl, yani toplumun banda du
ran tek bir bireye dayatlan bir tr vardr. Bu, kralln erken biimle
rinde bulunur. artc grnse de, daha eski uygarlklarn bildii, en
iyi eklemlenmi iki iktidar biimi, ncelikle dnmle ilikileri karlatnlarak ayrt edilmitir.
Bir kutupta istediinde gerek hayvanlarn, hayvan ruhlarnn, ge
rekse llerin ruhlarnn ekline brnebilen usta dnmc bulunur.
Herkesi kandran hilekr, Kuzey Amerika Kzlderililerinin mitinde
bildik bir figrdr. Bu adamn iktidar brnebilecei saysz ekle da
yanr. Yapt her ey artcdr; beklenmedik bir biimde grnr ve
gzden kaybolur, bir eyleri kapp kaar ya da bunlar olaand yol
larla ele geirir ve ancak yeniden kaabileceini bildii zaman kendi
sini yakalamalarna izin verir. Onu bu hayrete drc maharetlerini
gerekletirmeye muktedir klan temel yetenek, dnmdr.
Usta dnmc gerek iktidarna bir aman olarak ular. Sean
snda kendisine tabi kld ruhlar arr; onlarn dilini konuur, on
lardan biri gibi olur ve onlara anladklar bir tarzda emreder. Gkyz
ne seyahat ettii zaman ku olur, denizin dibine dald zaman bir de
niz yarat olur; onun iin her ey mmkndr. Geirdii titreme n
betleri, amac iin kendisine gerekeni aralarndan seene kadar onu
sarsmaya devam eden hzl dnm sralamasnn sonucudur.
Usta dnmc en ok dnm yapabilen kiidir. Onu yzlerce
kstlamaya tabi olan, bir yerde kalmak ve hep ayn olmak zorunda
olan, kimsenin yaklaamayaca ve kimse tarafndan ok sk grlme
mesi dahi gereken kutsal bir kralla karlatrrsak, o zaman ikisinin
arasndaki temel farklln dnmle tam olarak zt ilikilerinde yat
tn grrz. Birinde, yani amanda dnm en u noktasna tanr
ve ondan btnyle yararlanlr; dierinde, yani kralda, dnm ya
saklanr ve sanki kral btnyle fel olana kadar engellenir. Kral yle
sine ayn kalmak zorundadr ki yalanmamak, her zaman salnn ve
kuvvetinin zirvesinde olmaldr. Gerekten de yalln ilk izleri, r
nein kr sa ya da erkekliinde en kk bir azalma belirir belirmez,
kral ounlukla ldrlr.
Bu trden, kendisi bakalarn dntren emirlerin srekli kayna

olmasna ramen, kendini dntrmenin btnyle yasakland

kraln duraan nitelii, iktidarn znn bir parasn oluturmu ve
modem iktidar kavramnn btn zerinde belirleyici bir etki yapm
tr. Dnmeyen, sabit bir ykseklikteki belirli ve daimi bir yere otur
tulmutur. Bu ykseklikten aaya asla inmemelidir, herhangi biriyle
bulumak iin yan yola kadar bile gelmemeli ya da kendi asaletini as
la unutmamaldr. Ancak, bakalann u ya bu konuma tayin ederek
ykseltebilir; onlar hem ykselterek hem de alaltarak dntrebilir.
Kimsenin, hatta kendisinin bile kendisine yapamayaca eyleri bakalanna yapmak onun iidir. Kendisi btn dnmlerden mahram b
raklan insan, bakalann istedii gibi dntrebilir.
^
Hl sylenmesi gereken her eyi danda brakan, bu birka dn- J 2 5
m yasa rneinin ksaca sralanmas bile, insan yasan gerekte
neyi gsterdiini sorgulamaya zorlar. nsan dnm neden yasaklar?
Derinlerdeki hangi ihtiya bunu tekrar tekrar kendisine ve bakalanna
dayatmaya iter onu? Bu sorana ancak deneme kabilinden yaklaabili
riz.
lk insan, doasnn artan akkanlyla, aslnda tam da bu dn
m yeteneiyle huzursuz edilmi ve bu da onu sabit ve kprdatlamaz
engeller aramaya itmi gibi geliyor insana. Bedeninin iinde ileyen
yabanc bir ey olarak deneyimledii o kadar ok duyu vard ki -Bumanlann vuru seslerini anmsyoruzkendisini sanki ona teslim edil
mi gibi hissedip kendini o olmaya zorlad. Dnm olmadan yiyece
ini elde edemezdi, ama bu ona dayatlm ve aln tatmin ettikten
sonra bile ona dayatlmas srdrlen bir eydi de. Kendisini her yer
de sanki hareketten baka bir ey yokmu ve kendi varl da srekli
bir ak durumundaym gibi hissetti; bu kanlmaz bir biimde onda,
yalnzca dnmler stndeki yasaklarla durdurulabilecek bir srek
lilik ve katlk arzusu dourdu.
Belki bu balamda AvustralyalI yerlilerin talara ve kayalara verdi
i nemi anmsamamz gerek. Ecdadnn yapt ve yaad her ey,
btn gezintiler ve balanndan geen her ey doann bir paras -k a
lc, deimeyen iaretler- oldu. Orada belirli bir yaratn bir zaman
lar yaadn ve byk iler yaptna iaret etmeyen bir kaya nere
deyse yoktur. Doadaki bu, kprdatlamaz antsal zelliklere ek ola
rak, yerlilerin nesne olarak sahip olduklan ve kutsal yerlerde sakladklan daha kk talar vardr. Bunlar bir kuaktan dierine devredilir ve
bunlann her birine zel bir nem atfedilir. Ta, efsanenin elle tutulur
bir davurumudur; ta ayn kald srece o efsane deimez. Bizlerin
arasnda hi de btnyle bilinmez olmayan bir ey, tan kalcl

zerine bu younlama, dnmn yasaklanmasna yol aan ayn de

rin arzuyu, ayn ihtiyac ifade ediyor gibi geliyor bana.

KLELK

386

Bir kle, cansz bir eyin mlk olmas anlamnda mlk deildir, srn
mlk olmas anlamnda mlktr. Kle, otlamasna ve frsat dtke
dourmasna ya da yavrularn bytmesine izin verilen bir hayvanla
kabaca ayn zgrle sahiptir.
Bu eyin temel zellii iine nfuz edilemez olmasdr. tilebilir ya
da ekilebilir; ama ey, emri alamaz ve depolayamaz. Kle yasal ola
rak sahip olunan bir ey saylabilir ama bu yanltcdr; kle sahip olu
nan bir hayvandr. Bir kle en iyi, evcil bir kpekle karlatrlabilir.
Kpek, srsnden koparlmtr; yaltlmtr ve sahibinin emirlerine
amadedir. Kendi peinde kotuu eyler bu emirlerle atnca, bunlar
dan vazgeirtilir ve bu vazgeiin karlnda sahibi tarafndan besle
nir.
Gerek kle, gerekse kpek iin emirler ve yiyecek ayn kaynaktan
gelir; bir bakma kk bir ocuu andrrlar. Bir ocuktan z olarak
farkl olduklar nokta dnmlerle ilikileridir. ocuk oynarken, da
ha sonra kullanabilecei btn dnmlerin pratiini yapar; ebevey
ni ona bu konuda yardm eder ve srekli yeni dnmler edinmesini
tevik eder. ocuk pek ok deiik alanda bymeye devam eder ve
dnmlerinin ustas haline gelince erikin statsne' terfi ettirilerek
dllendirilir.
Bu, bir kleye olann tam tersidir. Tpk sahibinin kpein istedii
her eyi kovalamasna izin vermemesi, onun avcln kendi ihtiyala
r ya da dilekleriyle snrlamas gibi, klenin efendisi de dnmleri
klenin ulaamayaca ekilde uzaklatrr. Klenin baka bir eye yet
kin bir dnm yapmasn engeller. Kle unu yapmamaldr, bunu
yapmamaldr ama baz eyleri tekrar tekrar yapmaldr; bunlar ne ka
dar basit ve kstl olursa, efendisinin ondan bunlar talep etmesi o ka
dar kolaydr. eitli ilemleri srdrmesine izin verildii srece, ib
lm insandaki dnm dengesine hasar vermez ama yalnzca bir i
lemle snrlanp, stelik olas en ksa zamanda olabilecek en fazlann
elde edilmesi -yani, retken olmas- beklenir beklenmez, o insan,
kle olarak tanmlamadan edemeyeceimiz ey olur.
En bandan itibaren iki ayr tr kle var olmu olsa gerek: efendi
sine bir kpek gibi balanm tek bir kle ve gerekten de insann en

eski kleleri olan, ayrdaki srlar gibi, ok sayda bir arada bulunan
kleler.
nsanlar hayvana dndrme arzusu, kleliin yaylmasnn baat
drtyd. Bu arzunun kuvvetini abartmak, zdd olan arzunun, hay
vanlan insana dndrme arzusunun kuvvetini abartmak kadar zordur.
(Yalnzca Danvinizm ve metempsychosis* doktrini gibi byk entelek
tel yaplan deil, ayn zamanda gsteri yapan hayvanlann halka ak
bir biimde sergilenmesi gibi popler elenceleri de hayvanlan insa
na dndrme arzusuna borluyuz.)
nsanlar bir kez ok sayda kleyi, hayvanlan srler halinde topladklan gibi toplamay baannca, devletin tiranlmn temelleri atld.
Bir yneticinin btn bir halka kle ya da hayvan gibi sahip olma ar
zusunun, halkn saysyla artt konusunda en ufak bir kuku dahi du
yulamaz.

* Metempsychosis: (ng) lmden sonra ruhun bir baka hayvan ya da insann

bedenine getii varsaym; ruh g (.n.).

ktidarn z e llik le r i

NSANIN DURU BMLER VE

BUNLARIN KTDARLA LKS

Ayakta dik durabilmesiyle vnen insan, yerinden ayrlmadan oturabi

lir, uzanabilir, melebilir ve diz kebilir. Btn bu durularn ve
zellikle de bir durutan dierine geiin zel anlamlan vardr. Mevki
ve iktidar geleneksel olarak belirli durularla balantlanr; aynca in
sanlann kendilerini gruplama biimlerinden her birinin sahip olduu
otoritenin miktarn karabiliriz. Bir insann etrafndaki herkes ayakta
dururken yksek bir yerde oturmasnn, biri ieriye girerken odadaki
herkesin ayaa kalkmasnn, bir insann dierinin nnde dizlerinin
stne kmesinin, yeni gelen birinin oturmasnn istenmemesinin ne

anlama geldiini biliriz. Byle bir geliigzel dkm bile ka tane ses
siz iktidar ekillenmesi bulunduunu gstermektedir. Bizim amacmz
iin bunlara daha yakndan bakmak ve bunlarn nemini tek tek belir
lemeye almak nemlidir.
Bir insann benimsedii her yeni duru, bir nceki durula ilikili
dir ve bu duru ancak nceki duru biliniyorsa doru anlalabilir.
Ayakta duran bir insan, yataktan daha yeni frlam olabilecei gibi, bir
sandalyeden ayaa kalkm da olabilir. lk durumda tehlikeden kuku
lanm olabilir; kincisinde birine sayg gstermek istemi olabilir. B
tn pozisyon deiiklikleri grece anidir. Bu deiiklikler aina, bekj 2 ler,en ve belirli bir cemaatin detlerine uygun olabilir; ama her zaman
beklenmedik, bu nedenle de ok daha nemli bir pozisyon deiiklii
de olasdr. Kilisedeki bir ayinde ok kez diz klr; insanlar buna
alktr ve bundan holananlar bile buna byk bir nem atfetmezler.
Ama sokakta biri aniden, daha biraz nce kilisede diz km olan bi
rinin nnde diz kerse, bunun etkisi ok byk olur.
Buradaki eitli anlamlara ramen, gene de insan durularn sabit
letirme ve antlatrma eklinde belli bir eilimin varl yadsna
maz. Oturan ya da ayakta duran bir insan, uzamsal ya da zamansal ko
ullarna aldrmakszn byle durarak bir etki yapar. Antsal heykeller
de bu durularn bazlar o kadar bo ve basmakalp hale gelmitir ki
onlara neredeyse hi dikkat etmeyiz, ama bu durular gnlk hayat
mzda ok etkili ve anlamldr.
Ayakta durma

Ayakta durmaktan vnmemiz, ayaktayken hibir destee ihtiya duy

madmz iin kendimizi bamsz hissetmemizden kaynaklanr. ster
insann ocukken ilk kez ayakta durmasnn ans, ister doalar gere
i, neredeyse hibiri iki aya stnde duramayan hayvanlar karsn
daki stnlk duygusu buna katkda bulunmu olsun, ayakta duran bir
insann kendinden emin ve kendine yeterli olduunu hissetmesi olgusu
sabittir. nsann oturma ya da yatma pozisyonundan ayaa kalkmas
zel bir abann sonucudur ve ayaa kalk kendisini olabildiince
uzun boylu klar. Uzun sre ayakta duran biri ya bir aa gibi yere sm
sk bast iin ya da korkmadan ve saklanmadan kendisini btnyle
gsterdii iin, dayanklln ve diren kapasitesini sergiler. Ne kadar
sabit durursa, dnp etrafna ne kadar az bakarsa, o kadar etkileyici
olur. Gremedii halde arkasndan gelecek bir saldrdan bile korkma
dn gsterir.

Ayakta duran adamla etrafndakiler arasnda bir mesafe varsa, du

ruunun etkisi artar. Kendi bana yaltlm bir biimde, bakalarna
yzn dnm; ama bir ekilde onlardan ayr ayakta duran bir insan
zellikle etkileyicidir. Sanki kendisi tek bana hepsinin yerine ayakta
duruyor gibidir. Onlara yaklatnda, onlardan daha yksekte durma
ya zen gsterir; aralarna girerse, bu insanlar onu omuzlarna alp ta
yarak, stnln yeniden kurarlar. Bamszln kaybetmitir;
ama artk, adeta hepsinin zerinde oturuyordur.
nsanlar normal olarak yrmeye ya da komaya balamadan nce
ayakta dururlar; ayakta durma bylelikle btn hareketlerin ncl ol
duundan, ayakta duran bir insan henz kullanlmam bir enerji izle- ^
nimi yaratr. Ayakta durma, dier her durua dorudan geilebilen ve
her harekete balanabilen merkezi bir durutur. Bu yzden, aslnda o
bunu hissetmese bile, ayakta duran birine, grece yksek dzeyde bir
gerilim yaktrrz. (Bu insan, rnein, yatmak ve uyumak zere ola
bilir.) Ayakta duran insan her zaman gzmzde bytrz.
ki kiinin tanmasnda her zaman bir ciddiyet unsuru bulunur.
Ayakta durarak birbirlerine adlarn sylerler ve yine ayakta durarak
tokalarlar. Ayakta durarak birbirlerine sayglarn gsterirler, ayn za
manda karsndakini tartarlar. Bu iliki nasl geliirse gelisin, gerek
ilk temas ayakta gerekleir.
Kiisel bamszla en yksek deerin verildii lkelerde, insanlar
baka yerdekilerden daha sk ve daha uzun sreler iin ayakta durur.
rnein ngilizler, iki ime eyleminin ounun ayakta yapld,
publara zellikle dkndrler. ki ien kimse herhangi bir zamanda,
merasimsiz oradan ayrlabilir. Kk ve gze arpmayan bir hareketle
arkadalarna veda eder; bylelikle resmi bir biimde masadan kalkm
olmasndan ok daha az kstlanm hisseder kendisini. Kalkmak, git
me niyetini duyurmakla ayn ey olurdu ve bunu yapmak zorunda ol
mak onun zgrln snrlard. ngilizler zel partilerde bile, uzun
kalmaya niyetlerinin olmadn belirtecek ekilde ayakta dururlar.
Odann iinde serbeste dolarlar ve ayakta duruyor olduklar iin bir
bakasyla konumak iin bir insandan en az formaliteyle ayrlabilirler.
Bunda olaand hibir ey yoktur ve bu davran yznden hi kim
se kendini hakarete uram hissetmez. ngiliz yaamnn en nemli ve
yararl uydurmalarndan biri olan, sosyal grup iindeki eitlik, hepsinin
benzer bir biimde ayakta durma avantajna sahip olduu ya da olabil
dii durumlarda zellikle vurgulanr. Hi kimse baka birinin stne
kmaz. Herkes tanmak istedii insanlar aramakta zgrdr.

Oturma

Oturduumuz zaman, zerinde durmaktan vazgetiimiz iki bacan

yerini almas iin yabanc bacaklardan yararlanrz. Bugn bildiimiz
ekliyle sandalye, tahttan tremitir; taht, ilevi yneticiyi tamak
olan yneticiye tabi hayvan ya da insanlann varln gerektirir. San
dalyenin drt baca bir hayvann -atn, kzn ya da filin- bacaklann temsil eder ve byle ykseltilmi bir yerde oturmak, olduka farkl
bir anlama gelen, yere oturmak ya da kmekten kesin olarak ayrt
edilmelidir. Bir sandalyeye oturmak orijinal olarak bir ayrm belirtisiy34 di> Sandalyeye oturan insan, uyruklan ya da kleleri olan dierlerine
dayanrd. O oturabilirken, dierleri ayakta durmak zorundayd. O ra
hat olduu srece onlann ne kadar yorulduu nemli deildi. nemli
olan, korunmas gereken kendisi ve kutsal kuvvetiydi; nk baka
herkesin iyilii ona balyd.
Oturan her zaman, savunmasz ve kar bask kapasitesi olmayan
bir eyin stne, aaya doru bask uygular. Oturmann bu yn ata
binmekten trer, ama ata binmede bu yn klk deitirmitir; nk
sz konusu hareket, amacn byle bir bask uygulamak deil, yalnzca,
belirli bir hedefe olabildiince hzl ulamak olduu izlenimini verir.
Hareket unsuru kaldnlr, ata binme oturma haline gelirse, oturanla
zerine oturduu ey arasndaki iliki kendi bana bamsz bir varo
lu edinir; sanki oturmann amac tam da bu ilikiyi ifade etmektir.
zerine oturulan ey artk canl bile deildir. levi sonsuza kadar be
lirlenmitir ve kleden bile az iradesi vardr; durumu kleliin zdr.
Oturulan eyi kullanan, ona her istediini yapabilir. Gelip oturabilir ve
istedii kadar orada kalabilir ya da hi dnmeden kalkp gidebilir.
Oturmann itibar devamlln itibardr. Ayakta duran biri herhan
gi bir ey yapabilir ve ona duyduumuz sayg ksmen onun birok ola
sla ak olduu, onun tetikte ve her an harekete geebilir olduu ol
gusundan trer. Ama oturan birinin oturmu durumda kalmasn bekle
riz. Arlnn aaya doru yapt bask, otoritesini onaylar ve otu
ran insan bu otoriteyi ne kadar uzun sre hissettirirse, o kadar kendin
den emin grnr. Konumunu korumak, kuvvetlendirmek iin bu ol
gudan yararlanmam hibir kurum yoktur.
Bir insann oturduu zaman sergiledii ey fiziksel arlktr ve bu
nun etkisini tam olarak gstermesi iin, yerden ykseltilmi bir eyin
zerinde oturmas gerekir. Sandalyenin bacaklar iin o gerekten
ardr. Yere otursa, btnyle farkl bir izlenim brakrd, nk top
rak kendi zerindekilerden o kadar ar ve katdr ki onlann uygulaya

bilecekleri bask bununla karlatrlnca nemsiz kalr. ktidann en

basit biimi, bir insann kendi bedeninden treyendir ve insan bunu
ayakta durduunda boyla ya da gzle grlr bir bask uyguladnda
arlk olarak ifade eder. Oturma pozisyonundayken ayaa kalkmak
her ikisini de yapmaktr. Bunun en arpc rnei, duruma srasnda
oturmu ve hareketsiz durumda kalan yargcn, karan bildirmek iin
ayaa kalkmasdr.
eitli oturma biimleri, temelde bask uygulamann deiik biim
leridir. Denmi bir sandalye yalnzca yumuak deildir, ayn zaman
da oturana belli belirsiz oturduu eyin canl olduu hissini verir. Min
derin yumuakl, esneklii ve geriliminde canl et niteliinde bir ey
vardr; bu da pekl, hem pek ok insann ok yumuak sandalyelerden
tiksinmesinin, hem de genellikle rahatna dkn olmayan bakalanmn bu trden rahata ykledikleri olaanst nemin nedeni olabilir.
kinci trden insanlar, iktidara sahip olmay, ikinci doalar haline ge
tirmi insanlardr; oturmak, bu ilemin tadn karmann gnlk ola
rak tekrarlanan simgesel ve hafifletilmi bir biimidir.
Yatma

Yatan bir insan silahlanndan arnmtr. Normal olarak o kadar zahme

tine katland ve dimdik ayakta durduunda onu olduu ey yapan ha
li tavn, alkanlktan ve btn etkinlikleri giysi gibi bir kenara brakl
mtr; sanki bunlann onun paras olmasndan vazgemi gibidir. Bu
dadnk sre uyumann ie dnk srecinin ayna hayalidir, nk
uykuda da uyankken vazgeilmez grnenlerin ounu -zihnin giysi
leri olan, dncenin sabit, zorlayc biimlerini- zerimizden atanz.
Yatan herhangi bir insan kendisini o kadar silahsz brakr ki insann
uykunun ardndan hayatta kalmay nasl becerdiini anlamak imkn
szdr. nsanlann ilkel aamada bulabildikleri maaralarda yaadklan
dorudur, ama orada bile gvenlikte deillerdi; yetinmek durumunda
olduklan, yaprak ve dallardan yaplm berbat bannaklar da hibir ko
ruma salamyordu. nsanolunun hl var olmas mucizedir. nsano
lunun ok nce, dnya zerinde ok daha az insan varken, birbirlerini
karlkl yok etmek iin sraya girme noktasna gelmeden ok nce
yok olmu olmas beklenirdi. Uykuyla ilgili bu gerek savunmaszl
, tekrar edii ve sreklilii- aklanamayan pek ok eyin aklama
s olarak ne srlen, evreye uyum teorilerinin hepsinin uygunsuzlu
unu gsterir.

Ne var ki burada insanlann uykuya ramen nasl hayatta kaldna

ilikin daha derin ve zor bir soruyla deil; yalnzca yatma ve yatmann,
insan bedeninin dier durulanyla karlatnldnda, iktidarla nasl
bir ilikisinin olduuyla ilgileniyoruz. Grdmz gibi bir uta, iktidan ykseklik ve bamszlkla ifade eden ayakta durma, arlk ve s
reklilikle ifade eden oturma vardr. Yatma, zellikle de uykuyla birleince, tam bir iktidarszlk ifade eden dier utur. Ama bu etkin, mca
deleci bir iktidarszlk deildir. Yatan bir insan evresiyle btn iliki
lerinden vazgeer ve kendi iine ekilir. Durumunda dramatik hibir
ey yoktur; gerekten de yetersiz de olsa gze arpmamakla bir gven396 ^
eder- Btn istedii, altnda bir eyin olmasdr. Boylu boyunca yatar ve btn bedenini destekleyen ya da koruyan bir eyle olabil
diince temas halinde olmasna dikkat eder. Ayakta duran bir insan z
gr ve destekten bamszdr; oturan bir insan arln bir ey zeri
ne bask uygulamak iin kullanr. Boylu boyunca uzanm bir insan ke
sinlikle bamsz deildir, nk kendisini destekleyecek her eyi kul
lanr; bir bask uygulad da sylenemez, nk arl o kadar dal
mtr ki bunun neredeyse hi farknda deildir.
Yatmayla ayakta durma arasndaki kartlk o kadar byktr ki bir
durutan dierine aniden geerek bakalann rktmek her zaman ca
ziptir. Yerden ya da yatandan bir anda srayabilen bir insan, ne ka
dar canl olduunu, uykuya ne kadar az teslim olduunu, uyurken bile
nemli her eyi nasl iitip fark ettiini gsterir ki hibir zaman gafil
avlanmasn. Pek ok ynetici bunu ve bu geii yldrm hzyla yapa
bildiklerine ilikin haberleri bile bile yayarlar. Bu geiin yaratt et
kinin bir ksm kesinlikle, belirli bir yatan sonra mahrum brakld
mz srekli fiziksel bymeye duyulan arzuya dayanr. Btn yneti
ciler, olduklanndan daha uzun boylu olmay ya da daha iyisi, istedik
leri zaman boylann uzatabilme kapasitesine sahip olmay isterlerdi.
Baka insanlar dehete drmek ve onlara egemen olmak iin, bir
denbire ve beklenmedik bir ekilde byyebilmeyi ve bir sonraki uy
gun durumda bu gsteriyi tekrarlayabilmek iin, bunu yaparken kimse
onlar grmeden tekrar klebilmeyi isterlerdi. Annesinin kamnda
kvnlm gibi uyuyan ve sonra uyannca yataktan frlayan bir insan, bu
ani hareketle bymesinin btn srecini yineler. Buna esef duyarak,
kendisini olduundan daha uzun boylu yapamadna zlse bile en
azndan boyu kadar, uzunlua eriir.
nsanlar dinlenmek iin yatarlar; ama bir de ayakta duramayanlar,
incinmi ya da yaral olup, istemeseler de yatar durumda kalmak zo
runda olanlar vardr. Bu insanlann talihsizlikleri, ayakta duranlara ya

ral bir hayvan hatrlatmalandr. Bu insanlar damgalanmtr. lme

doru yoku aa uzun bir adm atmlardr. Yaral bir yarata coup
de grce (ldrc darbe) vurulmutur. Eer canlyken tehlikeli idiy
se, lnce bir nefret nesnesi olur. Artk kendini koruyamad iin, in
sanlar onu ayaklar altna alr ve bir yana frlatp atarlar. ld zaman
hl insanlann yoluna kmakla sulanr; onun bir hi olmas, hatta bo
bir beden bile olmamas gerekirdi.
nsan hayvandan daha ok der ve bu yzden, dt zaman, da
ha da ok kmseme ve antipatiye neden olur. Aslnda, darbe yemi
bir insann grnts ayn anda iki duygu dourur: avlanm bir hay
vana ilikin igdsel ve alkanla dayal zafer duygusu ve bir hem- ^
cinsinin d karsnda duyulan huzursuzluk. Burada, hl ayakta
durabilen bir insann, birini yerde grnce ne hissetmesi gerektiini
deil, gerekten ne hissettiini tartyoruz; hi kuku yok ki zafer un
suru hep oradadr ve belirli koullarda bu unsur ok kuvvetlenir. ok
sayda can ekien insan ve cansz beden grntsnn yaayan insan
zerinde korkun bir etkisi vardr: insan sanki hepsini kendisi devirmi
gibi hisseder ve iktidar hissi hzla ve denetlenemeyen bir biimde ar
tar. lmekte olanlann ve lenlerin oluturduu btn yn kendisine
mal eder; yalnzca kendisi hayattadr ve etrafndaki her ey onun gani
metidir. Hibir zafer duygusu bundan daha tehlikeli deildir. Bu duy
guya bir kez kendini kaptran insan bunu tekrarlamak iin her eyi ya
pacaktr.
Bu ksmda ok nemli olan bir ey de ayakta duranlarla yatanlar
arasndaki saysal eitsizliktir; bunlann karlatklan koullar da
nemlidir. rnein (daha nce kitle olaylan olarak tartlan) sava ve
arpmann kendi ritelleri vardr ve bunlarda sz konusu ettiim dr
tnn kendi seyrini yaamasna izin verilir. Dmann lmyle iliki
li hibir kstlayc yaptnm yoktur; herkesin hayvanca igdsne gz
yumulabilir.
Ban zamannda kalabalk bir yerde den ve ayaa kalkamayan
bir insann onu gren pek ok kii zerinde farkl bir etkisi olur. in
de bulunduu ana ve kendi tarzna gre hepsi kendisini onunla farkl
oranlarda zdeletirir. Belki biri, iinde vicdan azabyla da olsa, ora
dan ekip gider; bir dieri ona yardm etme zahmetine katlanr. Eer
ksa zamanda ayaa kalkabilirse, ona bakanlar, aslnda kendileri olan
bu insann tekrar ayaklannn stnde olmasndan honutluk duyarlar.
Eer bunu baaramazsa, uygun kurumun bakmna devredilir ve her
zaman, en uygar insanlann arasnda bile, bana bu durum gelen insa
na kar hafif bir kmseme hissedilir. htiyac olan yardm yaparlar,

ama bunu yapmakla onu dik duranlarn toplumundan uzaklatrrlar.

Bir sre iin bu insan tamamen erikin olarak kabul edilmez.
Yere oturma

Yere oturmak ya da melmek, ihtiyacn yokluunu, insann kendi ii

ne dnmesini belirtir. Beden yuvarlanmtr ve sanki dnyadan hibir
ey beklemiyormuasma salamdr. Karlkllk gerektiren her faali
yet terk edilir. Hibir ey yaplmadndan, buna karlk verecek kim
se yoktur. Bu vaziyette oturan bir insan barl ve honut grnr;
398 kimse ondan iddet gelecei korkusunu yaamaz. Ya ihtiyac olan her
eye sahip olduu iin ya da ne kadar az olursa olsun, sahip oldukla
ryla yetindii iin honuttur. melmi bir dilenci ona verilebilecek
her eyi kabul etmeye hazr olduunu ilan eder; hibir ayrm yapmaz
ve herhangi bir eyle honut olur.
Dou lkelerinde yere oturan yalnzca fakirler deil, ayn zamanda
yanlarnda elik eden biri olduunda, zenginlerdir de; yere oturma
mlkiyete kar zel bir tutumu da dile getirir. nsanlar sanki mlkleri
ni ilerinde tayorlarm ve bundan btnyle eminmi gibi davranr
lar. Bu pozisyonda kalarak, onu aldrma ya da baka bir biimde kay
betme derdi ya da endiesi yaamadklarn gsterirler. Kendilerine
hizmet ettirmekten geri kalmazlar, ama sanki hizmet edilen zenginlik
leridir. Bylelikle efendiyle kle arasndaki ilikinin keskinlii lmllatnlr. Sandalye kullananlarn tersine, Doulular oturunca, istese
kendisi gibi yaratklarn stnde oturuyor olabilecei gereinin gs
teriini yapmazlar. nsan sanki gzel bir kumatan yaplm bir uval
dr; sahip olduu her ey bu uvaln iindedir ve hizmetkrlarn hizmet
ettikleri ey bu uvaldr.
Ne var ki melmek ya da yere oturmak olabilecek her eyi kabul
lenmeyi de ima eder. Zengin bir adam yoksullasayd bile ayn ekilde
oturmaya devam ederdi ve bunu yapmakla, kendisinin aslnda hl ay
n adam olduunu sylemi olurdu. Bu duru hem zenginlii hem de
yoksulluu ierir ve bunun, Douyu bilen herkesin aina olduu te
fekkr duruu olmasnn nedeni, ihtiyalarn yokluu konusunda sy
lediklerimize ilaveten hem zenginlii hem de yoksulluu iermesidir.
Bu duruu benimseyen insan kendisini bu dnyadan zgrletirmitir.
Kendi kendisine dayanr ve hi kimseye yk olmaz.

Diz kme

ktidarszln, yatmann edilgenliinin yan sra, etkin bir biimi de

vardr. Bu duru, mevcut bir iktidarla yz yze gelir ve kendisini ifade
edi tarz bu iktidar olduundan daha byk gsterir. Diz kme bir
yalvar jestidir. dama mahkm edilen insan darbeyi yemek iin boy
nunu uzatr; lecei gereini kabul etmitir ve bunu nlemek iin hi
bir ey yapmaz, ama bedeninin pozisyonuyla bakalarnn iradesinin
gerekletirilmesine yardmc olur. Ama birletirilmi ellerini kaldrr
ve bu son anda bile balanmasn diler. Diz kme her zaman bir an
lamda son ann balangcdr. Bu bir tr dalkavukluktur ve ardr, ^
nk dikkat ekmek zorundadr. Grnte ldrlmeye boyun e e n ---insan, nnde diz kt kiiye olas en byk iktidar, lm kalm
zerindeki iktidar atfeder. Bu kadar byk birinin elinde byk eyler
bahetme iktidar olmas gerekir; onun merhameti yalvarann savun
maszlna denk olmaldr. Aralarndaki uurum ancak onun bykl
yle kapanabilecek kadar abartlr. Bunu yapmazsa, sonradan, kendi
gznde sonsuza kadar yle klecektir ki ona yalvaran nnde diz
kt zaman bile bu kadar klmemitir.

ORKESTRA YNETCS

ktidarn, orkestra yneticisinin yapt iten daha bariz bir ifadesi yok
tur. Onun halk nndeki davrannn her bir ayrnts iktidarn doas
na k tutar. ktidar hakknda hibir ey bilmeyen biri, bir orkestra y
neticisini dikkatle gzlemleyerek, iktidarn btn niteliklerini, birbiri
nin pei sra kefedebilir. Bunun hi yaplmam olmasnn nedeni
aktr: Orkestra yneticisinin ortaya koyduu mziin nemli olan tek
ey olduu dnlr; insanlar konserlere senfoni dinlemeye gittikleri
fikrini mutlak addederler ve hi kimse buna orkestra yneticisinden
daha ok inanmaz. Orkestra yneticisi iinin mzie hizmet etmek ve
onu sadk bir biimde yorumlamak olduuna inanr.
Bir orkestra yneticisi kendisini mziin hizmetkrlar arasnda bi
rinci srada grr. Kendisini bu fikre o kadar kaptrmtr ki kendi fa
aliyetinin bir baka, mzikle ilgili olmayan anlam olduu fikrini akl
almaz. inin aadaki yorumu karsnda hi kimse ondan daha ok
hayrete kaplamaz.
Orkestra yneticisi ayakta durur. nsann ilk ayaa dikilmesinin ta
d anlama ilikin eski anlar hl iktidarn her temsilinde nemli bir

rol oynar. Bu durumda, ayakta duran tek birey odur. nnde orkestra
oturur, arkasnda da izleyiciler. Orkestra yneticisi bir krsnn ze
rinde durur ve hem nden hem de arkadan grlebilir. Hareketleri n
de orkestrann zerinde, arkada da izleyiciler zerinde etkili olur. Fiili
talimatlarn verirken yalnzca ellerini ya da elleriyle birlikte bir de
nek kullanr. u ya da bu enstrman canlandrmak iin ya da istediin
de susturmak iin olduka kk hareketlere ihtiyac vardr. Enstr
manlarn sesleri zerinde lm kalm iktidarna sahiptir; uzun bir ses
sizlik onun emriyle yeniden bozulur. Enstrmanlarn eitlilii insan
larn eitliliinin yerini tutar; bir orkestra farkl trden insanlarn bir
400
gelmesi gibidir- Orkestra yelerinin ona itaat etmedeki gnlllkleri, yneticinin onlar daha sonra vcuda getirdii bir birime d
ntrmesini mmkn klar.
Yneticinin ortaya koyduu iin karmakl onun tetikte olmas
gerektii anlamn tar. Soukkanllk onun temel niteliklerindendir;
yasay ihlal edenler annda engellenmelidir. Yasann notalar eklindeki
ifresi onun elindedir. Bunu elinde tutan bakalar da vardr ve bunun
yrrle konuunu kontrol edebilirler, ama orkestra yneticisi yasa
nn ne olduuna tek bana karar verir ve yasaya kar her riayetsizlii
sratle cezalandrr. Btn bunlarn halkn nnde vuku bulmas ve her
ayrntnn grlebilir olmas, yneticiye zel bir tr kendine gven ve
rir. Grlmeye giderek alr ve onsuz edemez olur.
zleyicilerin hareket edemez oluu orkestrann itaatkrl kadar
yneticinin tasarmnn da bir parasdr. Bu insanlar sessiz durmaya
zorunludurlar. Orkestra yneticisi grnene kadar hareket ederler ve
aralarnda serbeste konuurlar. Mzisyenlerin varl kimseyi rahatsz
etmez; gerekten de hemen hemen hi fark edilmezler. Sonra orkestra
yneticisi grnr ve herkes olduu gibi kalr. Ynetici krsye kar,
hafife ksrr ve deneini kaldrr; sessizlik ker. O orkestray y
netirken hi kimse kprdayamaz ve o bitirir bitirmez alklamak zo
rundadrlar. Mzikle uyarlan ve ykselen btn hareket etme arzulan
bu iin sonuna kadar engellenmelidir ve ondan sonra zincirlerinden boalmaldr. Orkestra yneticisi alklayan elleri eilerek selamlar; onlar
iin platforma, onlar istedii srece tekrar tekrar dner. Onlara ve yal
nzca onlara kendini teslim eder; gerekte yalnzca onlar iin yaar. Al
d alk muzaffer olana verilen o eski selamdr ve zaferinin bykl
alklann sesinin yksekliiyle llr. Yengi ve yenilgi, iinde
onun ruhsal ekonomisinin dzenlendii bir ereve halini alr. Bunlann dnda hibir eyin nemi yoktur; baka insanlann hayatlannn
ierdii her ey, onun iin zafer ve yenilgiye dntrlmtr.

Bir konser boyunca ve salonda toplanm olan insanlar iin, yne

tici bir liderdir. Onlara srtn dnm olarak balannda durur. Onun
peinden giderler, nk o nde gidendir. Ama, onlara nderlik eden
ayaklan deil elleridir. Onun ellerinin ortaya kard mziin tempo
su, ilk olarak onun ayak basaca patikay temsil eder. Salondaki kitle
onunla ileri tanr. Bir eserin btn sunumu srasnda onun yzn hi
grmezler. O merhametsizdir; dinlenmek iin hi ara vermez. Onun
srtn, sanki hedefleriymi gibi, hep nlerinde grrler. Bir kez bile
yzn dnseydi btn by bozulurdu. Birlikte gittikleri yolun varl
birdenbire son bulur ve ortada hareketten ve hzdan yoksun, yanl
samann etkisinden kurtulmu insanlarla dolu bir salondan baka hi
bir ey kalmazd. Ama yneticinin yzn dnmeyeceine gvenilebi
lir; nk, izleyici kitlesi onu arkadan izlerken, nde denetlemesi ge
reken profesyonel mzisyenlerden oluan kk bir orduyla yz yze
dir. Bu amala da ellerini kullanr; ama eller, arkasndakiler iin yapt
gibi yalnzca yolu iaret etmez, ayn zamanda emirler de verir.
Btn orkestray gz hapsinde tutar. Her mzisyen yneticinin ken
disini ahsen grdn, dahas iittiini hisseder. Enstrmanlann ses
leri, yneticinin yakndan izledii fikirler ve inanlardr. O her eyi bi
lendir; nk mzisyenlerin nlerinde yalnzca kendi alacaklan k
smlar varken, onun aklnda ya da krssnde notalann btn vardr.
Verili herhangi bir anda her bir mzisyenin ne yapyor olmas gerekti
ini kesin olarak bilir. Dikkati ayn anda her yerdedir ve otoritesinin
byk ksmn buna borludur. O her mzisyenin beyninin iindedir.
Yalnzca her birinin ne yapmas gerektiini bilmekle kalmaz, ayn za
manda onun her an ne yapyor olduunu da bilir. Orkestra yneticisi,
gerek olumlu gerekse olumsuz anlamda yasann btnnn canl, ete
kemie brnm halidir. Elleri hkm verir ve yasaklar. Kulaklan ya
sann kutsallna saygszlk yaplp yaplmadn aratrr.
Bylelikle orkestrada, ynetici, seslerin ezamanllnn yan sra
sralan da dahil aldklan eseri, kelimenin tam anlamyla vcuda ge
tirir; gsteri srasnda bu eser dnda hibir eyin var olmamas gerek
tiinden, ynetici o sre boyunca dnyann yneticisidir.

HRET

hret, kendisini yayan azlar konusunda mklpesent deildir. O

tek ismi tekrarlayacak azlar olduu srece, bu azlann kime ait ol
duu hi fark etmez. hret peinde koan iin bu azlann birbirinden

401
F26

ayrt edilemez nitelikte olduu ve hepsinin eit sayld gerei, bu

tutkunun kkeninin kitle maniplasyonu deneyiminde yattn gste
rir. simler kendi kitlelerini toplarlar. simler agzldr ve bu isimle
ri tayan insanlarn gerek doalaryla neredeyse balantsz olarak
kendi hayatlarm yaarlar.
hret peinde koann zihninde canlandrd kitle glgelerden,
yani bir tek eyi yapabildikleri, onun ismini tekrarlayabildikleri srece
canl bile olmas gerekmeyen yaratklarn glgelerinden oluur. Onla
rn ismini sk sk tekrarlamalarn ve olabildiince ok insan ismini
rensin ve kendi balarna sylemeyi rensinler diye, bakalarnn
402 nnde tekrarlamalarm ister. Ama bu glgelerin bunun dnda ne olduklan -boylar, grnmleri, nasl yaadklar ve altklar- hreti
yaylan insann kesinlikle umurunda deildir. Bir insan bu azlarn ait
olduu insanlarla ilgilendii srece, onlar kazanmaya alt, onlara
rvet verdii ya da kandrd srece, gerekten hret sahibi deildir.
Ancak btn bunlar yapmamay gze alabiliyorsa hrete ulam de
mektir.
Zengin bir insan, bir ynetici ve nl kii arasndaki fark udur:
Zengin bir insan sr ve tahl ya da bunlarn yerini tutacak para bi
riktirir. nsanlar sorun etmez; biriktirdikleri onlar satn almaya yeter.
Ynetici insan biriktirir. Tahl, sr ya da paraya, insanlar elinde
tutmak iin bunlara ihtiyac olmas dnda, hibir deer vermez. ste
lik kendisinden nce var olabilecek ya da onunla birlikte varolan can
l insanlar ister. Kendi zamanndan nce yaam ya da kendisinden
sonra doanlarla ancak dolayl olarak ilgilenir.
nl kii sesler korosu biriktirir. Btn istedii onlann kendi ismi
ni tekrarladklann duymaktr. smini tekrarlayan yeterince ses olduu
srece bu seslerin llere mi, yaayanlara m, yoksa henz domam
olanlara m ait olduu nemli deildir.

ZAMANIN DZENLENMES

Hibir boyuttaki hibir siyasi yap dzenden vazgeemez ve dzenin

temel uygulamalanndan biri zamanla ilgilidir, nk zaman olmadan
hibir ortak insan faaliyeti gerekleemez. Gerekten de, her tr yne
timin birincil niteliinin zamann dzenlenmesi olduu sylenebilir.
Kendisini kabul ettirmek isteyen yeni bir iktidar yeni bir kronoloji de
dayatmaldr; kendisini sanki zaman onunla balam gibi gstermeli
dir. Byle bir iktidar iin daha da nemli olan dayankl olmak zorun-

da olmasdr. Kendi byklne ilikin tahminleri, iddiasn yayd

gelecek zamann uzunluundan karsanabilir: Hitlerin Reich en az
bin yl srecekti. Julian takvimi bundan daha uzun sre dayand ve bu
gn bile Julius Sezarm adnn verildii ay' hl onun adyla anlr. Ta
rihsel ahsiyetler arasnda yalnzca Augustus adn, kesintisiz olarak
bir aya vermeyi [Austos] baarmtr. Dierleri de bunu baarmaya
almlar, ama isimleri heykelleriyle birlikte unufak olmutur.
Zamann hesaplanmasndaki en etkileyici iaret sa ile konmutur.
Bu konuda, Yahudi dncesine gre, dnyann yaratlmasna denk
den zaman balatmak asndan Tanry bile geride brakmtr. Ro
mallar, Etrsklerden aldklan, Romann dnya apndaki muhteem
yazgsnda hi de nemsiz olmayan bir rol oynayan bir yntemle, za
man kendi ehirlerinin kuruluuyla balattlar. Kimi fatihler, isimleri
ni takvimde bir yere sokarak tatmin bulurlar. Napolyonun 15 Austosa" ilikin umutlannn olduu sylenir. nsanm adn dzenli olarak
tekrarlanan bir tarihe balama fikrinde kar konulmaz bir ekicilik
vardr. nsanlarn byk bir ounluunun bu gibi isimlerin kkenin
den habersiz olmasnn, yneticilerin kendilerini bu yolla lmszle
tirme arzulannn stnde en ufak bir etkisi olmam gibi grnyor.
Bir hanedan adyla bilinen btn bir yzyl olmasna karn, hibir in
san, adn bir mevsime vermeyi baaramamtr. Gerekten de in ta
rihi hanedanlarla saylr; Han ya da Tang dnemlerinden sz edilir.
Unutulmas daha iyi olacak ksa mrl ve zaferlerle dolu olmayan ha
nedanlar bile bundan yararlanr. inlilerde zaman dilimlerini uzun tut
mak allm bir yntem olmutur ama bu zaman dilimlerinin lm
szletirdii tek tek bireyler deil, ailelerdir.
Ancak bir yneticinin zamanla ilikisi, adnn ok beenilmesinden
kaynaklanmaz. Ynetici, zamann dzenlenmesiyle ilgilenir, ama bunu
yalnzca adn var olan zaman birimlerine vererek yapmaz. in tarihi
bu ekilde balar. Efsanevi inli yneticiler saygnlklann byk
oranda, onlara atfedilen zaman etkili bir ekilde dzenlemeleri saye
sinde kazanrlar. Bu dzenlemeyi denetlemek iin zel grevliler tayin
edilir ve grevlerini ihmal ettiklerinde bu insanlar cezalandnlrd.
inliler ancak ortak bir takvim oluturmay baardktan sonra ilk kez
bir ulus haline gelmilerdir.
Uygarlklar belki de en iyi, zaman ayarlamalaryla birbirlerinden
ayrt edilebilir. Uygarlklar, organize etme kapasitelerini srekliletire* July: Temmuz (.n.).
** 15 Austos: Napolyonun zafer kazanmay umduu Waterloo (1815) kastediliyor
(.n.).

404

rek kendilerini kantlar ve bunu yapmay braknca ortadan kalkarlar.

Bir uygarlk, insanlar artk onun kronolojisini ciddiye almad zaman
son bulur. Bir tek bu noktada insan yaamyla yaplacak kyaslamaya
izin verilebilir. Artk ka yanda olduunu bilmeyen ya da bunu umur
samayan insann hayat bitmitir; bunu bilemedii zaman lse de fark
etmez. Bir birey iin olduu gibi, bir uygarlk iin de zamann farkndalnn kaybolduu dnemler, olabildiince abuk unutulan utan
dnemleridir.
Zamann dzenlenmesinin kazand ezici nemin bariz pratik ne
denleri vardr. Zaman birbirinden uzak yaayan ve yz yze gelemeyecek olan insan gruPlann birbirine balar. Belki elli kiilik kk bir
grupta herkes herkesin ne yaptn bilir. Ortak faaliyete katlmak on
lar iin kolaydr. Hayatlarnn ritmi srnn iinde atar. Pek ok baka
eyin dansn yaptklar gibi, grubun srekliliinin de dansn yaparlar.
Srnn bir faaliyetiyle dier faaliyeti arasndaki zaman uurumu
nemli deildir, nk insanlar yakn mesafelerde yaadklarndan ih
tiya duyduklarnda birbirlerini her zaman uyarabilirler. Fiziksel ev
renin her genilemesi zaman konusunda giriimde bulunmay daha da
nemli hale getirir. Mesafeler arasnda kpr kuran tamtam ve duman
iaretleri bu amaca hizmet eder.
Tek tek bireylerin yaamlaryla byk insan gruplarna farkl bir
birlik tr verilmitir: Krallar hkm srdkleri btn dnemi ete ke
mie brndrrd. ster kuvvetten dmeleri nedeniyle, ister daha
sonra olduu gibi, doal mrlerinin sonuna gelmeleri dolaysyla ol
sun, lmleri zamanda bir kesinti yaratrd. Zaman onlar idi. Bir kral
la bir sonraki arasnda zaman dururdu. Zamann iinde, insanlarn ola
bildiince ksa tutmak istedii bir boluk -kralsz bir devre- vard.

SARAY

Bir saray en bata bir merkez, insanlarn kendilerini ona gre konumladklan bir nokta olarak dnlr. Merkezi bir noktann etrafnda d
np durma eilimi ok eskidir; gerekten de bu davran empanzeler
de bile gzlemlenebilir. lk bata bu merkezi nokta hareketliydi; her
yerde olabilirdi; etrafnda hareket eden insanlarn yer deitirmesiyle
o da hareket ederdi. Ancak giderek konumu sabittendi. Kayalar ve
aalar kalc olan her eyin prototipidir; dayankl olmas hedeflenen
binalar kayalar ve aalarla ina edilmitir. Zaman iinde, kalclk un
suruna giderek daha ok vurgu yapld. Byle bir merkezi ina etme

nin, uzak mesafelere ta bloklar tamann zorluu, iin iindeki insan

says ve hatta bunun tamamlanmasnn gerektirdii sre; bunlarn
hepsi binalarn kalcln borlu olduu saygnln artmasna yardm
etti.
Kk bir dnyann, ona bir tr dzen veren bu sabit merkezi he
nz saray deildi. Saray, saray binasyla balantlar, binann gerek
blmleri kadar organik ve sk skya tanmlanm olan bir insan kit
lesinin varln gerektirir. Bu insanlarn grevleri kesin olarak ve b
tn ayrntlaryla ortaya konmutur; tam olarak u kadar i yapmaldr
lar, asla daha fazlasn deil. Zaman zaman toplanmal ve kimliklerin
den vazgemeden ya da konumlarn unutmadan ve zerlerindeki kst
lamalarn btnyle bilincinde olarak, yneticiye gsterdikleri saygda
birlemelidirler.
Onlarn saygs, yzleri yneticiye dnk, ona ok fazla yaklama
dan etrafnda toplanm, gzleri onunla kamam halde, ondan korka
rak ve ona her eyin kayna olarak bakarak, orada bulunmalarndan
ibarettir. htiam, dehet ve iyilik umudunun kart bu esiz atmos
ferde hayatlarn tketirler. Onlar iin baka hibir ey ya da hemen he
men hibir ey yoktur. Sanki gnee yerlemi gibidirler; dier insan
lara gnein yerleilebilir bir yer olduunu gsterirler.
Saray mensuplan, sanki bylenmi gibi, gzlerini yneticiden
ayrmazlar. Hepsinde ortak olan baka bir ey yoktur, ama en sttekin
den en alttakine kadar bu bakmdan hepsi ayndr. Baklanndak ayn
lk ve farksz ynelimde belirli bir kitle-benzeri nitelik vardr, ama bu
ok gelimemi bir niteliktir; nk baktklan ey yani ynetici, zihni
ne herbirini, zel ileviyle, onu dierlerinden ayran zellikleriyle yer
letirir.
Bir saraylnn tavr ve davran, tam da amaland gibi, ynetici
nin dier tebaasna bular. Saray mensubunun srekli yapt eyleri
onlar zaman zaman ve zel durumlarda mutlaka yapmak iin urama
ldrlar. rnein kral bir ehre girince, saray mensuplannn det oldu
u zere sarayda yapt gibi, o ehrin sakinleri ona katlmaldr; sayglann da ok daha hevesli bir biimde gstermelidirler, nk uzun
zamandr bunu beklemilerdir. Sarayn varl, yneticinin btn
tebaasn bakente ekmelidir; btn tebaa burada saray mensuplarnn
oluturduu i halkann etrafnda, i ie halkalar halinde gruplanrlar.
Bakent sarayn etrafnda ina edilir; bakentin evleri, ayakta duran
sayg edimidir. Kral kendi devlet binalannn ihtiamyla buna cmert
e karlk verir.
Saray kitle kristalinin iyi bir rneidir. Onu oluturan insanlann

hepsinin ayr ilevleri vardr ve birbirlerini olduka farkl grrler.

Ama sarayllar dier insanlar tarafndan, bir tek birimin, paylatklar
saygy etrafa yayan zde paralan olarak grnrler.

BZANS MPARATORUNUN
YKSELEN TAHTI

Ani byme insanlar zerinde her zaman gl bir etki yaratmtr. B

yklk kendi bana bir hayranlk kaynadr ve bir insann oturma ya
da yatma pozisyonundan bir anda boyu uzunluuna ulaabilme yetene
i de bir baka hayranlk kaynadr, ama kk bir eyin bakann gz
leri nnde birdenbire devlemesi daha da byk bir hayranla sebep
olur. Bu gibi figrler, elbette pek ok halkn mitlerinde ve peri masallannda sk sk ortaya kar, ama boyut deiikliinin iktidar amacyla
bilinli olarak kullanlmasna onuncu yzyl Bizansnda rastlyoruz. I.
Ottonun elisi, Cremonal Liudprand, Bizans mparatoru tarafndan
kandnlna ilikin aadaki yky brakmtr:
mparatorun oturduu yerin nnde yaldzla kapl bronz bir aa; dalla
rnda, her biri kendi trne zg farkl sesler karan, yaldzla kapl bronz
kular vard. Tahtn kendisi o kadar muhteem bir ekilde sslenmiti ki
bir an iin alak bir yap gibi, biraz sonra da havaya ykselmi gibi gr
nyordu. Tahtn boyutlar ok bykt ve altn kapl bronzdan ya da altn
kapl ahaptan yaplm, kuyruklaryla yeri dven, azm am, sallanan
diliyle rktc bir ekilde kkreyen aslanlar tarafndan korunuyordu. ki
hadmn arasnda imparatorun huzuruna getirildim. Ben yaklanca aslan
lar kkremeye, kularn her biri trne gre tmeye balad; ama ben ne
dehete dm ne de armtm, nk bunlar bilen insanlara sorup b
tn bunlar hakknda bir aratrma yapmtm. Bu yzden kez yzm ye
re dnk olarak hrmetle eildikten sonra, bam kaldrdm ve ite! daha
az nce mtevaz bir biimde yksek bir yerde oturmakta olduunu gr
dm adam imdi giysisini deitirmi ve tavan hizasnda bir yerde otu
ruyordu. Bunun nasl olduunu anlayamadm; belki de bizim zm skma
ktn kaldrmakta kullandmz trden bir arala kaldnld. O durum
da bana kiisel olarak hitap etmedi; nk bunu yapmay isteseydi bile
aramzdaki uzak mesafe anlamamz imknsz klard, ama bir aracyla
benim efendimin ilerini soruturdu ve saln sordu. Uygun bir karlk
verdim ve sonra, evirmenin ba hareketi zerine onun huzurundan ayrl
dm ve kaldm odaya ekildim.

Eli, aln yere deecek ekilde yere kapanrken, imparatorun taht

yukarya doru byd. Birinin alaltlmas dierinin ykseltilmesi

iin kullanlmt. Elinin kabul edilmesiyle ksalan aralanndaki mesa

fe bylece dikey olarak yeniden kurulmutu. ten yapay kular ve
kkreyen yapay aslanlann ardndan, kularla aslanlan glgede bra
kan, byyen bir taht mekanizmas sergilenmiti. Bu, btn iktidarlar
da ikin olan art isteini simgeliyordu. ktidann yaratt tehdit, ya
banc bir iktidann elisine sergilendii biimiyle, ok barizdir.

GENEL PARALTKLER VE
BYKLK NOSYONLARI

Byklkten gerekte ne anlyoruz? Bu szck o kadar farkl biim

lerde kullanlyor ki, ak bir anlam vermekten sonsuza kadar mit ke
silebilir. Byk sfat yaktnlmam ne var? Onlar olmakszn insa
na layk hibir varoluun dlenemeyecei baanlann yan sra, g
ln ve korkun olanlan da buluyoruz. Bu karmaa iinde insan b
yklk kavramnn temsil ettii ey olmakszn yaayamaz. Bu kavra
m btn belirsizlii iinde kavramaya almalyz; belki de bunu
yapmann en iyi yolu, kavrama, zel olarak bu konuda becerisi olma
yan insanlann zihninde, bariz ve incelikten yoksun bir biimde grl
d yerde yaklamakta yatar.
Btn aynntlanyla aratnlm yaygn bir hastalk bu konuda iyi
bir frsat sunar. Genel paralizinin farkl biimleri vardr; klasik biimi,
zellikle birbirini izleyen en lgn eitlilikler ve kafa kankl ve
d olaylarla kolayca ortaya kanlan byklk nosyonlannn oal
masyla ayrt edilir. Bu hastaln, bu fikirlerin yerini deersizlik ve
kklk sannlannm ald depresif biimlerinin de olduu dorudur.
Her ikisinin de birlikte bulunduu vakalar da vardr. Ama biz burada
byle hastalklarla ilgilenmiyoruz. Bizim ilgilendiimiz ey belirli, b
tnyle belgelenmi rneklerdeki byklk nosyonlannn somut biri
kimidir. Byklk kavramn bylesine artc bir biimde aydnlatabilmelerinin nedeni bunlann bolluu, naiflii ve ortaya kanlmalanndaki kolaylktr (ki bu, bu hastalann normal insanlara tuhaf grn
mesine neden olur). Okur aadaki uzun alntlar konusunda sabrl ol
maldr. Aa yukan eksiksiz bir biimde verilmezlerse, gerek nemi
anlalamaz. Burada tartlan iki vakann mparatorluk Almanyasnda yaandn eklemeliyim ki bu baz kiilerin anlatlanlan gzlerin
de canlandrmalarnda etkili olabilir.
Krpelin, kliniine getirilen orta yal bir iadamyla ilgili aada
ki bilgileri vermitir:

408

Bitkinlik ve perseksyondan lgna dnmt. Zihinsel olarak olduka

iyilemiti, yalnzca biraz sinirliydi. Klinikte grd bakmla, alma
kapasitesi ylesine artmt ki artk her ey yapabilirdi; aslnda ok parlak
bir istikbali vard. Ksa bir sre sonra, taburcu edilince, byk bir kt
fabrikas kurma fikrini ortaya att; bir arkada ona gerekli paray verecek
ti. stelik ayn arkadan da iyi tanyan Krupp, Metz yaknlarnda kendi
tasarrufundaki bir mlk byk apl bahecilik yapmak iin kullanmas
n nerdi, bu yre ayrca ba iin de ok uygundu. Ekip bime ii iin on
drt at ve ayrca bir su deirmeni verecekti ve btn bunlar ona olduka
byk bir kazan getirecekti. Her eyin bu kadar przsz gitmeyebilece
i ve btn bu ilerin nemli bir sermaye gerektirdiine dikkat ekilince,
adam gvenle, onun kadar alma kapasitesi olan bir insann zorluklar
yenmenin yolunu bildiini ve bu mkemmel kr garantisiyle asla parasz
kalmayacan sylyordu. Ayn zamanda, Kayzerin onunla ilgilendii
nin ve bykbabasmm bu unvan tayacak aralardan yoksun olduu iin
vermekten vazgetii soyluluk unvann ona yeniden verdiinin bilinme
sinde bir saknca grmedi; zaten bu unvan tama hakk ona verilmiti.
Btn bu bilgiler olduka alelade bir ses tonuyla veriliyordu ve davran
lar batan sona olduka normaldi.
Onun iin planlarn geniletmek kolayd. Biri kmes hayvanlan
yetitirmenin krl olduunu ne srecek olsa, onu derhal, kendisinin
hindi, hinttavuu, tavuskuu ve gvercin besleyeceine, kazlan besiye
ekip sln reteceine temin ederdi.
Hastal ilk olarak gz alc projeler ve satn almalar yoluyla ba
rizleti. Klinie geldiinde,
kendisine alma evki gelmiti, fiziksel ve ruhsal olarak kendisini her
zamankinden daha iyi hissediyordu. Klinikteki her ey onu memnun etti
ve orada, Goethe, Schiller ya da Heineden daha iyi yapabildii bir ii yap
mak, iir yazmak istedi.... Saysz yeni makine icat etmek, klinii yeni bi
nalarla evirmek, Klndekinden daha yksek bir katedral ina etmek ve
btn klinii camdan bir zrhla kaplamak istedi. O, dnyann btn dille
rini konuabilen bir dhiydi. Dkme demirden bir kilise yapacak, Kayzer den en yksek madalyalar alacak, delileri denetlemenin bir yolunu
kefedecek, kurumun ktphanesine ou felsefi almalardan oluan bin
kitap verecekti. Btn dnceleri tanrsald. Bu byklk hayalleri bir
anda ortaya karak, ksa srede yenileriyle alarak, srekli deiti.... Dur
makszn konutu, yazd ve resim yapt, gazetede reklamn grd yi
yecek, ev, giysi, mobilya gibi- her eyin sipariini orackta verdi. Ksa s
rede kont, sonra hemen orgeneral oluyordu. Kayzere btn bir topu ala
y sunuyordu. Klinii bir dan tepesine nakletmeyi nerdi.

Persecution (ing.): Ktlk grme sanrs. Hastann srekli izlendiini, hakknda

komplolar kurulduunu, kendisine eziyet edildiini duyumsamas (.n.).

Bu rengrenk karmaay geici bir dzene sokmaya alalm. Her

eyden nce ykseklikle meguliyet sz konusudur. Kln katedralin
den daha yksek bir katedral ina etmek ve klinii bir dan tepesine
nakletmek istiyor. Ortaya koyduu ykselme kendi kiiliinde, rtbe
artyla gerekleir; bykbabas bir asilzadeydi, kendisi de bir kont,
askeri hiyeraride ise bir orgeneral; Kayzer onunla ilgileniyor ve ma
dalya datmnda onun tavsiyelerini alyor; son olarak, imparatorun
dan bile yksek olmak istediini ima eder biimde, Kayzere btn bir
alay veriyor.
Ayn ykseklik arzusu zihinsel alanda da ifadesini bulur. Bir dhi
olduu iin dnyann btn dillerini konuur; sanki kendisi ynetici,
diller de onun tebaas gibidir; Goethe, Schiller ve Heine gibi, bildii,
tand en byk airleri geer. nsan bu ykseklik zleminin yksek
te olma durumuyla deil, oraya hzla kma sreciyle ilgili olduu iz
lenimini ediniyor. Bu ykseli tekrar tekrar, birdenbire ve abucak, her
frsatta gerekletirilmelidir. imdiye kadar elde edilebilecek en byk
ykseklikler kolayca alabilir ve yeni rekorlar krlabilir gibi gelir ona.
Bu insana, gerek rekabet alannn byme olduunu akla getiriyor.
Bu hastann ikinci ve hi de daha az arpc olmayan nitelii sahip
olma isteidir. Bir kt fabrikasndan, sebze bahesinden, atlardan,
balardan ve bir yel deirmeninden sz ediyor. Ama kmes hayvanc
l nerisini ele al tarz, ondaki sahip olma isteinin hl ilkel nite
liklerini koruduunu gsteriyor. Sahip olma istei, her trden arta,
zellikle doas gerei artmay isteyen canl yaratklann artna duyu
lan arzu anlamna gelir. Hindiler, hinttavuklan, tavus kulan, kazlar ve
slnler ayn trler olarak saylr ve her defasnda arkaplandaki fikir,
bunlann remeleri ve bylelikle oalp saylamayacak hale gelmeler
dir. Buradaki sahip olma orijinal niteliindedir; insann kendisinin de
faydalanaca doal kitlelerdeki artn tevikidir.
Bu hastann nc zellii israftr. Gazetelerde reklam olan yiye
cek, giyecek, ev ve mobilya gibi her eyi sipari eder. Bunun iin ge
reken zgrle ve paraya sahip olsayd, bunlan fiilen satn alrd.
Ama bu, onlan istifleyecei anlamna gelmez. Bunlara da parasna
yapt gibi zgrce davranacak ve nne gelen herkese verecektir.
Biriktirmek onun doasnda sahip olmaktan daha byk bir yer tutmaz.
Satn almak istedii eyleri ynlar halinde, sanki nndeymi gibi
grd dorudur; ama ancak onlan almad srece byledir. Serve
tin salad hareket, onu servetin kendisinden daha ok ilgilendirir, iki
tipik jesti var gibi grnmektedir, avu avu kapmak ve savurmak,
ama gerekte bu jestler tektir. Bu byklk jestidir.

imdi ikinci vakaya geelim: yine orta yal bir iadam, ama paralizinin ok daha ajite bir biiminden mustarip. Onda da her ey gzalc planlarla balad. Hibir mali destek olmakszn, birdenbire bir lo
kanta amak iin, 35.000 marka bir kaplca satn ald ve 14.000 mark
lk ampanya ve 16.000 marklk beyaz arap siparii verdi. Kliniktey
ken srekli bbrleniyordu:
210 kilo ekene kadar imanlatlmasn^ kollarna elik ubuklar sokul
masn istiyordu; 100 kiloluk demir madalyalar takmak en byk arzulanndand. Kendisi iin 50 zenci kadn yapaca demir bir makinesi vard ve
daima 42 yanda kalacakt; 600 milyon marklk eyizi olan ve iffet gl
n Papadan alm on alt yanda bir kontesle evlenecekti. Hi yulaf ye
meyen atlan, kurun geirmez zrhl balinalar ve kuularla dolu yz altn
atosu vard. Byk bir mucitti ve birbirlerine ilk isimleriyle hitap edecek
kadar yakn olduu Kayzer iin, kendisine 100 milyon marka mal olan bir
ato ina etmiti. Grandkten 124 madalya almt ve lkedeki her bir di
lenciye yarm milyon mark veriyordu. Ayn zamanda perseksyon sanrla
r vard. Hayatna be kez kastedilmiti ve her gece kalalarndan iki kova
kan alnyordu; hizmetkrlarnn kafasn kestirecek ve onlar kpeklere
paralatacak olmasnn nedeni buydu; kendisi bir de buharl giyotin imal
ediyordu.

Bu vakada her ey ok daha ham ve barizdir. Arlnn 210 kilo

gelmesiyle llen bymeyle, plak bir biimde srecin kendisiyle
ve kuvvetle ilgilenir: Kollarna sokulmu elik ubuklar vardr; stn
lkle ilgilenir: en ar en dayankl metalden yaplm ve 100 kilo ar
lnda madalyalar takabilir; son olarak da cinsel g ve zaman dur
durma yeteneiyle ilgilenmektedir: kendine ait 50 zenci kadn iin hep
42 yanda kalacaktr; ona ancak en gen, en zengin ve en erdemli ge
lin yakr. Yulaf onun atlan iin ok sradand; 100 altn atosundaki
kuular belki ayn zamanda kadndr ve zenci kadnlarla bir kartlk
sunuyordun Btn yaratklann en by olan balinalan vardr. Ayn
zamanda yaralanmaz olmak ister: Balinalarla balantl olarak sz ge
en kurun geirmez zrhlann yan sra bol bol metallerden de sz edi
lir. Onun denetiminde olan 100 milyon, Kayzere verdii atonun ma
liyetidir. Bu milyonlar sayesinde onunla ilk adyla konuabilir. Mil
yonlarca fakir dilenci vardr. Bunlar adeta yanm-insandr; her birine
yarm milyon vermesinin nedeni belki de budur. Bu ykseltilmi konu
munda doal olarak dmanlar vardr, ama bu kadar nemli bir insan
iin canna bir kez kastedilmesi yeterli deildir. Onun kann alan hiz
metkrlar, bunu arkasndan yaparak aalklklann gstermektedirler
ve onun da bu kt ileri yaptklan iin kafalann kesme ve onlan k

peklere paralatma hakk vardr. Ama bu yava, eski moda bir yntem
dir bu yzden toplu idamlar iin buharl giyotin imal etmektedir.
Bir ey ne kadar pahalysa, fiyat ne kadar yksekse ve ondan soz
ederken ne kadar ok bin telaffuz ediliyorsa, bu ey onun iin o kadar
cok ekicidir. Para orijinal kitle karaktenstn yemden kazanr, art,
rakamlar milyonlara varana kadar zorunlu olarak sramalar gsteral 0
noktadan sonra belirleyici rol oynayacak olan bu milyonlardr. Bu
kavram para birimine olduu kadar insanlara da gnderme yaptn
dan belirsizdir ve bu durumda, parann insan kitlesinin en nemli ni
telii olan artma isteini devrald aktr. Byk insan mlyonlan
grdmz gibi, kazan ve israf tek bir hareketin iki
yndr; satn almak ve armaan vermek, insann yapt baka her
ey gibi, kendi yaylmasnn aralandr. Burada onu ilgilendiren, daha
nce szn ettiimiz ykseklik takntsyla karlatrldnda yatay
byme denebilecek bir eydir. Satn almakla armaan vermek onun
iin farkl eyler deildir. Milyonlar kullanarak nesnelen iine ekip
onlan kendinin klar; hem para hem de nesnelen kullanarak nsanlan

k U T a

n ce

iine ekip onlan kazanr.,. , j

Burada naif ve tam da bu yzden de inandnc bir biimde an lan ey, peri masallanndan ve tarihten de bildiimiz cmertliin, k ra ln eski ve geleneksel niteliklerinden biri olduudur: 14. yzylda
Mekkeye hacca giderken, unutulmaz bir savurganlkla butun Kahire
ehrini L n alan BaU Afrikal. Zenci Kral h a k h n d a anlaumlar r ijr .
Dikkat ekmek iin satn almak bugn hala yaygndr v e dikkat ek
mek iin harcamak da eit derecede yaygndr. Buun ou kez p
heyle baktmz para krallannn byklk gostenlen arasnda en ok
kabul greni, yaptklan balann boyutudur. Hasta, 100 milyon mark
lk atolan datr ve gnll alcsn Kayzerde bulur.
Bu adamn byklk kompleksleri srekli deiir, am ansan onun
da bunlarla birlikte deitii izlenimini edinmez. 0 arl 2 J0 kilo
y a ulatnda, erdemli kontesle evlendiinde ya da Kayzer e ilk adyi hitap ettiinde bile hep ayn kalr. Tersine, dardan u aan her ey
onun amacna dnr. O, evrenin sabit ve duraan merkezidir. Dun
yay, yedii ve byd iin fetheder; ama her zaman ayn insan ola
rak kalr Kendi hezeyanlannn oalmasyla beslenir ve bunlarn e
itlilii onun iin elbette nemlidir (nk akla gelen her ynde by
mek ister); ama bu, yiyeceklerinin eitliliinden baka bir ey deg dir. Bu eitlilik yanltcdr; bu, itahn eitliliidir, baka bir ey de
il...

412

Onun byklk fikirlerinin okynll ancak, hi birinin zerin

de srar etmeye gerek duymamasyla mmkn olur; her biri aklna ge
lir gelmez gerekleir ve bylelikle bir bakasna yer amak zere terk
edilebilir. Peki ama, fikirlerine kar klabileceini neden hi tahay
yl edemez? Bir szcn ierdii btn iktidar potansiyellerinin, ser
vetin ve kiisel itibarn elinin altnda olduuna inanmas iin gerek
szcn bir kez sylenmesi yeter. Bu inan, kitlenin her zaman ondan
yana olduu duygusuyla balantl gibi grnmektedir. Kitlenin her te
zahrnde, bu tezahr ister gelinin eyizinin 600 milyon mark olsun,
ister 100 altn ato ya da makinesiyle yapaca 50 zenci kadn olsun,
kitle her zaman onun iindir. Bir eye, rnein klinikteki grevlilere
kzd zaman, derhal, onun emriyle grevlilerin peine dp onlan
paralayacak olan bir kpek srs arabilir. dam fikri akima gelir
gelmez, toplu idamlarda kullanlacak buharl bir giyotin icat eder. Kit
le her zaman onunladr ve asla ona kar deildir. Duyduumuz tek
dman kitle kesilmi kellelerin oluturduu kitledir.
nceki vakada hastann btn projelerinin, zellikle de tanmla
balantl olanlann nasl da onun iin gelimeye ak olduunu gr
mtk. Her trden ku yalnzca onun iin oalmay ve sayca artma
y bekliyordu ve o birdenbire kurumun ktphanesi iin bir ey yap
mak isteyince elinin altnda derhal bin kitab hazr buluyordu. Her iki
hasta da, ister satn alyor ister armaan veriyor olsunlar, her trden
binler ve milyonlar ellerinin altnda hazr duruyordu.
Genel paralitiin hezeyanlannda kitleye biilen etkin ve olumlu ro
l vurgulamak gerekir. Kitle asla ona kar kmaz, ona planlan iin
gereken malzemeyi salar, aklna esen her arzusunu onun iin gerek
letirir. Bu hastann arzulan asla an olamaz, nk kitlenin byme
kapasitesi hastamnki kadar snrszdr. Hibir yneticinin bu kadar sa
dk ve bu kadar yumuak bal uyruklan olmamtr. Greceimiz gi
bi, paranoyaklarda kitle olduka farkl ve kesinlikle dmancadr. Paranoyaklann hayali bykl her zaman tehdit altndadr ve nosyon
lar da giderek daha ok kemikleme eilimindedir. Dman kitle, s
tnl ele alnca, bunlar perseksyon sannlanna dner.
Paralitiklerdeki megalomaniden rendiklerimizi zetleyecek olur
sak, onlann byklk nosyonlannn merkezinin, sreklilik gsteren ya
da tekrar tekrar balayan byme olduunu syleyebiliriz; bu byme
iki trldr. Bir yanda, bedeninin daha byk ve daha ar olmasn is
teyen, fiziksel snrlanna ulat gereini kabul etmek istemeyen ve
ayrca sadece onun bymekte kullanaca her bir zel kuvvet trn
de isteyen bir bireyin bymesi vardr. Dier yanda, kitlelerin byme

si vardr; bu kitlelere, efsanevi milyona ulaana kadar sayca artmaya

hizmet eden her ey katlabilir. Gelen ya da giden bu milyonlar byk
adamn ellerinden akar; ona boyun eerler.
nsanlann dledii byklk hem bireysel bymeyi hem de kitle
leri niteleyen gl art ierir. Kitlenin tr belirlenmemitir, nk
kitlenin tr gerekten nemli deildir; herhangi bir kitle bu amaca
hizmet edebilir.

Y n eticiler ve paranoyaklar

AFRKALI K RA L L A R

Bu blmn konusu olan Afrikal krallarda, iktidarn buraya kadar ay

r ayr tarttmz ynlerini ve unsurlarn birleik halde buluruz. Bu
krallarla ilgili her ey o kadar tuhaf ve allmadk grnr ki, insan
nce bunlan egzotik tuhaflklar olarak bir kenara brakma, sonra da
bunlar hakkndaki aada verilen trden anlatmlar zerinde durunca,
stnlk duygusuna hak verme istei duyar. Ama biraz sabr ve alak
gnlllk gsterip haklarnda daha ok ey renene kadar beklemek
daha akllca olur. Kendisini vahiliin tesinde grmek, yirminci yz
yl Avrupals iin sz konusu deildir. Avrupal despotlar daha etkili
aralar kullanabilirler; ama amalan, ou kez Afrikal krallann amalanndan hibir farkllk gstermez.

Du Chaillunun Gabondaki yal kraln lm ve ardlnn seil

mesiyle ilgili tasvirleri aada verilmitir.

4J8_

Ben Gabondayken eski Kral Glass ld. Kabile, kralndan bkmt. Ger
ekten de onun kudretli ve kt niyetli bir byc olduunu dnyorlar
d ve bu mesele aka konuulmasa da gece olduktan sonra onun evinin
nnden geen ancak birka yerli vard. Sonunda kral hastalannca, herkes
ok zgn grnd; ama pek ok arkadam bana gizlice, btn kasabann
onun lmesini dilediini syledi; gerekten de ld. Bir sabah erkenden
at dolu alamalar ve feryatlarla uyandm. Btn kasaba gzyalarna bo
ulmu grnyordu; atlar ve feryatlar alt gn srd. kinci gn yal
kral, kabilenin en gvenilir birka adam tarafndan gizlice, yalnz kendilerinin bildii ve btn dierlerinden ebediyen saklanacak olan bir yere
gmld. Yas gnleri boyunca kyn yallar yeni bir kral semekle me
gul oldular. Bu da gizli bir ilemdir. Seim mahremiyet iinde yaplr ve
halka ancak yedinci gn, yeni krala ta giydirilecei gn aklanr. Ama
kral olacak olan, kendi ans konusunda son ana kadar bilgisiz kalr.
Benim iyi bir arkadam olan Njogoni kral seiliverdi. Seim ona isa
bet etti; bunun nedeni ksmen iyi bir aileden gelmesiydi ama asl, halkn
gzdesi olduu iin en ok oyu almt. Bu ykseliin, Njogoninin aklnn
ucundan bile getiini sanmyorum. Yedinci gnn sabah sahilde yrr
ken, birdenbire ta giyme iin zorunlu olan bir trene, tahta gz dikmeye
yeltenen herkesi, ama zellikle en hrsl olanlar vazgeirmesi gereken bir
trene gitmekte olan halkn tamam Njogoninin zerine ulland. Etrafn
youn bir kitle olarak sardlar ve sonra ancak en kt apulcu srsnn
dnebilecei her hakareti etmeye baladlar. Kimileri yzne tkrd;
kimileri ona yumruklaryla vurdu; kimileri onu tekmeledi, dierleri ona i
ren nesneler attlar; darda duran ve zavall adama ancak sesleriyle ula
abilen talihsizler, ona, babasna, anasna, kz ve erkek kardelerine ve en
uzak kuaklardan atalarna srekli kfrettiler. Bir yabanc, o anda ta giy
dirilecek olan bu adamn hayat iin bir kuru dahi vermezdi.
Btn bu hayhuyun ortasnda, bana btn bunlar aklayan szleri
yakaladm; nk her birka dakikada bir zellikle iddetli bir yumruk ya
da tekme atan biri yle baryordu: Henz kralmz deilsin; bir sre
iin sana istediimiz her eyi yapacaz. leride, senin istediklerini yap
mak zorunda kalacaz.
Njogoni kendisini bir insan ve mstakbel kral olarak grd. Sinirleri
ne hkim oldu ve btn hakaretleri glmseyen bir yzle karlad. Bu ha
karetler yarm saat kadar srdkten sonra, onu eski kraln evine gtrd
ler. Orada yere oturtuldu ve ksa bir sre daha insanlarn kfrlerine ma
ruz kald.
Sonra hepsi sustu; halkn yallar ayaa kalkp ciddi bir sesle unla
r syledi (insanlar onlarn arkasndan bu szleri tekrarladlar): Artk seni
kralmz olarak seiyoruz; seni dinlemeye ve itaat etmeye sz veriyoruz.
Sessizlik devam etti ve kraliyetin simgesi olan ipek apka hemen ge

tirildi ve Njogoninin bana yerletirildi. Sonra krmz bir cppe giydi ve

az nce onu aalayan insanlardan en byk saygy grd.
Artk, greviyle birlikte nclnn adn da alm olan zavall kraln
uyruklarn kendi evinde kabul etmek zorunda olduu ve etrafta dolama
sna izin verilmeyen alt gnlk bir len balad; bu alt gn tarif edile
mez miktarda yiyecek ve kt romu oburcasna yutmayla, hayvani sarho
luk ve grltl elencelerle geti. evre kylerden baz yabanclar say
glarn sunmaya geldiler; hepsi daha ok rom, daha ok palmiye arab ve
daha fazla yiyecek getirdi. Elenceye katks olacak her eye izin veriliyor,
gelen herkes buyur ediliyordu.
Alt gn boyunca, uruna durmakszn gzya dklen eski Kral
Glass artk unutulmutu; yeni Kral Glass, zavall adam, bitkinlikten hasta
dmt; nk gece gndz gelen herkesi kabul etmek ve onlara kibar 4 ]
davranmak zorundayd.
Sonunda, btn rom iilmi, belirlenen gnler gemiti ve sessizlik
bir kere daha hkm srmeye balad. Artk, ilk kez, yeni majestenin da
rda yryp egemenlik alann grmesine izin verildi.
Kitle olaylarnn sras burada zellikle nemlidir. Her ey len kra
ln yasn tutan at srsyle balar. Bu alt gn srer. Sonra, yedinci
gn, olduka ani bir ekilde, yeni kral seilen adama iddetli bir sald
r balar. Yalnzca len kraln sebep olduu dmanlk ardlna ynel
tilir. Ard ln etrafnda oluan mtecaviz kitle ayn zamanda bir kart
na dnme kitlesidir; ama bu ona deil l krala kardr; bu, insanla
rn, onlar bylesine uzun sre yneten ve sonunda yalnzca korkacak
lar insana duyduklar nefretten kurtulmalardr. Yeni rejim her yneti
cinin en ok korktuu durumla balar: etrafnn, giderek zerine kapa
nacak kadar yaklaan isyankr uyruklarla evrili olma durumuyla.
Ama buna ramen Njogoni sakn kalr, nk olan bitenin aktarlm
bir dmanlk olduunu bilir; bu dmanlk kendisine yneltildii s
rece, yalnzca rol yaplyordun Ynetiminin sancl balangc, gene de
belleine her an bana nelerin gelebileceinin bir iareti olarak yerle
ir. Burada kral grevini bir devrimin ortasnda devralr; ama bu, g
rnd gibi kraln ardlna deil, zaten lm olan krala kar bir
lm sonras devrimdir.
nc hayati olay, tpk at dnemi gibi alt gn sren enliktir.
Yiyecek ve ieceklerin paylalmas ve bunlardan alnan bastrlmam
genel keyif, yeni yneticinin getirmesi beklenen art ifade eder. Eer,
hkmdarlnn banda, elinden rom ve palmiye arab akarsa, ileri
de de byle olur; sonra da, imdiki gibi, herkesin ihtiyacndan fazla yi
yecek ve iecei olur. Yeni kraln makamna getirilmesi byle bir art
salamak iindir. Yeni bir hkmdarln balangc olarak len kit-

lesi, gelecekteki art garanti altna alr.

Du Chaillunun raporu yz yandadr. Bu rapor fazla ayrntya gir
meden, her eyi dardan tasvir etme hneri tar, ama Afrikal krallar
hakknda ok daha fazla ey bildiimize gre daha yakn zamanl ka
ytlardan birine bakmak yararl olabilir.
Nijeryadaki Jukun Kral kutsal bir varlk olarak kabul ediliyordu
ve btn hayat sk bir ekilde denetlenen kstlamalarla balanmt.
Savata halkna nderlik etmek ya da lkesini akllca yneterek sivril
mek onun ii deildi. Byk bir ahsiyet olmas beklenmezdi; ama
dnyay dourgan klan, tohumlan serpilten ve bylelikle insanlara ha420 yat VC refah Setiren glerin canl bir deposu olarak grlyordu. Bu
glerin muhafaza edilmesi kraln gnlerinin ve yllannn seyrini be
lirleyen trenlerle gvence altna alnyordu.
Kral halkn nne nadiren kard. Onun plak aya yere asla dememeliydi; nk deerse, tahllar mahvolurdu; yerden herhangi bir
ey almas da yasakt. Daha nceki dnemlerde, atndan decek olur
sa, derhal lme gnderilirdi. Onun hastaland asla sylenemezdi;
herhangi bir ciddi hastala yakalanmsa, hasta kraln iniltileri duyu
lursa, halkn arasnda kankla yol aaca gerekesiyle sessizce
boulurdu. Haprmasna izin verilirdi; kral hapnnca, orada bulunanlann hepsi saygyla baldrlann tokatlard. Kraln bedeninden sz et
mek ya da onun sradan bir insan bedenine sahip olduunu ima etmek
doru deildi. Bunun yerine, krala yakr bir kiilii gsteren zel bir
szck kullanlrd. Kraln her eylemi iin ayn szck kullanlrd. Bu
szck gerek anlamyla kraln azndan kan kraliyetle ilgili bir
karar ya da szck iin kullanlrd.
Kral yemeini yemek zereyken, dierleri baldrlann on iki kez
tokatlar, zel grevliler yksek sesle banrlard. Kraliyete ait yerin
her tarafnda, hatta btn ehirde kesin bir sessizlik olmalyd; btn
konumalar ve btn ev ileri dururdu. Kraln yiyecei kutsal kabul
edilirdi ve nne ok zenli bir trenle, tannnn nne konur gibi ko
nurdu. Kral yeni banlar ve baldr tokatlamalan bitirdii zaman, sa
rayn d grevlileri almann ve konumann yeniden serbest oldu
unu ilan ederlerdi.
Kraln fkeye kaplmas, parman bir adama uzatmas ya da yere
hiddetle vurmas felakete yol aard. Bunlan yaparsa btn topraklar
bitkileri mahveden bir afetten etkilenirdi, bu yzden onu zamannda
yattrmak iin olas btn aralar kullanlmak zorundayd. Kraln t
kr kutsald; sa ve kestii trnaklan, ldnde onunla birlikte
gmlmek zere bir torbada kendisi tarafndan saklanrd. Kraln bere

ketlilik iktidanna gnderme yaplarak ona byk bir ciddiyetle Danmz! Yerfstmz! Fasulyemiz! diye hitap edilirdi. Yamuru ve rz
grlar denetleyebildiine inanlrd. Pe pee gelen kuraklklar ve k
t hasat onun kuvvetinin zayfladna iaret ederdi ve geceleyin gizli
ce boulurdu.
Yeni seilen kral bir toprak ynnn etrafnda kere dndrlr
d ve bunu yaparken ileri gelenler tarafndan bir gzel yumruklanrd.
Daha sonraki bir olayda bir kleyi ldrmek ya da bazen yalnzca ya
ralamak zorunda kalrsa, bir bakas o adam kraln mzra ve bay
la ldrrd.
Ta giyme treninde kraliyet klannn lideri ona yle derdi: Bu
gn sana babann evini verdik. Btn dnya enindir. Sen bizim danmz, fasulyemiz, ruhlanmz ve tannlanmzsn. Bundan byle baban ya
da annen yok. Ama sen her eyin babas ve annesisin. Atalannn ayak
izlerini takip et ve hi kimseye ktlk yapma, halkn sana itaat etsin
ve sen saltanatnn sonuna kadar salkla kal. Sonra hepsi yeni kraln
nnde yere ker ve tahlmz, yamurumuz, salmz, refahmz,
diyerek balanna toz atarlar.
Kraln mutlak bir iktidan vard, ama an tiranlma kar koruma
lar da vard. Danmanlanmn, yani banda Abo bulunan bir asilzade
kastnn ya da daimi babakann tavsiyelerini gz nne almaya zorlanrd. Yneticinin anlklan lkeye zarar verme tehdidi tayorsa ya
da kt hasatlar ya da baka herhangi bir ulusal felaket olursa, kraln
saysz ritel grevlerinde bir tabu gedii kefetmek ve bylelikle,
haddini bildirmek her zaman mmknd. Abo krala her zaman ulaa
bilirdi; krala t verebilirdi; saraydan uzun sre yok olduunda, kra
l olduka zor durumda brakabilecek bir konumdayd.
Kral ounlukla askeri seferlere katlmazd, ama yamalanan her
ey onun mlkyd. Ancak pratikte, yamalanan her eyin yansn ya
da te birini, bir takdir iareti ve adamn gelecekte de grevini ayn
ekilde iyi yapaca umudunun bir ifadesi olarak, onu elde edene ve
rirdi.
Eski dnemlerde, eer kral deerini kantlamsa, yedi yl hkm
srer sonra hasat festivalinde ldrlrd.
Westermann, trnn ilk ciddi almas olan History ofAfrica (Af
rikann Tarihi) adl yaptnda bu krallklann arasndaki artc yap
ve kurum benzerliklerinden sz eder ve ortak zelliklerini sralar.
Bunlardan en nemlisini, basit temellerine indirgeyerek alntlayacak
ve bunlan, bu kitapta ulatmz genel sonulann nda yorumla
maya alacam.

421

422

Kral topraa bereket veren glere sahiptir; tahllarn kuvvet bu

larak serpilmesi ona baldr. Kral ounlukla yamur yapandr. Bu
rada kral, bir artrc olarak grnr; bu onun en byk niteliidir.
Gerekten de, krallk kurumunun bu nitelik uruna gelitii sylenebi
lir. Her trden emir kraldan kar, ama emrin en karakteristik biimi
bymeye ynelik oluudur. Sen her eyin annesi ve babassn diyor
Jukun halk; bu yalnzca kraln hepsini besledii anlamna gelmez, ay
n zamanda onlar ve baka her eyi byten odur anlamna da gelir.
Burada kraln iktidar, art srsnn iktidardr. Bu bileik varln
btn amac ve tz, tek olmas sayesinde sreklilii garanti edebile
cek olan bir tek bireye aktarlr; pek ok bireyden oluan sr sk sk
dalmak zorunda olduundan sreklilii salayamaz. Kral, iinde b
tn art glerini tayan canl bir kaptr. Glerin kamasna izin ver
memek onun kutsal grevidir. Bu erdem sayesinde aadaki nitelikle
re de sahip olur.
Kraln bymeyi tevik etme iktidarnn ve ahsnn korunmas
iin, kral, bazen onu hibir ey yapamaz hale getiren, byk sayda ku
ral ve tabuyla engellenir. Kraln ahsnn deeri aslnda ierdii eyin
deeridir; onun hareketsizliine yol aan da budur. Kral azna kadar
dolu, iinden hibir eyin dklmemesi gereken bir kaptr.
Kral asla gze grnmez ya da ancak belirli zamanlarda grnr.
Kendi saray alann asla terk etmemelidir ya da yalnzca geceleri ya da
zel durumlarda terk edebilir. Yerken ya da ierken asla grlmez.
Yaltlml, kral ona zarar verebilecek her eyden korur. Seyrek g
rlmesi onun ok zel amalarla var olduu anlamna gelir. Kraln bir
ey yemesi, imesi uygun grlmez; nk bunlar artmas gerekenleri
azaltr: Kraln yalnzca iindeki glerle yaayabilmesi gerekir.
Kralla ilgili en nemli ey onun biricikliidir: Pek ok tanrs ola
bilen bir halkn yalnzca bir kral vardr. Grdmz gibi kraln yal1
tlmas nemlidir. Kralla uyruklar arasnda yapay bir mesafe yaratlr
ve bu mesafe olas btn aralarla korunur. Kral halka nadiren grnr
ya da hi grnmez; bazen de kimliini, ahsn ya btnyle ya da b
yk oranda saklayacak ekilde klk deitirerek grnr. Kraln de
erli oluu olas her yolla, ncelikle onu deerli eylerle kaplamayla ya
da etrafn evirmeyle, sonra da grlebilirliinin nadirliiyle vurgula
nr. Ona kr krne kendisini adam bir muhafz birlii ve ayrca her
zaman geni tutulan mesafeler tarafndan korunur. Saraya ait alann ge
nilemesi ve iinde daha byk odalarn yaplmas onu korumaya ol
duu kadar mesafeler oluturmaya da hizmet eder.
Biriciklik, yaltlma, mesafe ve deerlilik bylelikle ilk bakta fark

edilebilen nemli bir nitelik grubu oluturur.

ksrme, haprma ya da burnunu silme gibi fiziksel davurum
lar taklit edilir ya da alklanr. Bir Monomotapa Kral hangi iyi ya da
kt zellie sahip olursa olsun, zaaflar, erdemleri, hatalar ya da be
densel kusurlar ne olursa olsun, adamlar ve uaklar onu taklit edebil
mek iin ellerinden geleni yaparlard; kral topalsa adamlar da topallar
d. Etiyopyann eski krallarndan biri bedeninin herhangi bir yerinden
sakatlanmsa, btn saray mensuplarnn ayn sakatl ekmek zo
runda olduunu, Strabo ve Diodorustan reniyoruz. Geen yzyln
banda Darfur sarayn ziyaret eden bir Arap seyyah, saray mensupla
rnn grevlerinin unlar olduunu bildirir: Sultan, sanki konumaya
balayacakm gibi ksrnce, herkes, dadlarn ocuklar susturmak
iin yaptklar gibi hit, hit sesini karr; haprnca, orada toplanan
larn hepsi, atn sren bir adamn kard sesi andran, kertenkele
(gecko) ln taklit eder. Sultan ata binerken decek olursa, ardn
dan gelenlerin hepsinin de ayn ekilde dmesi gerekir. Eyerinde ka
lan biri, rtbesi ne kadar yksek olursa olsun, yere yatrlp dvlr.
Uganda saraynda, kral glnce, herkes glerdi; kral haprnca herkes
haprrd; tmse, herkes ttn sylerdi; kral san kestirir
se, herkes san kestirirdi. Kraln taklit edilmesi Afrikayla snrl de
ildir. Celebesteki Boni saraynda, kral ne yaparsa, saray mensuplan
da onu yapmak zorundadr; kral ayaa kalkarsa, onlar da kalkmaldr;
oturursa, onlar da oturur; kral atndan derse, onlar da benzer ekilde
dmelidir; ykanyorsa, onlar da ykanrlar ve oradan gemekte olan
lar da stlerinde iyi, kt hangi giysi olursa olsun, onlarda suya girme
lidir. Bir Fransz misyonerinin bildirdiine gre, inde imparator gl
d zaman, hazr bulunan yksek rtbeli memurlar da glerler; kral
glmeyi kesince, onlar da keser. Kral mutsuz olunca, onlann da yz
aslr. nsan bunlann yzlerinin yayl olduunu ve imparatorun istedi
i zaman dokunup keyfine gre harekete geirebileceini dnrd.
Kraln byle model alnmas evrenseldir. Bazen bu yalnzca takdir
ve sayg ile sonulanr: Yapt hibir ey nemsiz ya da anlamsz de
ildir. Ama bazen durum bundan ileriye gider ve insanlar onun her ha
reketini ve szcesini emir kabul ederler: Byleleri iin haprmak
Hapr! demektir; attan dmek Atndan d! anlamn tar. Bu
insan emrin gcyle ylesine doludur ki yapt her ey bunun ifadesi
olmak zorundadr. Szckleri bir kenara braknca, emirler yine eyle
me dnr; bu defa eylemler taklide zorlar. stelik, kraln btn var
lk nedeni art olduundan, kendi hareketleri ve fiziksel gariplikleri de
ayn oalma srecini geirecektir. Saray mensuplannn, kral taklit et

424

tikleri zaman bir tr art srs oluturduu sylenebilir. Kendilerini

art srs olarak hissetmeseler bile, kesinlikle yleymi gibi davra
nrlar. Herkes ayn eyi, yani ilk olarak kraln yapt eyi yapar. Kit
le kristali haline gelmi olan saray, kkenine, art srsne geri d
ner.
Kutlama ve alklama da art isteinin ifadeleri olarak kabul edile
bilir. Model alman hareketler ve szceler, sanki alkla kuvvetlendiri
lir ve tekrarlanma olasl bylelikle arttrlr. Konserde birbirine vu
ran bin elin zorlayclma ok az insan dayanabilir; alklanan bir ey
lem mutlaka tekrarlanacaktr.
Kral yalanmaya balarsa, sihirli kuvveti tehdit altnda kalr; bu
kuvvet zayflayabilir, yok olabilir ya da kt gler bunu tersine evrebilirler, bu yzden yalanan kraln hayatna son verilmelidir ve sihir
li kuvveti ardlna aktarlmaldr. Kraln ahs yalnzca salam olduu
srece nemlidir: kral yalnzca dokunulmam bir kap olarak art g
lerini tayabilir. En ufak bir kusur, kral tebaasnn gznde kukulu
duruma drr; nk bu, ona emanet edilen tzn bir ksmn yitire
bilecei ve bu yzden halknn refahn tehlikeye atabilecei anlamna
gelir. Bu krallklarn yaps, kraln kendisinin fiziksel yapsdr. Kral,
sanki, kuvvetli ve salkl olmaya yemin etmitir. Salarna ak den,
gr bozulan, dilerini yitiren ya da iktidarsz olan bir kral ldrlr
ya da kendisinin intihar etmesi gerekir; zehir ier ya da boulur. Bun
lar allm lm biimleridir, nk kan dklmesi yasaktr. Bazen
kraln hkmedecei sre en batan belirlenir: Grdmz gibi, Jukun
krallar orijinal olarak yedi yl hkm srerdi. Bambaralarda yeni se
ilen kral geleneksel olarak kendi hkmdarlk sresini belirlerdi.
Boynuna bir keten erit sarlrd ve iki kii kart ynlerden bu eridin
ularn ekerlerdi; bu arada kral oyulmu bir sukabandan eline ala
bildiince ok aklta alrd. Bu akltalan hkm srecei yllarn
saysn gsterirdi; bu sre dolunca boulurdu.
Ne var ki kraln hayatnn yapay olarak ksaltl, onun deerli ar
t tznn bekiliini yapmasnn yan sra, ikinci bir amaca da hiz
met ederdi. Bu yapay ksaltmayla, kraln, aksi koulda hkmdarl
srasnda tehlikeli oranlara varabilecek olan hayatta kalma tutkusu ta
batan kreltilip denetlenirdi. Kral ne zaman leceini bilir; mr uy
ruklarndan pek ounun mrnden daha ksadr. Kraln lecei an hep
net bir biimde gznn nndedir ve bu bakmdan ynettii kiilere
gre kendisini aslnda aa hisseder. Onlarla bir tr anlama yapar.
Kral, grevi kabul etmekle, bir despotun ne pahasna olursa olsun ba
kalar lrken hayatta kalma iddiasndan vazgemi olan bir ynetici

olur. Baard eref gerekte bir yktr. Belirli bir sre getikten son
ra hayatn teslim etmeye hazr olduunu bildirir.
Grevine balamadan nce maruz kald hakaretler ve darbeler,
sonunda onu bekleyen eyi ima eder. Onlara boyun eerken, kendi ni
hai kaderine de boyun eer. lm nceden bilinir. Ya lmnn tek
rarlanan olabilirliiyle onu tehdit ederek ya da lmn fiilen nceden
belirlenmi bir ey olarak kabul ederek, etrafnda oluan mtecaviz kit
le kendi karn dnemeyeceini sancl bir aklkla ona gsterir.
Yorubann mstakbel krallarnn nceden dvld ve bu acya sa
kin bir biimde dayanamayanlarn reddedildii sylenir. Seilenin ses
sizce kendi hayatn yaayan ve tahta ilikin hibir tasarm olmayan, ^ 5
yoksul prenslerden biri olmas mmkndr. Bu prensin ortaya kma
s emredilir ve sonra, aknlk iinde, vahice kt muamele gorur. Si
erra Leoneda kral, kral ilan edilmeden nce zincire vurulur ve iyice
dvlrd. Okur Du Chaillunun, Gabondaki kraliyet seimine ilikin
tasvirini anmsayacaktr.
Kraln lmyle, yeni kraln seilmesi arasna yasasz bir donem
girer. Bu, grdmz gibi, seilen kraln kt muamele grmesinde
anlaml bir ifade bulur. Ama ayn yasa tanmazlk gsz ve aresiz
olanlara kar dnebilir. Wagadugu Masilerinde btn sulular, kraln
lmnden sonra hapishanelerden karlmt. Cinayete, soyguna ve
her trden babozuklua izin verildi. Asantide anari dneminden ya
rarlananlar, kraliyet klannn yeleriydi; sradan her insan ldrmele
rine ve soymalarna izin verildi. Ugandada kraln lm nce gizli tu
tuldu. Sonra, belki iki gn sonra, kraliyet alannn onunde yanan kut
sal ate sndrld ve byk bir feryat balad. Davullar lm ntmn
vurunca insanlar ne olduunu anladlar. Ama hi kimsenin lmden
sz etmesine izin verilmedi; syledikleri tek ey, ate snd d. Bu
nu vahi bir anari dnemi izledi. Herkes herkesi soymak istedi ve yal
nzca ardnda kuvvetli bir grubu olan efler kendilerim gvenlikte his
sedebildiler. Daha dk rtbeli efler, bu yasasz ara dnem srasnda,
istediini yapan daha kuvvetli efler tarafndan ldrlme tehlikesiyle
kar karya kaldlar. Bu gibi koullarda, en ok ac ekenler ak k
gsz ve aresiz olanlard. Yeni kralla birlikte dzen gen geldi; kral,
dzeni fiilen kendi ahsnda ete kemie brndrd.
Kraln ardlnn kim olaca her zaman ak bir ekilde belrlenemezdi; belirlendiinde bile, insanlar onu ancak zorlamayla kabul eder
lerdi. Hima devletlerinde tuhaf bir ardllk kavram vard. Oberg bu ko
nuyu, Ankole Krallna ilikin mkemmel almasnda kolay anla
lr bir biimde aklar.

Burada da kral, eleri ve yandalan onda gszlk iaretleri grr

grmez zehir almak zorunda kalmt. Kraln kuvveti ok nemseni
yordu; bu ayn zamanda ardlnn seimini de belirliyordu. Yneten
Hima aznl iin, kraln pek ok olundan en kuvvetlisinin taht dev
ralmas ok nemliydi. Oulun kuvveti ancak dvte snanabilirdi.
Bu yzden taht kavgas kanlmazd, ama bu kavga srerken krallk
bo kalamazd. Bu yzden, len ynetici iin yas trenleri yapldktan
sonra, kraln alndaki, sradan obanlar arasnda, kazanann sahte
kral ilan edilecei sahte bir sava yaplrd. Meru vrisler bu sava iz
ler ve ondan sonra her biri kendi yandalanm toplayp kraliyet davul426 ^ann aramaya karlard. Yolda biri dierine rastlaynca dvr, birbirlerini ldrmeye alrlard.
Bir kardein dierinden az yanda varsa genellikle ldrlr ya da ba
ka bir lkeye kaard. te yandan, strateji genellikle yanda yoksunluu
nu telafi ederdi. Kardeler, gece gizlice dierini gafil avlamak iin birbir
leri hakknda casusluk yaptlar. Birbirlerinin yemeklerine zehir koydular
ve uykularnda bakladlar. Byye ve yabanc mttefiklerin yardmna
bavuruldu. Her oula, dmanlarna kar by yapan ve onu ldrd
dmanlarnn ruhlarndan koruyan annesi ve kz kardei yardm ediyor
du.

Eski kraln gzde olu, ardl olarak setii oul bu sava srasnda
sakland.
Taht sava, btn lkeyi bir kaos durumunda brakarak, aylar bo
yunca srebilir.
Btn insanlar korunmak iin akrabalarna snd. ok fazla sr hrsz
l vakas yaand ve bir meselesi olanlarn lkenin kaotik koullarn
dan yararlanarak dmanlarndan intikam ald sylenir. Ne var ki Ankole nin snrlarn koruyan byk efler taht savanda yer almadlar. d
zeni olabildiince srdrmeye ve lkeyi yabanc igalcilerden korumaya
byk gayret gsterdiler.
Prensler, yalnzca bir tanesi kalana kadar birer birer ya ldrldler
ya da srgne yollandlar. Son kraln gzdesi olan oul sakland yerden
kt ve kardelerinden galip gelenle kraliyet davullarnn sahiplii iin
arpt. Her zaman kazanmazd, ama ounlukla en gl bycler ve
ok sayda yanda ondan yanayd.

Btn kardeler lnce, hayatta kalan, kraliyet alanna kraliyet davullan, annesi ve kz kardeiyle dnd. Sahte kral ldrld ve muzaf
fer karde yeni kral ilan edildi.
Btn rakipleri yok edilmiti. Zafer kazanarak hayatta kalann en

kuvvetli olduu dnld ve herkes tarafndan alkland. Taht savalannn byle kural haline geldii dier Hima eyaletlerinin kklerinde
ayn ilkenin yatt varsaylabilir. nsanlar hayatta kalann kral olma
sn istiyorlard; bu kadar ok dman ldrm olmas, onlann g
znde, hayatta kalana sahip olmasn istedikleri iktidan kazandnyordu.
Ama taht vrislii iin gerek yanma, yeni kral hayatta kalann
kuvvetiyle donatmann tek arac deildi. Ankolenin kuzey snrlannHaki Kitara Krallnda taht kavgas, yeni kraln ta giyme trenleri
nin bir ksmn oluturan inanlmaz bir ritte zetlenirdi. Bu son kez
1871de Kral Kabareganm tahta gemesi srasnda gerekletirildi. O ^
zaman olanlar aada tasvir edilmektedir.
Prensler arasnda, her zaman, bu mcadelede yer alamayacak kadar
gen olan birka olan ocuu olurdu. Bylelikle muzaffer olann ya
n sra, byk aabeyleri birbirlerini yok ettiinde onlar da sa kalr
lard. Bu gen kardelerden biri, bir tr kral naibi olarak davranan ef
tarafndan bir kenara ekildi ve kral seildii sylendi. Orada bulunan
btn efler bunu onaylad. Ancak, ocuk niyetlerinin ne olduunu an
layarak, Beni kandrmaya almayn. Ben kral deilim ve siz beni
yalnzca ldrmek istiyorsunuz dedi. Ama bu emre boyun emek zo
runda olduundan tahta oturdu. efler gelip ona armaanlar getirip sa
dakat gsterdiler. Onlarla birlikte, aslnda ta giyme trenin asl sahibi
muzaffer Kabarega da geldi. Kabarega basit bir prens gibi giyinmi ve
armaan olarak yannda bir inek getirmiti. Kral naibi ona, neim ne
rede? diye sorunca, Kabarega, nei yasalara uygun birine, krala ge
tirdim dedi. Kral naibi bunu kendisine hakaret olarak kabul etti ve
Kabaregann koluna bir eritle vurdu; bunun zerine Kabarega fkey
le gitti, savalarn toplayp geri geldi. Kral naibi onlan grnce taht
taki ocua, Kabarega dvmeye geldi dedi. Bunun zerine ocuk
kamak istedi; ama kral naibi onu yakalad, taht odasnn arkasna g
trp bodu. ocuk o binaya gmld.
Kral naibiyle yeni ynetici arasndaki kavga sahteydi. ocuk kraln
kaderi nceden belirlenmiti: Ta giyme trenlerinde bir ocuk kral
hep seilir ve aldatmacal bir lmle ldrlrd. Sava yaplm ve
karar verilmi olurdu; kazanann rakiplerinin hepsi lmt; ama yeni
kral, ta giyme treni srasnda bile, bir kardei lrken hayatta kal
mak zorundayd ve kurban sarayn, tahtn ve kraliyet davullarnn bu
lunduu en i ksmdaki odaya gmlrd.
Yine bu Kitara Krallnda, kraliyet yaynn simgesel bir nemi
vard; her ta giyme treninde, bu yayn yeniden gerilmesi gerekirdi.

428

Bunun iin gereken sinirleri kendi bedeninden temin edecek bir adam
seilirdi. Bu adam bu ii bir eref kabul eder ve sa tarafndaki sinirle
rin karlma ilemini ahsen ynlendirirdi; bu adamn her zaman, si
nirleri karldktan ksa bir sre sonra ld sylenirdi. Yeni gerilen
yay drt okla birlikte yeni krala verilirdi; kral da bunlan, her biri gk
yznn drt tarafna olmak zere atarken yle derdi: Milletleri yen
mek iin onlara ok atyorum ve her bir oku atarken o ynde yaayan
milletlerin adn sylerdi. Oklar aranr, bulunup tekrar kullanlmak
zere geri getirilirdi. Her yln banda kral bu milletlere ok atmay
tekrarlard.
Komu krallklann en gls ve her zaman Kitarayla sava halin
de olan Ugandayd. Orada, kral tahta geince, onun Uganday yedi
i ya da davullan yedii sylenirdi. Davullara sahip olmak makam
ve otoritenin gstergesiydi. Kraliyetin ve eflerin davullan vard; her
grev davullannn vurmasyla ilan edilirdi. Ta giyme trenlerinde kral
yle derdi: Ben Ugandann kralym. Ben atalanmdan daha uzun ya
ayacak, milletleri ynetecek, isyanlan bastracak olan kralm.
Yeni kraln ilk grevi kendisinden nceki kraln yasn tutmakt.
Yas dneminin sonunda davullan aldrrd ve ertesi gn bir av tertip
lenirdi. Kraln peine dmek zorunda olduu bir ceylan getirilip ser
best braklrd. Sonra, yoldan geen sradan insanlardan iki adam ya
kalanrd; biri boularak ldrlr dierinin hayat balanrd. Ayn
akam kral eski kraliyet taburesine kard ve yksek mevkiden biri
ona ant iirirdi. Sonra iki gl kuvvetli adam kral omuzlanna alp sa
rayn kapal alan iinde insanlann ona sadakat gstermesi iin dola
trrd.
Daha sonra gzleri balanm iki adam kraln nne getirilirdi.
Bunlardan birini kral bir okla hafif yaralar ve dmanlan olan Kitaraya bir gnah keisi olarak yollard. Dier adam serbest braklr ve
i saray mensuplannn bana bir idareci ve kral elerinin korumas
olarak tayin edilirdi. Sekiz tutsakla birlikte bu yeni idareci kurban ye
rine gtrlrd. Orada adamn gzleri tekrar balanr ve nnde di
er yedi tutsak sopayla ldrlrd; sekizincinin ldrln izleme
sine izin verilirdi. Bu lmlerin krala kuvvet vermesi beklenirdi; ida
reciye kuvvet ve sadakat kazandrd kesindi.
Kral iki ya da yl hkmettii zaman nne yine iki adam getiril
di; bunlardan birini yaralayp dierinin hayatn balad. Yaral olan,
saray alannn ana giriinin dnda ldrld; dieri idareciye yardm
c tayin edildi; ilk grevi ldrlen adamn cesedini alp en yakn neh
re atmakt.

Bu iki adam da kral kuvvetlendirmek iin ldrlrd. Kraln sal

tanatnn baladn gstermek iin cinayetler ilenirdi; tekrar t ^ a r
hayatta kalan olmas! iin yeni cinayetlere gerek vard. Ona ktd*ya
layan ey fiili hayatta kalma sreciydi. Burada arpc olan belki
Ugandaya zg olan ey, kurbanlann ift ift, bin ldrlen dgen ha
yat balanan iki kii olarak sunulmasdr. Kral ayn anda k hakk
birden kullanr. Birinin lmnden kuvvet kazanr, ama dgenn affet
mekten de yararlanr. nk bu adam arkadann kadennn gorgu ta
ndr; kendisi de hayatta kalan ve balanmak zere seilen olar
kuvvet kazanr ve kraln daha da sadk bir hizmetkn olur.
Btn bunlardan sonra bir Uganda kralnn lebilmesi artcdr. 429
Onun iin hayatlann kurban edildii bunun b e n z e r i ok olay vard.
Kraln hayatta kalarak iktidann artrabilecei fikn dzenli insan ku
ban etmelere yol at. Ama bunlar, u ya da bu kraln zel isteinde
bamsz, dini bir kurum oluturuyordu. Her kraln kendi hssya ,
kaprisleri vard; bunlann tehlikeli olmas onun doasnn parasyd.
Afrikal bir kraln belli bal zelliklerinden bin hayat ve olum ze
rindeki mutlak iktidaryd. Etrafna yayd dehet ok buyuktu. Sen
imdi Atasm, hayat ve lm zerinde iktidann var. Senden korkmadm syleyen herkesi ldr; Igara Kralnn resmen greve atarna for
ml buydu. Cannn istedii gibi ldrrd ve bunun m hibir se
bep ne srmezdi. Onun istemesi yeterliydi; aklama yapmak zorun
da deildi. Pek ok vakada onun ahsen kan dkmesine izin venlmezdi, ama onun yerine ldren cellat saray mensuplan arasnda vazgeil
mez bir grevliydi. Bu makamda bulunan insan is t e r sonunda Daho
meyde olduu gibi Babakan olsun; ister Asantdek gibi bir kast
oluturan yzlerce cellat bulunsun; ister idamlar sk sk yaplsn ya da
nadir olaylarla snrl olsun, idam cezasnn ilan edilmesi her zaman
kraln tartlmaz greviydi ve bunu uygulamadan uzunca zaman gerirse, iktidan iin temel nem tayan dehet ytnlrd; artk ondan
korkulmazd ve kk grlrd.
Bu hayvann onun atas olduu dnldnden m yoksa yalnz
ca, dorudan onun soyundan gelmese de onun niteliklerim tadn
dan m bilinmez, ama kral bir aslan ya da leopar olarak kabul edilirdi.
Kraln aslan ya da leopar doas tamasnn anlam onun bu hayvan
lar gibi, ldrmek zorunda olmasyd. Onun ldrmesi, bu hayvan ar
gibi dehet samas doru ve uygundu; kraln ldrme eglm yaradba5na

r yem
i:

yerken grmesine izin verilmezdi. Elerinden biri ona yemek getirmek

430

ve o yerken arkasn dnmek zorundayd. Aslan yalnz yer denirdi.

Yemei beenmezse ya da yemek yeterince abuk getirilmezse, ona bu
hakareti yapan arr ve mzrakla ldrrd. Ona hizmet eden kars,
o yemek yerken ksrrse, o da ldrlrd. Elinin altnda her zaman
iki mzrak bulunurdu. Kral yemek yerken yanllkla ieriye girip kra
ln karsna kan kii orackta mhlanrd. Bunun zerine insanlar,
aslan yemek yerken unu ya da bunu ldrm derlerdi. Kraln b
rakt yiyeceklere hi kimsenin dokunmasna izin verilmezdi. Bu ar
tklar kraln en sevdii kpeklere verilirdi.
Kitara Kral as tarafndan beslenirdi. A yemei getirir, atal
bir para ete saplar ve bunu kraln azna sokard. Bunu drt kez ya
pard ve kazayla kraln dilerine atal dedirirse lme gnderilirdi.
Her sabah, inekler saldktan sonra, Kitara Kral tahta oturup ken
disine anlatlan vakalar dinlerdi. O saraydayken konumalar olursa ve
o da sessizlik isterse, her zaman onun yannda duran uan tad iki
yan keskin klcn eline alrd. Uak sa omzunun stne, ba nde
sallanp klc saklayan bir aslan postu atard. Kral klcn isteyince,
yalnzca elini uzatrd, uak da klc eline koyard ve kral o zaman sa
rayda birini ldrrd. Kraln hzl adalet uygulad baka olaylar da
olurdu. Kraliyet alan iinde yrrken yannda her zaman klc tayan
uak bulunurdu ve houna gitmeyen bir ey olunca, elini uzatrd, kl
eline konurdu ve o da mtecavizi orackta yere devirirdi.
Btn emirlerine mutlak surette uyulmas zorunluydu; emirlerinin
herhangi birini nemsememek lm anlamna gelirdi. Burada emir, as
lann btn daha gsz hayvanlan tehdit etmede kulland lm ce
zas gibi, kendisini en eski, en saf biimiyle davurur. Kraln karsn
dakiler dman olsalard, kraln nnden daima ka halinde olurlar
d; tebaa iseler ona hizmet etmeye zorlamrlard. Kral insanlanna iste
dii gibi emirler verirdi ve bu insanlar ona itaat ettikleri srece, hayatlann balard. Ama z olarak o hep bir asland; istedii zaman ld
rrd.

BR DELH SULTANI:
MUHAMMED TULUK

ans eseri, bu Sultann, ou Doulu yneticininkinden ok daha ak

ve aynntl bir tablosu var elimizde. Zamannda Fastan ine kadar
btn slam dnyasn gezmi olan nl Arap gezgini bni Battuta Del
hi Sultannn saraynda ve hizmetinde yedi yl geirdi ve bu yllarn,

Sultann ve ynetim biiminin canl bir tasvinn brakt. Ibn Battuta

kavda deer bir sre Sultann tevecchnden yararlanabildi ve daha
sonra, gzden dnce, ondan lmcl bir biimde korkarak yaama
nn ne demek olduunu rendi. O zamanlar sk sk olduu gibi, bir su
re iin kendisini sevdirmeyi baard ve sonra bir mnzevi hayat sr
drerek kendisini Sultann fkesinden korumak zorunda kald.
Bu kral armaan vermekten ve kan dkmekten herkesten ok ho
lanan bir insandr. bni Battuta sultann saraynda iktidann ikiyzl
n fark etmeyi rendi; iktidarn, o gne kadar ok az insann bldg,
hem an cmertliini hem de ldrcln rendi. Anlattklarnn
psikolojik kesinlii kuku gtrmez; nk onunkiyle k a rla la b i
lecek, onunkinden bamsz bir baka anlatm daha var. Muhammed i
lmnn stnden ok gemeden, onun dneminin tanh, Sultan n
saraynda on yedi yldan fazla yaam st dzey bir grevli olan Zyaeddin Barani tarafndan Farsa yazld. Trnn en iyi omeklennden
olan bu tarih, baka eylerin yan sra, yazann Sultan la yapt u ko
numay ierir; bu konumalarda Sultan ynetim ve kendi tebaas hakkndalti dncelerini aa vurmutu. Aadaki blm ^ f a k l a
ra dayanr ve btnyle bu kaynaklardan, ou zaman harfi harfine
alntlanmtr.
. ,. , .
Muhammed Tuluk zamannn en kltrl prensiydi. Gerek Arap
a gerekse Farsa yazlm olan mektuplan, lmnden ok sonra bile
zarafeti nedeniyle takdir edilmeyi srdrd. slubunda olduu gibi,
hat sanatnda da en baanl ustalan geride brakt. Kayda deer bir du
gc vard ve mecaz kullanmnda mahirdi; Fars nnde ok bilgiliy
di olaanst bellei sayesinde, pek ok iiri ezbere biliyordu, bu i
irleri hem sk sk hem de yerinde alntlard. Fars edeoyatmn gen ka
lan hakknda da mkemmel bilgisi vard. Matematik, fizik, mantk ve
Yunan felsefesi onu eit derecede bylyordu. Flozoflann, kalb ka
ytsz ve kat yapan dogmalannn onun zennde gulu bir etkisi var
d Ama onda ayn zamanda bir doktorun merak da vard; ilgisini e
ken farkl semptomlar gsteren hastalarla kendisi ilgilenirdi. Kendi uz
manlk konusunu tartmak iin bile Sultann karsna kabilecek,
kmaya cret edebilecek hibir bilim adam, hattat, air ya da doktor
yoktu Sultan dindard, dininin kurallanna sk skya balyd ve a
raptan kanrd. Saray mensuplan namaz saatlerine dikkat ederlerdi;
bunu yapmayanlar iddetle cezalandnlrd. Adalete ok deer verirdi,
slamn yalnzca ritellerini deil; ahlki kurallann da ciddiye alr,
bakalannn da ciddiye almasn beklerdi. Savata cesareti ve inisiya
tifiyle dikkat ekerdi; babasnn ve babasndan nceki hkmdarn ko

mutas altnda gsterdii yiitlikler hl evrensel ne sahiptir. Sultann

doasnn karmaklna dikkat ekmek gerekir. Onu, adalan iin
korkun ve anlalmaz klan btn zellikleriyle keskin bir kartlk
gsteren zellikleri, takdir edilen ve sonuna kadar koruduu dier par
lak niteliklerdi.
Bu adil ve son derece baanl prensin saray neye benziyordu? Sa
rayn iine ulaabilmek iin insann kapdan gemesi gerekirdi. lk
kapnn dnda birok muhafz ve mzisyen vard. Bir Emir ya da ba
ka nemli bir zat gelince, mzisyenler enstrmanlar alp Falanca
geldi. Falanca geldi derlerdi. Kapnn dnda cellatlarn oturduu
platformlar da vard: Sultan bir adamn idam edilmesini emredince,
hkm burada gerekletirilirdi ve lenin bedeni gn gece yatt
yerde braklrd. Bylelikle saraya yaklaan herhangi biri nce ce
setleri grrd; tepecikler halinde ylm cesetler hep orada dururdu;
mahkmu srkleyip ldrmek zorunda olan grevlilerle cellatlar bu
ar ve sonu gelmeyen iten bitkin durumdaydlar. kinci ve nc ka
pnn arasnda halk iin byk bir toplant salonu vard. nc kap
nn dnda, kap yazmanlannn oturduu bir platform vard. Sultanm zel izni olmadan hi kimsenin bu kapdan gemesine izin ve
rilmezdi. Biri gelince yazmanlar Saat birde falanca geldi diye yazar
lard; duruma gre bu saat deiebilirdi. Akam namazndan sonra bu
rapor Sultana verilirdi. Herhangi birinin saraydan, mazereti olsun ya
da olmasn, ya da daha fazla gn uzak kalmas durumunda, artk
Sultann haberi olmadan ieriye girmesine izin verilmezdi. Hastalan
msa ya da baka bir mazereti varsa, Sultana, rtbesine uygun bir ar
maan sunard. nc kapnn arkasnda Bin stun ad verilen ok
byk bir toplant salonu bulunurdu; stunlar, harikulade oymal ve
boyal ahap bir aty desteklerdi.
Toplantlar ounlukla leden sonralan, bazen de sabah erkenden
yaplrd. Sultan tahtnn zerinde, beyaz halyla kaplanm bir krs
de otururdu; arkasnda byk bir minder, iki yannda kolunu yaslama
s iin iki byk minder olurdu. Vezir nnde, ayakta dururdu; vezirin
arkasnda yardmclar, sonra mabeyinciler ve dierleri, nem srasyla
dururlard.
Sultan otururken, mabeyinciler ve yardmclar ounlukla en yksek ses
leriyle Bismillah! derler. Sada yz kadar zrhl asker, solda da bir o kadan, kalkanlar, kllar ve yaylar tayarak dururdu. Dier grevliler ve ile
ri gelenler, Sultann onlan grebilecei ekilde salon boyunca sa ve sol
tarafta dururlard. Sonra, yine Sultanm grebilecei ekilde yans sada

yans solda sralanacak olan, kraliyet bayrakl altm at ve sonra ipek ku

malarla sslenmi elli fil getirilirdi; sululan ldrmede daha etkili olmalan iin fillerin dilerine demir aklm olurdu. Her filin boynunda, elin
de fili cezalandrmak ve yapmas gerekenlerin talimatn vermek iin kul
land bir tr demir balta tayan fil seyisi bulunurdu. Her filin srtnda,
hayvann byklne gre aa yukan yirmi savay iine alabilen, bir
tr byk sandk bulunurdu. Bu filler Sultana hrmetle elmelen, balanm indirmeleri iin eitilirler ve bunu yaptklannda mabeyinciler yksek
sesle Bismillah! diye barrlard. Filler de bekleyen insanlann arkasn
da, yans sada yans solda olmak zere yerletirilirlerdi. Sa ya da sol ta
rafta kendisi iin belirlenmi bir yeri olan her insan ieriye girdiinde, ma
beyincilerin yerine ulanca hrmetle eilir ve mabeyinciler, seslerinin
yksekliini sz konusu insann rtbesine gre ayarlayarak Bismillah.
derlerdi; bu insan tesine asla gemedii, kendisine aynlm yere ekilir- F28
di. Hrmetle eilen kii, o kfir Hindulardan biriyse, mabeyncler ona
Tann sana doru yolu gstersin derlerdi.

tbni Battuta, Sultann bakente giriini tasvir eder.

Sultan bir yolculuktan dnnce filler sslenir ve on altsnn zerine, ki
mileri simli, kimileri mcevherler ilenmi on alt gnelik yerletirilir.
ok katl ahap kkler ina edilip ipekli kumalarla kaplanr ve her katta
aralannda dans eden kzlann da bulunduu, harikulade elbiseler giymi,
ziynetler takm ark syleyen kzlar olur. Her kkn ortasnda, hinthurmas yapraklar ve hurma taneleri ikram edilen yerli yabanc butun halkn
iebilecei rayla dolu, deriden yaplm byk bir kap bulunur. Kkle
rin arasnda kalan, zerinden Sultann atnn yrd yer ipek kumalar
la kaplanr. ehrin kapsndan sarayn kapsna kadar, Sultanm getii so
kak boyunca duvarlara ipek kumalar aslr. Sultann nnde birka bin pi
yade kle yrr, arkasndan da ayaktakm ve askerleri gelir. Sultanm
kente girilerinden birinde, kente girdii andan saraya varana kadar, fille
rin stne yerletirilmi, insanlara doru altn ve gm paralar atan u ya
da drt kk mancnk grdm.

Muhammed, zellikle yabanclara kar eli ak davranrd. Sultann istihbarat servisi, imparatorluunun snr kentlerinden birine gi
ren herhangi biri hakknda ona derhal bilgi veriyordu. Kurye servisi r
nek tekil edecek nitelikteydi; seyyahlarn elli gnde kat ettii bir me
safeyi onun kuryeleri be gnde kat ediyordu; her milin te biri kadar
mesafede yeni bir kurye grevi devralrd. Byle tanan yalnzca onun
mektuplar deildi; Horasandan zel meyveler masasna byle gelirdi
ve koucularn balarnn stnde tadklan bir sedyeye yerletirilen,
devlete kar su ileyen kiiler de ona mektuplar ve meyveler kadar
abuk getiriliyordu. Snr geen yabanclara ilikin raporlar ok aynn-

tlyd. Bu raporlarda her bir yabancnn grnts ve giysisi, grubu

nun iindekilerin says, kleleri, hizmetkrlar, hayvanlan, gerek ey
lem halindeyken gerekse dinlenirkenki davranlar ve btn yaptklan azami bir dikkatle, hibir ey atlanmadan tasvir edilirdi. Sultan bu
raporlan dikkatle incelerdi. Her yabanc snr blgesinin merkezinde,
Sultandan, yolculuuyla ve kendisine gsterilecek saygyla ilgili bir
emir gelene kadar beklemek zorundayd. Her yabanc, davran konu
sunda aynntl olarak deerlendirilirdi; nk uzaktaki, Hindistanda
ki ailesi ya da soyu hakknda hibir ey bilinemezdi. Muhammed ya
banclarla zellikle ilgilenir ve onlara idarecilik gibi devletin yksek
payelerini bahederdi: Saray mensuplanmn ou, saray grevlileri, ba
kanlar ve yarglar hep yabancyd. zel bir kararla hepsine erefli
unvan verilmiti; geinmeleri iin byk masraflar yapar ve onlara a
hane hediyeler verirdi. Bu yabanclar onun cmertliini btn dnya
ya yaydlar. Ama sertlii daha da nlyd.
ster okumu, ister din adam, ister st konumdan biri olsun, kim olduu
na bakmakszn kk byk btn hatalar cezalandrrd. Her gn, zin
cirlenmi, eli kolu balanm ve prangaya vurulmu yzlerce insan onun
huzuruna getirilir ve idam edilecekler idam edilir, ikence edileceklere i
kence edilir, dvlecekler dvlrd. Cuma gnleri hari hapishanesinde
ki btn insanlarn onun huzuruna getirilmesi onun detidir; Cuma gn
temizlenip dinlendikleri tatil gndr.

Sultana kar en ar ithamlardan biri, Delhi sakinlerini kentlerini

terk etmeye zorlamasyd. Kendisine baklrsa, onlan cezalandrmak
iin iyi bir nedeni vard. Delhililer ona hakaret ve yergi dolu mektup
lar yazmay det edinmilerdi. Bu mektuplan mhrledikten sonra
zerine Dnyann Efendisine. Bunu ondan baka hi kimse okuma
sn yazp gece toplant odasna atyorlard. Sultan mhrleri anca,
iinde hakaret ve kfrden baka bir ey bulmuyordu. Sonunda Del
hiyi harabeye evirmeye karar verdi. Delhililere evlerinin ve yaadklan yerlerin tam deerini dedi ve kendine bakent yapmak istedii
Daulatabada tanmalarn emretti.
Delhililer reddedince Sultanm habercisi gidip gece sonra kentte
kimsenin kalmamas gerektiini duyurdu. ounluk bu emre uydu, ama
bazlar evlerine saklandlar. Sultan kentte kalan kimse olup olmadnn
aranmasn istedi; kleleri sokakta biri sakat dieri kr iki kii buldular. Bu
iki kii onun huzuruna getirildi ve Sultan sakatn mancnktan atlmas, k
rn de Delhiden Daulatabada kadar, yaklak krk gnlk yolda srk
lenmesi emrini verdi. Adam yolda paraland ve Daulatabada ulaan tek

paras bacayd. Sultan bunu yapnca herkes, eyalann ve sahip olduk

lar dier eyleri brakp kenti terk etti; kent btnyle terk edilmi olarak
kald. Gvendiim biri bana Sultanm bir gece saraynn atsna trmanp,
ne bir ate ne bir duman ne de lamba grnmeyen Delhiye baktn
ve Artk zihnim dingin ve fkem yatt dediini anlatt. Daha sonralar,
dier kentlerin sakinlerine yazarak onlara Delhiye yerleip nfusunu ye
nilemelerini emretti. Sonuta kendi kentleri harabeye dnd, Delhi byk
l nedeniyle yeterince nfus kazanmamt; nk Delhi dnyadaki en
byk kentlerden biridir. Geldiimizde Delhiyi ite bu durumda, birka
kii dnda yerleik nfustan yoksun, bombo bulduk.

Sultann tebaasna hiddet duymasnn nedeni uzun sre hkm

srm olmas deildi. (Delhiyi boaltma emri hkmdarlnn ikin- 435.
ci ylnda verildi.) Aralannda en bandan beri var olan gerilim zaman
la byd. Toplant salonuna atlan mektuplann ierii konusunda an
cak tahminde bulunulabilir, ama Sultann tahta geli tarzna gnderme
yaptklanna inanmamz iin yeterli neden var. Muhammedin babas,
Tuluk ah, yalnzca drt yl hkm srmken bir kazada hayatn
kaybetti; gerekte nasl ldn, srr paylaan birka kiiden baka
hi kimse bilmese de, kuku duymamak imknszdr. Eski Sultan, bir
seferden dndkten sonra, oluna bir kk yaptrmasn emretti. Kk
gn iinde, her zamanki gibi ahaptan yapld, ama yle ina edildi
ki belirli bir noktadan itilince derhal kebilirdi. Sultan, yannda gen
ve gzde oluyla birlikte kke yerleince, Muhammed bir fil geit t
reni yaplmas iin izin istedi. Bu izin verildi ve filler yle bir biimde
yrtld ki ahap yapnn altndan geerken o hassas noktadan bina
y ittiler. Kk kt ve Sultanla en sevdii oluna mezar oldu. Mu
hammed kurtarma operasyonunu ok ge oluncaya kadar erteledi.
Kurbanlar sonunda bulunduklannda her ikisi de lyd ve kimilerinin
iddia ettiine gre, olunun stne eilmi olan Sultan hl nefes al
yordu; belki de ikinci bir hamleyle ldrld. Muhammed hibir itiraz
olmadan tahta kt, ama sylentileri durdurmaya muktedir deildi.
Hkmdarlnn en bandan itibaren, babasnn katili olmasndan
kukulanld.
Delhi Sultanl en byk boyutlarna Muhammed Tuluk zama
nnda ulat. Hindistann bu ksmnn tekrar tek ynetim altna, Akbarn ynetimi altna girmesinden nce iki yz yldan fazla zaman
geti. Ama Muhammed ona tahsis edilmi olan yaklak iki dzine
eyaletle yetinmekten ok uzakt. zerinde yaanabilir olan btn dn
yay ynetimi altna almak istiyordu ve bu projenin gerekletirilmesi
iin eitli haris planlar yapyordu. Dostlarnn ya da danmanlannn

hibirinin bu planlarn gizine ulamasna izin verilmiyordu; bu planla

r, tpk kendi bana tasarlad gibi, kendisine saklad. Kendisine ait
her fikir onu memnun ediyordu. Kendisinden ya da hedefinden hi
kuku duymad; ona gre bu hedef aka ortadayd ve ona ulamak
iin kulland aralar en uygun olanlard.
Fetih planlarnn en hrsls Horasan ve Iraka bir sefer, sonra da
ine bir sefer yapmakt. lk sefer iin 370.000 svarilik bir ordu top
land ve tehdit edilen ehirlerin ileri gelenlerine devasa miktarlarda
rvet verildi. Ne var ki saldn hi yaplamad ya da daha balang
aamasnda baanszla urad ve ordu datld. Muhammed iin bi436 C devasa say|lacak miktarda para tamamyla ziyan edildi. inin fethedilmesine ilikin dier plan, Himalayalar geilerek gerekletirile
cekti. 100.000 svari en yksek dalara gnderildi, orada btn da
silsilesine ve yerlilerine boyun edirip ine giden geitleri gvence
altna alacaklard. On adam hari bu ordunun tamam yok oldu. Del
hiye dnebilen on kii ise hayal krklna urayan Sultan tarafndan
idam ettirildi.
Dnyann fethi, muazzam ordular ve byle ordular da daha ok, da
ha ok para gerektiriyordu. Muhammedin varidatnn ok byk oldu
u doruydu. Uyruu olan Hindu krallannn vergileri her taraftan ak
yordu ve babasndan, baka eylerin yan sra, dkme altn ktlesiyle
dolu bir depo miras kalmt. Ama btn bunlara ramen, ksa srede
parasz kald ve tipik bir biimde bu eksiklii bir hamlede temin etme
ye ynelik bir yntem arad. inlilerin kt paras olduunu duymu
tu ve benzer bir eyi bakrla yapma fikrini edindi. Deerleri keyfi bir
biimde gm paralara gre belirlenmi ok miktarda bakr paralan
vard; altn ve gm yerine bunlann kullanlmasn emretti. Ksa sre
sonra her ey bakr karl alnp satlmaya balad. Bu karar yzn
den, her Hindunun evi zel bir darphane haline geldi; her eyalette mil
yonlarca bakr para yapld ve insanlar bunlarla vergilerini deyip at ve
benzeri eyler aldlar. Prensler, ky efleri ve toprak sahipleri bu bakr
para sayesinde zenginletiler ve devlet yoksullat. Ksa sre sonra pa
rann deeri hzla dt, bu arada ok nadir olduklar iin eski paralann deerleri drt, be kat artt. Sonunda bakr paralar akl talanndan
daha deersiz hale geldi. nsanlar mallann ellerinde tuttuklanndan ti
caret duraklad. Sultan emrinin sonulann fark edince byk bir f
keyle uygulamay durdurdu ve btn baknn hzinesine getirilmesini,
orada eski trden parayla deitirilmesini emretti. Bylece, her yerden,
binlerce insann hor grerek att bakr her keden karld ve kar
lnda altn ve gm verilerek hzineye topland. Tulukabadda ba

kr dalan olutu; hazine byk miktarda para kaybetti ve para ktl

vahim hale geldi. Sultan baknn hzinesine neye mal olduunu kavrar
kavramaz, tebaasna daha da hiddetlendi.
Para bulmann bir baka yolu vergilendirmeydi. Kendisinden nce
ki yneticilerin dneminde zaten vergiler ok yksekti; imdi daha da
ykseltilip amansz bir zulmle topland. Kyller meteliksiz kaldlar.
Toprak sahibi olan her Hindu topran terk etti ve kk byk grup
lar halinde her yerde bulunan asilere katlmak iin vahi ormana kat.
Topraklar ilenmeden kald; giderek daha az tahl yetiti; merkezi eya
letlerdeki alk zellikle uzun bir kuraklktan sonra imparatorluun her
yerine yayld. Bu kuraklk yllarca srd, aileler paraland, kentlile
rin tamam alktan ld ve binlerce insan yok oldu.
mparatorluun kaderindeki gerek deiimi ortaya karan belki
de bu alkt. syanlar sklat ve eyaletler pe pee Delhiden koptular.
Muhammed hi durmadan taradaki isyanlan bastryordu. Zulm art
t. Btn blgeyi yakp ykyordu; ormanlk yerler kuatld ve orada
yakalanan herkes -erkek, kadn ya da ocuk demeden- kltan gei
rildi. Yayd dehet o kadar bykt ki, nerede grlse, insanlar he
nz kamamlarsa, kendilerini yere atyorlard. Ama bir yerde daha
yeni dzeni salam ya da oray bir l haline getirmiken, lkenin
baka bir yerinde yine isyan patlak veriyordu. Ondan kopan eyaletle
rin yneticilerinin derilerini yzdrmt; deriler samanla doldurul
mu ve bu korkun kuklalar dehet yaratmak iin lkenin her tarafna
tanmt.
Muhammed yapt zulm yznden hibir vicdan azab duymu
yordu; ald btn nlemlerin meru olduuna kesinlikle inanmt.
Bu konuda tarihi Ziyaeddin Baraniyle yapt aydnlatc konumalann almtlanmas gerekir:
Ka isyann patlak verdiini gryorsun dedi Sultan, Baraniye.
nsanlar btn bunlann sebebinin benim sertliim olduunu syleye
cek olsalar dahi, bundan hi holanmyorum. Ama ne kan sylentiler
ne de isyanlar yznden idam cezasndan vazgeecek deilim. Sen pek
ok tarih kitab okudun. Krallann hangi koullarda idam cezasn uyguladklanna dair bir eye rastladn m?
Barani cevabn verirken, idam cezasna yedi koulda izin verilebi
lecei kanaatinde olan yksek bir slam otoritesinden alnt yapt. Yok
sa idam cezas rahatszlk, sknt ve ayaklanma douruyor ve lkeye
zarar veriyordu. Bu yedi koul unlard:
Gerek dinden dnme; kastl cinayet; evli bir erkein baka bir er
kein kansyla zina yapmas; krala suikast; isyana nderlik; kraln d-

manlanyla ibirlii ve onlara bilgi aktarma; devlete zarar verebilecek

itaatsizlik, ama baka bir itaatsizlik deil. Peygamberin kendisi bu
sulamadan ilk n, yani din deitirmeyi, bir Mslmann ldrl
mesini, evli bir kadnla zinay mahkm etmiti. Dier drt suun ceza
landrlmas, daha ok bir siyasa ve iyi ynetim meselesiydi. Ama
otoriteler, dedi Barani, krallarn, kurallarn erevelerini oluturma
lar ve lkeyi, kraln elini kana bulamasna gerek kalmayacak VaHar iyi
bir dzen iinde tutmalar iin, vezirler tayin edip onlar yksek ma
kamlara ykselterek krallklarnn ynetimini onlarn eline braktklar
gereini de vurgulamlardr.
j
Buna Sultan yle cevap verdi: Salk verilen bu cezalar dnyann
eski dnemlerine uygundu, ama imdi daha ok karmaa ve kt insan
var. syankrca ya da hain planlarndan kukulanarak ya da bu zanla
onlar dverek cezalandryorum ve en ufak bir itaatsizlie lm cezas
veriyorum. lene kadar ya da insanlar drste davranp isyandan ve
itaatsizlikten vazgeene kadar da byle yapmay srdreceim. Kan
dkmeyi gereksiz klacak kurallar yapacak trden vezirlerim yok. n
sanlar cezalandryorum, nk hepsi birden dmanm ve muhalifim
oldular. Onlara byk bir refah verdim, ama onlar dost ve sadk olma
dlar. Onlarn huyunu iyi bilirim ve onlarn bana sevgisinin souduu
nu ve muhalif olduklarn gryorum.
Daha sonraki bir konumada, isyanlaryla onun bana bu kadar so
run karanlar zamannda ldrtmediine piman olduunu syledi.
Bir baka olayda, en nemli kentlerinden birini -D elhinin btn sa
kinlerinin zorla gnderildii kenti- yeni kaybetmiken, Baraniyi a
rtt ve ona, nceki krallarn bu gibi durumlarda hangi arelere ba
vurduunu sordu: Krall hastayd ve hibir tedavi onu iyiletirmiyor
du. Barani yle cevap verdi: Baz krallar, halklarnn gvenini koru
yamadklarn ve genel bir honutsuzluun nesnesi olduklarn algla
ynca, ekilip ynetimi oullarnn en deerlisine devrederlerdi. Baz
larysa btn ilerini ve devlet idaresini vezirlerine ve grevlilerine b
rakarak, kendilerini avlanmaya, hazza ve araba verirlerdi. nsanlar bu
nunla tatmin olurlarsa ve kral intikama kurban gitmezse, devletteki bo
zukluklar tedavi edilebilirdi. Btn siyasi hastalklarn iinde en by
ve en meumu, halkn btn dzeylerindeki genel bir tiksinti hissi
ve gven ihtiyacdr. Ama Baraninin bu cretkr ve dorudan tavsi
yesinin bile Sultanm zerinde hibir etkisi olmad. Sultan, krallnn
meselelerini kendi istedii gibi halletmesi kouluyla, idareyi kiiye
teslim edip kendisi de Mekkeye hacca gideceini syledi. Ama u
anda tebaama kzgnm ve onlar da bana kzgnlar. nsanlar benim duy

gularma ainalar, ben de onlarn straplarnn ve perianlklarnn far

kndaym; ama uyguladm hibir tedavi bir ie yaramyor. syankar
lar, bakaldranlar, muhalifler ve sevgisi azalm insanlar iin tek a
rem klcm. Ben ceza uyguluyor ve kl kullanyorum ki acyla teda
vi sonu versin. nsanlar ne kadar direnirse, ben o kadar ceza verece
im.
Ne var ki imparatorluunun her tarafndaki isyanlarn saysnn ve
genel sevgi yitiminin Sultann zihninde tek bir etkisi oldu. Saraynn
nndeki ve ziyaret ettii btn kent ve eyaletlerdeki ceset tepecikleri
konusunda deil, ama ynetiminin meruiyeti konusunda vicdan ra
hatsz oldu. Artk yeterince ak olduu zere, dindar ve ahlkl bir ^
adamd ve kral olarak konumunun slamn en yksek ruhani otoritesi
tarafndan kutsanmasn istiyordu. Daha nceki yzyllarda, karargh
Badatta bulunan Abbasi Halifeleri byle otoriteler olarak kabul edi
liyorlard. Ama onlarn imparatorluu artk mevcut deildi: 125 8de
Badat Moollar tarafndan fethedilmi ve son Halife ldrlmt.
Tahta 1325 ylnda kan ve yaklak 1340 ylnda imparatorluun eya
letleri pe pee kopmaya balaynca vicdan szlayan Muhammed Tu
luk iin, makamna resmen tayin edilme hakknn nerede merulaabi
leceim kefetmek hi de kolay deildi. Dikkatli aratrmalar yaptrd;
slam lkelerinin batsndan sarayna gelen btn gezginler, sonunda
Sultan, Msrdaki Halifenin kendi Papas olduu sonucuna varana
kadar hararetle sorgulandlar. Msrdaki Halifeyle grmeler yapt,
zel grevliler gitti geldi; Halifeye yazd mektuplar ylesine yontul
mam iltifatlar ieriyordu ki yazmalar yaparken bunlara epey al
m olan Barani bile bunlar tekrarlayamyordu. Halifenin elisi gelin
ce Muhammed btn soylular ve bilim adamlaryla onu karlamaya
gitti ve olduka uzun bir mesafeyi ona doru plak ayakla yrd. Pa
ralarn stnden kendi adn karp yerine, slamn en yce yneticisi
olarak grd Halifeninkini koydurmutu. Halifenin ad Cuma hut
besinde geiyordu, ama bu Muhammedi tatmin etmek iin yeterli de
ildi: Halife tarafndan kutsanmam btn ncllerinin adlan duadan
karld ve otoriteleri geriye dnk olarak geersiz ilan edildi. Hali
fenin ad azametli binalara kaznd ve yannda baka hibir ismin bu
lunmasna izin verilmedi. Yllarca sren karlkl yazmalardan son
ra, Msrdan iinde Muhammedin resmen Halifenin Hindistan vekili
olduunu belirten ciddi bir belge geldi. Bu belge Muhammede o ka
dar haz verdi ki saray airlerine bu belgeyi mahirane bir biimde iire
dntrtt.
M uham m edin sertlii baarszlklanyla artt, dier btn alar-

dan sonuna kadar ayn kald. Bir katilin elinden lmedi. Yirmi alt yl
hkm srdkten sonra, bir cezalandrma seferinde yakaland hum
madan ld.
Muhammed paranoyak bir yneticinin en saf rneidir. Yam tar
z bir AvrupalI iin yabanc ve bilinmediktir; hakkndaki her ey arp
cdr bu yzden onu bir btn olarak grmek daha kolaydr; doasnn
olaand tutarll aikrdr.
Onun zihni drt tr kitleyle doluydu: ordusu, hazinesi, cesetleri ve
saray (ve onunla birlikte kenti). Bu kitlelerle durmakszn oynad, ama
birini ancak dieri pahasna artrmay baarabildi. Devasa ordular ge4 4 0 lltirdi ama bunu yaparken hzinesini tketti. Bakentinin btn nfusunu kovdu ve birdenbire kendisini geni bir kentte yalnz buldu, sara
ynn atsndan bo byk kenti incelerken fkesi yatt. Hayatta ka
lan olma sevincinin tam olarak tadna vard.
Ne yaparsa yapsn, her zaman korumay baard bir kitle vard.
Hibir koulda ldrmekten vazgemedi. Btn tutsaklan her gn
nne getiriliyordu: dam adaylan onun en deerli mlkydler. Sal
tanatnn yirmi alt yl boyunca alk ve vebann yardmyla, impara
torluunun her eyaletinde ceset ynlan ykseldi. Bunun sonucunda
ki gelir kayb kesinlikle cann skt; ama kurbanlannn says artt
srece, gelir kayb kendine gvenini ciddi bir biimde sarsamazd.
Emirlerinin gcn -k i bu emirler idam hkmlerinden baka bir
ey deildi- en st dzeyde korumak iin, konumunu daha yksek bir
otorite tarafndan onaylatmak istedi. Dindar bir Muhammedinin inan
d Tann onun iin yeterli deildi. Tannnn yasal temsilcisinden de
onay istiyordu.
Muhammed Tuluk modem Hint tarihilerince savunulmutur. k
tidar hibir zaman, profesyonel olarak zihinleri srekli iktidarla me
gul olan, (dalkavukluklanm bilim adaml klna sokan) her eyi ya
zamanla ya da onlann elinde herhangi bir ekli alabilen zorunlulukla
aklayabilen methiyecilerden ve tarihilerden yoksun kalmamtr .
Bize Muhammed Tuluktan daha yakn olan yneticiler rneinde
de ayn eyin olmasn beklemeliyiz. Bu yzden, ok kr ki iktidara
yalnzca hayallerinde sahip olan bir insan rneiyle de olsa, iktidann
isel srelerini plak bir ekilde sergilemek nleyici bir tedbir olarak
yararl olabilir.

SCHREBER VAKASI: I

Bir zamanlar Dresdende Yargtay Bayargl yapan Daniel Paul

Schreberin Anlar adl yaptndan daha zengin ya da daha eitici bir
belge olamaz. Schreber meslei gerei szckleri doru kullanma ei
timi alm, kltrl ve zeki bir insand. Dnyann sannsal dizge adn
vermesi gereken eyi btn aynntlanyla yazmaya karar verdii zaman
akl hastanelerinde bir paranoyak olarak yedi yl geirmiti. Memoirs
o f a Nervous Illness (Bir Sinir Hastasnn Anlan) btnlkl bir kitap
oldu. Kendi yaratt dinin doruluuna ve nemine ylesine kat bir
biimde inanmt ki, akl hastanesinden taburcu edildikten sonra kita
bn yaymlatt. Onun emrindeki dil, yaadklannda temel neme sahip L
hibir eyi karanlkta brakmayacak kadar kavramasn salayarak, bu
tekif entelektel yapnn tasvir edilebilmesi iin yaratlm olabilirdi.
Kendi vakasn savunur; ama neyse ki air olmadndan, insan onun
dncelerini, bu dnceler tarafndan batan kanlmadan izleyebi
liyor.
Snrl bir alanda olabildii kadanyla onun dizgesinin en arpc ka
rakteristiklerinden bazlan zerinde durmak istiyorum. Bunun, bizim
paranoyay anlamaya ok yaklatracana inanyorum. Anlar' ince
leyen bakalan farkl sonulara varacak olursa, bu yalnzca sz konu
su malzemenin zenginliinin bir kant olabilir.
Schreberin ne srd iddiann bykl, bunu kstlamaya a
ltnda barizleir. Neredeyse en bata, Her eyden nce, der, ben
de yalnzca bir insanm ve bu yzden insann kavrayyla snrlanm
m. Ama bir noktada, geree dier insanlardan ok daha fazla yak
latndan hi kuku duymaz. Ondan sonra derhal sonsuzlua geer.
Sonsuzluk fikri btn kitaba nfuz etmitir; onun iin sonsuzluk, sra
dan insan iin olduundan ok daha fazla anlam tar. Schreber sonsuz
luu yadrgamaz ve onu yalnzca hak gerei kendisine ait bir ey ola
rak grmekle kalmaz ayn zamanda kendi paras olan bir ey olarak
kabul eder. Devasa zaman dilimlerinde dnr; deneyimleri yzylla
ra yaylr. Ona geceler yzyllar uzunluundaym gibi gelir, ki bylece bu sre iinde btn insanlkta, yerkrenin kendisinde ve btn
Gne sisteminde en kkten deiiklikler ortaya km olabilir pek
l. Tm uzayda, sonsuzlukta olduu kadar rahattr. Cassiopeia,* Vega, Capella** ve Pleiades** gibi belirli takmyldzlar ve tek tek yl* Cassiopeia (Lat): Koltuk takmyldz (.n.).
** Vega: Kuzeytakmyldzlarndan algnn en parlak yldz (.n.).
*** Capella: Arabac takmyldznn en parlak yldz (.n.).
**** Pleiades: lker takmyldz (.n.).

442

dzlar ona zellikle yakndr; bu yldzlardan sanki bunlar ke ban

daki otobs duraklarymasna sz eder. Ama bunlarn dnyadan ger
ek uzaklklarnn da btnyle farkndadr; biraz astronomi bilgisi
vardr ve evrenin boyutlarn kltmez. Tersine, bu kadar uzak olduk
lar iin gk cisimleri onu ekmektedir. Uzayn sonsuz bykl onu
eker; kendisinin uzay kadar geni olmasn ister, bylelikle uzayn
tesinde genileyebilir.
nsan, onun iin bu kadar nemli olann byme sreci deil, fiili
genileme olduunu hissediyor. Uzaya, iinde kendi konumunu belir
lemek ve korumak iin ihtiyac vardr. Konum, kendi bana nemli
olan bir eydir ve onun iin konum hibir zaman yeterince sonsuz ve
azametli olamaz. Ona gre en yce ilke Evrenin Dzenidir. Bunu
Tannnn stnde grr ve eer Tanr buna ters davranmak isterse, zor
luklarla karlar. Schreber kendi insan bedeninden sk sk sanki bir
gk cismiymi gibi sz eder ve tpk dier insanlarn kendi ailelerinin
bakmyla megul olmas gibi, o da gezegen sisteminin ynetimiyle
meguldr. Gezegen sisteminin paras olmak ve oraya demir atmak
ister. Takmyldzlarn binlerce yllk deimezlii, onu zellikle yl
dzlara eken ey olabilir: Onlarn arasnda bir yer sonsuza kadar sahip
olunacak bir yer anlamna geliyordu.
Bu kiisel yer ya da konum duygusu paranoyak iin ok byk
nem tar: Her zaman savunulacak ve emin olunacak yceltilmi bir
konum vardr. Tam da iktidarn doas gerei, ayn eyin bir ynetici
iin de geerli olmas gerekir. Yneticinin kendi konumuna ilikin
duygusu hibir biimde paranoyankinden farkl deildir; ynetici,
elinden gelse, etrafn askerlerle evirir ve kendisini kalelere kapatr.
Kendisini ayn ekilde pek ok bakmdan tehdit altnda hisseden
Schreber smsk yldzlara tutunur. Greceimiz gibi, onun dnyas
bir karklk durumundadr. Onu tehdit eden tehlikeleri aklamak
iin, bu dnyann sakinleri hakknda bir ey sylemek gerekir.
Schrebere gre insan ruhu bedenin sinirlerinde bulunur. nsan
canlyken hem beden hem de ruhtur; ama lnce, sinirler ruh olarak
kalr. Tanr hibir zaman beden deil, yalnzca sinirdir ve bu yzden
insan ruhuyla akrabal vardr; ama insan ruhundan son derece stn
dr, nk Tannnn sinirlerinin says sonsuzdur ve ba sonu yoktur.
Onun sinirlerinin kendilerini na, rnein Gne ve yldz nlarna
dntrme yetenei vardr. Tanr kendi yaratt dnyadan haz duyar,
ama kural olarak bu dnyann yazgsna dorudan karmaz. Yaradl
tan sonra dnyadan ekilmitir ve imdi ounlukla belli bir uzaklkta
durur. Tannnn insanlara ok yaklamamas gerekir, nk yaayan

insanolunun sinirlerinin ona kar yle bir ekim gc vardr k bir

daha onlardan kendisini kurtaramayabilir ve bylece kendi varoluunu
tehlikeye atabilir. Bu yzden Tann canllara kar her zaman savunma
dadr ve zellikle btn kalbiyle dua eden biri ya da ilham gelmi bir
air ona ok fazla yaklamaya kalkacak olursa, o ok ge olmadan
kendini hzla geri eker.
Tannyla insanlarn ruhlar arasnda dzenli bir temas ancak
lmden sonra kurulabilir. Tannnn, onlarn sinirlerini bedenlerinden
ekip karmak ve bunlar kendine ekip cennet yaamnda yemden
uyandrmak iin cesetlere yaklamasnda hibir tehlike yoktur. Ne var
ki insan sinirlerinin bir kutluluk durumuna ykseltilebilmesi iin once ^
elenmesi ve arnmas gerekirdi. Yalnzca temiz insan sinirlerinin
Tannya yaran olur, nk ona tutunmak ve nihai olarak cennetin n
bahesi olarak onun paras olmak sinirlerin yazgsyd. Schrebern
bile tam olarak tasvir edemedii karmak bir annma ilemi gerekliy
di. Bu ilemle btnyle temizlenen ruhlar cennete ykselirdi ve ora
da, ayn hzla olmasa da, yeryznde kim olduklarn zamanla unutur
lard. Goethe ve Bismarck gibi byk adamlann ruhlan, kimlklenne
ilikin bilgiyi belki yzyllarca korurdu; ama hibiri, en by bile
sonsuza kadar koruyamazd. Dorusu, Tanrnn paras (cennetin on
bahesi) olduklanndan baka hibir eyin bilincinde olmakszn, di
er ruhlarla kaynamak ve daha byk birlikler halinde btnlemek
btn ruhlann nihai kaderiydi.
Btn ruhlann tek bir kitle halinde kaynamas kutluluun en yk
sek biimi olarak takdir edilir; bu da bir bulut gibi ya da bazen bir bu
lut olarak bir araya en meleklerin ve azizlerin, ancak bir ikisinin o
da ok dikkatli bir incelemeyle ayrt edilebilecei Hristiyanlktaki pek
ok temsillerini anmsatr. Bu imge o kadar tandktr ki anlam ustune
hi dnmeyiz. Bu imge, kutluluun yalnzca Tannyla yaknlktan
deil; ayn zamanda eitlerin yakn birlikteliinden olutuu anlamn
tar. Cennetin n bahesi deyii kutlulanm ruhlann oluturduu
bu kitleye daha da byk bir younluk yaktrma abasdr: Bu ruhlar
gerekten daha yksek birlikler halinde btnlemitir.
Tann canl insanolu hakknda ok az bilgiye sahiptir. Anlar' n da
ha ileriki blmlerinde, Schreber Tannya, canl insanolunu anlaya
mamas ve zellikle de kendi dncelerini deerlendirememesi nede
niyle sitem eder. Tannnn krlnden ve insann doasna ilikin bil
gi yoksunluundan sz eder; Tann yalnzca cesetlere alktr ve canl
lara ok yaklamamaya zen gsterir. Tannnn ebedi sevgisi temel
olarak yalnzca yaratmaya yneliktir. Pek ok dinin ona yaktrd

444

kadar mutlak bir mkemmeliyete sahip bir varlk deildir, yoksa

Schreberin hastalnn da nedeni olan, masum insanlara kar fesat
tertipler yapmak iin kkrtlmaya izin vermemesi gerekirdi. nk,
Schreberin deyiiyle Evrenin mucizevi yaps birdenbire yarlm
tr. Tannnn diyarnda patlak veren kriz, Schreberin kiisel kade
riyle yakndan balantldr.
Sz konusu olan ey bir ruh cinayeti vakasndan hafif bir ey deil
dir. Schreber daha nce bir kez daha hastalanm ve Leipzigli bir psi
kiyatrisi olan Profesr Flechsig tarafndan tedavi edilmiti. Bir yl son
ra iyilemi olarak taburcu edilmi ve iine dnebilmiti. O zamanlar
psikiyatriste son derece mteekkirdi, kars daha da mteekkirdi.
Kars, Profesr Flechsige kocasn ona iade eden adam olarak tap
yordu; bu yzden profesrn resmini yaz masasnn zerinde yllarca
tuttu. Schreber bundan sonra karsyla salkl, mutlu ve megul sekiz
yl geirdi. Bu dnemin tamam boyunca, Flechsigin resmini karsnn
masasnn stnde grmek iin sk sk frsat oldu; kendisi farkna var
madan bu resim onun zihnini epey megul etmi olsa gerek. nk
ikinci bir kez hastalannca ve (daha nce baarl olduu iin) doal
olarak tekrar Flechsige bavurulunca, Schreberin zihninde, profes
rn gerekten tehlikeli bir figr olduu aa kt.
Belki de Schreberin, kendisi de bir yarg olarak, belirli bir otori
teye sahip olduu iin ve btn bir yl boyunca psikiyatristin iktidar
altnda kalm olmasna ierliyordu. Kendisini tekrar iktidar altna al
d iin, artk ondan kesinlikle nefret ediyordu. Flechsigin onun ze
rinde ruh cinayeti ya da ruh hrszl yaptna kanaat getirdi. Bir
baka insann ruhunu ele geirmenin mmkn olduu fikrinin ok yay
gn ve ok eski olduunu sylyordu. Bu yolla, insan kurbann ente
lektel glerini ele geirir ya da baka bir ruh pahasna kendi mr
n uzatr. Flechsig, iktidar hrs ve hevesiyle esinlenerek Tannyla ent
rika eviriyor ve ve Schreberin ruhunun hi nemli olmadna onu
inandrmaya alyordu. Ayrca iki aile arasnda belki de bir rekabet
olabileceini ekliyor: Bir Flechsig birdenbire, Schreber ailesinden bi
rinin bir konuda kendisinden stn olduunu hissetmi olabilir. Bu
yzden Schreberleri Tannyla daha yakn ilikilere girmelerine yol
aacak mesleklerden, rnein sinir uzmanl mesleinden dlamaya
alarak, Tanrnn diyannn elementleriyle entrika evirmeye giri
ti. Sinirler, Tanrnn ve dier btn ruhlann gerek tz olduuna g
re, bir sinir uzmannn ne kadar iktidara sahip olaca aikrd. Bunun
sonucunda hibir Schreber psikiyatrisi olamazken, bir Flechsig olmu

tu. Ruh hrszl yolu entrikaclara akt; Schreber, ruhunun katilleri

nin iktidan altndayd.
Bu noktada, belki bir paranoyak iin planlann ve entrikalann ne
denli nemli olduunu vurgulamak gerekir. Planlar ve entrikalar srek
li onunladr ve bunlardan biriyle en ufak bir benzerlii olan herhangi
bir ey bile gzden kamaz. Paranoyak kendisini kuatlm hisseder;
ba dman ona tek bana saldrmakla asla yetinmez, daima, uygun
zamanda ona saldrtmak iin kindar bir sry kkrtmaya alr. Bu
srnn yeleri en bata saklanrlar; herhangi bir yerde ve her yerde
olabilirler; ya da sanki pusuya yatmamlar gibi, zararsz ve masum
mu gibi grnrler. Ne var ki paranoyan delici zeks bunlann mas- ^
kesini her zaman drr. Bir entrikacy bulup karmak iin yalnzca
elini uzatmas yeter. O anda fiilen etrafn sarm olmasa da, sr hep
oradadr ve dman nitelii deitirilemez. Dmanlan bir kez ona ye
nildikten sonra, onun sadk kpei olarak kalrlar; onlara istedii her
eyi yapabilir. Belli bir mesafedeyken bile onlan kendi ktlk alan
nn dnda brakmaz ve iine geldii gibi ynetir. Tercihen bunlan,
kurbana her yandan ve son derece byk saylarda saldrabilecekleri
biimde seer.
Schrebere ynelik entrika olutuktan sonra, ona ynelik ll saldn hangi biimi ald? Entrikaclann amalan neydi ve bu amalara ula
mak iin hangi aralar kullandlar? Gerek amalan, tek deilse de en
nemli amalar, Schreberin akln yok etmekti ve bunda yllarca se
bat ettiler. Onu bir embesile evirmek, sinirsel hastaln ebediyen te
davi edilemez olaca noktaya kadar itmek istediler. Onun kendisini
zannettii kadar yetenekli bir insan iin bundan daha korkun bir istik
bal olabilir miydi?
Hastal, hibir ey yaplamayan, eziyetli bir uykusuzlukla bala
d. Schreber, ta bandan itibaren kendisinin uyumasn nlemek ve
bylelikle onun ruhsal kne neden olmak iin belirli bir kast ol
duuna inanyordu. Bu amala ok sayda n ona yneltilmiti. Once
bunlar Profesr Flechsigden kaynaklanyordu, ama daha sonra henz
arnmalar tamamlanmam lm ruhlar (Schreber bunlara snanm
ruhlar adn verir) onunla ilgilenmeye ve ona nlar halinde nfuz et
meye baladlar. Tann bu operasyonda ahsen yer ald. Btn bu n
lar baka insanlar tarafndan iitilmeyecek ekilde onunla konutu. Bu,
insann sessizce tekrarlad, szckleri yksek sesle sylenmeyen bir
dua gibiydi. Ama ac veren farkllk uydu: Dua ederken insann sy
ledikleri kiinin kendi iradesine balyken, ona dandan zorlanan bu
nlar ruhlarn sylemek istediklerini syletiyordu.

446

Burada, ruh olarak benim sinirlerimle uraan binlerce deilse de yzler

ce isim alntlayabilirim.... Btn bu ruhlar benimle, her biri dierlerinin
varlndan habersiz, sesler olarak konutular. Bamdaki srekli karga
a kolaylkla tahmin edilebilir....
Sinirliliim srekli artt; bununla birlikte benim ekicilik gcm de
ylesine artt ki giderek daha ok sayda lm ruh, bamda ya da bede
nimde buharlamak zere bana doru geliyorlard. Birok defasnda bu s
recin sonunda, sz konusu ruhlar, btnyle yok olmadan nce kk
adamlar -insan eklinde ama belki yalnzca bir ka milimetre boyunda
minik figrler- olarak bamda ksa bir varolu srdrdler.... Bu ruhlann
yola ktklar ya da altnda asl durduklar yldzlann ya da takmyldz
larn adlan bana ok sk syleniyordu.... Bu ruhlann, kk adamlar olarak, binlerce deilse de yzlercesinin bir arada bama damlamasyla sona
eren geceler vard. Onlan hep bana yaklamamalar konusunda uyardm;
nk daha nceki olaylar, sinirlerimin ekim gcnn arttnn srekli
farknda olmama neden oluyordu, ama nce bylesine tehditkr bir ekim
gcne inanmadlar.
Ruh dilinde bana tinleri gren, yani tinleri ve lm ruhlan gren ve
onlarla temas iinde olan adam ad verildi.... Dnya var olduundan beri,
bir insann, yalnzca tek tek lm ruhlarla deil, btn ruhlarn toplamy
la ve Tannnn Kadiri Mutlaklyla srekli temasa girdii benimki gibi bir
durum neredeyse hi olmamtr.

Schreberin tarif ettii btn bu olgulann kitlelerle ilgili bir yan

nn olduu aikrdr. Uzay, uzak yldzlara kadar lmlerin ruhlanyla
doludur. Hepsinin, u ya da bu bildik yldzda kendilerine tahsis edil
mi yerleri vardr. Schreber, hastal araclyla birdenbire onlann
merkezi haline gelir. Btn uyanlanna ramen, kar konmaz bir bi
imde onun ekiciliine kaplarak, stne rler. Schreberin onlan etrafnda bir kitle olarak toplad ve srarla belirttii gibi, onlar b
tn ruhlann toplam olduklanna gre, dnlebilecek en byk kitle
yi temsil ettikleri sylenebilir. Ne var ki bu ruhlar, basit bir biimde li
derinin etrafnda toplanm bir kitle olarak durmaya devam etmezler;
bir halk sz konusu olduunda ancak tedricen ve yllar iinde olan e
yi onlar derhal ve annda deneyimlerler: Onunla temasa girerek yalnz
ca bir ka milimetreye kadar hzla klrler. Aralanndaki gerek ili
ki burada ok ak bir biimde ortaya kar: Biri dev, dierleri onun et
rafnda kaynaan minik yaratklar. Ama i bununla kalmaz. Byk
adam cceleri yutar; cceler kelimenin tam anlamyla onun iine girip
btnyle gzden kaybolurlar. Schreber onlan kendine eker, etrafn
da toplar, boyutlann kltr ve sonunda onlan tketir. Daha nce sa
hip olduklan her ey artk onun bedenine eklenir. Ona iyilik etmek iin
gelmi deillerdir. Amalan aslnda dmancadr; en bata onun akl-

n kantrmak ve bylelikle onu yok etmek iin gnderilmilerdir. Ama

ona byme kuvveti veren de tam bu tehditti. Onlara nasl efendilik
edeceini bir kez rendikten sonra kendi ekim gcyle gurur duyar.
lk bakta Schreber, kendi hayali iinde daha erken dnemlerin bir
insan, tinlere inancn evrensel olduu ve llerin ruhlarnn yaayan
la ra kulaklannn dibinden yarasalar gibi getii dnemlerin insan
olarak kabul edilebilir. Sanki tinlerin dnyasnn iini dn bilen, on
larla dorudan iletiim kurabilen ve her trden insani amalar iin on
lardan yararlanabilen bir amandr; kendisine tinleri gren denme
sinden holanr. Ne var ki amann iktidan Schreberinkine yaklaacak
kadar byk deildir. amann bazen tinleri kendi iinde alkoyduu
dorudur ama tinler asla orada znmezler; kendi ayn kimliklerini yi
tirmezler; amann onlann gitmesine tekrar izin vermesi pazarln bir
parasdr. te yandan Schreberde, kendi balanna sanki hi var ol
mamlar gibi gzden kaybolurlar. Evrenin tinlerin varln varsayan
eski kavramlanndan biri klna girmi olan sanrs, aslnda siyasi iktidann, kitleden beslenen ve tzn kitleden treten iktidarn kesin bir
modelidir. ktidann kavramsal bir zmlemesine girimek, yalnzca
Schreberin grnn netliini bulandnr. Bu durumun btn gerek
unsurlann ierir: bir kitle oluturacak olan bireyler zerinde uygula
nan kuvvetli ve uzun sren ekim; boyutlannn kltlmesi yoluyla
tabi klnmalan; kendi kiiliinde, kendi bedeninde siyasi iktidan tem
sil eden insann iine aln tarz; onun byklnn bu yolla kendi
sini srekli yenilemek zorunda olduu gerei; son olarak, buraya ka
dar deinilmemi olan ok nemli bir nokta, bununla ilikilendirilen
felaket duygusu, ani ve hzl artndan ve beklenmedik ekiciliinden
doan, dnya dzeninin tehlikede olduu duygusu.
Anlar' b u felaket duygusuna ilikin kantlara bol bol rastlanr.
Schreberin dnyann sonuna ilikin grlerinde, her zaman imdi
alntlayacam pasajdaki gibi, ekme gcyle dorudan ilgili olan be
lirli bir ihtiam vardr. Ruhlar onun zerine kitleler halinde gelirler ve
kaynaklandklan gk cisimlerini tehlikeye atarlar. yle grnyor ki,
yldzlar aslnda ruhlardan olumaktadr ve byk saylar halinde
Schrebere ulamak iin, evreni terk ettikleri zaman btn evren bir
znme tehlikesi altnda kalr.
Her taraftan felaket haberleri geldi: Artk u ya da bu yldzn ya da
u ya da bu takmyldzn terk edilmesi gerekiyordu; artk Vens sel
basmt; artk ok ksa sre sonra btn Gne sisteminin balantlannm zlmesi gerekiyordu; artk ksa sre sonra Cassiopeia -btn takm-

yldz- bir tek Gne haline getirilecekti; yaknda belki yalnzca Pleiades
kurtarlabilirdi.

Ancak, gk cisimlerinin srekli var oluu hakkndaki endie,

Schreberin felaket tehdidine ilikin duygularnn yalnzca bir yny
d. Bundan daha da nemlisi, hastaln balama noktas olan bir var
saymd. nsanlann ruhlanna ilikin varsaym, bildiimiz gibi, srek
li iletiimde olduu lm tinlerle deil, kendi insan dostlanyla ilgiliy
di. Bu insanlar artk mevcut deildi: insanolu tamamen yok olmutu.
Doktoru, akl hastanesindeki grevliler ya da dier hastalar gibi, hl
grd ok az saydaki figr yalnzca grntler olarak kabul edi. yordu: Onlar, yalnzca onun akln kantrmak iin imal edilmi, gelip
geici, ereti insanlard. Glgeler ya da resimler gibi gelip gittiler ve
doal olarak onlan ciddiye almad. Btn gerek insanlar yok olmu
tu; sa kalan tek insan oydu. Onun bu gerei aa vuran zel
grleri vard ve ayn zamanda bundan btnyle emindi de; buna
yllarca inand. Dnyann sonuna ilikin btn grleri bununla renk
lenmiti.
Flechsigin akl hastanesinin tamamnn ve belki onunla birlikte
Leipzig ehrinin boaltlm ve baka bir gk cismine tanm olma
snn mmkn olduunu dnyordu. Onunla konuan sesler bazen
Leipzigin hl durup durmadn soruyorlard. Grd hayallerden
birinde, bir asansrle yeryznn derinliklerine tand ve bylece b
tn tarihncesi ve jeolojik dnemleri yaad. st ksmlarda hl yap
rakl aalann oluturduu ormanlar vard. Daha aada her ey gide
rek daha karanlklat ve karard. Bir sre iin asansr terk edince,
bir mezarlkta dolayormu gibi oldu. Leipzig sakinlerinin gml ol
duu ksma geldi ve kendi karsnn mezanmn yanndan geti. u da
eklenmelidir ki, kans o srada hayattayd ve onu akl hastanesinde sk
sk ziyaret ediyordu.
Schreber, insanolunun yok oluunun nasl gerekletiini eitli
farkl biimlerle resmetti. Gnein, Dnyadan uzaklamasna ve bu
nun sonucunda genel buzlanmaya bal olarak ssnn azaldn d
nd. Bir yer sarsnts dnd: 1755 ylnda Lizbonda yaanan yer
sarsntsnn kendi gibi tinleri gren biriyle balantl olarak gerekle
tiine ilikin haberler ald.
Modem dnyada byc gibi birinin -Profesr Flechsiginbelirmesinin
ve benim, her eyden nce geni evrelerce tannan bir figrn, gzden
kaybolduuna dair haberin yaylmasnn olabilirliini tahayyl ettim. Bu
da insanlar arasnda dehet ve korku saarak, dinin temellerini yok etmi

ve evrensel bir sinir bozukluuna ve ahlkszla yol amt. Bunu, insa

nolunu mahveden salgn hastalklar takip etmi. Artk Avrupada nere
deyse bilinmeyen iki hastalk, czam ve vebadan sz ediliyordu.

Kendi bedeninde veba belirtileri fark etti. Vebann farkl eitleri

vard: mavi, kahverengi, beyaz ve siyah veba.
Ama dier herkes bu korkun illetlerden can verirken, Schreber iyi
huylu nlarca tedavi edilmiti. nk iki tr n arasnda bir aynm
vard: lanetli ve kutlulayc nlar. Birincisi cesetlerin zehriyle ya
da baka rm malzemeyle yklyd ve bu yzden bedene hasta
lk tohumu tayor ya da bedene bir baka hasar veriyordu. Kutlulayc ya da temiz nlar bu haan onanyordu.
Bu felaketlerin insanolunun bana Schreberin iradesine ramen
geldii izlenimini edinmiyoruz. Tersine, Profesr Flechsigin onu ma
ruz brakt perseksyonun bu kadar korkutucu sonulannn olduu
gereinden belirli bir tatmin duyuyor gibi grnr. Btn insanlk
hepsi ac ekmekte ve yok olmaktadr, nk Schreber kendisiyle u
raan birinin olduunu dnmektedir. Yalnzca o, kutlulayc mlann sayesinde salgn hastalklardan korunmaktadr.
Schreber hayatta kalan tek kii olmutur, nk o bunu istemekte
dir. Hayatta kalan, ok byk bir ceset tarlasnda tek bana ayakta du
ran insan olmay istemektedir; bu ceset tarlasnn kendisi hari btn
insanlan kapsamasn istemektedir. Burada kendisini aa vuran yal
nzca bir paranoyak deildir. Hayatta kalan tek kii olmak, her ideal
iktidar araycsnn en derin isteidir. Byle bir insan dierlerini lme
yollar; kendisi lmden kurtulmak iin lm onlann stne yneltir.
Yalnzca onlann lmne kaytsz kalmaz, aynca iindeki her ey onu,
lmlerine sebep olmaya zorlar. Canllar zerindeki hkimiyetine
meydan okununca, bu radikal kitlesel lm aresine bavurmas zel
likle olasdr. Kendisini bir kez tehdit edilmi hissedince, herkesi nn
de lm yatarken grmeye duyduu tutkulu arzuya aklyla hkmedemez.
Schreberin bu siyasi yorumunun anlalmaz olduu, vahiy ek
lindeki grlerinin hibirinin ikin olarak dini olmad ve canllar
zerinde hibir hkimiyet iddiasnn bulunmad; tinleri grenin iktidannn temel olarak siyasi iktidardan farkl olduu ve bu hayaller b
tn insanlann l olduu fikrinden baladna gre ona dnyevi ikti
dara ilgisinin olduunu yaktrmann hibir hakllnn olmad iti
razlarnda bulunulabilir.
Bu itirazlarn yanltcl ksa sre sonra netleecektir. Schre-

449
F29

berde, bizleri rahatsz edecek kadar bildik trden bir siyasal sistem
bulacaz. Ama bunu tartmadan nce, onun kutsal ynetim kavram
hakknda bir eyi bilmemiz grek.
Bana kar srdrlen politikann btn ynn belirleyen der
ken Tanndan sz ediyor olsa gerek.
Tanr btn zamanlarda, onu rahatsz eden her insanolunu, ona lm
cl bir hastalk vererek ya da ona yldrmla arparak yok edebilmitir....
karlar tek tek insanlar ya da insan gruplan, hatta bir gezegenin btn
nfusuyla att zaman, dier canllarda olduu gibi, Tanrda da kendi
ni koruma igds harekete geer. Sodom ve Gomoray dn!... Tan
rnn herhangi bir insanolundan ona den Kutluluu esirgemesi olduk
a anlalmaz bir eydir, nk Cennetin n bahesine her eklenen yal
nzca onun iktidarn ykseltmeye ve insanoluna yaklamasndan doan
tehlikelere kar tedbirleri salamlatrmaya hizmet eder. nsanlar Evrenin
Dzenine uygun davrandklar srece, onlann karlanyla Tannnn
karlar arasnda hibir atma olamaz. Byle bir kar atmasnn benim
durumumda yine de olabilmesi dnya tarihinde bugne kadar ei grlme
dik koullann bir araya gelmesine baldr ve umarm bu tekrarlanmaz.

Tanrnn Cennetteki mutlak ynetiminin yenilenmesinden ve

Flechsigin ruhuyla Tannnn paralan arasnda kendisine kar y
neltilmi bir tr ittifaktan ve taraflarn bugne kadar temel olarak
ayn kalan ilikisinde bir deiiklie sebep olmaktan sz eder. Tan
rnn kadiri mutlaklnn yanndaki muazzam glerden ve kendi
umutsuz direniinden sz eder. Profesr Flechsigin Tannnn eya
letlerinden birinin yneticisi olarak Amerikaya kadar ulatn zan
neder. Flechsig ayrca, ngiltereyi de ynetiyor gibi grnmektedir.
Tannnn bir baka eyaletinde, Avusturyann Slav kesimlerinde Tan
rnn karlarnn bir tr yneticisi olan Viyanal bir sinir uzmann
dan sz eder. Onunla Profesr Flechsig arasnda bir stnlk mcade
lesi domutur.
Anlar'm farkl ksmlarndan alnm olan bu zetler bize Tannnn
ok farkl bir tablosunu veriyor: Tanr bir despottur ve despottan ba
ka bir ey deildir. Tannnn diyannda eyaletler ve atan kesimler
vardr. Aka ve zl bir biimde belirtildii ekliyle Tannnn karlan, iktidanmn artmasn talep eder. Hibir insanoluna kendisine
bal olan kutluluktan payn esirgememesinin nedeni yalnz ve yalnz
ca budur; Ona engel olan herkesi yok eder. A gibi rlm politikas
iinde rmcek gibi oturann Tann olduu inkr edilemez. Schreberin
kendi politikasna buradan yalnzca bir adm vardr.

Belki bu noktada Schreberin Saksonya Protestan gelenei iinde

bydn ve bu yzden Katoliklerden ve onlann insanlan kendi
dinlerine evirme gayretinden son derece kukulu olduundan sz et
mek gerek. Almanlara ilk gndermesi Fransa karsnda muzaffer olduklan 1870-71 savayla balantldr.
Kendisine, 1870-71 ylnda sert geen k mevsiminin Tannnn sa
va Almanlann lehine evirmek iin yapt kastl bir hareket olduu
na dair olduka kesin ipulan verildiini iddia etti. Tannnn Alman di
line kar da bir zaaf vard.
Anndrmadan geerken, ruhlar Tannnm konutuu, biraz eski ama etki
li bir Almanca olan temel dili reniyorlard.... Bunun Kutluluun yal
nzca Almanlara ayrlm olduu eklinde anlalmamas gerek. Yine de
daha yakn zamanlarda, belki Reformasyondan beri ve belki Kavimler
Gnden beri Almanlar, Tannnm dillerini kullanmay tercih ettii Tan
rnn Seilmi Halk olmulard. Tarih boyunca Tannnn seilmi halk (o
dnemde en ahlkl anlamnda) srasyla, eski Yahudiler, Persler, GrekoRomallar ve son olarak da Almanlar olmutur.

Seilmi Alman halk doal olarak tehlikelerle kar karyadr. Bu

tehlikelerin ilki Katoliklerin oyunlanndan kaynaklanr. Okur, Schre
berin szn etmi olabilecei, onun sinirleriyle temas halinde olan
ve onunla srekli konuan btn ruhlara ait binlerce deilse de yzler
ce isim bahsini anmsayacaktr.
Bu isimleri tayanlarn ounun dine kar zel bir ilgisi vard; birou
Katolikliin ilerlemesini, zellikle de Saksonya ve Leipzigin Katolikletirilmesini bekliyorlard. Bunlann arasnda Leipzigte Papaz S., 14 Leipzig Katolikleri (muhtemelen bir Katolik kulb), Dresdende Cizvit Peder
S., Kardinaller Rampolla, Galimberti ve Casati, Papann kendisi ve son
olarak da saysz kei ve rahibe bulunuyordu. Bir keresinde bir papazn
nderliinde 240 Benedikten keii bama ruhlar olarak tanp orada yok
oldular.

Ama baka ruhlar da vard; bunlann arasnda Viyanal bir sinir uz

man, Schreber araclyla Almanyay Slavlatrmak isteyen ve ay
n zamanda orada bir Yahudi ynetimi kurmak isteyen vaftiz edilmi
Slavsever bir Musevi vard.
Schreber Katolikliin eksiksiz bir profilini alntlar. Bu profilde
yalnzca Leipzigdeki meum kulplere katlan basit inananlar yoktur,
ayn zamanda btn Katolik hiyerarisi tamsil edilir. Entrika ve hile
yapmann bir yolunu bulan bir Cizvit papaz ve kilisenin ileri gelenle

ri iin adlan kulaa ho gelen talyan kardinalleri ve son olarak da ah

sen Papa vardr. Keiler ve rahibeler byk saylarda gelirler; Schre
berin yaad binada bile haarat gibi kaynarlar. Benim alntlamad
m bir hayalinde, Schreber, niversite Nroloji Klinii kadnlar bl
mnn, bir rahibe manastn olarak ve bir baka seferinde, Katolik a
peli olarak dzenleniini grdn anlatr. Akl hastanesinin atsnn
altndaki bir odada Merhamet Rahibelerini grr. Ama hepsinin en ar
pcs 240 Benedikten keiinin, bir papazn nderliinde gsteri alay
dzenlemesidir. Hibir kendini ifade biimi Katoliklie bir gsteri ala
yndan daha uygun deildir. Burada keilerin oluturduu kapal grup,
Katolik inan sahiplerinin toplam iin bir kitle kristali gibi davranr.
Bir gsteri alaynn grnts, izleyicilerin sakl inanlann yeniden
harekete geirir ve izleyenler birdenbire bu gsteri alaynn peine ta
klma arzusu duyarlar. Bylelikle gsteri alay, grenlerin katlmasy
la oalma eilimi gsterir; ideal olarak bu gsteri alaynn sonsuz ol
mas gerekir. Schreber, grd gsteri alayn yutarak simgesel ola
rak btn Katolikliin iini bitirir.
Schreber hastalnn, onun kutsal dnemi dedii, erken ajite dne
minde, o zaman yaadklannn younluu nedeniyle belirli bir on drt
gnlk sre ne kar. Bu lk Kutsal Yarg zamandr. lk Kutsal
Yarg gece gndz devam eden ve kendi sylediine gre hepsi genel
bir fikre dayal bir grler diziiydi. Bu fikrin z kendini kurtanc
saymasdr, ama bu z temel olarak siyasidir.
Profesr Flechsigle benim aramdaki fikir ayrl, Tannnn diyarnn
varln tehlikeye atan bir krize yol at. Bu da Alman halknn, zellikle
de Protestan Almanyann, Tannnn seilmi halk olarak lider konumunu
yitirdiini anlamn tayordu. Mcadeleci bir insan Alman halk iin ne
kp Almanlarn deerliliinin srdn kantlamazsa, dier yerkreler
den (insanlann yaad gezegenlerden?) dlanabilirlerdi bile. Bazen bu
mcadeleci insan, ahsen ben olaym istiyorum, bazen benim tarafmdan
tayin edilmi baka bir insan. Sinir temas iinde benimle konuan sesle
rin srar karsnda byle bir mcadeleye uygun olduunu dndm
birka parlak insann adn verdim. Daha nce szn ettiim Katoliklik,
Yahudilik ve Slavcln ilerlemesi, ilk Kutsal Yargnn temel fikirleriyle
balantlyd.

Bu srada, gelecekteki reenkamasyonlarda ne olacayla ilikili

olarak ald imalardan kayda deer lde etkilenmiti.
Bana art arda birok rol tahsis edildi.... Ossegde bir Cizvit papaz aday
l, Klattau Belediye Bakanl, muzaffer bir Fransz subayna kar

erefini korumak zorunda kalan Alsasl bir kz ve son olarak bir Mool
Prensi. Btn bu tahminlerde benim dier grlerimden kan genel bir
tabloyla bir balant fark ettim. Ossegde bir Cizvit papaz aday, Klattauya Belediye Bakan ve yukanda belirtilen konumda bir Alsasl kz
olarak tayin edilmemi Protestanln Katoliklikle mcadelesinde ve Al
man halknn Latin ve Slav komulanyla mcadelelerinde ya zaten yenil
diine ya da ksa sre sonra yenileceine ilikin kehanetler olarak aldm.
Benim istikbalimdeki nihai konum, Mool Prensi olmak, btn Aryen
halklarn, Tanrnm diyarnn stunlar olmaya uygun olmadklarn gs
terdiklerinin ve son arenin Aryen olmayan halklann arasndan bulunma
s gerektiinin bir iareti gibi grnd bana.

Schreberin kutsal zaman 1894 ylna rastlar; zaman ve yerin ke- 453_
sinliine dair bir tutkusu vardr; lk Kutsal Yarg dnemi iin kesin
tarihler verir. Alt yl sonra, 1900de, sannlan netleip yerleince, da
ha nce tuttuu steno notlanndan yararlanarak, Anlar' oluturmaya
balad. 1904 ylnda bunlar yaymland. Bugn hi kimsenin inkr
edemeyecei gibi, onun politik sistemine birka on yl iinde byk
eref atfedildi: Daha kaba ve daha az bilgili bir biimde de olsa, bir
Mool Prensin nderliinde, Avrupann fethine kan ve dnyay
fethetmesine kl pay kalan byk bir milletin inanc haline geldi. Bylece Schreberin iddialannn hakll, onun farknda olmad mrit
lerince, lmnden sonra fiilen kantland. Bizim ona ayn takdiri at
fetmemiz pek muhtemel deil; ama bu iki sistem arasndaki artc ve
itiraz kabul etmez benzerlik, bu bir tek paranoya vakasna ayrdmz
zaman hakllatrmaya hizmet edebilir; bu blm henz bitirmedik
bile.
Schreber baz noktalarda kendi yzylnn daha ilerisindeydi. Ba
ka meskn gezegenlerin zorla alnmas hl yalnzca bir olaslk ve
hibir seilmi halk henz bu tehlikeli iten vazgemi deil. Ama
onun tarafndan ismi verilmeyen, Katolikleri, Yahudileri ve Slavlan
onun hl ayn kiisel tavr iinde dman kitleler olarak alglayan, sa
dece var olduklan iin onlardan nefret eden ve onlara btn kitlelerin
doasnda bulunan belirgin artma isteini yaktran son mcadele
adamn grm bulunuyoruz. Hi kimse kitlenin zelliklerini -belki
artk daha kolay kabul edilecei gibi- bir ve tek insan olan paranoyak
ya da despottan daha iyi gremez. Ama onun (o zamiri her ikisini de
gstermektedir) ilgilendii kitleler sadece saldrmak ya da ynetmek
istedii kitlelerdir; bunlann hepsinde ayn zellikler vardr.
Schreberin kendisi iin setii gelecekteki varolu biimleri dik
kate deer. Szn ettii beinden (benim danda braktm) yalnz-

ca ilkinin siyasi olmayan bir karakteri vardr. Dier varolu biimi

ok vahi elikilerin odan oluturur. Kendisinin Cizvitlerin arasn
da bir papaz aday olduunu ima eder; Almanlarla Slavlarn savat
Bohemyadaki bir ehrin Belediye Bakan olur ve bir Alsasl kz ola
rak erefini muzaffer bir Fransz karsnda korur: bu eref kukulu
bir biimde ardlnn rksal erefini andrr. Ancak, hepsinden nem
lisi, bir Mool Prensi olarak yeniden hayata gelmesidir. Sanki bu
Aryen olmayan varolutan utanm gibi, bununla ilgili olarak hafif
e af diler bir hali vardr ve bunu Aryen halknn delil gsterilen yenil
gisiyle hakl karmaya alr. Gerekte aklndaki Mool Prensi Cenj j giz Han dan bakas deildir. Moollarn kafatas piramitleri karsnda bylenmitir. (Ceset ynlaryla ne kadar megul olduunu okur
hatrlayacaktr.) Moollarn dmanlaryla toptan uramalarndaki
dorudan yntemlerini takdir eder. Dmanlarn yok eden bir insann
korkacak kimsesi yoktur ve onlann savunmasz cesetlerinden eytanca
bir zevk duyabilir. Schreberin zihninde canlandrd bu drt reenkarnasyondan drdnn iinde, en baanl olduu Mool Prensiydi.
Paranoyak sannnn bu aynntl incelemesinden dorudan kanlmas gereken bir sonu var; paranoyak sannda din ve politika birbirin
den aynlmaz bir ekilde i ie gemitir; Dnyay Kurtaran ile Dnya
y Yneten tek ve ayn insandr. Bunun znde iktidar arzusu vardr.
Paranoya szcn tam anlamyla bir iktidar hastaldr ve bu hasta
ln kefi iktidann doasna ilikin ipulann, baka herhangi bir bi
imde elde edilebilecek olandan ak ve daha eksiksiz olarak aa
kartr. nsan, Schreberinki gibi bir vakada, paranoyan aslnda al
n; ektii korkun konumu fiilen hi elde etmedii gereinin akln
kartrmasna izin vermemelidir. Bunu bakalan elde etmitir. Bazlan ykselilerinin izlerini rtmeyi ve kendi mkemmelletirilmi sis
temlerini korumay baarmtr. Dierleri ya daha az talihli olmu ya
da zamanlan yetmemitir. Baka eylerdeki gibi, burada da baan b
tnyle rastlantlara dayanr. Bu rastlantlan, yasalarla ynetildii ya
nlsamas altnda yeniden yaplandrma giriimine tarih ad verilir. Ta
rihteki her byk ismin yerine baka yz ismin konmas mmkn ola
bilirdi. Ne yetenekli ne de alak adam ktl vardr. Hepimizin yedii
ve herbirimizin saysz hayvan bedeni zerinden kuvvetlendiini inkr
edemeyiz. Burada herbirimiz ceset tarlasnda bir kral olarak ayakta du
ruruz. Drst bir iktidar aratrmas baany lt almamaldr. ktida
nn niteliklerini ve trlerini, grld her yerde aramal ve sonra bunlan bir araya getirerek karlatrmalyz. Herhangi bir akl hastanesin
de gnlerini alacakaranlk bir varolu iinde geiren, aresiz, toplum

dna atlm ve hor grlen bir lgn, bize salad igrler arac
lyla, iktidann lanetini ve ustalann insanoluna anlatmada Hitler ya
da Napolyondan daha nemli olduunu kantlayabilir.

SCHREBER VAKASI: II

Schrebere kar evrilen entrika yalnzca ruh cinayeti ve akim yok

edilmesinden ibaret deildi. Dmanlan onu hemen hemen eit dere
cede rezil edecek baka bir ey daha yapmak istediler: Bedenini bir ka
dnn bedenine evirmesini nerdiler. Bir kadn olarak cinsel tacize
maruz kalacak ve sonra ylece orada yatarken braklacak, baka bir
deyile rmeye terk edilecekti. Bir kadna dnme fikri, hastal
nn srd yllar boyunca onu srekli megul etti. Dii sinirlerin n
lar olarak bedenine yollandn ve giderek stnl ele geirdiini
hissetti.
Hastalnn banda, bu kadar korkun bir dten kamak iin
hayatna farkl biimlerde son vermeye alt. Her banyo yapnda
aklna boulmak geldi ve defalarca zehir istedi. Ama kadna dnme
si fikrinin kederi sonsuza kadar srmedi. inde, insanolunun srekli
varoluunu gvence altna almann en iyi yolunun bu olduuna ilikin
bir inan giderek byd. Bildiimiz gibi, btn insanlann bir felaket
te yok olduunu ve hayatta kalan tek kiinin kendisi olduunu dn
yordu. Kadn olarak, yeni bir kua ortaya karabilirdi. ocuklannn
tek olas babas Tannyd, bu yzden onun sevgisini kazanmalyd.
Tannyla birlemek byk bir onurdu; onun uruna giderek daha ok
kadnlamak, onu ekebilecek ekilde giyinmek ve onu kadnca oyun
larla batan karmak, bu bir zamanlar yargtayn bayargc olan, sa
kall adama artk bir yz karas gibi gelmiyordu. stelik bunun Flech
sigin planlann bozacan dnyordu; Tannnn tevecch kazan
lacakt; gzel kadn Schreberin giderek daha ok ekici gelecei
Kadiri Mutlak ona gvenmeye balayacakt. Onun da kabul ettii gibi,
bakalanna ne kadar tiksindirici gelirse gelsin, bu yolla, Tann bu bir
ekilde alaka kadere direnmeden teslim olmasa da, Schreber Tann y kendisine balamay baard. Zaman zaman Tann Schreber den
kendisini ekti ve kukusuz kendisini btnyle kurtarmak istedi. Ama
Schreberin ekicilii artk ok kuvvetliydi.
Bu temaya yaplan gndermeler Anlar'm pek ok yerinde buluna
bilir ve balangta okur Schreberin kadna dnmnn, onun sann dizgesinin znde olduunu kabul etme eilimi gsterebilir. Bu, en

ok ilgiyi ekmi olan ve Schreberin hastalnn ve genel olarak da

paranoyann kkenini basklanm ecinsellikte bulmaya ynelik bil
dik giriimi de ieren bir noktadr. Ancak bundan daha byk bir hata
olamaz. Paranoyaya herhangi bir ey vesile olabilir; her vakann z
sanr dnyasnn yaps ve bu dnyann insanlarla doldurulma tarzdr.
ktidar sreleri her zaman bu dnyada hayati neme sahip bir rol oy
nar. Schreber vakasnda bile, kimi unsurlar szn ettiim yorumu ia
ret etse de, daha ayrntl bir incelemede bu yorum kuku yaratabilir.
Ancak, Schreberin ecinsel eiliminin kantlandn kabul etsek bile,
bu dizgede Schreberin bu eilimden yararlan tarz bu olgunun ken
disinden ok daha nemli olurdu. Schrebere gre bu dizgenin merke
456
zi noktas aklna yaplan saldryd. Yapt ve dnd her ey bu
saldrya kar bir savunmayd. Kendisini kadna dntrmek isteme
sinin nedeni Tanny silahszlandrmakt; onun uruna kadn olmak,
ona dalkavukluk etmek ve ona boyun emekti. Tpk dierlerinin onun
nnde diz kmeleri gibi, Schreber de kendisini Tannnn zevkine b
rakt. Onu kendi tarafna kazanmak, ondan emin olmak ve yaklama
sn salamak iin cezbetti; sonra onu orada tutmak iin her arac kul
land.
Tartlan isnat yalnzca insanlk deneyimi iinde buna paralel baka r
nei bulunmayan bir isnat olmakla kalmayp ayn zamanda Evrenin Dze
ninde nceden hi tahmin bile edilmemi bir isnatt. Byle bir durumda
kim gelecek hakknda tahminde bulunma cretini gsterir? Bir tek eyden
eminim, Tann benim aklm yok etme amacnda asla baarl olamayacak.
Bu konu benim iin yllarca mutlak bir biimde akt ve bu da hastal
mn ilk ylnda beni tehdit etmi gibi grnen balca tehlikeyi ortadan kal
drmaktadr.

Bu cmle Anlar'm son blmnde yer alyor. Schreber bunlan

yazmakla, kendi i huzurunu byk oranda yeniden kazanm grn
mektedir. Bunlan yazmay bitirmi olmas ve elyazmalann okuyanlann bundan etkilenmesi sayesinde kendi aklna duyduu inanc onard.
Artk onun yapaca, kitabn yaymlatarak bir kar ataa gemekti.
Bunu yapmakla kitabnn genel olarak halka ulatrabilecek ve bylece, tam da istedii gibi, onlan kendi inancna evirebilecekti.
Schreberin akl zerindeki saldn gerekte nasl gerekletirildi?
Hepsi onunla konuan saysz n tarafndan kuatldn biliyoruz.
Ama onda yok etmeye altklan entelektel yetenekleri ve savunmalan hangileriydi? Onunla konutuklannda neler sylyorlard, saldrdklan nesne tam olarak neydi? Bu sorulann yantlan daha yakndan

incelenmeye deer. Schreber kendisini dmanlanna kar azami bir

direnle savundu. Dmanlann ve onlara kar savunmasn tanmla
y olduka ayrntldr. Bunu kendisinin yaratt dnyann bala
mndan, det olduu zere bu olguya verdiimiz adla, sannsndan
kanp kendi daha sradan dilimize tercme etmeliyiz. Bu ilem sra
snda kanlmaz olarak, esiz niteliinin bir ksm kaybolacaktr. ^
lk sz edilmesi gereken, onun terimini kullanacak olursak, zor
layc dncedir. Yalnzca yksek sesle konutuu zaman kafas hu
zura kavuuyordu. Sonra baka her ey lmcl bir sessizlie br
nyor, yryen cesetlerin arasnda hareket ettii izlenimine kaplyor
du. Etrafndaki btn insanlar, grevliler ve hasta arkadalan, konu- ^
ma becerilerini tamamen kaybetmi grnyorlard. Kendisi sessizle
ir sessizlemez, sesler gelip onu sonsuz dncelere zorluyorlard.
Amalan bu yolla onun uyumasn ya da dinlenmesini engellemek
ti. Onunla durmakszn konutular ve onlan iitmemek ya da duymaz
lktan gelmek imknszd. Onlann merhametine kalmt ve syledik
leri her eye dikkat gstermeye zorlanyordu. Seslerin, srasyla kul
landktan farkl yntemleri vard. Bu yntemlerin gzde olanlanndan
biri ona dorudan bir soru sormakt: imdi ne dnyorsun? Bu so
rulara cevap vermek istemiyordu, ama sessiz kalrsa ona ne cevap ve
receini sylyorlard; rnein, Evrenin Dzenini dnyor olman
gerek. Bu ona kastl bir dnce tahrifi dizgesi gibi grnyordu.
Sesler onu yalnzca engizisyonvari bir sorgulamaya tabi tutmakla kal
myor, ayn zamanda dncelerini dikte etmek istiyorlard. Onun giz
li dncelerine girmeye altklan sorular bile onda muhalefet dou
ruyordu ve yine de cevaplar ona dikte ediliyordu. Hem sorular hem de
emirler onun kiisel zgrlne bir tecavzd. Her ikisi de aina ik
tidar aratandr ve o, bir yarg olarak, kendisi de bunlardan sk sk ya
rarlanmt.
Schreberin yarglanma biimleri eitli ve yaratcyd. Once sorgu
land; sonra ona eitli dnceler dikte edildi; sonra kendi szck ve
cmlelerinden daha ileri bir sorgulama yapld. Her bir dncesi de
netleniyordu; hibirinin fark edilmeden gemesine izin verilmiyordu;
kulland her szck onun iin tam olarak anlamnn ne olduunun
belirlenmesi iin inceleniyordu. Seslerle ilikisinde mahremiyetin yok
luu mutlakt; her ey inceleniyordu, her ey gn na karlyordu.
Her eyi bilen olmakta srar eden bir iktidann nesnesiydi. Ama btn
bunlara boyun emek zorunda kalmasna ramen gerek anlamda hi
teslim olmad. Savunmalanndan biri kendi bilgisini tekrarlamakt. Bel
leinin ne kadar iyi ilediini kendine ispatlamak iin iirler ezberledi,

yksek sesle Franszca saylar sayd ve btn Rus Vilayetlerinin ve

Fransa Eyaletlerinin adlarn tekrarlad.
Usunun korunmasndan sz ederken, Schreber belleinde depolad
her eyin bekiliini yapmay kastediyordu; onun iin en nemli ey
szcklerin gvenliiydi. Onun iin btn sesler insan sesiydi; evren
szcklerle doluydu: Demiryollar, kular ve buharl gemiler konuu
yordu. Kendisi szckleri sylemedii zaman bunlar derhal bakala
rndan geliyordu. Szcklerin arasnda hibir ey yoktu. Szn etti
i ve zledii huzur szcklerden kurtulutu. Ama buna ulaamaya
cakt. Bana ne geliyorsa ezamanl olarak, ona szcklerle de iletili4g y rdu- Yararl nlarn yan sra zararl nlar da konuma yetisine sa
hipti ve tpk kendisi gibi, bu yetiyi kullanmaya zorlanyorlard. In
larn konumak zorunda olduunu unutma! Bir paranoyak iin sz
cklerin nemi ne kadar abartlsa azdr. Szckler, her zaman uyank
olan haarat gibi her yerdedir. Kendisinin hari hibir eyi darda b
rakmayan bir dnya dzeni oluturmak zere birleirler. Belki de pa
ranoyadaki en belirgin gidiat, sanki dil bir yumrukmu ve dnya da
onun iindeymi gibi, dnyann szckler araclyla btnyle kav
ranmas ynndedir.
Bu bir daha almayan bir yumruktur. Peki ama bu yumruk nasl s
klyor? Burada dikkat ekilmesi gereken bir nokta da paranoyan, ne
densel ilikiler bulmaya an dkn olmasdr; bu sonunda kendi iin
de bir ama haline gelir. Onun bana gelen hibir ey ans ya da rast
lant deildir; her zaman aranrsa bulunabilecek bir sebep vardr. Bilin
meyen her eyin izi srlerek bilinen bir eye ulalabilir. Yaklaan her
yabanc nesnenin maskesi indirilebilir ve ardnda insann zaten sahip
olduu bir ey aa kanlabilir. Her yeni maske bildik bir eyi saklar
ve insana gereken tek ey bu maskeyi yreklilikle yrtp arkasn gre
bilecek cesarete sahip olmaktr. Sebep bulmak bir tutku haline gelir
ve her eyin zerinde uygulanr. Schreber, kendi zorlayc dncesi
nin bu ynnn tamamen farkndadr. Tanmlad dier btn operas
yonlardan ac ac ikyet ederken bu dknl kendisine yaplan
yanln bir tr telafisi olarak grr. Sinirlerine atlan tamamlanma
m cmleler arasnda sebep ilikileri kuran balalar ve zarf yan tm
celeri gze arpacak biimde yer alr: Niin, -dna gre, niin...,
Ben... -dma gre, niin... ittii baka her ey gibi, bunlan da ta
mamlamak zorundadr ve bu yzden bunlar onun zerinde zorlama et
kisi yapar. Ama, ou insann dikkatsizce zerinden getii pek ok
eyi dnmeye zorladlar beni ve bu sayede dncelerimi derinle
tirmeme katkda bulundular. Bylelikle Schreber genel olarak bu ne

densellik dknln onaylar. Gerekten de bu dknlk ona

olumlu bir haz verir ve bunu hakllatrmak iin grnte makul sav
lar bulur. Orijinal yaratma edimini Tannya brakr, ama dnyayla ilgi
li baka her ey onun zel sebepler ana taklr ve onun klnr.
Ama bu dknlk her zaman bu kadar makul deildir. Schreber
sk sk grm olduu bir adamla karlar ve onu derhal bir Bay
Schneider olarak tanr, Bay Schneider ikiyzllk yapmayan, ama ma
sum bir ekilde genellikle olmas gerektii gibi grnen bir insandr.
Ama basit bir tanma ilemi Schreberi tatmin etmez. Bay Schneiderin arkasnda bir ey olmasn ister ve arkasnda hibir ey olma
d fikrine raz olamaz. Maske drme onun iin bir alkanlk ol- ^
mutur ve bunu yapaca hi kimsenin ve hibir eyin olmad yerde
kendisini kaybolmu hisseder. Maske drme ilemi paranoyak iin
temel nem tar, ama maske drmenin nem tad kiiler yalnz
ca paranoyaklar deildir, nk sebepleri bulma dknl de maske
drmeden trer; orijinal olarak btn sebepler kiilerde aranrd. Bu
kitapta maske drme ileminden eitli kereler sz edildi, ama bunu
aynntlanyla incelemenin en uygun yeri buras gibi grnyor.
Hepimiz bir vesileyle, belki bir sokakta, yabanc yzlerin arasndan
bize tandk gelen bir yz birdenbire semiizdir. Sk sk yanldmz
ortaya kar; szde tandk yaklar ya da biz ona doru gideriz, kar
mzdaki daha nce hi grmediimiz bir insandr. Hi kimse bu yanl
g zerinde ok durmaz. Yryndeki, sandaki ya da ban tutu
undaki tesadfi bir benzerlik bu benzetmeyi aklar. Ama bu gibi kanklklann oald zamanlar vardr. Belli bir insan her yerde gr
yor gibiyizdir. Girmek zere olduumuz lokantann nnde ya da ka
labalk bir sokan kesinde ayakta duruyordur; gn boyunca eitli
defalar karmza kar. Bu elbette ki aklmzdaki, sevdiimiz ya da da
ha ok nefret ettiimiz biridir. Bir baka ehre tandn ya da yurtdna gittiini biliriz, ama yine de onu grdmz sannz ve bu hata
y tekrar tekrar yaparz; bu hatada srar ederiz. Grdmz her yzn
arkasnda bu insan bulmak istediimiz aktr. Dierlerinin gereklii
saklayan aldatmacalar olduunu dnrz. Bu srece giren pek ok
yz olabilir ve hepsinin arkasnda bizim iin nemli olann bulundu
undan kukulannz. Burada kanlmaz bir ey vardr; yz tane mas
ke, birinin arkasndan aradmz yz ksn diye kartlr. Bu tek yz
le, yz tane bakas arasndaki ana farkllk bize sorulsa unu sylemek
zorunda kalnz: yz tanesi bize yabanc, o bir tane tandk. Sanki yal* Bat dillerinde kii demek olan person szcnn kkeni Latince maske an
lamna gelen persona!dr. Yazar bir antrma yapmaktadr (.n.).

460

nzca tandk olan yz tanyabiliyormuuz gibi grnmektedir. Ama o

yz kendisini saklamtr ve biz onu yabanclar arasnda aramak zorundayzdr.
Paranoyakta bu ilem younlam ve ykseltilmitir. Paranoyak,
dnm krelmesinden mustariptir; bu krelme kendi iinde, kendi
ahsnda balar; burada en belirgin haldedir, ama tedricen btn dn
yay etkiler. Paranoyak, gerekten farkl olan eyleri bile ayn grme
eilimindedir. En eitli figrlerde ayn dman bulur. Ne zaman bir
maskeyi yrtp karsa, orada, maskenin arkasna saklanm o dman
vardr. Maskeyi indirme uruna her ey onun iin maske haline gelir.
Ama o kanmaz; her eyin arkasn grr, onun iin ounluk tek bir
eydir.
Paranoyan dizgesinin katl arttka dnya, yalnzca onun san
rsnda rol olanlar kalana kadar, gerek saylar bakmndan gittike
yoksullar. Her eyin kkenine inebilir ve her eyi aklar. Sonunda
yalnz kendisi ve ynettii ey kalr. Burada olan, dnm ileminin
tam tersidir. Maske drmede herhangi bir yaratk kendi iine dner,
bir tek kiiyle snrlanr ve ona, sonra onun hakiki tek tutumu olduu
dnlen bir tek tutum salk verilir. nsan insanlann kendilerini ba
ka insanlara dntrmelerini izleyen bir izleyici olarak balar. Bir s
re byle, onaylamadan ya da holanmadan da olsa bu sahte tavrlan iz
leyerek devam edebilir ama sonra birdenbire Dur! diye barr ve her
ey duruverir. Bir sonraki emir Maskeleri indirindir ve oyuncular,
her biri kendi benliiyle, bir daha deimemek zere dururlar. Oyun
bitmitir. Maskeler gerekte olduklan ey olarak aa vurulmutur.
Bu geriye alman dnm ilemi nadiren saf bir biimde bulunabilir.
Genellikle bir dman bulma umuduyla renklenmitir. Paranoyak mas
kelerin aldatma niyetiyle tasarlandn varsayar; dnmlerin bir
amacnn olduunu, aktrler iin en nemli eyin saklanma olduunu
ve ne eklinde deitiklerinin ya da temsil etmeye niyetlendikleri e
yin onlar iin ikincil bir nem tadn, asl dertlerinin kendilerini ta
nnmaz klmak olduunu varsayar. Aktrler bir tehdit olarak duyumsa
nr ve bu yzden onlara gsterilen tepki, maskelerin indirilmesi, insaf
sz ve kindarcadr; iddet bakmndan paranoyakta o kadar etkili olabi
lir ki bunu douran dnmler insann gznden kolayca kaabilir.
Bu noktada Schreberin Anlar bizi meselenin odana ok yak
latrr. Schreber hastalnn balangcnda, iindeki her ey hl bir
ak durumunda olduu zaman hatrlar. lk yl boyunca, onun kutsal
zamannda, seslerinin eytann Mutfa adn verdii kk bir
zel akl hastanesinde bir iki hafta geirir. Bunun en lgn mucize

haylazl yaad zaman olduunu syler. Sannlar netleip katla

madan ok ncelerine denk den bu dnemdeki dnm ve maske
drme deneyimi benim savma mkemmel bir rnek oluturur.
ounlukla gnm, dier szde hastalann srekli girip kt Ortak
Odada geirdim. Beni denetlemek iin zel bir grevli atanm gibiydi;
bu grevlinin, muhtemelen rastlantsal bir benzerlikle Dresden dekalt
haftalk mesleki faaliyetlerim srasnda resmi ktlar evime getiren Yu sek Mahkeme memuru olduunu sandm.... Yksek Mahkememn bu me
murunun ara sra benim giysilerimi giyme deti vard. Zaman zaman ge
nellikle akamlan, Kurumun Tbbi Yneticisi olmas gereken bir beyefen
di kagelirdi. O da, yine belirli bir benzerlikten, bana Dresden de bavurduum Dr. O.yu hatrlatt bana.... Kurumun bahesinde yalnzca bir kez
yriiye ktm. O zaman aralarnda, Fr. den Pastor W.nin ei Bayan W.
ve kendi annem de bulunan pek ok hanmn yan sra Dresden den bir
Yksek Mahkeme Yargc olan K. de dahil olmak zere pek ok da beye
fendi grdm; ama artk grnm deimiti, ba genilemi.... Bu gibi
benzerliklerin iki ya da kez olmasn anlyorum; ama Kurumdaki nere
deyse herkesin, yani en azndan birka dzine insann hayatm boyunca
bana u ya da bu dzeyde yakn insanlara benzedikleri olgusunu anlamyorum.

Hasta olarak yalnzca

aralannda i tulumlan giymi kuruma bulanm kabadaylar bulunan tu
haf figrler grd.... Grlt yapmadan pe pee Ortak Oda ya geldiler
ve ayn derecede grltszce ve belli ki birbirlerini hi fark etmeden git
tiler Ortak Odada geirdikleri srede bazlannn kafalarn deitirdklerini tekrar tekrar grdm, baka bir deyile, ben onlan seyrederken, oda
dan kmadan birdenbire arkalama dndklerinde kafalan deimiti.

Kafeste -Schreberin mahkemede hava almaya ktklan yere

verdii ad- ve Ortak Odada bazen ayn anda bazen de pe pee gr
dm hastalann says, binann boyutlanyla tamamen orantszd. Be
nim gibi kafese srklenmi olan ve dn iareti verilince geriye, kap
ya doru skm olan krk ya da elli kiinin hepsinin geceyi geirmek
iin uyuyacak yer bulmu olmalanna inanmadm, hl da inanmyo
rum.... ou zaman zemin katnda insan ekilleri kaynyordu.
Kafeste bulunduunu hatrlad ekiller arasnda, kansnn 1887
tarihinde kendisini vurmu olan kuzeninden, her zaman sanki dua
ediyormu gibi ban emi, dindar bir duru taknan ve o ekilde ha
reketsiz kalan kdemli Kamu Savcs B.den sz eder. Tand dger
insanlar bir zel Meclis yesi, bir Yargtay Bayargc, bir baka Yuk-

sek Mahkeme Yargc, Leipzigden genlik arkada olan bir avukat,

yeeni Fritz ve Wamemndeden sradan bir yazlk arkadadr. Bir ke
resinde pencereden Akl Hastanesine giden araba yolunda kaynpede
rini grm.

462

Tekrar tekrar olan bir baka ey de uydu: Btn bir grup (4-5) insann,
hatta bir keresinde kadnlarn Ortak Odann iinden geip yok olduklar
n sandm ke odalara girdiklerini grdm. Byle zamanlarda tekrar
tekrar gelip geici ereti insanlarn znmesiyle balantl olan o tuhaf
lm ngran tekrar tekrar iittim.
Bylenenler yalnzca insan biimleri deil, ayn z a m a n H a cansz
nesnelerdi- imdi anlarm incelerken, anlarm konusunda ne kadar kukucu olmaya alsam da baz izlenimleri belleimden silemiyorum: n
sanlarn bedenlerindeki giysi paralan gzlerimin nnde dnyordu;
benzer bir biimde tabamdaki yiyecekler de (rnein domuz eti dana eti
ne dnyordu ya da tersi).

Bu anlatmda eitli arpc eyler var. Schreber bir odann alabile

ceinden daha fazla insan grr ve bunlann hepsi bir kafese sokulur.
Onlarla birlikte kendisini (kafes szcnn gsterdii gibi) bir
hayvana indirgenmi hisseder. Bu, bir kitle deneyimine en ok yakla
t yerdir. Ama kafeste bile o, elbette, hibir zaman dier hastalarla
btnyle kaynamaz. Dnm oyununu yakndan, hatta eletirel bir
biimde; ama gerek bir dmanlk duymadan izler. Yiyecekler ve giy
siler bile dnm geirir. Ancak onu en ok megul eden kendi tan
ma edimleridir. Herkes onun iyi tand biri kverir: Orada gerek
yabanclann bulunmamasna zen gsterir. Ne var ki Schreberin mas
ke drmeleri henz grece iyi huyludur; nefretle sz ettii tek kii
(burada alntlanmayan bir pasajda) kdemli grevlilerdir. ok sayda
birbirinden farkl insan tanr; dizgesi henz sk ve yalnzca bir kesi
me zg deildir. Maskelerini karmak yerine insanlar basit bir biim
de kafalann deitirirler; maske karmann tasavvur edilebilecek en
muhteem ve elenceli yoludur bu.
Ama, Schreberin deneyimlerinin ancak ok az bu elenceli ve z
grletirici trdendir. Kutsal zaman srasnda tekrar tekrar tamamy
la farkl bir grnt grr ve bu, sannm, bizi dorudan paranoyann
prototipik durumuna gtrr.
Paranoyak kendisini hepsi onun peinde olan dman srsyle
evrilmi hisseder. Bu onun temel deneyimidir. Bu en ak biimiyle
gz hayallerinde ifade edilmitir; her yerde, etrafnda gzler grr; bu
gzler yalnzca onunla ilgilenmektedir ve bu ilgileri de ok haincedir.

Bu gzlerin ait olduu yaratklar ondan intikam almaya niyetlidir.

Uzun bir sre onlara ac ektirmitir ve cezalandnlmadan kalmtr;
bunlar hayvansa, acmaszca avlanmlar ve yok edilme tehdidi altnda
olduklanndan imdi birdenbire ona kar ayaklanmlardr. Paranoya
nn bu prototipik durumu pek ok halkn byk avclanyla ilgili efsa
nelerinde izilmitir.
Ne var ki hayvanlar her zaman insanlarn onlar av hayvan olarak
tandklan ekillerini korumazlar. nsann her zaman korktuu daha
tehlikeli yaratklara dnrler; onu sktnp, odasn doldurup yata
m igal ettiklerinde, duyduu dehet dayanlmaz olur. Schreber ge
celeri aylar tarafndan kuatlmt.
Bu dnemde Schreber sk sk yataktan kalkp zerinde yalnzca bir
gmlekle odasnn demesine otururdu. Arkasndan smsk deme
ye bastrd elleri bazen alglanabilir bir biimde ay benzeri ekillerce -siyah aylarca- kaldrlrd; hem daha byk hem daha kk di
er siyah aylar panldayan gzlerle etrafna otururlard; yatak ar
aflan beyaz aylar olurdu. Bazen, o hl uyankken, akl hastanesi
nin bahesindeki aalarda gzleri parlayan kediler grrd.
Ne var ki bu hayvan srleri grd tek sr deildi. Schreberin
ba dman, psikiyatrisi Flechsigin ona saldracak gksel srler
oluturmaya ynelik, zellikle haince ve tehlikeli bir alkanl vard.
Bu, Schreberin ruhlarn taksimi adn verdii bir ilemle yaplrd.
Flechsigin ruhunun, btn gk kubbenin ruh paralanyla igal edil
mesi ve kutsal nlann her ynde direnle karlamas iin blnd
n iddia ediyordu; semann her tarafnda gerilmi sinirler vard, kut
sal nlara kar mekanik, almas imknsz bir engel oluturuyordu.
Bu sinirler dman saldnsna kar duvarlar ve hendeklerle korunan
kuatlm kaleler gibiydiler. Flechsigin ruhunun ok sayda ruh par
a sn a blnmesinin nedeni buydu. (Bir sre iin aralannda minikle
ri de bulunan krk ila altm ruh paras vard.)
Grlen o ki, Flechsiginkini model alan dier snanm ruhlar da
blnmeye balad. Paralar giderek oald ve srlerin doas gere
i, saldn ve tuzaklarla dolu bir hayat srdrdler. Bu ruhlann byk
bir oran neredeyse tamamen tuzaa dren hareketlerle, masuma
ne yaklaan kutsal nlara arkadan saldnp onlan teslim olmaya zorla
may amalayan manevralarla meguldler. Bu snanm ruh parala
n d n ou sonunda Tannnn Kadiri Mutlakl iin bile bir sorun ol
du. Bir gn, Schreber kayda deer sayda ruh parasn kendisine ek
meyi baardnda, Tannnm Kadiri Mutlakl bunlara kar bir h
cum dzenledi ve hepsini yok etti.

Schreberin zihninde bu ruhlarn taksimiyle, elbetteki bildii,

hcrelerin blnerek oalmas arasnda bir balant kurulmu olabi
lir. Bu ekilde treyen byk sayda bir gksel sr olarak grev yap
mak, onun hayallerinin en karakteristik kavramlarndan biridir ve pa
ranoya yaps iin dman srlerinin nemini daha ak ifade eden bir
ey bulmak imknszdr.
Schreberin Tannyla ve kendisini kurban hissettii ruh politikasyla ilikisinin karmak ve belirsiz doas onun Tannnm Kadiri
Mutlak oluunu, sanki dandan ve bir btn olarak, ihtiam olarak deneyimlemesini nlememitir. Ama hastal sresince bu deneyimi yal4 6 4 mzca k'r *
cez
birka gece ve gndz yaamtr; bu deneyimin deerinin ve enderliinin btnyle farkndayd.
Yalnzca bir kez, bir tek gece, Tann kendini gsterdi. Yatakta uya
nk bir ekilde yatarken onun nlarnn parlak imgesi benim tinsel g
zme grnd. Ayn anda sesini duydum. Bu yumuak bir fslt deil;
sanki dorudan benim yatak odamn pencerelerinin dndan yaylan
gl, bas bir sesti.
Ertesi gn Tanny bedensel gzyle grd. Tann, allm g
rntsyle olmasa da, gkyznn yedinci ya da sekizinci katn rten
gmten bir m deniziyle evrili gneti. Grnt ihtiam ve hariku
ladelik bakmndan o kadar kar konmazd ki, ona srekli bakmaya
cesaret edemedi, baklann bu grngden evirmeye alt. O n
saan gne onunla konutu.
Bu nmn yalnzca Tanndan deil, ayn zamanda kendisinden de
geldiini duyumsadki bu, onun nemini ve Tanryla yakn ban
dnecek olursak hi de artc deildi. Inlann ktlesel izdiham
nedeniyle bam sk sk, resimlerdeki sann halesi gibi; ama onunla
karlatnlamayacak kadar zengin ve parlak, n tac denen titrek
klarla evriliydi.
Ne var ki Schreber baka yerlerde iktidarn kutsal ynn daha da
etkileyici bir biimde tasvir eder. ktidann kutsal ynyle ilgili dene
yimi doruk noktasna, kendisinin hareketsizlik dnemi dedii dnem
de ular.
Bu dnem srasnda dadnk yaam son derece tekdzeydi. Bah
edeki gnlk sabah ve le yrylerinden ayn olarak, pencereden
danya bakmak iin bile kprdamakszn, btn gn masasnda otu
ruyordu. Bahedeyken bile ayn yerde oturup kalmay tercih ediyordu.
Bu mutlak edilgenlii bir tr dini grev kabul ediyordu.
Bu fikre onunla konuan sesler sebep olmutu. Tekrar tekrar En
ufak bir kprt yok! diye tekrar etmilerdi. Schreber bu emri Tannnn

yalnzca cesetlerle uramaya alk olduundan, canllara nasl davra

nacan bilemedii eklinde aklamt; bu yzden Schreber in s
rekli sanki bir cesetmi gibi davranmas istenmiti.
Bu hareketsizlii benim zerimde hem kendimi koruma adna hem de
Tann iin, snanm ruhlar yznden iine girdii aknlktan kurtarmak
iin zorunlu bir grev olarak deerlendirdim. Ben ok hareket edersem
nlann kaybnn daha byk olaca sonucuna varmtm. O srada hl
kutsal nlara kar kutsal bir huuyla dolu olduumdan ve aynca sonsuz
luun gerekten var olup olmadndan ya da nlann birdenbire sona erip
ermeyeceinden emin olmadmdan, ruhlann ziyan olmasn her biimde
nlemek iin elimden geleni yapmann grevim olduunu dndm.
Aynca, btnyle hareketsiz durursa, snanm ruhlan aaya
ekip bedeninde kendilerini harcamaya zorlamann ok daha kolay ol
duunu ekler. Ancak bu yolla Tannnn Cennetteki mutlak ynetimi
yeniden salanabilirdi. Bu yzden haftalarca ve aylarca her hareketten
uzak durma eklindeki inanlmaz fedakrln yapt. Snanm ruh
la rn gelmesi ounlukla uyku srasnda beklendiinden, gece yatak
ta duruunu deitirmeye bile cret etmedi.
Bu aylarca sren kendini talatrma, Schreberin anmsad ey
ler arasnda en olaand olandr. ne srd sebep iki ynldr:
hem Tann hem de kendisi iin Tann akna bir ceset gibi kprtsz dur
mak bizim AvrupalI kulaklarmza gerekte olduundan da tuhaf gel
mektedir. Bunun temel nedeni bizim ceset karsndaki sofuca tutumu
muzdur. Bizim detlerimiz cesedin abucak kaldrlmasn gerektirir;
cesedin kendisine pek dikkat etmeyiz ve ksa srede ryeceini bilsek de bunu nlemek iin nadiren bir ey yapanz. Cesedi biraz giydi
ririz ve ksa bir sre iin gsterime karabiliriz, ama bundan sonra ona
ulamak imknszdr. Bir cenazenin azameti ne olursa olsun, cesedin
kendisi hi grnmez; cenaze treni cesedin saklanmasnn ve rtbas
edilmesinin lenidir. Schreberi anlamak iin, cesedin kiiliinin ko
runduu, aziz tutulup takdir edildii, Msrllann mumyalarn dn
meliyiz. Schreber aylarca Tann ak uruna aslnda bir ceset gibi de
il, bir mumya gibi kald; bu durumda kulland szck gerekte tam
yerine oturmuyor.
Kprtsz kalmak iin ikinci nedeni kutsal nlan ziyan etme' endiesiydi. Bu endieyi iktidar kavramn kutsal bir ey olarak evrimletiren pek ok deiik uygarlkla paylayordu. Kendisini iinde kutsal
zn yavaa topland bir kap olarak deneyimler. En kk bir hare
ket kutsal zn dklmesine yol aabilir ve bu yzden hi hareket et-

465
F30

memesi gerekir. Burada iktidan kelimenin tam anlamyla elinde tutan

insann bunu yapmasnn nedeni, bunun kullanlarak tketilebilecek
bir madde olduunu hissetmesi ya da daha yksek otoritenin ondan bu
cimrilii bir hrmet edimi olarak beklemesidir. Deerli tzn koru
mak iin ok uygun olduunu sand bu duruta yava yava talar,
her deiiklik tehlikeli olabilir ve bu olaslk endieye srkler. Her
trl hareketten insaf lsnde kanmayla ancak korunabilir. Baz
durumlarda bu tz koruma durular, yzyllar boyunca ayn kalmalannn erdemiyle, toplumun eklini belirlemitir. Pek ok halkn poli
tik yapsnn ekirdei kat bir biimde ve titizlikle emredilmi bir
birey davrandr.
Schreber aynca, kral deilse de daha ok onlann Ulusal Azizi
olarak hizmet ettii, bir halk iin hazrlk yapar. Uzak bir yldzda
Schreber ruhundan yeni bir insanlk dnyas yaratmak iin nasl bir
giriimin gerekten yapldn anlatr. Bu yeni insanolu dnyevi in
sandan ok daha kk boydayd. Ona, olduka yksek bir kltr d
zeyine eritikleri ve kendi boylanyla orantl kk srlar yetitirdik
leri sylenmiti. Aynca onlann Ulusal Azizi olarak, sanki onun fizik
sel duruunun inanlan iin bir nemi varm gibi, bir hrmet nesnesi
olduu da sylenmiti.
Burada belirli bir duruun nasl nemli olabileceini aka gr
rz. Bu insanlar Schreberin tznden yaratldklan gibi dinleri de
Schreberin duruuna dayanr.
Hastal srasnda ok ince dnlm her saldn trne maruz
kalan yalnzca Schreberin akl deildi. Bedenine de tarif olunmaz
ekilde mdahale edilmiti. Bedeninin neredeyse hibir ksm saknlmamt. Inlar hibir eyi gzden karmadlar, srayla onun her par
asyla uratlar. Inlar ona o kadar ani ve beklenmedik bir biimde
mdahale ediyorlard ki bunlan ancak mucize olarak deerlendirebiliyordu.
Her eyden nce gelecekte kadna dnecek olmasnn davurumlan sz konusuydu. Bu olguyu kabul etmi ve direnmeyi brakm
t. Ama bana gelen dier eyler neredeyse inanlmaz niteliktedir. Ak
cierlerine bir akcier kurdu gnderilmiti. Kaburgalan geici olarak
ezilmiti. Salkl doal midesinin yerine yukanda ad geen Viyanal
sinir uzman; ok aalk bir Yahudinin midesini sokmutu. Bunla
nn yan sra midesindeki deiiklikler hayrete ayand. Sk sk midesiz
var olmak zorunda kalyordu ve grevliye midesi olmad iin yiye
mediini sylyordu. Buna ramen yerse, yedikleri karn boluuna
oradan da uyluklanna inecekti. Ancak bu duruma alt ve midesiz de

olsa tasalanmadan yemeye devam etti. Boaz ve barsaklan sk sk

yrtld ya da yok edildi ve birka kere grtlann bir parasn yuttu.
Omuriliini boaltmalan iin ayaklanna kk adamlar ekildi;
bahede yrd zaman omurilii azndan kk bulutlar halinde
kyordu. Sk sk btn kafatasnn inceldii hissine kaplyordu. Pi
yano ald ya da yaz yazd zaman, parmaklarn fel etmek iin gi
riimlerde bulunuyorlard. Kimi ruhlar, birka milimetre boyunda, mi
nik insan figrleri oluturuyorlar ve bedeninin hem iini hem de dn
harap ediyorlard. Bunlardan bazlan kalarna yerleip rmcek a
benzeri ince iplikiklerle istedikleri gibi gz kapaklann aa yukan
oynatarak gzlerini ap kapamakla urayordu. Hemen hemen her
zaman bann stne toplanm ok sayda kk adam vard. Bunlar
kelimenin tam anlamyla bann stnde yryor, yeni hasar olup ol
madn yklyorlard. Hatta onun yedii her eyden, doal olarak
kk bir porsiyon olsa da, alarak yemeini bile paylayorlard.
Topuk ve kuyruk sokumu blgesindeki rmeler nedeniyle byk
bir ac ekiyordu. Bunun amac yrmesini, oturmasn, ayakta durma
sn ve yatmasn imknsz klmakt. Herhangi bir pozisyonda ya da
herhangi bir ura iinde uzun sre kalmasna izin verilmiyordu. Etraf
ta yrd zaman yatmaya zorlanyor, yatt zaman da yatandan
kovalanyordu. Inlar, gerek, var olan bir insanolunun bir yerde ol
mak zorunda olduunu anlamyor gibiydiler.
Bu noktada btn bu grnglerde ortak olan bir eyi fark etmek
gerekir: Bunlann hepsi bedeninin iine girilmesiyle ilgilidir. Maddenin
iine girilmezlii ilkesi artk geerli deildir. Tpk kendisinin yaylp
her yere, hatta yeryznn iine girmek istemesi gibi, ayn ekilde her
ey onun iine girer ve zerinde olduu kadar iinde de ona oyunlar
yapar. Kendisinden sk sk sanki gksel bir cisimmi gibi sz eder, ama
kendi sradan insan bedeninden bile emin deildir. Genileme dnemi,
tam da iddialann ne srd zaman, ayn zamanda iine girilebilen
dnem gibi grnmektedir. Onun iin byklk ve perseksyon ok
yakndan ba' ntldr ve her ikisi de onun bedeni araclyla ifade
edilir.
Ancak, ona yaplan btn saldnlara ramen yaamaya devam etti
ine gre, ayn nlann onu aynca iyiletirdii sonucuna vard. Bede
nindeki saf olmayan btn maddeyi emip kardlar; midesi olmama
sna ramen yiyebilmesinin nedeni buydu. Inlar onun iine hastalk
tohumlan ektiler, ama onlar kardlar da.
Bylece Schreberin bedenine yaplan saldnlann gerek sebebinin
onun yaralanmazln kantlamak olduundan kukulanmamak elde

468

deil; bunlann amac ona ne kadar ok eyi yenebileceini gstermek

ti. Ne kadar yaralandysa ve sarsldysa, sonunda o kadar salam oldu.
Schreber lml olup olmadndan kukulanmaya balad. Onun
stesinden geldii yaralann yannda en kuvvetli zehirler neydi ki? Su
ya dp boulacak olsa, kan dolam ve kalbinin arp yeniden ba
lar ve yeniden canlanrd. Kafasna bir kurun sksa, kurunun zarar
verdii i organlan ve kemikleri onanlrd. Hepsinden nemlisi, daha
sonra tekrar byyen eitli hayati organlan olmadan uzun sre yaa
mam myd? Sradan hibir hastalk da onu tehlikeye atmazd. Pek
ok ac, straptan ve kukudan sonra yaralanmazlk zlemi yaralanmazl elde etmesiyle sonuland.
Yaralanmazlk zleminin ve hayatta kalma tutkusunun nasl birbi
rinin iinde kaynatn zaten gstermitim. Burada da paranoyak, y
neticinin eksiksiz bir imgesidir. Aralanndaki tek fark dnyadaki konumlanndadr. yapda zdetirler. nsan ikisi arasndan paranoyan
daha etkileyici olduunu dnebilir, nk o kendisine yeter ve baanszlkla sarslamaz. Dnyann onun hakkndaki fikri onun iin bir hi
tir. Onun sanrs btn insanlara kar konumlanmtr.
Olan her ey, diyor Schreber, benimle ilikilidir. Ben Tann iin
tek insan ya da olan her eyin ilikilendirilmesi gereken ve bu yzden
onun bak asndan da her eyi kendisiyle ilikilendirmesi gereken
tek insan oldum.
Dier btn insanlann yok olduu fikri Schreberde yllarca ege
men oldu ve bu elbette kendisinin tek insan olduunu dnd an
lamna geliyordu. Ancak zamanla, daha az an bir eyle ald: Yaa
yan tek insan olmaktan, nemli tek insan olmaya geti.
Paranoyann arkasnda, btn iktidann arkasnda olduu gibi, ayn
derin drtnn yattndan kukulanmamak elde deil: tek insan ola
bilmek iin yoluna kan dier insanlardan kurtulma arzusu; ya da da
ha lml ve gerekten de ounlukla kabul edilen biimiyle, dierleri
nin, onun tek insan olmasna yardm etmelerini salamak.

S on sz

HAYATTA K ALANIN SONU

Sanry yaratan kiiden baka yanda olmayan bu paranoyak sanrnn

ayrntl olarak incelenmesinden sonra, genel olarak iktidar hakknda
ne rendiimizi dnmenin zaman geldi. Salad ipular ne ka
dar deerli olursa olsun, her tekil vakada, iimizde ayn kuku doar.
Onun hakknda ne kadar ok ey renirsek, biricikliinin o kadar bi
lincine varrz, yle ki kendimizi birdenbire her eyin yalnzca bu va
kada byle olduunu, dierlerinde farkl olabileceini umut ederken
yakalarz. Bu zellikle ruh hastalarnn vakalarnda dorudur. Burada
bizim sarslmaz kendini beenmiliimiz onlann dsal baanszlna
skca yapr. rnein Schreberin kafasndaki her fikrin korkulan bir

yneticinin kafasndaklerle zde olduunu kantlamak mmkn ol

sayd bile, biz hl bir ekilde ikisinin arasnda kkten bir farkllk bu
lunduunu ummaya devam ederdik. Bu dnyann byklerine duyu
lan sayg kolay terk edilmez; insann tapnma ihtiyac snrszdr.
Neyse ki, kendimizi bir tek Schreberle kstlamak zorunda kalma
dk. Kimi noktalara yalnzca deinilmi ve pekl nemli olabilecek
dierlerinden hi sz edilmemi olmasna ramen, kimileri, gerekten
de, bu aratrmada ok geni bir alann kapsandn dnebilir. a
lmann dnda braktm noktalan bir gn sunmaya alacam,
ama gene de okur kantlanm olarak kabul edilen eyleri imdi bilmek
472 istedii iin sulanamaz.
Drt farkl sr tipinden hangisinin zamanmza egemen olduu
aktr. Byk at dinlerinin iktidan azalyor. ok fazla bydler ve
artla bouldular. Modem endstriyel retimde, art srsnn eski
tz yle devasa bir byme geirdi ki, onunla karlatrlnca, haya
tn dier btn unsurlan azalyor gibi grnyor. retim burada, bu
hayatn iinde gerekleiyor. Her zaman ve hep artan bir hzla byyor
ve oalyorlar, yle ki durup dnmek iin bir dakikamz bile kalm
yor. Korkun savalar retimi durduramad ve doas ne olursa olsun,
kart kamplarn hepsinde retim aha kalkmtr. Artk bir inan var
sa, o da retime, modem art lgnlna olan inantr; dnyann b
tn halklar ona birer birer yenilmektedir.
retimdeki bu artn sonulanndan biri giderek daha ok insann
istenmesidir. Ne kadar ok mal retilirse, o kadar ok tketiciye ihti
ya vardr. Arz asndan nemli olan, olabildiince ok tketici ka
zanmaktr; ideal olarak da btn insanlan. Bu bakmdan, yalnzca y
zeysel olarak olsa da, her bir ruha talip olan evrensel dinleri andrr.
Herkesin eit derecede istekli ve deme gc olan ideal alclar olma
sn hevesle bekler. Ama aslnda bu gerekten yetmez, nk btn po
tansiyel tketiciler satn almaya ikna edilmi olsa bile retim hl art
mak isteyecektir. Bu yzden asl istedii daha ok insandr. retim
mallann oalmasndan artn orijinal anlamna, insann kendisinin
artna dner.
retim z gerei banldr. Sava ve ykm azalma demektir ve
retime zarar verir. Bu noktada kapitalizm ve sosyalizm, ayn inancn
ikiz rakipleri olarak birdir. Her ikisi iin de retim gzbebekleri ve asl
ilgilendikleri eydir. Onlann rekabetinin ta kendisi ilerlemenin vahe
tine katkda bulunmutur. Giderek birbirlerine daha ok benziyorlar;
sadece retimdeki baaryla snrl olsa da, her birinde dierine kar
alglanabilir nitelikte artan bir sayg var. Kapitalizmin de sosyalizmin

de istedikleri tek ey dierini gemektir.

Gnmzde, hepsi son derece verimli ve hzla byyen eitli b
yk art merkezleri vardr. Bunlar farkl diller ve kltrlere dalm
tr; hibiri iktidan tekeline alacak kadar kuvvetli deildir ve hibiri di
erlerinin oluturaca herhangi bir bileime kar tek bana ayakta
durmaya cret edemez. Adn yerkrenin her bir kesinden -Dou,
Bat- alan devasa ifte kitle oluumlanna doru ak bir gidiat vardr.
Bunlar kendi ilerinde o kadar ok eyi tamaktadr ki onlann dnda
kalanlar giderek azalyor; kalanlar da gsz grnyorlar. Bu kart
ifte kitlenin katl, her birinin dieri karsnda bylenmesi, her
ikisinin de tepeden trnaa silahlanm olduu gerei ve Ay iin reka
bette olmalan dnyada maheri bir korku uyandrmtr: Aralannda yapacaklan bir sava insanolunun sonu olabilir. Ama u artk aka bel
li oldu: Art trendi o kadar kuvvetlendi ki, sava trendi karsnda s
tnl ele ald. Sava artk bir ba belasndan baka bir ey deil; sa
va, hzl artn bir arac olarak tketildi. Nasyonal Sosyalizm Almanyas bunun ilkel biiminin nihai patlamasyd. nsan savan bir daha
asla bu amala srdrlmeyeceim gvenle varsayabilir.
Gnmzde lkeler, insanlanndan ok retimlerini koruma endie
si iindeler. Hibir ey retimden daha meru, hibir ey bu kadar her
kese onaylanm deildir. Bu yzylda da insanlann kullanabilecein
den daha fazla retim yaplacaktr. Savan yerini baka ifte kitle sis
temleri alacaktr. Parlamentolarda ifte kitlelerin etkinliklerinden l
m dlamann mmkn olduunu ve uluslann arasnda da benzeri banl ve dzenli srayla iktidan devretme sisteminin kurulabileceini
rendik. Eski Romada, sporun bir kitle olgusu olarak savan yerini
nasl alabilecei rneine zaten sahibiz. Spor bugn ayn nemi, ama
bu kez dnya apnda yeniden kazanma noktasnda. Sava kesinlikle
lyor ve ksa bir sre sonra tamamen ortadan kalkaca sylenebilir;
ancak bu ngrde hayatta kalann durumu gz nne alnmamtr.
Peki at dinlerinden geriye ne kald? Bugne kadar yzylmzn
ilk yansn belirlemi olan ykm ve retimin kr ve kart ulannda,
at dinleri, bir rgt biiminde kaldklan srece kesin bir aresizlik
tablosu sunmulardr. Zaman zaman istisnalar da olsa, gnlszce ya
da isteyerek olan biten her eyi takdis etmilerdir.
Yine de at dinlerinin miras beklenenden byktr. Hristiyanlann,yaklak iki bin yldr lmne at yaktklan sa imgesi, insano
lunun bilincinin bir paras olmutur. O lmekte olan ve lmemesi ge
reken bir adamdr. Dnyann seklerlemesinin artmasyla birlikte,
sann tannsall nemsizlemitir, ama ac eken ve lmekte olan bir

insan olarak kalmtr. Onun kutsallnn yzyllar insana bir tr dn

yevi lmszlk bahetmitir. Bu yzyllar onu ve onda kendisini g
ren herkesi kuvvetlendirmitir. Hangi sebeple olursa olsun zulme u
rayanlar arasnda, zihninin bir kesinde kendisini sa olarak grme
yen kimse yoktur. Can dmanlan bile, ikisi de kt ve insanlkd bir
sebeple savasalar dahi, iler kt gitmeye balar balamaz ayn duy
guyu yaar. Ac ekenin lm anndaki imgesi, kazanan ve kaybedene
gre birinden tekine geer ve sonunda daha gsz olduu kantla
nan, kendisini daha iyi olan olarak grebilir. Ama gerek bir dman
edinemeyecek kadar gsz olanlar bile bu imgeden yararlanr. Bir hi
iin lebilir, ama lmek onu nemli klar. sa ona kendi at srsn
sunar. nsann artn da ieren btn art lgnlmzn ortasnda,
bireyin deeri azalmam, artmtr. Yzylmzda meydana gelen
olaylar tersini kantlam gibi grnmektedir, ama bu olaylar bile insa
nn imgesini deitirmemitir. Ruhuna verilen deer insann dnyevi
deerine inanmasna yardmc olmutur. nsan, yok edilemezlik arzu
sunu hakllatnlm bulur. Her biri kendisini at yaklmaya deer bir
nesne olarak hisseder; her biri lmemesi gerektiine inatla kanaat ge
tirmitir. Bu anlamda Hristiyanln miras ve bir baka biimde de ol
sa Budizmin miras yok edilemez.
Ancak zamanmzda kkten deien ey hayatta kalann durumu
dur. Yok denecek kadar az okur, hayatta kalanla ilgili blmleri nefret
duymadan bitirebilmi olsa gerek. Ama niyetim onu sakland btn
yerlerde avlayp ortaya karmak, imdi ve gemite her zaman ne ol
duunu gstermekti. Hayatta kalan bir kahraman olarak gklere kar
tlm ve bir ynetici olarak ona itaat edilmi olabilir, ama temel ola
rak o hep ayndr. Hayatta kalann en fantastik zaferleri zamanmzda,
insanlk fikrini ok kymetli sayan insanlar arasnda gereklemitir.
Nesli henz tkenmi deildir, hangi kla brnr, hangi eref hale
sini takarsa taksn onu aka grecek gcmz olana kadar da tken
meyecektir. Hayatta kalan, insanolunun en byk belas, laneti ve
belki de kyametidir. imdi, u son anda ondan kurtulmamz mmkn
olabilecek mi acaba?
Gnmz dnyasnda hayatta kalann zulm o kadar korkun bo
yutlara ulat ki neredeyse bunlara bakmaya bile cret edemiyoruz: Bir
tek birey insanolunun byke bir ksmn kolayca yok edebilir. Bu
nu gerekletirmek iin kendisinin anlamad teknik aralar kullana
bilir; kendisi btnyle sakl kalabilir; bu srete hibir kiisel riske
girmek zorunda deildir. Onun tekliiyle yok edebileceklerinin says
arasndaki kartlk o kadar byktr ki bunu ifade etmek iin anlaml

bir imge bulmak ok zordur. Bugn tek bir insann, bir darbede nc
l olan kuaklann hepsinden daha ok insan ldrrken kendisinin ha
yatta kalabilmesi mmkndr. Daha nceki yneticilerin ilkeleri ince
lenmek zere oradadr ve onlardan renmek hi de zor deildir. Y
neticiler, sanki bunlar zellikle onlar iin bulunmuasna, btn keif
lerimizden yararlanrlar. Bunlardan giderek daha ok yararlanlmakta
dr. Eskiye oranla insan says artmtr ve hepsi ok daha skk bir
ekilde bir arada yaamaktadrlar. Aralar binlerce kat oalmtr. Kurbanlann, itaatleri deilse bile aresizlikleri temelde hep ayn kalmtr.
nsanolunu cezalandrmak ve yok etmek iin gelen bir doast
gcn yaratt btn dehet artk bomba fikriyle zdelemitir ve ^
tek bir birey bile onunla oynayabilir. Bomba onun ellerindedir. Dnyevi bir ynetici artk Tannnm Msrllann bana bela ettii btn veba
salgnlann aan bir ykm zincirlerinden serbest brakabilir. nsan
Tannsn almtr. Onu ele geirmi ve onun kyamet ve dehet zrh
n kuanmtr.
Hayatta kalmak kendileri iin bir zaaf ya da su olan eski ynetici
lerin en cretkr hayalleri dahi bugn ufack grnmektedir. Geriye
dnp bakldnda tarih masum ve neredeyse huzurlu grnr. O d
nemde her ey ok uzun srd ve henz kefedilmemi dnyada yok
edilecek ok az ey vard. Bugn karar ile uygulama arasnda yalnzca
bir an vardr ve bizim potansiyellerimizle lldnde Cengiz Han,
Timurlenk ve Hitler acnas acemiler gibidirler.
Bu denli korkun bir boyuta ulaan hayatta kalanla ba etmenin bir
yolunun bulunup bulunmad bugn en nemli sorudur; hatta insan
bunun tek nemli soru olduunu sylemek zorunda hissediyor kendi
ni. ada yaamn parall ve hareketlilii, bu temel sorunun basit
liini grmemizi ve bu sorun zerinde younlamamz engellemekte
dir. nk, insann hayatta kalmaya ynelik tutkulu arzusuna tek
zm lmszl hak eden yaratc yalnzlktr; bu da, doas gerei
yalnzca ok az insan iin bir zm olabilir.
Hepimizin iliklerinde hissettii bu byyen tehlikeye kar durmak
iin anmsanmas gereken bir baka gerek daha vardr. Hayatta kala
nn kendisi de korkmaktadr. Her zaman korkmutur; ama sahip oldu
u engin potansiyelle, korkusu neredeyse dayanlmaz boyutlara dek
bymtr. Kazand zafer yalnzca birka saat ya da birka dakika
srebilir. nk dnyann hibir yeri, onun iin bile emniyetli deildir.
Nereye snrsa snsn yeni silahlarn ulaamayaca hibir yer yok
tur. Hayatta kalann bykl ve yaralanmazl birbirine kart hale
gelmitir. Kendisi iin bile ok fazla bymtr. Yneticiler gn-

mzde, eskiden olduu gibi ynetici olduklar iin deil, baka herkes
le eit olduklar iin titriyorlar. ktidarn eskil kayna, yneticinin di
er btn hayatlar pahasna korunmas anlamszlamtr. ktidar her
zaman olduundan daha byktr, ama ayn zamanda daha tehlikelidir. Artk ya herkes hayatta kalacaktr ya da hi kimse...
Ancak, gerekten yaplmas gereken ey, hayatta kalann kendisiy
le uramaktr; bunun iin son derece doal grnd zaman bile
yaptklarnn altnda yatan grmeyi renmemiz gerek. Yapt en sor
gulanmayan ve dolaysyla da en tehlikeli ey emir vermektir. Emrin,
herhangi bir cemaatte bulunabilecek en evcilletirilmi biiminde bile,
476 ertelenmi bir idam hkmnden daha hafif bir ey olmadn grdk;
sk ve etkili emir dizgelerinin her yerde yrrlkte olduunu biliyo
ruz. Yukarya fazla hzl trmanan ya da baka bir yolla byle bir diz
genin kontroln birdenbire eline geiren herhangi biri anormal l
lerde bir emir endiesi edinecek ve kanlmaz olarak bundan kurtul
maya alacaktr. Srekli kulland ve bu sistemin gerek zn olu
turan tehdit sonunda kendisine kar dner. Gerekten dmanlarnn
yaratt tehlikeyle kar karya olsun ya da olmasn, kendisini her za
man tehdit altnda hisseder. En byk tehlike, det olduu zere srek
li emir verdii, ona yakn olan ve onu tanyan kendi insanlarndan ge
lir. Kullanmakta tereddt etse de btnyle vazgemedii, nihai kurtu
lu arac, aniden verilen kitlesel lm emridir. Bir sava balatr ve in
sanlar ldrmeleri gereken yere yollar, ama bunlann byk bir oun
luu orada lse bile buna piman olmayacaktr. Ne kadar ikiyzllk
yaparsa yapsn, kendi insanlarnn saflarnn seyreldiini grmeye
duyduu derin ve gizli ihtiyatan kurtulamaz. Onu emir endiesinden
kurtarmak iin gerekten gerekli olan yalnzca dmanlarnn lmesi
deil, onun iin dvenlerin de lmesidir. Korkularnn orman o ka
dar younlamtr ki, soluk alamaz ve bunun seyreltilmesini ister. ok
beklerse grd grnt bulanr ve konumuna ciddi bir biimde za
rar verecek bir ey yapabilir. indeki emir endiesi, bir felaketle so
nulanacak lde artar. Ama felaket ona yetimeden nce ok sayda
baka insan yutmu olacaktr.
Emirler dizgesi her yerde kabul edilmitir. Belki en kolay anlalr
olduu yer ordudur, ama uygar yaamda emirlerin ulamad bir alan
ve etkilemedii bir birey neredeyse yoktur. Bu lm tehdidi iktidann
ke tadr ve burada ta ta stne koyup byk bir refah ktlesi
oluturmak ok kolaydr. ktidan btnyle kavramak istiyorsak, emir
le aka ve yreklice yz yze gelmeli ve onu szdan yoksun brak
mann aralann aramalyz.

Notlar

33

H a k a m n tan m J. S. P o lack ,

N ew Z ealand, A N arrative o f Travels an d A dventure,

43

L ondra, 1838, 1. C ilt, s. 8 1 -8 4 ten alnm tr.

A ra fa tta D u rm a m n b ir o k tan m v ardr; e n ayrn tl tan m iin b kz. M . G audefroyD em o m b y n es, L e P lerinage la M ekke , P a ris, 1923, s. 241-255.
B echuana. S. S. D o m a n , P ygm ies a n d B ushm en o f the K alahari, L ondra, 1925, s. 291.

43

B oloki. W eeks, A m ong K ongo C annibals , L o n d ra, 1913, s. 261.

P ig m ele r G a b o n da. l lerin m a a ra sy la ilg ili ark iin bkz. T rilles,

38

L es P ygm es de

la F o rt E q u a to ria le , A nthropos, P aris, 1931.

uki a m a n la n n y ardm c ruhi a n . A O h lm ark s, S tudien

zum P roblem des Scham a-

n ism u s , L und, 1939, s. 176.

44

E sk im o a m a n la n n grleri: R asm ussen, T hulefahrt , F rankfurt, 1926, s. 448-449.

K u zey Ik la n . O H fler, K ultische G eheim bunde der G erm anen , F ran k fu rt, 1934, s.

45

241-242.
C en n etle yery z arasn d ak i uzam b o d e ild ir. M. J. b in G orion,

D ie S agen der Ju-

d e n y F rankfurt, 1919, 1. C ilt, s. 348.

E sk i P e rs le rd e c in o rd u la n . J. D arm esteter,
s. 49.
H eisterb ach l Sezar,

T he Zend-A vesta , O x fo rd , 1883, 2. C ilt,

The D ialogue o f M ira cles , ev.: S cott ve B lan d , R o u ed g e ,

L ondra, 1 9 2 9 ,1 . C ilt, s. 322-3, s. 328, 2. C ilt, s. 294-5.

46
47
59
60
62

T a n n v e saray. A . g. e y , 2. C ilt, s. 343.

ekirgeler. A . W aley, The B o o k o f S ongs , A ile n ve U nw in, L ondra, 1937, s. 173.
M m e. Ju llie n d en oluna. 2 A ustos 1791 ta rih li m ektup. G . L andauer, B riefe aus der
F ranzsischen R e volution , F rankfurt, 1 9 1 9 ,1 . C ilt, s. 339.
C am ille D e sm o u lin den babasna. A .g .e.y 1. C ilt, s. 144.
D irililer. F. N . D avenport, P rim itive Traits in R eligious R evivals , N ew Y ork, 1905.
B u v aizlerin e n nl lerin d en biri zyaam y ksn yazm tr: The B ackw oods P re

acher. A n A u to b io graphy , P e te r C artw right, L ondra, 1858.

C eh en n em a c la n . F. N . D avenport, ay. y., s. 67.
C ane R id g e d e bulum a. T itrem e, havlam a, k u tsal gl. A .g.e., s. 73-81.

66

Jo u r de
F te chez les P a p o u s , P aris, 1954e konu olm utur.
T u p in am b u la rn b ir leni. Jea n de Lry, L e Voyage au B rsil , yeni b a sk , Payot, P a

67

ris, 1927, s. 223-224.

H in dikulu K a fir k a d n la n n sava dans. W. C rook e,

64

P a p u a leninin eitli b l m leri A ndr D u p e y ra tn son d erece can l kita b

Things In dian , L o n d ra, 1906, s.

124.
Jivarolu k a d n la n n sava dans. R K arsten,
68
70

B lo o d R evenge, W ar a n d Victory F easts

am ong the Jib a ro Indians o f E astern E cuador , W ashington, 1922, s. 24.
M ad a g a sk a rd a M irary. R. D ecary, M oeurs et C outum es des M algaches , P aris, 1951,
s. 178-179.
Y erem ya, 25. B lm , 33. C ilt.
M u h am m ed in l d m a n la n n a vaaz. A . G uillaum e, The L ife o f M uham m ad.
Translation o flb n Ish a q s S ira t R asul A llah, O xford, 1955, s. 305-306.

477

Unen raporu. A. Erman, gyp ten u n d gyptisches L eb en im A ltertu m Tbingen,

1885, s. 689.
2. Ramses iin ilahi. A Erman, D ie Litera tu r d e r g yp ter, Leipzig, 1923. (ev.: Black
man, The Literature o f the A n cien t E gyptians , Methuen, Londra, 1927, s. 259.)
Kade Sava. A .g .e s. 267.
Merenptahn Libyallar karsnda zaferi. Erman, g yp ten u n d gyptisches L eben im
A ltertu m , s. 710-711.
3. Ramses ve Libyallar. A .g .e., s. 711.
Asurlularda kelle saym. Kral Asurbanipal dnemine ait rlyef G. Maspro, A u
Tem ps de R am ss et d A ssourbanipal, Paris, 1927, s. 370de ematik olarak gsteril
mitir.
Vedalarda ate. H. Oldenberg, D ie R eligion des Veda Stuttgart, 1917, s. 43.
Navajolulann ate dans. W. D. Hambly, Tribal D a n cing a n d Socia l D evelo p m en t,
Londra, 1926, s. 338-339.
Kundaklk. E. Krpelin, E infhrung in die p sych ia trisch e K lin ik , Leipzig, 1921, 2.
Cilt, 62. Vaka, s. 235-240.
Vedada Frtna Tannlan. A . A. Macdonnell, H ym n s fro m the R ig ved a , Kalkta, s. 5657.

9 3 8 .
147

g enilem e y etisi, s. 174.

M cadele v e sava p eygam beri. I. G oldziher, Vorlesungen ber den Islam. H e id el

.,

148

sisin A d. E rm an, Religion der gypter, B erlin, 1909, s. 39.

B u b l m iin G o ld z ih e rinki d n d a u k ita p la n kullandm : G obineau, R eligions et
Philosophies dans l'A sie Centrale, yeni b ask, P aris, 1957; D . M . D on ald so n , The Shi
ite Religion, L uzac, L ondra, 1933; G . E. v o n G runebaum , M uhammadan Festivals,
A belard -S ch u m an , L ondra, 1958; C. V irolleaud, Le Thtre Persan, P aris, 1950.

151
152
153

H se y in in a c la n . D on ald so n , ay. y., s. 79-87.

P ey g am b er a ile sin in ektii aclar. G oldziher, ay. y., s. 212-213.
H sey in i in alam ak. A.g.e., s. 213-214.
H se y in in K e rb e la dak i m e z a n . D on ald so n , ay. y., s. 88-100.

154
155
156
157
158

iilerin b y k bayram . Von G runebaum , ay. y., 85-94.

ki t r k a rd e lik grubu. G obineau, ay. y., s. 334-338.
T iy atro a zn a k a d a r d o lu . G o b in e au , ay. y., s. 353-356.
G it ve (onu) a te in iin d en k u rta r . G ru n eb au m , ay. y., s. 94.
K a n G n. T itayna, La Caravane des M orts, P aris, 1930 (ak taran P. de F lice, Foules

163
165
169

210.
Mary Douglas, The L ele o f K asai, A frica n W orlds, yay.: C. Daryll Forde, Oxford Uni
versity Press, 1954, s. 1-26.
Ormann itibar. A .g .e., s. 4.
Toplu av. A .g.e., s. 15-16.
Karsten, ay. y. Alntlarn her ikisi de ksmen ksaltlmtr. Aynca bkz. M. W. Stir
lingin daha yakn tarihli almas, H istorical a n d E thnographical M aterial on the Jivaro Indians, Washington, 1938.
Ruth Benedict, P atterns o f C ulture, Houghton Mifflin, Boston, 1934. s. 57-130.
Dahomey. A. Dalzel, The H isto ry o f D ahom ey, Londra, 1793. Bu eski ama ok deer
li kitapta ayrca Yllk Tcaretin ilk ayrntl aklamasna da yer verilmitir, s. xx f.
Dahomey zerine yazlm dier kitaplar unlardr: R. Burton, A M ission to G elele,
K ing o f D ahom ey, Londra, 1864; A. B. Ellis, The E w e-speaking P eoples o f the Slave
coast o f W est A frica, Londra, 1890; A. Le Hriss, U A n cien R oyaum e du D ahom ey,
Paris, 1911; M.J. Herskovits, D ahom ey, an A n cien t W est A frica n K ingdom , New York,

berg, 1910, s. 2 2 v e 25.

P u ta tap an lar ld r n . Kuran, 9. S ure, 5. ayet
K ib e le n in lg n c a k onum as. L ucian, D ialogues o f the Gods. V II.

148
151

Plutarch. The P arallel L ives: P om pey. (ev.: Rex Warner, F a ll o f the R om an R ep u b

lic , Penguin Classics, 1958, s. 148.)
Paylam. E. Lot-Falck, L e s R ites de C hasse chez les P eu p les Sibriens , Paris, 1953,
s. 179-183.
Taulipangin Pishaukoya seferi. T. Koch-Grnberg, Vom R oroim a zum O rinoco, E th
nographie, 3. Cilt, Stuttgart, 1922, s. 102-105.
Warramunga at srs. B. Spencer ve F. J. Gillen, N o rth ern Tribes o f C entral A sia ,
M acm illan Londra, 1904, s. 516-522.
Avustralya yerlilerinin totemleri. Spencer / Gillen ve C. Strehlowun nceki alma
lar dnda en nemli yamlar unlardr: A. P. Elkin, The A ustralian A borigines,
1943, ve Studies in A ustralian Totem ism , O ceania M o n o g ra p h s , 1933.
Mandanlann bizon dans. George Catlin, The N o rth A m erica n In d ia n s Edinburgh,
1926, 1. Cilt, s. 143-144.
Ungutnika ve vahi kpekler. Spencer ve Gillen, The A ru n ta , Macmillan, Londra,
1927, s. 169.
Av Srs ve kanguru. A .g .e., s. 170-171.
Adayn stnde yatmak. A .g .e., s. 192-3; tek dosya. A .g .e., s. 160; ember halinde ko
arlarken; A .g.e., s. 273 ve sonras; srayla yatarlarken, s. 280, ekil 100; sallanan si
lindir, s. 261-2; iki kart dizi, s. 189; youn kare, s. 278; Zemin stnde tepe, s. 286,
290, 292; atete gsteri, s. 294; yanan dallarn frlatlmas, s. 279 ve 289; snnet, s.

The Travels o f bn Jubayr. ev.: R . J. C . B roadhurst, C ape, L ondra, 1952. M e k k e nin

196

en D lire , P aris, 1947, s. 170-171).

A. P. S tanley, Sinai and Palestine, L ondra, 1864, s. 354-358.
R. C urzon, Visits to M onasteries in the Levant, L ondra, 1850, s. 230-250.
Tarihte Kitle. O kur, k ita b n son b l m le rin d e u la lan ik tid a ra ilik in so n u lar h a k k n
d a b ir fik ir ed in m ed en , b u ra d a k itle h a re k etlerin d en sz etm e k istem edim . B u n e d en
le Tarihte Kitle bal n n o k geni kap sam l oldu u n u n d n lm esi h ak sz deildir.
B un u n la b irlik te K itle v e S r ye ilik in s o n u la n n k e sinlikle d a h a nceki h a re k et
lere uyarlanabilir. B u konu y u b a k a b ir alm a iin saklyorum .
Z o s a la rn k en d i ken d in i y o k etm esi G . M cC all T heal, History o f South A frica fro m
1795-1872, 3. C ilt, A llen and U nw in, L ondra, 1927d e n alnm tr. A ynca A lm a n m is
y o n er A . K ro p f ta rafndan yazlm (b ugn e lde e dilm esi zor) k s a v e can l b ir m a k a
le de vardr: D ie Lgenpropheten des Kaffernlandes (Neue M issionsschriften, 2. A u f
lage, Nr. 11, B erlin, 1891). B u m a k a led e n k o n u y la ilgili b lm ler K a tesa S c h lo s se rin
kitab Propheten in Afrika, B raunschw eig, 1949, s. 3 5 -4 1 de bulunabilir. B u k o n u d a
en yeni bilg ileri ieren a y n n l alm a G ney A frikal b ir y a z a n n A v ru p ad a ta n n
m ayan k ita b n d a y er alr: A . W. B urton, Sparks from the B order Anvil, K ing W illiam s

216

T ow n, 1950, s. 1-102.
S. Z u ck erm an , The Social Life o f M onkeys and Apes, K egan P aul, L ondra, 1932, s.

217
232

A .g.e., s. 268-2 6 9 v e 300-3004.

C engiz H an. B. V ladim irzov, The Life o fC h in g is Khan , R outledge, L ondra, 1930, s.

233
236

168.
Sezar. P lutarch, ay. y., s. 230.
D o m itia n n C enaze T reni. D io C assius, Roman History, 8. C ilt, ev.: E. C ary, L oeb

57-58.

C lassical Library, 68. K ita b n zeti, 9. B lm , s. 334-339.

237
241

Josephus, The Jew ish War, III, 8.

ste r anstan iste r k u tsal b ir y ardm dan, sonunda y aln zca Josephius v e b ir adam
k a ld . The Jew ish War' m baz y azarlara g re d a h a nceki b ir m etne d ay an an S lo v ak
a ev irisin d e b u n u n yerine son d erece farkl b ir c m le vardr: B unu syledikten
sonra, s a y la n b y k b ir k u rn a z lk la sayp hep sin i kan d rd . B u ko n u d a bkz. G . A .
W illiam so n m ye n i ngilizce ev irisin d ek i S lovaka ek le r bl m (P en g u in C lassics),
s. 403.

479

245
24 6
247

M u h am m ed T uluk. B u h k m d a r i in b ir sonraki b l m e de baknz.

M u d k a ln fethi. S ew ell, A Forgotten Empire , L o n d ra, 1900, s. 34.
H ak im . P. W olff, Die Drusen und ihre Vorlufer, L e ip z ig , 1845, s. 286.
M o o l m p arato rlarn a ilik in z et b ilg i iin bkz. V. A . S m ith, The Oxford H istory o f
India , 1923, s. 3 2 1-468.
P ren s Selim zerin e C izvitler. D u Jarric, Akbar and the Jesuits , ev.: C. H. P a y n e , R ou tled g e, L ondra, 1926, s. 182.

248

251
253
t80_ 254

Shaka. E n a d a an latm i in bkz. D iary o f Henry F rancis Fynn , yay.: J. S tu a rt v e D.

M . M alco lm , S h u ter an d S h o o ter, P ieterm aritzb u rg , 1950. B u g n l k le r y a zld k ta n ve
sk a k u lla n ld k tan y z y l so n ra yaym lanm tr. D ik k a te d e er te k ada b iy o g ra
fi E . A . R itte rin Shaka Zulu ad l eseridir, L o n g m an s G reen, L ondra, 1955. B urada,
y azl k a y n ak lard an o ld u u k a d a r s zl g e len ek lerd en d e yararlanlm tr.
E tr sk lerin a. A . G ren ier, Les Religions trusque et Rom aine, Paris, 1948, s. 26.
M arq u esa sla rd a Mana. E. S. C . H andy, Polynesian R eligion, H onolulu, 1927, s. 31.
M u m g in le r a rasn d ak i ld r c . F. L lo y d W arner, A B lack Civilization, H a rp e r and
B ro th ers, N ew Y ork, 1958, s. 163-165. lk o larak 1 9 3 7 d e yaym lanan bu y a p t A vust
ra ly a k ab ileleri h ak k n d ak i e n n em li alm adr.

256

Fiji ad alarn d ak i k ah ram an . L o rim e r Fiso n , Tales fro m O ld Fiji , L ondra, 1904, s. 5153 v e s. xx.

257

D e v y lan n k a m n d a k i k ah ram an . K . T. Preu ss, Religion und M ythologie der Uitoto,

G ttin g en , 1921, 1. cilt, s. 22 0 -2 2 9 .

259

T au lip an g lar a rasn d a b ir h a y atta kalan. T. K o ch -G r n b erg , Indianermrchen aus Sdam erika , Jena, 1921, s. 109-110.

261

K u te n a y la n n k keni. F. B oas, Kutenai Tales, N o. 7 4 , W ashington, 1918, The Great

E pidem ic , s. 2 6 9-270.

262

B a -ila la rda to p lu intihar. E . W. S m ith ve A . M . D a le, The Ila-speaking Peoples o f

Northern Rhodesia, M acm illan , L o n d ra, 1 9 2 0 ,1 . C ilt, s. 20.
K a b re ler v e K arayipler. A . v o n H u m b o ld t, Reise in die quinoctial-Gegenden des neuen Continents , S tu ttg art, 1861, 5. C ilt, s. 63.

265

27 0
272

D e m e ra ra da yerli b ir o cu u n l m . W. E. R o th , A n Enquiry into the Anim ism and

Folklore o f the Guiana Indians, W ashington, 1915, s. 155.
Z u lu la r m ata k ltleri: l a d am v e e rk ek kard ei. H . C allaw ay, The Religious System
o f the Amazulu, N atal, 1870, s. 146-159.
U g a n d a d ak i K ra ln m ed y u m u . N . K . C h ad w ick , P oetry and Prophecy , C am bridge,

292
293
295

le kadn. Wendische Sagen , yay.: F. v o n S ieber, Jen a, 1925, s. 17.

A ra n d a la rd a b y c hekim . S p en cer and G illen , The Arunta , 2. C ilt, s. 391-420.
S on V isconti. P ie r C an d id o D ecem brio, A lm a n c a ev.; P. F unk, Leben des Filippo

M aria Visconti, Jen a , 1913, s. 29-30.

296
316
321

II. C h o sro e a d a m la n m n a z la n n n ne k a d a r sk oldu u n u te st eder. F ran sz ca eviri

C . P e lla t, Le Livre de la Couronne, attribu G ahiz, P aris, 1954, s. 118-20.
V u k u f v e Ifadha. G a u d efro y -D e m o m b y n e s, ay. y., s. 235-303.
L u c ia n , On the Syrian Goddess.
Skopsiler. K . G ra ss, D ie Russischen Sekten , 2. C ilt, D ie weissen Tauben oder Skopzen, L e ipzig, 1914. B u, b iraz skc o lsa d a k o n u y la ilgili en k a p sa m l kitaptr. G rass
a y n c a k s a k utsal k ita p la n n n A lm an ca ev irisin i de yaym lam tr: D ie geheime he
ilige Schrift der Skopzen , L eipzig, 1904. D i e r yararl v e d a h a y a k n ta rih li b ir k ita p
sa J. R a p a p o rtu n Introduction la Psychopathologie Collective. La Secte mystique

des Skoptzy adl y aptdr, P aris, 1948.

323
325
326
327

H ahainler. H a h a in lerin e sk i ed eb iy atn n y e rin i M . G . S. H o d g so n n The Order o f 4 8 1

A ssassins , H ague, 1955 adl ya p tn n a ld sylenebilir.
F31
T elkin e d ile n -k le lik . K rpelin, Psychiatrie, III, s. 723.
K o n u a n siv risin e k ler , vs. A.g.e., s. 6 7 3-674.
H e rm a n n L om m el, Paideuma, 4. C iltteki (1 9 5 0 ) Bhrigu im Jenseits b a lk l alm a
sn 5. C ild e e k k o y a ra k yaym lam tr. Shatapatha-Brahm ana 'd a n B h rig u nun g e zi
le ri v e e sk i H in t e d eb iy atn d an d ier ilgili b l m le rin ev irileri i in te e k k r b or b i
lirim .

328
339

The Law s o f M anu, ev.: G . B hler, O xford, 1886, v. 55, p. 177.

W. H . J. B le ek v e L. C . L loyd, Specimens o f Bushman Folklore , G eo. A llen , L ondra,

345

Loritja m iti. C. S trehlow , Die Aranda und Loritja-Stmme in Zentral-Australien,

F ran k fu rt, 1910, II, s. 2-3. A y n ca bkz. L. L v y -B ru h l, La M ythologie Prim itive , P a

1911. B u sh m an P resen tim en ts, s. 330-339.

ris, 1955. B u n em li kitap d nm zerine y ap lacak a lm a la r i in o ld u k a ilgin

m a lz em e le r sunm aktadr. T em elde A vustralya v e P a p u a lla n n m itse l d n y a sn a bal
k a la n bu kitap ta, k o n u y la ilgili en iyi k ita p la rd a n uzun a ln tla ra y e r v e rilm i, bylec e o k u ru n k e n d i d e erlen d irm esin e o la n a k tannm tr. L v y -B ru h l n t m y a p tla n
iin d e bu, en de erli bu ld u u m kitabdr.
U sta v e ra. A . D irr, Kaukasische M rchen , Jena, 1922.

1942, s. 36-38.

346
347

in lilerin ata klt. M . G ran et, La Civilisation Chinoise , P aris, 1929, s. 300-2; H e n
ri M asp ro , La Chine A ntique , y en i b ask, Paris, 1955, s. 146-155; Jeanne C uisinier,
Sumangat. L me et son culte en Indochine et en Indonsie , G allim ard, P a ris,1 9 5 1 , s.
74-85.

348

P roteus. O dyssey, IV, 440-460.

H isteri. K rp elin , Psychiatrie, IV, s. 1547-1606.
E . B leuler, Lehrbuch der Psychiatrie, s. 392-401.
(n g ilizce ev irisi A . A . B rill, Textbook o f Psychiatry, L o n d ra, 1924.) K retschm er,

Uber H ysterie, L e ip z ig , 1927.

am anlar. C zap lick a, A boriginal Siberia, O x fo rd , 1914; O h lm ark s, ay.y:, M . E liade,
Le Chamanisme, P a ris, 1951; G . V. K senofontov, Schamanengeschichten aus Sibiri

2 74

A tin a da v e b a salgn. T h u cy d id es, The Peloponnesian War, ev.: R ex W arner, P e n

g u in C lassics, s. 123-127.

285

C en g iz H an. G k y z n d ek i b ir k u rd u n yery z n e in ii, The Secret History o f the

Mongols'da. a k lan m tr (A . H aen isch , Die Geheime Geschichte der Mon gole n, L e
ip zig , 1948). B ir k artal o la ra k R o m a m p arato ru n u n ru h u . Septim ius S e v e ru sun ta n
r k a tn a ulam as k o n u su n d a en m k em m el rn e k i in bkz. H erodian, IV. 2.

349

M o o lla rm y ld rm k o rk u su . Contemporaries o f M arco P olo' d a R u b ru c k u n G n l

, yay.: M. K om roff, L o n d ra, 1928, s. 91.

353
356
359
361

en, M unich, 1955; H . F indeisen, Scham anentum , S tuttgart, 1957.

M ani v e m e lankoli. K rp elin , Psychiatrie, III, D as m an isch -d ep ressiv e Irresein, s.
1183-1395. A y n c a bkz. B leuler, ay. y.
T. G . H . Strehlow , Aranda Traditions, M elb o u rn e U niv ersity P ress, 1947.
B an d ico o t m iti. A.g.e., s. 7-10.
L u k a ra m iti. A .g.e., s. 15-16.
A ta toplam tem sil eder... A.g.e., s. 17.
M boringkali A ta. A .g.e., s. 12.
S a n n . K rpelin, Psychiatrie, II, s. 132ff.

367
368

B leuler, ay.y., s. 227-2 2 8 ve 233. (ngilizce b ask, s. 328-330.)

H anc. K rp elin , Einfhrung in die Psychiatrische Klinik, II, 43. V aka, s. 157-161.
D e liriu m trem ens k riz i geiren izofrenik b ir hasta. B leuler, ay. y., s. 2 34-235 (ngi

290

Fulguartoreler. A. G renier, ay. >., s. 18-19. G v e yld rm . F. K uhn, Altchinesische

Staatsweisheit, Z rich , 1954, s. 105. R o m u lu sun frtn a d a kayboluu, L ivy, I. 16;
T ullus H o stiliu su n y ld rm d an lm esi, a. g. e., I. 31; A lb a L o n g a nn yld rm d an
len eski k ral R o m u lu s S ilv iu s, a. g. e., I. 3.
o cu k larn so ru lan . O . Jesp e rse n , Language , its Nature, Developm ent and Origin, A l
le n an d U nw in, L o n d ra, 1949, s. 137.

350

lizce b ask, S. 337-338.)

373
4 06
407
410
417

420
421
423

482

424
425

K a p lan postu g iym i eek . J. H ertel, Indische M rchen, Jen a , 1921, s. 61-62.
C rem o n al L iudprand. The W orks o fL iu d p ra n d o f C rem ona, ev.: F. A . W right, R outled g e, L o n d ra, 1930. Y k selen tacm yk s iin bkz. A n ta p o d o sis , V I, 5, s. 207-208.
G en el p aralizi. K rp elin , E infhrung in die P sychiatrische K lin ik , II, 26. Vaka, s. 9397.
k in ci p aralizi rnei. A .g .e ., 28. V aka, s. 101-102.
D . W esterm ann, Geschichte Afrikas, K ln, 1952 - o k g eni m alzem ed en oluan k i
ta p - b u b l m d e b av u ru k a y n a o larak k ullanlm tr.
G a b o n d a yal b ir k ra ln l m ve y erin e geen k iin in seilm esi. R D u C haillu, E x p
lorations and A dventures in E q uatorial A frica, L o n d ra, 1861, s. 18-20.
Ju k u n K ral. C. K. M eek , A Sudanese Kingdom , K eg an P aul, L ondra, 1931, s. 120-77
v e 332-353.
A frik al k ra lla rn n itelik leri. W esterm ann, ay. y., s. 34-43.
K ra lla rn taklidi. M o n o m o tap a: W esterm ann, ay. y., s. 4 1 3 -14; E tiyopya: D iodorus Sic u iu s, III. 7 ve Strabo, X V II. 2 v e 3; D arfur: Travels o f an Arab M erchant in Soudan,
L o n d ra, 1854, s. 78; U g an d a, B o n i, in: J. G. Frazer, The D yin g G o d , L ondra, 1913,
s. 39-40.
Y n etim sresini k ra l k e n d i belirler. M onteil,
305.

L es B a m b a ra du Segou, P aris, 1924, s.

Y o ru b a la rd a m stak b el k ra ln d vlm esi. W esterm ann,

a. g. e., s. 40; S ierra L eone:

a. g. e., s. 41.

42 6

427

427
428

428

42 9

430

B ir k raln l m n n ard n d an y a sa tanm azlk. W ag a d u d u lu M o sile r arasnda: W es

term an n , ay. y., s. 185; A sh a n tide: a. g. e., s. 222; U g a n d a da: J. R oscoe, The B a a n
da, L o n d ra, 1911, S. 103-104.
U g a n d a nn ve g n ey in d ek i b lg en in yav a y av a ig al ed ilm esiy le H im a eyaletleri
olu tu . H im a ad v e rile n H am i o rijin li sava o b an lar k uzey d en lkeye g ed erek
yerli B antu iftilerin i e sir aldlar. B u H im a k ra llk la r A frik a daki en ilgin k ra llk
lardandr. S ah ip ler ve k le le r o lm a k zere b irb irin d en k e sin ekilde ay rlan iki ayr
k a sttan oluurlar.
A n k o le de k raln y erin e g em e hakk. K . O berg, The K ingdom o fA n k o le in U ganda ,
A frican P olitical S ystem s, yay.: M . F ortes ve E. E. E v an s-P ritch ard , O xford U n iv er
sity P ress, 1954, s. 121-62 ve zellik le s. 157-61. D a h a a y rntl, an cak o kunm aya d e
e r d i er b ir eserse, R o sco e, The B anyankole, C am b rid g e, 1923. D a h a gneyde olan
R u an d a zerine m k em m el b ir alm a ise J. J. M aq u et, The K ingdom o f R uanda, A f
rican W orlds, s. 1-26.
K ita ra da g en b ir p re n sin k u rb a n edilii. R o sco e, The B a kita ra , C am bridge, 1923, s.
129-30.
K ita ra m n k raliy et yay. A .g.e., s. 133-1334.
M illetleri yen m ek iin o n la ra o k aty o ru m . A .g . e., s. 134.
U ganda: davullar. Roscoe* T h e B a an d a, L o n d ra, 1911, s. 188.
B en atalarm d an d a h a u zu n y a a y a ca k b ir k ra lm . A .g .e., s. 194.
Y oldan g een iki k iin in y ak alan m as. A .g .e., s. 197.
G n a h k eisi ve m fetti. A .g .e., s. 200.
K u rb an larn iftler h alin d e sunulm as. A .g.e., s. 210.
Sen im di A tasn . W esterm ann, ay. y., s. 39.
A slan la r yalnz yer. R o sc o e , The B a a n d a , s. 207.
A s tarafn d an y e m e k y ed irilen K itara K ral. R o sc o e , The B akitara, s. 103.
z et adalet. R oscoe, a .g.e., s. 6 1, 63.
bni B attuta. Travels in A sia a n d A frica, 1325-1354, ev iri v e seki: H . A . R. G ibb,
R o u tled g e, L ondra, 1929, 6. B l m , s. 183-213.
Z iy aed d in B arani T arihi, The H isto ry o f Ind ia as told by its ow n H istorians, H . M . E l
lio t v e J. D ow son, 1 8 6 7 -1 8 7 7 d e bulunabilir. B u e se r d a h a so n ra S. G upta tarafndan
K a lk ta da L ater K ings o f D elh i a d y la ayr o la ra k yaym lanm tr. M uham m ed T u-

44 0

441

lu k un kra ll i in bkz. s. 159-192.

S u ltan n a d a b ir savunucusu H in tli ta rih i Ishw ari P ra s a d d r ( H istoire du M onde
serisinden L 'In d e du VIIe au X V Ie sicle, P aris, 1930, s. 270-300). P rasad, S u lta n o r
taan p h esiz e n g l a d am v e ta lih siz b ir idealist olarak tanm lar.
D aniel P aul S chreber, D enkw rdigkeiten eines N ervenkranken , L e ip z ig , 1903. (ngi
lizce ev iriy e e k not). E lbette F re u d u n k o n u zerindeki aratrm asn n v e u lat so
nularn fark n d ay m , a n ca k D enkw rdigkeiten ile ilgili b ilgilerim b e n i b u sonularn
son derece d ar ere v e li, h a tta yanl y n le n d iric i old u u n a inandryor. B u nedenle,
bu alm ad an yararlanm adm . Y ine d e F re u d un bu alm ay yzy ln b y k sava
lar ve d e vrim leri ncesin d e y azd n u n u tm am ak gerekir.

483

Kaynaka

484
zerin d e alt m y llar b o y u n ca, b u k itab e tk ilem i o lan b t n kitap larn tam b ir listesin i
v e rm e m im k n sz. A a d ak i sek i, ilkeye d ay an larak yaplm tr. B u liste ilk o larak,
a ln t y a p t m b t n y ap tlar ierm ek ted ir; ik in ci o larak , d n celerim i ekillendirm ede k e
sin b ir ro l o y n am olan y a p d a n ierm ek ted ir; sz k o n u su y a p tla r olm ak szn belirli so n u
la ra v aram azd m . B u y a p tla n n o u m it, d in, tarih, a n tro p o lo ji, zy aam y k s ve p sik iy a t
ri g ib i o k eitli n itelik te ala n larla ilg ili o rijin al d o k m an lard an o lu m a k ta y a d a b y le si dok m a n la n ierm ektedir. B u n la n n a rasn d a, elb ette, ilk g ru b a a it eitli k ita p la r d a var. Son
olarak , b izlere a in a o lm ay an u y g a rlk la r zerin d e yap lm g v e n ilir a ra trm a la n ieren ,
tpk b en im iin old u u g ib i, o k u rla ra d a y ararl o lab ilecek b irk a yak n tarihli alm ay d a
b u listey e d ah il ettim .
A ach en , A lb ert v o n , G eschichte des ersten K reuzzugs , b e rse tz t v o n H . H efele, Jen a, 1923.
A m m ian u s M arcellinus, 3 C ilt, L o eb C la ssic al B ibrary, L o n d ra, 1950.
A pp ian , R om an H istory , 4 C ilt, L o e b C lassical L ibrary, L o n d ra, 1933.
A rab sh ah , A h m ed bn, Tam erlane , ev iren : S anders, L o n d ra, 1936.
B au m an n , H ., T h u m w ald , R ., and W esterm ann, D ., Vlkerkunde von A frika , E ssen, 1940.
B en ed ict, R uth, P atterns o f C ulture, B o sto n , 1934.
B ernier, F., Travels in the M oghul E m pire 1650-1668 , L o n d ra, 1914.
B ezo ld , F. vo n , Z u r G eschichte d es H u ssiten tu m s , M nih, 1874.
B land, J. O . R ve B ack h o u se, E., C h in a under the Em press D ow ager, B oston, 1914.
B leek , W. H . J. v e L lo y d , L . C ., B u sh m a n F olklore , L ondra, 1911.
B leuler, E ., L ehrbuch d er P sychiatrie, y en id en b asm , B erlin , 1930. ( Textbook o f P sychiatry,
ev iren : A . A . B rill, L o n d ra, 1924.)
B oas, F., K utenai Tales, W ashington, 1918.
B ou v at, L , L E m pire M ongol ( Zm e p h a se), P aris, 1927.
B ran d t, O . H ., D ie L im burger C hronik, Jen a, 1922.
D e r grosse B auernkrieg , Jena, 1925.
B row n e, E. G ., A L iterary H istory o f P ersia, C ilt I-IV, C am b rid ge, 1951.
B ru n ei, R ., E ssai sur la C onfrrie R elig ieu se des A isso u a au M aroc, P aris, 1926.
B ry an t, A ., O lden Times in Z u lu la n d a n d N atal, L o n d ra, 1929.
B ch er, K ., A rb eit und R h yth m u s , L eip zig , 1909.
B hler, G ., The L aw s o f M anu, O x fo rd , 1886.
B urck h ard t, Jacob, G riechische K ulturgeschichte, C ilt I-IV.

The C ivilization o f the R ena issa n ce in Italy.

T he A g e o f C onstantine the G reat.
R eflections on H istory.
B urto n , A . W ., Sparks fro m the B o rd er A n vil, K in g W illia m s Tow n, 1950.
B urto n , R ich ard , A M ission to G elele, K in g o f D ahom ey, L o n d ra, 1864.
B ury, J. B ., H istory o f the L a ter R om a n E m pire, 2 C ilt, y eni b asm , N ew Y ork, 1958.

C ab e z a de V aca, N au fra g io s Y C om entarios, B uenos A ires, 1945.

C aesarius o f H eisterbach, The D ialogue on M iracles, 2 C ilt, L ondra, 1929.
C allaw ay, H ., The R eligious System o f the A m a zu lu , N atal, 1870.
C alm eil, L. F., D e la F o lie, 2 C ilt, P aris, 1845.
C arco p in o , J., D a ily L ife in A n cien t R om e, L ondra, 1941.
C artw rig h t, P eter, The B a ckw oods P reacher: A n A utobiography, L ondra, 1858.
C asalis, E ., L es B assoutos, P aris, 1860.
C atlin , G eorge, The N o rth A m erican Indians, L o n d ra, 1841; ye n id e n b a sm , E dinburgh,
1926.
C had w ick , N . K ., P oetry a n d P rophecy, C am b rid g e, 1942.
C hantepie de la S aussaye, L ehrbuch d er R eligions geschichte, 4. b asm , T b in g en , 1925.
C h am b erlain , B . H ., T hings Japanese, L ondra, 1902.
C ie za de L eon, P edro de, The Incas, eviren: H a rrie t de O nis, O klahom a, 1959.
C odrin g to n , R . H ., The M elanesians, O xford, 1891.
C ohn, N o rm an , The P u rsu it o f the M illennium , L o n d ra, 1957.
C o m m y n es, P. de, M m o ires , C ilt I-III, P aris, 1925.
C ontenau, G ., L a D ivination chez les A ssyriens et les B abyloniens, P aris, 1940.
C o n stan tin V II P o rp h y ro g n te, L e Livre des C rm onies, eviren: A . V ogt, 2 C ilt, Paris
1935-9.
C ortes, H ern an d o , F ive L etters 1519 to 1526, eviren: M orris, L ondra, 1928.
C ox w ell, C. F., Siberian a n d O ther F olk-Tales , L o n d ra, 1925.
C rooke, W ., T hings Ind ia n , L o n d ra, 1906.
C uisinier, Jea n n e , Sum angat: L m e et son C ulte en Indochine et In d o n sie , P a ris, 1951.
C unha, E u clides da, R ebellion in the B acklands, eviren: P utnam , C hicago, 1944.
C u m o n t, F ranz, The M ysteries o fM ith r a , y eniden b asm , N ew York, 1956.
O riental R elig io n s in R om an P aganism , yen id en b asm , N ew Y ork, 1956.
C urzon, R o b ert, Visits to M onasteries in the Levant, L o n d ra, 1850.
C zaplicka, M . A ., A b o rig inal Siberia, O xford, 1914.
D alzel, A ., The H isto ry o f D ahom ey, L ondra, 1793.
D arm esteter, J., The Zend-A vesta, II. B lm , O x fo rd , 1883.
D av en p o rt, F. N ., P rim itive Traits in R eligious revivals, N ew York, 1905.
D ecary, R ., M urs et C outem es des M algaches , P aris, 1951.
D ecem brio, P ie r C andido, Leben des F ilippo M aria Visconti, b e rse tz t v o n F unk, Jena,
1913.
D epont, O ., e t C o ppolani X ., L es C onfrries R eligieueses M usulm anes, A lger, 1897.
D horm e, E ., L es R eligions de B abylonie et d A ssy rie , P aris, 1945.
D iaz del C astillo , B ernal, The D iscovery a n d C onquest o f M exico, eviren: A . P. M audsley,
ye niden b asm , N ew Y ork, 1956.
D io C assius, R om an H istory, L o eb C lassical L ibrary, 9 C ilt, L ondra, 1955.
D irr, A ., K aukasische M rchen, Jena, 1922.
D on ald so n , D . M ., The Shiite R elig io n , L ondra, 1933.
D o m a n , S. S., P ygm ies a n d B ushm en o f the K alahari, L ondra, 1925.
D o uglas, M ary, The Leie o f K asai, in A frican W orlds, yay m a hazrlayan: C . D a ry ll Forde,
O xford, 1954.
D ubois, A bb, H indu M anners, C ustom s a n d C erem onies, O xford, 1906.
D u C haillu, P. B ., E xplorations a n d A dventures in E quatorial A frica, L o n d ra, 1861.
D u Jarric, A k b a r a n d the Jesuits, eviren: P ayne, L o n d ra, 1926.
D um zil, G eorges, M itra-Varuna, P aris, 1948.
M ythes et D ieu x des G erm ains, P aris, 1939.
D upeyrat, A ndr, Jo u rs de Fte chez les P apous, P a ris, 1954.
E isler, R ., M an into W olf, L ondra, 1951.
E liade, M ., L e C ham anism e, P aris, 1951.
Trati d H istoire des R eligions, P aris, 1953.
E lkin, A . P., Studies in A ustralian Totem ism , O cenia M onographs, no. 2, Sydney, 1933.
The A ustralian A borigines, Sydney, 1943.
E lliot, H . M . v e D ow son, J., The H istory o f India a s told by its own H istorians, 8 C ilt,

485_

Londra, 1867-77.
Ellis, A. B., The Ewe-speaking Peoples o f the Slave Coast o f West Africa, Londra, 1890.
Erman, A., gypten und gyptisches Leben im Altertum, Tbingen, 1855.
Die gyptische Religion, Berlin, 1909.
Die Literatur der gypter, Leipzig, 1923, ngilizceye eviren: A. M. Blackman, The L i
terature o f the ancient E gyptians, Londra, 1927.
Evans-Pritchard, E. E., Witchcraft, Oracles and Magic among the Azande, Oxford, 1937.
Flice, Philippe de, Foules en Dlire: Extases Collectives, Paris, 1947.
Findeisen, H., Schamanentum, Stuttgart, 1957.
Fison, Lorimer, Tales from O ld Fiji, Londra, 1904.
Florenz, Karl, Geschichte der japanischen Literatur, Leipzig, 1909.
Forde, C. Daryll, Habitat, Economy and Society, Londra, 1950.
yayma hazrlayan: African Worlds, Londra, 1954.
Fortes, M. ve Evans,Pritchard, E. E., African Political Sytems, Oxford, 1940.
Fortune, R. G., Sorcerers o fD o b u , Londra, 1932.
4 8 6 Fox, George, The Journal, Cambridge, 1952.
Franke, O., Studien zur Geschichte der konfuzianischen Dogmas und der chinesischen Sta
atsreligion, Hamburg, 1920.
G eschichte des chinesischen Reiches, 5 Cilt, Berlin, 1930-52.
Frankfort, Henri, Kingship and the Gods, Chicago, 1948.
Frazer, J. G., The Golden Bough, Cilt I-XI, Londra, 1913 ff.
The F ear o f the D ead in Primitive Religion, cilt, I-III Londra, 1933-6.
The B elie f in Immortality and the Worship o f the Dead, Cilt I-III, Londra, 1913-24.
Friedlnder, L., Darstellungen aus der Sittengeschichte Roms, Cilt I-IV, Leipzig, 1922.
Frobenius, Leo, Atlantis, Volksmrchen und Volksdichtungen Afrikas, Cilt I-XII, Jena, 19218.
Kulturgeschichte Afrikas, Viyana, 1933.
Fung Yu-Lan, A History o f Chinese Philosophy, Cilt I-II, Princeton, 1952-3.
Fynn, The D iary o f H enry Francis Fynn, Pietermaritzburg, 1950.
Garcilasso de la Vega, Comentarios R eales, Buenos Aires, 1942.
Gaudefroy-Demombynes, M., Le Plerinage la M ekke, Paris, 1923.
Les Institutions M usulmanes, Paris, 1921.
Gesell, A., W olf Child and Human Child, Londra, 1941.
Gobineau, Religions aet Philosophies dans lAsie Centrale, 1865. Yeni basm, Paris, 1957.
Goeje, M. J. de, Mmoires sur les Carmathes du Bahrein, Leiden, 1886.
Goldenweiser, A., Anthropology, New York, 1946.
Goldziher, J., Vorlesungen ber den Islam, Heidelberg, 1910.
Gorion, M. J. bin, Die Sagen der Juden: I Von der Urzeit, Frankfurt, 1919.
Granet, M., La Civilisation Chinoies, Paris, 1929.
La Pense Chinoise , Paris, 1934.
Grass, K., D ie russischen Sekten, 2 Cilt, Leipzig, 1907 ve 1914.
Die geheime heilige Schrift der Skopzen, Leipzig, 1904.
Gregory of Tours, History o f the Franks, eviren: O. M. Dalton, 2 Cilt, Oxford, 1927.
Grenier, A., Les Religions Etrusque et Romaine, Paris, 1948.
Grey, G., Polynesian M ythology, Londra, 1855.
Grousset, R., L Empire des Steppes , Paris, 1939.
L Empire Mongol. 1re phase, Paris, 1941.
Grube, W., Religion und Kultus der Chinesen , Leipzig, 1910.
Grunebaum, G. E. von, M uhammadan Festivals, Londra, 1958.
Guillaume, A., The Life o f M uhammad: A translation o f bn Ishaqs Sirat Rasul Allah, Ox
ford, 1955.
Guyard, S., Un Grand Maitre des Assasins au temps de Saladin, Paris, 1877.
Haenisch, Erich, Die Geheime Geschichte der M ongolen, Leipzig, 1948.
Hambly, W. D., Tribal Dancing and Social Development, Londra, 1946.
Handy, E. S. C., Polynesian Religion, Honolulu, 1927.
Harris, Sarah, The Incredible Father Divine, Londra, 1954.

Hecker, J. C. F., The Epidemics o f the M iddle A ges, Londra, 1859.

Hepding, Hugo, Attis, seine M ythen und sein K ult , Giessen, 1903.
Herodian, History o f the Roman Empire, translated bv E. C. Echols, Cambridge, 1961.
Herodotus, The Histories, eviren: Aubrey de Selincourt, Penguin Books, 1954.
Herskovits, M. J., Dahomey, an A ncient West African Kingdom 2 Cilt, New York, 1938.
Hertel, J., Indische M rchen, Jena, 1921.
Histoire Anonyme de la Premire Croisade, traduite par L. Brhier, Paris, 1924.
Historiae Augustaiee Scriptores, 3 Cilt, Loeb Classical Library, Londra, 1930.
Hitti, P. K., History o f the Arabs, Londra, 1951.
Hodgson, M. G. S., The Order o f Assassins, The Hague, 1955.
Hfler, O., Kultische Geheimbnde der Germanen, Frankfurt, 1939.
Hofmayr, W., Die Schilluk, Mdling, 1925.
Huizinga, J., The Waning o f the M iddle Ages, Penguin Books, 1955.
Homo Ludens, Londra, 1949. (Homo Ludens-Oyunun Toplumsal levi zerine Bir De
neme, ev.: Mehmet Ali Klbay, Aynnt Yaynlan, 1995)
Humboldt, A. von, Reise in die quinoctial-Gegenden des neuen Continents, Stuttgart, 1861 . 4 8 7_
Hutton, J. H., Caste in India , Cambridge, 1946.
bn Battuta, Travels in A sia and Africa, 1325-1354, seki ve eviri: Gibb, Londra, 1939.
bn Ishaq, The Life o f M uhammad, eviren: G. Guilaume, Oxford, 1955.
bn Jubayr, The Travels, eviren: Broadhurst, Londra, 1952.
ideler, K. W., Versuch einer Theorie des religisen Wahnsinns, Halle, 1848.
James, William, The Varieties o f Religious Experience, Londra, 1911.
Jeanmaire, H., D ionysos: Histoire du Culte de Bacchus, Paris, 1951.
Jeanne des anges, Soeur, Autobiographie d une H ystrique Possde , Paris, 1886.
Jensen, A. E., H ainuwele: Volkserzhlungen von der M olukken-Insel C eram , Frankfurt,
1939.
Mythus und Kult bei Naturvlkern, Wiesbaden, 1951.
Jespersen, O., Language, its Nature, D evelopm ent and Origin, Londra, 1949.
Jezower, J., Das Bach der Trume, Berlin 1928.
Josephus, The Jewish War, eviren: G. A. Williamson, Penguin Books, 1959.
Joset, P. E., Les Socits Secrtes des Hommes Lopards en Afrique Noire, Paris, 1955.
Junod, H. A., The Life o f a South African Tribe, 2 Cilt, Londra, 1927.
Juvaini, The History o f the World Conqueror, Farsadan eviren: J. A. Boyle, 2 cilt, Manc
hester, 1958.
Kalevala, The Land o f the Heroes, eviren: W. F. Kirby, 2 Cilt, Everyman, 1956.
Karsten, R., Blood Revenge, War, and Victory Feasts among the libaro Indias o f Eastern E cu
ador, Washington, 1922.
Kautilya, Arthashastra, eviren: R. Shamasastry, Mysore, 1929.
Koch-Grnberg, T., Vom Roroima zum Orinoco, cilt I-V, Stuttgart, 1917-28.
Zwei Jahre unter den Indianern Nordwest-Brasiliens, Stuttgart, 1923.
Indianermrchen aus Sdamerika, Jena, 1921.
Komproff, M., Contemporaries o f Marco Polo, Londra, 1928.
Krpelin, E., Psychiatrie, 8. basm, C. I-IV, Leipzig, 1910-15.
Einfhrung in die psychiatrische Klinik, cilt II-III, Leipzig, 1921.
Kremer, A. V., Kulturgeschichte des Orients unter den Chalifen, 2 Cilt, Viyana, 1875.
Kretschmer, E., ber Hysterie, Leipzig, 1927.
Der sensitive Beziehungswahn , Berlin, 1918.
Krickeberg, W., Indianermrchen aus Nordamerika, Jena, 1924.
Mrchen der Azteken und Inkaperuaner, Maya and Muisca, Jena, 1928.
Kropf, A., D as Volk der Xosa-Kajfern , Berlin, 1889.
Die Lgenpropheten des Kaffernlandes, Neue Missonsschriften, 2. basm, no. 11, Berlin,
1891.
Kuhn, F., Altchinesische Staatsweisheit , Zrich, 1954.
Landa, Fr. D. de, Relacion de las cosas de Yucatan, Paris, 1864.
Landauer, Gustav, Briefe aus der Franzsischen Revolution, 2 Cilt, Frankfurt, 1919.
Landtman, G., The Origins o f the Inequality o f the Social Classes, Londra, 1938.

Lane, E. W., M anners and Customs o f the M odern Egyptians , Londra, 1895.
Lane-Poole, S., A H istory o f E gypt in the M iddle A ges, Londra, 1901.
O Leary, D e Lacy, A Short History o f the Fatimid Khalifate, Londra, 1923.
Leenhardt, M., Gens de la Grande Terre. -N ouvelle Caldonie , Paris, 1937.
Lefebvre, G., L a Grande Peur de 1789, Paris, 1932.
L a Rvolution Franaise , Paris, 1954.
tudes sur la Rvolution F ranaise , Paris, 1954.
Legge, J., 77w? Sacred Books o f China. Part I: The Shu-King , Oxford, 1899.
Le Hriss, A., L Ancien Royaume du D ahom ey , Paris, 1911.
Leiris, Michel, La Possession et ses Aspecets Th'traux chez les thiopiens de G ondar , Pa
ris, 1958.
Lry, Jean de, Le voyage au B rsil 1556-1558 , Paris, 1927.
Lvy-Bruhl, I., L m e Primitive , Paris, 1927.
L a M ythologie Primitive , Paris, 1935.
Lewis, B., The O rigins o flsm a ilism , Cambridge, 1940.
4 8 8 Lindner, K., D ie Jagd der Vorzeit, Berlin, 1937.
Liudprand of Cremona, Works, eviren: E A. Wright, Londra, 1930.
Livy, The Early H istory o f Rome, eviren: A. de Selincourt, Penguin Books, 1960.
Lffler, K., D ie Wiedertufer in M nster , Jena, 1923.
Lommel, H., Bhrigu in Jenseits, Paideuma 4 , Bamberg, 1950; Paideuma 5, Bamberg, 1952.
Lot-Falck, E., Les R ites de Chasse chez les Peuples Sibriens , Paris, 1953.
Lowrie, R. H., Primitive Society , Londra, 1920.
Primitive R eligion , Londra, 1924.
Lucian, Works , 8 Cilt, Loeb Classical Library.
Ludwig II von Bayern, Tagebuch-A u f Zeichnungen, Liechtenstein, 1925.
Macdonnell, A. A., Hym ns fro m the Rigveda, Hindistann Miras Serisi, Kalkta.
Machiavelli, Niccolo, Discourses, eviren: L. J. Walker, 2 Cilt, Londra.
Malinowski, B., M agic, Science and Religion, New York, 1955.
Maquet,
The Kingdom o f Ruanda, in African Worlds, yayma hazrlayan: Daryll Forde
Londra, 1954.
Marco Polo, Travels, Londra, 1939.
Mason, J. A., The Ancient Civilisations o f Peru, Londra, 1957.
Maspro, Georges, A u Temps de Ram ss et d Assourbanipul, Paris, 1927.
Maspro, Henri, La Chine Antique, Paris, 1955.
Les Religions Chinoises, Paris, 1950.
Masudi, L es Prairies d Or, texte et traduction par Barbier de Meynard et Pavet de Courteille, 9 Cilt, Paris, 1861-77.
Mathieu, P. F., Histoire des M iraculs et Convulsionnaires de Saint-M dard, Paris, 1864.
Mathiez, A., La Rvolution F ranaise , Cilt I-III, Paris, 1922-7.
Meek, C. K., A Sudanese Kingdom, Londra, *1931.
Misson, Maximilien, Le Thtre Sacr des Cvennese, Londra, 1707.
Mooney, J., The Ghost-Dance Religion, Washington, 1896.
Morley, S. G., The Ancient M aya, Stanford, 1946.
Nadel, S. F., A B lack Byzantium: The Kingdom o f Nupe in Nigeria, Londra, 1946.
Nihangi, Chronicles o f Japan, eviren: W. G. Aston, Londra, 1956.
Nizam Al-Mulk, The Book o f Government, or Rules, fo r Kings, Farsadan eviren: H. Dra
ke, Oxford, 1960.
Oberg, K., The Kingdom ofA nkole in Uganda, in African Political Systems, yayma hazrla
yan: Fortes ve Evans-Pritchard, Oxford, 1940.
Ohlmarks, A., Studien zum Problem des Schamanismus, Lund, 1939.
D Ohsson, C., Histoire des M ongols, 4 Cilt, The Hague, 1834-5.
Oldenberg, H., Die Religion des Veda, Stuttgart, 1917.
Olmstead, A. T., History o f the Persian Empire, Chicago, 1948.
Pallottino, M., The Etruscans, Londra, 1955.
Pan-Ku, The History o f the Former Han Dynasty, eviren: Homer H. Dubs, Cilt I-III, 1938-

i. i.,

Paris, Matthew, Chronicles, 5 Cilt, Londra, 1851.

Pellat, C., Le Livre de la Couronne, attribu Gahiz, Paris, 1954.
Pelliot, P., Histoire Secrte des M ongols , Paris, 1949.
Plutarch, The Parallel Lives, II Cilt, Loeb Classical Library.
__ Fall o f the Roman Republic: Six Lives, eviren: Rex Warner, Penguin Books, 1958.
Polack, J. S., New Zealand, A Narrative o f Travels and Adventure, 2 Cilt, Londra, 1838.
Polybius, The H istories, 6 Cilt, Loeb Classical Library, Londra, 1954.
Prasad, Ishwari, L Inde du V ile au X VIe Sicle, Paris, 1930.
Preuss, K. 1 Religion und M ythologie der Uitoto, 2 Cilt, Gttingen, 1921.
Pritchard, J. b., The Ancient Near East, An Anthology of Text and Pictures, Princeton, 1958.
Procopius, History o f the Wars, 5 Cilt, The A ncdota or Secret History, I cilt, Loeb Classical
Library, Londra, 1954.
Psellus, Michael, The Chronographia, Yunancadan eviren: E. K. A. Sewter, Londra, 1953.
Puech, H., Le M anichisme, Paris, 1949.
Radin, P., Primitive Man as a Philosopher, New York, 1927.
Primitive Religion, New York, 1937.
The Trickster, Londra, 1956.
Radloff, W., A us Sibirien, 2 Cilt, Leipzig, 1884.
Rambaud, A., Le Sport et L Hippodrome Constantinople, 1871; in Etudes su r lHistoire
Byzantine, Paris, 1912.
Rapaport, J., Introduction la Psychopathologie Collective: La Secte mystique des Skoptzy ,
Paris, 1948.
Rosmussen, Knud, Rasmussens Thulefahrt, Frankfurt, 1926.
Rattray, R.S., Ashanti, Oxford, 1923.
Religion and A rt in Ashanti, Oxford, 1927.
Recinos, A., Goetz, D. ve Morley, S. G., Popol Vuh: The Sacred Book o f the A ncient Quich
M aya, Londra, 1951.
Ritter, E. A., Shaka Zulu, Londra, 1955.
Roscoe, J., The Baanda, Londra, 1911.
The B akitara , Cambridge, 1923.
The Banyankole, Cambridge, 1923.
Roth, W. E., An Inquiry into the Animism and Folk-Lore o f the Guiana Indians, Washington,
1915.
Runciman, S., The M edieval M anichee, Cambridge, 1947.
Sacy, S. de, Expos de la Religion des Druses, 2 cilt, Paris, 1836.
Sahagun, Bemandino de, Historia General de las Cosas de Nueva Espaa, 5 Cilt, Mexico,
1938.
__ Einige Kapitel aus dem Geschichtswerk des Fray Bernardino de Sahagun, bersetzt von

Eduard Seler, Stuttgart, 1927.

Salimbene von Parma, Die Chronik des S. v. P., bearbeitet v. A. Doren, 2 Ct, Leipzig, 1914.
Sansom, G., Japan: A Short Cultural H istory, Londra, 1936.
Schlosser, Katesa, Propheten in Afrika, Braunschweig, 1949.
Schmidt, K., Histoire et Doctrine de la Secte des Cathares ou Albigeois, 2 Cilt, Paris, 18489.
Schnitzer, J., Hieronymus Savonarola: Auswahl aus seinen Predigten und Schriften, Jena,
1928.
Schreber, Dainel Paul, Denkwrdigkeiten eines Nervenkranken, Leipzig, 1903.
__ M emoirs o f M y Nervous Illness, eviri ve nsz: Ida Macalpine ve Richard A. Hunter,
Londra, 1955.
Seligman, C. G. ve B. C., The Veddas, Cambridge, 1911.
Snart, E., Castle in India, eviren: E. Denison Ross, Londra, 1930.
Sewell, A Forgotten Empire (Vijayanagar), Londra, 1900.
Shapera, J., The Khoisan Peoples o f South Africa, Londra, 1930.
Yayma hazrlayan: The Bantu-Speaking Tribes o f South Africa, Londra, 1937.
Sighele, S., La Foule Criminelle, Paris, 1901.
Singh, T. A. L. ve Zingg, R. M., W olf Children and Feral Man, Denver, 1943.

Sjo ested t, M . L ., Gods and Heroes o f the Celts, eviren: M yles D illon, L ondra, 1949.
S m ith , V. A ., The Oxford H istory o f India, O x fo rd , 1923.
S m ith , E. W. ve D ale, A. M ., The Ila-Speaking Peoples o f Northern Rhodesia, 2 C ilt, L ondra,
1920.
Spen cer, B. v e G illen , F. J., The Arunta, L ondra, 1927. The Northern Tribes o f Central A ust
ralia, L o n d ra, 1904.
Spren g er, Jaco b , M alleus M aleficarum, n g ilizce eviri: M o n tag ue S um m ers, L ondra, 1928.
S thlin , K ., D er Briefwechsel Iwans des Schrecklichen m it dem Frsten Kurbsky (15641579), L eip zig , 1921.
S tanley, A . P., Sinai and Palestine, L o n d ra, 1864.
S tein en , K. v o n d en , Unter den Naturvlkern Zentral-Brasiliens, B erlin, 1894.
S tirlin g , M . W ., Historical and Ethnographical M aterial on the Jivaro Indians, W ashington,
1938.
Stoll, O ., Suggestion und Hypnotismus in der Vlkerpsychologie, L eipzig, 1904.
S treh lo w , C ., Die Aranda und Loritja-Stamme in Zentral-Australien, e ilt I-III, F rankfurt,
490
1908-10.
S trehlow , T. G . H ., Aranda Traditions, M elb o u rn e, 1947.
S u eto n iu s, The Twelve Caesars, ev iren : R o b ert G raves, P e n g u in B ooks, 1957.
T abari, Chronique de Tabari, traduit p a r H. Zotenberg, 4 C ilt, P aris, 1867-79.
T acitus, The A nnals o f Imperial Rome, eviren: M ich ael G rant, P en g u in B ooks, 1956.
T albo t, P. A ., In the Shadow o f the Bush, L o n d ra, 1912.
T avem ier, J. B ., Travels in India, 2 C ilt, L o n d ra, 1925.
Te R an g i H iro a (P ete r H. B uck), The Coming o f the M aori, W ellington, 1952.
T ertu llian , De Spectaculis, L o eb C lassical Library, L o n d ra, 1931.
T itay n a, La Caravane des M orts, P aris, 1930.
T h e a l, G . M cC all, History o f South Africa from 1975-1872 , c ilt III, L ondra, 1927.
T h u c y d id e s, H istory o f the Peloponnesian War, eviren: R ex W arner, P enguin B ooks, 1954.
T h u m w a ld , R ., Reprsentative Lebensbilder von Naturvlkern, B erlin, 1931.
T rem ea m e , A . J. N ., The Ban o f the Bori, L o n d ra, 1914.
T rilles, R . P., Les Pygmes de la Fort Equatoriale, Paris, 1931.
T rotter, W ., The Instincts o f the H erd in Peace and War, L o n d ra, 1919.
T uri, Jo h an , The B ook o f the Lapp, L o n d ra, 1931.
T urner, G ., Samoa, L o n d ra, 1884.
Tylor, E. B ., Primitive Culture, L o n d ra, 1924.
U ng n ad , A ., D ie Religionen der Babylonier und A ssy rer, Jen a, 1921.
V aillant, G . C ., The Aztecs o f Mexico, L o n d ra, 1950.
Vedder, H ., Die Bergdama, 2 C ilt, H am b u rg , 1923.
V endrys, J., T onnelat, E., ve U n b eg au n , B. O ., Les Religions des Celtes, des Germains et
des Anciens Slaves, Paris, 1948.
V irolleau d , C ., Le Thtre Persan ou le Drame de Kerbla, P aris, 1950.
V olhardt, E , Kannibalismus, S tu ttg art, 1939.
W aley, A rthur, The Travels o f an Alchemist, L o n d ra, 1931.
The B ook o f Songs, L ondra, 1937.
The Analects o f Confucius, L o n d ra, 1938.
Three Ways o f Thought in Anciend China, L o n d ra, 1939.
The R eal Tripitaka, L ondra, 1952.
W aliszew sk i, K ., Ivan le Terrible, P aris, 1904.
Peter the Great, L ondra, 1898.
W am eck , J., Die Religion der Batak, G ttin g en , 1909.
W arner, F. LL, A Black Civilisation, N ew York, 1958.
W eeks, J. H ., Among Congo Cannibals, L o n d ra, 1913.
W eil, G ustav, Geschichte der Chalifen, c ilt I-III, M an n h eim , 1946-51.
W end isch e Sagen, herau sg eg eb en v o n F. Sieber, Jen a, 1925.
W esley, Jo h n , The Journal, L o n d ra, 1836.
W esterm an n , D ., The Shilluk People, B erlin , 1912.
Geschichte Afrikas, K ln, 1952.

W esterm arck, E., R itual and B elief in Morocco, 2 C ilt, L ondra, 1926.
W ilhelm , R ichard, Li Gi. D as Buch der Sitte, 1958.
Mong D si, Jen a, 1921.
Frhling und H erbst des LBu We, Jena, 1928.
W illiam s, F. E ., Orokoiva M agic, L ondra, 1928.
The Vailala M adness and the Destruction o f Ceremonies, P o rt M oresby, 1923.
__ T he V ailala M adness in R etro sp e c t, Essays Presented to C .G . Seligman iin d e, L ondra,
1934.
W in tem itz, M ., Geschichte der Indischen Literatur, 3 eilt, L eipzig, 1909-22.
W irz, P aul, Die M arind-anim von Hollndisch-Sd-Neu-Guinea , C ilt I v e II, H am b u rg , 1922
ve 1925.
W ladim irzov, B ., The Life o f Chingis-Khan, L ondra, 1930.
W olff, O ., Geschichte der Mongolen oder Tataren, besonders ihres Vordringens nach Euro

pa, B reslau, 1872.

W olff, P., Die Drusen und ihre Vorlufer, L eipzig, 1845.
W orsley, P., The Trumpet Shall Sound: A Study o f Cargo Cults in M elanesia, L ondra, 1957. M L
Z uckerm an, S., The Social Life o f M onkeys and Apes, L ondra, 1932.