Professional Documents
Culture Documents
ALGILAYICILAR
VE
EYLEYCLER
A. ALGILAYICILAR
1
alma ekli......................................................................................
Teknik zellikler...................................................................................
Kullanm bilgileri..................................................................................
Uygulama rnekleri ............................................................................
Yansma alglayclar .................................................................
alma ekli......................................................................................
Teknik zellikler...................................................................................
Kullanm bilgileri..................................................................................
Uygulama rnekleri ............................................................................
2
6.4
Yansma alglayclar...................................................................
6.4.1 alma ekli......................................................................................
6.4.2 Teknik zellikler...................................................................................
6.4.3 Kullanm bilgileri..................................................................................
6.4.4 Uygulama rnekleri.............................................................................
6.5
Fiber optik kablolu optik temassz alglayclar .................................
6.5.1 alma ekli......................................................................................
6.5.2 Teknik zellikler...................................................................................
6.5.3 Kullanm bilgileri.................................................................................
6.5.4 Uygulama rnekleri ............................................................................
6.6
Sorular................................................................................................
7. Blm: Sesst Temassz Alglayclar.................................................
7.1
alma ekli......................................................................................
7.2
Teknik zellikler..................................................................................
7.3
Kullanm bilgileri..................................................................................
7.4
Uygulama rnekleri ............................................................................
7.5
Sorular................................................................................................
8. Blm: Pnmatik Temassz Alglayclar................................................
8.1
Genel zellikler...................................................................................
8.2
Geri basn alglayclar (geri basn llesi) .......................................
8.3
Dairesel yansma alglayclar.............................................................
8.4
Hava engelleri ..................................................................................
8.5
Kullanm bilgileri.................................................................................
8.6
Uygulama rnekleri ..........................................................................
8.7
Sorular ...............................................................................................
9. Blm: Ak ve Basn Sensrleri..
9.1 Ak Sensrleri
9.1.1.eitli Ak zleme Yntemleri.
9.2. Isl Iletkenlie Dayal Ak zleme
9.2.1.alma lkesi.
9.3. Basn Sensrleri..
9.3.1.Basn lm Teknolojisi.
9.4 Mekanik rnler.
9.4.1 Manometreler ve basn svileri
9.4.2 Mekanik basn svicinin zellikleri..
10. Blm: Temassz Alglayc Seiminde Kullanlan Kriterler .............
10.1 Nesne malzemesi...............................................................................
10.2 Nesnenin sorgulanmas iin gereken koullar....................................
10.3 Montaj koullar ................................................................................
10.4 evre etkileri ....................................................................................
10.5 Koruma talimatlar ............................................................................
10.6 Temassz alglayc hakknda bilinmesi gerekenler ...........................
11. Blm: Balant ve Devre Teknii ........................................................
11.1
Balant eitleri.................................................................................
11.1.1 ki tel teknii........................................................................................
11.1.2 tel teknii.......................................................................................
11.1.3 Drt ve be tel teknii .......................................................................
11.2
Pozitif anahtarlanan ve negatif anahtarlanan klar ........................
11.2.1 PNP-k...........................................................................................
11.2.2 NPN-k...........................................................................................
11.3
Devre teknii ....................................................................................
11.3.1 ki tel tekniinde temassz alglayclarn
paralel balanmas..............................................................................
11.3.2 tel tekniinde temassz alglayclarn
paralel balanmas.............................................................................
11.3.3 ki tel tekniinde temassz alglayclarn seri balanmas
11.3.4 tel tekniinde temassz alglayclarn
seri balanmas ................................................................................
11.4
Kuvvetli elektromanyetik etki altndaki
3
11.5
11.6
balant teknii....................................................................................
Kontrol organlarnn, rlelerin ve gsterge elemanlarnn balanmas
G temininde aranan zellikler.........................................................
B. EYLEYCLER
1.
EYLEYCLER (ACTUATORS)
2.
EYLEYC ETLER
2.1.
Elektrikli Eyleyiciler
2.1.1. Dorusal hareket yapan elektrikli eyleyiciler
2.1.1.1. Selenoidler
2.1.1.2. Lineer motorlar
2.1.1.3. Lead screw (ilerleme vidas)
2.1.1.4. Lineer DC motor
2.1.2. Dairesel hareket yapan elektrikli eyleyiciler
2.1.2.1. DC motorlar
2.1.2.1.1. inden akm geen bir iletkenin manyetik alan ierisindeki durumu ve sol el kural
2.1.2.1.2. letkenin alan tarafndan iletilmesi
2.1.2.1.5. Demir ekirdekli
2.1.2.1.6. Demirsiz rotorlu (ekirdeksiz) motor
2.1.2.1.7. Baskl halka motor
2.1.2.1.8. DC motorlarn mukayesesi
2.1.3.
Adm (step) motorlar
2.1.3.1. Step (Adm) motorlar eitleri
2.1.3.1.1. Deiken relktansl (DR) adm motoru
2.1.3.1.2. Sabit Mknatsl (SM) Adm Motorlar
2.1.3.1.3. Kark yapl (Hybrid) adm motoru
2.1.3.1.4. Step motorlarn mukayesesi
2.1.4.
Servo motorlar
2.1.5.
Dnel selenoidler (tork motoru)
2.1.6.
AC Motorlar
2.1.7.
Rle
2.2.
Hidrolik Eyleyiciler
2.2.1.
Hidrolik silindirler
2.2.1.1. Silindir eitleri
2.2.1.1.1. Tek etkili hidrolik silindir
2.2.1.1. 2. ift etkili hidrolik silindir
2.2.1.1. 3. Teleskobik hidrolik silindir
2.2.1.1. 4. Yastkl hidrolik silindir
2.2.1.1. 5. Tandem hidrolik silindir
2.2.1.1. 6. ift kollu hidrolik silindirler
2.2.1.1. 7. Dner hidrolik silindirler
2.2.1.1. 8. Dili tip dner silindir
2.2.2.
Hidrolik motorlar
2.2.2.1. Hidrolik motorlarn eitleri
2.2.2.1.1. Kanatl motor
2.2.2.1.2. Dili motor
2.2.2.1.3. ten dili motor
2.2.2.1.4. Pistonlu motor
2.2.2.1.6. Overcenter pistonlu motor
2.2.3.
Hidrolik valfler
2.2.3.1. Valflerin grevleri ve eitleri
2.2.3.1.1. Basn kontrol valfleri
2.2.3.1.2. Yn kontrol valfleri
2.2.3.1.3. ek valfler
2.2.3.1.4. Ak kontrol valfleri
2.4.2.
Hidrolik eyleyiciler
2.4.3.
Elektrik eyleyiciler (DC motorlar ve step motorlar)
A. ALGILAYICILAR
4
1. Blm
Genel Bilgiler
1.1 Alglayc Teknolojisinin Anlam ve nemi
Kompleks retim trlerinde artan otomasyonlama, retim srecine ilikin veri ve bilgileri
elektronik olarak temin etmeye ve uygun bir ekilde iletmeye olanak tanyan elemanlarn
kullanmn ngrmektedir.
Alglayclar bu gerekleri yerine getirdikleri iin lme, kontrol ve reglasyon teknolojisinin, son
yllarda sklkla kullanlan nemli bir eleman haline geldiler. Alglayclar takip eden ilemciye her
proses bykl hakknda bilgi verirler.
Proses byklklerine rnek olarak scaklk, basn, kuvvet, uzunluk, dnme as, sv seviyesi,
debi gibi fiziksel byklkler verilebilir.
Birok fiziksel bykln belirlenmesi amacyla, bu byklklere hassasiyetle tepki veren ve
uygun sinyalleri ileten alglayclar kullanlr.
1.2 Kavramlar
Alglayc
Bir alglaycnn karakteristik zellikleri u ekilde belirtilebilir:
Alglayc bir fiziksel bykl (scaklk, uzaklk, basn gibi) daha iyi deerlendirilebilen bir
fiziksel bykle eviren bir dntrcdr.
Alglayclar iin kullanlan dier gsterimler unlardr:
lm deerleri alcs, lm anteni, lm dntrcs, detektr, transdktr.
lm deeri vericisi tanmndan kanlmaldr. rnein "yol vericisi" yol retmez, aksine bir
yolun bykln saptamaya yarar.
Bir alglayc her zaman elektrik sinyali retmek zorunda deildir.
rnein Pnmatik limit valfleri bir pnmatik k sinyali retir (basn deiimi eklinde).
Alglayclar ya temasla, rnein, limit valf, kuvvet alglayc, ya da temassz, rnein, k
engeli, hava engeli, kzl tesi anteni, sesst alglayc, manyetik alglayclar, alan
cihazlardr.
Basit bir snr anahtar da alglayc olarak kabul edilebilir.
Alglayclar kontrol edilen bir proseste, prosesi gzeten, arzalar bildiren, konumlar saptayan
ve bu bilgileri dier proses elemanlarna ileten "gzlerdir.
rnein insanlarda:
Gz - Beyin (gr merkezi) - Uzuvlar
Bir alglayc bir ilem ile yani bir deerlendirme ile balantl olarak kullanld zaman
deerlidir.
rnein, gz + gr merkezi - objenin tannmas, renk, 3 boyutlu gr, hareket seyri.
Alglayc kavramnn yan sra aadaki kavramlarda aklanmaldr:
Alglayc Eleman
Alglayc eleman dendii zaman, genellikle bir alglayc sisteminin, gelen lm byklklerini
alan.ama ilave bir sinyal ileminin ve kullanlacak baz hazr paralarn (gvde ve balantlar)
neminden dolay tek bana yeterli bir eleman olduu kabul edilmeyen blm anlalr.
Alglayc Sistemi
Bir alglayc sistemi, genellikle sinyal gnderme fonksiyonlarnn nemli paralan olan lme ve
5
kili alglayclar ayrk bir fiziksel lm deerini ikili bir sinyale (genelde ak ya da kapal
konumlarnn yardmyla elektriksel anahtarlama sinyaline) dntren alglayclardr.
kili Alglayc rnekleri
Limit valfi
Temasszalglayc
Basn anahtar
Snr seviye anahtar
Scaklk anahtar
Analog alglayclar fiziksel bir lm deerini analog bir sinyale (normalde gerilim ya da akm
gibi elektriksel analog sinyale) dntren alglayclardr.
Analog Alglayc rnekleri
TEMASSIZ ALGILAYICILAR
Alglayc
Snflar
MANYETK
Alglama
Mesafesi
Orta
(cm)
Orta
Ayarlanabilirine
ENDKTF
Alglayc
Cinsleri
Reed
Alglayc
Endktif
Manyetik
Temassz
Alglayc
Endktif
Dk
(mm)
KAPASTF
Kapasitif
OPTK
Ikl Alglayc
Yansma I
Alglaycs
Ikl Alglayc
(Diffuse)
Tayc
ULTRASONK
(Sesst)
Fiber optik
Cam elyafl
Polimer
Ultrasonik
Alglad
Malzeme
Mknats
Manyetik alan
Mknats
Manyetik alan
Histerizis
zellik
Dk
Dk
Var
Metal
Dk
Orta
Var
Orta
Yksek
(>cm)
Yksek
Var
Yksek
Yksek
Var
Orta/
Yksek
Var
Saydamlar hari
her trl cisim
Saydamlar hari
her trl cisim
Saydamlar, matlar
ve datanlar
hari her trl cisim
stteki optik
kurallar geerlidir
Yksek
Var
ok
yksek
Var
Yksek
Yksek
Yksek
Kirli ortamlarda almaya uygun,
uzak mesafede alglama yapyor,
snger alglanamyor, cam
alglanyor
Sensrlerin eitli koruma snflarna uygun retilip retilmediine dikkat edilmelidir (rnek: IP67 gibi).
Nesne ve hareket saylarnn belirlenmesi amacyla kullanm, rnein tama bantlarnda ve ayrm
donanmlarnda.
tasnifinde.
11
Bir nesnenin formunun belirlenmesi amacyla kullanm. Burada nesnenin profilini saptayan ve sorgulayan,
birden fazla temassz alglayc kullanlmaktadr.
13
2. Blm
Mekanik Konum Anahtarlar
2.1 Mekanik-elektrik konum anahtarlar
2.1.1 alma ekli
Mekanik snr anahtarlarnda, dtan gelen bir kuvvetin etkisi ile elektrik konta kurulur ya da
kesilir. Elektrik kontann mr yaklak 10 milyon anahtarlama evrimidir. Kontan yapsna
gre olduka yksek elektrik gerilimlerini ve akmlarn iletmek mmkn olur. Mekanik snr
anahtarlarnda kontak aral dendii zaman, farkl kutuplarn ak iki kontan ayran aralk
kastedilir. Mikro snr anahtarlarnn tersindirme sreleri 1 - 15 ms aralndadr. zellikle saym
olaylarnda, anahtarlama evrimi srasnda kontak dillerinde meydana gelebilecek tepe gerilimlerine
dikkat edilmelidir.
16
Teknik zellikler
Mekanik-pnmatik konum
anahtarlarn kullanmak iin tercih
edilen yerler, nceden pnmatik
elemanlarla allan yerlerdir.
Bu yerlerde anahtar iin gereken
basnl hava hazr bulunur ve anahtar
konumunu elektriksel bir bykle
evirmek gerekmez.
18
3. Blm
Manyetik Temassz Alglayclar
3.1 Reed-Temassz Alglayclar
3.1.1 alma ekli
Manyetik temassz alglayclar kalc mknatslarn ve elektromknatslarn oluturduklar
manyetik alanlara etkirler.
Reed anahtarlarnda ferromanyetik malzemeden yaplan (Fe-Ni karm , Fe=Demir Ni=Nikel)
kontak dilleri eritilerek cam bir pistona balanr.Pistonun iinde reaksiyona girmeyen ve yanmayan
bir gaz (rnein azot) bulunur.
3.1.2 Teknik zellikler
Reed-temassz alglayclarda, genellikle alma durumu gstergesi olarak kullanlan bir kl diyot
bulunur. ekil 3.2'de i ve d devreler grlmektedir. n diren ile balantl olan kl diyot ayn
19
zamanda indktif ykler iin kullanlan koruma devresinin fonksiyonlarn yerine getirir.
ekil 3.2: Ikl diyot bulunduran bir Reed-temassz alglaycnn ilkesel devre emas
Reed-temassz alglayclar, nlerinde kalc bir mknats hareket ettii zaman birok anahtarlama aralna
sahip olur (baknz ekil 3.3). Anahtarlama aralklarnn zellikleri mknatsn kutup ynne baldr
sebepten dolay temassz alglaycya daha nceden monte edilmemi ise, bir koruma devresi monte
edilmelidir.
3.1.4 Uygulama rnekleri
22
gz nne
letme gerilimi
10... 30 V
200 mA
Cevap indksiyonu
2... 35 mT
1 mT
1... 17 mm
0,1... 1,5 mm
0,1 mm
Gerilim d
(maksimum kontak akmnda)
Akm tketimi (bota alma)
3V
6,5 mA max
letme scakl
-20X... 70~C
Anahtarlama frekans
1000 Hz
P 67
monte edilmi
Tablo 3.2:
a)
1-Kontak dili
b)
2-Pistondaki kalc mknats
3-Koruyucu boru
letme basnc
4... 6 bar
Sinyal basnc
(5 barlk besleme basncnda)
80 mbar
Anahtarlama doruluu
0,2 mm
24
0,2 mT
ca. 50 Hz
- 20X... + 60X
Soru 3.4.2
Bir Reed-temassz alglaycnn elektrik balants
Besleme gerilimi deitirildii ya da temassz alglayc rastgele kutupland zaman, Reed-temassz
alglaycnn nasl bir davran gsterdiini aklaynz. Temassz alglayc byle bir durumda zarar
grebilir mi?
Soru 3.4.3
Bir indktif-manyetik temassz alglaycnn saptama yetenei
Bir indktif-manyetik temassz alglaycnn alglayabilecei minimum strok bykl nedir? Bu soruyu
cevaplarken tablo 3.2 ve 3.4'teki teknik verilerden yararlann.
26
4. Blm
ndktif Temassz Alglayclar
Tm otomatik ilemlerde retimin ak ve makine hareketlerinin, geri besleme bilgisi olarak
denetleyici birimlere aktarlmas iin sensrlere kesinlikle gerek vardr. Sensrler konum, snr,
seviye bilgileri verirler veya darbe iletici olarak grev yaparlar. Elektronik sensrler iinde iki
tanesi endstri uygulamalar iin ok gvenilir olduklarn kantlamlardr: ndktif ve kapasitif
yaklam anahtarlar. Bu yaklam anahtarlar ok geni bir malzeme eidini dokunmadan
alglamak iin uygundur.
Burada bu iki sensrn alma ilkeleri, olas kullanm kstaslar ve zelliklerine detayl olarak yer
verilmitir. Tipik uygulamalar ve her uygulamaya en uygun seimi kolaylatrmak iin olas yap
ekilleri gsterilecektir. ndktif ve kapasitif sensrler iin kullanlan ok fazla isim vardr yaklam
anahtar, dokunmasz konum gsterici, yaklam alglayc vb... Ek olarak retici firmalarn zel
isimleri de kullanlmaktadr,
ndktif temassz alglaycnn meydana geldii nemli paralar unlardr: Osilatr (LC-rezonans
devresi), demodlatr, kippverstarker ve k modl.
ekil 4.1: Bir indktif temassz alglaycya ait temel devre plan
ndktif Yaklam Anahtarlarnn alma lkesi
ndktif yaklam anahtar, iletken malzeme ierisinde girdap akm kayplarnn neden olduu bir
rezonans devresinin kalite faktrndeki deiikliin fiziksel etkisinden yararlanr. Bir LC osilatr
100 kHz. ile 1 MHz. arasnda yksek frekansl bir elektromanyetik alan oluturur ( Bkz. ekil 4.2
ekilden grld gibi alan herhangi bir yne ynelmeden sarg eksenine gre simetrik biimlenir.
Bununla beraber gerekte, yalnzca akm tayan iletkenden oluan bir sarg kullanlmaz ve yksek
geirgenlii olan Ferit malzeme yardmyla elektromanyetik alana istenilen dorultuda bir yn
vermeye allr.
Bkz. ekil4.3 ve 4 ) . Ferit ekirdek zerine yerletirilen sargnn manyetik alan sensr etrafnda
younlam olur (zellikle duyarl bir hale gelen sensrn etkin alannn n tarafnda) . Eer sarg
ve Ferit ekirdek ayrca bir metal ekranla evrilmi ise ( Bkz. ekil 4 ) manyetik alan tmyle
sensrn n tarafndaki alanda snrlanm olur. Bylece sensrn kenarlar anahtarlama zelliini
etkilemeden tmyle metalle evrilebilir ( gmlebilir montaj zellii ) .
27
ekil 4.2
ekil 4.3
ekil 4.4
ndktif sensrn elektromanyetik alan
1- Ferit ekirdek 2- Sarg
3- Muhafaza
4- Elektromanyetik alan
ekil 4.5
Bu sistem birincil sargsnn indktans L, ikincil sargsnn ve ykn iletken malzeme ile gsterildii
bir transformatr ile karlatrlabilir. Birincil ve ikincil sarglar arasndaki tek balant havada
oluturulan alandr. Oluan girdap akm kayplarnn okluu bir takm etkenlere baldr:
sensrn nndeki malzemenin uzakl ve konumu
cismin boyutlar ve ekli
28
ekil 4.6
Manyetik alan, osilatr bobinine ait ferrit tabakas ekirdeinin ve ilave koruyucularn yardmyla
darya doru ynlendirilir. Bu sebepten dolay indktif temassz alglaycn aktif yzeyi zerinde
aktif anahtarlama aral denen, snrl bir aralk oluur.
letme geriliminin uygulanmas ile osilatr salnr ve tanml duraan durum akm geer. letken
bir malzeme aktif anahtarlama aralna girdii zaman, bu malzemede girdap akmlar oluur.
Bylelikle osilatr enerji kaybeder. Salnmlar snmlenir ve temassz alglaycnn akm
tketiminde bir deiim meydana gelir. Osilatrn iki durumu osilatrn zayflatlm ve
zayflatlmam olduu durumlar elektronik olarak deerlendirilir.
ndktif temassz alglayclar ile sadece
iletken (elektrik) malzemeler saptanabilir.Aktif anahtarlama aralnda bir metal
varsa k modl anahtar tipine gre
(kapatc, ac ya da dntrc) ya
anahtarlanr ya da engellenir. k sinyalinde bir sinyal deiiminin meydana
geldii, nesne ile aktif yzey arasndaki
uzakla anahtarlama aral denir.
ndktif temassz alglayclarda, temassz
alglayc banda kullanlan bobin ne
kadar byk olursa o kadar byk anahtarlama aralklar elde edilir. 250 mm'ye
kadar olan deerler gerekletirilmitir.
ekil
4.7: Bir indktif temassz alglaycnn alma ekli
29
ndktif temassz alglayclarda anahtarlama aral bir standart lm levhasnn yardmyla hesaplanr.
Ancak bu ekilde eitli indktif temassz alglayclarn anahtarlama aralklar arasnda bir karlatrma
yaplabilir. Standart lm levhas elikten e37 meydana gelir ve 1 mm kalnlndadr. Bu levha kare
eklindedir ve kenar uzunluu
aktif temassz alglayc yzeyinin oluturduu dairenin apna, ya da
anma anahtarlama aralnn katna eittir.
Bu deerlerden byk olan standart lm levhasnn kenar uzunluu olarak kullanlr. Yzey alan daha
byk olan levhalarn kullanm llen anahtarlama aralklarnda anlaml deiikliklere yol amaz. Buna
karlk daha kk lm plakalarnn kullanm bulunan anahtarlama aralnda bir azalmaya sebep olur.
Ayrca deiik malzemelerin kullanm da yararlanlabilir anahtarlama aralnn klmesine yol aar.
Aadaki tabloda eitli malzemelerin indirgeme katsaylar verilmitir.
Aadaki tabloda byk anahtarlama aralklarnn manyetik malzemeler ile elde edildii grlmektedir.
Manyetik olmayan malzemeler (pirin, alminyum, bakr) daha kk anahtarlama aralklar meydana
getirir
Tablo 4.1:
30
ekil 4.9
Tablo 4.2:
Doru akmla
31
Piyasaya sunulan birok indktif temassz alglaycya, kullanm kolaylatrmak ve gvenli bir
alma salayabilmek iin, aadaki koruma nlemleri ilave edilmitir:
Kutuplama korumas (balant deiimlerinden kaynaklanan zararlara kar)
Ksa devre korumas (toprak klarnda meydana gelen ksa devrelere kar)
Gerilim tepe deerlerine kar koruma (tansient yksek gerilimlere kar)
Tel kopmasna kar koruma (Bir telin kopmas ile k bloke edilir)
Temassz alglaycnn aktif yzeyinin nndeki serbest blge, kullanlan temassz alglaycnn
anma anahtarlama aralnn en az kat olmaldr. Serbest blge temassz alglayc ile arka
planda bulunan nesne arasnda kalan aralktr.
33
ekil 4.14: Bir tama bant zerinde yryen metal i paras taycsnn sap tanmas
ekil 4.15: Bir kam kontrol biriminin indktif temassz alglayclarla sorgulanmas
34
ekil 4.19: ki indktif temasszalglayc bir srgnn, srme ekseni zerindeki her iki son konumdan birinde
bulunup, bulunmadn kontrol ediyor. Temassz alglayclar srg plakasnn altnda yer alyor.
35
4.5
Sorular
Soru 4.5.1
Bir indktif temassz alglaycnn kullanm
Bir tama bant zerindeki malzeme
sepetlerinin says, aralarndaki
uzaklklar ve tama ynleri kontrol
edilecektir.
Sepetlere
saptama
amacyla alminyum iaret plakas
taklmtr. Bu i iin kullanlacak bir
indktif
temassz
alglaycnn
seiminde nelere dikkat edilmelidir?
ndktif temassz alglayc iin
nceden verilen montaj apnda,
mmkn olan en byk anahtarlama
aral nasl elde edilebilir? Burada
dikkat edilmesi gereken husus nedir?
Histerezis,
indktif
temassz
alglaycnn anahtarlama davran
zerine ne gibi bir yararl etkide
bulunur? Ama ve kapama noktalar
temassz alglaycya ayn uzaklkta
bulunuyorsa pratikte nelere dikkat
edilmelidir?
Soru 4.5.2
Titreen elik silindirlerin saptanmas
Bir tama bant zerinde elik silindirler tanmaktadr (baknz ekil 4.15, 4.16). elik silindirlerin
saym iin bir programlanabilir lojik kontrol organna balanmas gereken indktif temassz
alglayc kullanlacaktr. Tama bant titretii iin, elik silindirler de a genliindeki bir titreim
hareketi yapmaktadr.
a) Bu i iin bir indktif temassz
alglayc
kullanlacaktr.
elik
silindirlerin saymnda ne gibi
problemler ortaya kabilir?
b) Temassz
alglaycnn
anma
anahtarlama aral 8 mm'dir.
Histerezis anahtarlama aralnn
%1'i ile %5'i arasnda bir deer
alabilir. Bu durumda olduu gibi,
histerezisin ald bu deerlerin,
temassz alglaycnn yanal yaklam iin de geerli olduu kabul
edilmektedir, a) kknda belirtilen
problemlerin ortaya kmamas iin,
titreim genlii a en ok ka olmaldr?
ekil 4.16: elik silindirlerin titreim genlii
36
5. Blm
Kapasitif Temassz Alglayclar
Kapasitif Yaklam Anahtarlarnn alma lkesi
Kapasitif yaklam anahtar, bir kapasitrn elektrik alanna yaklaan cismin neden olduu kapasite
deiikliini alglayan sivi tir. ekil 5.1 sada bir plaka kondansatr elektrik alan grlmektedir.
Elektrik alannn en youn olduu ksm sadece hedefin giremeyecei blgedir. Yoksa, birbirine
bakan iki plakadan oluan yap gerekli olacaktr. Fakat bu plakalarn alma ilkesinden
yararlanabilmek iin plaka kapasitr, ekil 5.1 solda veya ekil 5.2' da grld gibi gelitirilmi
ve sensrn bir tarafnda toplanmtr. Bu durumda, elektromanyetik alan iine yaklaan bir cismin
yaratt ok kk kapasite deiimleri uygun olan bir yntemle deerlendirilmeli ve bir saysal
anahtarlama sinyaline dntrlmelidir.
ekil 5.1
ekil 5.2
Bu kapasitif, bir osilatr devresinin paras olarak gelitirilmitir ve kapasitrn deeri yle bir
ekilde seilmitir ki bir cisim olmad iin etkilenmeden salnma geemeyecek byklktedir.
Fakat bir cisim elektromanyetik alan iine girerse, kapasite hafife artar ve osilasyon koulu
gerekleir. Osilatr yksek genlikle salnmaya balar. ndktif yaklam anahtarlarnda olduu gibi
dk ve yksek salnm genlii arasndaki fark veya bozulan salnm devre tarafndan
deerlendirilir ve saysal ka dntrlr.
Normal evre koullarnda ve ak alanda, etkin yzey zerinde nem youmas veya toz birikmesi
nlenemez. Bu nedenle kapasitif yaklam anahtarlarnda birletirilmi iki elektroda ek olarak ( Bkz.
ekil 5.1 ve 5.2 ) youmann veya kirlenmenin oluturaca kapasite deiimlerini kompanze
etmek iin devreye bir de kompanzasyon elektrotu konulmutur.
Kapasitif sensrn elektromanyetik alan
1- Kompanzasyon elektrotu
2- Etkin elektrot
3- Muhafaza
4- Elektromanyetik alan
5- Topraklama elektrotu
ekil 5.3
37
ekil 5.4
Kapasitif Yaklam Anahtarnn zellikleri
Yukarda anlatlan alma ilkesinden kapasitif yaklam anahtarnn u nemli zellikleri
karlabilir:
Di elektrik katsaysna bal olarak kapasitif yaklam anahtar iletken olmayan veya iyi iletken
olmayan tm malzemeleri alglayabilir.
ndktif yaklam anahtarlarnda olduu gibi
alma ilkesi hedefin hareket etmesinden
etkilenmez. Belirleyici olan uzaklktr, hedef
cismin yzeyi nemli deildir.
Kapasitif yaklam anahtar plakalar aras sadece
birka volt gerilimle alabildiinden ve yalnzca
birka mikro watt enerji harcadndan sivi
yaknlarnda hibir statik elektriklenme yapmaz
Pratik olarak hedefe hi bir etki yapmadan alr.
Uzaklkla kapasite deiimi arasndaki iliki,
ndktif yaklam anahtarlar iin grnr diren
deiimini gsterdii gibi, aka dorusal
deildir. Bu nedenle kapasitif sensrde ideal
olarak bir saysal anahtar iin uygundur.
ekil 5.5
Sensrn ucu ile hedef plaka arasndaki mesafenin (S) bir fonksiyonu olarak sensr kapasitesi
deiiminin (C) tipik erisi
Kapasitif temassz alglayclarn alma prensibi, herhangi bir malzemenin yaklamas sonucunda RCrezonans devresine bal bir kondensatrn kapasite deiiminin llmesine dayanr.
Kapasitif temassz alglaycnn elektrostatik etki alan, bir aktif elektrot ve bir toprak-elektrotla oluur.
38
ekil 5.6: Bir kapasitif temassz alglaycya ait temel devre plan
Bu kapasite deiimi esas olarak u parametrelere baldr: malzemenin aktif yzeye olan uzakl,
malzemenin boyutlar ve malzemenin dielektrik katsays. ou kapasitif temassz alglayclarn
duyarll (anahtarlama aral) ayar potansiyometrelerinin yardmyla deitirilebilir. Bylelikle
belli malzemelerin alglanmas salanr.
rnein plastik bir ie iinde bulunan sv zeltilerin seviyeleri, ie kabndan etkilenmeden
saptanabilir.Kapasitif temassz alglaycnn anahtarlama aral topraklanm bir metal plakann
yardmyla elde edilir.
Aadaki tabloda eitli malzemeler iin anahtarlama noktas uzaklklar gsterilmitir.
Maksimum anahtarlama aral deeri yaklak 60 mm olarak gerekletirilmitir.
39
40
anahtarnn emniyetli bir biimde cismi alglayabilecei bu mesafe (yani alglama mesafesi) aada
detaylar aklanacak koullara bal olan, yaklam anahtarnn bir parametresidir.
ndktif ve kapasitif yaklam anahtarnn alglama mesafesi hedef cismin boyutlar, kalnl ve
malzemeye baldr. Ek olarak, alglama mesafesi alma koullarnn deimesi (Scaklk
farkll, alma gerilimindeki deiimler) ve ayn tipten farkl sensrlerde ortaya kabilecek
farkllklara (bireysel deiimler) baldr.
Karlatrlabilir alglama mesafesi deerleri elde etmek amacyla indktif yaklam anahtarlar iin
standart bir hedef plaka tanmlanmtr.
Yaklam anahtar alglama mesafesi
Malzeme : yumuak
elik
Kalnlk : 1 mm
m=kenar uzunluu
1,21 X Sn
S max.
1,1 X Sn
1,0 X Sn
Sr max.
0,9 X Sn
Sn
0,81 X Sn
etkin yzey
Sr min.
S min.
emniyetli alma Sa
ekil 5.9
Hedef Genilii Dzeltme Katsays
EN 50010 de belirtilen standart plaka yerine daha kk veya kare olmayan baka bir ekilde hedef
kullanlrsa alma mesafesi ekil katsays ile dzeltilmelidir. Aadaki ekil Standarttan ayrlan
kare ekiller iin bu dzeltme katsaylarn gsterir tipik eriden grlecei gibi daha kk
plakalar iin alglama mesafesi olduka ksalrken daha byk plakalar iin ok az bir art olur.
43
ekil 5.10
Malzeme Dzeltme Katsays
Hedef plaka, Standartta belirtilen yumuak elik yerine baka bir malzeme olursa da alglama
mesafesi dzeltilmelidir. ndktif yaklam anahtarlarnda dzeltme katsays dorudan doruya
malzemenin iletkenliine baldr. Hedef malzeme iinden girdap akmlar akt iin kayplar
dorudan i1etkenlie baldr.
ekil 5.11, bakr ve alminyum gibi iyi iletken malzemelerin daha ksa alglama mesafelerine sahip
olduklarn gstermektedir. Granitteki iletkenlik ve demirdeki ferromanyetizm, osilatr devresinde
daha fazla girdap akm kayplarna neden olduu iin elde edilebilir alglama mesafesi de daha
fazla olur.
eitli malzemelerin iletkenliklerinin x bir fonksiyonu olarak dzeltme katsays K.(ndktif
sivi, osilatr frekans 200 kHz.)
ekil 5.11
ndktif yaklam anahtarlar iin alglama mesafesiyle malzeme arasndaki bant ekil 5.11' de
44
grlmektedir. Eri, farkl diamanyetik ve para manyetik malzemeler iin teorik deer1eri gsterir.
Gsterilen noktalar ise gerekte llen deerlerdir. Grlecei gibi yaklak 105 1/ m iletkenlikte
dzeltme katsays en byk deerdedir. Daha az iletkenlik daha ksa alglama mesafesi saar.
Bunun anlam, iletkenlii yaklak olarak 100 - 10-2 1/ m olan su veya daha az iletken malzemeler
alglanamaz. Demir bir ferromanyetik malzeme o1duu iin en byk katsayya sahip noktaya
yakndr. Ferromanyetizm sensr alannn yaylma derinliini birka mikronda snrlad iin
malzemenin iletkenlii azalm gibi grlr, Sonu olarak demir,elik veya feritimsi alamlar daha
kolayca alglanabilirler.
Kapasitif yaklam anahtarlarnda, malzeme katsays sensr ucundaki kapasitrn deer deiimine
baldr. Bu kapasite ne kadar ok deiirse malzeme o kadar kolay alglanr. Bu nedenle dzeltme
katsays dorudan doruya malzemenin bal dielektrik katsaysna baldr ekil 5.12' de metaller
gibi iletken malzemeler dikkate alnmamtr. letkenlerin dzeltme katsaylar her zaman 1' dir,
yani olas en byk alglama mesafesine ulalr.
Farkl malzemelerin bal di elektrik katsaysnn r bir fonksiyonu olarak dzeltme katsays
Kw (kapasitif sivi osilatr frekans yaklak 300 kHz.)
ekil 5.12
6.4. Malzeme Kalnl Dzeltme Katsays
ndktif yaklam anahtarlar iin EN 50010' da Standart plaka kalnl 1 mm olarak
tanmlanmtr. Fakat malzeme, metal folyo gibi ince olursa malzeme dzeltme katsaysna gre
beklenenden daha uzun alglama mesafeleri elde edilebilir. Bunun nedeni den etkisi adi verilen
sensr elektromanyetik alannn malzeme iindeki yaylma derinliidir.
Osilatr frekans 100 kHz. de indktif sensr alannn yaylma derinlii
[mm] Farkl iletken malzemeler iin snr
kalnlk deerleri, bu deerlerin
Demir (dinamo sac)
0.02
altnda
yaklak
beklenen alglama mesafesi daha
uzundur.
Gm
0.2
Bakr
0.2
Alminyum
0.3
inko
0.4
Pirin
0.4
45
Kurun
0.7
Tablo 5.4
6.5. Montaj
ndktif ve kapasitif yaklam anahtarlarnn alma ilkesi manyetik veya elektromanyetik alann
sensr n tarafnda biimlenmesi olayna baldr. Her zaman iin bu alann sadece hedef cisimden
etkilenmesi ve sivie yakn dier cisimleri alglamamas nlenemez. Yaklam anahtarnn doru
almas iin sensr kafa tarafnn etrafnda alglanabilir malzeme olmamasnn garanti edilmesi
gerekir. Yani indktif yaklam anahtarlarnda bu alanda iletken malzeme olmamal ve kapasitif
yaklam anahtarlarnda bal dielektrik katsays yksek hibir malzeme olmamaldr.
Silindirik tiplerin montaj
EURO-Norm' una gre indktif yaklam anahtarnn metal iine gmlebilir veya gmlemez
(flush veya nonflush) montajnda aadaki noktalara dikkat edilmesi gerekir.
ekil 5.13
gmlebilir montaj (f)
Yaklam anahtarnn etkin
yzeyi metal iine gmlebilir
gmlemez montaj
d=yaklam anahtarnn ap
sn=nominal alglama mesafesi
Yaklam anahtarnn etkin yzeyi
etrafnda en az izimde gsterildii
kadar bo alan
braklmaldr.
braklmas gereken minimum aklk vardr. Burada da ekil de Gsterilen aklklar bir kural
olarak alnmaldr. phe durumunda reticinin kataloglarna bavurulabilir.
Silindirik tiplerin montaj
Ayn tip yaklam anahtarlar karlkl veya yan yana ba1anacaksa braklmas gereken en az
mesafelere uyulmaldr.
indktif
indktif (gmlemez)
indktif (gmlebi1ir)
D=yaklam anahtarnn ap s=nominal alglama
mesafesi
kapasitif
ekil 5.14
Ayrca ortak etki mesafesi retimden kaynaklanan osilatr frekansndaki rasgele farkllklara
baldr. Genellikle ok zel bir durumda aa kmadka veya sivi deitirilmedike bu etki fark
edilmez. Eer ekilde Gsterilen minimum aklklara uyulamayacaksa reticiler osilatr frekans
belli bir miktar deitirilmi zel siviler salayabilirler.
6.6 evre Koullar
Sensrler normal olarak retim hatlarndaki makinelerin daha az korunmu yerlerinde
kullanldklar iin scaklk, souk, darbe, vibrasyon, toz, nem, kimyasal andrc svlar gibi zor
evre koullarna dorudan maruz kalrlar. Bu nedenle byle zor koullarn yol at bozukluklara
kar korunmalar gerekir. retici firma kataloglar sorun olmadan sensrlerin kullanlabilecei
evre koullarn ve uygulama bilgilerini verir.
a) Ortam scakl
Ortam scakl deyimi yaklam anahtarnn etrafnn scakl iin kullanlr. Genel olarak
yaklam anahtarlar iin izin verilen ortam scakl - 25 ile + 80 oC arasdr. Bu snrlar dna taan
ksa sreli kk deiimler sivi tarafndan tolere edilebilir.
b) Darbe ve vibrasyon kuvvetleri
Daha nce sz edildii gibi yaklam anahtarlarnda hareketli hibir para yoktur ve tmyle
reine ile doldurulmutur. Bu nedenle tm darbelere ve vibrasyona kar ar bir dayanm vardr.
Yer ekiminin (g) neden olduu ivmenin 30 kat izin verilen maksimum darbe kuvveti ve 1 mm
genliinde 55 Hz. 'e kadar olan frekanslardaki vibrasyon maksimum vibrasyon kuvveti olarak
alnabilir.
c) Yabanc cisimler ve toz
ndktif yaklam anahtarlar hibir ekilde iletken olmayan malzeme tozu birikiminden etkilenmez.
Hatta girdap akimi kayplarna yol aan kk metal kymklar bile siviin hatal almasna neden
olmaz. Kapasitif sivilerde ise ok kk toz paralar bile hatal almaya neden olabilir. Bu
nedenle toz ve nemin etkisini kompanze eden kompanzasyon elektrotu bulunan sensrler vardr. Bu
tip kapasitif yaklam anahtarlar ok fazla kirlenmenin olduu yerlerde de kullanlmaya uygundur.
Uluslararas Standart (EN 40050) elektrikli aralarn koruma derecesini tanmlamakta kullanlr ve
yaklam anahtar reticisi firmalar bu standarda gre sivilerin koruma snfn belirler (rnein IP
67). IP "International Protection"in (Uluslararas Koruma) ksaltmasdr. ilk rakam yabanc
cisimlerin giriine ve temasna kar koruma derecesini gsterir. rnein 6 rakam, en ince tozun
47
giriine ve tmyle temasa kar koruma anlamndadr. Koruma snf tanmlama yntemi IP 'nin
ikinci rakam, siviin ne derecede sulu bir ortamda alabileceini gsterir.
d) Nem ve su
Yukarda sz edildii gibi indktif yaklam anahtarnn alglama ilevi su, nem, sis veya buhardan
etkilenmez. te yandan kapasitif yaklam anahtar suyun yksek di elektrik katsays nedeni ile su
ve tm su ieren cisimleri alglar. Sadece kompanzasyon elektrotu bulunan tipler, almalarnda
sorun olmadan bir film eklinde nem youmasn kompanze edebilir. Bununla birlikte emniyet
acsndan Yaklam anahtarnn nem giriine kar ne derecede korunduu nemlidir. Bu, koruma
snf tanmlama yntemi IP' nin ikinci rakamnda gsterilir. rnein; 7 rakam, 30 dakika sreyle 1
m derinliindeki su ierisine yaklam anahtar daldrldnda zarar verecek miktarda suyun sivie
giremeyeceini gsterir.
Genellikle yaklam anahtarlar elektrik balant ekillerine (kablolu, soketli, terminal balantl)
bal olarak IP65 ve IP67 koruma snfnda olurlar.
e) Kimyasal etkiler
Kat, sv veya gaz biimindeki kimyasal maddelerin yaklam anahtarnn iinde bulunduu ortam
etkiledii her yerde sivi muhafazas ve kablosunun bu maddelere kar yeterince direnli olup
olmadnn ok iyi bir ekilde kontrol edilmesi gerekir. ok yaygn olan cam elyaf ile
glendirilmi plastik ve metal ceketle kaplanm tipler bile kimyasal maddelerden etkilenmi
ortamlarda kullanlmaya uygundur. zellikle zor koullardaki uygulamalar iin korozyona
dayanml paslanmaz elik veya teflon zel muhafazalar da vardr.
f) Elektromanyetik etkiler
Yaklam anahtarlarnn kullanld endstriyel ortamlarda, elektromanyetik etkiler deiebilir ve
yksek enerji seviyelerinde olabilir. rnein; radyo vericileri, enerjideki anahtarlama ilemleri
indktif ykleri anahtarlama veya yldrm. Radyo dalgalarnn dalga boyu ile karlatrldnda
sensrn kk boyutlar nedeni ile bu tr periyodik etki ok az bir tehlike oluturur. ksa sreli
geici etkiler yaklam anahtarlarna yksek baklk veren devreler yardm ile szlebilir.
Etkinin olabilecei dier bir noktada kablodur. Eer sivi kablosu uygun bir ekilde ekilmemi ise
kablo, radyo dalgalarn alan bir anten gibi davranabilir veya kendisine paralel ekilen dier
kablolardaki geici grltleri kapabilir. Bu durumda szc devreler kullanlabilir.
g) Dier etkenler
ou dier tip sensrlerle karlatrldnda indktif ve kapasitif yaklam anahtarlar ses ve
ktan etkilenmez. Yaklam anahtarnn bak olmad tek etki X n ve radyasyondur. Elektrik
kaynann yaratt gibi ok yakndaki gl manyetik alan indktif yaklam anahtarnn ilevini
zorlatrabilir. Bu tr uygulamalar iin kaynaa (akma) dayankl tipler vardr.
6.7 Uygulamaya ynelik grler
Metal nesnelerin saptanmas iin indktif temassz alglayclar, kapasitif temassz alglayclara
oranla, fiyatlarnn uygun olmasndan dolay daha ok tercih edilir.Metal olmayan nesnelerin
saptanmas iin optik temassz alglayclar ile kapasitif temassz alglayclar arasnda bir rekabet
vardr ve birbirlerini ikame ederler. Kapasitif temassz alglayclarn anlaml ve nemli avantajlar
getirdikleri bir uygulama alan vardr.
6.7.1 Tipik Uygulamalar
Yaklam anahtarlarnn yaygn bir uygulamas mekanik konum sivileri yerine kullanmdr.
Mekanik siviin daha ekonomik olduu dorudur, fakat daha nce sz edildii gibi belirli mekanik
anmalara maruzdur. Arzalanmalar durumunda retim hattnn, konveyr sisteminin veya
benzerlerinin saatlerce durmasna neden olur. Bu nedenlerle mekanik sivi yerine dokunmasz,
anmasz ve ypranmasz yaklam anahtarlarn kullanmak daha karl olabilir.
Yaklam anahtarlar devir lm iinde ideal bir zmdr. Burada yksek alma frekanslar
gerekir ve kontrol sisteminin tam olarak almas iin daha fazla sinyal bir zorunluluktur. Doru bir
deerlendirme iin tanmlanan anahtarlama sinyali de nemlidir. yaklam anahtarlar yksek
alma frekans yar iletken k ve tanmlanm, abuk k sinyali ile iyi bir zmdr.
48
49
apl
50
ekil 5.20
ekil 5.21
ekil 5.22
ekil 5.23
51
ekil 5.24
ekil 5.25
ekil 5.26
52
ekil 5.27
indktif yaklam anahtar ile metal kapak kontrol
Sorular
Soru 5.5.1
Bir tahl anbarndaki seviye lm
Bir tahl anbarnn seviyesini kapasitif temassz alglaycyla saptarken nelere dikkat etmelisiniz?
Soru 5.5.2
Kapasitif temassz alglayclarda evre etkileri
Bir kapasitif temassz alglayc altrlmayan bir nitenin bnyesinde bulunmaktadr. Byle bir
durumda zellikle ilkbahar ve sonbaharda nelere dikkat edilmelidir?
Soru 5.5.3
Karton kutularn alglanmas
eitli kalnlklardaki karton kutular, bir kapasitif temassz alglayc ile alglanrken nelere dikkat
edilmelidir
Soru 5.5.4
effaf ksmlarn alglanmas
Gda maddeleri reten bir fabrikada, saydam folyeden yaplan effaf ksmlarn bo kutularn
zerinde bulunup, bulunmad kontrol edilecektir (baknz ekil 5.29). Bu uygulama iin kapasitif,
optik ve sesst temassz alglayclardan hangisinin kullanlacana karar verilememektedir. Bu
alglayclardan hangisi, ne gibi artlar altnda kullanlmaldr?
53
6. Blm
Optik Temassz Alglayclar (Fotoseller)
6.1. Genel zellikler
Optik temassz alglayclar nesneleri optik ve elektronik yollarla alglar. Bunun iin kzl ya da kzltesi
k kullanlr. Kzl ve kzltesi k kaynaklar olarak zellikle yar iletken-kl diyotlar (LED)
kullanlr. Bu diyotlar kk, salam, uzun mrl ve kolay modle edilebilirdir. Alc elemanlar olarak
fotodiyotlar ya da fototransistrler kullanlr. Kzl k, kullanlan temassz alglaycnn optik eksenlerinin
ayarlanmasnda plak gz ile grlebildiinden nemli bir avantaj salar. Ayrca polimer optik kablolar
az miktarda snmlendirdikleri iin, bu dalga boyu aralnda kullanlmalar iyi sonu verir.
Yksek k glerinin gerektii yerlerde, rnein byk mesafelerin atlayarak geilmesinde, kzltesi
(grnmeyen) k kullanlr. Ayrca kzltesi k evre etkilerine (rnein evre klar) daha az
direnlidir.
Optik temassz alglayclarn her iki eidinde d k etkilerinin daha ok azaltlmas, optik sinyallerin
modlasyonu ile gerekletirilir. Alc (kl alglayclar hari) vericinin gnderdii impulsa gre ayarldr.
Ikl alglayclarda ise, alc ile verici arasnda bir impuls uyumu olmad iin, alcda elektriksel bandpas
filtresi kullanlr. zellikle kzltesi klarda gn filtresi kullanm, evre klarna olan duyarszln
daha da iyiletirilmesini salar.
ndktif ve kapasitif sensrlere ek olarak, gnmz otomasyon teknolojisinde opto-elektronik
sensrler gittike daha nemli olmaktadr. Bunlar, dokunmasz makine hareketlerini alglama ve
daha nemlisi makinelerde ve fabrikalarda farkl rnleri emniyetli olarak alglama olana salar.
Optik sensrler yksek performanslar ve gittike klen tasarmlar ile ivme kazanmaktadr.
nk, byk olmalarndan dolay indktif ve kapasitif sensrlerle zlenemeyen uygulamalarda
kullanlabilirler.
Byk indktif ve kapasitif sensrlerde, sensrle hedef cisim arasndaki en uzun mesafe 60 - 100
mm dolaylarndadr. Fakat optik sensrler kk boyutlarda bile birka metrelik alan kontrol
edebilir.
ekil 6.1: Bir optik temassz alglaycnn temel devre plan (Alc ve
verici ayn gvdede bulunuyor.)
54
ekil 6.2
Bir cisimi alglamak iin fotosele gerekli olan k 1 mm ile 10 nm arasndaki elektromanyetik ma
aralndaki dalgalardan oluur Bu aralk UV k , grlebilir k (insan gz ile) ve IR k
blgelerine ayrlmtr.
DIN 5031 'e gre optik spektrum snflandrmas
Dalga boyu aral
Inm tanmlama
100 nm - 280 nm
UV - C
280 nm - 315 nm
UV - B
315 nm - 380 nm
UV - A
380 nm - 440 nm
Ak mor
440 nm - 495 nm
Ak mavi
495 nm - 558 nm
Ak yeil
558 nm - 640 nm
Ak sar
640 nm - 750 nm
Ak krmz
750 nm - 1400 nm
IR - A
1.4 mm - 3.0 m
IR - B
3.0 mm - 1000 m
IR - C
55
1. gne
2. gz
duyarll
3. spektral
duyarllk
Si alc
4. spektral
nm
krmz
LED
GaAs P
5. spektral
nm
GaAlAs
6. spektral
nm
GaAs
ekil 6.3
Kzl tesi k olas d kaynaklarn etkilerine kar olabildiince ok baklk kazandrmak iin
eitli nedenlerle kullanlr.
Birincisi, alc olarak kullanlan transistr en yksek duyarlla kzl tesi kta sahiptir.
kincisi, ok kk toz paralarnn apndan daha uzun dalga boyu olan n hibir sorunla
karlamadan bu paracklar gemesi olayndan yararlanlr. Kirlenme ve toza kar koruma
salamak uzun dalga boylu nm (UV deil IR) kullanmnn nedeni budur.
ncs, kzl tesi k kullanmyla sensrler grlebilir aralktaki d k kaynaklarndan daha
az etkilenir.
Optik temassz alglayclarda bulunan koruma tedbirleri unlardr:
Kutuplama korumas
klarn ksa devre dayanmll
Gerilim tepe deerlerine kar koruma
Ikl ve yansma alglayclarda aada belirtilen iki tip anahtarlama fonksiyonu ayrt edilir:
Aydnlk anahtarlama
Nesne k nn serbest brakrsa k kapanr (kapanan k, NO = normalde ak kontak). Aydnlk
anahtarlamada, kl alglaycnn alcsnn k, k huzmesinde bir nesne bulunmad takdirde
kapaldr.
Karanlk anahtarlama
Nesne k nn serbest brakrsa k alr (alan k, NC = normalde kapal kontak). Karanlk
anahtarlamada, kl alglaycnn alcsnn k, k huzmesinde bir nesne bulunduu takdirde
kapaldr.
Optik yansma alglayclarnda anahtarlama fonksiyonu u ekildedir
Aydnlk anahtarlama
Eer alglanacak nesne k huzmesine girerse k kapanr, (kapanan k, NO =
normalde ak kontak)
Karanlk anahtarlama
Eer alglanacak nesne k hzmesina girerse k alr, (alan k, NC = normalde
kapal kontak)
56
IIKLI ALGILAYICILAR
FBER OPTK
YANSIMA III ALGILAYICILAR
KABLOLU TASARIMLAR
TASARIMLAR
FBER OPTK
KABLOLU
58
m'ye (genellikle
kadar
ayarlanabilir)
Ar
saydam malzemeler
hari
her trl malzeme olabilir.
Kontak akm
(Transistrk)
evre ortam scakl
ya da -25~C... 80~C
duyarl
mr
Anahtarlama frekans
20... 10000 Hz
Yap ekilleri
59
ksmen de
silindirik
P 67'ye kadar
Tablo 6.1:
Alclar PNP ya da NPN transistor klarna sahiptir. Bir ksm alc da bunlara ilaveten rle klar
ierir.
6.6.3 Kullanm Bilgileri
Karlkl sensrlerin zellikleri aada zetlenmitir.
k vericiden alcya tek ynl yol ald iin uzun alglama mesafesi.
Optik eksen bandan sonuna kadar geni alma aral
Optik eksen boyunca kesin anahtarlama noktas
Montaj ve balants gereken iki ayr birim
effaf cisimlerde emin olmayan alglama
Mat cisimlerde emin alglama
Emniyetli alma iin kesinlikle doru ayarlama gerekli
Ikl alglaycnn avantajlar:
Duraan durumdaki k ilkesi ile ykseltilmi gvenlik.
Byk faaliyet alan.
Uzak mesafelerdeki kk nesnelerin saptanmas.
Przl ve sert evre koullar iin uygun olmas.
I her yne yanstan, geri yanstan ya da geiren nesnelerin alglanmas.
yi konumlama doruluu.
Ikl alglaycnn dezavantajlar:
Ayr elektrik devrelerine sahip iki ayrk temassz alglayc elemannn (alc ve verici)
kullanlmas.
In tamamn geiren nesnelerin saptanamamas.
Uyarlar:
Tam geirgen bir nesne k huzmesine girdii zaman, gnderilen nn iddeti, monte edilen bir
potansiyometrenin yardmyla alcnn almayaca kadar drlebilir.
Vericide meydana gelen bir arza sanki ortada bir nesne varm gibi deerlendirilir (Kazalardan
korunmaya ynelik uygulamalarda nemlidir).
6.6.4 Uygulama rnekleri
ekil 6.9: Ikl alglayc ile matkap ucu
60
kontrol
ekil 6.10: Bir preste kl alglayc
yardmyla kazalardan korunma
Kazalarn nlenmesi amacyla kullanlan kl alglayclar meslek kooperatiflerinin belirledii kaza koruma
kurallarna uygun olmak zorundadr. Alglayclar bu yzden srekli olarak denetlenmelidir. Teknik kontrol
birlii tarafndan kontrol edilen alglayclar, yap eitlerine gre onaylanr. zellikle pres ve zmba makinelerinde kaza olma ihtimalinin yksek olmasndan dolay, bu makinelerde kullanlan alglayclar itinal
bir ekilde hassasiyetle kontrol edilmelidir.
6.7 YANSIMA III ALGILAYICILAR ( yanstcl sensrler)
alma ekli
Alc ve verici ayn gvdede bulunur. Bunlara ilaveten bir reflektrn kullanm gereklidir. Bu
alglayclarda k nnn krlmas deerlendirilir. In huzmesinin krlmas ynlendirilmi ya da her yne
doru yansma ile ger-ekletirilmemelidir. Bu koullar altnda saydam, ak ya da parlak nesneler
saptanamayabilir.
I yanstan nesneler, yansttklar k alcnn zerine gelmeyecek ekilde konumlandrlmaldr.
Yansma alglayc, yansma alglaycsna gre daha geni bir faaliyet alanna sahiptir.
ekil 6.11: Yansma alglaycnn alma
ilkesi
6.7.1 Yanstcl Sensrler
Dier bir tip fotosel, yanstcl sensr olarak
adlandrlr. Verici ile alc bir klf iine
yerletirilmitir ve izlenecek alann bir
tarafna monte edilir. Dier tarafta k bir
yanstc (reflektr) yardmyla yanstlr.
Eer yanstc yzeyi dz olursa ve optik
eksene tam dik olarak yerletirilmemise
yansyan k asla alcya ulamaz. Hatta dik
ayarlamada bile alcya doru sadece kk
bir k yansr. (Bkz. Aadaki ekiller). Buna engel olmak iin zel yanstc kullanlr, yani
prizmatik yanstc. Prizmatik yanstcda gelen k n srekli olarak n yayld yne doru
geri yanstlr.
Prizmatik yanstcnn yaps
61
ekil 6.12
Bu yanstclar byk yansma kayplar olmadan verici nna 15o lik ayla yerlestirilebilir.
Normal dz yanstclarda durum olduka farkldr. nk n srekli olarak dik asna gre
yanstcya arpt ayla geri yanstlr. Bu durum yanstcl sensrlerle dz yanstc kullanlrsa
byk sorunlarla karlalacan gsterir.
Yanstcl sensr
ekil 6.13
ekil 7, yanstcl sensrn alc zelliini gsterir. Etkin alan, yanstc apna eit olana kadar
yanstcya yaklatka byr. Eer cisim yanstcya yakn bir noktada alglanacaksa en azndan
yanstc alann tmn kaplamaldr. Cisim sensre yakn olacaksa daha kk olabilir.
Yanstcl sensr aadaki zelliklere sahiptir :
1. Bazen sadece alcnn duyarll deitirilerek effaf cisimler alglanabilir.
2. Olas en yksek alma gvenilirliini salamak iin mat cisimleri alglamada alc
(karlkl veya yanstcl) duyarll maksimuma ayarlanmaldr.
3. Normal olarak yanstc cisimler alglanamaz.
Ancak, yanstcl sensrler ok iyi ayarlandklar zaman yanstc cisimleri alglayabilir. Sensr ve
yanstcy cisme gre apraz ayarlayarak, cismin yanstt nn alcya gelmemesi salanabilir.
Bylece yanstc cisimler emniyetli olarak alglanabilir.
Byle zor cisimler iin polarizasyon filtreli yanstcl sensrler daha uygun olurlar. Bu tr
yanstcl sensr vericisinin yayd k, normal olarak rasgele ynlendirilmi dalga yapsna
(osilatr yn) sahiptir.
Polarizasyon filtreli yanstcl sensr
62
ekil 6.14
Polarizasyon filtresi sadece belli dorultuda ynlendirilmi n yaylmasn salar Eer bu k
yanstc bir cisme (paket folyosu, cam, ayna) arparsa yansma ynlendirmeyi deitirmez.
Yansyan k alc ynne doru yol alr. Fakat alcnn n tarafnda ilk filtreye gre dikey
ayarlanm ikinci bir polarizasyon filtresi (zmleyici) ayn klf iine yerletirilmitir. Bu, nn
alcya ulamasna engel olur. Sensr cismi alglar (yani "geri gelen yansyan n yok").
Fakat n bir prizmatik yanstcya arparsa depolarize edici etkisinden dolay iletilen n
polarizasyonu yaklak 90 derece dndrlr. Byle deitirilmi k yanstcdan alcya giderken
ikinci polarizasyon filtresinden geerek alcya ular. Bunun anlam yanstcl sensrn alglama
alan iinde hibir cisim (yanstc yada yanstc olmayan) yoktur.
Polarizasyon filtreli yanstcl sensrlerle kullanlmak zere zel olarak retilen yanstc kat da
depolarize edicilik zelliine sabiptir. Fakat alglama mesafesini optimize etmek ve ar kazan
salamak iin kat srekli olarak lens sistemine (polarizasyon filtreleri) dik olarak
yerletirilmelidir.
Normal olarak, polarizasyon filtreli sensrler kzl tesi k deil de kzl k diyotu ile alrlar.
nk kullanmdaki polarizasyon filtreleri ancak grlebilir k spektrumunda yeteri kadar iyi
alrlar. Filtreler ve kzl k yayan diyot nedeni ile sensr alglama mesafesi ayni tip normal
sensrlere gre %50 ksalr.
6.7.2 Teknik zellikler
letme gerilimi
Faaliyet alan
10 m'ye kadar
(genellikle ayarlanabilir)
Nesne malzemesi
100...500mADC
0~C...60"C
yada-25~C... 80~C
duyarl
mr
uzun
(yaklak 100 000 h)
Anahtarlama frekans
10...1000 Hz
Yap ekilleri
P 67'ye kadar
Tablo 6.2:
Veri yapraklarnda, alglama alan ile ilgili veriler genellikle beyaz kartondan elde edilir. Beyaz karton
olarak genellikle Eastman Kodak marka gri Kodak kartnn CAT 152 7795 beyaz arka yz kullanlr. Bu
test kartnn beyaz yz yaklak 450 nm'den 700 nm'ye kadar olan tayf aralnda %90 orannda,
sabit kalacak ekilde yanstr.
ekil 6.17 Yansma alglayclarn yardmyla dz bir hat izleyen malzemelerin esneme
genliklerinin kontrol edilmesi
Reflektr: Yansma folyesi ya da Tripel-reflektr
6.8 CSMDEN YANSIMALI SENSRLER
Verici ve alc ayn gvde zerinde bulunur. Nesne n bir ksmn geri yanstr ve bu ekilde alc aktif hale
getirir. Alcnn yapsna bal olarak k sinyal verir (normalde ak kontak) veya ktaki sinyal kesilir
(normalde kapal kontak). Cevap verme aral nesnenin yanstma zelliine baldr. Yansyan n gc
65
nesnenin byklne, yzeyine, ekline, yunluuna, rengine ve hatta n gelme asna baldr,
yleki, sadece desimetre mertebesindeki kk uzaklklar kontrol edilebilir. Nesnenin arkasnda kalan
yzey absorbe etmeli veya dar yanstmaldr. Bylece nesnenin olmamas halinde yansyan n
alcnn cevap verme seviyesinin altnda kalr.
ksadr.cisimden yansmal sensrde ,alcya ulaan kzl tesi k anahtarlama noktasna doru artar
,yani:nce ok az ,az,biraz ,biraz, daha.... ve anahtarlama noktas.
Cisimden yansmal sensr (kapatma erisi)
ekil 6.20
ekil 6.20, cisimden yansmal sensrn tipik alc erisini gsterir.ekilde grlen eriler hedef
cisimin (gri kodak kartnn beyaz arka taraf ),indktif ve kapasitif yaklam anahtarlarndakine
benzer olarak yandan veya nden yaklamas ile elde edilmitir.
Kolaylkla anlalabilecei gibi ,daha byk bir cisim kk olandan ve yanstc beyaz olan Cisim
mat siyah olandan daha fazla k yanstr.Dolaysyla alglama mesafesi cisimin boyutlarna ve
rengine baldr.
67
ekil 6.21
zet olarak ;cisimden yansmal sensrlerin nemli zellikleri unlardr:
a. alglama mesafesi byk oranda alglanacak cisimin yzey zelliklerine ve rengine baldr
b. cisimden yansmal sensrler yle bir ekilde yerletirilmelidir ki:arka taraf deil de sadece
cisim kolaylkla alglanmaldr. Bu aadaki durumlarda gerekleir:
1- cisimi normal alglama mesafesi iine yerletirin
2- duyarll potansiyometre ile cisimi alglayncaya kadar artrn ve bu noktay unutmayn.
3- cisimi aln ve duyarll arka taraf alglayncaya kadar artrn.
4- potansiyometreyi alglama gecene kadar geri cevirin
5-imdi,olas ise ,bu uygulama iin optimum alglama mesafesi iin potansiyometreyi 2 ve 4deki
konumlarnn ortasna ayarlayn.
c. alglama mesafesi dndaki yanstc veya ok parlak cisimler kolaylkla cisimden yansmal
sensrn almasn etkileyebilir.
Peki , bu tr sorunlar cisimden yansmal sensrlerde nasl czlebilir.
Geri bastrmasz (a), geri bastrmal (b) cisimden yansmal sensr (odaklanm n ilkesi) ve geri
palan bastrmal (c).
68
ekil 6.22
eklin st ksm cisimden yansmal sensrn alma ilkesini gsterir .alt taraftaki ekilde
grld gibi,verici ve alcnn konumundaki deiiklik bir eit arka tarafn etkisini bastrmaya
neden olur.arka tarafn nasl olduundan bamsz olarak , verici ile alc kesien alannn dndaki
cisim ok zor alglanacaktr.bu yntem tasarm biiminden dolay odaklanm n ilkesi olarak
adlandrlr. Bu .ou ksa mesafeli cisimden yansmal sensrler iin kullanlr.
(Not: alc duyarll fabrikada zel alglama mesafesi deerine gre ayarlanmtr ve
deitirilmemelidir.) verici ile alc arasndaki nn as zel lens yapm yntemiyle ile salanr
.ayn tip normal cisimden yansmal sensrle karlatrldnda,bu ilkeden dolay bu tiplerde % 70
alglama mesafesi kayb olur . fakat alglama mesafesi neredeyse tmyle cisimin rengi ve yzey
zelliklerinden(beyaz kat ,kara kee ) bamszdr.ayn zamanda ,bu tip sensr yukarda anlatlan
arka tarafn etkisinden daha az etkilenir.
6.8.1 Cisimden yansmal sensrn ksaca tipik zellikleri :
- cismin dorudan alglanmas ,dolays ile yanstc veya ikinci bir birime gerek yok
- effaf cisimlerin iyi alglanr
- karlkl / yanstcl sensrlerle karlatrldnda ksa alglama mesafesi
- alglama mesafesi alglanacak cismin yanstclk kalitesine bal (rengi ,yzeyi) (daha da ksa
alglama mesafeleri olan ksa mesafeli cisimden yanstmal sensrler hari)
- arka taraftan etkilenme olas(ayna, metal ,beyaz ) (ksa mesafeli cisimden yansmal sensrler
yine hari)
Optoelektronik sensrler alglama mesafeleri ile karlatrldklarnda ok kk boyutlardadr.
D etkilere kar byk oranda baklklar vardr.toz ,nem giriine (IP67) ve tmyle reine ile
doldurulduklarndan harici vibrasyona kar da korunmulardr.ancak, kolayca ulalamayan,ok
kk ,ok scak veya ok sulu yerlerde kullanlabilir?
Yansma alglayclarnn avantajlar:
Gnderilen n nesneden geri yansmas alcy aktif hale getirdiinden ilave bir reflektrn
69
70
Saydam nesneler
rnekler:
effaf cam
effaf plastik
Saydam plastik folyeler
71
Uygulama rnekleri
ekil 6.26 parasnn konumunun yansma alglaycs yardm ile kontrol edilmesi
Potansiyometrede, dikkatli ve itinal bir ekilde duyarllk ayar yaplmaldr. Burada malzeme
farkllklarndan, kirlenmeden v.b. dolay toleranslar dikkate alnmaldr.
bulunan nesneleri alglayabilmek iin fiber optik kablolu yansma alglayclar kullanlr
6.9
73
74
ekil 6.32 Bozucu k etkilerinin giderilmesi zm: Ik kaynana olan optik eksen evrilir ya da
karartma yaplr.
Verici tarafndan gnderilen k, optik temassz alglaycnn evresinde bulunan yanstc bir yzeyden
yanstlarak alcya gnderilirse, arzalar meydana gelebilir (baknz ekil 6.29). Yansma
alglaycs kullanlrken, arka fonda yanstc bir yzeyin bulunmas (rnein parlak eloksal
alminyum paralar) problem karabilir.
ekil 6.34
Gerekte, nlarn yansmasndan daha ok krlmas
olan toplam yansmayla ilgili daha detayl bilgi
aada verilmitir. Bir effaf ortamdan daha mat bir
ortama geen k n, krlma yasalarna uygun
olarak krlr :
n1/n 2 = sin 2 /sin 1
yani ,n artk dorusal deildir (n 1 ve n2,malzemeye ve dalga boyuna bal olan ortamn krlma
katsaysdr.)
Krlma, ayn zamanda geli asna bal olmakla birlikte nlar srekli olarak geli asnn dikine
(temas noktasnda ortam snr yzeyine dik izgi ) doru krlr.
effaf bir ortamdan daha mat bir ortama geen k nnn krlmas
ekil 6.35
Krlma ters ynde de benzer ekilde olur. Yani, mat bir ortamdan daha effaf bir ortama geen n
dikten uzaklaarak krlr. Sonra ok ilgin bir ey olur: bir kez kritik aya ( brewster as)
76
ulanca, k artk effaf ortam iine daha fazla krlmaz ve tmyle daha mat olan ortam iine
yansr (snr yzeyine arpt ayla ). Bu a, ortamlara baldr ve cam-hava iin 42 derece
dolaylarndadr.
Basit olarak, bu ilkeden yararlanarak opto-elektronik sensrlerin otomatik olarak fiber-optik
iinde tutulur. fiber optiin kendisi ok ince bir camdan veya plastik fiberden oluur ve etrafn
saran ortam havadr. Eer k ,byle bir fibere arparsa (ok geni bir ada olmamak koulu ile)
toplam yansma yntemi ile snr yzeyi boyunca iletilir ve fiberin sonunda, bata arpt ekilde
yaylr. Tam bir fiberoptik, fiberlerin krlmamas iin kaygan yala kaplanm binlerce bunun gibi
fiberden oluur. Bu, fiberoptii esnek ve genel kullanmlara uygun yapar. Fiberoptii kaplamalar
normal olarak PVC veya esnek alminyumdan yaplr.
Genel olarak,fiberoptikler cam fiberlerden oluur. nk cam scakla, asit ve alkali gibi
kimyasal maddelere kar dayankldr, plastikten daha az ypranr ve bylece bastrma daha azdr.
Fakat dezavantaj yksek fiyatdr. Ayrca, camdan gzel fiberoptikler yapmak plastikten
yapmaktan daha zordur.
Cam veya plastikten yapldna baklmakszn fiber-optik kullanrken aadaki noktalara zen
gstermek gerekir:
Fiber optikleri bkmeyin(baz fiberlerin veya hepsinin krlma tehlikesi .enaz bkme
yarap=fiber-optik apnn kat).
Fiberoptikleri ar skmayn.
ok andrc ortamlara yaklamda dikkatli olun.
Fiberoptikleri ar gerilme altnda brakmayn.asla bask altnda iken monte etmeyin.
Fiberoptikleri ar kvrmayn.
U parcasn ok fazla skmayn, srekli olarak u parcasn deil somunu skn.
Bir cisim zerindeki birka fiber-optik, birbirini etkileyebilir, aralarndaki uzakla dikkat
edin.
Fiberoptikler k iletimi iin zel birimlerdir. Kullanc tarafndan gelitirme giriimi
yaplmamaldr.
Karlkl alma iin verici ile alc arasndaki n en azndan tm etkin alanda kesilmelidir ki
cisim alglanabilsin.
Cisimden yansmal almada cisim geleneksel yntemle alglanr. Maksimum alglama mesafesi
yine cisimin yzey zelliklerine (tm cisimden yansmal sensrlerde olduu gibi), fiberoptiin
kesitine ve nn yzeye geli asna (optimum 90 derece yksek yansma ) baldr. Fiber
optiin dier ucu, verici ve alcdan fiber optie iyi bir gei salamak iin uygun bir
kuvvetlendiriciye (amplifier) balanr ( taklr ve sklr ).
zetlersek; uygun fiberoptikli sensrler, ok kk cisimlerde iyi ve emin alglama olanan
salar. Cisimden yansmal tipler kullanldnda greceli olarak daha ksa alglama mesafesi (cisim
apna bal olarak ) elde edilir.
6.10 Sinyal leme ve Deerlendirme
Ik Var ve Yok Konumu
Bir k sinyali nasldr ve rnein karlkl sensrde ne anlama gelir?
Cisim
Ik
Deyim
Yok
Verici-alc
kesilmedi
Yok
Ik yok
anahtarlamas
Var
Verici-alc
kesildi
Var
Ik yok
anahtarlamas
Yok
Verici-alc
kesilmedi
Var
Ik var
anahtarlamas
77
Var
Verici-alc
kesildi
Yok
Ik var
anahtarlamas
Ik
Deyim
Yok
Verici-alc
Kesildi
Yok
Ik var
anahtarlamas
Var
Verici-alc
kesilmedi
Var
Ik var
anahtarlamas
Yok
Verici-alc
kesildi
Var
Ik yok
anahtarlamas
Var
Verici-alc
kesilmedi
Yok
Ik yok
Anahtarlamas
anahtarlama ilevi karlkl ve yanstcl sensrlere gre tam tersidir. Yani,alcya k ular
cisim var demektir, k anahtarlar, k var anahtarlamas ve alcya k ulamaz cisim yok
demektir, k anahtarlar, bu da k yok anahtarlamasdr.
anahtarlama zellikleri aadaki gibi zetlenebilir :
Ik Var Anahtarlamas
Karlkl ve yanstcl sensrlerde : Verici ve alc arasndaki veya verici / alc birim ile prizmatik
yanstc arsndaki n kesilmeden, k anahtarlar veya rle eker.
Cisimden yansmal sensrlerde : Alglanacak cisim tarafndan n alcya yanstlr, k
anahtarlar veya rle eker.
Ik Yok Anahtarlamas
Karlkl ve yanstcl sensrlerde : Verici ve alc arasndaki n kesilir, k anahtarlar veya rle
eker.
Cisimden yansmal sensrlerde : In alcya geri yanstlmaz, k anahtarlar veya rle eker.
6.11 Elektronikle lgili zellikler
Belli tip optik sensrlerde baz ek zellikler vardr. rnein; alma gvenirliini daha da artrmak
iin saysal grlt : bastrmal tipler.
78
ekil 6.36
Gnderilen darbeli k dolaysyla cisim var veya cisim yok sinyali alcya darbeler eklinde
ular. Genel olarak bu sinyaller, deerlendirme aamasnda belli bir sre iin entegre edilir ve bir
eik deeri (potansiyometre ile ayarlanabilir) ile karlatrlr, sonra duruma gre k anahtarlar
(veya anahtarlamaz).
Saysal grlt bastrmal tiplerde bu ilem saysallatrlmtr. Deerlendirme aamas, dier
anahtarlara konumu iin 6 pepee gelen sinyali bekler ve o zaman k deitirir.
Dolasyla d etkenlerden kaynaklanan yakalanm optik veya elektriksel grltler en az pepee
6 kez ayn frekansta (neredeyse olanaksz) olmaldr ki anahtarlara konum deitirsin.
Bu ekilde yaplan sensrlerde ayn zamanda zel anahtarlara durum gstergesi vardr. Bu gsterge
sadece kn durumunu gstermez, bununla birlikte 2 Hz. Veya 10 Hz.de yanp sner .
Yanp snme, emniyetli alma uzakln bulmaya bir yardmc olarak grev yapar ve lenslerin
kirlenmesi veya etkilenme durumunda uyarr.
Drt deiik sinyal u anlama gelir : 10 Hz.de yanp snme srekli olarak emniyetsiz alma
blgesini gsterir , fakat k anahtarlanmtr. 2 Hz. Srekli olarak etkilenme alan anlamndadr,
k henz anahtarlanmamtr. Srekli yanan veya snk LED, ka karlk gelen alglama
uzakl emniyetli alan iinde anlamndadr (k var veya k yok anahtarlara ilevine bal olarak).
ekil 20, bir cisim, k var anahtarlara konumunda olan cisimden yansmal sensre yaklarken ve
uzaklarken yanp snme sinyalini gsterir. Cisimden yansmal sensrn histerisis alan da
kolaylkla grlebilir.
79
6.12 Uygulamalar
nerilen Tipler
Genel olarak, olas olan her yerde karlkl sensrlerin kullanlmas sylenebilir. bu tip maksimum
alglama aralnda zellikle emniyetli anahtarlamay salar.
Eer karlkl tip kullanlamyorsa veya monte edilemiyorsa normal olarak ikinci olaslk,
yanstcl tip sensrdr (ou malzeme iin emniyetli anahtarlara, yar alglama uzakl malzeme
iin emniyetli anahtarlama, yar alglama uzakl, kolay yerletirme, kolay ayarlama v.s.) effaf
cisimler alglanacaksa bu, alc duyarlln ayarlyarak yaplabilir.
ok fazla yanstma zellii olan cisimler iin polarizasyon filtreli yanstcl tip sensrler
kullanlabilir (etkilere kar bakl artrmak iin).
ok kk cisimler iin veya snrl yer olan durumlarda fiber optikli veya kuvvetlendiricili tipler
iyi bir zmdr.
Cisimden yanstmal sensrler, karllkl veya yanstcl tip sensrlerin alglamad cisimler iin
kullanlmaldr. Bu durum, rnek olarak; cisimin sadece bir taraftan alglanabilecei veya vericiden
yaylan kramayacak kadar effaf olmas olabilir
Arka tarafn yanstmasnn sensrn almasn etkiledii durumlarda ksa alglama uzakl olan
cisimden yansmal tipler uygundur.
Daha nce de belirtildii gibi alcnn duyarll potansiyometre ile ayarlanabilir. Fakat, alma
gvenirlirliindeki kabul edilmesi gereken deiim dolaysyla sensrlerin duyarll sadece effaf
cisimler alglanaca zaman drlmelidir. (Ancak cisimden yansmal sensrlerde, sensrn emin
bir ekil de cismi alglamas iin bu ayarlama neredeyse srekli olarak gerekli olur.)
ou sensrde k sinyalinin k var veya k yok anahtarlamas salamak iin programlama
olana vardr.
6.13 Uygulama rnekleri
Tek kat malzemeler, ift kat malzemelere gre daha ok k geirir. Bu durumda temassz alglayc uygun
ve hassas bir ekilde ayarlanmsa anahtarlama meydana gelir.
80
Fiber
optik kablolu kl alglayc
Dili vidalar alcy anahtarlamaya ynlendirmek iin gerekli miktarda k yanstr. Verici tarafndan
gnderilen k disiz, dz yzeylerden baka ynlere doru yansr.
Aadaki izim optik sensrlerin eitli uygulamalarndan baz rnekleri gsterir.
Fibek optik alglama kafal optoelektronik Sensrlerin eitli besleyicilerde kapaklar Saymada ve
konumlarnn kontrolnde kullanm
81
82
Soru 6.14.7
paralarnn saptanmas
83
ekil 6.35'te tama bant zerinde bulunan bir i paras grlmektedir. paras, taycnn i blmnde
bulunmaktadr. Bu yzden i parasnn yan yzeyleri alan deliklerin arasndan saptanmaktadr.
a) Bu zm yolu, prensipte fiber optik kablolu bir kl alglayc kullanlarak gerekletirilebilir mi? Ya da bu
zm yolu uygulanrken, gnderilen
n byk bir ksm, k deliklerden
geerken kayp m olur?
b) Dier tayclarda kullanlacak
temassz alglayc ya da tiber optik
kablolar ya taycnn tek taratma ya
da tama bantnn zerine monte
edilmektedir. parasnn malzemesi
plastiktir ve yan yzeyi trtkl ve mat,
st yzeyi de parlaktr ve
yanstmaktadr. Taycnn malzemesi
de alminyumdur ve yzeyi mattr.
Ne tip zm yollar nerilebilir?
ek/7 6.35: parasnn fiber optik kablolu kl alglayc ile sorgulanmas a-b = Fiber optik kablolu kl
alglayc
Soru 6.14.8
Ykama birimlerinde optik temassz alglayc kullanm
Aadaki ekilde grlen bir ykama tesisinde, kurutma fralarnn hareket kontrol iin optik
temassz alglayc kullanmnn uygun olup, olmad belirlenecektir. Arabann ykanmasndan
sonra, zeri arabann geniliini kapsayacak kadar byklkteki kurutma fras ile evrilmi olan
bir kap, arabann d yznn evresinden gemektedir. Optik temassz alglayclarn grevi
kurutma fras ile arabann d yzeyi arasnda bulunan araln sabit kalmasn kontrol etmektir.
Optik temassz alglayclar ykama esnasnda
slanabilir.
Bu ilem iin hangi tip optik temassz
alglaycnn kullanlmas uygun olur? Her bir
ykama birimi iin ka adet optik temassz
alglayc, ne tr bir dzenleme ile
kullanlmaldr?
ekil
6.36: Bir araba ykama nitesindeki kurutma
ilemi
Soru 6.14.9
Fiber optik kablolu optik temassz
alglayclarn kullanm
Yeni bulular yapan bir tasarmc fiber optik
kablolu yansma alglaycsn bir
reflektrn yardmyla, aadaki sekile
uygun olarak, yansma alglayc gibi
kullanmak istemektedir. Bu zmle sadece
snrl bir ekilde tannabilen, koyu ve mat bir
i parasnn daha kolay ve daha byk bir
faaliyet
alan
iinde
tannabileceini
dnmektedir. Bu zm ie yarar m? Size
gre bu zmn ne gibi zellikleri vardr?
84
7. Blm
Sesst Temassz Alglayclar
7.1 alma ekli
Bir sesst temassz alglaycnn alma ilkesi akustik dalgalarn retilmesine,
gnderilmesine, nesneden yansmasna ve tekrar alnmasna dayanr. Ses dalgalar normalde hava
tarafndan tanr.
85
86
tipik olarak 24 V DC
(genellikle ayarlanabilir)
Nesne malzemesi
Kontak akm (Transistor k)
kadar
fazla olmamakla beraber,
87
Duyarl
mr
Uzun
Sesst frekans
40 kHz...220 kHz
Anahtarlama frekans
1...125 Hz
Yap ekilleri
Tablo 7.1:
Sesst temassz alglayclarda genelikle anahtarlama durumu gstergesi olarak bir kl diyot ve
alma aralklarn ayarlamak amacyla da bir potansiyo-metre bulunur. Ayrca iki boyutlu
anahtarlama aralklar ayarlamak amacyla iki adet potansiyometreye sahip olan tasarmlar olduu
gibi programlanabilir zel tasarmlar da vardr. Bu zel tasarmlarda, alma aralklar elektronik
bir arabirimden seilebilir.
Sesst temassz alglayclarn bir ksm senkronizasyon girileri ile donatlmtr. Bylelikle
birok temassz alglaycnn birarada kullanld durumlarda, alglayclarn arzasz ve
birbirleriyle deierek almas mmkn olur.
7.3 Kullanm Bilgileri
Minimum uzaklklar
Sesst temassz alglayclarn montaj esnasnda, indktif ve kapasitif temassz
alglayclar da olduu gibi, iki komu temassz alglayc arasnda eitli minimum uzaklklar
bulundurulmaldr.
Senkronizasyon girileri bulunmayan sesst temassz alglayclarn montajnda,
alglayclarn birbirlerine karlkl etkilerde bulunabileceine dikkat edilmeli ve bundan
kanlmaldr.
Kullanlacak temassz alglayclar saptama aralklarna bal olarak, tablolarda verilen
minimum aralklarla monte edilmelidir. Bu deerler saptanan nesne, alglaycya paralel ve dik
durumda hareket ettii zaman geerlidir. Bu tablolarda rnek deerler verilir.
Alglaycnn tipine ve reticinin belirledii kurallara gre baz deiiklikler sz konusu
olabilir.
Saptama aral (cm)
Tipik minimum uzaklk (cm)
Tablo 7.2:
6...30
> 15
20...100
>60
80...600
>250
Farkl kullanm koullar altnda, minimum uzaklklar her montaj durumu iin deneysel olarak
belirlenir. Eer iki sesst temassz alglayc karlkl konumda bulunuyorsa, minimum uzaklklar
iin bir sonraki tabloda yer alan deerler uygulanr.
Saptama aral (cm)
6...30
> 120
88
Tablo 7.3:
20...100
>400
80...600
> 2500
Sesst temassz alglaycnn yan tarafnda duvar ya da sesi yanstan nesneler bulunuyorsa
aadaki deerler kullanlr.
Saptama aral (cm)
Tablo 7.4:
6...30
>3
20...100
> 15
80...600
> 40
89
O = Nesne
S = Ses topuzu
a = Ses topuzunun k as
ekil 7.3: Bir sesst yansma alglaycnn saptama aral
Nesne ve malzeme trleri
Btn kat, sv, toz ve tane halindeki nesneler saptanmaya uygundur. Sesst yansma alglayclar iin
uygun olmayan malzemeler sesi emen malzemelerdir
(rnein kaln giysi maddeleri, pamuk, sarml dokular, lastik sngerler ve steinvvolle). Bu tip malzemeler
ses st engelleri ile saptanr.
Ayrca sesst temassz alglayclar ile optik temassz alglayclarn saptayamad saydam, parlak ve
koyu siyah malzemelerde saptanabilir.
Bununla beraber kalnl taklak 0,01 mm'ye kadar olan ok ince folyeler de sesst temassz
alglayclarla cepheden saptanabilir.
Alglayc ile nesne arasndaki minimum uzaklk
Sesst temassz alglayc, sesst yanksn saptamak iin bir minimum ileme zamanna gereksinim
duyar. Bu yzden de belirli bir kr blge denilen, alan da almaz. Ses topuzunun sivri ucunda bulunan
nesneler kk bir uzaklkla-ta bulunduklar iin, alglaycnn hatal impulslar gndermesine sebep olabilir.
Sesst dntrcl alglayclarda yank impulsunun kaydedilebilmesi iin, titreimin sona erme sresi,
sesin gnderilmesinden sonra sona ermelidir(bak-nz ekil 7.2).
Nesnenin konumu
Ses de k gibi, eik yzeylerden baka ynlere doru yansr. Bu gibi yzeyler mevcutsa, sesst yansma
alglayc yank sinyali almaz. Temassz alglaycnn eksenine dik olmas gerektii halde, 3"... 5"'den
fazla sapmalar gsteren, eik ve przsz nesneler alglayc tarafndan saptanamaz. Przl ve dzgn
olmayan yzeyli nesnelerde daha byk bir sapma as kabul edilebilir. Burada sesst dalgasnn boyu,
yzeyin tanecikli yaps ve uzaklk nemli bir rol oynar.
90
Soru 7.5.3
Bir tama bant zerindeki kapal kutularn sorgulanmas
Dnel bir tama bant zerindeki metal kasalarn mevcudiyeti ve bo ya da dolu olduklar
sorgulanacaktr. Bu ilem iin kullanlacak temassz alglayclar kasalarn mevcut olup
olmadnn yansra, st taraflarndan ilerine bakarak, ilerinin dolu olup, olmadn da kontrol
etmelidir. Optik temassz alglayclar, kasalarn ve kasa ilerinin farkl renklerde olmasndan ve
kirlilie kar duyarl olmalarna ramen kullanlmak istenmektedir.
Byle bir uygulamada, sesst temassz alglayc kullanmnn, yansma alglaycs
kullanmna gre ne gibi avantaj ve dezavantajlar getireceini aklaynz
92
8. Blm
Pnmatik Temassz Alglayclar
8.1 Genel zellikler
Pnmatik temassz alglayclar kullanld zaman, bir nesnenin varl ya da yokluu, hava jeti ile
temassz alglama yaplmas yoluyla belirlenir. Nesne daha sonra da ilenilebilen, yani ileriki
ilemlerde yararlanlabilen bir iaret basnc deiimine sebep olur.
Pnmatik temassz alglayclarn avantajlar:
ok tozlu ortamlardaki alma gvenlii.
Yksek evre ortam scaklklarndaki iletim gvenlii.
Patlama tehlikesi bulunan ortamlarda kullanlmas.
Manyetik etkilere ve ses dalgalarna kar duyarsz olmas.
Optik temassz alglayclarn cevap veremeyebilecei ok aydnlk ortamlarda ve saydam
nesnelerin alglanmasnda gvenilir bir ekilde almas.
Pnmatik temassz alglayclar ana gruba ayrlr: Geri basn alglayc, dairesel yansma
alglayc ve hava engeli. Saptanabilir uzaklklar 0-100 mm aralndadr (baknz ekil 8.1).
Pnmatik alglayclarn kullanlma sebeplerinden biri sistemin hava basncn, bir basn
reglatr ile dk basn seviyesine drmektir. Bu ilem iin yasz ve filtre edilmi hava
gerekir.
Pnmatik sinyaller daha ilerki deerlendirilmelerde kullanlacak kadar gl deildir. Bu yzden
k tarafndan bir basn ykseltici balanmaldr. Pnma-tik-elektrik dntrclerin (basn
anahtar) yardmyla, ikili elektrik k sinyali reten pnmatik temassz alglayclar oluturulur.
Kaak llelerin tapasnda dikkat edilmesi gereken husus, tapay izleyen ykselticinin, o anda
ykselen bas iin kullanlddr.
Pnmatik alglayclarn yerlerine yenileri taklrken, ykseltici ve seviye (anah-tarlama seviyesi)
ayarlarnn yeniden yaplmas gerekir, deiimden dolay nk retim toleranslarnda sapmalar
meydana gelir.
Geri Basn Alglayclar (Geri Basn Lleleri)
Hava jeti borusunun bir nesne ile kapatlmas sonucu kontrol balantsnda,besleme basnc kadar byk
olabilecek bir sinyal basnc oluur.Dier gsterim ekli: Geri basn llesi
93
ekil 8.1: eitli pnmatik temassz alglayclarn alglama aralklar (rnek olarak)
P = besleme basnc, A = k basnc (Sinyal basnc) S = alglama aral
Besleme basnc ok farkl olabilir. Normalde 0 - 8 bar aralnda deerler alr. Oluan sinyal
basnc besleme basncna ve lle ile nesne arasndaki uzakla baldr.
8.3
Dairesel Yansma Alglayclar
Dairesel yansma alglayclar ile jet llesinin halka lle olarak ve alc llenin, ilerinde bulunan
merkezi silindir boru olarak kullanld yap ekilleri gsterilir.Halka lleden (verici lle) kan
havaya belirli bir uzaklktaki bir nesne yaklat zaman, alc llede bir yksek basn oluur.
Hava akm seyri ekil 8.3'te ematize edilmitir.
Bir hava jetinin alglanan nesneden yansmas, kontrol balantsnda, alglama uzaklna ve
besleme basncna bal olan bir iaret (sinyal) basncnn olumasna neden olur.
Tipik bir tasarm ekli yansma alglaycdr.
Yansma alglayc esas olarak bir alc ve bir verici lleden oluur. Verici lle srekli olarak hava
jeti akm verir.
94
8.5
Kullanm Bilgileri
Komple bir pnmatik temassz alglaycnn (lle ve basn ykseltici/basn anahtar) fiyat
genellikle kapasrtif, indktif ya da optik standart temassz alglayclardan daha yksek olduu
iin, pnmatik temassz alglayclar aratrma-gelitirme almalarnda zellikle spesifik
konularda, dier temassz alglayclar yetersiz kaldnda kullanlr.
Pnmatik temassz alglayclarn avantaj salad uygulama alanlar unlardr:
Patlama tehlikesi bulunan ortamlar.
Sabit ve deiken alanlarn hakim olduu kaynak tesisleri. Bu yerlerde pnmatik temassz
alglayclar nemli lde tercih edilir.
Kirli, tozlu ve ayn zamanda da nemli ortamlar.
Yksek evre ortam scaklklarnn bulunduu ortamlar.
Kpkl svlarn seviye lmlerinde.
8.6 Uygulama rnekleri
Szme basnc uygulanldnda, filtrelerin geirme hzlarnn llmesi (plastik filtreler).
Filtreler kirlenmeye kar yatkn olduklarndan optik temassz alglayclar bu ilem iin uygun
deildir. Bu ilem iin mmkn olan bir zm yolu, filtre kenarnn tanmlanan aralkta bir
mantel ile evrilerek filtrenin pnmatik alglama lleleri ile alglanmasdr.
rnein optik temassz alglayclarn ya ya da soutma svlarndan meydana gelen
kirlenmelerden dolay almadklar ortamlarda bulunan aletlerin kontrol edilmesi (rnein
matkap ucu krlmas).
Burgu deliklerinin var olup olmadklarnn kontrol edilmesi.
Frnlama ilemine tabi tutulan seramik plakalarn yzeylerinin dz olup olmadnn kontrol
edilmesi.
96
ekil 8.6: Bir hava engelinin plastik folye yapra saymnda kullanlmas (L = hava engeli)
Saydam plastik folyeler 20 mm'lik aralklarla tama bantnn zerinde hareket etmektedir.
Folyelerin saymnda, makaralarn arasnda yer alan boluklardan yararlanlmaktadr. Hava
engelinin alcsna k tarafndan bir basn ykseltici balanmtr.
Tipik veriler:
Verici besleme basnc 0,25 bar
Cevap verme sresi 16 ms
Tama bantnn maksimum hz 37 m/min.
Bu ilemde optik ya da kapasitif temassz alglayclarn kullanm problemler getirebilir. Alternatif
olarak sadece sesst temassz alglayc kullanm sz konusu olabilir.
98
ekil 8.10:
8.7 Sorular
Soru 8.7.1
Haval alglayclarn faaliyet alan
Patlama tehlikesi bulunan bir ortamda 90 mm geniliindeki paralar saptanacaktr. B ksmnn
1.5. blmnde deinilen Festo SFL-100 tipi haval alglayclarn karakteristik erilerinin
yardmyla, bu alglayclarn bu ortamda kullanlp, kullanlamayacan test ediniz. k
sinyalinin bykln mbar cinsinden belirtiniz.
Soru 8.7.2
Dairesel yansma alglayc ile kapak kontrol
Kapak kontrol iin bir dairesel yansma alglayc kullanlacaktr. Alglayc ile kapak arasnda
bulunan uzaklk iin pratikte hesaplanan bir deer verin. Bu uzakln yer ald karakteristik
eriyi B ksmnn 1.5. blmnde bulabilirsiniz.
B ksmndaki karakteristik erilerin yardmyla, bu dzenein hava tketimini bulunuz.
ekil 8.12:
99
9.Blm
Ak ve Basn Sensrleri
9.1 Ak Sensrleri
9.1.1 eitli Ak zleme Yntemleri
Gnmzde otomatik endstriyel retim tesislerinde ,dokunma, anma ve ypranma olmadan
alan yaklam anahtarlar(efectorler ve fotoseller ) sorunsuz ve verimli retime katkda
bulunurlar. Fakat retim sresince srekli , sabit ve doru sv aklarnn da izlenmesi gereklidir.
rnek olarak: dnen paralarn ya beslemelerinde, soutma sistemleri dolamnda, pompalarn
susuz almasn nlemede veya havalandrma sistemlerinde aklarn izlenmesi ok nemlidir.
Sv akn alglamak iin kullanlan eitli yntemler vardr.
Ak bir sistemi denetlemenin en kolay yolu bakmaktr. Fakat kim bir tpn iine srekli bakmak
isteyebilir. Ayrca bu, arabalarda kullanlan soutma sitemleri gibi kapal sistemlerde tmyle
olanakszdr. phesiz bir Gzetleme camndan baklabilir , ancak bu da yeterli zm deildir.
Bunun yerine kullanlan baz yntemler unlardr: ak olduunda u taraf elektromekanik bir
konta kapatan hareketli kanatlar tp iine yerletirilebilir. (1) veya daldrlan bir amandra yukar
kalkar (2), bylece ak gsterir. Ayn zamanda bir ses st (ultrasonik) verici ve alc (3) tp iine
yerletirilebilir ve doppler etkisinden dolay ak alglanabilir. Ayn ilke lazer n (4) iinde
geerlidir. zel bir tp iinde basn farkn deerlendirmek de(5) olasdr. letken svlarda da
manyetik alan uygulanan yaltlm tplere yerletirilen problar (elektrotlar) yardmyla sv ak
manyetik indklemeden dolay alglanabilir (6).
100
101
Fakat bu ilkelerde ya hassasiyet azdr, ya sorunsuz deildir (kanat veya gzetleme cam gibi) yada
yalnzca ak izleme iin kullanlamayacak kadar ok karmak tasarmldr (doppler etkisi veya
manyetik indksiyon gibi). Bu nedenlerle ifm dier bir teknik ilkeyi kullanr.
9.2. Isl Iletkenlie Dayal Ak zleme
9.2.1.alma lkesi
Aada daha detayl olarak anlatlan ilkeye gre bir s kayna tarafndan ortam, bir noktada
birka derece stlr. ak olmas ve olmamas durumundaki s iletimi, bir scakla bal diren
tarafndan alglanr.
ifm, ak izleyiciler iin scakla bal diren olarak PTC direnler ( positive temperature
coefficient = pozitif scaklk katsays ) kullanlr. Bunlarn direnci aadaki ekilde gsterildii
gibi scaklk arttka artar.
Pozitif scaklk katsayl direnlerin ( PTC ) zellikleri
102
PTC diren dorudan kendi akm ile deil de yakna yerletirilen stc diren tarafndan dolayl
olarak stlrsa deerlendirme ilemi gelitirilmi olur. Bu, PTC direnteki deer deiiminin, ak
var veya yok olmas durumlarnda stmay etkilemeden deerlenmesini salar.
Sv scaklndaki deiimlerden kaynaklanan etki sinyalleri, stlmayan fakat sv iine
yerletirilen ikinci bir ayn deerdeki PTC direnle kompanze edilebilir. Bu ikinci diren
termometre grevi grr ve scaklk deiimlerinden kaynaklanan PTC direnteki deer
deiimlerini kompanze eder.
Anlatlan ilkeye gre alan sensrn yaps yukardaki ekillerde gsterilmitir. Sensr kafasnda
ortam stan iki stc diren olduu grlebilir. Birinci scakla bal diren de oraya
yerletirilmitir. Prob kenarna yerletirilen ikinci ayn zellikteki hassas diren stc olmakszn
ortam scakln alglar ve (nceden anlatld gibi) ortam scaklk deiimlerini kompanze eder.
Eer ak olursa, sensr kafasndaki stc direnlerin yaratt s, akn olmad duruma gre
daha hzl ve daha iyi iletilir (svya ve ak hzna bal olarak).
Sensrdeki diren deiimi, deerlendirme elektronii tarafndan ilenir ve " sv akyor " sinyali
retilir . Sensr kafas iindeki hava (sy iletir ) ve hassasiyetle belirlenen klf kalnl iki hassas
direncin birbirinden etkilenmesini olanakszlatrr. (Bu sl iletkenlik ilkesi "kalorimetrik ilke"
olarak da adlandrlr .
103
yaylar
Mekanik
diyafram eleman
evrim
Bourdon tp
mikrosvi
Elektriksel
kondansatr
evrim
diren
Kapasitedeki fark
sinyal retimi ve
Wheatstone
altrmas
kprs
dijital (P)
sinyal ilemi
analog
mekanik gsterge
sinyal k
gsterge(LCD, LED,
7 blml gsterge,
LED ubuu)
Anahtarlama k
(ikili, analog)
Diyagram 1
Pek ok sistem basncn, mekanik olarak bir bileeni deforme edecek bir kuvvete dnt
prensibiyle alr. Bu bileenlerin en genelleri aada sralanmtr.
104
Mekanik bir nitede bu deformasyon bir konta kapatmak ya da ibreyi hareket ettirmek iin
kullanlr.
Elektriksel bir nitede deformasyon bir elektrik sinyaline dntrlr. Bunun iin pek ok yntem
vardr. En nemlileri burada aklanacaktr
Standartlatrma
DIN 16 086 Elektriksel basn lleri standardnn tamamn tartmak istemiyoruz. Burada
indktif ve kapasitiflerde de benzeri bulunan standardn ierdii bir diyagram sunuyoruz. Bu
diyagram genel olmak zorundadr nk eitli lm prensipleri vardr.
ekil 14
rnein basn toplama (pick-up) ve basn toplama eleman ayrm her rn iin mmkn
deildir. Pratikte, ifm rnleri iin, basn toplama eleman yerine sensrler vardr. Her bileenin
ilevini daha iyi anlamak iin bir sonraki blm aklanmtr ve Diyagram 1 ile ilgilidir.
Basn balangc ve mekanik dnm
deal basn ls Fiziksel tanm paragrafnda tanmlanmt (yayl piston). Bu prensip pratikte
sadece hidroliklerde piston basn sivileri olarak kullanlr. Genelde sensr kafas bir diyafram ya
da plaka ierir.
Diyafram
Ayrm diyafram
Bu diyaframlar aracy (akkan) asl pikaptan ayrr. Bu sk olmas ve basn kaybn nlemenin
dnda basn toplama eleman, basnc ileten aracdan (akkandan) korumak iindir. G
transferinin hala mekanik olarak saland birka rnde diyaframa kuvvet yaya bir kol
yardmyla aktarlr. lm hatalarna engel olmak iin ynn olabildiince az etkisi olmasna
dikkat edilmelidir. O halde ynlendirici kuvvet olmakszn transfer den bahsederiz. Bu tr
uygulamalar pahal ve zordur. Uygulama srasnda mekanik problemler ortaya kabilir.
ekil 15
105
Diyaframdaki deformasyon iin bir kuvvete gerek vardr. Bunun iin ayar yapmak olduka zordur
nk aralarnda lineer olmayan bir iliki vardr. Bununla birlikte kolay deforme olduklar iin
diyaframlar kullanlmaktadr. Bahsettiimiz yumuak bir diyaframdr. Ama diyaframlar
istenildii kadar ince yaplamaz nk bu sefer de kolayca hasar grr. Diyaframlar kolayca
buruturulup oluklu hale getirilebilir, bu sayede kolayca yer deitirilebilir. Ayn zamanda krk
eklinde diyaframlar da vardr.
Sv kuplaj
Sv bilezii zel bir ayrma diyaframdr. Ayrm diyafram ve basn pick-up tek paral sistemde
kombine edilmitir. Akkann pick-up tan ayr tutulmas gereken sistemlerde kullanlr. Bununla
birlikte diyafram akkanda aktadr. Basnc transfer eden daha ok akkan diyafram ve pikap
arasna yerletirilmitir. Bu, yumuak ayrm diyaframdr. Bununla akkan ortamdaki termal
genleme etkileri azaltlr. Diyafram bu genlemeyi yutabilmelidir ki basn artmasn. Sv
kuplajlar aksesuar olarak da bulunabilir. Dk -basn blgelerinde kullanlrlar. Bununla birlikte
basn lm hatalar artar ve lm aletleri pahallar. Eer hasar grrse, basn pikapl btn
sv kuplaj deitirilmeli gerekirse rn yeniden ayarlanmaldr. Gda sektrnde dtaki
diyaframn hasar grmesi sorun yaratabilir. Akkan sv kuplajndan szabilir ve llecek alan
kirletebilir. Bu yzden gda sektrnde sv kuplaj olarak zeytin ya kullanlr.
ekil 16
Avantajlar
Ortamdan ayr bulunma
Ortamdan(akkandan) scaklk dekuplaj (kuplaj bozma)
Gda endstrisi iin steril balant, silme (flush) montaj
Korozif ortam (akkan) iin daha iyi kimyasal diren
Patlama koruma, atlama (flaover) korumas
Daha iyi titreim direnci
Kristalize olan ortama (akkana) daha az duyarl diyafram
Dezavantajlar
Dk basn blgesinde scaklk etkisi
Fiyat
Diyafram elaman (malzemesi)
Bir dier olaslk da diyaframn yayn yerini almasdr. Byle olduunda elastik bir diyaframdan
veya bir diyafram malzemesinden bahsetmeliyiz. Malzemeye bal olarak retim ve kurma
srasnda daha ok ey talep edilmelidir. Eer mekanik gerilim olursa lm sonucunda hata oluur.
Bu malzemelerin zellikleri basn direnci halinde nemlidir.
106
ekil 17
Terimler
Yukarda sylediimiz gibi farkl zelliklerdeki diyaframlar, yumuak veya elastik, kullanlr.
Teknik dokmanlarda diyafram terimi genellikle herhangi bir ek zellik belirtilmeden tanmlanr.
izim de ilk bakta diyaframn tipini gsteremez. Diyaframn tipi tm ierikten karlabilir.
Modern rnler diyafram iin genelde diyafram elementi kullanrlar. Bu genel bir terim olduu iin
metinde bu kullanlacaktr. Yumuak diyaframl rnler kullanldnda bunlar ayrm diyaframlar
olarak adlandrlacaktr.
Basn direnci
Her iki durumda da, ayrm diyafram ya da elastik diyafram (diyafram eleman), diyafram ar
gerginliin sebep olduu tahripten, deformasyonu olabildiince kk tutarak korunmaldr.
Arkasna sabit bir duvar koyularak ar gerginlik halinde diyafram desteklenebilir veya eleman i
gerilimle salanabilir. Bu sebepten ek mekanik gerilimi nlemek nemlidir.
Farkl malzemeler farkl gerilim koullar altnda farkl tepkiler gsterirler. Metallerde mekanik
gerilim altnda akma olay gerekleir. Bu halde diyafram daimi olarak deforme olur. rn
gvenilir sinyaller gnderemez ama sk kalr. Seramik yksek basn altnda iyi mekanik
zellikleri olan bir malzemedir. Ama eer snrlar geniletilirse diyafram, malzemenin gevreklii
yznden bozulabilir. Daha kaln seramik diyaframlar ise daha yksek basn direncine baldr
ama bu sefer de eilme/eme yarap azalr. Dinamik yklemelerde de, rnein ksa basn
piklerinde de (Dizel etkisi) malzemenin yksek ksa-zaman sabitlii (stabilitesi) nemli bir
avantajdr. Silikon iin dk ktle ve dk atalet birer dezavantajdr. Pratik uygulamalar iin
bunlar nemli zelliklerdir.
Dier yay tipleri
Pratikte sadece piston izimlerindeki yaylar yoktur, saatlerdeki gibi dz spiral yaylar da vardr.
Bylelikle boydaki deiim direk ibrenin rotasyonel hareketine dntrlebilir. Bourdon Tp
zel bir durumdur. Eilmi bir tp ierir. Eer basn verilirse erilik azalacak ekilde deformasyon
olur ve tp gerilir.
ekil 18
Modern bir sensrn elektrik sinyali alabilmesi ve konta mekanik olarak kapatmamas gerekir.
Kuvveti mekanik olarak, rnein dili ile ileten rnler mekanik deformasyonu da kullanr.
107
Aadaki gibi farkl tr yaylar da vardr. Onlardaki deformasyon elektrik sinyaline kolayca
dntrlebilir.
ekil 19
Baarl lineer sinyaller almak iin baka eitler vardr, rnein farkl malzeme kalnl, Bourdon
Tp iin oval kesitler vs.
lm hatalar
lm hatalarnn temel sebebi scaklktaki deiikliklerdir. nk termal genlemenin douraca
mekanik gerilimlere sebep olabilir. Buna ek olarak diren gibi elektriksel parametreler de
deiebilir.
Bundan baka, sensr ,retimi ve kurulumu srasnda, rahatsz edici mekanik gerilim olmamas da
nemlidir. Mekanik yap ne kadar karmak olursa, rnein g transferi iin kollu vitesler, rulman
boluu ve anma gibi sebepler yznden o kadar abuk hata oluabilir. Bu tr rnler pahaldr ve
pazar kktr. Bu yzden bir diyafram elemanyla (malzemesiyle ) almak daha iyidir.
9.4 Mekanik rnler
Bu rnlerde daha nce grdmz diyagramdaki gibi ara basamaklar gerekmez. Kuvvet direk
(elektro-) mekanik kontaa veya gstergenin (display) ibresine iletilir. Baz rnlerde ikisini birden
bulmak mmkndr.
9.4.1 Manometreler ve basn svileri
Basn svici ayarl basn deeri aldnda veya o deere ulalamadnda (elektriksel)
anahtarlama sinyali gnderir. Bir manometre o anki basn deerini gsterir. Bu iki zellii de
tayan rnler vardr.
Gemite sadece basnc grntlemek iin ibreli mekanik rnler vard (manometre). Gnmzde
byk miktarlar iin hala kullanlmaktadrlar. Mekanik rnlerdeki benzer problemleri tarlar.
Anahtarlama noktasnn doru ayar iin basn deerinin grntlenmesi genelde gereklidir.
Bununla birlikte standart basn svileri, manometreye veya istenen basnc ayarlamak iin valf
gibi bir baka basn lsne ihtiya duyar.
Her basn svici iin bir manometre kurulduunda bu tesisin kurulmas veya anahtarlama
noktasnn her ayar iin ayr bir manometre montaj ve demontaj gerekince de tesisin bakm ve
onarm pahallaacaktr.
108
ekil 20
9.4.2 Mekanik basn svicinin zellikleri
imdi temel zellikleri-ounlukla dezavantajlar sralayacaz.
Pek ok mekanik basn svici tipinde sistem basncnn grntlenmesi mmkn deildir.
Bununla birlikte pek ok kullanc da tesiste monitrleme iin bu bilgiye ihtiya duyar. Bu
sebepten basn sensrlerini genelde manometreyle birlikte buluruz. Ek manometre, ek montaja
olan ihtiya , artan ek bakm onarm zaman da mekanik svicin daha uygun olduunu bir kez
daha gsterir.
Mekanik basn svicinin histerezisi ktdr. Basn deerler aralna bal olarak rnden
rne ve scaklktaki deiime bal olarak eitlilik gsterir. Hepsinin tesinde kolay kolay
deitirilemez. Kullanc iin bu depolanm yedek rnlere yaplacak harcamann artmas
demektir. Histerezisteki farkllklar yznden kullanc kolay kolay 20 bar deerler aralndaki
bir rnn yerine 100 bar deerler aralnda basnc olan bir rn kullanamaz.
Piston basn svilerinin skl (tightness) da ayr bir problemdir. zellikle eer
anahtarlama noktas sk sk deitiriliyorsa ve ar gerilim varsa ya kolayca fkrabilir.
Pozisyon svileri gibi mekanik sviler de yksek atalete sahiptir. Bu rnlerin anahtarlama
frekansn kstlar bylelikle de tm tesisin mr ksalr.
Dier mekanik paralara gre mekanik svilerdeki topraklama daha tehlikelidir. Bu metinde
geen hareketli paralarn ald yol bir dezavantajdr, rnein bu yzden konta kapatma
sreleri elektronik sviten daha uzundur. Ayrca mikrosvilerin kullanm da sorun
yaratmaktadr.
Arza tehlikesi olasl da, rnein konta altrmama, elektronik svilerde olduu gibi
fazladr. Ek olarak mekanik svilerde grlen kontak sramas da elektronik rnlerdeki
sinyallerin deerlendirilmesini zorlatrr.
Elektronik svilerin mekanik svilere oranla avantajl olduunu gsteren birka madde eklenebilir
(indktif ve kapasitif sviler iin), rnein mekanik kontaklardaki korozyon.
Kullanclar tarafndan belirtilen nemli noktalar:
1.
Kt histerezis
2.
Sadece mikrosviler iin olmayan kontak problemleri
109
10. Blm
Temassz Alglayc Seiminde Kullanlan Kriterler
Temassz alglayclar, ilk olarak kendileri ile hangi tr malzeme saptanmak isteniyorsa, ona gre
seilmelidir.
Eer kk anahtarlama aralklarna ihtiya duyuluyorsa (rnein 0,4... 10 mm), btn metaller kolayca ve
fiyat uygun bir ekilde indktif temassz alglayclar ile saptanabilir.
Daha byk uzaklklar iin optik temassz alglayclarn eitli tipleri kullanlr.
Ikl alglayclar ile en byk uzaklklar arasnda kpr kurulabilir.
Kapasitif temassz alglayclar indktif temassz alglayclar gibi, birok malzemenin saptanmas iin
uygundur. Bu malzemeler ile alglayc arasndaki uzaklk nispeten kk de olabilir. Kapasitif temassz
alglayclar ile saptanacak nesneler belirli bir minimum hacime sahip olmaldr.
Sesst ve optik temassz alglayclar ile de buna benzer, malzemeden bamsz alglamalar yapmak
mmkndr.
Temassz alglayc seimindeki dier kriterler unlardr: nesne nasl sorgulanmaktadr, temassz alglayc
montajndaki mevcut koullar nelerdir ve hangi evre etkileri gz nnde bulundurulmaldr. Btn bu
koullar aydnlatldktan sonra arz edilen rnlerin eitli alternatifleri arasndan uygun temassz alglayc
seilir.
Yukarda belirtilen kriterler, takip eden sayfalarda sistemli ve detayl bir ekilde ele alnmtr.
Temassz Alglayc Seme Kriterleri
10.1 Nesne Malzemesi
Elektrik ileten malzemeler
elik
Paslanmaz elik
Pirin
Bakr
Alminyum
Nikel
Krom
letken olmayan, ama metal ile kaplanan malzemeler
Grafit
v.d.
Elektrik iletmeyen malzemeler
Plastikler
Karton, kat
Tahta
Mensucat
Cam
v.d.
letken olmayan malzemelerin zellikleri
Optik saydam ya da deil
Yzeyin optik yanstma yetenei ( emen yzeylerden, tam olarak yanstan
yzeylere kadar)
110
Byklk ve ekil
Alglanan maddenin byklk sras, rnein standart ekillere gre snflandrma (rnein kp, silindir,
kre, koni v.d.).
10.2
Temasl ya da temassz.
Temassz alglayc ile nesne arasndaki gerekli uzaklk; gerektiinde aralk iin sz konusu olan
toleranslar dikkate alnmaldr (rnein hareketli nesnelerde).
Hareketli nesnenin hz, zellikle de hareket ya da durma sreleri.
Hep ayn kalan ya da deien sorgulama koullar (rnein nesnenin ald farkl konumlar).
Komu nesnelere, sorgulama iin yeterli byklkte olmas gereken uzaklk.
Arka fonun ya da tabann cinsi.
10.3
Montaj Koullar
evre Etkileri
111
10.6
112
11. Blm
Balant ve Devre Teknii
11.1 Balant eitleri
11.1.1 ki Tel Teknii
Temassz alglayclar iki tel tekniinde sadece iki adet balant kablosuna sahiptir. Bu kablolar
devredeki yk ile seri balanr ve bu yzden besleme gerilimini bu ykn zerinden alr. Bu durum
kn kapal olduu durumda, belirli bir kalc akmn ykten gemesine ve anahtarlanma
durumunda da temassz alglayc zerinde bir gerilim dne sebep olur.
Temassz alglayclar ya "ac" ya da "kapatc" olarak tasarlanr. Ayn zamanda her iki
fonksiyonu da gerekletiren tasarmlar vardr.
kalc akmn gemesi gerektiine dikkat edilmelidir. Kalc akm ayn zamanda ykn zerinden
de geer. Temassz alglaycnn kumanda edildii durumda, temassz alglaycnn gvenli bir
ekilde almasn salamak iin bir minimum yk akm gemelidir.
10.1.2 Tel Teknii
Temassz alglayclar tel tekniinde adet balant kablosuna sahiptir. Balant kablolarnn
renkleri Avrupa standartlar EN 50044'e gre belirlenmitir. Bu kablolardan ikisi (kanverengi +,
mavi -) gerilim beslemesini salar. nc kablo (siyah) ise temassz alglaycnn sinyal kn
gsterir.
114
Balant Gsterimleri
Balant gsterimleri EN 50044 Avrupa standartna gre yaplmtr. Renklerin ksaltmalar IEC
757 uluslararas standartmda tespit edilmitir.
11.2 Pozitif Anahtarlanan ve Negatif Anahtarlanan klar
Temassz alglayc tasarmlar genellikle PNP kl (pozitif anahtarlanan) ve NPN kl (negatif
anahtarlanan) olmak zere ikiye ayrlr. Bu tanmlarn yerine P-anahtarlanan ve N-anahtarlanan
tanmlar da kullanlabilir. Pozitif anahtarlanan temassz alglayclar ounlukla PNP-transistr
k ierir. Buna karlk NPN-transistr kl pozitif anahtarlanan temassz alglayclar da
mevcuttur. Buna ramen PNP k ve NPN k gsterimleri yaygndr.
11.2.1 PNP k
Doru akmla alan PNP kl temassz alglayclardak kablosu anahtar-lama (tetikleme)
durumunda pozitif gerilime balanr. Yani devreye balanan bir ykn (gsterge, rle, ...) bir
balants temassz alglaycnn k ile dier balants da toprak ile yaplmaldr. PNP temassz
alglayclar pozitif anahtarlanandr.
Pnp temassz alglayclar "aclar" ve "kapatclar" olmak zere iki gruba ayrlr.
115
ekil 10.11:
tel tekniinde tasarlanan ve doru akmla alan temassz alglayclar, eer sinyal
klarnn duraan durumdaki akmlar anahtarlanmayan durumda yeterli kklkte ise, nemli
bir kstlama olmadan paralel balanabilir. Bu durum birok temassz alglaycda byledir, yle
ki, 20 - 30 adet temassz alglayc paralel balanabilir. Ayrca tel tekniinde tasarlanan
temassz alglayclarn ve mekanik anahtarlarn birarada kullanlmas da mmkndr. knda
alma direnci olan temassz alglayclar anahtarlandnda, bu alglayclarn paralel bal dier
temassz alglayclara yklenmesini nlemek amacyla, bu alglayclarda ekilde gsterilen
zme diyotlarnn kullanlmas n grlr. Ayrca LED gstergeli alglayclarda btn kl
diyotlann haber vermeleri nlenir.
Alternatif akmla alan temassz alglayclarn paralel balanmas tavsiye edilmez, nk
osilatrlerin salnmlar srasnda hatal anahtarlamalar meydana gelebilir.
11.3.3 ki Tel Tekniinde Temassz Alglayclarn Seri Balanmas
118
ki tel tekniinde temassz alglayclarn seri balanmasndan kanlmaldr. Eer alglayclar seri olarak
balanrsa aadaki noktalar gz nne alnmaldr.
Besleme gerilimi seri balanan her bir temassz alglaycya dalr. Ayn tip temassz alglayclarn
kullanmnda her bir temassz alglaycda oluan gerilim (kn kapal olduu durumda) u ekilde
bulunur:
UTemass\zAlgi/ayiCl= UBesleme Geri/imi
n
(n = temassz alglayc says)
Anahtarlanma durumunda, her bir temassz alglaycda gerilim der (temassz alglayc tipine gre
spesifiktir, yaklak 0,7...2,5 V). Balanan bir ykn gerilimi besleme geriliminden gelir. Bu yzden
besleme geriliminin seri balanan temassz alglayclardaki gerilim dlerinden dolay azald gz
nne alnmaldr.
11.3.4 Tel Tekniinde Temassz Alglayclarn Seri Balanmas
Temassz alglayclarn tel tekniinde seri balanmas mmkndr (baknz ekil 10.13).
Burada u noktalara dikkat etmek gerekir:
Seri balanan her bir temassz alglaycnn klar ek olarak yklenir: Ykn akm tketimi
iin, seri balanan temassz alglayclarn akm tketimleri toplanr.
Anahtarlanma durumunda her bir temassz alglaycda gerilim der (temassz alglayc tipine
gre spesifiktir, yaklak 0,7...2,5 V). Bylelikle ykn gerek duyduu besleme gerilimi her bir
temassz alglaycda azalan gerilimlerin toplam kadar azalr.
Temassz alglayclarn tel tekniinde seri balanmasnda, sz konusu alglaycda her zaman
bir sonraki alglaycnn besleme gerilimi uyguland iin, her defaya mahsus olarak hazr
olmay geciktiren gecikme zaman gz nne alnmaldr. Eer bu gecikme zaman ierisinde bir
saptama olay sz konusu olursa, bir hatal anahtarlama meydana gelebilir. Bu yzden anahtarlama durumu gstergesi bulunan (rnein LED) alglayclarda bile, anahtarlama durumu
doru gsterilmi olmayabilir.
ekil 10.13:
Temassz alglayc kablolarnn motorlara, anahtarlama valflerine v.d. giden besleme hatlarndan ayrk
olarak balanmasna dikkat edilmelidir.
Temassz alglayc balant kablolar, kablo demetleri ya da kablo yuvalarnda dier kablolara paralel olarak
uzun mesafelerde kullanlyorsa ve bu dier kablolardan deiken akmlar ya da kuvvetli akm impulslar
geiyorsa, bu durumda balant kablolar temassz alglaycda bozucu etkiler meydana getirir.
Temassz alglayclar ar bozucu sinyallerin bulunduu ortamlarda kullanlyorsa (kaynak makineleri,
motorlar, manyetik kavramalar, ...), aada belirtilen nlemler alnmaldr.
Temassz alglayc balant kablolar ksa tutulmaldr. Temassz alglayc kablolar rtlerek korunmaldr.
Bozucu sinyal mmknse olutuu yerde snrlandrlmaldr. Gerilim beslemesinde bozucu gerilim filtresi
kullanlmaldr.
11.5 Kontrol Organlarnn, Rlelerin ve Gsterge Elemanlarnn Balanmas
Bir temassz alglaycnn k, balanan bir cihazla yklendiinde u noktalara dikkat edilmelidir.
Balanan cihazdaki akm tketimi, temassz alglayc tarafndan msaade yk akmndan fazla
olamaz. Temassz alglayclarn msaade ettikleri yk akmlar tipik olarak 50...500 mA
aralndadr.
Anahtarlanan durumda, temassz alglaycnn gvenli bir ekilde almasn salamak iin,
balanan ykn direnci ok byk olmamaldr. Bylelikle gerekli olan minimum yk akm
geebilir.
Temassz alglaylar besleme gerilimine tabi tutulduklar ya da tutulmadklar zaman kontrol
edilmeyen anahtarlama impulslar gnderebilir. Bu impulslar temassz alglaycnn snmlenmi
ya da snmlenmemi olmasna (be-dampfl) gre farkl ekilde ortaya kar. mpulslar k
tarafndan balanan kontrol elemanlarnn hatal anahtarlama yapmasna sebep olabilir. Bu sebeple
ilave bir donanm eklinde bastrlmal ya da kontrol elemannda alnacak yazlm tedbirleri ile
dikkate alnmaldr.
Gsterge eleman olarak ampuller kullanldnda, ampul soukken ampulden geen balang
akmnn, anma akmndan olduka byk olduuna dikkat edilmelidir. Balang akmnn
azaltlmas, ampul telinin temassz alglaycya paralel balanan bir stma direnci ile nceden
stlmas yoluyla mmkn olabilir.
Temassz alglayc k ile bir rle kontrol edildiinde, yukarda belirtilen hususlarn yansra,
rlenin anahtarlanma durumunda oluan gerilim tepe deerlerinin, gerektiinde bota alan
diyotlarla bastrlmas gerektiine dikkat edilmelidir.
11.6 G Temininde Aranan zellikler
letme gerilimi temini iin kullanlan g besleme elemanlarnn anahtarlanma ya da anahtarlanmama
durumlarnda, temassz alglayc iin tehlikeli olan gerilim tepe deerlerinin olumamasna dikkat
edilmelidir. Elektronik ayarlama birimleri yetersiz olan g besleme elemanlar, anahtarlandklar durumda
yksek gerilimler oluturabilir ve bu yksek gerilimler temassz alglayc iin msaade edilen besleme
gerilimlerinden daha byk olabilir. Bu deerler devrenin zaman sabitine gre nispeten daha yava azalr.
Daha nceden bilinmeyen g besleme elemanlar kullanld zaman, gerilimin devreye uygulanma seyri
bellekli osiloskoplar ile kontrol edilmelidir.
Temassz alglaycya ait veri yaprana gre, besleme geriliminde meydana gelen dalgalanmalar belli bir
snr deerinin zerine kmamaldr.
B. EYLEYCLER
120
1. EYLEYCLER (ACTUATORS)
Eyleyiciler kuvvet, tork veya hareket oluturmak zere kullanlan elemanlardr. Mekatronik
sistemler genellikle fiziksel sisteme kuvvet, moment veya hareketle mdahale ederler.
Kontrol sistemindeki hareketi salayan elemanlar elektriksel girileri mekanik harekete eviren
elemanlardr. Elektronik veya mikrobilgisayarl kontrol sistemlerinin k elemanlar grubunda
nemli bir yer tutan hareket elemanlar, girilerine uygulanan elektrik sinyali sonucunda bir
mekanik hareket salarlar. Genelde elektromekanik olan bu elemanlara son yllarda elektrohidrolik
ve elektropnmatik elemanlar eklenmitir. Selenoidler ve elektrik motorlar en ok kullanlan
hareket elemanlardr. Ayrca grnt salayan elemanlar da bu snfta deerlendirilebilir.
Mekatronik sistemler hareket iin ihtiya duyduklar gc elektriksel, hidrolik ve pnmatik
eyleyicilerden alrlar. Mekatronik sistemlerde kullanlan eyleyiciler endstriyel eyleyicilerin
gelitirilmi halleridir. Onlardan farklar kk boyutlarla byk g salayabilmeleridir. Birok
eyleyici ierisinde yer ve hz alglayclar bulunmaktadr. Her eyleyici eidinin kendine gre
avantajlar ve dezavantajlar vardr. Mekanik kapasitelerinin yan sra evresel zellikleri de
deerlendirmede ele alnmaldr. rnein elektriksel eyleyiciler patlayc gazlarn bulunduu
ortamlarda zel nlemler ile kullanlabilirler. Bu ortamlarda genellikle hidrolik eyleyiciler
kullanlr.
Dier ynden hidrolik eyleyiciler ya kullanrlar ve bir sznt halinde evre kirliliine yol
aabilirler. Bu yzden yksek derecede temizlik gerektiren ortamlarda pnmatik eyleyiciler tercih
edilebilir. Baz dorusal eyleyiciler dili sistemleri bir aft ile dndrerek dairesel hareketi de
baarabilirler. Gazlar byk oranda sktrlabilir olduklarndan birim ktlede byk miktarda
enerji depolayabilirler. Bu nedenle yapay kollara g salamak iin uygun bir seimdir. Ancak
gazlarn sktrlabilir olmas pnmatik eyleyicilerin servo kontroln karmak hale getirir. Bir
yk bir silindir ile ufak bir mesafeye makul bir hzla tamak iin silindir iindeki odalarda yksek
bir basn fark gereklidir. Bu basnc salamak iin silindir odasnda oluacak olan boluun
hacminden daha fazla bir havann odaya alnmas gerekir. Ayrca piston gerekli mesafeyi kat
etmeden nce pistonu yavalatmak iin odadaki hava darya braklmal ve dier odaya hava
alnmaldr. Piston durduktan sonra alnan bu hava tekrar boaltlmaldr ve bunlar da byk enerji
kayplardr. stelik havann skabilir olmas nedeniyle bu ilemi modellemek ve tam olarak
kontrol etmek zordur. Buna karlk svlarn gazlar kadar sktrlamaz olmas hidrolik eyleyicilere
pnmatik eyleyicilerden farkl zellikler kazandrr. Hidrolik svlar enerji depolamak iin
kullanlamazlar bu sebeple ya sktrmak iin gerekli enerjiyi depolamak iin baka bir g
kayna gerekmektedir. Ayrca hidrolik ya kullanldktan sonra gazlar gibi havaya
braklamayaca ya iin bir geri dn yolu da bulunmaldr. Hidrolik eyleyiciler pozisyon
bilgisinin geri beslemesi ile kolayca kontrol edilebilirler ve kk bir hata pay ile ok hzl hareket
edebilirler.
2. EYLEYC ETLER
2.1. Elektrikli Eyleyiciler
Elektrik motoru btn otomotiv kontrol sistemlerinde kullanlan en yaygn hareket salayc
elemandr. Selenoidler gibi temel alma prensipleri, bobinlerden geen elektrik akmnn
oluturduu manyetik alan ile hareketin salanmas esasna dayanr. Selenoidler dorusal olarak
hareket ederken, elektrik motorlar dairesel hareket verirler. Elektronik kontrol devreleri ile
motorlarda sonsuz vida dili mekanizmalaryla dorusal hareket salayan eleman olarak da i
grebilirler.
Tatlarda farkl tip elektrik motorlar cam silecei, elektrikli merkezi kilit, cam, ayna
mekanizmalar, yakt pompas, klima fan gibi birok yerde kullanlmaktadr.
2.1.1.1. Selenoidler
Selenoid dorusal mekanik hareket salayan bir elektromanyetik devredir. Yapsal olarak demir malzeme iine
yerletirilmi bir bobinle (hareketsiz kutup) demir
nveden ibaret hareketli kutuptan oluur. Giri sinyali
selenoid bobinde bir akmn geiine neden olur ve
bobinin etrafnda gl bir manyetik alan yaratr. Bu
manyetik alann uygulad ekim kuvveti ile madeni
ubuk bobinin merkezine doru ekilir. Giri sinyali
kesildiinde bir yay kuvveti ile madeni ubuk tekrar
ekil 2.1. Selenoid prensibi
geriye ekilir. ekil 2.1de byle bir selenoidin alma prensibini gstermektedir.
Nvenin hareket yn bobinden gecen akmn ynne
baldr ve sa el kuralyla basit olarak bulunabilir.
ekil 2.2de grld gibi iletken, baparmak akm
ynn gsterecek ekilde avu iine alndnda
dier parmaklar iletkeni evreleyen manyetik kuvvet
izgilerinin ynn gsterir.
ekil 2.2. Sa el kural
122
123
(b)
ekil 2.10. Lineer DC motorlar
2.1.2. Dairesel hareket yapan elektrikli eyleyiciler
2.1.2.1. DC motorlar
Btn motorlar ayn kutuplarn birbirini itmesi, farkl
olanlarn birbirini ekmesine dayal, temel mknats
prensibiyle alr. DC motorunda sabit manyetik alan, iki
daimi manyetik kutup parasyla salanr. Dier bir manyetik
alan, akm tayan endvi (rotor) kanatklar etrafnda elde
edilir. Komtatr ve fralar dn srasnda endvi akmnn
ynn deitirmede kullanlr. ekil 2.12de temel bir DC
motorun yaps grlmektedir.
ekil 2.12. DC motor yaps
2.1.2.1.1. inden akm geen bir iletkenin manyetik alan ierisindeki durumu ve sol el kural
124
S
ilver Maxon Mot
Polaroid Motor
125
Temel DC motorlarn yaps ekil 2.17 ve 2.18de gsterilmektedir. Btn motorlar temel
manyetizma prensiplerine gre alr. DC motorlarn ana sabit manyetik alan kalc manyetik
kutuplar meydana getirir. Dier manyetik alan rotorun almas iin gerekli olan enerjiyi salar. ki
manyetik alan sistemi rotor zerinde kar bir g oluturur. Bu da rotorun dnmesine neden olur.
Rotorun manyetik alan her zaman devaml dnmeyi salar. Bu ilev ekil 2.15de gsterilmitir.
Uygun dn sresince rotorun geerli kontrol seilebilir. DC motorlar ok byk bir g dizisi
oluturacak ekilde yaplabilir. Bunun iin sadece motora 100-150 watt gereklidir.
126
1. Yakt girii 2. Yksek basn ayar valfi 3. Masural paletli pompa 4. Elektrik motoru 5. ek
valf 6. Yakt k
ekil 2.21. Pompa motoru
2.1.2.1.8. DC motorlarn mukayesesi
Avantaj
Hzl ve hassas
Kk Boyut
Polarite deiiklii ile ters dnme
Pozisyon ve hz kontrolne uygun
Ucuz
Geri beslemeli kontrole uygun
Dezavantaj
Yksek hz ve dk momentlidir. Bu nedenle dili kutusu vb. hz drc kullanmn gerektirir
Fralarn mr vardr
Patlayc ortamda tehlikelidir
Kilitleme yapamaz bu nedenle fren gerektirir
Kalkta yksek akmdan dolay snma olur
127
Ek Avantaj
Giri voltaj anahtarlamas fra yerine devrelerle yaplr
Uzun mrldr, az bakm gerektirir
Daha az komplekstir ve ucuzdur
2.1.3. Adm (step) motorlar
Asal konumunu admlar halinde deitiren, ok hassas sinyallerle srlen motorlara adm
motorlar denir.
Adndan da anlalaca gibi adm motorlar belirli admlarla hareket ederler. Bu admlar, motorun
sarglarna uygun sinyaller gnderilerek kontrol edilir. Herhangi bir uyartmda, motorun yapaca
hareketin ne kadar olaca, motorun adm asna baldr. Adm as motorun yapsna bal
olarak 90, 45, 18, 7.5, 1.8 veya daha deiik alarda olabilir.
Adm motorlarnn hangi yne doru dnecei, devir says, dn hz gibi deerler mikroilemci
veya bilgisayar yardm ile kontrol edilebilir. Sonu olarak adm motorlarnn hz, dn yn ve
konumu her zaman bilinmektedir.
Adml motorlarda manyetik kutuplar arasnda birbiri ile anahtarlanm ekilde birden ok alan
sargs bulunmaktadr. Endvi rotoru kk admlar halinde ilerler. ekil 2.22de adml motoru
temel alma prensibi gsterilmi ve mekanik anahtarlarla akm alan sarglara akn devre emas
izilmitir. Pratikte adml motor anahtarlamas elektronik ve dijital kontroll olarak yaplmaktadr.
evrim hz manyetik alan oluturan admlarn saysna ve sarg sisteminin etrafnda dnne
baldr.
128
Elektronik kontrol nitesinin toprak kombinasyonlar da kullanlarak rotorun 7.5 lik admlarla
(dakikada 48 adm) dn salanmaktadr. Rotorun devir says 150 kombinasyon kullanarak
istenilen derecede admlarla zel olarak ayarlanabilir. Bir motor 48 darbe zerinden alarak
dnen bir devir iin 120 d/dk hzla iletmek iin saniyede 96 darbe gerekir. Bir adml motorun
k hareketi dairesel veya lineer olabilir (sk olarak motorun en az hz ve torkta almas
istenmeyen durumlarda). Vites kutusunda kullanlnca, motor performans yk artlarna elenerek
dairesel hareket lineer harekete evrilebilir.
Adml motorlar gaz kelebek motoru, rlanti hava ayar motoru vb. birok hassas konum deiimi
gerektiren yerde kullanlrlar. rnein gaz kelebei kapal konumda iken rlanti havasnn motor
scaklna bal olarak kontrol gereklidir. Hava miktarnn ayarlanabilmesi iin ekil 2.23de
grld gibi bir adml motor rlanti hava ayar valfi olarak kullanlr. ECU' den gelen bilgilere
gre adml motor rlanti hava ayar valfini 200 farkl konumda ileri geri hareket ettirebilir.
129
Akmn geebilecei birden fazla bobin sargs vardr bu sarglarn says artrldka adm atabilme
yetisi yani asal dn o kadar klr. rnein 4 ayr sargl fakat 100 paral bir adm motoru
bir devirde 100*4 = 400 adm atabilir asal olarak ise 360/400 = 0,9 derecedir.
Step motorlar bir dizi ksa elektrik akmyla hareket ederler. Stator (hareketsiz ksm) birbirine dik
manyetik alan reten iki ayr bobinden oluur. Bu bobinlere srayla elektrik akm verilerek statorun
ierisinde dndrme etkisine sahip bir manyetik olumas salanr. Statorun iindeki rotor
(hareketli ksm) bobinler tarafndan srayla oluturulan manyetik alanla polarize olarak dner. Her
bir elektrik akm vurgusu (pulse) rotorun belli bir a kadar (bir adm) dnmesine neden olur. Bu
ekilde verilen elektrik akm vurgularnn frekans motorun dnme hzn belirler. Hzl ivmelenme
sonucunda step motorda kayma meydana gelebilir bunun nlenmesi iin ivmelenme srasnda
vurgu skl ayarlanmaldr. Stepper motorlarda yksek hassasiyetin gerektii durumlarda geri
beslemeli kontroller kullanlr. Step motorlar durma pozisyonu etrafnda salnm yapabilirler ve
hafif ykler tarken hassasiyeti kaybedebilirler. Eer g sadece bir bobine verilirse manyetik
alann etkisiyle rotor sabitlenecektir, bu da motorun durdurulmasnda kullanlr. Step motorlar
rotorlarnn yapld malzemeye gre snflandrlrlar. Deiken direnli (variable reluctance) step
motorlar dileri olan yumuak demirden yaplm bir rotora sahiptir. Dk momentlidirler, orta
derecede adm alarna sahiptirler (5-15 derece) ve hzl bir ivmeye sahiptirler. Sabit mknats step
motorlarnda sabit bir mknats rotor bulunur. Daha ucuzdurlar fakat daha kt adm alarna
sahiptirler ve momentleri daha dktr. Bu motorlarda rotor silindir deil de samarium kobalt
mknatslarndan yaplm ince bir disk eklindedir. Hibrid step motorlar iinde sabit mknats rotor
bulunan variable reluctance motorlardr. Yksek momente, kk adm alarna (0.5-15 derece) ve
yksek hassasiyete sahiptirler.
Bu motorlar ierisinde ou alanlar sabit mknats etrafnda dner. Demir nve kk artlar takip
eder. ekil step motorlarn alma prensibini gstermektedir. Bobin manyetik alannn mekanik
kontrol ekilde canlandrlmtr. Bu pratik step motor anahtar elektronik ve dijital kontrolldr.
Dn hz manyetik alanla doru orantldr.
Bu motorlar g uygulanmad srece salamdr ve genelde iyi torka sahiptir. Motorlarda
maksimum g seildiinde hz yava yava artacaktr. Bir baka karakteristik rezonans noktasnda
gl kalmak iin dinlenmesidir. Ayrca zel src birimi iki giri terminali gerektirir.
Step motorlarn otomotivde en kullanl tipi drt aamal be balantl, tek mterek pozitif ve
negatif kutuplu olandr. Elektronik kontrol birimi 7.50 ayla 150 deiik kombinasyon salar.
Tanma step motor lineer veya lineer olmayan art gsterir ve ok yksek hz ve tork gerektirmez.
2.1.3.1. Step (Adm) motorlar eitleri
2.1.3.1.1. Deiken relktansl (DR) adm motoru
Deiken relktansl adm motoru en temel adm motoru tipidir. Bu motorun temel prensiplerinin
daha iyi anlalabilmesi iin kesit grn yanda gsterilmitir. Bu -fazl motorun 6 adet stator
kutbu vardr. Birbirine 180 al olan herhangi iki stator kutbu ayn faz altndadr. Bunun anlam,
karlkl kutuplarn zerindeki sarglarn seri veya paralel olmas demektir (ekil 2.25).
130
Rotorunda sabit mknats kullanlan adm motoruna srekli mknatsl adm motoru ad verilir. 4fazl bir SM adm motorunun bir rnei yanda gsterilmitir. Silindirik sabit mknats rotor gibi
alr, etrafnda ise her biri zerine sarglar sarl olan 4 adet kutbun bulunduu stator vardr (ekil
2.26).
131
Bu uyartm ynteminde tek-faz uyartm ile iki-faz uyartm ardarda uygulanr. Burada rotor herbir
uyartm sinyali iin yarm admlk bir hareket yapmaktadr. Bu uyartm metodunda adm as
yarya dtnden adm says iki katna kmaktadr.
Adm motorlarnn denetimi;
1. Ak dng denetimi
Aada ak dng denetim iin blok diyagram grlmektedir. Saysal kontrol sinyalleri
denetleyici tarafndan retilir ve src devre tarafndan ykseltilip adm motorunun sarglarna
uygulanr (ekil 2.28).
132
133
Genellikle aftn zerinde aftn 0 ve 180 dereceler arasnda kalmasna neden olacak plastik
engelleyiciler vardr.
Bu sorunlarn zm u ekilde gerekletirilebilir. Motorun, aftn her zaman 90 derecede
olduunu sanmas salanabilir ve plastik tutucu kesilir. Eer kontrol devresi aftn srekli 90
derecede olduunu dnrse 0 ve 180 derecelik dnme komutlarnda hi bir zaman o konuma
ulaamayaca iin srekli dnecektir. Servo motorun aftnn her zaman 90 derecede olduunu
dnmesini salamak iin 2 yol vardr:
1. Potansiyometre 2 adet sabit direnle deitirilir. Bu direnlerin deeri potansiyometrenin 90
derece direncine eit olmaldr.
2. Potansiyometrenin aft ile balants kesilir ve dnmesi engellenir.
135
ekil 2.40'da grld gibi, bobin, demir nve, palet, yay ve kontaklardan oluan rlenin mknats
oluturan bobinleri 5-9-12-24-36-48 V gibi gerilimlerde alacak biimde retilir. Elektronik
sistemlerde ounlukla DC ile alan rleler kullanlr.
effaf plstik gvdeli rlelerin i yaps dardan baklarak anlalabilir. Ancak rlenin ii
grnmyorsa a-b ile kodlanm ularn bobin olduu anlalr. Eer a-b kodlar bulunmuyorsa,
ohmmetreyle lm yaplarak nce bir diren deeri (10-1000 W) gsteren ayaklar belirlenir. Daha
sonra bobin ularna rle gvdesinde yazl olan gerilim (AC ya da DC) uygulanp kontaklarn
konum deitirme durumlarna dikkat edilerek dier ayaklar belirlenebilir.
Rlelerin iyi ynleri
I. Giri devresi k devresinden yaltlmtr. Yani rleye kumanda eden elektronik devreyle g
devresi arasnda elektriksel bir balant yoktur.
II. Ar yklenmelere kar dayankldr. Rle kontaklarndan ksa sreli olarak anma (nominal)
akmnn bir ka kat byklkte akm geebilir. rnein kontaklarnn anma akm 6 A olan bir
rle, ksa sreli olmak kouluyla (1-3 s) 30-50 amperlik akmlara dayanabilir.
III. D manyetik alanlardan (grlt) etkilenmezler.
IV. retim esnasnda, palete bal olarak konum deitiren kontak says istenildii kadar
artrlabilir.
2.2. Hidrolik Eyleyiciler
2.2.1. Hidrolik silindirler
Bir pompa vastasyla depodan
emilen hidrolik akkana, basn
enerjisi kazandran, bu enerjiyi
mekanik enerjiye (dorusal,
dairesel veya asal harekete)
dntren sistemlerdir (ekil
2.42).
ekil 2.42. Hidrolik silindir
Bilindii zere lineer motor olarak ta tanmlanan hidrolik silindirler akkann hidrolik enerjisini
mekanik enerjiye eviren hidrolik ekipmanlardr. Hidrolik sistemlerin tamamna yakini nihai olarak
bir hidrolik silindiri tahrik ederler. Hidrolik nite ekipmanlarnn seimi ne kadar isabetli yaplrsa
yaplsn, bu seimin i olarak karln hidrolik silindirler sayesinde grrz. Belirli prensiplere
dikkat edilmeden tasarlanan ve retilen hidrolik silindirler servis srasnda istenildii gibi
performans gstermeyebilir. Sonu olarak bundan hidrolik sistemin tamam etkilenir ve byk
maddi kayplara neden olabilir .
2.2.1.1. Silindir eitleri
2.2.1.1.1. Tek etkili hidrolik silindir
Hidrolik akkann pistona tek ynden etki ettirildii silindir trdr. Pistonun geri konumuna gelii
d kuvvetlerle (yay, arlk vb.) salanr (ekil 2.43).
138
139
Baz eksenel pistonlu motorlarn eim plakasnn deyle yapt ay ters ynde yapabilme yani
merkezi aabilme zellii vardr. Bylece bu tr motorda ak ynn deitirmeksizin milin dn
ynn deitirmek kabildir. nk eim plakasnn as ekilde grld gibi deitirildiinde
pistonlarn kayma yn deiecektir.
2.2.3. Hidrolik valfler
Valf: hidrolik akkann gidecei yn belirleyen, istenildiinde ynn deitiren, akkann
basncn ve debisini kontrol eden devre elemandr. Valfler basnc ykselen, sistemde iini bitiren
ya da sisteme gitmesi istenmeyen akkan depoya gnderir.
2.2.3.1. Valflerin grevleri ve eitleri
1. Akkann yolunu ap-kapatr.
2. Akkann gidecei yn deitirir.
3. Akkan depoya gnderir.
4. Akkann debisini kontrol ederek alclarn alma hzn ayarlar.
5. Devre elemanlarn yksek basnlara kar korur. Basnc ykselen akkan depoya
gnderiri.
6. Akkann basncn kontrol ederek, devre elemanlarnn belirli basnlarda almasn
salar.
7. Akkann basncn, debisini, ynn belirli zaman aralklarnda kontrol eder.
8. Baz valfler yukarda saylan grevlerin bir veya birkan yapabilir.
2.2.3.1.1. Basn kontrol valfleri
Hidrolik sistemlerin basn hatlarnda kullanlan, akkann basncn istenen deerde tutan
valflerdir. Kullanlan yerlerine gre eitleri;
a) Emniyet valfleri
c) Basn sralama valfleri
b) Basn drme valfleri
d) Boaltma valfleri
a) Emniyet valfleri
Hidrolik sistemdeki ani basn ykselmelerinde, sistemi
yksek basnlardan koruyan devre elemandr. Basnc
ykselen akkan depoya gndererek basncn, alma
basncna drlmesini salar. Normalde kapal
konumdadr. Basn ykselmesi durumunda ak konuma
geer (ekil 2.56) .
ekil 2.56. Emniyet valfi
b) Basn drme valfleri
141
Hidrolik devrelerde farkl basnlarda altrlmas istenen, birden fazla saydaki silindir ve
motorun kullanlmas gerekebilir. zellikle skma,
balama vb. ilemlerinde basncn sabit kalmas
istenir. Bu gibi durumlarda basn drme valfleri
kullanlr. Normalde ak konumdadr. Basn
ykseldiinde kapal konuma geer. ki yollu ve
yollu olmak zere deiik tipleri vardr (ekil 2.57).
ekil 2.57. Basn drme valfleri
142
b) 3 / 2 yn kontrol valfleri
Genelde tek etkili silindirlerin hareketinde kullanlr. P,A,T olmak zere yollu iki konumludur.
Normalde ak ya da normalde kapal olabilir (ekil 2.61).
143
e) Elektrik ( bobinli) Kumandal Valfler: Valf gvdesi zerine yerletirilmi ( tek tarafa ya da ift
tarafa) bobinlere elektrik akm verildiinde manyetik bir kuvvet oluur. Oluan bu kuvvet sonucu
bobin iindeki pim hareket ederek valf srgsnn konum deitirmesini salar.
2.2.3.1.3. ek valfler
Hidrolik akkann tek yne gemesine msaade eder. Dier yndeki geie izin vermez. Hidrolikte
pompay yksek basnlardan korumak amacyla, pompa kndan sonra ve baypasl filtre
hatlarnda ek valfler ok kullanlr. ek valfler tek yne geili valf ya da geri dnsz valf gibi
deiik adlarla da ifade edilir(ekil 2.66).
147