Algilayici K 304 Tap Son

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM
ALGILAYICILAR
VE
EYLEYCLER
BURSA HRRYET ANADOLU TEKNK LSES

MEKATRONK BLM
Hazrlayan
ADL YAZICIOLU
2006
A. ALGILAYICILAR
1
Hazrlayan: ADL YAZICIOLU
1. Blm: Genel Bilgiler.................................................................................

1.1
Alglayc teknolojisinin anlam ve nemi................................................
1.2
Kavramlar..............................................................................................
1.3
Alglayclarn tipik k sinyalleri...........................................................
1.4
Temasszalglayc.................................................................................
1.5
Temassz alglayclarn kullanm yerleri.................................................
2. Blm: Mekanik Konum Anahtarlar .......................................................
2.1
Mekanik-elektrik konum anahtarlar......................................................
2.1.1 alma ekli .......................................................................................
2.1.2 Teknik zellikler ....................................................................................
2.1.3 Kullanm bilgileri....................................................................................
2.1.4 Uygulama rnekleri ............................................................................
2.2
Mekanik-pnmatik konum anahtarlar ................................................
2.2.1 alma ekli ......................................................................................
2.2.2 Teknik zellikler.....................................................................................
2.3
Sorular .................................................................................................
3. Blm: Manyetik Temassz Alglayclar .................................................
3.1
Reed-temasszalglayclar...................................................................
3.1.1 alma ekli .
3.1.2 Teknik zellikler....................................................................................
3.2
Manyetik-kontaksztemassz alglayclar.............................................
3.2.1 alma ekli .......................................................................................
3.3
Manyetik-pnmatiktemassz alglayclar..............................................
3.3.1 alma ekli ......................................................................................
3.4
Sorular .................................................................................................
4. Blm: ndktif Temassz Alglayclar ...................................................
4.1 alma ekli.........................................................................................
4.2 Teknik zellikler.....................................................................................
4.3 Kullanm bilgileri....................................................................................
4.4 Uygulama rnekleri ..............................................................................
4.5 Sorular..................................................................................................
. Blm: Kapasitif Temassz Alglayclar .................................................
5.1 alma ekli........................................................................................
5.2 Teknik zellikler.....................................................................................
5.3 Kullanm bilgileri....................................................................................
5.4 Uygulama rnekleri ..............................................................................
5.5 Sorular..................................................................................................
6. Blm: Optik Temassz Alglayclar .......................................................
6.1
Genel zellikler ....................................................................................
6.2
Ikl Alglayclar ...............................................................................
6.2.1
6.2.2
6.2.3
6.2.4
6.3
6.3.1
6.3.2
6.3.3
6.3.4
alma ekli......................................................................................
Teknik zellikler...................................................................................
Kullanm bilgileri..................................................................................
Uygulama rnekleri ............................................................................
Yansma alglayclar .................................................................
alma ekli......................................................................................
Teknik zellikler...................................................................................
2
6.4
Yansma alglayclar...................................................................
6.4.1 alma ekli......................................................................................
6.4.2 Teknik zellikler...................................................................................
6.4.3 Kullanm bilgileri..................................................................................
6.4.4 Uygulama rnekleri.............................................................................
6.5
Fiber optik kablolu optik temassz alglayclar .................................
6.5.1 alma ekli......................................................................................
6.5.2 Teknik zellikler...................................................................................
6.5.3 Kullanm bilgileri.................................................................................
6.6
Sorular................................................................................................
7. Blm: Sesst Temassz Alglayclar.................................................
7.1
alma ekli......................................................................................
7.2
Teknik zellikler..................................................................................
7.3
7.4
7.5
Sorular................................................................................................
8. Blm: Pnmatik Temassz Alglayclar................................................
8.1
Genel zellikler...................................................................................
8.2
Geri basn alglayclar (geri basn llesi) .......................................
8.3
Dairesel yansma alglayclar.............................................................
8.4
Hava engelleri ..................................................................................
8.5
Kullanm bilgileri.................................................................................
8.6
Uygulama rnekleri ..........................................................................
8.7
Sorular ...............................................................................................
9. Blm: Ak ve Basn Sensrleri..
9.1 Ak Sensrleri
9.1.1.eitli Ak zleme Yntemleri.
9.2. Isl Iletkenlie Dayal Ak zleme
9.2.1.alma lkesi.
9.3. Basn Sensrleri..
9.3.1.Basn lm Teknolojisi.
9.4 Mekanik rnler.
9.4.1 Manometreler ve basn svileri
9.4.2 Mekanik basn svicinin zellikleri..
10. Blm: Temassz Alglayc Seiminde Kullanlan Kriterler .............
10.1 Nesne malzemesi...............................................................................
10.2 Nesnenin sorgulanmas iin gereken koullar....................................
10.3 Montaj koullar ................................................................................
10.4 evre etkileri ....................................................................................
10.5 Koruma talimatlar ............................................................................
10.6 Temassz alglayc hakknda bilinmesi gerekenler ...........................
11. Blm: Balant ve Devre Teknii ........................................................
11.1
Balant eitleri.................................................................................
11.1.1 ki tel teknii........................................................................................
11.1.2 tel teknii.......................................................................................
11.1.3 Drt ve be tel teknii .......................................................................
11.2
Pozitif anahtarlanan ve negatif anahtarlanan klar ........................
11.2.1 PNP-k...........................................................................................
11.2.2 NPN-k...........................................................................................
11.3
Devre teknii ....................................................................................
11.3.1 ki tel tekniinde temassz alglayclarn
paralel balanmas..............................................................................
11.3.2 tel tekniinde temassz alglayclarn
paralel balanmas.............................................................................
11.3.3 ki tel tekniinde temassz alglayclarn seri balanmas
11.3.4 tel tekniinde temassz alglayclarn
seri balanmas ................................................................................
11.4
Kuvvetli elektromanyetik etki altndaki
3
11.5
11.6
balant teknii....................................................................................
Kontrol organlarnn, rlelerin ve gsterge elemanlarnn balanmas
G temininde aranan zellikler.........................................................
B. EYLEYCLER
1.
EYLEYCLER (ACTUATORS)
2.
EYLEYC ETLER
2.1.
Elektrikli Eyleyiciler
2.1.1. Dorusal hareket yapan elektrikli eyleyiciler
2.1.1.1. Selenoidler
2.1.1.2. Lineer motorlar
2.1.1.3. Lead screw (ilerleme vidas)
2.1.1.4. Lineer DC motor
2.1.2. Dairesel hareket yapan elektrikli eyleyiciler
2.1.2.1. DC motorlar
2.1.2.1.1. inden akm geen bir iletkenin manyetik alan ierisindeki durumu ve sol el kural
2.1.2.1.2. letkenin alan tarafndan iletilmesi
2.1.2.1.5. Demir ekirdekli
2.1.2.1.6. Demirsiz rotorlu (ekirdeksiz) motor
2.1.2.1.7. Baskl halka motor
2.1.2.1.8. DC motorlarn mukayesesi
2.1.3.
Adm (step) motorlar
2.1.3.1. Step (Adm) motorlar eitleri
2.1.3.1.1. Deiken relktansl (DR) adm motoru
2.1.3.1.2. Sabit Mknatsl (SM) Adm Motorlar
2.1.3.1.3. Kark yapl (Hybrid) adm motoru
2.1.3.1.4. Step motorlarn mukayesesi
2.1.4.
Servo motorlar
2.1.5.
Dnel selenoidler (tork motoru)
2.1.6.
AC Motorlar
2.1.7.
Rle
2.2.
Hidrolik Eyleyiciler
2.2.1.
Hidrolik silindirler
2.2.1.1. Silindir eitleri
2.2.1.1.1. Tek etkili hidrolik silindir
2.2.1.1. 2. ift etkili hidrolik silindir
2.2.1.1. 3. Teleskobik hidrolik silindir
2.2.1.1. 4. Yastkl hidrolik silindir
2.2.1.1. 5. Tandem hidrolik silindir
2.2.1.1. 6. ift kollu hidrolik silindirler
2.2.1.1. 7. Dner hidrolik silindirler
2.2.1.1. 8. Dili tip dner silindir
2.2.2.
Hidrolik motorlar
2.2.2.1. Hidrolik motorlarn eitleri
2.2.2.1.1. Kanatl motor
2.2.2.1.2. Dili motor
2.2.2.1.3. ten dili motor
2.2.2.1.4. Pistonlu motor
2.2.2.1.6. Overcenter pistonlu motor
2.2.3.
Hidrolik valfler
2.2.3.1. Valflerin grevleri ve eitleri
2.2.3.1.1. Basn kontrol valfleri
2.2.3.1.2. Yn kontrol valfleri
2.2.3.1.3. ek valfler
2.2.3.1.4. Ak kontrol valfleri
2.4.2.
Hidrolik eyleyiciler
2.4.3.
Elektrik eyleyiciler (DC motorlar ve step motorlar)
A. ALGILAYICILAR
4
1. Blm
Genel Bilgiler
1.1 Alglayc Teknolojisinin Anlam ve nemi
Kompleks retim trlerinde artan otomasyonlama, retim srecine ilikin veri ve bilgileri
elektronik olarak temin etmeye ve uygun bir ekilde iletmeye olanak tanyan elemanlarn
kullanmn ngrmektedir.
Alglayclar bu gerekleri yerine getirdikleri iin lme, kontrol ve reglasyon teknolojisinin, son
yllarda sklkla kullanlan nemli bir eleman haline geldiler. Alglayclar takip eden ilemciye her
proses bykl hakknda bilgi verirler.
Proses byklklerine rnek olarak scaklk, basn, kuvvet, uzunluk, dnme as, sv seviyesi,
debi gibi fiziksel byklkler verilebilir.
Birok fiziksel bykln belirlenmesi amacyla, bu byklklere hassasiyetle tepki veren ve
uygun sinyalleri ileten alglayclar kullanlr.
1.2 Kavramlar
Alglayc
Bir alglaycnn karakteristik zellikleri u ekilde belirtilebilir:
Alglayc bir fiziksel bykl (scaklk, uzaklk, basn gibi) daha iyi deerlendirilebilen bir
fiziksel bykle eviren bir dntrcdr.
Alglayclar iin kullanlan dier gsterimler unlardr:
lm deerleri alcs, lm anteni, lm dntrcs, detektr, transdktr.
lm deeri vericisi tanmndan kanlmaldr. rnein "yol vericisi" yol retmez, aksine bir
yolun bykln saptamaya yarar.
Bir alglayc her zaman elektrik sinyali retmek zorunda deildir.
rnein Pnmatik limit valfleri bir pnmatik k sinyali retir (basn deiimi eklinde).
Alglayclar ya temasla, rnein, limit valf, kuvvet alglayc, ya da temassz, rnein, k
engeli, hava engeli, kzl tesi anteni, sesst alglayc, manyetik alglayclar, alan
cihazlardr.
Basit bir snr anahtar da alglayc olarak kabul edilebilir.
Alglayclar kontrol edilen bir proseste, prosesi gzeten, arzalar bildiren, konumlar saptayan
ve bu bilgileri dier proses elemanlarna ileten "gzlerdir.
rnein insanlarda:
Gz - Beyin (gr merkezi) - Uzuvlar
Bir alglayc bir ilem ile yani bir deerlendirme ile balantl olarak kullanld zaman
deerlidir.
rnein, gz + gr merkezi - objenin tannmas, renk, 3 boyutlu gr, hareket seyri.
Alglayc kavramnn yan sra aadaki kavramlarda aklanmaldr:
Alglayc Eleman
Alglayc eleman dendii zaman, genellikle bir alglayc sisteminin, gelen lm byklklerini
alan.ama ilave bir sinyal ileminin ve kullanlacak baz hazr paralarn (gvde ve balantlar)
neminden dolay tek bana yeterli bir eleman olduu kabul edilmeyen blm anlalr.
Alglayc Sistemi
Bir alglayc sistemi, genellikle sinyal gnderme fonksiyonlarnn nemli paralan olan lme ve
5
deerlendirme elemanlarndan oluur. Bu elemanlar modlerdir ve bir retim sistemi iinde

deitirilebilir. Sinyal hazrlama ilemleri iin alglayclarn yan sra sinyal ilemcileri, mikro
ilemciler ve verilerle alan ara birimler de kullanlr.
rnekler: CCD-grnt alglaycl grnt ileme sistemleri, lazer lm sistemleri, saptama
sistemleri.
Sinyal gnderme yetenekleri gelitirilmi alglayclara akll alglayclar ya da "smart-sensors"
denir.
oklu Alglayc Sistemi
Ayn ya da birbirinden farkl alglayclardan meydana gelen alglayc sistemi.
rnekler:
Scaklk ve nem alglayc ya da basn ve scaklk alglayc, her iki rnekte de alglayclar ayn
cihazda kullanlr.
ii paralarnn ekil ve malzeme zelliklerini ayrtetmek amacyla kullanlan temassz alglayc
kombinasyonlar.
Birok kimyasal alglaycnn gazlar iin oluturduklar sistem. Bu sistemde alglayclar
birbirleri ile akan cevap alanlarna sahiptir ve birlikte kullanlmalarndan dolay tek olarak
kullanlan alglayclara gre, daha doru deerlendirmeler yaparak, daha ok bilgi iletir.
nsanda beslenme esnasnda birok duyu organnn birarada kullanlmas (koku, tat, optik etki,
dilin temas).
1.3 Alglayclarn Tipik k Sinyalleri
Alglayclarn kullanmnda nemli olan eitli trdeki elektrik k sinyallerinin tannmasdr.
A Tipi:
Anahtarlama sinyali kl alglayclar (ikili sinyal kl).
rnekler: Temassz alglayclar, Basn anahtar, Snr seviye anahtar, ift metal anahtar.
Normalde bu alglayclar dolaysz yoldan programlanabilir lojik kontrol organlarna (SPS) balanr.
B Tipi:
Darbe frekans kl alglayclar.
rnekler: Artan uzunluk ve dnme as alglayclar.
Genellikle SPS uyumlu ara birimler bulunur.SPS'de olmas gereken zellik-ler:Byk kelime
uzunluklu donanm ve yazlm sayclar.
C Tipi:
ok kk, dolayl yoldan istifade edilen srekli k sinyallerini ileten ya da devrenin dardan
kapatlmas ile yararlanlabilir bir sinyal ileten, ykseltici ve dntrc elektroniksiz, analog
kl alglayc elemanlar.
rnekler:
Piezorezistif ya da pizoelektriksel alglayc elemanlar Pt-100- ya da termo elemanlar
Alan levhas ve Hail alglayc elemanlar pH ve iletkenlik test sondalar Dorusal
potansiyometreler
Kullanc fazla para olduu zaman kendi elektronik zmlerini seer.
D Tipi:
Dolaysz yoldan yararlanabilen k sinyalleri ileten, ykseltici ve dntrc elektronii monte
edilmi, analog kl alglayclar.
Tipik k sinyali rnekleri:
0 . .. 10 V
-5V . .. +5 V
1 . .. 5 V
0 . .. 20 mA
- 10 . .. +10
4 . .. 20 mA
E Tipi:Standart sinyal kl (mein:RS-232-C, RS-422-A, RS-485) ya da veriyolu arabirimli
(rnein:feldbus,profibus,sensoraktifbus) alglayclar ve alglayc sistemleri.
kili ve Analog Alglayclar
6
kili alglayclar ayrk bir fiziksel lm deerini ikili bir sinyale (genelde ak ya da kapal
konumlarnn yardmyla elektriksel anahtarlama sinyaline) dntren alglayclardr.
kili Alglayc rnekleri
Limit valfi
Temasszalglayc
Basn anahtar
Snr seviye anahtar
Scaklk anahtar
Analog alglayclar fiziksel bir lm deerini analog bir sinyale (normalde gerilim ya da akm
gibi elektriksel analog sinyale) dntren alglayclardr.
Analog Alglayc rnekleri
Uzunluk, uzaklk ve yol lmleri iin kullanlan alglayclar

Dorusal hareket ve dnme hareketi iin kullanlan alglayclar
Yzey, ekil ve geometri iin kullanlan alglayclar
Kuvvet alglayclar
Arlkalglayclar
Basnalglayclar
Dnme momenti alglayclar
Debi alglayclar (svlar ve gazlar iin)
lenme miktar alglayclar (katlar iin)
Seviye alglayclar
Scaklk ve dier termik byklkler iin kullanlan alglayclar
Optik byklkler iin kullanlan alglayclar
Akustik byklkler iin kullanlan alglayclar
Elektromanyetik byklkler iin kullanlan alglayclar
Fiziksel nlar iin kullanlan alglayclar
Kimyasal maddeler iin kullanlan alglayclar
Fiziksel malzeme zellikleri iin kullanlan alglayclar
1.4 Temassz Alglayc

Bu eitim kitabnn temel noktasn ayrk konum byklkleri iin kullanlan, ya da ksaca ifade
etmek gerekirse, bir nesnenin belirlenen bir konumda bulunup, bulunmadn saptayan
alglayclar oluturmaktadr. Bu alglayclar temassz alglayc ad altnda gsterilmektedir.
Nesnenin konumunu belirleyen ya da belirleyemeyen bu alglayclar, duruma gre ya "evet" ya da
"hayr" eklinde bir uyar verirler. Bu tip, yani sadece iki durumu bildiren alglayclar ikili
alglayc ya da seyrek de olsa initiyatr eklinde gsterilir.
Birok retim donanmnda belirlenen hareketlerin geri besleme iareti iin mekanik konum
anahtarlar kullanlr. Bu anahtarlarn dier gsterim ekilleri mikroanahtar, snr anahtar ya da
limit valfidir. Burada hareket temas edilerek alglanr ve daha nceden tasarlanan artlar bu ekilde
yerine getirilir. Ayrca bu anahtarlar anmaya kar dayankldr. Temassz alglayclar bu
anahtarlardan farkl olarak elektroniksel ve temassz alr.
Temassz Alglayclarn Avantajlar
Temassz alglayclarn getirdii avantajlar unlardr:
Geometrik konumlarn hassas ve otomatik olarak saptanmas
Nesnelerin ve hareketlerin temassz olarak saptanmas; elektronik temassz alglaycnn
7
yardmyla i paras ve alglayc arasnda kontak kurulmas gerekmez

Anahtarlama hzll - alglayclar elektronik k sinyallerinin yardmyla gerilim tepe
deerleri ve hata mpulslar retmez
Anmaya dayanml fonksiyon- elektronik alglayclar hareketlilikten dolay
anan paralar iermez
Snrsz saydaki anahtarlama evrimleri
Ar evre koullarnda da kullanlabilen tasarmlar mevcuttur (rnein patlama tehlikesi
bulunan ortamlar).
Bu sebeplerden dolay, temassz alglayclar endstrinin birok kolunda kullanlmaktadr. Temassz

alglayclar teknik birimlerin almalarnn kontrol edilmesini salar. Bu yzden de prosesin
alma kontrolnn ve gvenliinin salanmas amac ile kullanlr. Bylece retim srasnda
ortaya kan arzalar nceden, hzl ve gvenli bir ekilde saptanr. nsan ve makinenin bana gelebilecek zararlarn nlenmesi, nemli bir gr noktasdr. Makinelerin durma sre ve saylarnn
azaltlmas, arzalar hzl bir ekilde saptayan ve bildiren alglayclarn kullanlmas ile
mmkndr.
Temassz alan eitli konum alglayclarn ayrm, fiziksel zelliklerine ve alma ekillerine
gre ekil 1.1'de yaplmtr. Her alglayc eidinin ikili ve analog tipi vardr. ekil 1.1'de sadece
ikili tasarm ekillerine deinilmitir.
Konum Alglayclara Genel Bak
Temassz alglayclar Avrupa lkelerinde genellikle 24 V'luk doru akmla altrlr. Bu yzden
de 10 V-30 V ya da 10 V-55 V doru akm deerleri arasnda altrlmak zere tasarlanr.
Gneydou Asya, Kuzey ve Gney Amerika'da indktif ve optik temassz alglayclarn tahminen
%30'u, Avustralya ve Gney Afrika'da olduu gibi alternatif akmla altrlmaktadr.
ndktif, kapasitif ve optik temassz alglayclar genellikle hem doru akm ile hem de 24 V, 110
V, 120 V ya da 220 V deerindeki alternatif akm ile altrlmak zere tasarlanr. niversal akm
tasarmlarnda hem doru akma (12 V -240 V gerilim aralnda), hem de alternatif akma (24 V 240 V gerilim aral nda) balanabilen indktif, kapasitif ve optik temassz alglayclar da
mevcuttur. Baz reticiler rnein 20 V - 250 V gerilim aralmdaki doru akm ile ya da rnein
45 - 65 Hz. frekans aralndaki alternatif akm ile alan deiik tasarmlar sunmaktadrlar. Bu
tasarmlar niversal akm tasarmlar ad ile gsterilir.
Temassz Alglayclarn Kullanm Yerleri
Temassz alglayclarn tipik kullanm yerleri u alanlardr:
Otomobil endsrisi
Makine mhendislii
Paketleme endstrisi
Aa endstrisi
Basm ve kat endstrisi
ecek endstrisi
Seramik ve kiremit endstrisi
Temassz alglayclarn otomasyonlama teknolojisindeki kullanm imkanlar ok geni ve eitli
olduundan, kapsaml bir anlatm mmkn olamamaktadr. Bu yzden takip eden sayfalarda tipik
kullanm rneklerinden sadece bazlar ele alnmtr.
TEMASSIZ ALGILAYICILAR
Alglayc
Snflar
MANYETK
Alglama
Mesafesi
Orta
(cm)
Orta
Ayarlanabilirine
ENDKTF
Alglayc
Cinsleri
Reed
Alglayc
Endktif
Manyetik
Temassz
Alglayc
Endktif
Dk
(mm)
KAPASTF
Kapasitif
OPTK
Ikl Alglayc
Yansma I
Alglaycs
Ikl Alglayc
(Diffuse)
Tayc
ULTRASONK
(Sesst)
Fiber optik
Cam elyafl
Polimer
Ultrasonik
Alglad
Malzeme
Mknats
Manyetik alan
Mknats
Manyetik alan
Histerizis
zellik
Dk
Kullanm alan dar
Dk
Kullanm alan dar
Var
Metal
Dk
Orta
Var
Her trl cisim
Orta
Alglad cismin kenar uzunluu alglayc ap

kadar olmal ya da alglama mesafesinin yaklak
kat olmal
Para iindeki bir baka paray alglayabiliyor
(Karton iinde bulunan plastik kap iindeki su
alglanabiliyor)
Yksek
(>cm)
Yksek
Var
Yksek
Yksek
Var
Orta/
Yksek
Var
Saydamlar hari
her trl cisim
Saydamlar hari
her trl cisim
Saydamlar, matlar
ve datanlar
hari her trl cisim
stteki optik
kurallar geerlidir
Yksek
Var
Ses emici yzeyler

hari her trl cisim
ok
yksek
Var
Yksek
Yksek
Fiber optik kablo yardmyla tanabiliyor,

ulalmas zor yerlerde kullanlyor,
patlama riski olan yerlere uygun
Yksek
Kirli ortamlarda almaya uygun,
uzak mesafede alglama yapyor,
snger alglanamyor, cam
alglanyor
Sensrlerin eitli koruma snflarna uygun retilip retilmediine dikkat edilmelidir (rnek: IP67 gibi).
ekil 1.1: Alglayc eitleri
Temassz alglayclarn kullanm rnekleri

Bir nesnenin belirli bir konumda bulunup, bulunmadn sorgulamak amacyla kullanm; rnein
pnmatik silindirlerin, elektrik tahrik organlarnn, tutma kollarnn, koruma kafeslerinin, kaldrma
sistemlerinin ve kaplarn kumanda edilmesinde.
ekil 1.2: Temassz kumanda

paralarnn konumlandrlmas amacyla kullanm, rnein ileme merkezlerinde, alet kzaklarnn ve
pnmatik silindirlerin konumlandrlmasnda.
ekil 1.3: Konumlandrma
Nesne ve hareket saylarnn belirlenmesi amacyla kullanm, rnein tama bantlarnda ve ayrm
donanmlarnda.
ekil 1.4: Para saylarnn belirlenmesi

Devir saysn belirlemek amacyla kullanm, rnein dili arklarda ya da durma hallerinin
belirlenmesinde.
ekil 1.5: Dnme hareketlerinin saptanmas

Malzemelerin tannmas amacyla kullanm, rnein malzeme tedariinde ya da malzeme
10
tasnifinde.
ekil 1.6: paralarnn ayrt edilmesi

Dorusal hareketlerde ya da dnme hareketlerinde yn belirleme amacyla kullanm, rnein
paralarn tanmasnda.
ekil 1.7: Temassz alglaycnn yardmyla yn belirlenmesi

Nesnenin tek bir hareket ynne etkiyen indktif temassz alglayclar bulunmaktadr. Bu
alglayclar dier hareket ynlerine etkimez
Aletlerin denetlenmesi amacyla kullanm.
ekil 1.8: Bir k engeli yardmyla matkap ucu kontrol
11
Optik.kapasitif ve sesst temassz alglayclarn seviye kontrol amacyla kullanlmas.
ekil 1.9: Snr seviye anahtar

Uzaklk llmesi amacyla kullanm (x uzakl).
ekil 1.10: Aralk lm

Hz llmesi amacyla kullanm (v hz).
ekil 1.11: Hareket eden bir nesnenin hznn llmesi

Bozucu etkilere kar makine gvenliinin salanmas amacyla kullanm.
12
ekil 1.12: Ik engelleri ile kaza korumas
Not: Kaza nleyici k engelleri belirli

artlar yerine getirmek zorundadr. Bu
artlar rnein Almanya'da sinai meslek
kooperatifleri birlii tarafndan belirlenmektedir.
Bir nesnenin formunun belirlenmesi amacyla kullanm. Burada nesnenin profilini saptayan ve sorgulayan,
birden fazla temassz alglayc kullanlmaktadr.
ekil 1.13:Bir nesnenin eklinin saptanmas
13
2. Blm
Mekanik Konum Anahtarlar
2.1 Mekanik-elektrik konum anahtarlar
2.1.1 alma ekli
Mekanik snr anahtarlarnda, dtan gelen bir kuvvetin etkisi ile elektrik konta kurulur ya da
kesilir. Elektrik kontann mr yaklak 10 milyon anahtarlama evrimidir. Kontan yapsna
gre olduka yksek elektrik gerilimlerini ve akmlarn iletmek mmkn olur. Mekanik snr
anahtarlarnda kontak aral dendii zaman, farkl kutuplarn ak iki kontan ayran aralk
kastedilir. Mikro snr anahtarlarnn tersindirme sreleri 1 - 15 ms aralndadr. zellikle saym
olaylarnda, anahtarlama evrimi srasnda kontak dillerinde meydana gelebilecek tepe gerilimlerine
dikkat edilmelidir.
ekil 2.1: Limit valf (kumanda edilen ve kumanda edilmeyen durum)

1-Bask yay
2-Gvde
3-Zorlanm ayrma kolu
4-Kapama kontaklar
5-Ama kontaklar
6-Bklm yaprak yay

7-Kontak bask yay
8-Kontak dili
9-Kzak cvatas
2.1.2 Teknik zellikler

Mekanik-elektrik konum anahtarlarnn farkl tasarm ekilleri unlardr:
Kk konum anahtarlar, minyatr ve subminyatr mikro anahtarlar
Basmal dme, snr anahtarlar
Kapsllenmeyen konum anahtarlar
Plastik ile kapsllenen konum anahtarlar
Metal ile kapsllenen konum anahtarlar
14
Gvenlik konum anahtarlar

Hassasiyet konum anahtarlar
Bir mikro snr anahtarn oluturan en nemli elemanlar kontaklardr.Kullanlan kontak
malzemeleri unlardr: altn-nikel, toz altn, gm, gm-kadmiyumoksit, gm-paladyum ve
gm-nikel. Kontak malzemelerinin doru ve uygun biimde seilmesiyle, snr anahtarlar iin
btn kullanm alanlarnda salkl alma koullar elde edilir.
Snr anahtarlar, kumanda organlarnn monte edilmesiyle pek ok yerde kullanlr. Tipik kumanda
organlar aadaki ekilde gsterilmitir.
ekil 2.2: Mekanik snr anahtarlarnda kullanlan kumanda organlar

a) Makara kolu
b) Bota geri dn fonksiyonlu makara kolu
c) Yayl ubuk organ
2.1.3 Kullanm Bilgileri

Snr anahtarlarnda hassas mekanik elemanlar kullanld iin snr anahtarn monte ederken
unlara dikkat edilmelidir:
Montaj doru bir ekilde yaplmaldr (anahtar kumanda eleman ve nesne arasnda uygun ve
doru bir mesafe bulunmaldr)
Snr anahtar monte edilecek yere rijit olarak balanmaldr
Kumanda yn doru olarak saptanmaldr (yandan ya da nden)
15
Elektrik balantlar ok itinal bir ekilde hazrlanmaldr. Sktrma ya da vida balantlarnda,

balantlarn, izole edilmemesi gerekir. Kablolar lehimlendii zaman, lehimleme esnasnda snr
anahtarnn yuvasnda meydana gelebilecek termik problemlere dikkat edilmelidir, ekli deien bir
yuva snr anahtarnn hatal almasna sebep olabilir. Snr anahtarna balanan kablolar herhangi
bir gerilime ya da ekmeye maruz kalmamaldr.
Snr anahtar, hareketi esnasnda (normal kullanmda) son konum durdurucusu olarak
kullanlmamaldr.
Birok kullanmda snr anahtarlarnn temasl almas, kontaklarda meydana gelen tepe
gerilimleri ya da anmas gibi dezavantajlar gz nne alnmaz. Bu tip durumlarda snr
anahtarlarnn fiyatlarnn uygun olmas nemli bir avantaj salar.
Mekanik snr anahtarlarnn tipik kullanm yerlerine rnek olarak, elektromanyetik alanlarn
etkisiyle oluan gl evresel yklerin hakim olduu alanlar verilebilir. Bu duruma rnek olarak
kaynak blmlerine yakn olan yerler gsterilebilir. Bu tip yerlerde elektronik temassz alglayclar
kullanlmaz.
rnein 0,001 mm gibi ok yksek anahtarlama noktas doruluu olan hassas basmal dmeler
mevcuttur. Bu dmeler hassas konumlama grevini yerine getirir.
Mekanik-elektrik konum anahtarlarndan ok yksek bir akm geebildiinden, geen akm
snrlandrlmaldr.
Akm
snrlandrmad
takdirde,
anahtarn almas ya da kapanmas
srasnda dearj olumasna ve
bununla
beraber
kontaklarn
yanmasna sebep olabilir. Bu
yzden
devreye
bir
diren
balanmaldr. Bu diren akm
snrlandrarak kontaklarn mrn
uzatr.
ndktif yklerin balanmasnda,
anahtarlama annda ok yksek bir
gerilim tepe deeri oluur. Bu
sebepten dolay konum anahtarna
bir koruma devresi balanmaldr.
Koruma devresi ya bir RCelemanndan ya da buna benzer bir
diyottan, zellikle varistrden
oluabilir
(devre
planna
baknz).Bu elemanlarn elektriksel
byklkleri k tarafna balanan
i elemanlarna (rnein rle,
kontaktr, v.d.) baldr.
Bir rle veya kontaktr baland zaman, anahtarn ve rle ya da kontaktrn teknik verilerine
kesinlikle dikkat edilmelidir.
Bir rle ya da kontaktrn ekme kuvveti, tutma kuvvetinin yaklak 8-10 katdr. Bu yzden tutma
anndan sonra sabit kalmalarnn salanmas nemlidir.
16
ekil 2.4: Kap kontrol

ekil 2.5: Fren lambas konta
ekil 2.6: Bir teleme modlnn son konum kontrol

2.2 Mekanik-pnmatik Konum Anahtarlar
Temassz alglayclarn bu tipinde yaklaan bir
nesnenin mekanik etkisiyle bir pnmatik daire oluur.
Bir kol rnein bir pnmatik valfi kontrol eder.
Mekanik-pnmatik konum anahtarlar esas yap
itibariyle daha nce ele alnan mekanik-elektrik konum
anahtarlarna benzer. Mekanik-pnmatik konum
anahtarlarnda elektrik kontaklar bulunmadndan,
kontaklarn yanmas diye bir durum sz konusu olmaz.
Bu zellik mekanik-elektrik konum anahtarlarna gre sahip olunan nemli bir avantajdr.
1(P) = Basnl hava balants
2(A) = alma (k) kanallar
3(R) = Hava Boaltma
ekil 2.7: Pnmatik konum anahtar (ubuk kumandal mikrovalf)
17
Teknik zellikler
Mekanik-pnmatik konum
anahtarlarn kullanmak iin tercih
edilen yerler, nceden pnmatik
elemanlarla allan yerlerdir.
Bu yerlerde anahtar iin gereken
basnl hava hazr bulunur ve anahtar
konumunu elektriksel bir bykle
evirmek gerekmez.
ekil 2.9: nce i paralarnn sklmesine yardmc fonksiyon

Soru 2.3.1
Mekanik-elektrik snr anahtarlarndaki koruma devreleri
Kark yk eitlerini gz nne almadan, bir snr anahtarnn elektrik balantlarnda kullanlan
farkl yk eitlerini belirtiniz. Ne tr koruma devreleri hazrlanabileceini gsteriniz.
Soru 2.3.2
Kk elektrik glerinin balanmas
Bir snr anahtar ile ok kk elektrik gleri anahtarlanmak istenmektedir. Gerilim yaklak 5 V
DC, akm da 1 mA.'den kktr. Akm ve gerilim deerlerinin bulunduu bu aralklarda
kontaklarda meydana gelebilecek ok kk kirlenmeler arzalara yol aabilir. Bu sorunu ortadan
kaldran bir devre neriniz.
18
3. Blm
Manyetik Temassz Alglayclar
3.1 Reed-Temassz Alglayclar
3.1.1 alma ekli
Manyetik temassz alglayclar kalc mknatslarn ve elektromknatslarn oluturduklar
manyetik alanlara etkirler.
Reed anahtarlarnda ferromanyetik malzemeden yaplan (Fe-Ni karm , Fe=Demir Ni=Nikel)
kontak dilleri eritilerek cam bir pistona balanr.Pistonun iinde reaksiyona girmeyen ve yanmayan
bir gaz (rnein azot) bulunur.
Reed-temassz alglayclarda, genellikle alma durumu gstergesi olarak kullanlan bir kl diyot
bulunur. ekil 3.2'de i ve d devreler grlmektedir. n diren ile balantl olan kl diyot ayn
19
zamanda indktif ykler iin kullanlan koruma devresinin fonksiyonlarn yerine getirir.
ekil 3.2: Ikl diyot bulunduran bir Reed-temassz alglaycnn ilkesel devre emas
Reed-temassz alglayclar, nlerinde kalc bir mknats hareket ettii zaman birok anahtarlama aralna
sahip olur (baknz ekil 3.3). Anahtarlama aralklarnn zellikleri mknatsn kutup ynne baldr
ekil 3.3: Bir Reed-temassz alglaycnn cevap verme davran

Reed-kontakl temassz alglayclarn montaj srasnda anahtarn evresinde bozucu etki yapan,
alan iddeti 0,5 mT'dan (T = Tesla) byk olan bir manyetik alan bulunmamaldr. Eer byle bir
manyetik alan mevcut ise, temassz alglayc itinal bir ekilde korunmaldr.
Reed-temassz alglayclarn monte edildii pnmatik silindirlerde, temassz alglayc ile silindirin
d yz arasnda minimum 60 mm'lik bir uzaklk bulunmaldr. Daha kk uzaklklarda,
anahtarlama noktalarnda kaymalar meydana gelir.
Reed-temassz alglayclarda ok yksek bir akm geebildiinden geen akm snrlandrlmaldr.
Akim, snrlandrlmad takdirde, anahtarn almas ya da kapanmas srasnda dearj olumasna
ve bununla beraber kontaklarn yanmasna sebep olabilir. Bu yzden devreye bir diren
balanmaldr. Bu diren akm snrlandrarak kontaklarn mrn uzatr.
ndktif yklerin balanmasnda, anahtarlama annda ok yksek bir gerilim tepe deeri oluur. Bu
20
sebepten dolay temassz alglaycya daha nceden monte edilmemi ise, bir koruma devresi monte
edilmelidir.
3.1.4 Uygulama rnekleri
ekil 3.6: Manyetik temassz alglayclarla alan pnmatik silindir.

Temassz alglayclar yaklak 10 mm'den balayan strok uzunluklarnda, iki tarafn son
konum sorgulamasn salamaktadr.
En bilinen ve yaygn uygulama: Silindir anahtar
Manyetik temassz alglayclar ile dier birok alglayc problemi ortadan kaldrlabilir. Bunun
iin alglanan nesne yapsnda mknats bulundurmaldr. rnein:
Ne tr malzemeden meydana geldii nemli olmayan dnen paralarn dn saylarnn
lmnde
Ayn tr i paralarnn tek tek seilerek tannmasnda
Artan yol lm sistemlerinde
Saym ayarlarnda
Kap anahtarlarnda
Malzeme konumlamalarnda
ekil 3.7: Manyetik temassz

alglayclarn, silindir
konumlarnn
sorgulanmasnda
kullanm
a)
Temassz alglayc kumanda edilmiyor,
anahtarlama kontaklar ak.
b)
Bir manyetik alann yaklamas
sonucunda anahtarlama kontaklar kapanyor.
21
3.2 Indktif-manyetik Temassz Alglayclar

ndktif-manyetik temassz alglayclarda, indktif temassz alglayclarda olduu gibi bir osilatr
(LC-rezonans devresi) bulunur. ndktif temassz alglayclardan farkl olarak, rezonans devresi
bobini, etki alan oluturabilmek iin yar ak olarak tasarlanmamtr. Aksine kapal bir manyetik
alana sahip bir bobin kullanlr (rnein, permeabilitesi yksek olan halka ekirdekli bir bobin).
Kalc bir mknatsn yaklamas sonucunda rezonans devresi bobininin ekirdek malzemesi doyar.
Bylelikle temassz alglaycnn osilatr akm deiir. k tarafna balanan bir ykseltici bu
deiimi deerlendirir ve tanml bir k sinyaline dntrr. Bu tip temassz alglayclar sadece
manyetik alanlara etkir-ler, metallere etkimezler.
ndktif-manyetik temassz alglayclarda manyetik kutup ekseni ynnn temassz alglayc
eksenine gre hangi konumda bulunduuna dikkat edilmelidir.
ekil 3.8: indktif-manyetik temassz alglayc

Manyetorezistif Temassz Alglayclar
Kk diren levhalar (rnein Wi- ya da InSb, Wi=bizmut, ln=indiyum, Sb=an-v timon) manyetik
alanlarda elektrik direnlerini deitirirler. Bu manyetorezistif -/
etkiden eitli alglayc tipleri
iin yararlanlabilir.
Hall-Temassz Alglayclar
Eer bir yar iletkene (rnein InSb) bir manyetik alan uygulanrsa, geen akmn dey ynnde
Hail gerilimi denilen bir gerilim oluur. Burada belirli geometrik oranlar gz nnde
bulundurulmaldr. Levhann kalnl boyuna ve enine gre kk olmaldr. Bu etkiyle 1.5 V'a
kadar olan gerilimler oluabilir.
Burada belirtilen fiziksel etki Amerikal fiziki E. Hail tarafndan Hall-etkisi ad altnda
gsterilmitir.
VViegand-Temassz Alglayclar
VViegand-teli dendii zaman vanadyum, kobalt ve demirden oluan bir karm anlalr. Eer tele
yaklaan bir manyetik alann alan iddeti belirli bir deeri aarsa, telin elemanter mknatslarnn
yn srekli olarak deiir.VViegand-teli bir bobinin iine konduu zaman, telde 3 V'a kadar olan
bir gerilim impulsu indklenir.
VViegand-alglayclar ilkesel olarak dsal bir besleme geriliminin kullanlmasn gerektirmezler.
Aadaki teknik zellikler sadece indktif-manyetik temassz alglayclar iin
alnmaldr.
22
gz nne
letme gerilimi
10... 30 V
Maksimum kontak akm
200 mA
Cevap indksiyonu
2... 35 mT
Maksimum manyetik bozucu

indksiyon
Cevap yolu
(Alan iddeti ve silindire bal)
Histerezis
1 mT
1... 17 mm
0,1... 1,5 mm
Anahtarlama noktas doruluu
0,1 mm
Gerilim d
(maksimum kontak akmnda)
Akm tketimi (bota alma)
3V
6,5 mA max
letme scakl
-20X... 70~C
Anahtarlama frekans
1000 Hz
Koruma snf (DN 40 050)
P 67
ndktif ykler iin koruma devresi
monte edilmi
Tablo 3.2:
Bir indktif manyetik temassz alglaycya ilikin teknik veriler (rnek)
ndktif-manyetik temassz alglayclar, Reed-temassz alglayclara gre u nemli avantajlara

sahiptir:
Kontak problemleri ortaya kmaz (rnein gerilim tepe deerleri)
Metal kontaklardaki gibi anmalar meydana gelmez.
Manyetik kutup ekseni uygun ve itinal bir ekilde ynlendirildii zaman sadece tek bir
anahtarlama aral meydana gelir (baknz ekil 3.9).
ekil 3.9: Bir indktif-manyetik temassz alglaycnn cevap verme davran

23

ndktif-manyetik temassz alglayclarn kullanmnda, alglaycnn evresel koullar altnda
asimetrik bir anahtarlama davran gsterdiine dikkat edilmelidir. Bu yzden sz konusu olan her
durumda gvenilir bir anahtarlama yapp yapmad kontrol edilmelidir. Temassz alglaycnn
yaknnda ferromanyetik bir malzeme varsa, bu durum temassz alglaycnn karakteristik
deerlerinin deimesine veya arzalarn olumasna sebep olabilir. Ayn ekilde kuvvetli yabanc
manyetik alan etkilerinin hakim olduu ortamlarda da (rnein kaynak atlyeleri ve alminyum
eritme ocaklar) karakteristik deer deiimleri ve arzalar meydana gelebilir.
Manyetik temassz alglayc monte edilmi birok pnmatik silindirlerde, temassz alglayc ile
silindirin d yz arasnda minimum 60 mm'lik bir uzaklk bulunmaldr.
ndktif-manyetik temassz alglayclar indktif yklerin balanmas iin ve tran-sient gerilimlere
kar entegre koruma devrelerine sahiptir. Bu yzden ek bir koruma devresinin kullanlmasna gerek
yoktur.
Manyetik-kontaksz temassz alglayclar, Reed temassz alglayclar gibi genellikle pnmatik
silindirlerin konumlarnn belirlenmesi amacyla kullanlr (baknz ekil 3.6). Bu alglayclar Reedtemassz alglayclar gibi birok deiik uygulama alannda da kullanlabilirler (baknz blm
3.1.4).
3.3.1 alma ekli
Bir pnmatik valf kalc bir mknatsn etkisi ile alr. Bylelikle alglayc tarafndan bir kontrol
sinyali gnderilir.
a)
1-Kontak dili
b)
2-Pistondaki kalc mknats
3-Koruyucu boru
ekil 3.10: Bir manyetik-pnmatik temassz alglaycnn silindir pozisyonlarn sorgulamak

amacyla kullanm.
a) Temassz alglayc kumanda edilmiyor. Bir anahtarlama dili P'nin hava akmn kesiyor.
b) Kontak dilinin bir manyetik alan tarafndan ekilmesi sonucu P'den A'ya doru bir hava akm
oluyor.
Tablo 3.3:
Bir manyetik-pnmatik temassz alglaycnn teknik zellikleri (rnek)
letme basnc
4... 6 bar
Sinyal basnc
(5 barlk besleme basncnda)
80 mbar
Anahtarlama doruluu
0,2 mm
24
Maksimum manyetik bozucu

indksiyon
Anahtarlama frekans
0,2 mT
ca. 50 Hz
evre ortam scakl
- 20X... + 60X
Manyetik-pnmatik temassz alglayc alma ilkesi olarak hava engeline benzer. Bu

alglayclarda bir anahtarlama dili devaml olarak srekli bir sinyalin hava akmn keser. Bir
manyetik alann yaklamas sonucunda (rnein bir silindir pistonunun zerindeki kalc
mknats) anahtarlama dili ekilir ve hava akmn dar verir. Bylelikle kta bir sinyal
oluur.
ki manyetik-pnmatik temassz alglaycnn arasnda minimum 50 mm'lik bir uzaklk
bulunmaldr. Mevcut manyetik alann, temassz alglaycnn gvenli bir ekilde kumanda etmesi
iin yeterli olup olmad kontrol edilmelidir.
Dk basnl sinyallerden daha Herki ilemlerde yararlanmak zere k tarafna bir basn
ykseltici balanmaldr.
Manyetik-pnmatik temassz alglayclar esas olarak pnmatik silindirlerin konumlarnn
sorgulanmas amac ile kullanlr.
Bu alglayclar hereyden nce saf pnmatik zmlerin elde edilmesine yarar, yani gerekli olan
yardmc enerji sadece basnl havadan temin edilir
3.4 Sorular
Soru 3.4.1
Bir pnmatik silindirin bir
Reed-temassz alglaycnn
yanndan maksimum gei
hz
Konumunu bir Reedkontanm yardmyla
saptamak zorunda
olduunuz bir pnmatik
silindir pistonunun
maksimum gei hzn
hesaplayn. Kullanlan temassz alglaycnn
anahtarlama sresi 2 ms'dir
ve cevap mesafesi tablo
3.4'te grlmektedir. Bu hz
80 mm 0 DNNZ tipi Festo
silindiri iin hesaplayn.
Anahtarlama sresi 15 ms
olan bir valf baland
zaman maksimum hzda ne
gibi bir deiiklik meydana
gelir?
Tablo 3.4: Silindirlerin

histerezisi ve cevap yolu
(rnek)
25
Soru 3.4.2
Bir Reed-temassz alglaycnn elektrik balants
Besleme gerilimi deitirildii ya da temassz alglayc rastgele kutupland zaman, Reed-temassz
alglaycnn nasl bir davran gsterdiini aklaynz. Temassz alglayc byle bir durumda zarar
grebilir mi?
Soru 3.4.3
Bir indktif-manyetik temassz alglaycnn saptama yetenei
Bir indktif-manyetik temassz alglaycnn alglayabilecei minimum strok bykl nedir? Bu soruyu
cevaplarken tablo 3.2 ve 3.4'teki teknik verilerden yararlann.
26
4. Blm
ndktif Temassz Alglayclar
Tm otomatik ilemlerde retimin ak ve makine hareketlerinin, geri besleme bilgisi olarak
denetleyici birimlere aktarlmas iin sensrlere kesinlikle gerek vardr. Sensrler konum, snr,
seviye bilgileri verirler veya darbe iletici olarak grev yaparlar. Elektronik sensrler iinde iki
tanesi endstri uygulamalar iin ok gvenilir olduklarn kantlamlardr: ndktif ve kapasitif
yaklam anahtarlar. Bu yaklam anahtarlar ok geni bir malzeme eidini dokunmadan
alglamak iin uygundur.
Burada bu iki sensrn alma ilkeleri, olas kullanm kstaslar ve zelliklerine detayl olarak yer
verilmitir. Tipik uygulamalar ve her uygulamaya en uygun seimi kolaylatrmak iin olas yap
ekilleri gsterilecektir. ndktif ve kapasitif sensrler iin kullanlan ok fazla isim vardr yaklam
anahtar, dokunmasz konum gsterici, yaklam alglayc vb... Ek olarak retici firmalarn zel
isimleri de kullanlmaktadr,
ndktif temassz alglaycnn meydana geldii nemli paralar unlardr: Osilatr (LC-rezonans
devresi), demodlatr, kippverstarker ve k modl.
ekil 4.1: Bir indktif temassz alglaycya ait temel devre plan
ndktif Yaklam Anahtarlarnn alma lkesi
ndktif yaklam anahtar, iletken malzeme ierisinde girdap akm kayplarnn neden olduu bir
rezonans devresinin kalite faktrndeki deiikliin fiziksel etkisinden yararlanr. Bir LC osilatr
100 kHz. ile 1 MHz. arasnda yksek frekansl bir elektromanyetik alan oluturur ( Bkz. ekil 4.2
ekilden grld gibi alan herhangi bir yne ynelmeden sarg eksenine gre simetrik biimlenir.
Bununla beraber gerekte, yalnzca akm tayan iletkenden oluan bir sarg kullanlmaz ve yksek
geirgenlii olan Ferit malzeme yardmyla elektromanyetik alana istenilen dorultuda bir yn
vermeye allr.
Bkz. ekil4.3 ve 4 ) . Ferit ekirdek zerine yerletirilen sargnn manyetik alan sensr etrafnda
younlam olur (zellikle duyarl bir hale gelen sensrn etkin alannn n tarafnda) . Eer sarg
ve Ferit ekirdek ayrca bir metal ekranla evrilmi ise ( Bkz. ekil 4 ) manyetik alan tmyle
sensrn n tarafndaki alanda snrlanm olur. Bylece sensrn kenarlar anahtarlama zelliini
etkilemeden tmyle metalle evrilebilir ( gmlebilir montaj zellii ) .
27
ekil 4.2
ekil 4.3
ekil 4.4
ndktif sensrn elektromanyetik alan
1- Ferit ekirdek 2- Sarg
3- Muhafaza
4- Elektromanyetik alan
ekil 4.5
Bu sistem birincil sargsnn indktans L, ikincil sargsnn ve ykn iletken malzeme ile gsterildii
bir transformatr ile karlatrlabilir. Birincil ve ikincil sarglar arasndaki tek balant havada
oluturulan alandr. Oluan girdap akm kayplarnn okluu bir takm etkenlere baldr:
sensrn nndeki malzemenin uzakl ve konumu
cismin boyutlar ve ekli
cismin iletkenlii ve geirgenlii

Osilasyon devresini snrsz bir enerji ile beslemek olas olmad iin yaklam anahtarnn
etkin alannn iine bir iletken malzeme girdii zaman osilasyon bozulur. ki durum arasndaki
bu fark :
1. cisim kritik mesafenin dnda - osilatr byk bir genlikle salnr
2. cisim kritik mesafenin iinde - osilatr kk bir genlikle salnr veya hi salnmaz
kolaylkla deerlendirilebilecek bir sinyale dntrlebilir.
28
ndktif alglama ilkesi

yaklam anahtar snmemi
zcden sonra kullanlabilecek sinyal
yaklam anahtar snm
ekil 4.6
Manyetik alan, osilatr bobinine ait ferrit tabakas ekirdeinin ve ilave koruyucularn yardmyla
darya doru ynlendirilir. Bu sebepten dolay indktif temassz alglaycn aktif yzeyi zerinde
aktif anahtarlama aral denen, snrl bir aralk oluur.
letme geriliminin uygulanmas ile osilatr salnr ve tanml duraan durum akm geer. letken
bir malzeme aktif anahtarlama aralna girdii zaman, bu malzemede girdap akmlar oluur.
Bylelikle osilatr enerji kaybeder. Salnmlar snmlenir ve temassz alglaycnn akm
tketiminde bir deiim meydana gelir. Osilatrn iki durumu osilatrn zayflatlm ve
zayflatlmam olduu durumlar elektronik olarak deerlendirilir.
ndktif temassz alglayclar ile sadece
iletken (elektrik) malzemeler saptanabilir.Aktif anahtarlama aralnda bir metal
varsa k modl anahtar tipine gre
(kapatc, ac ya da dntrc) ya
anahtarlanr ya da engellenir. k sinyalinde bir sinyal deiiminin meydana
geldii, nesne ile aktif yzey arasndaki
uzakla anahtarlama aral denir.
ndktif temassz alglayclarda, temassz
alglayc banda kullanlan bobin ne
kadar byk olursa o kadar byk anahtarlama aralklar elde edilir. 250 mm'ye
kadar olan deerler gerekletirilmitir.
ekil
4.7: Bir indktif temassz alglaycnn alma ekli
29
ndktif temassz alglayclarda anahtarlama aral bir standart lm levhasnn yardmyla hesaplanr.
Ancak bu ekilde eitli indktif temassz alglayclarn anahtarlama aralklar arasnda bir karlatrma
yaplabilir. Standart lm levhas elikten e37 meydana gelir ve 1 mm kalnlndadr. Bu levha kare
eklindedir ve kenar uzunluu
aktif temassz alglayc yzeyinin oluturduu dairenin apna, ya da
anma anahtarlama aralnn katna eittir.
Bu deerlerden byk olan standart lm levhasnn kenar uzunluu olarak kullanlr. Yzey alan daha
byk olan levhalarn kullanm llen anahtarlama aralklarnda anlaml deiikliklere yol amaz. Buna
karlk daha kk lm plakalarnn kullanm bulunan anahtarlama aralnda bir azalmaya sebep olur.
Ayrca deiik malzemelerin kullanm da yararlanlabilir anahtarlama aralnn klmesine yol aar.
Aadaki tabloda eitli malzemelerin indirgeme katsaylar verilmitir.
Aadaki tabloda byk anahtarlama aralklarnn manyetik malzemeler ile elde edildii grlmektedir.
Manyetik olmayan malzemeler (pirin, alminyum, bakr) daha kk anahtarlama aralklar meydana
getirir
Tablo 4.1:
ndirgeme katsays iin referans deerleri
ndktif Yaklam Anahtarnn zellikleri

Yukarda verilen indktif sensrn alma ilkesinden aadaki temel zellikler karlabilir:
Bir indktif yaklam anahtar tm iletken malzemeleri alglayabilir. almas ne mknatslanabilir
malzemelerle ne de metallerle snrldr. Salnan elektromanyetik alana dayal alma ilkesinden
dolay yaklam anahtar, cisimlerin hareket edip etmemelerine bakmadan onlar alglar. ndktif
yaklam anahtar birka mikrovat' lk bir elektrik enerjisi ile altndan yaratt yksek frekansl
alan radyo grltsn artrmaz. Ayrca hedef cisim zerinde llebilecek kadar ok snma olmaz.
Sensrn cisim zerinde manyetik bir etkisi yoktur. Tm pratik uygulamalarda hedef cisim her trl
etkiden uzaktr.
ekil 4.8'de hedef cismin enerji harcamas, osilasyon
devresindeki diren deiimi olarak
gsterilmektedir. Aradaki ilikinin aka dorusal
olmad grlebilir. Bu nedenle indktif anahtar, uzaklk
ile orantl bir sinyal iletmede yalnzca sinirli bir kullanma
sahiptir. Sonu olarak asl uygulama alan bir saysal
anahtar olarak kullanlmasdr.
Sensrn ucundan hedef plakaya olan uzakln (S) bir
fonksiyonu olarak diren deerindeki (R) (hedef
plakada harcanan gce bal grnr diren)
deiimin tipik erisi
ekil 4.8
30
te yandan, dokunmakszn bir cismin yaklamn anahtarlama sinyaline dntren yaklam

anahtar aadaki zelliklere sahiptir.
Yaklam anahtar : Yaklam anahtar dokunmakszn bir cismin yaklamn
anahtarlamasinyaline dntrr
ekil 4.9
1. Hedef cisimlerin hareketlerinde serbestlik

2. Ksa tepki ve anahtarlama sresi
3. Yksek anahtarlama frekans
4. Anma yok, anahtarlama noktasnda
deime yok
5. Anahtarlama ilemi saysna bal olmayan
mr
6. Kirlenme veya oksitlenme sonucu
arzalanma yok
7. Elektronik k ( tranzistr tristr, tiryak
nedeni ile kontak
rpmas yok )
8. Elektronik devrelerde ilem yapmaya uygun sinyal
Bu zellikleri karlatrdmz zaman mekanik sivilere kars indktif yaklam anahtarlarnn tm

bu zelliklerinin avantaj olduunu aka grrsnz. Yani, kontaksz sensrleri her tr durumda
kullanmak, kullancya avantaj salar. Sistemin gvenilirlii artar ve ayni zamanda iletme giderleri
azalarak daha fazla verimlilik salanr.
4.2 Teknik zellikler
Aadaki tablolarda ndktif temassz alglayclarn en nemli teknik zellikleri yer almaktadr. Tablodaki
zellikler tipik bilgiler olduundan, tabloya sadece bir gz atlmas yeterlidir.
Tablo 4.2:
Doru akmla
alan indktif temassz alglayclara ait teknik

veriler
31
Piyasaya sunulan birok indktif temassz alglaycya, kullanm kolaylatrmak ve gvenli bir
alma salayabilmek iin, aadaki koruma nlemleri ilave edilmitir:
Kutuplama korumas (balant deiimlerinden kaynaklanan zararlara kar)
Ksa devre korumas (toprak klarnda meydana gelen ksa devrelere kar)
Gerilim tepe deerlerine kar koruma (tansient yksek gerilimlere kar)
Tel kopmasna kar koruma (Bir telin kopmas ile k bloke edilir)
: Dili yapdaki indktif temassz alglayc
ekil 4.11 Sensrn i yaps

4.3 Kullanm Bilgileri
Metal paralara indktif temassz alglayc monte ederken, temassz alglaycnn zelliklerinin,
zellikle karakteristik deerlerinin deimemesine zen gsterilmelidir.
Birbirinden farkl iki temassz alglayc yap ekli vardr: Tek bana ve bir arada monte edilen
temassz alglayclar.
Metallere bir arada monte edilen temassz alglayclarda, elektromanyetik alann aktif blgeden
sadece ne doru dar kmas, alnan konstrksiyon tedbirleri ile salanr. Bylelikle temassz
alglaycnn karakteristik zellikleri montaj etkilerinden korunur. Temassz alglayclarn seri
montajnda, iki temassz alglayc arasnda, en az her temassz alglaycnn apna eit olan bir
uzaklk bulunmaldr. Bu uzakln bulunmas, temassz alglayclarn karlkl olarak birbirlerini
etkilemelerinin nlenmesi bakmndan nemlidir.
32
Temassz alglaycnn aktif yzeyinin nndeki serbest blge, kullanlan temassz alglaycnn
anma anahtarlama aralnn en az kat olmaldr. Serbest blge temassz alglayc ile arka
planda bulunan nesne arasnda kalan aralktr.
ekil 4.12: ndktif temassz alglayclarn seri (birarada) montaj

Temassz alglayclarn birarada monte edilmesinin getirdii avantaj, alglayclarn, tertibatlarda ok kolay
ve yer kazandracak ekilde monte edilebilmeleridir. Birarada montajn, tek bana montaja gre
dezavantaj ise temassz alglayc gvdesinin d apnn her iki durumda da ayn olmasna ramen
alglayclarn birarada montajda daha kk bir anahtarlama aralna sahip olmalardr.
ekil 4.13: Temassz alglayclarn tekli montaj

Birarada monte edilmeyen temassz alglayclar, metal gibi karakteristik deerlerini deitiren
malzemelere monte edildikleri zaman, aktif yzeyin tamamn evreleyen bir serbest blgeye ihtiya
duyar. Bu tip temassz alglayclar plastik, tahta ya da metal olmayan dier malzemelere, karakteristik
deerlerinde herhangi bir deiim meydana gelmeyecek zere birarada monte edilebilir. Tek bana monte
edilen temassz alglayclar genellikle bobin bann, gvdeden dar doru durmasnn yardmyla
tannr.
33
ekil 4.14: Bir tama bant zerinde yryen metal i paras taycsnn sap tanmas
ekil 4.15: Bir kam kontrol biriminin indktif temassz alglayclarla sorgulanmas
34
ekil 4.18:Bir pres tablasnn son konumunun sorgulanmas
ekil 4.16:Dn saysnn ve dn ynnn saptanmas
ekil 4.19: ki indktif temasszalglayc bir srgnn, srme ekseni zerindeki her iki son konumdan birinde
bulunup, bulunmadn kontrol ediyor. Temassz alglayclar srg plakasnn altnda yer alyor.
35
4.5
Sorular
Soru 4.5.1
Bir indktif temassz alglaycnn kullanm
Bir tama bant zerindeki malzeme
sepetlerinin says, aralarndaki
uzaklklar ve tama ynleri kontrol
edilecektir.
Sepetlere
saptama
amacyla alminyum iaret plakas
taklmtr. Bu i iin kullanlacak bir
indktif
temassz
alglaycnn
seiminde nelere dikkat edilmelidir?
ndktif temassz alglayc iin
nceden verilen montaj apnda,
mmkn olan en byk anahtarlama
aral nasl elde edilebilir? Burada
dikkat edilmesi gereken husus nedir?
Histerezis,
indktif
temassz
alglaycnn anahtarlama davran
zerine ne gibi bir yararl etkide
bulunur? Ama ve kapama noktalar
temassz alglaycya ayn uzaklkta
bulunuyorsa pratikte nelere dikkat
edilmelidir?
Soru 4.5.2
Titreen elik silindirlerin saptanmas
Bir tama bant zerinde elik silindirler tanmaktadr (baknz ekil 4.15, 4.16). elik silindirlerin
saym iin bir programlanabilir lojik kontrol organna balanmas gereken indktif temassz
alglayc kullanlacaktr. Tama bant titretii iin, elik silindirler de a genliindeki bir titreim
hareketi yapmaktadr.
a) Bu i iin bir indktif temassz
alglayc
kullanlacaktr.
elik
silindirlerin saymnda ne gibi
problemler ortaya kabilir?
b) Temassz
alglaycnn
anma
anahtarlama aral 8 mm'dir.
Histerezis anahtarlama aralnn
%1'i ile %5'i arasnda bir deer
alabilir. Bu durumda olduu gibi,
histerezisin ald bu deerlerin,
temassz alglaycnn yanal yaklam iin de geerli olduu kabul
edilmektedir, a) kknda belirtilen
problemlerin ortaya kmamas iin,
titreim genlii a en ok ka olmaldr?
ekil 4.16: elik silindirlerin titreim genlii
36
5. Blm
Kapasitif Temassz Alglayclar
Kapasitif Yaklam Anahtarlarnn alma lkesi
Kapasitif yaklam anahtar, bir kapasitrn elektrik alanna yaklaan cismin neden olduu kapasite
deiikliini alglayan sivi tir. ekil 5.1 sada bir plaka kondansatr elektrik alan grlmektedir.
Elektrik alannn en youn olduu ksm sadece hedefin giremeyecei blgedir. Yoksa, birbirine
bakan iki plakadan oluan yap gerekli olacaktr. Fakat bu plakalarn alma ilkesinden
yararlanabilmek iin plaka kapasitr, ekil 5.1 solda veya ekil 5.2' da grld gibi gelitirilmi
ve sensrn bir tarafnda toplanmtr. Bu durumda, elektromanyetik alan iine yaklaan bir cismin
yaratt ok kk kapasite deiimleri uygun olan bir yntemle deerlendirilmeli ve bir saysal
anahtarlama sinyaline dntrlmelidir.
ekil 5.1
ekil 5.2
Bu kapasitif, bir osilatr devresinin paras olarak gelitirilmitir ve kapasitrn deeri yle bir
ekilde seilmitir ki bir cisim olmad iin etkilenmeden salnma geemeyecek byklktedir.
Fakat bir cisim elektromanyetik alan iine girerse, kapasite hafife artar ve osilasyon koulu
gerekleir. Osilatr yksek genlikle salnmaya balar. ndktif yaklam anahtarlarnda olduu gibi
dk ve yksek salnm genlii arasndaki fark veya bozulan salnm devre tarafndan
deerlendirilir ve saysal ka dntrlr.
Normal evre koullarnda ve ak alanda, etkin yzey zerinde nem youmas veya toz birikmesi
nlenemez. Bu nedenle kapasitif yaklam anahtarlarnda birletirilmi iki elektroda ek olarak ( Bkz.
ekil 5.1 ve 5.2 ) youmann veya kirlenmenin oluturaca kapasite deiimlerini kompanze
etmek iin devreye bir de kompanzasyon elektrotu konulmutur.
Kapasitif sensrn elektromanyetik alan
1- Kompanzasyon elektrotu
2- Etkin elektrot
3- Muhafaza
4- Elektromanyetik alan
5- Topraklama elektrotu
ekil 5.3
37
Kapasite deiikliinin bykl aadaki etkenlere baldr:

Etkin yzey nndeki cismin uzakl ve konumu
Cismin boyutlar ve ekil
Cismin di elektrik katsays
Bu nedenle, kapasitif yaklam anahtar, plastik, cam, seramik veya su, ya gibi sv kt iletken
veya iletken olmayan malzemeleri alglayabilir. Ayrca, phesiz ki topraklanm veya
topraklanmam tm iletken malzemeleri alglar. Bir potansiyometre yardm ile yaplan ince
hassasiyet ayar belirli malzemeleri alglayabilmesini salar (Bkz. ekil 5.4).
Kapasitif yaklam anahtarnn kesiti ( KI tip)
ekil 5.4
Kapasitif Yaklam Anahtarnn zellikleri
Yukarda anlatlan alma ilkesinden kapasitif yaklam anahtarnn u nemli zellikleri
karlabilir:
Di elektrik katsaysna bal olarak kapasitif yaklam anahtar iletken olmayan veya iyi iletken
olmayan tm malzemeleri alglayabilir.
ndktif yaklam anahtarlarnda olduu gibi
alma ilkesi hedefin hareket etmesinden
etkilenmez. Belirleyici olan uzaklktr, hedef
cismin yzeyi nemli deildir.
Kapasitif yaklam anahtar plakalar aras sadece
birka volt gerilimle alabildiinden ve yalnzca
birka mikro watt enerji harcadndan sivi
yaknlarnda hibir statik elektriklenme yapmaz
Pratik olarak hedefe hi bir etki yapmadan alr.
Uzaklkla kapasite deiimi arasndaki iliki,
ndktif yaklam anahtarlar iin grnr diren
deiimini gsterdii gibi, aka dorusal
deildir. Bu nedenle kapasitif sensrde ideal
olarak bir saysal anahtar iin uygundur.
ekil 5.5
Sensrn ucu ile hedef plaka arasndaki mesafenin (S) bir fonksiyonu olarak sensr kapasitesi
deiiminin (C) tipik erisi
Kapasitif temassz alglayclarn alma prensibi, herhangi bir malzemenin yaklamas sonucunda RCrezonans devresine bal bir kondensatrn kapasite deiiminin llmesine dayanr.
Kapasitif temassz alglaycnn elektrostatik etki alan, bir aktif elektrot ve bir toprak-elektrotla oluur.
38
Bu elektrotlara ilaveten temassz alglaycnn etkisini nem yardmyla dengeleyen, dengeleme

elektrotlar vardr
Herhangi bir malzeme (metal,plastik,cam,tahta,su) aktif blgeye girdii zaman rezonans devresinin
kapasitesi deiir.
ekil 5.6: Bir kapasitif temassz alglaycya ait temel devre plan
Bu kapasite deiimi esas olarak u parametrelere baldr: malzemenin aktif yzeye olan uzakl,
malzemenin boyutlar ve malzemenin dielektrik katsays. ou kapasitif temassz alglayclarn
duyarll (anahtarlama aral) ayar potansiyometrelerinin yardmyla deitirilebilir. Bylelikle
belli malzemelerin alglanmas salanr.
rnein plastik bir ie iinde bulunan sv zeltilerin seviyeleri, ie kabndan etkilenmeden
saptanabilir.Kapasitif temassz alglaycnn anahtarlama aral topraklanm bir metal plakann
yardmyla elde edilir.
Aadaki tabloda eitli malzemeler iin anahtarlama noktas uzaklklar gsterilmitir.
Maksimum anahtarlama aral deeri yaklak 60 mm olarak gerekletirilmitir.
Tablo 5.1: Anahtarlama aral varyasyonlarnn bir karton levhann

kalnlna bal olarak gsterilmesi (en = 30 mm)
Kapasitif temassz alglayclarda anahtarlama aralnn, kullanlan malzemenin cinsine, kenar
uzunluuna ve kalnlna bal bir fonsiyon olduuna dikkat edilmelidir. Anahtarlama aral btn
metaller iin yaklak ayn deeri alr. Aadaki tabloda dier malzemeler iin baz deerler verilmitir.
39
5.2 Teknik zellikler
Tablo 5.3: Kapasitif temassz alglayclarn teknik verileri

Kapasitif temassz alglayclar da birarada ve tek bana kullanlan alglayclar olmak zere
iki gruba ayrlr. Buna ilaveten kirlenmeye kar ok duyarldr. Kapasitif temassz alglayclar
suyun delektrik katsaysnn (e = 81) ok byk olmasndan dolay neme kar da ok
duyarldr. te yandan bir engelin arkasnda bulunan nesnelerin saptanmasna yararlar. Bu
durumda engelin kalnl 4 mm'den az olmaldr ve saptanmas istenen malzemenin dielektrik
katsays en-gelinkinin yaklak 4 kat olmaldr (metal engellerin arkasnda bulunan nesnelerin
saptanmas mmkn deildir).
Kapasitif temassz alglayclar birok malzemeye reaksiyon gsterdikleri iin indktif
temassz alglayclara gre, daha yaygn kullanlr.te yandan kapasitif temassz alglayclar
cevap yzeyine etkiyen neme kar duyarldr. Baz reticiler nemlenmenin, buz erimesinin ya
da buzlanmann etkilerini azaltmak amacyla bir yardmc elektrot kullanrlar. Kullanlan
yardmc elektrot bu bozucu etkilerin dengelenmesini salar.
40
Yap ekilleri Ve Mekanik Montaj

Endstride kullanlan indktif ve kapasitif yaklam anahtarlar sklkla zor evre koullar ile
karlarlar. Bu nedenle, sensrlerin gvenle alabilmeleri scaklk, souk, toz, vibrasyon, nem,
andrc svlar ve gazlar gibi evre etkilerine kar alnan nlemlere baldr. Dolaysyla bu tr
evre koullarna dayankl muhafaza iine yerletirilmeleri gerekir.
Kural olarak, muhafaza iin kullanlan malzeme yksek kimyasal dayanm ve yksek yaltkanlk
kalitesi olan cam elyaf ile kuvvetlendirilmi plastiktir. Vidal tiplere sklkla balant ve montaj iin
muhafazay glendiren bir metal ceket ( nikel kapl pirin ) giydirilmitir.
Bugn retilen ve kullanlan yaklam anahtarlarnn byk bir yzdesi ya mekanik sivi yerine
dorudan balanabilecek bir yapya sahip yada CENELEC ad verilen uluslararas bir standarda
uygun olan zel yaklam anahtar tasarm yap ekilleridir. Dierlerinin yannda bu, ayn alma
ilkesine sahip fakat geleneksel anlamda yaklam anahtar olmayan yark sensr veya yksk
sensrleri de ierir. Elektromanyetik alann zel dalm nedeniyle yksek frekansn istendii
yerlerde tercihli olarak kullanlrlar. Yksk sensrler zellikle bilye, ivi, vida gibi kk cisimleri
alglayabilirler. zel uygulamaya ait zel bir tasarm rnei de yaya geidi trafik lambalar iin
anmayan kapasitif sensrdr.
Elektriksel balant sistemleri acsndan grup vardr:
kablolu tipler
balant terminalli tipler
hazr ok sayda uygun soket olan fi balantl tipler
eitli yaklam anahtar balant yntemleri
kablolu, soketli ve terminal balantl tipler

ekil 5.7
Bir yaklam anahtarnn sinyal ileme devresi ve ana sensr, ya elektronik elemanlarla geleneksel
baskl devre zerinde yada yzeye monte edilen elemanlarla (SMD) esnek veya seramik
tayc zerinde oluturulmutur. Elektronik devre muhafaza iine yerletirildikten sonra yaklam
anahtarnn tm ilevleri test edilir ve geride kalan tm bo1uk reine ile doldurulur. Reine
doldurulduktan sonra muhafaza mekanik olarak daha dayankl olur, elektronik devreyi vibrasyona
kar korur, toz ve nem giriini nler. Bu nlemler ar evre koullarnda emniyetli almay
garantiler.
Uygulamada Dikkat Edilecek Noktalar
Alglama Mesafesi Ve Alglanabilir Cisimler
Daha nce belirtildii gibi ndktif ve kapasitif yaklam anahtarlar dokunma olmadan alrlar.
Hedef cisim sadece sensre yaklamaldr. Fakat "sensre yaklamak" ne demektir? Yaklam
41
anahtarnn emniyetli bir biimde cismi alglayabilecei bu mesafe (yani alglama mesafesi) aada
detaylar aklanacak koullara bal olan, yaklam anahtarnn bir parametresidir.
ndktif ve kapasitif yaklam anahtarnn alglama mesafesi hedef cismin boyutlar, kalnl ve
malzemeye baldr. Ek olarak, alglama mesafesi alma koullarnn deimesi (Scaklk
farkll, alma gerilimindeki deiimler) ve ayn tipten farkl sensrlerde ortaya kabilecek
farkllklara (bireysel deiimler) baldr.
Karlatrlabilir alglama mesafesi deerleri elde etmek amacyla indktif yaklam anahtarlar iin
standart bir hedef plaka tanmlanmtr.
Yaklam anahtar alglama mesafesi
Malzeme : yumuak
elik
Kalnlk : 1 mm
m=kenar uzunluu
m=d sensr etkin

yzeyinin ap
veya
3X Sneer bu
deer daha
bykse
hedef cisim
1,21 X Sn
S max.
1,1 X Sn
1,0 X Sn
Sr max.
0,9 X Sn
Sn
0,81 X Sn
etkin yzey
Sr min.
S min.
emniyetli alma Sa
Sn = nominal alglama mesafesi

Sr = gerek alglama mesafesi
S = faydal alglama mesafesi
Smin. = alma alglama mesafesi = Sa
ekil 5.8
Bu hedef plaka standard ve lm yntemi Avrupa Standard EN 50010'da tanmlanmtr. Standart
hedef plaka dikdrtgen eklinde ve 1 mm kalnlktadr. Hedef plakann kenar uzunluu, en az sensr
etkin yzeyinin ap kadar veya daha byk ise nominal alglama mesafesinin (3 kat kadardr.
Yumuak elik, hedef plakann malzemesi olarak tanmlanmtr. Bu nedenle her bir sensrn
yalnzca alglama mesafesi belirlenen evre koullar altnda verilmitir.
42
Yaklam anahtarlar retiminde reticiler kesin belirli snrlamalara (EURO-Norm' da tanmlanan)

uymak zorundadr. Tm Sensrler evre koullarnn deimesi durumunda veya bireysel
deiimlerde bunlara kesin bal kalmaldr. Teknik verilerde gsterilen nominal alglama mesafesi
Sn sadece karakteristik bir deer olup retim toleranslarnn veya scaklk ve gerilim gibi dier
etkenlerin etkisini hesaba katmaz. Gerek alglama mesafesi Sr daha nemlidir. Bu mesafe nominal
alma geriliminde ve yaklak 20 oC ortam scaklnda belirlenmitir ve nominal alglama
mesafesinden + % 10 deiebilir. Gerek alglama mesafesi tipik bireysel deiimleri hesaba alr.
Ayrca, eer gerilim ve scaklk deiimleri olursa yani teknik verilerde garanti edilen ortalama
scaklk ve gerilim deerinde deiiklik olursa yaklam anahtarnn alglama mesafesi yine en fazla
gerek alglama mesafesinden + % 10 deiebilir. Bu alglama mesafesi faydal alglama mesafesi
olarak adlandrlr ve nominal alglama mesafesinin 0.81 - 1.21 kat arasndadr.
ounlukla alt limit (yani 0.81xSn) kullanc iin daha nemlidir. rnein en kt koullar altnda
10 mm olan nominal alglama mesafesi 8.1 mm olacaktr. Bu nedenle kullanc iin elde edilebilen
minimum alma alglama mesafesi Sn verilmitir. Her yaklam anahtar bu alma alglama
mesafesi ierisinde almaldr.
Yaklam anahtarnn emniyetli bir ekilde ap kapamas iin hedefin yapmas gereken hareket,
ama noktas ile kapama noktas arasndaki farkn (histerisis) sonucu olan birka mm ' lik kurs
mesafesidir.
Eer cisim eksenel deil de asal olarak, rnein yan taraftan, yaklarsa kesin ama ve kapama
noktas elektromanyetik alann dalmna baldr. retici firmalar kataloglarnda genellikle ekil
5.9'dekine benzer bir ama-kapama erisi verirler. Kolaylkla gr1ebilecei gibi ama noktas ile
kapama noktas arasndaki kurs mesafesi, hedef plaka asal olarak yaklarsa nemli lde ksalr.
alma frekans da artar. Bu nedenle, rnek olarak konumlandrma ilemleri iin tercih edilen yn
bu olmaldr.
Hedef plakann asal yaklamnda 1- ama ve 2- kapama erisi
ekil 5.9
Hedef Genilii Dzeltme Katsays
EN 50010 de belirtilen standart plaka yerine daha kk veya kare olmayan baka bir ekilde hedef
kullanlrsa alma mesafesi ekil katsays ile dzeltilmelidir. Aadaki ekil Standarttan ayrlan
kare ekiller iin bu dzeltme katsaylarn gsterir tipik eriden grlecei gibi daha kk
plakalar iin alglama mesafesi olduka ksalrken daha byk plakalar iin ok az bir art olur.
43
Standart olmayan hedef plaka iin dzeltme katsays Kr erisi
ekil 5.10
Malzeme Dzeltme Katsays
Hedef plaka, Standartta belirtilen yumuak elik yerine baka bir malzeme olursa da alglama
mesafesi dzeltilmelidir. ndktif yaklam anahtarlarnda dzeltme katsays dorudan doruya
malzemenin iletkenliine baldr. Hedef malzeme iinden girdap akmlar akt iin kayplar
dorudan i1etkenlie baldr.
ekil 5.11, bakr ve alminyum gibi iyi iletken malzemelerin daha ksa alglama mesafelerine sahip
olduklarn gstermektedir. Granitteki iletkenlik ve demirdeki ferromanyetizm, osilatr devresinde
daha fazla girdap akm kayplarna neden olduu iin elde edilebilir alglama mesafesi de daha
fazla olur.
eitli malzemelerin iletkenliklerinin x bir fonksiyonu olarak dzeltme katsays K.(ndktif
sivi, osilatr frekans 200 kHz.)
ekil 5.11
ndktif yaklam anahtarlar iin alglama mesafesiyle malzeme arasndaki bant ekil 5.11' de
44
grlmektedir. Eri, farkl diamanyetik ve para manyetik malzemeler iin teorik deer1eri gsterir.
Gsterilen noktalar ise gerekte llen deerlerdir. Grlecei gibi yaklak 105 1/ m iletkenlikte
dzeltme katsays en byk deerdedir. Daha az iletkenlik daha ksa alglama mesafesi saar.
Bunun anlam, iletkenlii yaklak olarak 100 - 10-2 1/ m olan su veya daha az iletken malzemeler
alglanamaz. Demir bir ferromanyetik malzeme o1duu iin en byk katsayya sahip noktaya
yakndr. Ferromanyetizm sensr alannn yaylma derinliini birka mikronda snrlad iin
malzemenin iletkenlii azalm gibi grlr, Sonu olarak demir,elik veya feritimsi alamlar daha
kolayca alglanabilirler.
Kapasitif yaklam anahtarlarnda, malzeme katsays sensr ucundaki kapasitrn deer deiimine
baldr. Bu kapasite ne kadar ok deiirse malzeme o kadar kolay alglanr. Bu nedenle dzeltme
katsays dorudan doruya malzemenin bal dielektrik katsaysna baldr ekil 5.12' de metaller
gibi iletken malzemeler dikkate alnmamtr. letkenlerin dzeltme katsaylar her zaman 1' dir,
yani olas en byk alglama mesafesine ulalr.
Farkl malzemelerin bal di elektrik katsaysnn r bir fonksiyonu olarak dzeltme katsays
Kw (kapasitif sivi osilatr frekans yaklak 300 kHz.)
ekil 5.12
6.4. Malzeme Kalnl Dzeltme Katsays
ndktif yaklam anahtarlar iin EN 50010' da Standart plaka kalnl 1 mm olarak
tanmlanmtr. Fakat malzeme, metal folyo gibi ince olursa malzeme dzeltme katsaysna gre
beklenenden daha uzun alglama mesafeleri elde edilebilir. Bunun nedeni den etkisi adi verilen
sensr elektromanyetik alannn malzeme iindeki yaylma derinliidir.
Osilatr frekans 100 kHz. de indktif sensr alannn yaylma derinlii
[mm] Farkl iletken malzemeler iin snr
kalnlk deerleri, bu deerlerin
Demir (dinamo sac)
0.02
altnda
yaklak
beklenen alglama mesafesi daha
uzundur.
Gm
0.2
Bakr
0.2
Alminyum
0.3
inko
0.4
Pirin
0.4
45
Kurun
0.7
Tablo 5.4
6.5. Montaj
ndktif ve kapasitif yaklam anahtarlarnn alma ilkesi manyetik veya elektromanyetik alann
sensr n tarafnda biimlenmesi olayna baldr. Her zaman iin bu alann sadece hedef cisimden
etkilenmesi ve sivie yakn dier cisimleri alglamamas nlenemez. Yaklam anahtarnn doru
almas iin sensr kafa tarafnn etrafnda alglanabilir malzeme olmamasnn garanti edilmesi
gerekir. Yani indktif yaklam anahtarlarnda bu alanda iletken malzeme olmamal ve kapasitif
yaklam anahtarlarnda bal dielektrik katsays yksek hibir malzeme olmamaldr.
Silindirik tiplerin montaj
EURO-Norm' una gre indktif yaklam anahtarnn metal iine gmlebilir veya gmlemez
(flush veya nonflush) montajnda aadaki noktalara dikkat edilmesi gerekir.
ekil 5.13
gmlebilir montaj (f)
Yaklam anahtarnn etkin
yzeyi metal iine gmlebilir
gmlemez montaj
d=yaklam anahtarnn ap
sn=nominal alglama mesafesi
Yaklam anahtarnn etkin yzeyi
etrafnda en az izimde gsterildii
kadar bo alan
braklmaldr.
En ok yaygn olan silindirik tip indktif yaklam

anahtarna ilikin montaj gsteren ekil 5.13, sensrn
kenarlarnda braklmas gereken bo alan verir.
Yukardaki akln salanamayaca her yerde
gmlebilir (flush) tip siviler kullanlmaldr. Bu
tiplerde yaklam anahtarnn etkin yzeyi metal iine
gml monte edilebilir. Daha nce gsterildii gibi bu
tiplerin elektromanyetik alanlar yle bir ekilde
ekranlanmlardr ki sadece gzard edilebilir bir
miktar etkin yzeyin kenarlarna taar.
Bu nedenle, bu tipler yanal yaklamlara duyarl
deildir. Avantaj olan bu ekranlamann ayn zamanda
bir de dezavantaj vardr: ayn boyuttaki gmlemez
tiple karlatrldnda gmlebilir yaklam
anahtarlar daha ksa alglama mesafelerine sahiptir.
Siviin tipine bal olarak alglama mesafesindeki bu
azalma nominal alglama mesafesinin % 50' sine kadar
kabilir.
Eer birka tane ayni tip yaklam anahtar birbirine
yakn olarak montaj edilecekse sensrler arasnda
46
braklmas gereken minimum aklk vardr. Burada da ekil de Gsterilen aklklar bir kural
olarak alnmaldr. phe durumunda reticinin kataloglarna bavurulabilir.
Silindirik tiplerin montaj
Ayn tip yaklam anahtarlar karlkl veya yan yana ba1anacaksa braklmas gereken en az
mesafelere uyulmaldr.
indktif
indktif (gmlemez)
indktif (gmlebi1ir)
D=yaklam anahtarnn ap s=nominal alglama
mesafesi
kapasitif
ekil 5.14
Ayrca ortak etki mesafesi retimden kaynaklanan osilatr frekansndaki rasgele farkllklara
baldr. Genellikle ok zel bir durumda aa kmadka veya sivi deitirilmedike bu etki fark
edilmez. Eer ekilde Gsterilen minimum aklklara uyulamayacaksa reticiler osilatr frekans
belli bir miktar deitirilmi zel siviler salayabilirler.
6.6 evre Koullar
Sensrler normal olarak retim hatlarndaki makinelerin daha az korunmu yerlerinde
kullanldklar iin scaklk, souk, darbe, vibrasyon, toz, nem, kimyasal andrc svlar gibi zor
evre koullarna dorudan maruz kalrlar. Bu nedenle byle zor koullarn yol at bozukluklara
kar korunmalar gerekir. retici firma kataloglar sorun olmadan sensrlerin kullanlabilecei
evre koullarn ve uygulama bilgilerini verir.
a) Ortam scakl
Ortam scakl deyimi yaklam anahtarnn etrafnn scakl iin kullanlr. Genel olarak
yaklam anahtarlar iin izin verilen ortam scakl - 25 ile + 80 oC arasdr. Bu snrlar dna taan
ksa sreli kk deiimler sivi tarafndan tolere edilebilir.
b) Darbe ve vibrasyon kuvvetleri
Daha nce sz edildii gibi yaklam anahtarlarnda hareketli hibir para yoktur ve tmyle
reine ile doldurulmutur. Bu nedenle tm darbelere ve vibrasyona kar ar bir dayanm vardr.
Yer ekiminin (g) neden olduu ivmenin 30 kat izin verilen maksimum darbe kuvveti ve 1 mm
genliinde 55 Hz. 'e kadar olan frekanslardaki vibrasyon maksimum vibrasyon kuvveti olarak
alnabilir.
c) Yabanc cisimler ve toz
ndktif yaklam anahtarlar hibir ekilde iletken olmayan malzeme tozu birikiminden etkilenmez.
Hatta girdap akimi kayplarna yol aan kk metal kymklar bile siviin hatal almasna neden
olmaz. Kapasitif sivilerde ise ok kk toz paralar bile hatal almaya neden olabilir. Bu
nedenle toz ve nemin etkisini kompanze eden kompanzasyon elektrotu bulunan sensrler vardr. Bu
tip kapasitif yaklam anahtarlar ok fazla kirlenmenin olduu yerlerde de kullanlmaya uygundur.
Uluslararas Standart (EN 40050) elektrikli aralarn koruma derecesini tanmlamakta kullanlr ve
yaklam anahtar reticisi firmalar bu standarda gre sivilerin koruma snfn belirler (rnein IP
67). IP "International Protection"in (Uluslararas Koruma) ksaltmasdr. ilk rakam yabanc
cisimlerin giriine ve temasna kar koruma derecesini gsterir. rnein 6 rakam, en ince tozun
47
giriine ve tmyle temasa kar koruma anlamndadr. Koruma snf tanmlama yntemi IP 'nin
ikinci rakam, siviin ne derecede sulu bir ortamda alabileceini gsterir.
d) Nem ve su
Yukarda sz edildii gibi indktif yaklam anahtarnn alglama ilevi su, nem, sis veya buhardan
etkilenmez. te yandan kapasitif yaklam anahtar suyun yksek di elektrik katsays nedeni ile su
ve tm su ieren cisimleri alglar. Sadece kompanzasyon elektrotu bulunan tipler, almalarnda
sorun olmadan bir film eklinde nem youmasn kompanze edebilir. Bununla birlikte emniyet
acsndan Yaklam anahtarnn nem giriine kar ne derecede korunduu nemlidir. Bu, koruma
snf tanmlama yntemi IP' nin ikinci rakamnda gsterilir. rnein; 7 rakam, 30 dakika sreyle 1
m derinliindeki su ierisine yaklam anahtar daldrldnda zarar verecek miktarda suyun sivie
giremeyeceini gsterir.
Genellikle yaklam anahtarlar elektrik balant ekillerine (kablolu, soketli, terminal balantl)
bal olarak IP65 ve IP67 koruma snfnda olurlar.
e) Kimyasal etkiler
Kat, sv veya gaz biimindeki kimyasal maddelerin yaklam anahtarnn iinde bulunduu ortam
etkiledii her yerde sivi muhafazas ve kablosunun bu maddelere kar yeterince direnli olup
olmadnn ok iyi bir ekilde kontrol edilmesi gerekir. ok yaygn olan cam elyaf ile
glendirilmi plastik ve metal ceketle kaplanm tipler bile kimyasal maddelerden etkilenmi
ortamlarda kullanlmaya uygundur. zellikle zor koullardaki uygulamalar iin korozyona
dayanml paslanmaz elik veya teflon zel muhafazalar da vardr.
f) Elektromanyetik etkiler
Yaklam anahtarlarnn kullanld endstriyel ortamlarda, elektromanyetik etkiler deiebilir ve
yksek enerji seviyelerinde olabilir. rnein; radyo vericileri, enerjideki anahtarlama ilemleri
indktif ykleri anahtarlama veya yldrm. Radyo dalgalarnn dalga boyu ile karlatrldnda
sensrn kk boyutlar nedeni ile bu tr periyodik etki ok az bir tehlike oluturur. ksa sreli
geici etkiler yaklam anahtarlarna yksek baklk veren devreler yardm ile szlebilir.
Etkinin olabilecei dier bir noktada kablodur. Eer sivi kablosu uygun bir ekilde ekilmemi ise
kablo, radyo dalgalarn alan bir anten gibi davranabilir veya kendisine paralel ekilen dier
kablolardaki geici grltleri kapabilir. Bu durumda szc devreler kullanlabilir.
g) Dier etkenler
ou dier tip sensrlerle karlatrldnda indktif ve kapasitif yaklam anahtarlar ses ve
ktan etkilenmez. Yaklam anahtarnn bak olmad tek etki X n ve radyasyondur. Elektrik
kaynann yaratt gibi ok yakndaki gl manyetik alan indktif yaklam anahtarnn ilevini
zorlatrabilir. Bu tr uygulamalar iin kaynaa (akma) dayankl tipler vardr.
6.7 Uygulamaya ynelik grler
Metal nesnelerin saptanmas iin indktif temassz alglayclar, kapasitif temassz alglayclara
oranla, fiyatlarnn uygun olmasndan dolay daha ok tercih edilir.Metal olmayan nesnelerin
saptanmas iin optik temassz alglayclar ile kapasitif temassz alglayclar arasnda bir rekabet
vardr ve birbirlerini ikame ederler. Kapasitif temassz alglayclarn anlaml ve nemli avantajlar
getirdikleri bir uygulama alan vardr.
6.7.1 Tipik Uygulamalar
Yaklam anahtarlarnn yaygn bir uygulamas mekanik konum sivileri yerine kullanmdr.
Mekanik siviin daha ekonomik olduu dorudur, fakat daha nce sz edildii gibi belirli mekanik
anmalara maruzdur. Arzalanmalar durumunda retim hattnn, konveyr sisteminin veya
benzerlerinin saatlerce durmasna neden olur. Bu nedenlerle mekanik sivi yerine dokunmasz,
anmasz ve ypranmasz yaklam anahtarlarn kullanmak daha karl olabilir.
Yaklam anahtarlar devir lm iinde ideal bir zmdr. Burada yksek alma frekanslar
gerekir ve kontrol sisteminin tam olarak almas iin daha fazla sinyal bir zorunluluktur. Doru bir
deerlendirme iin tanmlanan anahtarlama sinyali de nemlidir. yaklam anahtarlar yksek
alma frekans yar iletken k ve tanmlanm, abuk k sinyali ile iyi bir zmdr.
48
zleme ve sayma ilemlerinde rn dorudan alglanr. Dokunmasz sivilerin kullanimi ile

alglanmas g olan cam, gda, kat vb. gibi cisimlerin alglanmas da olasdr.
zellikle kapasitif yaklam anahtarlar paketleme sanayinde seviye alglama ve izlemede
kullanlabilir. Boru hatlarndaki (deirmende) blokaj kadar tank ve silo seviyeleri de gsterilebilir.
Uygun montaj ve kapasitif siviin iyi ayarlanmas ile paketleme sanayinde paketler iindeki
miktarn doruluu kontrol edilebilir (karton kutulardaki deterjan gibi).
Yaklam anahtarlarnn en eski uygulamas kimya sanayi, deirmenler ve tank alanlar gibi tehlikeli
blgelerde kullanmdr. Byle blgelerde sadece ok dk gerilimin kullanlabilmesinden tr bu
tr uygulamalar iin ek emniyetli yaklam anahtarlar vardr. ok yaklam anahtar Ex-blge diye
adlandrlan bu alanlarda kullanlmak zere onaylanmtr. Bu tip siviler DIN 19 234 altnda
standartlatrlmtr ve sklkla NAMUR sivi adyla bilinir.
Mekanik darbe gibi eitli nedenlerle yaklam anahtarnn bozulmamas gereken uygulamalarda
kullanlmak zere kendi kendini zleme (self-monitoring) sistemi olarak adlandrlan yaklam
anahtarnn ilevselliinin srekli izlendii sistemler vardr.
Yukardakiler, indktif ve kapasitif yaklam anahtarlarnn genel uygunluu hakknda sadece ksa
bir zettir. ou aka belirgin olmayan yerlerdeki uygulamalar yalnzca montaj srasnda
grlebilir. Er yada ge, indktif ve kapasitif yaklam anahtarlarnn zellikleri ve almas
hakkndaki bilgiler byle uygulamalarn zmnde yardmc olur.
Kapasitif temassz alglayclar rnein depo
seviyelerinin kontrol edilmesine yarar. Buna ek
olarak metal olmayan malzemelerin saptanmasnda
kullanlr.
Siyah ve mat nesnelerin saptanmas
Nesneler lastik, deri, plastik, v.b. gibi
malzemelerden yaplm olabilir. Bu nesneler
yansma alglayclar tarafndan saptanamaz ve
sesst temassz alglayclar pahal olmalarndan
dolay bu ilem iin kullanlmaz
ekil 5.15: Siyah lastik paralarn saptanmas
Sv seviyelerinin saptanmas
Cam ya da plastik kap iinde bulunan svlarn seviyelerinin
saptanmasnda, kabn kenar kapasitif temassz alglaycnn
kendiliinden cevap verebilecei kadar kaln olmaldr.
ekil 5.16: elik bir kap iinde bulunan svnn seviyesinin

saptanmas Plastik ya da kristal koruma borularnn iinde
bulunan kapasitif temassz alglayclar Seviyenin plastik ya
da cam boru dndan saptanmas
49
Akkan rnlerin seviyelerinin saptanmas

Kapasitif temassz alglayclar toz ya da tane
halindeki rnlerin seviyelerini bulunduklar
paketlerin iinden ya da silolarda saptamaya yarar.
rnein gda maddelerinin iinde bulunduu kapal
paketlerin
doluluklar,
kapasitif
temassz
alglayclarla paketin dndan kontrol edilebilir.
Aadaki ekilde karton kutunun altnda bulunan 4
adet kapasitif temassz alglayc, kutunun iinde
bulunan 4 ienin iecekle dolu olup, olmadn
kontrol etmektedir.
ekil 5.17: Bir karton paketin iinin kartonun dndan

kontrol edilmesi
Elektrik telleri ve kablolarn esnemelerinin
kontrol
Kapasitif temassz alglayclar olduka kk
bakr tel ya da elektrik kablolarna reaksiyon
gsterirler.
ndktif temassz alglayclar bu tip tel ya da
kablolara ya kk bir anahtarlama aral ile
etkirler ya da hi etkimezler.
Ayrca bu ilem iin optik temassz
alglayclar da kullanlmaz.
apl
ekil 5.18: Bir kapasitif temassz alglayc ile kablo

kopmasnn kontrol edilmesi
Aadaki ekiller bir fikir vermek asndan indktif ve kapasitif
yaklam anahtarlarnn olas
Uygulamalarn gsterir.
Bir robot kolunda olas iki snr konumu indktif yaklam

anahtar ile dokunmasz izlenir.
ekil 5.19
50
Boru retiminde daha sonraki ilemler iin borunun

gelii indktif yaklam anahtar tarafndan alglanr.
ekil 5.20
ndktif yaklam anahtar ile makine hz izleme.

Diskteki her di dokunmadan ve dorudan alglanr ve
bylece ayrca ek mekanik balantya gerek kalmaz.
ekil 5.21
ki kapasitif yaklam anahtar ile silo seviye

kontrol.
ekil 5.22
Rollar zerindeki cam plakay alglayan bir

kapasitif yaklam anahtar
ekil 5.23
51
ki kapasitif yaklam anahtar PVC cidarlarn

arkasndan tank seviyesini alglar ve kontrol eder.
ekil 5.24
Otomobil montaj hattnda kullanlan indktif yaklam

anahtar
ekil 5.25
ndktif yaklam anahtar ile devir lm
ekil 5.26
52
ndktif yaklam anahtarnn limit sivi olarak kullanlmas
ekil 5.27
indktif yaklam anahtar ile metal kapak kontrol
Sorular
Soru 5.5.1
Bir tahl anbarndaki seviye lm
Bir tahl anbarnn seviyesini kapasitif temassz alglaycyla saptarken nelere dikkat etmelisiniz?
Soru 5.5.2
Kapasitif temassz alglayclarda evre etkileri
Bir kapasitif temassz alglayc altrlmayan bir nitenin bnyesinde bulunmaktadr. Byle bir
durumda zellikle ilkbahar ve sonbaharda nelere dikkat edilmelidir?
Soru 5.5.3
Karton kutularn alglanmas
eitli kalnlklardaki karton kutular, bir kapasitif temassz alglayc ile alglanrken nelere dikkat
edilmelidir
Soru 5.5.4
effaf ksmlarn alglanmas
Gda maddeleri reten bir fabrikada, saydam folyeden yaplan effaf ksmlarn bo kutularn
zerinde bulunup, bulunmad kontrol edilecektir (baknz ekil 5.29). Bu uygulama iin kapasitif,
optik ve sesst temassz alglayclardan hangisinin kullanlacana karar verilememektedir. Bu
alglayclardan hangisi, ne gibi artlar altnda kullanlmaldr?
53
ekil 5.29: Saydam pencereli karton kutu
6. Blm
Optik Temassz Alglayclar (Fotoseller)
6.1. Genel zellikler
Optik temassz alglayclar nesneleri optik ve elektronik yollarla alglar. Bunun iin kzl ya da kzltesi
k kullanlr. Kzl ve kzltesi k kaynaklar olarak zellikle yar iletken-kl diyotlar (LED)
kullanlr. Bu diyotlar kk, salam, uzun mrl ve kolay modle edilebilirdir. Alc elemanlar olarak
fotodiyotlar ya da fototransistrler kullanlr. Kzl k, kullanlan temassz alglaycnn optik eksenlerinin
ayarlanmasnda plak gz ile grlebildiinden nemli bir avantaj salar. Ayrca polimer optik kablolar
az miktarda snmlendirdikleri iin, bu dalga boyu aralnda kullanlmalar iyi sonu verir.
Yksek k glerinin gerektii yerlerde, rnein byk mesafelerin atlayarak geilmesinde, kzltesi
(grnmeyen) k kullanlr. Ayrca kzltesi k evre etkilerine (rnein evre klar) daha az
direnlidir.
Optik temassz alglayclarn her iki eidinde d k etkilerinin daha ok azaltlmas, optik sinyallerin
modlasyonu ile gerekletirilir. Alc (kl alglayclar hari) vericinin gnderdii impulsa gre ayarldr.
Ikl alglayclarda ise, alc ile verici arasnda bir impuls uyumu olmad iin, alcda elektriksel bandpas
filtresi kullanlr. zellikle kzltesi klarda gn filtresi kullanm, evre klarna olan duyarszln
daha da iyiletirilmesini salar.
ndktif ve kapasitif sensrlere ek olarak, gnmz otomasyon teknolojisinde opto-elektronik
sensrler gittike daha nemli olmaktadr. Bunlar, dokunmasz makine hareketlerini alglama ve
daha nemlisi makinelerde ve fabrikalarda farkl rnleri emniyetli olarak alglama olana salar.
Optik sensrler yksek performanslar ve gittike klen tasarmlar ile ivme kazanmaktadr.
nk, byk olmalarndan dolay indktif ve kapasitif sensrlerle zlenemeyen uygulamalarda
kullanlabilirler.
Byk indktif ve kapasitif sensrlerde, sensrle hedef cisim arasndaki en uzun mesafe 60 - 100
mm dolaylarndadr. Fakat optik sensrler kk boyutlarda bile birka metrelik alan kontrol
edebilir.
ekil 6.1: Bir optik temassz alglaycnn temel devre plan (Alc ve
verici ayn gvdede bulunuyor.)
54
6.2. Optik Alglamann Temel lkesi

Tam olarak opto-elektronik ne demektir? Bu optik ve elektronik kelimelerinin birletirilmesi ile
oluturulmutur. Anlam, dokunmakszn bir cismi k (optik) yardmyla alglama, sonra elektronik
olarak deerlendirme ve sinyale dntrme demektir.
Elektromanyetik ma (radiation) dalm (Spektrum)
ekil 6.2
Bir cisimi alglamak iin fotosele gerekli olan k 1 mm ile 10 nm arasndaki elektromanyetik ma
aralndaki dalgalardan oluur Bu aralk UV k , grlebilir k (insan gz ile) ve IR k
blgelerine ayrlmtr.
DIN 5031 'e gre optik spektrum snflandrmas
Dalga boyu aral
Inm tanmlama
100 nm - 280 nm
UV - C
280 nm - 315 nm
UV - B
315 nm - 380 nm
UV - A
380 nm - 440 nm
Ak mor
440 nm - 495 nm
Ak mavi
495 nm - 558 nm
Ak yeil
558 nm - 640 nm
Ak sar
640 nm - 750 nm
Ak krmz
750 nm - 1400 nm
IR - A
1.4 mm - 3.0 m
IR - B
3.0 mm - 1000 m
IR - C
Blgeler arasndaki gei ve grlebilir n renkleri erasndaki gei sreklidir (gkkua).

Genellikle k kayna olarak dalga boyu 880 nm olam kzl tesi (infrared) k kullanlr.
Fakat baz zel durumlarda dalga boyu 660 nm olan krmz kta kullanlr.
Spektral daglm (standardlatrlm)
55
1. gne
2. gz
duyarll
3. spektral
duyarllk
Si alc
4. spektral
nm
krmz
LED
GaAs P
5. spektral
nm
GaAlAs
6. spektral
nm
GaAs
ekil 6.3
Kzl tesi k olas d kaynaklarn etkilerine kar olabildiince ok baklk kazandrmak iin
eitli nedenlerle kullanlr.
Birincisi, alc olarak kullanlan transistr en yksek duyarlla kzl tesi kta sahiptir.
kincisi, ok kk toz paralarnn apndan daha uzun dalga boyu olan n hibir sorunla
karlamadan bu paracklar gemesi olayndan yararlanlr. Kirlenme ve toza kar koruma
salamak uzun dalga boylu nm (UV deil IR) kullanmnn nedeni budur.
ncs, kzl tesi k kullanmyla sensrler grlebilir aralktaki d k kaynaklarndan daha
az etkilenir.
Optik temassz alglayclarda bulunan koruma tedbirleri unlardr:
Kutuplama korumas
klarn ksa devre dayanmll
Gerilim tepe deerlerine kar koruma
Ikl ve yansma alglayclarda aada belirtilen iki tip anahtarlama fonksiyonu ayrt edilir:
Aydnlk anahtarlama
Nesne k nn serbest brakrsa k kapanr (kapanan k, NO = normalde ak kontak). Aydnlk
anahtarlamada, kl alglaycnn alcsnn k, k huzmesinde bir nesne bulunmad takdirde
kapaldr.
Karanlk anahtarlama
Nesne k nn serbest brakrsa k alr (alan k, NC = normalde kapal kontak). Karanlk
anahtarlamada, kl alglaycnn alcsnn k, k huzmesinde bir nesne bulunduu takdirde
kapaldr.
Optik yansma alglayclarnda anahtarlama fonksiyonu u ekildedir
Aydnlk anahtarlama
Eer alglanacak nesne k huzmesine girerse k kapanr, (kapanan k, NO =
normalde ak kontak)
Karanlk anahtarlama
Eer alglanacak nesne k hzmesina girerse k alr, (alan k, NC = normalde
kapal kontak)
56
6.3 Optik temassz alglayclarn yaps

Optik temassz alglayclar esas olarak iki temel yap elemanndan oluur: alc ve verici. Bu iki
elemana ek olarak alglaycnn yap ve kullanm ekline gre reflektrler ve fiber optik kablolar da
kullanlr.
Alc ve verici ya ayn gvdede (yansma alglayclar ve yansma alglayclar) ya da
ayr gvdelerde (kl alglayc) bulunur.
Vericide kzl ve kzltesi k iin gerekli olan bir k kayna bulunur. Gnderilen k optik
kurallarna gre dorusal yaylr ve sapma, kesilme, yansma ve iletilme zelliklerine sahiptir. Bu
k alc tarafndan alnr, yabanc klardan arndrlr ve elektronik olarak deerlendirilir.
Temassz alglayc gvdeden izole
edilen bir koruma tabakas ile i
taraftan tehiz edilir. Yukardaki
ekilde elektronik yap elemanlar
gsterilmemitir. Arka tarafta
duyarll ayarlamak amacyla
kullanlan bir potansiyometre
bulunur.
Optik temassz alglayclarda
genellikle, kn kapanmas ile
yanan bir kl diyot (LED)
bulunur. Ikl diyot (LED)
ayarlamaya yardmc eleman olarak
kullanlr ve alma fonksiyonlarn
kontrol edilmesine yarar.
ekil 6.4 Silindirik bir optik temassz alglaycnn yaps
6.4 Optik temassz alglayclarn iletim rezervi
Optik temassz alglayclar alma esnasnda, toz, tala ya da ya gibi maddelerden kaynaklanan
kirlenmelere maruz kalabilir ve bu kirlenmeler baz arzalarn meydana gelmesine sebep olabilir.
Temassz alglaycnn optik sisteminde bulunan merceklerde oluan kirlenmeler ya da yansma
alglayclarda yanstcnn kirlenmesi ve yansma alglayclarnda alglanan nesnenin
kirlenmesi meydana gelen arzalarn sebepleri olarak gsterilebilir.
Ikl ve yansma alglayclarn k huzmelerinde meydana gelen ar kirlenmeler, k
huzmesinin kesilmesine sebep olabilir. Bu durum sanki ortada devaml olarak bir nesne varm gibi
alglanr. Yansma alglayclarnda, optik
nlar mercekteki kirlenme yznden alcya
tekrar geri yanstlyorsa, mercek sistemindeki bu
kirlenme sanki ortada bir nesne varm gibi
deerlendirilir. Eer mevcut nesne ar kirli ise,
bu durum sanki ortada bir nesne yokmu gibi bir
deerlendirmeye sebep olur, nk nesnenin ar
kirliliinden dolay az miktarda k yansr.
Gvenli bir iletim iin u tedbirler alnmaldr:
1. Optik temassz alglaycnn yeterli iletim
rezerviyle iletilmesi.
- n deneylerin yaplmas.
- Yeterli iletim rezervine sahip, uygun bir
temassz alglaycnn seimi.
ekil 6.5 Bir kl alglayc rnei nda iletim
rezervi faktrnn fonksiyon grafii
57
2.Yardmc ayarlama elemanlarna sahip temassz alglayclarn kullanlmas, rnein gvenli

olmayan yerlerde kl diyotun yanp snmesi.
2. Kirlenmeyi otomatik olarak bildiren temassz alglayclarn kullanlmas.
Optik temassz alglayclar fonksiyon rezervi de denilen, belli bir iletim rezervine sahiptir. letim
rezervi,iletim rezervi faktr 6 ile tanmlanr. Bu faktr alc giriindeki optik sinyal iddetinin, PE,
tetikleme seviyesindeki, hala saptanabilir olan optik sinyal iddetine, Ps, blnmesi ile hesaplanr:
Alc tarafndan alnan optik n iddeti, tetikleme seviyesindeki optik n iddetine eitse p = 1
olur ve bir iletim rezervi olumaz. rnein p = 1,5 olursa %50'lik bir iletim rezervi vardr.
Kirlenme tehlikesi ne kadar byk olursa, iletim rezervi faktr o kadar yksek olmaldr. retici
tarafndan hazrlanan iletim rezervi erilerine baklarak temassz alglayc iin gerekli olan iletim
rezervi daha nceden belirlenebilir.
Kirlenmeden baka sebepler de gerekli iletim rezervinin altna inilmesine sebep olabilir. rnein:
Gvenli faaliyet ya da alglama alannn dna klmas
Alglanan nesnenin malzeme yzeyindeki deiimler
Hatal montaj (hatal ayar)
Verici diyotun eskimesi
Fiber optik kablolarn kopmas
6.5 Optik temassz alglayc trleri
eitli optik temassz alglayc tipleri aada ematik olarak gsterilmitir
OPTK TEMASSIZ ALGILAYICILAR
IIKLI ALGILAYICILAR
YANSIMA III ALGILAYICILARI
FBER OPTK
YANSIMA III ALGILAYICILAR
KABLOLU TASARIMLAR
TASARIMLAR
FBER OPTK
KABLOLU
ekil 6.6: Optik temassz alglayc eitleri

Bu sensrler farkl alglama ilkesine gre snflandrlabilir :
karlkl sensrler,
yanstcl sensrler ve
cisimden yansmal sensrler.
Her alglama ilkesi aada ayrntl anlatlan farkl zelliklere sahiptir.
Vericide meydana gelen bir arza sanki ortada bir nesne
varm gibi deerlendirilir.
ekil 6.7: Ikl alglayc (temel alma ilkesi)
58
6.6. KARILIKLI SENSRLER

Kzl tesi nm yntemiyle cisimlerin optik alglanmas nasl olur?
lk yntem belli konumda bir kzl tesi diyotun verici olarak ve ikinci konumda alc olarak
(duyarl) fototransistr (veya fotodiyot) yerletirilmesidir. Bir cismin alc ile verici arasndaki dz
yolu kestii her zaman, alc
transistrn elektriksel tepkisi
deiir.
Ikl alglayclar birbirlerinden ayr
olarak monte edilen alc ve verici
elemanlarndan oluur. Bu yzden
geni bir faaliyet alanna sahiptir.
Bu alglayclarda k nnn
kesilmesi deerlendirilir. Aktif n
kesitinin bir nesne ile kesilmesi
gerekir. Yani nesne ok az
miktardaki nn gemesine izin
vermeli, byk miktardaki n
geri yanstmaldr.
6.6.1 Karlkl sensr
ekil 3 verici nn yapsn ve
alcnn duyarlln gstermektedir. Montaj yaplrken verici alcnn yolunda olmal (n yolu,
sensrn alglama mesafesine ve 1.3o ile 10o arasndaki bak asna baldr) ve alc vericinin
yolunda olmaldr. Alc ile verici yle bir ekilde ayarlanmaldrki bir optik eksen zerinde
aralarnda dorudan kesime olmaldr.
Alcya giden n tmyle kesmek iin alglanacak cismin boyutlar en az bu etkin blge (optik
eksen) kadar olmaldr. Gznnde bulundurulmas gereken nokta; alglama alannn (etkin blge)
srekli olarak faydal alandan daha kk olmasdr.
En uzun mesafe ve toza/kirlenmeye kar en byk ar kazan, (alma gvenilirlii iin) verici
ile alcnn optik eksen zerinde olas en iyi ekilde ayarlanmasyla salanr.
ki veya daha fazla karlkl sensrn yan yana balanmas durumunda, birbirlerinden
etkilenmemelerine zen gsterilmelidir. Bunun iin sensrler arasnda braklmas gereken en az
uzaklk, verici ile alc arasndaki uzakla ve n yollarnn bak asna baldr.
Birka sensr yan yana
letme gerilimi
tipik olarak 10... 30 V DC
balanaca zaman alc ile
vericinin deiimli montaj
ya da 20... 250 V AC
iyi bir zm olabilir.
Faaliyet alan
maksimum 1 m'den 100
Nesne malzemesi
m'ye (genellikle
kadar
ayarlanabilir)
Ar
saydam malzemeler
hari
her trl malzeme olabilir.
Kontak akm
(Transistrk)
evre ortam scakl
maksimum 100... 500 mA

DC 60~C
0"C...
Kirlilie kar duyarllk
ya da -25~C... 80~C
duyarl
mr
uzun (yaklak 100 000 h)
Anahtarlama frekans
20... 10000 Hz
Yap ekilleri
Genellikle blok ekilli,
59
ksmen de
silindirik
P 67'ye kadar
Cevap verme alan, alc

ve vericinin optik apertr
bykl ile kesin
olarak tanmlanr.
Bylelikle bir nesnenin
yanal yaklamnn
alglanmas mmkn olur.
Tablo 6.1:
Ikl alglayclarn teknik verileri
Alclar PNP ya da NPN transistor klarna sahiptir. Bir ksm alc da bunlara ilaveten rle klar
ierir.
Karlkl sensrlerin zellikleri aada zetlenmitir.
k vericiden alcya tek ynl yol ald iin uzun alglama mesafesi.
Optik eksen bandan sonuna kadar geni alma aral
Optik eksen boyunca kesin anahtarlama noktas
Montaj ve balants gereken iki ayr birim
effaf cisimlerde emin olmayan alglama
Mat cisimlerde emin alglama
Emniyetli alma iin kesinlikle doru ayarlama gerekli
Ikl alglaycnn avantajlar:
Duraan durumdaki k ilkesi ile ykseltilmi gvenlik.
Byk faaliyet alan.
Uzak mesafelerdeki kk nesnelerin saptanmas.
Przl ve sert evre koullar iin uygun olmas.
I her yne yanstan, geri yanstan ya da geiren nesnelerin alglanmas.
yi konumlama doruluu.
Ikl alglaycnn dezavantajlar:
Ayr elektrik devrelerine sahip iki ayrk temassz alglayc elemannn (alc ve verici)
kullanlmas.
In tamamn geiren nesnelerin saptanamamas.
Uyarlar:
Tam geirgen bir nesne k huzmesine girdii zaman, gnderilen nn iddeti, monte edilen bir
potansiyometrenin yardmyla alcnn almayaca kadar drlebilir.
Vericide meydana gelen bir arza sanki ortada bir nesne varm gibi deerlendirilir (Kazalardan
korunmaya ynelik uygulamalarda nemlidir).
ekil 6.9: Ikl alglayc ile matkap ucu
60
kontrol
ekil 6.10: Bir preste kl alglayc
yardmyla kazalardan korunma
Kazalarn nlenmesi amacyla kullanlan kl alglayclar meslek kooperatiflerinin belirledii kaza koruma
kurallarna uygun olmak zorundadr. Alglayclar bu yzden srekli olarak denetlenmelidir. Teknik kontrol
birlii tarafndan kontrol edilen alglayclar, yap eitlerine gre onaylanr. zellikle pres ve zmba makinelerinde kaza olma ihtimalinin yksek olmasndan dolay, bu makinelerde kullanlan alglayclar itinal
bir ekilde hassasiyetle kontrol edilmelidir.
6.7 YANSIMA III ALGILAYICILAR ( yanstcl sensrler)
alma ekli
Alc ve verici ayn gvdede bulunur. Bunlara ilaveten bir reflektrn kullanm gereklidir. Bu
alglayclarda k nnn krlmas deerlendirilir. In huzmesinin krlmas ynlendirilmi ya da her yne
doru yansma ile ger-ekletirilmemelidir. Bu koullar altnda saydam, ak ya da parlak nesneler
saptanamayabilir.
I yanstan nesneler, yansttklar k alcnn zerine gelmeyecek ekilde konumlandrlmaldr.
Yansma alglayc, yansma alglaycsna gre daha geni bir faaliyet alanna sahiptir.
ekil 6.11: Yansma alglaycnn alma
ilkesi
6.7.1 Yanstcl Sensrler
Dier bir tip fotosel, yanstcl sensr olarak
adlandrlr. Verici ile alc bir klf iine
yerletirilmitir ve izlenecek alann bir
tarafna monte edilir. Dier tarafta k bir
yanstc (reflektr) yardmyla yanstlr.
Eer yanstc yzeyi dz olursa ve optik
eksene tam dik olarak yerletirilmemise
yansyan k asla alcya ulamaz. Hatta dik
ayarlamada bile alcya doru sadece kk
bir k yansr. (Bkz. Aadaki ekiller). Buna engel olmak iin zel yanstc kullanlr, yani
prizmatik yanstc. Prizmatik yanstcda gelen k n srekli olarak n yayld yne doru
geri yanstlr.
Prizmatik yanstcnn yaps
Bir prizmada yansma
61
ekil 6.12
Bu yanstclar byk yansma kayplar olmadan verici nna 15o lik ayla yerlestirilebilir.
Normal dz yanstclarda durum olduka farkldr. nk n srekli olarak dik asna gre
yanstcya arpt ayla geri yanstlr. Bu durum yanstcl sensrlerle dz yanstc kullanlrsa
byk sorunlarla karlalacan gsterir.
Yanstcl sensr
ekil 6.13
ekil 7, yanstcl sensrn alc zelliini gsterir. Etkin alan, yanstc apna eit olana kadar
yanstcya yaklatka byr. Eer cisim yanstcya yakn bir noktada alglanacaksa en azndan
yanstc alann tmn kaplamaldr. Cisim sensre yakn olacaksa daha kk olabilir.
Yanstcl sensr aadaki zelliklere sahiptir :
1. Bazen sadece alcnn duyarll deitirilerek effaf cisimler alglanabilir.
2. Olas en yksek alma gvenilirliini salamak iin mat cisimleri alglamada alc
(karlkl veya yanstcl) duyarll maksimuma ayarlanmaldr.
3. Normal olarak yanstc cisimler alglanamaz.
Ancak, yanstcl sensrler ok iyi ayarlandklar zaman yanstc cisimleri alglayabilir. Sensr ve
yanstcy cisme gre apraz ayarlayarak, cismin yanstt nn alcya gelmemesi salanabilir.
Bylece yanstc cisimler emniyetli olarak alglanabilir.
Byle zor cisimler iin polarizasyon filtreli yanstcl sensrler daha uygun olurlar. Bu tr
yanstcl sensr vericisinin yayd k, normal olarak rasgele ynlendirilmi dalga yapsna
(osilatr yn) sahiptir.
Polarizasyon filtreli yanstcl sensr
62
ekil 6.14
Polarizasyon filtresi sadece belli dorultuda ynlendirilmi n yaylmasn salar Eer bu k
yanstc bir cisme (paket folyosu, cam, ayna) arparsa yansma ynlendirmeyi deitirmez.
Yansyan k alc ynne doru yol alr. Fakat alcnn n tarafnda ilk filtreye gre dikey
ayarlanm ikinci bir polarizasyon filtresi (zmleyici) ayn klf iine yerletirilmitir. Bu, nn
alcya ulamasna engel olur. Sensr cismi alglar (yani "geri gelen yansyan n yok").
Fakat n bir prizmatik yanstcya arparsa depolarize edici etkisinden dolay iletilen n
polarizasyonu yaklak 90 derece dndrlr. Byle deitirilmi k yanstcdan alcya giderken
ikinci polarizasyon filtresinden geerek alcya ular. Bunun anlam yanstcl sensrn alglama
alan iinde hibir cisim (yanstc yada yanstc olmayan) yoktur.
Polarizasyon filtreli yanstcl sensrlerle kullanlmak zere zel olarak retilen yanstc kat da
depolarize edicilik zelliine sabiptir. Fakat alglama mesafesini optimize etmek ve ar kazan
salamak iin kat srekli olarak lens sistemine (polarizasyon filtreleri) dik olarak
yerletirilmelidir.
Normal olarak, polarizasyon filtreli sensrler kzl tesi k deil de kzl k diyotu ile alrlar.
nk kullanmdaki polarizasyon filtreleri ancak grlebilir k spektrumunda yeteri kadar iyi
alrlar. Filtreler ve kzl k yayan diyot nedeni ile sensr alglama mesafesi ayni tip normal
sensrlere gre %50 ksalr.
letme gerilimi
tipik olarak 10...30 V DC

ya da 20... 250 V AC/DC
Faaliyet alan
10 m'ye kadar
(Kullanlan reflektre baldr.)
(genellikle ayarlanabilir)
Nesne malzemesi
I yanstan, parlak nesneler

hari her trl malzeme olabilir.
63
Kontak akm (Transistor k)
100...500mADC
evre ortam scakl
0~C...60"C
yada-25~C... 80~C
duyarl
mr
uzun
(yaklak 100 000 h)
Anahtarlama frekans
10...1000 Hz
Yap ekilleri
silindirik, blok ekilli
P 67'ye kadar
Tablo 6.2:
Yansma alglayclarn teknik verileri
Veri yapraklarnda, alglama alan ile ilgili veriler genellikle beyaz kartondan elde edilir. Beyaz karton
olarak genellikle Eastman Kodak marka gri Kodak kartnn CAT 152 7795 beyaz arka yz kullanlr. Bu
test kartnn beyaz yz yaklak 450 nm'den 700 nm'ye kadar olan tayf aralnda %90 orannda,
sabit kalacak ekilde yanstr.
ekil 6.15 Yansma alglayclarn cevap verme alan

Cevap verme alan alc ve vericinin optik apertrlerinin ve reflektrn kenarn snrlandran izgilerin
iinde yer alr. Cevap verme alannn kesiti reflektrn yaknnda, reflektrn kesitinden daha kktr.
Cevap verme alannn kesiti reflektrn uzaklna ve potansiyometrenin ayarna baldr
Yanstcl sensrlerin (standart ve polarizasyon filtreli) ok nemli zellikleri aada zetlenmitir:
verici ve alcy barndran tek elektrikli birim
grltlerden etkilenmedii iin kolay yanstc montaj
optik eksen bandan sonuna kadar kesin anahtarlama (alglama) noktas
yar alglama mesafesi (nm yolunun iki kat olmasndan dolay karlkl sensrlere gre
yaklak yar alglama mesafesi)
polarizsyon filtreli olanlar dnda yanstc cisimlerde emin olmayan alglama
effaf cisimlerde emin olmayan alglama
mat cisimlerde kesin alglama
Yansma alglaycnn avantajlar:
64
Duraan durumdaki k ilkesi ile ykseltilmi gvenlik.

Montaj ve ayar kolayl.
I her yne yanstan, geri yanstan ve saydam olmaya yakn nesneler, yeterli byklkteki k
miktarnn nesne tarafndan emilmesi saland takdirde alglanabilir.
Yansma alglaycsna gre daha byk bir faaliyet alanna sahiptir.
Yansma alglaycnn dezavantajlar:
Saydam, ok ak ve parlak nesnelerin saptanamamas.
Uyarlar:
Ik saydam nesnelerin iinden iki kez geer ve bu durum n zayflamasna neden olur. Saydam
nesneler bu koullar altnda, potansiyometrenin uygun ekilde ayarlanmas ile saptanabilir.
I yanstan nesneler, yansyan k alcya gelmeyecek ekilde konumlandrlmaldr.
Ik hzmesine konan engeller, ok kk nesnelerin alglanmasnda, alglaycnn etkime yeteneini
iyiletirebilir.
Vericide meydana gelen bir arza sanki ortada bir nesne varm gibi deerlendirilir.
Reflektrler eskiyebilir, kirlenebilir ya da deforme olabilir (rnein 8CTC zerindeki scaklklarda plastik
malzemeler kalc olarak ekil deitirir). Bu yzden uygun olmayan reflektrlerin kullanm,
alglaycnn faaliyet alann ve etkime gcn nemli lde azaltabilir.
ekil 6.16 Yansma alglayclarn yardmyla hareket kontrol ve nesnelerin

saylmas
Avantaj: Tama bantmn bir tarafnda sadece pasif bir reflektr bulunur. Ikl alglaycnn
alcsnda olduu gibi elektrik kablosu kullanm gerekli deildir.
ekil 6.17 Yansma alglayclarn yardmyla dz bir hat izleyen malzemelerin esneme
genliklerinin kontrol edilmesi
Reflektr: Yansma folyesi ya da Tripel-reflektr
6.8 CSMDEN YANSIMALI SENSRLER
Verici ve alc ayn gvde zerinde bulunur. Nesne n bir ksmn geri yanstr ve bu ekilde alc aktif hale
getirir. Alcnn yapsna bal olarak k sinyal verir (normalde ak kontak) veya ktaki sinyal kesilir
(normalde kapal kontak). Cevap verme aral nesnenin yanstma zelliine baldr. Yansyan n gc
65
nesnenin byklne, yzeyine, ekline, yunluuna, rengine ve hatta n gelme asna baldr,
yleki, sadece desimetre mertebesindeki kk uzaklklar kontrol edilebilir. Nesnenin arkasnda kalan
yzey absorbe etmeli veya dar yanstmaldr. Bylece nesnenin olmamas halinde yansyan n
alcnn cevap verme seviyesinin altnda kalr.
ekil 6.18 Yansma alglaycs
ekil 6.19 Yansma alglayclarnn cevap erileri

Kk mesafelerde: I geri yanstan kk nesneler gerekir.
Byk mesafelerde: I geri yanstan byk yzeyler gerekir.
Cisimleri opto-elektronik olarak alglamann nc yntemi: Cisimden yansmal tip sensrlerdir.
Burada da verici ve alc ayn klf iine yerletirilmitir.
Fakat cisimden yansmal sensrler, bir prizmatik yanstc veya yanstc kattan yansyan kla
deil de hedef cisimden yansyan kla alr. Bu, indktif ve kapasitif yaklam anahtarlar
alma ilkelerine benzeyen tek opto-elektronik alglama ilkesidir. Onlarda cismi dorudan alglar :
a. cisim var (yansma var) yaklam anahtar alglar
b. cisim yok (yansma yok) yaklam anahtar alglamaz.
Cisimden yansmal sensrlerin nemli avantajlar unlardr:
monte edilecek sadece bir sensr
yanl ayarlama ve yanstc kirlenmesi yok
seffaf cisimler karlkl ve yanstcl sensrlerden daha iyi alglanabilir.
Alcnn doru duyarllk ayar, effaf cisimlerden az miktardaki yansmalarn degerlendirilmesini
salar
Cisimden yansmal sensrlerin de baz dezavantajlar vardr: cisimden yansyan n
deerlendirilmesi ve alglamas nedeni ile cisimin alglamas byk oranda cisim yzeyinin
zelliklerine baldr(przsz ,yanstc beyaz gri siyah genel olarak cisimlerin yanstma orannn
daha dk olmasndan dolay, verici ile alc arasndaki nn aka kesildii (alcda kzl tesi
k var /yok) karlkl ve yanstcl sensrlere gre olas maksimum alglama mesafesi daha
66
ksadr.cisimden yansmal sensrde ,alcya ulaan kzl tesi k anahtarlama noktasna doru artar
,yani:nce ok az ,az,biraz ,biraz, daha.... ve anahtarlama noktas.
Cisimden yansmal sensr (kapatma erisi)
ekil 6.20
ekil 6.20, cisimden yansmal sensrn tipik alc erisini gsterir.ekilde grlen eriler hedef
cisimin (gri kodak kartnn beyaz arka taraf ),indktif ve kapasitif yaklam anahtarlarndakine
benzer olarak yandan veya nden yaklamas ile elde edilmitir.
Kolaylkla anlalabilecei gibi ,daha byk bir cisim kk olandan ve yanstc beyaz olan Cisim
mat siyah olandan daha fazla k yanstr.Dolaysyla alglama mesafesi cisimin boyutlarna ve
rengine baldr.
Cisimden yanslamal sensrn alglamala mesafesinin deiimi
67
ekil 6.21
zet olarak ;cisimden yansmal sensrlerin nemli zellikleri unlardr:
a. alglama mesafesi byk oranda alglanacak cisimin yzey zelliklerine ve rengine baldr
b. cisimden yansmal sensrler yle bir ekilde yerletirilmelidir ki:arka taraf deil de sadece
cisim kolaylkla alglanmaldr. Bu aadaki durumlarda gerekleir:
1- cisimi normal alglama mesafesi iine yerletirin
2- duyarll potansiyometre ile cisimi alglayncaya kadar artrn ve bu noktay unutmayn.
3- cisimi aln ve duyarll arka taraf alglayncaya kadar artrn.
4- potansiyometreyi alglama gecene kadar geri cevirin
5-imdi,olas ise ,bu uygulama iin optimum alglama mesafesi iin potansiyometreyi 2 ve 4deki
konumlarnn ortasna ayarlayn.
c. alglama mesafesi dndaki yanstc veya ok parlak cisimler kolaylkla cisimden yansmal
sensrn almasn etkileyebilir.
Peki , bu tr sorunlar cisimden yansmal sensrlerde nasl czlebilir.
Geri bastrmasz (a), geri bastrmal (b) cisimden yansmal sensr (odaklanm n ilkesi) ve geri
palan bastrmal (c).
68
ekil 6.22
eklin st ksm cisimden yansmal sensrn alma ilkesini gsterir .alt taraftaki ekilde
grld gibi,verici ve alcnn konumundaki deiiklik bir eit arka tarafn etkisini bastrmaya
neden olur.arka tarafn nasl olduundan bamsz olarak , verici ile alc kesien alannn dndaki
cisim ok zor alglanacaktr.bu yntem tasarm biiminden dolay odaklanm n ilkesi olarak
adlandrlr. Bu .ou ksa mesafeli cisimden yansmal sensrler iin kullanlr.
(Not: alc duyarll fabrikada zel alglama mesafesi deerine gre ayarlanmtr ve
deitirilmemelidir.) verici ile alc arasndaki nn as zel lens yapm yntemiyle ile salanr
.ayn tip normal cisimden yansmal sensrle karlatrldnda,bu ilkeden dolay bu tiplerde % 70
alglama mesafesi kayb olur . fakat alglama mesafesi neredeyse tmyle cisimin rengi ve yzey
zelliklerinden(beyaz kat ,kara kee ) bamszdr.ayn zamanda ,bu tip sensr yukarda anlatlan
arka tarafn etkisinden daha az etkilenir.
6.8.1 Cisimden yansmal sensrn ksaca tipik zellikleri :
- cismin dorudan alglanmas ,dolays ile yanstc veya ikinci bir birime gerek yok
- effaf cisimlerin iyi alglanr
- karlkl / yanstcl sensrlerle karlatrldnda ksa alglama mesafesi
- alglama mesafesi alglanacak cismin yanstclk kalitesine bal (rengi ,yzeyi) (daha da ksa
alglama mesafeleri olan ksa mesafeli cisimden yanstmal sensrler hari)
- arka taraftan etkilenme olas(ayna, metal ,beyaz ) (ksa mesafeli cisimden yansmal sensrler
yine hari)
Optoelektronik sensrler alglama mesafeleri ile karlatrldklarnda ok kk boyutlardadr.
D etkilere kar byk oranda baklklar vardr.toz ,nem giriine (IP67) ve tmyle reine ile
doldurulduklarndan harici vibrasyona kar da korunmulardr.ancak, kolayca ulalamayan,ok
kk ,ok scak veya ok sulu yerlerde kullanlabilir?
Yansma alglayclarnn avantajlar:
Gnderilen n nesneden geri yansmas alcy aktif hale getirdiinden ilave bir reflektrn
69
kullanm gerekli deildir.

I her yne yanstan, geri yanstan ve saydam olmaya yakn nesneler, yeterli byklkteki k
miktarn yanstmalar salanrsa saptanabilir.
Ikl alglayclar sadece k huzmesi ynne dik durumda bulunan nesnelerin saptanmasna
yararken, yansma alglayclar nesneleri n yzden de saptamaya imkan verirler, yani k
huzmesi ynndeki nesneleri saptayabilir.
Yansma alglayclar nesneleri, arkalarnda bulunan fonun nnden seerek tanyabilir.
Yansma alglayclarnn dezavantajlar:
In yaylma ynne apraz durumdaki cevap erileri tam dorusal deildir. Bu yzden hassas bir
yanal cevap verme sz konusu olduunda yansma alglayclarnn yerine kl alglayclarn
kullanlmas daha uygun olur.
Uyarlar:
Nesnenin bykl, yzeyi, yap ekli, younluu ve rengi kadar n dme as da yanstlan
n iddetini belirler. Bu yzden genellikle birka desimetreye kadar olan kk mesafeler
kontrol edilebilir. Nesnenin arkasndaki fon ya emmeli ya da datmaldr. Yani alglaycnn
nnde bir nesne bulunmad zaman, arka fondan yansyacak olan k cevap verme seviyesinin
altnda olmaldr.
Vericide meydana gelen bir arza sanki ortada bir nesne yokmu gibi deerlendirilir.
Birbirlerinden farkl nesne yzeylerinin, farkl etkilerini hesaba katmak iin belirlenen
dzeltme oranlar:
Tablo 6.3 Yansma alglayclarnn anahtarlama aralklar iin kullanlan dzeltme

oranlar
6.8.2 Yansma alglayclarnda arka fonun karartlmas
70
ekil 6.23 Yansma alglayclarnda arka fonun karartlmas

Yansma alglaycsnn tesir kuvveti n nesneden ve arka fondan farkl ekilde
yansmasna dayanr. Nesne ile arka fon arasndaki kk kontrastlarda, alglaycnn cevap
verme seviyesi duyarllk ayar yaplarak (tek ya da ok adml potansiyometreler ile)
belirlenmelidir. Bylece nesne bu g koullar altnda dahi saptanabilir. Eskime, kirlenme ve
gerilim ve scaklk deiimleri iin bir tolerans aral hesaba katlmaldr. Bu yzden ayarlama
aral, ayarlama esnasnda tam ve kesin olarak belirlenmemelidir.
Yansma alglaycsnn potansiyometre ile dikkatli bir ekilde ayarlanmas esnasnda nesne
zerinde meydana gelebilecek deimeler, alglaycda oluabilecek kirlenmeler, havada bulunan
tozlar ve bu gibi almay zorlatracak yan etkiler iin belli iletim rezervleri gz nne
alnmal ve bu olumsuzluklarn etkilerini ortadan kaldrmak amacyla geni ayarlamalar
yaplmaldr. Bu etkiler gz nne alnmadan yaplan kesin ve inelastik ayarlar, kullanm esnasnda alma problemlerinin kmasna sebep olabilir.
Yansma alglayclarn bir ksmnda yardmc ayarlama eleman olarak kl diyot (LED'li
gsterge) kullanlr. Ikl diyot gvenilir olmayan alma aralklarnda yanp snerek ikaz verir.
Kapanan kl bir temassz alglaycda kullanlan.kl diyot, aktif anahtarlama durumunda
devaml olarak yanar. Ayar, bu durum gz nne alnarak yaplmaldr.
6.8.3 Yansma alglaycsnn tam yanstan nesneler karsndaki davran
ekil 6.24 Nesne tannr
ekil 6.25 Nesne tannmaz
Saydam nesneler
rnekler:
effaf cam
effaf plastik
Saydam plastik folyeler
71
Bu malzemeler dz ve yanstan yzeylere sahip olduklarndan yansma alglaycs

tarafndan alglanabilir.
Gerek koul: Nesne yzeyi n ynne dik olmaldr.
I tam yanstmayan nesneler
rnekler:
Siyah mat plastik malzemeler
Siyah lastik
Przl yzeyli, koyu renk malzemeler
Koyu renk tekstil malzemeleri
Menevilenmi elik
Yansma alglayclar bu tip malzemeleri ya alglamaz ya da sadece kk uzaklklarda alglar.
Alternatif zmler:
Alglaycya gre yanal durumda hareket eden nesnelerin saptanmasnda kl alglayc ya da
yansma alglayc kullanlr.
Alglaycya gre dik durumda hareket eden nesnelerin alglanmasnda kapasitif ya da sesst
temassz alglayclar kullanlr.
6.8.4
Uygulama rnekleri
ekil 6.26 parasnn konumunun yansma alglaycs yardm ile kontrol edilmesi
Potansiyometrede, dikkatli ve itinal bir ekilde duyarllk ayar yaplmaldr. Burada malzeme
farkllklarndan, kirlenmeden v.b. dolay toleranslar dikkate alnmaldr.
ekil 6.27 Yansma alglayclarnn yardmyla edeeri ilik ve durum kontrol

Balanan bir kontrol organ, btn alglayclarn cevap verip vermediini kontrol eder (temassz alglaycnn
klarna lojik VE-balants yaplmtr). Kesin ve doru bilgiler elde etmek ve kk mesafelerde
72
bulunan nesneleri alglayabilmek iin fiber optik kablolu yansma alglayclar kullanlr
6.9
Fiber Optik Kablolu Optik Temassz Alglayclar

alma ekli
Eer imdiye kadar belirtilen temassz
alglayclardan birinin kullanm esnasnda
fazla yer kaplad dnlrse, onun yerine
yer kaybna yol amayan fiber optik kablo
donanml optik temassz alglayclar
kullanlabilir. Ayrca patlama tehlikesi
bulunan ortamlarda da fiber optik kablo
kullanm avantaj salar. Fiber optik
kablolarla kk nesnelerin konumlar
hassas ve doru bir ekilde saptanr.
ekil 6.28 Fiber optik kablolu kl alglaycnn alma ilkesi

ki ayrk fiber optik kablo ile bir kl alglayc meydana getirilir. Fiber optik kablolar bklebilir
olduklarndan ok yaygn bir kullanm alanna sahiptir.
ekil 6.29 Fiber optik kablolu yansma alglaycs

Alc ve verici fiber optik kablolar tek bir
birimde biraraya getirilmitir.
ekil 6.30 Fiber optik kablolu kl alglayclarn cevap verme alan

Cevap verme alan fiber optik kablo ularnn apertrleri tarafndan belirlenir. Bylelikle kk nesnelerin
alglaycya gre yanal hareketleri de doru ve kesin bir ekilde saptanr
73

Optik temassz alglayclarda kullanlan fiber optik kablo donanmlarnn avantajlar:
Ulalmas zor olan yerlerde bulunan nesnelerin saptanmas, rnein matkap delikleri.
Temassz alglayc gvdesinin ayr bir yere monte edilme imkan (rnein bozucu etki yaratan
ortamlarda: scaklk, su, zararl n ve patlama tehlikesi bulunan ortamlar).
Kk nesnelerin hassasiyetle saptanmas.
Alglama elemanlarnn hareketli olarak almasna imkan vermesi.
Polimer optik kablolarn avantajlar:
Cam elyaf kablolarna gre daha dayankl olmas (mekanik olarak).
Temassz alglayc tarafna balanan ksmlarnn keskin bir bakla kolayca kesilebilmesi ve
bylelikle kablo boyunun ksaltlabilmesi.
Fiyatnn uygun olmas.
Cam elyaf kablolarn avantajlar:
Yksek scaklkta alma uygunluu.
Uzun mesafelerde ve kzltesi aralna yakn aralklarda kk optik snmlemeler salamas.
Eskimeye kar dayankl olmas
Birok k engeli birarada monte edilirken karlkl etkiler sz konusu olabilir. Bu yzden alc ve verici
cihazlarnn ayrk gvdelerde kullanld bu duruma (kl alglayclar) dikkat edilmelidir.
74
ekil 6.31 Karlkl etkilerin azaltlmas

a) Problem: Alc ve vericinin birbirlerini karlkl olarak etkilemes
b) zm: Alc ve verici apraz ekilde monte edilir.
Optik temassz alglayclar belirli snrlar iinde yabanc k etkilerine kar korunmutur. Eer yabanc k
etkileri ok gl olursa (rnein film klar, fotoraf makinelerinin flalar, kuvvetli gne klar) baz
bozukluklar meydana gelebilir.
ekil 6.32 Bozucu k etkilerinin giderilmesi zm: Ik kaynana olan optik eksen evrilir ya da
karartma yaplr.
Verici tarafndan gnderilen k, optik temassz alglaycnn evresinde bulunan yanstc bir yzeyden
yanstlarak alcya gnderilirse, arzalar meydana gelebilir (baknz ekil 6.29). Yansma
alglaycs kullanlrken, arka fonda yanstc bir yzeyin bulunmas (rnein parlak eloksal
alminyum paralar) problem karabilir.
ekil 6.33 Bozucu yansmalarn azaltlmas

a) Problem: evrede bulunan yanstc yzeyler
b) zm: Yanstc yzeyler rtlebilir ya
da yansma, korumalklar ve engellerle
kesilebilir. Dier zm imkanlar
unlardr:
Bozucu yansmay baka bir yne
ynlendirmek iin optik eksen evrilebilir.
Alcnn duyarll indirgenebilir.
75
Optik temassz alglaycnn mercekleri ar kirlenmelere kar korunmaldr ya da daimi temizlik

nlemleri alnmaldr (rnein basnl hava llelerinin kullanm). Esasen bozucu etki yaratan
kirlenme miktarlarnda, kirlenmeye kar daha az duyarl olan temassz alglayclarn kullanlmasnn
uygun olup olmad denenmelidir.
6.9.3 FiberOptikler
Bu sorunada zm vardr: fiber-optik balanm optik sensrler. Fiber-optikler, ok kk
cisimlere ve ok scak veya ok sulu ortamlara iletebilir.
Yaylan veyansyan k ,fiberoptik iinde ok fazla saydaki toplam yansmalarla iletilir .aadaki ekillerden grlebilecei gibi karlkl veya cisimden yansmal sensrler olarak
alabilirler .
FiberOptik
ekil 6.34
Gerekte, nlarn yansmasndan daha ok krlmas
olan toplam yansmayla ilgili daha detayl bilgi
aada verilmitir. Bir effaf ortamdan daha mat bir
ortama geen k n, krlma yasalarna uygun
olarak krlr :
n1/n 2 = sin 2 /sin 1
yani ,n artk dorusal deildir (n 1 ve n2,malzemeye ve dalga boyuna bal olan ortamn krlma
katsaysdr.)
Krlma, ayn zamanda geli asna bal olmakla birlikte nlar srekli olarak geli asnn dikine
(temas noktasnda ortam snr yzeyine dik izgi ) doru krlr.
effaf bir ortamdan daha mat bir ortama geen k nnn krlmas
ekil 6.35
Krlma ters ynde de benzer ekilde olur. Yani, mat bir ortamdan daha effaf bir ortama geen n
dikten uzaklaarak krlr. Sonra ok ilgin bir ey olur: bir kez kritik aya ( brewster as)
76
ulanca, k artk effaf ortam iine daha fazla krlmaz ve tmyle daha mat olan ortam iine
yansr (snr yzeyine arpt ayla ). Bu a, ortamlara baldr ve cam-hava iin 42 derece
dolaylarndadr.
Basit olarak, bu ilkeden yararlanarak opto-elektronik sensrlerin otomatik olarak fiber-optik
iinde tutulur. fiber optiin kendisi ok ince bir camdan veya plastik fiberden oluur ve etrafn
saran ortam havadr. Eer k ,byle bir fibere arparsa (ok geni bir ada olmamak koulu ile)
toplam yansma yntemi ile snr yzeyi boyunca iletilir ve fiberin sonunda, bata arpt ekilde
yaylr. Tam bir fiberoptik, fiberlerin krlmamas iin kaygan yala kaplanm binlerce bunun gibi
fiberden oluur. Bu, fiberoptii esnek ve genel kullanmlara uygun yapar. Fiberoptii kaplamalar
normal olarak PVC veya esnek alminyumdan yaplr.
Genel olarak,fiberoptikler cam fiberlerden oluur. nk cam scakla, asit ve alkali gibi
kimyasal maddelere kar dayankldr, plastikten daha az ypranr ve bylece bastrma daha azdr.
Fakat dezavantaj yksek fiyatdr. Ayrca, camdan gzel fiberoptikler yapmak plastikten
yapmaktan daha zordur.
Cam veya plastikten yapldna baklmakszn fiber-optik kullanrken aadaki noktalara zen
gstermek gerekir:
Fiber optikleri bkmeyin(baz fiberlerin veya hepsinin krlma tehlikesi .enaz bkme
yarap=fiber-optik apnn kat).
Fiberoptikleri ar skmayn.
ok andrc ortamlara yaklamda dikkatli olun.
Fiberoptikleri ar gerilme altnda brakmayn.asla bask altnda iken monte etmeyin.
Fiberoptikleri ar kvrmayn.
U parcasn ok fazla skmayn, srekli olarak u parcasn deil somunu skn.
Bir cisim zerindeki birka fiber-optik, birbirini etkileyebilir, aralarndaki uzakla dikkat
edin.
Fiberoptikler k iletimi iin zel birimlerdir. Kullanc tarafndan gelitirme giriimi
yaplmamaldr.
Karlkl alma iin verici ile alc arasndaki n en azndan tm etkin alanda kesilmelidir ki
cisim alglanabilsin.
Cisimden yansmal almada cisim geleneksel yntemle alglanr. Maksimum alglama mesafesi
yine cisimin yzey zelliklerine (tm cisimden yansmal sensrlerde olduu gibi), fiberoptiin
kesitine ve nn yzeye geli asna (optimum 90 derece yksek yansma ) baldr. Fiber
optiin dier ucu, verici ve alcdan fiber optie iyi bir gei salamak iin uygun bir
kuvvetlendiriciye (amplifier) balanr ( taklr ve sklr ).
zetlersek; uygun fiberoptikli sensrler, ok kk cisimlerde iyi ve emin alglama olanan
salar. Cisimden yansmal tipler kullanldnda greceli olarak daha ksa alglama mesafesi (cisim
apna bal olarak ) elde edilir.
6.10 Sinyal leme ve Deerlendirme
Ik Var ve Yok Konumu
Bir k sinyali nasldr ve rnein karlkl sensrde ne anlama gelir?
Cisim
Ik
Deyim
Yok
Verici-alc
kesilmedi
Yok
Ik yok
anahtarlamas
Var
Verici-alc
kesildi
Var
Ik yok
anahtarlamas
Yok
Verici-alc
kesilmedi
Var
Ik var
anahtarlamas
77
Var
Verici-alc
kesildi
Yok
Ik var
anahtarlamas
Optik alanda k yok anahtarlamas (dark on switching ) ve k var anahtarlamas ( light on

switching ) olmak zere anahtarlara ilevi iin iki deyim kullanlr:
*Eer verici ile alc arasnda n kesildiinde (yani n alcya ulamaz) k anahtarlar ise bu,
k yok anahtarlara birimidir.
*Eer n kesilmemi (yani k alcya ular) ve k anahtarlar ise bu, k var anahtarlara
birimidir.
Yanstlc sensrlerde de durum ayndr. Cisim varken alcya k ulamaz, k anahtarlar =k
yok anahtarlamas veya tersi.
Peki, nc alma ilkesi, cisimden yanslamal sensrde ne olur?
Cisim
Ik
Deyim
Yok
Verici-alc
Kesildi
Yok
Ik var
anahtarlamas
Var
Verici-alc
kesilmedi
Var
Ik var
anahtarlamas
Yok
Verici-alc
kesildi
Var
Ik yok
anahtarlamas
Var
Verici-alc
kesilmedi
Yok
Ik yok
Anahtarlamas
anahtarlama ilevi karlkl ve yanstcl sensrlere gre tam tersidir. Yani,alcya k ular
cisim var demektir, k anahtarlar, k var anahtarlamas ve alcya k ulamaz cisim yok
demektir, k anahtarlar, bu da k yok anahtarlamasdr.
anahtarlama zellikleri aadaki gibi zetlenebilir :
Ik Var Anahtarlamas
Karlkl ve yanstcl sensrlerde : Verici ve alc arasndaki veya verici / alc birim ile prizmatik
yanstc arsndaki n kesilmeden, k anahtarlar veya rle eker.
Cisimden yansmal sensrlerde : Alglanacak cisim tarafndan n alcya yanstlr, k
anahtarlar veya rle eker.
Ik Yok Anahtarlamas
Karlkl ve yanstcl sensrlerde : Verici ve alc arasndaki n kesilir, k anahtarlar veya rle
eker.
Cisimden yansmal sensrlerde : In alcya geri yanstlmaz, k anahtarlar veya rle eker.
6.11 Elektronikle lgili zellikler
Belli tip optik sensrlerde baz ek zellikler vardr. rnein; alma gvenirliini daha da artrmak
iin saysal grlt : bastrmal tipler.
78
ekil 6.36
Gnderilen darbeli k dolaysyla cisim var veya cisim yok sinyali alcya darbeler eklinde
ular. Genel olarak bu sinyaller, deerlendirme aamasnda belli bir sre iin entegre edilir ve bir
eik deeri (potansiyometre ile ayarlanabilir) ile karlatrlr, sonra duruma gre k anahtarlar
(veya anahtarlamaz).
Saysal grlt bastrmal tiplerde bu ilem saysallatrlmtr. Deerlendirme aamas, dier
anahtarlara konumu iin 6 pepee gelen sinyali bekler ve o zaman k deitirir.
Dolasyla d etkenlerden kaynaklanan yakalanm optik veya elektriksel grltler en az pepee
6 kez ayn frekansta (neredeyse olanaksz) olmaldr ki anahtarlara konum deitirsin.
Bu ekilde yaplan sensrlerde ayn zamanda zel anahtarlara durum gstergesi vardr. Bu gsterge
sadece kn durumunu gstermez, bununla birlikte 2 Hz. Veya 10 Hz.de yanp sner .
Yanp snme, emniyetli alma uzakln bulmaya bir yardmc olarak grev yapar ve lenslerin
kirlenmesi veya etkilenme durumunda uyarr.
Drt deiik sinyal u anlama gelir : 10 Hz.de yanp snme srekli olarak emniyetsiz alma
blgesini gsterir , fakat k anahtarlanmtr. 2 Hz. Srekli olarak etkilenme alan anlamndadr,
k henz anahtarlanmamtr. Srekli yanan veya snk LED, ka karlk gelen alglama
uzakl emniyetli alan iinde anlamndadr (k var veya k yok anahtarlara ilevine bal olarak).
ekil 20, bir cisim, k var anahtarlara konumunda olan cisimden yansmal sensre yaklarken ve
uzaklarken yanp snme sinyalini gsterir. Cisimden yansmal sensrn histerisis alan da
kolaylkla grlebilir.
79
6.12 Uygulamalar
nerilen Tipler
Genel olarak, olas olan her yerde karlkl sensrlerin kullanlmas sylenebilir. bu tip maksimum
alglama aralnda zellikle emniyetli anahtarlamay salar.
Eer karlkl tip kullanlamyorsa veya monte edilemiyorsa normal olarak ikinci olaslk,
yanstcl tip sensrdr (ou malzeme iin emniyetli anahtarlara, yar alglama uzakl malzeme
iin emniyetli anahtarlama, yar alglama uzakl, kolay yerletirme, kolay ayarlama v.s.) effaf
cisimler alglanacaksa bu, alc duyarlln ayarlyarak yaplabilir.
ok fazla yanstma zellii olan cisimler iin polarizasyon filtreli yanstcl tip sensrler
kullanlabilir (etkilere kar bakl artrmak iin).
ok kk cisimler iin veya snrl yer olan durumlarda fiber optikli veya kuvvetlendiricili tipler
iyi bir zmdr.
Cisimden yanstmal sensrler, karllkl veya yanstcl tip sensrlerin alglamad cisimler iin
kullanlmaldr. Bu durum, rnek olarak; cisimin sadece bir taraftan alglanabilecei veya vericiden
yaylan kramayacak kadar effaf olmas olabilir
Arka tarafn yanstmasnn sensrn almasn etkiledii durumlarda ksa alglama uzakl olan
cisimden yansmal tipler uygundur.
Daha nce de belirtildii gibi alcnn duyarll potansiyometre ile ayarlanabilir. Fakat, alma
gvenirlirliindeki kabul edilmesi gereken deiim dolaysyla sensrlerin duyarll sadece effaf
cisimler alglanaca zaman drlmelidir. (Ancak cisimden yansmal sensrlerde, sensrn emin
bir ekil de cismi alglamas iin bu ayarlama neredeyse srekli olarak gerekli olur.)
ou sensrde k sinyalinin k var veya k yok anahtarlamas salamak iin programlama
olana vardr.
6.13 Uygulama rnekleri
ekil 6.37 Fiber optik kablolu yansma

alglaycsnn yardmyla kk nesnelerin tannmas
ekil 6.38 Fiber optik kablolu kl alglaycnn

yardmyla bir maddenin tek ya da ift katl
olduunun ayrt edilmesi
Tek kat malzemeler, ift kat malzemelere gre daha ok k geirir. Bu durumda temassz alglayc uygun
ve hassas bir ekilde ayarlanmsa anahtarlama meydana gelir.
80
ekil 6.39 Di kontrol
ekil 6.40 Bir i paras taycsnn zerinde

bulunan i paralarnn tannmas, a-b =
Fiber
optik kablolu kl alglayc
Dili vidalar alcy anahtarlamaya ynlendirmek iin gerekli miktarda k yanstr. Verici tarafndan
gnderilen k disiz, dz yzeylerden baka ynlere doru yansr.
Aadaki izim optik sensrlerin eitli uygulamalarndan baz rnekleri gsterir.
Fibek optik alglama kafal optoelektronik Sensrlerin eitli besleyicilerde kapaklar Saymada ve
konumlarnn kontrolnde kullanm
290 oC ye kadar scaklklarda kullanma uygun

olan zrhl fiber optik kablolarn scak cisimleri
alglama uygulamas
81
Karlkl ve cisimden yansmal sensrler kenar ve

sarkma kontrolunda kullanm.
Fiber optik sensr ile entegre

bacaklarnn saylmas
Cisimden yansmal fotosel ile kat kopmasnn

izlenmesi
Yanstcl sensr ile vinlerde ar

yaklam ve arpmann engellenmesi
Yanstcl sensr ile palet yksekliinin tespiti.
82
Otomobil boya hattnda kullanlan karlkl sensrler

6.14
Sorular
Soru 6.14.1
Optik temassz alglayclarda evre etkileri
Optik temassz alglayclar tozlu ortamlarda kullanrken nelere dikkat edilmelidir? Bu sorunun
giderilmesi iin ne gibi zmler nerilebilir?
Soru 6.14.2
Uygun optik temassz alglayc seimi
Bir retim donanmnn zor ulalan bir yerinde nesneler saptanacaktr. Bu yerde yksek evre
ortam scaklklar (100X) ortaya kabilir. Bu ilem iin optik temassz alglayc kullanm
ngrlmektedir. Bu nesnelerin tannmas iin kullanlacak uygun optik temassz alglaycy
seerken nelere dikkat etmek gerekir?
Soru 6.14.3
Optik temassz alglayclarn iletim gvenlii
Optik temassz alglayclarda, k gnderme modlasyonunun optik temassz alglaycnn alma
gvenlii zerine ne gibi bir etkisi olur?
Soru 6.14.4
Menevilenmi eliin tannmas
Bir retim birimine yansma alglaycs monte edilmitir. Alglayc bir nesne tarafndan
kumanda edilmedii halde cevap vermektedir, yani anahtar k anahtarlanmakta, kl diyot da
cevap vermektedir. Nesnenin mevcudiyetinde ise anahtar almaktadr. Nesne bir menevilenmi
elik kma sahiptir. Alglaycnn bu davran nasl aklanabilir?
Soru 6.14.5
Optik temassz alglayclarn elektrik balantlar
Bir retim ileminde, optik temassz alglayclarn bir ksm montaj esnasnda bilinmeyen
sebeplerden dolay arzalanmtr. Monte eden kii temassz alglayc konusunda, yanl bir elektrik
balants yaplm olduunu anlamayacak kadar tecrbesizdir. te yandan ksa devre dayanml ve
kutuplama gvenli temassz alglayclar kullanmas gerekirdi. Bu kii temassz alglayclar 24
V'luk doru akm kaynana baladn garanti etmektedir. Szge elemanlar olan (ksc- ve
szge-kondensatr), ama elektronik olarak kontrol edilmeyen bir g besleme birimi sz
konusudur. Size gre sorudaki arza hangi sebeplerden dolay meydana gelmektedir?
Soru 6.14.6
Optik temassz alglayclar ile sv seviyesi lm
ekilde optik temassz alglayclar ile yaplan bir sv seviyesi lm grlmektedir.
a) Bu ilem iin hangi tip optik temassz alglayclar kullanlabilir?
b) Bu zm seviyenin kesin ve doru olarak kontrol edilmesini salar m? Neden?
c) Sz konusu zm hangi koullar altnda geerli olmaz?
d) Bu zm bir kapta eriyik halde bulunan balmumunun seviye lmne uygun mudur?
e) Seviye lm ile ilgili dier zm yollar nelerdir?
ekil 6.34:Ikl alglayc ile seviye lm

stenen seviyeye ulaldnda, verici tarafndan
gnderilen k alcya gelir.
Soru 6.14.7
paralarnn saptanmas
83
ekil 6.35'te tama bant zerinde bulunan bir i paras grlmektedir. paras, taycnn i blmnde
bulunmaktadr. Bu yzden i parasnn yan yzeyleri alan deliklerin arasndan saptanmaktadr.
a) Bu zm yolu, prensipte fiber optik kablolu bir kl alglayc kullanlarak gerekletirilebilir mi? Ya da bu
zm yolu uygulanrken, gnderilen
n byk bir ksm, k deliklerden
geerken kayp m olur?
b) Dier tayclarda kullanlacak
temassz alglayc ya da tiber optik
kablolar ya taycnn tek taratma ya
da tama bantnn zerine monte
edilmektedir. parasnn malzemesi
plastiktir ve yan yzeyi trtkl ve mat,
st yzeyi de parlaktr ve
yanstmaktadr. Taycnn malzemesi
de alminyumdur ve yzeyi mattr.
Ne tip zm yollar nerilebilir?
ek/7 6.35: parasnn fiber optik kablolu kl alglayc ile sorgulanmas a-b = Fiber optik kablolu kl
alglayc
Soru 6.14.8
Ykama birimlerinde optik temassz alglayc kullanm
Aadaki ekilde grlen bir ykama tesisinde, kurutma fralarnn hareket kontrol iin optik
temassz alglayc kullanmnn uygun olup, olmad belirlenecektir. Arabann ykanmasndan
sonra, zeri arabann geniliini kapsayacak kadar byklkteki kurutma fras ile evrilmi olan
bir kap, arabann d yznn evresinden gemektedir. Optik temassz alglayclarn grevi
kurutma fras ile arabann d yzeyi arasnda bulunan araln sabit kalmasn kontrol etmektir.
Optik temassz alglayclar ykama esnasnda
slanabilir.
Bu ilem iin hangi tip optik temassz
alglaycnn kullanlmas uygun olur? Her bir
ykama birimi iin ka adet optik temassz
alglayc, ne tr bir dzenleme ile
kullanlmaldr?
ekil
6.36: Bir araba ykama nitesindeki kurutma
ilemi
Soru 6.14.9
Fiber optik kablolu optik temassz
alglayclarn kullanm
Yeni bulular yapan bir tasarmc fiber optik
kablolu yansma alglaycsn bir
reflektrn yardmyla, aadaki sekile
uygun olarak, yansma alglayc gibi
kullanmak istemektedir. Bu zmle sadece
snrl bir ekilde tannabilen, koyu ve mat bir
i parasnn daha kolay ve daha byk bir
faaliyet
alan
iinde
tannabileceini
dnmektedir. Bu zm ie yarar m? Size
gre bu zmn ne gibi zellikleri vardr?
84
ekil 6.37:Fiber optik kablolu yansma alglaycsnn, yansma alglayc olarak

kullanlmas
Soru 6.14.10 ie kontrol
Bir iecek reticisi, bir temassz alglaycnn
yardmyla geri dnen bo ielerin hangilerine
hafif metalden yaplan kapak takldn, otomatik
olarak saptamak istemektedir. ieler tama
bantnn zerinde hep ayn konumda bulunarak temassz alglaycnn yanndan gemelidir (baknz
ekil 6.38). ie boylarnn farkllklarndan ve
kapaklarn farkl oranlarda sktrlmalarndan
dolay maksimum 8 mm yksekliindeki bir
tolerans hesaba katlmaldr.
a) Optik temassz alglayclarn kullanld ne gibi
bir zm nerilebilir?
b) zm iin, indktif temassz alglayclar da
kullanlabilir mi? (rnein 8 mm anma
anahtarlama aralna sahip temassz alglayclar)
ekil 6.38: Kapakl ve kapaksz bo ielerin ayrlmas
7. Blm
Sesst Temassz Alglayclar
7.1 alma ekli
Bir sesst temassz alglaycnn alma ilkesi akustik dalgalarn retilmesine,
gnderilmesine, nesneden yansmasna ve tekrar alnmasna dayanr. Ses dalgalar normalde hava
tarafndan tanr.
85
ekil 7.1: Bir sesst temassz alglaycnn temel devre plan

Sesst temassz alglayc yap grubundan oluur: sesst dntrc, deerlendirme birimi ve
k modl. letme gerilimi uyguland zaman ses vericisi ksa bir peryot iin darbe eklinde
arpar. Burada genellikle bir pizo-elektrik modl sz konusudur
Sesst vericisi tarafndan insan kulann duyamad, 30 - 300 kHz aralnda-ki ses dalgalar
gnderilir. Ses vericisi birok durumda, ses dalgalarn gnderdikten sonra alcya dnr, yani bu
durumda bir mikrofon gibi alr. Sesst temassz alglayclarda bir filtrenin yardmyla, alnan
sesin, gerekten gnderilen sesin yanks olup, olmad kontrol edilir.
Sesst temassz alglayclarn almas esas olarak, sadece belirli bir maksimum impuls
tekrarlama frekansna kadar olan ultrasonun alma sresine dayanr. mpuls tekrarlama frekans
tasarm ekline gre 1 - 100 Hz aralnda bir deer olabilir.
Sesst temassz alglayclarn nemli bir avantaj birbirlerinden ok farkl, deiik malzemeleri
saptayabilmeleridir. Nesnelerin saptanmas nesnenin yap eklinden, renginden ve malzemesinden
bamsz olarak gerekleir. Ayrca malzeme kat, sv ya da toz halinde bulunabilir.Bu alglayc ile
yaplan lmler tozlu, buharl ya da dumanl hava koullarndan etkilenmez.
86
ta = Titreimin sona erme sresi

t. = Impuls sresi
tz = Darbe sresi
t^ =Yank peryodu
ekil 7.2: Ultrason ile belirnenen alma zamannn yardmyla uzaklk llmesi
Sesst temassz alglayclar genellikle yansma alglayc olarak bulunur. Bu tip sesst
temassz alglayclarda alc ve verici ayn gvde de bulunur. te yandan sesst engelleri de
vardr. Bunlarda ise alc ve verici ayr gvdelerde bulunur.
Sesst temassz alglayclarn tercih edildii uygulama alanlar unlardr:
Konum ayarlar
Tama sistemleri
Gda maddeleri endstrisi
Metal, cam ve plastik ileme yerleri
Akkan rnlerin kontrol
Sesst temassz alglayclarn avantajlar:
Nispeten daha byk faaliyet alan (birka metreye kadar)
Renk ve malzemeye bakmadan nesneleri saptamas
Saydam nesneleri gvenli bir ekilde saptamas (rnein cam ieler)
Toz ve kire kar nispeten duyarsz olmas
Arka fondan etkilenmemesi
Ak havada kullanlma imkan
eitli anahtarlama noktalarna sahip temassz alan tularn meydana getirilmesine imkan
vermesi. Anahtarlama noktalarnda yanllklar meydana gelmez. Bu tularn saptama aralklar
eitli blgelere ayrlabilir. Ayrca programlanabilir tular elde edilebilir.
Sesst temassz alglayclarn dezavantajlar:
Sesst temassz alglayc tarafndan gnderilen ses eik durumda bulunan bir nesnenin
yzeyinden baka ynlere yansr. Sesi yanstan nesnenin yzeyi ile sesin genileme ekseni
arasnda bir dik a olmaldr ya da bu gibi durumlarda sesst engelleri kullanlmaldr.
Sesst temassz alglayclar nispeten yava tepki verirler. Maksimum anahtarlama frekans 1
Hz - 125 Hz aralnda yer alr.
Sesst temassz alglayclar genellikle optik temassz alglayclardan daha pahaldr (rnein
iki kat kadar).
letme gerilimi
tipik olarak 24 V DC
Anma anahtarlama aral
tipik olarak 100 mm -1 m

aras
maksimum 10 m'ye kadar
(genellikle ayarlanabilir)
Nesne malzemesi
Kontak akm (Transistor k)
Sesi emen malzemelerin

diinde
her trl malzeme olabilir.
100...400mADC
evre ortam scakl
0~C...70~C, ksmen -10wC'ye
kadar
fazla olmamakla beraber,
87
Duyarl
mr
Uzun
Sesst frekans
40 kHz...220 kHz
Anahtarlama frekans
1...125 Hz
Yap ekilleri
silindirik, blok ekilli
Tablo 7.1:
Sesst temassz alglayclara ait teknik veriler
Sesst temassz alglayclarda genelikle anahtarlama durumu gstergesi olarak bir kl diyot ve
alma aralklarn ayarlamak amacyla da bir potansiyo-metre bulunur. Ayrca iki boyutlu
anahtarlama aralklar ayarlamak amacyla iki adet potansiyometreye sahip olan tasarmlar olduu
gibi programlanabilir zel tasarmlar da vardr. Bu zel tasarmlarda, alma aralklar elektronik
bir arabirimden seilebilir.
Sesst temassz alglayclarn bir ksm senkronizasyon girileri ile donatlmtr. Bylelikle
birok temassz alglaycnn birarada kullanld durumlarda, alglayclarn arzasz ve
birbirleriyle deierek almas mmkn olur.
7.3 Kullanm Bilgileri
Minimum uzaklklar
Sesst temassz alglayclarn montaj esnasnda, indktif ve kapasitif temassz
alglayclar da olduu gibi, iki komu temassz alglayc arasnda eitli minimum uzaklklar
bulundurulmaldr.
Senkronizasyon girileri bulunmayan sesst temassz alglayclarn montajnda,
alglayclarn birbirlerine karlkl etkilerde bulunabileceine dikkat edilmeli ve bundan
kanlmaldr.
Kullanlacak temassz alglayclar saptama aralklarna bal olarak, tablolarda verilen
minimum aralklarla monte edilmelidir. Bu deerler saptanan nesne, alglaycya paralel ve dik
durumda hareket ettii zaman geerlidir. Bu tablolarda rnek deerler verilir.
Alglaycnn tipine ve reticinin belirledii kurallara gre baz deiiklikler sz konusu
olabilir.
Saptama aral (cm)
Tipik minimum uzaklk (cm)
Tablo 7.2:
6...30
> 15
20...100
>60
80...600
>250
Birbirine paralel olarak yanyana bulunan iki sesst temassz alglaycnn

arasnda bulunmas gereken minimum uzaklk
Farkl kullanm koullar altnda, minimum uzaklklar her montaj durumu iin deneysel olarak
belirlenir. Eer iki sesst temassz alglayc karlkl konumda bulunuyorsa, minimum uzaklklar
iin bir sonraki tabloda yer alan deerler uygulanr.
Saptama aral (cm)
6...30
> 120
88
Tablo 7.3:
20...100
>400
80...600
> 2500
Karlkl durumda bulunan iki sesst temassz alglaycnn arasnda bulunmas

gereken minimum uzaklk
Sesst temassz alglaycnn yan tarafnda duvar ya da sesi yanstan nesneler bulunuyorsa
aadaki deerler kullanlr.
Saptama aral (cm)
Tablo 7.4:
6...30
>3
20...100
> 15
80...600
> 40
Sesst temassz alglayc ile yannda bulunan ve sesiyansta-bilen bir duvar

arasnda bulunmas gereken minimum uzaklk
Gerekli olan minimum nesne bykl

Gnderilen sesin oluturduu blgeye ses topuzu denir. Gerekli ses bykl ses topuzunun k asna
baldr. Eer nesne ses topuzunun iinde kalacak kadar kkse, yani gnderilen ses nesneyi ayorsa,
nesnenin yannda ya da arka fonda bulunan nesneler bozucu etkiler yaratabilir. Genellikle alglaycy
kullanan kimselerin elinde, retici tarafndan hazrlanan spesifik zelliklerin yer ald tablolar bulunmad
iin, nesnelerin byklkleri ile n deneyler yaplarak alglaycnn alma durumu gzlenebilir. Bu
deneylerde bir test plakas sapta nacak nesneye yaklatrlr ne alglaycnn alma durumu (anahtarlama
durumu) gzlenir.
89
O = Nesne
S = Ses topuzu
a = Ses topuzunun k as
ekil 7.3: Bir sesst yansma alglaycnn saptama aral
Nesne ve malzeme trleri
Btn kat, sv, toz ve tane halindeki nesneler saptanmaya uygundur. Sesst yansma alglayclar iin
uygun olmayan malzemeler sesi emen malzemelerdir
(rnein kaln giysi maddeleri, pamuk, sarml dokular, lastik sngerler ve steinvvolle). Bu tip malzemeler
ses st engelleri ile saptanr.
Ayrca sesst temassz alglayclar ile optik temassz alglayclarn saptayamad saydam, parlak ve
koyu siyah malzemelerde saptanabilir.
Bununla beraber kalnl taklak 0,01 mm'ye kadar olan ok ince folyeler de sesst temassz
alglayclarla cepheden saptanabilir.
Alglayc ile nesne arasndaki minimum uzaklk
Sesst temassz alglayc, sesst yanksn saptamak iin bir minimum ileme zamanna gereksinim
duyar. Bu yzden de belirli bir kr blge denilen, alan da almaz. Ses topuzunun sivri ucunda bulunan
nesneler kk bir uzaklkla-ta bulunduklar iin, alglaycnn hatal impulslar gndermesine sebep olabilir.
Sesst dntrcl alglayclarda yank impulsunun kaydedilebilmesi iin, titreimin sona erme sresi,
sesin gnderilmesinden sonra sona ermelidir(bak-nz ekil 7.2).
Nesnenin konumu
Ses de k gibi, eik yzeylerden baka ynlere doru yansr. Bu gibi yzeyler mevcutsa, sesst yansma
alglayc yank sinyali almaz. Temassz alglaycnn eksenine dik olmas gerektii halde, 3"... 5"'den
fazla sapmalar gsteren, eik ve przsz nesneler alglayc tarafndan saptanamaz. Przl ve dzgn
olmayan yzeyli nesnelerde daha byk bir sapma as kabul edilebilir. Burada sesst dalgasnn boyu,
yzeyin tanecikli yaps ve uzaklk nemli bir rol oynar.
90
ekil 7.4: Sesst temassz alglayclarda nesne yzeyinin etkisi

evre ortam scaklnn, nemin ve hava basncnn etkileri
Hava scaklnda meydana gelen TClik bir deiim, sesst hznda yaklak %o1,8'lik bir
deiime yol aar. Sesst temassz alglayclar scakla kar dayankl olmad iin, evre
ortam scaklnda meydana gelen deiimler anahtarlama noktasn kolayca deitirebilir. %0 ile
%100'lk nisbi nem oranlan arasnda, havann ierdii nem miktar 4(TC'nin altndaki
scaklklarda sesst hznda %1,4'lk bir maksimum deiime sebep olur. Atmosferde meydana
gelen doal hava basnc deiimleri sesst hzn nemli lde deitirmez. Ancak byk
yksekliklerde sesst hz kolayca azalr.
Sesst nnn krlmas
Gnderilen sesst n eik ya da hafif konveks reflektrlerde krlr. Bylelikle bir kenin
arkasnda bulunan nesneler saptanabilir.
Nesne scaklnn etkisi
Eriyik havuzlar ya da kor haldeki metaller gibi ok scak nesneler havada gl yalazlar
oluturduu iin sesstnn yaylmasnda bozucu etkiler yaratr. Bu gibi durumlarda n deneylerin
yaplmas tavsiye edilir.
evre grltlerinin etkileri
Gnderilen sesin frekansnn 30 - 250 kHz aralnda ya da daha byk deerlerde olmasndan ve
alc bant geniliinin snrl olmasndan dolay sesst temassz alglayclar, genellikle yabanc
seslerin etkilerine kar az direnlidir. stisnai durumlarda ayn frekans bantndaki yksek grlt
91
kaynaklarna cevap verebilir.

Sesst temassz alglayclar silolarda seviye kontrol iin kullanlr.
Depolardaki otomatik
tama arabalarnn
kontrolnde de sesst
temassz alglayclarn
kullanlmas yerinde ve
yararl olur.
Aadaki ekillerde eitli
uygulama rnekleri yer
almaktadr.
7.5 Sorular
Soru 7.5.1 llebilen en
kk uzaklk
Sesst temassz
alglayclar ile uzaklk
lm yaplaca zaman
bir llebilen en kk
uzaklk gz nne
alnmaldr. Neden?
Soru 7.5.2
Ses dalgalarnn
saptrlmas
Ses dalgalar, n bir
ayna ile saptrlmas gibi,
rnein 90" saptrlabilir
mi? Bu ilem yaplrken
nelere dikkat edilmelidir?
Soru 7.5.3
Bir tama bant zerindeki kapal kutularn sorgulanmas
Dnel bir tama bant zerindeki metal kasalarn mevcudiyeti ve bo ya da dolu olduklar
sorgulanacaktr. Bu ilem iin kullanlacak temassz alglayclar kasalarn mevcut olup
olmadnn yansra, st taraflarndan ilerine bakarak, ilerinin dolu olup, olmadn da kontrol
etmelidir. Optik temassz alglayclar, kasalarn ve kasa ilerinin farkl renklerde olmasndan ve
kirlilie kar duyarl olmalarna ramen kullanlmak istenmektedir.
Byle bir uygulamada, sesst temassz alglayc kullanmnn, yansma alglaycs
kullanmna gre ne gibi avantaj ve dezavantajlar getireceini aklaynz
92
8. Blm
Pnmatik Temassz Alglayclar
8.1 Genel zellikler
Pnmatik temassz alglayclar kullanld zaman, bir nesnenin varl ya da yokluu, hava jeti ile
temassz alglama yaplmas yoluyla belirlenir. Nesne daha sonra da ilenilebilen, yani ileriki
ilemlerde yararlanlabilen bir iaret basnc deiimine sebep olur.
Pnmatik temassz alglayclarn avantajlar:
ok tozlu ortamlardaki alma gvenlii.
Yksek evre ortam scaklklarndaki iletim gvenlii.
Patlama tehlikesi bulunan ortamlarda kullanlmas.
Manyetik etkilere ve ses dalgalarna kar duyarsz olmas.
Optik temassz alglayclarn cevap veremeyebilecei ok aydnlk ortamlarda ve saydam
nesnelerin alglanmasnda gvenilir bir ekilde almas.
Pnmatik temassz alglayclar ana gruba ayrlr: Geri basn alglayc, dairesel yansma
alglayc ve hava engeli. Saptanabilir uzaklklar 0-100 mm aralndadr (baknz ekil 8.1).
Pnmatik alglayclarn kullanlma sebeplerinden biri sistemin hava basncn, bir basn
reglatr ile dk basn seviyesine drmektir. Bu ilem iin yasz ve filtre edilmi hava
gerekir.
Pnmatik sinyaller daha ilerki deerlendirilmelerde kullanlacak kadar gl deildir. Bu yzden
k tarafndan bir basn ykseltici balanmaldr. Pnma-tik-elektrik dntrclerin (basn
anahtar) yardmyla, ikili elektrik k sinyali reten pnmatik temassz alglayclar oluturulur.
Kaak llelerin tapasnda dikkat edilmesi gereken husus, tapay izleyen ykselticinin, o anda
ykselen bas iin kullanlddr.
Pnmatik alglayclarn yerlerine yenileri taklrken, ykseltici ve seviye (anah-tarlama seviyesi)
ayarlarnn yeniden yaplmas gerekir, deiimden dolay nk retim toleranslarnda sapmalar
meydana gelir.
Geri Basn Alglayclar (Geri Basn Lleleri)
Hava jeti borusunun bir nesne ile kapatlmas sonucu kontrol balantsnda,besleme basnc kadar byk
olabilecek bir sinyal basnc oluur.Dier gsterim ekli: Geri basn llesi
ekil 8.2: Bir geri basn llesinin alma ekli
93
ekil 8.1: eitli pnmatik temassz alglayclarn alglama aralklar (rnek olarak)
P = besleme basnc, A = k basnc (Sinyal basnc) S = alglama aral
Besleme basnc ok farkl olabilir. Normalde 0 - 8 bar aralnda deerler alr. Oluan sinyal
basnc besleme basncna ve lle ile nesne arasndaki uzakla baldr.
8.3
Dairesel Yansma Alglayclar
Dairesel yansma alglayclar ile jet llesinin halka lle olarak ve alc llenin, ilerinde bulunan
merkezi silindir boru olarak kullanld yap ekilleri gsterilir.Halka lleden (verici lle) kan
havaya belirli bir uzaklktaki bir nesne yaklat zaman, alc llede bir yksek basn oluur.
Hava akm seyri ekil 8.3'te ematize edilmitir.
Bir hava jetinin alglanan nesneden yansmas, kontrol balantsnda, alglama uzaklna ve
besleme basncna bal olan bir iaret (sinyal) basncnn olumasna neden olur.
Tipik bir tasarm ekli yansma alglaycdr.
Yansma alglayc esas olarak bir alc ve bir verici lleden oluur. Verici lle srekli olarak hava
jeti akm verir.
94
ekil 8.3: Bir dairesel yansma alglaycnn alma ekli

Bir nesne yansma alglaycya yaklat zaman, hava jeti akm bundan etkilenir ve bylelikle
alc llede bir geri basn (yansma) oluur.Oluan geri basn sinyal olarak deerlendirilir (A
k). Dier gsterim ekli: Yansma llesi
8.4 Hava Engelleri
Bir jet llesi ve bir alc llenin oluturduu

kombinasyon (kl alglayclara benzer
ekilde) hava engeli olarak adlandrlr. Bu
alglayc tipinde hava jetinin bir nesne
yerine, bir baka hava jeti ile kesilmesi
mmkn olur. Bu duruma bozucu jet engeli
denir. Hava engelleri ile 100 mm'ye kadar
olan uzaklklar kurulabilir.
Havann sadece verici lleden kt basit
hava engellerinde alc llenin kirlenme
ihtimali vardr, nk gelen havada evreden
gelen kir paracklar bulunur. Bu etki hava
engelinin hatal almasna ve hatta tkanma
yznden arzalarn meydana gelmesine
sebep olabilir.
ekil 8.4: Bir hava engelinin alma ekli

Piyasada bulunan birok hava engeli saptrlan hava akm ilkesine gre alr. Bu tip hava
engellerinde, engelin iki yanndan darya doru bir hava akm olur. Bu engellerin alc
ksmlarnn alma ekli dairesel yansma alglaycnn alc ksm ile karlatnlabilir. Bu suretle
kirlilie kar olan duyarll olduka azaltlabilir.
95
8.5
Kullanm Bilgileri
Komple bir pnmatik temassz alglaycnn (lle ve basn ykseltici/basn anahtar) fiyat
genellikle kapasrtif, indktif ya da optik standart temassz alglayclardan daha yksek olduu
iin, pnmatik temassz alglayclar aratrma-gelitirme almalarnda zellikle spesifik
konularda, dier temassz alglayclar yetersiz kaldnda kullanlr.
Pnmatik temassz alglayclarn avantaj salad uygulama alanlar unlardr:
Patlama tehlikesi bulunan ortamlar.
Sabit ve deiken alanlarn hakim olduu kaynak tesisleri. Bu yerlerde pnmatik temassz
alglayclar nemli lde tercih edilir.
Kirli, tozlu ve ayn zamanda da nemli ortamlar.
Yksek evre ortam scaklklarnn bulunduu ortamlar.
Kpkl svlarn seviye lmlerinde.
Szme basnc uygulanldnda, filtrelerin geirme hzlarnn llmesi (plastik filtreler).
Filtreler kirlenmeye kar yatkn olduklarndan optik temassz alglayclar bu ilem iin uygun
deildir. Bu ilem iin mmkn olan bir zm yolu, filtre kenarnn tanmlanan aralkta bir
mantel ile evrilerek filtrenin pnmatik alglama lleleri ile alglanmasdr.
rnein optik temassz alglayclarn ya ya da soutma svlarndan meydana gelen
kirlenmelerden dolay almadklar ortamlarda bulunan aletlerin kontrol edilmesi (rnein
matkap ucu krlmas).
Burgu deliklerinin var olup olmadklarnn kontrol edilmesi.
Frnlama ilemine tabi tutulan seramik plakalarn yzeylerinin dz olup olmadnn kontrol
edilmesi.
ekil 8.5: Bir hava engeli ile matkap kontrol

alan kimse, delme ilemine balamadan nce bir hava engelinin yardmyla matkap ucunun
krlp krlmadn kontrol edebilir.
Matkap ucunun krlmas durumunda verici lleden kan hava jeti alc lleye ular ve bylelikle
bir sinyal gnderir. Hava engeli herhengi bir nesneyi alglamyorsa sadece tek bir k sinyali
verir.
Bu zm yolunun salad nemli bir avantaj (rnein optik temassz alglayclara gre) delme
svsnn sebep olduu kirlenmenin almay aksatmamasdr.
96
ekil 8.6: Bir hava engelinin plastik folye yapra saymnda kullanlmas (L = hava engeli)
Saydam plastik folyeler 20 mm'lik aralklarla tama bantnn zerinde hareket etmektedir.
Folyelerin saymnda, makaralarn arasnda yer alan boluklardan yararlanlmaktadr. Hava
engelinin alcsna k tarafndan bir basn ykseltici balanmtr.
Tipik veriler:
Verici besleme basnc 0,25 bar
Cevap verme sresi 16 ms
Tama bantnn maksimum hz 37 m/min.
Bu ilemde optik ya da kapasitif temassz alglayclarn kullanm problemler getirebilir. Alternatif
olarak sadece sesst temassz alglayc kullanm sz konusu olabilir.
ekil 8.7: Geri basn llesi ile seviye lm

Geri basn llesinin dili knts bir dalma borusunun balanabilmesine imkan verir. Dalma
borusundaki sv yzeyi belli bir seviyeye vardnda, geri basn llesi ve k tarafndan balanan
basn ykseltici cevap verir.
k sinyalinin basnc sv yzeyinin ykseklii ile doru orantldr. k sinyalinin maksimum
basnc X, besleme basncna eittir.
Bu uygulama hereyden nce kpkl svlar iin uygundur. Pnmatik temassz alglayclar sv seviyesine
cevap verirken, svnn kpne cevap verme.
97
98
ekil 8.10:
atal eklindeki hava engeli ile kam anahtarlama faaliyeti
8.7 Sorular
Soru 8.7.1
Haval alglayclarn faaliyet alan
Patlama tehlikesi bulunan bir ortamda 90 mm geniliindeki paralar saptanacaktr. B ksmnn
1.5. blmnde deinilen Festo SFL-100 tipi haval alglayclarn karakteristik erilerinin
yardmyla, bu alglayclarn bu ortamda kullanlp, kullanlamayacan test ediniz. k
sinyalinin bykln mbar cinsinden belirtiniz.
Soru 8.7.2
Dairesel yansma alglayc ile kapak kontrol
Kapak kontrol iin bir dairesel yansma alglayc kullanlacaktr. Alglayc ile kapak arasnda
bulunan uzaklk iin pratikte hesaplanan bir deer verin. Bu uzakln yer ald karakteristik
eriyi B ksmnn 1.5. blmnde bulabilirsiniz.
B ksmndaki karakteristik erilerin yardmyla, bu dzenein hava tketimini bulunuz.
ekil 8.12:
Bir dairesel yansma alglayc ile kapak kontrol
99
9.Blm
Ak ve Basn Sensrleri
9.1 Ak Sensrleri
9.1.1 eitli Ak zleme Yntemleri
Gnmzde otomatik endstriyel retim tesislerinde ,dokunma, anma ve ypranma olmadan
alan yaklam anahtarlar(efectorler ve fotoseller ) sorunsuz ve verimli retime katkda
bulunurlar. Fakat retim sresince srekli , sabit ve doru sv aklarnn da izlenmesi gereklidir.
rnek olarak: dnen paralarn ya beslemelerinde, soutma sistemleri dolamnda, pompalarn
susuz almasn nlemede veya havalandrma sistemlerinde aklarn izlenmesi ok nemlidir.
Sv akn alglamak iin kullanlan eitli yntemler vardr.
Ak bir sistemi denetlemenin en kolay yolu bakmaktr. Fakat kim bir tpn iine srekli bakmak
isteyebilir. Ayrca bu, arabalarda kullanlan soutma sitemleri gibi kapal sistemlerde tmyle
olanakszdr. phesiz bir Gzetleme camndan baklabilir , ancak bu da yeterli zm deildir.
Bunun yerine kullanlan baz yntemler unlardr: ak olduunda u taraf elektromekanik bir
konta kapatan hareketli kanatlar tp iine yerletirilebilir. (1) veya daldrlan bir amandra yukar
kalkar (2), bylece ak gsterir. Ayn zamanda bir ses st (ultrasonik) verici ve alc (3) tp iine
yerletirilebilir ve doppler etkisinden dolay ak alglanabilir. Ayn ilke lazer n (4) iinde
geerlidir. zel bir tp iinde basn farkn deerlendirmek de(5) olasdr. letken svlarda da
manyetik alan uygulanan yaltlm tplere yerletirilen problar (elektrotlar) yardmyla sv ak
manyetik indklemeden dolay alglanabilir (6).
(1) kanat anahtar
(2) amandral eitli ak lerler
100
(3) temel yap
(4) akler yaps
(5) basn fark ilkesi
(6) manyetik indkleme ile ak lmnn ematik izimi
101
Fakat bu ilkelerde ya hassasiyet azdr, ya sorunsuz deildir (kanat veya gzetleme cam gibi) yada
yalnzca ak izleme iin kullanlamayacak kadar ok karmak tasarmldr (doppler etkisi veya
manyetik indksiyon gibi). Bu nedenlerle ifm dier bir teknik ilkeyi kullanr.
9.2. Isl Iletkenlie Dayal Ak zleme
9.2.1.alma lkesi
Aada daha detayl olarak anlatlan ilkeye gre bir s kayna tarafndan ortam, bir noktada
birka derece stlr. ak olmas ve olmamas durumundaki s iletimi, bir scakla bal diren
tarafndan alglanr.
ifm, ak izleyiciler iin scakla bal diren olarak PTC direnler ( positive temperature
coefficient = pozitif scaklk katsays ) kullanlr. Bunlarn direnci aadaki ekilde gsterildii
gibi scaklk arttka artar.
Pozitif scaklk katsayl direnlerin ( PTC ) zellikleri
Scakla bal PTC direncin deiim erisi

Ak olan bir tp iersine byle bir scakla bal diren yerletirildii zaman, dorudan akm
deiimine dnen PTC direnteki deer deiimi, akn bir gstergesi olarak deerlendirilebilir.
Sv dorudan PTC direnci geerek akarsa scakln (sl enerji) ileterek uzaklatrr. PTC direnci
geen ak yoksa bu enerji, o kadar iyi uzaklatrlamaz, PTC diren birazck daha scaktr ve
bylece baka bir elektriksel dirence sahiptir. PTC diren zerinden farkl bir akm akar.
Isl iletkenlik ilkesine dayal ak izleme
102
PTC diren dorudan kendi akm ile deil de yakna yerletirilen stc diren tarafndan dolayl
olarak stlrsa deerlendirme ilemi gelitirilmi olur. Bu, PTC direnteki deer deiiminin, ak
var veya yok olmas durumlarnda stmay etkilemeden deerlenmesini salar.
Sv scaklndaki deiimlerden kaynaklanan etki sinyalleri, stlmayan fakat sv iine
yerletirilen ikinci bir ayn deerdeki PTC direnle kompanze edilebilir. Bu ikinci diren
termometre grevi grr ve scaklk deiimlerinden kaynaklanan PTC direnteki deer
deiimlerini kompanze eder.
Anlatlan ilkeye gre alan sensrn yaps yukardaki ekillerde gsterilmitir. Sensr kafasnda
ortam stan iki stc diren olduu grlebilir. Birinci scakla bal diren de oraya
yerletirilmitir. Prob kenarna yerletirilen ikinci ayn zellikteki hassas diren stc olmakszn
ortam scakln alglar ve (nceden anlatld gibi) ortam scaklk deiimlerini kompanze eder.
Eer ak olursa, sensr kafasndaki stc direnlerin yaratt s, akn olmad duruma gre
daha hzl ve daha iyi iletilir (svya ve ak hzna bal olarak).
Sensrdeki diren deiimi, deerlendirme elektronii tarafndan ilenir ve " sv akyor " sinyali
retilir . Sensr kafas iindeki hava (sy iletir ) ve hassasiyetle belirlenen klf kalnl iki hassas
direncin birbirinden etkilenmesini olanakszlatrr. (Bu sl iletkenlik ilkesi "kalorimetrik ilke"
olarak da adlandrlr .
103
9.3. Basn Sensrleri

9.3.1.Basn lm Teknolojisi
Sensr ve lm aletleri
Pratikte genellikle sadece ikili sinyal verilmesi deil basncn da belirlenip llmesi istenir.
Eer bir basn sensrn bir kapasitif, indktif ya da ak sensryle karlatrrsak grrz ki
isteimizi en iyi basn sensr karlar. ndktif veya kapasitif sensrler sz konusu olduunda
lm yaplan cismin ekli, kimyasal yaps ve iletkenlii gibi karakteristik zellikleri nem
kazanr. Ak monitrleri iin ise viskozite, s kapasitesi, s iletkenlii vs. gibi zellikler nemlidir.
Bu sebepten bu sensrler genelde ikili sinyal ileterek alrlar. Basn sensrleri iin byle bir
ballk yoktur.
Dier yandan, llen deer ve lm sinyali arasndaki iliki lineer deildir. Bu yzden yaklak
bir dntrme ak monitrndeki scakln tanmna yakndr. Ayrca s, etkileri kolayca ayar
edilemeyen rahatszlk veren bir deerdir.
Diyagram
Basn lm srasnda neler olur?
Aadaki diyagram llen deer ve sinyal k arasndaki basamaklara genel bir bak verir.
Bu basamaklarda baz bileenler, aralarndaki ilikiler ve lm prensipleri aklanacaktr.
Bourdon Tp, diyafram elementi vs. gibi terimler aklanacaktr.
Gerekleme
Yap
Mekanik
elektriksel
bileenler
bileenler
Basncn
ayrm diyafram
balangc
akkan kuplaj
yaylar
Mekanik
diyafram eleman
evrim
Bourdon tp
mikrosvi
Elektriksel
kondansatr
evrim
diren
Kapasitedeki fark
sinyal retimi ve
Wheatstone
altrmas
kprs
dijital (P)
sinyal ilemi
analog
mekanik gsterge
sinyal k
gsterge(LCD, LED,
7 blml gsterge,
LED ubuu)
Anahtarlama k
(ikili, analog)
Diyagram 1
Pek ok sistem basncn, mekanik olarak bir bileeni deforme edecek bir kuvvete dnt
prensibiyle alr. Bu bileenlerin en genelleri aada sralanmtr.
104
Mekanik bir nitede bu deformasyon bir konta kapatmak ya da ibreyi hareket ettirmek iin
kullanlr.
Elektriksel bir nitede deformasyon bir elektrik sinyaline dntrlr. Bunun iin pek ok yntem
vardr. En nemlileri burada aklanacaktr
Standartlatrma
DIN 16 086 Elektriksel basn lleri standardnn tamamn tartmak istemiyoruz. Burada
indktif ve kapasitiflerde de benzeri bulunan standardn ierdii bir diyagram sunuyoruz. Bu
diyagram genel olmak zorundadr nk eitli lm prensipleri vardr.
ekil 14
rnein basn toplama (pick-up) ve basn toplama eleman ayrm her rn iin mmkn
deildir. Pratikte, ifm rnleri iin, basn toplama eleman yerine sensrler vardr. Her bileenin
ilevini daha iyi anlamak iin bir sonraki blm aklanmtr ve Diyagram 1 ile ilgilidir.
Basn balangc ve mekanik dnm
deal basn ls Fiziksel tanm paragrafnda tanmlanmt (yayl piston). Bu prensip pratikte
sadece hidroliklerde piston basn sivileri olarak kullanlr. Genelde sensr kafas bir diyafram ya
da plaka ierir.
Diyafram
Ayrm diyafram
Bu diyaframlar aracy (akkan) asl pikaptan ayrr. Bu sk olmas ve basn kaybn nlemenin
dnda basn toplama eleman, basnc ileten aracdan (akkandan) korumak iindir. G
transferinin hala mekanik olarak saland birka rnde diyaframa kuvvet yaya bir kol
yardmyla aktarlr. lm hatalarna engel olmak iin ynn olabildiince az etkisi olmasna
dikkat edilmelidir. O halde ynlendirici kuvvet olmakszn transfer den bahsederiz. Bu tr
uygulamalar pahal ve zordur. Uygulama srasnda mekanik problemler ortaya kabilir.
ekil 15
105
Diyaframdaki deformasyon iin bir kuvvete gerek vardr. Bunun iin ayar yapmak olduka zordur
nk aralarnda lineer olmayan bir iliki vardr. Bununla birlikte kolay deforme olduklar iin
diyaframlar kullanlmaktadr. Bahsettiimiz yumuak bir diyaframdr. Ama diyaframlar
istenildii kadar ince yaplamaz nk bu sefer de kolayca hasar grr. Diyaframlar kolayca
buruturulup oluklu hale getirilebilir, bu sayede kolayca yer deitirilebilir. Ayn zamanda krk
eklinde diyaframlar da vardr.
Sv kuplaj
Sv bilezii zel bir ayrma diyaframdr. Ayrm diyafram ve basn pick-up tek paral sistemde
kombine edilmitir. Akkann pick-up tan ayr tutulmas gereken sistemlerde kullanlr. Bununla
birlikte diyafram akkanda aktadr. Basnc transfer eden daha ok akkan diyafram ve pikap
arasna yerletirilmitir. Bu, yumuak ayrm diyaframdr. Bununla akkan ortamdaki termal
genleme etkileri azaltlr. Diyafram bu genlemeyi yutabilmelidir ki basn artmasn. Sv
kuplajlar aksesuar olarak da bulunabilir. Dk -basn blgelerinde kullanlrlar. Bununla birlikte
basn lm hatalar artar ve lm aletleri pahallar. Eer hasar grrse, basn pikapl btn
sv kuplaj deitirilmeli gerekirse rn yeniden ayarlanmaldr. Gda sektrnde dtaki
diyaframn hasar grmesi sorun yaratabilir. Akkan sv kuplajndan szabilir ve llecek alan
kirletebilir. Bu yzden gda sektrnde sv kuplaj olarak zeytin ya kullanlr.
ekil 16
Avantajlar
Ortamdan ayr bulunma
Ortamdan(akkandan) scaklk dekuplaj (kuplaj bozma)
Gda endstrisi iin steril balant, silme (flush) montaj
Korozif ortam (akkan) iin daha iyi kimyasal diren
Patlama koruma, atlama (flaover) korumas
Daha iyi titreim direnci
Kristalize olan ortama (akkana) daha az duyarl diyafram
Dezavantajlar
Dk basn blgesinde scaklk etkisi
Fiyat
Diyafram elaman (malzemesi)
Bir dier olaslk da diyaframn yayn yerini almasdr. Byle olduunda elastik bir diyaframdan
veya bir diyafram malzemesinden bahsetmeliyiz. Malzemeye bal olarak retim ve kurma
srasnda daha ok ey talep edilmelidir. Eer mekanik gerilim olursa lm sonucunda hata oluur.
Bu malzemelerin zellikleri basn direnci halinde nemlidir.
106
ekil 17
Terimler
Yukarda sylediimiz gibi farkl zelliklerdeki diyaframlar, yumuak veya elastik, kullanlr.
Teknik dokmanlarda diyafram terimi genellikle herhangi bir ek zellik belirtilmeden tanmlanr.
izim de ilk bakta diyaframn tipini gsteremez. Diyaframn tipi tm ierikten karlabilir.
Modern rnler diyafram iin genelde diyafram elementi kullanrlar. Bu genel bir terim olduu iin
metinde bu kullanlacaktr. Yumuak diyaframl rnler kullanldnda bunlar ayrm diyaframlar
olarak adlandrlacaktr.
Basn direnci
Her iki durumda da, ayrm diyafram ya da elastik diyafram (diyafram eleman), diyafram ar
gerginliin sebep olduu tahripten, deformasyonu olabildiince kk tutarak korunmaldr.
Arkasna sabit bir duvar koyularak ar gerginlik halinde diyafram desteklenebilir veya eleman i
gerilimle salanabilir. Bu sebepten ek mekanik gerilimi nlemek nemlidir.
Farkl malzemeler farkl gerilim koullar altnda farkl tepkiler gsterirler. Metallerde mekanik
gerilim altnda akma olay gerekleir. Bu halde diyafram daimi olarak deforme olur. rn
gvenilir sinyaller gnderemez ama sk kalr. Seramik yksek basn altnda iyi mekanik
zellikleri olan bir malzemedir. Ama eer snrlar geniletilirse diyafram, malzemenin gevreklii
yznden bozulabilir. Daha kaln seramik diyaframlar ise daha yksek basn direncine baldr
ama bu sefer de eilme/eme yarap azalr. Dinamik yklemelerde de, rnein ksa basn
piklerinde de (Dizel etkisi) malzemenin yksek ksa-zaman sabitlii (stabilitesi) nemli bir
avantajdr. Silikon iin dk ktle ve dk atalet birer dezavantajdr. Pratik uygulamalar iin
bunlar nemli zelliklerdir.
Dier yay tipleri
Pratikte sadece piston izimlerindeki yaylar yoktur, saatlerdeki gibi dz spiral yaylar da vardr.
Bylelikle boydaki deiim direk ibrenin rotasyonel hareketine dntrlebilir. Bourdon Tp
zel bir durumdur. Eilmi bir tp ierir. Eer basn verilirse erilik azalacak ekilde deformasyon
olur ve tp gerilir.
ekil 18
Modern bir sensrn elektrik sinyali alabilmesi ve konta mekanik olarak kapatmamas gerekir.
Kuvveti mekanik olarak, rnein dili ile ileten rnler mekanik deformasyonu da kullanr.
107
Aadaki gibi farkl tr yaylar da vardr. Onlardaki deformasyon elektrik sinyaline kolayca
dntrlebilir.
ekil 19
Baarl lineer sinyaller almak iin baka eitler vardr, rnein farkl malzeme kalnl, Bourdon
Tp iin oval kesitler vs.
lm hatalar
lm hatalarnn temel sebebi scaklktaki deiikliklerdir. nk termal genlemenin douraca
mekanik gerilimlere sebep olabilir. Buna ek olarak diren gibi elektriksel parametreler de
deiebilir.
Bundan baka, sensr ,retimi ve kurulumu srasnda, rahatsz edici mekanik gerilim olmamas da
nemlidir. Mekanik yap ne kadar karmak olursa, rnein g transferi iin kollu vitesler, rulman
boluu ve anma gibi sebepler yznden o kadar abuk hata oluabilir. Bu tr rnler pahaldr ve
pazar kktr. Bu yzden bir diyafram elemanyla (malzemesiyle ) almak daha iyidir.
9.4 Mekanik rnler
Bu rnlerde daha nce grdmz diyagramdaki gibi ara basamaklar gerekmez. Kuvvet direk
(elektro-) mekanik kontaa veya gstergenin (display) ibresine iletilir. Baz rnlerde ikisini birden
bulmak mmkndr.
9.4.1 Manometreler ve basn svileri
Basn svici ayarl basn deeri aldnda veya o deere ulalamadnda (elektriksel)
anahtarlama sinyali gnderir. Bir manometre o anki basn deerini gsterir. Bu iki zellii de
tayan rnler vardr.
Gemite sadece basnc grntlemek iin ibreli mekanik rnler vard (manometre). Gnmzde
byk miktarlar iin hala kullanlmaktadrlar. Mekanik rnlerdeki benzer problemleri tarlar.
Anahtarlama noktasnn doru ayar iin basn deerinin grntlenmesi genelde gereklidir.
Bununla birlikte standart basn svileri, manometreye veya istenen basnc ayarlamak iin valf
gibi bir baka basn lsne ihtiya duyar.
Her basn svici iin bir manometre kurulduunda bu tesisin kurulmas veya anahtarlama
noktasnn her ayar iin ayr bir manometre montaj ve demontaj gerekince de tesisin bakm ve
onarm pahallaacaktr.
108
ekil 20
9.4.2 Mekanik basn svicinin zellikleri
imdi temel zellikleri-ounlukla dezavantajlar sralayacaz.
Genelde basn svileri piston segmannn tanmlanan i gerilimine gre yerletirilir.

Malzeme yalandka bu deer deiir.
Mekanik basn svileri genellikle yksek ve ar gerilim direnlidir.
Pek ok mekanik basn svici tipinde sistem basncnn grntlenmesi mmkn deildir.
Bununla birlikte pek ok kullanc da tesiste monitrleme iin bu bilgiye ihtiya duyar. Bu
sebepten basn sensrlerini genelde manometreyle birlikte buluruz. Ek manometre, ek montaja
olan ihtiya , artan ek bakm onarm zaman da mekanik svicin daha uygun olduunu bir kez
daha gsterir.
Mekanik basn svicinin anahtarlama noktasnn ayarn yapmak da zordur. Bir

manometrenin varl bu ayarn yaplmasn kolaylatrr. Ama eer yoksa ayar iin bir tane
manometrenin montaj yaplmal ve sonra da sklmelidir. Bu tr bir ayar zaman tketen bir
ayardr. Ayrca
tesis basncnn tm gz nne alnp anahtarlama noktas ayar yaplmaldr nk sadece bir
rnn skalasna gre yaplacak bir ayar gvenilir olmayacaktr.
Mekanik basn svicinin histerezisi ktdr. Basn deerler aralna bal olarak rnden
rne ve scaklktaki deiime bal olarak eitlilik gsterir. Hepsinin tesinde kolay kolay
deitirilemez. Kullanc iin bu depolanm yedek rnlere yaplacak harcamann artmas
demektir. Histerezisteki farkllklar yznden kullanc kolay kolay 20 bar deerler aralndaki
bir rnn yerine 100 bar deerler aralnda basnc olan bir rn kullanamaz.
Piston basn svilerinin skl (tightness) da ayr bir problemdir. zellikle eer
anahtarlama noktas sk sk deitiriliyorsa ve ar gerilim varsa ya kolayca fkrabilir.
Pozisyon svileri gibi mekanik sviler de yksek atalete sahiptir. Bu rnlerin anahtarlama
frekansn kstlar bylelikle de tm tesisin mr ksalr.
Piston basn svileri yksek viskoziteli akkan olan ortamlarda kullanlmaz.
Dier mekanik paralara gre mekanik svilerdeki topraklama daha tehlikelidir. Bu metinde
geen hareketli paralarn ald yol bir dezavantajdr, rnein bu yzden konta kapatma
sreleri elektronik sviten daha uzundur. Ayrca mikrosvilerin kullanm da sorun
yaratmaktadr.
Arza tehlikesi olasl da, rnein konta altrmama, elektronik svilerde olduu gibi
fazladr. Ek olarak mekanik svilerde grlen kontak sramas da elektronik rnlerdeki
sinyallerin deerlendirilmesini zorlatrr.
Elektronik svilerin mekanik svilere oranla avantajl olduunu gsteren birka madde eklenebilir
(indktif ve kapasitif sviler iin), rnein mekanik kontaklardaki korozyon.
Kullanclar tarafndan belirtilen nemli noktalar:
1.
Kt histerezis
2.
Sadece mikrosviler iin olmayan kontak problemleri
109
10. Blm
Temassz Alglayc Seiminde Kullanlan Kriterler
Temassz alglayclar, ilk olarak kendileri ile hangi tr malzeme saptanmak isteniyorsa, ona gre
seilmelidir.
Eer kk anahtarlama aralklarna ihtiya duyuluyorsa (rnein 0,4... 10 mm), btn metaller kolayca ve
fiyat uygun bir ekilde indktif temassz alglayclar ile saptanabilir.
Daha byk uzaklklar iin optik temassz alglayclarn eitli tipleri kullanlr.
Ikl alglayclar ile en byk uzaklklar arasnda kpr kurulabilir.
Kapasitif temassz alglayclar indktif temassz alglayclar gibi, birok malzemenin saptanmas iin
uygundur. Bu malzemeler ile alglayc arasndaki uzaklk nispeten kk de olabilir. Kapasitif temassz
alglayclar ile saptanacak nesneler belirli bir minimum hacime sahip olmaldr.
Sesst ve optik temassz alglayclar ile de buna benzer, malzemeden bamsz alglamalar yapmak
mmkndr.
Temassz alglayc seimindeki dier kriterler unlardr: nesne nasl sorgulanmaktadr, temassz alglayc
montajndaki mevcut koullar nelerdir ve hangi evre etkileri gz nnde bulundurulmaldr. Btn bu
koullar aydnlatldktan sonra arz edilen rnlerin eitli alternatifleri arasndan uygun temassz alglayc
seilir.
Yukarda belirtilen kriterler, takip eden sayfalarda sistemli ve detayl bir ekilde ele alnmtr.
Temassz Alglayc Seme Kriterleri
10.1 Nesne Malzemesi
Elektrik ileten malzemeler
elik
Paslanmaz elik
Pirin
Bakr
Alminyum
Nikel
Krom
letken olmayan, ama metal ile kaplanan malzemeler
Grafit
v.d.
Elektrik iletmeyen malzemeler
Plastikler
Karton, kat
Tahta
Mensucat
Cam
v.d.
letken olmayan malzemelerin zellikleri
Optik saydam ya da deil
Yzeyin optik yanstma yetenei ( emen yzeylerden, tam olarak yanstan
yzeylere kadar)
110
Homojen, homojen olmayan (rnein bileik malzemeler)

Gzenekli, lifli
Kat, sv, akkan
Dielektrik sabiti
Byklk ve ekil
Alglanan maddenin byklk sras, rnein standart ekillere gre snflandrma (rnein kp, silindir,
kre, koni v.d.).
10.2
Nesnenin Sorgulanmas in Gereken Koullar
Temasl ya da temassz.
Temassz alglayc ile nesne arasndaki gerekli uzaklk; gerektiinde aralk iin sz konusu olan
toleranslar dikkate alnmaldr (rnein hareketli nesnelerde).
Hareketli nesnenin hz, zellikle de hareket ya da durma sreleri.
Hep ayn kalan ya da deien sorgulama koullar (rnein nesnenin ald farkl konumlar).
Komu nesnelere, sorgulama iin yeterli byklkte olmas gereken uzaklk.
Arka fonun ya da tabann cinsi.
10.3
Montaj Koullar
Alglanan konum iin yeterli byklkte yer (uzaklk/hacim) bulunmaldr. Kk boyutlarda

tasarlanan ya da gvdesi bir yerin iine monte edilen temassz alglayclara (rnein fiber optik
kablolu optik temassz alglayclar ya da pnmatik alglayc balar ile tehiz edilen pnmatik
temassz alglayclar) gerek duyulur. Bir kenin etrafndan, deliklerin iinden ya da
boluklarda alglama yapabilen temassz alglayclarn kullanlmas da yer kaybn azaltr.
Birarada montajn gereklilii.
Komu temassz alglayclar arasnda bulunmas gereken minimum uzaklk.
10.4
evre Etkileri
evre ortam scakl

Toz, kir, partikl, nem, pskrtlen ve tazyikli su etkileri, v.d. (P koruma
snflarnabaklmaldr).
Manyetik ya da elektriksel alan etkileri (rnein kaynak blmlerinde).
Optik nlarn etkileri (rnein evre klarnn etkileri).
Patlama tehlikesi bulunan ortamlar
Saf ortamlar
Tp alannda ya da gda maddeleri retiminde kullanlan temassz alglayclarn hijyenik ya da
sterile olmas gerekir.
Yksek basn ya da vakum koullarnda kullanm.
10.5 Koruma Talimatlar
Patlama tehlikesi bulunan ortamlarda kullanm
Kazalardan korunma amacyla kullanm
alma srasnda meydana gelen arzalara kar alnan yksek gvenlik nlemleri altnda kullanm
111
10.6
Temassz Alglayc Hakknda Bilinmesi Gerekenler

Boyutlar ile yap eidi ve ekli
Besleme gerilimi (doru akm, alternatif akm)
Anahtar knn ve koruma devrelerinin eitleri:
Pozitif anahtarlanan (PNP kl)
Negatif anahtarlanan (NPN kl)
Ksa devre dayanmll
Kutuplama gvenlii Balant: Kablo ya da fi
Koruma snf (DN 40 050'ye gre)
alma esnasnda msaade edilebilir maksimum evre ortam scakl
Mevcut olan zel tasarmlar (rnein DN 19234'e gre hazrlanan tasarmlar (NAMUR))
ya da Kendinden gvenlikli tasarmlar (patlamaya kar korumas bulunan tasarmlar) ya da
kazalardan korunma amacyla yaplan tasarmlar
Anahtarlama aralnn ya da faaliyet alannn bykl; sabit ya da ayarlanabilir
Anma anahtarlama aral ya da anma faaliyet alan
Anahtarlama histerezisi
Yeniden retilebilirlik
Maksimum kumanda frekans (anahtarlama frekans)
Maksimum yk akm
Tek bana ya da birarada monte edilebilme imkan
Ayn cins komu temassz alglayc ile arada bulunmas gereken minimum uzaklk
Optik temassz alglayclarda iletim rezervi faktr
Optik temassz alglayclar iin mevcut olan fiber optik kablolu tasarmlar. Fiber optik
kablolu tasarmlar iin geerli olan teknik veriler, rnein:
Faaliyet alan
Fiber optik kablo bann boyutlar
Fiber optik kablolarn uzunluklar
Alglama as, cevap aral
Msaade edilebilir evre ortam scakl
Yansma alglayclar iin mevcut olan yardmc donanm (reflektrler, boyutlar)
Temassz alglayclarn fiyatlar ya da fiyat snflar
112
11. Blm
Balant ve Devre Teknii
11.1 Balant eitleri
11.1.1 ki Tel Teknii
Temassz alglayclar iki tel tekniinde sadece iki adet balant kablosuna sahiptir. Bu kablolar
devredeki yk ile seri balanr ve bu yzden besleme gerilimini bu ykn zerinden alr. Bu durum
kn kapal olduu durumda, belirli bir kalc akmn ykten gemesine ve anahtarlanma
durumunda da temassz alglayc zerinde bir gerilim dne sebep olur.
Temassz alglayclar ya "ac" ya da "kapatc" olarak tasarlanr. Ayn zamanda her iki
fonksiyonu da gerekletiren tasarmlar vardr.
Gerektiinde ek olarak bulunan bir koruma kablosu balants yeil-sar gsterilir.

Balant kablolar alternatif ya da niversal akmla alan temassz alglayclarda yeil-sar
haricindeki renklerle gsterilir. Bu kablolar genellikle doru akm tasarmlarnda olduu gibi
kahverengi ve mavi ile gsterilir.
Besleme gerilimi, rnein:
15V-250V =
20V - 250 V ~
ki telli alglayclarda, alglaycnn kumanda edilmedii durumlarda, besleyici akm olarak bir
113
kalc akmn gemesi gerektiine dikkat edilmelidir. Kalc akm ayn zamanda ykn zerinden
de geer. Temassz alglaycnn kumanda edildii durumda, temassz alglaycnn gvenli bir
ekilde almasn salamak iin bir minimum yk akm gemelidir.
10.1.2 Tel Teknii
Temassz alglayclar tel tekniinde adet balant kablosuna sahiptir. Balant kablolarnn
renkleri Avrupa standartlar EN 50044'e gre belirlenmitir. Bu kablolardan ikisi (kanverengi +,
mavi -) gerilim beslemesini salar. nc kablo (siyah) ise temassz alglaycnn sinyal kn
gsterir.
11.1.4 Drt ve Be Tel Teknii

Drt ya da be tel tekniinde tasarlanan temassz alglayclar da yine PNP kl (pozitif
anahtarlanan) ve NPN kl (negatif anahtarlanan) olmak zere ikiye ayrlr. Drt tel tekniindeki
temassz alglayclar, tel tekniindeki temassz alglayclardan farkl olarak antivalent
anahtarlama fonksiyonuna sahiptir, yani hem ac hem de kapatc ka sahiptir.
Be tel tekniindeki temassz alglayclarda kontrol devresi ile besleme gerilimi (rle k)
arasnda galvanik bir ayrm oluur.
114
Balant Gsterimleri
Balant gsterimleri EN 50044 Avrupa standartna gre yaplmtr. Renklerin ksaltmalar IEC
757 uluslararas standartmda tespit edilmitir.
11.2 Pozitif Anahtarlanan ve Negatif Anahtarlanan klar
Temassz alglayc tasarmlar genellikle PNP kl (pozitif anahtarlanan) ve NPN kl (negatif
anahtarlanan) olmak zere ikiye ayrlr. Bu tanmlarn yerine P-anahtarlanan ve N-anahtarlanan
tanmlar da kullanlabilir. Pozitif anahtarlanan temassz alglayclar ounlukla PNP-transistr
k ierir. Buna karlk NPN-transistr kl pozitif anahtarlanan temassz alglayclar da
mevcuttur. Buna ramen PNP k ve NPN k gsterimleri yaygndr.
11.2.1 PNP k
Doru akmla alan PNP kl temassz alglayclardak kablosu anahtar-lama (tetikleme)
durumunda pozitif gerilime balanr. Yani devreye balanan bir ykn (gsterge, rle, ...) bir
balants temassz alglaycnn k ile dier balants da toprak ile yaplmaldr. PNP temassz
alglayclar pozitif anahtarlanandr.
Pnp temassz alglayclar "aclar" ve "kapatclar" olmak zere iki gruba ayrlr.
115
ekil 10.4: PNP-k (Diyotlar devrenin korunmasna yarar, L = yk)
ekil 10.5:PNP-kapatc (L = yk)
ekil 10.6:PNP-ac (L = yk)

11.2.2 NPN k
NPN kl temassz alglayclarda k balants anahtarlama durumunda negatif gerilime balanr. Yani
balanan bir ykn (gsterge, rle, ...) bir balants temassz alglaycnn k ile dier balants da
pozitif gerilime balanmaldr.
NPN temassz alglayclar da "aclar" ve "kapatclar" olmak zere iki gruba ayrlr.
ekil10.7:NPN-k (Diyotlar devrenin korunmasna yarar, L = yk)

116
ekil 10.8:NPN-kapatc (L = yk)
ekil 10.9:NPN-ac (L=yk)

11.3 Devre Teknii
Normalde temassz alglayclarn lojik devresi kontrol sisteminde yer alr. Ayn ekilde birok
temassz alglaycnn seri ve paralel balanmas ile bu alglayclarn oluturduu lojik devre elde
edilir.
Temassz Alglayclarn Paralel ve Seri Olarak Balanmas
Paralel balama ile bir loojik (Boolean) VEYA-devresi, seri balama ile bir lojik
VE-devresi
gerekletirilir.
Bu tip devrelerin avantajlar unlardr:
Lojik devreler elektronik kontrol organlanlarndan yararlanlmadan gerekletirilir.
Elektronik kontrol organlarnn kullanlmas ile lojik devreler olduklar yerde iletilebilir ve
bylelikle, lojik ilem sonucu az bir kablo masraf ile kontrol organlarna bildirilir.
Bu tip devrelerin dezavantajlar da unlardr:
Bileik devrelerin plan ve montaj belli bir tecrbe gerektirir. nk balantlar, ancak snrl
saydaki temassz alglaycnn balanabilmesi, balanan alglayclarn karlkl etkileri ve artan
cevap ve gecikme sreleri gibi zellikler gz nne alnarak yaplmaldr.
Bakm ileri zorlar.
Zaten bir kontrol organ sinyalleri ileme amac ile kullanlyorsa, btn lojik devreler kontrol
sisteninde iletilir.
11.3.1 ki Tel Tekniinde Temassz Alglayclarn Paralel Balanmas
Temassz alglayclar iki tel tekniinde paralel balanrken u noktalar dikkate alnmaldr:
Anahtarlanmayan (tetikleme olmad) durumda, paralel balanan temassz alglayclarn
duraan durumdaki akmlarnn toplam ykten geer. Bu durumun, k tarafndan balanan
kontrol organlarnn hatal almasna sebebiyet vermemesi garantiye alnmaldr.
Bir temassz alglayc anahtarland zaman, kendisine paralel bal dier temassz
alglayclarn besleme gerilimlerini eker. Bu yzden dier temassz alglayclar gerek
anahtarlama durumlarn gsteremez. lk temassz alglayc anahtarlanmayan konuma dnd
zaman, aslen daha nceden anahtarlanan ikinci temassz alglayc kendisinin gerek
anahtarlama durumunu doru olarak, aradan geen ve temassz alglayc tipine gre spesifik
117
olan gecikme zamanndan sonra gsterebilir. Bu sebeple hatal anahtarlamalar meydana

gelebilir.
Temassz alglayclarn NAM UR tekniinde paralel balanmas mmkn deildir.
ekil 10.10: ki tel tekniinde paralel balama (L=yk)

11.3.2 Tel Tekniinde Temassz Alglayclarn Paralel Balanmas
tel tekniinde temassz alglayclarn paralel balanmas sorun karmaz. Burada aadaki
hususlar gz nne alnmaldr.
Anahtarlanmama durumunda, paralel bal temassz alglayclarn duraan durumdaki akmlar
toplanr (mekanik anahtarlarn ve temassz alglayclarn ayn anda kullanlmas mmkndr).
k kademesi "ak kollektr" devresi olarak tasarlanan temassz alglayclar paralel
balandnda, birbirlerini karlkl olarak etkilemezler. Baka tip anahtar kl temassz
alglayclarda zme diyotlar kullanlmaldr (baknz ekil 10.11).
ekil 10.11:
tel tekniinde paralel balama (DC), (L = yk)
tel tekniinde tasarlanan ve doru akmla alan temassz alglayclar, eer sinyal
klarnn duraan durumdaki akmlar anahtarlanmayan durumda yeterli kklkte ise, nemli
bir kstlama olmadan paralel balanabilir. Bu durum birok temassz alglaycda byledir, yle
ki, 20 - 30 adet temassz alglayc paralel balanabilir. Ayrca tel tekniinde tasarlanan
temassz alglayclarn ve mekanik anahtarlarn birarada kullanlmas da mmkndr. knda
alma direnci olan temassz alglayclar anahtarlandnda, bu alglayclarn paralel bal dier
temassz alglayclara yklenmesini nlemek amacyla, bu alglayclarda ekilde gsterilen
zme diyotlarnn kullanlmas n grlr. Ayrca LED gstergeli alglayclarda btn kl
diyotlann haber vermeleri nlenir.
Alternatif akmla alan temassz alglayclarn paralel balanmas tavsiye edilmez, nk
osilatrlerin salnmlar srasnda hatal anahtarlamalar meydana gelebilir.
11.3.3 ki Tel Tekniinde Temassz Alglayclarn Seri Balanmas
118
ki tel tekniinde temassz alglayclarn seri balanmasndan kanlmaldr. Eer alglayclar seri olarak
balanrsa aadaki noktalar gz nne alnmaldr.
Besleme gerilimi seri balanan her bir temassz alglaycya dalr. Ayn tip temassz alglayclarn
kullanmnda her bir temassz alglaycda oluan gerilim (kn kapal olduu durumda) u ekilde
bulunur:
UTemass\zAlgi/ayiCl= UBesleme Geri/imi
n
(n = temassz alglayc says)
Anahtarlanma durumunda, her bir temassz alglaycda gerilim der (temassz alglayc tipine gre
spesifiktir, yaklak 0,7...2,5 V). Balanan bir ykn gerilimi besleme geriliminden gelir. Bu yzden
besleme geriliminin seri balanan temassz alglayclardaki gerilim dlerinden dolay azald gz
nne alnmaldr.
11.3.4 Tel Tekniinde Temassz Alglayclarn Seri Balanmas
Temassz alglayclarn tel tekniinde seri balanmas mmkndr (baknz ekil 10.13).
Burada u noktalara dikkat etmek gerekir:
Seri balanan her bir temassz alglaycnn klar ek olarak yklenir: Ykn akm tketimi
iin, seri balanan temassz alglayclarn akm tketimleri toplanr.
Anahtarlanma durumunda her bir temassz alglaycda gerilim der (temassz alglayc tipine
gre spesifiktir, yaklak 0,7...2,5 V). Bylelikle ykn gerek duyduu besleme gerilimi her bir
temassz alglaycda azalan gerilimlerin toplam kadar azalr.
Temassz alglayclarn tel tekniinde seri balanmasnda, sz konusu alglaycda her zaman
bir sonraki alglaycnn besleme gerilimi uyguland iin, her defaya mahsus olarak hazr
olmay geciktiren gecikme zaman gz nne alnmaldr. Eer bu gecikme zaman ierisinde bir
saptama olay sz konusu olursa, bir hatal anahtarlama meydana gelebilir. Bu yzden anahtarlama durumu gstergesi bulunan (rnein LED) alglayclarda bile, anahtarlama durumu
doru gsterilmi olmayabilir.
ekil 10.13:
tel tekniinde seri balama (L = yk)
11.4 Kuvvetli Elektromanyetik Etki Altndaki Balant Teknii

119
Temassz alglayc kablolarnn motorlara, anahtarlama valflerine v.d. giden besleme hatlarndan ayrk
olarak balanmasna dikkat edilmelidir.
Temassz alglayc balant kablolar, kablo demetleri ya da kablo yuvalarnda dier kablolara paralel olarak
uzun mesafelerde kullanlyorsa ve bu dier kablolardan deiken akmlar ya da kuvvetli akm impulslar
geiyorsa, bu durumda balant kablolar temassz alglaycda bozucu etkiler meydana getirir.
Temassz alglayclar ar bozucu sinyallerin bulunduu ortamlarda kullanlyorsa (kaynak makineleri,
motorlar, manyetik kavramalar, ...), aada belirtilen nlemler alnmaldr.
Temassz alglayc balant kablolar ksa tutulmaldr. Temassz alglayc kablolar rtlerek korunmaldr.
Bozucu sinyal mmknse olutuu yerde snrlandrlmaldr. Gerilim beslemesinde bozucu gerilim filtresi
kullanlmaldr.
11.5 Kontrol Organlarnn, Rlelerin ve Gsterge Elemanlarnn Balanmas
Bir temassz alglaycnn k, balanan bir cihazla yklendiinde u noktalara dikkat edilmelidir.
Balanan cihazdaki akm tketimi, temassz alglayc tarafndan msaade yk akmndan fazla
olamaz. Temassz alglayclarn msaade ettikleri yk akmlar tipik olarak 50...500 mA
aralndadr.
Anahtarlanan durumda, temassz alglaycnn gvenli bir ekilde almasn salamak iin,
balanan ykn direnci ok byk olmamaldr. Bylelikle gerekli olan minimum yk akm
geebilir.
Temassz alglaylar besleme gerilimine tabi tutulduklar ya da tutulmadklar zaman kontrol
edilmeyen anahtarlama impulslar gnderebilir. Bu impulslar temassz alglaycnn snmlenmi
ya da snmlenmemi olmasna (be-dampfl) gre farkl ekilde ortaya kar. mpulslar k
tarafndan balanan kontrol elemanlarnn hatal anahtarlama yapmasna sebep olabilir. Bu sebeple
ilave bir donanm eklinde bastrlmal ya da kontrol elemannda alnacak yazlm tedbirleri ile
dikkate alnmaldr.
Gsterge eleman olarak ampuller kullanldnda, ampul soukken ampulden geen balang
akmnn, anma akmndan olduka byk olduuna dikkat edilmelidir. Balang akmnn
azaltlmas, ampul telinin temassz alglaycya paralel balanan bir stma direnci ile nceden
stlmas yoluyla mmkn olabilir.
Temassz alglayc k ile bir rle kontrol edildiinde, yukarda belirtilen hususlarn yansra,
rlenin anahtarlanma durumunda oluan gerilim tepe deerlerinin, gerektiinde bota alan
diyotlarla bastrlmas gerektiine dikkat edilmelidir.
11.6 G Temininde Aranan zellikler
letme gerilimi temini iin kullanlan g besleme elemanlarnn anahtarlanma ya da anahtarlanmama
durumlarnda, temassz alglayc iin tehlikeli olan gerilim tepe deerlerinin olumamasna dikkat
edilmelidir. Elektronik ayarlama birimleri yetersiz olan g besleme elemanlar, anahtarlandklar durumda
yksek gerilimler oluturabilir ve bu yksek gerilimler temassz alglayc iin msaade edilen besleme
gerilimlerinden daha byk olabilir. Bu deerler devrenin zaman sabitine gre nispeten daha yava azalr.
Daha nceden bilinmeyen g besleme elemanlar kullanld zaman, gerilimin devreye uygulanma seyri
bellekli osiloskoplar ile kontrol edilmelidir.
Temassz alglaycya ait veri yaprana gre, besleme geriliminde meydana gelen dalgalanmalar belli bir
snr deerinin zerine kmamaldr.
B. EYLEYCLER
120
1. EYLEYCLER (ACTUATORS)
Eyleyiciler kuvvet, tork veya hareket oluturmak zere kullanlan elemanlardr. Mekatronik
sistemler genellikle fiziksel sisteme kuvvet, moment veya hareketle mdahale ederler.
Kontrol sistemindeki hareketi salayan elemanlar elektriksel girileri mekanik harekete eviren
elemanlardr. Elektronik veya mikrobilgisayarl kontrol sistemlerinin k elemanlar grubunda
nemli bir yer tutan hareket elemanlar, girilerine uygulanan elektrik sinyali sonucunda bir
mekanik hareket salarlar. Genelde elektromekanik olan bu elemanlara son yllarda elektrohidrolik
ve elektropnmatik elemanlar eklenmitir. Selenoidler ve elektrik motorlar en ok kullanlan
hareket elemanlardr. Ayrca grnt salayan elemanlar da bu snfta deerlendirilebilir.
Mekatronik sistemler hareket iin ihtiya duyduklar gc elektriksel, hidrolik ve pnmatik
eyleyicilerden alrlar. Mekatronik sistemlerde kullanlan eyleyiciler endstriyel eyleyicilerin
gelitirilmi halleridir. Onlardan farklar kk boyutlarla byk g salayabilmeleridir. Birok
eyleyici ierisinde yer ve hz alglayclar bulunmaktadr. Her eyleyici eidinin kendine gre
avantajlar ve dezavantajlar vardr. Mekanik kapasitelerinin yan sra evresel zellikleri de
deerlendirmede ele alnmaldr. rnein elektriksel eyleyiciler patlayc gazlarn bulunduu
ortamlarda zel nlemler ile kullanlabilirler. Bu ortamlarda genellikle hidrolik eyleyiciler
kullanlr.
Dier ynden hidrolik eyleyiciler ya kullanrlar ve bir sznt halinde evre kirliliine yol
aabilirler. Bu yzden yksek derecede temizlik gerektiren ortamlarda pnmatik eyleyiciler tercih
edilebilir. Baz dorusal eyleyiciler dili sistemleri bir aft ile dndrerek dairesel hareketi de
baarabilirler. Gazlar byk oranda sktrlabilir olduklarndan birim ktlede byk miktarda
enerji depolayabilirler. Bu nedenle yapay kollara g salamak iin uygun bir seimdir. Ancak
gazlarn sktrlabilir olmas pnmatik eyleyicilerin servo kontroln karmak hale getirir. Bir
yk bir silindir ile ufak bir mesafeye makul bir hzla tamak iin silindir iindeki odalarda yksek
bir basn fark gereklidir. Bu basnc salamak iin silindir odasnda oluacak olan boluun
hacminden daha fazla bir havann odaya alnmas gerekir. Ayrca piston gerekli mesafeyi kat
etmeden nce pistonu yavalatmak iin odadaki hava darya braklmal ve dier odaya hava
alnmaldr. Piston durduktan sonra alnan bu hava tekrar boaltlmaldr ve bunlar da byk enerji
kayplardr. stelik havann skabilir olmas nedeniyle bu ilemi modellemek ve tam olarak
kontrol etmek zordur. Buna karlk svlarn gazlar kadar sktrlamaz olmas hidrolik eyleyicilere
pnmatik eyleyicilerden farkl zellikler kazandrr. Hidrolik svlar enerji depolamak iin
kullanlamazlar bu sebeple ya sktrmak iin gerekli enerjiyi depolamak iin baka bir g
kayna gerekmektedir. Ayrca hidrolik ya kullanldktan sonra gazlar gibi havaya
braklamayaca ya iin bir geri dn yolu da bulunmaldr. Hidrolik eyleyiciler pozisyon
bilgisinin geri beslemesi ile kolayca kontrol edilebilirler ve kk bir hata pay ile ok hzl hareket
edebilirler.
2. EYLEYC ETLER
2.1. Elektrikli Eyleyiciler
Elektrik motoru btn otomotiv kontrol sistemlerinde kullanlan en yaygn hareket salayc
elemandr. Selenoidler gibi temel alma prensipleri, bobinlerden geen elektrik akmnn
oluturduu manyetik alan ile hareketin salanmas esasna dayanr. Selenoidler dorusal olarak
hareket ederken, elektrik motorlar dairesel hareket verirler. Elektronik kontrol devreleri ile
motorlarda sonsuz vida dili mekanizmalaryla dorusal hareket salayan eleman olarak da i
grebilirler.
Tatlarda farkl tip elektrik motorlar cam silecei, elektrikli merkezi kilit, cam, ayna
mekanizmalar, yakt pompas, klima fan gibi birok yerde kullanlmaktadr.
2.1.1. Dorusal hareket yapan elektrikli eyleyiciler

121
2.1.1.1. Selenoidler
Selenoid dorusal mekanik hareket salayan bir elektromanyetik devredir. Yapsal olarak demir malzeme iine
yerletirilmi bir bobinle (hareketsiz kutup) demir
nveden ibaret hareketli kutuptan oluur. Giri sinyali
selenoid bobinde bir akmn geiine neden olur ve
bobinin etrafnda gl bir manyetik alan yaratr. Bu
manyetik alann uygulad ekim kuvveti ile madeni
ubuk bobinin merkezine doru ekilir. Giri sinyali
kesildiinde bir yay kuvveti ile madeni ubuk tekrar
ekil 2.1. Selenoid prensibi
geriye ekilir. ekil 2.1de byle bir selenoidin alma prensibini gstermektedir.
Nvenin hareket yn bobinden gecen akmn ynne
baldr ve sa el kuralyla basit olarak bulunabilir.
ekil 2.2de grld gibi iletken, baparmak akm
ynn gsterecek ekilde avu iine alndnda
dier parmaklar iletkeni evreleyen manyetik kuvvet
izgilerinin ynn gsterir.
ekil 2.2. Sa el kural
Selenoidler ekilir ve ekilir-itilir tip olarak

iki eittir. ekilir tiplerde manyetik bobin
tarafndan oluturulan manyetik hatlar bir
demir nveyi manyetik alann merkezine
doru eker. Genellikle balatma
sistemlerinde elektromanyetik anahtar olarak
kullanlr (ekil 2.3).
ekil 2.3. ekilir tip selenoid
ekilir-itilir tiplerde ise demir nve olarak daimi mknats kullanlr. Manyetik bobinden geen
akmn yn deitike manyetik kutuplar deieceinden daimi mknats bobin tarafndan srekli
ekilip itilir. Bu sistem elektronik kap kilitlerinde ska kullanlmaktadr (ekil 2.4).
Selenoidlerin otomotiv sistemlerinde klasik
uygulamalar, yakt kesici valf veya yakt enjektr
valf olarak kullanlmalardr. Selenoidlerin
balca dezavantaj, retilen dorusal hareketin
manyetik kutuplar ve demir nve arasndaki
uzakln karesi ile doru orantl olmasdr. Bu
durum uygulamada selenoidin darbe uzaklnn 8
mm den daha fazla olmasn snrlar. Bir baka
dezavantaj da selenoidin almaya ve hareket
periyoduna geii iin geen sredir. Bu zelliklen
nedeniyle selenoidler srekli hareket eleman
122
olarak kullanlma yerine ama kapama eleman olarak kullanlrlar.

ekil
2.4. ekilir-itilir tip selenoid
ekil 2.6da grld gibi selenoid valfli enjektre akm uygulandnda armatr hareket ederek
yay sktrr. Enjektrlerde 0.1 mm gibi kk bir konum deiimi ve 1.5 ile 10 ms. arasnda ak
kalma sresi sz konusudur. Akm kesildiinde armatr yay kuvvetinin etkisiyle eski konumuna
gelir.
ekil 2.6. Selenoid valfli enjektr

ekil 2.7de ise ilk hareket enjektr grnmektedir. lk
hareket enjektr elektromanyetik olarak alr.
Enjektrn grevi, soukta ilk hareket srasnda
silindire giren karm ek yaktla zenginletirmektir.
Normal durumda enjektr bir yay ile kapal tutulur.
Elektro mknats uyarldnda supap alarak yakta yol
verilir; memenin ucuna verilen biimle yakt dnerek
plverize bir ekilde hava kelebeinin nne
pskrtlr. Enjektr, mar devresine bal termik
zaman alteri ile kumanda edilir.
1.Elektrik balants
2.yakt girii(filtreli)
3.manyetik subap(plancr)
4.selenoid sarg
5.evirici (dnl)meme
ekil 2.7. lk hareket enjektr
123
2.1.1.2. Lineer motorlar

3 fazl bir AC motor gibi alr. AC motorun
dairesel kutup sarglar bir noktadan alp dz
olarak sralanacak olursa basit bir lineer motor
yaplm olunur. AC akmn hzna bal olarak da
sarglar zerindeki nve alternatif akm ynnde
hareket edecektir (ekil 2.8).
ekil 2.8. Lineer AC motor

2.1.1.3. Lead screw (ilerleme vidas)
Hassas ilerleme salayan motor balanm vidal
dzeneklerdir (ekil 2.9). Paralar;
1. Hassas klavuz vida
2. n ykleme somunu
3. tme burcu
4. Bask yata
5. Opsiyonel yalayc
ekil 2.9. lerleme vidas
2.1.1.4. Lineer DC motor
Lineer DC motorlarnn en byk dezavantaj hz dnmnn vites kutusu mekanizmas ile
azaltlmas ve dntrlmesi ile dorusal k salanmasdr. ekil 2.10.bde kk elektrik lineer
eyleyici gstermektedir. Bunlar dk voltajl DC motorlardr ve ksa lineer k salar. Aslnda
bunlar stma ve havalandrma birimleri iin dizayn edilmitir.
(b)
ekil 2.10. Lineer DC motorlar
2.1.2. Dairesel hareket yapan elektrikli eyleyiciler
2.1.2.1. DC motorlar
Btn motorlar ayn kutuplarn birbirini itmesi, farkl
olanlarn birbirini ekmesine dayal, temel mknats
prensibiyle alr. DC motorunda sabit manyetik alan, iki
daimi manyetik kutup parasyla salanr. Dier bir manyetik
alan, akm tayan endvi (rotor) kanatklar etrafnda elde
edilir. Komtatr ve fralar dn srasnda endvi akmnn
ynn deitirmede kullanlr. ekil 2.12de temel bir DC
motorun yaps grlmektedir.
ekil 2.12. DC motor yaps
2.1.2.1.1. inden akm geen bir iletkenin manyetik alan ierisindeki durumu ve sol el kural
124
Manyetik alan iinde hareket eden bir iletken zerinde

E.M.K indklenir ve bu E.M.K. den dolay devreden bir akm
geer. imdi bu durumun tersini inceleyelim. Yani; manyetik
alan iinde bulunan bir iletkenden akm geerse ne olur?
Manyetik alan iindeki iletkenin itilme yn, iletkenin
iinden geen akmn ve manyetik alann ynne baldr.
letkenin hareket yn, sol el kural ile bulunur. Sol el, drt
parmak birbirine birletirilerek alr. Sol el kuvvet izgileri
avu iinden gidecek ve bitiik drt parmak iletkenden geen
akmn ynn gsterecek ekilde tutulursa; baparmak
iletkenin hareket ynn gstermektedir (ekil 2.13).
ekil 2.13. Sol el kural

2.1.2.1.2. letkenin alan tarafndan iletilmesi
ekil 2.14.a: letken ierisinden geen akm, iletken etrafnda bir alan oluturur. Oluan bu alan sol
tarafta ana alanla zt ynde, sada tarafta ise ana alanla ayn yndedir.
ekil 2.14.b: Sol tarafta alanlar zt ynde olduu iin alan zayflamas, sa tarafta ise alanlar ayn
ynde olduu iin alan kuvvetlenmesi olur.Bu durumda iletken alann dna doru itilir. letkenin
hareket yn sol el kuralna gre sa taraftan son tarafa dorudur.
ekil 2.14.c: Manyetik alann yn deitirilecek olursa iletkenin hareket yn deiir. Sol el kural
uygularsak iletkenin hareket ynnn sol taraftan sa tarafa doru olduunu tespit ederiz.
ekil 2.14.d: letkenden geen akmn ynn deitirirsek hareket yn yine deiir. letkenin
hareket ynnn sol el kuralna gre sol taraftan sa tarafa doru olduunu tespit ederiz. Bylece
manyetik alan iindeki iletkenin itilme ynnn, iletkenin iinden geen akmn ve manyetik alann
ynne bal olduu grlmektedir.
Not: Akm yn ve manyetik alan yn ayn anda deitirilirse iletkenin hareket yn deimez.
Sadece birinin deitirilmesi yeterli olmaktadr.
ekil 2.14. Manyetik alan iindeki iletkenin durumu
S
ilver Maxon Mot
Dili Kutulu Global Motor
Polaroid Motor
Dili Kutulu Green

Maxon Motor
ekil 2.16. eitli DC motorlar
125
Temel DC motorlarn yaps ekil 2.17 ve 2.18de gsterilmektedir. Btn motorlar temel
manyetizma prensiplerine gre alr. DC motorlarn ana sabit manyetik alan kalc manyetik
kutuplar meydana getirir. Dier manyetik alan rotorun almas iin gerekli olan enerjiyi salar. ki
manyetik alan sistemi rotor zerinde kar bir g oluturur. Bu da rotorun dnmesine neden olur.
Rotorun manyetik alan her zaman devaml dnmeyi salar. Bu ilev ekil 2.15de gsterilmitir.
Uygun dn sresince rotorun geerli kontrol seilebilir. DC motorlar ok byk bir g dizisi
oluturacak ekilde yaplabilir. Bunun iin sadece motora 100-150 watt gereklidir.
ekil 2.17. DC motorun yaps
ekil 2.18. DC motorun alma prensibi

Aada DC motorlarnn ana tipi gzlenmektedir.
1. Demir ekirdekli
2. Demirsiz rotorlu
3. Baskl halkal motor
2.1.2.1.5. Demir ekirdekli
Bu model motor tiplerinin geleneksel tipidir. Bakr tel demir
nve zerine yamanmtr. Demir nveden bobine doru bir
manyetik alan oluur. Bu kalc manyetik alan motorun
etrafnda yer alr ve bakr komtatr zerindeki karbon fra
sayesinde devamllk salanr. Bu motorlar genelde yardmc
uygulamalar iinde ou yerde kullanlr. ekil 2.19da demir
ekirdek motorlar gsterir. Burada manyetik alan aslnda
bobin tarafndan salanmtr.
ekil 2.19. Demir ekirdekli DC motor
126
2.1.2.1.6. Demirsiz rotorlu (ekirdeksiz) motor

Motorun bu tipi merkezi silindirik kalc manyetizmann
kablo dnl silindirik bobinde kullanld tiptir.
Yksek derecede kymetli metaller fralarda ve
komtatrlerde kontak rezistans ve srtnme iin
kullanlr. Bununla birlikte rotorda demir kullanlmamas
atalet momentini azaltmaktadr. Yksek verim, iyi
performans/arlk oran ve mkemmel yardmc
zelikleri kazandrmaktadr (ekil 2.20).
ekil 2.20. Demirsiz rotorlu DC motor

2.1.2.1.7. Baskl halka motor
Bu motorlar bir disk ierir ve bu disk diren kondktrler zerinde bulunur. Karbon fralar bu
kondktrlerle temas halindedir ve gerekli olan manyetik alan geirirler ve merkezi mknats ile
birbirlerini etkilerler. Baskl disk kondktrler gibi dzgn bir dn gsterir ve dn sresince
tork artmaz. Bu motorlar ok iyi ortadan yksek gce kadar alma imkn verecek ekilde dizayn
edilmitir.
DC motorlar otomotiv mekatroniinde birok yerde kullanlmaktadr. Enjeksiyon sistemlerinde
yakt pompas ierisinde DC motor bulunmaktadr. Pompa ile elektrik motoru ortak bir gvdeye
yerletirilmitir; elektrik motoru, evresinde dolaan yakt soutulur (ekil 2.21).
1. Yakt girii 2. Yksek basn ayar valfi 3. Masural paletli pompa 4. Elektrik motoru 5. ek
valf 6. Yakt k
ekil 2.21. Pompa motoru
2.1.2.1.8. DC motorlarn mukayesesi
Avantaj
Hzl ve hassas
Kk Boyut
Polarite deiiklii ile ters dnme
Pozisyon ve hz kontrolne uygun
Ucuz
Geri beslemeli kontrole uygun
Dezavantaj
Yksek hz ve dk momentlidir. Bu nedenle dili kutusu vb. hz drc kullanmn gerektirir
Fralarn mr vardr
Patlayc ortamda tehlikelidir
Kilitleme yapamaz bu nedenle fren gerektirir
Kalkta yksek akmdan dolay snma olur
127
Ek Avantaj
Giri voltaj anahtarlamas fra yerine devrelerle yaplr
Uzun mrldr, az bakm gerektirir
Daha az komplekstir ve ucuzdur
2.1.3. Adm (step) motorlar
Asal konumunu admlar halinde deitiren, ok hassas sinyallerle srlen motorlara adm
motorlar denir.
Adndan da anlalaca gibi adm motorlar belirli admlarla hareket ederler. Bu admlar, motorun
sarglarna uygun sinyaller gnderilerek kontrol edilir. Herhangi bir uyartmda, motorun yapaca
hareketin ne kadar olaca, motorun adm asna baldr. Adm as motorun yapsna bal
olarak 90, 45, 18, 7.5, 1.8 veya daha deiik alarda olabilir.
Adm motorlarnn hangi yne doru dnecei, devir says, dn hz gibi deerler mikroilemci
veya bilgisayar yardm ile kontrol edilebilir. Sonu olarak adm motorlarnn hz, dn yn ve
konumu her zaman bilinmektedir.
Adml motorlarda manyetik kutuplar arasnda birbiri ile anahtarlanm ekilde birden ok alan
sargs bulunmaktadr. Endvi rotoru kk admlar halinde ilerler. ekil 2.22de adml motoru
temel alma prensibi gsterilmi ve mekanik anahtarlarla akm alan sarglara akn devre emas
izilmitir. Pratikte adml motor anahtarlamas elektronik ve dijital kontroll olarak yaplmaktadr.
evrim hz manyetik alan oluturan admlarn saysna ve sarg sisteminin etrafnda dnne
baldr.
ekil 2.22. Adml motor prensibi

Adml motorlar iyi bir kararla ve ayn zamanda g uygulanmad zaman da iyi torka
sahiptirler. Bununla birlikte tork karakteristiinin bir snr olabilir (hznn karesinin tersi
olduundan dolay).
ayet motor durduktan sonra aniden anahtar alrsa btn hzyla kalkmak isteyecektir. Bundan
dolay hz aamal olarak ykselecektir. Bir baka karakteristii rezonans noktasna dayanmasdr.
Dk hzda tork azaldnda da dnmeye devam edecektir. zel bir src nitesi iki girili
terminalli olarak gereklidir, biri src darbesini (puls) iletmek iin olacak, dieri ise dn
ynn dzenleyecektir.
En yaygn adml motor tipi, be konvektrl olmak zere, drdne faz verilerek otomotiv alannda
kullanlan tiptir (bir ortak pozitif besleme ve drt negatif dn).
128
Elektronik kontrol nitesinin toprak kombinasyonlar da kullanlarak rotorun 7.5 lik admlarla
(dakikada 48 adm) dn salanmaktadr. Rotorun devir says 150 kombinasyon kullanarak
istenilen derecede admlarla zel olarak ayarlanabilir. Bir motor 48 darbe zerinden alarak
dnen bir devir iin 120 d/dk hzla iletmek iin saniyede 96 darbe gerekir. Bir adml motorun
k hareketi dairesel veya lineer olabilir (sk olarak motorun en az hz ve torkta almas
istenmeyen durumlarda). Vites kutusunda kullanlnca, motor performans yk artlarna elenerek
dairesel hareket lineer harekete evrilebilir.
Adml motorlar gaz kelebek motoru, rlanti hava ayar motoru vb. birok hassas konum deiimi
gerektiren yerde kullanlrlar. rnein gaz kelebei kapal konumda iken rlanti havasnn motor
scaklna bal olarak kontrol gereklidir. Hava miktarnn ayarlanabilmesi iin ekil 2.23de
grld gibi bir adml motor rlanti hava ayar valfi olarak kullanlr. ECU' den gelen bilgilere
gre adml motor rlanti hava ayar valfini 200 farkl konumda ileri geri hareket ettirebilir.
ekil 2.24. Step motorda admlarn oluumu
129
Akmn geebilecei birden fazla bobin sargs vardr bu sarglarn says artrldka adm atabilme
yetisi yani asal dn o kadar klr. rnein 4 ayr sargl fakat 100 paral bir adm motoru
bir devirde 100*4 = 400 adm atabilir asal olarak ise 360/400 = 0,9 derecedir.
Step motorlar bir dizi ksa elektrik akmyla hareket ederler. Stator (hareketsiz ksm) birbirine dik
manyetik alan reten iki ayr bobinden oluur. Bu bobinlere srayla elektrik akm verilerek statorun
ierisinde dndrme etkisine sahip bir manyetik olumas salanr. Statorun iindeki rotor
(hareketli ksm) bobinler tarafndan srayla oluturulan manyetik alanla polarize olarak dner. Her
bir elektrik akm vurgusu (pulse) rotorun belli bir a kadar (bir adm) dnmesine neden olur. Bu
ekilde verilen elektrik akm vurgularnn frekans motorun dnme hzn belirler. Hzl ivmelenme
sonucunda step motorda kayma meydana gelebilir bunun nlenmesi iin ivmelenme srasnda
vurgu skl ayarlanmaldr. Stepper motorlarda yksek hassasiyetin gerektii durumlarda geri
beslemeli kontroller kullanlr. Step motorlar durma pozisyonu etrafnda salnm yapabilirler ve
hafif ykler tarken hassasiyeti kaybedebilirler. Eer g sadece bir bobine verilirse manyetik
alann etkisiyle rotor sabitlenecektir, bu da motorun durdurulmasnda kullanlr. Step motorlar
rotorlarnn yapld malzemeye gre snflandrlrlar. Deiken direnli (variable reluctance) step
motorlar dileri olan yumuak demirden yaplm bir rotora sahiptir. Dk momentlidirler, orta
derecede adm alarna sahiptirler (5-15 derece) ve hzl bir ivmeye sahiptirler. Sabit mknats step
motorlarnda sabit bir mknats rotor bulunur. Daha ucuzdurlar fakat daha kt adm alarna
sahiptirler ve momentleri daha dktr. Bu motorlarda rotor silindir deil de samarium kobalt
mknatslarndan yaplm ince bir disk eklindedir. Hibrid step motorlar iinde sabit mknats rotor
bulunan variable reluctance motorlardr. Yksek momente, kk adm alarna (0.5-15 derece) ve
yksek hassasiyete sahiptirler.
Bu motorlar ierisinde ou alanlar sabit mknats etrafnda dner. Demir nve kk artlar takip
eder. ekil step motorlarn alma prensibini gstermektedir. Bobin manyetik alannn mekanik
kontrol ekilde canlandrlmtr. Bu pratik step motor anahtar elektronik ve dijital kontrolldr.
Dn hz manyetik alanla doru orantldr.
Bu motorlar g uygulanmad srece salamdr ve genelde iyi torka sahiptir. Motorlarda
maksimum g seildiinde hz yava yava artacaktr. Bir baka karakteristik rezonans noktasnda
gl kalmak iin dinlenmesidir. Ayrca zel src birimi iki giri terminali gerektirir.
Step motorlarn otomotivde en kullanl tipi drt aamal be balantl, tek mterek pozitif ve
negatif kutuplu olandr. Elektronik kontrol birimi 7.50 ayla 150 deiik kombinasyon salar.
Tanma step motor lineer veya lineer olmayan art gsterir ve ok yksek hz ve tork gerektirmez.
2.1.3.1. Step (Adm) motorlar eitleri
2.1.3.1.1. Deiken relktansl (DR) adm motoru
Deiken relktansl adm motoru en temel adm motoru tipidir. Bu motorun temel prensiplerinin
daha iyi anlalabilmesi iin kesit grn yanda gsterilmitir. Bu -fazl motorun 6 adet stator
kutbu vardr. Birbirine 180 al olan herhangi iki stator kutbu ayn faz altndadr. Bunun anlam,
karlkl kutuplarn zerindeki sarglarn seri veya paralel olmas demektir (ekil 2.25).
ekil 2.25. Deiken relktansl (DR) adm motoru

2.1.3.1.2. Sabit Mknatsl (SM) Adm Motorlar
130
Rotorunda sabit mknats kullanlan adm motoruna srekli mknatsl adm motoru ad verilir. 4fazl bir SM adm motorunun bir rnei yanda gsterilmitir. Silindirik sabit mknats rotor gibi
alr, etrafnda ise her biri zerine sarglar sarl olan 4 adet kutbun bulunduu stator vardr (ekil
2.26).
ekil 2.26. Sabit mknatsl (SM) adm motorlar

Burada C ile adlandrlan terminal, her bir fazn birer ularnn birletirilerek g kaynann pozitif
ucuna baland ortak utur. Eer fazlar Faz1, Faz2, Faz3, Faz4 srasyla uyartlrsa; rotor saat
ibresi ynnde (CW) hareket edecektir. Bu motorda, adm asnn 90 olduu aka
grlmektedir.
2.1.3.1.3. Kark yapl (Hybrid) adm motoru
Rotorunda sabit mknats bulunan bir dier adm motoru da kark yapl adm motorudur. Hybrid
kelimesi motorun sabit mknatsl ve deiken redktansl motorlarn prensiplerinin birlemesinden
dolay verilmitir. Kark yapl adm motorundaki rotor ve stator dileri kk adm alar elde
etmek iin dizayn edilmitir (ekil 2.27).
ekil 2.27. Kark yapl (hybrid) adm motoru

Adm motorlarnn uyartm;
1. Tek-faz uyartm
Motor sarglarnn sadece birinin uyartld uyartm cinsine tek-faz uyartm ad verilir. Bu uyartm
metodunda rotor her bir uyartm sinyali iin tam admlk bir hareket yapmaktadr. Uyartm dn
ynne bal olarak sra ile yaplr.
2. ki-faz uyartm
Motor sarglarnn ikisinin sra ile ayn anda uyartld uyartm cinsine iki-faz uyartm ad verilir.
ki faz uyartmlda rotorun geici durum tepkisi tek-faz uyartmlya gre daha hzldr. Fakat burada
g kaynandan ekilen g iki katna kmaktadr.
3. Karma uyartm
131
Bu uyartm ynteminde tek-faz uyartm ile iki-faz uyartm ardarda uygulanr. Burada rotor herbir
uyartm sinyali iin yarm admlk bir hareket yapmaktadr. Bu uyartm metodunda adm as
yarya dtnden adm says iki katna kmaktadr.
Adm motorlarnn denetimi;
1. Ak dng denetimi
Aada ak dng denetim iin blok diyagram grlmektedir. Saysal kontrol sinyalleri
denetleyici tarafndan retilir ve src devre tarafndan ykseltilip adm motorunun sarglarna
uygulanr (ekil 2.28).
ekil 2.28. Ak dng denetimi

2. Kapal dng denetimi
Kapal dng sistemlerde ani rotor konumu sezilerek denetim birimine iletilir. Her adm komutu
iin bir nceki komutun gerekletirildii adm bilgisi alnarak uygulanr. Bu nedenle motor ile
denetleyici arasnda herhangi bir adm kayb olmaz. Kapal dng denetime bir rnek aada
gsterilmitir (ekil 2.29).
ekil 2.29. Kapal dng denetimi

Adm Motoru Src Sistemleri;
ekilde bir adm motoru iin gerekli olan src devrenin blok diyagram gsterilmitir. ekil
2.30da motorun lojik sralaycs, ekil 2.31de ise giri kontrolr gsterilmitir.
ekil 2.30. Lojik sralaycnn motora balants
132
ekil 2.31. Adm motoru src sisteminin blok diyagram
ekil 2.34. eitli step motorlar

2.1.3.1.4. Step motorlarn mukayesesi
Avantaj
Ak evrim kontrole uygundur
Ucuzdur
Uzun mrldr, az bakm gerektirir
Dezavantaj
Enerji verimlilii dktr
Titreim olur
Yksek hzda ve yk altnda grltl alr
Admlar sabittir
Kilitleme yapamaz bu nedenle fren gerektirir
Kalkta yksek akmdan dolay snma olur
2.1.4. Servo motorlar
Servomotorlar uaklarda kanat flaplerini ve buna benzer cihazlarn ayarlamalarn yapmak iin
kullanlrlar. Servo motorlar dahili dili sistemine sahiptirler ve yksek momentlere ularlar. k
aft DC ve step motorlarda olduu gibi serbeste dnmez belli alarda dner. Servo motorlar bunu
elektronik aft yeri alglaycs ve bir kontrol devresiyle yaparlar. Servo motorlarn 3 k vardr:
g, toprak ve kontrol. ounlukla 5 voltta alrlar. Kontrol sinyalleri bir dizi vurgudan oluur ve
aftn istenilen konumunu belirlerler. Her vurgu bir konum komutunu simgeler. aftlarn ou 180
derece dnebilirler (ekil 2.35).
Servo Motorlarda Srekli Dnme Hareketi
Servo motorlar baz ayarlamalardan sonra srekli dnme hareketi yapabilirler ve hareketli robotlar
iin ok uygun hale gelirler ancak bunun nnde 2 engel vardr:
Geri Besleme Dngs
Motorun aft dilisi bir potansiyometreye baldr ve bu potansiyometre aftn pozisyon bilgisini
srekli gerideki kontrol devresine gnderir. aftn asal yeri bu ekilde ayarlanr. Fakat bu
potansiyometre snrl bir dirence sahiptir ancak srekli dnme hareketi direncini srekli
arttrmasn gerekli klar.
Mekanik Durdurma
133
Genellikle aftn zerinde aftn 0 ve 180 dereceler arasnda kalmasna neden olacak plastik
engelleyiciler vardr.
Bu sorunlarn zm u ekilde gerekletirilebilir. Motorun, aftn her zaman 90 derecede
olduunu sanmas salanabilir ve plastik tutucu kesilir. Eer kontrol devresi aftn srekli 90
derecede olduunu dnrse 0 ve 180 derecelik dnme komutlarnda hi bir zaman o konuma
ulaamayaca iin srekli dnecektir. Servo motorun aftnn her zaman 90 derecede olduunu
dnmesini salamak iin 2 yol vardr:
1. Potansiyometre 2 adet sabit direnle deitirilir. Bu direnlerin deeri potansiyometrenin 90
derece direncine eit olmaldr.
2. Potansiyometrenin aft ile balants kesilir ve dnmesi engellenir.
ekil 2.35. Servo motor
2.1.5. Dnel selenoidler (tork motoru)

Aktrlerin bu tipi lineer hareket yerine dnel hareket salamak iin kullanlmaktadr. ekil 2.36
tork motorlarnn alma prensibini gsterir ve bunlar ift sarmldrlar. Demir nvenin atalet
moment gc ift sarmla alkaldr. Bunlar yksek tork kapasitesi ve abuk cevap verme
kabiliyetleri ile avantaj salarlar.
ekil 2.36. Dnel selenoid

2.1.6. AC Motorlar
AC motorlar alternatif gerilimle alan elektrik motorlardr (ekil 2.37). Bu motorlar 2 ksmda
inceleyebiliriz:
Tek fazl indksiyon AC motorlar.
fazl AC motorlar.
Ancak; Elektrikle tahrik sisteminde
kullanlan nt ve seri
karakterislikli pek ok eit A.C.
motoru vardr.
Ksa devre rotorlu ( Sincap
Kafesli ) asenkron motorlar
134
Rotoru sargl ( Bilezikli ) asenkron motorlar gibi.

ekil 2.37. AC motorlar
2.1.7. Rle
Rle elektriksel kontrol sisteminin nemli bir parasdr. nk dolayl yoldan anahtarn alp
kapanmasn gerekletirerek, uzaktan kontrol
iin ve yksek akmla alan devrelerde dk
sinyal akm ile kontrol salayabilmektedir.
Rleler genel olarak 15-40 amper akm eken
devrelerde kullanlrlar. Esas itibariyle bir rle
tek kontakl zel bir manyetik alterdir.
Manyetik alan kuvveti ile madeni kontaklar
ekilerek devrenin bir anahtar gibi ilem
grmesi salanr. Bobin sarglarnda manyetik
alan azalnca yay vastasyla kontaklar alr
(ekil 2.38). Yaptklar i bakmndan akm ve
emniyet rleleri olarak iki guruba ayrlabilirler.
ekil 2.38. Basit rle sistemi
Akm rleleri far, korna, mar selenoidi gibi sistemlerde gerilim dmesini azaltarak ait olduklar
alcnn alma verimini ykseltirler. Emniyet rleleri ift kontakldr ve yksek gl alclarn
grevi bittikten sonra almasn otomatik olarak durdurmak iin kullanlrlar.
Rle ou elektrikli kontrol sistemlerinin nemli parasdr. nk dolayl elektrik kontrol salar.
Bu uzaktan kontrol, dk kontrol sinyali ile birlikte yksek kontrol salar.
Rle temel olarak sabit ekirdek ile birlikte selenoidle alr. Buradaki manyetik g demir
nveden ekirdee dorudur. Bobinin manyetiklii getii zaman yay kontaklar aar. Baz rleler
normal olarak kontaklar kapatr. Manyetik g btn aygtlar aar.
Kk deerli bir akm ile yksek gl bir alcy altrabilmek (anahtarlayabilmek) iin
kullanlan elemanlara rle denir. BC547 kodlu NPN transistrle en fazla DC 100 mA akm eken
bir alcy altrabiliriz. ancak transistor n kolektrne bir rle baladmz zaman 1-16 A (DC
ya da AC) akm eken bir alcy altrmamz mmkn olur. te bu kolayl salamasndan tr
rleler, otomasyon sistemlerinin bata gelen elemanlarndan birisi durumundadr.
Tamamen otomatiklemeye balayan retim aralarnda yzlerce tip ve modelde rle
kullanlmaktadr. Tek kontakldan tutun 10-20 kontaklsna kadar geni bir model yelpazesine sahip
rlelerin almas her modelde de ayndr. Uygulamada kullanlan rleler, kontaklarnn zelliine
gre yle snflandrlr:
I. Tek kontakl tek konumlu rleler,
II. Tek kontakl ift konumlu rleler,
III. ok kontakl tek konumlu rleler,
IV. ok kontakl ift (iki) konumlu rleler.
ekil 2.39. Mini rlenin yaps
135
ekil 2.40'da grld gibi, bobin, demir nve, palet, yay ve kontaklardan oluan rlenin mknats
oluturan bobinleri 5-9-12-24-36-48 V gibi gerilimlerde alacak biimde retilir. Elektronik
sistemlerde ounlukla DC ile alan rleler kullanlr.
ekil 2.40. Rlelerde kontaklarn hareketi

Rlenin alma ilkesi
ekil 2.41.-a-b-c'de grld gibi rle iinde bulunan demir nve zerine geirilmi makaraya
ince telden ok sipirli olarak sarlm bobine akm uygulandnda, N-S manyetik alan oluur. Bu
alan ise bobinin iindeki nveyi elektromknats hline getirip, paletin kontaklarnn konumunu
deitirmesini salar. Akm kesilince elektromknatslk ortadan kalkar, esnek gergi yay paleti geri
ekerek kontaklar ilk konumuna getirir.
Kontaklardan geen akm nedeniyle birbirine temas eden yzeyler zamanla oksitlenebilir
(karbonlar). Kontaklardaki oksitlenmeyi en az dzeyde tutabilmek iin platin ya da tungsten
zerine ince gm tabakasyla kaplama yaplr. Dzgn almayan bir elektronik devrede
rlelerin kontaklar nda oksitlenme olumu ise bu istenmeyen durum su zmparasyla giderilebilir.
Dzelme olmazsa yeni rle kullan lr. Rlenin bobininin iine yerletirilen nvenin yumuak
demirden yaplmasnn nedeni: Bobinin oluturduu manyetik alan, yumuak demirden retilmi
nvede kalc bir mknatsiyet oluturamaz. Bu da bobinden geen akm kesildii anda paletin
demir nveden ayrlp eski konumuna dnmesini salar. Hatta baz rlelerde paletin daha hzl
olarak nveden ayrlmasn salamak iin nve zerine ince bir plastik levha yerletirilir.
ekil 2.41. eitli rlelerin iyaps

Rlenin ayaklarnn tanmlanmas
Rlelerin gvdesinde bulunan,
a, b harfleri: Bobin ularn,
NC (Normal closed): Normalde kapal durumda olan kontaklar,
NO (Normal open): Normalde ak durumda olan kontaklar belirtir.
Rle bobini enerjisizken baz kontaklar ak, bazlar ise kapal durumdadr. Anlatmlarda kolaylk
olmas iin, bobin enerjisizken ak olan kontaklara normalde ak kontak denir. Kapal olan
kontaklar ise normalde kapal kontak olarak adlandrlr.
Rlenin balant ularnn bulunmas
136
effaf plstik gvdeli rlelerin i yaps dardan baklarak anlalabilir. Ancak rlenin ii
grnmyorsa a-b ile kodlanm ularn bobin olduu anlalr. Eer a-b kodlar bulunmuyorsa,
ohmmetreyle lm yaplarak nce bir diren deeri (10-1000 W) gsteren ayaklar belirlenir. Daha
sonra bobin ularna rle gvdesinde yazl olan gerilim (AC ya da DC) uygulanp kontaklarn
konum deitirme durumlarna dikkat edilerek dier ayaklar belirlenebilir.
Rlelerin iyi ynleri
I. Giri devresi k devresinden yaltlmtr. Yani rleye kumanda eden elektronik devreyle g
devresi arasnda elektriksel bir balant yoktur.
II. Ar yklenmelere kar dayankldr. Rle kontaklarndan ksa sreli olarak anma (nominal)
akmnn bir ka kat byklkte akm geebilir. rnein kontaklarnn anma akm 6 A olan bir
rle, ksa sreli olmak kouluyla (1-3 s) 30-50 amperlik akmlara dayanabilir.
III. D manyetik alanlardan (grlt) etkilenmezler.
IV. retim esnasnda, palete bal olarak konum deitiren kontak says istenildii kadar
artrlabilir.
2.2. Hidrolik Eyleyiciler
2.2.1. Hidrolik silindirler
Bir pompa vastasyla depodan
emilen hidrolik akkana, basn
enerjisi kazandran, bu enerjiyi
mekanik enerjiye (dorusal,
dairesel veya asal harekete)
dntren sistemlerdir (ekil
2.42).
ekil 2.42. Hidrolik silindir
Bilindii zere lineer motor olarak ta tanmlanan hidrolik silindirler akkann hidrolik enerjisini
mekanik enerjiye eviren hidrolik ekipmanlardr. Hidrolik sistemlerin tamamna yakini nihai olarak
bir hidrolik silindiri tahrik ederler. Hidrolik nite ekipmanlarnn seimi ne kadar isabetli yaplrsa
yaplsn, bu seimin i olarak karln hidrolik silindirler sayesinde grrz. Belirli prensiplere
dikkat edilmeden tasarlanan ve retilen hidrolik silindirler servis srasnda istenildii gibi
performans gstermeyebilir. Sonu olarak bundan hidrolik sistemin tamam etkilenir ve byk
maddi kayplara neden olabilir .
2.2.1.1. Silindir eitleri
2.2.1.1.1. Tek etkili hidrolik silindir
Hidrolik akkann pistona tek ynden etki ettirildii silindir trdr. Pistonun geri konumuna gelii
d kuvvetlerle (yay, arlk vb.) salanr (ekil 2.43).
ekil 2.43. Tek etkili hidrolik silindir

2.2.1.1. 2. ift etkili hidrolik silindir
Hidrolik akkann pistona ift ynden etki ettirildii silindir eididir. Pistonun ileri ve geri
hareketi basnl akkan yardmyla salanr. Genellikle her iki ynde i istendii iin, en sk
kullanlan silindir eididir (ekil 2.44).
137
ekil 2.44. ift etkili silindir

2.2.1.1. 3. Teleskobik hidrolik silindir
Yksek strok gereken yerlerde kullanlr. Fazla yer kaplamamalar en nemli tercih sebebidir. ie
yerletirilmi farkl apl pistonlardan oluur. Genelde tek etkili yaplr. makinelerinde ve
damperli aralarda ok sk kullanlr (ekil 2.45).
ekil 2.45. Teleskobik hidrolik silindir

2.2.1.1. 4. Yastkl hidrolik silindir
zellikle piston hznn 6 m/dky getii durumlarda ve ar
cisimlerin hareket ettirilmesinde kurs sonlarnda darbe oluur.
Bu darbeler devre elemanlarnn alma mrlerini azaltr.
Yaplan iin bozulmasna da yol aabilir. Bu nedenle darbe,
hidrolik sistemlerde kesinlikle istenmeyen bir zelliktir (ekil
2.46).
Byle durumlarda kurs sonlarnda piston hzn yavalatarak,
darbeleri nleyen silindirler kullanlr. Bu tip silindirlere yastkl
silindir ad verilir.
ekil 2.46. Yastkl hidrolik silindir
Yastklama ilemi; yastklama burcu ve ucu konik olan yastklama
muylusu ile salanr. Kurs sonunda akkann getii kesit
daraltlarak hzn azalmas salanr. Yastkl silindirler tek taraf ya
da ift taraf yastkl olabilir.
2.2.1.1. 5. Tandem hidrolik silindir
Hidrolik silindirlerde daha yksek itme kuvveti, basncn
arttrlmas veya piston apnn bytlmesiyle elde edilir.
Hidrolik devrelerde basncn arttrlmas, pompa kapasitesinin
bytlmesini gerektirir. Bu da nemli bir maliyet unsurudur.
Piston apnn arttrlmas ise, yer sorununun olduu durumlarda
bunu mmkn klmamaktadr. Byle durumlarda, tek piston koluna bal iki ya da daha fazla
piston kullanlr. Bu tip silindirlerde itme kuvveti F1+F2+....Fn olur (ekil 2.47).
ekil 2.47. Tandem hidrolik silindir
138
2.2.1.1. 6. ift kollu hidrolik silindirler

Pistonun her iki tarafnda da piston kolu
vardr. Hidrolik akkann etki ettii piston
kesit alan her iki ynde eit olduu iin,
pistonun ileri-geri hzlar ve itme kuvvetleri
ayndr. Her iki yndeki hzn eit olmas
istenen yerlerde kullanlr. rnein; talama
tezgahlar gibi (ekil 2.48).
ekil 2.48. ift kollu hidrolik silindirler
2.2.1.1. 7. Dner hidrolik silindirler
Asal motor ad da verilen dner silindirler, 90, 180, 270 ve 360 derecelik asal dnme
hareketlerinin elde edilmesinde kullanlr. Dili ya da kanatl tipleri vardr (ekil 2.49).
ekil 2.49. Dner hidrolik silindirler

2.2.1.1. 8. Dili tip dner silindir
Piston koluna kramayer dili almtr. Pistonun ileri-geri hareketi
sonucu, piston koluna alm kramayer dili bir dz ya da helisel
diliyi dndrerek asal hareketin olumasn salar (ekil 2.50).
ekil 2.50. Dili tip dner silindir
2.2.2. Hidrolik motorlar
Hidrolik motor hidrolik enerji ile dairesel hareket reten
devre elemandr. Hidrolik pompann rettii hidrolik
enerjiden yararlanr. alma prensipleri pompalara gre
terstir. Pompalar mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye, motorlar
ise hidrolik enerjiyi mekanik enerjiye dntrr (ekil
2.51).
ekil 2.51. Hidrolik motor
2.2.2.1. Hidrolik motorlarn eitleri
2.2.2.1.1. Kanatl motor
Bir kanatl motor, dar km kanatlarna hidrolik basncn etkiyerek milinde k momenti
oluturduu pozitif iletimli elemanlardr (ekil 2.52).
139
ekil 2.52. Kanatl motor

2.2.2.1.2. Dili motor
Dili tip bir hidrolik motor hidrolik basncn dili dilerine etkiyip milinde moment oluan pozitif
iletimli bir elemandr (ekil 2.53).
ekil 2.53. Dili motor

2.2.2.1.3. ten dili motor
Endstriyel sistemlerde yaygn olarak kullanlan iten dili motor tipi gerotor tipi motordur.
Gerotor motorda ite bir eviren dili dta bir fazla sayda die sahip evrilen dili vardr. teki
dili bir mil araclyla yke balanmtr. Bir gerotor motorda dengesizlik motor giriinde hidrolik
basnca maruz dili alanlarnn farkllndan oluur (ekil 2.54).
ekil 2.54. ten dili motor
2.2.2.1.4. Pistonlu motor
Bir pistonlu motor, pistonlarna etkiyen basncn milinde moment oluturduu pozitif iletimli bir
elemandr. Pistonlar silindir blokunun iinde hareket ederler. Eim plakas belli bir a ile
yerletirilmitir ve yzeyinde, pistonlar, pabular araclyla hareket ederler. Piston pabular,
pabu plakas ve bask yay yardmyla eim plakas ile temas halindedir. Datm plakas motora
giren akkan kan akkandan ayrr (ekil 2.55).
ekil 2.55. Pistonlu motor

2.2.2.1.6. Overcenter pistonlu motor
140
Baz eksenel pistonlu motorlarn eim plakasnn deyle yapt ay ters ynde yapabilme yani
merkezi aabilme zellii vardr. Bylece bu tr motorda ak ynn deitirmeksizin milin dn
ynn deitirmek kabildir. nk eim plakasnn as ekilde grld gibi deitirildiinde
pistonlarn kayma yn deiecektir.
2.2.3. Hidrolik valfler
Valf: hidrolik akkann gidecei yn belirleyen, istenildiinde ynn deitiren, akkann
basncn ve debisini kontrol eden devre elemandr. Valfler basnc ykselen, sistemde iini bitiren
ya da sisteme gitmesi istenmeyen akkan depoya gnderir.
2.2.3.1. Valflerin grevleri ve eitleri
1. Akkann yolunu ap-kapatr.
2. Akkann gidecei yn deitirir.
3. Akkan depoya gnderir.
4. Akkann debisini kontrol ederek alclarn alma hzn ayarlar.
5. Devre elemanlarn yksek basnlara kar korur. Basnc ykselen akkan depoya
gnderiri.
6. Akkann basncn kontrol ederek, devre elemanlarnn belirli basnlarda almasn
salar.
7. Akkann basncn, debisini, ynn belirli zaman aralklarnda kontrol eder.
8. Baz valfler yukarda saylan grevlerin bir veya birkan yapabilir.
2.2.3.1.1. Basn kontrol valfleri
Hidrolik sistemlerin basn hatlarnda kullanlan, akkann basncn istenen deerde tutan
valflerdir. Kullanlan yerlerine gre eitleri;
a) Emniyet valfleri
c) Basn sralama valfleri
b) Basn drme valfleri
d) Boaltma valfleri
a) Emniyet valfleri
Hidrolik sistemdeki ani basn ykselmelerinde, sistemi
yksek basnlardan koruyan devre elemandr. Basnc
ykselen akkan depoya gndererek basncn, alma
basncna drlmesini salar. Normalde kapal
konumdadr. Basn ykselmesi durumunda ak konuma
geer (ekil 2.56) .
ekil 2.56. Emniyet valfi
b) Basn drme valfleri
141
Hidrolik devrelerde farkl basnlarda altrlmas istenen, birden fazla saydaki silindir ve
motorun kullanlmas gerekebilir. zellikle skma,
balama vb. ilemlerinde basncn sabit kalmas
istenir. Bu gibi durumlarda basn drme valfleri
kullanlr. Normalde ak konumdadr. Basn
ykseldiinde kapal konuma geer. ki yollu ve
yollu olmak zere deiik tipleri vardr (ekil 2.57).
ekil 2.57. Basn drme valfleri
c) Basn sralama valfleri

Basn sralama valfleri bir hidrolik devrede birden
fazla sayda ki silindir, motor gibi alclar farkl zamanlarda altrmak iin kullanlr. alma
sistemi emniyet valfleri ile ayndr. Normalde kapal konumdadr. stenen basnta alp dier
alclar harekete geirir (ekil 2.58).
ekil 2.58. Basn sralama valfi

d) Boaltma valfleri
Genelde skma ilemi yapan silindirlerde kullanlr. Normalde kapal olan valf uyar geldiinde
alr ve akkan depoya gnderir (ekil 2.59).
ekil 2.59. Boaltma valfi

2.2.3.1.2. Yn kontrol valfleri
Hidrolik devrelerde akkann, ne zaman, hangi yolu izlemesi gerektiini belirleyen valflerdir.
stenildiinde ak yolunu deitirirler; istenildiinde ak yolunu ap kapatrlar.
a) 2 / 2 yn kontrol valfleri
Genelde ak yollarnn alp-kapatlmasnda kullanlr. P,A olmak zere iki yollu, iki konumlu
valftir. ok sk kullanlmaz (ekil 2.60).
ekil 2.60. 2/2 yn kontrol valfi
142
b) 3 / 2 yn kontrol valfleri
Genelde tek etkili silindirlerin hareketinde kullanlr. P,A,T olmak zere yollu iki konumludur.
Normalde ak ya da normalde kapal olabilir (ekil 2.61).

c) 4 / 2 yn kontrol valfleri
P,A,B,T olmak zere drt yollu iki konumlu valflerdir. ift etkili silindirlerin ileri-geri hareket
ettirilmesinde kullanlr. Genelde hidrolik sistemlerde kullanlr. Pnmatikte kullanm yok denecek
kadar azdr. Pnmatikte 4/2 valf yerine 5/2lik valfler kullanlr (ekil 2.62).

d) 5 / 2 yn kontrol valfleri
Bu valflerin 4/2lik valflerden farkl iki tane depo hattnn olmasdr. ift etkili silindirlerin hareket
ettirilmesinde kullanlr. Dayanmlar 4/2 valflere gre daha dktr. Bu nedenle hidrolikte 5/2
valf yerine 4/2 valf kullanlr (ekil 2.63).

e) 5 / 3 yn kontrol valfleri
Bu valfler iki i konumu, bir de merkez konumu olmak zere konumludur. 5/2 yn kontrol
valfleri dier valflere oranla, daha az kullanlr (ekil 2.64).
143

f) 4 / 3 yn kontrol valfleri
Bu tip valfler ise 4/2lik yn kontrol valflerine benzer. Tek fark ise fazladan bir konumun
olmasdr. Bu konuma merkez konum ad verilir (ekil 2.65).
Hidrolikte farkl amalar iin deiik tipte merkez konumlar kullanlr. 4/3 valflerde yaklak 30
deiik tipte merkez konum vardr.
Valfin konum deitirme ilemine kumanda ekli ad verilir. Yn kontrol valflerinin konum
deitirmeleri iin kullanlan kumanda eitlerinden bazlar aada gsterilmitir.
a) Elle Kumanda: Buton ya da kollu tip kumandalar ierir. Srgye elle uygulanan kuvvet sonucu
valf konum deitirir. Valfi tekrar normal konuma getirmek iin dier ynde kuvvet uygulamak
gerekir.
b) Pedalla Kumanda: Pedala ayakla kuvvet uygulandnda, valf srgs yay kuvvetini yenerek
valfin konum deitirmesini salar. Kuvvet kaldrldnda valf tekrar nceki konuma gelir.

c) Mekanik Kumanda: Makaral, yayl, pimli, mafsal makaral kumanda eitlerini ierir. Srg
koluna kuvvet uygulanmas sonucu valf konum deitirir.
d) Hidrolik Basnla Kumanda: Basnl hidrolik akkann valf gvdesine x veya y giriinden
gnderilerek valf srgsnn konumunu deitirmesi salanr. Hidrolik akkan yerine basnl
hava da kullanlabilir.
144
e) Elektrik ( bobinli) Kumandal Valfler: Valf gvdesi zerine yerletirilmi ( tek tarafa ya da ift
tarafa) bobinlere elektrik akm verildiinde manyetik bir kuvvet oluur. Oluan bu kuvvet sonucu
bobin iindeki pim hareket ederek valf srgsnn konum deitirmesini salar.
2.2.3.1.3. ek valfler
Hidrolik akkann tek yne gemesine msaade eder. Dier yndeki geie izin vermez. Hidrolikte
pompay yksek basnlardan korumak amacyla, pompa kndan sonra ve baypasl filtre
hatlarnda ek valfler ok kullanlr. ek valfler tek yne geili valf ya da geri dnsz valf gibi
deiik adlarla da ifade edilir(ekil 2.66).
ekil 2.66. ek valfler

2.2.3.1.4. Ak kontrol valfleri
Hidrolik sistemlerde debi miktarn ayarlamak amacyla kullanlan valftir. Ak miktarn
deitirerek silindirlerin hzn, motorlarn devir saysn ayarlayabiliriz. Ak kontrol valfleri
nemli lde basn dmne sebep olur; bu nedenle, byk oranlar da s aa kar. Ayar
vidas yardmyla ak kesiti deitirilerek debi miktar ayarlanr.
ek Valfli Ak Kontrol Valfi: Her iki yndeki aka izin verir. Soldan saa giden akkan ek
valften geemeyecei iin ksma etkisi yaplan kesitten miktar azaltlarak geer. Dier ynden
gelen akkan ek valfi aarak rahata geer. Bu tr valfler silindirlerin geri konuma hzla gelmesi
iin kullanlr (ekil 2.67).
ekil 2.67. ek valfli ak kontrol valfi

Pilot Kumandal Ak Kontrol Valfi: Yaplar ek valfe benzer. Tek fark istenildiinde kapal
yndeki aka izin vermeleridir. Pilot kontroll ek valfler oturmal tipte yapldklar iin
szdrmazlklar yksektir. Bu valfler zellikle ar yklerin belirli konumlarda durdurulmas,
sistemde meydana gelecek arzalar sonucunda ykn aa dmemesi istenen durumlarda
kullanlr (ekil 2.68).
145
ekil 2.68. plaot kumandal ak kontrol valfi

2.3. Pnmatik Eyleyiciler
Akkan olarak havann kullanld sistemlerdir. Endstride birok yerde kullanlmaktadr. Yap
itibariyle silindir, motor ve valfleri hidrolik sistemlerle birbirine ok benzemektedir (ekil 2.69).
ekil 2.69. Pnmatik eyleyici

2.4. Pnmatik, hidrolik ve elektrik eyleyicilerin karlatrlmas
2.4.1. Pnmatik eyleyiciler
Avantajlar:
Ucuz
Hzl
Temiz
Laboratuvar almalarnda kullanlabilir
Endstride sk kullanlan bir enerji tr kullanr
Hasar almadan durabilir
Dezavantajlar:
Havann skabilir olmas kontrol ve hassasiyeti azaltr
Ekzos grlt kirlilii yaratr
Hava sznts meydana gelebilir
Ekstra kurulama ve filtreleme gerekebilir
Hz kontrol zordur
2.4.2. Hidrolik eyleyiciler
Avantajlar:
Byk kaldrma kapasitesi
Hafif olmasna ramen gl
Ya skmadndan balantlar sabit bir halde tutulabilir
ok iyi servo kontrol yaplabilir
Kendini soutabilir
abuk tepki verebilir
Alev alabilir ortamlarda gvenlidir
Dk hzlarda yumuak haraket edebilir
Dezavantajlar:
Pahaldrlar
146
Yksek hzlarda dairesel hareket iin uygun deildirler

Boyutlarn kltmek zordur
Uzak g kaynana ihtiya duyar bu da yer kaplar
2.4.3. Elektrik eyleyiciler (DC motorlar ve step motorlar)
Avantajlar:
Hzl ve hassasdrlar
Harekete sofistike kontrol teknikleri uygulanabilir
Ucuz
Yeni modeller ok ksa zamanda retilebilir
Dezavantajlar:
Dk moment ve yksek hzda alr. Bu nedenle hareketi deitirecek aktarma
organlarna ve dililere ihtiya vardr.
Dililerdeki boluk hassasiyeti snrlar
Elektrik atlamalar yanc ortamlarda tehlikeli olabilir
Hareketin engellenmesi durumunda hararet yapar
Pozisyonu sabitlemek iin fren gerekir
Robot reticilerinin bir ou elektrik motorlarn tercih ederler. Elektrik motorlarnn 2 eidi
kullanlmaktadr: Step motorlar ve DC (direct current- doru akm) motorlar.
147

Algilayici K 304 Tap Son

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Algilayici K 304 Tap Son

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

BURSA HRRYET ANADOLU TEKNK LSES

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

1. Blm: Genel Bilgiler.................................................................................

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

deerlendirme elemanlarndan oluur. Bu elemanlar modlerdir ve bir retim sistemi iinde

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

Uzunluk, uzaklk ve yol lmleri iin kullanlan alglayclar

1.4 Temassz Alglayc

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

yardmyla i paras ve alglayc arasnda kontak kurulmas gerekmez

Bu sebeplerden dolay, temassz alglayclar endstrinin birok kolunda kullanlmaktadr. Temassz

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

Kullanm alan dar

Kullanm alan dar

Her trl cisim

Alglad cismin kenar uzunluu alglayc ap

Ses emici yzeyler

Fiber optik kablo yardmyla tanabiliyor,

ekil 1.1: Alglayc eitleri

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

Temassz alglayclarn kullanm rnekleri

ekil 1.2: Temassz kumanda

ekil 1.4: Para saylarnn belirlenmesi

ekil 1.5: Dnme hareketlerinin saptanmas

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

ekil 1.6: paralarnn ayrt edilmesi

ekil 1.7: Temassz alglaycnn yardmyla yn belirlenmesi

ekil 1.8: Bir k engeli yardmyla matkap ucu kontrol

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

Optik.kapasitif ve sesst temassz alglayclarn seviye kontrol amacyla kullanlmas.

ekil 1.9: Snr seviye anahtar

ekil 1.10: Aralk lm

ekil 1.11: Hareket eden bir nesnenin hznn llmesi

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

ekil 1.12: Ik engelleri ile kaza korumas

Not: Kaza nleyici k engelleri belirli

ekil 1.13:Bir nesnenin eklinin saptanmas

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

ekil 2.1: Limit valf (kumanda edilen ve kumanda edilmeyen durum)

6-Bklm yaprak yay

2.1.2 Teknik zellikler

Hazrlayan: ADL YAZICIOLU

HRRYET ANADOLU TEKNK LSES MEKATRONK BLM

Gvenlik konum anahtarlar

ekil 2.2: Mekanik snr anahtarlarnda kullanlan kumanda organlar

2.1.3 Kullanm Bilgileri