You are on page 1of 539

AFET KLTR

Editr: PROF. DR. DENZ EKNC

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

AFET KLTR

PROF. DR. DENZ EKNC


PROF. DR. EYP ZENGN
DO. DR. ERAY YURTSEVER
DR. HKMET ILIK

NSZ
Depremler, volkanizma, ktle hareketleri, erozyon, su taknlar gibi faaliyetler
yeryz biiminin deimesinde en yaygn ve en etkili doal faktrlerdendir. Yerkrenin
dinamik yapsnda, rliyef ekillerinin meydana gelmesinde bu doal srelerin nemli bir
rol vardr. Buna karn jeolojik gemite de tamamen ayn ekilde meydana gelmi,
yeryznn bugnk grnmn almasnda rol oynayan ve gzmz nnde cereyan eden
bu tabiat olaylar gnmzde evre sorunu dahas afet olarak alglanr olmutur. Deprem,
volkanik aktiviteler, su takn, frtna, erozyon ve ktle hareketleri gibi faaliyetlerin insann
hayat alannda da yaanyor olmas bu alglamann balca nedenidir. Belirtilen etmen ve
sreler, yeryuvarn geliimi iin ok nemli bir grevi yerine getirmi ve getirmektedir.
Bunlar yeryuvar iin iyi hayat anlayn salarken, baka varlklar rnein insan, bu sreci
her zaman iyi hayat anlaynn bir gerei olarak grmemi ve bunlar afet olarak
deerlendirmitir. Oysa bunlar doal etmen ve srelerin kontrolnde gelien tabiat
olaylardr ve afet deillerdir. Ancak bu oluumlardan insann etkilenmesi ve yaam
pratiklerinde kesintiler meydana gelmesi, bu gibi etmenlerden zarar grmemek iin ayrlm
kaynaklarn yetersiz kald veya mcadele etme kapasitelerinin ald durumlar afettir.
Doal dengenin tessi iin gerekli olan bu olaylar, insan ve eserlerine zararl olduu ve bunlar
nlemede resiz kalnd zaman afet adn almaktadr.
nsan hayatn yakndan ilgilendiren ve dnyann nfusu arttka nemi artan bu
olaylar, gnmz insannn plansz ve snr tanmaz faaliyetleri nedeniyle de can ve mal
gvenliini srekli tehdit eder bir duruma gelmitir. 20. yzyln bandan bu yana meydana
gelen doal afetlerde yaklak 100 bin insan hayatn kaybetmi, 175 bin kii yaralanm,
yaklak 650 bin konut yklm veya ar hasar grmtr.
inde bulunduumuz gezegenin yaanlabilir olmas sahip olduu sistemlerin
varlndan dolaydr. Bu sistemler tek balarna olmaktan ziyade birbirleriyle balantl ve
baml olarak bulunmaktadr ve byk bir etkileime sahiptirler. Dahas birbirleri ile
zincirleme sreler oluturmaktadr. Srecin herhangi bir noktasnda yaanan olumsuzluklar
dier sistemlerde de olumsuz yansmalar meydana getirmektedir. Bylece olumsuz bir dng
sz konusu olmaktadr. Gnmz dnyasnda insan ve evre ilikilerinde yaanan gelimeler
ve zarar hibir ekilde telafi edilemeyecek geri dn olmayan doal sistemler zerinde
meydana gelen ykmlar ve can kayplar byk boyutlara ulamtr. Mavi gezegenin ve insan
dhil onu tekil eden unsurlarn srdrlebilir bir yaklamla devamlarnn salanmas iin
ortaya kan sorunlarn nlenmesi hi deilse afet kltr konularnda farkndalk
oluturulmas ve zellikle afet ncesi olmak zere, sras ve sonrasn kapsayan afet bilincinin
kazandrlmas gerekir.
Son yirmi yldr byk bir keyifle hayatmn paras olan corafi sreler ve olgular
afet kltr bakmndan farkndalk oluturmak iin Prof. Zengin, Do. Yurtsever ve Dr.
lktan oluan yazarlar ile birlikte niversitemiz rencileri iin ders notu hline getirdik.
Afet Kltr dersinin yeterlilikleri karlayabilmesi, hedeflenen kazanmlar salayabilmesi
bakmndan son derece hayati ve dikkate deer konular ihtiva eden eser niversite
rencilerimiz iin ancak ekirdek konulara sahip bulunur ve ana hatlar ile bilgi verme ve
I

rehberlik etme amac tar. Afet konular ok geni bir alma alanna sahiptir ve aslnda her
bir alma alan ayr ve ok detayl bir kitap konusunu tekil eder. Fakat esas itibariyle afet
kltrnn ok geni ve yaygn uygulamalar ihtiva etmesine; corafya, afet, kltr, psikoloji,
sosyoloji, tarih, ynetim, hukuk, iktisat, salk, bilim ve teknoloji kavramlarnn bulutuu
ok disiplinli olmasna ramen dersin 14 haftadan ibaret olmas mahdut ve temel baz konu
ve rnekler ile iktifa edilmesini zorunlu klmtr. Afet Kltr renci dostu olmann bir
gerei olarak ak, basit ve retmeyi amalayan ders kitab olarak hazrlanmtr. Kitaptaki
bilgilerin kaynaktaki su gibi berrak, z ve anlalr olmasna zen gsterilmitir. Kitabn
rencilerimiz iin afet kltr konularnda heyecanl ve nc faaliyetlerine merak
uyandrmas, bir pencere olmas dileklerimle.
Prof. Dr. Deniz EKNC
Editr
stanbul, 2014

II

NDEKLER
NSZ........................................................................................................................................ I
NDEKLER......................................................................................................................... III
YAZAR NOTU ......................................................................................................................... X
1. LTOSFER AFETLER ......................................................................................................... 1
1.1.

Ana izgileri le Litosfer ................................................................................................ 8

1.1.1.

Yerkabuunun Malzemesi; Mineraller ve Kayalar ................................................ 10

1.1.2.

Yerkabuunun Grn ......................................................................................... 14

1.1.3.

Yerkabuunu Etkileyen Etmen ve Sreler ............................................................. 15

1.2.

Deprem .......................................................................................................................... 20

1.2.1.

Depremlerin Oluum Mekanizmas ......................................................................... 20

1.2.2.

Depremlere Ait Baz Kavramlar .............................................................................. 21

1.2.3.

Depremlerin Yeryznde Dal ........................................................................... 26

1.2.4.

rnek Deprem Vakalar ........................................................................................... 27

1.2.5.

Depremlerden Alnan Dersler ve devler ............................................................... 30

1.3.

Zemin Svlamas ......................................................................................................... 32

1.3.1.

Zemin Svlamas Nedir? Nasl Meydana Gelir? ................................................... 32

1.3.2.

Zemin Svlamasnn Etkileri ................................................................................. 36

1.3.3.

Zemin Svlamasndan Alnan Dersler ve devler ................................................ 37

1.4.

Volkanizma ................................................................................................................... 39

1.4.1.

Volkan Nedir? Neden Pskrr? ............................................................................. 40

1.4.2.

Volkan Tipleri ve rnekleri..................................................................................... 42

1.4.3.

Volkanlarn Yeryzndeki Dal ......................................................................... 42

1.4.4.

rnek Volkanizma Vakalar .................................................................................... 45

1.4.5.

Volkanik Afetlerden Alnan Dersler ve devler ..................................................... 47

1.5.

Ktle Hareketleri ........................................................................................................... 49

1.5.1.

Ktle Hareketi Tipleri .............................................................................................. 49

1.5.2.

Ktle Hareketlerini Hazrlayan Faktrler ................................................................ 51

1.5.3.

Potansiyel Ktle Hareketleri Sahalar ...................................................................... 53

1.5.4.

rnek Ktle Hareketleri Vakalar ............................................................................ 54

1.5.5.

Ktle Hareketlerinden Alnan Dersler ve devler .................................................. 55

1.6.
1.6.1.

Erozyon ......................................................................................................................... 59
Erozyonu Kontrol Eden Faktrler ........................................................................... 60

III

1.6.2.

Potansiyel Erozyon Sahalar .................................................................................... 66

1.6.3.

Erozyondan Alnan Dersler ve devler ................................................................... 69

2. HDROSFER AFETLER .................................................................................................... 80


2.1.

Ana izgileri le Hidrosfer ............................................................................................ 87

2.2.

Su Kaynaklar Temel Problemleri ................................................................................. 93

2.3.

Su Taknlar ve Seyelanlar ........................................................................................... 97

2.3.1.

Su Taknlarnn Yeryznde Dal..................................................................... 99

2.3.2.

rnek Su Takn Vakalar .................................................................................... 102

2.4.

Yeralt Suyu Seviyesi Dmeleri ................................................................................ 112

2.5.

ekikler ....................................................................................................................... 113

2.6.

Tsunami ....................................................................................................................... 114

2.7.

Deniz Seviyesi Deiimleri ......................................................................................... 114

2.8.

Hidrosfer Afetlerinden Alnan Dersler ve devler ..................................................... 116

3. ATMOSFER AFETLER................................................................................................... 126


3.1.

Ana izgileri le Atmosfer .......................................................................................... 134

3.2.

Ar Kar Yalar ve Kar Frtnalar ......................................................................... 135

3.3.

Dolu Yalar ............................................................................................................. 136

3.4.

Asit Yalar............................................................................................................... 138

3.5.

Sis ................................................................................................................................ 139

3.6.

Ar Souklar ve Don ................................................................................................. 141

3.7.

Ar Scaklar ve Buzullarn Erimesi ........................................................................... 142

3.8.

iddetli Frtnalar......................................................................................................... 144

3.9.

Hortumlar .................................................................................................................... 146

3.10.

Ar Scaklk, Olaanst Buharlama ve Kuraklk, lleme.............................. 146

3.11.

Ar Buharlama ve Tuzlanma - Toprak Tuzluluu ............................................... 148

3.12.

Mutlak Kuraklk ve iddetli Toz, Kum Frtnalar .................................................. 149

3.13.

Kar ................................................................................................................... 151

3.14.

Kresel klim Deiimleri ....................................................................................... 152

3.15.

rnek Atmosfer Afeti Vakalar ............................................................................... 156

3.16.

Atmosfer Afetlerinden Alnan Dersler ve devler.................................................. 166

4. BYOSFER AFETLER..................................................................................................... 176


4.1.

Ana izgileri le Biyosfer ........................................................................................... 183

4.2.

Biyosfer Sorunlar ve Nedenleri .................................................................................. 183

IV

4.3.

Biyosfer Rezervi ve Sorunlar ..................................................................................... 185

4.4.

Biyolojik eitlilik ve Potansiyel Riskler ................................................................... 187

4.5.

Ekoloji, Ekosistemler ve Sorunlar.............................................................................. 189

4.6.

Tarm Sahalarnda Biyoeitlilik Tahribat ................................................................. 194

4.7.

Turizm Sahalarnda Biyoeitlilik Tahribat ............................................................... 194

4.8.

Sanayi Sahalarnda Biyoeitlilik Tahribat ................................................................ 195

4.9.

Bitkiler ve Potansiyel Riskler ...................................................................................... 195

4.10.

Hayvanlar Corafyas ve Potansiyel Riskler ........................................................... 200

4.11.

Trkiyede Endemik ve Nesli Tehlike Altnda Olan Trler .................................... 201

4.12.

Biyosfer Afetlerinden Alnan Dersler ve devler ................................................... 204

5. BEER AFETLER............................................................................................................ 220


5.1. nsann Afetler zerindeki Etkileri ................................................................................. 228
5.2.

Srdrlebilir evre ve Kalknma .............................................................................. 232

5.3.

Plansz ve Riskli Yaplamaya Bal Afetler .............................................................. 233

5.4.

Riskli letmecilie Bal Maden Sahalarnda Sorunlar ............................................. 233

5.5.

G ve Kentlileememe Sorunlar............................................................................... 234

5.6.

Yanl Arazi Kullanm ............................................................................................... 235

5.7.

Fosil Yakt Tketimi ................................................................................................... 235

5.8.

Kimyasal Kullanm .................................................................................................... 235

5.9.

Nkleer Atklar ............................................................................................................ 236

5.10.

Kirlilik ..................................................................................................................... 236

5.11.

Beslenme- Alk ve Gda Gvencesi Sorunlar ....................................................... 238

5.12.

Asker Afetler: Savalar, Kitle mha Silahlar, Terrizm ........................................ 239

5.13.

Yangn ..................................................................................................................... 240

5.14.

Kazalar ve Meslek Hastalklar........................................................................... 242

5.15.

Teknolojik ve Sanayi Afetleri.................................................................................. 243

5.16.

Trafik Afeti .............................................................................................................. 244

5.17.

Beer Afetlerden Alnan Dersler ve devler.......................................................... 244

6. AFET VE KRZ YNETM ............................................................................................ 254


6.1.

Afet Ynetimi Kavram ............................................................................................... 260

6.2.

Kriz Ynetimi .............................................................................................................. 261

6.3.

Kriz ve Afet likisi ..................................................................................................... 262

6.4.

Kriz Ynetimi .............................................................................................................. 262

6.5.

Afet Ynetim Aamalar ............................................................................................. 263

6.5.1. Zarar Azaltma ............................................................................................................... 264


6.5.2. Hazrlkl Olma............................................................................................................. 266
6.5.3. Mdahale ...................................................................................................................... 267
6.5.4. yiletirme..................................................................................................................... 268
6.6.

Afet Ynetiminde lkemizdeki Durum ...................................................................... 270

6.6.1. Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl.................................................................... 271


6.6.2. l Afet ve Acil Durum Mdrlkleri ............................................................................ 273
7. AFET HUKUKU................................................................................................................ 282
7.1.

Afet Hukukunun Konusu ve Kapsam ........................................................................ 288

7.1.1. Trkiyedeki Hukuki Dzenlemeler............................................................................. 288


7.1.2. Uluslararas Alandaki Hukuki Dzenlemeler .............................................................. 288
7.2.

Toplumsal Hayata Etki Eden Afetler Sebepiyle Alnacak Tedbirler .......................... 289

7.2.1. Afetlerin Genel Hayata Etkililiinin Tespiti ................................................................ 290


7.2.2. Afet Blgelerinin lan ve Tespiti .................................................................................. 291
7.2.3. Afet Blgelerindeki Binalarn Glendirilmesi ve Yeniden Yapm ........................... 292
7.3.

Afet Sebepiyle Yaplacak Yardmlar ve Olaanst Hal lan Edilmesi Durumu ....... 293

7.3.1. Afet Sebepiyle Yaplacak Yardmlar ve eitli Ykmllkler.................................. 294


7.3.2. Doal Afet Nedeniyle Olaanst Hal lan Edilmesi .................................................. 299
8. AFET PSKOLOJS.......................................................................................................... 309
8.1.

Afetlerde Psikososyal Destek ve Mdahale ............................................................... 315

8.1.1. Afetlerin Psikolojik Etkileri ......................................................................................... 315


8.1.2. Afetlerde Psikososyal Destek ....................................................................................... 315
8.1.3. Psikososyal Mdahale Aralar ve Aamalar .............................................................. 315
8.1.4. Psikososyal Mdahalelerde Temel lkeler ................................................................... 319
8.2.

Afet ve Travmatik Yaam Olaylarnn zellikleri ve Trleri ................................... 321

8.3.

Doal Afetlerin Toplumu Etkileme Evreleri ............................................................... 321

8.3.1. Afet Sonras Toplumlarda Gzlenen Tepkiler ve Evreleri.......................................... 321


8.3.2. Bireylerde Afete Kar Gsterilen Genel Tepkiler ....................................................... 322
8.3.3. Afet Sonrasnda Kiilerin Geirdikleri Evreler ve Tepkiler........................................ 323
8.3.4. Travma Sonras Stres Bozukluu ................................................................................. 326
8.3.5. Deprem ve TSSB likisi .............................................................................................. 327
8.4.

Travmatik Olayn Hemen Sonrasnda Grlebilecek Dier Tepkiler ......................... 328

VI

8.5.

Afet Sonras ocuklarda, Ergenlerde ve Yallarda Grlen Tepkiler ...................... 329

8.6.

Afet ve Toplum Ruh Sal ...................................................................................... 331

8.7.

Afet Sonras Ruh Sal Politikalar .......................................................................... 332

9. AFET SOSYOLOJS ........................................................................................................ 341


9.1.

Sosyolojik Adan Afet ............................................................................................... 347

9.2.

Afet Sosyolojisinin Tarihsel Geliimi ......................................................................... 349

9.3.

Afetin Etkilerini Azaltabilmek in Dnce Dzeyinde Yaplacak Temel Deiiklikler


350

9.4.

Sosyokltrel Analiz: Deprem Kltr....................................................................... 350

9.5.

Afet Sosyolojisi Asndan 1999 Marmara Depremleri .............................................. 353

9.6.

Deprem ve Azgelimilik ............................................................................................ 354

9.7.

Afet Faktrlerinin Etkileimi ...................................................................................... 356

9.8. Sosyolojik Adan Srdrlebilir Afet Zararlarn Azaltma almalar in Temel


Admlar................................................................................................................................... 358
10. AFET EKONOMS VE SGORTACILII .................................................................... 368
10.1.

Afet Ynetimi ve Kalknma ................................................................................... 375

10.2.

Doal Afetlerin Maliyetleri ..................................................................................... 376

10.2.1. Afet-Kalknma likisi ................................................................................................ 378


10.2.2. Srdrlebilir Afet Ynetimi ..................................................................................... 380
10.3.

Doal Afetlerin Kamu Maliyesine ve Makro Ekonomiye Etkileri.......................... 381

10.3.1. Doal Afetlerin Ekonomik Etkileri ............................................................................ 381


10.3.2. Finansal Etkileri ......................................................................................................... 382
10.3.3. Kamu Maliyesine Etkileri .......................................................................................... 382
10.3.3. demeler Dengesine Etkileri ..................................................................................... 383
10.4.

Trkiyede Doal Afetler ve Etkileri...................................................................... 383

10.5.

Afet Sigortalar ........................................................................................................ 388

10.5.1.

Sigorta Hukuku Kavramlar ................................................................................... 388

10.5.2.

Afet Sigortalar Hukuku ........................................................................................ 389

11. AFETLERDE EVRE SALII .................................................................................... 398


11.1. Afetler ve Etkileri .......................................................................................................... 404
11.2. Afet in evre Sal Planlar .................................................................................... 404
11.3. Afet Hallerinde evre Sal nlemleri ...................................................................... 406
11.4. Afet ncesi Yaplmas Gereken Deerlendirmeler ...................................................... 407
11.5. Afet ncesi Yaplmas Gereken Denetimler ................................................................. 408

VII

11.6. Afetlerde Genel Salk Hizmetleri ................................................................................ 409


11.6.1. Temel koruma ............................................................................................................ 409
11.6.2. Birincil koruma .......................................................................................................... 409
11.6.3. kincil koruma ............................................................................................................ 409
11.6.4. ncl koruma ......................................................................................................... 409
11.7. Afetlerde Su Sal Hizmetleri .................................................................................... 410
11.8. Afetlerde Gda Sal Hizmetleri................................................................................. 412
11.9. Afetlerde Kat Atklarn Ynetimi ................................................................................ 413
11.10. Afetlerde Hayvan lleri le lgili Genel nlemler ................................................... 414
11.11. Afetlerde Sv Atklarla lgili Genel nlemler ............................................................ 416
11.12. Afetlerde Ulamla lgili Genel nlemler ................................................................... 416
11.13. Dier nlemler ............................................................................................................ 416
12. AFETLERDE SVL SAVUNMA................................................................................... 425
12.1. Sivil Savunmann Tanm .............................................................................................. 431
12.2. Sivil Savunma Tarihesi................................................................................................ 431
12.3. Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun 431
12.4. Haber Alma ve Yayma, kaz Gizi Sivil Savunma Hizmetleri....................................... 432
12.5. kaz ve Alarm aretleri ................................................................................................. 432
12.5.1. Sar kaz...................................................................................................................... 433
12.5.2. Krmz kaz (Alarm) .................................................................................................. 433
12.5.3. Radyoaktif Serpinti kaz Ya Da Kimyasal Saldr Tehlikesi kaz (Alarm) ............. 433
12.5.4. Tehlike Geti (Beyaz kaz) ........................................................................................ 434
12.6. Kimyasal Sava ve Korunma ....................................................................................... 434
12.7. Kimyasal Sava Maddelerinin Kullanma ekilleri ....................................................... 434
12.8. Sinir Gazlar .................................................................................................................. 435
12.9. Yakc Gazlar................................................................................................................. 435
12.10. Kan Zehirleyici Gazlar ................................................................................................ 436
12.11. Kimyasal Saldrdan nce Alnmas Gereken nlemler ............................................ 436
12.12. Kimyasal Saldr Srasnda Alnmas Gereken nlemler ............................................ 436
12.13. Kimyasal Saldrdan Korunma ve lk Yardm............................................................ 437
13. ACL TIBB YARDIM .................................................................................................... 442
13.1.

lk Yardm Nedir? .................................................................................................... 448

13.2.

lk Yardmn Amac Nedir? ..................................................................................... 448

VIII

13.3.

lk Yardmda Amaca Uygun ncelikler Nelerdir?.................................................. 448

13.4.

lk Yardmn Temel Uygulamalar Nelerdir? .......................................................... 448

13.5.

lk Yardmn ABCsi Nedir? ................................................................................... 448

13.6.
lk Yardm Yapan Kiinin Mdahale ile lgili ncelikli Yapmas Gerekenler
Nelerdir? ................................................................................................................................. 449
13.7.

112nin Aranmas Srasnda Nelere Dikkat Edilmelidir? ........................................ 449

13.8.

lk Yardm ve Acil Tedavi Arasndaki Fark Nedir? ................................................ 450

13.9.

Solunum Yolu Tkankl ve Boulmalarda lk Yardm ........................................ 450

13.10.

Boulma Nedir? ....................................................................................................... 453

13.11.

Kanama Nedir? ........................................................................................................ 454

13.12.

Vcutta Bask Uygulanacak Noktalar Nelerdir? ..................................................... 456

13.13.

Triyaj ....................................................................................................................... 456

13.14.

START (Simple Triage and Rapid Treatment, Basit Triaj ve Hzl Tedavi) .......... 459

14. AFET SANAT VE EDEBYATI ..................................................................................... 464


14.1. Afetler ve Sinema .......................................................................................................... 470
14.2. Afetler ve Belgeseller .................................................................................................... 470
14.3. Afetler ve iir ................................................................................................................ 472
14.4. Afetler ve Roman .......................................................................................................... 473
14.5. Afetler ve Ant Yaplar .................................................................................................. 474
14.6. Afet Kltr rnek Uygulamalar ................................................................................ 475
14.6.1. Afetlerin Japon Kltrne Etkileri ............................................................................. 475
14.6.2. Afetlerin Amerikan Kltrne Etkileri ...................................................................... 476
14.6.3. Afetlerin Trk Halk Kltrne Etkileri ...................................................................... 476
KAYNAKA ......................................................................................................................... 495

IX

YAZAR NOTU
Gerek i dinamik gerekse d dinamik etken ve srelere bal olarak meydana gelen
doal olaylar kendi ileyii iinde doaldr. Volkanik faliyet, deprem, heyeln, kaya
dmeleri, , su basknlar, erozyon, sedimantasyon, iddetli kasrgalar, kum frtnalar,
iddetli souk ve scaklar, uzun sreli youn sisler, don hadisesi,... gibi. bunlar, jeolojik
zamanlar boyunca, iddet derecesi deimekle birlikte srekli, ya da periyodik olarak vuk
bulmu ve hlen de devam etmektedir. Doal dengenin tessi iin gerekli olan bu olaylar,
insan ve eserlerine zararl olduu ve bunlar nlemede resiz kalnd zaman afet adn
almaktadr.
Volkanik faliyet, meskn sahalar tehdit ediyor, insan ve eserlerine zarar veriyorsa
magmann Yeryz'ndeki bu aktivitesi doal olaylara bal afet olarak nitelendirilir. Buna
mukbil volkanik faliyet, insann henz Yeryz'nde grlmedii jeolojik mzde ya da
bugn ssz llerde, Okyanus ortalarnda vuk buluyorsa doal afet olarak deerlendirilmez.
Yerkabuunun n olarak az veya ok iddetli sarslmas olayna deprem denildii
bilinmektedir. Bu doal bir olaydr. Sarsntnn iddet derecesi ya da magnitud ne olursa
olsun etki alan meskn sahalar dnda kalyorsa insan ve eserlerine, onun faydaland
yerst ve yeralt zenginliklerine zarar vermiyorsa depreme doal afet gzyle baklmaz.
Ancak deprem, insan ve eserlerini tehdit ederek mal ve can kaybna sebep oluyorsa doal
olaylara bal afet olarak nitelendirilir.
Yerkabuunun st zonunda vuka gelen doal olaylardan birisi de heyeln dr. Her
trl zlme enkznn altnda, temele d formasyonlarn ya da temel arazinin muayyen bir
ksmnn, zel artlar atnda yer deitirmesine heyeln denir. Tabatn kendi ileyii iinde
meydana gelen ess heyeln da budur. Bylece, Yeryz sathnda, ya da zemnde rlyef
asndan nemli baz deiiklikler olmaktadr. Bu erevede dalk ve tepelik sahalarn
zellikle eimli yamalarnda arazinin bir ksmnn kaymas, yer deitirmesiyle daha alak
kesimlere doru hareketi ve ylmas normal bir olaydr. ayet, hareket eden bir ktle kara
ve tren yolunu, liman tesslerini, meskn alanlar tehdit ediyor, mal ve can kaybna sebep
oluyor ve insanlarda bu durum karsnda aresiz kalyor ise bu durum afet olarak
deerlendirilir.
Sert ve yumuak tabakalarn st ste geldii eimli yamalarda korni biimindeki
ktlelerin farkl anmla dengelerini kaybedip eim boyunca yuvarlanmalar yama
rlyefinin tekml ile ilgili doal bir olaydr. Bu olayla den kaya bloklarnn eimli
yamacn eteindeki yerleim yerine, kara ve tren yoluna doru vs. artan bir hzla
yuvarlanmalar beklenmedik anda zararlara sebep olur. Olayn sk sk tekrarlanmas hlinde
bir afet ekline dnebilir.
Saanak hlinde ar yalar ve bzan kar erimelerinin de itirakiyle meydana gelen
su basknlar zellikle plak dalk sahalarda iddetli erozyona, hzl aklara sebep olur.
Bylece gevetilen zemnden koparlan unsurlar amur ve kaya hareketi hlinde eimin
azald yerlere doru srklenir; ukur yerlerde zamanla bir alvyonlama ve bunun

sonucunda da alvyal ovalar meydana gelir. Yeryz'ndeki bugnk ovalarn ou tektonik


depresyonlarn, ukur alanlarnn alvyonlarla dolmasyla meydana gelmitir. Ovalarn
verimli zirat sahalar olduu da bilinen bir gerektir. Ancak bilinmelidir ki bu jeomorfolojik
geliimin balangc erozyona dayanmaktadr. Ancak, gnmzde erozyona bugn doal afet
gzyle baklmaktadr.
Afet Kltr afetleri, onlarn psikolojik, sosyolojik ekonomik, hukuki, ynetim, afet
tbb, acil durum ve ilk yardm uygulamalarn da ierecek ekilde ele almaktadr.
Afetler, tipleri, oluum mekanizmalar, felaketlerin dallar, rnek vakalar ve
alnmas gereken dersler ve devleri ieren ilk be blm Dr. Ekinci tarafndan hazrlanmtr.
Burada doal olaylara dayal afetler yer sistemlerini tekil eden drt ortam olan litosfer,
hidrosfer, atmosfer ve biyosfer afetleri balklar altnda derlenmitir. Beinci blmde ise
beer afetler ortaya konulmutur.
Afet ynetimi, ekonomisi, hukuku, psikolojisi, sosyolojisi Acil Durum ve Afet
Ynetimi program koordinatr Dr. Zengin tarafndan hazrlanmtr.
Afetlerde evre sal , afet tbb ve ilk yardm konular Dr. Yurtsever tarafndan
kaleme alnmtr.
Son olarak afet sanat ve edebiyat konular Dr. lk tarafndan hazrlanmtr.
Afet Kltr her bir blm renci dostu ve pedagojik bir yaklamla ele alnan
be ksmdan olumaktadr. Su taknlar, kuraklk, frtnalar, depremler, volkanik faaliyetler,
erozyon, ktle hareketleri, zemin svlamas, biysfre ykmlar buradaki balca konular
olarak ele alnmtr. Yine bu esnada bu olaylar izleme yntemleri ve nleme yollar
rneklerle ortaya konulmutur.
Birinci ksm Blm Giriidir. Blm girii bir i kapak sayfas ile balar ve
devamnda Blm numaras ve ismi, Bu blmde neler reneceiz, Blm hakknda ilgi
oluturan sorular, Blmde hedeflenen kazanmlar ve kazanm yntemleri, Blmn
anahtar kavramlar ve gerekli ise aklamalar gibi Blm Hazrlk elerinden oluur.
kinci ksm akademik olarak ders kazanmlarna uygun bir ekilde dzenlenen konu
yapsndan ibaret Blm Metnidir.
nc ksm bir dersin blmleri iindeki konuya ait aktarlan veya aratrlacak
bilgileri rencinin kendi kendine alabilmesini ynlendiren Blm Uygulamalardr. Bu
ksm, uygulamalar ve uygulama sorularndan oluur. Uygulamalar renciye aktarlan bir
bilginin tekrarlanmasn amalayan soru veya ynlendirici metinler ile aktarlan bilgiyi
tamamlayc aratrma konularndan olumaktadr. renciye uygulama yaptrmak iin
bulmas gereken hedefler, yapmas gereken aktiviteler, tekrar etmesi gereken renme
oyunlar, tekrar etmesi gereken metinler veya baka kaynaklar veya metinde yer almayan ve
kendi karmlarn salamas gereken sorular sorulmutur. Bu uygulama yerine getirildikten
sonra rencinin uygulama sorular ile kendini snamas salanmtr. Uygulamann

XI

tamamlanmasnn ardndan uygulama kazanmlarn lmek amacyla hazrlanan uygulama


sorular genelde ak ulu sorulardan olumaktadr ve uygulama kazanmn rencinin
deerlendirmesine ynelik hedefi aratran sorular eklindedir.
Drdnc ksm olan Bu Blmde Ne rendik zeti ile de blm konusu
bitirildikten sonra, blm sonunda net ve ksa cmlelerle blmde deinilen konular blm
hedeflerinde beklenilen renci kazanmlarna gre ele alnm ve blmde ncelikli konular
bu ksmda vurgulanmtr.
Son beinci ksm Blm Sorularndan ibaret her bir blm sonunda o blmde
bahsedilen konular kapsayacak ekilde hazrlanan 10 adetten oluan yoklamalardr. Sorulara
ait cevaplar, tm sorular bittikten sonra Cevaplar ara bal ile yatay olarak sorulardan sonra
verilmitir. Lisans dzeyinde verilen bu konular hakknda daha fazla bilgi edinmek isteyenler
kitap sonunda yer alan Kaynaklardan ve dier elektronik veri tabanlarndan faydalanabilirler.
Editr
Prof. Dr. Deniz Ekinci

XII

1. LTOSFER AFETLER

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu blmde ncelikli olarak ana hatlar ile litosfer ve temel zellikleri belirtilecektir.
Daha sonra deprem, zemin svlamas, volkanizma, ktle hareketleri ve erozyon afetleri
aklanacak, yeryzndeki dallar ortaya konulacak ve bunlara rnekler verilerek vaka
analizleri yaplacaktr. Yaanm litosfer afetlerinden alnan derslerin belirtilmesi ile konu
tamamlanacaktr.

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Arazi kullanm zellikleri erozyona ve ktle hareketlerine nasl etki yapar?
2) 1999 Marmara Depremi hakknda yazlm bir eser, ekilmi bir belgesel mevcut
mudur?
3) Deprem bykl ve aa kan enerji arasndaki oran nasldr?
4) Aktif volkanlarn afet odakl izlenmesi nasl yaplr?
5) Ktle hareketlerini her zaman engellemeye almak doru bir yaklam mdr?
6) Svlama olay hangi afetle birlikte grlr?

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Konu

Kazanm

Kazanmn nasl elde edilecei


veya gelitirilecei

Litosfer

Yerin oluum srecini ve yapsn kavrar.


Yerin
gesoferlerini
renir.
Yerkabuunun malzemesini renir. Yeri
ekillendiren kuvvetleri ve doal sreleri
kavrar.

Deprem

Depremlerin temel kavramlarn renir.


Deprem sahalarnn lokayonlarn ve
dal nedenlerini kavrar. Depremleri,
oluum nedenlerini ve sonularn
sorgular. Depremleri meydana getiren
blgesel gerilme tiplerini kavrar. Deprem
gzlemleri ile ilgili temel kavramlar
renir. Depremleri meydana getiren
blgesel gerilme tiplerini anlar. Zemin
svlamasn kavrar.

Yerin kkeni, oluumu ve bu


oluum zerinde rol oynayan
temel faktrler ele alnr. Yerin
katmanlar ile bu katmanlarn
zellikleri zerinde durulur.
Kaya tiplerini ve oluum
srelerini analiz eder.
Deprem hakknda temel bilgiler
aklanr. Oluum mekanizmalar
belirtilir. Depremlerin nedenleri
ve yayl lokayonlar rneklerle
aklanr.
Depremlerin
nedenleri, tipleri, byklkleri,
ifade tarzlar aklanr. Deprem
gzlemleri ve kaytlar aklanr.
Ara ve gereler rnekler ile
tantlacak.
Belgeseller
gsterilecektir.
Volkanizma nedenleri, tipleri ve
oluum
sahalar
aklanr.
Haritalar ile gsterilir. Dikkat
eken volkanik aktivitelere ait
belgeseller paylalr.
Ktle Hareketleri sahalar harita
zerinde
gsterilir.
Ktle
Hareketi Tipleri blokdiyagramlar
ile gsterilir. Etkili faktrler ve
etkinlik dereceleri tek tek ortaya
konulur. rnek verilir. Ortam
analizleri yaplr.
Erozyon hakknda genel bilgiler
aklanr. Etkili faktrler ve
erozyon
tipleri
aklanr.
Erozyon sahalar harita zerinde
gsterilir.
Ortam
analizleri
yaplr. Ders materyalinden ve
kaynakada belirtilen eserlerden
faydalanlabilir.

Volkanizma Volkanik aktivitenin doasn kavrar.


Volkanik sahalarn lokayonlarn ve
dal nedenlerini kavrar. Volkanizma ve
levha snrlar arasnda ki ilikiyi kavrar.
Ktle
Hareketi

Ktle Hareketlerinin doasn kavrar.


Ktle
hareketlerinin
oluum
mekanizmalarn ve tiplerini renir.
Ktle Hareketlerini denetleyen ve kontrol
eden faktrleri kavrar. Potansiyel Ktle
Hareketleri Sahalarn renir.

Erozyon

Erozyonun doasn kavrar. Erozyonu ve


tiplerini kavrar. Potansiyel Erozyon
Sahalarn renir. Erozyon inceleme
yntemleri hakknda fikir sahibi olur.
Erozyonu nleme almalarn bilir ve
katk
yapar.
Erozyonu
nleme
yntemlerini hayatnn pratii hline
getirir.

Anahtar Kavramlar

Litosfer

Yer kabuu

Fiziksel paralanma

Kimyasal ayrma

Buzullar

Dalgalar

Akntlar

Rzgr

Canllar

Gne

Erozyon

Su

nsan

Krlma

Faylanma

Deprem

Sismogram

Svlama

Volkanizma

Ktle Hareketi

Yerekimi

Dme

Devrilme

Akma

Kayma

Heyelan

Zemin hareketi

Kaya hareketi

Giri
Litosfer, yerin kat ksmna karlk gelen Ta Kre olarak bilinen kayalardan
mteekkil ksmdr. Bu kat ksm insanlarn ve dier canllarn hayat alandr. Buras yine i
ve d etmen ve srelerin etkinlik sahasna da karlk gelir. kuvvetlerle yer kabuu
paralar olan levhalar magma zerinde harerket ederler. Bir ksm levhalar birbirinden
uzaklarken bir ksm yaklaarak arpr. Bir ksm plaka paralar sert ve kompakt yapda
iken baz ksmlar elastik zelliktedir. arpmalar esnasnda elastik zellikte olanlar
kvrlrken sert olanlar krlr ve plakalarn karlkl durumlar bozulacak ekilde yer
deitirirler. Bu esnada yer kabuu krld iin zerinde titreimler meydana gelir.
Levhalarn krk hatlar boyunca magma klar meydana gelir. Enerjisini gneten alan
akarsular, buzullar, rzgarlar, dalgalar, akntlar ve canllar yer kabuu zerinde andrma,
tama ve biriktirme faaliyetleri gerekletirirler. Btn bu olup bitenler 4.6 milyar yllk
yerkre kronolojisi sreci iinde her zaman olagelmitir ve yerkremizin dinamik oluum ve
geliim srecinin paydalardrlar. Ancak bu doal etmen ve sreler insan ve faaliyetlerini
etkiledii iin, bu faaliyetlerden insanlar ve hayat mekanlar zarar grd iin yerkrenin
son misafiri tarafndan maalesef afet olarak deerlendirilir olmutur.

1.1.

Ana izgileri le Litosfer

Litosfer, yerin kat ksmna karlk gelen Ta Kre olarak bilinen kayalardan
mteekkil ksmdr. Bu kat ksm esasnda Yerin kabuu olup inorganik bir yapda ve
minerallerden dolaysyla onlardan mteekkil kayalardan olumaktadr. Yerkabuu tek bir
para deil ok saydaki para ve plakadan olumaktadr. Bu plakalar ise farkl younlukta,
sertlikte, kalnlkta, byklkte ve arlktadr. Yine plakalar i ve d etmen ve srelerin
etkisi altndadrlar. Bu dinamik yerkabuu ayn zamanda insanlarn hayatlarn srdrd,
yerlemelerin zerinde kurulu olduu, tarm ve dier faaliyetlerin yrtld saha olmas
bakmndan dikkate deerdir.
Litosfer yaklak 70-90 km. kalnla kadar erien bir ta kabuktur fakat
yerkabuunun kalnl her yerde ayn deildir. Yer kabuu karalarda daha kaln (30-40 km),
Tibet Platosunda ve Himalayalarda 70-90 km, deniz ve okyanus tabanlarnda ise daha ince
(5-12 km) olup ortalama kalnl ise 30-35 kilometre kadardr (ekil 1).

ekil 1: Yerkabuunun Kalnl


Kimyasal bileimi ve younluu birbirinden farkl iki ksmdan meydana gelir. Bunlar
Ktasal ve Okyanusal Yerkabuklardr. Ktasal Yerkabuunda Silisyum ve Alminyum
arlkl olarak bulunur, Granit bileimindeki kayalardan olumas nedeniyle Granitik
Yerkabuu olarak da bilinir. Okyanusal Yerkabuu ise Silisyum ve Magnezyum bakmndan
zengindir. Bazalt bileimindeki kayalardan olutuu iin Bazaltik Yerkabuu olarak da
bilinir. Granitik Yerkabuunda Silisyum ve Alminyum elementleri hkimdir. Bu nedenle
daha hafiftir; younluu 2,7-2,8 g/cm3 arasndadr. Yerkabuunun st ksmn tekil eder.
Bazaltik Yerkabuunda ise Silisyum ve Magnezyum hkimdir. Dolaysyla Granitik
Kabuktan daha ardr; younluu 3-3,5 g/cm3 arasnda deiir. Granitik Yerkabuunun
altnda ve okyanus tabanlarnda yer alr. Bu nedenle Bazaltik Yerkabuuna "Okyanusal
Kabuk" ad da verilir. Bu iki ksm btn ktalarn altnda bulunmaktadr. Buna karlk
okyanuslarn altnda durum farkldr. Burada Bazaltik Kabuk birka km kalnlkta ince bir
tabaka hlinde uzanr. Buna karlk Granitik Kabuk Byk Okyanus tabannda olduu gibi
ya hi yoktur ya da ok incedir (ekil ).
Yerkabuunun altnda magma ve ekirdek yer alr (ekil 2). Manto, eriyik durumdaki
kayalardan oluan magmay ierir. eriinde ise byk oranda Magnezyum ve Silisyum

mineralleri bulunur. Yer Krenin hacim bakmndan % 80ine karlk gelir. Yerin
merkezinde ise ekirdek bulunur, ve D ekirdek olmak zere iki paradan oluur.
Yerkrenin merkezinde, kat hldeki Nikel ve Demirden oluan ekirdek yer alr.
ekirdek D ekirdek tarafndan evrilidir.

Manto
ekirdek

Yer
Kabuu

ekil 2: Yerin Geosferleri (Tabakalar)


Dier bir husus yerkabuunun tek para deil ok saydaki plakadan olumasdr
(ekil 3). Bunlarn bazlar aadaki gibidir;

Avrasya levhas,

Pasifik levhas,

Avustralya levhas

Kuzey Amerika levhas

Gney Amerika levhas

Afrika levhas

Antartika levhas

Antiller levhas,

Flipinler levhas,

Kokoz levhas,

Nazka levhas.

ekil 3: Levha veya Plakalar


Bu levhalar, Manto zerinde yzer konumda bulunurlar. Bu hareketlere bal olarak
ise birbirinden uzaklarlar veya birbirlerine yaklarlar.

1.1.1. Yerkabuunun Malzemesi; Mineraller ve Kayalar


Mineraller doal koullarda olumu, kat, homojen, genellikle inorganik, olduka
dzenli atom diziliminde ve belirli bir kimyasal bileime sahip yerkabuundaki kayalarn
yap talar olan bileenlerdir. ounluu birden fazla elementten meydana gelmekle birlikte
altn, gm, bakr, elmas ve kmr gibi bazlar yalnz bir elementten oluur. Mineraller
genellikle kat olmakla birlikte nadiren de sv ve gaz hlde bulunabilirler. Yeryzndeki tm
doal oluuklar, scaklk ve basnca bal olarak, maddenin herhangi hlinden biri hlinde
bulunabilirler. Bu fiziko-kimyasal koullarn deiimi ile bir hlden dierine geebilirler.
Atmosfer basncnda ve normal scaklk koullarnda, ou mineraller kat hlde bulunurlar.
Scaklk ok ykselirse mineraller erirler. Cva sv hldeki minerallere rnek olarak
gsterilebilir. Scaklk ve basn koullarnn daha da artmas ile mineraller gaz hlinde
gzlenirler, karbonik asit ve hidrojenslfr gaz hlindedir. Kat hldeki minerallerin ou,
kristalin madde olarak tanmlanrlar. Tabiatta ikibinden fazla element bilinmekte olup
yerkabuunun arlka % 99'u ancak sekiz elementten oluur. ok daha kk miktarlarda
ise dier 20 tanesi de kayalarn bileimine girmekte ve kaya oluturan element olarak
adlandrlmakta, geri kalan kesim ise ekonomik deer tayan cevherleri veya maden
yataklarn oluturmaktadr. Bu temel 8 element, eitli kombinasyonlar hlinde bir kme
hlinde mineralleri, mineraller de kayalar meydana getirmektedir. Kayalarn hacimce %
90'nn atomlar (iyonlar) dierlerine kyasla daha byk olan oksijen oluturur. Mineraller
belirgin zelliklerine gre aklanr ve snflandrlrlar. Bunlarn banda kimyasal bileim
gelir. Minerallerin dier tantc zellikleri ise kristal ekilleri ve atomik yaplar yannda
sertlik, zgl arlk, renk, izgi rengi, parlaklk, radyoaktivite, manyetik zellikler,
elektriksel zellikler, dilinim, krk yzeyi, erime derecesi, strktr gibi fiziksel zellikleridir.
Kayalar su, gaz ve organik varlklarn dnda yerkabuunu meydana getiren temel
kat ksmlardr. Genellikle minerallerin bir araya gelmesi ile kayalar olumutur. Ancak saf
kalker, mermer, peridotit, piroksenit ve hornblendit gibi kayalar yalnz bir eit mineralden
olumulardr ve bu bakmdan bir ayrcalk olutururlar. Dolaysyla kayalar; ya ayn tr
minerallerin birlemesinden, ya farkl trde minerallerin bir araya gelmesinden ya da mineral
ve kaya paracklarnn bir hamur ierisinde tutturulmas ile oluurlar. Kayalar, mineral

10

yaplarna, kimyasal bileenlerine, barndrd bileenlerin dokularna ve oluumuna neden


olan etmenlere gre snflandrlmaktadr. Yerkabuunu oluturan 3 temel kaya tr vardr.
Bunlar; Magmatik, Tortul ve Metamorfik kayalardr. Magmatik kayalar, mantodan treyen
ve yerkabuundan yukarya doru kan magmann basn ve scakln giderek azalmas
sonucu katlamas ile oluurlar. Bu nedenle Katlam kayalar olarak ta bilinirler. Yer
kabuunun yaklak olarak % 65'ini olutururlar. Kkenlerini magma tekil ettiinden bunlara
magmatik kaya veya ksaca magmatit ismi de verilir. Katlam kayalar bir bakma dier
btn kayalarn kkenini oluturur. Tortul ve metamorfik kayalar meydana getiren
maddelerin byk ksm, katlam kayalarnn anmas, d etkenler tarafndan tanarak
eitli ortamlarda depo edilmeleri ve baz deiikliklere uramalar, yani madde dolam
neticesinde oluurlar. Bu sebepten dolaydr ki katlam kayalarna, ilksel, asli kayalar
olarak baklabilir.
Katlam kayalar, kkenlerini tekil eden magmann eitli kimyasal bileimde
olmasndan ve deiik kristalleme artlarndan dolay ok eitli tipte olurlar. Bununla
beraber katlam kayalar doku ve kimyasal bileim gibi zellikleri gz nnde tutularak bir
takm gruplara ayrlmaktadr. Bunlar Granit, Siyenit, Diorit, Gabro, Ultrabazik (ultramafik)
kayalar gruplardr.
Metamorfik kayalar, nceden mevcut herhangi bir kayacn ilk olutuu basn ve
scaklk koullarndan farkl basn ve scaklk koullarna maruz kalmas durumunda bu yeni
koullara uyum salayabilmek iin kayacn bnyesinde meydana gelen yapsal, dokusal ve
minerolojik deiikliklere dier bir ifade ile metamorfizmaya maruz kalmas ile olumutur.
Tortul veya magma kkenli talar, yksek basn ve s altnda, ksmen erimek ve yeniden
katlamak suretiyle, kristalen bir hle gelip, yerkabuunun yaklak % 27'sini oluturan
metamorfik talar meydana getirirler. Bu nedenle bakalam kayalar olarak ta
isimlendirilirler. Metamorfik kayalar genellikle tekstrlerine gre adlandrlrlar. Bu
kayalar ilerindeki hkim minerale gre adlandrmak da mmkndr. Metamorfik ist,
arduvaz (kayaanta, sleyt), amfibolit, gnays, mermer, kuvarsit, milonit ilk akla gelen
metamorfik kaya trleridir.
Tortul kayalar, d etmen ve sreler tarafndan yeryznn andrlmas ve
meydana gelen eitli byklkteki krntlarn ve dier zlme rnlerinin tanarak ukur
sahalarda biriktirilmesi ile oluan tortul depolarn arlk ve basn altnda skmas,
pekimesi, kimyasal balayclar vastasyla imentolanarak katlararak diyajeneze uramas
ile meydana gelmilerdir. Yeryznde ok grlen kayalardr. Sedimanlarn oluumunda
etkili fiziksel ve kimyasal srelerin gelime alan yeryzdr. Bu nedenle sedimanter
kayalar kapladklar alan bakmndan yeryznde % 75 orannda temsil edilmekte, magmatik
ve metamorfik kayalar ise yeryznde % 25 orannda bir alan kaplamaktadrlar. Buna karn
tm yerkabuunun yapsnda sedimentilerin pay ancak % 8 kadardr ve ortalama kalnlklar
da 1-2 kilometreden ibarettir. Sedimentitler birok zellikleri ile magmatit ve
metamorfitlerden ayrlr. Sedimentitlerin balca zelliklerinden biri, ok kez tabakalar
hlinde istiflenmi olmalardr. Dolaysyla tortul kayalar genellikle tabakal olarak bulunurlar

11

ve ierlerinde organizma kalntlar (fosil) ihtiva ederler. Sedimanter kayalar kkenlerine ve


oluum ortamlarna gre gruba ayrlrlar. Bunlar;

Krntl (Klastik, Detritik) sedimanter kayalar

Organik sedimanter kayalar

Kimyasal sedimanter kayalar

Yerkabuunun bileimine katlan bu kaya gruplar bir Kaya Dngsnn yeleri


olarak kabul edilebilirler. Bir Magmatik kaya, scaklk ve basn altnda Metamorfik kayaca,
Metamorfik bir kaya ise scaklkla eriyerek magmaya ardndan da Magmatik kayaca, hem
Magmatik kaya, hem de Metamorfik kayalar da ayrarak Tortul kayaca dnr. rnein,
sedimanter kayalardan olan konglomera (akl ta) akl boyutunda; kumta, kum
boyutunda; kil ta ise kil boyu para, tane veya krntlarnn bir depolanma ortamna
tanarak birikmesi sonucu olumaktadr. Magmatik kayalardan olan granit, siyenit, bazalt,
andezit gibi kayalar ise magmann, yerkabuunun eitli kesimlerinde ya da yeryznde
katlamas sonucu oluurlar. Metamorfik kayalar ise, sedimanter ya da magmatik kkenli
herhangi bir kayacn ilk olutuu basn ve scaklk koullarnn deiimi ile ileri derecede
deformasyona urayarak ekil, biim ve mineralojik yap bakmndan bir baka kayaca
dnm ile olumaktadr. rnein bir sedimanter kaya olan kireta, mermere; ya da bir
magmatik kaya olan granit, gnaysa dnebilir.
Kayalar, litosfer afetlerinin oluum ve geliimlerinde rol oynayan nemli
etmenlerden biridir. Onlarn fiziksel ve kimyasal zelliklerindeki farkllklar erozyon, ktle
hareketleri, deprem ve svlama zerinde farkl etkiler meydana getirir. nk bu zellikler,
kayalarn, gerek andrma etmen ve srelerine kar gerek se de i etmen ve srelere kar
dayankl veya dayanksz olmalarn tayin eder. Kayalarn diyaklazlarla veya zayf diren
hatlar ile kesilmi olmas ok nemli sonular ortaya karr. Krk ve atlaklar
diyebileceimiz kayalardaki diyaklazlar suyun derine doru sokulmasn geni lde
kolaylatrr. Bazalt ve kalker gibi aslnda salam olan kayalarn geirimli olmalar, bunlar
zerinde ok grlen diyaklazlarn varl ile ilgilidir. Unsurlar arasndaki ba zaten kuvvetli
olan bu gibi kayalarn yzeysel anmaya kar direnleri, diyaklazlarn arttrd geirimlilik
sayesinde bsbtn fazlalar. Diyaklazlar, istleme ve tabakalama yzeyleri zayf diren
sahalardr. Bunlarla ok sk bir ekilde kesilen kayalarn direnleri azalr. Bu zayf diren
sahalar boyunca daha etkin ve daha derin bir ekilde sokulan d sreler, zellikle kimyasal
zlme sreleri olduka ksa bir zaman sonra kayacn paralanp ayrmasna neden olur.
Genel olarak andrma faktrleri ncelikle zayf diren sahalarn izleyerek geliir.
Bir kayacn hacim biriminde var olan boluklarn toplam hacminin, kayann hacim
birimine oranna boluk oran denir. Gzeneklilik (porozite) ise boluk orannn hacim
birimine boluk orannn eklenmesiyle elde edilecek deere gre orandr. Dolaysyla
gzeneklilik her hangi bir kayata yer alan gzeneklerin hacminin kayacn toplam hacmine
oranna eittir. Porozite kayac meydana getiren unsurlarn boyutlarna, ekillerine, bunlarn
dizili dzenine yani tekstrne ve ayrca, zellikle kumta, kalker ve bazalt gibi kayalarda

12

ok grlen diaklazlarn varlna, bunlarn sklna ve geniliine baladr. Genel olarak


unsurlar ne kadar ince ise porozite o oranda yksektir. Porozite artt oranda andrma
srelerine kar direnci azalm olur. Szma, yamalarn ekillenmesi ve andrmann iddeti
gibi birok konularda ok nemli rol oynayan ve litolojik karaktere skca bal olan bir
zelliktir. Bir katsay ile aklanr ve Darcy formlne gre hesaplanr, Geirimlilik veya
szma hz geirimlilik katsays ile hidrolik gradyannn arpmna eittir. Geirimlilik
katsaysnn deeri kayac meydana gtiren unsurlarn boyutlarna, biimine, mineral bileimlerine ve ayrca suyun viskozitesine etkiyen scaklk, younluk, tuzluluk gibi zelliklerine
baldr. Genel olarak geirimlilik porozite ile ilgilidir. Geirimliliin fazla olmas iin,
porozitenin de yksek olmas gerekir, fakat porozite oran yksek olan her kaya mutlaka
fazla geirimli deildir. Taneleri nem alnca gzenekler hzla kapanr. Bu nedenden killi
kayalar, yksek gzeneklilik oranna ramen, geirimsizdirler. Bu durum killi kayalardan
yaplm arazinin ekillenmesi bakmndan nemli rol oynar ve buralarda karakteristik
ekillerin meydana gelmesine yol aar. Bu gibi sahalarda vadi ebekesi daha sk yama profili
genellikle konkavdr. Buna karlk konglomeralar, akllar, kumlar ve kum talarnda
gzeneklerin hacmi daha byk olduundan, bu gibi maddelerden yaplm depolar, daha
dk olan porozitelerine ramen, ok geirimlidirler. Diyaklazl kalkerler, bazaltlar,
kumtalar da ok geirimlidir. Bunlardan yaplm sahalarda izgisel ve yzeysel anma
zellikle yama ilenmesi gleir. Akarsu ebekesi daha zayf, vadi yamalar dik ve
genellikle d bkeydir.
Kayalarn plastisite, likidite ve tiksotropi zellikleri baz nemli litsofer afetlerinin
meydana geliini ve yayl biimini aklamaya yarar. Bir kuvvet karsnda ekil deitiren,
fakat kuvvet ortadan kalkt zaman tekrar eski hlini alan cisimlere esnek denir. Buna
karlk ekil deiiklii kuvvetin etkisi ortadan kalkt zaman da davam ediyorsa, o hlde
plastisitiden bahsedilir. rnein kauuk esnek, nemli kil plastiktir. Kile ok daha fazla su
eklenirse, belli bir lden sonra su artk kil tarafndan emilir fakat kil taneleri arasnda
dolar ve bu durumdaki kil akc bir hl alr. Ayn maddenin kendi arl altnda
paralanmadan akmaya halamas iin aklanan lsne de likidite snr ad verilir. Bu
snra erimi bir maddede alan atlaklar veya yarklar, dzgn darbeler veya sarsntlarla
kendiliinden kapanr. Killerin plastisite snr genellikle % 13-30 arasndadr. Bu bakmdan
eitli kil minerallerinin gsterdikleri deerler birbirine daha yakndr. Oysa killerin likidite
snrlar arasnda byk fark vardr. rnein, kaolinitin likidite snr % 30-70 arasnda olduu
hlde, montmorillonitin egemen olduu bentonit tr kilde bu snr % 700 dr. Marnlar,
kumlar, miller, akl depolar ve eitli topraklar iinde hemen daima nemli deerde kil
bulunur. Bu nedenden bunlarn plastisite ve likidite bakmndan davranlar zerinde kil
deeri ve kil mineralinin tr rol oynar. Yukardaki verilere gre, kaolin grubundan killer
veya bunlarn bulunduu klastik depolarda ktle hareketlerinin meydana gelmesi,
montmorillonit killerine oranla daha kolay ve daha olasdr. nk kaolinit likidite snrna
ok daha az miktarda su ile eriir.
Killi gevek depolara daha fazla su eklendii zaman bunlar bir sre sonra likidite
snrn aarlar Buna ramen baz hllerde depo katln korur ve aka gemez, fakat bu
durumdaki depo bir darbe veya sarsntya urad zaman, aniden sv hline geerek

13

yamatan aaya harekete balar ki buna tiksotropi denir. Tiksotropi, birka dakika sonra
sona erer ve ktle yeniden katlar. Sismik veya volkanik sarsntlar, yeralt suyu seviyesinde
taknlar veya iddetli yalardan sonra meydana gelen ani deiikliklerin neden olduu
basn deiiklikleri tiksotropiye neden olan farkl etkenlerdir. Bunun sonucunda da
yamalarda heyelanlar, toprak kaymalar, gmeler, amur akntlar meydana gelir.
Maddenin yeniden katlamas da belli bir su deerine baldr. Killi maddeler ne kadar oksa,
hareket hlindeki ktlenin katlama sresi o kadar gecikir.
Kayalarn uradklar mekanik zlme olaylar bunlarn scaklk deiiklikleri
sunucunda genileme ve bzlmeleri ile ok yakndan ilgilidir. Is ykselince, cisimlerin
ounluu gibi, kayalar da geniler. Bu genileme hem uzunluk, hem de hacim bakmndan
bir art eklinde meydana gelir. Uzunlamasna genileme, izgisel genileme katsays ile
aklanr. Normal scaklklarda izgisel genileme katsays kayalara ve minerallere gre
farkl deerler gsterir.
Kayalarn kopma direnci ve kohezyon zellikleri, anmaya kar direnleri ile yama
ekilleri ve ktle hareketleri bakmndan nemlidir. Kopma direnci, kayacn bulunduu
basnca baldr. Deeri ise kaya cinsine ve suyun varlna baldr. Kohezyon ise ayn cins
molekllerin arasndaki ekim kuvvetine denir. Kohezyon sv ve kat maddelerde grlr. Bu
maddelerin molekllerindeki pozitif ve negatif ykler arasnda oluur. Balarn mr
saniyenin trilyonda biri kadardr; ancak komu molekller arasnda srekli yeni ba kurulur
ve bu da bileii bir arada tutar. Kum, akl, toprak yama dknts gibi gevek
maddelerden meydana gelen birikme ekillerinin bir yama zerinde kaymadan,
yuvarlanmadan durabildikleri en byk aya denge as denir. Bu ann deeri heyelanlar,
toprak kaymalar gibi eitli ktle hareketlerinin meydana gelii, birikinti konisi, yama
dknts, kumullar gibi faktrlerin eim zellikleri zerinde nemli rol oynar. Denge as,
gevek depoyu oluturan malzemenin litolojik karakterine baldr. Srtnme, unsurlarn
yzey ekilleri ile ilgilidir; yzey ekilleri de kaya yapsna baldr. Genellikle yass
paralar salayan kayalara ait unsurlardan oluan depolarn denge as daha kktr.
Unsurlarn slak veya kuru olmasna gre srtnme deeri deieceinden deponun nem
durumuna gre denge as da deiir. Islak maddelerde denge as daha kktr. Bu
kurallar heyelan olaslnn saptanmas, heyelanlarn nlenmesi ve meydana gelmi olanlarn
kontrol altna alnmas gibi uygulamalar bakmndan byk bir deer tar.

1.1.2. Yerkabuunun Grn


Yerin kendisine mahsus Geoid ad verilen bir ekli vardr. Geoid, yerin gerek
biimidir. Okyanus ve deniz yzeyi, Geoidin bir parasdr. Bununla ilgili olarak Geoid'in
yzeyi, karalarda birok kabart ve ukurluklar meydana getirecek ekilde uzanr. Yer
kabuunun bir ksm sularla rtl olarak bulunurken bir ksm da sularn zerinde bulunur.
Yerkabuunun toplam yzlm 500.960.083 km olup bunun % 75,45i okyanuslarn
altnda % 24,55 i ise okyanus ve denizlerin zerinde bulunur. Okyanuslarn, ktalar
birbirinden ayrm grnmesine ramen, yerkabuu yeryuvarlan kuatan bir btn hlinde
bulunur. Gerekten, denizler, yerkabuunun sadece ukur yerlerine tekabl eden

14

blmlerindedir. Takre adn tayan yer kabuunun zerinde de, rlyef ekilleri ad
verilmi bulunan girinti ve kntlar bulunur (ekil 4).

Metre
ekil 4: Ana izgileriyle Yerkabuunun Grnm
Deniz dipleri, srekli tortulanma ve ykseklik farklarn gideren dolgulara yer verdii
hlde, karalarn yz, atmosfer olaylarnn eitli ypratma, yontma ve oymalarna alan
olmutur. Dier taraftan karalar zerinde bulunan rlyef genellikle byk da silsileleri,
devaml platolar, kapal veya bir taraf ak anaklar eklinde olup, bunlar gerekte byk
rlyef gruplar hlinde bulunur ve ok defa birbirinin devam olarak grnrler. Bu byk
rlyef gruplar ierisinde hem dey hem de yatay olarak gelimi pek ok ve eitli rlyef
ekilleri bulunur. Ayrca okyanuslar dibinde 5000 metreyi geen derin deniz ukurlar,
okyanuslarn ortalama derinliinin stnde kalan deniz alt sradalar ile eikleri mevcuttur.
Bugne kadar bilinen en derin yer 11.034 metre ile Mariana ukurudur. Karalarn en
yksek yerinin Everest doruunda 8882 m. ye vard dnlrse, en yksek yerle bu en
ukur yer arasnda hemen hemen 20 km. ye yakn bir fark belirmi olur. Ktalar zerinde esas
olarak dalar, ovalar ve platolar ana yerekilleri olarak yerini alr. Ovalar en yaygn
yerekilleridir. Bunu platolar ve dalar takip eder. Okyanus havzalar ve tabanlarnda da
yerekilleri bulunur. Karalardan yaklak 3 kat daha byk yzlme sahip bulunan
okyanuslarda bu bakmdan ktalardakilerden daha byk ve etkileyici yerekillerinin mevcut
olduu sylenebilir. Okyanus diplerindeki sradalar, deniz alt dalar, eikler ve kanyon
eklindeki deniz alt oluklar dikkat eker. Okyanus tabanlarnda da tektonik etken ve sreler
rol oynamaktadr. Levha snrlarnda volkanik aktivite ve tektonik faaliyetler ok etkindir.
Diverjans levha snrlarndan kan lavlar byk deniz alt dalarnn ve hatta gelecein
ktalarn oluturmaktadr. Bunlar okyanus ortas srtlardr. Atlas okyanusunun ortasndaki
oluum buna rnek tekil eder. -4000 metreden aada okyanus tabanlar yer alr. Okyanus
taban tm yeryznn % 30 unu tekil eder. ki okyanusal levhann arpt konverjans
levha snrlarnda derin okyanus ukurlar oluur. Bat Pasifikte -11000 metreye kadar inen
uzun, dar, dik yamal depresyonlar bulunmaktadr. Bunlar okyanus ukurlar olarak
isimlendirilirler. Atlas Okyanusu'nda 3, Hint Okyanusu'nda 1 ve Pasifik Okyanusu'nda 22
adet okyanus hendei bulunmaktadr.

1.1.3. Yerkabuunu Etkileyen Etmen ve Sreler


Yerkabuu zerinde ok eitli etmen ve sreler etkili olmaktadr. Bilindii gibi
bunlarn bir ksm faaliyetleri iin gerekli olan enerjiyi yeryuvarn i ksmndan, magmadan,

15

alan i etmen ve sreler, dier bir ksm ise faaliyetleri iin gerekli olan enerjiyi Gneten
alan d etmen ve sreler olarak bilinmektedir. Kuvvet kaynan yeryuvarn i ksmndan
alan etken ve srelere, i etkenler ve i sreler ad verilir. Yerkabuunun eitli hareketleri,
kvrlmalar, krlmalar, epirojenik anaklama, kubbeleme veya arplmalar, yatay ve dey
levha haereketleri ve volkanizma i etken ve sreleri meydana getirir. kuvvetler,
kaynaklarn yerin derinliklerinden almak ve genellikle yapc olmak gibi ortak karakterler
gstermekle birlikte, bunlarn oluum ekilleri ve yerkabuunu ekillendirmedeki etkileri ayn
deildir. Bu bakmdan i kuvvetlere bal olarak meydana gelen sreler epirojenez, orojenez,
krlma, faylanma, deprem ve volkanizma olmak zere gruplandrlabilir.
1950'lerde ortaya atlan Plaka Tektonii veya levha tektonii kuram genel anlamda
yeryznde var olan byk aptaki tektonik hareketleri ve bunlara bal olarak oluan
yerekillerinin oluum mekanizmalarn aklar. Plaka tektonii kuram, tm jeolojik ve
jeomorfolojik problemleri bir btn hlinde ele alr ve aklar. Buna bal olarak, kvrml sra
dalarn, volkanlarn ve volkanik yerekillerinin, fay hatlarnn ve depremlerin yeryznde
rastgele dalmad ortaya konulmutur.

Magma iindeki konveksiyon akmlar (A.Holms, 1928)

Ktalarn hareket etmesi (A.Wegener, 1912)

Deniz dibi yaylmas, okyanus tabannn yaylmas ve genilemesi (R.SDietz,

Transform faylarn oluumlar

1961)

Levha tektoniini temellendiren nemli olaylardr. Bu drt hipotezin bir araya


getirilmesi ile Levha Tektonii kuram ekillenmitir.
Konveksiyon, ya da tanm kat yzey ile akkan arasnda gerekleen s transferinin
bir eididir. Akkan iindeki akmlar vastas ile s transfer edilir. Akkan iindeki veya
akkanla snr yzey arasndaki scaklk farklarndan ve bu farkn younluk zerinde
oluturduu etkiden doabilmektedir. Younluk deiimlerinin dier kaynaklar, deiken
tuzluluk oran veya d kaynakl zorlayc kuvvet uygulanmas gibi sebepler de olabilir.
Konveksiyonla s transferi, s transferinin 3 mekanizmasndan biridir. Dierleri ise
kondksiyon (iletim) ve radyasyon (yaynm)'dr. Bu dorultuda magma iindeki scaklk,
younluk ve basn farklarna bal olarak hareketler sz konusu olur. Magmada zellikle de
onun en st ksm olan Astenosferde oluan bu hareketlere konveksiyon akmlar ad verilir.
Konveksiyon akmnda scak ve ksmen ergimi manto malzemesi ykselir, yukar doru
hareket eder, buna karn souk maddeler aa doru ekilir. Bylece manto iinde ergime
katlama - tekrar ergime ve tekrar katlama suretiyle scakla bal bir madde dolam
gerekletirilir. Scak maddelerden oluan s huzmesi, mantonun derinliklerinden yaylma
merkezine ykselir, orada yzeye yaylarak sour ve katlar. Sonra Litosfer levhas hlinde
dalma - batma zonunda manto iine gmlr, orada snr, ergir, asimile olmu bir ekilde
tekrar yaylma merkezine doru ykselmee balar. Bylece oluan konveksiyon akmlar

16

levha veya plakalar hareket ettirerek nemli bir grevi yerine getirmi olur. Yine bu arada
uzaklamakta olan levhalar arasnda mantodan gelen scak ve sv magma k ve yaylmas
olur. Burada orta srtta souyan ve katlaan magma rn lavlar her iki tarafa simetrik bir
ekilde yaylr. Bylece uzaklamakta olan levha kenarlarna eklenerek, ktalarn uzaklama
hareketlerine neden olur. Bu esnada byk hacimlerde magma (Dnya zerinde bir ylda
aa kan mamann yaklak % 60'), deniz taban yaylmas ile ilikili olarak okyanus srt
sistemleri boyunca retilir. Levhalar uzaklatka okyanus kabuunda krklar meydana gelir
ve bu krklar, alttaki scak astenosferde oluan ve yukar doru kan ergiyiklerile doldurulur.
Bu ergimi materyal yava yava souyarak kat kayaca dnr, bylece yeni bir deniz
taban blm olumu olur. Bu olay srekli tekrarlanr ve bylece yeni okyanusal litosfer
oluur. Okyanus srtnda yeni oluan litosfer de, levhann hareketi ile srttan zaman iinde
uzaklar. Bylece deniz tabanlar da genilemi olur.
Anlald zere Plaka Tektonii kuram, yerkabuu iinde statik yerine dinamik
kuvvetlerden kaynaklanr. Belirtildii zere yerkabuu tek para olmayan, paral ok sayda
magma zerinde yzen veya birbirlerine gre bal hareket eden, kresel bir takm
plakalardan olumaktadr. Buna gre tektonik olaylar, yeryznn en d ksmn oluturan ve
plakalar aras snrlar izleyerek uzanan, dar kuaklar boyunca toplanr. Bu kuaklar ayn
zamanda deprem odak noktalarnn ve volkanik sahalarn younlat zonlardr.
Levhalarn birbirleriyle etkileimleri bakmndan levha hareketlerini 3 ana balkta
toplayabiliriz. Uzaklaan Levhalar, Yaknlaan Levhalar ve Transform Fay izgileri (ekil ).
Bu hareket trleri, ayn zamanda bu snrlarda oluan depremlerin ve volkanik faaliyetlerin
niteliklerini belirledii gibi ortaya koyduklar basnla da kabuk zerinde ekillenme
yapabilmektedir. Yine bu hareketlilik sonucunda uzun bir zaman srecinde yeni okyanuslar,
yeni ktalar, sradalar ve volkanlar oluur. Depremler ve volkanik aktivitelerin temel nedeni
de yine bu hareketliliktir. Bu hareketler srasnda levhalar birbirinden uzaklar, birbirlerine
yaklar, arpar veya birbirlerine gre yanal olarak kayarlar. Levhalardaki bu harekete bal
olarak yerkabuu bugnk konumuna ve grnmne sahip olmutur (ekil 5).

17

Konverjans Levha Snr

Diverjans Levha Snr

Transform Fay Hatt

ekil 5: Plaka Hareketlerinin ematik Gsterimi ve Levha Snrlar


Hem geni kara paralarn etkileyen ykselmeler, alalmalar, anaklamalar ve
kubbelemelere, hem de kvrlmaya neden olan hareketler (ekil 6), Yerkabuunun sert ve
direnli olduu ksmlarda ise krlmalara neden olur. Krlan bloklar birbirlerine gre
karlkl olarak yer deitirirler ise faylanma gereklemi olur (ekil 7).

ekil 6: Yan Basnlar Nedeniyle Elastik zellikteki Yatay Tabakalarda Oluan Kvrmlanma

Ters Fay
Normal Fay
Dorultu Atml
ekil 7: Yan Basnlar Nedeniyle Sert zellikteki Yerkabuunda Oluan Faylanmalar
18

Hareket eden levhalar birbirleri zerine kuvvet uygularlar. Bu kuvvet yerkabuundaki


kayalarn diren gstermesi nedeniyle belli blgelerde enerji birikimine yol aar. Bu enerji,
kayalarn krlma snrn at anda da krlma gerekleir ve biriken enerji aa kar.
Levha hareketleri nedeniyle birikmi gerilme enerjisinin aniden boalmas ile ortaya kan
titreimlere deprem denir. Ayrca gemite olup biten bu hareketlerden baka, gnmzde
meydana gelen depremler, yerkrenin tektonik bakmdan aktif olduunu gstermektedir. Yine
Yerkrenin jeolojik tarihesi ierisinde birok kez magma klar olmu ve buna bal
olarak andezit, bazalt, tf, aglomera gibi kayalar meydana gelmitir. Yeryuvarn uzun
jeolojik tarihesi boyunca atmosfer koullarna bal olarak farkl iklim blgelerinde farkl
andrma etmen ve sreleri hkim olmutur. Bu blgeler kendilerini andran farkl
andrma etmen ve srelerine bal olarak yerekli bakmndan deiik grnm
kazanmtr. Nemli blgelerde akarsular, kurak blgelerde rzgrlar, souk iklim blgelerinde
buzullar faaliyetlerini srdrmtr.
Genel olarak son 10.000 ylnda insanla tanan ve yaklak 4,6 milyon yl geride
brakan yeryuvar; bu uzun kronolojisi boyunca kvrlma, krlma gibi tektonik hareketler,
magma klarna sahne olan volkanik faaliyetler, iklimde snma ve soumalar ile bunlarn
ortaya kard klimatik koullar doal sreler olarak yaam ve yaamaktadr. Kuvvet
kaynan Gneten alan etken ve sreler ise, d etkenler ve d sreler ad altnda ifade
edilen fiziksel paralanma, kimyasal ayrma, yeraltsular, akarsular ve seyeln, buzullar,
dalgalar ve akntlar, rzgr ile canllar (bitkiler, hayvanlar ve insanlar) dr.
Kayalarn s farklar ve donma zlme ile ufalanmas, kimyasal bileimlerinin
deiiklie uramas sonucunda unsurlar arasndaki ban gevemesi, topraklarn oluumu
statik srelerdir. Dier ise mobil sreler olup bunlar paralanan unsurlar tar ve
biriktirirler. Bu srelere bal olarak; Kayalar paralanr, paralanan malzeme d etkenler
tarafndan farkl bir lokasyona tanr, tanan malzeme terkedilir, birikim meydana gelir.
Kayalarn mekanik paralanmas, kimyasal olarak ayrmas dolaysyla zlmesi; zlen
unsurlarn tanmas ve biriktirilmesi, ktle hareketleri, erozyon balca srelerdir. Bu
sreleri gerekletiren etkenler ise; akarsular, yeraltsular, seyelanlar, rzgr, dalgalar ve
akntlar, buzullar, gel git ve canllar (organik etkenler) dr. Fiziksel (Mekanik) paralanma
olarak ta bilinen bu sre kayalarn kimyasal bileimleri bozulmadan daha kk paralara
blnmeleri olaydr. Bu olay byk oranda donma ve zlme srelerine bal olarak
gerekleir. Donan suyun hacminin genilemesi yoluyla ortaya kan basn kayalar
paralar. Bunun yan sra bitkiler, insan gibi faktrlere bal olarak ta kayalar paralanr.
Mekanik paralanma bakmndan en nemli etken scaklk farklarnn fazlal ve don
olaylardr. Don zelliklerinin ve sresinin aratrlmas, paralanmann tipi ve etkinliini
belirlemede faydal olmaktadr.
Bunlardan baka uzun sre zemin zerinde kalan kar bu yzeyleri d etkilerden
ksmen koruma grevi grr. Buna karn kayalarda mekanik olarak paralanmaya da neden
olur. Kar olaynn youn olduu sahalarda gnlk ve yllk scaklk farklar byk
deerlerdedir. Bu koullar ise kayalarn direnlerinin azalmasna, atlak sistemlerinin
gelimesine neden olmaktadr. Devaml ve iddetli rzgrlar mekanik paralanma ile ayrm

19

kk boyutta taneleri tama zelliine sahip bulunmaktadr. Daha ok kurak ve yarkurak


blgelerdeki Yerkabuunun ekillenmesinde etkili olan rzgrlar, kil ve silt boyutundaki
malzemeyi hareket ettirmesi eklinde etkili olur. Kimyasal Ayrma, kayalar meydana
getiren unsurlarn veya bu unsurlar birbirlerine balayan imentonun kimyasal bileiminin
deimesi olaydr. Bu olay sonucu kayalar znr ve ayrr. imentosu kalker olan bir
kumta, kalkerin erimesi sonucu paralanr ve kum deposu hline geer. Graniti tekil eden
minerallerden feldspat ve biotitn kimyasal ayrmaya urayarak paralanmalar, kayac,
kuvars taneleri ve kilden mteekkil bir kum deposu hline dntrr.

1.2.

Deprem

Deprem, doal etmen ve srelerin etkisi altnda yerkabuunda meydana gelen ani ve
ksa sreli sarsntlar olarak ortaya kan titreimlerin, elastik dalgalar eklinde yaylarak
getikleri ortamlar ve yer yzeyini sarsma olay olarak tanmlanabilir. Depremler yerkabuu
iindeki herhangi bir noktada, orada mevcut kayalarda birikmi enerjinin sismik dalgalar
eklinde serbest kalmas sonucu meydana gelirler ve bu noktadan evreye yaylrlar. Deprem
srasnda aa kan enerjinin bir ksm sismik dalgalar eklinde evreye yaylrken, bir ksm
da, i merkez (hiposantr) etrafnda sya dnr.
Deprem nlenmesi imknsz bir doa olaydr. Gnmz imknlaryla nceden
tahmini de henz tam olarak mmkn deildir. Ana depremden sonra meydana gelen ve ona
gre nispeten az iddetli olan sarsntlar, yani art sarsntlar, baz depremlerde haftalarca,
aylarca srebildii hlde, depremin habercisi olabilecek nc sarsntlar her depremde
meydana gelmemektedir. Deprem ncesinde, yerkabuunun ilgili ksmnda, bir takm fiziksel
ve kimyasal deiikliklerin olutuu bilinmekle beraber, bunlar da henz, zamannda ve tam
olarak saptanamamaktadr. Depremden dolay len insan says son milenyumda 8 milyon ve
20 yzylda 2 milyondur. Dnyada 40dan fazla lke ykc deprem tehlikesi altndadr ve
199099 yllar arasnda olan depremlerin neden olduu kayp 215 milyar dolardr (ekil 8).
Deprem kresel bir tehdit olduu iin, depreme kar hazrlanma ve zararlarndan korunma
zerine yaplan kresel almalar insanln gelecei asndan ok byk neme sahiptir.

ekil 8: Deprem Sonras Kesitler

1.2.1. Depremlerin Oluum Mekanizmas


Yerkrenin ii olduka dinamiktir ve yaklak 40 trilyon volt enerji retmektedir. Bu
enerjinin ancak depremlerle hissedilen ve aa kan blm % 1 dir. Depremlerin oluum

20

nedenleri zerine yaplan almalarda grnen en temel neden yerin bir dinamik motor gibi
almasdr. D merkezinde bulunan yksek scakla bal olarak akc hle gelen
malzemenin farkl devinime ve dnme neden olmasdr. zellikle, yerin d ekirdek
merkezinin tamamen sv ve akkan olmasna bal olarak d ekirdek ve manto arasnda ki
snrdan btn ynlere scak malzeme tanr. st Manto, Astenosfer (Zayf Kre) ierisinde
malzemelerin konvektif dngsel hareketle srekli tanmasyla, Litosfer boyunca levhalar
zorunlu hareket altnda kaymaktadr. Depremlerin oluum fizii yaklaan veya uzaklaan
levhalara bal olarak Tektonik Plaka Hareketleri ile gelien dey veya yatay gerilme
byklklerinde ki deiimlerle aklanmaktadr. Yer kabuu boyunca almal gerilmeye
bal olarak okyanus ortalarnda almalarla yeni malzemeler meydana gelir. Skmal
tektonik rejim aktif levha snrlarnda arpmaya, kapanmaya, bindirmelere ve eski malzeme
yitimine neden olur. Yatay gerilmeli rejim altnda yatay hareketler oluur ve bu gerilme
altnda malzemelerin ne yenilenmesi ne de yitimi sz konusu deildir fakat farkl gerilmeli
plakalar zerinde gerilme transferini meydana gelmesiyle Transform Fay zellii tar.
Levhalarn pozisyonlarna gre farkl byklkte meydana gelen dey veya yatay gerilmeler
malzeme direncini bastrrsa ve aarsa kaymalar meydana gelir, enerji boalr ve nihayetinde
kabukta titreimler dier bir ifade ile depremler oluur.
Levhalar boyunca yerin iinden yeni malzemelerin yzeye kt alanlar okyanus
ukurlar ve uzaklaan levha snrlar olarak bilinir. Levhalarn ald alanlarda scaklk
yksek olduu iin meydana gelen depremler byklk bakmndan kk ve derinlik olarak
sdr. Eski malzemelerin derin tabana itildii alanlarda ise arpma zonlar, dalma-batma
zonlar veya kapanan arpma levha snrlarnda meydana gelir. En byk ve en derin
depremler yaknlaan levha snrlarnda ve nihayetinde doal olarak arpma snrlarnda
meydana gelir.
Levhalarn birbirine paralel telendii alanlar yatay gerilmeli levhalardr ve Dorultu
Atml Fay Sistemleri olarak bilinirler. ounlukla, dey gerilmeli farkl sistemler arasnda
ki enerjinin transfer edilmesi yatay gerilmeli faylar boyunca saland iin Transform Faylar
olarak da isimlendirilir. Bu levhalarda meydana gelen depremler olduka byktr ve
meydana gelen depremlerin etkileri ve iddetleri veya neden olduklar hasar veya risk
nispeten s kabuk kalnlyla ilikili olduu iin etkileri byktr. Dnyada en mehur
transform faylar Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ) ve San Andreas Fay Zonudur (SAFZ).
24 Austos 2014 tarihinde Amerikann SAFZnda M 6.0 bir deprem meydana gelmi ve son
25 ylda meydana gelen byle bir depremde can kayb dahi olmamtr.

1.2.2. Depremlere Ait Baz Kavramlar


Hiposantr, deprem oda veya i merkez, bir depremin meydana geldii yerkabuu
iindeki noktadr. Depremler hiposantr derinliklerine gre birtakm tiplere ayrlabilirler.
Bunlar;

S depremler: hiposantr derinlii 60 km'den az olan depremlerdir.

21

Orta derinlikte depremler: hiposantr derinlii 60-300 km arasnda deien


depremlerdir.

Derin depremler: hiposantr derinlii 300 km'den fazla olan depremlerdir.

Bununla birlikte depremlerin hiposantr derinlikleri, genel olarak, 10-30 kmler


arasnda deiir.
Episantr, d merkez, yer yzeyinin i merkeze en yakn olan noktasdr. D merkez
i merkezin zerindedir ve yeryzndeki maksimum sarslma bu noktada vuku bulur. Deprem
iddeti ve dolaysyla meydana gelen hasar episantrdan evreye doru azalr.
zoseist, edeprem erisi, bir depremde ayn derecede etkilenen noktalarn
birletirilmesiyle elde edilen erilerdir. zoseistler kullanlarak deprem blgelerinin izoseist
haritalar yaplr. Deprem haritalarnda izoseistlerin, genel olarak, konsantrik daireler tekil
etmedikleri, d merkezin evresinde, i ie, girintili kntl bir ekilde bulunduklar grlr.
Bu durum yer kabuunun litolojik, tektonik ve hidrolojik bakmlardan homojen olmamas, bu
bakmlardan farkl ksmlar iermesi nedeniyle, deprem dalgalarnn yaylma hz ve mesafeleri
ile deprem iddeti karsnda farkl tepkilerde bulunmasndan kaynaklanr. merkezde
meydana gelen sarsntlarn evreye yaylmas dalgalar eklinde olur. Balca deprem
dalgalar unlardr:
Boyuna dalgalar, deprem kaydedici aletlerin (sismograf), ilk kaydettii dalgalardr.
Bu nedenle ilk dalgalar (primer dalgalar) ismini de alrlar. "P" harfiyle gsterilen boyuna
dalgalar ses dalgalar gibi yaylrlar. Hzlar yerin kabuk ksmnda ortalama 6-7 km/sn'dir.
Yerin btn krelerini geerler. Manto ve ekirdei geerken, snr kesimlerinde, krlr ve
yn deitirirler (ekil ).
Enine dalgalar; sismograflarn boyuna dalgalardan sonra kaydettii dalgalardr.
Bundan dolay ikincil dalgalar (sekonder dalgalar) ismini de alrlar ve "S" harfiyle
gsterilirler. Enine dalgalar yaylma dorultusuna dik ynde salnmlar yaparak ilerlerler
(ekil ). Yerkabuundaki hzlar ortalama 3,5-4 km/ sn'dir. Svlardan geemezler. Primer (P)
ve sekonder (S) dalgalara, birlikte, cisim dalgalar ad verilmektedir.
Yzey dalgalar, yeryz boyunca yaylan dalgalardr. Cisim dalgalarna gre daha
yava hareket ederler. Genlikleri daha byktr. Dey ve yatay dorultuda salnmlardan
mteekkil olan bu dalgalar "R" (Rayleigh dalgas) ve "L" (Love dalgas) harfleriyle
gsterilirler. Derin ksmlara doru sokulamazlar. Buna karlk dnya evresini bir ka kez
dolaabilirler.
Deprem iddeti, kabaca 1900 ylna kadar olan ve tarihsel dnem olarak adlandrlan
dnemde yaplan leklerde, depremlerin insanlar tarafndan hissedilip hissedilmemeleri,
yeryznde meydana getirdikleri deiiklikler, eyalarda meydana getirdikleri
hareketlenmeler, binalarda yaptklar tahribat gibi hususlar gz nnde bulundurularak
yaplan snflandrma veya leklendirmedir. Bu tip leklere rnek olarak Mercalli-Cancani
lei (MC) verilebilir. Modifiye Mercalli lei sanayi tesisleri, binalar, insanlarn
22

hisstemesi gibi zelliklere gre bir depremin etkilerini aklamak iin tasarlanmtr. 1 den 12
dereceye kadar bir snflandrma yaplmaktadr. Burada 1. Mikrosismik sarsntlardr. nsanlar
tarafndan hissedilmezler. Buna karn 12. Derecede Adeta ta ta stnde kalmaz ve her ey
yklr, harap olur. 1931 versiyonuna gre 12 dereceli olan bu lekte her dereceye ait
zellikler aadaki gibidir:
I. Derece: Mikrosismik Sarsntlar, insanlar tarafndan hissedilmezler (en fazla
ivme: 10 mm/sn2 den kk). Bazen kular, hayvanlar, huzursuzluk yapabilirler. Bazen ba
dnmesi ya da mide bulants olabilir. Bazen aalar, yaplar, svlar, su organlar, yalpalama
olabilir. Kaplar ok yava sallanabilir.
II. Derece: ok Hafif Depremler, dinlenmekte olan ve binalarn st katnda bulunan
kimseler veya duyarl kimseler tarafndan hissedilir. Asl olan eyalardan bir ksm sallanr
(ivme: 10 mm/sn2 den byk). Asl nesneler sallanabilir. Bazen aalar, yaplar, svlar, su
yaplar sarslabilir. Bazen kular, hayvanlar huzursuz olabilirler. Bazen baz kimselerde ba
dnmesi ya da mide bulants yaanabilir (ekil 9).

iddet II ematik Gsterimi

iddet VI ematik Gsterimi

iddet IV ematik Gsterimi

iddet VIII ematik Gsterimi

iddet XII ematik Gsterimi


ekil 9:Deprem iddetlerinin Gsterilmesi
III.
Derece: Hafif Depremler, zellikle st katlarda olmak zere bina iindekiler
tarafndan hissedilir. Duran otomobiller hafife sallanabilir. Kamyon gibi ar bir vastann

23

gemesi srasnda meydana gelen sarsntlar gibidir (ivme 25 mm / sn2 den byk). Asl
nesneler biraz gidip gelebilir.
IV.
Derece: Orta iddetli Depremler, bina dndaki insanlarn bazlar tarafndan
da duyulur. Hafif uykusu olan baz kimseleri gece uykusundan uyandrr. Mutfak eyas,
pencereler, kaplar sarslr ve duvarlardan atlama sesleri gelir. Duran otomobiller iyice
sallanr (ivme: 50 mm / sn2den byk). Pencereler, kaplar zorlanabilir. Cam ve anak mlek
sarslabilir. Asl nesneler sallanabilir.
V.
Derece: Olduka iddetli Depremler, hemen herkes tarafndan duyulur. Baz
tabaklar ve pencere camlar krlr. Svalar atlar. Aalar ve direkler sallanr (ivme: 100 mm/
sn2den byk). Ak havada insanlar kouur. Binalar titrer. Kk veya sabit olmayan
kararsz nesneler debilir. Aniden kap, panjur alp kapanabilir. Sarkal saatler durabilir.
VI.
Derece: iddetli Depremler, i ve d meknlarda herkes tarafndan duyulur.
Birok kimse korkarak binalardan dar kar. Ar ev eyalar yerlerinden oynar. ounlukla
svalar dklr, bacalar hasar grr. Genellikle hasar miktar azdr (ivme: 250 mm / sn2 den
byk). Svlar gl hareket eder. Yaplarda ince atlaklar oluur. Biblolar, kitaplar, resim
tablolaro duvardan debilir.
VII. Derece: ok iddetli Depremler, herkes dar frlar. Otomobil kullananlar
tarafndan fark edilir. Baz bacalar krlr. yi yaplm binalarda hasar nemsiz, normal
yaplarda hasar az, plan kalitesiz binalarda ise hasar olduka fazladr (ivme: 500 mm/sn2 den
byk). Motorlu arabalar hareket hlinde ise srcler tarafndan hissedilir. Aalar ve allar
orta iddetle sarslabilir. Gller ve akan sular zerinde dalgalar oluur. yi tasarml binalarda
nemsiz hafif hasar olabilir. Byk miktarda sva syrlabilir.
VIII. Derece: Tahrip Edici Depremler, bacalar, stunlar, antlar ve duvarlar yklr.
Panik yaanr. Ar ev eyalar ters dner. zel olarak iyi yaplm binalarda hasar az, orta
kaliteli binalarda olduka fazla, kt kalitelilerde ise byktr. Ahap ve yma duvarlar bina
iskeletlerinden dar frlar. Kuyu sularnda deimeler grlr. Az miktarda kum ve amur
akntlar meydana gelir (ivme: 100 cm / sn2 den byk). Motorlu arabalar iddetle sarslr.
Aalar krlabilir.
IX.
Derece: ok Tahrip Edici Depremler, binalar temellerinden oynar. Salam
binalarda bile hasar olduka fazladr. Yeryznde atlaklar oluur. Bariz zemin hasarlar olur.
Yeraltndaki borular kvrlr, kopar (vme: 250 cm/sn2 den byk). zellikle depremlere
dayanacak (yma) yaplar nemli hasar grebilir. Yeralt borular krlabilir.
X.
Derece: Ykc Depremler, binalarn ou yklr. Zeminde atlaklar meydana
gelir. Raylar bklr. Akarsu kenarlarnda ve dik yamalarda heyelanlar, amur ve kum
akntlar grlr (ivme: 500 cm / sn2 den byk). nemli heyelanlar grlr. Plajlar ve dz
arazi zerine yatay kum ve amur kaymtr. Kuyularn su seviyesi deimitir. Barajlar,
bentler, kanallar hasar grmtr. Hafife bklm demiryolu raylar mevcuttur.

24

XI.
Derece: Afet Depremler, ancak birka bina ayakta kalr. Kprler yklr.
Zeminde geni yarklar oluur. Kaymalar, faylar ve byk heyelanlar meydana gelir (ivme:
750 cm/sn2 den byk). Zemin malzemesi hareket eder. Deniz dalgalar nemli byklkte
meydana gelir.
XII. Derece: Byk Afet Depremler, adeta ta ta stnde kalmaz; her ey yklr,
harap olur (ivme: 980 cm / sn2 den byk).
Deprem Bykl, Magntd, kabaca 1900 ylndan balatlan ve aletsel dnem
ad verilen zamanda deprem derecesinin tespitinde analitik ve saysal yntemlerle rasyonel
deerelendirmelerin ve saptamalarn yaplmas ile elde edilen aritmetik ifadedir. Deprem
iddet cetvellerindeki sonulara bakarak bir depremin derecesinin saptanmasnda dikkatli
olmak gerekir. nk depremin ortaya koyduu bu sonularda, zeminin yapsal zellikleri,
binalarda kullanlan malzemenin cinsi ve miktar ile yap teknii gibi hususlarla hasar tespiti
yapan kiinin kendi grleri de etkili olmaktadr. Dolaysyla hata pay fazla olabilir. Fakat
deprem byklkleri daha doru yaklamdr. Richter Magnitd lei Pasadana Kaliforniya
Teknoloji Enstitsnden Dr. C. F.Richter tarafndan 1935 ylnda sismoloji bilimine
sunulmutur. Burada esas olarak, deprem odanda aa kan enerji miktar gz nnde
bulundurulmutur. Bu ekilde, deprem odanda boalan enerji miktar ile ilikili olan deprem
derecesine deprem bykl ad verilmektedir. Bir depremin magnitd, fayn krlmasnda
boalan toplam enerji miktarnn bir tahminidir. Bir depremin Richter magnitd ise
insanlarn hissedebilecei deprem bykl yaklak olarak 3 ve yeryznde olan en byk
deprem magnitdde yaklak olarak 8 dir. Richter magnitdnn st ve alt limiti olmamasna
ramen, Richter magnitdne gre 9 dan byk depremlerin olumas mmkn deildir. En
duyarl sismograflar yaklak olarak 2 byklnde ki depremleri kayt edebilir ki buda
yerde attmz admla aa enerjiye denktir. Yurdumuzda da kullanlan bu lekte en hafif
deprem 1,5, en etkili deprem ise 8,5 - 9 magnitd deerindedir. Burada Magnitd episantrdan
100 km uzakta bulunan bir standart sismografn (Wood - Anderson sismograf) kaydettii
yatay bileene ait maksimum genliin 10 tabanna gre logaritmasna tekabl etmektedir.
Deprem byklnn saptanmasnda kullanlan ltlere gre eitli byklk tipleri
bulunmaktadr: Cisim Dalgas Bykl (M b ): P dalgas kullanlarak hesaplanan
byklktr. Derin depremlerin byklnn bulunmasnda kullanlr. Yzey Dalgas
Bykl (M s ): yzey dalgalarnn genlikleri kullanlarak hesaplanan byklktr. Moment
Bykl (M w ): deprem srasnda aa kan enerjinin miktarn gsteren sismik moment
(M o ) kullanlarak bulunan byklktr. Sismik moment deprem odandaki kuvvetlerin
mekanik momentine karlk gelir. Sre Bykl (M d ): ok kk ve yakn depremlerin
sreleri kullanlarak hesaplanan byklk deeridir. Lokal Byklk (M); Kk, s ve
yakn depremlerde S dalgalar kullanlarak bulunan byklktr. Depremler byklklerine
gre aadaki ekilde snflandrlmaktadr (Tablo 1):

25

Tablo 1: Deprem Magntd ve Byklk Dereceleri


Magnitd (M)

Byklk Derecesi

7'den byk

Byk deprem

5-7 aras

Orta byk deprem

3- 5 aras

Kk deprem

1- 3 aras

Mikro deprem

l'den kk

ok mikro deprem

3,5 magnitd genellikle hissedilir. 3,5-5,4 nadiren hasara neden olur. 6.0 Iyi
tasarlanm binalar az hasar alr. Kt ina binalara byk hasar alr. 6,1-6,9 yaklak 100
kilometre kadar alanlarda ykc olabilir. 7.0-7,9 Daha byk alanlarda ciddi hasara neden
olabilir. 8 veya daha byk bir deprem. eitli alanlarda ciddi hasara neden olabilir.
Deprem Bykl ve Depremde Aa kan Enerji Arasnda Oran; Deprem
byklnde 1 birimlik deiim, ortaya kan enerji miktarlarnda ok byk farkllklara
neden olmaktadr. Deprem byklnn M=5 ya da M=6 olmas aslnda ok nemlidir.
nk deprem bykl M=6 olduunda ortaya kan enerji; bykl M=5 olan depreme
oranla 31,5 kat ve bykl M=7 olduunda ise ortaya kan enerji miktar yaklak 900 kat
artyor. Dolaysyla M=7 byklnde beklenen depremin ya da depremlerin olmamasndan
nce, M5 ve daha kk byklkteki depremlerin izlenmesi ve bu deprem bilgilerinin
kullanlmas gerekir. Bu nedenle, byk depremler olumadan kk depremlerin izlenmesi
son derece nemlidir. Herhangi byklkteki bir deprem srasnda aa kan enerji miktar,
kendisinden bir derece kk olan depremin enerjisinden 31,5 kat daha fazladr, Buna
karlk, yer hareketi bakmndan (sismik dalgann genlii bakmndan), bu iki deprem
arasnda 10 kat fark bulunmaktadr.

1.2.3. Depremlerin Yeryznde Dal


Yeryznde, depremlerin en sk vuku bulduu saha Byk Okyanus kenarlardr
(ekil 10). Japonya, Endonezya Adalar, Gney Alaska ile Kuzey ve Gney Amerika
ktalarnn bat kylar gnmzde depremlerin en ok grld yerlerdir. Buras Pasifik
ate emberi olarak bilinen sahadr.

26

ekil 10: Deprem Sahalar ve Pasifik Ate emberi


ber Yarmadas ile Afrika'nn kuzeybat kylarndan balayarak Himalayalar iine
alacak ekilde douya, Endonezya Adalar'na doru uzanan Alpin sradalar kua
depremlerin ok grld bir dier sahay tekil eder. Burada spanya, Fas, Cezayir'in
kuzeyi, talya, Bosna-Hersek, Yunanistan, Trkiye, ran ve Afganistan ok sarslan lkelerdir.
Depremlerin bu sahalarda ok sk meydana gelmesi, onlarn ya levha snrlar zerinde
bulunmalarndan (ekil ), ya da, henz duraylln kazanmam, krlma ve faylanmalara
maruz kalan, gen Alpin sradalar kuanda yer almalarndan ileri gelir. Bu sahalar ayn
zamanda volkanik aktivitelerinde meydana geldii lokasyonlardr (ekil 11).

ekil 11: Deprem Sahalar ile Levha Snrlar Etkileimi

1.2.4. rnek Deprem Vakalar


22 Mays 1960da meydana gelen ili depremi, yer yuvarnda kayt altna alnm en
byk deprem olarak tarihe geti. Saat 19.10da meydana gelen depremin bykl Richter
leine gre 9,5 civarnda idi. Merkez ss ilinin bakenti Santiagonun yaklak 700 km
gneyinde yer alan Valdivia kenti olan depremden sonra Pasifik Okyanusunda meydana
tsunami dalgalar merkeze binlerce kilometre uzaklktaki kylar vurur. Bu dalgalar, Havai ve
Gney Afrika sahillerinde byk maddi hasarlara yol aar. Bu depremde, yaklak 5000 kii
yaamn kaybetmitir. Evsiz kalan insan says ise 2 milyonu gemitir. Gnmzden tam 50
yl nce meydana gelen dnyann en byk depreminde, sadece 5000 kiinin yaamn
kaybetmesi, hem yerleimin fazla olmadn hem de ilinin depreme dayankl yaplar
konusunda daha o zamanlar bile byk admlar attn gsteriyor. Bu depremden tam 39 yl
sonra meydana gelen ve bykl bu depremden tam 700 kat daha kk olan 17 Austos
Glck depreminde ise yaklak 18000 kii yaamn kaybettii dnlrse ilinin depreme
ynelik almalarn daha o zamandan ciddiye ald grlmektedir. ilide 28 ubat 2010

27

tarihinde meydana gelen 8,8 byklndeki depremde ise yaklak 800 kiinin yaamn
kaybetmesi deprem konusunda ok ileri almalar yaptklarnn gstergesidir (ekil 12).

ekil 12: Afet sonras iliden Bir Grnt


28 Mart 1964 ylnda 9,2 byklnde meydana gelen Alaska depremi, Alaska ile
batsnda bulunan Yukon blgesinde etkili olmutur. Yerleimin az olmas nedeniyle
bylesine byk bir deprem iin olduka az saylacak bir yaam kayb olmutur. dakika
sren depremde sadece 125 kii yaamn kaybetmi ve maddi hasar da 311 milyon dolar
olarak saptanmtr. lenlerden sadece 13 enkaz altnda kalmtr. Dier 113 kiinin lm
nedeni ise tsunamidir. Bu deprem srasnda jeoloji tarihinin en byk tektonik ykselmesi
gereklemi ve tarihe gemitir. Deprem sonrasnda Prince William Boaznda bulunan
Montague Adasnn Cleare Burnunda yaklak 10 metrelik bir deniz taban ykselmesi
meydana gelmitir. Bu depremde meydana gelen tsunami dalgalar, kydaki balk
teknelerini kydan 100 metre kadar ieriye srklemitir (ekil 13).

ekil 13: Afet sonras Alaskadan Bir Grnt


9 Mart 1957 tarihinde meydana gelen Alaska Depremi, Alaska - Andreanof Adas
lokasyonlarnda meydana gelmi olup, depremin bykl Richter leine gre 9,1
civarnda idi. Blgede deprem sonrasnda meydana gelen tsunami dalgalarnn boyu 15
metreye kadar ulamtr.
26 Aralk 2004 Endonezya Depremi, bykl 9,1 ve derinlii 37 km olup, yaklak
160 saniye srm ve deprem sonrasnda meydana gelen 10 metre yksekliindeki byk
tsunami dalgalar blgedeki tm lkelerin sahil eridini vurmutur. USGS verilerine gre
283100 kii yaamn kaybetmi, 14000 kii kaybolmu ve yaklak 1260900 kii yer
deitirmitir. Bu byk depremin etkisi blge lkelerinde hlen devam etmektedir. Bu
depremin bu kadar etkili olmasnn sebepi, byk bir deprem blgesi iinde yer almasna
28

ramen bu konuda blgede hibir almann yaplmam olmasdr. lmlerin ok byk bir
blm depremden deil, tsunaminden ldler. Blgede bir tsunami erken uyar sistemi
bulunmad iin 20000 - 30000 kiinin lecei depremde l says kayplarla birlikte
300000i amtr (Fotoraf ).

ekil 14: Afet sonras Endonezyadan Bir Grnt


17 Ocak 1995 Kobe Depremi, Japonyann Kobe kentinde meydana gelen 7,2
byklndeki depremde 6427 kii yaamn yitirdi, on binlerce kii yaraland, milyarlarca
dolar zarar olutu (ekil 15). lmlerin byk ounluu depremden sonra meydana gelen
yangnlar yznden oldu. Japonya, bu depremden byk dersler kard. Hem binalarn
dizayn yeniden yapld hem de afetlere mdahale konusunda byk admlar atld. Yaplan
almalar sonunda 2 yl iinde Kobede yaam eski hline dnd, ama Japonya bu olay hi
unutturmad. Her yl depremin yldnmnde bu olaylar yeniden hatrlatlyor. Kobe
depreminden kard derslerle Japonya, daha sonra meydana gelen 7 byklndeki
depremi ok az bir can kayb vererek atlatmay baard.

ekil 15: Afet Sonras Kobeden Bir Grnt


28 Temmuz 1976 in Depremi, 8,2 byklnde olup bu deprem, tarihe belki en
byk deprem olarak deil, ama yzyln en ok can kaybna yola aan depremi olarak geti.
Merkez ss Tangshan olan deprem, inin dou kylarnda byk can ve mal kaybna yola
at. l saysnn 500000 ile 850000 arasnda verilmesi, inin bu konuda tam bir aklama
yapmamasndan kaynaklanmaktadr. in tarafndan aklanan resm rakam ise 655000 kiidir
(ekil 16).

29

ekil 16: Afet Sonras inden Bir Grnt


17 Austos 1999 Glck Depremi, Trkiye zerinde maddi ve manevi byk bir yk
brakmtr. Bykl 7,4 olan depremin, merkez ss Glck olmasna ramen Marmara
blgesinin yan sra Anadolu ve Bat Karadeniz Blgesini de etkilemitir. Resm
makamlarn aklamalarna gre depremde 17781 kii yaamn yitirmi, 23781 yaralanm,
505 kii de sakat kalmtr. Deprem sonrasnda her konuda byk aksaklklar meydana
gelmitir. Bu depremden sadece zmit, stanbul, Sakarya ve Yalova deil, Marmara ve komu
blgelerdeki ilerde yaayan yaklak 16 milyon insan da etkilenmitir. Ekonomi, milyarlarca
dolarlk bir kayba uramtr. Tm bu zellikleriyle Glck depremi, belki dnyann en byk
depremlerinden biri deildir, ama gerek ok byk bir alan etkilemesi gerekse byk maddi
kayplarn olmas nedeniyle dnyann etkisi en byk depremlerinden biri durumuna
gelmitir. Glck depreminden sonra durumun ciddiyetini gren yerel ynetimler ciddi
almalar yapmaya balam ve ksmen de olsa yol alnmtr (ekil 17).

ekil 17: Afet sonras Glckten Bir Grnt

1.2.5. Depremlerden Alnan Dersler ve devler


Deprem riskini tayan sahalar Byk Okyanus kylar, Japonya, Endonezya ve
evresi, Akdeniz Kuanda Alp orojenik sahas; talya, Yunanistan, dier Balkan lkeleri,
Trkiye, ran, Hindistan, Tibet, in, Amerika ktasnn bat kylar ABD, Kba,
ili potansiyel deprem sahalar olarak bilinir. Bununla birlikte deprem iddeti ve etkinlik
derecesi zerinde rol oynayan etmenlerin yerel farkllklarndan kaynaklanan deprem
iddetleri ve etkinlik dereceleri bakmndan birbirinden farkl bir takm blgeler ayrt etmek te
mmkndr. Ksa mesafeler dhilinde olmasna ramen bu farklln nedeni, yer kabuunun
homojen olmamasdr. Bilindii gibi tektoniin ve litolojik zelliklerin deprem bykl

30

zerinde ayrca yap tarz ve kalitesinin ise depremden zarar grme zerinde etkisi byktr.
Bu bakmdan yap gvenlikleri yasal dzenlemeler ile salanmaldr.
Meydana gelen kk depremlerin izlenmesi iin kuyu sismometreli deprem
istasyonlar kurulmas gerekir. Ylda 1.000.000 tane kk depremler (byklkleri M2 ile
M3 arasnda olanlar) oluuyor. Buna karn; senede bykl ortalama M8 olan 1 tane
deprem oluuyor. Kk depremlerin kaydedilmesi ve izlenmesi iin de, derinden (kuyu
sismometreli) izleme sisteminin (DES) olmas gerekir. Ayrca, kk depremlerin izlenmesi
ile fay hatlarnn gncellenmesi ok hzl ekilde yaplabilir. Dier yandan, kk depremlerin
izlenmesi ile byk depremler nceden tahmin edilmeye allmaldr. Trkiyede derinden
izleme sistemi olmadndan ve son yllarda kurulan birka istasyonla baladndan dolay
kk depremlerin lke genelinde izlenmesi yaplamamaktadr. Her yl milyonlarca kk
(mikro) deprem olmaktadr. Oysa dnyada depremselliin izlenmesinde yzeyde veya kuyu
iinde yerleik duyarl sismometreler kullanlarak belirlenebilmektedir. Ayrca, her yl saylar
10 civarnda ve binlerce insann ld depremler de dnyann deiik blgelerinde doal
afetlere neden olmaktadr. 20. yzylda bu depremlerden en by (M=8.3) 1920 de inde
olmu ve 200,000 kii lmtr. 1976 ylnda inin Tangshan kentinde meydana gelen M7.4
byklnde ki depremde 655,000 kii, M=7.9 byklnde 1923de Japonyada meydana
gelen Tokyo depreminde 142,810 kii ve M=7.7 byklndeki 1906 ylnda Amerikann
Kaliforniya eyaletinde meydana gelen s odakl bir depremde ise kayp says yksek olmu
ve 3000 kii hayatn kaybetmitir. Benzer byklkte 1994 ylnda Japonyann Kuril
adalarnda meydana gelmi derin odakl bir depremde kayp says yaklak 10 kiiyle snrl
kalmtr.
lkemizde ise yaanan en byk deprem douda Erzincanda 1939 ylnda meydana
gelmi ve 32.700 kii hayatn kaybetmitir. Yaklak olarak byklkleri ayn olan ikinci
deprem ise Austos 1999da meydana gelen M=7.8 byklndeki Marmara depremidir. Bu
depremde l says kesin olmamakla beraber 20 binin zerinde ve neden olduu ekonomik
kayp ise 20 milyar dolardr. 23 Ekim 2011de meydana gelen Van Depremi yzlerce cana
mal olmu ve blgede ciddi yapsal ve altyap hasarna neden olmutur. lkemizde 6316
Sayl Kentsel Dnm Yasas ancak Van depreminin ortaya kard tahribatn sonucunda
Cumhuriyet Tarihinde kan en reformcu yasalardan birisi olarak kartlm ve deprem odakl
gvenli kentleme uygulamalar devam etmektedir.
Sonu olarak deprem ncesi, deprem bakmndan duyarl alanlar belirlenerek
haritalanmaldr. Risk haritalar yaplmaldr. Duyarl ve riskli sahalar imara kapatlmal,
yaplama var ise nakledilmeleri veya binalarn gvenli hle getirilmeleri salanmaldr.
Zemin aratrmas yaplmal ve yerleim birimleri depreme dayankl olan salam zeminler
zerine kurulmaldr. Diri fay hatlar zerinde evler ve sanayi tesisleri kurulmamal, barajlar
yaplmamaldr. Ayrca petrol ve doalgaz boru hatlar, ana ulam yollar ve tneller
geirilmemelidir. Depreme dayankl yaplar ina edilmelidir ve bu durum yasalarla balayc
olmaldr. Yaplar zemin incelemelerinden balayacak ekilde depreme dayankl inaat
teknikleri kullanlmal, hazr beton, kaliteli malzeme, projeye uygunluk, uygun mimari, yap
sigortas zorunluluu ve sk denetim getirilmelidir. Stratejik binalar depreme dayankl

31

olmaldr. Depolama alanlar tespit edilmeli ve malzeme depolar oluturulmaldr. Acil


durum planlar yaplmaldr. Acil yardm ve kurtarma planlanmaldr. Acil mdahale ve
kurtarma ekipleri oluturulmaldr. Toplanma ve tahliye alanlar belirlenmelidir. Gncel hava
fotoraflar ve uydu grntleri ile saha takip edilmelidir. GPS lmleri ile faylarn
hareketleri izlenmelidir. Her bireyde veya tzel kiiliklerde farkndalk oluturulmal ve bu
konuda uurlu davran gelitirilmelidir.

1.3.

Zemin Svlamas

Depremin oluturduu titreimlerin etkisiyle gevek, suya doygun durumdaki taneli


zeminlerin tama kapasitelerini kaybederek sv gibi davran gstermesine zemin svlamas
denilmektedir. Yer kabuu svlama sonucu kat zelliini geici olarak kaybedip vizkozite
orannn artmasna bal olarak yar sv gibi davranmaya balar ve litosfer zerinde bulunan
nesneler yerkabuunun iine gmlr, binalar belirgin ekilde bir tarafa doru yatar hatta
devrilir veya hafif yaplar da yukar doru hareket ederek yzme eilimi gsterebilir. Bir
yerkabuu parasnn svlamas esas olarak gevek bir yerleime sahip olmasna, unsurlar
arasndaki baa, unsurlar balayan imentonun zelliklerine ve boluk suyunun drenajnn
engellenmesine baldr. Svlama, deprem srasnda ve sonrasnda grlebilen ve sonular
son derece hasar verici olabilen bir litosfer afetidir.

1.3.1. Zemin Svlamas Nedir? Nasl Meydana Gelir?


Svlama, deprem gibi hzl yklemeler altnda, kil iermeyen siltli, kumlu gibi daneli
zeminlerde grlen bir olaydr. Svlama, ani ykleme sonucunda suya doygun daneli
zeminin yapsnn bozulmas ile oluur. Daneler arasnda su yol bulup, kaamazsa boluk
suyu basnc ykselir. Eer bu basn stte bulunan tabakalarn arlna yakn bir seviyeye
ularsa, daneli tabaka geici olarak sv gibi davranarak svlama olayn ortaya karr.
Ayrk taneler arasndaki temas kuvvetinin azalmas boluk suyu basncnn ykselmesi ve
zeminin direncini kaybetmesiyle oluur. Dolaysyla zemin svlamas, yeralt su seviyesi
altndaki tabakalarn geici olarak direnlerini kaybederek, kat yerine viskoz sv gibi
davranmalardr. Svlama, deprem gibi dinamik yklemeler altnda, gevek daneli
zeminlerde grlen bir olaydr. Deprem sresince sismik dalgalar, zellikle kayma
dalgalarnn etkisi ile genellikle drenajsz suya doygun ve gevek zeminler iinde yaylrken
birbirine gre kayma kuvvetleri oluturarak zemin partikllerinin yer deitirmesine neden
olurlar. Bu koullar altnda doygun ve gevek zemin partiklleri birbirine yaknlama eilimi
gsterirler. Bu durumdaki partikllerin temas noktalarndaki gerilim partiklleri evreleyen
suya iletilir. Deprem sresince sismik dalgalar ani ve ok ksa sreli hareketlere neden
olmasndan dolay, partikller aras suyun drene olmas iin gereken yeterli sreye olanak
tanmamaktadr. Dolaysyla ortamdan uzaklaamayan gzenek suyunun basnc aniden
artmaktadr. Gzenek suyundaki bu ani art, zemin partikllerini bir arada tutan temas
kuvvetlerini yok ederek partiklleri birbirinden uzaklatrr. Bylece zemin dayanmn yitirir.
Efektif dey basncn sfr olduu bu koullar altnda zemin, deprem ncesinde gsterdii
kat zemin davran yerine, bir sv gibi davranarak suyla birlikte yzeye doru hareket eder

32

ve yzeyden fkrmaya balar. Zeminin dinamik ykler sonucunda ortaya koyduu bu


davran biimi svlama olarak tanmlanr.
Sonu olarak suya doygun kohezyonsuz zeminlerde, statik veya dinamik yklerin
etkisiyle kayma mukavemetinin kaybolmas ve zeminin bir sv gibi davranmas olayna
litosfer svlamas ad verilir. Zeminin mukavemetini ksmen veya tamamen kaybetme sebepi
derinlik boyunca boluk suyu basncndaki arta kout olarak, daneler arasndaki temas
olarak tanmlanabilecek mevcut efektif gerilme deerinin azalmasdr.
Svlamann olabilmesi iin siltli, kumlu daneli yaplarn olmas gerekir. Daneler aras
bolukta su olmas, daneler aras ban kuvvetli olmamas, deprem gibi ani bir kuvvetin
bulunmas gerekir. Su danecikler zerinde basn oluturur. Basn, danecikler aras ba
denetler. Normal koullarda denge sz konusudur ve i basn dktr. Depremin neden
olduu yk dengeyi bozar ve i basnc artrr. Daneler aras dengenin bozulmas, suyun dar
atlmasna yol aar. Su hareketi daneler aras ba ortadan kaldrr. Bamsz kalan dane suyla
birlikte dar atlr. Ortamdan ayrlan daneler ortamn tama gcn azaltr. Mhendislik
yaplarnn ek ykleri karsnda yerin tama gc ortadan kalktndan yap dner, eilir
veya yere batar.
Deprem srasnda, dalgalarn zellikle kayma dalgalarnn suya doymu daneli
tabakalardan geerken, zemin parac veya unsurlar yerleim dzenini deitirir. Bu
yerleme srasnda daneler arasnda su yol bulup, kaamazsa boluk suyu basnc ykselir.
Eer bu basn stte bulunan tabakalarn arlna yakn bir seviyeye ularsa, daneli tabaka
geici olarak sv gibi davranarak svlama olayn ortaya karr. Ani ykleme sonucunda
suya doygun daneli zeminin yapsnn bozulmas ve ayrk daneler arasndaki temas kuvvetinin
azalarak boluk suyu basncnn ykselmesi ve zeminin direncini kaybetmesiyle oluur. Su
zemin tabakasnn iini tamamen doldurur. Deprem dalgas nedeni ile daneler yer deitirir ve
aralarnda srtnme olmayan zemin paracklar sv gibi davranmaya balar. Temel altndaki
bir zeminin svlaabilmesi iin sahann sahip olmas gereken zellikler aada belirtilmitir.
Yap altnda bulunan zeminde lk 3 metre ok nemli olup, 15-20 metreye kadar yer alt
suyuna rastlanmas gerekir. Yapnn deprem riski yksek bir blgede inaa edilmi olmas
gerekir. Zeminimizin kumlu-siltli yapda ve gevek durumda olmas gerekir. Svlamaya etki
eden, tetikleyen iki temel faktr tasnif edilebilir. Bunlar evresel faktrler ve zemin
zellikleridir. evresel faktrler olarak maksimum odak uzakl, deprem eik iddeti,
svlaabilir zemin derinlii, yeralt su seviyesi gibi zelliklerdir. Arazide svlamaya neden
olan etken ounlukla deprem hareketidir. Bu nedenle svlama potansiyeli incelenirken,
olas depremler ile ilgili zellikler mutlaka gz nnde tutulmaldr.
Svlamaya Sebep Olacak Yklemenin iddeti: Svlama statik veya dinamik
yklerin (deprem, trafik, patlatma vb.) etkisi altnda meydana gelebilir. Arazide karlalan
durum svlamann genellikle deprem etkisiyle olutuu eklindedir. Bu nedenle svlamann
meydana gelmesinde depremin byklnn nemli bir rol oynad aktr. Depremin
byklnn yksek olmas bir baka deyile maksimum ivmesinin byk olmas svlama
tehlikesini arttran bir etkendir. Bununla birlikte magnitd byk olmayan bir deprem

33

hareketinin yzeye doru ilerlerken zemin tarafndan bytlebildii bilinmektedir. Bu


nedenle bu durumun svlamaya yol aabilecei de ihtimal dhilindedir.
Ykleme Sresi: Depremin sresinin uzamas tekrarl gerilmelerin zemine uygulanma
sresini uzatacandan, svlama tehlikesini nemli lde arttran bir etkendir.
Zemin zellikleri ise relatif sklk, ince dane oran ve plastisite, sismik gemiin
etkisi, yatay toprak basnc ve ar konsalidasyonoran, kumlarn fiziksel zelliklerinin etkisi,
gzeneklerin suyla dolgun olmas gibi hususlardr.
Zemin Yaps gzlemler ve deneyler neticesinde kohezyonsuz zeminlerdeki
svlamann; Zeminin Sklk Derecesi, Tane zellikleri, Kil Zemin erii ve Arazideki
Drenaj artlar gibi faktrlerden etkilendii tespit edilmitir.
Sklk Derecesi: Kohezyonsuz zeminlerde sklk derecesinin yksek olmas svlama
riskini azaltan bir etkendir. Sklk derecesi %35ten kk olan zeminler gevek zeminler
olarak kabul edilir ve suya doygun olmalar hlinde, svlamaya kar son derece hassas bir
yapya sahiptirler.
Tane zellikleri: Tane zellikleri olarak bilinen, tane boyu, tane ekli ve tane ap
dalm svlama asndan nemlidir. Tane boyutunun klmesi, krntl zeminlerde (kil
hari) svlama riskini artrmaktadr. Tane ekli asndan bakldnda ise, yuvarlak tanelere
sahip zeminlerin keli tanelere sahip zeminlere gre daha fazla svlama tehlikesi tad
dnlmektedir. Tane ap dalmnn da svlama durumu zerinde etkili olduu
bilinmektedir. rnein hemen hemen her ap aralnda belirli bir miktar tane bulunduran iyi
derecelenmi (jeolojik adan kt boylanm krntl sedimentler) bir zeminde, deprem
etkisiyle birlikte daha kk apl taneler byk apl taneler arasndaki boluklara girmeye
alaca iin, boluk suyu basnc artlar daha snrl kalacaktr. Bu da svlama
oluumunu azaltc bir etkiye neden olur. Ayrca drenaj artlar ve sismik gemi de nemli i
etkenlerdir. ki farkl maddenin moleklleri arasndaki ekim kuvvetine adhezyon
denilmektedir. Kohezyon ise, maddenin kendi moleklleri arasndaki ekim kuvvetidir.
Kohezyon sv ve kat maddelerde grlr. Bu maddelerin molekllerindeki pozitif ve negatif
ykler arasnda oluur. Burada detayl belirtilmesi gereken husus kayalar oluturan
unsurlarn boyutudur. Unsurlar hemen hemen ayn boyutta olan, imentosuz akl, kum ve
silt depolar yksek gzeneklilie sahiptirler. Buna karn iri unsurlar arasndaki boluklar
kk unsurlarla doldurulmu ise gzeneklilik azalr. Unsurlar doal bir imento ile
birbirlerine balanmlar ise aralarndaki boluk azalacandan gzeneklilik dk olacaktr.
Litolojik zelliklerin dier bir etkisi de akarsu yklerinin miktar zerinde olmaktadr. Ayn
ekilde zeminin st ksmn oluturan toprak da szma miktar zerinde rol oynamaktadr. Bu
ise topran tekstr ile ilgilidir. Kil ierikli olan ince taneliler geirimsiz, akl, kum ve hatta
silt gibi kaba taneliler ise geirimli zellik gstermektedir. Kumlu topraklar zemin
kapasitesine abuk ularlar. nk bu tip topraklarda suyun szmas kolaydr ve az miktarda
suya gereksinim bulunmaktadr. Killi topraklarda ise, zemin kapasitesine erime sresi daha
uzundur. nk bu tip topraklarda szma yava bir ekilde gerekleir. Ayrca bu kapasiteye
ulamak iin tutulacak su miktar da fazladr. Bir zeminin svlamasnn nne geebilmek

34

iin gevek bir yerleimin nne geilmesine ve daneler arasndaki boluk suyunun drenajnn
engellenmesine baldr.
Svlama potansiyeli olan zemin blgelerini, zeminin yapsndan hareket ederek
belirli lde tahmin etmek mmkn olabilirse de, bir depremde svlamann olacan
tahmin etmek zordur. Zemin tr, younluunu ve yer alt su seviyesinin derinliini
belirleyerek, zemin svlama potansiyeli yksek blgeler belirlenebilir. Bunun yannda
depremin skl ve bykl, alnacak tedbirlerin belirlenmesinde etkili olur. Genellikle,
yeralt su seviyesinin yksek olduu yerlerdeki yakn zamana ait olan skmam kum ve
siltlerin svlama potansiyeli yksektir. Bunun yannda akarsularn yd kumlar,
boyutlarndaki dzgnlk nedeniyle svlama potansiyeline sahiptirler. Yeralt su seviyesinin
yzeye 10 m den daha yakn olmas da svlama tehlikesini arttrr. Buna karlk yer alt su
seviyesinin 20 mden daha derinde ve sk zeminlerde svlama potansiyeli azdr.
Svlaabilir zeminler hangileridir?
Potansiyel olarak svlaacak zemin tabakalarnn bulunup bulunmadnn
belirlenmesi korunma tedbirlerinde nemli yere sahiptir. Bu da hangi zeminlerin svlaabilir
olduu gibi nemli bir soruyu dourmaktadr. Temiz kumlarn potansiyel olarak
svlaabilirlii uzun zamandan beri bilinmektedir. Ancak siltli ya da siltli killi kumlar ile
akll zeminlerin svlaabilirlii konusunda hlen bir karmaa mevcuttur. ri daneli ve akll
zeminlerin davran tekrarl sismik ykler altnda, kumlarn bu ykler altndaki
davranndan ok fazla farkllk gster mez ve potansiyel olarak svlaabilirler. Ancak bu tip
zeminler, daha ince daneli kumlu zeminler ile karlatrldnda davran olarak iki nemli
farkllk gsterirler. Daha geirimli olduklarndan sismik ykleme srasnda oluan tekrarl
boluk suyu basnc daha abuk dalabilmektedir ve oluumlar srasnda iri ve ar ktleli
danelerinden dolay ok nadiren gevek depozitlenme karakteri gstermektedirler ve
dolaysyla bu tip zeminlere doada gevek olarak ska rastlanmamaktadr. Daha az geirimli
tabakalar arasnda sktnda, ince daneli plastik olmayan malzemelerin akll danelerin
boluklarn doldurduu durumlarda ya da tabakann olduka kaln ve buna bal olarak
drenaj mesafesinin uzun olduu durumlarda; deprem ykleri altnda iri daneli zeminlerin
yksek geirimlilik avantaj bozulabilir. nce daneli (siltli ve killi) zeminparacklarnn iri
daneleri birbirlerinden ayracak ya da genel zemin davrann kontrol edebilecek miktarlarda
olduu durumlarda, svlamann gereklemesi iin siltli ya da killi malzemenin plastik
olmamas ya da dk plastisiteli olmas (PI < 10 - 12 %) koulu salanmaldr (Tablo 2).
Aslnda dk plastisiteli silt ve siltli kumlar hem svlaabilir olmalar hem de boluk suyu
basncnn hzl dalmn engelleyebilecek kadar dk geirimlilikleri sebepiyle en tehlikeli
zemin trleridir.

35

Tablo 2: Siltli ve killi kumlarn svlaabilirlii

Kil

Likit Limiti < 32

Likit Limit > 32

Svlaabilir

leri alma gerekir. (Plastik kil


harici boyutlu dane olduu
duunulerek-Mika gibi)

erii 2< 10%


Kil erii 2> 10%

leri alma gerekir. (Plastik Svlamaz


olmayan kil boyutlu dane
olduu
duunulerek-maden
veya ocak at gibi)

1.3.2. Zemin Svlamasnn Etkileri


Svlama sonucu zeminde oturma, yanal yaylma, yanal ak, yanal desteklerin kayb,
tama gc kayb gibi etkilerdir.Zeminin svlamas sonucu, yap zemine batma veya hafif
yaplarda yukar doru hareket ederek yzme eilimi gsterebilir. Svlaarak kayma
dayanm kaybolan zeminde, yn deitiren kk kayma gerilmeleri byk ekil
deitirmelerine sebep olur.
Yanal Akma: Yanal akma olay genellikle bir su ktlesi yaknnda bulunan dk
eimli arazilerde, yzeye yakn bulunan bir zemin tabakasnn, altnda yer alan tabakann
svlamas sonucunda, svlaan zemin zerinde yapaca hareket olarak tanmlanabilir. Bu
hareket birka metre ile snrl kalabilecei gibi onlarca metre de olabilir.
Akma Gmesi: Akma gmesi daha ok bir su ktlesi yaknnda bulunan eik
yzeyli zeminlerdeki svlam zemin ktlesinin, daha ok kendi arlnn etkisiyle aa
doru adeta bir sv gibi hareket etmesi olaydr.
Zemin Yznde kme-Ayrlma: zellikle dz yzeyli arazilerde, altta yer alan bir
tabakann svlamaya maruz kalmasyla yzeyde gzlenen atlaklar, yarklar, blok eklinde
kmeler bu kapsamda deerlendirilir.
Zeminin svlamasnn kendisi hasara sebep olan bir olay deildir. Ancak, bu olayn
byk yer deitirmelere sebep olmas, byk hasarlar douran temel gmelerine sebep
olur. Deprem hareketi ile oluan zemin svlamas, byk ktleler hlinde ev akmalarna
sebep olabilir. Tamamen svlam zemin bloklar onlarca kilometrelik mesafede saatte
onlarca kilometre hzla akar. Bu tr akmaya, zelikle gevek, suya doymu nispeten dik
evlerde ve yamalarda rastlanr. Bir yapy tayan zemin svlap tama gcn kaybederse
yapda hasara yol aan, nemli lde oturma ve dnme meydana gelebilir. Yaplan
incelemeler, zemin yznn birka metre altnda bulunan kum tabakasnda svlamann

36

meydana geldiini, bu durumun yukar doru stteki kum tabakalarna yaylmasyla temel alt
zeminin tama gcn zayflattn ve binalarda oturma ve dnmelere sebep olduunu
gstermitir (ekil 18).

ekil 18: 1999 Marmara Depremine ve svlamaya mazruz kalan Adapazarndan bir grnt
(Adapazarnda yeralt su seviyesinin yksek olmas ve zeminin siltli kil olmas zemin
svlamasnn ortaya kmasnda ok nemli rol oynamtr)
Binann arl byk deilse tama gcnn zayflamas byk oturmalar ortaya
karmaz. Ancak, depremin bitiminden sonra zeminde boluk suyunun zamanla oluacak
drenaj hasar dourabilecek oturmalara sebep olabilir. Depremden sonra zemin yznde, altta
kum tabakasnda basnla skm suyun ve ince kumun kaynamas svlamaya iaret eden
ve ok rastlanan bir gzlemdir. stinat duvarnn arkasndaki zemin svlat zaman yatay
zemin basnc nemli derecede artarak, duvarn kaymasna, dnmesine veya kesitlerinde g
tkenmesine sebep olabilir. Zemin svlamas potansiyeli olan bir blgede yaplacak yapda
alnabilecek tedbirlerin banda muhtemel kk zemin hareketinden doabilecek etkilerin
karlanmas gelir. Temel trnn ve derinliinin seiminde, yer hareketinin yapy olumsuz
olarak olarak zorlamasnn azaltlmas esas alnmaldr. Plak temel seerek rijit temel
oluturulmas ve kazk ve kuyu temel sistemi ile svlama potansiyeli bulunan tabakann
altna inilmesi tavsiye edilebilir. Svlama potansiyeline sahip tabakann kaldrlmas ve
deitirilmesi, enjeksiyonla veya sktrlarak sk durumuna getirilmesi ve yeralt su
seviyesinin drlmesi alnacak dier tedbirler olarak sralanabilir.

1.3.3. Zemin Svlamasndan Alnan Dersler ve devler


Meydana gelmi zemin svlamas vakalarna gre zemin yzeyinde ve yaplar
zerinde nemli ykmlar meydana gelmektedir. Bunlar arasnda en belirgin olanlar; yzeye
kum ve su fkrmas, byk oturmalar, byk genlikli yer hareketleri, tama gc kayb,
istinat duvarlarnda ve rhtmlarda hasarlar, evlerde akma, zeminde yaylma olarak da
adlandrlan kalc yatay deformasyonlar ve yeralt yaplarnn yzmesi olarak saylabilir.
Bunlarn nlenmesi iin potansiyel deprem sahalar bata olmak zere zeminlerin svlama
olaslklar aratrlarak haritalanmaldr. nce kum, siltli kum ve killi kum oluumlarndaki
svlama potansiyelinin deerlendirilebilmesi iin, arazi ve laboratuvar deneylerinden elde
edilen sonular kullanan birok yntem bilinmektedir. Bu yntemleri iki balk altnda
toplamak mmkndr:

37

Svlama potansiyelini irdeleyen asli yntemler,

Svlama potansiyelini irdeleyen yardmc yntemler.

Svlama potansiyeli irdelemeleri yaplrken aadaki analiz ve yntemlerden


yararlanllmaldr:

Balang vmesi Yntemi

Tekrarl Kayma Gerilmesi Yntemi

Svlama ndeksi Yntemi

Svlama potansiyelinin irdelemeleri yaplrken, asli kriterlerin yannda, sz konusu


zeminin svlama potansiyelinin saptanmasna ynelik yardmc yntemlerden de yararlanlr.

Relatif sklk

Boluk suyu basnc art oran

Dane boyutu ve boyut dalm

Kritik boluk oran

Standart penetrasyon

Zeminin gerilme altnda kald sre

Sismik gemi

Yanal basn katsays ve ar konsolidasyon oran

nce dane orannn etkisi

Dane ekli

Titreim

Yukarda belirlenen, svlama etkilerini ortadan kaldrabilmek iin alnabilecek


nlemler iki balk altnda incelenebilir:

Zemin iyiletirmesi yoluyla svlama olaslnn ortadan kaldrlmas,

Yapsal nlemlerle svlama etkisinin ortadan kaldrlmas.

Zeminlerin svlamaya kar direncini artrmak amacyla uygulanan zemin


iyiletirmesi tekniklerinin asl hedefi, deprem srasnda ar boluk suyu basnc oluumunu

38

nlemektir. Hedefe ulamak iin zeminin skl arttrlr veya zemin iindeki suyun drenaj
salanr.

Dinamik kompaksiyon

Vibroflotasyon

Ta kolonlar

Sktrma enjeksiyonu

Zemin deitirme

Drenaj teknikleri

Yapsal nlemlerle svlama riskinin ortadan kaldrlmas iin yapnn temelini


oluturan yap elemanlar svlamann etkilerini karlayabilecek ekilde tasarmlanr. Eer
yzeysel temel yaplacaksa radye temel tipi seilmelidir. Temelin altnda yerel olarak bulunan
bir svlama zonundan kaynaklanacak ykler, bu tr bir temel tarafndan svlaan zonun
evresindeki svlamayan zonlara aktarlarak, yapnn grebilecei hasarlar en aza
indirilmekte veya nlenmektedir. Ayrca, s derinliklere yerletirilen ve zeminin iinde
gml durumda bulunan atk su ebekesi ve su borusu gibi alt yap elemanlarnn
svlamadan kaynaklanabilecek hareketlerden ve oturmalardan etkilenmemesi iin bunlarn
balantlarnn mmkn olduunca esnek olmasna zen gsterilirken gerekirse yzme
ankrajlarna yer verilir. Derin temellerde ise; zemin svlamas derin temellerin zerinde
byk yanal yklerin etkimesine neden olur. Bu nedenle, zayf ve svlamaya yatkn zeminler
iinde yaplan kazk temeller, sadece yapdan gelen st ykleri zemine aktarmakla
kalmayacak, ayn zamanda zayf zeminin svlamas hlinde yatay ynde etkiyen yklere ve
eilme momentlerine de kar koyacaktr. Svlamann etkilerine kar yeterince diren
gsterebilmesi iin kazklarn daha byk apl ve yeter donatl yaplmas gerekir. Kazk
temel uygulamalarnda dikkat edilmesi gereken nemli bir konu da, kazklar ile yap taban
arasndaki balantlarn esnek bir ekilde yaplmasdr.

1.4.Volkanizma
Yerkrenin jeolojik tarihesi ierisinde birok kez magma klar olmu ve buna
bal olarak yeryzene gazlar, lavlar ve piroklastik malzemler kmtr. Bilindii zere
volkanizma geni anlamyla yerin i ksmlarnda yer alan magmann yeryzne doru
sokulmas veya ykselmesi srecidir. Bu ykselme bazen yerkabuu iinde herhangi bir
derinlikte son bulur. Buna derinlik volkanizmas veya pltonizma denir. Bazen de magma
yerkabuunu katederek yryzne kar. Buna da yzey volkanizmas veya dar anlamda
volkanizma ad verilir. Volkanizmayla yeryzne kan maddeler kat, sv ve gaz olmak
zere hlde bulunurlar. Kat maddeler; bacann st ksmnda kalm eski ve kat lav
paralar tekil edebildii gibi, bacann kenarlarndan koparlm unsurlar veya basnl gaz
k srasnda bacay dolduran sv magmann st ksmndan koparlan lav paralar da

39

meydana getirebilir. Piroklastik maddeler veya tefra isimleri de verilen bu maddeler eitli
byklkte olurlar ve buna gre deiik isimler alrlar. aplar 0.25 mm'den daha kk
olanlara ince kil veya toz; 0.25-4 mm arasnda olanlara volkan kl; 4- 32 mm arasnda
olanlara lapilli ve 32 mmden daha byk olanlara da volkan bombas veya blok isimleri
verilir.
Sv maddeler volkanlardan kan sv hldeki ergimi lav ismi verilen maddelerdir.
Lavlar volkanlardan dar atldktan sonra yeryzeyinin eimini takip ederek akarlar ve ukur
yerleri doldururlar. Lavlarn akcl kimyasal bileimlerine ve scaklklarna baldr. Asit
lavlar daha souk (genellikle 600 - 700ler arasnda) ve kvamldr. Buna karlk bazik
lavlar daha scak (1000-1200 civarnda) ve akcdrlar; k sahasndan daha uzak
mesafelere yaylabilirler. Gazlar; pskrme srasnda volkanlardan kan en byk ksmn su
buharnn tekil ettii unsurlardr. Bu gazn bulunu oran % 70'e yaklar. Su buharnn
dndaki gazlar karbondioksit, Hidrojen slfr, Karbon monoksit, Klor, Amonyum klorr ve
Kkrt dioksit gibi gazlardr.
Patlamal volkanlardan kan piroklastik maddelerin de yzlerce metre ykseklere
savrulduu, bunlarn da iddetli rzgrlarn hkim esi ynnde kilometrelerce uzak
mesfelere tandklar da bilinmektedir. Bu hdise, uaklarn seyr- seferini olumsuz ynde
etkilemektedir. Gl piroklastik madde klarnn olduu volkanik faliyet esnsnda hava
durgun bir hlde ise volkanik toz - kl - kum volkann yakn evresinde ylr. Bu ylma,
rzgrn etkisiyle Pompei, Herculanum ve St. Pierr ehirlerinde olduu gibi kaln rtler
hlinde kendini gstermi ve bylece byk bir afet hlini almtr.

1.4.1. Volkan Nedir? Neden Pskrr?


Bir volkan magma olarak bilinen scak ve erimi kaya malzemenin yerin iinde ki
basn deiimleriyle gelien krklardan yzeye kmasyla oluur. Son zamanlarda meydana
gelen pek ok aktif ve farkl tr volkanlardan rahatlkla grlecei gibi malzeme baz
volkanlarda iddetli pskrmeyle aa kmaktadr. Aktif olmayan bir volkan yaklak
olarak 1 milyon yl gibi ok uzun sredir patlamam fakat bir gn tekrar patlayabilecek
volkandr. Snm bir volkan ise yeniden patlamayacak volkan demektir. Bir volkan ok
farkl blmlerden oluur. yle ki; magma yer yzeyinin altnda erimi kaya olarak bilinir.
Magma oca, yerin altnda volkanik etkinlii beleyen sv ve gazca zengin malzemelerin
bulunduu boluktur. Kanal bir volkanda mamann dar tand yerin altnda ki ak
kanaldr. Volkan az yerin iinden malzemelerin yukar doru ilerleyerek yzeye doru
ilerledii ak alandr. Bir volkanik koni tamamen paralanm piroklastik malzemelerden
oluur ve lav aklar volkann azndan pskrtlr. Volkanik malzemeler her bir koniden
pskrmeyle oluur.
Scak ve erimi kayalarn younluu evresini kuatan kayalara gre azalr ve
azalan younlua bal olarak kabuk iinde hareket eder, ykselir ve pskrme ile yzeye
kar. Scak hava ile dolu balonun ykselmesinde ki prensip volkanik malzemelerin
ykselmesinde de geerlidir. Bir magmann yzeye ulamas kadar nasl patlayaca gaz
miktarna (H 2 O, CO 2 , S) ve ak hz viskozitesi gibi farkl faktrlere baldr. Byk
40

miktarlarda gaza doygun yksek vizkoziteli akkan magma patlayarak pskrmeye neden
olur ve bu durum Eksplosiv volkanizma olarak bilinir (ekil 19).

ekil 19: A-Pskrme ve B-Efzif


Gaz miktarlarnda azalma ve magmatik malzemenin akkanlnn dk olmasyla
szma eklinde farkl bir volkanik olay meydana gelir ve farkl olmasndan kaynakl olarak
buna efzif volkanizma denir. Efzif tr pskrme magma ierisinden lavlarn yzeye doru
pasif veya yava olarak kmasdr. Baz efzif patlamalar yksek akkanl lavlarn
bulundurmalar hlinde pskrme tr patlamaya dnebilir. Akcl ok dk magma
volkan azn kapayabilir ve volkan iinde gazlar skabilir. eride gazn skmasnn
meydana getirdii gerilme yle ok ykselir ve pskrme tipi patlatmaya neden olabilir. Son
zamanlarda meydana gelen patlatmalardan Pinatubo 1991 - bazlar bu ekilde meydana
gelmitir.
Magmann akkanln kontrol eden en balca faktr scaklktr ve scaklkla
akkanlk azalr. Dier nemli bir faktr ise malzemenin ierdii slika (SiO2) orandr.
Yksek slika oranna bal olarak rhyolitic lavlarda olduu gibi akkanlk artar. Son bir
faktr olarak magmann iinde zlm gaz zelliidir. Balca buharlaan su ve karbon
dioksit bilinen nemli gazlara rnek olarak verilir. Gazlar yzeye yaklatka geniler ve
pskrme iddetiyle ilikilidir.
Okyanus ortasnda iki levhann birbirinden uzaklamakta olduu snrda, okyanus
ortas srtlar ya da yaylma srtlar ad verilen volkanlardan oluan birbirini takip edecek
ekilde dizilmi volkanik sra dalar, ada yaylar bulunur. Levhalarn birbirinden
uzaklamalaryla ve doal olarak astenosfer zerindeki malzemenin tanmasyla basn
azalr. Levha snrnn altnda bulunan kat durumdaki minaraller scaklk etkisiyle ergiyerek
magmaya dnr. Basncn etkisiyle ykselmeye balayan yeni magmann ou levha
kenarlarnda souyarak katlap kalr, yzeye ulaan bir blmde okyanus tabannda
volkanlar oluturur. Yaylma srtlarnda malzemeler scakln etkisiyle plastik malzeme etkisi
gsterir. Astenosfer genellikle zayf kre anlamna gelir ve plastik olarak tanmlanr.
Astenosferin byk bir blmn yumuak veya eriyik olmasna karn, svdan ok kk
miktarlarda magma bulunan kat mineral taneciklerinden olutuu dnlr. Astenosferdeki
scakln, minerallerin ounu ergitmeye yetecek kadar yksek olmasna karn, steki
litosfer katmann neden olduu youn basn bunu engeller. Volkanlar, iki levhann
arpmas sonucu birinin dieri altna dald levha snrlarnda da oluur. Dalan levha, 100200 km derinlikte bulunan ve dalma-batma blgesi ad verilen blgede ergimeye balar ve
41

magmaya dnr (ekil , ). Oluan yeni magma, atlaklardan geip ykselerek yzeye
pskrr ve stteki levhann zerinde yeni volkanlarn oluuma yol aar. Birok volkann
oluumu levha snrlarnn giriimiyle balantl olmasna karn bazlar bu snrlara uzak
yerlerde ortaya kabilir. Bu volkanlarn scak noktalar olarak adlandrlan olaanst scak
blgelerin varl sonucunda oluurlar. Scak noktalarn astenosfer ve alt mantoda bulunur.
Scak noktalarda, s akmlarnn mantonun iinden geerek ykselmektedir.

1.4.2. Volkan Tipleri ve rnekleri


Volkanizmann nitelii, dier bir deyile, volkanik faaliyet tr, yeryzne kan
maddelerin nitelik ve miktar zerinde etkili olur. Bu ise deiik volkan tiplerinin olumasna
imkan salar. Volkanizma, bazen sakin ve patlamasz bir ekilde cereyan eder (effzif
volkanizma). Bu srada sadece lav k grlr. Bazen de, volkanizma, iddetli patlamalar
eklinde vuku bulur (eksplozif volkanizma) ve bu srada muazzam miktarda piroklastik
madde havaya frlatlr. Birinci tip volkanizma tamamen lavlardan mteekkil volkanlar;
ikinci tip volkanizma ise, piroklastik volkanlar oluturur. Effzif volkanizma tipinde magma
ok akc, ok scak ve baziktir. Buna karlk patlamalarn hkim olduu eksplozif tipte
magma kvaml, nisbeten daha az scak ve asittir. Bu iki ekstrem arasnda kalan hller ise
kark volkanizma terimi ile ifade edilir. Bu indifa faaliyet tarz, ayn zamanda
jeomorfoloji bakmndan farkl volkan topografyas takmna tekabl eder.
Lav volkanlar ok akc lavlar olup bu tip volkanlarda yapnn hkim unsurunu
meydana getirirler. Bu takm iinde ayrca, zlanda ve Havvaii tipleri ayrdedilebilir. Kark
volkanlar, lavlarn ve tefrann ayn zamanda nemli rol oynad volkan yaplar kark
volkanlar snfn meydana getirir. Eksplozif volkan yaplarnda nispeten az miktarda kan
lavlar da ok kvaml ve asittir. Bunlarn scaklklar da dktr. Bu tipte lav ok az veya
yoktur. Bunlarn evrelerinde ancak tefradan mteekkil bir halka bulunur. Sngerta, volkan
bombas, lapilli, kl gibi eitli zellik ve boyutlaki piroklastik maddeler dikkat
eker.Diatrema denilen patlama hunileri veya ukurlar ise, ancak volkanik gazlarn darya
frlatlmas esnasnda meydana gelen huni ekilli kuyulardan ibarettir. Lav miktar arttka
jeomorfolojik grnm de deiir ve mesel maarlar tefra ile evrili kraterlere veya tefra ile
rtl kalderalara dnr. te yandan, bir volkan yapsnn jeomorfolojik ekli indifalarn
saysna ve sresine de ok sk bir ekilde baldr. Volkan yaplarnn bir ksm monojeniktir
dier bir ifade ile bir indifa safhasnda teekkl etmitir. Buna karlk volkan yaplarnn
ou polijenik olup bugnk ekilleri ok saydaki indifalarn eseridir. Lav akmalar ve tefra
depolarnn sralanmasndan meydana gelen ve genellikle byk boyutlara erien kark tip
polijenik volkan yaplarna stratovolkan veya tabakal volkan denir. Volkanizma tipleri
bakmndan temel bir snflandrma olarak drt grupta toplanabilir. Bunlar: Havai, Stromboli,
Vulkano ve Pele Tipi Volkanizmadr.

1.4.3. Volkanlarn Yeryzndeki Dal


Volkanik kuaklar yer kabuunu oluturan aktif levha snrlarnda ktalarn birbirlerine
gre giriim yaptklar alanlarda bulunur. Levhalarn arpmalar neticesinde gelien
gerilmelerin dayanm yenilen zayf ve atlak sahalar boyunca yeraltndaki ergimi kayalarn,
42

kaya paralarnn ve gazlarn yerkabuundaki aklklardan iddetle pskrd veya yavaa


szd oluumlardr. Yzeye kan ergimi durumdaki maddeler zamanla souyarak ve
katlaarak volkanik kayalar oluturur. Yanardalarn genellikle depremlerin olu yerlerine
benzer ekilde levha snrlarna yakn yerlerde sralanr. Dnyada meydana gelen
yanardalarn byk ounluu okyanus ortas srtlarda ya da okyanuslarn kenarlarndaki
dalma - batma alanlar olarak levha snrlarnda meydana gelmektedir. Baz volkanlarn dier
volkanlara gre daha tehlikeli olmas ve volkanlarn plaka snrlaryla neden ilikili olduklar
konusunun anlalmas nemlidir. Bilinen volkanlarn says yaklak 450-600 arasnda
deimektedir. Volkanlarn en yaygn olduu kuak Pasifik Ate emberi ad verilen
Byk Okyanus evresindeki kuaktr (ekil 20).

ekil 20: Dnya'da Aktif Volkanlar Plaka Snrlarnda Meydana Geliyor. Depremlerin
meydana geldii aktif deprem kuaklar bir baka ifadeyle aktif volkanik kuaklardr.
Belirtildii gibi volkanlarn yaklak olarak % 75'i Byk Okyanus'un kenarlarnda yer
almaktadr. Ate emberi olarak adlandrlan bu saha, Byk Okyanus'un kuzeyinde Alaska
ile Aleut Adalarn; dousunda, Kuzey Amerika ktasnn batsndaki Kaskad (Cascade)
Dalar'n, Orta Amerika'y ve And Dalar'n; gneyinde Antarktika kylarn ve batsnda
ise, kuzeyden gneye doru, Kamatka, Kuril Adalar, Japon Adalar, Ryukyu Adalar,
Filipinler, Endonezya Adalar (Byk Okyanusu Hint Okyanusundan ayran snr zonunda yer
alan buras, ayn zamanda, Alp-Himalaya kuayla olan birleme yerine karlk gelir.
Dolaysyla bu volkanik saha ad geen kuaa da girer, zaten onun uzants niteliindedir),
Yeni Gine ve Yeni Zelanda gibi yerleri iine alr (ekil 21).

43

ekil 21: Volkanlarn Yerkre zerinde Dal


Ate emberi'nin i ksmnda, dier bir deyile, Byk Okyanusun i ksmnda da
Mauna Loa, Mauna Kea, Hualalai, Kilauea ve Kohola (Hawai Adas )ile Savaii ve Upoh
(Samoa Adalar) gibi nemli volkanlar yer alr. kinci en belirgin kuak ise Atlas okyanusunu
batanbaa geen kuaktr. Ayrca Akdeniz evresi ile Dou Afrika'da da nemli volkanlar
bulunmaktadr. Yeryznn, volkanlarn ok bulunduu dier yerleri, Afrika'nn dousu,
Alp-Himalaya kua ile Atlas Okyanusu'nun Asor Adalar, Kanarya Adalar, Antil Adalar ve
zlanda gibi baz kesimleridir. Volkanlarn bir ksm hot spot denilen scak noktalar zerinde
bulunurlar (ekil 22). Bunlarn bir ksm ok dikkat ekici volkanlardr. Bunlar:

Hawaiian-Emperor seamount chain (Hawaii hotspot)

Louisville seamount chain (Louisville hotspot)

Walvis Ridge (Gough and Tristan hotspot)

KodiakBowie Seamount chain (Bowie hotspot)

Cobb-Eickelberg Seamount chain (Cobb hotspot)

New England Seamount chain (New England hotspot)

Anahim Volcanic Belt (Anahim hotspot)

Mackenzie dike swarm (Mackenzie hotspot)

Great Meteor hotspot track (New England hotspot)

St. Helena Seamount Chain - Cameroon Volcanic Line (Saint Helena hotspot)

Southern Mascarene PlateauChagos-Maldives-Laccadive Ridge (Runion hotspot)

Ninety East Ridge (Kerguelen hotspot)

TuamotuLine Island chain (Easter hotspot)

AustralGilbertMarshall chain (Macdonald hotspot)

Juan Fernndez Ridge (Juan Fernndez hotspot)


44

ekil 22: nemli Scak Noktalar


Bunlarn dnda yaklak 200 civarnda bilinen scak nokltalar ise dnyann farkl
lokasyonlarna dalm olarak bulunur.

1.4.4. rnek Volkanizma Vakalar


Vezv Volkanik Afeti, talyann Tiren Denizi kysnda eitli ehirsel fonksiyonlar
ile nl Napoli ehrinin gneydousunda Vezv Volkan bulunur. Bu volkanik dan (1267 m)
bat eteklerinde, deniz kysna doru kurulmu ky, kasaba ve ehirler yer almtr. Bir sahil
ve elence kenti olan ve o gnlerde 30.000 kiinin yaad nl Pompeii ehri de bunlardan
birisidir. zerinde Vezv Volkan nn da bulunduu bu yrede depremler aralkl olarak 16
yl devm etmi ve nihyet Vezv, Pompeii ve Herculaneum ehirlerini yok edecek
pskrmesine M.S. 79 ylnn 24 Austos gecesi balamtr. Volkandan kan Nue Ardente
denilen kzgn bulutlar ve piroklastik maddeler, rzgrlarla tanarak Pompeiide 30.000
kiinin lmne sebep olduu gibi Herculaneum ehirini de rtmtr. Bylece, insanlarn bir
ksm yanarak kavrulmu ve btnyle yok olmu; bir ksm da volkanik kl ve kumlarn
altnda kalarak fosilize olmu; talamlardr. Vezv Volkan ndan kan eitli piroklastik
madde ve lvlarla fosilize edilen bu gizemli ehirler, ancak 1.500 yl sonra alan bir su
kuyusundaki verilere gre yaplan kaz almalaryla tespit edilmi; ehrin harbeleri ve
talam insan cesetleriyle karlalmtr. Bugn, eski ehrin talam fosil insanlar,
Pompeii Mzesi nde sergilenmektedir (ekil 23).

ekil 23: Vezv Volkanizmas ile Hayatlarn Kaybeden nsanlar


Pele Volkanik Afeti, Volkanik afetlerden bir dieri 1902 ylnda Kk Antillerde
Martinique Adas nda meydna gelmitir. Orta Amerikada Karayip Denizi dousunda
Adayay zelliindeki Kk Antiller den Martinique Adas ndaki Sainte Pierre ehri, Pele
Volkan nn 2 Nisan - 16 Aralk 1902 deki faliyeti sonucu yok olmu; ehirde yayan 40.
000 kiiden 32.000 i lmtr. Pele Volkanndan kan Nue Ardenteler insanlarn
lmnde byk ekten olduu gibi ehrin alev alev yanmasna da sebep olmutur.
Yuvarlanan, srayan lgn alevler Atlantik aklarnda da grlm, shilde 18 gemiden
sdece birisi kalm; ehir volkanik kl, kum ve dier unsurlarla rtlm; kaynayan amurlar

45

aka gemi ve hayt durmutur. lgintir ki, bu afette dier kaabilenler gibi kama imkn
olmayan hapishanenin kaln duvarlaryla evrilmi bir hcre mahkmu sa kalabilmitir.
75.000 yl nceye ait Toba, Endonezya Volkanizmas, 2800 km3 lk patlama olup son
2 milyon yl iinde ki en byk patlama olduu sanlmaktadr. Patlama ile 10E12 kg slfrik
asit aa kmtr. Toba patlamas ile yzeyde 3 ila 4 C souma meydana gelmitir.
1783 ylna ait Laki, zlanda Volkanizmas, sekiz ay sresince devam etmi ve bu
srede 14 km3 tefra ve bazaltik lavlardan oluan malzeme yzeye kmtr. Bu patlamann
gazlar Suriyeye kadar ulamtr. zlandada gazlar asit yamuruna neden olmutur. Bu
patlama ile zlandada ekin yetmezlii ve ktlk meydana gelmitir. nsanlarn 1/4 hayatn
kaybetmitir. Patlama ile birlikte byk oranlarda Helen Volkanizmasnn 80 kat miktar
slfrik asit atmosfere karmtr. Bu volkanzima iklimde deiimlere neden olmu Amerika
Birleik Devletleri'nde, k ortalama scakl 225 yllk ortalamasnn altnda 4,8 C olarak
gereklemitir (ekil 24).

ekil 24: Laki, zlanda Volkanizmas


1815 ylna ait Tambora, Endonezya Volkanizmas, 1.75x10E11 kg slfrik asit ve
aerosol ktlesi retmitir. Patlama ile ilikili scaklk d yaklak 0,7 C olmutur.
1883 ylna ait Krakatau Volkanizmas ile 10 km3 oluan malzeme yzeye kmtr.
Gaz olarak baskn bir ekilde kkrt klar olmutur. Yksek silika oranlarna sahip bir
volkanizmadr. Scaklklarn 0,3 C azald tahmin edilmektedir.
1982 ylna ait El Chichon, Meksika Volkanizmas, modern cihazlarla detayl olarak
incelenmitir. klimi etkileyip etkilemedeii detayl olarak allm bir volkanik afettir.
Patlama hacmi 1 km3 ten daha az olup alkali, trakiandezit yapda malzeme klar olmutur.
Stratosfere ulaan kl ve slfatta buna eklenebilir. Patlama ile gazlar 10 gn iinde
Filipinlere, 20 gn iinde tm Meksika'y dolamtr. Bu ktleler ve hcreler patlama sonras
alt ay sreyle yaklak 30 derece kuzey enleminde bulut olarak atmosferi kapatmtr.
Stratosfere pskrtlen SO 2 gaz alt ay iinde slfrik asit aerosolne dntrlmtr.
LIDAR lmlerine gre Helen volkanizmasndan 140 kat daha youn olduu sonucuna
varlmtr. Balon lmleri ile de patlamann ardndan 20 milyon ton slfrik asitin
atmosferde kald anlalmtr. Bir yl sonra bu miktar 8 milyon tona inmitir. Bu durum
atmosferin 4 C snmasna neden olmutur.

46

12 Haziran 1991 ylna ait Pinatubo, Filipinler Volkanizmas ile gaz bulutlar 20 km
ykselmitir. 1991 ylna kadar snm bir volkan olarak kabul edilen Pinatubo'nun, 500 600 yllk sessizliinin ardndan Haziran 1991'de son patlamas meydana gelmitir. Bu
patlama, 20. yzyln en iddetli patlamalarndan biridir. Bu yzyln en byk nc
patlamas olmutur. kan malzemenin hacmi 5 km3 tr. SO 2 gaz stratosfere ulam ve
hafta da dnyay sarmtr. 20-30 derece kuzey enlemlerinde scaklklar 3,5 C derece
artmtr. Fakat kresel olarak 0,5 C scaklk azalmasna neden olmutur (ekil 25, 26).

ekil 25: 12 Haziran 1991 Ylna Ait Pinatubo Volkanizmas

ekil 26: 14 Haziran ile 26 Temmuz Arasnda Pinatubo Patlamas Gelen Stratosferik Aerosol
Dalmnn SAGE II Haritas

1.4.5. Volkanik Afetlerden Alnan Dersler ve devler


Gney Amerikada zellikle ili ve Peruda, Avrupa Ktasnda Sicilyada, Byk
Okyanus kylarnda, Endonezya ve Filipinlerde bulunan aktif volkanlar sebepiyle buralar
volkan riski tamaktadr. Volkan patladnda gazlar ile brilikte etrafa youn bir kl
yamurunun yan sra scak, akkan lavlar yayarlar. Bu lavlar getikleri yerleri tamamen yok
ederler. Ayrca havaya yaylan kl bulutlar gne nlarnn geliini engelledii iin uzun
srede iklim deiikliklerine sebep olur. Volkanlar patlamadan nce sinyaller verirler, bu
nedenle volkan riskinin etkilerinden kurtulabilmek iin en ksa zamanda blgedeki yerleim
yerlerini tasfiye etmek gerekir. Volkanlarn dirilikleri srekli olarak aratrlmaldr. Bunun
iin jeofizik lmler (hz, diren ve younluk), yerin deformasyon hznda ki deiim,
deprem etkinliinin izlenmesi, atmosferdeki gaz ve yeralt su seviyesini deiiminin izlenmesi
en ok kullanlan yntemlerdir. Erken uyar amal olarak llen balca deiimler deprem
etkinliinde, yerin deformasyon hz ve gaz klar ile takip edilmelidir (ekil 27). Temel
deiim parametrelerinden ikisinden nemli bir deiim gelmesi durumunda erken uyar
yaplr ve uyarya bal olarak yakn alanlarda yaayan insanlarn gvenli alanlara tanmas
salanr. zellikle, volkanik alanlarn civarnda denizlerde deniz aralarnn ok yaklamasna
(en az 4 km) izin verilmez.

47

ekil 27: Volkanlarn diriliklerinin izlenmesi ve risk odakl volkanik alanlarn takibi
Erken uyar amal Volkanlar ve Depremler arasnda balant nedir? Deprem etkinlii
scakla bal olarak magma haznesinde gelien krklarn olumasnn takip edilmesiyle
meydana gelir (ekil ). Volkann kanatlarna yerletirecek tek bir sismometre ile dahi krlma
saysn ve birden fazla (en az 3) sismometrenin yerletirilmesiyle magma haznesin ierisinde
gelien krlma gerilmesinin yerleri belirlenerek izleme yaplr. Depremler aklanmaya
alld gibi yzeye kmak iin yukarya hareket eden scak malzemenin gevrek kaya
malzemesinde meydana getirdii krklarla deprem meydana gelir. Pek ok pskrme deprem
etkinliinde ki artma ile nceden bilinebilir ve kayt edilen depremin fiziksel parametreleri
(iddeti, bykl ve olu sresi) otomatik olarak volkan izleme laboratuvarna aktarlarak
uzaktan takip edilmesi gvenle yaplabilir. Deprem izlemeye ilave olarak GPS ile
deformasyon deiimlerinin ok hassas aletler olan tiltmetrelerle llmesi ve gaz klarnn
toplanan numuneler zerinden gaz lm veya uzaktan alglama ile takibi ile takip edilmesi
gerekir.
Laharlar ve amur akntlarn da bu balamda belirtmek yerinde olacaktr. Bunlardan
lahar Cava adasndan alnan bir terimdir ve piroklastik maddelerden mteekkil ktlelerin
yamatan aaya yuvarlanmas eklinde tezahr eden tefra larn ifade iin kullanlr.
Bunlar koptuklar ve getikleri sahalarda deiiklikler yaparak koninin ekillenmesine yardm
ederler. Ekseriya indifalardan sonra, muhtemelen indifalar srasnda eklenen yeni malzemeyle
kritik denge asnn almas neticesinde meydana gelen ve bu sebepten dolay da kzgn
tefradan mteekkil olan bu lara, yksek scakllklarndan tr, scak lahar da denir.
Buna karlk volkanik amur akntlarnn teekkl, volkan yapsnn yamalarndaki
tefrann kayganlamasna baldr. Bu sebeple bunlar krater gllerinin indifa veya deprem
sarsntlar neticesinde tefra ktleleri zerine boalmas, indifa srasnda birdenbire eriyen kar
ve buzlardan meydana gelen byk miktarda suyun veya anormal derecede kuvvetli ve srekli
yalarn tefradan mteekkil malzemeyi mobil hle getirmesi neticesinde teekkl ederler.
Bu tarzda oluan volkanik amur akntlarn souk lahar ad altnda ifade eder. Scak veya
souk laharlar ile yer deitirmi olan tefra depolar dzensiz tabakalama ile gelime
gsterirler. lerinde eitli ebatta bloklar, srklenme esnasnda izilmi enkazda bulunur.
Deponun yzeyi, tpk heyelan ktlelerinde olduu gibi kayma, akma ve ylma neticesinde
meeydana gelen karakteristik bir dalgal topografya arzeder. Her iki lahar eidi de ok
tahripkrdr. Bunlar akarsu mecralarn tkar, tamalara yol aar, kyleri ve htt kasabalar
rterek, ykarak veya srkleyerek tahrip edebilirler. Ekvator ve zlandada olduu gibi kar ve
buzlarn birdenbire erimesi ile birlikte meydana gelen laharlar bilhassa tehlikelidir.

48

1.5.

Ktle Hareketleri

Ktle hareketleri ok eitli etkenlerin kontrolnde ve bu etkenlerin deien oranda


etkileri altnda olutuundan zemin cinsi, hareketin tipi ve nedenleri gibi ltlere dayanan
tanmlamalar ve snflandrmalar bu konuyla ilgilenenlerce ileriye srlmtr. eitli zemin
cinsi ile ok sayda stabilite bozucu etkenin grift olduu byle kark bir olay, snflandrma
yapmak isteyenlere birok alternatif sunmaktadr. Esasnda basit bir yaklam ile ktle
hareketleri, yamacn ilk geometrisinin belirli bir zaman ierisinde gzle grlr bir ekilde
deimesine, zerinde ya da nnde bulunan mhendislik yaplarnn gvenliinin
kaybolmasna veya ilevini yitirmesine neden olan bir olgudur.
Zemin veya kayalarn zellikleri, arazide bulunduklar denge durumlar ve etkisi
altnda kaldklar ykler ile bunlar etkileyen kuvvetler birbirinden farkl olduu iin ok
deiik tanmlar da yaplmaktadr. Bu bakmdan Skempton ve Hutchinson, zemin ve kaya
ktlelerinde bir veya birka yzey boyunca kesme direncinin azalmasndan doan, tm ev
hareketlerini heyelan olarak nitelendirmilerdir. Varnes ise heyelan ve ev hareketlerini ayn
anlamda kullanarak bunlar kaymalar olarak nitelendirmitir. Walker dik evlerdeki hzl
hareketleri ev kaymalar, yatk evlerdeki yava hareketleri de heyelan olarak tanmlamtr
Cruden (1991) kaya, toprak ve dknt olarak bulunan yama ktlelerinin eim
dorultusundaki hareketini heyelan olarak tanmlamtr. Tarhan (1989), ktle hareketlerini
kaya ve zemin hareketleri olmak zere iki esas balk altnda toplayarak snflandrmtr.
Erguvanl (1995) ise ktle hareketlerini hibir tayc (rzgr, su, buzul) etkisi olmakszn
yeryznn aaya doru hareket etmesi, ekil ve yer deitirmesi olarak tanmlamtr. Yine
bu hareketlerin olayn meydana geldii yere, hareket eden malzemenin trne, hzna, ekline,
hareket yzeyinin olup olmamasna ve hareket yzeyinin ekline gre isimlendiini belirtmi
ve bu ltlere gre de ktle hareketlerini, yama hareketleri ya da ev hareketleri diye
adlandrmtr. Ayrntl olarak da dme, akma, kayma, devrilme, kme ve heyelan vb.
isimlerle nitelendirmitir. Ktle hareketleri etkinlik bakmndan, etkin, duraklam, uyanm,
etkin olmayan, gizli, bitmi, kontrol altnda ve kalnt heyelan olmak zere snflandrlabilir.
Bunlardan baka kayma hzlarna gre, 03 m/dak. ve daha yksek hzla hareket, ok hzl;
1.5 m/gn ve st, hzl; 1.5 m/ay - 1.5 m/gn orta; ve 1.5 m/ay - 60 m/yl aras yava hareket
olarak da snflandrma yaplabilir.

1.5.1. Ktle Hareketi Tipleri


Hareket eden malzemenin ve hareketin trne gre dme, devrilme, akma, kayma,
kme ve heyelanlar balca ktle hareketi tipini tekil ederler.
Dme, n zamanla anarak dey veya deye yakn bir evde, kayalarn
atmosferik anmaya maruz kalarak ufalanmas, dklmesi, askda kalan stteki kayann nce
atlamas, sonrada s deimesi, don ve yamur sular gibi faktrlerin etkisiyle oluan
hidrostatik basnlarla atlan alarak bir parasnn ana kayadan ayrlmas ile o bloun
yerekimi etkisi ile tamamen dmesidir. Den malzemenin cinsine gre kaya dmesi,
moloz dmesi, zemin (toprak) dmesi gibi adlar alabilir (ekil 28).

49

ekil 28: Dme


Devrilme, fazlaca sreksizlik ieren kayalarn orijinal konumlarnn bozularak
yklmalarna devrilme denilmektedir. Genellikle yama iine eimli olan sreksizliklerde
yaygn olarak grlmektedir. Tabiatta yaplan gzlemlere gre tabakal yaplarda grlen
bklme devrilmesi, blok devrilmesi gibi trleri bulunmaktadr (ekil 29).

ekil 29: Devrilme


Akma, toprak ya da ta, toprak karm, ayrm yzeysel rt, dier bir deyile
konsolide olmam malzemelerin su miktarna bal olarak doygun veya kuru hlde ve yava
veya hzl ekilde yama boyunca hareketidir. Zaman zaman ok yava fakat srekli olarak
yer deitirirken zaman zamanda ok hzl hareket eder. Bu durum bir heyelandan sonra
oynayan, geveyen, kabaran zeminin bazen ya sularyla likit limit kvamna gemesiyle
meydana gelir. Akan malzeme trne gre kaya - blok akmas, moloz akmas, kum akmas,
amur akmas, zemin akmas v.b. isimler alr (ekil 30).

ekil 30: Akma


Kayma, evi oluturan malzemede, belirgin bir veya birka yzey boyunca ve
makaslama yenilmesine bal olarak, dnel veya telenmeli (dzlem zerinde) bir hareket
sonucu meydana gelen bir durayszlk trdr. Arazi kaymalar; toprak, kaya veya toprakkaya karmndan oluan arazi paralarnn, yerekiminin etkisi altnda, bulunduklar yerden
koparak, genellikle bir yzey boyunca (kayma yzeyi) yamalardan aaya doru kayarak
yer deitirmesi veya hareket etmesidir. Kaymalar, dnel ve telenmeli kaymalar olmak zere
iki ekilde geliirler. Kaya-blok, moloz, zemin kaymas gibi trleri bulunmaktadr (ekil 31).

50

ekil 31: Kayma


kme, tipi harekette kayan ksmlardan her biri, geriye doru arplr. Bunun
sonucunda, kayan ktlelerin ilk eimleri deiiklie urar. Ancak kopma yarasnn bulunduu
tarafa doru yeni bir eim kazanr (ekil 32). Yamalarn alt ksmlarnn akarsular, dalgalar
gibi etkenler tarafndan fazla oyulmas gmenin balca nedenleridir.

ekil 32:kme
Heyelan, toprak, ta veya bunlarn karmndan oluan bir zeminin ya da eitli
kayalarn, bir yzey zerinde, aaya ve darya doru hissedilebilir bir ekilde dz veya
dnel olarak hareket etmesine heyelan denir (ekil 33). Hareketin hz, yama eimi ve su
miktar ile orantldr. Heyelanlarda, ou hareketin kak ekilli bir yzey zerinde olumas
karakteristiktir. Heyelanlarda st ksmlar aaya doru kayarken, aa ksmlarda kme,
kabarma ve akma blgeleri grlr.

ekil 33: Tipik heyelan kesiti rnei

1.5.2. Ktle Hareketlerini Hazrlayan Faktrler


Materyali yama aa hareket ettirmeye alan topografya yzeyinin eim koullar,
yamataki malzemenin arl, jeolojik yap ve suyun varl gibi kaydran kuvvetler ile isel
srtnme as ve kohezyon gibi bunlara direnen kuvvetler arasnda bir denge sz konusudur
(ekil 34).

ekil 34: Yama durayllnda temel mekanik model; Kaydran kuvvetler ile direnen
kuvvetler arasndaki iliki, M cos = Msin

51

Bu denge gvenlik katsays terimi ile ifade edilmektedir. Gvenlik katsays dengeyi
koruyan kuvvet ve momentlerin, kaymay salayacak kuvvet ve momentlere oran olarak
tanmlanmaktadr. Gvenlik katsays kayma direnci ve gerilmelere gre deimekte ve
potansiyel kayma yzeyi boyunca direnen kuvvetlerin, kaydran kuvvetlere oran, bir noktada
diren gsteren momentlerin, kaydran momentlere oran veya potansiyel kayma yzeyi
boyunca zemindeki mevcut kayma direncinin, ortalama kayma gerilmelerine oran gibi
matematik yaklamlar ile hesap edilebilmektedir. Problemin zm iin eitlik, ilk defa
Collin (1846) tarafndan, Gvenlik Katsays = Direnen kuvvetler / Harekete geiren
kuvvetler eklinde tanmlanmtr.
Baz ktle hareketleri birka saniye ierisinde oluup tamamlanarak tek bir blgeye
has kalr. Bununla birlikte ktle hareketleri genellikle jeolojik, topografik, iklim vb.
faktrlerinin hep birlikte etkili olduu daha geni alanlarda meydana gelirler. Belli bal
fiziksel zellikleri bilinen baz kabuk hareketleri, erozyon ve anmann meydana geldii kaya
evlerde kaymann oluumu ve geliimi tek bir nedene balanamayabilir. Sonu olarak baz
kuvvetler yamacn veya evin aaya doru hareketini balatabilir. Burada hareketi douran
son kuvvet yalnzca tek bir nedene bal deildir, birok etkenin oluturduu zincirin bir
halkasdr.
Ktle hareketleri yerekimine bal olarak birok faktrn etkisiyle meydana
gelmektedir. Ancak hareketlerin oluma annda, yalnzca bir etken ktleyi evden aa
hareket ettirmee yeterli olabilir. Bu son etken, ktle hareketlerini oluturan tetikleyici bir
faktr olarak ortaya kacaktr. Bu arl artrc nedenler; bata ya ve deprem olmak
zere yama dzeyi zerinde enkaz depolanmas, ar tesislerin yaplmas, ar vastalarn
geirilmesi, yapay sarsntlar olarak bilinmektedir. Ancak ok yaygn olarak ktle
hareketlerinin tetikleyici kuvvetinin yalar olduu anlalmaktadr. Temelde, ktle
hareketlerini douran esas husus yer ekiminin varldr. Ancak srtnme kuvveti ile
kohezyon veya taneleri birbirine balayan ba direnci gibi zellikleri etkileyerek hareketleri
abuklatran ve kolaylatran bir takm doal ve yapay nedenler de sz konusudur. Yamac
oluturan tabakalarn eiminin, yama yzeyinin eimi ynnde olduu durumlarda tabaka
yzeyleri genellikle kayma yzeyleri hlinde geliirler. Dz olan bu tabaka yzeyleri ise
kaymay kolaylatrr. Ayrca yama yzeyini tekil eden malzemenin altnda yer alan killi
tabakalar, szan sularla kaygan hle gelerek, srtnmenin azalmasna ve zerlerindeki
malzemelerin kaymasna yardmc olur. Yamac tekil eden tanelarn yzey zellikleri de
srtnmeyi etkiler. Dz yzeylere sahip tanelar srtnme kuvvetini azaltr; kaymay
kolaylatrr. Srtnme zerinde yama eiminin de rol olduu ak bir ekilde ortaya kar.
Ayrca, yama eiminin azl, yamacn bitki rts bakmndan fakirlii veya yoksun oluu,
szmay arttrmas bakmlarndan srtnme kuvveti zerinde dolayl bir ekilde negatif etkiye
sahiptir. Bylece szan sularla srtnme kuvveti byk oranda azalr.
Yamac tekil eden tanelar birbirine balayan ba direncinin zayflamas kaymalara
sebep olan bir dier faktrdr. Ba direncinin zayflamas ve ortadan kalkmasnda rol
oynayan faktrlerden biri ar nemdir. Ar nem kaymaya kar koyan ba direncini
zayflatt gibi, tm yama malzemenin sspansiyon hle getirerek onu tamamen ortadan

52

kaldrabilir de. Yama eiminin azl ve yamacn bitki rtsnden yoksun oluu suyun
szmasn kolaylatrmas bakmndan yama neminin artmasna yardmc olur. Ba direncini
zayflatan ve ortadan kaldran bir dier faktr kimyasal ayrmadr. rnein kalkerli bir
imento maddesiyle birbirine balanm tanelar bu imentonun erimesi sonucu serbest
kalabilirler. Yeter derecede nem kk boyuttaki gevek tanelar kapilarite kuvvetiyle bir
arada tutan, bunlar arasnda kohezyon salayan bir faktrdr. Herhangi bir sebeple bu nemin
kaybolmas kohezyonun ortadan kalkmasna yol aar. Bu durum ise kaymay kolaylatrr.
Yine bitki rtsyle kapl yamalarda bu bitkilerin kkleri tanelar bir arada tutan bir ba
grevi yrtr. Bitki rtsnn tahribi bu ba ortadan kaldracandan hareketleri tevik
edici bir zemin hazrlanm olur. zetle, eik dzlemde duran bir cisim yer ekimi ivmesi ile
veya su etkisi, deprem, yapay titreim gibi tetikleyici kuvvetlerle bir biimde yama aa
harekete zorlanmaktadr. Eer kaydran kuvvetler kk, direnen kuvvetler daha byk ve
gl ise burada gvenlik katsays 1 den yksektir ve yama sabit (stabil) tir. Buna karn
direnen kuvvetler daha kk ise kaydran kuvvetler gl, gvenlik katsays 1 den kk ve
yama sabit deildir. Yatayla ya da topografya yzeyiyle bir a yapan doal veya yapay
birikim, ktle olarak tanmlanan ev ya da yama zerinde bulunan kaya, toprak veya
molozun yama aa hareketi ktle hareketi olarak tanmlanmaktadr. Dolaysyla ktle
hareketlerinin kkeni ne olursa olsun, kaydran kuvvetlerin direnen kuvvetlerden fazla olmas
durumunda ktle hareketleri meydana gelmektedir. Dier bir deyile bir cismin eim aaya
hareket etmesi iin o cisimle yzey arasndaki srtnme direncinin almas gerekir. Bu
durum ise tamamyla ktle hareketlerini hazrlayan ve onlarn zerinde etkili olan faktrlere
baldr. Bu bakmdan ktle hareketlerinin anlalabilmesi iin ktle hareketleri duyarllk
sahalarnn tespitinde arlkl olarak jeomorfoloji, jeoloji, hidrografya, vejetasyon, toprak ve
klimatolojik zellikler zerinde durulmakta ve ktle hareketlerinin bu faktrlerden ne
derecede etkilenebilecei ortaya konulmaya allmaktadr.

1.5.3. Potansiyel Ktle Hareketleri Sahalar


Potansiyel olarak ktle hareketi riski tayan sahalar yan bol olduu eimli
yamalara sahip lokasyonlardr. Eimli yamalar genellikle orojenik kuaklarda yaygndr.
Ya ise Muson blgelerinde ve okyanuslarn bat kylarnda fazladr. Bu bakmdan
belirtilen lokasyonlarda ktle hareketi potansiyeli mevcuttur (ekil 35).

ekil 35: Potansiyel Ktle Hareketi Sahalar


Ktle hareketleri mal kayplarnn yan sra can kayplarna da neden
olmaktadr.
lmlere
neden
olan
ktle
hareketleri
tektonik aktif (rnein, Bat Amerika, Himalayalar, Endonezya, vb) olduu

53

alanlarda kmelenmitir (ekil 36). Kaydedilen lmcl heyelanlarn byk


ounluu Asya'da meydana gelmektedir. Bu ise Himalayalar ve Muson yalar ile ilgili bir
olgudur.

ekil 36: lml Ktle Hareketleri Sahalar


2007 ylnda ise zelikle Muson yalar neticesinde ok sayda lml ktle hareketi
meydana gelmitir (ekil 37).

ekil 37: 2007 Yl lml Ktle Hareketleri Sahalar

1.5.4. rnek Ktle Hareketleri Vakalar


1969 ve 1993 yllar arasnda ktle hareketlerinin, tm dnyada yllk ortalama 1550
kiinin lmne neden olduu ifade edilmektedir. Bu ortalama deerin yan sra meydana
gelen ktle hareketlerinin ok sayda can kaybna neden olduu ekstrem rnekler de
mevcuttur. svirenin Elm kasabasnda 1881de terkedilen bir ta ocanda 10 milyon
metrekp moloz ve kayann hareketi sonucu 115 kii lmtr. 1963 ylnda talyadaki
Vaiont barajnda Jura kiretalarnda eski bir heyelan yeniden harekete gemi ve 240 milyon
metrekp malzeme baraj glalan ierisine akarak oluturduu su takn sonucunda yaklak
2.600 kiinin boularak lmne neden olmutur. And Dalarnda (Peru) Huascaran
Tepesinde moloz kaymasndan 5.000 kii lm ve 1970 Peru depremine bal olarak ayn
yerde yine moloz kaymas sonucu 18.000 kii lmtr. 1971 ylnda Japonyada deprem ve
muson yalar etkisiyle oluan heyelandan 5.000 konut yklm ve 180 kii lmtr. And
Dalarnda Montara vadisinde ise 1974de kaya hareketleri sonucunda 450 kii hayatn
yitirmitir (Tablo 3).

54

Tablo 3: nemli Ktle Hareketleri ve Can Kayplar


Yl

Konum

Nedeni

Can kayb says

1916

talya, Avusturya

Ya

10000

1919

Endonezya

Volkanik

5110

1920

in

Deprem

200000

1933

Sichuan

Deprem

6800

1945

Japonya

Ya

1200

1949

Tadzhik

Deprem

15000

1949

Sovyetler Birlii

Deprem

20000

1954

Avusturya

Ya

200

1958

Japonya

Tayfun

1094

1962

Peru

Ya

5000

1963

Vaiont (talya)

Su

2600

1964

Alaska

Deprem

860

1970

Huascaran (Peru)

Deprem

18000

1980

Wahington

Volkanizma

50

1985

Nevado del Ruiz (Kolombiya)

Volkanizma

23000

1987

Ekvator

Deprem

1000

1998

Casitas (Nikaragua)

Ya

2000

1999

Venezuella

Ya

20000

1.5.5. Ktle Hareketlerinden Alnan Dersler ve devler


Ktle hareketleri sonucunda, can kayplar ve yaralanmalar ile birlikte tarm ve orman
blgeleri, tnel, ta oca, maden oca, kanal, su, baraj, karayolu, demiryolu gibi sahalar
tahrip olmaktadr. Alt yap hasarlar, eya ve malzeme kayplar, hayvan ve tarm rnleri
kayplar, kurtarma, ilk yardm ve geici barnma almas giderleri, tedavi, beslenme ve
55

yedirme, giydirme giderleri, alt yap, haberleme ve ulatrma tesislerindeki hasarlarn onarm
giderleri ile konutlarn eitli hasarlarnn onarm ve bunlarn yeniden yapm giderleri ile
byk maddi kayplar meydana gelmektedir. Salt bu nedenden dolay dnyann en gelimi
lkelerinden olan Birleik Devletlerde her yl 2, Japonya'da 1,5 milyar dolar maddi kayp
meydana gelmektedir.
Dolaysyla ktle hareketleri, gncel jeomorfolojinin dinamik konularndan biri
olmasnn yan sra, ayn zamanda sosyo-ekonomik bir olgudur. Ayrca, deprem ve su takn
gibi afetler birka yl hatta daha fazla aralklarla etkin olurken, ktle hareketleri ok daha sk
aralklarla toplumu etkilemekte ve belirtilen dier afetlere gre dal da daha yaygn
olmaktadr. Kentlemenin hzlanmas, endstrileme, yol, baraj, iskele ve tnel gibi yaplarn
yaygn olarak kullanlmasyla ktle hareketleri giderek artan bir oranda gndem
oluturmaktadr. Uluslararas toplum bu nemli sorunu tanmlamak, zararlarn en aza
indirmek iin ortak almalar yapmtr. Zemin Mekanii Kongreleri (ICOSMFE,
ECOSMFE, Pan American CSMFE), Kaya Mekanii Kongre ve Sempozyumlar (ICRM, US,
Rock Mechanics Symposium), Mhendislik Jeolojisi Toplantlar (Congress IAEG) gibi genel
amal balayan toplantlar son dnemlerde daha da zelleerek yalnzca ktle hareketlerinin
aratrlmasna ynelik olarak dzenlenir olmutur. International Symposium on Landslide,
(ISL) bunlardan biridir. Bir dieri Japon-Amerikan ortak giriimi olan International
Conference and Field Trip on Landslidesdr. Bu toplantlardan baka, bilgi deiimini ve
ilerlemesini salamak amacyla Geotechnique ve Journal of Geotechnical Engineering-ASCE,
Rock mechanics, Landslide News, Landslide gibi sreli dergiler yaynlanmaktadr.
Ktle hareketleri sonucunda, can kayplar ve yaralanmalar ile birlikte tarm ve orman
blgeleri, tnel, ta oca, maden oca, kanal, su, baraj, karayolu, demiryolu gibi sahalar
tahrip olmaktadr. Alt yap hasarlar, eya ve malzeme kayplar, hayvan ve tarm rnleri
kayplar, kurtarma, ilk yardm ve geici barnma almas giderleri, tedavi, beslenme ve
yedirme, giydirme giderleri, alt yap, haberleme ve ulatrma tesislerindeki hasarlarn onarm
giderleri ile konutlarn eitli hasarlarnn onarm ve bunlarn yeniden yapm giderleri ile
byk maddi kayplar meydana gelmektedir. Sadece bu nedenden dolay Dnyann en
gelimi lkelerinden olan Birleik Devletlerde her yl 2, Japonya'da 1,5 milyar dolar maddi
kayp meydana gelmektedir.
nceleri jeolog ve jeomorfologlarn bilimsel adan deerlendirdikleri ve zm
nerdikleri bu konu gnmzde artk bata inaat mhendisleri olmak zere birok farkl
meslek branlarnn giderek odaklandklar bir konu olmutur. Bylece kompleks etkenler
altnda meydana gelen bu problemin duyarllk hesaplamalarnda jeomorfoloji, klimatoloji,
hidrografya, toprak ve vejetasyon zelliklerinden, meteoroloji, mhendislik jeolojisi, zemin
ve kaya mekanii zelliklerine, insan ve onun faaliyetlerine kadar birok konu birlikte
deerlendirilmi, her bilim dal kendine zg yntemler ileri srerek sorunun zm yolunda
dikkate deer katkda bulunmulardr. Ktle hareketlerine etki eden parametrelerin tespiti ve
bunlarn elde edilmesindeki potansiyel belirsizliklerin varl, gvenlik katsaysnn tespiti,
bunlarn deerlendirilmesi ve analizi gibi sorunlarn zm yolunda birok teknik ve
yaklam ileri srlmtr.

56

Ktle hareketleri bakmndan durayllk hesaplamalar ancak bir yz yl ncesinde


balamtr. Bu almalarn ilki saylabilecek olan Collinin Fransa'da XVIII. Yzylda
ulam amacyla yapmna hz verilen nehir kanallar yarmalarnda oluan kaymalara saysal
zm getirme abasdr. sve'te rhtm ve demiryollarn da beliren durayszlklar nedeniyle
XX. Yzyl banda Petterson ve Fellenius tarafndan zeminde kayma analizi iin yntem
gelitirilmitir. Son elli yl ierisinde ise ok sayda saysal ve olaslk tabanl hesaplama
yntemleri ileri srlmtr. Bu yaklamlarn balcalar ise elde edilen sonucun saysal
olduu deterministik yntemler ile zemin zelliklerinin, jeolojik ve evre koullarnn ok
deiken olduunu kabul ederek durayll olaslk ya da gvenilirlik ifadeleri ile gsteren
istatistiksel, gzlemsel ve olaslk teorisine dayal probabilistik yntemlerdir.
Aratrma teknikleri allan sahann lei bakmndan da deerlendirilebilir. lee
bal olarak; <1/1.000.000, <1/100.000, 1/25.000 1/50.000 ve >1/10.000 gibi
snflandrmalar mevcuttur. Daha kullanl bir snflandrma da byk lekli (1/5001/5000)
ve kk, orta lekli (1/5000 zeri) olmak zere yaplandr. Genellikle bir ktle hareketinin
zerine odaklanld byk lekli almalarda ayrnt ok nemlidir. Ktle hareketlerinin
incelenmesi arazide yerst ve yeralt incelemeleri, laboratuarlarda eitli deney ve izimler
ile bunlarn deerlendirildii bro almalarndan oluur.
n aratrmalar kapsamnda hava fotoraflar, topografya haritalar ve znrlk
oran yksek uydu grntleri temin edilir ve incelenir. Arazide ktle hareketinin meydana
geldii yerin yzey ekilleri, bitki rts ve yeralt zellikleri; litoloji, jeolojik yap ve yeralt
suyu durumu ayrntl olarak incelenir, bunlardan rnekler alnr ve belirtilen faktrlerin ktle
hareketleri zerindeki etkileri aratrlr. Alnan bu rnekler laboratuarlarda incelenir. Onlarn,
fiziksel ve mekanik zelikleri, plstik ve likit limit, doal su ierii, birim hacim arl,
kesme, serbest ve eksenli basn durumlar gibi deneyler yaplr. Bu deerlendirmeler
nda yamalarn mineralojik ve petrografik zellikleri, ayrma dereceleri, fiziksel ve
mekanik zellikleri saptanr, kesitler ve blok diyagramlar ile jeolojik ve litolojik haritas
izilir. Yeralt su tablas haritas yaplr. Bu almalarla elde edilen bilgiler bir araya getirilir.
Bunun sonucunda incelenen alanda grlen ktle hareketlerinin nedenleri, yayl alanlar ve
sz konusu alandaki olmas muhtemel hareketler ve bunlarn lokasyonlar hakknda fikir ne
srlr. Ayrca muhtemel hareketlerin olaslk veya stabilite hesaplamalar da bu almalarn
kapsam iindedir. Limit gerilme ve denge yaklam, toplam ve efektif gerilme analiz
yntemleri temelli kritik merkez veya kayma yzeyinin deterministik olarak hesaplanmas
iin birok yntem nerilmitir. Dilim Metodu, Dairesi Metodu, May Metodu,
Taylor Stabilite Erileri, Logaritmik Spiral Yntem, Bishop Metodu, Basit ve
Genelletirilmi Janbu zmler Metodu, = O Analizi, Bishop - Morgenstern Stabilite
Erileri, Sarma Yntemi, Kama Analizi, Spencer yaklam bunlarn balcalardr.
Belirtilen bu deterministik yaklamlardan farkl olarak Monte Carlo ve Simplex
yntemlerini kullanan ve rasgele yzey seimi yapan bilgisayar programlar da nemli
problemlerin zmnde kullanlr olmutur.
kinci grup almalar ise birinci grup almalara gre daha byk alan kapsamndaki
kk lekli deerlendirmelerdir. Bu almalarn sonucu ise daha ok duyarllk ve olaslk
57

esasna dayanmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi XX. Yzyl sonlarnda elde gl saysal
zmleme yntemleri, nitelikli laboratuvar ve arazi lm aletleri ve lm, gzlem yollar
bulunmasna karn varlan sonular ou zaman arazideki gerek durumu tam olarak
yanstmad ileri srlm ve bu gr destek bulmutur. Bylece uygun zm iin yeni bir
bak asna ihtiya bulunduu artk bu konu ile ilgilenenlerce kabul edilir olmutur.
Durayllk problemlerinin salt deterministik ve gzlemsel yntemler kullanlarak doru
sonularn elde edilememesi, 1970'lerden balayarak bata duyarllk ve olaslk olmak zere
dier yaklamlar gndeme getirmitir. Bilindii gibi ktle hareketlerini douran esas husus
yer ekiminin varldr. Ancak bu hareketleri abuklatran ve kolaylatran bir takm doal
ve yapay nedenler de sz konusudur. Kayalarn ve zeminin yaps, tabakalama durumu,
arazinin topografyas, iklim, bitki rts, yerstsular ve yeraltsular ve insan faktr
bunlardan bazlardr. Bu bakmdan ktle hareketlerinin anlalabilmesi iin bu etkenlerin
analiz edilerek ortaya konulmas gerekmektedir. Ancak etkenler bir yerden dier bir yere
byk lde deimektedir. Bu deimeler ve bunlarn birlikte etki etmeleri ktle hareketi
tiplerini ve oluum hzlarn ortaya koymas bakmndan son derece nemlidir.
Bu karmak durumun anlalabilmesi ise Corafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan
Alglama temelli modellemelerle ancak mmkn olabilmektedir. Bu sistem ile zeminin etkili
faktrlerden ne derece etkilendii ve etkilenebilecei ortaya konularak ktle hareketlerinin
nerelerde oluabilecei ihtimali tespit edilebilmektedir.
Corafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Alglama temelli bu almalarda ktle
hareketlerinin dal ve onlarn etki eden faktrlerine gre gerekleme ihtimali zerinde
birok teknik ve yaklam ileri srlmtr. Bu yaklamlarn esas be farkl temele
dayanmaktadr.
Bunlardan birincisi dorudan arazide tespit edilen ktle hareketleri lokasyonlarnn
dal ve yayllarnn haritalanmasn kapsayan geleneksel yntemlerdir. kincisi, gemite
meydana gelmi olan ktle hareketleri ile ya ve deprem gibi tetikleyici faktrler arasndaki
ilikinin belirlenerek bu faktrlerin olma sklklar ile var ise bir bantnn belirlenmesidir.
ncs, gvenlik katsaysnn hesaplanmasn ieren, ampirik yntemlere dayanan ve ok
ayrntl laboratuar ve arazi almalarn kapsayan genellikle de byk lekli olan
deterministik yaklamlardr. Drdncs, bir veya iki temel harita esas alnarak bunlarn
bilgi ve arazi tecrbesiyle desteklenmesi ile yaplan kalitatif analizdir. Son yaklam ise ktle
hareketleri ile bu hareketlere neden olan etkili faktrler arasndaki ilikiye dayanan kantitatif
yaklamlardr. Bu temel esaslara dayal ok farkl uygulamalar ve yntemler ska ileriye
srlmektedir. Dolaysyla bu yaklamlar hakknda ok farkl snflandrmalarla
karlalmaktadr. Bunlardan genelletirilmi ve daha yaygn olarak kullanlan bir
snflandrma ekil 24te grlmektedir. Ayrca bu yaklamlarn uygulanmasnda kullanlan
bir takm alt teknikler de bulunmaktadr. Koullara Bal Arlkl Metot, Saysal htimal
Metotu, Objektif Teknikler Bulank Mantk, Yapay Sinir Alar gibi uygulamalar
dolayl haritalama yaklamlar ierisinde ska kullanlan alt metotlardandr.
Koullara Bal Arlkl Metot; etki eden faktrlerin teorik olarak
snflandrlmasndan ve derecelendirilmesinden ibarettir. Burada eim arttka ktle
58

hareketleri bakmndan risk artmaktadr. Kuzey yarmkrede, kuzeye ve evresindeki ynlere


bakan sahalar daha yal olduu iin buralar ktle hareketleri bakmndan daha riskli kabul
edilirler. Fay, akarsu, yol ve kaynak sahalarna yaknlatka risk artmaktadr. Ayn ekilde
ktle hareketleri iin elverili artlar sunan killi vb. zeminler, riskli litolojik birimler olarak
kabul edilirler. Bylece etki eden faktrlerin kompozisyonu ortaya konulmaya allr. Bu
ekilde uygulanan metot, Koullara Bal Metot olarak isimlendirilir.
Bu ileme ek olarak ayrca etki eden faktrler de kendi iinde snflandrlarak
derecelendirilebilirler. rnein, suyun etkisi, eim ve litolojik yap genel de daha etkin faktr;
bak, fay, yol hatlarna uzaklk, zemin rts gibi faktrler ise su, eim ve litolojik yapdan
sonra gelen, onlar kadar etkin olmayan faktrler olarak derecelendirilirler. Bu yaklam ise
Koullara Bal Arlkl Metot olarak ifade edilir.

1.6.

Erozyon

Toprak erozyonu sessiz kriz olarak tanmlanmaktadr ve arazi degradasyonunun


nedenlerinin banda gelmektedir. Toprak, yerkabuunun manzarasn tekil ettii gibi doal
ekosistemi de meydana getirir. Toprak nemli bir doal yaam kaynadr. Toprak erozyonu
ile tarmsal retkenlikte azalma meydana getirmektedir. Toprak erozyonu srdrlebilirlik ve
tarmsal retkenlik kapasitesi bakmndan byk bir evre tehdidir. Son 40 ylda, dnyann en
ekilebilir arazinin yaklak te biri olan 10 milyon hektar arazi erozyon ile kaybolmutur.
Kii bana den gda verimlilik oran erozyon ile birlikte dmektedir. Toprak erozyonu
gda verimlilik azalmas ve su kirlilii ile dorudan ilikilidir. Toprak erozyonu dnyada
yaygn bir doal afet olup yer sistemleri iinde biyosfer, hidrosfer, litosfer, atmosfer ve
buradaki dngler ile baml ve ilikilidir. Kresel evre sorunlar daha iyi anlamak iin,
gemi ve imdiki toprak erozyonunun kresel bir bak ve gelecekteki toprak erozyonunun
bir kntya sahip olmas arzu edilir.
Su, buzul, kar, rzgr, organik ve antropojenik erozyon gibi eitleri bulunmaktadr.
izgisel ve yzeysel erozyon gibi alt trleri de mevcuttur. Erozyon tm dnyada olduu gibi
lkemizde de ok yaygn bir problemdir. Uzun ve kurak periyotlar, bu sreci takip eden
yal dnemler, yksek ve eimli araziler, vejetasyonun zayf veya tahrip edilmi olmas,
bilinsiz tarm yntemleri gibi nedenlerin sonucunda yurdumuzun drtte nn erozyon riski
altnda olduu tahmin edilmektedir. Erozyon risk hesaplamalarnda ve haritalamalarnda
kantitatif ve kalitatif yntemler bulunmaktadr. CBS ncesi daha ok uzmanlk bilgisine
dayanan erozyon lokasyonlar tespit edilirdi. CBS kullanm ile birlikte tm sahann erozyon
derecelenmesi yaplabilmekte bunun da tesinde kayp toprak miktar hesap edilebilmektedir.
Toprak erozyonu, sessiz kriz olarak alglanmamaktadr. Depremler, volkanik
patlamalar veya dier afetlerin aksine, bu felaket yava yava geliir. Arazi bozulmasna da
neden olan erozyon dnyada doal kaynaklara ilikin ykc olaylarndan biri olarak kabul
edilmektedir. Su, rzgr, buzul, kar ve insan mdahalelerine bal toprak erozyonu dnyada
olduu gibi gibi Trkiye genelinde yaygn bir sorundur. Kresel lekte, insan kaynakl
evresel deiim dnyann birok yerinde jeomorfik sre aktivite ve sediment akm gibi
hasar oluturmada byk bir arta neden olmaktadr. Iklim, topografya ve toprak zellikleri
59

gibi fiziksel faktrler, toprak erozyonu srecinde etkilidir fakat bunlardan daha nemlileri
uygun olmayan tarm uygulamalar, ormanszlatrma, ar otlatma ve arlkl olarak inaat
faaliyetleridir. Andrc maddelere gre,

Su erozyonu

Buzul erozyonu

Kar erozyon

Rzgr erozyonu

Toprak erozyonu

Organik erozyon

Antropojenik erozyon gibi snflandrma yaplabilir.

Suya bal toprak erozyonu dngsnde ilerleme ve manzara konumu aamasna bal
olarak lineer erozyon ve yzey erozyonu eklinde bir tasnif yaplabilir.
Yerkabuunun akarsular, rzgrlar, dalgalar, buzullar vb. d kuvvetler tarafndan
andrlmas, normal olarak ileyen srelerdendir. Bu srete anarak tanan toprak telafi
edilebilmektedir. Ancak, insanlarn mdahaleleri ile ya da baka sebepler nedeniyle anarak
tanan toprak miktar ok fazla ve yerine yenisi konulamyorsa, toprak erozyonu problemi
balam olur. Ana kayann ayrmasyla oluan materyal, zelikle de bu materyalin st
ksmnda yer alan topraklar, d etkenlerin tahrip edici faaliyetleri sonucunda yerlerinden
koparlarak tanmaktadr. Bu tama ilemini genel olarak kurak ve yar kurak blgelerde
rzgrlar, glasyal blgelerde buzullar, flvyal blgelerde ise akarsular gerekletirmektedir.
Bu bakmdan toprak tama ilemi yerkabuunun byk bir blmnde olduu gibi atmosfer
ve hidrosfer artlar tarafndan arlkl olarak gerekletirilmektedir.
Bilindii gibi 10-15 cm kalnlnda toprak tabakasnn oluumu binlerce sene gibi
uzun bir sre aldndan topran deerinin bilinmesi ve onun korunmas son derece
nemlidir. Bu bak as dorultusunda, erozyon ve koruma nlemleri tarm, orman ve toprak
konularyla ilgilenenlerce nemsendii gibi corafyaclar tarafndan zellikle de uygulamal
jeomorfoloji ile alanlarca da nemsenmektedir. Ancak her bilim kendi bak as ve
ltleri dorultusunda bu konuya eilmektedir. Aada ayrntl olarak belirtilecei zere
erozyon; topografya, iklim, bitki rts, toprak ve insan faktrlerinin kontrolnde meydana
gelen bir olgudur.

1.6.1. Erozyonu Kontrol Eden Faktrler


Erozyon birok heterojen faktrn deien etkisi altnda meydana gelmektedir.
Arazide topran ykanma durumu, bitki rts zellikleri, toprak horizonlarnn varl gibi
ltler dikkate alnarak yaplan gzlemler dorultusunda erozyon snflandrmas

60

yaplabildii gibi, oyuntularn uzunluklar ve derinlikleri de llerek erozyonun boyutu ve


snflandrmas da tespit edilebilmektedir. Erozyon analizlerinde bu ve benzer zelliklere gre
arazinin eim, zemin rts, ya ve akarsu ile toprak gibi etkili faktrlerin birlikte
deerlendirilmesi gerekmektedir.
Bata yama eimi olmak zere ykselti, bak, przllk, yama profili ve
mikrorlyef gibi zellikler erozyon olgusunda, topografya faktrleri olarak deerlendirilirler.
Eim, erozyon iddetini dzenleyen ve organize eden etkili faktrlerin banda gelir. Yzey
st ak ile toprak kayb arasndaki karlkl ilikileri belirleyen balca faktrdr. Eimli
bir sahada dier faktrler ayn kalmak kaydyla yalnzca eim derecesi yerst aknn
(akarsular ve seyelan sular gibi) fazla olmasna ve buna bal olarak da erozyonun artmasna
neden olur. Eim deerleri arttka erozyon iddetlenmekte, azaldka erozyon
hafiflemektedir. Ayn zamanda dik yamalarda przllk oran az, yatay yamalarda ise
azdr.
Akarsu hznn kritik bir deeri amas hlinde zemini oluturan tane veya
partikllerde zlme ve tanma olabilmektedir. Yatak zerinde yuvarlanmalar, kaymalar ve
sramalarn gerekleebilmesi iin limit hzn almas gerekmektedir. Limit hz ya da kritik
srkleme kuvveti ise yatak zelliklerine zellikle eim ve partikl aplarna baldr. Yatak
eimi fazla olursa limit hz daha az olabilir. Yatak ok przl olursa, ya da iri partikller
ihtiva ederse, limit hz da yksek olacaktr. Ayn ekilde, limit hz belli bir partikl iin
partikllerin hacmine, younluuna, akarsu akmn engelleyen yatan ekline de baldr.
Yukarda belirtildii gibi akarsularn andrma ve tama etkisi, su hznn belli bir deeri
amasndan sonra ancak balayabilir. Su hzn etkileyen faktr ise yatak eimidir. Ayrca
topra tamak iin gerekli olan su miktar da eime bal olarak deimektedir. 1 kg kaba
tekstrl topran tanmas iin gerekli olan su miktar % 8 eimde 179 lt iken bu deer
eimin %16ya kmas durumunda 7ltye kadar inmektedir. Orta tekstrl toprak iinde %8
eimde 65 lt., %16 eimde ise 24 lt. dir.
Ayrca trblansl akm, akarsularda, yerel olarak bir hz artna neden olur.
Trblans ise su damlalarnn arpmasyla veya yatak dzensizliiyle oluur. Andrma
ileminde trblansl akmn etkisi byktr. Trblansl akm toprak agregatlarn zer ve
ince partiklleri suda asl olarak tutar.
Kaba tekstrl topraklar, fazla eimde ok fazla anr zelliktedir. Kum agregatlar
suda asl olarak tanamazlar, ancak yatak yk (dip yk) olarak tanabilirler. Bu durumda
yatak seviyesindeki su hznn yksek olmas gerekmektedir. Eim deerlerinin artmas
tanmay daha da kolaylatrr. Oysa killi agregatlar suda asl hlde kalrlar ve az eim
tanma iin yeterli olabilir. Bu bakmdan su kalnl (derinlii) da nem arz eder. Kalnl
fazla olan sular daha fazla malzeme tamaktadr. Su kalnl da yine eime baldr ve
onunla doru orantl olarak deiir.
Topografya faktr, yukarda da belirtildii gibi eimden baka ykselti zellii,
rlyef przllk ve yama ekilleri bakmndan da etkili olmaktadr. Ykselti art ile
scaklk arasnda ters, ya arasnda ise doru orant bulunmaktadr. Bu ynyle akmn

61

balad yksek dalk alanlarda ya miktar da fazladr. Scakln az olmasna bal


olarak buharlama iddeti de azdr. Yine yan fazla olduu yksek alanlarda youn bitki
rts kapal bir yzey meydana getirmektedir. Ayn nedenlerle yksek ksmlarda toprak
ykanmas fazla olup st toprak ierisindeki ince kil alt tabakalara szm ve toprak kaba
agregatlardan olumutur. Ykseltinin az olduu alanlarda ise yeteri kadar nemim varl ile
birlikte, scakln da nispeten fazla olmasndan dolay, kimyasal reaksiyon daha fazla,
ykanma ise ksmen daha azdr. Bu ksmlarda bitki rts ise yer yer tahrip edilmi yer yer de
ortadan kaldrlmtr. Yerleime elverili olmayan yksek dalk kesimlerde insan faktrnn
olumsuz etkisi az, buna karlk, alak plato ve takn ovasnda fazladr. Ayn ekilde bak
faktr de buharlama ile akm faktrn etkilemektedir. Kuzey Yarm Krede Kuzeye
bakan yamalarda buharlama az, akm fazladr. Gneye bakan yamalarda ise bunun tersi
zellikler grlr. Ayrca bak, bitki rtsne etki yaparak dolayl olarak da erozyon
zerinde rol oynar. Kuzeye bakan yamalarda nispeten ya fazla, scaklk ise daha azdr.
Buna bal olarak bu yamalarda, gr orman rts gelime gstermitir. Bu zellikler,
gneye bakan yamalarda aynen grlmedii iin bitki rts kapall daha az olmaktadr.
Yamalarn dbkey (konveks) ya da ibkey (konkav) olmalar erozyon miktar
zerinde etkili olan bir faktrdr. Dbkey yamalarda erozyon genellikle fazla buna karlk
ibkey yamalarda azdr. Ancak ibkey yamalarn st ksmlar erozyon iin daha elverili
bulunmaktadr. Dbkey yama yzeyleri, yzeysel akn eitli ynlere dalmasn
salayarak toprak tanmasn kolaylatrmaktadr. bkey yama ksmlar ise suyun
birikmesi ve topran daha nemli olmas ynnde etki yapmaktadr. Bu durumda topran
rlyef zeliklerinden dolay tanmas zorlamaktadr. Ancak bu kez de nem hem arl
arttrarak, hem de ba direncini azaltarak ktle hareketlerine ve dolaysyla erozyona yol
aabilmektedir. Yama yzeylerinin przllk durumu yzeysel ak hzn ve beraberinde
topra srkleme ve tama enerjisini de etkilemektedir. Yama yzeyinin dz olmas ise
tersi etki oluturmaktadr. Bu bakmdan yama przllnn az olduu ksmlar erozyon
riskinin fazla olduu alanlardr. Buna karn yama przllnn fazla olduu ksmlarda
ise erozyon daha azdr. Przl ksmlar topran tanmasn engelleyen birer korunak
durumundadrlar.
Zemin rts, ya ile szma miktar ve yamur damlalarnn darbe etkisi arasndaki
ilikiyi belirleyen bir faktrdr. Younluklar ve ekilleri ayn olan iki ya, arazi yzeyinde,
karlatklar engellere gre farkl etkiler meydana getirirler. Ayn zelliklere sahip iki toprak
zeminden birisinin zerini tel kafesle rterek yapt almada ya younluunun ayn
olmasna ramen, yzey ak ve toprak agregatlarnn tanma miktarnn, telle rtl toprak
zeminde plak zemine gre ok daha az olduu sonucunu ortaya koymutur.
Ya kinetik enerjisini azaltan btn etmenler, damlalarn topraa arpma etkilerini
de azaltmaktadr. Koruyucu etkiyi en bata salayan faktr yamur damlalarn krarak
onlarn kinetik enerjisini azaltan bitki rtsdr. Youn bir bitki rts ile kapl sahalarda,
yaan yamurun bir ksm bu bitkilerin dal ve yapraklar tarafndan tutulacandan akarsulara
katlmaz. ntersepsiyon ad verilen bu olayn akm zerinde olumsuz etkisi grlr. Tutulan
yamur suyu miktar ya balangcnda daha fazladr, bitkilerin slanmasna bal olarak

62

giderek azalr. Buna gre, bitki rts ile kapl sahalarda yan ancak % 45-80i topraa
ulamakta, geri kalan ksm ise buharlama ile atmosfere geri dnmektedir. Yine bir baka
almada, bitki rtsnn ta ksm tarafndan tutulup buharlaan yamur suyu miktar,
orman aalarnda, yllk yan %15ini bulmaktadr. Tutulan yamur suyu miktar, aslnda
% 30 olup bu suyun yars sonradan zemine damlamaktadr. Tarm bitkilerinde ise bu miktar
yllk yan % 10 dur. Orman altnda direkt gne ve scakln daha az, bal nemin
daha fazla olmas ve rzgr hznn da nispeten dk bulunmas gibi nedenlerle buharlama
plak sahalara gre daha azdr. Bu bakmdan bitki rts topra ne kadar fazla kaplarsa o
oranda da korumu olur. Bitki rts kapallk oran ile erozyon arasnda ters bir orant sz
konusudur. Dier etkenlerin sabit kalmas durumunda kapalln fazla olduu alanlarda
erozyon az, kapalln az olduu alanlarda ise erozyon daha iddetli olmaktadr. Dolaysyla
bitki rtsnn yer yer farkl kapallk derecesi gstermesi erozyon zerinde de farkl oranda
etki yapmasna yol aar. Gerekten, bitki rts kapall fazla olan alanlarda eim ve
pedolojik artlarn da zelliklerine gre erozyon olay nemsiz kalr. Buna karn bitki
rtsnden yoksun ak alanlarda dier etkenlerde uygunsa erozyon olay yksek seviyeye
ular. Bitki rts erozyon zerinde, tr ve trlerin yzeyi kaplama derecesi bakmndan,
ayrca toprak rtsnn tutunma asndan nem tamaktadr. ne yaprakl aalar, geni
yaprakl aalara gre yamur tanelerini daha fazla tutarlar. Yamur tanelerinin aa
dallarna ve yapraklarna arparak hzlarnn azalmas, hz azalan suyun topraa szmas, aa
kklerinin daha derine inmesi, topran bitki kklerine tutunmas erozyon etkisini azaltan
faktrlerdendir.
Zeminin rts insan ve ona ait faaliyetlerin de etkisi altnda kalmaktadr. Erozyon
zerinde insanlarca uygulanan tarm faaliyetleri ve retim biimleri ile onlarn yerlemeleri de
nemli rol oynar. Bu bakmdan alma alannda msr, buday, patates ve sebze ile fndk
tarmnn yapldn grmekteyiz. Buday ve patatesin retim alanlarnda 0,25 m/snden,
msr tarlalarnda ise 0,54 m/snden fazla yatak hzlarnda toprak kayplar ancak
oluabilmektedir. Dolaysyla fndk ve msr budaya gre yan iddet etkisini krma ve
erozyonu nleme bakmndan daha etkilidir.
Topran eitli nedenlerle doal bitki rtsnden yoksun braklmas toprak
tanmasn hzlandrmaktadr. Bu bakmdan saylabilecek alanlarn banda asfalt olmayan
yollar ile bitki rtsnn ortadan kaldrld, doal ev yapsnn da bozulduu asfaltla kapl
yol kenarlar saylabilir.
Erozyon, olayn gerekletii zeminin st ksmn oluturmas bakmndan topraklar
zerinde etkilidir. Bundan dolay erozyon olarak ifade ettiimiz terimin esas ifadesi toprak
erozyonudur. Bu balamda topraklarn etkin kuvvetlere kar gsterdii diren faktrnn
belirlenmesi gereklidir. Bu zlme veya dalma faktr topraklarn agregatlar hlinde
ayrlmalarna ve tanmalarna kar gsterdikleri elverililik kabiliyetidir. Sz konusu
agregatlarn bata bykl olmak zere, strktr stabiliteleri, su tutma ve limit su emme
kapasiteleri, ierdikleri nem
ile toprak profil durumu gibi faktrler ile bunlarn
kompozisyonu yzey akn dolaysyla da erozyonu etkileyen balca toprak zellikleridir.
Suyun topraa girii ile meydana gelen ime ve atlama, yamur arpmalaryla oluan

63

mekanik paralanma, kohezyonun azalmas veya kaybolmas gibi olaylar toprak agregat
aplarnn klmelerine ve kolayca tanr hle gelmelerine sebep olurlar. Topraa szma
hz, yan younluu ile dorudan ilgilidir. Bir topran suyu en fazla absorbe edebilme
zellii limit kapasitesine baldr. Ayrca toprak nemi de nem arz eder. ok az nem kuru
topraklarda kohezyonu arttrr. Fakat fazla nem partikllerin birbirleri zerinde yapt
srtnmeyi azaltr, nemin artmas zlmeyi de iddetlendirir.
Strktral stabilite, suyun andrma etkilerine kar toprak dayanklln ifade eder.
Strktr stabiliteleri yksek olan topraklar daha az anrlar. Zayf stabiliteli topraklarda
degredasyon ok hzl olur. Bu topraklarda koloidlerin imesi, stabil olmayan faktrler gibi
degredasyon olayna mdahil olurlar. Bnyelerine su alarak ien koloidler toprak
porozitelerini nispeten ortadan kaldrrlar ve suyun bu porozitelere szmasn engellerler.
Ayrca su, tek agrega ieren topraklarda kolay kompakt yapl topraklarda ise g szma
gstermektedir. Ayrca homojen karakterli toprak profillerinde szma olay, heterojen
horizonlardan oluan profillere oranla ok daha kolay gereklemektedir.
Toprak yzeyine dorudan arpan yamur damlalar agregatlar datr ve toprak
partikllerini havaya sratr. Toprak partikllerinin aplar, srama orann etkileyen
faktrdr. zellikle ince agregatlar bu ekilde tanmaya elverilidirler. Toprak agregatlari
srayarak da yer deitirirler. Yaplan deneylere gre 2 mmlik partikl 40 cm, 4 mmlik
partikl ise 20 cm yksee tanabilmektedir. Bu ilem agregatlarin aplarnn kkl
orannda sramasyla ilk bulunduklar yerden daha ok uzaklara dmelerine yol aar. Eimli
arazilerde bu yer deitirme daha fazla olur. 0,06 mmden byk apl agregatlar yatak yk
olarak tanabilmektedirler. Bu aptan daha ince partkller su iinde asl kalarak da
nakledilirler. Ayn ekilde srayarak da yer deitirebilirler.
Szma kapasitesi, zlme ve tanma ilemi toprak tekstr ile orantldr. Kaba
tekstrl topraklarda szma kapasitesi ve zlme yksek, tanma dktr. Orta ve ince
tekstrl topraklarda ise szma kapasitesi ve zlme dk tanma ise yksektir. Sonu
olarak erozyon olgusu bir tanmay ifade eder. Bu bakmdan tekstr durumu erozyona kar
direnci ifade eden erodibiliteyi belirleyen temel faktrdr.
klim zellikleri erozyonun tr ve iddeti zerinde iki bakmdan etki yapar.
Bunlardan birincisi tamaya hazr malzemenin oluumu, ikincisi ise bu malzemenin
tanmasna neden olan etkenlerin ekillenmesidir. klim faktr bata ya olmak zere,
scaklk unsuruyla da etki yapar. Scaklk bakya bal olarak gnlenme, buharlama ve don
olaylarna sebep olduu iin incelenir. Genel olarak gneye bakan yamalarda yerst ak
az, kuzeye bakan yamalarda ise fazla olmaktadr. Don zellikle nemli topraklarda olutuu
zaman, permeabiliteyi azaltc rol oynar ve don zlmesi nedeniyle de toprak yzeyinin
amur hline gelmesine neden olur. Bylece permeabilite kapasitesi de dm olur. Ya
ncesi nem ieren bir toprakta su almna elverili olan porozite miktar dktr. Buna bal
olarak nemli topraklarn szma oran da dktr. ki saanak ya arasndaki sre arttka
yani topran kuruma sresi arttka, yzey ak iin gerekli olan su miktarnda da bir art
olur.

64

Su erozyonunun etkin olduu sahalarda yalarn zelliklerinin zellikle de erosif


potansiyellerinin tespit edilmesi son derece nemlidir. Erozyona neden olan yamur
eklindeki yalar younluk, sre ve miktar gibi zelliklerine gre etki yaparlar. Yan
yamur ya da kar eklinde dmesine, ya da yamur eklindeki yalarn mevsimine,
sresine ve iddetine bal olarak akm miktarlarnda deiiklikler meydana gelir. Ayrca kar
da eridikten sonra akm miktarnn ykselmesine neden olur. Yan iddetine bal olarak
suyun bir ksm toprak ierisine szar, bir ksm da yzeysel aka geer. Toprak szma
kapasitesini aarak yzeysel akn olumasna neden olan ya iddeti, akm zerinde de
hzl bir arta neden olur. Ayrca toprak partikllerinin birbirinden ayrlmalarna neden olan
yan hz da nemlidir. Toprak yzeyine den ya miktar zeminin absorbe edebilecei
miktar aarsa, fazla su eim dorultusunda kanalize olur ve aka geer. Bylece tama
ilemi de balam olur. Ya etkisi ok kompleks bir durum arz eder ve birbirini takip eden
bir sre balatr. Topraklarn anma olaylarnda yamur damlalarnn arpma etkileri,
dorudan ok nemli mekanik bir rol oynar. Yalarn toprak yzeyine olan mekanik etkileri
sonucu, fazla suyun absorbe edilememesi yzey aknn balamasna neden olur. Bunun
sonucunda ise toprak partikllerinin sklme ve tanmas yani erozyon gerekleir.
Yalarn eitli zellikleri ile toprak kayb arasndaki iliki birok aratrcnn dikkatini
ekmi ve bu aratrclar tarafndan deiik amprik formller nerilmitir. nceleri ya
miktar ile toprak kayb miktar arasnda var olduu dnlen doru orant artk terkedilmi,
onun yerine tek bana ya miktarnn nemli olmad ayn zamanda topran nem
ieriinin de nemli olduu fikri kuvvet kazanmtr. Blanchard (1948), yapt almalar
sonucunda erozyon ile yan kinetik enerjisi arasnda son derece kuvvetli bir ban varln
ortaya koymutur. (m) ktleli ve (v) hzl bir su damlas (1/m) ile gsterilen bir kinetik
enerjiye sahiptir. Her bir yamur damlas kre eklinde olup damla aplar maksimum 9
mmdir. Belirtilen su damlasnn hz o damlann kitlesine, dolaysyla apna baldr.
Damla hz d esnasnda sabit bir deer gstermez. Ancak son hz, ayn d ykseklii
iin damla aplarnn kkl orannda az olur. Damlalarn son hz genellikle 10 m/snyi
amamaktadr.
Bu bilgilere gre younluu belli olan bir ya iin, damlalarn kitle, hz ve arpma
yzeyi gibi zellikleri dikkate alnarak kinetik enerji ortaya konulabilir Sonu olarak kinetik
enerjinin, ya younluu ile art gsterdii ifade edilebilir.lk yamur damlalar kuru
toprak ierisinde gmlerek kaybolur. Kinetik enerjinin bir ksm toprak unsurlarnn
srayarak yer deitirmeleri esnasnda harcanr. Kil gibi ince tanelerden oluan agregatlar
havaya srarlar. Dmeye devam eden yamur topraktan szarak yeraltna geer. Bylece
toprak balangta sahip olmad kohezyona sahip olur. Daha sonra toprak partiklleri
anmaya balar, toprak taneleri damlalarn darbe etkileriyle, her tarafa srar. Yamur devam
ediyorsa, yzey zerinde giderek bir su tabakas oluur ve partikl sramalar yava bir
ekilde azalr. Yzeyde oluan bu su tabakas belli bir kalnlk kazannca sramalar son bulur.
Toprak tarafndan tamamen absorbe edilememesi nedeniyle, biriken sular, bu noktadan
itibaren, arazi eimli ise kanalize olup yzey akna geer.
Yamur sular partikllerin tanmasna sebep olan yzey akn meydana getirirler.
Yzeyde biriken sular eime uyarak kanalize olurlar. Damla arpmas sonucu zlen

65

partikller, suyun tama gc ile eim dorultusunda hareket ederler. Ancak milimetre ile
ifade edilen ayn miktar yzey ak ayn miktar toprak kaybna sebep olmaz. Bununla beraber
artk akarsuyun zlm partiklleri tama ilevinin yan sra yeniden zme ilevi de
devam eder. Yalarn yl ierisindeki seyri erozyon zerinde nemli bir faktrdr. Yllk
yalarn dzensiz dalm, erozyonu arttrc rol oynar. Yllk toplam erozyon bakmndan
ya alan maksimum ayn ya miktar ile yllk toplam ya miktar arasnda (p/ P) bir
bant bulunmaktadr. ok ksa sre ierisinde ani saanaklar hlinde gelen ya,
bulunduu blgede, nemli oranda toprak kaybna neden olmaktadr. iddetli yalar
sonunda yzeysel ak ve dolaysyla erozyon iddeti artar.

1.6.2. Potansiyel Erozyon Sahalar


Toprak bozulmasnn, insan kaynakl nedenleri arasnda, su erozyonu bata gelmekte
olup, toplam kresel erozyonun yaklak % 55 lik ksmna karlk gelmektedir (ekil 38, 39).

ekil 38: Toprak Bozulmas Sahalar

66

ekil 39: Toprak Erozyonu zerinde nsann Etkisi


Afrikadaki kurak alanlarn ou ile Kuzey Amerika, Rusya, Asyann lkemizi de
iine alan byk blm erozyon tehlikesi ile kar karyadr. Bu durumda insanlarn
dorudan etkilerinin yan sra arazi kullanm ve iklimi etkilemesi gibi olaylar nedeniyle de
etkisi bulunmaktadr (ekil 40, 41, 42, 43).

ekil 40: Gncel Yllk Potansiyel Erozyon Miktar

ekil 41: 2090 tibariyle Toprak Erozyon Miktarndaki Deiim

ekil 42: 2090 tibariyle Arazi Kullanmndaki Deiime Bal Toprak Erozyon Miktarndaki
Deiim

67

ekil 43: 2090 tibariyle Kresel klim Deiime Bal Toprak Erozyon Miktarndaki
Deiim
Akarsularn etkin olduu yaklak 106 milyon kilometrekarelik bir sahada ki bu deer
tm karalarn % 66 sna karlk gelir deiik oranlarda su erozyonu etkindir (ekil 44).

ekil 44: Su Erozyonu Risk Dalm


Hzla artan arpk nfus toplanma alanlar, insan ve onun faaliyetlerindeki deiim
erozyon zerinde fazlasyla ekillendirici olmaktadr (ekil 45).

ekil 45: nsan Kaynakl Su Erozyonu Risk Dalm


Kurak sahalar, subtropikal kuak, karalarn deniz etkisinden uzak i ksmlar, souk
su akntlarnn etkisinde bulunan ky kuaklarnda rzgr erozonu byk oranlara eriir (ekil
46).

ekil 46: Rzgr Erozyonu Risk Dalm


68

1.6.3. Erozyondan Alnan Dersler ve devler


Toprak erozyonu, topran organik karbon ve kil ieriinin uzaklatrlmasna yol aar.
Sedimanlar tarafndan tanan karbonun % 20 kadar CO 2 olarak atmosfere salnr.
Karbondioksit art scaklk ve ya zerinde deiimlere neden olmaktadr. Bu durumda
yine toprak oluumunu ve tanmasn etkilemektedir (ekil 47, 48, 49).

ekil 47: Topraklarda lave karbon retme Potansiyeli

ekil 48: Karbondioksit Konsantrasyonunun ki Kat Olmas Durumunda Yan Deiimi

ekil 49: Karbondioksit Konsantrasyonunun ki Kat Olmas Durumunda Scakln Deiimi


Verimli topraklarn yok olmasna sebep olan erozyon iin alnacak en iyi nlem
erozyon tehlikesi bulunan blgelerde aalandrma almalar yapmaktr. Bu nedenle arazi
kullanm zellikleri erozyonu ekillendiren nemli bir faktrdr (ekil 50, ekil 51).

69

ekil 50: Gncel Arazi Kullanm

ekil 51: 1980 lerde Ekim Alanlarndaki Deiim Eilimi


Gen araziler, volkanik sahalar, bitki ve dier canl kalntlarnn fazla olduu
sahalarda toprak retim limiti fazla olmaktadr (ekil 52).

ekil 52: Toprak Besin Miktar Snrlar


Zeminin su fazlasna sahip olduu dnemlerde den yalar zeminin suya doygun
olmas nedeniyle yzeysel aka geerek, kohezyonu zayflam olan topra beraberinde
tamaktadr. Bu dorultuda yalnzca uzun dnemli yalara bal olarak tasarlanan ya
erozif kuvveti nem arz eder.Erozyon baz sorunlara neden olur. Bunlardan birisi baraj
gllerinin bulunduu alanlarda erozyonla birlikte gelen malzemenin su haznelerini
doldurmasdr. Gl anann giderek siltasyonla dolmas ve hacminin azalmas btn su
hazneleri iin genel bir durumdur. Yeryz ekilleri srekli olarak bir deiim iinde
bulunmaktadr. Bu bakmdan gllerde zamanla ortadan kalkarak, yerlerini alvyal ovalara ya
da turbalklara brakrlar. Bunda en nemli faktr tanan malzemenin miktardr.
Erozyon ok uzun sre etkili olduu zaman zemin nce talk, daha sonraki ileri
aamalarda ise topran tmyle yitmesiyle kayalk duruma gelmektedir. Erozyon sonucu
toprakla birlikte ekilen tohum, atlan gbre tanabilir. Bylece tarm arazilerinde verimsizlik
sorunu ortaya kar. Erozyonu nleme almalar erozyonun kontroln ve slahn kapsar.
Meydana gelen erozyon aktif enerjisini sulardan almas bakmndan bu kuvvetin kontrol altna
70

alnmas erozyonu kontrol etmekle e deer nitelik tamaktadr. Erozyon riski tamayan
alanlarn en bata gelen zelliinin bir rt tabakas ile kapl olmasdr. Bu bakmdan risk
tayan alanlarn rtyle kaplanmas en nemli ve en basit tedbirdir. Erozyon etkisinde
bulunan veya erozyon riski ihtimali olan arazide topran korunmas iin her eyden nce
yamalarda ya da zerinde rt birimlerinin bulunmad arazilerde ayrlandrmayla, kltr
tarm bitkileriyle ve aalandrma yoluyla bitki rts tesis edilmelidir. ayrlandrma iin
yknt ve gmelerin olduu ksmlar ile toprak st tabakasnn byk oranda ortadan
kaldrld alanlara ncelik verilmelidir. Bu sreci allandrma ve aalandrma takip eder.
Aalandrma yaplacak alanlarda ncelikle gmekte olan ya da ileride gmesi beklenilen
yerlere ncelik verilmelidir.
Tarm alanlarnda ise eimli yamalarda eime dik olarak
kontur eritler
oluturulmaldr. Ayrca bu eritlerin her birine farkl bir rn ekilmelidir. eritli tarm sonucu
eimli yama uzunluu ksalm olur. Przllk artrlr. Bunun sonucunda yzeysel akn
tahrip gc azaltlm olur. Bir rn grubundan tanan toprak dier grupta tutulmu olur.
Suyun toprakta kalmas salanr. Eimli yamalarda yamur sularnn tama gcn
snrlandrmak, toprak ve suyun tutulmasn salamak iin teraslama yaplabilir. Yzey
akn tutmak veya geciktirmek, saanak yalarnn oluturduu taknlar ile tanan
malzemenin gitmesini engellemek iin tersip sekileri olarak bilinen kk bentler, tersip
bentleri ina edilmelidir. Bu bentler yapldklar ksmda ve membada belli bir mesafe iinde
akarsu tabannda birikmi materyali olduu gibi tutmak ve membadan gelecek materyali
durdurmak, suyu rezerve etmek gibi ilevlere sahiptir.
Bilindii gibi erozyon birok heterojen faktrn deien etkisi altnda meydana
gelmektedir. Bundan dolay bu problemin ortaya konulmas da etki eden faktrlere bal
olarak zorlamaktadr. Arazide topran ykanma durumu, bitki rts zellikleri, toprak
horizonlarnn varl gibi ltler dikkate alnarak yaplan gzlemler dorultusunda erozyon
snflandrmas yaplabildii gibi, oyuntularn uzunluklar ve derinlikleri de llerek
erozyonun boyutu ve snflandrmas da tespit edilebilmektedir. Ancak daha byk alanlarda
topraklarn erozyona urama eilimlerini akla kavuturmak iin ilgili uzmanlarca iki
temel bak as gelitirilmitir. Bunlardan birincisi kalitatif tabanl, dieri ise kantitatif
model tabanl yntemlerdir.
Birinci yaklama; De Ploes tarafndan yaplan Bat Avrupa iin erozyon risk haritas
rnek verilebilir. Bundan baka Corine tarafndan etki eden faktrlerin etkinlik derecelerine
gre snflandrld bir almadan sz edilebilir. inin Ls Platosunda Kompozit Teknik
kullanlarak dinamik erozyon sreleri ve bu srelerin analizi yaplmtr. kinci yaklam ise
daha ok toprak kaybnn hesaplanmasna dayanan kantitatif yaklama dayanan almalardr.
Bunlarn bir ksm geni, bir ksm ise daha snrl belli bir lokasyon zerindeki toprak
kayplarnn tespitini amalamaktadr. Bu modeller genel olarak jeomorfoloji, hidrografya,
toprak ve zemin rts zellikleri gibi faktrlerin ampirik verilerle desteklenmesi ile
oluturulmulardr. kinci yaklama ait rnekler ise u ekildedir; Morgan tarafndan ortaya
atlan kalitatif sistem, De Jong tarafndan meteorolojik verilerin, uydu grntlerinin, saysal
arazi modelinin ve toprak zelliklerinin eklenmesiyle gelitirilmitir. SEMMED model olarak

71

isimlendirilen bu yaklam ile Gney Fransann Ardeche blgesi iin erozyon risk haritas
yaplmtr. Jager tarafndan ok ynl toprak kayp denklemi (USLE) temel alnarak BadenWrttemberg (Almanya) iin toprak kayplarn ortaya konulmasn amalayan bir alma
ortaya konulmutur. Bir kantitatif model tabanl yaklam da Fransa iin erozyon risk
haritasnn oluturulmasnda kullanlmtr. Model,
toprak diren ve jeomorfoloji
zelliklerinin yan sra iklim zelliklerinin yl iindeki deiiminin gz nnde
bulundurulmasyla tasarlanmtr. Benzer bir alma da Avrupa Birlii tarafndan talya iin
yaptrlmtr. Knijiff, Jones ve Montanarella tarafndan USLE modeli kullanlarak yaplan
alma talya toprak erozyonu risk yaklam ismini tamaktadr. Avrupa Toprak Erozyon
Modeli (National Soil Resources Institute Europen Soil Erosion Model; EUROSEM), su
erozyonu tahmin projesi (Water Erosion Prediction Project; WEPP) ile erozyon tahminini de
ieren ya ve su kalitesi ile onlarn kirliliini tahmin etmeyi amalayan (Agricultural NonPoint-Source Pollution Model; AGNPS) faktrlerin meknsal dalmn kantitafif olarak
temel alan bunlardan baka modeller bulunmaktadr.
Bu kantitatif model sistemleri ierisinde en fazla benimsenen toprak kayp denklemi,
ok Ynl Toprak Kayp Denklemi, (USLE) (Wischmeier ve Smith, 1978) modeli olup,
daha sonra gzden geirilerek Yeniden Dzenlenmi ok Ynl Toprak Kayp
Denklemi (RUSLE) ( A = R.K .L.S .C.P ) olarak gnmzde erozyon ile ilgilenen uzmanlarca
yaygn olarak kullanlmaktadr.

72

Uygulamalar
1)

Ktalar ve Okyanuslar gsteren bir fiziki dnya haritasn inceleyiniz.

2)

Mount Pinatubo 1991 patlamasn aratrnz.

3)

Haiti 2010 depremini inceleyiniz.

4)

Bir dnya haritas zerinde ktle hareketlerinin dal sahalarn inceleyiniz.

5)

Bir dnya haritas zerinde erozyonun dal sahalarn inceleyiniz.

6)
http://www.sciencecourseware.org/virtualearthquake/VQuakeExecute.html adr
esine girerek uygulama gerekletiriniz.
7)
Havaii adasnda meydana gelen depremler zel deprem izleme sistemiyle
izlenmektedir
ve
aada
verilen
linkten
depremlere
ulalmaktadr.
http://hvo.wr.usgs.gov/seismic/volcweb/earthquakes/ Bir gn iinde gelen depremlerin
listesini inceleyiniz.
8)
Zemin svlamasnn etkisinin grld 1964 Niigata 1920 California
Calvers, 1938 Montana Fort Peck, 1948 Fukui, 1971 California San Fernando, 1964 Alaska
Ancorage, 1980 Mino-Owari ve 1999 Marmara Depremi svlama olaylarn inceleyiniz.
9)
Erosion Analysis of ahin Creek Watershed (NW of Turkey) Using GIS Based
RUSLE (3d) Method adl almay inceleyiniz.
10)

Erozyon modellemelerini inceleyiniz.

73

Uygulama Sorular
1) Okyanus tabanlarnda dikkatinizi eken grntler nelerdir?
2)

Mount Pinatubo 1991 patlamasnn nedeni nedir?

3)

Haiti 2010 depremi beraberinde hangi farkl afetlere de yol amtr?

4)
olabilir?

Ktle hareketlerinin younlat lokasyonlarda tetikleyici kuvvetler neler

5)

Esas kurak blgeler ile erozyon iddeti arasnda bir etkileim var mdr?

6)

Sismograf belgesini almaya hak kazandnz m?

7)

Havaii depremleri deprem bilim tarihine nasl katk yapmtr?

8)
Bu sahalardaki zeminler, herhangi bir deprem veya tekrarl ykler altnda, yine
svlaabilir nitelikte mi?
9)
Erosion Analysis of ahin Creek Watershed (NW of Turkey) Using GIS Based
RUSLE (3d) Method adl alma hangi modele odaklanmtr?
10)
Prof. Dr. Ekinci tarafndan yazld tarih itibariyle kullanlan ve gelitirilen
erozyon modellerinde dier almalardan farkl olarak hangi uygulamalar dikkatinizi
ekiyor?

74

Bu Blmde Ne rendik zeti


Litosfer, yerin kat ksmna karlk gelen Ta Kre olarak bilinen kayalardan
mteekkil ksmdr. Bu kat ksm esasnda Yerin kabuu olup inorganik bir yapda ve
minerallerden dolaysyla onlardan mteekkil kayalardan olumaktadr. Yerkabuu tek bir
para deil ok saydaki para ve plakadan olumaktadr. Bu plakalar ise farkl younlukta,
sertlikte, kalnlkta, byklkte ve arlktadr. Yine plakalar i ve d etmen ve srelerin
etkisi altndadrlar. Bu dinamik yerkabuu ayn zamanda insanlarn hayatlarn srdrd,
yerlemelerin zerinde kurulu olduu, tarm ve dier faaliyetlerin yrtld saha olmas
bakmndan dikkate deerdir.
Mineraller doal koullarda olumu, kat, homojen, genellikle inorganik, olduka
dzenli atom diziliminde ve belirli bir kimyasal bileime sahip yerkabuundaki kayalarn
yap talar olan bileenlerdir. Kayalar su, gaz ve organik varlklarn dnda yerkabuunu
meydana getiren temel kat ksmlardr. Yerrkabuunu oluturan 3 temel kaya tr vardr.
Bunlar; Magmatik, Tortul ve Metamorfik kayalardr.
Yerkabuu zerinde ok eitli etmen ve sreler etkili olmaktadr. Bilindii gibi
bunlarn bir ksm faaliyetleri iin gerekli olan enerjiyi yeryuvarn i ksmndan, magmadan,
alan i etmen ve sreler, dier bir ksm ise faaliyetleri iin gerekli olan enerjiyi Gneten
alan d etmen ve sreler olarak bilinmektedir.
Deprem, doal etmen ve srelerin etkisi altnda yerkabuunda meydana gelen ani ve
ksa sreli sarsntlar olarak ortaya kan titreimlerin, elastik dalgalar eklinde yaylarak
getikleri ortamlar ve yer yzeyini sarsma olay olarak tanmlanabilir.
Depremin oluturduu titreimlerin etkisiyle gevek, suya doygun durumdaki taneli
zeminlerin tama kapasitelerini kaybederek sv gibi davran gstermesine zemin
svlamas denilmektedir.
Bir yerkabuu parasnn svlamas esas olarak gevek bir yerleime sahip olmasna,
unsurlar arasndaki baa, unsurlar balayan imentonun zelliklerine ve boluk suyunun
drenajnn engellenmesine baldr. Svlama, deprem srasnda ve sonrasnda grlebilen ve
sonular son derece hasar verici olabilen bir litosfer afetidir.
Volkanizma geni anlamyla yerin i ksmlarnda yer alan magmann yeryzne
doru sokulmas veya ykselmesi srecidir.
Zemin ve kaya ktlelerinde bir veya birka yzey boyunca kesme direncinin
azalmasndan doan, tm ev hareketleri ktle hareketi olarak nitelendirilir.
Su, rzgr, buzul, kar ve insan gibi mdahalelere bal olarak topran tanmas olan
erozyon, sessiz kriz olarak alglanmamaktadr. Depremler, volkanik patlamalar veya dier
afetlerin aksine, bu felaket yava yava geliir. Arazi bozulmasna da neden olan erozyon
dnyada doal kaynaklara ilikin ykc olaylarndan biri olarak kabul edilmektedir.

75

Blm Sorular
1)

Litosfer ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a)

Yer sisteminin kayalardan mteekkil kat ksmdr

b)

eitli minerallerden meydana gelmitir

c)

Her taraf ok sert ve rijit bir yapda deildir

d)

Yer kabuu tek para hlindedir

e)

Kalnl her yerde ayn deildir

2)
Kaynan yerin i ksmndan alan etken ve srelere i etken ve sreler ad
verilir. Aadakilerden hangisi bunlardan biri deildir?
a)

Volkanizma

b)

Buzullar

c)

Epirojenez

d)

Deprem

e)

Faylanma

3)
Kuvvet kaynan yeryznn i ksmlarndan almayan etken ve srelere d
sreler ad verilir. Aadakilerden hangisi bunlardan biri deildir?
a) Buzullar
b) Akarsular
c) Astenosferdeki konveksiyon akmlar
d) Rzgrlar
e) Dalgalar

76

4)
Yerkabuu levha ya da plaka ad verilen ok sayda paradan oluur. Bu
levhalar srekli hareket hlindedir ve magma zerinde yzer durumdadrlar. Levha hareketleri
sonucunda aadakilerden hangisi olumaz?
a)

Okyanuslar

b)

V Profilli akarrsu vadileri

c)

Depremler

d)

Volkanlar

e)

Yeni ktalar

5)
Kayalarn diyaklazlarla veya zayf diren hatlar ile kesilmi olmas ok
nemli sonular ortaya karr. Aadakilerden hangisi diyaklazlarla ilgili doru bir saptama
deildir?
a) Diyaklazlar suyun derine doru sokulmasn geni lde kolaylatrr
b) Diyaklazlar, istleme ve tabakalama yzeyleri zayf diren sahalardr
c) Diyaklazlar kayacn paralanp ayrmasn kolaylatrrlar
d) Unsurlar arasndaki ba kuvvetli olan bazalt ve kalkerlerde diyaklazlar geliemez
e) Diyaklazlar, kayalardaki krk ve atlaklardr
6)

Volkanizma ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a)

Volkanizma yerin i kesimlerinde yer alan magmann yeryzne kmasdr.

b)

Volkanizma esnasnda yeryzne sv olarak kan maddelere lav denir

c)

Yeryzndeki mevcut volkanlarn % 20si Byk Okyanus kenarnda yer alr.

d) Volkanizma esnasnda kan asitli lavlar bazik lavlara gre daha dk


scaklktadr
e)

Volkanizma esnasnda kan gazlar atmosfer scaklnda deiikliklere neden

olurlar.

77

7)
Bir sahada fiziksel paralanma ile kimyasal ayrmann hkimiyeti ve bunlarn
etkinlik dereceleri eitli etmenlere bal olarak deiir. Aadakilerden hangisi talarn
fiziksel paralanmas ile kimyasal ayrmasn etkilemez?
a) Atmosfer olaylar
b) Kayalarn zellikleri
c) Jeomorfolojik zellikler
d) yonosfer hareketleri
e) Canllar
8)

Aadakilerden hangisinde cisim dalgalar birlikte verilmitir?

a) P ve S dalgalar
b) R ve L dalgalar
c) P ve R dalgalar
d) P ve L dalgalar
e) S ve L dalgalar
9)
Aadakilerden hangisi volkanik alanlarda afet riskini azaltma amal yaplan
izlemelerden birisi deildir?
a) Deprem etkinlii
b) Deformasyon deiimi
c) Gaz klar
d) Hava scakl
e) Titreim izleme

78

10)

Aadaki ekil hangi ktle hareketi tipine iaret etmektedir?

a) Dme
b) Devrilme
c) Akma
d) Kayma
e) Heyelan

Cevaplar
1) d, 2) b, 3) c, 4) b, 5) d, 6) c, 7) d, 8) a, 9) d, 10) a

79

2. HDROSFER AFETLER

80

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu blmde ncelikli olarak ana hatlar ile hidrosfer ve temel zellikleri belirtilecektir.
Hidrosfer in elemanlar olan yeraltsular, kaynaklar, akarsular, gller, denizler ve okyanuslar
zerinde durulacaktr. Tatl su kaynaklar zerinde bulunan bask ve dolaysyla su ktl,
ekikler ile su taknlar afetleri deerlendirilecektir. Nihayet yaanm iz brakan takn
vakalar zerinde durulacak, rnek vakalar aklanacaktr. Sonuta yaanm vakalardan
alnan dersler ve devler beliritlecektir.

81

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Yeryz niin Mavi Gezegen olarak adlandrlmaktadr?
2) Yeryznn %71lik ksm sularla kapl olmasna ramen neden su ktlndan
sz ediyoruz?

3) Gazze eridi ile zlanda hangi zellikleri bakmndan tezat oluturular?


4) Gnde ka kii su sorunlarna bal olarak hayatn kaybetmektedir?
5) Somali gibi Afrika lkelerinde su sorunu nasl zlebilir?
6) Ar yal blgelerde hangi felaketler yaanabilir?

82

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Kazanm

Konu

Ana
izgileri
Hidrosfer

Su Kaynaklar
Problemleri

Seyelanlar
Taknlar

ve

Kazanmn
nasl
elde
edilecei veya gelitirilecei

ile Suyun ekosistemdeki roln


kavrar. Yeryzndeki su
kaynaklarnn oransal ve
meknsal daln analiz
eder. Su dngsn kavrar.

Suyun nemi ve kullanm


sahalar aklanr. Canl hayat
bata olmak zere dier
ortamlar zerindeki etkisi
ortaya
konulur.
rnekler
verilir.
Harita
ve
uydu
grnts zerinden sular
aklanr. Oransal miktarlar
belirtilir. Hidrolojik dng
aklanr,
animasyonlar
zerinden gsterilir.

Temel Su basks, su ktl ve su


zengini kavramlarn renir.
En az suya sahip lokasyonlar
kavrar. Srdrlebilir evre
ve
tasarruf
gibi
etik
kavramlar kltrel yaplara
gre kavrar.

Harita zerinden su potansiyeli


ortaya konulur. Su ktl,
basks ve zenginliine sahip
olma
durumlarna
gre
lokasyonlar tartlr. Harita
zerinden su sknts eken
blgeler
belirtilir.
Kt
kaynaklarn snrsz talepler
karsndaki
dengelenmesi
aklanr. Kltr ve tasarruf
kavramlar zerinde durulur.

Su Seyelan
ve
taknlar, Taknlar,
taknlardan
zerlerinde etkili faktrler ile korunma yollar, taknlarn
birlikte deerlendirir.
zararlar
aklanr.
rnek
vakalar
zerinden
deerelndirmeler yaplr.

Su Problemleri Hakknda Gelecekte olas su sorunlarn


Gelecek Perspektifler
ve savalarn analiz eder.
Hidrosfer afetlerini nleme ve
zaralarn
kltme
bakmndan
yaplmas
gerekenleri kavrar.

Su seviyesi ykselmeleri ve
ky
blgeleri
zerinde
yaanacaklar aklanr. Kurak
blgelerin olas lokasyonlar ve
insan potansiyeli tartlr.
Alternatifler zerinde durulur.
Bu konuyla ilikili belgesel,
fotoraf ve video izlenir.

83

Anahtar Kavramlar

Hidrosfer

Hidrolojik dng

Hidrojen

Oksijen

Buzullar

Yeraltsular

Kaynak

Akarsu

Gl

Okyanus

Deniz

Akifer

Akifj

Havza

Sanayi devrimi

Afrika

Su basks

Su ktl

Su zengini

Srdrlebilir evre

UNESCO

Kirlilik

pH

84

Saydamlk

Tat

Litre

Takn

Seyelan

Ya

Uydu

85

Giri
Su, yer sistemlerinden Hidrosferi meydana getirir. Su normal scaklk ve basn altnda
sv hlde bulunan, her molekl bir oksijen ile iki hidrojen (H 2 O) atomundan oluan, renksiz,
kokusuz, tatsz maddedir. Hayatn hava ile birlikte bir dier vazgeilmezi de sudur.
Dolaysyla su, canllarn hayatnn istisnasz bal olduu hava ile birlikte hayatn iki temel
esinden biridir. Suyun nemi bununla da snrl deildir. Enerji retiminden, sanayi
tesislerine, Tarmdan ulama kadar birok faaliyet suya baldr. nsan dndaki dier fauna
ve flora elemanlar da suya sk skya baml olarak bulunurlar.
Yeryznn nn sularla kapl olmas, dnyada su bolluu olduu grnm
veriyorsa da, iilebilir nitelikteki su oran ok ama ok kktr. Birok lkede su problemi
birinci sorundur. Yaklak su ktlna bal olarak her gn 6,000 ocuk lmektedir. Afrikada
1998 ylnda, 308,000 insan savalarda ve atmalarda lmtr, fakat bundan 6 kat daha
fazlas 2000000 kii su kirliliine bal olarak meydana gelen ishal vakalarndan lmtr.
Su kaynaklar zerindeki basklar, zellikle arpk kentleme, plansz nfus toplanma
sahalarnn olumas, artan yaam standartlar, su iin artan rekabet ve kirlilik gibi insan
faaliyetleri sonucunda artmaktadr. Bunlar dolayl olarak da iklim deiimi ve doal
koullardaki deiiklikler ile daha da iddetlenmektedir. Kt su kaynaklar buna karn giderek
artan insan nfusu ve faaliyetleri suyun neminin giderek artmasna neden olmaktadr.
Su taknlar sonucunda ok fazla can ve mal kayb meydana gelir. Gnmzde ya
alanlar ve ya younluklarnn belirlenmesinde olduka etkili biimde kullanlan Doppler
radar sistemleri ve uydu datalar ile alan erken uyar birimlerinden yararlanlmaktadr.
Uydu grntleri ve dijital izleme sistemleri zararlarn en aza indirilmesinde kullanlacak
imkanlardr. Bunun yan sra dnyada potansiyel olarak su takn felaketi olsl tayan
yerler Asyada; Banglade, Hindistan, Pakistan, Tayland, Laos, Vietnam, Filipinler, Gney
Kore, Kuzey Kore, Japonya, Malezya; Buhutan, Nepal, Yemen, Trkiye Avrupada; Portekiz,
talya, Macaristan, Romanya, Afrikada; Cezayir, Sudan, Somali, Mozambik, Zimbabve,
Gney Afrika Cumhuriyeti, Amerikada; Meksika, Kba, Guatemala, Nikaragua, Dominik
Cumhuriyeti, El Salvador, Panama, Kolombiya, Venezuela, Guyana, Surinam, Brezilya,
Ekvator, Peru, Paraguay, Uruguaydr.

86

2.1.

Ana izgileri le Hidrosfer

Hidrosfer, Su Kre veya su ortamlar anlamlarna gelmektedir. Dolaysyla tm


okyanuslar, denizler, gller, akarsular, yeraltsular ve kaynaklar gibi su ktlelerinin btnne
Su Kre veya Hidrosfer denir. Bunlarn yan sra kutuplar ve evresindeki buzullar ile kalc
kar snrnn zerinde barnabilen buzullarda hidrosferin konusu dahilindedir. Grld
zere yerkrenin yzeyindeki okyanus, deniz, gl, nehir ve bataklklarda durgun ve hareketli
sular eklinde yer alan, gerek flora ve fauna unsurlarnn bnyelerinde tutulan ve gerekse
litosfer ierisinde toprak nemi, yeralt sular ve jvenil sular eklinde depolanan tm sular
Hidrosferin kapsam ierisindedir. Bylece Hidrosfer, Atmosferden yerkrenin ekirdeine
kadar her sahaya yaylan sular btn olarak ekillenmektedir.
Hidrosfer'in Dnya zerindeki yzlm 361.000.000 km2 dir. Bu bakmdan
Hidrosfer yeryznn %71' ini kaplar. Bu sahann 350.170.000 km2 si tuzlu sudur. Kuzey
Yarm Krede % 61 Hidrosfer, % 39 karalar iken, Gney Yarm Kre de % 81 Hidrosfer, %
19 karalar eklindedir. Dier bir ifade ile Hidrosfer'in % 97,5ini denizler ve okyanuslar
oluturur.
1 milyar 400 milyon km3 olan dnya su potansiyelinin % 97,5ini yeryznn
yaklak % 71 ini kaplayan deniz ve okyanuslardaki tuzlu sular oluturur. Geri kalan % 2,5lik
ksm olan tatl sularn % 69,7si buzullarda balanm durumdadr. Yeryznn en nemli
tatl su kayna olduu hlde istifade etmenin pek mmkn olmad buzullar adeta stok
hlinde su bulunduran birer hazne konumundadr. Kalan tatl suyun % 30unu yeralt sular,
% 0,3n ise nehir ve gllerdeki yzey sular oluturmaktadr. Yeralt sularnn byk bir
ksm fosil sular, toprak nemi, higroskopik su ve derinlerde depolanan yeralt sularndan ibaret
olup, her an ulalabilir mahiyet arz etmezler. Tahminlere gre yeralt sularnn bugn ancak
%0,13ne karlk gelen 14.000 km3 dolaynda bir ksmnn kullanm sz konusudur.
Gnmz teknolojik imknlarnn yerin derinliklerindeki sulara uygun maliyetle ulamak iin
yeterli olmay sebepiyle her 1.000 litre yeralt suyunun 998,7 litresi kullanm d
kalmaktadr. Eriilebilir tatl yzey sularnn %52sini meydana getiren gller ile % 38 ini
oluturan bataklk ve sulak alanlar, bu hacimleriyle buzullar ve yeralt sularnn ardndan en
fazla tatl su ihtiva eden ortamlar olarak dikkat ekmektedir. Bunlara bir de % 1 oranndaki su
ktlesine karlk gelen akarsular eklenince su kaynaklarndan faydalanma adna hidrosferin
en verimli ksm ortaya km olur. Bunlarn dnda % 1 lik su organizmalarn bnyesinde,
%8 i ise atmosferdeki dngye dhildir. Grld zere gnmz artlar ve teknolojik
imknlar ile dnyadaki toplam suyun ancak 3/100.000 gibi kk bir ksm bitkiler ve
hayvanlarla birlikte insanlarn kullanmna uygundur.
Sularn farkl ortamlar arasnda gei hlinde olduklar bilindiine gre, srekli olarak
oran, muhteva ve faz deien sularn bir deiim ve dnm srecine tabi bulunduklar
kolayca ispatlanmaktadr. Su dngs veya Hidrolojik Dng bu sreci tanmlamak iin
kullanlan ifadelerdir. Gne ssnn yardmyla Hidrosfer ve Atmosfer arasnda srekli bir su
alverii vardr. Atmosferik artlar, suyun kimyasal bileimi, Gne'in Dnya'ya olan
uzakl ve dier tm uygun artlar suyun deiik hlde yani; kat, sv ve gaz hlinde

87

bulunmasn salar. Su sahalarndaki buharlama ile havaya su buhar ykselir. Bu daha


sonra kar, yamur ve dolu olarak geri dner (ekil 53).

ekil 53: Su Dngs


Hidrosfer in balca elemanlar olarak yeraltsular, kaynaklar, akarsular, gller,
okyanuslar ve denizlerdir. Bunlar ana hatlar ile aadaki gibidir.
Yeraltsular, yalar sonucu yeryzne den sularn yeraltna szarak
depolanmalar veya buralarda ak gstermeleri ile oluurlar. Yeraltsuyunun miktarn; ya
miktar, yzeyin eimi, bitki rts, zeminin zellii etkiler. Alvyal ovalar, karstik araziler,
deniz ve gl kylar yeraltsuyu bakmndan zengin alanlardr.
Kaynaklar ise yeraltsularnn kendiliinden yeryzne kt noktalardr. Kaynaklar
yeryzne k zelliklerine gre deiirler; Da ve vadi yamalarnda geirimli tabakann
yeryzne kt yerlerde yama (ekil 54), yeraltsularnn fay atlaklarndan yeryzne
kt noktalarda fay, kalker gibi znebilen kayalarn atlaklarndan szan sularn toplanp
yeryzne kt ksmlar karstik kaynaklar oluturur.

ekil 54: Yama Kaynandan Bir Kesit


Akarsular, kaynak sular, yalar, kar ya da buz erimeleri ile oluan ve doal bir
yatak boyunca akan sulardr. Akarsular byklklerine gre dere, ay, rmak ve nehir gibi
isimler alr fakat bunlar birbirinden ayrmak iin kesin bir lt sz konusu deildir.
Akarsuyun herhangi bir noktasndaki enine kesitinden bir saniyede geen suyun m3 cinsinden
miktarna debi veya akm denir. Akarsuyun akmnn yl ierisinde gsterdii deimelere
rejim denir. Akarsuyun rejimini; ya rejimi ve ekli, havzann bykl, buharlama
artlar, barajlar ve bitki rts gibi hususlar etkiler. En kk dereden ana rmaa kadar bir
akarsuyun beslenme havzas iinde tm kollaryla birlikte oluturduu suyolu rgsne

88

akarsu a denir. Her hangi bir akarsuyun kollaryla birlikte su toplad sahaya ise su toplama
havzas veya akalama havzas ismi verilir. Havzalar birbirinden ayran doal snra su
blm izgisi denir. Sularn denize ulatrabilen havzalara ak havza, ulatramayan
havzalara ise kapal havza denir. Akarsularn bir ksm tm yl kapsayacak ekilde aka
sahiptir. Bunlar srekli akarsulardr. Baz akarsular ise ancak yal dnemlerde akarken
kurak dnemlerde aktan yoksundurlar. Bunlar ise sreksiz veya mevsimlik akarsular olarak
bilinir.
Gller, karalar zerindeki anaklar doldurmu tatl veya yer yer tuzlu su ktleleridir.
Gller, kapal havzalar dolduran geni, durgun su ktlesi olarak da tanmlanmaktadr.
Bulunduklar blgenin iklimine, jeolojik ve jeomorfolojik yapsna bal olarak farkllk
gsteren Dnyann hemen her tarafna dalm irili ufakl birok gl bulunur. Dnyann en
byk gl Asya ktasnda Hazar ve en derin gl de yine bu ktada Baykal Gldr. Gller,
yer alt ve yer st sularyla beslenmektedir. Gl sular ac, tatl, sodal ve tuzlu
olabilmektedirler. Bu farklln nedenleri; iklim koullar, beslenme kaynaklar, gln
bulunduu arazinin yaps, gln bykl, derinlii ve gidegeninin olup olmamasdr. Eer
bir gle buharlama ve szma yoluyla kaybettiinden daha fazla su gelirse gl sular ykselir.
Gln fazla sular gl anann en alak yerinden bir dere hlinde dar akmaya
balar. Beslenme kayna gl olan gller fazla sularn bu ekilde bir gidegen yardmyla
denizlere boaltr. Sularn darya bir gidegen yardmyla boaltan gllerin suyu tatl, sularn
darya boaltamayan gllerin suyu ise ac veya tuzludur. Gl sularnn iinde znm
hlde madensel tuzlar bulunmaktadr. Buharlama nedeniyle gl suyunun tuz younluu artar.
zellikle kapal havzalarda yzeyden ak olmad iin bu gllerin sular tuzludur. Ak
havza gllerinde ise, sular yzeyden boald iin madensel tuz oran dk, buna bal
olarak sular tatldr. Gl suyunun scakl, gln bulunduu enleme, iklim koullarna ve
mevsime gre deiir. Ayrca gln derinlii, gln bulunduu ykselti ve gl besleyen
sular da gl suyunun scakl zerinde etkilidir.
Gl suyunun hareketlilii gln beslenmesine ve havzadaki iklim koullarna bal
oluan seviye fark nedeniyle su seviyesinde deiiklie, gl yzeyinde rzgrlar etkisiyle
oluan dalgalara, gl yzeyinin bir blmndeki basn deimeleri alalma ve ykselme
eklindeki ritmik hareketlere baldr.
Gller, gl anann oluum zelliklerine gre yerli kaya glleri ve set glleri olarak
iki ana blmde toplanr. Yerli Kaya Glleri, gl anan oluturan etkene gre tektonik,
volkanik, karstik ve buzul Glleri olarak snflandrlabilir. Set Glleri ise, alvyal, ky,
moren, heyelan, volkanik ve yapay set glleri olarak snflandrlabilir (ekil 55).

89

ekil 55: ldr Gl, Volkanik Set Gl


Okyanuslar, ktalarn arasna yerlemi ok byk su ktleleridir. Yeryznn
yaklak te ikisini (%71) kaplarlar ve bu alann yaklak yarsnda su derinlii 3000
metrenin zerindedir. Okyanuslarn ortalama derinlii 5.000 metre ve en derin okyanus
ukuru 11.034 metreye ular. Okyanuslar sy, gn boyunca Gne ndan alr ve geceleri
Atmosferi strlar. Okyanusun bu katman, Atmosferin tamamndan daha fazla s ierir.
Dnyada be adet okyanus bulunmaktadr. Bunlar; Byk Okyanus, Atlas Okyanusu, Hint
Okyanusu, Gney Okyanusu, Arktik Okyanusudur (ekil 56).

90

Byk Okyanusun Konumu

Atlas Okyanusunun Konumu

Hint Okyanusunun Konumu

Gney Okyanusunun Konumu

Arktik Okyanusunun Konumu

ekil 56: Okyanuslar ve Konumlar


Byk Okyanus veya Pasifik Okyanusu, Amerika ve Asya ktalar arasnda ve
dnyann en byk okyanusudur. Byk Okyanus 179,7 milyon km2 yzlmne sahiptir.
Hemen hemen Atlas Okyanusu ve Hint Okyanusu'nun toplam kadar yzlm vardr. En
derin yeri 11.034 m ile Mariana ukuru olup buras ayn zamanda Dnya'daki en derin
noktadr. Pasifik Okyanusunun 708.000.000 km3 su hacmi vardr ve kaplad alan
Dnya'daki toplam karalarn alanndan biraz daha byktr. Okyanusun 3.000-3.500 m'den
derin her yerinde s 2 C nin altndadr.
kinci byk okyanus Atlas Okyanusudur. Avrupa ve Afrika'y Amerika Ktas'ndan
ayrr. Yan denizleri ile birlikte (Akdeniz, Kuzey Denizi ve Baltk Denizi) 106,2 Milyon km
alana sahip olup, yeryznn bete bir alann kaplar. 3.314 metre ortalama derinlii bulunan
okyanusun en derin noktas Porto Riko ukurudur. Ayrca Dnyann en uzun okyanus
srada olan Orta Atlas Srt veya dorsali bu okyanusta bulunur.

91

Kuzeyde Asya, batda Afrika ve Arabistan Yarmadas, douda Malezya Yarmadas,


Sunda Adalar ve Okyanusya tarafndan evrilen, Dnyann nc byk su topluluu Hint
Okyanusudur. Agulhas Burnu'nun gneyinde 20 dou boylamnn getii yerde Atlas
Okyanusu'ndan; 147 dou boylamnn getii yerde de Pasifik Okyanusu'ndan ayrlr. En
kuzeyde Basra Krfezi'nde, 30 enlemine kadar uzanr. Dnya sularnn %20'sini kapsar.
Afrika'dan Avustralya'ya kadar okyanusun genilii 10.000 kilometre kadardr. Bu alanda
yaklak olarak 73.566.000 km yer kaplar. Hacminin yaklak olarak 292.131.000 km
olduu tahmin edilmektedir. Ortalama derinlii 3.890 metredir. En derin nokta Java
ukurunda deniz seviyesinin yaklak 7.450 m altndadr. Hint Okyanusu'ndaki nemli gei
noktalar ve boazlardan bazlar Bab'l Mendep, Hrmz Boaz, Malakka Boaz, Svey
Kanal'nn gney girii ve Sunda Boaz'dr. Andaman Denizi, Umman Denizi, Bengal
Krfezi, Byk Avustralya Krfezi, Aden Krfezi, Mozambik Kanal, Kzldeniz okyanusun
dier blmlerindendir.
Henz 2000 ylnda resmen isim verilen ve tanmlanan Gney Okyanusu, dnyann
drdnc okyanusudur (ekil 46). Byk miktardaki yakn tarihli deniz bilimi aratrmas,
Antarktika evresini batdan douya doru dolaan bir okyanus aknts olan Antarktik Kutup
evresi Akntsnn (AKA) kresel okyanus dolamnda byk nemi olduunu ortaya
koymutur. AKAnn souk sularnn, kuzeyindeki daha scak sularla karlat ve kart
epeevre blgenin ad Antarktik Bilekedir ve olduka kesin bir snr tanmlar. Mevsimlere
gre dalgalanma gsteren bu snr, ayr bir su ktlesini ve esiz bir evre bilimsel blgeyi
evreler. Bileke besin maddelerini younlatrr; bu youn kaynak ile deniz alt bitki yaam
zenginleir.
Son okyanus ise kuzey kutup evresinde yer alan Arktik Okyanusudur. 70
enlemlerinin kuzeyinde yer alr. Arktik Okyanusu; Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika'nn
kuzeylerinde yer alan, Kuzey Kutbu'nu kapsayan, buzlarla kapl bir okyanustur. Yzlm
14.090.000 km olan devasa bir alandr. Dier okyanuslara gre s olup, en derin noktas
5.449 m, ortalama derinlik 1.038 m'dir. Rusya, ABD, Kanada, Grnland, Norve ile kylar
bulunur.
Denizler, okyanuslarn kta ilerine doru uzanan kollardr. Dolaysyla deniz, bir
okyanus ile ba olan byk bir alan kaplayan ve genellikle tuzlu sulara sahip su ktlesidir.
Okyanus ve denizleri birbirinden ayran baz ltler bulunmaktadr. Bunlar; derinlik,
kapladklar alan, tuzluluk, aknt sistemleri, scaklk ve karalarn fiziksel zelliklerinden
etkilenme olarak sralanabilir.
Deniz suyundaki balca kimyasal maddeler; Sodyum klorr: %78,32, Potasyum
klorr: %1,69, Magnezyum klorr: %9,44, Magnezyum slfat: %6,40 ve Kalsiyum slfat:
%3,94 tr. Deniz suyunun tuzluluk oran scakla bal olarak deimektedir. Scaklk
buharlamaya, buharlama da tuzluluk orann artmasna yol aar. Deniz suyu tuzluluk oran
ortalama 35tir. Deniz suyu tuzluluunu ok azda olsa denize dklen akarsular ve yalar
da etkiler. Deniz suyunun tuzluluu en fazla 65 ile Kzldenizde, en az ise 01 ile Baltk
Denizindedir.

92

Her deniz belli bir okyanusun parasdr. Bu nedenle denizler, okyanusla meydana
getirdii balantya dayanlarak ksma ayrlabilir. Kenar denizler, Okyanuslarn hemen
yannda, ktalara sokulmu krfezler durumundadr. Umman denizi buna rnektir. Karalar ve
ktalar arasnda kalm denizlere Akdeniz rnei verilebilir. Okyanusla balants, bir eik
meydana getiren dar bir boaz iledir. Afrika, Avrupa ve Asya ktalar arasnda kalan Akdeniz
geni anlamda Marmara, Karadeniz ve Azak denizlerini de de iine alr.

2.2.

Su Kaynaklar Temel Problemleri

Dnya zerindeki mevcut tatl su kaynaklarnn ihtiyalar karlayamayacak hle


gelmesi zerine tatl su kaynaklar konusunda ortaya kan sorun su sorunu olarak
tanmlanabilir. Dnya su varlnn miktar baznda sabit kald bir gerektir. Ancak kimi
zaman suyun bulunduu ortam ve faz suya ulam zorlatrd iin, kimi zaman da
ulalabilir mahiyetteki suyun bileimi kullanmaya uygun olmad iin Dnyann su varl,
her geen gn artan su ihtiyacn karlamak konusunda yetersiz kalmaktadr. Bu durum
blgesel ve mevsimsel deiimler arz etmekle beraber, kimi yerlerde iddetli kimi yerlerde ise
hafif hissedilen bir sorun olarak ne kmaktadr. Bu anlamda da ve rt buzullarnda
balanan sular, higroskopik nem, canllarn bnyesindeki sular, Atmosferdeki su buhar,
tuzlu sular ve jvenil sular ilk aamada kullanlmas mmkn olmayan sular olup, insan d
sebeplerle ulalamaz statsnde yer almaktadrlar. te yandan, beer etkiler sonucu kirlilik
oran artan sular ise antropojenik kaynakl ulalamaz sular payesine yazlmlardr.
Dolaysyla kendi iinde bir ahenge sahip olan Hidrosferin beer mdahalelerden etkilenen
yaps, gnmz dnyas iin gittike byyen bir probleme iaret etmektedir.
Tamamen ikame edilemeyen bir kaynak olan su; yaayan btn canllar iin en nemli
doal kaynaklardan biridir. Dier bir ifadeyle su; hayatn ve canlln kaynadr. nsan
kullanm, ekosistem kullanm, ekonomik kalknma, enerji retimi, ulusal gvenlik gibi
suyun gerekli olduu birok sektr vardr. Ancak, zellikle son 50 yl ierisinde artan insan
nfusu ve bunun sonucu olarak artan su talebi, kresel bir su krizini gndeme getirmitir.
Bunun yan sra, hzla artan Dnya nfusu ve su talebiyle birlikte ekonomik, politik ve
evresel konulardaki mcadeleler ve ekimeler ok daha yaygn ve ciddi boyutlara
ulamtr. Su kaynaklar; miktar, kalite ve tm dier sektrel kullanmlar asndan birok
ciddi sorunla kar karyadr. Su tm canllar iin en nemli doal kaynaklardan biridir.
Su kaynaklarnn tahminen % 60 tarmsal sulamada, % 15i endstride ve % 25i
evlerde kullanlmaktadr. Bu sektrler arasnda artan su rekabetinde, su ekonomisinin artk
tarmdan yana olmad aktr. inde 1.000 ton su ile ortalama deeri 200 $ olan 1000 kg
buday retilebilirken, ayn miktarda su ile 14.000 $ deerinde endstriyel rn elde
edilebilmektedir. Bu tasarruf sahalar suyun bir sonraki hidrolojik dngye kadar elverili ve
uygun kullanmn ortadan kaldrmaktadr. Bylece her 8 saniyede 1 bebek, her gn 6 bin
ocuk, her yl 200 milyon insan kirli sulardan kaynaklanan hastalklara yakalanmakta ve ou
yoksul 3,4 milyon insan su ktl ve sudan kaynaklanan hastalklardan dolay hayatn
kaybetmektedir.

93

Hayatn vazgeilmez bir unsuru olan su, yerine baka bir madde ikame edilemeyen,
snrl bir doal kaynaktr. Salkl suya ulamak her eyden nce temel bir insan hakk olarak
deerlendirilmelidir. Dier bir deyile su, toplumsal bir deer olarak dnlmelidir.
nsanlarn faaliyetleri de suya bamldr ve bu faaliyetler de su koullarn
etkilemektedir. ehirleme, sanayileme ve ekosistemin korunmas su talebini artrmaktadr.
Endstrileme ise ehirlemeden daha fazla su kaynaklarnn kullanmna sebep olmaktadr.
Hayat dzeyi art kendi iinde ek su kaynaklar talebini birlikte getirmektedir. rnein,
insanlarn besin zinciri arttka ve daha ok sr, tavuk, yumurta ve st rnleri tketildike,
tahl tketimi de artmaktadr.
Su yenilenebilir bir kaynaktr, bu anlamda srdrlebilir kullanm mmkndr;
Ancak gnmzde hzl tketim, kaynaklardan yararlananlara eit frsatlar ve yararlar
salayacak ekilde srdrlebilirlikten ok uzaktr. Genellikle, bir insann biyolojik
ihtiyalarn karlamas ve yaamn srdrebilmesi iin, gnde en az 25 litre su tketmesi
gerektii kabul edilir. Ancak, ada bir insann salkl bir biimde yaamas iin gereken
ime, yemek piirme, ykanma, amar gibi amalarla kullanlacak su dikkate alndnda,
kii bana gnlk ortalama kentsel su tketim standard 150 litre olarak kabul edilmektedir.
Dnya genelinde blgelere gre kii bana su tketim miktarlar sanayilemi lkelerde 266
litre iken Afrikada 67, Asyada 143, Arap lkelerinde 158, Latin Amerikada 184 litredir.
Gelimi lkelerde su tketim miktar snrszca artmaktadr. Amerika Birleik
Devletlerinde bir kii gnlk ortalama 300 litre, ngilterede 230 litre su tketmektedir. Az
Gelimi olan lkelerde ise bu deer yalnzca 10 litredir. Dnya nfusunun %40'n
barndran 80 lke imdiden su sknts ekmektedir. 1940-1980 yllar arasnda su kullanm
iki katna kmtr. Nfusun hzla artmas, buna karlk su kaynaklarnn sabit kalmas
sebepiyle su ihtiyac her geen gn artmaktadr.
Yeraltndan devaml ve ok miktarda su ekilmesi sonucu su tablas nemli
miktarlarda alalr. Yeraltsuyu seviyesinin dmesinde veya su tablasnn alalmasnda,
ehirleme sonucu, yeraltsuyu beslenme alanlarnn bina, asfalt yol vs. tesislerle kaplanmas
da nemli rol oynamaktadr. Bu durum, kuyulardaki suyun seviyesinin dmesine, hatta
onlarn kurumalarna yol aar. Bu arada, pompaj yoluyla su ekilen kesimlerde pompaj
masraflar artar. Deniz ve okyanusa yakn blgelerde yeraltndan tuzlu su bu boluklar
doldurabilir.
Farkl amalar iin farkl kalitede sulara ihtiya vardr. rnein sulamal tarmda
kullanlan su ile endstride kullanlan sularn kaliteleri birbirlerinden farkldr. Hatta farkl
endstri dallarnda farkl kalitede sulara gereksinim duyulur. rnein ila ve meyve suyu
retiminde saf, iyi kalitede su kullanlr. eker retiminde ise, sert su kullanlmas gerekir. Bu
nedenle onlarn, scaklk, renk, saydamlk, koku, tat, elektriksel iletkenlik, sertlik ve pH
derecesi gibi fiziksel ve kimyasal zellikleri tercih nedeni olmaktadr.
Her yl 200 milyon insan kirli sulardan kaynaklanan hastalklara yakalanyor ve ou
yoksul 3.4 milyon insan ocuklar dhil- su ktl ve sudan kaynaklanan hastalklardan

94

dolay hayatn kaybetmektedir. Her gn 6 bin ocuk, her 8 saniyede 1 bebek can veriyor. 7
milyarlk dnya nfusunun % 25lik blm yani 1,75 milyar insan temiz su konusunda ok
skntl olup, gvenli iilebilir temiz suya sahip deildir (ekil 57). % 8i 500 bin insan
kronik temiz su noksanl yaamaktadr. 2.4 milyar kii iin koullarn iyiletirilmesi
gerekmektedir. Kirli su kurbanlarnn ounluu ise gelimekte olan lkelerdedir.

ekil 57 : Kirli Su Tketimi


7,2 milyarlk dnya nfusunun % 25lik blm olan 1,75 milyar insan temiz su
konusunda ok skntl olup, gvenli iilebilir temiz suya sahip deildir. % 8i olan 500 bin
insan kronik temiz su noksanl yaamaktadr. 2.4 milyar kii iin koullarn ivedi olarak
iyiletirilmesi gerekmektedir. Dnya nfusunun 9,3 milyara ulamas beklenen 2050 ylna
gelindiinde su sknts eken 26 lkeye 50 yl sonra 40 lkenin daha eklenecei ve nfusun
3te 2sinin eitli su sorunu yaayaca ngrlmektedir. klim salnmlar nedeniyle 60
lkedeki 7 milyar kii su ktl ile kar karya kalaca varsaylmaktadr.
Yine mavi gezegendeki tm sular btn amalara hizmet edebilecek zelliklere sahip
olmad gibi, son dnemlerdeki iklim deimeleri ve antropojenik etkiler kaynakl hzl
dejenerasyon ve degredasyon devam etmektedir. Bu nedenlerle su varl lkelerin
zenginliinin de gstergesi hline gelmektedir. Bugn ylda kii bana 10 bin metrekp su
den lkeler artk su zengini lke olarak adlandrlyor. Genel kabullere gre, bir lkede
ylda kii bana den tatl su miktar 1,700 metrekpten dkse, o lkenin su basks ile
anlan miktar 1,000 metre kpn altna inmi ise su a, ktl ile kar karya kabul
edilmektedir.
Yeryznde yan yllk ortalama deerlerini gsteren bir harita incelendiinde baz
yerlerin az yal, baz yerlerin de ok yal olduu grlr. Bu ekstrem deerler arasnda
gei blgeleri vardr. Yllk ortalana ya deeri 200 mm nin altnda olan sahalar mutlak
kurak sahalar olup llere karlk gelirler. Yllk ortalama ya deeri 200 - 250 mm
arasnda olan sahalar lms step sahalardr. Yllk ortalama ya deeri 250 - 500 mm
arasnda olan lokasyonlar yar kurak sahalardr. Yllk ortalama ya deeri 500 - 750 mm
arasnda olan yerler yar nemli sahalardr. Yllk ortalama ya deeri 750 - 1000 mm
arasnda olan sahalar nemli blgelerdir. Yllk ortalama ya deeri 1000 - 2000 mm arasnda
olan blgeler ok nemli sahalardr. Yllk ortalama ya deeri 2000 mm den fazla olan

95

yerler nemlilik derecesinin olduka fazla olduu sahalardr. Yllk ortalama ya miktarnn
2000 mm den fazla olan yerler bol yal sahalar olarak bilinir.
Kuzey Yarmkrede 23o 27 dan geen Yenge Dnencesi ile Gney Yarmkrede
yine 23o 27 den geen Olak Dnencesi arasnda kalan yerler Tropikler Aras Kuak olarak
bilinir. Bu byk Zonun merkez ksmnda Ekvatoral - Subekvatoral Kuak yer almaktadr.
Buralar Dnyann en nemli ve en bol yal yerleridir. Bunun kuzeyinde Tropikal ve
Subtropikal Kuak bulunuyor. Ancak, Subtropikal kuak Yksek Basn Sahalar olma
zelliini koruduundan ekseriya hava nemce fakir ve kurudur. l Sahalar da buralarda yer
alyor. Bundan da anlalyor ki ntertropikal kuan hemen her taraf nemli ve bol yal
deildir. Ekvatoral Yamur Ormanlar sahalar da Dnyann en nemli ve en bol ya alan
yerlerine rastlamaktadr. Orta Kongo, Gine Krfezi kuzey kylar, Amazon Havzas, Orta
Amerika nn dou kylar - Antiller, Gney Amerikada Amazon Havzas, ayrca
Gneydou Asya kylar, Endonezya Adalar ve Avustralya nn kuzeydou kylar sz
edilen zonda yer almaktadr. Gneydou Asya, Musonlar Asyas ad ile de bilinmektedir.
Muson, mevsim anlamna gelmektedir. Yln iki ana mevsimi olan Yaz ve K dneminde
karlkl olarak esen iddetli rzgrlar Muson Rzgrlar ad ile bilinir. Bunlar, Yaz
Mevsiminde Denizden Karaya, K Mevsiminde ise Karadan Denize doru
esmektedirler. Yaz Musonlar, Gneydou Asya karasna bol mikdrda ya getirmektedir.
Dnyann en ok ya alan yerleri de buralardr. Maksimal deerler de bu sahalara zgdr.
rnek olarak erapuni gsterilebilir. Buras, Hindistann dousu ile Bangladein kuzey
kesimine rastlamaktadr. Kez buralarda, ya mikdr ok olduu gibi nem oran da
yksektir. yle ki; yllk ortalama nem oran % 81, yllk ya miktar ise 11.777 mm dir.
Musonlar k mevsiminde Endonezya Adalar, Japon Adalar, Filipinlerin belli yerlerine bir
miktar ya brakmaktadr. Yaz mevsiminde Endonezya takmadalar, inhindi ve Hindistan
gney - gneydou kesimlerine bol miktarda ya tamaktadr.
te yandan ABD batsnda Ky Dalarnn batya (Byk Okyanus a) bakan
kesimleri 3000 mm nin zerinde ya almaktadr. Avrupann ok byk ksmnda yllk
ya miktar 1000 mmnin zerindedir. Orta Kuak da yer alan Trkiyede yllk ortalama
deerlere gre 1000 mm nin zerinde ya alan yerler kuzeyde Karadeniz Ky Dalarnn
Denize bakan yamalar ile gneyde Toros Dalarnn Akdenize bakan yamalarnda
grlmektedir.
Ar derecede neme doygun bir hava teneffs zorlatrr. Nefes darl (astm) eken
hastalar iin tehlikelidir. Bu hli ile lmcl hastalklara sebep olabilir. Kez, ar yalarn
oluturduu bataklk sahalar stma ve dier baz salgn bulac hastalklara sebep olur.
Normal koullarda yerkabuunun %10 luk ksm kurak ve yar kurak, %15 i ise buzul
ve buzul evresi blgelerden olumaktadr. Bu sahalar ise belirtildii gibi suyun kt olduu
lokasyonlardr. Dahas kresel iklim salnmlar ile suyun kt olduu bu sahalarn alan
giderek artmaktadr. Bylece su kaynaklarnn yeryzndeki dalnn farkl olduu
grlmektedir. Bu koullara bir de insann yer kabuu zerindeki dengesiz dal eklenince
ortaya su krizi kmaktadr. Dnya nfusunun % 60 n barndran Asya su kaynaklarnn
yalnzca %36 sna, % 13 n barndran Afrika su kaynaklarnn % 11 ine, % 13 nfusu
96

tayan Avrupa ise su kaynaklarnn % 8 ine sahip bulunur. Buna karn dnya nfusunun % 1
ine ev sahiplii yapan Avustralya su kaynaklarnn % 5 ine, % 14 nfusa sahip Amerika ise
tm su kaynaklarnn % 41ine sahip bulunur. 300 milyon kiiye sahip Ortadou lkelerinin
nfusu dnya nfusunun yaklak % 5 ini barndrmasna karn, dnya su kaynaklarnn
ancak %1 ine sahip bulunmaktadr. Ortadou-Kuzey Afrika, Hint yarmadas, Gney
Afrikann baz blmleri, Kuzey in dnyann nde gelen su sorunlu blgeleridir. 2002
ylnda aklanan Birlemi Milletler raporuna gre; dnya nfusunun yars 2032 ylnda
iecek su bile bulamayacaktr. Ortadou insanlarnn % 95i, Asya ve Pasifikte yaayanlarn
ise yzde 65i ciddi su sknts ekecektir.
Hi phesiz, su ktl ya da yokluu bir afettir. nk insanlar haytn her
kademesinde suya muhtatr. Su ktl - yokluu bir afet olduu gibi denetim altna
alnmad srece fazlas da bir afettir. Gerek lkemizde, gerekse Dnyann ok nemli ve bol
yal yerleri btn ile Afet Blgesi deildir. Nemli Tropikal ormanlar sahas gr bitki
rts, devs aalar ile fizik bir potansiyeldir. Bunlar, ekonomik bir deer tamaktadr.
Hl byle iken yine nemli ve bol yal blgelerin baz kesimleri ska zaman zaman su
takn ve su basknlarna, erozyon ve heyelnlara marz kaldklarndan bir afet hlini
almaktadr.
Netekim, Gneydou Asyann (Musonlar Asyas) belli yerleri zaman zaman byk
afetler yaanmaktadr. Buralarda Yaz Musonu yalar sebepiyle, akarsu (ndus, Ganj,
rauadi, Menam, Mekong, Song-koi) sularnn yataklarna smad evreye yaylp
bataklklar oluturduklar bilinmektedir. Bylece, yukarda ksmen akland zere bir
taraftan zirat sahalar ve meskn alanlar zarar grd gibi bilhassa bulac salgn
hastalklarn grlmesiyle kitle hlinde lmlere de sebep olduu bilinmektedir.
Netekim, Musonlar Asyasnda (Yemen, Hindistan, Banglade, inhindi ) olduu gibi
pirin tarlalar, ay ve kahve ziratinin yapld yerler zarar grmektedir. Mal ve can
kaybnn da yaanld bu yerlerde sosyo - ekonomik problemlerde yaanlmaktadr.

2.3.

Su Taknlar ve Seyelanlar

Sularn belirli bir izgi veya bir doal yatak boyunca akmasyla akarsular meydana
gelmi olur. Dzenli bir ekilde herhangi bir yatakta kanalize olmadan, yama yzeyi
boyunca bir tabaka tekil ederek akan sular, belli bir mesafeden sonra dzenli olmasa bile,
kk izgisel hatlar iinde toplanarak akmaya balar. Bylece kabul havzas, ak kanal ve
birikinti konisinden oluan izgisel akn en basit tipi olan seller oluur. Seller artk bir
yataa sahip bulunurlar ve akarsu ismi ile ifade edilirler. Doal bir yatak ierisinde izgisel
aka sahip olan akarsular yurdumuzda, byklklerine gre dere, ay, su, nehir ve rmak gibi
isimler ile anlrlar.
Taknlar, akarsuyun su ktlesinin artt ve su seviyesinin yllk ortalama dzeyinin
ok stne kt durumlardr. Srekli ve iddetli saanak hlinde yamur ve dolu
yalaryla veya olduka kaln kar rtlerinin n erimesiyle oluan suyun ya da bu ikisinin
birlemesiyle aka geen muazzam miktardaki sularn, cokun akl hline su takn denir.

97

alayan'l ve alkantl ak su taknnn bir tr zellii olup nne geleni alp gtrr.
Yerine gre aalar kknden sker, byk kaya bloklarn srkleye srkleye uzun
mesfelere tar. Su takn sular cokun akl olmakla birlikte yatana smaz, taar.
Bu srada akarsu, eer yata bu artan su ktlesini geirecek kapasitede deilse,
yatandan taar ve evresini su ve alvyona boar. Bir akarsu havzasna den ya
sularnn nemli bir blm yerst ve yeralt sznt ve akntlar ile dearj olmaktadr. Bu
dearjn, ar beslenme ile ya da yeteri derecede absorbe edilememeleri nedeniyle ortaya
kan yzey ve yeralt akn normal yatana smamas durumlarnda taknlar meydana
gelmektedir. Yksek sahalardan doan akarsularn yollarnn sonunda veya zerinde bulunan
dz veya hafif eimli sahalarda, eimli yataklarndan, yksek hzla gelen akarsular, drene
olamazlar ve yataklarnda ykselirler. Fakat tabandaki yataklarn fazla derin olmamalar veya
s olmalar, onlarn bu ykselmeyi karlamalarna engel olur. Bylece bu alanlarda taknlar
meydana gelir. Bunda, beslenme unsurlarnn, gider unsurlarna gre baskn olmasnn rol
byktr. Bu durumlarda akarsu, yatandan taarak evredeki arazilere, yaplara ve canllara
zarar verecek hle gelmektedir. Bu zararlar, ok zaman maddi olarak yksek kayplara neden
olabildii gibi yer yer de deeri hibir ekilde telafi edilemeyecek olan can kayplarna neden
olabilmektedir.
Taknlar byk debi, yksek su seviyesi ve byk hzlar ile karakterize edildiinden
akarsular zerinde ina edilen tm yaplar iin takn debilerinin bilinmesi ve bunlarn
zararsz hle getirilmesi gerekir. Bu bakmdan takn kontrol, takn zararlarn azaltmak ve
btnyle nlemek iin yaplan almalar kapsar. Ancak takn deerleri pek ok
deikenden etkilenmekte olup, taknlar hibir zaman belirli bir kural ve modele uyarak
meydana gelmezler. Buna ramen takna etki eden faktrlerin ve istatistiki verilerin iyi ett
edilmesi sonucu, birtakm ihtimal hesaplamalar ve CBS tabanl risk analizleri ile potansiyel
takn sahalar haritalar yaplabilmektedir.
Bir akarsu havzasnda taknlar fiziki ve beer faktrlerin kontrolndedir. Drenaj a
ve younluu, yeralt sular, havza ekli, biimi, ya alan bykl, arazi eimi, akarsu
k noktasndan olan seviye farklar, k noktas mesafesi, gei sresi, zeminin nem,
geirimlilik ve diren zellii bakmndan litolojik yap, toprak ve bitki rts, rlyef ve ya
iddeti, sresi, gibi klimatik artlar fiziki faktrlerdir. Arazi kullanm tarz, sun beslenme,
eitli su yaplarnn varl, gletler ve barajlarn yklmas gibi hususlar beer faktrlerdir.
Takn sreleri byk oranda iklim tarafndan belirlendii gibi bu etmenin etkinlik
sre ve derecesi de gene bu faktre bal olarak belirlenir. Yalarn genellikle yamur
eklinde olmas, gnlk ve mevsimlik scaklk farknn fazla olmamas, don olaylarnn yok
denebilecek kadar az grlmesi taknn hz ve etkinliliini belirleyen iklim
zelliklerindendir. Bu kapsam iinde deerlendirilebilecek bir dier unsur da zeminin suya
doygun olup olmaddr. Zeminin suya doygun olduu devrelerde akarsular szma yoluyla su
kaybna uramayarak, takn oluumunu kolaylatrm olurlar.
Topografya yzeyinde akan sularn bir ksmnda ak btn yzeyi kaplayacak
ekildedir. Bu tr aka seyelan denilmektedir. uras bir gerektir ki su takn, sdece ve

98

sdece kanalize olmu akn veya baka bir ifade ile olgun bir akarsu vdsi iinden seyreden
cokun akl bir su olmayp; baz hllerde eimli yamalarda btn sath kaplarcasna da ak
gsterir. Bu ak da delice bir ak olup; yan sreklilii ve iddeti devam ettii srece
zemn tabatna bal olarak devam eder. Seyelanlar, sellerin kabul havzalarnda ancak ya
sresince grlebilirler ve seyelan sresince sular, doal olarak bir takn hlinde bulunurlar.

2.3.1. Su Taknlarnn Yeryznde Dal


Dnyada takn vakalarnda len ve etkilenenlerin Asya, Amerika ve Afrika
ktalarnda younlat grlr (Tablo 4). Ancak oluan hasar bakmndan Asya, Amerika ve
Avrupa ilk srada yer alr.

99

Tablo 4: Ktalara Gre 1900-2014 Yllar Arasnda Meydana Gelen Su Taknlar


Ktalar

Afrika

Amerika

Asya

Afet Tr

Avustralya

len

Etkilenen

Zarar

Says

Kii

Kii

(000 US$)

Su takn

221

6.909

13.592.362

965.007,00

Su takn

90

2.781

2.285.642

486.086

Su takn

550

16.018

50.847.334

5.999.880

Toplam

861

25.780

66.725.338

7.450.973

Su takn

357

56.972

28.883.356

22.187.497

Su takn

64

32.415

2.805.474

4.839.870

Su takn

561

13.888

55.014.081

77.612.955

Su takn

11

9.950

Toplam

983

103.286

86.702.921

104.640.322

Su takn

530

2.365.377

865.319.573

41.796.252

Su takn

282

26.732

165.891.818

26.808.370

Su takn

923

4.409.629

2.337.386.968

306.181.977

1.735

6.775.033

3.368.598.359

374.786.599

Su takn

133

3.289

4.265.569

24.260.105

Su takn

52

1.820

572.369

17.056.710

Su takn

341

1.997

9.835.570

85.762.179

Toplam

526

14.101.711

127.078.994

Su takn

46

219

432.393

580.021

Su takn

19

90

41.775

1.892.100

Su takn

56

207

678.865

11.776.754

121

516

1.153

13.669.434

Toplam
Avrupa

Olay

Toplam

Su taknlar, dnyada daha ok inin gneyi, Kuzey Hindistan, Banglade, Amazon


Blgesi, Tuna, Missisipi ve Mssouri akarsu havzalar ile yarkurak blgelerde gerekleir.
Bununla beraber muson ve tropikal frtnalarla ilikili yalarn grld alanlarda da

100

nemli taknlar yaanr (ekil 58, Tablo 5). Belirtilen bu alanlarda alak takn ovalar ve
nehir azlarndaki dz alanlar, zayf bitki rts ve konvektif yalarn grld kurak ve
yarkurak blgelerdeki kk akarsu havzalar, yeterli gvenlikte olmayan baraj gl
evreleri, kara ilerinde byk sularn kylarndaki alak sahalar potansiyel takn sahalar
olarak karmza kar.

ekil 58: Su Taknlarnn Dal


Tablo 5: Dnyada 1900-2014 Yllar Arasnda Can, Mal Kayplar ve Etkilenen nsan Says
Bakmndan lk 10 Su Takn

Asyada; Banglade, Hindistan, Pakistan, Tayland, Laos, Vietnam, Filipinler, Gney


Kore, Kuzey Kore, Japonya, Malezya; Buhutan, Nepal, Yemen ve Trkiye; Avrupada
Portekiz, talya, Macaristan, Romanya takn riski tayan lkeler arasndadr. Afrikada
Cezayir, Sudan, Somali, Mozambik, Zimbabve, Gney Afrika Cumhuriyeti; Amerikada
Meksika, Kba, Guatemala, Nikaragua, Dominik Cumhuriyeti, El Salvador, Panama,
Kolombiya, Venezuela, Guyana, Surinam, Brezilya, Ekvator, Peru, Paraguay, Uruguay
saylabilir (ekil 59, 60, 61, 62, 63, 64).

101

ekil 59: Bangkok, 24 Ekim 2011

ekil 60: Tayland - Bangkok, 30 Ekim 2011

ekil 61: Hindistan - Kalkta, 27 Mays


2009

ekil 62: Rockhampton Havaalan,


Queensland, 2 Ocak 2011

ekil 63: Dakka, 29 Nisan 1991

ekil 64: Artvin, 24 Austos 2015

2.3.2. rnek Su Takn Vakalar


1889 Johnstown Takn, Johnstown takn ya da yerel isimlendirilmesi ile 1889
Byk Seli, Kk Conemaugh Nehri zerinde yer alan Gney Fork Barajnn birka gn
sresince son derece ar ya sonucunda hasar grmesi ile 31 Mays1889 tarihinde
Johnstown (Pennsylvania, ABD) da meydana meydana gelmitir (ekil 65).

102

ekil 65: 1889 Byk Takn


Baraj hasar ile Baraj Glnde depo edilmi 20 milyon ton (yaklak 18 milyon
metrekp) su sedleri ykarak glden dar tamtr. Bu olay sonucunda 2.209 kiinin
lmne ve 17 milyon ABD dolarna (2012 yl itibariyle yaklak 425 milyon dolar edeeri)
neden olmutur. Bu vakada Clara Barton liderliindeki yeni Amerikan Kzl Ha yardm
kuruluunun ilk byk afet yardm aba olmutur. Madurlar iin 18 yabanc lkeden destek
gelmitir. Madurlarn hak mahrumiyetleri ve yaanan aclar, bir dizi hukuk mcadelesi ile
ABD de birok yasal dzenlemenin n almtr.
Johnstown ky, Conemaugh Nehri'ni meydana getiren Stony Deresi ve Kk
Conemaugh nehirlerinin birletii noktada svireli gmen Joseph Johns tarafndan 1800
ylnda kurulmutur. 1836 ylnda Pensilvanya Ana Hat Kanal'nn inas ve Cambria demir
madeni iletmesine bal kurulan Pennsylvania Demiryolu ile birlikte 1850 lerde ky
gelimeye balamtr. 1889 itibariyle, Johnstown sanayisi saysz Galce ve Alman gmeni
kye ekmi ve yaklak 30.000 nfusa ulalmtr.
Dar Conemaugh Vadisi, yksek, sarp dou Allegheny Dalar iinde kalmaktadr. Bu
durum vadinin su toplamasna imkn hazrlamtr. Vadi sahip olduu byk drenaj sahasna
bal olarak yamur ve kar yalar ile beslenmitir. elik reticilerinin demir frnlarda
oluan crufu nehir boyunca dkmlerdir. Bu durum yatakta yer yer taknlara neden
olmutur. Conemaugh Nehri zerinde 1838 ve 1853 arasnda Gney Fork Baraj ve Baraj
Gl inaa edilmitir. Bu esnada buradaki elik zenginleri iin ulam alar ve rekreasyon
sahalar da ina edilmitir. Bunlardan birisi de dolusavak setle balanan yapay gldr. Burada
50 kulp yesi iinde bir kulp binas yaptrlmtr.
Conemaugh zerindeki gl Johnstowndan 140 m yksekte idi. Gl yaklak 3.2 km
uzunlua ve 1,6 km genilie ve 18 m derinlie sahiptir. 20 milyon ton rezerve sahip gln
evre uzunluu ise 11 km kadardr. 1881 ve 1889 yllar arasnda, barajda sk sk szntlar
meydana gelmitir. Sznt kanallar ve atlaklar amur ve saman ile yamalanmtr. 28 Mays
1889, Nebraska ve Kansas zerinde oluan frtna, douya doru hareket ederek iki gn sonra
Johnstown-Gney Fork alann vurmutur. Bu olay o ana kadarki lkenin bu blmnde
kaydedilen en ar saanak olmutur. Bu esnada metrekareye 150 ila 250 mm arasnda ya
dmtr. Telgraf hatlar km, demiryolu hatlar hasar grmtr. Akarsu vadileri ise
sularn altnda gmlmtr. Bu esnada barajda hasar grmtr. Barajn hasarn tamir etmek
103

isteyen bir grup insan bunu kulp iin yaplan tesisler nedeniyle gerekletirememitir.
Alternatif olarak basnc rahatlatmak iin barajn dier ucundaki bir baka dolusavak
almalar yaplmtr. Fakat bu abalar beyhude kalmtr. Su yaklak 3,0 m ykselmi ve
Johnstown gn boyunca su altnda kalmtr. 03.10 itibariylede Baraj Gl bentleri km
ve 20 milyon ton serbest kalmtr. Tm gl suyunun tahliyesi yaklak 40 dakika srmtr.
Bu esnada sularn vurduu ilk yerlemede insanlarn ou yakndaki tepelere koarak kat.
20 ile 30 ev tahrip oldu sadece drt kii hayatn kaybetmitir.
14 km uzaklktaki Aa Johnstownda aalar, evler ve hayvanlar enkaz altnda
kalmtr. Su seviyesi yakndaki Ta Kpr zerinde 24 m ye ulamtr (ekil 66).
Conemaugh Viyad altnda 1,6 km uzandaki kk bir kasaba, bu yenilenmi g
tarafndan arpld. Yaklak 30 aile kyn tek bir sokanda mahsur kalm ve burada
yaklak 16 kii lmtr. Baraj k ile su debisi her saniyede ortalama 12.000 metrekp
olmutur. Debi saniyede 7.000 ve 20.000 metrekp arasnda deimitir.

ekil 66: Ta Kpr


Kasaba yaknndaki yksek yerden olaya tanklk eden mhendis John Hess nce bir
guruldama duyduunu, byk bir tepe zerinde yuvarlanp gelen suyu grdn ifade
etmitir. Tren dd ile uyar yaptn ve birok kiinin hayatn kurtarmasna vesile
olduunu ifade etmitir. Buna ramen trenlerde mahsur kalan 25 kii dhil olmak zere
lmtr. Bundan sonraki yerleme olan Woodvale de 1.100 sakinden 314 hayatn
kaybetmitir. Gney Fork Barajnn kmesini mteakip yaklak 57 dakika sonra, sular
Johnstowna ulam ve buray vurmutur. Su ve enkaz saatte 64 km hzla hareket etmitir.
18 m kabaran sular ve iindeki enkaz tarafndan insanlar ezilmitir. Burada ta kpr
yaknnda en az 80 kii ld. Burada su seviyesinin ykselmesi 21 metre olarak lld (ekil
67). Hala ayakta olan ve bir demiryolu kprs olarak kullanlan, Ta Kpr hayatta kalma ve
kurtarma ile ilgili bir dnm noktasna iaret etmesi bakmndan 2008 ylnda, o sel ile ilgili
anma etkinliklerinin bir paras olarak yeniden klandrma dhil bir projede restore edildi ve
ant yap zellii kazanmtr.

104

ekil 67: Ta Kprde Takn Seviyeleri


Olayda 396 ocuk olmak zere, toplam l says 2.209, ulamtr. Bu say ABD'de
sivil hayatn 1900 Galveston kasrgas, 11 Eyll 2001 terr saldrs, 1928 Okeechobee
kasrgas ve 1906 San Francisco depremi ile birlikte bata gelen kayplar olarak tarihe
gemitir. Yz yirmi drt kadn ve 198 erkek dul, 98 ocuk yetim kalmtr. 777 kii ki bu
toplam saynn hemen hemen te biri olup hi tespit edilmemitir. Onlarn kalntlar
Westmont Grandview Mezarl'nda Bilinmeyenler Mezarl eklinde gmlmtr (ekil
68).

ekil 68: Kayplarla lgili Gazete Haberi


Johnstownda 10 km2 alan tamamen tahrip oldu. Btn binalar ykld. 17 milyon
dolarlk dorudan hasar meydana gelmitir. Bu ykm temizleme ilemleri yl boyunca devam
etmitir (ekil 69 ,70).

105

ekil 69: Johnstownun Takndan 3 Gn


Sonraki Grnts

ekil 70: Johnstownun Ana Caddesinin


Grnts

Cambria Demir ve elik tesisleri ar hasarl olmasna ramen, onlar, bir buuk yl
iinde tam retime geri dnmtr.Yedi gn ve gece alma ile sel tarafndan tahrip edilen
byk ta demiryolu viyad, yerini almtr. Pennsylvania Demiryolu 89 km uzaklkta
restore edilmi ve levazmclar bu demiryolu ile seyahat etmilerdir. Johnstowna yardm iin
ilk ar tabut ve cenaze ileri iin istenmitir. Ykm uzman Bill Flinn ve onun 900 kiilik
mrettebat Ta Kprs enkazn temizlemitir. Clara Barton, Amerikan Kzl Ha tekilatn
bu olayla birlikte kurdu. Barton grubunun ilk byk afet yardm malzemesi 5 Haziran 1889
tarihinde geldi. Bu yardmlar 5 ay devam etmitir. 3,742,818.78 dolarlk yardmn 18i
yabanc olmak zere ABD, Rusya, Osmanl devleti, Fransa, ngiltere, Avustralya, Almanya
gibi lkelerden toplanmtr. 20 Mart 1997 de 108 yanda len Frank Shomo, takndan
kurtulan ve en fazla yaayan kii olarak kaytlara gemitir. Su takn ok sayda yk,
roman ve dier iler iin konu tekil etmitir. Bu felaket Amerikan Afet Hukukunun
geliimine katk yapmtr.
1953 Kuzey Denizi Takn, 1421 ylnda Hollandada 72 yerleme Kuzey Denizinden
gelen dalgalarn altnda kalm ve yaklak 10000 kii hayatn kaybetmitir. Bunu 1570,
1825, 1894, 1916 ve 1953 taknlar takip etmitir. Bu olaylar topraklarnn % 40 deniz
seviyesinin altnda olan Hollanda iin hayati nem tamaktadr (ekil 71). Hollanda, Belika,
Birleik Krallk 1953 taknndan etkilenen lkeler olmutur. 1953 Kuzey Denizi seli
Hollandaca, Watersnoodramp, kelimenin tam anlamyla su felaket ilesi anlamna
gelmektedir.

ekil 71: 1953 Kuzey Taknnn Etki Sahas


Dalgalar deniz seviyelerini etkiler. Rzgr dalga darbelerinin ana sebepi iken,
barometrik basn - hava basnc - ayn zamanda rol oynar. Basnc, 1 milibar dtnde,
deniz seviyesi 1 santimetre ykselir (ekil ). Yksek gelgit nedeniyle Kuzey Denizi zerinde
106

frtna, rzgar, yksek gelgit ve dk basn kombinasyonuna bal olarak 5,6 metre deniz
ykselmitir. Cumartesi gecesi meydana gelen ar bir frtna nedeniyle su takn Pazar gn
meydana gelmitir.
Kuvvetli rzgrlar tarafndan oluturulan dalgalar, baka bir sel faktrdr. Ky
savunmalar yksek gelgit ile baa kmak iin tasarlanm olsa da, bu savunmalar kt,
byk ve gl dalgalardan zarar grebilir. 30 Ocak 1953 erken saatlerinde, hasara neden
oldu frtna zlanda gneyindeki kk bir yerde 996 mb merkezi bir basn ile normal
grnml depresyon olarak balad. Atmosfer normal grnyor iken, gndz basnc hzla
derinleti ve douya yneldi. 30 Ocak 06.00 Faroe Adalarnda, merkezi basn 980 mb yakn
oldu. 12.00 sularnda 31 Ocak (le), bu Aberdeenshire ve gney Norve ve merkez basnc
arasndaki Kuzey Denizi zerinde younlat 968 mb oldu. Bu arada, Atlantik Okyanusu
zerinde gney zlanda da 1030 mb ulat (ekil 72).

ekil 72: skoyann Kuzeybatsnda Hava Ktlesi ve Depresyon


31 Ocak-1 ubat 1953 tarihlerinde olay meydana gelmitir. 31 Ocak gecesi - 1 ubat
1953, Zeeland, Gney Hollanda ve Kuzey Brabant yerlemelerinde adalar ve anakara byk
alanlar tamamen sular altnda kalmtr. 1836 Hollanda, 307 ngiltere, 28 Belika, 19 skoya
vatanda, 361 i ise denizde olmak zere toplam 2.551 kii hayatn kaybetmitir. Hollanda
tarm arazilerinin % 9 u tuzlu sular altnda kalarak hasar grmtr. 200,000 hektar alan sular
altnda kalm ve 1.836 kii boulmutur. 30.000 hayvan boulmu, 10.000 i yklm
toplamda ise 47,300 bina hasar grmtr (ekil 73, 74, 75).

ekil 73: 1953 Takndan Etkilen Blge

ekil 74: 1953 Taknndan Etkilen Yollar

107

ekil 75: 1953 Taknndan Bir Grnt


ngiltere'nin dousundaki yaklak 160.000 hektar sular altnda kalm ve belirtildii
gibi 307 kii lmtr. Su takn zamannda, yerel radyo istasyonlar hibiri geceleri yayn ve
kk hava istasyonlar birok sadece gndzleri iletilmektedir. Sonu olarak, KNMI
(Hollanda Kraliyet Meteoroloji Enstits) zamannda su takn tehdit alan hakknda yeterli
bilgi sunamad ve verdii bilgiler nfuz etmedi. Telefon ve telgraf alar sel afeti esnasnda
bozulmutur. Amatr telsiz operatrleri gnll acil radyo a oluturarak kendi ekipmanlar
ile etkilenen blgelere gitmitir. Kuzey Hollanda'da polder (Gel git koruma seti) su aknna
uramtr. Birka komu lke arama ve insanlar kurtarmaya yardmc olmak iin asker
gndermitir. ABD Ordusu yardma gelmitir. Almanya'dan helikopterler gelmitir. Siyaseten,
Kralie Juliana ve Prenses Beatrix sadece birka gn sonra blgeyi ziyaret etmitir. Ulusal bir
ba program balam ve uluslararas yardm byk boyutlara ulamtr. Afet sonunda
Deltaworks'un, hali-azlarnn acil kapanmasn salamak iin ayrntl bir proje
hazrlanm, dayklarn korunmas ve glendirilmesi ile ilgili tartmalar hz kazanmtr.
ngilterede de baz etkileri olmutur. Bunlar: 1953 Kuzey Deniz takn imdiye kadar
Birleik Krallk ta kaydedilmi en ykc doal afet olmutur. Ky eridi 1.600 km zerinde
hasar grm ve deniz surlar 1.000 km alan etkisi altna almtr. 30.000 kii evlerinden
tahliye edilmek zorunda kalmtr. 24.000 konut ciddi zarar grmtr.
Belikada Flanders ky savunmas ar hasar grm, Oostende, Knokke ve Anvers
yaknlarnda, ar hasar sz konusu olmutur. Aralarnda Belikal nl mzisyen Robert
Dubois dhil, yirmisekiz kii lmtr. Hollanda'da iddial bir takn savunma sistemi
1960'larda ina edilmitir. Delta leri denilen (Felemenke: Deltawerken), bu nehirler Ren,
Meuse ve Scheldt nehir azlarn korumak iin tasarlanmtr. Sistem Rotterdam
yaknlarndaki Nieuwe Waterweg de Maeslantkering frtna bariyeri tamamlanmas ile
birlikte, 1998 ylnda tamamlanmtr. ngiltere'de takn sonrasnda Thames Barrier program
gelecekteki dalgalanmalara kar kurulmutur. Bariyer resmen 8 Mays 1984 tarihinde
almtr.
2013 ylnda Byk Tufann 60. yldnmn adyla Chelmsford Katedralinde bir
anma gerekletirilmitir. Douwe Eisenga tarafndan Requiem Aeternam 1953 su takn bir
anma eser olarak yazlmtr. Hollanda kamu yayncl vakf Kuzey Denizi tufan hakknda
saysz belgesel yapmtr. Greatest Storm ve 1953 Beast Yl iki ngilizce versiyon olarak
adapte edilmitir. BBC Timewatch Greatest Storm diye 1953 Kuzey Denizi Takn hakknda
bir belgesel yapmtr. 2008 yl Ocak aynda, Brighton merkezli bant British Sea Power
108

Taknna atfla Sen arks "Canvey Island" yaplmtr. 2009 ylnda De Storm (Frtna)
balkl bir Hollandal aksiyon-dram yaplmtr. 1953 ylnda Jan de Hartog'a tarafndan
Kk Ark, takn, tasvir adl yazs, 1972 ylnda ayn adla bir film olarak uyarlanmtr.
4 Kasm 1966 Floransa Takn, Dalardan inen dier nehirler gibi Arno Nehri de
Florencenn 25 Km dousunda Castentine Orman iine Monte Falterona blgesinden
kaynan alarak basit ve kk bir dere eklinde balar. Floransa'dan sonra Empoli ile birleir
ve nihayet Pisa araclyla Liguria Denizi'ne dklr. Arno kaynana yakn Monte
Falterona da bir gl vardr. Bu gl Gorga Nera gldr. 1966 ylnda, youn yalar Eyll
aynda Toskanaya dmeye balamtr. Ekim ve Kasm aylarnda zemin neme doymu olarak
bulunur. 2 Kasm'da yirmi drt saat iinde byk yalar dmtr. Ayrca dada karlar
erimi ve su dolu vadilere sahip nehirler Floransaya doru ynelmitir. 3 Kasm 1966
Perembe, 14.30, Floransa kent kanalizasyon ebekesi menhol kapaklar aniden att ve gl
sular havaya fkrmtr. Yirmi be metrelik duvarlarla evrili, Arno burada etrafna tamaya
balamtr. 52 yanda Carlo Maggiorelli adnda bir ii bedeni amur ile kaplanm ve
zerinde bir kahve termos, yarm ekmek ve bir paket sigara bulunmu hlde 4 Kasm 1966
taknn ilk kurban olmutur. 04.30 askeri birimler, olas bir acil durumla baa kmak iin
grevlendirilmitir. 05.30 da kent sular altnda kalma tehlikesiyle kar karya kalmtr. Her
iki tarafta da istinat duvarlarn krdktan sonra, Arno Cuma gn kenti sular altnda
brakmtr. Tufandan sonra Floransada 1.500 sanat eseri tahrip olmutur (ekil 76 ).

ekil 76: Takndan Sonra Floransa


Milli Ktphanede, 1.300.000 e hasar grmtr. Bu ktphanenin koleksiyonlar
heba olmutur. Yirmi bin aile zarar grm ve on be bin araba tahrip olmutur. Her
Floransalnn etkilendii kiisel bir trajedi olmutur. En az otuz kii hayatn kaybetmitir.
Aralk 2010- Ocak 2011 Quesndland Takn, La Nina olaynn ve Muson
yalarnn bir sonucu olarak Brisbane Nehri su seviyesi ykselmi ve Wivenhoe Baraj
takn azaltma kapasitesinin nemli bir ksmn kullanld gibi birka gn sonra Ipswich ve
Brisbane binlerce konutun sular altnda kalmtr. Allmn dnda, ar uzam ve bazen
saanak, 2010 sonlarnda ve 2011 balarnda birka ay boyunca kuzeydou Avustralya
zerinde faktrlerin bir kombinasyonu sonucu olarak dmtr. Eyll aynda balayan bahar
yamurlar mevsimsel slak muson allmadk gl La Nina olay ile ayn zamana denk
dmtr. Bu dnemde muson yamurlar da younlamtr. Normal batya esen ticaret
rzgrlar, daha gl reten dou ekvator Pasifik Okyanusu'nda bir yinelenen okyanus

109

olgusu olmutur. 2010 ylnda bu sularn youn muson frtnalar gelitirmek ve lke zerinde
gneybatya hareket etmesine neden rekor yksek scaklk elde etmi ve 2010 yl Aralk
aynda Queensland ya deerleri rekor kaydetmitir (ekil 77).

ekil 77: Aralk 2010 Takn Blgesinde Ya Durumu


Kasm sonu ve Aralk sonu arasnda, dou Queensland zerinde toplam ya 300 mm
yi at ve devletin dou kys boyunca 400 mm 600 mm aralnda gereklemitir. 27
Aralk, gneybatsnda Rockhampton birka ya istasyonlar kaytlarnda en yksek gnlk
ya Carnavon (273.6 mm), Wharton Creek (257,0 mm) ve Wyseby (247,2 mm) da
gereklemitir. Ortalama ya s 209,45 milimetre olmutur. 23 Aralk yalar Gold Coast
Carpentaria Krfezi'nden geni bir eride saanak yamur getirerek, Mercan Denizi
kylarnda gemitir. Youn ya en geni Cyclone Tasha sahilini geti ve 25-27 Aralk
tarihinde byk deerlere ulamtr. Takn Aralk 2010 sonundan itibaren Queensland
karsnda yaygn olarak gereklemitir.
Nogoa Nehri 29 Aralk yolllar kesti ve ertesi gn, nehir 15.36 metre 2008 yl su
takn tepe (pik) seviyesini amtr. Rockhampton Fitzroy Nehri 9.2 metre, Burnett Nehri
18.25 metre dorua ulaarak pik yapmtr (ekil 78).

ekil 78: Burnett Nehri


Condamine Nehri 30 Aralkta, imdiye kadar kaydedilmi en yksek dzey olan 14.25
metre ye ulamtr. 08-09 Ocak 2011 tarihinde Mary River havzasndaki ar yamur
Maryborough ve Gympie de sellere yol at. Mary Nehri 8.5 metre pik deerine ulamtr.
Bylece meydana gelen taknda 38 kii hayatn kaybetmi ve maddi hasar ve dier
110

ekonomik kayplar milyarlarca dolar olarak gereklemitir. Akas 38 lml vaka ve 2.38
milyar $ lk hasar sz konusudur. Brisbane, Rockhampton, Bundaberg, Dalby, Toowoomba,
Roma, ve Ipswich dahil olmak zere merkezi ve gney Queensland takndan etkilenmitir.
Takn bir dizi kasaba ve ehirlerden binlerce kiinin tahliye edilmesine neden olmutur. Sel
balangcnda 1.000 kii, evlerinden boaltlmak zorunda kalnmtr. En az 70 yerleme ve
200.000 zerinde kii etkilenmitir. Queensland topraklarnn drtte felaket blgesi ilan
edilmitir (ekil 79, 80). Avustralya tarihinin en byk ve en pahal doal afeti olarak
kaytlara gemitir.

ekil 79: Emerald Takn Blgesi

ekil 80: Takn Blgesi

26 Austos 2010 Pakistan Takn, Pakistan'da sel ndus Nehri havzasn etkilenen
Pakistan'n Khyber Pakhtunkhwa, Sindh, Pencap ve Belucistan blgelerinde, ar muson
yamurlar sonucu, Temmuz 2010 sonunda balamtr (ekil 81).

ekil 81: ndus Nehri Taknna ait Uydu Grnts


Yaklak Pakistan'n toplam yzlmnn bete biri, yaklak 796.095 kilometre kare
sualtnda kalmtr. Yaklak 20 milyon kii etkilenmi ve 2,000 e yakn kii hayatn
kaybetmitir. Pakistan ekonomisi 4300000000$ zarar grmtr. Dnya Salk rgtne gre
on milyon kii gvensiz su imek zorunda kalmtr. La Ninann da etkisiyle olaand
youn muson yamurlar meydana gelmitir. Pakistan Meteoroloji Dairesi yamur zerinde
200 milimetre 24 saatlik sre iinde dmtr. Khyber Pakhtunkhwa ve Pencap 274
milimetre ile rekor ya kaydedilmitir. Austos banda, ar sel ekili en az 1.400.000 hektar
alanda ykm meydana getirmitir. Seller Pakistan'n en bereketli 17 milyon hektar mahsul
arazine zarar vermitir. 200.000 hayvan ldrmtr (ekil 82, 83).

111

ekil 82: Taknda yklan bir kpr

2.4.

ekil 83: Takn sahasndan bir grnt

Yeralt Suyu Seviyesi Dmeleri

Yeralt Sular Seviyesinde muhtelif faktrlerin etkileriyle meydna gelen alalp


ykselmeler ve bunlarn topografya sathnda, doal zemnde dolaysyla beer tesslerin
bulunduu yerlerde yapt olumsuz etkiler afet asndan zerinde durulmas gereken nemli
husslardandr. Bu sebeple, aada konunun ayrntsna bir lde girilmektedir. Atmosferik
sularn ya eklinde yeryzne intikli ile Yzey Sular olumaktadr. Yzey sularnn
yeryznde zemn tabatna bal olarak yeraltna szmas veya batmas, yeraltnda rezerv
kayalar iinde depolanmas Yeralt Sularn oluturur.
Yeralt sular, yzeye yakn veya daha derinlerde olur. Bunlar yeraltnn
derinliklerinde suya doygun zonlar hlindedir. Suya doygun olan bu seviyeler akifer ad ile
bilinirler. Yeralt sular rezerv kayalar ierisinde ya durgun hlde ya da hareket
hlindedirler. Hareket hlinde olan sular yerine gre yeralt akarsularn oluturarak baka
baka yerlere tahliye edilmektedirler. Bunlar topografya sathnda bir kaynak hlinde
grlebildii gibi Gl, Deniz - Okyanus sularna Bazen bir kaynak eklinde Bazen de
szntlar hlinde karrlar.
Yeralt suyu seviyesindeki deimeler tek akiferli yeralt sularnda, ayrca birden fazla
akiferli yeralt sularnda baz farkllklar gsterir. Btn bunlar yeralt sularnn beslenme
artlar ile yaknen ilgili bulunmaktadr. Yeralt sularnn beslenmesi byk lde atmosferik
sulara baldr. Atmosferden yeryzne ya eklinde intikl eden sularda grlen artma
ve azalmalar bir yandan yzey sularnn akn etkiledii gibi dier yandan da Yeraltndaki
su seviyesinde de deimelere sebep olmaktadr. Yeraltnda rezerv kayalarnn yaylm ve
kalnl, yeralt suyu seviyesinde meydna gelen deimeleri ortaya koyma asndan byk
nem arz etmektedir.
Suyu absorbe eden, bnyesinde tutan rezerv kayalarnn litolojik zellikleri yeralt
suyu seviyesi deimelerinde yerine gre byk rol oynamaktadrlar. Yeraltnn yapsna
giren litolojik birimlerin homojen veya heterojen olular, bunlarn yaylm ve kalnlklar
rezerve ettikleri su mikdr bakmndan nem arz etmektedir. Tabakal litolojik birimler
arasnda evaporit havza rnleri ve dier karstik litolojik birimlerin varl, buralarda rezerve
edilen sulardaki seviye deimeleri yeraltnda boluk hacminin artmasna sebep olmaktadr.

112

Boluk hacminin art bir bakma stteki ktlenin desteksiz kalmas, kmesi, oturmas
anlamna gelmektedir.
lkemizde Konya - Karapnar Yresinde teekkl etmi ve hlen teekkl etmekte
olan obruklar yeralt suyu seviyesindeki deimeler asndan nemli bir argmandr.
Obruklarn bugn dah, insanlarn gz nnde teekkl etmi olmalar yeralt suyu
seviyesinin alalmas ve alaltlmasnn nedenli nem arz ettiini gstermektedir. Bu olayn
meskn mahllerde, kara yolu ve tren yolu gzerghlarnda dier beer tesslerin olduu
kesimlerde ve ayrca zir faliyetin yapld yerlerde meydna gelii bir tr afet olarak
alglanmaktadr. Yeralt suyu seviyesinin doal yollarla alalmas - dmesi, ya da olayn
beer mdhalelerle gerekletirilmesi sz konusu olabilir. Ovalarda zir faliyet iin yeralt
sularndan yararlanmaya ynelik alan kuyularn devreye girmesi ile daha ok kuyu az ve
yakn evresinde konik biimli ya da yayvan ukurluklarn meydna geldii bilinmektedir.
Keza jeotermal su havzalarnda pompajla yeraltndan ekilen sularn gerisinde brakt
boluklar basn gerilimlerinden dolay stteki ktlenin kmesine - oturmasna yol
amaktadr. Bu da topografya sathndaki binlarn tahrbine ya da binlarda yerine gre atlak
ve yarklarn olumasna yol amaktadr. kme - tasman ya da oturmann beklenmedik bir
zamanda meskn mahallerde, yollarda deformasyonlara yol aaca aikrdr. Bu da seyr-
sefer hlindeki ara trafiinin sekteye uramas ve hatt kazalara yol aaca da bilinen bir
gerektir.

2.5.

ekikler

Beslenme yetersizlii, buharlama ve yeraltna szmann bir sonucu olarak


akarsu sularnn ak mikdrnda bir azalma ve dolaysyla yatandaki seviye alalmas
hdisesine ekik denir. Su taknnn sona ermesi su ekikliinin gstergesidir. Bir akarsuyun
yl iinde, muayyen bir zamanda en az su geirmesi hli su ekikliini ifade eder. Su ekiklii
ile birlikte akarsu sular kk yatana ekilir. Clz aklar ve hatt akarsu yatanda
kesintili aklar grlr. Bylece, akarsu yatanda akl ve kum adacklar oluur. ekik,
kaynak sularnn birim zamandaki sarfiyatnda grlen azalma, kez gl, deniz - okyanus
seviyelerindeki alalma iin de kullanlmaktadr.
Akarsu havzas ve yakn evresinde araziyi oluturan litolojik birimlerin jeolojik
yaps, akarsu havzas ve yakn evresinin rlyefi, akarsu havzas yakn - uzak evresinin
iklimi gibi faktrler ekikler zerinde etkilidir. Mutlak Kurak Sahalar aktan yoksundur.
Buralarda akarsu yoktur. ok iddetli, ksa sreli saanak yalarla birlikte ak grlse de
bu esnda oluan vd yata ksa bir sre sonra kurur. Bazen ya yetersizlii ve yokluu
nedeniyle kurakln uzun srd bilinmektedir. Bu sebeple akarsu yatanda clz aklar ve
hatt btnyle aktan yoksun bir hl gzlenir. Akarsu yata kuru vd ekline dnr.
Vd boyunca siltli, kumlu, akll yzeyler btn plaklyla gzlenir. Bu durum akarsuyun
ekik ann ifade eder. Akarsu yatandan suyun ekilmesi, kaybolmas fevklade nemli bir
hussdur. Bu huss akarsu sularndan yararlanma sz konusu olduunda bir afete dnm
olmaktadr. Akarsu yatanda suyun azalmas veya akarsuda ekikliin sz konusu olmas iki
ana etkene baldr. Bunlardan birincisi doal etkenler, ikincisi de beer etkenlerdir.

113

Doal etkenlerin banda; iklimde grlen deimeler gelmektedir. Bunda ya


miktrnda grlen bir azalma ile kurakla doru gidi sz konusudur. Ayrca iklimde
belirgin bir deiiklik olmad hlde akarsu sularnn zerinden getii zemnin litolojik
yaps da nem arz etmektedir. Bunda ise geirimli litolojik birimlerin hkimiyeti sz
konusudur. Bylece yzey sular akarsu yata boyunca ksa srede yeraltna intikal etmi
olur. Akarsu yatann baz yerleri de adet kuru bir vdye dnr. Baz yerlerde yzeyden
yeraltna geii olan akarsular, yeralt akarsular araclyla daha derinlere belki deniz okyanusa dearj edilmi olur. Hatrlatalm ki, ess ekiklik su yokluuyla alkaldr. Bu
hussta atmosferden yeryzne ya hline den suyun azal veya yok oluu dolaysyla
yzey sular grubuna giren akarsu sularnn ksmen veya tammen yok oluu nemli bir
sonutur.

2.6.

Tsunami

Japonca'da
liman
dalgas
anlamna
gelen
tsunamiler
okyanus ya da denizlerin tabannda genellikle dey faylanmalara bal
olarak oluan depremlerden sonra meydana gelen dev su seviyesi ykselmeleridir. Okyanus
ya da denizlerin tabannda magnitd 8.0- 8.5 ve zeri olan blok havza veya dey atml
faylanmalar sonucunda bu sahalarda periydik deniz seviyesi ykselmeleri ile sularn dalgalar
hlinde karalar basmas eklinde tsunamiler meydana gelebilmektedir. Ard arda gelen 4-5
byk dalga evreye yaylr. Tsunaminin ilk ve son dalgas etkisizdir ancak dier dalgalar ok
hzl ve kuvvetlidir. Tsunaminin en ok grld okyanus pasifiktir. Hint Okyanusu
Tsunamisi 2004, Japonya Tsunamisi 10 Mart 2011 yakn tarihte iz brakm vakalardr.

2.7.

Deniz Seviyesi Deiimleri

Dnya leinde olas byk iklim deiiklikleri dikkate alndnda, bu


deiikliklerin tek bir srece bal olmad grlmektedir. Dnyann gne etrafndaki
yrngesinin geometrisinin yzbin ylda bir, eksen eikliinin ise krkbin ylda bir deimesi,
gnein aktivitesinin periyodik deiimleri, gne nlarnn art ile sera etkisi yapan
karbondioksit ve metan gibi gazlardaki art, levha tektonii, okyanus ve sper volkan
faaliyetleri ile meteor dmesi gibi srelerin farkl ya da benzer zamanlarda etkimesi, kresel
lekte iklim deiikliklerinin balca nedenlerindendir. Dolaysyla hangi nedene bal olursa
olsun zaman zaman deniz seviyesinde deiimler yaand aktr. Gnmzden yaklak
21000 yl ncesi son buzul dneminin bittiini, ortalama yzey scaklklarnn artmasna bal
olarak karalardaki buzullarn erimesi ve okyanuslara akarak deniz su dzeyinin dnya apnda
ykselmesine neden olduu anlalmaktadr. Bu ykselim, ortalama dnya scaklnn
gittike artmasna bal olarak yaklak 12000 yl nce Akdenizi de etkisi altna almtr.
Deniz seviyesinin ykselmesi, gnmzden yaklak 9500, 7500, 5500, 3500 yl ncesi gibi
tarihlerde, okyanus sahil eritleri yannda, eski sahil eritlerinde yaayan insanlarn, deniz
seviyesinin hzl ve yava ykselim tarihlerine bal olarak o dnemlerde sular altnda kalan
deniz kylarndaki eski yerleim alanlarn terk edip, denizden daha uzak ve yksek yerlere
yerlemelerine neden olmutur. Ktalarda, kutuplara yakn karalar zerinde yer alan buzullarn
ok hzl eriyip denizlere karmas yannda bu srece ek olarak, gnmzde atmosfere

114

salnan insan kaynakl sera gazlarnn kresel snmay tetikleyecei, ortalama scaklklar 1
derece artrmas durumunda ise, deniz seviyelerini nmzdeki 100 yl gibi ksa bir sre
iinde muhtemelen minimum 1m ykseltebilecei tahmin edilmektedir.
Gnmzde de devam eden denizlerdeki su seviyelerinin ykselmesi, eski ky
eritlerinin de sk sk yer deitirmesine neden olmutur. Bu sebeple, tarihi yerleim yerlerinin
sular altnda kalmasnn asl nedeni, Akdenizde 12000 yl ncesinden gnmze kadar geen
sre iinde buzullarn erimesiyle, deniz seviyesinin hzla yaklak 120 m ykselmesinin bir
sonucu olduudur. Bu durum dikkate alndnda, insanlk tarihinin en eski medeniyet ve
yerleim yerlerinin gnmzdeki deniz seviyesinin 100-120 m gibi derinliklerde, deniz
tabannda ve deniz taban kumullar altnda aranmas gerektii, arkeolojik aratrmalarda esas
alnmas gerekli bir bilgidir. Bu durma rnek ilk an en nl liman kentlerinden Efestir.
Kkmenderes Nehrinin deltas zerinde kurulmu olan Efes o dneme ait korunakl liman
randaki Susa ehrinden balayan Kral Yolunun denize ulat noktada yer almaktayd. Bu
durum Efesin nemini artran etkenlerden biriydi. Kara ve deniz ticaretinin gelimesi Efesi
Roma Dneminde Asyann en byk ve en zengin kentlerinden biri hline getirmitir. 4.
yzylda limann dolmasyla Efes'te ticaret gerilemeye balamtr. Liman birka kez
temizlense kuzeyden gelen Marnas ay ve Kkmenderes Nehrinin getirdii alvyonlar
zamanla liman tamamen kaplayarak ky izgisinin batya doru ilerlemesine neden olmu ve
bylece Efes denizden uzaklamtr. Gnmzde Efes Antik Kentinin kydan yaklak 10
km ieride yer aldn grmekteyiz. Bu durum gemi dnemlerden beri delta ovasnn
srekli genilediini gstermektedir. Ayn durum Bykmenderes Deltasnda kurulan Milet
ehri iin de geerlidir. Daha nceleri deniz kysnda yer alan Milet Kentide antik bir liman
kentidir. Kent bugn denizden 10 km kadar ieride yer almaktadr. Uluslararas iklim
deiimi almalar (IPCC), geen yz ylda deniz seviyesinin kresel lekte 10 - 20 cm
ykseldiini ve bunun arlkl olarak kresel snmadan kaynaklandn, bu yzylda ise 4060 cm daha ykseleceini belirtmektedir.
Deniz seviyesi 1cm ykseldiinde ky izgisi de kara ynnde 100 cm yer
deitirmektedir. Son yllarda kresel scaklk artna bal olarak, deniz seviyesi de artmakta
ve buna gre bu yzyln sonuna kadar deniz sularnn yaklak 40 - 60 cm ykselmesi tahmin
edilmektedir. Deniz seviyesinin ykselmesine bal olarak kylarda yer alan lagnlerin
seviyeleri de 60 cm ykselecektir. Deniz seviyesi lleri yzyldr deniz kylarna ve adalara
kurulmu mareograf istasyonlarnda yersel tekniklerle yaplmaktadr. Trkiye Ulusal Deniz
Seviyesi zleme Sistemi (TUDES) kapsamndaki Antalya-II, Bodrum-II, Mente ve Erdek
mareograf istasyonlarnn 1984-2002 dnemindeki aylk analiz yntemiyle deerlendirilerek
bu istasyonlarda deniz seviyesi deiim miktar hesaplanm ve Trkiyenin Marmara
Denizini de iine alacak bir biimde Dou Akdeniz kylar iin ortalama deniz seviyesi
deiiminin 4-7 mm/yl hzla ykseldii grlmtr. Dnyada ve Trkiyede yaplm olan
aratrmalara gre, gelecek yzylda iklim deimelerine ba olarak deniz seviyesinin
yaklak maksimum 1 metre ykselecei tahmin edilmektedir. Bu bakmdan dikkate deer
bulgular ihtiva eden bir almada National Geographic tarafndan gerekletitrilmitir. Bu
almada tm buzullarn erimesi durumunda maksimum ykselmenin 66 metre olaca
ngrlmektedir. Bu nadenle nemli bir soru bu bakmdan cevap bulmu olmaktadr.

115

2.8.

Hidrosfer Afetlerinden Alnan Dersler ve devler

Hayatn havadan sonra bir dier vazgeilmezi de sudur. Birok canl formunda
ktlenin yarsndan fazlasn oluturan su, ayn zamanda organizmalarn hayat
fonksiyonlarnn sreklilii iin hcrelere oksijen tamak, znm mineralleri
organizmann ilgili ksmlarna iletmek ve evapotranspirasyonla kaybedilen suyu takviye
etmek gibi ok nemli vazifeler ifa etmektedir. Yine tarmdan enerji retimine, ulamdan
fauna ve flora aleminin ihtiyalarna kadar bir dizi faaliyet suya bal ve bamldr.
Bunlardan baka hava kre ierisindeki su buhar, dikey ynde hava hareketlerinin nedeni
olup, iklim olaylar zerinde belirleyici rol oynar. Suyun buharlamas ve zellikle de
younlamas srasnda ortaya kan enerji, hava olaylarnn meydana gelmesi iin gereken
itici gc tekil eder. Yine atmosferdeki su buhar gne nlarn absorbe etmek suretiyle
yeryznn fazla snmasna, yerden yansyan nlar tutma yoluyla da fazla soumasna
engel olur.
Ancak artan plansz nfus toplanma sahalar, sanayileme, enerji santrallerinin inas,
tarm sahalarnda kimyasal gbre kullanm, canllarn antibiyotik kullanm gibi yaanan
kltrel ve ekonomik deiimler ve eitlenmeler, evresel konulardaki mcadeleler ve
ekimeler srmektedir. Bunlarn tesinde hayat dzeyi art kendi iinde ek su kaynaklar
talebini birlikte getirmektedir. Bu durum salt suyun tketimini deil dolayl tketimini de
etkilemektedir. Bu bakmdan insanlarn besin zinciri arttka ve daha ok sr, tavuk,
yumurta ve st rnleri tketildike, tahl ve su tketimi de artmaktadr. hamburger dilimi
iin 3,5 litre, 1 domates iin 11 litre, 1 portakal iin 50 litre suya ihtiya vardr. Son 50 ylda
dnya nfusu yaklak iki kat, su tketimi ise 6 kat artmtr. Btn bunlarn sonucu olarak
giderek artan snrsz su talebi, snrl olan kaynaklar zerinde bir basky ve bylece kresel
bir su krizini gndeme getirmitir.
Dnya su varlnn miktar baznda sabit kald bir gerektir. Esasnda gne
nlarnn yardmyla hidrosfer, atmosfer, litosfer ve biyosfer arasnda srekli bir su alverii
vardr. Atmosferik artlar, suyun kimyasal bileimi, Gne'in Dnya'ya olan uzakl ve dier
tm uygun artlar kat, sv ve gaz olmak zere suyun deiik hlde bulunmasn salar. Su
sahalarndaki buharlama ile havaya su buhar ykselir. Bu daha sonra kar, yamur ve dolu
olarak geri dner. Sularn farkl ortamlar arasnda gei hlinde olduklar bilindiine gre,
srekli olarak oran, ierik ve faz deien sularn bir deiim ve dnm srecine tabi
bulunduklar grlr. Kat hldeki buzullar erimeyle sv hle veya sblimleme ile gaz
hline gemekte, sv hldeki sular ise buharlama ile yine bir gaz olan su buharna
dnmektedir. Atmosfer ierisindeki su buhar younlaarak sv veya kat hlde tekrar
karalar ve denizlerin yzeyine dmektedir. Ya denilen bu olay neticesinde karalar
yzeyine den suyun bir ksm uygun artlara sahip zeminlerde szma yoluyla yeralt sularna
katlr. Bir ksm da biyosfer elemanlar tarafndan tketilir. Yeryznde bu ekilde dalan
su, balangta olduu gibi yeniden atmosfere dner. te yandan deiik ortam ve zellikteki
sularn bu dngy tamamlamalar farkl uzunlukta zaman aralklarna ballk arz eder.
Dolaysyla suyun kendini yenileyip rafine etmesi kesin bir srede tamamlanmaz. Buna bal
olarak da, ne zaman nerede ne kadar su bulunacann kestirilmesi tam anlamyla mmkn

116

olmamaktadr. Yine kimi zaman suyun bulunduu ortam ve faz suya ulam zorlatrd iin,
kimi zaman da ulalabilir mahiyetteki suyun bileimi kullanmaya uygun olmad iin
dnyann su varl, her geen gn artan su ihtiyacn karlamak konusunda yetersiz
kalmaktadr. Bu durum blgesel ve mevsimsel deiimler arz etmekle beraber, kimi yerlerde
iddetli kimi yerlerde ise hafif hissedilen bir sorun olarak ne kmaktadr. Bu anlamda da
ve rt buzullarnda balanan sular, higroskopik nem, canllarn bnyesindeki sular,
atmosferdeki su buhar, tuzlu sular ve jvenil sular ilk etapta kullanlmas mmkn olmayan
sular olup, insan d sebeplerle ulalamaz statsnde yer almaktadr. te yandan, insan
etkileri sonucu kimyasal yaps deien ve kirlilik oran artan sularda faydalanlamaz hle
gelmektedir. Kendi iinde bir dngye sahip olan hidrosferin beer mdahalelerden etkilenen
yaps, gnmz dnyas iin gittike byyen bir probleme iaret etmektedir.
Fakirlik, kuraklk ve savalar temiz su kaynaklarn ulalamaz yapmaktadr. Dnyann
plansz ve kontrolsz artan nfus toplanma sahalarna karn kaynaklarn bilgisizlikten
kirletilmesi ve israf, kaliteli suyun ihtiyalar karlamaktan giderek uzaklamasna neden
olmaktadr. Bu sebepten baz lkeler atk sular artp tekrar kullanma yntemine
bavurmaktadr. Yerst su kaynaklarnn byk bir ksmnn kirlendii ve birok yeralt su
kaynann da ar derecede kullanld grlmektedir.
Bu bakmdan su gibi doal kaynaklarn srdrlebilir evre ilkelerine bal olarak
kullanlmas zaruridir. Bu algy yaygnlatrmak en nemli vazifemizdir. Bunun yan sra su
sorununu azaltmak ve bu hususta yaanan anlamazlklar en aza indirmek iin baz nlemler
alnabilir. Bu nlemler devletler dzeyinde, yerel ynetimler dzeyinde ve bireysel olabilir.
Bu bakmdan her bireyin baz ykmllkleri olduu aktr. Ya havzasnn belirli bir k
noktasnda, iddeti bilinen bir yan takna neden olup olmayacann, olacaksa ya
balangcndan ne kadar zaman sonra olabileceinin; takndan etkilenebilecek riskli
blgelerin snrlarnn, olabildiince takn ncesinden tahmin edilmesi ve takn blgesinde
yaayanlarn ve ilgililerin uyarlmas; takndan kaynaklanacak kayp ve zararlar
azaltabilecek balca nlemlerdir.
Yerleim alanlarnn bir ksmnn, takn potansiyeli fazla olan da yamalar ve
etekleri ile akarsu vadileri ve azlarnda yer ald, yalarn bol, arazinin eimli olduu
sahalarda taknlar ile mcadelede, ncelikle onlarn oluum sreleri ve yerlerinin bilinmesi
gerekmektedir. Taknlar oluum sreleri bakmndan ikiye ayrlrlar. Burada snr 6 saattir.
Dalk alanlarda balayan takn havza tabanna 6 saatten nce ulayor ise ani takn, 6
saatten sonra ulayor ise ani olmayan takn olarak belirtilir. Bu bakmdan yksek alanlarda
balayan takn zaman bakmndan en ge bir saat iinde insanlar uyarlmaldr. Bunun iin
uyar mekanizmalar gelitirilmelidir. Taknlardan halkn zarar grmesinin en bata gelen
nedeni, akarsu yataklarndaki yanl ve plansz yaplamadr. Akarsu yataklarndaki yanl ve
plansz yaplamalar olduu srece taknlarda, can ve mal kayb ihtimali her zaman iin sz
konusu olacaktr. Erozyonlar sonunda tanan kum ve akllar dere yataklarnda
birikmektedir. Bunun sonucunda akarsu yataklarnn enine kesitleri daralmakta, kesitler
daralnca akm snrlanmakta ve bylece taknlar meydana gelmektedir. Bu bakmdan risk
oluturan, akarsu yataklarnda biriken kum ve akllar srekli olarak temizlenmelidir.

117

Takn zararlarn azaltmak iin ormanlk alanlarn korunmas ve yerleim birimlerinin


zemin etdleri sonucunda salam raporu verilmi yerlerde kurulmas bir dier nlemdir.
Orman alanlarnn korunmas yannda aalandrma ve yeillendirme almalar
(silvikltr) hem taknlarn hem de seyelanlarn zararlarn nleme bakmndan etkili
olacaktr. Taknlarn neden olduu hasar sadece su basmas ile snrl deildir. Ayn zamanda
takn ile beraber akan amur ve dier unsurlar, baka bir deyile kat yk veya alvyonlar da
byk problemlere neden olurlar. Bunlar iin de setler ina edilmelidir. Giderek artan
derecede etkisini gsterecek olan su taknlar, deniz seviyesi ykselmeleri zellikle delta
kylarnda, ky izgisinin karaya doru gerilemesine sebep olacaktr. Bu srada, kumsallarda
giderek artan bir erozyon olay meydana gelecek ve dolaysyla birok sahil sitesi dalgalarn
istilasna urayacaktr.
Deniz seviyesinin ykselmesi ekonomik sektrlere zarar verecektir. Beslenme ile ilgili
olarak ky blgelerindeki balklk ve tarm retimi zellikle risk altndadr. Dier riskli
sektrler ise turizm, yerleim ve sigortaclktr. Beklenen deniz seviyesindeki ykselme
sonucu dz alanlar tuzlu sularn altnda kalarak ky retim alanlar zarar grecektir. Bunun
sonucu milyonlarca insan ky alanlar ve kk adalardan g edecektir. Bylece su altnda
kalan sahalardan tanan insanlar ge maruz kalacaklardr. Bu ise barnma, su, beslenme ve
salk hizmetlerinde araylara neden olacaktr.
Su altnda kalan sahalarda diare, tberklos, kolera ve benzer bulac hastalklar
artacaktr. Bcekler ve dier hastalk tayclarn saylar artacak ve yeni alanlara
yaylabilecektir. Kresel snmann kalp, solunum yolu ve dier baz hastalklara sebep
olaca dnld gibi srekli scak hava, su taknlar, frtnalar ve dier ekstrem hava
olaylarndan psikolojik rahatszlklar, hastalklar ve lmler meydana getirebilecei kabul
edilmektedir. Takndan korunma amacyla barajlar, takn geciktirme havuzlar, leveler,
setler, takn kapanlar yaplmakta, bu barajlarda olas bir takn iin hacim ayrlarak, takn
sularnn zaman ierisinde telenmesi ve kontrollu olarak salverilmesi yolu izlenmektedir.
Akarsu yataklarnn slah, takn kanallarnn almas ve tersip bentlerinin yaplmas da
takndan korunma iin alnabilecek nlemlerdendir. Son olarak su taknlar sonucunda ok
fazla can ve mal kayb meydana gelir. Gnmzde ya alanlar ve ya younluklarnn
belirlenmesinde olduka etkili biimde kullanlan Doppler radar sistemleri ve uydu datalar ile
alan erken uyar birimlerinden yararlanlmaktadr. Uydu grntleri ve dijital izleme
sistemleri zararlarn en aza indirilmesinde kullanlacak dier imknlardr.

118

Uygulamalar
1)
inceleyiniz.

Bir uydu grnts zerinden yerkredeki karalarn ve sularn daln

2)

Buzul sahalarndaki su kaynaklar potansiyelini aratrnz.

3)

Okyanuslarda hayat anlatan bir belgesel veya film izleyin.

4)

rneklem olarak gelimi bir lke ele alarak su tketimini deerlendiriniz.

5)

Ebul z El-Cezeri (1136-1233) hakknda bilgi edininiz.

6)

Akarsu morfolojisi hakknda inceleme yapnz.

7)

Bir su taknna ait haber metinleri bularak inceleyiniz.

8)

Muson blgesi hakknda aratrma yapnz.

9)

http://geology.com/sea-level-rise/florida.shtml adresini inceleyiniz.

10)

http://tidesandcurrents.noaa.gov/sltrends/sltrends.shtml adresini inceleyiniz.

11)
Prof. Dr. Deniz Ekinci danmanlnda Dr. Atilla Karata tarafndan
hazrlanan Karasu ay Havzasnn Hidrografik Planlamas adl doktora tez almasn
inceleyiniz.

119

Uygulama Sorular
1)

Karalar m yoksa sular m daha fazla yer kaplyor?

2)

Buzullar eridii takdirde tatl su kaynaklar kullanlabilecek midir?

3)

Belgeselde veya filmde hangi teknolojik aralar kullanlmtr?

4)
litredir?

ABD, ngiltere, Trkiye ve Somalide kii bana su tketim miktar ka

5)
veriniz?

Ebul z El-Cezerinin su ile ilikili tespit ettii teknik cihazlar hakknda bilgi

6)

Akarsu morfolojisi hangi sahalarda gelime gsterir?

7)

Taknn zararlar neler olmutur?

8)

Musun blgesinde ya karakteri nasldr?

9)
http://geology.com/sea-level-rise/florida.shtml adresindeki haritaya gre
buzullarn erimesi ve deniz seviyesinin 66 metre ykselmesi durmunda yurdumuz nasl
etkilenmektedir?
10)
http://tidesandcurrents.noaa.gov/sltrends/sltrends.shtml
adresindeki
uygulamaya gre yurdumuz kylarnda deniz seviyesi deiimlerinin trendi nasl omutur?
11)
Prof. Dr. Deniz Ekinci danmanlnda Dr. Atilla Karata tarafndan
hazrlanan Karasu ay Havzasnn Hidrografik Planlamas adl doktora tez almasnda su
ynetimi ve aftleriyle ilgili ne gibi CBS tabanl uygulamalar mevcuttur?

120

Bu Blmde Ne rendik zeti


Hidrosfer, su kre demektir. Hidrosfer, Atmosferden yerkrenin ekirdeine kadar
her sahaya yaylan sular btn olarak ifade edilebilir. Hidrosferin elemanlar ise
yeraltsular, kaynaklar, akarsular, gller, okyansular ve denizler tekil eder.Hidrosfer,
yeryznn % 71 ini kaplar. Hidrosferin % 97,5 ini denizler ve okyanuslar oluturur.
Yalar sonucu yeryzne den sularn bir ksm yzeyden akarken bir ksm da
yeraltna szarak depolanrlar veya buralarda ak gsterir. Bunlara Yeraltsular denir.
Yeraltsularnn kendiliinden yeryzne kt yerlere de Kaynak denir. Kaynak sular,
yalar, kar ya da buz erimeleri ile oluan ve bir yatak boyunca kanalize olan
sulara akarsu denir. Karalar zerindeki anaklar doldurmu tatl veya yer yer tuzlu su
ktlelerine gl denir. Gller, kapal havzalar dolduran geni, durgun su ktlesi olarak da
tanmlanmaktadr. Dnyann en byk gl Asya ktasnda Hazar ve en derin gl de yine bu
ktada Baykal Gldr. Tuzlu su kaynaklar ise okyanuslar ve denizlerdir. Denizler ise
okyanuslarn kta ilerine doru uzanan kollardr. Her deniz belli bir okyanusun parasdr.
Dnya zerindeki mevcut tatl su kaynaklarnn ihtiyalar karlayamayacak hle
gelmesi zerine tatl su kaynaklar konusunda ortaya kan sorun su sorunu olarak
tanmlanabilir. Dnyann su varl, her geen gn artan su ihtiyacn karlamak konusunda
yetersiz kalmaktadr. Su kaynaklar miktar, kalite ve tm dier sektrel kullanmlar asndan
birok ciddi sorunla kar karyadr. ehirleme, sanayileme, tarmda kullanm ve
ekosistemin korunmas su talebini artrmaktadr. Endstrileme ise ehirlemeden daha fazla
su kaynaklarnn kullanmna sebep olmaktadr. Yeraltndan devaml ve ok miktarda su
ekilmesi sonucu su tablas nemli miktarlarda alalr. Yeraltsuyu seviyesinin dmesinde
veya su tablasnn alalmasnda, ehirleme sonucu, yeraltsuyu beslenme alanlarnn bina,
asfalt yol vs. tesislerle kaplanmas da nemli rol oynamaktadr.
Srekli ve iddetli saanak hlinde yamur ve dolu yalaryla veya olduka kaln kar
rtlerinin n erimesiyle oluan suyun ya da bu ikisinin birlemesiyle aka geen muazzam
miktrdaki sularn cokun akl hline su takn denir. Johnstown takn ya da yerel
isimlendirilmesi ile 1889 Byk Seli, Kuzey denizi takn, Floransa takn ilk akla gelen
afetlerdir. Yakn tarihlerde ise Pakistan ve Avustralya Queensland taknlar dikkate deerdir.
La Nina olaynn ve Muson yalarnn bir sonucu olarak Brisbane Nehri su seviyesi
ykselmi ve Wivenhoe Baraj takn azaltma kapasitesinin nemli bir ksmn kullanld
gibi birka gn sonra Ipswich ve Brisbane binlerce konutun sular altnda kalmtr. 38 kii
hayatn kaybetmi ve maddi hasar ve dier ekonomik kayplar milyarlarca dolar olarak
gereklemitir.
Pakistan'da ndus Nehri havzasn etkileyen Pakistan'n Khyber Pakhtunkhwa, Sindh,
Pencap ve Belucistan blgelerinde, ar muson yamurlar sonucu, Temmuz 2010 sonunda
balamtr. Yaklak Pakistan'n toplam yzlmnn bete biri, yaklak 796.095 kilometre
kare sualtnda kalmtr. Yaklak 20 milyon kii etkilenmi ve 2,000 e yakn kii hayatn

121

kaybetmitir. Pakistan ekonomisi 4300000000 $ zarar grmtr. Dnya Salk rgtne


gre on milyon kii gvensiz su imek zorunda kalmtr.

122

Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi Hidrosferin zellikleri arasnda gsterilemez?
a)

Su dngs nedeniyle genel bir sirklasyon hlindedir

b)

Kutup buzullarnda donmu hlde bulunan sular da kapsar

c)

Atmosferdeki su buharn da ierir

d)

Byk ksmn tuzlu sular oluturur

e)
Akarsular, gller, yeraltsular, kaynaklar, denizler ve okyanuslar balca
Hidrosfer unsurlardr.
2) Aadakilerden hangisi su hakkndaki doru bir bilgi deildir?
a) Su yenilenebilir bir kaynaktr
b) Suyun srdrlebilir kullanm mmkndr
c) Su hayatn devam iin vazgeilebilirdir
d) Tatl su oran ok snrldr
e) Tatl sularn bir ksm buzul hlindedir
3) Su kaynaklar zerindeki basklar gn getike artmaktadr. Aadakilerden
hangisi bu bask srelerinden deildir?
a) arpk kentleme
b) Plansz nfus toplanma sahalarnn olumas
c) Havza planlamas
d) Su iin artan rekabet
e) Kirlilik
4) Srekli ve iddetli saanak hlinde yamur ve dolu yalaryla veya olduka
kaln kar rtlerinin n erimesiyle oluan suyun ya da bu ikisinin birlemesiyle aka geen
muazzam miktrdaki sularn cokun akl hlini ifade eden kavram hangi kta doru olarak
verilmitir?
a) Su takn
b) Akarsu

123

c) Su
d) ay
e) Dere
5) Feyezn kasvramn karlayan terim hangi kta doru olarak verilmitir?
a) Su takn
b) Seyelan
c) Akarsu
d) alayan
e) Derecik
6) Nuh Tufan olarak bilinan olay hangi afeti hatrlatr?
a) Deniz seviyesi ykselmesi
b) Erozyon
c) Feyezn
d) Heyelan
e)
7) Yeryznde yan yllk ortalama deerlerini gsteren bir harita incelendiinde
baz yerlerin az yal, baz yerlerin de ok yal olduu grlr. Bu ekstrem deerler
arasnda gei blgeleri vardr. Saysal verilere gre irdelenirse farkl klimatik zonlarn (iklim
kuaklarnn) varl ortaya kar. Buna gre aadakilerden hangisi gerei yanstmaz?
a) Yllk ortalama ya deeri 250 - 500 mm arasnda olan yerler Yar Kuraktr.
b) Yllk ortalama ya deeri 500 - 750 mm arasnda olan yerler Yar Nemlidir.
c) Yllk ortalama ya deeri 750 - 1000 mm arasnda olan yerler Nemli
Sahalardr.
d) Yllk ortalama ya deeri 1000 - 2000 mm arasnda olan yerler ok Nemlidir.
e) Yllk ortalama ya deeri 2000 mm den fazla olan yerler nemlilik derecesinin
olduka az olduu yerlerdir.
8) Aadakilerden hangisi yeryznn en bol yal yerlerinden deildir?

124

a) ntertropikal Konverjans Sahalar


b) Tropikal ve Polar Hava Ktleleri arasndaki Subpolar Konverjans Sahalar
c) Kuzey Yarmkrede 23o 27 dan geen Yenge Dnencesi ile Gney
Yarmkrede yine 23o 27 den geen Olak Dnencesi arasnda kalan yerler olan Tropikler
Aras Kuak
d) Subtropikal kuak
e) Ekvatoral Yamur Ormanlar sahalar
9) Aadaki haritada hangi unsurun dal verilmitir?

a) Erozyon
b) Frtna ve kasrga
c) Su takn
d) Deprem
e) Zemin svlamas
10) 1889 Byk Seli olarak bilinen takn hangi kta doru olarak verilmitir?
a) Johnstown takn
b) Pheledalphie takn
c) Toronto takn
d) Syracus takn
e) Arizona takn

Cevaplar
1) c, 2) c, 3) c, 4) a, 5) a, 6) c, 7) e, 8) d, 9) c, 10) a

125

3. ATMOSFER AFETLER

126

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu blmde ncelikli olarak ana hatlar ile atmosfer ve temel zellikleri belirtilecektir.
Atmosfer in ksa ve uzun sreli hareketleri ve sonular aklanacaktr. Bylece Meteorolojik
ve Klimatolojik olaylar da bu kapsam dhilinde ortaya konulmu olacaktr. Frtnalar,
kasrgalar, tornadolar, el nino ve la nina ile jet stream ve sis olaylar ile atmosferde meydana
gelen ekstrem durumlar rneklerle ortaya konulacaktr. Ar scaklklar ve kuraklk
deerlendirilecek, kurak sahalarda yaanan kum frtnalar, scak hava dalgalar, tuzlanma ve
kuraklk rneklerle aklancaktr. rnek olaylar detaylandrlacak alnan nlemler ve
yaaanalar aklanacaktr.Yine gemi ve gncel iklimler deerlendirilecektir. klimlerin
deimesinin nedenleri ortaya konulacaktr. Bu deiimlere bal olarak meydana gelecek
sonular ve etkileri akla kavuturulacaktr. Bu bakmdan gelecek zaman diliminde
yaanmas muhtemel sreler zerinde durulacaktr.

127

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Ekstrem hava olaylar nelerdir ve atmosferin hangi tabakasnda dikkat ekerler?
2) Subtropikal kuak neresidir?
3) Kuraklkta sadece ya yetersizlii mi etkilidir?
4) lleme, topran tuzlanmas nasl meydana gelir?
5) Dust Bowl olayn duydunuz mu?
6) Danimarka ve Hollanda gibi lkelerde bisiklet kullanm tevik edilmektedir. Bu
tevikin nedenleri sizce neler olabilir?
7) Yeil ve srdrlebilir enerji kavramlarndan ne anlamalyz?
8) La Nino olayna bal yaanan felaketler hangi blgelerde dikkat eker?
9) Sis ve pus olaylar hayatn doal akn nasl etkiler?
10) Ozon seyrelmesinde son durum nedir?

128

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Kazanm

Konu

Kazanmn nasl elde edilecei


veya gelitirilecei

Atmosfer ile Hava Atmosfer, hava durumu ile iklim


Durumu ve klim zelliklerini etkileri asndan
likisi
karlatrr. Atmosfer olaylarnn
oluumunu, daln ve bunlar
zerinde etkili olan faktrleri
sorgular. Atmosfer sorunlarn
doal ve beer faktrlere gre
snflandrr.

Hava durumlarnn olumas ve


bunlar zerinde atmosferin rol
aklanr. Atmosfer olaylarnn
nelerden olduu aklanr. Ya
rzgr, basn, scaklk olaylar
rneklerle
karlatrlarak
aklanr. Ya, buharlama
ilikileri aklanr.

Gemi ve Gncel Kurak ve yarkurak blgelerin


klimler
snrlarn
renir.
Souk
blgelerin
neresi
olduunu
renir. Kurakln nedenlerini
sorgular. Kuraklk ve zelliklerini
kavrar.

klim
blgelerinin
snrlandrlmas aklanr. evre
sorunlar ve kresel iklim
deiimleri oluum nedenlerine
gre ele alnr. Haritalarla
gsterilir.

Kresel
klim
Deiimlerinin
Nedenleri,
Olas
Sonular
ve
Etkileri

evre sorunlarnn hangi yollarla


kresel
problemlere
dnebilecei,
ky
blgelerindeki koullar ve hayat
etkilemesi zerinde durulur.
Buzullarn yayl alanlar ve
erime sreleri deerlendirilir.

Kresel klim Deiimlerinin


oluum ve yaylma srelerini
yerel ve kresel etkileri asndan
sorgular

Ekstrem Atmosfer Ekstrem Atmosfer olaylarnn Ekstrem Atmosfer olaylarnn


olaylar
oluumunu, daln ve bunlar nelerden olduu aklanr. Hava
zerinde etkili olan faktrleri durumlarn gsteren dijital
sorgular.
sistemler zerinden uygulamalar
yaplr
Tuzlanmalleme

Topran
tuzlanmasn
llemeyi kavrar.

ekikler

ekikleri ve nedenlerini renir.

Toz
ve
Frtnalar

ve Topran tuzlanmas ve lleme


nedenleri ve zellikleri aklanr.
ekikler ve dourduu sorunlar
aklanr.

Kum Kum ve toz frttnalarnn Kum frtnalarnn grld


doasn kavrar. Oluumlarn ve sahalar
aklanr.
Ortam
etkilrini renir.
analizleri yaplr.

129

Kresel
klim evre sorunlarnn ve kresel
Deiimleri
iklim deiimlerinin nlenmesine
Konusunda
ynelik sorumluluk alr.
Gelecek
Perspektifler

nsan-evre etkileimleri sonucu


ortaya
kan
sorunlarn
zmne
ynelik
eitli
etkinliklerde rol alnabilir.

130

Anahtar Kavramlar

Atmosfer

Termometre

Barometre

Meteorolojik Balon

Uydu

Rzgar

Scaklk

Ya

Basn

Diffzyon

Refleksiyon

Absorbsiyon

klim

klim deiimi

Buzullar

Erime

Deniz seviyesi ykselmesi

Karbon salnm

Milankovitch Dngs

Fosil yakt

Srdrlebilir evre

Yeil enerji

Gne Patlamas

131

Kasrga

Jet Stream

Frtna

La Nino

El Nino

Sis

Pus

Tornado

Siklon

Kurak

Kontinentalite

Karasallk

Souk su akntlar

Tuzlanma

oraklama

lleme

ekik

Toz frtnas

Scak hava dalgas

Kuraklk

Alk

Yoksulluk

Tarm

132

Giri
Atmsofer koullar ve iklim, ierisinde canllarn yaad yerkrede hayati neme
sahiptir. klimin eitlenmesi fauna ve florann da eitlenmesi anlamna gelmektedir. Fakat
son dnemlerde doal srelerin de tesinde iklimde deiimlerin olduu grlmektedir. Bu
deiimin nemli bir nedeni de insan ve onun faaliyetleridir. Bu bakmdan deiimin ls,
nedenleri ve sonular dikkate deerdir. Hava olaylarnda bazen allagelmi koullarn
dnda ekstrem durumlar sz konusu olabilir. Bu durumlarda rzgarn iddeti artar, yalar
ar deerlere ulaabilir, basn artar, kar yalar uzun sreli olabilir, iddetli dolu debilir.
Bu olaylara bal olarak ar yalar, hava kirlilii, kuraklk, lleme, tuzlanma ve ekikler
meydana gelir. Bunun gibi ekstrem vaka ve durumlar arttrabiliriz. Bu nedenle Atmosferde
meydana gelen hareketleri, bunlarn nedenlerini ve hareketlerin sonucunda meydana gelen
olaylarn ortaya konulmas gerekmektir.
Dinamik Yksek Basn etkisindeki Suptropikal kuaktaki ller daha geni yayl
alanna sahiptirler. Bunu denizel etkilerin olmad kontinental sahalardaki ller takip eder.
Nihayet son olarak souk su akntlarnn etkisiyle oluan l blgeleri gelir. iddetli toz
frtnalar, kuraklk, scak hava dalgalar artk sadece kurak sahalarda deil farkl blgelerde
de yaanr olmutur. Bu olaylar telafisi maddi kaynakllarala karlanamayacak can kayplarna
da neden olmaktadr. Yaan rnekler ve buradan alnan tecrbeler bu gibi sorunlarn
zmnde belirleyici olmaktadr.
Su taknlarna neden olan ar yalar, byk su ktlna neden olan kuraklk, ar
kar, youn sis, yollarn buzlanmas, kuvvetli frtnalar, tehlikeli hava kirlilii, hava hareketleri
ile tanan nkleer ve kimyasal kirleticiler, ulraviyole nlar gibi atmosfer kaynakl sorunlar
afet olarak nitelendirilmektedir. Can ve mal kayplarna neden olan ve toplumun
sosyoekonomik faaliyetlerini aksatan ekstrem bu atmosfer olaylar bu blmn konusunu
tekil eder.

133

3.1. Ana izgileri le Atmosfer


Atmosfer, Hava Kre veya Gazyuvar, yerekiminin etkisiyle Yer Krenin etrafn
saran ve ounlukla gaz ve buhardan oluan bir rtdr. Yerekimine bal olarak tutulan
atmosfer, byk lde gezegenin i katmanlarndan kaynaklanan gazlarn magma ile birlikte
yzeye kmas sonucu olumakla birlikte, gezegenin tarihi boyunca dnya d kaynaklardan
da etkilenmitir.
Atmosferin st snr kesin olmamakla birlikte 10.000 km kadar yksekte olduu kabul
edilmektedir. Ar gazlar alt tabakalarda, hafif gazlar st tabakalarda toplanmtr. "Homojen
atmosfer" olarak isimlendirilen ve younluun hemen hemen ayn olduu alt blmn
ykseklii 8 km civarndadr. Atmosferin younluu yerden ykseldike azalrve 8-10 km
seviyeden sonra seyrek gaz ktleleri ekline dnerek uzay boluuna kadar uzanr ki bu
blge "heterojen atmosfer" olarak isimlendirilir.
Atmosfer renksiz, saydam, kokusuz, tatsz, ok hzl hareket edebilen, akkan, elastik,
sktrlabilir, sonsuz genlemeye sahip s geirgenlii zayf ve titreimleri belli bir hzda
ileten bir yapya sahiptir. Ancak Atmosferin ierisinde bulunan su buhar Gne'ten gelen
nlar bir prizma gibi krarak beyaz nlarn mavi grnmesine sebep olur. Atmosferin bu
mavi grnm okyanus ve denizlerin zerine yansyarak aslnda renksiz olan su ktlelerinin
mavi grnmesini de salar.
Atmosferin yeryzne yakn katmanlarnn % 78ini Azot % 21ini ise Oksijen
oluturur. Kalan %1lik blm ise Karbondioksit, Neon, Helyum, Kripton, Ksenon,
Hidrojen, Ozon, su buhar, metan, kloroflorokarbonlar gibi gazlar meydana getirir. Yere ve
zaman gre oran en ok deien gaz su buhardr. Yeryznn ar snp, soumasn
engeller. Ya, bulut, sis gibi hava olaylarnn douunu salar. Atmosferin Gne nlarn
emme ve saklama yeteneini Karbondioksit artrr. Atmosferdeki gazlarn oranlarnn
deimesi iklim zerinde bir takm deiikliklere neden olur. Havada karbondioksit (CO 2 )
miktarnn artmas scakl artrc, azalmas ise scakl drc etki yapar. Atmosferin %
0,037'sini oluturan CO 2 'in iki katna kmas hlinde yeryznde scaklk artar. CO 2 'in
yarya dmesi hlinde yeryznde scaklk azalr.. Hava iindeki oksijen (O 2 ) mor tesi
(ultraviyole) nlarnn etkisi altnda ozon (O 3 ) hline geer. Ozon gaz, iinde hayatn
gelimesine imkn vermez ancak atmosferin st katmanlarnda ultraviyole nlarn emerek
yeryzndeki hayat zerinde olumlu bir etki yapar. Yeryznden 19 - 45 km ykseklikler
arasnda bulunan ozon katnn son yllarda seyreldii belirlenmitir. zellikle buzdolab,
soutucu, araba ve spreylerden kan kloroflorokarbon gazlarnn bu duruma neden olduu
saptanmtr. Yeryzne ulaan mor tesi nlardaki art, scaklklarn artmasna, buna bal
olarak buzullarn erimesine, bitki rtlerinde deiimlere neden olmaktadr
Atmosferin yerden yansyan nlarla snmas nedeniyle Atmosferin alt katlar daha
scaktr. Atmosferin st seviyesinden itibaren hava bulunduunu sylemek dorudur fakat bu
blmn hava olaylar ile bir ilikisi sz konusu deildir.

134

Atmosfer basnc havann arlnn sonucudur. Dolaysyla yere ve zamana gre


deiir. Yer ekimi nedeniyle bu gaz ktlesinin bir arl vardr ve gezegen yzeyine doru
alaldka artan bir basn oluturur. Atmosferi oluturan gazlar, arlklar ile cisimler
zerine bir kuvvet uygular. Bu kuvvete atmosfer basnc denir. Atmosfer basnc barometre ile
llr ve milibar (mb) birimi ile deerlendirilir. Normal hava basnc, 45 enleminde, 15C
scaklkta ve deniz seviyesinde 1cm lik yzeye den havann arldr. Bu arlk 1033
grdr ve 1013 mb hava basncna eittir. 1013 milibar normal basn kabul edilir. Bu deerin
zerindekilere yksek basn altndakilere ise, alak basn denir.
Atmosfer bileim asndan ve hayatn vazgeilmez oksijen ve hidrojen gibi gazlar
iermesi bakmndan Gne Sistemi iinde esizdir. Atmosferde bulunan Oksijen, yanma ve
canllarn solunum olaylarn gerekletirir. Azot, bitkiler aracl ile toprakta tutularak,
bitkilerin beslenmesinde temel madde grevini stlenir. Karbondioksitin ise hem bitkilerin
fotosentezinde kullanlmas, hem de scakl tutmas asndan son derece nemli bir yeri
vardr. Yalarn olumas, Atmosferin scakl tutmas, alt katlarn snmas, scakln
uzaya kamasnn engellenmesi gibi olaylar da su buharnn rol bulunmaktadr. Bununla
birlikte Atmosfer yeryzndeki canllar iin koruyucu bir perde grevini yrtr. Gndz
Gnein scan, gece de uzayn souunu nleyerek yeryzndeki scakln
dengelenmesini salar. klimi meydana getiren hava olaylar atmosfer iinde
gereklemektedir. Atmosfer yerkre ile birlikte dnerek srtnmeden doacak olan yanmay
ve gneten gelen ve canl hayat iin zararl olan nlarn yeryzne ulamasn engeller.
I, sesi ve scakl geirir ve datarak iletilmelerini salar.

3.2. Ar Kar Yalar ve Kar Frtnalar


Bulutlar oluturan su buharnn buz kristalleri eklinde youarak yeryzne parlak,
beyaz, kat ve genellikle altgen eklinde dmesine kar ya ad verilir. Kar, 0 Cnin
altndaki scaklklarda daha kk, 0 Cnin stndeki scaklklarda ise daha byk boyutta
yere ular. Karn rengi, kristallerinin gne n tamamen yanstmasndan dolay beyazdr.
Ancak atmosferde kirleticiler varsa, yaan karn rengi de buna gre deiebilir.
Hava ktlelerinin scaklk ve mutlak nem oranlarna gre kar taneleri farkl ekillerde
yere derler. Mutlak nem orann yksek, scakln ok dk olmad hava ktlelerinde,
kar kristalleri, durgun havada kolaylkla birleerek, pamuk tanelerini andran, ok iri kar
taneleri hlinde derler. Halk dilinde byle kara kuba ya da lapa lapa kar denir. Bu
karlar kolay eridii iin dt yeri slatr. ok souk olmayan hava ktlelerinde oluan
karlar, yere derken scak alt hava tabakalar iinde kolayca eriyerek yamur veya yamurla
kark kar ekline dnebilir. Yamur ve karn ayn anda olmasna karla kark yamur
denir. Bu ya trne sulusepken veya sulu kar ad da verilir. Genellikle iri olan bu kar
taneleri yere dnce veya daha yere dmeden erir. ok nemli ve kararsz hava ktlelerinde,
kuvvetli dikey hava hareketleri sonucunda bulgura benzeyen yuvarlak kar taneleri oluur.
Birlemi kar kristallerinden oluan bu taneler hafif olduundan yere dnce zplarlar. ok
souk, mutlak nemin dk olduu hava ktlelerinde ise, 1mmden kk buz taneleri
eklinde kar yalar gerekleir. Gne nda prldayan bu taneler yerde ince bir rt
oluturur. abuk erimedii iin ve zerine dt cisimleri slatmad iin kuru kar
135

olarak adlandrlr. Dalarn yksek kesimlerinde ve kutup blgelerinde daha ok grlen bu


tip kar yalar, lkemizde souk k gnlerinde grlr. Genel olarak denilebilir ki; bulut
iinde ve bulut ile yeryz arasndaki scaklk donma derecesinin altnda ise yalar kar,
stnde ise yamur eklinde gerekleir.
Havadaki younlama artlar ve su buhar miktarna gre kar yann derecesi de
deiir. Gr mesafesinin 1 kmden fazla olduu kar yalar hafif, 500-1000 m arasnda
olanlar normal, 500 mden az olanlar ise iddetli kar yalar eklinde isimlendirilir. Kuvvetli
rzgrla beraber youn kar yaarsa, kar frtnas veya tipi oluur. Kar tanelerinin yze
arpmas sonucu tipide yry gleir. Bazen gz gz grmez. Eer yaan kar, 12 saate10
cm, 24 saatte ise 15 cmden daha fazla kar rts oluturursa bu durum ar kar ya olarak
deerlendirilir. Ar kar yalar ve tipi durumu zellikle orta ve yksek enlemlerde ve
yksek alanlarda daha sk grlr. Ar kar yalar ve kaln kar rtsnn uzun sre yerde
kalmas, kara, demir ve hava yolu ulamlarn engellemekte, binalarn atlarn kertmekte,
tipiyle birlikte telefon ve elektrik direklerini ykarak haberleme ve enerjinin kesilmesine
neden olmaktadr. Bu tablonun uzun srmesi soyo-ekonomik hayatta kesintilerin yaanmasna
ve ekonomik kayplara yol amakta, hatta kaln kar rts altnda kalan insanlar lmekte,
hayvanlar telef olmaktadr. Bunlarn yannda ani scaklk artyla gerekleen kar erimeleri,
taknlara, bunlar da can ve mal kayplarna neden olmaktadr.
Dnyada en ok kar frtnalar ABD gerekleir. 1888 ylnda meydana gelen kar
frtnasnda 200 sandal batm ve 400den fazla insan hayatn kaybetmitir. Bunun yannda
1978, 2000, 2001 yllarnda da lkenin fakl yerlerinde maddi hasarl nemli kar frtnalar
meydana gelmitir.
lkemizde kar yalar ky blgeleri dnda hemen her blgede grlr. Genelde k
mevsiminde yaan karlar lkemizin yksek alanlar ile Dou Anadolu blgesinde sonbaharn
son aylar ile ilkbaharn ilk aylarnda da yaar. iddetli kar yalar hi kukusuz k
mevsiminde zellikle de ocak ve ubat aylarnda gerekleir. Daha ncelleri youn kar ya
grlen ve kaln kar rtleri oluan yerlerde benzer tablo karsnda baz tedbirler alnmakta
ve uygulanmaktaysa da asl sorun bu durumun beklenmeyen yerlerde beklenmedik ekilde
ortaya kmasnda yaanmaktadr. Ar kar yandan korunmak ve zararlarn azaltmak iin;
geni ve gvenilir bir veri a ve bankasnn oluturulmas, meteorolojik gzlemler yaparak
bunlarn analizlerine gre tahminlerde bulunmak, uygun alt ve st yaplarn ina edilmesi
dikkate alnmas gereken balca ilemler olarak sralanabilir.

3.3. Dolu Yalar


iddetli frtnalarn olduu yerlerde hava ktlesinin dikey ynde trblanslara
uramas dolu yalarna neden olur. Bnyesinde fazla miktarda ar soumu su
damlalarnn bulunduu ok byk ve iyi gelimi cumulonimbus bulutlarnda, hz saatte 160
kmye ulaan yukar ynl dikey hava hareketleri sonrasnda dolu yalar gerekleebilir.
Oluan dolu tanelerinin hava ieresinde birka kez, dikey ynde aa-yukar hareket etmesi,
dolu tanelerinin bymesine neden olur. Bulut iinde ar soumu su damlacklarnn
birlemesiyle kk buz paletleri ya da kristalleri geliir. Bu palet ya da buz kristalleri aaya
136

doru derken kuvvetli bir ykselici hareketle karlatklarnda tekrar yukarya doru
karlar. Daha sonra yerekiminin etkisiyle yeniden aaya doru harekete geerler. Bu
alalma ve ykselme hareketinin her birinde yeni eklenen buz katmanlaryla dolu taneleri
byr. Byyen dolu tanelerinin arl, yukar ynl hava hareketinin kaldrma kuvvetini
yendiinde veya kuvvetli bir alalc hava hareketine maruz kaldnda yeryzne der. Bu
ekilde oluan dolu tanelerinin aplar, 5-50 mm arasnda deimekle birlikte nadir olarak
kuvvetli orojlarda ceviz veya elma byklne ulaabilir. ie buz katmanlarndan oluan
dolu tanelerinin ekilleri yuvarlak paletler ya da dzensiz buz paralar eklinde olabilir.
Tehlikeli dolu yalar, daha ok iyi gelimi frtna bulutlaryla (cumulonimbus) orajlarn
gelimesi iin uygun artlarn olduu ilkbahar, yaz balar ile sonbahar sonlarnda grlr.
1970 ylnda Kansasda (ABD) ap 14cm, arl 757 gr olan dolu ya dikkat
ekici olmutur. Yine 1986 ylnda Bangladete 20 dolu tanesinin birlemesinden oluan 1 kg
arlnda dolu ya gereklemitir. Tenis topu byklnde 1984 ylnda Almanyann
Mnih kentinde yaan dolu, evlerin at ve camlar ile aralarda nemli hasara yol amtr.
Dolu yalar tarm alanlarna byk zararlar verir. zellikle kltr bitkilerinde
ieklerin dklmesi, meyvelerin yaralanmas veya dklmesi, yeni srgn ve fidelerin
krlmas eklinde etkisini gsterir. Bu durum hi kukusuz rekolteyi drr. Bunlarn
yannda dolu yalar seralarn, aralarn ve evlerin camlarn krmakta, atlara hasar
vermektedir. Oluan maddi zararlar byk boyutlara ulaabilmektedir. rnein ABD 1991
yl dolu yalar, 400 milyon dolar maddi kayba neden olmutur. Yine dolu ya
sonrasnda taknlar oluabilmekte, hatta iri dolu taneleri lmlere neden olmaktadr. Bu
ekilde 1888de Hindistann kuzeyinde 246 kii, 1932de inin gneydousunda 200 kii ve
1986 ylnda Bangladete 92 kii lmtr.
lkemizde de zaman zaman mal kayplarna neden olan dolu yalar gerekleir.
Daha ok ilkbahar, yaz balar ve sonbahar sonlarnda gerekleen bu yalar, Nisan-Haziran
dneminde daha sk grlr. Yeryzne yakn nemli ve doyma noktasna yaklam durgun
ve kararl hava ktleleri iindeki younlam su taneciklerinin asl bir biimde havada asl
kalmas durumuna sis denir. Bundan dolay gne nlar sis iinde fazla ilerleyemeyerek
dalr. Bu nedenle sis, havann iinde askda bulunan su taneciklerinin miktar ve bykl
orannda gr mesafesini drr. Ancak gne nn dalmasndan dolay sis, beyaz ve
aydnlktr. Havada younlam su tanecikleri ok kk ve dank hlde ise havada hafif
bir bulanklk durumu sz konusu olur ki buna pus denir. Pus oluumu, bal nem % 90
olduunda gerekleir. Pusta gr mesafesi 2 km kadar. Su taneciklerinin byyp
sklamasyla gr mesafesinin 1 kmnin altna dmesiyle pus, sise dnm olur. Bir
baka ifadeyle sis, bulutlarn yeryzne yakn ya da onun hemen stnde olutuu ve gr
mesafesinin 1 km altna dt hava olaydr. Gr mesafesi, hafif sislerde 500-1000 m,
gl sislere ise 0-200 m arasnda deiir. Sislerin oluabilmesi iin her eyden nce
atmosferin aa (yeryzne yakn) ksmlarnda souma ve nemde art olmas gerekir.

137

3.4. Asit Yalar


zellikle fosil yaktlarn tketilmesiyle atmosfere salnan kkrtdioksit (SO 2 ) ve
aztoksit (N 2 O) ile dier baz gazlar, atmosferdeki su buhar ile birleince asite, genellikle de
slfrik (H 2 SO 4 ) ve nitrik asitlere (HNO 3 ) dnrler. Bunlarn yamur, kar dolu ve sisle
yeryzne ulamasna asit yalar ad verilir. Atmosferde yer alan asidelerin tamam asit
yalaryla yere indirilmez. Bunlarn yars gaz ve kuru partikller eklinde yeryzne iner.
Kkrtdioksit (SO 2 ), suda kolayca zlebildii gibi atmosferde kimyasal ve
fotokimyasal reaksiyonlara girerek yeni bileikler oluturur. Gne nda oksitlenerek
kkrt trioksit (SO 3 ) oluturmakta daha sonra havadaki su buhar ile tepkimeye girerek
slfrik aside (H 2 SO 4 ) dnebilmektedir. Bununla beraber atmosferdeki kkrtl hidrojen
(H 2 S) gazlar da O, O 2 ve O 3 ile okside olarak SO 2 ye dnrler. Havada SO 2
konsantrasyonunun yksek olduu zamanlarda eer nispi nem de ok yksek ise H 2 O ile SO 2
reaksiyona girerek H 2 SO 4 oluumuna neden olur. Bunun sisli havalarda gerekleme ihtimali
daha yksektir. zellikle yksek basn koullarnda SO 2 konsantrasyonunun youn olduu
bir zamanda bir de sis oluumu gerekleirse havadaki SO 2 etrafa yaylmayp hareketsiz
kalmakta ve su buhar ile birleerek asit hline dnmekte, bu da salk asndan byk bir
tehlike oluturmaktadr. Bu durum ancak havadaki nemin yaa dnmesiyle ortadan
kalkabilir.
Asit yalarna yol aan bir dier zehirli ve boucu gaz Aztoksit (N 2 O), atmosfere
daha ok motorlu aralar, termik santraller ve sanayi tesislerindeki yksek scaklktaki yanma
olaylar sonucunda braklr. Btn azotoksitler, havada azotdioksite dnrler ve suda
kolayca znerek asit yamuru oluumuna neden olurlar. Asit yalar, daha 1600lerin
banda ngilterede gndeme gelmi ve sanayi tesislerinin ehirlerin dnda, bacalarnn
dumanlar uzaklara databilecek ykseklikte ina edilmesi nerilmitir. Sanayinin
gelimesiyle asit yalarnn artmas ve zararlarnn belirginlemesi, 1970li yllardan itibaren
dnya lkelerini, havadaki kirleticileri azaltmaya ynelik yasal dzenlemeler yaplmaya ve
uygulanmaya zorlamtr.
Asit yalar sadece atmosferi kirletmez. Bu yalar yeryzne dtnde topra
ve sular da kirletir. Yalarla topraa karan slfrik asit, topraktaki besinlerin ykanarak
uzaklamasn salar. Bunun sonucunda toprakta serbest kalan alminyum bitki kkleri
tarafndan tutulur. Bitkiler kendileri iin hayati neme sahip kalsiyum ve magnezyum gibi
besinleri alamayarak lr ya da zamansz bymeler gerekleir. Asit yalar ayn zamanda
bitkilerin yapraklarnda tahribe neden olur. Btn bunlar bitkilere zarar veren hastalk ve
haerelerin artmasna yol aar. Ayrca yalarla yzey ve yeralt sularna intikal eden asitler,
bu sularn da kirlenmesine ve ekosistemlerinin bozulmasna neden olur. Hatta bu asit
kirleticiler, zamanla toprakta yetien bitki ve suda yaayan besin maddelerinde birikir. Daha
sonra bunlarla beslenen canllarn bnyesine geer. Bylece besin zinciri iinde asit
yalarna maruz kalmayan uzaktaki canllar da bundan etkilenmi olur.
Yine havadaki asit partikllerinin bina ve heykeller zerine kelmesi, bunlarda
tahribe yol aar. Mermer ve kalkerli yaplarn asitle temas, ufalanmalarna ve kararmalarna
138

neden olur. Kprler, demir yollar ve hava aralarnda anmalar olur. Bunlara bal olarak ta
afet boyutunda kazalar meydana gelebilir. Bylece asit yalar sonunda, yok olan ormanlar,
canl hayatnn sona erdii sular, salklarn yitiren insanlar, zarar gren yap ve aralar
tablosuyla kar karya kalnr. Asit yamurlar sadece kirleticilerin atmosfere verildii
yerde deil hava sirklasyonuyla kirleticilerden ok uzak alanlara tanarak buralarda da hava,
toprak ve su kirliliine yol aabilmekte, tarihi ve kltrel varlklarla canl ve cansz evreyi
tahrip etmektedir (ekil 84). Aratrmalara gre Kanadada grlen asit yamurlarnn % 50% 70i ABDden, ABDde grlen asit yamurlarnn ise % 2-% 10luk dilimi Kanadadan
kaynaklanmaktadr. O nedenle bu tr sorunlar sadece kirletenlerin deil, btn dnyann
sorunudur. Asit yamurlarnn nne gemenin tek yolu, atmosfere braklan SO 2 ve N 2 O
emisyonlarnn azaltlmasdr.

ekil 84: Asit Yalar Grlen ve Asit Yalar Riski Altnda Olan Sahalarn Dal

3.5.

Sis

Radyasyon (Kara) Sisleri, zellikle yksek basn koullarnn egemen olduu


geceleri havann rzgrsz, bulutsuz ve yerden scaklk kaybnn ok olduu zamanlarda
gerekleir. Geceleri denizlerde alttan souma karalar kadar ok olmadndan bu tip sisler,
denizlerde deil karalarda oluur. Bu nedenle kara sisi olarak adlandrlr. Sisin olutuu hava,
evresine gre souk ve youn olduundan ova tabanlarna, depresyon alanlarna ve vadilere
yerleir. Radyasyon sislerinin oluumunda scaklk terslemesinin nemli bir rol vardr.
Yerden ykseldike scakln belli bir blmde artmas ya da ayn kalmas alttaki souk ve
nemli havann oluturduu sisin snarak ykselmesini engeller. Bu nedenle oluan sisler,
hava ktlesinin snp ykselmesi gerekleinceye kadar devam eder.
Adveksiyon Sisleri, yatay hava hareketleriyle lk ve nemli havann, souk yzeylerle
veya souk havann lk ve nemli yzeylerle temas sonucunda oluan sislerdir. Sis oluumu,
bu tr yatay hava hareketi devam ettii srece etkili olur. Genelde adveksiyon sisleri, scak
denizlerden souk ve serin denizlere veya scak karalardan souk denizlere doru olan yatay
hava hareketleri sonrasnda grlr. Ayrca souk hava, scak su ktlesi zerinde bulunursa

139

duman eklinde tten buhar sisleri oluur. lkemizde daha ok k ve ilkbahar aylarnda,
kuvvetli yksek basncn etkin olduu ak ve souk havalarda Akdeniz ve Ege Denizi
zerinden bat ve i blgelerimize ulaan yatay scak hava hareketleri, kaln ve uzun sreli
adveksiyon sislerine neden olurlar.
Orografik (Yama) Sisleri, nemli ve lk havann bir yama zerinde ykselirken
soumas sonucunda oluan sislerdir.
Cephe Sisleri, birbirlerine doru hareket eden scak ve souk hava ktleleri,
birbirleriyle karlatklarnda scak hava, karlama cephesi veya hatt boyunca souk hava
ktlesinin stne ykselir. Bu ykselme srasnda soumaya bal sis oluur. Bununla beraber
souk hava zerinde ykselen scak havann souyarak younlamasyla oluan sular, alttaki
souk hava iine dtnde burada su buharn artrarak younlamaya, bulut veya sis
oluumuna neden olur.
Yukarda bahsedilen ekillerde oluan sisler, karalara gre denizlerde daha sk grlr.
Dnyada sisin en youn gerekletii yerlerden biri Golf Stream scak su aknts ile Labrador
souk su akntsnn karlat Atlas Okyanusundaki New Founland aklar ile Byk
Okyanustaki Kuril Adalar evresindeki blgedir. Subtropikal blgede okyanuslarn dou,
ktalarn ise bat kylar da youn sislerin grld yerlerdir. Asya, Avrupa ve Kuzey
Amerikann orta blgeleri, Byk Britanya Adas ve Avrupa ktasnn yksek i kesimleri,
yl iinde sk sk sis oluumuna sahne olurlar (ekil 85).

ekil 85: Sis Oluumu


Sis gr mesafesini snrlandrd iin kara, deniz ve hava ulamlarnda aksamalara,
byk can ve mal kaybna yol aan kazalara, daha da nemlisi afetlere neden olabilmektedir.
rnein Titanik gemisi, sisle rtl buz dan, gr mesafesinin dk olmas nedeniyle
fark edemeyip apmasyla batm ve bu olayda 1.514 kii lmtr. 7 Kasm 2002 ylnda
Lksemburgda youn sis nedeniyle den uakta 20 kii hayatn kaybetmitir.
lkemizde de zaman zaman sislerin neden olduu, can ve mal kayplaryla
sonulanana kazalar meydana gelmektedir. Sisin zararlarndan korunmak iin sis tahminleri
yaplarak gerekli nlemler alnmaldr. zellikle Hava alanlarnn yer seiminde sis oluumu

140

ve skl dikkate alnmaldr. Youn sislerde mmkn olduu oranda trafie klmamaldr.
Sis uyar ve ihbar sistemleri kurularak iletilmelidir.

3.6.

Ar Souklar ve Don

Hava scaklnn 0Cnin altna dmesiyle su, toprak, bitki ve dier d yzeyler
zerinde veya bitki dokular arasnda buz kristalleri oluumuna don olay denir. Don olaynda
su buharnn sv evresine girmeden dorudan kat (buz) hle dnm sz konusudur.
Buzlanma ise scakln 0Cnin altna dmesiyle deiik yzeylerde bulunan suyun donarak
tabaka veya tabakalar oluturmas eklinde ifade edilebilir. Ak geen souk k gecelerinde,
yeryznden salnan s enerjisi kayb sonucunda ok souyan cisimlerin yzeyinde, evlerin
ve arabalarn camlarnda eitli buz kristalleri desenlerinin olumas, don olay ve buzlanmaya
iyi bir rnektir. Deniz, gl, nehir, kara yollar, hava alanlarndaki pistler, ehir iindeki cadde
ve sokalar, enerji nakil hatlar ve uu hlindeki hava aralarnda grlen buzlanmalar byk
tehlikelere yol aabilmektedir. Uu hlindeki hava aralar dndaki buzlanmalar iin eitli
tedbirler alnabilmektedir. Oysa uu hlindeki hava aralar iin bu pek mmkn deildir.
Uak zerinde buzlanmay nleyici tedbirler alnsa da ani gelien atmosfer olaylar uaklarda
d ya da i buzlanmalara neden olabilmektedir. Bu durum uu iin byk bir tehlike
oluturur. Bu gne kadar dnyada ve lkemizde buzlanma sonucu can ve mal kaybna neden
olan birok uak kazalar yaanmtr.
Don olaylar, oluum nedenleri, oluum zamanlar, don olaynn grld scaklklar
ve donma ekillerine gre snflandrlabilir. Ancak afet asndan meteorolojik ve tarmsal
don eklinde deerlendirmek daha uygun bir yaklam olabilir. Meteorolojik don, yerden 1,52 m ykseklikte hava scaklnn 0C veya bunun altna dmesiyle gerekleir. Tarmsal
don ise, bitkilerin bnyesindeki sularn donmasyla bitkinin fizyolojik sreleri yerine
getirememesi durumunda oluur. Tarmsal don da genelde scakln 0Cnin altna
dmesiyle balamasna ramen bu deer bitkiden bitkiye ve bitkinin evresine gre deiir.
Baz bitkilerde tarmsal don olay -6C ile -10Cden sonra balayabilir. Donan suyun
hacminin genilemesi, bitki bnyesinde tahriplere neden olur. Bu durum bitkisel retimde
dlere ya da bitki lmlerine yol aar. Tarmsal donun bitkilerin zellikle ieklenme ve
yapraklanma dnemlerinde gereklemesi, o yl retimde ciddi kayplarn yaanmasna neden
olur. Don olaylar meydana geldikleri scaklklara gre; 0 ile -2,2C arasnda hafif don, -2,2
ile -4,4C arasnda orta iddette don ve -4,4C den daha souk scaklklar olanlar iddetli don
eklinde tanmlanr.
Dnyada don olaylar, tropikal kuakta hemen hemen hi grlmez. Kutup
blgelerinde ise srekli don olay sz konusu olduundan herhangi bir beklenmeyen durum
olumaz. Dnyada don olay etkisinin en ok hissedildii yer, lkemizin de iinde bulunduu
orta kuaktr. Ancak bu kuan her yerinde don olaylar ayn zamanda ve ayn iddette
gereklemez. Corafi ve zel konuma gre deiiklik arz eder. Bununla birlikte genel olarak
antisiklonlarn etkili olduu souk ve kurak iklim blgeleri ile karasalln hkim olduu
alanlarda uzun sreli ve iddetli don olaylar yaanr. Denizelliin etkili olduu alanlarda ise
bylesi bir don olay grlmez.

141

lkemizde k aylarnda zellikle i ve yksek kesimlerde ok iddetli don olaylar


yaanr. Ancak bu dnemde bitkisel hayat durduundan tarmsal don pek etkili olmaz. Asl
zararl olan, ilkbaharda havalarn snmasyla bitkilerin ieklenme, tomurcuklanma, srgn
verme, yapraklanma, hatta meyvelenme dnemlerine rastlayan don olaylardr. Don olaylar,
bitkilerin dnda inaat, ulam, enerji, sanayi, turizm, ve salk gibi bir ok sektr olumsuz
etkiler. naatlarda beton dkmnde gerekleen don olay, betonun paralanmas ve
dalmasna neden olur. Yine don olaynn grld karayolu asfaltlarnda tahripler oluur.
Ayrca yollardaki donma ve buzlanmalar trafik kazalarna yol amakta, bu da nemli can ve
mal kayplaryla sonulanmaktadr. Baraj ve baraj gllerini besleyen sularn donmas enerji
retimini durdurmakta, don olaylar haberleme ve enerji nakil hatlarnda tahripler yol
amakta, btn bunlar bata sanayi olmak zere yaam olumsuz etkilemektedir. Her yl
dnyada ok sayda insan donarak lmektedir. Don olaylarnn olumsuz etkileri tarihi
olaylarda da kendini gstermitir. rnein Aralk 1914de Sarkam harektnda Ruslarla
savaacak 80.000 Trk askeri, iddetli kar ya, tipi ve geceleyin yaanan iddetli don olay
sonucunda dmana bir tek kurun skmadan donarak ehit olmutur.
Don olaylarn nlemek ve oluabilecek zararlar en aza indirmek iin dier afetlerde
olduu gibi don olaynn iddeti ve sresi konusunda erken tahminde bulunmak ve buna gre
tedbir almak ok byk nem arz etmektedir. Bununla beraber don olayna kar alnabilecek
tedbirler; dona dayankl bitkilerin yetitirilmesi, don ihtimali olacak periyotta topran
srlmemesi, souk havann akabilecei yerlere yapay ya da bitkilerle doal it veya
engellerin oluturulmas, farkl stma yntemleriyle scakln belli bir seviyede tutulmaya
allmas, bitkilerin stlerinin rtlmesi, sislenme almalarnn (lastik, saman, odun, tezek,
kerosen ve baz kimyasal maddelerin yaklmas) yaplmas, buhar pskrterek havann
nemlendirilmesi, souk havay datacak pervanelerin altrlmas vb. eklinde sralanabilir.

3.7.

Ar Scaklar ve Buzullarn Erimesi

Buzullar, yeryzne den karlarn eitli evrelerden geerek metamorfizmaya


uramasyla oluurlar. Yeni yaan karlar toz gibi gevek tanelerden oluur. Bu tr karlar
yerde kaldklar ve st ste biriktike sklaarak aaya doru ker ve daha youn hle
gelir. Bu srecin devam etmesiyle kar ktlesi, erime kristalleme ve sblimasyon olaylar
sonucunda daha da skarak ve younlaarak neve buzuluna dnr. Scaklk art ve
yalara bal olarak zaman zaman eriyen kar kristalleri, scakln alald devrelerde
tekrar donar ve daha byk kristallemeler gerekleir. Ayn zamanda kar kristalleri basn
altnda kaldklarnda kapsadklar su buhar sblimasyon olaylar sonucunda buz kristallerine
dnr. Gittike basncn artmas kar taneleri arasnda erimelere yol aar. Bu ekilde erime
sonucu oluan sular, kar rts ierisinde daha derinlere doru iner ve orada tekrar donar.
Bylece erime, yeniden kristalleme ve sblimasyon olaylar, buz tanelerini asl kar
kristallerinden younluk ve ekil bakmndan farkllatrarak kristallerin boyutunu da bytr.
Bunun sonucunda kar taneleri, neve buzuna dnm olur. Neve buzunun, buzul buzuna
dnm; karn, neve buzuna dnmnden ok daha uzun bir zamana gereksinim gsterir.
Bu srete tekrarlayan sblimasyonunlar, kristal boyutunun bymesine sebep olan yeniden
kristallemeler, erimeler ve basn altnda donma ve skma olaylar sonucunda nevenin

142

belirli bir kalnla erimesiyle buzul buzullar ortaya km olur. Sonuta neve buzuna
oranla daha ok iri taneli, daha youn ve boluksuz bir buz meydana gelmi olur ki ite bu
buzul buzudur. Kardan buzullarn oluumu uzun yllar kapsayan bir sretir.
Dnyamz, yaklak 4,5 milyar yl olan ya iinde birok buzul (glasiyal) devreleri
geirmitir. Bugn yeryznde var olan buzullar ise Kuvaterner dneminde meydana gelen
son buzul evresine aittir. Kuvaternerde yaanan byk iklim deiimleri drt buzul
dneminin yaanmasna neden olmutur. Bunlar kimilerine gre gnmzden 1.8 milyon yl,
kimilerine gre ise 1.6 milyon yl nce balam olup Gnz (1.8 milyon-750 binyl), Mindel
(500-300 binyl), Riss (250-130 binyl) ve Wrm (70-10 binyl) buzul dnemleridir. Bununla
beraber Gnz-Mindel (750-500 binyl), Mindel-Riss (300-250 binyl), Riss-Wrm (130-70
binyl) ve Wrm Buzulu sonras (10 binyldan gnmze kadar), buzul aras (interglasiyal)
dnmeleri oluturur. Buzul dnemlerinde kutuplar ve karalarn byk bir blm buzullarla
kaplanrken buzul aras dnemlerde ise buzullar incelmi ve byk bir blm ortadan
kalkmtr. Bugn yeryznde var olan buzullar, Wrm buzulundan kalanlardr (ekil 86).

ekil 86: Dnya Buzullarnn Dal


Bugn karalarn %11i buzullarla kapldr. Avustralya dnda btn ktalarda, yksek
dalarda farkl boyut ve ekillerde buzular bulunur. Buzullarn %91 Antarktika ktasnda yer
alr. Antarktika buzullar 12,5 milyon km2 alan kaplamakta olup ortama kalnlklar 2000 m
kadardr. Dnyada dikkat eken bir dier buzul ise Grnland buz rtsdr. Kalnl 2500
mye ulaan Grnland buzullar 1,73 milyon km2 alana sahiptir. Antarktika ve Grnland
buzullar dnya buzul varlnn %99unu oluturur. Geriye kalan %1lik blm ise dnyann
eitli yerlerindeki da, vadi ve kk rt buzullar olarak yer alr. skandinavya yarmadas,
zlanda ve dier arktik adalar, Alp, Pirine, Kafkas, Alaska Kys, And, Ebruz, Zagros,
Himalaya, Sibirya Dalar dnyada kk boyutlu buzullarn grld yerlerdir. Trkiyede
ise Toros, Kuzey Anadolu, Erciyes, Sphan ve Ar Dalarnda kk boyutlu buzullar
bulunur.
Kresel snma, kutuplarda ve yksek dalarda yer alan buzullarn giderek erimesine
neden olmaktadr. Gney kutup blgesindeki Antarktika buzullarnda erimeye bal 25
km.lik bir atlan olutuu uydu grntleriyle tespit edilmitir. Kalnl 4.300 myi bulan
Antarktika buzullarnn erimesi, yzyllar alacak olsa da bu erime beklenenden daha ksa bir
srede gerekleebilir. Bu buzullar eridiinde deniz seviyesinin 5 m ykselecei

143

ngrlmektedir. Bu durum youn yerlemelerin bulunduu ky blgeleri iin tam bir


felakettir. Kuzey kutbunda ise buzullarn erimesi, buradaki scaklk artnn daha belirgin
olmas nedeniyle daha hzl gereklemektedir. Yaplan hesaplamalara gre bu hzda bir
erime, kuzey kutbu buzullarn 2070 ylna kadar ortadan kaldrabilecektir. Yine aratrmalar
son 30 ylda buzullarn %20nin eridiini gstermektedir.
Kutuplardaki buzullarn erimesiyle son 20 ylda deniz seviyesi 15-20 cm ykselmitir.
Buzul erimesinin ilerlemesiyle deniz seviyesi hzla ykselecek ve deniz seviyesi altndaki
birok yer (Hollanda, Almanya, Danimarka gibi) deniz sularyla kaplanacaktr. Kutup
blgelerindeki donmu topraklarn tuttuu nemli sera gazlarndan CO 2 , atmosfere salnacak
ve kresel snma etkilerinin daha da iddetli seyretmesine neden olacaktr. Buzullarn
erimesiyle lkemizde de baz deiimlerin olabilecei ileri srlmektedir. Bunlar, l
scaklklarnn Anadoluya tanmas, deniz seviyesinin ykselmesi, yalarn azalmas,
tropikal iklime benzer iklim artlarnn hkim olmas eklinde sralanabilir. nsanolunun
buzul erimelerini nleyebilmesi iin yapmas gereken temel ilem, kresel snmaya neden
olan sera gazlarnn atmosfere salnmnn bir an nce azaltmasdr.

3.8.

iddetli Frtnalar

Enerji dnmnn en nemli etkilerinden biri, rzgr sistemlerini ve frtnalar


meydana getirmektir. Meydana gelen bu rzgrlar ayn zamanda enerji dnmne yardm
eder. Bu da ztmosferdeki kark olaylar aklamaya imkn verir. Atmosferde meydana
gelen hareketler; srtnme, yerekimi, basn ve elektromanyetik kuvvetlere kar bir g
olarak meydana gelir. Bu kuvvetlere merkezka ve koriolis kuvvetlerini de ilave etmek
gerekir. Kk apl hareketler ve hava akmlarnda srtnmenin nemli bir rol vardr.
Elektromanyetik kuvvetlerin atmosferik hareketler zerindeki tesiri yonosfer tabakasnn
altndaki ksmlarda ihmal edilebilir dzeydedir. Yer ekimi kuvveti Dnyann merkezine
doru yani dey istikamettedir. Bu sebeple atmosfer, dnyaya doru basn uygular.
Atmosferdeki ilave etkiler oluturan basn ve Koriolis kuvvetleri yatay olarak hareket
edebilir. Bu durum, rzgrlarn ve frtnalarn meydana gelmesinde rol oynar. Ayrca hava
scaklklar deitike basn kuvvetlerinde de farkllklar oluur.
Hava Ktlelerinin hz boyutlu uzayda konum itibariyle enlem, boylam ve
ykseklik zellikleri bakmndan devaml deiir. Fakat gezegen dalgalar diye bilinen
atmosferik dalgalar devaml olarak Dnyann her yerinde ayn iddette meydana gelir. Bu
dalgalar frtnalara sebep olur. Genellikle kutuplarda bir enlem dairesine dalan 2-3 ve 45
enlemi etrafnda ise 8-10 gezegen dalgalar vardr. En youn dalgalar 60 enlemi etrafndaki
dalgalardr. Gezegen dalgalarnn baka bir hususiyeti de havann scaktan soua, yani
ekvatordan kutba akarken ykselmesi ve tersi istikamette akarken alalmasdr. Dikey hz
kuzey-gney hznn % 1inden daha azdr. Bir yandan dikey hz ykselen hava blgesinde
bulutlar meydana getirirken, te yandan alalan hava, kuzey rzgrlar blgesinde de parlak
gkyz meydana getirmek iin yeterlidir. Gezegen dalgalar, alak enlemlerin fazla su buhar
ve ssn yksek enlemlere tamada etkili bir mekanizmadr. Ekvator blgesinde bulunan,
scak ve daha az youn olan hava, kutuplara doru ykselerek ilerlerken, kutuplar

144

blgesindeki daha youn ve souk hava ise, alalarak ekvatora doru harekete geer. Bylece
yine gezegen dalgalar ve bu gelimeler esnasnda enerji dnm meydana gelir.
Tropikal d siklonlar, orta veya yksek enlemlerde cereyan eden byk rzgr
sistemleridir. Kuzey Yarm Krede meydana gelen kasrgalar saat yelkovannn tersi ynnde,
Gney Kutbunda da saat yelkovan istikametinde eser. Tropikal harici siklonlarn serileri
genellikle bir tek gezegen dalgasyla birleir. Bu siklonlarn en younu dnya yzeyinden
yaylan ok byk toz frtnalarna dnr. Rzgr, alak hava basncnn merkezi blgesi
etrafnda saat yelkovan istikametinde eser. Bu safhada souk ve scak cepheler meydana
gelir. Neticede scak ve souk havalarn bu karlamalarnda kasrgalar meydana gelir (ekil
87). Tropikal kasrgalar ise daha sk grlr ve yaz ile sonbahar balarnda genellikle
okyanuslarn bat taraflarnda geliir. Tropikal kasrgalar belki de atmosferik olaylarn en
ykclardr. Dnya yzeyinin yaknnda rzgrlarn hz saatte 160 kilometreyi geer.
Bylece dev okyanus dalgalarn meydana getirirler. Bu frtnalar ierisindeki younlamada
bulunan gnlk enerji dnm, termonkleer patlama sonucu ortaya kan enerjiden ok
fazladr.

ekil 87: Bir Kasrga Grnm


Atmosfer, tropikal harici ve tropikal kasrgalardan ok daha kk lekteki
hareketlerde havay hissedilir derecede etkiler. Bu kk apl sistemlere imekli frtnalar,
imbat meltemleri, yerekimi dalgalar ve iddetli frtnalar da dhildir. Bu sistemlerde rzgr
hzlar genellikle daha byk kasrgalarnki kadar, bazen de onlardan daha byktr. Fakat 10
kilometrelik veya daha az snrl yatay yaylmalarndan dolay bu kk olaylar atmosferik
evrimde dorudan nemli bir rol oynamaz. Bulutlar genellikle ok iddetli yukar
ykselilerin, bir gaz veya svnn snarak hafifleyip ykselmesi ve baka bir yerde souyup
arlaarak aaya inmesinin, konveksiyon hcreleridir. Eer konveksiyon hcreleri
yeterince yukarya yaylrsa, muhtemelen st ksmda buz kristalleri meydana gelir. Bu
durum, elektrik yklerinin bulut ierisinde ayrlmas ve imek veya yldrmn olumas iin
gerekli artlar hazrlar. Deniz - Okyanuslar da vuka gelen frtna dalgalar ve iddetli
kasrgalarn ne denli tehlikeli olduklar yaanan hdiselerden (El Nino kasrgas, vd.) de
anlalm bulunmaktadr.

145

3.9.

Hortumlar

Atmosfer olaylarnn iddetlilerinden birisi de hortumlardr (ekil 88). Hortumlar,


muhtemelen frtna alan iindeki hava ktlelerinin byk apta dnyle birlikte, kuvvetli
dikey konveksiyon akntlarnn neticesiyle meydana gelirler. Konveksiyon hcresine doru
ieriye hava aktka daha hzl dner. Merkezka etkisi hortumun donmasn nler ve
dakikalarca varlna izin verir. Bu arada trblansl hava hareketleri atmosferde s, enerji ve
madde transferinin esas mekanizmasdr.

ekil 88: Hortum Oluumu

3.10. Ar Scaklk, Olaanst Buharlama ve Kuraklk, lleme


Ya yetersizlii, yokluu ya da ksaca susuzluk kurakl ifade eder. Jeolojik mazide
nemli ve yal olan baz yerlerin gnmzde Mutlak Kurak sahalara (llere) dnt,
baz kurak sahalarn ise nemli - yal zelliklere brnd bilinmektedir. Jeolojik gemite
yeryznn muhtelif yerlerinde iklimde zaman zaman kurakla doru bir gidi sz konusu
olduu gibi, nemli - yal bir periyoda girildii de olmutur. Halk arasnda da kullanlan Bu
sene kurak geti, ekinler ve dier ziri rnler susuzlukdan kurudu. Satmz tohumu dhi
alamadk... ifadeleri fevkalde anlamldr. Yeterince ya yoksa, buharlama yatan fazla
ise kuraklk sz konusu olmaktadr. Zemn kurumu; toprakdaki su bitkilerin ihtiyacna cevap
veremez hle gelmitir. Bylece, her hliyle toprakta bir su noksan kendini gstermitir. Bu
durum mevsimlik bitkilerin yetime dnemine rastladndan afetden sz edilir. Kurakln
yllar yl uzunca bir sre devm etmesi o blge insanlarn kara kara dndrmekte ve hatt
ge zorlamaktadr. Tarih kaytlarda bunun rneklerine rastlanlmaktadr. Orta Asyada vuk
bulan kuraklk nedeniyle g eden insanlar gittikleri yerlerde tepki ile karlanm ve bu
yzden savalar kanlmaz olmutur. Bylece kuraklk olumsuz bir dng ile savalarn
olmasna da neden olmutur.
Kurak ve yarkurak blgelerin oluumunda eitli nedenler ve etkenler rol oynar. Bu
etkenlerin balcalar subtropikal kuaktaki dinamik yksek basn, karasallk ve souk su
akntlardr. Kurakla intibak eden kserofit bitkiler olduka seyrektir. Bunlarn ekonomik
deerleri de fazla deildir. Aktel klimatik artlar altnda snrlar az ok stabil hle gelmi l
sahalar Kurak Blgelerdir. Kurak blgeler byk lde, eski Dnya karalar (Asya Afrika
146

- Avrupa) nn orta kesimlerine rastlamaktadr. Orta Asyada Karakum l, Kzlkum l


bunlarn gneyinde Kebir (Det - i Kebir, Det - i Lt, Det-i Margo) Lt, Margo lleri, Orta
Asyann merkez yerlerinde Takla Makan l, ungurya l ile daha douda Gobi l
yer almaktadr. Arap Yarmadasnda Suriye l, Nufud l, Rubulhali l
bulunmaktadr. Afrikada Byk Sahra l, bunun kuzey kesimlerinde Atlas Dalarna
doru Cezayirin l sahalar, douda Libya ve Msr lleri yer almaktadr. Sz edilen
yerler Mutlak Kurak Sahalardr. Kuraklk ve Kurak Blge olma hdisesi gnmzden ok
ncelerine aittir. Avustralyann Kuzey ve Gney Arzisi lleri ile Bat Avustralyada Byk
Kum l, Gibson l ve Byk Victoria l de mutlak kurak sahalardr. Buralarn kurak
sahalar hline gelii jeolojik mzde olmutur. Kurak blge - l sahalar olma zellii o
gnlerden bu yana hep sregelmektedir. Kez buralar, Yksek Basn Sahalardr; Atmosfer
sirklsyonu bakmndan sbsidans sahas, ayn zamansa Adiyabatik snma ve Diverjans
sahasdrlar. Dolays ile hava hareketleri ya teekklne pek uygun deildir (ekkil 89,
90).

ekil 89: Zeminde Poligonal Kuruma


atlaklar

ekil 90: Baraj Rezervuarnda Sularn


ekilme zleri

l ve lleme birbirini tamamlayan iki kavramdr. ok ndir saanak hlindeki ksa


sreli yalar hri, yatan yoksun, aktan yoksun ve topran zelliini yitirdii yzey
grnm itibri ile verimsiz yerler l dr. klimde meydna gelen deimeler ile yeterince
ya olmad srece nemli ve yal bir ortamn yarnemli, yarkurak ve kurak bir ortam
hline geii llemedir. Yarkurak sahalar, llemeye daha elverilidirler. Ya miktrnda
azalma toprak nemi ve suyunu kaybetmesi zir rnlerin yetimesinin mmkn olmad
yerler llemeyi simgeler. Buralarda ya mikdrnn 200 mm nin altna dt de olur.
Kez buralarda zemn kuru ve gevektir. Zemn, siltli - kumlu taneli unsurlar ile rtl ise bu
taneli unsurlar iddetli hkim rzgrlarn etkisiyle savrulmakta, nakledilmekte yeni yeni kum
tepelerini ve dolaysyla kumul rlyefini oluturmaktadr. Bu grnm essta l blgelerini
temsl etmektedir.
lkemizde Anadolu Blgesi Konya Blm dousu Karapnar Yresinde l
manzaralarn hatrlatacak ekilde rzgr etkisi ile oluan kumullar, barkanlar, rippl - marklar,
Karapnar rzgr erozyonu sahasnda, Gndam Yaylas civar gibi belli bir kesimde kontrol
altna alnmtr. Sz konusu saha lms step grnmndedir. Bu grnm iklimde
kurakla doru bir gidi, zemn gevek dokulu unsurlardan ibret oluu, bitki rtsnn
olduka seyrek otsu ve geici efemer trden oluu gibi doal faktrler ile yakacak temni iin

147

otlarn sklmesi, ar otlatma, yanl arazi kullanm, yanl tarm sistemi ve mnvebe,
yanl let ve ekipman kullan gibi beer faktrlerin etkisiyle ekillenmitir. Ancak bunlar
gerekli tedbrler alnarak byk lde nlenmitir. Karapnar rzgr erozyonu ve dolaysyla
toz - kum frtnalarn nlemek iin aalandrma ilemi yeralt sularndan yararlanlarak
gerekletirilmitir. Bu bir tr llemeyi nleme anlamna gelmektedir. lms step
sahalarnda zor tutunan otsu bitkilerin tahrbi erozyonu ve buralarn bitkilerden mahrm
kalmas sebebiyle deta llemeye yol amtr (ekil 91).

ekil 91: Konya Karapnar Yresi

3.11. Ar Buharlama ve Tuzlanma - Toprak Tuzluluu


Kurak ve Yarkurak blgelerde, ya da ya miktrnn yeterli olmad yer ve
zamanlarda toprakta bitkilerin yetimesini engelleyecek tuzlu kimyasal kellerin birikmi
olmas tuzlanma ad ile bilinir. Bu huss baz yerlerde l vernii eklinde olmakla birlikte,
toprak yzeyinde ince bir kabuk (kalker kabuk - kali) eklinde grlr. Kez dorudan klorlu
ve slfatl bileiklerin bitkisel topraa enjekte edildii srece Tuzlanmadan bahsedilir.
Tuzlanmann gereklemesinde; her trl zlme - znme enkaz altndaki temel arazinin
tuzlu kimyasal keller ihtiv etmesi ve iklimde kuraklamaya doru bir seyrin olmas
gerekir.
Topran tabannda az veya ok tuzlu kimyasal keller olsa da yeterli ya var ise
tuzlanma sz konusu olmaz. nk toprak suya doygun hldedir. Bnyesinde tuzlu kimyasal
elementler olsa da bunlar yala getirilen rezerve edilen toprak suyu tarafndan ykanr.
ayet, ya miktrnda giderek bir azalma grlr ise topran st seviyesindeki su, bitkilerin
yetimesine harcanld iin daha alt seviyelerdeki sularn kapilarite yolu ile topraa geii
topra beslemesi devreye girer. Toprak, buharlama sonucu suyunu btnyle kaybettii
zaman daha alt seviyelerdeki tuzlu sular yine kapilarite yoluyla yzeye karak toprak
bnyesinde alkonulur. te bu hdise Tuzlanmadr. Yukardaki iki ana etken dnda bir dier
huss da zirat sahalarndaki bitkilerin tuzlu su ile sulanmasdr. Sulama sistemi ile normal su
(H 2 O) buharlaacak ve aka geecektir. Ancak, su ierisindeki buharlama rn olan tuzlu
kimyasal maddeler topran bnyesine girdiinden tuzlanma gereklemi olur. Tuzlu ve

148

alkali topraklar normal artlarda zirata kavuturmak iin ya da tuzluluun nne


geilebilmesi iin buharlamay azaltmak, nebt topran Tatlsu ile ykanmasn salamak
gerekir. Bu da Dren Kanallarnn almasn ve dier baz tedbrlerin alnmasn zorunlu hle
getirmek gerekir.

3.12. Mutlak Kuraklk ve iddetli Toz, Kum Frtnalar


Toz ve kum frtnalar rzgra bal olarak meydna gelir. Yerine gre Bazen byk
bir afete sebep olur. iddetli rzgr, yayalarda ba dnmesine sebep olduu gibi tad toz
ve kumlarla birlikte oluan frtnada gz gz grmez olur, teneffs g bir hava oluturur
ve yerine gre kitlesel lmlere yol aar. Bunun iindir ki, ncelikle rzgrn ne olduunu
bilmemiz gerekir. Rzgr, yksek basn alanndan alak basn alanna doru vuk bulan
yatay ynl bir hava hareketidir. Yksek basn alanlar antisiklon sahalar, alak basn
alanlar ise siklon sahalar ad ile de bilinir. Bunlarn sahalar, yl iinde mevsimlere gre
daralp genilemektedir. Antisiklon ve siklon sahalarndaki basn deerleri arasndaki fark ne
kadar fazla ise rzgrn esi hz ve etkileri o lde fazla olur. Basn deerleri coraf
enleme, ykseltiye, denize olan mesfesine ve mevsimlere gre deiir. Basn deerinin yl
iinde gsterdii seyri irdelemek ve incelemek iin ekstrem ay olarak kabl edilen Ocak ve
Temmuz ay deerleri ile btn bir yl kapsayan aylk ortalamalara gre Yllk ortalama
deerler dikkate alnr.
Rzgrn birim zamanda kat ettii mesfe onun hz deeridir. Bu deer, sfr (0) n
biraz stnden balar ve yerine gre 118 km/h n zerine de kabilir. Bu hussta ortaya
koyulan Beaufort Skalasna gre rzgrlar, hz deeri ve etkileri dikkate alnarak 12 gruba
ayrlmtr. Byk lde Toz ve Kum Frtnalar na sebep olan rzgr hz 50 km/h n
zerindedir. Bu erevede;

iddeti Sert Rzgr (hz 50 - 62 km / h) ,

Frtnams Rzgr (hz 63 - 75 km / h) ,

Frtna (hz 76 - 88 km / h) ,

iddetli Frtna (hz 89 - 102 km / h) ,

Orkanms Rzgr - Bora (hz 103 - 117 km / h) ,

Byk Kasrga (118 km/h dan fazla) ad ile bilinen rzgrlar tasnif edilmektedir.

Rzgr;
- Bitki rtsnden tammen yoksun plak Doal Zemnlerde,
- Doal bitki rts ile kapl zemnlerde,
- Zirat sahalarnda,

149

- Kara ve Tren yolu gzerghlarnda,


- Meskn alanlarda, ... ve dier beer tesslerin bulunduu hemen her yerde etkisini
az veya ok gstermektedir. Bu etkide daha ok zemne yakn, ya da baka bir ifade ile
zemne srtnerek gei yapan rzgrlar sz konusudur.
Rzgr, andrc, paralayc ufalayc ve tayc bir etkendir. Rzgrn bu
aktivitesi farkl iklim blgelerinde deiik boyutlarda kendini gstermektedir. ok Nemli,
Nemli, Yarnemli, Yarkurak, Kurak ve Mutlak Kurak sahalarda rzgrn andrc ve tayc
gc farkldr. Hi bhesiz rzgr yarkurak, Kurak ve Mutlak Kurak blgelerde daha
etkilidir. Bunda nem ve ya birinci derecede etkilidir. Ortalama deerlere gre;
- Ya miktr 250 - 500 mm arasnda ise Yarkurak blgeleri,
- Ya miktr 250 - 200 mm arasnda ise Kurak blgeleri,
- Ya miktr 200 mm nin altnda ise Mutlak esas kurak blgeler (l Blgeleri)
sz konusu olmaktadr.
Yarkurak sahalarda yln belli dnemlerinde zemn kurudur. Kurak ve zellikle
mutlak kurak sahalarda zemn yln hemen her mevsiminde kurudur. Buralarda meydna
gelen gk grltl iddetli saanak yalar olduka ksa srelidir. Hatt buralarda yllarca
ya olmad da bir gerektir. Zemnin kuru oluu deflasyon etkisini arttrc bir unsurdur.
Zemn zerindeki zlme - znme enkaz rzgrn deflasyon (frp - sprme) etkisi ile
baka yerlere nakledilmekle alttaki plak kayalk sathlar yzeylenmekte, dier yandan
nakledilen unsurlar rzgrn hznn azald sona erdii yerlerde ylmak suretiyle kaln toz kum rtlerini oluturmaktadr. Ancak daha nemlisi bunlarn bir afete dntrlmesi
hdisesidir. Bu da fevklade dndrcdr. Toz ve kum frtnalar ile tanan onlarca yzlerce - binlerce - milyonlarca ton arlndaki materyaller ulam a olan kara ve tren
yolarn tkar ise, meskn alanlarda evlerin ve dier beer tesslerin zerlerini kaln bir rt
hlinde kaplar ise, teneffs g bir hava oluturarak kitle hlinde insan lmne sebep
oluyor ise bir afet, byk bir afet sz konusu olmaktadr. Rzgrn esi yn, frekans ve hz
lsnce topografya sathnda canl ve cansz varlklara olan etkileri kmsenmeyecek
boyuttadr. Scak ve souk rzgrlar, ayrca, zellikle iddetli frtna ve kasrgaya dnen
rzgrlarn yapt tahrbat yerine gre byk afet hlini almaktadr. Dier bir huss ta yar
kurak - kurak sahalarn zirate tahss edilen yama arazilerinde ekim iin topran yanl
srlmesi veya yanl arazi kullanm hem erozyonu hem de deflasyonu arttrmaktadr. Bu da
bir tr afettir.
Amerika Birleik Devletlerinin Nebraska, Kansas ve Texas Yar Kurak sahalarnda
Atmosfere savrulan toz, silt ve kumlar iddetli bat rzgrlarnn etkisiyle douya doru
srklenerek nisbeten nemli mississippi nehiri vdi tabannda kelmitir. kelen miktrn
kilometrekareye yaklak 14 ton olduu tespt edilmitir. te yandan 1901 yl Martnn ilk
yarsnda Byk Sahrada meydna gelen toz ve kum frtnalaryla tanan materyallerin
Akdeniz ve Avrupa ynnde ilerledikleri ve htta Orta Avrupaya kadar binlerce

150

kilometrekarelik bir sahada etkisini gsterdii de kaydedilmitir. Bu olaya bal olarak Byk
Sahradan havalanan yaklak 1.960.420 ton toz materyalin 340.000 km2 lik bir saha zerinde
yld kaydedilmitir. Bu da km2 ye yaklak 6 ton demektir. Avusturalyann l
sahalarndan havalanan tozlarn gneydou ynnde yaklak 2800 km gneydoudaki Yeni
Zelanda shillerine ulat kaydedilmitir.
Bir baka afette amur, akl ve ta hareketleridir. Halk arasnda amur ve ta
yamurlar ad ile adlandrlan olay rzgrla tanan toz, silt ve kumlarn nemli ve yal
blge snrlarna girince yala birlikte yeryzne intikalinden baka bir ey deildir. Bazen
aralar zerinde, evlerin atlar - damlar zerinde, yol zemni zerinde, bitki yapraklar
zerinde ince toz rtlerine de rastlanld bilinmektedir. Yukardaki ifadelerden anlalaca
zere toz ve kum frtnalarnn hortumla birlikte ok byk afete sebep olduklar her hliyle
gzler nne serilmektedir (ekil 92).

ekil 92: Sudanda Toz Kum Frtnalar

3.13. Kar
Su buharnn svlamadan buza dnmesi ve bu nedenle arlaan kristallerin zemine
yaparak stabil olmayan bir ortam oluturmas n nemli nedenlerinden biridir. Kar
yeryzne indikten hemen sonra hzl bir deiim srecine girer. Bu deiim sreci, kendini
kar kristallerinin zerinde gsterir. lk karn yere dmesinden sonra yaan her kar, belli bir
sre sonra 1 - 2 metre kalnlnda bir tabakalar dizisi oluturur. Yeni yaan kardaki hava
oran % 90n zerinde olabilir. Bu oran, buza dnm karda %20ye kadar inebilir.
Bylece ilk yadnda ayn kristal yapya sahip kar kristalleri, bulunduklar tabakann
durumuna gre fark dayanmlara ve kristal yaplarna sahip heterojen kar tabakalar
olutururlar. Aradaki bu heterojenlik oluturan ana etkenlerden biridir. Aadaki daha
scak katmanlardan buharlaan su, st kesimlere doru karken s azald iin tekrar donar.
Bu olay srasnda baz tabakalar, altlarndaki buz kristalleri sayesinde kayabilecek
pozisyonlara gelirler. Bu durumdaki stteki kar tabakas, alttakine deta pamuk ipliiyle
baldr. Byle bir tabaka bir dac veya kayak tarafndan kesildii zaman stabilitesi
bozulan kar tabakas, altnda bulunan buzlu zemin zerinde yama aa kaymaya balar
(ekil 93). Sert kar zerine yeni yaan kar, iki sert tabaka arasnda yeni yumuak bir
tabakann bulunmas, yaan kardan sonra aniden havann snmas n birok nedeninden
151

sadece birkadr. ki farkl tr vardr: Tabaka ve toz kar - gevek kar . Yamacn
eimi, yn, rzgrn yn, yamacn rlyefi, profili ve rts kar n oluturan ana
etkenlerdir.

ekil 93: Kar


Dou Karadeniz, Gneydou Anadolu ve Dou Anadolu bata olmak zere youn kar
yann olduu her yer potansiyel parkurlar barndrmaktadr. Bingl, Tunceli ve Bitlis
olaylarnn en ok grld illerdir. Elde edilen istatistiklere gre, yzeyde kalmay
baarabilmi bir kiinin hayatta kalma oran %80 dir. a yakalanm ve vcudunun bir uzvu
veya tm kar altnda kalm bir kiinin hayatta kalma oran %40 45 tir. Aalar ve binalar
tarafndan korunan birinin hayatta kalma oran %50 55 tir. sonucu lmlerin %65i
boulma, %25i aa, kaya vb. objelerin arpmas %10u ise hipotermi ve ok sonucu
olmutur. Yine ABDde yaanan lara gre kazazedelerin %20si kar altnda 30 dakikadan
fazla yaamtr. Kazazedelerin %13 kar altnda 1 saatten fazla yaamtr. Kazazedelerin
%7si kar altnda 2 saatten fazla yaamtr. Kazazedelerin %4 kar altnda 3 saatten fazla
yaamtr. a yakalanldnda gmlmemeye aln. Gmldyseniz hava almaya aln.
la srklenen ve size arparak lmnze veya yaralanmanza neden olacak olan kaya,
aa vb. cisimlerden korunmaya aln. Bararak dikkat ekmeye aln.

3.14. Kresel klim Deiimleri


klim deiiklii, tm Dnyann veya belli bir blgenin ikliminin jeolojik tarih
boyunca deiiklie uramas demektir. Bir yerin birka on yl ile milyon yl arasnda belli
sebeplerden dolay Atmosfer ile ilgili niceliklerinin deimesi iklim deiiklii ile ilgilidir. Bu
deiikliklerin nedeni, Dnya'nn kendisine ait olabilecei gibi, Gne veya son
zamanlarda insan gibi d etkenlerden dolay da olabilir. Son yllarda zellikle evre
politikalarndaki kullanm bakmndan iklim deiiklii kavram sadece ada dnemdeki
deiiklikleri konu almaktadr.
Gncel iklim kaytlar, termometreler, barometreler ve anemometreler tarafndan
yaplan uzun sreli lmlerle belirlenir. Okyanus ve gllerin diplerinden karlan

152

sedimentler, bitki ve dier canl fosilleri, Grnland ve Antarktikadaki buz katmanlarndan


elde edilen bilgiler, aalarn gvdesinde byme ile oluan halkalar, klimatik yerekilleri
gibi bilgilere istinaden gemiteki iklimler hakknda deerlendirmeler yaplabilmektedir. Bu
bilgiler dorultusunda ise iklimin srekli olarak deitiini grmekteyiz. Paleozoikte
zellikle Permokarbonda iddetli yalarn ve yksek scaklklarn olduunu kmr
yataklarndan anlamaktayz. Kretase yal karasal alanlarn byk yer kaplamasn yine deniz
seviyelerinin ykselmesine dolaysyla yal iklime balayabiliriz. Neojen dnemindeki
depolarn oluumunu da yine nemli iklime dayandrlabilir. Tuz ve jips gibi kayalarn
keldii ortamlarn scak karakterli bir iklime sahip olduunu syleyebiliriz. Bu gn
itibariyle kurak ve yar kurak sahalarda yal iklimlere veya yal blgelerdeki buzul
morfolojisine ait yerekillerinin grlyor olmas da farkl iklimlerin yaandn ortaya
koymaktadr. Bu bakmdan gemi iklimler hakknda jeolojik anlamda daha yakn bir tarihten
balayarak ksa bir deerlendirme yapacak olursak, iklimlerin bu ksa dnemde dahi
deitiini grebiliriz. Dnya, gemite birok iklim dalgalanmasna sahne olmutur. Bu
dalgalanmalar iin en bilinen rnek buz devridir. Bu buzul dnemleri, buzullar aras
dnemlerle birbirinden ayrlm durumdadr. Kar ve buz ynlarnn artmas, yansta bilirlik
deerini ykselttiinden, Gne nlarnn bir ksm buzul devirlerinde geri yanstlmaktayd.
Bu da Atmosfer scaklnda ykselmeye neden olmaktayd. Volkanik etkinlikler gibi doal
etmenler sonucunda sera gazlarndaki art da kresel bir snmaya neden olduu gibi,
buzullar aras bir dnemi de beraberinde getirebilir.
Bununla birlikte bir ka kere byk buzullama a yaanmtr. Bunlardan birisi
yaklak 700 milyon yl nce, bir dieri de 300 milyon yl nce gereklemitir. Nihayet
sonuncu kresel iklim salnmlar son 2-3 milyon yl iinde yaanm hatta yaklak 20.000 yl
nce yerkre bundan daha souk bir iklimin etkisinde olup Kuzey Amerika ve Avrupann
byk bir blm buzlarla kapl idi. Nihayet 10000-15000 yl nce bu sre deimi bir
snma safhasna girilmitir. nsanlk tarihinde de bu gibi deiimler yaanmtr. rnek olarak
1550lerin ortalarndan balayarak yaklak 300 yllk bir sre ile iklimde souma olmu ve
bu dnem Kk Buz a olarak anlmtr. 1816 yl tarihte yer etmitir. Bu ylda souk
hava Avrupada ktla sebep olmu, Kuzey Amerikaya gelen souk arktik hava Mays Eyll aylar arasnda yaz ka evirmi, btn rnleri buz tutturmutur. Olaanst souk
yaz ok iddetli bir k takip etmitir. Bu nedenle 1816 yl yaz olmayan yl olarak
anlmtr. 1800lerin sonlarnda ortalama kresel scaklk artmaya balamtr. 1900den
yaklak 1940a kadar Atmosferin alak ksmlarnn ortalama scakl nerdeyse 0,5 derece
artmtr (ekil 94).

153

ekil 94: Son Dnem klim Deiimi Grafii


Sonraki 25 yl boyunca iklimde bir souma eilimi sz konusu olmutur. 1960 ve
1970lerin sonunda Kuzey Yarmkrenin ounda bu souma trendi sona ermitir. Sonraki
10 yl boyunca scaklk yldan yla ve blgeden blgeye dikkat ekecek ekilde dalgalanma
gstermi ve bu dalgalanma son dnemde snma eklinde tezahr etmitir. 1990larda bu
snma eilimi devam etmi ve son yllar yirminci yzyln en scak zaman dilimlerinin
yaand safha olmutur. Son yz ylda scaklk ortalama 0,3 - 0,6 derece arasnda bir art
gstermitir. Bu art deeri ok kk gibi grnebilir, fakat kresel scakln gemi
10.000 yl boyunca 1,5 dereceden daha fazla deimedii gz nne alnrsa, 0,6 derecelik bir
artn nemli olduu ortaya km olur.
Gnmzde atmosferdeki insan kaynakl sera gaz birikimlerinde sanayi devriminden
beri gzlenen art srmektedir. zellikle Atmosferdeki birikimi ve hayat sresi dikkate
alndnda, bu sera gazlar arasnda CO 2 ne kmaktadr. Atmosferdeki gazlarn gelen
Gne snlarna geirgen, buna karlk geri salnan uzun dalgal yer nmna kars ok daha
az geirgen olmas nedeniyle Yerkrenin beklenenden daha fazla snmasn salayan ve s
dengesini dzenleyen bu doal sre sera etkisi olarak bilinmektedir. nsan etkinliklerinden
kaynaklanan sera gaz salnmlarndaki hzl arta bal olarak kresel ortalama yzey
scaklklarnn artt ve iklimin deitii pek ok bilimsel evre tarafndan kabul edilen bir
gerektir. klim deiikliiyle ilgili gncel bilimsel bilgileri ieren ve 2007 ylnda
yaymlanan IPCC Drdnc Deerlendirme Raporuna gre kresel olarak ortalama yzey
scakl, 1906-2005 dneminde 0.74 C artmtr.
1978den beri srdrlmekte olan uydu gzlemleri, Arktik deniz buzunun alansal
yaylnda her 10 ylda ortalama % 2.7 orannda bir azalma olduunu gstermitir. 1998
ylna kadar olan dnemdeki en byk azalma oran, Okhotsk ve Japon denizleri ile Kara ve
Barents denizlerinde olumutur. Ayn dnemde, Bering Denizinde ise, deniz buzunun
kaplad alanda bir art gzlenmitir. Kuzey yarm krede Alpin da buzullarnda da, hem
alansal (buzullarn geri ekilmesi) hem de hacimsel bir azalmann varl, geen yzyln
bandan beri srmektedir. Gel-git ve deniz seviyesi lm kaytlarna gre, kresel ortalama

154

deniz seviyesi 19. yzyln sonundan gnmze kadar geen yzyl sresince yaklak 10-25
cm kadar ykselmitir. Deniz seviyesi ykselmesinin belirlenmesinde karlalan ana
belirsizlik, dey ynl yerkabuu hareketlerinin gel-git lerleriyle yaplan deniz seviyesi
lmlerinin zerindeki etkisidir. Uzun sreli dey arazi hareketlerinin etkileri
giderildiinde, okyanus sularnn hacminin artmakta olduu ve deniz seviyesinde yukarda
verilen oranlar arasnda bir arta yol at sonucuna varlmtr.
Gnmzdeki snma doal srelerin de tesinde havada oranlar artan Su Buhar
(H 2 O), Karbondioksit (CO 2 ), Metan (CH 4 ), Diazotmonoksit (N 2 O) ve Kloroflorokarbonlar
gibi sera gazlarnn sebep olduu sera etkisinden kaynakland ifade edilmektedir. Fakat bu
deiimleri yalnzca bu srelere atfetmenin doru olmayaca bunlarn yan sra baka
faktrlerinde var olduu sylenebilir. Bunlar ise aadaki gibi zetlenebilir. Yaklak 200
milyon yl ne tek kara paras olan Pangea paralanm ve her bir para magma zerinde
hareket ederek yer deitirmitir. Bylece anakarann paralar zamanla Dnyann yzeyinde
yavaa hareket ederek bata ekvator ve kutuplara gre, karasallk ve denizellik gibi var olan
konumlar bozulmu, ykselti deerleri deimitir. Btn bunlar ise ise ayn sahann farkl
iklim blgelerine sahip olmasna neden olmutur.
Bir dier nemli faktr Dnyann hareketlerindeki deiimdir. Milutin
Milankovitchin ortaya att ve Milankovitch teorisi olarak bilinen bu yaklama gre Dnya
Uzayda hareket ederken yapt devirli hareketin bir sonucu olarak yeryzne den
Gne enerjisindeki dalgalanma iklim deiikliine sebep olabilir. Yani bu teoriye gre iklim
deiiklilerinin nedeni yeryzne gelen Gne enerjisindeki deiimlerdir. Dnya Gne
etrafnda hareket ederken yrngesindeki deiiklikler Dnyaya gelen enerjide deiime
neden olmaktadr. Yrnge eliptikten yaklak dairesel bir ekle kadar deiebilir. kinci
deiim Dnyann kendi ekseni etrafndaki dnme eksenindeki sapmadr. Teoriye gre bu
sapma 23.000 ylda bir periyodik olarak gereklemektedir. nc deiiklik ise Dnyann
Gne etrafndaki dnme ekseninin eimindeki sapmadr. Gnmzde yrngedeki erilik
23,5 derece iken 41.000 yllk dng ierisinde bu erilik deeri 22 ile 24,5 derece arasnda
deimitir. Erilikteki deiim ne kadar az olursa, yaz ve k arasndaki mevsimsel
deiiklikler de o kadar az gereklemektedir. Gemite Gneten gelen enerjinin yllar
boyunca yzde 0,1den fazla deimedii dnlmekteydi. Fakat uydulardaki lm
aletleriyle yaplan lmlerden anlaldna gre Gne enerjisi sanldndan daha fazla
deiim gstermektedir. Ayrca Gneten gelen enerji, Gne patlamalaryla ve lekeleriyle
biraz daha deimektedir. Patlamalarn en ok olduu zamanlarda yaylan enerji de daha fazla
olmaktadr. Kk buz a zamannda Gne patlamalarnn ok az olduu ve ortalama
kresel scakln 0,5 derece kadar dt gzlenmitir. Bir dier faktr tabii kaynaklardan
fosil yaktlarn tketilmesi ve insanlarn neden olduu mikroskobik kat ve sv
paracklarnn Atmosfere karp iklim zerinde etkili olmasdr. Fabrikalardan ve
aralardan kan gazlar, yangnlarn neden olduu Karbondioksit ve dier zehirli gazlar ile toz
bulutlar Atmosferin aa ksmlarnda konumlanabilirler. Toz ve slfat gibi paracklar
Gne n datp yanstarak havann soumasna neden olurken dumandaki kurumlar gibi
elemanlar ise Gne n absorbe eder ve etrafndaki havay str. Slfat paracklarnn en
nemli kayna fosil yaktlardr. Bundan baka okyanuslarda mikro bitkilerdir. Bir dier

155

faktr ise volkanlardan kan slfat kaynadr. Bunlar Atmosfere karp oksitlenerek Slfr
dioksit oluturur ve bu da Slfat paracklarna dnr. Volkanik patlamalardan da nemli
lde Slfr Atmosfere karmaktadr. Volkanik patlamalarda Atmosfere braklan CO 2
miktaryla sera etkisi artacandan bu durum kresel scaklkta arta neden olur (ekil 95).

ekil 95: Karbondioksit Konsantrasyonlarnn


Gemi 1000 Yldaki Deiimi
Bilindii gibi Gneten gelen ksa dalga boylu radyasyon Atmosferi geerek
yeryzne ular. Yer tarafndan tutulan Gne radyasyonu daha sonra uzun dalga boylu yer
radyasyonu olarak Atmosfere braklr. Braklan uzun dalga boylu radyasyonun bir blm
Atmosferde bulunan sera gazlar tarafndan tutulur ve tekrar braklr. Atmosferin yapsnda
var olan bu gazlar bata Su Buhar olmak zere Karbondioksit, Metan, Diazot monoksit, Ozon
ve Aerosollerdir. Atmosferin snmasnda balca etkiye sahip olan doal sera gazlarnn
bulunmamas durumunda yeryznn scaklnn bugne gre ~30 C daha souk olaca
hesaplanmtr. Bunun yan sra Atmosferde eitli insan kaynakl nedenlerle miktar artan bu
gazlar yeryznn scaklnda belirgin artmalara neden olmaktadr. Bu bakmdan Metan
gaznn Atmosfere salnmasnda rme, kmr madencilii, bitki yanmas ve iftlik
hayvanlar etkili olmaktadr. Esasnda Atmosfere braklan metann % 40 ila 70 arasnda
deien miktarnn insan kaynakl olduu ifade edilebilir. Atmosferdeki Metan
konsantrasyonu Karbondioksit konsantrasyonundan az olmasna ramen Metann infrared
radyasyonu tutma kapasitesi daha fazladr. Su buhar, doal sera gaz etkisinin % 75'ini
salayan en nemli faktrdr ve ana kayna buharlamadr. Atmosfere giren toplam su
buhar miktar doal hlde Atmosferde bulunan su buhar miktarnn yannda ihmal
edilebilecek seviyede olduundan dier sera gazlarndan ayrlr. Karbondioksit Atmosferin
yapsnda doal olarak bulunan bir bileen olmasna ramen insan aktiviteleri sera gaz
etkisini arttrc ynde Karbondioksit miktarnda arta neden olmaktadr.

3.15. rnek Atmosfer Afeti Vakalar


Dust Bowl veya Dirty Thirties, 1930'dan 1936'ya ve baz blgelerde 1940'a kadar
iddetli toz frtnalarnn, Amerika Birleik Devletleri ve Kanada'nn bozkr ve ayr
topraklarna nemli derecede ekolojik ve tarmsal zarar verdii bir dnemdir (ekil 96). Bu

156

fenomen, ar kuraklkla birlikte rn rotasyonu, nadas alanlar ve koruyucu bitki gibi


erozyonu nleyici tarmsal yntemlerin uzun yllar kullanlmamasndan kaynaklanmtr.

ekil 96: Dust Bowl Olaynn Etkili Olduu Blge


Milyonlarca dnmlk tarm arazisinin ie yaramaz hle geldii bu dnemde,
yzbinlerce insan evlerini terk etmek zorunda kald ekil 97). Byk bir ksm Oklahomal
olduu iin "Okies" olarak adlandrlan bu ailelerin ou Kaliforniya ve dier eyaletlere g
ettiler. Arazi sahibi olmadklar iin, yol zerinde karlarna kan iftliklerde ok dk
cret karlnda meyve ve dier rnleri toplayp, alk snrnda yaam srdrdler.

ekil 97: Teksas 1935, Bir kum Frtnas


iddetli kuraklk ve rzgar erozyonu (Aeolian sreleri) etkin bir sretir. Kuraklk
1934, 1936 ve 1939-40 yllarnda dalga hlinde meydana gelmitir. Tarm aletlerinin hzl
mekanizasyonu, zellikle kk benzinli traktrler ve bierdverin yaygn kullanm, nemli
lde 250 mm nin altnda ya alan ekili alann kurak otlaklara dntrlmesi karar etkili
olmutur. 1930'larn kuraklk srasnda, toprak, rzgrlarn etkisiyle bazen gkyzn
karartacak ekilde atmosfere karmaktayd. Toz bulutlar ve devasa toz frtnalar New York
ve Washington, DC gibi Dou Kys ehirlerine ulam ve genellikle 1 metre veya daha az
grnrle neden olmutur. Bu durum Teksas ve Oklahoma merkezli 1.400.000 km2 sahay
etkilemitir. Bunlarn yan sra New Mexico, Colorado ve Kansas gibi sahalarda kum
frtnalarndan etkilenmitir. Dust Bowl meydana geldii blge, Avrupa tarz tarma elverisiz
olup bu saha Byk Amerikan l olarak biliniyordu. Yzey suyu ve aa eksiklii nc
yerleim ve tarm iin dier blgelere gre daha az ekici zelliklere iaret etmektedir.
157

Yerleim 1865 ylnda Sava'nn sonu ve 1869 ylnda ilk ktalararas demiryolunun
tamamlanmasyla 1862 arasnda skn Yasas tarafndan tevik edildi, yeni gmen dalgalar
buralara kadar ulat. Toz frtnalar 1935 ylnda, Stratford, Teksas gibi sahalarda etkilmitir.
11 Kasm 1933 gn, ok gl bir toz frtnas Gney Dakotat tarm arazilerindeki humuslu
topraklar silip sprmtr. Ardndan 9 Mays, 1934, balayan gl, iki gnlk toz frtnas
Chicago ya kadar ulat. Tm yollar kapand. ki gn sonra, Buffalo, Boston, Cleveland, New
York ve Washington, DC gibi doudaki yerlemelere ayn frtna ulat. O k (1934-1935),
krmz kar New England blgesine dmtr. "Kara Pazar" olarak bilinen 14 Nisan 1935
gn, Kanada ya kadar toz frtnas etkili olmutur. nsanlar ayaklarn gremediklerini ifade
etmilerdir. Bu felaket blgesinde Byk Buhran ekonomik etkisini artrmtr. 1935 ylnda,
pek ok aile iftliklerini terk etmek zorunda kalmtr. Dust Bowl koullar nedeniyle, Great
Plains blgesini evreleyen Teksas, Oklahoma ve gibi komu blgelerde 500.000 'den fazla
Amerikal evsiz kalmtr. Baz blge sakinleri toz pnmoni veya yetersiz beslenme nedeniyle
hastalanm ve lmlerdir.
Dust Bowl g ksa bir sre iinde Amerikan tarihinin en byk g oldu. 1930 ve
1940 yllar arasnda, yaklak 3,5 milyon kii blge dna kaymtr. Sadece bir yl iinde,
86.000 kii Californiaya g etmitir. Gmenler Oklahoma, Arkansas, Missouri, Iowa,
Nebraska, Kansas, Texas, Colorado ve New Mexico iftlikleri brakt, ama ou genellikle
"Okies", "Arkies", ya da "Texies" olarak sevk edilmitir. Bu olay zerine 1933 ylnda ofiste
Bakan Franklin D. Roosevelt'in ilk 100 gn boyunca, hkmet programlarn topra
korumak ve milletin ekolojik denge ile uyumlu yaamasn tasarlanmtr. ileri Bakan
Harold L. Ickes Hugh Hammond Bennett altnda Austos 1933 Erozyonla Mcadele Servis'i
kurulmutur. 1935 ylnda Tarm Dairesi ats altnda Toprak Koruma Servisi reorganize
edildi. Doal Kaynaklar Koruma Servisi (NRCS) kuruldu. 1936 ylnda Toprak Koruma ve
Yurtii Kontenjan Yasas uygulamaya gemitir. Devlet karlksz et ve gda yardmlar
yapmtr. Blge halkna sbvansiyonlar arttrmtr. lk etapta blgeye 200 milyondan fazla
aa dikilmitir. rn rotasyonu, eritli tarm, kontur srlmesi, teraslama ve dier gelimi
tarm uygulamalarna dahil toprak koruma ve erozyonla mcadele teknikleri, iftilere
retilmitir. Doal sre 10 yl sonra dengeye oturmu ve nihayet kuraklk, sona ermitir.
Kriz fotoraflar, mzisyenler ve yazarlar tarafndan belgelenmitir. Byk Buhran srasnda
eitli ABD federal ajanslar tarafndan ie alnd.iftlik Gvenlik daresi krizi belgelemek
iin saysz fotoraf kiralamtr. Bu olay bylece sanat ve belgesellere de konu olmutur.
John Steinbeck yazd 1939 tarihli Gazap zmleri roman buna rnek verilebilir.
2010 in Toz, Kum Frtnas, 21 Mart 2010 tarihinde Tayvan'da Longjing Township,
Taichung County, vurur. 2010 in'de kuraklk ve toz frtnalar Yunnan, Guizhou, Guangxi,
Sichuan, Shanxi, Henan, in Halk Cumhuriyeti'nde Shaanxi, Chongqing, Hebei ve Gansu
yan sra blmlerini etkileyen 2010 bahar aylarnda iddetli kuraklklar bir dizi vard
Vietnam ve Tayland ve Dou Asya'da ok etkilenen Mart ve Nisan aylarnda toz frtnalar
dhil olmak zere Gneydou Asyada grlmtr. Yunnan ve Guizhou kuraklk ncesinde,
in Meteoroloji daresi, en azndan 1950'lerden beri, grlmemi normalden 2C daha scak
ortalama scaklklar kaydedildi. Kresel snma El Nino etkileri tarafndan iddetlenmi ve
kuraklk daha etkin olmutur (ekil 98, 99).

158

ekil 98:1 Mays 2010, in Toz Frtnas

ekil 99:20 Mart 2010 in Toz Frtnas

Bahar dnemlerinde toz frtnalar in'de yaygndr fakat lleme, ormanszlama,


kuraklk, kentsel yaylma ve ar otlatma nedeniyle son yllarda daha iddetli hle gelmitir.
2009 ylnda Kuzeydou inde iddetli bir kuraklk da% 50'ye varan tarmsal kayplara neden
olmutur. 22 Mart 2010 itibariyle, yaklak 51 milyon kii illerde su sknts ile kar karya
kalmtr. Kuraklktan dorudan 28 milyon ifti etkilenmitir. Kuraklk 5 milyon hektar
araziyi etkilemitir. eker kam, iekler, ay, meyve, patates, kolza, tbbi malzemeler,
ttn, buday, kauuk ve kahve dahil Emtia % 50 orannda azaltlmtr. Ykselen gda
fiyatlar huzursuzluklara neden olmu ve yneticiler korkmaya balamtr. Kuraklktan
etkilenen blgelere 10.000 'den fazla silahl polis gnderilmitir. Yamur retmek iin gm
iyodr kullanlarak Guizhou bulut tohumlama balatlmtr. Mekong Nehir havzas iinde
3.674 kk baraj kurulmutur.
1973 Etiyopya Kurakl, Etiyopya bulunduu konum nedeniyle srekli kuraklk
tehdidi altndadr. Bu nedenle Etiyopya yoksulluk, nlenebilir hastalklar ve ocuk lmleri
ile kar karyadr. 60 milyon nfusa sahip lkede kii bana gelir 110 $ dr. Bu
bakmdan dnyann en yoksul lkelerinden biridir. 173 lke iinde be ya alt lm hz
dnyada 18. Sradadr. Her gn be yan altnda 1.300 ocuk lr. Kt beslenme
nedeniyle genel ya ortalamas ve yaam beklentisi 43 yldr. ocuklarda bodurluk % 66
orannda yaygndr. Normal artlar altnda Etiyopya'nn nfusunun % 20 si gvenli
ime suyuna eriimi vardr. Geim iin de mera veya tarm arazilerine bamldr. Kuraklk
nedeniyle 800.000 kii can vermitir. UNICEF 1952 ylndan bu yana Etiyopya'da faaliyet
gstermektedir. Ajansn su ve sanitasyon programlar 1973 kuraklk ylnda
dnyaya ksmen tantld. Bugn UNICEF Etiyopya genelinde su ve sanitasyon projelerini
desteklemek iin ylda 3 milyon dolar salamaktadr. Somali snr blgesi gvensizlik
sahasdr. Altyap yokluu had safhadadr. Bu durum var olan sularnda kirlenmesine ve
salgn hastalklarn artmasna neden olmaktadr. Etiyopyada 60 milyon insann 8
milyonu kuraklk nedeniyle acil risk altndadr. UNICEF risk altndaki 1.4 milyonun be yan
altndaki ocuklar olduunu tahmin etmektedir. Halk g toz, ar gne radyasyonu
ve rzgra maruz kalmaktadr. Yiyecek ve su eksiklii, baklk sistemlerini zayflatmtr.
Bu
koullar
altnda,
ocuklar
hastalklara
kar
daha
savunmaszdr.
Stma, ishal, barsak parazitleri, st solunum yolu enfeksiyonlar, pnmoni, tberkloz ve
cilt hastalklar bata gelen salk sorunlardr. Bu lkede salk sorunlarnn % 60 ila
80 orannda malntrisyon ve nlenebilir hastalklar olduu tahmin edilmektedir. Bu durum
duyarl dnya tarafndan kayg ile izlenmektedir (ekil 100). Kuraklk beraberinde atmalar
da getirmitir. Gda retimi, datm ve eriim sorunu atmalara neden olmaktadr.

159

Krlgan ekosistemler hl devam etmektedir. %80 orannda krsalda yaayan bu lkede


durum yoksulluk, gvensizlik demektir.

ekil 100:Timen Etiyopya Sorununa Dikkat eken Kapa


Avrupada 2003 Scak Dalgas, 2003 yaz Avrupa'da rekor scak yaz olmutur.
Kuraklk birok lkede salk krizlerine yol am ve 70,000 kii hayatn kaybetmitir.
Fransz Ulusal Enstits'ne gre, scak hava dalgas srasnda (ounlukla yallarda) 14,802
vakada sya bal lmler yaanmtr. Temmuz ve Austos 2003 dneminde Auxerre,
Yonne 40 C kaydedilmitir. Aadaki ekilde de grld gibi 2003 yl Haziran,
Temmuz, Austos aylarnda scaklklarda byk anomaliler yaanmtr (ekil 101).

ekil 101: Avrupada Scaklk Anomalisi


Olay hafife alarak kimsez ve bakmszlarn ldn ileri sren Fransz kabinesinde
deiiklikler yaanm ve bakanlar grevine kaybetmitir. Portekiz'de, 30 C yi geen
scaklklar nedeniyle 1,866 kii hayatn kaybetmitir. 1 austosda Sirocco rzgr geni

160

orman-yangnlarnn yaylmasna katkda bulunmutur. Amareleja, Avrupa'da en scak


ehirlerinden birinde, scaklklar 48 C ye ulamtr. Hollanda'da yaklak 1.500 kii
scakla bal hayatn kaybetmitir. 7 Austosta Arcen, Limburg da 37.8 C'lik bir scakla
ulalmtr. Jerez, 45.1 C, Girona, 41 C scakla ulamtr. talyada 2003 yaznda, son
yzylda scak arasnda, Temmuz ve Austos, en yksek scaklklar 30 C'nin zerinde
kalmtr. Yksek nem, s durumu daha da arlatrd. Sicilyada, aylk ortalama maksimum
scaklk 36.0 iken 17 Temmuz'da 46.0 C ye ulamtr. Almanya'da, 40.4 C ile rekor
scaklk kaydedilmitir. Yaklak 9.000 kii 2003 scak dalgas srasnda lmtr. svire
Alpleri'nde eriyen buzullar svire'de ve sellere neden oldu. 41.5 C ile ulusal scaklk
rekoru Grono, Graubnde kaydedildi. Su seviyeleri dm (ekil 102), tarm arazileri zarar
grm, rn rekoltesi dm fiyatlar ise ykselmitir.

ekil 102: Haweswater Su Deposunda 2003 Eyllnde Dk Su Seviyesi

Olayn nedeni kresel snma olarak grlmektedir. En azndan kapal ve ar scak


hava dalgalar ile kresel snma arasndaki balant olduu dnlmektedir. 2003 s dalgas
Avrupa'da bir doal afet olduuna hi phe yoktur.
1900 Yl Galveston Kasrgas, Amerika Birleik Devletleri'nde, Galveston kentinde,
(Teksas) 8 Eyll 1900 gn byk bir kasrga meydana gelmitir. Saatte 233 km/s hza erien
rzgar Saffir-Simpson kasrga leine gre 4. Kategoride yer alan bir kasrga zellii
tamaktadr. Bu ABD tarihinin en lmcl kasrgas olup ekonomik kayp bakmndan
Katrina kasrgasndan sonra gelmektedir. Resmi raporlara gre kayp says 8.000 olup 1780
Byk Kasrgas ve 1998 Mitch Kasrgasndan sonra en byk can kaybna neden olan
Atlantik Kasrgalarndandr. 1928 Okeechobee kasrgasnda 2500, Katrina Kasrgasnda ise
yaklak 1800 kii hayatn kaybetmitir (Tablo 6).

161

Tablo 6: ABD Atlantik kasrgalar 1900-2010 (2010 Yl ABD Dolarna Gre Servet
normallemesi iin dzeltilmi toplam tahmini maddi hasar)
Sra Kasrga

Yl

Maddi Maliyeti

Sra Kasrga

Yl

l Says

(2010 ABD $)
1

Miami

1926 164.800.000.000$ 1

Galveston

1900 8,000-12,000

Katrina

2005 113.400.000.000$ 2

Okeechobee

1928 2,500

Galveston

1900 104.300.000.000$ 3

Katrina

2005 1.836

Galveston

1915 71.300.000.000$

Cheniere
Caminada

1893 1,100-1,400

Andrew

1992 58.500.000.000$

Sea Islands

1893 1,000-2,000

New
England

1938 41.100.000.000$

Florida Keys

1919 778

KbaFlorida

1944 40.600.000.000$

Georgia

1881 700

Okeechobee

1928 35.200.000.000$

Audrey

1957 416

Ike

2008 29.500.000.000$

Labor Day

1935 408

10

Donna

1960 28.100.000.000$

10

Son Ada

856

1 400

iddetli bu frtna iin 1900 Galveston Kasrgas, Byk Galveston Kasrgas ve


Byk Frtna gibi isimlendirmeler yaplmtr. 19. yzyln sonunda snrl gzlem yetenei
nedeni ile etkin olduu saha belirsizdir. Ancak Gemiler ile denizdeki kasrgalar
gzlemlenebilmekte idi. Telsiz ve telgraf teknolojileri emekleme dneminde idi bu nedenle
veri kaynaklar yeterli deildir. Birok gl Atlantik kasrgalarnda olduu gibi 1900 frtnas
da, Cape Verde tipi kasrga olup, Afrika'nn bat kylarndan hareket eden tropikal bir
dalgadr. Kasrgann ilk habercisi 27 Austosta olutu. Yaklak 1.600 km hzla bir kararsz
hava Windward Adalarnda kaydedildi. Ardndan bir tropikal depresyon olarak, 30 Austos'ta
Pupa
Adalarn
geerek
ABD
Kylarna
15

kuzey
enlemleri ve 63 bat boylam, evresine yaklat. gn sonra, buradan scak, nemli ve
iddetli bir frtna bildirilmitir. 1 Eyll itibariyle, ABD Hava Brosu gzlemcileri orta
iddette bir kasrgay Kba gneydousunda rapor ettiler. Batya doru devam eden bu frtna
3 Eyll'de Kbada ar ya dmesine imkn vermitir. 5 Eyll'de, bir tropikal frtna ya da
zayf bir kasrga olarak Florida Boaz'nda etkili olmaya balad. Yksek basn blgesi

162

Meksika Krfezi batsnda byk bir frtna meydana gelmesine neden olmutur. Frtna 6
Eyll'de Key West kuzeyine kadar sokulmutur. 7 Eyll Cuma sabahnn erken saatlerinde,
New Orleans, Louisiana Meteoroloji stasyonlar Louisiana ve Mississippi kylar boyunca
ar hasar raporu yaynlad. Frtnann hz 160 km / s rzgr hz tahmin edilmitir. Bu
rzgrlar, gnmz Saffir-Simpson Kasrga leinde Kategori 2 de yer almaktadr. 8 Eyll
Cumartesi, tarihinde leden sonra, istikrarl bir kuzeydou ynl rzgr hzlanmaya
balamtr. Pazar sabah, ak gkyz ve 30 km / s kapal esinti olumutur. Frtna oradan
Oklahoma ya srklendi. 12 Eyll kuzey Halifax, Nova Scotia blgesini geti Oradan Byk
Gller boyunca devam etmitir. zellikle Meksika Krfezi Galveston Blgesinde ykm
byk olmutur (ekil 103). 1900 frtnas ile Galvestonda deniz seviyesinde 2.7 m ykselme
olmutur. Kasrgann pik seviyesinde ise seviye 4,6 myi bulan byk bir dalga meydana
gelmitir. 3.600 zerinde ev hasar grmtr (ekil 104). Saffir-Simpson kasrga leine
gre yksek Kategoriye iaret eden 4. Seviye olarak saptanmtr.

ekil 103: 15 Ekim 1900 Galveston

ekil 104: St. Lucas Taraas, 80 Ceset b


karlmtr, Gemilerin Karaya Vurmas

1938 Yl New England Kasrgas, Bahamalar, New Jersey, New York, Long Island,
Connecticut, Rhode Island, Massachusetts, Vermont, New Hampshire, Maine, gneybat
Quebec lokasyonlarnda etkili olan 9 Eyll 1938 gn balayan ve 22 Eyll 1938 gn biten
Saffir-Simpson kasrga leine gre kategori 5 tipine dahl olan bu kasrga srecinde 260
km/s hza ulaan kasrga sonucunda 800 kii hayatn kaybetmi, 57.000 zerinde konut hasar
grm ve 306.000.000$ (2014 ylna gre 4.7 milyar dolarlk) hasar meydana gelmitir.
Kuzeydou Atlantik kylarn etkileyen 1938 New England kasrga ncesi ok sayda kasrga
yaanm olmasna ramen 1938 kasrgasndan sonra 1938, ncesi frtnalar zor hatrlanr
olmutur. 20 Eyll'de, frtna yksek ileri hza ulamtr. 20 Eyll itibariyle, Bahamalar
merkezli kasrga Kategori 5 younluuna ulat tahmin edilmektedir. 21 Eyll erken
saatlerinde kasrga yaklak 160 km hza ulamtr (ekil 105). 12.00 ve 02.00 arasnda,
New Jersey sahil eridi ve New York kasrgann etki alanna girmitir.

163

ekil 105: Frtna Blgesi Basn Durumu


Toplamda, 4500 i tamamen yklan 57.000 ev tahrip olmutur. 26.000 otomobil
devrilmi, 20.000 elektrik direi yklmtr. New England'n toplam orman alannn % 35'i
etkilenmi tahminen 2 milyar aa zarar grmtr. 800 kili hayatn kaybetmi, 708 kii
yaralanmtr (Fotoraf 106, 107, 108). Bu kasrga esnasnda 40 metre ykselen deniz sular
karalarn i ksmna kadar sokulmutur. Bu kasrga sonras bir ok roman yazlm,
belgeseller ekilmitir (ekil 109).

ekil 106: Kasrga ncesi ve Sonras Rhode Island Blgesi

ekil 107: Kasrga Sonras New London

ekil 108: Kasrga Srasnda Kylar

164

ekil 109: 1938 Kasrgasn Anlatan Bir Eser


Katrina Kasrgas 2005, Bahamalar, Gney Florida, Kba, Louisiana, Mississippi,
Alabama, Florida Panhandle blgelerini etkileyen Katrina Kasrgas 23 Austos 2005
tarihinde balayan 31 Austos 2005 (ekil 110) gn son bulan 280 km /s hza sahip SaffirSimpson kasrga rzgar skalasna gre kategori 5 deeri ile byk kasrga grubu iinde kalan
1833 kiinin hayatn kaybettii ve 108 milyar dolar (113. 400.000.000 $ 2010 deeri)
ekonomik kayba neden olan bir felakettir.

ekil 110: 28 Austos 2005 tarihinde Katrina Kasrgasnn Pik


Deerine Ulat Gnk Atmosfer Durumu
Katrina Kasrgas 2005 ylnda Atlantik kkenli kasrgalar ierisinde lmcl ve en
ykc tropikal siklon olmutur. Bu Amerika Birleik Devletleri tarihinin, Wilma ve Rita ile
birlikte Atlantik kkenli be lmcl kasrgasndan birisidir. Merkezi Florida, New Orleans,
Louisianada byk hasarlara neden olmutur. Bu sahalarn % 90 sular altnda kalmtr.
Amerika Birleik Devletleri Sahil Gvenlik (USCG), Ulusal Kasrga Merkezi (NHC) ve
Ulusal Hava Servisi (NWS) dhil olmak zere eitli kurumlar bu afetteki baarl
almalarndan dolay takdir toplamlardr. Katrina Kasrgas tropikal bir dalgann bir
etkileimi ile Tropikal Depresyon olarak 23 Austos 2005 tarihinde Bahamalar zerinde
olumutur. Sistem 24 Austos sabah tropikal frtna statsne ykseltilmi ve bu noktada
Katrina ismi verilmitir. Tropikal frtna Florida'ya doru hareket etmi ve frtna kara arazisi
165

zerinde zayflam 25 Austos sabah Hallandale Plaj ve Aventura arasnda etkili olmaya
balamtr. Meksika Krfezi'ne geerek burada hzla glenmitir. Kasrga Krfezin
allmadk derecede scak sular zerinde glenmitir. 27 Austos tarihinde, frtna SaffirSimpson kasrga rzgr leine gre kategori 3 derecesine, 28 Austos sabah kategori 5
statsne ulamtr. 280 km / s ve 902 m bar ile o gn tepe gcne ulamtr. Ekstratropical
Kasrga 31 Austos gn Byk Gller blgesine ulam ve dou Kanaday da etkisi altna
almtr. 230.000 km sahada etkili olan bu kasrgada Amerika Birleik Devletleri Bakan,
George W. Bush 27Austos akam Louisiana, Alabama ve Mississippi seilmi blgelerde
olaanst hl ilan etmitir. Su taknlar, ykmlar, ky ve akarsu levelerinin yklmas,
elektrik kesilmeleri, ormanlarn tahribi, doalgaz ve petrol kaynaklarnn tahribi, altyap
zararalar, can kayplar, maddi hasarlar nemli deerlere ulamtr(ekil 111, 112, 113).
Kasrga sonras yeniden inaa, isizlik, tarm sahalarndaki sorunlar uzun bir sre de rehabilite
edilmitir. Bir milyon insan yerinden etmi, ge zorlam bu afet sonras buradan g
edenler Houston, Teksasta, 35,000 kiilik, Alabama, 24.000, Baton Rouge, Louisiana, 15.000
zerinde ve Hammond, Louisiana, neredeyse iki kat byterek 10.000 kii, Chicago 6000 kii
zerinde g almtr.

ekil 111: Mississippi

ekil 112: New Orleans ve


Metairie, Louisiana

ekil 113: Batre Krfezi

3.16. Atmosfer Afetlerinden Alnan Dersler ve devler


Havann herhangi bir zaman iin bir yldan dierine kk bir fark gsterdii
durumlarda bir ka scak yaz veya birka kuvvetli yal k mevsimi insanlarda iklimin
deitii yolunda bir sonucu artrabilmektedir. Oysa deiim daha uzun yllar iin ancak
sz konusu olabilir. eitli yntemlerle yaplan incelemeler, gemi dnemlerde ok byk
boyutlu iklim deiikliklerinin meydana gelmi olduunu gstermektedir. Bu deiimlerin
birou astronomik ve jeofiziksel olaylarla izah edilebilmekte ve doal nedenlere
dayanmaktadr. Son yllarda ska gndeme gelen gnmze ait iklim deiiminin ise insan
aktivitelerinin de etkisi olduuna dair belirtiler mevcuttur. Fosil yaktlarn tketilmesi,
ormanlarn yok edilmesi ve endstriyel etkinlikler gibi insan aktiviteleri beraberinde sera
gazlarnn atmosferde artmasna neden olmaktadr. Karbondioksit (CO 2) Gne n tutan
ve Atmosferin alt ksmlarnn snmasnda etkili olan bir sera gazdr. Ayrca bu gazn
miktar son yzylda devaml artmaktadr. 1998de havadaki paracklar iinde CO 2 gaznn
yllk ortalama miktar milyonda 365 ksm olarak tahmin edilirken, bu orann 2100 ylna
kadar milyonda 650 ksma kadar artmas beklenmektedir. Buna ilave olarak Gne n
tutan Metan (CH 4 ), Diazotmonoksit (N 2 O) ve Kloroflorokarbonlarn Atmosferdeki orannn

166

da art eiliminde olduu grlmektedir. Bu gazlarn toplamnn etkisi, CO 2 gaznn sera


etkisine eit deerdedir.
Birok gelecee ait deerlendirmeler ortaya koyan matematiksel iklim modelleri 2100
ylna kadar artan bu gazlarn etkisiyle kresel scakln 1 ila 5 derece arasnda artacana
iaret etmektedir. Bu deiimin ise her yerde art eklinde olmayaca, artn ise gene her
yerde ayn olmayaca byk farklar gsterecei tahmin edilmektedir. Yeryzne ulaan ve
yeryznden yaylan enerjide bir denge sz konusudur. Ancak sera gazlarnn bu dengeyi
deitirip scakln artmasna sebep olduu gr arlk kazanmaktadr. Sera gazlarnn
deimesi ise insana ve onun fosil yaktlar zerindeki etkisine kadar uzanmaktadr. Dnya
Meteoroloji rgt (WMO) ve Birlemi Milletler evre Program (UNEP) tarafndan
ortaklaa yrtlen 1996 tarihli Hkmetler aras klim Deiiklii Panelinin sonu raporunda
da kresel iklim zerinde belirgin bir insan etkisinin bulunduu ve iklimin geen yzyl
boyunca deitii belirtilmitir.
klim deiiminin yaanmas hlinde ekolojik sistemleri ve doal kaynaklar
deitirecei, insan saln etkileyecei ve sosyal ve ekonomik deiikliklere neden olaca
aktr. Gnmzde biyoeitlilik kresel iklim deiimi tarafndan tehdit edilmektedir.
Gelecek 100 yl iinde 1-3.5 C snma orta enlemlerin ~150-550 km polar enlemlere doru
hareket etmesine neden olacaktr. Bu durumda ekosistemlerin corafik dalm ve
kompozisyonu yeni artlara gre ekillenecektir. Muhtemelen trlerin bir ksm yeni artlara
adapte olup yeni varln devam ettirebilecei gibi bir ksm ise yeterince hzl uyum
salayamayp ortadan kalkabilir. Gzlemler, deneyler ve modeller kresel ortalama scaklkta
1C ykselmenin ormanlarn kompozisyonunu ve fonksiyonunu etkileyebileceini
gstermektedir. 21. yy iin bir iklim deiimi senaryosu en nemli etkinin Dnyadaki
ormanlarn 1/3nn tr kompozisyonunda olacan gstermektedir. Trlerin yeni
kompozisyonlar ve yeni ekosistemlerden dolay yeni orman tipleri oluabilecektir. Ayrca
hastalk, yangn gibi scakln ykselmesine bal etkilerde grlecektir. nk kuzey
ormanlar artan scaklklardan tropikal ormanlardan daha fazla etkilenecektir. Bilindii zere
ormanlar doal karbon depolardr. Bitkiler tm karbon kaynann %80ini ihtiva eder,
toprakta ise % 40 karbon bulunur. Ormanlar yer scakl, ya, rzgr, buharlama, terleme,
albedo gibi etmenler erevesinde yerel, blgesel ve ktasal lekte iklimden etkilenmektedir.
Dalk blgeler, insan aktivitelerinin neden olduu bozulmann etkisi altndadr. Bu deiim,
dalardaki buzullar ve kar rtsnn azalmasndan dolay hidrolojik sistemler ve toprak
stabilitesinin ok etkileneceini gstermektedir. klim deiimleri ekosistemler ve trleri
deniz seviyesinden zirvelere, ekvatordan kutuplara doru veya bunun tersi olarak yer
deitirmeye zorlayacaktr. Tarm, turizm, kerestecilik ve dier ekonomik aktiviteler bu
durumdan olumsuz etkilenecek, gelimekte olan birok lkede halkn beslenme ve yakt
kaynaklar zarar grecektir.
Getiimiz 100 ylda deniz seviyesi ortalama 10-25 cm ykselmitir. Bu olayn 1860
ylndan beri aa atmosfer ortalama scaklnn 0,3 - 0,6 C ykselmesi ile ok yakn ilikisi
vardr. Modeller byk oranda deniz seviyesinin 2100 ylna kadar 15-66 cm ykseleceini
gstermektedir. Beklenen bu ykselme gemi 100 ylda meydana gelenden 2-5 kat daha ksa

167

zamanda oluabileceini gstermektedir. Ayrca deniz seviyesindeki deiimin bykl ve


oran blgeden blgeye de deiim gsterecei ifade edilebilir. Bu nedenle ky blgeleri ve
kk adalarn tehlike altnda olduu sylenebilir. Gelimemi lkeler gsz ekonomileri
byk bir riskle kar karyadr. Bununla beraber gelimi lkelerdeki ky blgeleri de
kukusuz bu deiimden etkilenecektir. Gncel deniz seviyesine gre kresel sulardaki
seviyesinin 1 m. ykselmesi ile Uruguay'n % 0.05i, Msr'n % 1i, Hollanda'nn % 6s ve
Banglade'in % 17,5inin sular altnda kalaca hesap edilmektedir.
Tatl su kaynaklarnda azalma olaca gibi onlarn kalitesinde de tuzlu su karm
nedeniyle azalma olacaktr. Yksek deniz seviyesi, gel-git olaylar, deniz ve okyanus dalgalar
ve akntlarnn ar durumlar bu olumsuz gelimeye etki yapabilecektir. Deniz seviyesinin
50 cm ykselmesi ile 100 milyonu bulan insann risk altnda kalaca ifade edilebilir. Deniz
seviyesinin ykselmesi ekonomik sektrlere zarar verecektir. Beslenme ile ilgili olarak ky
blgelerindeki balklk ve tarm retimi zellikle risk altndadr. Dier riskli sektrler ise
turizm, yerleim ve sigortaclktr.
Beklenen deniz seviyesindeki ykselme sonucu dz alanlar tuzlu sularn altnda
kalarak ky retim alanlar zarar grecektir. Bunun sonucu milyonlarca insan ky alanlar ve
kk adalardan g edecektir. Su taknlar altnda kalan sahalarda diare, tberklos, kolera
ve benzer bulac hastalklar artacaktr. Bcekler ve dier hastalk tayclarn saylar
artacak ve yeni alanlara yaylabilecektir. Kresel snmann kalp, solunum yolu ve dier baz
hastalklara sebep olaca dnld gibi srekli scak hava, su taknlar, frtnalar ve dier
ekstrem hava olaylarndan psikolojik rahatszlklar, hastalklar ve lmler meydana
getirebilecei kabul edilmektedir. Scak hava da, bcekler ve dier hastalk tayclarn
yaylmasna imkan tanmaktadr. Bu durumda organizmalarn yksek enlem ve boylamlara
yaylmas mmkn olabilecektir. Gnmzde dahi her yl iki milyon lmle sonulanan 300
milyon malarya salgn meydana gelmektedir. Dnya nfusunun yaklak % 45'i malarya
geiren sineklerin bulunduu iklim blgelerinde yaamaktadr. Modeller bu orann
nmzdeki yzyln yarsna kadar % 60'a kacan ngrmektedir. Tarm retimindeki
blgesel azalmalar sonucu alk ve kt beslenmede artlar grlebilecektir. Btn bu artlar
uzun vadede zellikle ocuklar iin salk problemleri douracaktr. Astm, alerjik hastalklar
ve kalp solunum yolu hastalklarnn grlme skl art gsterebilecektir. Su altnda kalan
sahalardan tanan insanlar ge maruz kalacaklardr. Bu ise barnma, su, beslenme ve salk
hizmetlerinde araylara neden olacaktr. Yata meydana gelecek herhangi bir deiim
yzey nemlilii, yzey yanstma katsays ve bitki rtsn etkileyecektir. Bu da buharlama
ve terlemeyi etkileyerek ya etkileyecektir. Bu ekilde hidrolojik dng deiime maruz
kalabilecektir. Tahminler saanaklarn iddetini arttracan gstermektedir. Bu da suyun
zemine szmasnn azalarak su taknlarnn artacan gstermektedir. Dolayl olarak bu ise
yeralt sularnn seviyesinin deiiminden tarm retimine kadar byk farkllklarn olacana
iaret etmektedir.

168

Uygulamalar
1) Bir miktar nefes almayn ve ardundan burnunuzdan derin derin nefes alarak
aznzdan veriniz.
2) Vurgun olayn aratrnz.
3) 4000 metre rakmndan yukarda kurulu bulunan byk yerlemeleri ve hayat
tarzlarn aratrnz.
4) Tuzlanmann tarm zerine etkisi hakknda bir yaz okuyunuz.
5) Dnya Meteoroloji rgt ve Birlemi Milletler evre Program hakknda
aratrma yapnz.
6) 1952 Londra ldrc Sisi hakknda inceleme yapnz.
7) 1970 Bhola siklonu hakknda aratrma yapnz.
8) 2008 Nargis Kasrgas hakknda inceleme yapnz.
9) 1999 Galtr hakknda inceleme yapnz.
10) El Nino ve La Nino hakknda inceleme yapnz.

169

Uygulama Sorular
1) Havann nemini hissettiniz mi?
2) Dekompresyon kavramn aklaynz?
3) Tibette veya La paz da yaayan insanlarn omuzlarnn daha geni olmasn nasl
aklayabiliriz?
4) Tuzu seven zellikle bu koullarda yaayan bitkiler var mdr?
1996 yl Hkmetler aras klim Deiiklii Panelini hangi kurulular organize
etmilerdir?
5)

6) 1952 Londra ldrc Sis afetinde ka kii hayatn kaybetmitir?


7) 1970 Bhola siklonu felaketinde maddi kayp ne kadardr?
8) 2008 Nargis Kasrgas hangi lokasyonlarda etkili olmutur?
9) 1999 Galtr nerede meydana gelmitir?
10) El Nino ve La Nino nerelerde etkili olmaktadr?

170

Bu Blmde Ne rendik zeti


Atmosfer, Hava Kre veya Gazyuvar, Yerekiminin etkisiyle Yer Krenin etrafn
saran ve ounlukla gaz ve buhardan oluan bir rtdr. Su taknlarna neden olan ar
yalar, byk su ktlna neden olan kuraklk, ar kar, youn sis, yollarn buzlanmas,
kuvvetli frtnalar, tehlikeli hava kirlilii, hava hareketleri ile tanan nkleer ve kimyasal
kirleticiler gibi Atmosfer kaynakl tabiat olaylar afet olarak nitelendirilmektedir.
Kurak ve Yarkurak blgelerde, ya da ya miktrnn yeterli olmad yer ve
zamanlarda toprakta bitkilerin yetimesini engelleyecek tuzlu kimyasal kellerin birikmi
olmas tuzlanma ad ile bilinir. iddetli rzgr, yayalarda ba dnmesine sebep olduu gibi
tad toz ve kumlarla birlikte oluan frtnada gz gz grmez olur; teneffs g bir hava
oluturur ve yerine gre kitlesel lmlere yol aar. Dust Bowl veya Dirty Thirties, 1930'dan
1936'ya ve baz blgelerde 1940'a kadar iddetli toz frtnalarnn, Amerika Birleik Devletleri
ve Kanada'nn bozkr ve ayr topraklarna nemli derecede ekolojik ve tarmsal zarar verdii
bir dnemdir. Bu fenomen, ar kuraklkla birlikte rn rotasyonu, nadas alanlar ve
koruyucu bitki gibi erozyonu nleyici tarmsal yntemlerin uzun yllar kullanlmamasndan
kaynaklanmtr. Etiyopya bulunduu konum nedeniyle srekli kuraklk tehdidi altndadr. Bu
nedenle Etiyopya yoksulluk, nlenebilir hastalklar ve ocuk lmleri ile kar karyadr. 60
milyon nfusa sahip lkede kii bana gelir 110 $ dr. Bu bakmdan dnyann en yoksul
lkelerinden biridir. 173 lke iinde be ya alt lm hz dnyada 18. Sradadr. Her gn be
yan altnda 1.300 ocuk lr. Kt beslenme nedeniyle genel ya ortalamas ve yaam
beklentisi 43 yldr. ocuklarda bodurluk % 66 orannda yaygndr. 2003 yaz Avrupa'da
rekor scak yaz oldu. Kuraklk birok lkede salk krizlerine yol at ve 70,000 kii hayatn
kaybetmitir. Fransz Ulusal Enstits'ne gre, scak hava dalgas srasnda (ounlukla
yallarda) 14,802 vakada sya bal lmler yaanmtr. Temmuz ve Austos 2003
dneminde Auxerre, Yonne 40 C kaydedilmitir. Katrina Kasrgas 2005, Bahamalar, Gney
Florida, Kba, Louisiana, Mississippi, Alabama, Florida Panhandle blgelerini etkileyen
Katrina Kasrgas 23 Austos 2005 tarihinde balayan 31 Austos 2005 gn son bulan 280
km /s hza sahip Saffir-Simpson kasrga rzgar skalasna gre kategori 5 deeri ile byk
kasrga grubu iinde kalan 1833 kiinin hayatn kaybettii ve 108 milyar dolar (113.
400.000.000 $ 2010 deeri) ekonomik kayba neden olan bir felakettir.
Atmosfer deki insan kaynakl sera gaz birikimlerinde sanayi devriminden beri
gzlenen art srmektedir. zellikle Atmosfer deki birikimi ve hayat sresi dikkate
alndnda, bu sera gazlar arasnda CO 2 ne kmaktadr. Atmosferdeki gazlarn gelen
Gne snlarna geirgen, buna karlk geri salnan uzun dalgal yer nmna kars ok daha
az geirgen olmas nedeniyle Yerkrenin beklenenden daha fazla snmasn salayan ve s
dengesini dzenleyen bu doal sre sera etkisi olarak bilinmektedir. Dnya Meteoroloji
rgt (WMO) ve Birlemi Milletler evre Program (UNEP) tarafndan ortaklaa yrtlen
1996 tarihli Hkmetler aras klim Deiiklii Panelinin sonu raporunda da kresel iklim
zerinde belirgin bir insan etkisinin bulunduu ve iklimin geen yzyl boyunca deitii
aka belirtilmitir.

171

Blm Sorular
1) Atmosfer eitli gaz ve su buharndan oluan bir katmandr. Atmosferin
Dnyann evresinde tutulmasnn balca nedeni aadakilerden hangisidir?
a) Kalnlnn her yerde ayn olmamas
b) Yerekimi
c) Younluunun her yerde ayn olmamas
d) Gazlarn arlnn fazla olmas
e) Scakln her yerde farkllk gstermesi
2) Aadakilerden hangisi atmosferin etkileri arasnda yer almaz?
a) Yerkrenin ar snma ve soumasn engeller
b) klim olaylarnn meydana gelmesini salar
c) Yazlarn scak, klarn souk olmasn salar
d) Uzaydan gelen meteorlarn yanmasn ve paralanmasn salar
e) Glgede kalan yerlerin aydnlk olmasn salar
3) Atmosferdeki insan kaynakl sera gaz birikimlerinde sanayi devriminden beri
gzlenen art srmektedir. Aadakilerden hangisi sera etkisinin artmasna balanamaz?
a) Kresel ortalama yzey scaklnn artmas
b) Arktik deniz buzulunun alansal yaylndan her 10 ylda ortalama %2,7 azalmas
c) Gel-git ve deniz seviyesi lm kaytlarna gre kresel ortalama deniz seviyesi
19. Yzyln sonundan gnmze kadar geen yzyl sresince 10-25 cm. ykselmesi
d) Yksek da doruklarndaki buzul oranlarnn azalmas
e) Tsunami dalgalarnda son yllarda art gzlenmesi

172

4) Aadakilerden hangisi Atmosfer olaylarndan biri deildir?


a) Hortumlar
b) Kasrgalar
c) imek ve yldrmlar
d) Basn
e) Tusunami
5) Aadakilerden hangisi kresel iklim deiimlerinin olas sonular ve etkileri
arasnda yer almaz?
a) Ekolojik sistemler ve doal kaynaklar deiecek
b) Deniz seviyelerinde ykselmeler olacak
c) Yksek dalarda ve kutuplarda buzullar eriyecek
d) Ykseltisi az olan karalar sular altnda kalacak
e) Depremler artacak
6) Aadakilerden hangisi kresel iklim deiimlerinin nedenlerinden biri deildir?
a) Yeryzne den gne enerjisindeki dalgalanma iklim deiikliine neden
olabilir
b) Dnyann Gne etrafnda dnme ekseninin eimindeki sapma
c) Tek kara paras olan pangea paralanarak ayr ktalara blnmesi ayn sahann
farkl iklim blgelerine sahip olmasna neden olmutur
d) Fosil yaktlarn tketilmesi
e) Tarlalarn ar sulanmas

173

7) Bir sahann iklimi aadakilerden hangisine bal deildir?


a) Gne nlarnn geli asna
b) Kara ve denizlerin dalna
c) Depremlere
d) Okyanus akntlarna
e) Yer ekillerine
8) nsan etkinliklerinden kaynaklanan sera gaz salnmlarndaki hzl arta bal
olarak kresel ortalama yzey scakllarnn artt ve iklimin deitii pek ok bilimsel
bilgiler ieren ve 2007 ylnda yaymlanan IPCC drdnc deerlendirme raporuna gre
kresel olarak ortalama yzey scakl 1960-2005 dneminde 0.74 artmtr. Aadakilerden
hangisi, bunu kantlamaz?
a) 1978 den beri srdrlmekte olan uydu gzlemleri, Arktik deniz buzunun alansal
yaylnda her 10 ylda ortalama % 2,7 orannda bir azalma olduunu gstermitir
b) Okhotsk ve Japon denizleri ile Kara ve Barents denizlerinde deniz buzunun
kaplad alan azalmtr
c) Kuzey Yarmkrede Alpin Da buzulunda hem alansal hem de hacimsel
azalmalar olmutur
d) Gel-git ve deniz seviyesi ls kaytlarna gre, kresel ortalama deniz seviyesi
19. Yzyln sonundan gnmze kadar geen yzyl sresince yaklak 10-25 cm kadar
ykselmitir
e) Byk Okyanus kylarnda zaman zaman iddetli depremlerin olumas
9) Aadakilerden hangisi Galveston kasrgas hakknda ifade edilenlerden doru
olmayandr?
a) Galveston kentinde, (Teksas) 8 Eyll 1900 gn meydana gelmitir.
b) Saatte 233 km/s hza erien rzgrdr.
c) Saffir-Simpson kasrga leine gre 1. Kategoride yer alr.
d) ABD tarihinin en lmcl kasrgas olup ekonomik kayp bakmndan Katrina
kasrgasndan sonra gelmektedir.
e) Resmi raporlara gre kayp says 8.000 dir.

174

10) Aadakilerden hangisi Bahamalar, Gney Florida, Kba, Louisiana, Mississippi,


Alabama, Florida Panhandle blgelerini etkileyen ve 23 Austos 2005 tarihinde balayan 31
Austos 2005 gn son bulan 280 km/s hza sahip Saffir-Simpson kasrga rzgar skalasna
gre kategori 5 deeri ile byk kasrga grubu iinde kalan 1833 kiinin hayatn kaybettii ve
108 milyar dolar ekonomik kayba neden olan bir felakettir.
a) Katrina
b) Vilma
c) Rita
d) Florida
e) Atalanta

Cevaplar
1) b, 2) c, 3) e, 4) e, 5) e, 6) e, 7) c, 8) e, 9) c, 10) a

175

4. BYOSFER AFETLER

176

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu blmde ncelikli olarak ana hatlar ile biyosfer ve temel zellikleri belirtilecektir.
Biyosfer in zellikleri ile Biyosferi oluturan unsurlar aklanacaktr. Biyosfer rezervi ve
biyoeitlilik riskleri deerlendirilecektir. Fiziki sistemler ile bitkiler ve hayvanlar arasndaki
etkileim ve sorunlar da bu blmde aklanacaktr. Ayrca bitki ve hayvanlar corafyas ile
bunlar ekillendiren ve etkileyen faktrler zellikleri bakmndan ele alnarak ortaya
konulacaktr. Risk altnda olan trler ve zellikleri aklanacaktr.

177

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Ekosistem konusunda duyarl olmamz gerektiren ltler nelerdir?
2) Rachel Louse Carson (1907-1964) tarafndan kaleme alnan Silent Spring adl
eseri duydunuz mu?
3) Hayat Nedir?
4) Fotosentez niin nemlidir?
5) Ekolojik denge nasl korunmaldr?
6) Biyosfer rezervi niin risk altndadr?
7) Biyosferin korunmas iin insanlarda farkndalk nasl oluturulur?

178

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Konu

Kazanm

Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei

Ana izgileri ile Biyosfer

Farkl bitki ve hayvan


trlerinin daln ve bu
dal zerinde etkili olan
faktrleri inceler.

Bitki
formasyonlar
ve
hayvan trleri ele alnr.
Bitkilerin yatay ve dikey
dal zerinde durulur.

elde
veya

Biyosfer
Sorunlar

Rezervi

ve Biyolojik
eitliliin
korunmas,
ekonomik
kalknma
ve
kltrel
deerlerin
devamll
arasndaki
atmalarn
srdrlebilir bir ekilde
zlmesine dnk temel
yaklamlar kavrar.

Biyosfer
kaynaklar
belirtilir.
Bunlarn
ekonomik, sosyal ve salk
sahalarndaki
deerleri
ortaya konulur. Botanik ve
eczaclk
konularndaki
uzmanlarn
biyosfer
konularndaki almalarna
atf yaplr.

Biyolojik
Riskleri

eitlilik

ve Canllarn farklln ve
deikenliini,
iinde
bulunduklar
karmak
ekolojik
yaplarla,
birbirleriyle ve evreleriyle
karlkl
etkileimlerini
kavrar.

Biyolojik eitlilik aklanr.


eitliliin yok edilmesi ve
bunun nedenleri belirtilir.
Biyo eitliliin azalmasnn
douraca sorunlar akla
kavuturulur.

Ekoloji, Ekosistemler
Sorunlar

ve Tm canllarn evreleri ile Ekoloji


ve
ekosistem
olan ilikilerini kavrar.
corafyas
aklanr.
Buradaki doal sreler
belirtilir. rnekler verilir.

Ekolojik Denge ve Ekolojik Dnyada olumu denge Ekolojik dengenin bozulma


Dengenin Bozulmas
sistemlerini ve bunlarn nedenleri aklanr. nsan
hangi nedenlere bal olarak faktr zerinde durulur.
bozulduunu kavrar.

179

Anahtar Kavramlar

Biyosfer

Biyosfer rezervi

Biyoeitlilik

Biyom

Ekoloji

Ekosistem

Ekolojik denge

nsan

Hayvan

Bitki

Mantar

Bcek

Bakteri

Virs

Parazit

Toksin

Omurgal

Omurgasz

klim

Rzgr

Is

Ik

Su

180

Ya

Vejetasyon devresi

Transpirasyon

Evaporasyon

Ik Optimumu

Diffzyon

Rlyef

Kutup

Tundra

Tayga

Da

Tropikal

Savan

Step

Mangrov

Bataklk

181

Giri
Biyosfer, yaayan tm canl organizmalar kapsamaktadr. Dnyadaki tm canllar
atmosferdeki gazlardan, hidrosferdeki sulardan ve litosfer zerindeki besin maddelerinden
faydaland iin biyosfer dier byk ortama bal olarak varln srdrmektedir.
Yeryz, sadece iki boyutlu bir yzey, ya da atmosferin aa snr yzeyi deil, bir
nc boyut olarak derinlik ve ykseklii de bulunan boyutlu bir mekn olarak gz nne
alndna gre, i ie gemi inorganik krelerle (atmosfer, hidrosfer, litosfer), organik
krenin (biyosfer) birbirlerine en ok yaklatklar ve ou yerde birbirinin iine girdikleri
kesiim kmesidir. Organik yeryz olarak belirtilen Biyosferde Biyolojinin konular
(bitkiler, hayvanlar, bakteriler, mantarlar) ve Biyocorafyann eitli olaylar ve mekanlar
(bitki rts ve topluluklar, hayvan topluluklar, biyo blgeler) yer alr.
Ancak biyosferde giderek artan oranlarda baz sorunlarda yaanmaktadr. Trlerin yok
olmas, ekolojik degredasyonlar, ormanszlatrmalar, kirlilik, tarm, yerleeme ve sanayi
sahalarnda biyosfer ykmlar bunlardan sadece ilk akla gelenleridir.
nsanlarn bata gda olmak zere temel ihtiyalarn karlamasnda vazgeilmez bir
yeri olan canl kaynaklarn temeli biyolojik eitliliktir. Biyolojik eitlilik ayrma,
atmosferin kimyasal yaps ve iklim gibi insanlar iin yaamsal nemi olan ve sadece salkl
ve karmak ekosistemlerin sreklilii ile salanabilen hizmetler vermektedir. Tpta kullanlan
ilalarn yarsnn kkenini yabani canllar oluturmaktadr. retimi yaplan tm tarm
eitlerinin, yani kltre alnm bitki ve hayvan trlerinin, temeli doada bulunan yabani
akrabalarna dayanr. Gnmzde de tarm yaplan bitkilerin yeni eitlerini elde etmek veya
mevcut olanlar insanlarn ihtiyalarna gre iyiletirmek iin yabani, trlerden
yararlanlmaktadr. Ekosistemler de yabani trlerin varlklarn srdrmesi, eitlenmesi ve
yeni genetik zellikler kazanmas iin canl ve cansz varlklarn birbirleriyle ve kendi
ilerinde etkileimleri sonucu, evresel artlara da bal olarak karmak ve her biri dierinden
farkl yaplar ve ilevler kazanmtr. Ekosistemlerin sahip olduu btnlk ve eitlilik,
iklim, ya rejimi, tr sosyolojisi gibi doal dengelerin devamnda nemli ilevler grr.
Gda ve tarm iin nem tayan ve giderek azalan canl kaynaklar, bu gn bir lkenin
sahip olabilecei nemli avantajlar arasnda saylmaktadr. Dnyann tarm yaplabilecek
nitelikteki alanlar ve su kaynaklar hzla kirlenmekte ve yok olmaktadr. Bilim adamlar
yakn gelecekte insanlarn ciddi bir gda ve su sorunu ile kar karya kalaca grndedir.
Bu gelimeler nda, lkelerin sahip olduu biyolojik eitlilik, zellikle genetik kaynaklar
anlamnda byk bir g durumuna gelmektedir.

182

4.1.

Ana izgileri le Biyosfer

Biyosfer, tm canllar kapsayan blmdr ve canllarn yaad kesimlere karlk


gelir. nsanlar, bitkiler, hayvanlar, mantarlar, bakteriler, virsler, parazitler biyosferin
elemanlardrlar. Yeryznde canl yaratklarn tm, Biyosfer, gezegenin d kabuunun;
hava, toprak, kaya ve su ieren, iinde yaam bulunan, biyotik dnmler ve evirimler
gerekleen bir blmdr. Jeofiziksel olarak bakldnda, Biyosfer yaayan tm canl
trlerini ve ilikilerini; canllarn Litosfer, Hidrosfer ve Atmosfer ile etkileimini inceleyen
evrensel ekolojik sistemdir. Belirli bir ortamda yaayan canllarn tmne biyosenoz, bunlarn
barndklar ortama da biyotop denir. Bu bakmdan Biyosfer tek hcreli yaam formlarndan
kompleks organizmalara kadar btn canllar alemini kapsar (ekil 114). Biyosfer snrlar
atmosfer iinde de 10.000 metreye kadar olan ksma uzanabilir. Bu yksekliklerde zellikle
bakterilerin ve mantar sporlarnn topland tespit edilmitir. Bu ykseklikten itibaren bakteri
ve mantar sporlarna rastlanmamtr. Yerde yaayan kara hayvanlar iin Biyosfer 6500-6800
m, yeil bitkiler iin 6200 m. ykseklie kadar kabilir. Deniz ve Okyanuslarda yaayan
canllarn da - 5.000 metre derinlie kadar bir alt snra ulatklar tespit edilmitir. Bylece
Biyosferin bu iki snr iinde yaayan canllar s sv artlar ve hayat iin gerekli btn
artlarn o blgelerde bulunma durumlar ve nispetlerine gre ok deiik cinslerde
yaamalarna devam etmektedirler. Bylece Dnyada canllarn yaad bu 16-20 km
kalnlnda tabaka; "Canllar Kresi" olarak ortaya kar.

ekil 114: Biyosferin Elemanlar, Snflar ve Organizasyon emas

4.2. Biyosfer Sorunlar ve Nedenleri


nsanlar, toksinler, antibiyotikler ve tbbi atklar, kimyasal ve biyolojik malzemelerin
biyosfer zerinde ykmlar yaptklar sylenebilir. Bunlara bal olarak biyosferde sorunlar
dolaysyla felaketler yaanmaktadr. Bunlar:
183

Kutup biyomlarnda sorunlar

Tundra biyomlarnda sorunlar

Boreal, tayga ormanlarna sorunlar

Da biyomlarnda sorunlar

Ilman kuak ormanlarnda sorunlar

allk alanlarda sorunlar

Tropikal ormanlarda sorunlar

Mangrov ekosistemlerinde sorunlar

Savanlarda sorunlar

l biyomlarnda sorunlar

Steplerde ve pampalarda sorunlar

Bataklk ve sulak alanlarda sorunlar

Tuzlu marshlarda sorunlar

Tatl su kaynaklarnda biyoeitlilik tahribat

Deniz ve okyanuslarda biyoeitlilik tahribat

Deniz alanlarnda sorunlar ve balk stokuluu

ehir blgelerinde biyosfer sorunlar

Krsal alanlarda biyosfer sorunlar

Yerleim alanlarnda sorunlar

Tarm sahalarmda biyoeitlilik tahribat

Endstriyel sanayi sahalarnda biyoeitlilik tahribat

Turizm sahalarmda biyoeitlilik tahribat

Havada biyoeitlilik tahribat

Kirli havann biyosfer zerindeki etkileri

184

Ormanszlatrma

Kresel snma ve deniz seviyesi deiikliklerinin biyosfer zerindeki olas

Kimyasal ve biyolojik malzemelerin meydana getirdii sorunlar

Ekosistem dnglerinde sorunlar

lleme ve tuzlulamann biyosfere etkileri

Kirli havann biyosfer zerindeki etkileri

Asit yamurlarnn biyosfere etkileri

Biyoeitliliin azal

etkileri

Denizlerde ve okyansularda biyo eitlilik tahribat pasifikte, atlantikte, hint


okyanusunda, gney okyanusunda ve arktik okyanusunda sorunlar

Hayvan ve bitki hayat sorunlar

Deniz seviyesi deiimlerinin biyosfer zerindeki etkileri

Ekosistem sorunlar

Ekosistem dnglerinde sorunlar

Biyoverimlilik sorunlar

Mantar ve bcek sorunlar

Genetiin deitirilmesi ve sorunlar

Tohumlarda sorunlar

Fotosentez sorunlar

Enerji akm sorunlar

Ekolojik dengenin bozulmas olarak saylabilir.

4.3. Biyosfer Rezervi ve Sorunlar


Biyosfer rezervi; uluslararas neme sahip ve UNESCOnun nsan ve Biyosfer
Program ierisinde yer alan karasal ve ky ekosistemlerine sahip yerler olarak bilinmektedir.
Biyosfer rezervleri biyolojik eitliliin korunmas, ekonomik kalknma ve kltrel deerlerin
devamll arasndaki atmalarn srdrlebilir bir ekilde zlmesine dnk temel bir
185

yaklamdr. Biyosfer rezervleri biyolojik eitliliin korunmas, ekonomik kalknma ve


kltrel deerlerin korunmasna dnk uygulamalarn denendii, seildii, sunulduu ve
gelitirildii alanlardr. Biyosfer rezervlerinin baz temel zellikleri bulunmaktadr. Bunlar;
koruma, kalknma ve lojistik grevleridir. Bir biyosfer rezervi blmden meydana
gelmektedir; mutlak koruma zonu, tampon zon ve gei zonudur Bunlardan yalnzca mutlak
koruma zonunun yasal olarak koruma altna alnmas gerekmektedir. Dnyadaki birok
biyosfer rezervi dier yasalarla koruma altna alnm alanlar (Milli Park, Dnya Miras
Alanlar, Ramsar Alanlar gibi) kapsamaktadr.
nsann toprak ve su kaynaklarna olan basks, gen, bitki, hayvan, ekosistem ve peyzaj
eitliliinin hzla azalmasna neden olmaktadr. Bu tehdit, potansiyel gda kaynaklar, ila ve
endstriyel hammadde temininin zorlamasna ve ktlamasna yol amaktadr. Biyosfer
rezervleri aratrma, eitim ve rekreasyonel faaliyetler asndan yeri baka bir eyle
doldurulamayacak derecede nemli alanlardr. Biyosfer rezervlerinin mutlak koruma zonu ve
tampon zonlar biyolojik eitlilik hakkndaki bilgileri artrmay ve Dnyann en nemli
biyocorafik blgelerinin sahip olduu biyolojik eitliliin korunmasn salayan yerlerdir.
Bunun iin baz nlemler almak zaruridir. Bunlarn balcalar aadaki gibidir. Bozulmam
ekosistemlerin devamlln salamak: Biyosfer rezervleri erozyon kontrol, toprak
verimlilii, akarsu rejiminin dzenlenmesi, yeralt su kaynaklarnn devamll, azot
dngs, hava ve su kirliliinin nlenmesine dnk temel yaam destek sistemlerinin
devamlln salamaya ynelik rnekleri iermektedir.
Doal sistemler ve bu sistemlerin zamana bal deiimlerini renmek: Mutlak
koruma zonunda doal nitelii bozulmam alanlarn incelenmesi ve insan etkileriyle
deimi alanlar ile karlatrlmasna dnk bilimsel aratrmalarn yaplmas nemlidir.
nk bu tr bilimsel almalar uzun bir dnem srdrldnde sz konusu doal
ortamlardaki deiimlerin tip ve boyutlar hakknda fikir sahibi olunmaktadr. Aratrma
sonularnn blgesel ve kresel lekte karlatrlmalardan da kresel lekte deiimlere
ilikin deerler ortaya konulabilmektedir.
Geleneksel arazi kullanm biimleri hakknda bilgi sahibi olmak: Arazi
kullanmlarnda daha ok arazinin tahribi ve ekolojik dengesinin bozulmas birincil tehlikedir.
Sz konusu arazide yanl veya ar kullanmlar ile oluabilecek antropojenik deiiklikler ile
blge ekonomisi kimi zaman hepten sarslabilmektedir. rnein Aral glne boalan Seyhun
ve Ceyhun rmaklarnn pamuk tarm maksad ile kurak steplere aktlmas sonucu balk
ynnden dnyann sayl zengin sulak alanlarna sahip Aral gl gnmzde yok olmaktadr
ve gl artk paral bir su birikintisi hlindedir. Gln kenarnda ekonomisini bu su
ekosistemine dayam balkl ve balk konservesi fabrikalar ile n kazanm Muynak
ehri ise eski parlak gnleri bir yana dursun ehir sakinlerinin tmyle terk ettii bir hayalet
ehir durumundadr. Buna karn dnyann birok yerinde yzyllardr devam eden ancak
doaya herhangi bir yapsal zarar vermeyen geleneksel arazi kullanmlar da vardr. Bu
kullanmlar sonucu elde edilen birikimleri gncel arazi kullanmlarna tayarak yerel halkn
geleneklerini destekleyen kltrel yap ve evre koullarna uygun tekniklerden
yararlanlmaktadr.

186

Doal kaynaklarn ynetiminde srdrlebilir yntemlerin kullanmna dnk bilgileri


paylamak: Biyosfer rezervlerinin en nemli amalarndan birisi de evreye olumsuz etkileri
olmayan, insann yaam kalitesini artrmaya dnk arazi kullanmlar konulu bilimsel
almalar desteklemektir. Bu almalardan elde edilen deneyimler, biyosfer rezervlerinin
tampon ve gelime zonlar iin olduka yararl olacaktr. Buradaki uygulamalardan elde
edilen deneyimlerden ise ulusal ve uluslararas dzeyde resmi kurumlar, yerli ve yabanc
bilim adamlar ile yerel halk temsilcileri yararlanabilmektedir. Doal kaynaklarn
ynetimindeki sorunlarn zmnde ibirlii yapmak: Kurumlarn sektrel yaps evre ve
kalknma arasndaki sorunlarn zmnde en nemli engellerden birisidir. Biyosfer
rezervleri farkl taraflar arasndaki sorunlarn zmn destekleyen bir yapdr. Taraflar,
biyosfer rezervi yaklamyla gelitirilen belli bir planlama ve ynetim mekanizmas
ierisinde ortak almas gereken resmi kurumlar, mlk sahipleri, doa koruma kurumlar,
bilim adamlar, iftiler, balklar, zel yatrmclar vb.dir.

4.4. Biyolojik eitlilik ve Potansiyel Riskler


Biyoloji, canl organlar inceleyen btn bilim dallarnn topland bilimdir. Biyoloji
inceledii canllarn mahiyetine gre blmlere ayrlmtr. Botanikte bitkiler, zoolojide
hayvanlar, bakteriyolojide bakteriler incelenir. Biyolojinin konusu iinde yer alan varlkta,
yani bitki, hayvan ve insan da ortak zellik domak, yaamak ve lmektir. Yine bu varlkta
iki ortak zellik oalmak ve yaylmaktr. oalma ve yaylmada etkili olan evre artlar
ayn zamanda corafi dallarnda da etkili olmaktadr. Biyolojik eitlilik, Biyolojik
eitlilik Szlemesinin 2. Maddesine gre Kara, deniz ve dier su ekosistemleri ile bu
ekosistemlerin bir paras olduu ekolojik kompleksler de dahil olmak zeretm
kaynaklardan canl organizmalar arasndaki farkllama anlamndadr; trlerin kendi iindeki
ve trler arasndaki eitlilik ve ekosistem eitliliide buna dahildir. Biyolojik zenginlik ya
da biyolojik eitlilik, canllarn farklln ve deikenliini, iinde bulunduklar karmak
ekolojik yaplarla, birbirleriyle ve evreleriyle karlkl etkileimlerini ifade etmektedir.
Biyolojik eitlilik gen, tr ve ekosistem olmak zere hiyerarik kategoriye ayrlr:
Ekosistem dzeyindeki biyolojik eitliliin korunmas besin zincirinin (besin zinciri;
gne enerjisini yaama dntren bitkilerle balar, herbivorlar (otobur), omnivorlar,
karnivorlar (etobur) ve rkller olarak sralanr) ve enerji aknn korunmasn kapsar. Bu
dzeyde, yalnzca trlerin veya trlerin oluturduu gruplarn deil, zelliklerin ve srelerin
de korunmas gereklilii ortaya kmaktadr. Yeryzndeki her bir canl trnn yaadmz
gezegende doumundan lmne kadar bir grevi vardr. Canl trleri, yaam olduklar
toprak, hava, su ve dier canl gruplar ile birlikte dnya ekosistemini oluturmaktadr.
Biyolojik eitlilik, yeryznde yaayan bitki ve hayvan trleri gibi sahip olduumuz tm
canl varlklar kapsar. Bu kavram tr saysndaki eitlilik yannda tr iindeki genetik
farkllk ve yaama alanlarndaki eitlilii de iermektedir. Canllarn tadklar gen says
bir bakteride 1.000, baz funguslarda (mantarlar)10.000, iekli bitkilerde 400.000 ve ev
faresinde 100.000'e kadar deimektedir. Dnyada toplam 1.742.000 canl trnn
tanmland ve 4.926.000 canl trnn bulunabilecei belirtilmektedir.

187

Trkiyenin Asya ve Avrupa ktalar arasnda bir kpr grevi grmesi, ayrca ok
deiik iklim ve topografik yapya sahip olmas, bitki ve hayvan trleri bakmndan da
olduka zengin bir eitliliin olmas gerektii sonucunu dourmaktadr. Trkiye'de 120
memeli, 413 ku, 93 srngen 18 kurbaagil, 276 deniz bal, 192 tatl su bal ve 60-80.000
bcek trnn bulunduu ifade edilmektedir. Yine lkemiz bitki trleri bakmndan da
olduka zengindir. Btn Avrupa ktasnda 12.000 bitki tr bulunmasna karn lkemizde
9.000 bitki tr bulunmakta ve bu trlerin % 30'u Dnyada sadece Trkiye'de
bulunmaktadr. Olduka fazla sayda bitki ve hayvan trnn anavatan ve tanmland yer
lkemizdir. Tm bu ynleriyle Trkiye, biyolojik eitlilik bakmndan bir kta zellii arz
etmekte olup, Dnyada esiz bir yere sahiptir.
Biyolojik eitliliin gen, tr, ekosistem ve ilevsel eitlilik gibi temel bileenleri
arasndaki iliki, ekolojik dengenin olumasnda ve sz konusu dengenin korunmasnda,
srekliliinin salanmasnda nemli bir rol stenmitir. Bu bileenlerde oluacak tahribat,
sistemi bir btn olarak etkileyerek, gerek ekonomik gerekse ekolojik kayplar da
beraberinde getirmekte ve ounlukla bu kayplarn telafisi g olmaktadr. zellikle
endemik trler ve ekosistemler sz konusu ise kayplarn bykl kanlmazdr.
Biyolojik eitlilikte olas kayplarn belirlenmesi, temel bileenlerde olas kayplarn,
zelliklede genetik eitlilik kayplarnn, saptanmas ile mmkndr. Bu balamda biyolojik
eitlilikteki kayp, temelde genetik eitlilikteki kaybn byklne, bunun da gen
bilgisindeki kaybn miktarna bal olmaktadr. Genetik eitlilik trn devamllnn,
trlerde dier ekolojik srelerin devamllnn garantisi olduuna gre, genetik eitlilikte
olas tahribat veya kayp dorudan tr etkileyecek, trdeki kayplar ise, ekosistem
eitliliini ve ekosistemlerin fonksiyonel eitliliini etkileyerek doal dengenin
bozulmasna yol aabilecektir. rnein eitli nedenlerle bir ekosistemde, besin zincirinde yer
alan B trnn yok olmas kendinden nce gelen A trnn miktarnda arta neden olurken,
kendinden sonra gelen C trnn miktarnda azalmaya neden olacaktr. Bu durumda A
trnn bir tarm zararls olduu varsayldnda, elde edilecek X rnnden salanacak olan
ekonomik ve ekolojik fayda minimize edilecektir. Bu alanda dier bir arpc rnek ise,
kularn ve tavuklarn ku gribi nedeniyle yok edilmesine ve dier evresel koullarn
deimesine bal olarak kenelerin artmas ve kenelerin tad Krm Kongo hastalnn
yaylmasdr. Burada ekolojik koullardaki deiim, insan saln riske atmakla kalmam,
iktisadi sre ierisinde salk maliyetlerinde arta neden olmutur. Ekolojik srelerde olas
sz konusu kayplar ekonomik srelerde de kayplarn yaanmasn kanlmaz klmaktadr.
Bilim adamlar yakn gelecekte insanlarn cidd bir gda ve su sorunu ile kar karya
kalaca grndedir. Bu gelimeler nda, lkelerin sahip olduu biyolojik eitlilik,
zellikle genetik kaynaklar bakmndan byk bir g durumuna gelmektedir; nk evresel
basklara direnli ve yksek retim potansiyeline sahip eitlerin gelitirilmesi iin yaban
canl kaynaklardan faydalanlmaktadr. Yaplan aratrmalar, bu gne kadar tanmlanan
trlerden 27 bin trn eitli nedenlerle kaybolduunu ve bu trlerin bir daha yerine
gelmeyeceini ortaya koymaktadr. Bu yok olua scaklk, ya vb. eitli evresel faktrlerin
katks olduu gibi insann katks da nemsenemeyecek kadar yksektir.

188

Biyolojik kaynak kayplarnn temel nedenlerine bakldnda insan unsuru n plana


kmaktadr. Temel tahribat nedeninin bireylerin biyolojik eitlilik rnlerini ve servis
aklarn kullanma kararndan kaynakland aka grlmektedir. ktisadi srete biyolojik
kaynaklarn fiyatlandrlamyor olmas, arz ve talep etkisi yaratarak ar tketime yol aar. Bu
durumun nedeni ise, biyolojik ve endemik eitliliin fiyatlandrlmam kt kaynak ve
mlkiyet haklar yoksunluu ile aklanabilir. Bu durumda iktisadi adan bir dsallk
sz konusudur. Bunun anlam, farkl biyolojik eitlilik mal ve servis aklarnn sosyal
deeri, piyasa fiyatlarna ya hi yansmam ya da yetersiz olarak yansmtr. Piyasa sistemi,
ekonomi tam rekabeti ise, toplum iin bir optimal refah durumu salar. Ancak, ekonomide
tekelci yaplarn, eksik bilginin yada kamu mallarnn, dolaysyla dsallklarn varl sz
konusu ise piyasa sistemi optimal olmayan zmler ve piyasa baarszlklar yaratmaya
balar. Bu durum, bu mal ve servis aklarnn istenmeyen dzeyde tedarik edilmesinin ve
optimal olmayan bir durumun salanamamasdr. Biyolojik eitliliin insanlara salad
birok faydaya ramen, gerekli nlemlerin neden alnmadna gereke olarak birok
biyolojik eitlilik kaynann kamusal mallar olarak hibir ekilde piyasa maliyeti olmadan
kullanma ak olmas gsterilmektedir. rnein doadaki bir iei, bir bedel demeksizin,
istenildii kadar toplama ve kullanm hakknn olmas kamusal mal olmasndan
kaynaklanmaktadr. Yani bedava kamu mal olmas, biyolojik eitlilik zerindeki tahribat,
gereksiz tketimi ve basky artrmakta, srdrlebilirlie zarar vermektedir.
Biyolojik ve ekonomik kayplarn nlenerek, srdrlebilir kaynak kullanmnn
salanmasnda en nemli zm yolu; biyolojik eitliliin tm bileenlerinin bir btn
olarak alglanmas ve biyolojik eitliliin sunduu retim, mal ve hizmet deer
fonksiyonlarnn belirlenmesidir. Bu ekilde biyolojik eitliliin rasyonel srdrlebilirlii
salanarak, ekolojik ve ekonomik srelerde olas kaynak kayplar minimize edilebilir.
Dnyann her yerinde biyoeitlilii azaltan veya onu olumsuz ynde etkileyen nedenlerin
hemen hepsinde, dorudan veya dolayl olarak insan faktrnn baskn olduu grlr.
Biyolojik zenginlii azaltan nedenlerin kkeni ne olursa olsun onu korumak, ynetmek ve
srdrlebilir ekilde kullanmak yine insanlarn sorumluluudur. Biyoeitliliin
zenginliinden sz ederken, eitliliin ekosistem, tr, gen ve biyolojik ilevler dzeyinde ele
alnmas ve tarm, ormanclk ve endstri iin nemlilii asndan da deerlendirilmesi
gerekir. Biyoeitlilii korumak iin yerinde veya doal habitatlarndan uzakta koruma
yaklamlar izlenmektedir. Kendine zg uygulamalaryla her iki yaklam uluslararas
seviyede yaygn kabul grmektedir.

4.5. Ekoloji, Ekosistemler ve Sorunlar


Ekoloji evre bilimi olarak bilinir ve canllarn birbirleri ve evreleriyle ilikilerini
inceler. Ekosistem ise canl ve cansz evrenin tamamdr. Ekosistemi de abiotik faktrler
(toprak, su, hava, iklim gibi cansz faktrler) ve biyotik faktrler olmak zere iki faktr
oluturur. Bu tanmlamadaki organizmalar; dier bir deyim ile canllar veya canl evre,
insan, hayvan ve bitkilere ait bireyleri veya bunlardan olumu toplumlar ifade etmektedir.
Tanmlamann iinde geen organizmalarn iinde yaadklar ortam terimi ise cansz evre
olarak da ifade edilir ve hava, su, toprak, k gibi faktrleri kapsar. Ekolojik denge,

189

ekolojinin oluturduu faktrlerin dngsdr. rnein besin zincirindeki halkalardan biri


koparsa bu olay ekolojik dengeyi de etkiler. Ekolojik dengenin bozulmas da evremiz ve biz
canllar iin olumsuz sonulara neden olabilir. Yeil bitkiler yeryznn temel enerji kayna
olan gne n sourup kendi besinini retebilir, gvde ve yapraklarn gelitirebilir. Bu
enerji daha sonra bitkiyle beslenen hayvanlara, yani otullara geer. Otullar bu enerjinin bir
blmn kendi gereksinimleri iin kullanr, kalann ya ve et olarak depo eder. Etiller,
yani etle beslenen hayvanlar otullar yediinde enerjinin bir blm onlara aktarlm olur.
l hayvan ve bitki kalntlarnn bakteri ve mantarlarn etkisiyle ryerek topraa
karmasyla da "beslenme a" olarak tanmlanan ember tamamlanm olur (ekil 115).

ekil 115: Besin Zinciri


Belirli bir doal evrede yaayan tm canllarn birbirleriyle ve evreyle ilikilerine ise
"ekosistem" ad verilir. Anlald zere ekosistem, ksaca doann ekolojik sisteminin
ksaltlm addr. Yani doada olumu denge sistemidir, btndr. Ekosistemin snrlar
amaca gre deiir. rnein, dnyann btn bir ekosistem olarak ele alnabilecei gibi,
onun bir ktas, bir ktadaki bir blge, bir blgedeki akarsu havzas, bir denizin herhangi bir
kesiti, bir kent, bir ky, bir iftlik, bir havuz, hatta bir evin iindeki kk bir akvaryum da
birer ekosistem olarak ele alnabilir. Bunlarn bir blm olduka doal, bir blm de insan
etmeni tarafndan deiik derecelerle deitirilmi yapay ekosistemlerdir.
evrebilim uzmanlar bitki ve hayvanlarn doal evrelerinde nasl yaadklarn
aratrrlar. Canllar arasndaki ilikiler, av avc ilikisinde olduu gibi ldrme yeme ya da
birlikte yaad canlnn enerjisinin bir blmn tketen asalaklk ilikisi biiminde olabilir.
Bazen de gergedan ve kurtkyan kuu rneinde olduu gibi aralarnda karlkl
"yardmlama" ilikisi vardr. Kurtkyan gergedan tehlikelere kar uyarr ve zerindeki
bcekleri temizler; bu yardmlarna karlk da besinini gergedann srtndan kolayca
karlam olur. evrebilim uzmanlar doal bir evredeki canllar topluluunun var olduktan
sonra gelitiini, daha sonra da yok olduunu saptamlardr. Ama doal sreler
bozulmamsa, yok olan bu topluluun yerini yeni bir topluluk alr. Bu deiim srecine
"ekolojik ardllk" ad verilir. rnein, balklar ile su bitkilerinin yaad kk bir gl yava
yava mil ve humus ile dolduktan sonra bataklk bitkilerini besleyebilecek duruma gelir.
Yllar sonra bu bataklk kurur; bu kez al ve aalar bymeye balar; kuru topraklarda
yaayan canllar grlr. Bu geliimin her aamasnda doal evre farkldr. Birbiri ard sra
190

gelen doal deiim srelerindeki iklim deiiklikleri hayvanlar ve bitkileri etkiler.


Frtnalarn, sellerin ya da kurakln yan sra insan etkinlikleri de canllar topluluunun
yaamn etkiler. evrebilim uzmanlar canllar topluluunu belirli zelliklere gre "biyom"
ad verilen gruplar iinde ele alrlar. Yeryznde s, ya, bitki rts gibi fiziksel
zelliklerine gre snflandrlan yreler unlardr: Kuzey ve Gney kutuplarna yakn souk
aasz tundralar; ekvatora yakn tropik yamur ormanlar; tropik savanlar; lman iklim
otlaklar; l; lman iklim ormanlar; kuzey ormanlar. Ayrca geni alanlar kapsayan
okyanuslar da binlerce canl topluluunu barndrr (ekil 116).

ekil 116: Biyomlar ve rnekler


Canllarn bir blm retici, bir blm tketicidir. Bitki trleri genel olarak
reticidir. Hayvan trleri ekosistemin tketici paralardr. Mikro organizmalar ise,
ekosistemde boylarndan byk iler yaparlar. Onlar ayrtrcdr. Bitki ve hayvan atk ve
artklarn ayrtrarak, ekosisteme geri kazandrrlar. Atk ve artk maddeleri, ekosistemde,
reticiler tarafndan tekrar kullanlabilecek hle getirirler. Ayrtrclar olmasayd, bir hesaba
gre tm yeryz 100 m kalnlnda bir p tabakasyla kapl olurdu. Ekosistemin eitlilii,
ilgili ekosistemi oluturan eitli paralarn, yer ve zaman iinde gsterdikleri deiimlere
bal olarak, onlarn bir fonksiyonu eklinde ortaya kmaktadr. Yeryz zerinde deiik
ekosistem tipleri vardr. Orman ekosistemi, da ekosistemi, bataklk ekosistemi, tarm
ekosistemi, l ekosistemi, deniz ekosistemi bunlardan bazlardr. Ormanlarla kapl olan
salkl bir ekosistem, bitki rts tahrip edildii taktirde oradaki topraklarn erozyon yoluyla
kaybolmas ile, zaman iinde nce bozkr, sonra da l ekosistemi hline dnr. Yan,
suyun ve retici konumundaki bitki rtsnn yeterli lde bulunmad ortamlarda l
ekosistemi egemen olur. Orman ekosistemleri kendi kendine yeterli ve bamsz
ekosistemlerdir. Orada yaayan reticiler, tketiciler ve ayrtrclar arasnda bir denge vardr.
rnein; Tropikal yamur ormanlar Dnyann en zengin doal yaam alanlardr.
Bitki ve hayvan topluluklarnn %50 - %70ini bu ormanlarn barndrd tahmin
edilmektedir. 10 kmlik yamur orman alan ortalama;15.000 tr iek, 750 tr aa, 400 tr
ku, 60 tr kurbaa, 4000 tr bcek barndrmaktadr. Kent ekosistemleri ise, tek bir trn,
yani insan trnn, evresindeki doal ve yar doal hldeki baka ekosistemlere baml
olarak yaayabilecei ekilde dzenlenmilerdir. Bu adan baknca kentler, yeryz
zerindeki en istikrarsz ekosistemlerdir. Nitekim, kent ekosistemine olan girdi ve ktlarn
191

yolu kapatlrsa ya da kentler savalarda olduu gibi kuatlrsa, tamamen dardaki baka
ekosistemlere baml olan bu ekosistemler, ksa zamanda ker.
Oysa Ekosistemlerin ana grevi, o sistemde doal olarak yaayan canl ve "cansz"
trlerin nesillerinin srdrlmesidir. Belirli bir ekosistem iinde, o sistemin zelliklerine bal
olarak, belirli canl trleri yaar. Bu nedenle Sibirya'da baka, Arabistan'da baka trler
bulunur. Tuz Glnde baka, Beyehir glnde baka canl trleri yaar. Bir ekosistemin
grevi, kendi iinde eitlilii devam ettirmek ve oradaki trlerin nesillerinin srdrlmesini
salamaktr. Bu srdrme bilinli bir ilem deil, sonutur. Ekosistemin doal canl ve cansz
elerinin deimesi ve bozulmas (toprak erozyonu, bitki rtsnn kaldrlmas, su
kaynaklarnn azalmas, yok edilmesi vb.) ekosistemin grevini yerine getiremez hle
gelmesine yol aar. Ekosistemin doal dengesinin bozulmas sz konusu ekosistemlerde pek
ok canl trnn yok olmasna neden olmu ve olmaktadr. Bir hesaba gre, yeryz
ekosisteminde gnde 150 trn nesli tkenmektedir. Ekosistemin paralar on binlerce ve
hatta milyonlarca yllk bir zaman sreci iinde olumutur. Uzun zaman iindeki bu sre
iinde canl ve cansz paralar arasnda dengeli bir dzen ve ok ince ayarlanm bir uyum
vardr. Her para birbirleriyle, deiik derecelerde ilikilidir. Ekosistemin salkl ilemesi
iin, sistem iinde her bir parann ayr bir ilevi ve grevi bulunmaktadr. Paralar bu
grevlerini farkl zamanlarda ve farkl koullarda yerine getirebilirler. Ekosistemin
paralarndan herhangi biri bozulursa veya o para sistemden karlrsa, ekosistem verimli
alamaz, zamanla bozulur ve nceki grevini yapamaz hle gelir.
Normal koullar altnda canllar doal bir evrede doar, rer, beslenir ve baka
canllara yem olur. Bu ember ya da "ekolojik denge veya doa dengesi", topluluun dengeli
bir biimde yaamasn salar. Bir hayvan trnn says, yaad doal evrenin besin
kaynaklaryla yetinemeyecek kadar artarsa, alk, hastalk ya da yrtc hayvan saysndaki
ykselile doal denge yeniden salanr. iftiler iyi rn almak iin ne yapmalar
gerektiini, toprak anmasnn nne nasl geileceini, topraktaki deerli mineralleri nasl
koruyacaklarn bilmek zorundadrlar. Ayrca hayvan ve bitkilere dadanan zararl bcek ve
asalaklarla nasl savaacaklarn da renmeleri gerekir. Ama zararl bceklere kar
kullanlan zehirli sprey ve tozlar yararl bcekleri de ldrebilir; teki canllara zarar verebilir.
Bu nedenle, doal topluluun bir blmn yok ederken btn doal dengenin bozulmasn
nleyecek nlemler alnmaldr. Herhangi bir hayvan trnn ar art doal dengeyi nasl
bozuyorsa, insan nfusunun hzla artmas ya da doal kaynaklarn tkenmesi de doal
dengeyi ayn biimde tehlikeye atar. Bu nedenle bilim adamlar insan soyunun srebilmesi
iin ncelikle besin kaynaklarn artrc yntemler, yeni ve gvenli enerji kaynaklar bulmaya
almal; dnyamzn doal kaynaklar ile gzelliklerinin korunmasna katkda
bulunmaldrlar.
Uzayda var olan milyarlarca paradan biri de Yerkredir. Ancak dnyamzn imdiye
kadar bilinen dier unsurlardan fark; oluumu srecinde belli artlara bal olarak, mikro
organizmalardan, en gelimi canl varlk olan insana kadar eitli organizmalar da zerinde
tamasdr. nsan da dhil tm canl varlklarn yaamlarn srdrebilmelerinin n art,
onlarn oluumunu salayan doal dengelerin korunmasdr.

192

Bu dengenin temel geleri gne, hava, su, toprak ve besin maddeleri dediimiz
organik maddelerdir. Bu elerin hepsine birden veya sadece bir ksmna ihtiya duyan ve
fakat bu elerden birinin olmamas, ya da nitel bir deiime uramas, canl varlklarn yok
olmas demektir. Tabiatta kk bir bozukluun tamiri bir insan mrne smayacak kadar
uzun bir sreci kapsar. rnek olmas bakmndan, Msr'da Nil Nehri zerinde 1968 ylnda
zamann 'mhendislik harikas' olarak adlandrlan Asuvan Baraj yaplmt. Ama, elektrik
enerjisi retme ve sulama suyu elde etme idi. Baraj bu blgede u olumsuz etkiyi yapmt:
Baraj yaplmadan nce Nil Nehri tarm bakmndan ok verimli, zengin alvyonlu topraklar
tayor ve bunlarla Nil deltasn doal gbrelerle gbreliyordu. Ayrca bu deltay suluyordu.
Baraj yaplnca doal gbreleme durdu, ayn zamanda kurak bir alan meydana geldi. Bunun
sonucunda deniz suyu ve iddetli buharlamayla delta topraklar tuzland ve oraklat. Nil
Nehri, baraj yaplmadan nce, denize dkld ksmda yaayan balklara bol miktarda
oksijen getiriyordu. Bu sular barajla tutulunca, hem oksijen akm, hem de balklar iin yem
olabilecek baz organik madde tanmas ortadan kalkt. Btn bunlarda ekolojik dengeyi
bozarak baz balk trlerinin yok olmasna neden oldu. Sulama balaynca sulanan tarlalarda
salyangozlar artt. Bunlar bol bol yiyenler karacier hastalna yakalandlar. Bunun nedeni
biraz g anlald. Ancak bir zooloji uzman, salyangozlarda parazit olarak yaayan bir
canlnn varln ortaya kardktan sonra, hastaln bu parazitten meydana geldii
belirlendi. Endonezya'nn Borneo Adas'nda BM rgt tarafndan 1950'li yllarda DDT ile
stma mcadelesi balad. Stma mcadelesi iin, krsal alanlardaki kerpi evlerin duvarlarna
da DDT sklmt. Buralarda yaayan ve trtllarn dman olan baz bcekler ldler.
Trtllar da dmanlar yok olduu iin oaldlar. Kitle remesi yapan bu trtllar saz damlar
yemeye baladlar. Bunun sonucunda saz damlar kmeye balad. lalama sonucunda,
evlerdeki hamam bceklerinde DDT'ye kar baklk meydana geldi. Bu zehirli ila
bunlarn vcudunda byk miktarlarda birikti. Bu biriken DDT beslenme zinciri yoluyla,
nce onlar yiyen kertenkelelere, onlardan da kedilere geti. Belli bir sre sonra kediler
lmeye balad. Kediler azalnca meydan farelere kald ve kitle remesi yaptlar. Bylece
veba hastal kayna ortaya karlm oldu.
Ekosistem iinde bir unsur karldnda olumu doal denge bozulur ve kendi
iinde dier unsurlara zincirleme bir etki yaparak olumsuz adan etkiler. Su iindeki
minerallerin anorganik maddelerin suya karm, ayn havadaki bozulma gibi insan saln
etkiler. rnein; kimya fabrikalarnn rettii eitli zehirli maddeler, topraktan fazla toplama
amacyla atlan suni gbrelerdeki azotlu maddelerin yamur sularyla yeralt su birikimlerine,
nehirlere ve gllere karmas sonucunda ime suyunun bozulmas "modern" insann bulak
tozu ve amar tozu diye tabir ettii zehirli artklarn kanalizasyonlardan nehir ve denizlere
tanmas, vb. suyun arlnn korunamamasnn yan sra byk bir sorun olarak, doadaki
dier dengelerin bozulmasna paralel olarak iklim deiimleri ve bunun sonucunda dnya su
rezervlerinin azalmas da beraberinde gelmektedir. nsan varl suya duyduu kadar besin
maddesine de ihtiya duyar. Besin maddeleri genelde hayvansal gdalardan ok toprak
rnleridir. Daha fazla retim ve daha "gzel" rn elde edebilmek iin toprak zehirlenir,
rnler rmemesi, kurtlanmamas iin gene kimyasal maddelerle ilalanr. Hayvansal besin
maddeleri de ayn ekilde srekli zehirli maddelerle takviye edilerek daha ucuz ve daha bol,
daha uzun sre bozulmayan ve gsterili hle getirilir. Dolaysyla doann tabii rn yerine

193

insanlar kendi salklarn tehdit eden, eitli hastalklarn kayna maddeleri besin yoluyla
yerler. nsanlar dnyamzda iklim dediimiz, iinde drt mevsimi tayan yamuruyla,
karyla, rzgryla yaamna bir denge salamtr. Bunun deiimi rnein, srekli snn
ortalama 50 derece olmas, ya da kasrgalarn srekli hle gelmesi, hi yamur yamamas
gibi deimeler de insan varln tehdit eder. Doann dengesinde nemli bir yeri olan
Amazon ormanlar ayn zamanda dnyann akcierleri grevini gren bir zellie sahiptir. Bu
ormanlarn kesilip yok edilmesi, bu dengelerin bozulmasna sebep olacak etmenlerden bir
dierini tekil eder.

4.6. Tarm Sahalarnda Biyoeitlilik Tahribat


Tarmsal biyolojik eitlilik gda ve tarmla ilgili biyolojik eitliliin tm bileenlerini
iermektedir. Ekin trleri, iftlik hayvanlar, balk trleri genetik kaynaklar ve tarla, orman
otlak ve su ekosistemleri dhilinde evcilletirilmemi tm kaynaklar tarmsal biyolojik
eitliliin kapsamna girmektedir.
Tarmsal ekosistemler; genetik kaynaklar, fiziksel evre ve insanlarn ynetim
faaliyetleri olmak zere etmen grubu tarafndan belirlenmekte olduundan, dnya
zerinde, insan etkisinin olmad "doal" olan hibir ekosistem mevcut deildir. Birok
ekosistem, gda retimi, kazan elde etme ve geim gvencesi iin insanlar tarafndan belli bir
dereceye kadar modifiye edilmi veya ekilmitir. Tarmsal ekosistemler polikltr,
monokltr ile tarmsal ormanclk, su rnleri, tarlalar, meralar ve nadaslanm alanlar dhil
kark sistemlerden meydana gelmektedir. Dengeli, verimli ve srdrlebilir tarmsal
ekosistemlerin korunabilmesi iin ulusal dzeyde btnletirilmi tarm ve evre
politikalarnn gelitirilmesi ve uygulanmas gerekmektedir. Bu politikalarn; toprak
verimliliinin korunmas, kirlilik yaratc tm etmen ve maddelerin yok edilmesi, verimli
bitki, hayvan ve balk poplasyonlarnn korunmas ve zararl trlerin istilasnn engellenmesi,
toprak ve su kaynaklar ile habitatlarn korunmas gibi nlemleri, arazi kullanm
politikalaryla btnleik bir ekilde iermesi gerekmektedir. Bu adan bakldnda,
Trkiyede tarmsal biyolojik eitliliin korunmasna ilikin btnleik politikalarn
varlndan sz etmek mmkn deildir. 8.Be Yllk Kalknma Plan hazrlklar
erevesinde oluturulmu bulunan Tarmsal Politikalar ve Yapsal Dzenlemeler zel htisas
Komisyonunun 2000 ylda yaynlanm raporunda biyolojik eitlilik baz husulara yer
verilmekle beraber, nerilere bakld zaman, tarmsal biyolojik eitlilik konusunda politika
nerebilecek kavramsal erevenin henz gelitirilmemi olduu sylenebilir. Plann tarm
sektryle ilgili temel amalarndan biri: Kaynaklarn etkin kullanm ilkesi erevesinde
ekonomik, sosyal, evresel ve uluslararas gelime boyutunu btn olarak ele alan rgtl,
rekabet gc yksek, srdrlebilir bir tarm sektrnn oluturulmas temel amatr. Gda
gvenlii ilkesi erevesinde artan nfusun dengeli ve yeterli beslenmesi esas olacaktr
eklinde belirlenmitir.

4.7. Turizm Sahalarnda Biyoeitlilik Tahribat


evre kalitesini olumsuz ynde etkileyen unsurlarn bir ksmnn olumasnda turizm
hareketinin de pay vardr. zellikle Ege ve Akdeniz ky blgelerinde kentsel alanlarn
194

dnda grlen hzl yaplama i turizm hareketinin sonucudur. D turizme ynelik


yatrmlarn younlat bilhassa Antalya kylarnda hemen hemen btn kylar kaplayan
turistik yatrmlarn blgenin doal karakterini deitirdiini grmekteyiz. Turizm doal evre
zerindeki olumsuz etkileri i blgelerimizden Kapodokya'da da iyice hissedilmektedir. O
kadar ki "Kapadokya'y kurtarma harekei'nin balatlmas gereklilii uluslararas
platformlarda dile getirilmeye balanmtr Bandrma yaknndaki Daskyleion antik kendinde
kaz yapan arkeologlar, saray kalntlarnda eitli ku iskelet ve fosillerini buldular. Ku
bilimcileri (Ornitologlar) 2500 yl ncesine ait bu iskeletler arasnda yer alan baz kularn
bugn artk neslinin tkendiini belgelediler. O dnemde bu sarayn kurulmasna neden olan
Manyas Gl ve evresine "Paradeisos" yani cennet denildiini yine arkeologlar ve filologlar
kantladlar. Ayn durum Trakya'da Enez yaknndaki Galagl; zmir krfezinin kuzeyindeki
Leukai antik kenti ve oradaki ku cenneti iin de geerlidir.

4.8. Sanayi Sahalarnda Biyoeitlilik Tahribat


Sanayi iletmeleri kurulurken su gereksinimi gz nnde bulundurulmaldr. Sanayide
su kullanm dnyada tketilen su miktarnn % 25ini oluturur. Bu oran sanayilemi
lkelerde % 50 ile % 80 arasndadr. Sanayide su kullanm ile tarmda su kullanm arasnda
geri kazanma bakmndan farkllklar vardr. Tarmda kullanlan suyun % 60 orannda kayba
urad belirlenmitir. Hlbuki sanayide kullanlan suyun ok az miktar gerekte tketilir.
Geri kalan su soutma, ileme ve dier aktivitelerde kullanlr. rnein, bir ton elik retimi
iin gerekli olan su, 280 tondur. Ancak kullanlan suyun yaklak 266 tonu geri kazanma ile
yeniden kullanlabilmektedir. Bu, ayn zamanda evre koruma iin byk bir kazantr.
Sanayide kullanlan suyun kimyasal zelliklerinde ve ssnda bir takm deiiklikler
olmaktadr. Atk sular scak ise akarsu, gl veya denize kart yerde ortamn scakln
deitirerek bitki ve hayvanlarn lmesine ve zararl trlerin remesine yol aabilmektedir.
Sanayiden kaynaklanan kimyasal atklarn denizlere, gllere ve yer alt sularna karmas
binlerce canlnn yaad bu ortamlara zarar vermektedir.1950 yllarnda zmir krfezinde
yzme yarlarnn yapldn bilinmektedir Oysa arpk sanayilemenin oluturduu evre
kirlenmesi ve doadaki dengenin bozulmas sonucunda zmir Krfezindeki canl yaam
olduka ktdr.

4.9. Bitkiler ve Potansiyel Riskler


Bitkilerin ve hayvanlarn yeryznde dallarn belirleyen faktrlerin banda iklim
gelir. Dnya zerinde hayvan ve bitki topluluklarnn dal iklim kuaklar ile paralellik
gsterir. Bir yrenin bitki rtsnn, kabaca o yerin iklimini aksettirmesi, bitki rts
zerinde iklimin nemini aka ortaya koyar. Yine, bitkilerin tohumlarnn imlendii,
kklerinin tutunduu, besin maddelerinin alnd topran da bitki hayat zerinde nemli bir
rol vardr. Jeomorfolojinin bitki rtsne etkisi dolayldr. Ykseldike scakln dmesine
bal olarak scaklk istekleri yksek olan trlerin alt seviyelerde, scaklk istekleri daha az
olanlarn daha st seviyelerde yer almas rnein; Karadeniz Blgesinde nemcil trlerin
Karadenize bakan yzlerde, kurakl trlerin gney yzlerde bulunmas, ykselti ve baknn
bitki rts zerindeki roln aksettirir.

195

Ekvatordan kutuplara doru scaklkta grlen azalmaya bal olarak bitki rtsnde
de nemli tropikal ormanlar, yayvan yaprakl ormanlar, ine yaprakl ormanlar ve tundralar
olmak zere bir sralanma grlr. Ekvatordan kutuplara gidildike bitki rtsnde grlen
bu deiiklikler, bir dan eteinden ykseldike de grlebilir. Bilindii gibi bir yerde
ykseldike scaklk der (bu scaklk d yllk durumda her yz metrede 0.5C olarak
kabul edilmektedir). Atmosfer tabakasnn kalnlnn azalmas, Gne nlarnn Atmosferi
geerken kat ettikleri yolun ksalmasna, bu durumda geri verilen snn fazlalamasna yol
aar. Bu hususta Atmosfer deki su buhar da rol oynar. Orman rts de bulunduu ortamda
scaklkta farkllklara neden olur. Sk aalarla kapl bir ortam Gne nlarn tutar. Bylece
bu gibi yerlerde orman alt plak bir sahaya nazaran yazn daha serin, kn ise daha scak
olur. Ayn nedenlerden orman altndaki toprak, plak sahadaki topraa nazaran daha az don
tehlikesiyle kar karyadr. Bitkilerin nemli fonksiyonlarndan biri olan fotosentezin hz,
scakln artna bal olarak artar. Fakat her bitki trnn fotosentez yapabilmesi iin
istedii scaklk birbirinden farkldr. rnein; ine yaprakl aalar 2-5Cde fotosentez
yapabildikleri hlde, yayvan yaprakl aalar bu scaklk derecelerinde fotosentez
yapamadklarndan yapraklarn dkerler.
Bitkilerin fotosentez yapabilmeleri iin istedikleri scaklk deeri bitki trlerine gre
deitii gibi, corafi enleme ve denizden ykseklie gre de deiir. Bitkilerin yaama
faaliyetleri iin vejetasyon devresinin neminin yannda, optimum scakln yani bitkilerin
geliimlerini tamamlayp varln koruyabilmesi iin gerekli olan en elverili scaklk
deerinin de nemi vardr. Bu deer her bitki trne gre deiiklik gsterir. Her bitki
trnn yaama faaliyetlerinin balayabilmesi iin istedii scakln farkl olmasndan, ayn
zamanda bu deerlerin corafi enleme gre deiiklik gstermesinden dolay genel deerler
verilemez. rnein; kutba yakn yerlerde imlenme 0C ye yakn bir deerde balad hlde,
orta kuakta 5Cnin stnde, tropikal blgede ise 10Cnin stndedir. Yine her bitki
trnn, imlenme, yapraklanma, iek ama ve meyve verme gibi yaam faaliyetlerinin
balayabilmesi iin istedii scaklk dereceleri birbirinden farkldr. Bitkilerin bymesi iin
gerekli en dk ve en yksek scaklklar her bitki trne gre deitii gibi, ayn bitkinin
farkl organlarnn bymesi iin istedii scaklk dereceleri de deiiklik gsterir. rnein;
kklerin bymesi iin gerekli olan scaklk, srgnlerin bymesi iin gerekli olan
scaklktan daha azdr. Fakat bu zellikte her bitki trne gre deiir. ok dk scaklklar
ve ok yksek scaklklar bitkilere zarar verir. Fakat hibir bitki 0 C scaklkta donmaz.
Ancak scakln bu deerin birka derece altna inmesi ve srekli olmas durumunda donma
meydana gelir. Yine bitkilerin bu scaklk derecesinden zarar grmeleri, bitki trlerine, dk
scakln derecesine, donun ani olarak meydana gelip gelmediine, meydana geldii devreye
gre deiir. Dk scaklklara kar bitkilerin dayanmas ierdikleri su miktarna gre
deiir. Az su ieren bitkiler veya bitkinin az su ieren ksmlar dk scaklklara daha fazla
dayanr. rnein; tohumlar kuru iken -80C ye kadar dayandklar hlde slak iken, ok daha
nce donarlar.
Bitkilerin yksek scaklklardan zarar grmesinin nedeni, yksek scakln solunumu
ve terlemeyi artrc etkisidir. Scakln ykselmesiyle solunum hzlanr ve fotosentezle
retilen madde miktar da artar. Fakat ayn zamanda solunumunda hzlanmasyla tketilen

196

madde miktar da artar ve fotosentezle retilen besin maddeleri solunumla tketilir. Bitki
besinsiz kalr ve lr. Dier taraftan scakln artmasyla terleme iddetlenir. Bitki eer
transpirasyonla kaybettii suyu karlayamazsa lr. Bitkisel yaamn scaklk bakmndan st
snr da deiik trlerde farkldr. Dk scaklklarda olduu gibi yksek scaklklara da en
ok dayanabilen bitkiler ve bitki organlar en az su ierenlerdir. Baz tohumlar ve sporlar 100130Cye kadar dayanabilir. Dnya zerinde bitkilerin yaayamayaca kadar scak yerler ok
azdr. Bunlar volkan kraterlerinin ii ve volkan kllerinin evresi gibi yerlerdir. Bazen
80Cye varan scak su kaynaklarnda bile ilkel bitkilere ve yeil yosunlara rastlanr. Ancak
40-50 Cye varan scaklklar iekli bitkilerin byk bir ksmnn solmasna, kurumasna ve
lmesine neden olur.
Toprak scakl da bitkiler zerinde olduka etkili olmaktadr. Yazn toprak scakl
hava scaklnn zerine kar ve bitkilerin toprakla temas eden ksmlar bu scaklktan daha
ok etkilenir. Bitkilerin bu yksek scaklktan zarar grmesini engelleyen faktr terlemedir.
Bitkilerin yaamnda dk scaklklarn nemi yksek scaklklardan daha nde gelir. nk
dk scaklklar bitki rts zerinde snrlayc bir role sahiptir. Ekvatordan uzaklap
kutuplara yaklatka yahut dalarn eteklerinden zirvelerine doru kldka bitkilerin
clzlamas ve zellikle aalarn ortadan kalkmas, buralarda scaklklarn srekli dk
olmasndandr. Bu gibi yerlerde aa snr ile orman snrn dk scaklklar belirler. Aa
snr, artk hi aa yetimeyen yerlerle tek tk aalarn bulunduu yerler arasndan geen
snrdr. Orman snr ise paralar hlindeki kk aa topluluklar ile dank hldeki tek tek
aalar arasndan geen snrdr. Orman snrnn en yksek olduu yer ekvatoral blgedir.
Ekvatoral blgede orman snr ortalama olarak 3500 m.ye kadar kar. Ekvatordan
uzaklatka orman snr alalr. Subtropikal blgede ortalama 3000 m., orta kuakta ortalama
2000 m. olan orman snr Souk kuakta ancak 1000 m.ye iner. Orman snrnn alalmasnda
hem ekvatordan uzaklamakla olan scaklk azalmas, hem de ykseldike meydana gelen
scaklk azalmas yol aar. Dnya zerinde orman snrnn en yksek olduu yerlerin
Ekvatoral blge dalar olmasnn nedeni ise ekvatoral blgede scaklk azalmas sadece
ykselmekle olduu hlde, ekvatoral blgede enlem fark olmadndan corafi enlemin yol
at scaklk azalmas sz konusu deildi. Ekvatoral blgenin dna klnca scaklk hem
ykseldike hem de ekvatordan uzaklald iin yani corafi enlem farkndan dolay azalr.
Aa trlerinin scaklk isteklerinin yannda dona dayankl olup olmadklar da nemlidir.
Genel olarak erken srgn veren aa trleri ile k istei fazla olan aa trleri donlara kar
dayankldr. Ge srgn veren k aalar (dibudak ve mee gibi) ve glge aalar
(porsuk) dona kar duyarldr. Bu nedenlerden dolay scaklk koullarnda yaanacak
deiimler bitki alemini yakndan etkileyecektir.
Scaklktan baka bitki rtsnn dalnda suyun pay byktr. Hibir bitkinin
suyun olmad ortamda yaamas mmkn deildir. Suyun azl, dier btn artlar var olsa
da bitki rtsn snrlayc bir faktrdr. Bitkiler iin suyun kaynan havann nemi ve
yalar oluturur. Atmosfer nemi bir ekosistemin su kayb zerinde etkili olduu iin
ekolojik bakmdan nemlidir. Bu nedenle bir yerin nemlilik durumu bitkilerin yaamnda
etkili olan klimatik bir faktrdr. Atmosfer neminin kayna okyanuslar, denizler, gller,
akarsular ve bitkiler tarafndan havaya verilen su buhardr. Ormanlar yapm olduklar

197

terleme ile etrafndaki havann nemini artrrlar. plak alanlarda %50ye kadar dm olan
nisbi nem, orman havasnda %90a kadar ykselebilir. Scaklk arttka havann buhar hlinde
tutabilecei nem miktar yani nisbi nemi artar. Hava da nem a ne kadar fazla ise suyun
buharlamas (evaporasyon) ve bitkilerin terlemesi (transpirasyon) o kadar artar. Hava nemi
yksek olduu takdirde ise transpirasyon azalr. Suyun azl kurak blgelerdeki bitkiler iin
tehlike oluturur. Bu gibi yerlerde bitkiler kkleriyle yeterince su alamazlarsa, terlemeyle
fazla su kaybettiklerinden solarlar. Bu durumun uzun srmesi hlinde ise ortadan kalkarlar.
Bu yzden birok kurak blge bitkisi kurakla kar kendilerini koruyabilmek iin nlem
almlardr. Bir ksm daha ok su elde etmek iin kklerini yanlara olduu gibi derinlere de
salmlardr. Bir ksmnda ise kkler yumru hlindedir. Bazlar ise, kaktsler gibi, ya
azlnda kullanlmak zere bnyelerinde su depo ederler.
Bitkilerde terleme yoluyla su kayb en ok yapraklardan olduundan baz aalarda
yapraklar dklr. Kuraklkta yaprak dkm aa trlerine gre de deiir. Yaplan
aratrmalara gre, ayn kuraklk derecesinde hlamurlar yapraklarnn %50sini, dibudaklar
%25ini, karaaa ve meeler %10-15ini dkmlerdir. Bitkiler, suyun kaynan oluturan
yalarn tamamndan yararlanamazlar. Yalarn bir ksm yzeysel ak ile bir ksm
terleme ve buharlama ile kayba urar. Suyun topran derinliklerine szmas ve fizyolojik
kuraklk gibi nedenlerle bitkiler bir sahaya den yalarn tamamndan yararlanamazlar.
Yalarn ekli de bitkiler iin nem tar. Ya saanak karakterinde ise, yan byk bir
ksm yzeysel ak ile kaybolacandan bitkiler bu yalardan tam olarak yararlanamazlar.
Ancak, bitki rtsnn yzeysel ak engelleyici bir rol vardr. Aalarn, yaprak, dal ve
gvdelerine arpan ya sularnn bir ksm tutulur. Bitkilerin toprak st ksmlar tarafndan
tutulan bu suyun bir ksm buharlaarak tekrar atmosfere geri verilir. Bu olaya intersepsiyon
denir. Btn dal ve yapraklar slandktan sonra arta kalan ya sular damlamak suretiyle
topraa varr. Bylece intersepsiyon ile yzeysel ak azalr, topran iine giren su miktar
ise artar. Ancak, intersepsiyon miktar yalarn iddetine, miktarna, mevsimlere dalna,
vejetasyon tipine (orman, al, ot), bitki trne (am kayn), bitki topluluklarnn yapsna (sk
veya seyrek bir topluluk oluturmalarna) gre deiiklik gsterir. Ya miktar az olursa
intersepsiyon artmaktadr. Yalarn miktar arttka gvdeden ak ve aalarn tepelerine
damlayan ya da artar. Bylece intersepsiyon miktar der. Bir sahada bitkilerin
yalardan elde edebilecei miktar, buharlamaya, terlemeye, don olaylarna, yalarn
karakterine ve araziyi tekil eden talarn tabiatna (geirimlilik ve gzeneklik) baldr.
Bitkilerin yetimelerinde, kurak devrenin sresinin de rol vardr. Bu srenin uzun olduu
yerlerde bitkiler kuraklk tehlikesiyle kar karyadr. Kurak aylarn drt ayn zerinde
olduu yerlerde, aa pek yetiemez. Kurak ay saysnn 2-3 ay dolaynda olduu yerlerde,
bitkiler bu ksa sreyi tehlikesizce atlatabildiklerinden bu gibi yerlerde aa yetiebilir.
Orman da oluabilir. Ancak bu ormanlar kuru ormanlardr.
Ikta bitkilerin yaayabilmesi iin gerekli elemanlardandr. Ik bitkilerin en nemli
fonksiyonlarndan biri olan fotozentez iin gerekli bir faktrdr. Bilindii gibi yeil bitkiler
havadan aldklar CO ile kkler yardmyla topraktan aldklar suyu, k ve yapraklardaki
klorofil yardmyla birletirerek karbonhidratlar meydana getirirler. Bu olaya fotosentez veya
asimilasyon denir. Fotosentez k iddetiyle orantl olarak artar (Bir sahann ald k

198

iddeti arazinin eim derecesine ve baksna gre deiir. ok eimli ve gneye bakan
yamalarda gnelenme dz yerlere oranla hem daha iddetli hem de daha uzun srelidir.
Bunun nedeni gne nlarnn eimli araziye daha dik olarak gelmesidir). Ancak k
iddetinin artmasyla fotosentezinde buna bal olarak artmas belirli bir k iddetine kadar
devam eder. Bu belirli k iddetinden sonra fotosentez sabit kalr. Bu snr, bitki trlerine,
yani k ve glge bitkilerine gre deiir. Bir bitkinin en yksek derecede geliim
yapabilmesini salayan k miktarna k optimumu veya optimum k iddeti denir.
Ik iddetinin azalmas sonucunda fotosentez miktar da azalr ve buna bal olarak organik
madde retiminde de azalma olur. Ik azalmaya devam ettii takdirde, solunum devam ettii
iin, ancak solunumla kaybedilen maddeyi karlayacak kadar fotosentez yaplabilir. Ancak
solunumla kaybedilen maddeyi karlayabilecek kadar fotosenteze imkan salayan k
miktarna k kompensasyon noktas denir. Bitki ancak bu kompensasyon noktas zerinde
byr ve geliir. Bu k iddeti altnda da fotosentez devam edebilir. Fakat bu durumda bitki
yedek besin tketir ve sonuta lr. Ik kompensasyon noktas bitki trlerine gre deitii
gibi, havann CO miktarna, toprak nemi ve besin miktarna gre de deiir.
Birok bitki, yaamlarn az k altnda bile fotosentez yapabilen hcrelerin hem
kendisi iin hem de fotosentez yapamayan klorofilsiz hcre iin organik madde retebilme
zelliine sahip olmalaryla srdrebilirler. Bu fizyolojik zellie sahip bitkiler fotosentez
iin gerekli scak devrenin ok ksa ve serin olduu yerlerde (kutup ve alpin aa snrnda)
hem kendileri iin hem de fotosentez yapamayan hcreler iin yetecek kadar yedek madde
retemediklerinden aalar bu gibi yerlerde cce kalr. Bilindii gibi bir yerin ald k
corafi enleme, mevsimlere, yer ekillerine ve kara ile denizlerin durumuna gre deiiklik
gsterir. Corafi enlemin k zerine etkisi, gnn uzunluu eklinde kendini gsterir. Gn
uzunluu ekvatordan uzaklatka artar. Ik alma bakmndan krenin en elverili blgeleri
kutup blgeleridir. Bu blgelerde dk scaklklarn olumsuz etkisini gnelenme sresinin
fazlal giderir. Yeryznn k alma bakmndan en elverili dier bir yeri llerdir. Ancak,
bu sahalarda ya olmad iin bitki yaam engellenir.
Rzgrn bitki rts asndan en nemli etkisi, kuru havay getirdii takdirde
evapotranspirasyonu artrarak, bitki rtsnn kuru bir grnm kazanmasna, nemli havay
getirdii takdirde ise terlemenin azalmasna ve bitki rtsnn sk ve eitli bir grnm
kazanmasna neden olmasdr. Rzgr, ayn zamanda orman havasnda nem ve CO
bakmndan denge salar. Ormann tepe atsnda CO bakmndan azalm olan havann
yerine CO bakmndan zengin bir hava getirerek fotosentez bakmndan uygun bir ortam
olumasna imkan verir. Rzgrn bitkiler iin nemli bir dier etkisi, iek tozlarn ve
tohumlarn baka sahalara tamak suretiyle bitki yayln salamasdr. Baz aratrclara
gre Picea, Pinus sylvestris, Larix, Acer pseudoplatanus gibi bitkilerin tohum ve meyveleri
10-25 km. uzakla tanabilmektedir. Yine bitki glerinde de rzgrlarn byk pay vardr.
Rzgar zellikleirndeki bozulmalar btn bu faaliyetleri etkilemektedir.
Bitkilerin zerinde yaadklar topraklarn zarar grmesi, erozyona maruzk kalmas da
bitkileri olumsuz olarak etkilemektedir.Aalarn toprak derinlik istekleri birbirinden
farkldr. Hu Akasya, titrek kavak gibi aalar daha ok s topraklar, mee, karaaa,

199

dibudak, Akaaa, hlamur, karaam gibi aalar derin topraklar tercih ederler. Kayn,
kzlaa, grgen gibi aalar ise orta derecede derin topraklarda yetiebilirler.

4.10. Hayvanlar Corafyas ve Potansiyel Riskler


Zoocorafya, yeryzndeki canllarn corafik dalmn ve ilikilerini konu almakla
birlikte bunu gemiten balatp geliim sreci iinde corafik hareket ve deiimlerle
badatrarak bugne tamaya alan bir bilimdir. Hayvanlarn dalmlarn inceleyen
Zoocorafyaclar yeryzn alt byk blgeye ayrrlar. Bu blgeler genellikle hayvanlarn
kitlesel olarak yaylmasn snrlayan fiziksel engellere gre belirlenmitir. Bundan tr her
blgenin az ya da ok kendine zg tipik hayvanlar vardr. Bunlar;

Palearktik blge,

Afrika'da Sahra l'nn gneyindeki blgeler,

Oryantal blge,

Avustralyen blge,

Nearktik blge,

Neotropikal blgedir.

Memelilerin dalm yaadklar ortama gre de gruplanabilir. Tundra ve buzlarn


bulunduu Kuzey Kutup Blgesi'nde kutup aylar, kutup tilkileri, lemmingler, misk kzleri
ve rengeyikleri yaar. Bu hayvanlar souk havaya ve mevsimlere gre besinlerin ktlamasna
deiik biimlerde uyarlanmtr. Yeryznn kuzeyini evreleyen kark ine yaprakl
aalardan oluan orman kua ise sansar, volverin ve sn gibi memelileri barndrr.
Ekolojik hayvan corafyas cansz etmenler, scaklk, nem, k, rzgar ve su akmyla
tanma, oksijen, dier elementler, canl elementler, besin, tr topluluklar, biyocorafik
blgeler ve hayvanlar, silvea, tundra, bozkrlar, ller, denizler, tarihi hayvan corafyas,
faunistik ve jeolojik durum, hayvanlarda yayl ekilleri, karalarn zoocorafik blgeleri,
yeraltsuyu, geit blgeleri ve karasal snrlar, denizlerin hayvan corafyas, ky blgesi,
Pelajik blge, Abisal blge, hayvan gleri, hayvan ve insan arasndaki ilikilere bal olarak
ekillenir ve bu sistemlerden etkilenir.
nsanlar, ilk alardan gnmze kadar hayvanlar avlayarak, evcilletirerek gda
kayna olarak, tamaclkta, giyimde ve tpta kobay amal kullanmlardr. Yine kltre
alnan hayvanlarn yabani akrabalar, hayvan slahnda kullanlmaktadr. Bceklere
bakldnda 1.200.000 bcek trnden, ancak 750 tr kltr bitkilerinde zararl olmaktadr.
Geri kalan trler bizim iin faydal trlerdir. Bunlardan bazlar tarmda zararl trlerin
zerinde beslenerek bu trlerin savamnda kullanlmaktadr. Bitkilerin byk ounluu
tozlama iin bceklere gereksinim duymaktadr. Bcekler, bitkilerin tozlamasn salayarak
bitki yaamnn devamll ve eitliliine imkn vermekte ve ekosistemin devamlln

200

salamaktadr. Yine bceklerin nemli bir ksm, organik maddelerin ayrmasn ve tekrar
topraa kazandrlmasn salamakta adeta doada birer gnll temizlik iisi gibi
almaktadr. Baz trler de kular, balklar, srngenler gibi hayvanlarn gda kayna
durumundadr. Tm bu ynleriyle, yeryzndeki yaamn bceklere bal olduunu sylemek
fazla abartl olmaz.

4.11. Trkiyede Endemik ve Nesli Tehlike Altnda Olan Trler


Trkiye, endemik bitkiler asndan bulunduu corafik kuak itibariyle dnyann en
zengin lkelerinden biridir. Tohumsuz bitki gruplarna ait trler btn dnyada olduu gibi
geni yayll olduklar iin endemizm oranda dktr. Ayrca lkemizde tohumsuz bitki
gruplar ile ilgili yaplan almalar da henz istenen dzeyde deildir. Tohumsuz bitkiler
ierisinde en iyi bilinen bitki grubu Ereltiler (Pteridophytes)dir. Trkiyeden tespit edilen
tr ve tralt seviyedeki erelti says 101 olup bunlardan sadece 3 endemiktir.
Tohumlu bitkilerin en ilkel grubu olan Ak tohumlularda (Gymnospermler)
endemizm oran dktr. Bu grupta sadece varyete ve alttr seviyesinde 5 endemik takson
bulunmaktadr. Tohumlu bitkilerden iekli bitki grubunda (Angiospermae) endemizm oran
ok yksek olup tr ve tralt seviyesinde 11.000e yakn iekli bitki trnden 3925i
endemiktir ve endemizm oran %34 civarndadr. Avrupa lkeleri ierisinde endemik tr oran
en yksek lke olan Yunanistanda 1000 civarnda endemik bitkinin olduu tespit edilmitir.
Bu da lkemizin endemik bitkiler asndanne denli zengin olduunu gstermektedir.
Trkiyede yayl gsteren endemik bitki trlerinin birksm dar yayl gsterirken bir ksm
da geni yaylldr. Dar yayll endemikler daha ok belirlida ve da silsileleri ile belirli
habitatlarda yaamn srdrmektedirler. Endemizm oran yksekolan dalarn balcalar
Amanos Dalar, Sandras Da, Bey Dalar, Bolkar ve Aladalar, Uluda, Kazda, Munzur
Dalar gibi dalardr. Bunlarsn dnda endemizm oran yksek yreler arasnda Orta
Toroslar (Ermenek, Glnar, Mut, Anamur), Antitoroslar (Mara, Adana, Nide), Sivas ve
ankr evresindeki jipsli alanlar, Tuz Gl evresi, Rize ve Artvin evresindeki yksek
dalar, Van-Bitlis-Hakkri illerini kapsayan blge saylabilir.
Endemik tohumlu bitki trleri asndan en zengin familya Papatyagiller (Compositae)
olup endemik tr says 435 kadardr. Bu familya ayn zamanda Trkiyede en ok tr ieren
familyadr. kinci sray 400 civarnda endemik tr ile Baklagiller (Leguminosae) familyas
alr. Bu familyada ierdii toplam tr says asndan Trkiyede ikinci sradadr. nc
sray yaklak 310 endemik trle Ballbabagiller (Labiatae) familyas alr. Endemik tr says
bakmndan en zengin cins yaklak 250 trle gevendir (Astragalus). Bu cinsi srasyla 175
trle srkuyruu (Verbascum), 115 endemik trle peygamberiei (Centaurea), 66 trle
Hieracium takip etmektedir. Bununla birlikte tr says az olmasna ramen Trkiyede yayl
gsteren tm trleri endemik olan Ebenus (14 tr) ve Bolanthus (6tr) cinslerinin endemizm
oran %100dr. Trkiye endemik trler asndan zengin olduu gibi endemik cinsler
asndan da zengin saylr. Bir trle temsil edilen ve endemik olan cinsler Kalidiopsisve
Cyathobasis (Chenopodiaceae), Phryna ve Thurya (Caryophllaceae), Physocardamumve
Tchihatchewia (Cruciferae), Nephelochloa ve Pseudophleum (Budaygil-Gramineae),

201

Dorystoechas(Labiatae), Sartoria (Leguminosae), Crenosciadium, Ekimia, Postiella ve


Aegokeras(Umbelliferae)dr.
Bitki corafyas blgeleri arasnda ran Turan blgesi en ok endemik tr barndrr.
Bunu Akdeniz ve Avrupa-Sibirya bitki corafyas blgeleri takip eder. Corafik blgeler
arasnda ise 800 kadar tr ile en ok endemik tr Akdeniz blgesinde bulunur, bunu 380 trle
Dou Anadolu, 280 trle Anadolu takip eder.
Trkiye floristik adan olduu gibi faunistik adan da ok zengin ve ilgintir.
Trkiye omurgal hayvanlar zerine birok alma yaplm ve yaplmaya devam
etmektedir. Bu nedenle omurgal hayvanlara ait endemizm durumu, tehlike snflar ve
koruma altna alnan trlerle ilgili salkl veriler bulunmaktadr. Buna gre Trkiyede
yayl gsteren 141 srngen ve amfibi trnden 16s endemik olup bunlardan 10u tehdit
altndadr. Kulardan Trkiyeye endemik tr yoktur. Bununla birlikte memelilerden 5 tr, 32
alttr, srngenlerden 16 tr ve/veya alttr, tatl su balklarndan ise 70 tr/alttr balk
endemiktir. Endemik ve nesli tehlike altnda olan srngen ve amfibi trlerinin bazlar
unlardr:

Kara Semenderi (Mertensiella Luschani),

Benekli Semender (Neurergus Crocatus Crocatus ve N. Strauchii Barani),

Kk Tarakl Semender (Triturus Vulgaris Kosswiigi),

Bantl Tarakl Semender (Triturus Vittatus Cilicensis),

Krmz Kurbaa (Bombina Bombina Arifiyensis),

Toros Kurbaas (Rana Holtzi),

Kaya Kertenkelesi (Lacerta Saxicola ),

Kayseri Kertenkelesi (Lacerta Cappadocica),

Toros Kertenkelesi (Lacerta Danfordi Anatolica),

Byk Yeil Kertenkele (Lacerta Trilineata),

Kafkas Ylan (Elaphe Hohenackeri),

Kk Engerek (Vipera Ursinii),

eritli Engerek (Vipera Pontica).

Tespit edilen 460 ku trnden endemik tr olmamakla birlikte 17 tr tehdit altndadr.


Tehdit altndaki ku trlerinin bazlar unlardr:

202

Tepeli Pelikan (Pelecanus Crispus),

Ak Alnl Byk Kaz ( Anser Albifrons),

Sibirya Kaz ( Branta Ruficollis),

Ak Gz (Aythya Nyroca),

Dikkuyruk (Oxyura Leucocephala),

Byk Bartkan Kartal (Aquila Clanga),

ah Kartal (Aquila Heliaca),

Kzl Kerkenez (Falco Naumanni), Bldrcn Klavuzu (Crex Crex),

Byk Toy (Otis Tarda),

ncegagal Kervan ulluu (Numenius Tenuirostris)

Doal populasyonu tkenmi olan Kelaynak (Geronticuseremita) etkin koruma


altndadr. Dier ku trlerinin byk ounluu da koruma gerektirentrler arasnda yer
almaktadr.
Trkiyede kaydedilen 161 memeli trnden 37alttr ve/veya varyete endemiktir. Bu
trlerden 23 tehdit altnda olup koruma altna alnmtr. Trkiyede doal yayl gsteren
ceylan TM, alageyik (Cervus dama) ve yaban koyunu (Ovisorientalis) nemli trler arasnda
saylabilir. Buna ilave olarak srtlan (Hyena hyena) nadir grlen bir trdr. Ayrca panter
(Panthera pardus tulliana), hazar kaplan (Panthera tigris virgata) ve aslann (Panthera leo
persica) Anadoluda soyunun tkendii bilinmektedir.
Deniz balklarndan endemik ve tehdit altnda tr yoktur ancak tatl sularda yayl
gsteren 236 trden 70i endemik olup 4 tr kaybolmutur. Tatl sularda yayl gsteren
endemik ve tehdit altnda olan baz trler unlardr:

Dili Sazanck (Aphanius Asquamatus)

Gke Bal (Alburnus Akili)

nci Bal (Alburnus Timarensis)

Bykl Balk (Barbus Plebejus Kosswiigi)

Siraz (Capoeta Antalyensis)

Dere Kayas (Gobio Gobio nsuyanus)

203

Tatlsu Kefali (Leuciscus Kurui)

Gl Alabal (Salmo Trutta Abanticus)

Trkiye omurgasz hayvan faunas omurgallar kadar iyi bilinmemekle birlikte


tanmlanan 30.000 tahmin edilen tr saysnn da 60.000-80.000 civarnda olduu
bilinmektedir. Omurgasz hayvan gruplarnda endemizm oran da ok yksektir.

4.12. Biyosfer Afetlerinden Alnan Dersler ve devler


Bitkiler havay temizler, erozyonu nler, topraa organik madde kazandrr, toprak
yorgunluunu giderir. Dier canllara barnma ve beslenme ortam salayarak ekosisteme
devamllk kazandrr. nsanolu, eski alarda tarm toplumuna gemesinden gnmze
kadar ok sayda bitki trn kltre almtr. Tarih boyunca 3000 kadar bitki trnn
beslenmede kullanld ve bunlarn %30'unun gda retiminin ounu karlad
belirtilmektedir. Geri kalan trlerin de tarm iin nemi byktr. Bugn Genetik
Mhendislii ve Biyoteknolojideki ilerlemeler sonucu, gnmzde kullanlan eitlere
yabani akrabalarndan gen aktarm yaplarak zararl bcek, hastalk, yabanc otlar ve
kurakla dayankl yeni eitler elde edilmektedir. Bugn tarmda kullanlmayan doada
bulunan birok bitkinin gelecekte tarmda kullanlma potansiyeli vardr. Bugn kltr
yaplan birok meyve ve sebzenin ilk defa kltre alnd yer Trkiye'dir. Bu trlerin
lkemizde bulunan yabani akrabalarnn paha biilmez deeri vardr. Birok bitki tr, tp ve
eczaclkta eski alardan beri kullanlmaktadr. Son yzylda, biyokimya bilimindeki
gelimeler sonucu birok bitkiden eitli bileikler elde edilmitir. Gnmzde 250.000 bitki
trnden, ancak 5.000'inin eczaclk deeri ynnden incelendii kaydedilmektedir. Gelecek
yllarda bilimdeki ilerlemelere bal olarak birok bitkiden, deiik hastalklar iin
bileiklerin elde edilmesi mmkndr. lkemiz tp ve eczaclkta kullanlan ve aromatik
bitkiler ynnden zengin bir eitlilie sahiptir. Ayrca ss bitkisi olarak ve peyzaj
dzenlemelerinde kullanlan soanl bitkilerce de zengindir. nmzde ki yllarda, bu
ynyle deerlendirilebilecek ok sayda bitki tr bulunmaktadr. Yine tarmsal zararllarn
mcadelesinde baz bitkilerden elde edilen bitkisel kkenli ilalar kullanlmaktadr. Doadaki
birok bitki, bu ynyle bile korunmay hak etmektedir. Bu nedenlerle Salk ve Gda
sektrleri ile Biyosfer Rezervi etkileimi ve ynetimi salanmaldr.
Hayat tehdit eden unsurlar biyosfer zehirleri belirlenmeli bunlar doal srelere gre
ynetilmelidir. Bu konuda UNESCOnun ilkeleri ve uygulamalar dikkate alnmaldr.
nsanlar ve hayvanlar etkileyen bulac maddeler, sadece hayvanlar etkileyen bulac
maddeler, tansal veya aratrma amal tanan biyolojik maddeler, atk veya bir hayvan veya
insan tbbi tedavi tretilen yeniden malzeme veya retim ve biyolojik rnlerin test ieren
biyomedikaller gibi biyolojik afetler derecelerine ve zelliklerine gre snflandrlarak
nlemler alnmaldr. Biyolojik afetlerin kontrol edilmesi ve biyolojik afetten korunma iin
biyolojik afetlerle mcadele kurulular ile ibirlikleri gelitirilmelidir.
20. yzylda, biyolojik eitlilik insanlk tarihinde hi grlmemi bir oranda tahrip
edilmitir. Biyolojik eitlilik zerinde oluturulan tahribat, sadece arazi kullanmn

204

dzenleyerek ve baz koruma alanlar belirleyerek telafi edilemez boyuta ulamtr. klim
deiiklii, her trl evresel kirlenme ve doal kaynaklarn srdrlebilir olmayan kullanm
biyolojik eitlilikle beraber insanolunun refah veya minimum yaamsal gereksinimlerini
karlamasn imknsz hle getirmektedir. Bu balamda, srdrlebilir kalknmay lkelerin
politikas hline getirmek zere somut admlar atlmas zorunludur. Biyolojik eitliliin
srdrlebilir kullanm bir politik uygulama arac olmak durumundadr. Sektrel politikalarn
tmnn biyolojik eitliliin korunmas amacn gzetecek ekilde zgn politikalarla
btnletirilebilmesi iin yapsal deiikliklerin gerekletirilmesi gerekmektedir. Dnyann
her yerinde biyolojik eitlilii azaltan veya olumsuz ynde etkileyen nedenlerin hemen
hepsinde dorudan veya dolayl olarak insan faktrnn nemli olduu grlmektedir.
Biyolojik zenginlii azaltan nedenlerin kkeni ne olursa olsun onu korumak, ynetmek ve
srdrlebilir ekilde kullanmak insanlarn sorumluluudur.
Biyolojik gr asndan ana karay birletiren ve tarihinde birok eski uygarlklar
barndran Anadolunun doas, insan ve hayvanlarn uzun dnemli etkileri altnda byk
lde deimitir. Elde edilen eitli bulgular, lkenin geni blmn kaplayan bugnk
bozkrn da antropojenik etkiyle olumu bitki rts olduunu gstermektedir. Bu deiim,
son yzylda hzlanmtr. Deimeyi hzlandran ve tehlikeli boyutlara getiren, zellikle son
yzyldaki insan tahribidir. zellikle 1950'lerden sonra tarmda makinalamann
yaygnlamas, sanayilemenin hzlanmas, turizm etkinliklerinin artmas; biyolojik eitlilik
zerinde, kaldrabileceinden fazla bir bask oluturmutur. Habitat btnln bozan, bitki
gen kaynaklarnda erozyona yol aan, etkinlikler ve nedenleri daha ayrntl olarak Trkiye
Biyolojik eitlilik Eylem Plan'nda deinilmitir. Bunlardan en nemli olanlar unlardr:
Trkiye toplam nfusunun yarsna yakn bir blm krsal kesimde bulunmaktadr.
Bu nfusun byk bir blmnn gelir dzeyi dk olup temel geim kayna orman ve
meralardr. Nfus artna bal olarak, gelecek yllarda bu insanlarn doal kaynaklara
zellikle yakacak oduna olan gereksinimleri daha da artacaktr. ngrlen Gen Koruma ve
Ynetim Alanlarnn birou yerleim yerlerine yakn olabilecektir. Trkiye'de birok yerde
orman ile tarm alanlar i ie bulunmaktadr. Orman ve mera alanlarnn azalmas ynnde,
yeni tarm alanlar ya da turistik yaplama srmektedir. Kentleme ve turizmde gelime
nedeniyle turistik yaplamalar son yllarda olduka hzlanmtr. Bu gelimeler sonucu
orman, mera ve tarm alanlarnda zerindeki bask artm olup bu ynde gelimeler srecektir.
Bu tr gelimelerin neden olaca habitat kayb ya da bozulmasyla bitki gen kaynaklarnda
doabilecek genetik erozyonu nlemek iin, arazi varlnn srdrlebilir kullanm kurallar
gelitirilmeli ve buna zenle uyulmaldr. Trkiye, biyolojik eitlilii koruma maksadyla
Biyolojik eitlilik Szlemesi, Washington Szlemesi, Ramsar Szlemesi ve Bern
Szlemesi gibi uluslararas szlemelere taraf olmutur. Ayn gayeye ynelik olarak Trkiye
ayrca, zellikle Afrikada Ciddi Kuraklk ve/veya llemeye Maruz lkelerde llemeyle
Mcadele in Birlemi Milletler Szlemesi ve Avrupa Peyzaj Szlemesine de taraf
olmutur. Trkiyenin taraf olduu uluslararas szlemeler, biyolojik eitliliin korunmasna
ynelik ulusal dzenlemelerin hazrlanmasndanc ve rehber bir rol stlenmektedir.

205

Biyolojik eitliliin korunmasna ynelik i hukuk dzenlemelerini, anayasal, yasal


ve ynetmelikler dzeyindeki dzenlemeler olarak balk altnda incelemek mmkndr.
1982 Anayasasnda biyolojik eitliliin korunmasna ynelik dorudan bir hkm
bulunmamakla birlikte, 63. maddedeki Devlet, tarih, kltr ve tabiat varlklarnn ve
deerlerinin korunmasn salar, bu amala destekleyici ve tevik edici tedbirleri alr
eklindeki dzenlemenin devlete biyolojik eitliliin korunmasna ynelik de bir ykmllk
ykledii sylenebilir. Bunun haricinde, Anayasann 56. maddesinde evrenin korunmasna
ilikin genel bir hkm vardr. Burada, herkesin dengeli ve salkl birevre de yaama
hakkna sahip olduu; evreyi gelitirmenin, evresaln korumann ve evre kirlenmesini
nlemenin devletin ve vatandalarn devi olduu ifade edilmitir. Ormanlarn korunmas ve
gelitirilmesi ve orman kylsnn korunmas ile ilgili 169. ve 170.maddeler, ayr ve
meralarn korunmasna dair 45. madde, kylardan faydalanmaya ilikin 43. madde, erozyonla
mcadele hakkndaki 44.madde biyolojik eitliliin korunmas ile yakndan alakal
anayasada yer alan dier hkmlerdir. Biyolojik eitliliin korunmasna ilikin hkmlere
anayasada dolayl da olsa yer verilerek, gerek devlete gerekse de kiilere ynelik
ykmllklerin ngrlmesi, biyolojik eitliliin gvence altna alnmas asndan byk
nem tamaktadr. Bilhassa Anayasann 63. maddesinin tm devlet organlarna ynelmi bir
direktif ierdii kabul edilirse, yasama organlarnn biyolojik eitliliin korunmasn
salayacak yasal dzenlemeleri hazrlamakla, yrtme organlarnn bu dzenlemelerin
laykyla yrtlmesini salamakla, yarg organlarnn ise verecekleri kararlarda biyolojik
eitliliin korunmas gerekliliini yeterince dikkate almakla mkellefolduu sonucuna
ulalacaktr.
Biyolojik eitliliin korunmasna ynelik yasa dzeyindeki ulusal dzenlemelere gz
atldnda ise, birok dzenleme ile karlalacaktr. evrenin korunmasna dair zel bir
dzenleme olan evre Kanunu bu dzenlemelerin en nemlilerindendir. Biyolojik eitliliin
korunmasna ilikin esaslara bu kanunun 9. maddesinde yer verilmitir. Kanunun 9/a
maddesinde doal evreyi oluturan biyolojik eitlilik ve bu eitlilii barndran ekosistemin
korunmasnn esas olduu belirtilerek, biyolojik eitliliin korunma ve kullanm esaslarnn,
yerel ynetimlerin, niversitelerin, sivil toplum kurulularnn ve ilgilidier kurulularn
grleri alnarak belirlenecei ifade edilmitir. evre Kanununun 9/d maddesi ise, biyolojik
eitliliin korunmas amacyla Bakanlar Kurulu tarafndan ilan edilecek zel evre
Koruma Blgelerini dzenlemektedir. Buna gre, lke ve dnya leinde ekolojik nemi
olan, evre kirlenmeleri ve bozulmalarna duyarl toprak ve su alanlarn, biyolojik eitliliin,
doal kaynaklarn ve bunlarla ilgili kltrel kaynaklarn gelecek kuaklara ulamasn emniyet
altna almak zere gerekli dzenlemelerin yaplabilmesi amacyla, zel evre Koruma
Blgesi olarak tespit ve ilan etmeye, bu alanlarda uygulanacak koruma ve kullanma esaslar
ile pln ve projelerin hangi bakanlka hazrlanp yrtleceini belirlemeye Bakanlar Kurulu
yetkilidir. Son olarak evre Kanununun 9/f maddesi, Biyolojik eitliliin
srdrlebilirliliinin salanmas bakmndan neslitehdit veya tehlike altnda olanlar ile nadir
bitki ve hayvan trlerinin korunmasesas olup, mevzuata aykr biimde ticarete konu
edilmeleri yasaktribaresine yer vermitir.

206

Biyolojik eitliliin korunmasna dair hkmler ieren bir dier dzenleme Milli
Parklar Kanunudur. Bu Kanunun 1. maddesinde, kanunun amacnn yurdumuzdaki milli ve
milletleraras dzeyde deerlere sahip milli park, tabiat park, tabiat ant ve tabiat koruma
alanlarnn seilip belirlenmesine, zellik ve karakterleri bozulmadan korunmasna,
gelitirilmesine ve ynetilmesine ilikin esaslar dzenlemek olduu belirtilmitir. Kara
Avcl Kanunu, biyolojik eitlilik asndan nem arz eden hkmler ieren baka bir
dzenlemedir. Bu Kanunun 2. Maddesinin11. ve 12. fkralarnda tanmlanan yaban hayat
koruma sahalar ve yaban hayat gelitirme sahalar, biyolojik eitlilik bakmndan zel bir
neme sahiptir. En nemli yaban hayat yaam alanlarndan birini oluturan ormanlar
korumay amalayan Orman Kanununda da, biyolojik eitliliin korunmasna ynelik
hkmlere rastlamak mmkndr. Biyolojik eitliliin korunmasna ilikin hkmler ieren
bir dier yasa 24.6.2004 tarihinde kabul edilen Hayvanlar Koruma Kanunudur. Bu
Kanunun 4/e maddesi uyarnca, Nesli yok olma tehlikesi altnda bulunan tr ve bunlarn
yasama ortamlarnn korunmas esastr. Bu kanunun 8. maddesinde ayrca Bir hayvan
neslini yok edecek her trl mdahale yasaktr. Bir hayvana tbb amalar dnda, onun
trne ve ekolojik zelliklerine aykr hle getirecek ekilde ve dozda hormon ve ila vermek,
eitli maddelerle doping yapmak, hayvanlarn trlerine has davran ve fizik zelliklerini
yapay yntemlerle deitirmek yasaktr. ibaresine yer verilmitir. evre ve ehircilik
Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin 2 maddesi 1
fkrasnn evre ve ehircilik Bakanlnn grevleri ve konumuzla ilgili ilgili hkmleri
unlardr:
o Yerlemeye, evreye ve yaplamaya dair imar, evre, yap ve yapm mevzuatn
hazrlamak, uygulamalar izlemek ve denetlemek, Bakanln grev alan ile ilgili mesleki
hizmetlerin norm ve standartlarn hazrlamak, gelitirmek, uygulanmasn salamak ve
ilgililerin kaytlarn tutmak.
o evrenin korunmas, iyiletirilmesi ile evre kirliliinin nlenmesine ynelik
prensip ve politikalar tespit etmek, standart ve ltler gelitirmek, programlar hazrlamak; bu
erevede eitim, aratrma, projelendirme, eylem planlar ve kirlilik haritalarn oluturmak,
bunlarn uygulama esaslarn tespit etmek ve izlemek, iklim deiiklii ile ilgili i ve ilemleri
yrtmek.
o Faaliyetleri sonucu alc ortamlara kat, sv ve gaz hlde atk brakarak kirlilik
oluturan veya oluturmas muhtemel her trl tesis ve faaliyetin, evresel etkilerini
deerlendirmek; alc ortamlar ile ilgili lm ve izleme almalarn yapmak; bahse konu
tesis ve faaliyetleri izlemek, izin vermek, denetlemek ve grltnn kontrol edilmesini
salamak.
Her tr ve lekteki fiziki planlara ve bunlarn uygulanmasna ynelik temel ilke,
strateji ve standartlar belirlemek ve bunlarn uygulanmasn salamak, Bakanlar Kurulunca
yetkilendirilen alanlar ile merkezi idarenin yetkisi iindeki kamu yatrmlar, mlkiyeti
kamuya ait arsa ve araziler zerinde yaplacak her trl yap, milli gvenlie dair tesisler,
askeri yasak blgeler, genel snak alanlar, zel gvenlik blgeleri, enerji ve
telekomnikasyon tesislerine ilikin ettleri, harita, her tr ve lekte evre dzeni, nazm ve
207

uygulama imar planlarn, parselasyon planlarn ve deiikliklerini resen yapmak, yaptrmak,


onaylamak ve bavuru tarihinden itibaren iki ay iinde yetkili idarelerce ruhsatlandrma
yaplmamas hlinde resen ruhsat ve yap kullanma izni vermek.
Meknsal strateji planlarn ilgili kurum ve kurulularla ibirlii yapmak suretiyle
hazrlamak ve mahalli idarelerin plan kararlarnn bu stratejilere uygunluunu denetlemek.
Kresel iklim deiiklii ve bununla ilgili gerekli tedbirlerin alnmas iin plan ve
politikalar belirlemek.
Bakanln grev alanna giren konularda uluslararas almalarn izlenmesi ve
bunlara katkda bulunulmas maksadyla ulusal dzeyde yaplan hazrlklar ilgili kurulularla
ibirlii hlinde yrtmek
Anayasal ve yasal dzenlemelerin yan sra lkemizde biyolojik eitliliin
korunmasna ynelik birok ynetmelik de mevcuttur. Bu ynetmelikler, ksmen Trkiyenin
uluslararas szlemelerden doan ykmllklerinihayata geirmeyi, ksmen de yasalarda
yer alan dzenlemeleri somutlatrmakta, bunlarn uygulanmasn salamay amalamaktadr.
Trkiyenin zengin biyolojik eitliliine ynelik tehditler ve korunmas alannda
yaanan problemler zetle unlardr:
Krsal alanlarda, hzl nfus artndan kaynaklanan ekonomik bask ve mevzuat
boluklar nedeniyle, tarm alanlarnn parselizasyonda yaanan sorunlar, iftilerin
gelirlerinin dmesine neden olmaktadr. Bu durum kk iftileri, arazi kazanmak zere
orman ama, ar otlatma ile meralarn tahribi ve bitkilerin ar toplanmas gibi biyolojik
eitlilii tahrip eden faaliyetlere yneltmektedir. Dier yandan bugn srdrlebilir
ormanclk politikalarna geile deiim gsteren ormanclk politikalarndaki srdrlemez
uygulamalar biyolojik eitlilii olumsuz etkileyen faktrlerdendir.
Step alanlarnda; geleneksel ve srdrlebilir olmayan tarm yntemleri, verimli
toprak elde etmek iin meralarn tahrip edilmesi biyolojik eitlilie ynelik en byk
tehditler arasndadr. Anz yakma topraktaki mikro organizmalar yok etmekte, birok kk
hayvann ve bceklerin yok olmasna neden olarak toprak yapsn verimliliini yok
etmektedir.
Tarmsal faaliyetler 5.1 milyon hektar alanda 5 ve 6. snf topraklarda
gereklemektedir. Bu arazilerin ou yasad orman kesimi ve mera almas sonucu elde
edilmitir. Kontrolsz ar otlatma, hassas step ekosistemlerini tahrip etmeye devam ederken,
yaamlar hayvancla bal olan krsal topluluklarn zerinde ekonomik bask
oluturmaktadr.
Farkl kullanm zonlarn dzenleyen mevzuat eksiklii veya
kentsel/metropolitan alanlar evresindeki uygulamalar nedeniyle 460.000 hektar civarnda
verimli tarm topra yok olmutur. zellikle kentsel/metropolitan alanlar evresinde bu
durum krsal kesimden gelen glerle beraber, endstriyel ve evsel yaplanmalarn kontrolsz
ve plansz yaylmas sonucu katlanarak artmakta ve doal habitatlar yok olmaktadr. zellikle
Ege ve Akdeniz blgesinde olmak zere, ky alanlarndaki arazi speklasyonlarikinci konut
208

patlamasyla sonulanmaktadr. evresel bozulmay nlemeye ynelik kurumsal yapnn


etkinletirilemeyii ve mevzuattaki eksiklikler, biyolojik eitliliin en byk tehdidi olan
doal habitat kaybna neden olmaktadr. Ky habitatlarnn tahrip edilmesi, birok alanda
karasal ve denizel ortamlardaki birok hayvan ve bitki trnn kaybolmasna neden
olmaktadr.
Ar balklk, yaban hayvanlar ve kularn toplanmas ve avclk, kontrolsz tbbi
bitki ve otlarn/soanlarn toplanmas/sklmesi srelerindeki yetersiz kontrol ve takipsizlik
birok trn yaamn srdrmesini engelleyen en byk tehditlerdir. Trkiyede nemli
miktarlarda hayvan ve bitki tr toplanarak ihra edilmektedir.
Tarmsal sektrde, evre olgusunu gznnde bulundurmakszn datlan tevikler,
ar kimyasal ve gbre kullanm ile yanl sulama projelerinin uygulanmasna neden
olmutur. u anda nispeten dk oranda gzkmekle beraber; Trkiye youn ve sulu tarma
doru gei yaptka, ar kimyasal ve gbre kullanmnn biyolojik eitlilik ve sala olan
etkilerinin gelecekte artaca ngrlmektedir. Verimli olmayan sulama nedeniyle, tarm
alanlarnn tuzlanmas biyolojik eitliliin kaybna neden olmaktadr. Ky, deniz ve
sulakalan ekosistemleri zellikle endstriyel ve tarmsal kirlilikle, evsel atklar ciddi bir
ekilde etkilenmektedir.
Turizm sektrne 1980lerden itibaren verilen tevikler, byk kitle turizmi
yatrmlarnn inaasnda patlama yaratarak btn ky habitatlar (denizkaplumbaalar reme
alanlar, Akdeniz foku yaam alanlar gibi), kumullar, lagnler, ky ormanlar ve verimli
tarm alanlarnn geri dnmsz olarak tahrip olmasna neden olmutur. Trkiyede evre
koruma programlarnda uzman ve teknik eleman azl dier nemli sorunlardan biridir.
Hkmet deiikliklerinde yaanan/yaanabilen eleman deiiklikleri, personel tayinleri
biyolojik eitlilii koruma konusunun gerektirdii deneyim faktrn etkilemektedir.
Biyolojik kaynaklarn ar kullanm sebeplerinin piyasa ekonomisi erevesinde
aratrlmasna, bu kaynaklarn bozulma ve tkenme tehlikesine kar uygulanacak ekonomik
politikalarn belirlenmesi abalarn da gndeme tamtr. Doann ve kaynaklarnn
ekonomik yaamdan ayr ele alnamayaca, doa ve ekonomi arasnda karlkl bir
etkileimin ve balln olduu, ekonomiyi idare etme tarznn da doay etkiledii, doann
da ekonomik performans belirledii gerei ortaya kmtr.
Biyolojik eitliliin azalmas, tehlikeli boyutlara ulam ve kresel bir problem
hline gelmitir. Biyolojik eitliliin korunmas amacyla yaplan almalardan elde edilen
sonularn ve zm nerilerinin koruma bilincini oluturmak zere evre eitiminde
kullanlmas gn getike nemini arttrmaktadr. Biyolojik eitlilik doal bir btnlk
gsterdiinden, korunurken ierdii sistemlerin hepsi korunmal ve salayaca yararlar
konusunda toplum eitim yoluyla bilinlendirilmelidir. Kamuoyunun bilinlendirilmesinde
ekosistemlerin temelini oluturan canllarn tr, say, eit bakmndan zenginliinin biyolojik
eitlilik olduu iyi anlatlarak; iklim ve doal kaynaklarla olan ilikisi, ekonomik olarak bu
doal kaynaklara insanln baml olmas ve bir btn hlinde korunmasnn ancak

209

toplumun her kesiminin katlmyla baarya ulaabilecei iyi aktarlmaldr. Srdrlebilir


kalknma ile trlerin ve habitatlarn korunmasnn ilikisi vurgulanmaldr.
Trkiye, yksek endemizm gsteren 10.000 civarnda bitki ve bunun birka kat kadar
hayvan tr eitlilii ile dnya leinde yaplm birok almada ncelikli bir corafyada
kabul edilmitir. Trkiyede biyoeitliliin korunmas almalarnda hangi trlere ncelik
verilecei konusu nemlidir. Ne eit habitatlarda ve hangi corafyalarda nasl dalm
gsteriyorlar? Nfuslar artyor mu, azalyor mu? Trleri tehdit eden faktrler nelerdir? Bu
sorularn cevaplar, fark canl gruplar iin Krmz Listelerin hazrlanmasna ve trlerin
korunma nceliklerinin belirlenmesine olanak salamaktadr. Biyolojik kaynaklar, sunduu
mal ve hizmetlerin rasyonel bir ekilde deerinin belirlenmesi ve bu deerlerin ekonomik
politikalarla entegre edilmesi, sz konusu kaynaklarn srdrlebilir kullanmna, bugnn ve
gelecek kuaklarn ihtiyalarnn karlamasna imkan verir. Bu durum biyolojik kaynaklarn
korunmas, gelitirilmesi ve gelecek kuaklara aktarlabilmesi iin takip edilmesi gereken
entegre ve sistematik bir yaklamn ifadesidir. Bu yaklamda baarnn n koulu ise,
srdrlebilir ekoloji ve ekonomi temeline dayanan, toplum ihtiyalar ile btnleen, yerel
halkn geni tabanl katlmnn saland bir ynetim plannn oluturulmasdr. Ayrca gen
kaynaklarna ynelik envanterlerin kartlarak, tescillenmesi ve bunlarn ynetim planlarna
entegrasyonu gerekmektedir. Aksi takdirde, zellikle zengin eitlilie sahip gelimekte olan
lkelerin, sahip olduklar gen kaynaklarnn farkna varmadklar, srdrlebilir ekonomik
politikalar erevesinde gerekli koruma nlemlerini almadklar srece, kresel iktisadi
srelerden eit, adil ve hakkaniyete uygun bir ekilde fayda salama anslar yoktur.
Uluslararas dzeyde, daha da nemlisi yerel dzeylerdeki ynetim planlamalarnda,
alnan kararlarn btn maliyet ve faydalarnn biyolojik kaynaklar zerindeki etkileri dikkate
alndnda, biyolojik eitliliin dikkatli kullanm ve korunmasnn salanabilecei
anlalmtr. Bu da konunun ekonomik ynnn ele alnmasnn, daha dorusu piyasa
ekonomisi iersinde deerlendirilmesinin kanlmazln ve gerekliliini gstermektedir.
Biyolojik eitliliin insanlara sunduu fonksiyonlardan kaynaklanan mal ve hizmetlerin ya
da bunlarn deerlerinin ortaya konulmas ve bu deerlerin gelitirilen eitli tekniklerle
fiyatlandrlmas, yine bu deerlerin her trl uygulama, proje ve faaliyetin fayda/maliyet
analizi ierisinde kolaylkla yer alabilmesi ve karar alma mekanizmalarn etkileyebilmesi
sonucunu douracaktr.
Ekolojik dengeler ve olaylar, iyi veya kt anlamda olabilirler. nemli olan doann
kendini yenileyecek ekilde kalmas, tamamen ortadan kalkmamasdr. rnekle izah edersek
kuru ve orak bir alann orman hline getirilmesi ile bir ormann yanarak kuru ve orak hle
gelmesi, biyoeitlilik asndan ayn derecede felakete yol aabilir. Bu noktada nemli olan
husus, biyolojik eitliliin korunabilmesidir. Gnmzde evresel deerlerin ve doal
kaynaklarn korunarak gelecek nesillere aktarma bilinci kazandrlmaya allmaktadr. Bu da
en iyi srdrlebilirlik kavram ile aklanabilmektedir. Doal alanlarn, sahip olduklar
biyolojik eitlilik, doal, kltrel, tarihi ve peyzaj kaynak deerlerin sadece bugn iin deil,
ayn zamanda gelecek nesillerin de bu deerlerden yararlanabilmeleri amacyla korunmalar
gerekmektedir. Bu kapsamda, tadklar kaynak deerlerinden dolay nemli grlen tabiat

210

alanlar, ulusal yasalar ve uluslararas szlemelerle koruma altna alnmaktadrlar. Yaplan


aratrmalar ve deneyimler, bir alann korunan alan iln edilip etrafnn evrilmesinin etkin bir
koruma iin yeterli olmadn gstermektedir.
Etkili ve srdrlebilir koruma ancak sahip olunan deerlerin tantlmas, neminin
benimsetilmesi ve sahiplenilmesiyle mmkn olabilmektedir. Son derece hassas ekosistemlere
sahip olan korunan alanlarn ok iyi tantlmas ve halkn bilinlendirilmesi, koruma, kullanm
dengesinin kurulmas ve srdrlebilir kalknmann salanmas iin de en etkili aralardan
birini oluturmaktadr. Doal alanlarn korunmasnda kullanlan nemli aralardan birisi de
Koruma Alanlarnn oluturulmasdr. Ancak, korumann etkin olabilmesi ve
srdrlebilirliinin salanmas iin, bu alanlarn sahip olduklar kaynak deerlerin detayl
olarak bilinmesi ve bunun tantlmas gerekmektedir. Korunan alanlar ayn zamanda, sahip
olduklar kaynak deerler ve peyzaj zenginlii nedeniyle ziyaretilerin ekim noktas
olmaktadr. Son yllarda tabiata olan ilgi giderek artmakta ve bununla orantl olarak doal
alanlar ziyaret edenlerin saylar da artmaktadr. Bu durum bir yandan kirlenme ve bask gibi
baz olumsuzluklar getirmekle birlikte, bu alanlar ziyarete gelen insanlarn ya, cinsiyet vb.
snrlamalar olmakszn eitilmesi ve bilinlendirilmesinde de iyi bir frsat oluturmaktadr.
Yurdumuzdaki nemli doal alanlar 18 farkl koruma statsyle korunmaktadr. Hatta
bazen tek bir alana birka koruma stats verilmektedir. Bu koruma statlerinin bir ksm
ulusal mevzuata gre ilan edilirken, bir ksm da uluslararas szlemelere dayanarak
oluturulmutur. Ancak tm bu statleri uygulayabilmek iin kstl imknlar bulunmaktadr
ve bu nedenle alanlar etkili bir ekilde ynetilememektedir. 2873 sayl, 9 Austos 1983
tarihli Milli Parklar Kanunu ile Trkiyenin % 1,07lik bir alanna karlk gelen toplam
839.663 hektar doal alan korunmaktadr. Bu kanun kapsamnda milli park, tabiat koruma
alan, tabiat ant ve tabiat park gibi koruma statleri tasnif edilmitir.
Milli Parklar, bilimsel ve estetik bakmdan ulusal ve uluslararas nemi bulunan; doal
ve kltrel kaynak deerleri ile koruma, dinlenme ve turizm alanlarna sahip alanlardr.
Tabiat Koruma Alanlar bilimsel almalar ve eitim asndan nem tayan, nadir, tehlike
altnda veya kaybolmaya yz tutmu ekosistemleri ve trleri ieren alanlardr. Alanlarn
mutlak korunmas gerekli olup, yalnzca bilim ve eitimamalar iin kullanmlarna olanak
tannmaktadr. Tabiat Antlar, tabiat olaylarnn meydana getirdii sra d zelliklere ve
bilimsel deerlere sahip alanlar iermektedir. Tabiat antlarnn milli park esaslar dhilinde
korunmalar gerekmektedir. Tabiat Parklar ise nemli bitki rts ve yaban hayat
zelliklerin sahip, doal manzara btnl iinde insanlarn dinlenme ve elenmelerine
uygun doal alanlar bu stat ile korunmaktadr.
Korunan alanlara gelen ziyaretilerin ve yerel halkn eitilmesi, sahip olunan kaynak
deerlerin tahrip edilmeden kullanm ve tantm ile halkn bilinlendirilmesi konusunda en
nemli aralardan birisi de hi phesiz ki ziyareti merkezi, bilgilendirme levhalar, yry
patikalar ve gzlem kule ve kulbeleri ile dier destekleyici hizmetleri kapsayan park
yaplardr. Koruma alanlarnda ziyaretilere ynelik, tantm, bilgilendirme ve bilinlendirme
almalarnda, park yaplar ile hizmetlerin planlanmas ve uygulanmas nemli ilevler
stlenmektedir.
211

Ekosistem ynetimi Kara Avcl Kanunu, Orman Kanunu, Su rnleri Kanunu,


Kltrel ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu gibi ulusal yasal mevzuatn yan sra
Korunmas Gerekli Alanlar Biyolojik eitlilik Szlemesi, Avrupa Birlii Kular Koruma
Ynetmelii, Avrupa Birlii Habitatlar ve Trleri Koruma Ynetmelii, Dnya Kltrel ve
Doal Mirasnn Korunmasna Dair Szleme gibi lkemizin taraf olduu uluslararas
szlemeler uyarnca lkemizde biyosfer ynetimini ekillendiren yasal mevzuatlardr.
Yurdumuzda 20.2.1984 Tarih ve 18318 Sayl Resmi Gazetede Yaymlanarak Yrrle
Giren Avrupann Yaban Hayat ve Yaama Ortamlarn Koruma Szlemesi (BERN
Szlemesi) Uyarnca Koruma Altna Alnm Alanlardan nemli Deniz Kaplumbaas
reme Alanlarnda Belirtilen I. ve II. Koruma Blgeleri, Akdeniz Foku Yaama ve reme
Alanlar koruma altna alnm alan bulunmaktadr. 12.6.1981 Tarih ve 17368 Sayl Resmi
Gazetede Yaymlanarak Yrrle Giren Akdenizin Kirlenmeye Kar Korunmas
Szlemesi (Barcelona Szlemesi) Uyarnca, 13.09.1985 Tarihli Cenova Bildirgesi Gerei
Seilmi Birlemi Milletler evre Program Tarafndan Yaymlanm Olan Akdenizde
Ortak neme Sahip 100 Kysal Tarihi Sit Listesinde Yer Alan Alanlar bakmndan,
23.10.1988 Tarihli ve 19968 Sayl Resmi Gazetede Yaymlanan Akdenizde zel Koruma
Alanlarnn Korunmasna Ait Protokol Gerei lkemizde zel Koruma Alan Olarak
Belirlenmi Alanlar mevcuttur. Yine Cenova Deklerasyonunun 17. Maddesinde Yer Alan
Akdenize Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Trlerinin Yaama ve Beslenme Ortam Olan
Kysal Alanlar, 14.2.1983 Tarih ve 17959 Sayl Resmi Gazetede Yaymlanarak Yrrle
Giren Dnya Kltr ve Tabiat Mirasnn Korunmas Szlemesinin 1. ve 2. Maddeleri
Gereince Kltr ve Turizm Bakanl Tarafndan Koruma Altna Alnan Kltrel Miras ve
Doal Miras Stats Verilen Kltrel, Tarihi ve Doal Alanlar bulunmaktadr.
Koruma bakmndan ncelikleri olan ve bunu ama edinen sivil toplum
kurulularmzda mevcuttur. Trkiye Tabiatn Koruma Dernei (TTKD), Doal Hayat
Koruma Dernei (DHKD ve WWF Trkiye), Greenpeace Akdeniz Kampanya Ofisi, Av ve
Yaban Hayatn Koruma ve Gelitirme Vakf, Trkiye evre Vakf (TV), evre ve Kltrel
Deerlerini Koruma Vakf (EKL), Trkiye Erozyonla Mcadele ve Aalandrma Vakf
(TEMA, Ky Alanlar Milli Komitesi (KAY), Deniz Temiz Dernei (TURMEPA, Tr Deniz
Aratrmalar Vakf (TDAV), Krsal evre ve Ormanclk Sorunlar Dernei (KIREV),
Sualt Aratrmalar Dernei (SAD), Akdeniz Foku Aratrma Grubu (AFAG), Ku
Aratrmalar Dernei (KAD), Ekolojik Tarm Organizasyon Dernei (ETO), Uluslararas
Yerel Ynetimler Birlii (International UNO fora Local Authorities, IULA), Ege Doal
Yaam Koruma Dernei (EgeDoa), Doa Dernei, Ku Bank bunlarn balcalardr.

212

Uygulamalar
1) Ekosistem dnglerini inceleyiniz.
2) Enerji akm hakknda bilgi edininiz.
3) Carolus Linnaeus (1707-1778) hakknda bilgi edininiz.
4) Bir longoz sahasnda arazi almas gerekletiriniz.
5) brahim Atalay (1947- ) hakknda bilgi edininiz.

213

Uygulama Sorular
1) Besin dngsn nedir? Aklaynz?
2) Gneten gelen enerjinin kullanm oran hakknda bilgi veriniz.
3) evreci aktivist bir kiilik nasl olunur?
4) Bir longoz sahasnda hangi aalarn bulunma olasl vardr?
5) brahim Atalayn biyocorafyaya yapt katklar nelerdir?

214

Bu Blmde Ne rendik zeti


Biyosfer, Dnya zerinde yer alan tm canllar kapsayan blmdr ve canllarn
yaad kesimlere karlk gelir. Dnyada canllarn yaad bu 16-20 km kalnlnda
tabaka Canllar Kresi olarak ortaya kar.
Biyosfer rezervi; uluslararas neme sahip ve UNESCOnun nsan ve Biyosfer
Program ierisinde yer alan karasal ve ky ekosistemlerine sahip yerler olarak bilinmektedir.
Biyosfer rezervleri biyolojik eitliliin korunmas, ekonomik kalknma ve kltrel deerlerin
korunmasna dnk uygulamalarn denendii, seildii, sunulduu ve gelitirildii alanlardr.
nsann toprak ve su kaynaklarna olan basks, gen, bitki, hayvan, ekosistem ve peyzaj
eitliliinin hzla azalmasna neden olmaktadr. Biyosfer rezervleri, Dnyann en nemli
biyocorafik blgelerinin sahip olduu biyolojik eitliliin korunmasn salayan yerlerdir.
Bunun iin baz nlemler almak zaruridir.
Ekoloji evre bilimi olarak bilinir ve canllarn birbirleri ve evreleriyle ilikilerini
inceler. Ekosistem ise canl ve cansz evrenin tamamdr. Ekosistemde biyotik ve abiotik
(toprak, hava, su, iklim gibi cansz faktrler) olmak zere 2 faktr bulunmaktadr. Ekolojik
denge, ekolojinin oluturduu faktrlerin dngsdr.
evrebilim uzmanlar canllar topluluunu belirli zelliklere gre biyom ad verilen
gruplar iinde ele alrlar. Canllarn bir blm retici, bir blm tketicidir. Bitki trleri
genel olarak reticidir. Mikro organizmalar ayrtrclardr. Ekosistemlerin ana grevi, o
sistemde doal olarak yaayan canl ve cansz trlerin nesillerinin srdrlmesidir.
Ekosistemin doal dengesinin bozulmas sz konusu ekosistemlerde pek ok canl trnn
yok olmasna neden olmu ve olmaktadr. Ekosistemin salkl ilemesi iin, sistem iinde her
bir parann ayr bir ilevi ve grevi bulunmaktadr. Paralar bu grevlerini farkl zamanlarda
ve farkl koullarda yerine getirebilirler. Herhangi bir hayvan trnn ar art doal
dengeyi nasl bozuyorsa, insan nfusunun hzla artmas ya da doal kaynaklarn tkenmesi de
doal dengeyi ayn biimde tehlikeye atar.
Ekosistemin birok yararlar olmakla birlikte bunlardan birka insanlara temiz su,
hava, gda, kereste salamak, tpta ve eczaclkta yararlanma ve tarmda zararl mcadelesini
salamak eklinde sralanabilir. Bitkiler havay temizler, erozyonu nler, topraa organik
madde kazandrr, toprak yorgunluunu giderir. Dier canllara barnma ve beslenme ortam
salayarak ekosisteme devamllk kazandrr. Zoocorafya, yeryzndeki canllarn corafik
dalmn ve ilikilerini konu almakla birlikte bunu gemiten balatp geliim sreci iinde
corafik hareket ve deiimlerle badatrarak bugne tamaya alan Corafyann alt
bilimidir.

215

Blm Sorular
1) Biyosferle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a) Biyosfer dnya zerinde tm canllar kapsayan blmdr
b) Biyosfer bir gezegenin d kabuunun hava, toprak ieren iinde yaam bulunan
biotik dnmler ve evirimler gerekleen blmdr.
c) Biyosfer yaayan tm canl trlerini ve ilikilerini canllarn Litosfer, Hidrosfer ve
Atmosfer ile etkileimi inceleyen evrensel ekolojik sistemdir.
d) Biyosfer tm dnyada sadece bitkilerin yaam alann ifade eder
e) Biyosfer tek hcreli yaam formlarndan kompleks organizmalara kadar tm
canllar alemini kapsar.
2) Aadakilerden hangisi biyo eitlilii tehdit eden unsurlardan biri deildir?
a) Ormanlar tahrip etmek
b) Tarm alanlarna sanayi tesisleri kurmak
c) Fosil yaktlarnn kullanmnn artmas
d) Barajlarn evresini aalandrmak
e) Tarm alanlarna ar gbre ve ila kullanmak
3) Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a) Ekoloji canllarn birbirleri ve evreleriyle ilikilerini inceler.
b) Ekosistem canl ve cansz evrenin tamamdr.
c) Ekolojik denge ekolojinin oluturduu faktrlerin dngsdr.
d) Ekolojik dengenin bozulmas evremiz ile canllar iin olumsuz sonulara neden
olabilir.
e) Ekosistemin bozulmas var olan ekolojik dengeyi etkilemez, ykmlara neden
olmaz.

216

4) Biyosferle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?


a) Biyosfer dnya zerinde yer alan tm canllar kapsayan ortamlardr
b) Yeryznde canl yaratklarn tm Biyosfer denilen ortam tekil eder
c) Belirli bir ortamda yaayan canllarn tmnn barnd ortama biyoeitlilik
denir
d) Biyosfer Atmosferin 10.000 metreye kadar olan ksmn da kapsar
e) Ekolojik denge ekolojinin oluturduu faktrlerin dngsdr
5) Aadakilerden hangisi Trkiyede biyoeitliliin fazla olmasnn nedenlerinden
biri deildir?
a) eitli iklim tiplerinin grlmesi
b) Yzlmnn byk olmas
c) Orta kuakta yer almas
d) Yer ekillerinin eitli olmas
e) Akdenizin kuzeyinde yer almas
6) Gnmzde bitkilerden aadaki alanlardan hangisinde yararlanlmamaktadr?
a) Tp ve eczaclkta
b) Tarmsal faaliyetlerde
c) Peyzaj dzenlemede
d) Biyokimya biliminde
e) Doalgaz retiminde

217

7) Aadakilerden hangisi lkemizin taraf olduu uluslararas szlemelerden


biri deildir?
a) Biyosferi Aratrma, Tanma, Tantma ve Koruma Szlemesi
b) Korunmas Gerekli Alanlar Biyolojik eitlilik Szlemesi
c) Avrupa Birlii Kular Koruma Ynetmelii
d) Avrupa Birlii Habitatlar ve Trleri Koruma Ynetmelii
e) Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmasna Dair Szleme
8) Aadakilerden hangisi lkemizde biyosfer ynetimini ekillendiren yasal
mevzuatlardan deildir?
a) Ekosistem ynetimi Kara Avcl Kanunu
b) Orman Kanunu
c) Su rnleri Kanunu
d) Kltrel ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu
e) Biyosferi Koruma in Vicdani Usul ve Esaslar Kanunu
9) 2873 sayl, 9 Austos 1983 tarihli Milli Parklar Kanunu ile Trkiyenin %
1,07lik bir alanna karlk gelen toplam 839.663 hektar doal alan korunmaktadr.
Aadakilerden hangisi bu kanun kapsamnda belirlenen koruma statlerinden biri deildir?
a) Milli park
b) Tabiat koruma alan
c) Tabiat ant
d) Tabiat park
e) Kltrel miras mzesi

218

10) Aadaklerden hangisi biyosfer afetlerinden deildir?


a) Savan biyomlarnda turizm aktiviteleri iin eriilebilirliin arttrlmas
b) Deniz ve okyanuslarda trollerle ar ve zamansz avclk
c) Kresel snma ile deniz seviyesinin ykselerek ky ekosistemlerini tuzlu sularn
altnda brakmas
d) Yal blgelerde orman alt formasyonunun art gstermesi
e) Biyoeitliliin ve biyosfer erzervinin azal

Cevaplar
1) d, 2) d, 3) e, 4) c, 5) e, 6) e, 7) a, 8) e, 9) e, 10) d

219

5. BEER AFETLER

220

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu derste, insann dnyadaki serveni, insanlk tarihi ve nfus art sreci
belirtilecektir. Ayrca nfusun giderek artan etkisi ve deitirici rol zerinde durulacaktr.
Yine nfusun giderek artan etkisi, doal sistemler zerindeki deitirici rol ve insan eliyle
afetlerin meydana gelii belirtilecektir. arpk kentleme, yanl arazi kullanm, gda
sorunlar, alk, fosil yaktlar, kimyasallar, nkleer enerji ve etkileri aklanacaktr. Ayrca i
kazalar, meslek hastalklar ve yangnlar da bu balk altndaki dier konulardr.

221

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Dnya nfusu 1900 l ylarn banda 1 Milyar iken son yz ylda 7,2 milyara
ulamtr. Nfus artnn nedenleri nelerdir?
2) nsann evre zerindeki byk deitirici faaliyetleri hakknda bilgi veriniz
3) Yanl arazi kullanm hakknda evrenizden rnekler veriniz
4) Kentlemenin ortaya kard ynetim sorunlar nelerdir ?
5) Neden fosil yaktlar evreyi kirletir?
6) Sera etkisi en fazla olan gaz nedir?
7) Dnyada yetersiz ve dengesiz beslenme sorunlar zellikle hangi lkelerde ve
hangi ya guruplarnda nemli bir sorun olarak ortaya kmaktadr?
8) Aln nlenmesi ve gda gvencesinin salanmas iin neler yaplmaldr?
9) Kitle mha Silah kullanldnda neler yaplabilir?
10) Riskli yaplama Nedir?
11) Riskli yer tespiti nedir?
12) Belediyecelik kanununda evresel sorunlarn azaltlmas amacyla izilen ereve
nedir?
13) Kazas Kavramndan ne anlyoruz?
14) Meslek Hastal Kavramndaki meslekler hangileridir?
15) Yangnlara mdahaleyi kimler yapmaldr?

222

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Kazanm

Konu

Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei

elde
veya

nsann Yer Sistemleri Nfusun yapsn ve nemini Nfusun yaps ile lkelerin
zerindeki Etkileri
kavrar. Dnya nfusunun daln ekonomik
byme
ve
ve bu dal etkileyen faktrleri kalknmalar ilikilendirilir.
sorgular.
Dnya nfusunun nemli
demografik gei dnemleri
incelenir.
nsann
Afetler Afetleri beer
zerindeki Etkileri
snflandrr.

faktrlere

gre Beer
afetler
oluum
nedenlerine gre ele alnr.

Srdrlebilir evre 20. yzyla kadar gelinen srete,


ve Kalknma
lkeler
arasndaki
mevcut
ekonomik gelimilik ve geri
kalmlk dzeylerinin farkllk
gstermesinin
nedenlerini
aklayabilmek.
Kentlileememe

Yanl
Kullanm

nsan-evre
etkileimleri
sonucu
ortaya
kan
sorunlarn
zmne
ynelik eitli etkinliklerde
rol alnr.

Kente g edenlerin kentsel deer Kentlileememe


sorunu
yarglarn
benimsemeleri
ve zerinde
gzlemlerden
uymalar
gereken
kurallar faydalanlr.
iselletimeleri srecinde yaanan
sorunlar kavrar. Gecekondulama
sorununu renir.
Arazi Tarm arazilerinin tarm d
kullanm alanlar ve yanl arazi
kullanmnn dourduu sorunlar
renir.

Fosil
yaktlarn
evreye
zararlar,
Kimyasallar, Nkleer
enerji ve atklar

Fosil yaktlarn kullanlmas ne gibi


evre zararlar verdiini kavrar.
Kimyasaln ne olduunu ve
tehlikesinin
nasl
anlalaca
hususunda bilgi edinir. Nkleer
enerji hakknda bilgi kazanr.
Atklarn
nasl
depolanaca
hakknda fikir sahibi olur.

Toprak
kaynaklarnn
korunmasnda, oluturulacak
Ulusal
Politikalarda
gzetilmesi gereken unsurlar
aklanarak.
Fosil yaktlarn yararlar ve
zararlar gsterilir. Sera ve
asit yamurlar hakknda
ayrntl
aratrma
yaplabilir.
Kimyasal
eitleri zerinde durulur.
Tehlikeleri belirtilir.

223

Alk
ve
Gda Gda Gvenliinin salanmasnn
Gvencesi Sorunlar
gnlk hayata ynelik etkileri ve
kazanmlarnn neler olduunu
renir.

Gda gvenliini salamak


amacyla
mevzuat
ve
politika
almalar
aratrlp incelenebilir.

Kitle mha Silahlar KS etkileri ve korunma


ve Sorumluluklar
yntemlerini anlar, snak
zelliklerini renir, KS
kullanlmas durumunda ilgili
makamlarn grev ve
sorumluluklarn bilir.

Ders
materyallerini
deerlendirerek,
bu
konularda
belgesel
ve
filimler izleyerek.

Kazas,
Hastalklar

Meslek kazas ve Meslek hastalnn ne kazas ve Meslek hastal


olduunu kavrar.
rneklerle gsterilebilir.

Teknolojik Afetler

Teknolojik afetlerin trlere gre, Teknolojik afetlerle ilgili


yllara gre, etkilerine gre haberler
ve
belgeseller
etkilerini renir.
izlenebilir.

224

Anahtar Kavramlar

nsan

Srdrlebilir evre

Arazi kullanm

Yanl arazi kullanm

arpk kentleme

Kentlileememe

Gecekondu

Kentsel dnm

Tarm d arazi

Toprak

Fosil yakt

Kimyasal

Nkleer enerji

Hava Kirlilii

Gda Gvencesi

Kendine Yeterlilik

Kresel Kriz

Nfus Art

Beslenme

Alk

AFAD

AKOM

Kitle mha Silahlar

225

Konvansiyonel Silahlar

NBC

Riskli yap

Yangn

Gne

Ate

kazalar

Meslek hastalklar

Teknolojik Afetler

Endstriyel Afetler

Sanayi Afetleri

226

Giri
Dnya nfusu 1900l yllarn banda 1 milyar civarnda iken bu gn gnmzde 7,2
milyara ulamtr. Prehistorik insanlar, temel ihtiyalar iin yeryz zerinde basit
faaliyetler yapyorlard. Zamanla bu faaliyetler karmak ve ok ynl hle gelmitir. Yer
Sistemleri ve srelerine insann katlm son on bin ylda balam ve bu katlm gnmzde
mdahale hlini alm ve en etkin etmen ve sre olma yolunda mesafe kat etmitir. zellikle
sanayi devriminden sonra insann etkisi ok hzl bir ekilde artmtr. Bu etki bazen olumlu
sonular dourmasna karn, yer yer de son derece olumsuz artlar meydana getirmitir.
Bunlar ise birer felaket olarak tezahr etmitir, etmektedir.

227

5.1. nsann Afetler zerindeki Etkileri


Dnyann her tarafnda hzl nfus art ve yanl arazi kullanm evrenin tahribat
zerinde ana etken olmaya balamtr. Gelimekte olan lkelerde gelimi lkelere gre daha
fazla nfus art hzna ve bilgi seviyesine bal olarak doal kaynaklarn ve evrenin tahribi
daha yksek dzeyde gereklemektedir.
Bilim ve teknolojideki gelimelere bal olarak insanolu, yaad evreyi kendi
amac dorultusunda her geen gn daha hzl bir ekilde deitirmeye balamtr.
nsanolunun Yer Sistemleri zerindeki etkisi yeryznn baz kesimlerinde zellikle
gelimi lkelerde daha hzl olmaktadr. Bu etkiler dorudan olabildii gibi iklim gibi
faktrleri etkileyerek dolayl olarak da olabilmektedir. nsanolunun yrtmekte olduu
faaliyetlerin bir ksm doal sreler gibi onlarla birlikte yeryzn ileyen bir sre iken, bir
ksm da zaman zaman doal srelerin aleyhine gelimektedir. nsan bu doal srelerden
farkl klan unsur ise onun eylemleri hakknda fikir sahibi olmasdr. Dier bir deyile insan
yapt faaliyetin yeryznde olumlu veya olumsuz etki yapp yapmayacann farknda
olmasdr. Dnme yetisi insan dier canllardan ayrmaktadr. Onun bu kabiliyeti dier
etmen ve srelerden farkl olarak Yer Sistemleri zerinde hem dolayl hem de dorudan
mdahale imkn vermitir. Bu etki tm sistemler zerinde belirgin olarak gzlenmektedir.
Bilindii gibi insann uras en ok yeryznde olur. Doal olarak ounlukla
yerkabuunun yzeyi deiime urar. nsann etkisiyle yeni yre ve yer ekilleri oluur.
Maden iletmelerinde, sanayi kurulularnda, baraj inasnda, yerleim yerlerinin
kurulularnda, yol yapmlarnda yeni yer ekilleri tesis edilmi olur. nsan, yer ekillerini
tahrip ve tesfiye ederek veya faaliyetlerinin sonucu ortaya kan enkaz belirli yerlerde
depolayarak, zemin rts, zellikle de bitki rts zerinde deiiklikler (orman rtsnn
tahribi veya yeniden tesisi gibi) yaparak etki yapmaktadr.
Nemli flvyal morfojenetik bir blgenin jeomorfolojik geliimi zerinde akarsular
byk rol oynamaktadr. Ancak insanlar bu akarsu sistemleri zerinde deiiklikler meydana
getirerek jeomorfolojik geliimde kesintilere ve deiikliklere yol aabilmektedir. rnein,
akarsu sistemleri zerinde barajlar yaparak bunu gerekletirebilirler. Yaklak 5000 yl nce
ilk baraj Msrda ina edilmitir. Ancak 1945 ve 1971 yllar arasnda baraj yapm hz
kazanmtr. Artk her yl dnyada yaklak 700 baraj akarsular zerinde kurulmaktadr.
zellikle Brezilya, Arjantin, Kanada, Hindistan, Japonya, Trkiye, spanya ve in baraj
yapmnda ok ilerleme kaydetmilerdir. Bylece yeryzne den yan yaklak % 20si
kontrol altna alnmtr.
Ar nfuslanma ve ehirleme sonucunda yeralt suyu seviyesinde meydana gelen
deiiklikler de bu bakmdan ifade edilmesi gereken konulardan bir dierini oluturur. ehir
alanlarnn her geen gn genilemesiyle yer alt sularna szma yoluyla daha az su ularken,
hzl nfus artyla birlikte yer alt sularnn kullanm artmaktadr. Bylece her geen gn yer
alt sularndaki su miktar azalmaktadr. nsanlarn bitki rtsn tahrip ederek ortadan
kaldrmas sonucu andrma faaliyetleri hz kazanmakta, bylece yer ekilleri dier
koullarda elverili ise hzla ortadan kaldrlmakta ve yeni yer ekilleri olumaktadr. Ayrca
228

bu durum, ktle hareketleri, erozyon ve takn gibi sorunlar zerinde de etkili olmaktadr.
Ayrca andrma etmen ve srelerini belirleyen faktrlerden biri olan iklim zerinde de
insanlarn etkisi olmutur. Henz yeryz insanolunun hayat alan olmadan nce farkl iklim
koullarna sahip bulunmakta idi. Nfus art doal faktrler zerinde deiiklikler meydana
getirmitir. zellikle son birka yzyldr hzl nfus artyla bu durum belirgin bir hl
almtr. zellikle kullanlabilir enerji kaynaklarn aktif hle getirmi ve bylece yeryzn
deitirmek iin nemli bir fiziksel g elde etmitir. Ayrca son birka yzyldr teknolojide
salanan gelimeler, insann doal ortam giderek artan bir ekilde deitirmesine yol
amtr.
Bilindii zere sanayilemenin balamasyla birlikte insanlar doal sreler zerinde
ok ciddi bir etki brakmaya balamlardr. Gnmzde youn kentleme, sanayileme ve
teknolojik gelimelere paralel olarak Yer Sistemlerini ilgilendiren problemler gittike
artmaktadr. Gnmzde varlmz srdrdmz doal sistemlerin ileyii ve durumunun,
gelecekte nasl olaca ve ne kadar deiecei, gnmzde bu doal srece verilen deer ve
bak as nispetinde olacaktr.
Yer Sistemleri ile insan arasndaki aratrmalar 1900l yllarn ortalarndan sonra
hzla gelimi ve buralardaki aratrmalar en bata gelen aktiviteler olmutur. Sistemler ile
toplumun sosyal gereksinimleri arasnda olmas gereken dengenin salanmas, var olan
sorunlarn snrlandrlmalar ve zmlenmeleri iin gerekli kontrol yntemlerinin
uygulanmas artk zorunluluk arz edecek dzeydedir. Sorunlar belirdikten sonra zm
nerisi ortaya koymak yeterli deildir. Bu sorunlar ngrlmeli ve zmleri nceden
planlanmaldr. Ayrca doru tanmlanmam sorunlarn zm yollar hemen her almada
giderilmesi g yeni sorunlarn kayna olmutur. Bu bakmdan olas sorunlarn nceden
grlmesi ve gerekli zm nerilerinin yerinde ve zamannda uygulanmas kanlmazdr.
Gnmz koullarnn gerei olarak, nsan ve Yer Sistemlerinin dier eleri kendi
iinde ve birbirileri arasnda uyumlu olma zorunluluu tamaktadr. Varl belirlenemeyen,
sorunlara ak yrelerin olmas ve bu alanlarn amalar dnda kullanlmalar, birok soruna
neden olmaktadr. Bu bakmdan, beer yaplarn planlama srecinde, zorunlu almalara
dayandrlmadan tesis edilmeleri, yerel ya da blgesel lekte birok hayati soruna neden
olmaktadr. Bunlar, planlarn ilk aamasnda ngrlebilecek, tedbir alnabilecek deprem,
ktle hareketleri, erozyon ve takn vb. gibi sorunlardr. Bu bakmdan sorunlar ve bunlarn
meknsal dalmlarn belirleme almalarna arlk verilmelidir. Bu yaplmad taktirde,
ormanlar, tarm topraklar, rekreasyon alanlar yok olmaktadr. Sonuta tahribat daha fazla
olmakta ve ciddi sorunlar meydana gelmektedir.
Son eyrek yzyl ierisinde, bir taraftan yeryz nfusunun art te taraftan
endstrilemenin byk bir hzla gelimesi ve uluslarn daha yksek hayat dzeyi istemleri,
insanolunun elindeki tm doal faydalardan en yksek verimi almay zorlamtr. Doal
kaynaklarn verimli kullanlabilmesi, tm zelliklerin ortaya konulmasna ve amaca ynelik
rasyonel tespitlerin yaplmasna baldr. Bu kriterlerin dikkate alnmad arazi kullanm
planlarnda geri dn olamayan tahribatlar kanlmazdr. Can kayplarnn, yaralanmalarn
ve zararlarn nedeni olabilecek heyelanlar, depremler, kmeler vb afetlerden korunmak iin
229

plan haritalarnda gsterilmelidir. Baraj, tnel, yol ve havaalan yapmnda yeni yerleim
yerlerinin belirlenmesinde, g santrallerinin ve sanayi tesislerinin yer seiminde, tamaclk
ve iletiim sistemlerinin yer seiminde, gzerghlarnn belirlenmesinde bunlara ihtiya
vardr. Haritadaki bilgiler, blgede veya ehirde kpr, baraj, sanayi tesisleri, fabrikalar ve
yerleim yerinin belirlenmesinde ehir planlamaclarna yardmc olacaktr. Tm bu
bilgilerden yararlanarak okul, hastane ve g santrali gibi beer yaplar iin risk tamayan
veya en az olan yerler saptanr. kme veya heyelan gibi byk zararlara ve can kayplarna
neden olan etkenler bu bilgiler yardmyla ortadan kaldrlr.
Kentsel ve krsal alanlardaki yaplarn planlanmas yerleim alannn koullar ve Yer
Sistemi zellikleri ile ilikili olarak evre artlar tarafndan denetlenmektedir. Eim
deerlerinin ok fazla olduu yerlerde yaplama bakmndan ekonomik giderler ok fazla
olmaktadr. Youn bir drenaj ana sahip yerler de yerlemeye uygun deildir. Bu tr alanlar
zorunlu olarak yerleime alacak olsalar dahi iletiim gleecek ve iletiimi kolaylatrmak
iin yaplan kprler ve alt yap almalaryla giderler artacaktr.
Kurulacak yerleim yerinin nemli ana kentlere olan uzakl, byk ulam
merkezlerine olan yaknl, su temini zellikleri nem arz eder. Bir sahann morfolojik yaps
itibari ile doal felaketlere kar gvenceli olmas yerleim alannn seimi asndan aranan
nemli bir zelliktir. Jeomorfolojik yaplar itibariyle, taknlar ve ktle hareketleriyle
karlamayacak sahalar olmaldr. Morfolojik yapya uygun olmayan bir ok yerleim birimi
ar yatan sonra birok takn ve ktle hareketleri tehlikesiyle kar karya bulunmaktadr.
Bu dorultuda Yer Sistemleri ile yan bilim dallar arasnda sk bir iliki de meydana
gelmitir. rnein gnmzde multi-disipliner veriler iermeyen jeolojik haritalar enderdir.
Maden yataklarnn, altn, elmas, uranyum, doalgaz yataklarnn aranmasnda bunlarn rol
son derece byktr. Plaserlerin jeolojisinde, kmr yataklarnn, boksitlerin ve killerin
depolanmalar olduka karmak olan gevek yap malzemelerinin aranmasnda da bu bilgiler
kullanlmaktadr. Akarsu yataklar ve ky boylarnda gelimi olan doalgaz ve petrol
yataklarnn tespitinde ayrntl analizler gerekmektedir. Petrol aratrmalarnda, elde edilen
bulgular ayn zamanda, rlyefte grlen gen tektonik hareketlerinin izlerini ve yerkabuunun
derinliini yanstr. Tektonik konusundaki bulgular ve uydu grntleri gittike artan bir
oranda petrol aramalarnda kullanlmaktadr. Petrol ve doalgaz havzalarnn temeline ait yer
ekli analizleri ve srt ykselmelerinin saptanmas petrol ve doalgaz strktrlerinin
saptanmasnda byk yararlar olmutur.
Zemin rts d etmen ve srelerin yer ekilleri zerinde olan etkilerini ve bu
etkilerin derecesini belirleyen nemli faktrdr. rnein, zemin rts unsurlarndan olan
bitki topluluklar, yamur damlalarnn dorudan topraa derek toprak tanelerine
arpmasna ve bunlarn tanmasna imkn vermedii gibi, dorudan Gne radyasyonuna
maruz kalmasna da engel olurlar. Ormann yer yer tahrip edilerek ortadan kaldrld ve bitki
rts kapallk oranlarnn fazla olmad ak alanlar fiziksel paralanma srelerinin
etkisine ak olurlar. Ayrca bitki topluluklarndan dolay toprak, nemini muhafaza ederek ve
organik asitler olumasna yol aarak kimyasal ayrmay tevik eder. Bu gibi yerlerde
mekanik yolla yama geliimi, plak yamalara oranla ok ar cereyan eder. Rzgrlarn
230

deflasyon etkisine de bitki topluluklar engel olur ve en aza indirilir. Ayrca erozyon, ktle
hareketleri, takn ve seyelan gibi srelerin etkinlik dereceleri de zemin rts
zelliklerinden etkilenmektedir. Ancak zemin rts doal olarak veya insann etkisiyle
deiime urayabilmektedir. Dolaysyla bu deiim farkl etmen ve srelerin hz zerinde
deiiklikler meydana getirebilmektedir. Deiimin hz ve bykl ile plansz nfus
toplanma sahalarnn art, ehirleme ve degradasyon arasnda bir paralellik olduu
sylenebilir. Hzl nfus art ve buna bal olarak artan insan faaliyetleri neticesinde tarm,
orman, yeil alan gibi zemin rts snflarnn yerini yerleim alanlar, ulam alar ve ak
alanlar almtr (ekil 116). Bu gibi zemin rts deiimi erozyon ve ktle hareketleri gibi
baz sorunlar beraberinde getirmektedir. Ayrca biyocorafya (hayvan ve bitki trleri)
zerinde biyolojik eitlilik bakmndan deiim meydana getirmektedir.

ekil 116: Yanl Arazi Kullanmna Bal Olarak Verimli Tarm Alanlarnn Tahrip Olmas
Litosferi tekil eden kayalar, insanolu iin kltrel ve teknolojik anlamda byk bir
etkiye sahiptir. nsanlar tarafndan kullanlan kayalar, insanlar iin teknolojinin temel
gelerinden biridir. Talarn madenlerden kartlarak eitli amalar iin kullanlmas, en eski
teknolojik ilerlemelerden biridir. Ancak bu sre eitli yerlerde farkl madenlerin ve talarn
bulunmas nedeniyle farkl zamanlarda ilerleme gstermitir. Tarih ncesi devirler arasnda
Ta a, Bronz a ve Demir a gibi alar yer almaktadr. Her ne kadar Ta a
grnrde tm dnya medeniyetleri zerinde sona erdiyse de, birok kayacn, binalarn ve
altyaplarn inasnda kullanlmasna devam edilmitir. Bu bakmdan kayalarn gelime
evreleri zerinde nemli bir katks olmutur. Gnmzde ta ve topraa dayal sanayinin
lkeler iin neminin artmas, yeryzn oluturan temel malzemeye olan ihtiyac
arttrmtr. Bu ihtiyac karlamak iin deiik ta ocaklarnn ve maden yataklarnn almas
yeryz sistemlerine olan mdahaleyi arttrm ve beraberinde birok sorunu ortaya
karmtr.
Bu gn doal varlklarn deerlendirilmesi, afetlerin nlenmesi veya zararlarnn en
aza ekilmesi, evre sorunlarnn kontrol ve zmne ilikin teknoloji de son derece
gelimitir. Ancak bu teknolojiden en etkin, ekonomik ve doal sreler ile uyumlu olarak
nasl yararlanlabilecei de nemli bir sorudur.

231

5.2.

Srdrlebilir evre ve Kalknma

Srdrlebilirlik daimi olma yetenei olarak adlandrlabilir. rnein Ekoloji


bilimindeki anlam biyolojik sistemlerin eitliliinin ve retkenliinin devamllnn
salanmasdr. Birlemi Milletler evre ve Kalknma Komisyonunun 1987 yl tanmna
gre "nsanlk, gelecek kuaklarn gereksinimlerine cevap verme yeteneini tehlikeye
atmadan, gnlk ihtiyalarn temin ederek, kalknmay srdrlebilir klma yeteneine sahip
olmas" olarak ifade edilmektedir. Dolaysyla Srdrlebilir Kalknma, ekonomik byme
ve refah seviyesini ykseltme abalarn, evreyi ve yeryzndeki tm insanlarn yaam
kalitesini koruyarak gerekletirme yntemidir.
evresel, ekonomik ve sosyal srdrlebilirlik saland takdirde srdrlebilir
gelime gerekleebilmektedir. Yenilenemeyen enerji kaynaklar yerine, yenilenebilir enerji
kaynaklarnn verimli kullanm ve doaya kar sorumlu davranlmas evresel
srdrlebilirliin gereksinmelerini oluturmaktadr. Doal enerjinin verimli kullanm
sonucu lke ekonomisinde gelime gzlenir. Ekonomideki kalknma srdrlebilir ekonomi
kavramn gereki klmaktadr. evreye duyarl bir yaklamla yaamann sonucunda salkl
toplumlar oluur. Salkl toplumlarn ekonomik refah iinde yaants sosyal srdrlebilirlik
olarak adlandrlmaktadr. Srdrlebilirlik iin ncelikli alanlar olarak, srdrlebilir
kalknma, su ynetiimi, enerji, toprak ynetimi, biyolojik eitlilik, kimyasallar, iklim
deiiklii gelmektedir. Birlemi Milletler Genel Sekreterinin Yol Haritasnn bir paras
olarak 2000 ylnda onaylanan, BMnin genel misyon ve hedefleri erevesinde uygulanacak
olan Binyl Kalknma Hedefleri, evrenin korunmas ve doal kaynaklarn aklc kullanm
zerinde nemle durur. Binyl Kalknma Hedefleri, tm UNDP etkinliklerinin odak noktasn
oluturur. Buna gre, enerji ve evre UNDPnin be ana alma alanndan biridir. Sekiz
alanda izlenen Binyl Kalknma Hedeflerinden biri olan evresel srdrlebilirliin
salanmas hedefine, srdrlebilir kalknma ilkelerini lke politikalarna ve programlarna
stratejik olarak entegre ederek ve evresel kaynaklarn kaybn durdurarak ulalacak. Bu
kalknma hedefi ayn zamanda, 2010 ylna kadar biyolojik eitlilik kaybn fark edilebilir bir
oranda azaltmay, temiz ime suyuna eriimi olmayan insanlarn orann 2015 ylna kadar
yarya indirmeyi ve 2020 ylna kadar en az 100 milyon yoksul gecekonduda yaayan
insannn hayatlarnda nemli bir ilerleme kaydetmi olmay amalamaktadr. Binyl
Kalknma Hedeflerinin yedincisi olan evresel srdrlebilirliin salanmas dier
hedefleri ne ulalmasnda kritik bir role sahiptir. Birok yoksul lkede, doal kaynaklar
temel geim ve yaam kaynaklardr. Doal sermaye, dk gelirli lkelerin zenginliinin %
26sn oluturmaktadr. Gelimekte olan lkelerde hastalklarn %20si evresel risklerle
ilikilidir. zellikle yoksul kadnlar, hane ii hava kirliliinin sebep olduu solunum
yetmezliine kar daha savunmaszdr. Akut solunum yetmezlii, ocuk lmlerinin balca
sebepidir. Dier hastalklarla karlatrldnda solunum yetmezliiyle ilikilendirilen zatre
be ya alt ocuk lmlerine en ok sebep olan hastalktr. Gvenilir olmayan su kullanm,
zayf salk ve hijyen koullar dnyada ocuk lmlerinin ikinci en byk sebepidir.
rnein, ishalden dolay ylda 1.8 milyon ocuk hayatn kaybediyor ve yine buna bal
olarak 443 milyon okul gn karlyor. Doal kaynaklarn srdrlebilir kullanm bu

232

bakmdan yoksulluu, hastalklar ve ocuk lmlerini azaltmaya katkda bulunacak ve anne


saln iyiletirerek cinsiyet eitliini ve evrensel retimi destekleyecektir.

5.3.

Plansz ve Riskli Yaplamaya Bal Afetler

Afete maruz kalacak riskli alanlarn imar ve yaplamaya almas telafisi mmkn
olmayacak felaketlere neden olabilir. Son yllarda, dnyann deiik blgelerinde olduu gibi
lkemizde de akarsularn ve buna bal olarak gllerin ve denizlerin kirlenmesi, fiziksel
mdahalelere maruz kalmas nemli evre sorunlarnn banda gelmektedir. Tabi ki burada
sorunun balang noktas; akarsularn bir atk su kanal hline getirilmesi ve amac dnda
kullanlmasdr. Buna birde akarsu yataklarnn veya eskiden kurutulmu gl yataklarnda
izinli veya kaak yaplama eklinde yerleimin olmas, meydana gelen ar yalar
neticesinde su taknlaryla dere ve gl yataklar evresinde kurulan yaam alanlarnda can ve
mal kaybna yol at da grlmtr. Kurutulan Amik Gl aynas zerine kurulan Hatay
Havalimannn yalarda su basknna maruz kalarak kullanm d kalmas en ak ve
sklkla yaanan evre sorunlarna verilecek gzel rneklerden birisidir (ekil 117). Plansz ve
arpk kentlemeden stanbulun dereleri de payn alm, doal yataklar fiziksel
mdahalelerle deitirilmi veya dere yataklarnda plansz arpk yaplamann sonucunda
daralmalar meydana gelmi, yalarn biraz mevsimnormallerinin zerinde yamas
durumunda meydana gelen taknlar insan hayatn tehdit eder duruma gelmitir. 2009 ylnda
meydana gelen ve 31 kiinin lmne neden olan Basn Ekspres Yolu takn buna rnek
tekil eder (ekil 118).

ekil 117: Hatay Havaalan

5.4.

ekil 118: stanbul Basn Ekspres Yolu

Riskli letmecilie Bal Maden Sahalarnda Sorunlar

2014 Soma Maden faciasndan sonra lkemizde maden iletmeciliinde modern


teknolojinin kullanlmamas ve alan iilerin gvenliklerinin salanmamas, gerekli
denetim ve izlemenin yaplmamas gibi ok farkl noktalardan kapsaml tartmalar
yaplmtr. Riskli maden alanlarnn varl nedeniyle madencilik sektrnde yksek koruma
ve gerekli nlemler arttr, zaruridir (ekil 119).

233

ekil 119: lkemizde Riskli Maden Alanlar ve karlan Maden Trleri

5.5.G ve Kentlileememe Sorunlar


Sanayileme ve sanayilemenin sonucu olan kentleme, 20. yzyln belirleyici
zellii olmutur. ok eitli, ok nedenli ve ok sonulu olan g hareketleri insanlk tarihi
kadar eski olan kalc yer deiiklikleridir. Gler g etme nedenlerine gre zorunlu ve
gnll g, g edenlerin zelliklerine gre emek ve beyin g, son olarak da g
hareketinin yurt ii ve yurt dna ynelik olmasna ynelik olarak d g ve i g olarak
tasnif edilebilir. Gnmzde en fazla konuulan, zerinde tartlan konulardan birisi de i
g olgusudur. Trkiye gibi sanayilemesini tam olarak salayamam lkelerin en nemli
sorunlarnn banda sanayileme hamlesini salayacak yetimi insan gc ihtiyacnn
giderilememesi gelmektedir. G olaynn nemli olumsuz etkileri de sz konusudur. Gler
sonucunda, kentlerde kan konut, gecekondu sorunu, gn hacmiyle orantl olarak
gerekletirilemeyen mahalli hizmetler, bunlara bal olarak ortaya kan sorunlar, i
imknlarndaki gelime ile oransz bir art gsteren glere bal olarak ortaya kan eksik
istihdam, gizli ve ak isizlik sorunlar, gn olumsuz sonularndan belli ballar olarak
ortaya kmaktadr.
Gecekondu, kent kenar semtlerinde kurulan daha sonra i merkezde de kalabilen fakat
sosyal ve ekonomik bakmdan kent hayatna bal bir yerleme eklidir. Gecekondu arazileri
ya devlet mlkiyetinde ya da kapanan veya haklarn arayamayan vakflara aittir. Kentin daha
d alanlarna yaplan gecekondular ise tarm arazi zerinde kurulmulardr. Gecekondulama
beraberinde baz sorunlarda oluturmaktadr. Bu sorunlar; Ekonomik ve kentlemeyle ilgili
sorunlar ve Sosyo-Kltrel Sorunlar olmak zere iki ana balk altnda toplanabilir.
Sanayileme ve kentlemeye bal g hareketlerinin kentlerde younlatrd nfusun, i
edinme ve yaam koullarn iyiletirme olanaklarnn daralmas, kentsel yoksulluun temel
nedenlerindendir. Bu kesim toplum iinde dlanan sessiz kesimler, dier bir deyile sosyal
dlanmaya maruz kalma riskini en fazla tayan gruplardrlar. Kente uyumluluu engelleyen,
kentlileememeye birok sebep vardr. Genel olarak bu sebepler ana balk altnda
toplanabilir. Birincisi, kente g edenlerin sosyo-kltrel yaps, ikincisi, kentin yaps ve
kurallar, ncs ise kentin sahip olduu kltrel yapdr.

234

5.6.Yanl Arazi Kullanm


Tarm arazilerinin, kentleme, sanayi, turizm gibi tarm d amalarla kullanm
sonucu ncelikle tarm topraklar geri dnm olmayacakbiimde yok olma tehlikesi ile
kar karya bulunmaktadr. Trkiyede tarm arazilerinin tarm d kullanm devam ettii
srece snrl miktardaki verimli tarm arazileri hzla azalacaktr. Bu durum, ayn zamanda
tarm arazilerine ynelik daha nce byk maliyetlerle yaplm olan sulama ve tarmsal
altyap gibi yatrmlarnatl kalmasna da neden olacaktr. Tarm arazilerinin nfusa bal
olarak giderek azalmas nedeniyle gelecekte yaanmas muhtemel alk tehlikesi yine azalan
tarm arazisi neticesinde biyolojik eitlilik zerindeki olas olumsuz etkileri ve tarm arazis
igereksiniminin ayr ve mera arazilerinden karlanarak ekolojik dengenin bozulmas gibi
hususlar, tarm arazilerinin korunmas ve etkin kullanmnn salanmasnn ne kadar gerekli
ve nemli olduunu gzler nne sermektedir.
Tarm arazileri daha ok kentleme, sanayi, turizm, madencilikve dier kamu yatrm
alanlarnda yaygn bir ekilde kullanlmakta olup, bu kullanmlara ilikin salkl veriler
bulunmamaktadr. Ancak, mlga Ky Hizmetleri Genel Mdrlnn verilerine gre,
Trkiyede toplam tarm damal kullanlan arazi miktar 2004 yl sonu itibaryla 1,7
milyon hektar olup, tarm d kullanlan I ve IInci snf sulu tarm arazi miktar ise 50 bin
hektardr. Trkiyede plansz nfus toplanma alanlarndaki arta bal olarak su kaynaklar,
tarm alanlar, yeil alanlar ksaca arazi kullanmnda ok ksa srelerde deiimler ortaya
km, orman alanlar ve su havzalar youn bir yerleim tehdidi ile kar karya kalmtr.

5.7.Fosil Yakt Tketimi


Fosil yaktlar, yllar nce lm ve ryen canllardan milyonlarca ylda olumu,
kmr, petrol ve doalgaz gibi yaktlardr. Kmr, petrol, doalgaz gibi fosil yaktlar
gnmzde en ok termik santrallerde elektrik enerjisi retmek iin kullanlmaktadr. Gnlk
hayatta kullandmz benzin, mazot, LPG, plastik, naftalin, boya, teflon gibi maddeler petrol
kaynakldr. Bu kaynaklar nemli gereksinimlerimizi salarken hava su ve toprak kirliliine
yol amaktadr. Fosil yaktlardaki karbon yanma tepkimeleri ile atmosferde CO 2 ve CO
bileiklerinin birikmesine neden olur. Bu gazlarn havada ok fazla birikmesi sera etkisine ve
kresel snmaya neden olmas asndan olduka tehlikelidir.

5.8.Kimyasal Kullanm
Kimyasal deiim sonucu veya doada saf veya bileikleri hlinde bulunan maddelerin
genel ismi kimyasal madde olarak adlandrlmaktadr. Kimyasallara maruziyet asndan
endstriyel faaliyetlerde ve laboratuarda alanlar risk grubundadr. Bu adan kimyasallarn
tannmas, tasnifi ve depolanmas bu i yerlerinde nemlidir. Doru depolamada iyi bir
snflandrma; kolay alev alabilen veya ok kolay alev alabilen, korozif, toksik, oksitleyici,
kriyojenik, patlayc maddeler ve sktrlm gazlar eklinde yaplmaldr. Aseton, Etil Eter,
Sodyum, Hidrojen, Lityum ok kolay alev alabilen maddelerdir. Slfrik Asit, Hidroklorik
Asit, Nitrik Asit, Amonyum Hidroksit, Sodyum Hidroksit korozif (andrc) maddelerdir. Az
miktarlarda solunduunda, az yoluyla alndnda veya deri yoluyla emildiinde insan
235

saln akut veya kronik hasarlara veya lme neden olan toksik kimyasallarn zerinde
LD50 gibi bir deer yazmaktadr. LD50,bir kimyasal maddenin deney hayvanlarnn
%50sinin lmne neden olduu dozdur. Peroksitler, Hiperperoksitler, Peroksi Esterler
oksitleyici maddelerdir. Azot, Hidrojen, Argon, Helyum, Oksijen sktrlm gazlardr.
Asetilen, Asit, Hidrojen, Nitro Bileikleri, Amonyak, Organik Peroksitler, Perkloratlar,
Bromatlar Patlayc kimyasallardr.

5.9.Nkleer Atklar
ekirdekler ve tanecikler arasndaki tepkimeleri inceleyen, kimya dalna Nkleer
Kimya denir. Nkleer reaksiyon dier kimyasal reaksiyonlardan daha fazla enerji aa
kardndan ilgi son ylarda giderek artmtr. Nkleer g reaktrlerinin almalar
esnasnda, reaktr soutma sistemlerinin ve yakt depolama havuzlarnn temizlenmesinden,
alet ve cihazlarn radyoaktif bulamalarnn giderilmesinden, radyoaktif hle gelen baz metal
paralar ve filtre gibi malzemelerden, dk ve orta aktivite seviyelerinde sv ve gaz
radyoaktif atklar olumaktadr. Bu tr atklarn ksa yar mrl olanlar yani aktiviteleri
abuk sonlananlar aktiviteleri azalncaya kadar depolanr, uzun yar mrl atklar yani
radyoaktivitesi uzun sre devam edenler ise aktivitelerinin evreye yaylmasnn nlenmesi
iin imento veya asfalt ile kartrlarak depolanr. Kullanlm yaktlarn reaktr blgesinden
uzak bir blgede ya da reaktrn bulunduu alandaki tesislerde depolanmaktadr. Kullanlm
yaktlarn betonarme koruganlarda saklanmasnn gvenli olduu 30 yllk bir deneyim
sonucu anlalm olup, sz konusu yaktlar birok yl daha ayn ekilde mahfaza edilebilirler.
Kullanlm yaktlarn nihai olarak depolanmas iin dnlen zm jeolojik yaplar
ierisinde ve su tabakalarndan uzak depolanmalardr.

5.10. Kirlilik
evre; canllarn yaam boyunca ilikilerini srdrd ortamdr. Hava, su ve toprak
bu evrenin abiyotik unsurlar, insan, hayvan, bitki ve dier mikroorganizmalar ise biyotik
unsurlarn oluturmaktadr. Doann temel unsurlarndan olan, hava, su ve toprak zerinde
olumsuz etkilerin olumas ile ortaya kan ve canl elerin hayati aktivitelerini olumsuz
ynde etkileyen tm sorunlarna "evre Kirlilii" ad verilmektedir. evreyi meydana getiren
abiyotik unsurlarn yani toprak, su ve havann fiziksel zelliklerinin tamamnn veya bir
ksmnn canl saln olusuz ynde tehdit edecek, ekilde bozulmas fiziksel kirlenmedir.
eitli fabrikalarn atklarnn akarsu ve gllere boaltlmas sularn fiziksel kirlenmesine
rnektir (ekil 120).

236

ekil 120: Fiziksel Kirlenme


Doal evreyi oluturan abiyotik unsurlarn yani toprak, su ve havann kimyasal
zelliklerini deitirecek nitelikte canllarn hayati faaliyetlerini ve aktivitelerini olumsuz
ynde etkileyecek biimde bozulma kimyasal kirlenmedir. Fabriklarn kat ve sv atklarnn
verimli tarm arazilerine veya akarsu ve nehirlere boaltlmas sonucu canl lmleri bu gruba
rnek tekil eder. Doal ortam oluturan toprak, hava ve suyun eitli mikroorganizmalarn
ar art sonucu mikrobiyolojik yapnn bozularak mikrobiyal aktivite art sonucu
kirlenmesi biyolojik kirlenmedir. Tarm alanlarnn kanalizasyon suyu ile sulanmas veya
kanalizasyon sularnn akarsu, gl ve denizlere boaltlmas ile kanalizasyon sularnda
bulunan hastalk yapc mikroorganizmalarn artmas rnek verilebilir.
nsan faaliyetleri neticesinde canl hayatn ve saln olumsuz etkileyen kirletici
maddelerin havaya verilmesi hava kirliliine sebep olmaktadr. Yukarda saydmz tm
kirlenme eitlerinde hava kirliliine sebep olmaktadr. Bu kirleticiler, gaz (SO 2 , NOx, HC,
CO, CO 2 ) ve toz (duman, metalik duman, ucucu kl, aeresoller) hlindeki kirleticiler olmak
zere genel olarak iki alt grupta toplanmaktadr. Bunun dsnda ozon (O 3 ) ve PAN (peroksi
asetil nitrat) ve PBN (peroksibenzol nitrat) gibi fotokimyasal oksidantlar da ikincil hava
kirleticileri olarak belirtilebilirler. Hava kirleticileri, doal kaynaklar ve insan faaliyetleri
sonucunda meydana gelen kaynaklar olmak zere iki ye ayrlr. Doal kaynaklar; volkanik
patlamalar, orman yangnlar, toz frtnalar, okyanuslar ve denizler ve bitkiler olarak
gsterilebilir. Antropojenik kaynaklar ise ulastrma aralar, endstriyel retim ve fosil
yaktlar olarak sralanabilir.
Yanma olayndan kaynaklanan hava kirliliinin ilk ortaya k 13. yy'da ngilterede
olduu sylenmektedir. Kral I. Edward 1301 yl k aylarnda Londra'da ar bir ekilde
duman ve kokuya sebepiyle snma iin kmr yasaklamtr. 1875 yl sanayi devriminden
sonra ngiltere'de hava kirlilii vakalar sonucunda lm olaylarnda byk artlar
grlmtr. 1930 ylnda Belika Meuse Vadisi'nde hava kirlilii vakalar sonucunda lm
olaylar, 1948 ylnda ABD Pennsylavania eyaleti Donora hava kirlilii vakalar sonucunda
lmler bu konuda yaanan en ilgin tarihsel olaylardr.

237

5.11. Beslenme- Alk ve Gda Gvencesi Sorunlar


Dnya nfusunun giderek artmas sonucunda, gda talebinde ortaya kan arta
ramen, retim bu talebi karlayamamaktadr. Bunun sonucunda, dnyann eitli yerlerinde
insanlar alk tehlikesi ile kar karya kalmaktadr. lkelerin tarm rnleri ve zellikle gda
maddeleri bakmndan kendine yeterliliinde oynad rol dikkate alndnda tarm
sektrnn byk nem tad ortaya kmaktadr. Gda gvencesi, her insann bedensel ve
ruhsal sal iin gereken yeterli ve dengeli gdaya erime hakk olarak tanmlanmaktadr. Bu
adan lkelerin, tarmsal retimle ilgili ncelikli hedefi, lke nfusunun yeterli ve dengeli
beslenmesinin salanmasdr. Trkiyede, tarmsal retim politikalarnn ncelikli hedefi,
halkn bitkisel ve hayvansal besin maddeleri ihtiyacnn yurtii olanaklarla karlanmas
olmutur.
Gda, insanlarn en temel gereksinimi ve insann biyolojik ve fiziksel geliimi
iintemini zorunlu bir maddedir. Gelien teknolojiye bal evre kirlilii ve lkeler aras
ekonomik dengesizlikler beslenme sorunlarna yol aarak, gvenli gda teminini
zorlatrmaktadr. Tarmsal kriz, alk, kt beslenme ve obezite gibi sorunlarn kaynanda
tarm ve gda sanayinde meta ilikilerinin younluk kazanmas ve mlkiyetin gitgide
younlamas ve merkezilemesi, gelir dalmndaki adaletsizlik ve buna bal blgesel,
etnik ve snfsal eitsizliklerin art gibi yapsal nedenlerin yatmakta olduu anlalmaktadr.
Alk ve gda gvencesizlii sorunlarnn kresel boyutlar bulunmaktadr. Dnya
nfusundaki hzl art ve doal kaynaklar zerindeki basklar gz nne alndnda acil,
kararl ve uyumlu eylemlerin yaplmamas hlinde bu durumun baz blgelerde devam etmesi
ve hatta ciddi biimde artmas kanlmazdr. Yoksulluk gda gvencesizliinin en byk
nedenidir ve yoksulluun ortadan kaldrlmas almalarndaki ilerlemeler gdaya eriimin
iyiletirilmesinde yaamsal rol oynamaktadr.Youn girdi ve teknoloji kullanmnn
bulunduu tarmsal retimde yaanan ve sal olumsuz etkileyen sorunlar nedeniyle,
gelimi lkeler, evre, bitki, hayvan ve insan salna zarar vermeyen bir retim modeli
arayna girmilerdir. Bu erevede, evre ve canllara dost, gvenli bir ekilde retilen
rnlere talep artmaya balamtr. Bu talebe uygun olarak, tketicileri korumak, evre
kirliliini nlemek, bitki ve hayvan saln gzeterek gda gvenliini salamak amacyla
mevzuat ve politika almalar younlamtr. Bu yaklam ve talebin yansmas olarak
gelimi lke pazarlarna daha fazla giri yapmak isteyen gelimekte olan lkelerde benzer
almalar yaplmaktadr.
Gda gvencesi ifadesi sklkla gda gvenlii ifadesi ile kartrlmakta veya birbiri
yerine kullanlmaktadr. Gda gvenlii; gdalarn ilenme, depolama ve sunumu srasnda
gerekli hijyen ve sanitasyon kurallarnn salanmas ve tketicide herhangi bir salk sorunu
oluturabilecek fiziksel, kimyasal ve biyolojik risklerin nlenmesi olarak tanmlandndan
gda gvencesinden olduka farkl bir anlam ifade etmektedir. Dolaysyla gda gvenlii,
gda zincirinde yer alan tm birimlerin katksyla salanan bir olgudur. Gda gvenlii,
gdalarda olabilecek fiziksel, kimyasal, biyolojik ve her trl zararlarn bertaraf edilmesi iin
alnan tedbirler btnn ifade eder. Gda gvencesi, Dnya Gda ve Tarm Tekilat
tarafndan tm insanlarn salkl ve aktif bir hayat srdrebilmeleri iin gerekli olan besleyici
238

gday zamannda ve yeterli miktarda bulabilmeleri ve satn alabilmeleri olarak


tanmlanmtr.

5.12. Asker Afetler: Savalar, Kitle mha Silahlar, Terrizm


Kitle mha Silahlar konvansiyonel silahlarn defalarca kullanlmas sonucunda ortaya
kabilen insan zayiatn sadece birkez kullanlmalar sonucunda meydana getirebilen,
bununla beraber konvansiyonel silahlarn oluturamad saldr sonras olumsuz etkileride
bulunan silahlar olarak tanmlanabilirler. Yukardaki referanslar birbiri ile mukayese
edildiinde, bir tek kitle imha silahnn yzlerce, hatta binlerce, yksek patlama gcne sahip
konvansiyonel mhimmattan daha fazla tahrip gcne sahip olduu gerei ortaya
kmaktadr (ekil 121).

ekil 121: Atom Bombas Atldktan Sonra Hiroima


1990lara kadar uluslararas terrizme damgalarn vuran kiilerin nmzdeki
yllarda binalar havaya uurmakla yetinmeyecekleri, kitle imha silahlarn kullanarak btn
bir kenti, hatta btn bir lkeyi tehdit etmek giriiminde bulunabilecekleri uyarsnda
bulunulmaya balanmtr. Ulam ve iletiim teknolojilerindeki gelime ile mal, hizmet,
insan, bilgi ve finansn serbeste ve hzl bir ekilde yer deitirmeye balamas, ulusal
snrlarn birer engel olmaktan kmas ile sadece kar amal irketlerin deil, terr
rgtlerininde yapsn deitirdiini syleyebiliriz. Gelinen noktada uluslararas terrizmin
deien yaps, sadece corafi snrlara dayal olmayan gvenlik stratejilerinin gndeme
gelmesini zorunlu klmaktadr. Terr mantnda bulunan zayflk olgusu geerliliini
yitirmemi olmasna ramen, kresellemenin nimetleri sayesinde terr rgtleri sahip
olduklar zayflklarla bile byk ykmlar gerekletirme olanana sahip olmulardr ki, 11
Eyll saldrlar bu geree iaret eden nemli bir rnei tekil etmektedir. Bu durumun adda
uluslararas alanda asimetrik tehdit olarak belirlenmitir (ekil 122).

239

ekil 122: 11 Eyll Terr Saldrlar


Kitle imha silahlar; toplu lm ve yaralanmalara yol amak amac ile kullanlan,
Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nkleer (KBRN) silah veya maddelerdir.
Terr saldrlarnda: Tokyo Metrosu sarin gaz saldrs ve ABDde meydana
gelen arbon vakalar rnek gsterilebilir.
Endstriyel kazalarda: Depolama, retim ve datm kontrolszl her an bir
tehdit unsurudur. Gemi yllarda stanbul Davutpaada bulunan bir havai fiek retim
tesisinde meydana gelen patlamann sonucu henz hafzalardadr.
Nkleer reaktrlerden kaynaklanan kazalarda: lkemizin hemen yan banda
bulunan nkleer santrallerin durumu ortadadr. Teknolojisi eski ve hlen faaliyette olan
reaktrlerin varl da nemli bir risk oluturmaktadr. Benzer teknolojiyi kullanan ernobil
Nkleer Santralinde meydana gelen kaza bu duruma rnek verilebilir.
Afetlerde: KBRN maddelerinin kullanld tesislerde meydana gelen hasar
sonucu gerekleen szntlardr (byk depremler, yangnlar vb.). rnein, 11 Mart 2011
tarihinde Japonyada 9,0 byklnde meydana gelen Byk Dou Japonya Depremi,
Fukuima Nkleer Santralinden radyasyon szntsna sebep olmutur.
Teknolojinin tanmas srasnda yaanan kazalarda: lkemizde her yl yzlerce
geminin binlerce ton tehlikeli kimyasalla gei yapt stanbul Boaz ve stanbul ehri iin
risk her hlde tahmin edilebilir. Bir sava durumunda dmann, bar durumunda ise
terrizmin veya KBRN kazasnn sonular son derece vahim olacaktr. Bu nedenle bu
durumlara kar gerekli tedbirlerin alnmas gerekmektedir.

5.13. Yangn
Bilindii gibi yangnlar can, mal ve evre gvenlii asndan byk bir tehlike
oluturmaktadr. Kaza sonucu kabildikleri gibi, kastl ya da doal yollardan da yangnlar
ortaya kabilir. Kentsel blgelerde, teknik mdahale gerektiren acil durumlar arasnda en ok
oluanlardan biridir. Bunun yannda yangnlar deprem, takn, frtna gibi afetlerin ardndan
ikincil tehlike olarak da ortaya kabilmektedir. Yanma olay yanc madde, s ve oksitleyici
maddenin birlemesiyle oluan egzotermik bir reaksyondur. Yangn olay, yanma olaynn
kaza sonucu, kasten veya doal yollardan kontrolden karak insan hayatn, mal ve evreyi

240

tehdit edecek boyuta ulamasdr. Yangn snflar yanc maddelerin cinsine gre yaplr. Her
yanc maddenin yanma karakteri farkldr bu nedenle tedbir ve sndrme teknikleri de
deitirmektedir. Yanclar snflara ayrlarak uygulanacak tedbir ve sndrme madde ve
tekniklerinin belirlenmesi kolaylamaktadr.
A SINIFI: Kat yanc madde yangnlarna denir. Alevli ve iten ie yanabilirler.
Kor brakan yangnlardr. rn: eitli odun, kereste, ham ve mamul tekstil maddeleri kt
vb. maddeler.
B SINIFI: Sv yanc madde yangnlarna denir. Alevli yangnlardr. rn:
Gazya, benzin, mazot, vb maddeler, yalar, alkol, tiner, vernik, boyalar vb. maddeler.
C SINIFI: Gaz hldeki yanc madde yangnlarna denir. Alevli yangnlardr. Gaz
yangnlar dumansz olur. rn; Likit petrol gaz (Tp gaz) havagaz, hidrojen vb. maddeler.
D SINIFI: Yanabilen metal yangn; genelde suyla reaksayona giren maddeler
olduundan dikkatli yaklalmaldr. Alminyum, magnezyum vb. maddelerdir.
F SINIFI: Mutfaklarda kullanlan piirme yalarnn kart yangnlardr. Bu
yangnlar su kullanldnda olduka byk problemler karabilmektedir.
Bir yangn olay gerekletiinde tehlike altndaki insanlarn kurtarlmas, mlklerin
ve evrenin grd zararn en aza indirilmesi iin yangnn sndrlmesi gerekir. Sndrme
operasyonlar olduka basit olabilecei gibi. Yapnn veya yanc maddenin zelliklerine gre
olduka karmak olabilir. Sndrme operasyonlar olduka risk ierebileceinden olduka iyi
planlanmal ve ncesinde iyi hazrlanmaldr. Sndrme eylemine gemeden nce daha
sndrme teorisini bilmek sndrme maddelerinin hangisini nerede kullanabileceimiz
konusunda bize yol gsterecektir. Sndrme yntemlerini iyice anlamak iin tekrar yangn
genine dnmemiz gerekmektedir. Yangn genin unsurlar olan s, yanc madde ve
oksitleyici maddeden herhangi birini ayrdmzda geni bozmu yani yangn sndrm
oluruz. Bunun yannda bu maddelerin birbirleriyle reaksyona girmesini engelleyecek baz
kimyasallarla da yangn sndrmek mmkn olmaktadr. Bu bilgiler nda sndrme
yntemlerini aadaki drt maddede toparlamak yanl olmayacaktr.

Soutma (Isy azaltma)

Ayrma (Yakt ortadan kaldrma)

Boma (Oksijeni kesme)

Kimyasal reaksiyonu krma

Yangn tehlikesi karsnda nlem almak ok nemlidir. Yangn ktktan sonra


yaplacak sndrme operasyonlar her ne kadar can ve mal kaybn azaltsa da yangnn verdii
zarar olduka fazla olacaktr. Bunun yannda sndrme operasyonlarnn kendisi de yaplara
sklan sndrme maddesi, aktarma ve havalandrma almalar nedeniyle byk zarar

241

vermektedir. ok ufak bir yangn bile dumann kontrolsz yaylmas nedeniyle yap iinde
byk zarara neden olabilmektedir. Bu nedenle yangnlara kar daha balamadan tedbirler
almak ve yangnn kma ihtimalini en aza indirmek gerekmektedir. Orman yangnlar zaman
zaman can ve mal kaybna da neden olan kresel bir olgudur. yle ki yeryznn %
30undan fazlasnda eitli sklkta orman yangnlar kmaktadr. Son yllarda Akdeniz iklim
blgesinde orman yangnlarnda nemli artlar olmutur. Gnmzde bu blgede meydana
gelen orman yangnlar 1970li yllara gre ikiye katlanmtr. Yllk yanan orman alan
600.000 hektar bulmaktadr. Orman yangnlar sadece orman aalar zerine deil orman
ekosistemi iinde barnan tm canl topluluklar zerine etkide bulunmaktadr. Bunlar
arasnda yaban hayvanlar da en ok etkilenen guruplardan biridir.

5.14. Kazalar ve Meslek Hastalklar


kazalar, meslek hastalklar, hastalk, analk, yallk, malullk, lm, isizlik ve
aile yklerinden kaynakl ekonomik ve sosyal rahatszlklara kar toplumun kendini korumas
olarak ifade edilen ve Uluslar Aras alma rgt ILOnun 102 sayl szlemesinde asgari
normlar belirlenen sosyal gvenlik, sosyal refah devletlerinde sosyal politikalarn en nemli
gstergesidir. Trkiyede anayasal bir hak olan sosyal gvenlik, 102 sayl szlemedeki
dokuz ana balktan aile ykleri haricindeki sekizini hayata geirerek modern bir grnm
oluturmaktadr. Sosyal gvenlik sistemlerinin etkin bir ekilde iletebilmesi ve kendisinden
beklenen hizmeti verebilmesi ancak sistemin salam bir finansman yapsna sahip olmas ile
mmkndr. Dnyada sosyal gvenlik sistemi, geni lde, ekonomi politikalarnn bir
yansmas olarak gelimitir. Bu balamda, dnyada 1929 ylnda yaanan byk buhrana
kadar olan devrede yeterli sosyal korumadan bahsetmek mmkn deildir, ancak zellikle
ikinci dnya savandan sonra 1970li yllara kadar sren dnem, sosyal politikann zirveye
kt refah dnemidir. Ekonomide yaanan krize paralel olarak 1970li yllardan sonra
sosyal refah devletine itirazlar ykselmeye balam ve sosyal gvenlie ynelik eletiriler bu
itirazlar ierisinde en yksek pay almtr.
kazas, kazann tamamen alma yaamndan doan hlini oluturmakta olup,
mesleki risklerin banda gelmektedir. gvenlii asndan bir olayn i kazas olarak
tanmlanabilmesi iin, her eyden nce olayn iyeri ve istihdamla balantl olmas
gerekmektedir. kazas genel olarak nceden planlanmam, ou kez kiisel yaralanmalara,
makinelerin, ara ve gerelerin hasara uramasna ve retimin bir sre durmasna yol aan
olay olarak tanmlanr. Sanayileme ve teknolojik gelimeler iletmelerdeki retim
faaliyetlerini ve krll artrrken, lke ve tm insanlk iin nemli bir maliyet unsuru olarak
verimlilii ve krll dorudan etkileyen i kazalar ve meslek hastalklar oranlarn da
paralelinde ykseltmi ve nihayet bu arttan kaynakl zararlarn tazmini sosyal gvenlik
sistemlerinde ciddi bir gider kalemine dnmtr. SGK tarafndan 2012 yl sonunda
yaynlanan 2011 yl istatistik yllna gre Trkiyede 2011 ylnda 69.227 i kazas ve 697
meslek hastal vakas yaanm, bunlarn sonucunda 1.710 kii hayatn kaybetmi, 2.216
kii ise srekli olarak i grmez hle gelmitir. naat ileri, sektrn doas gerei ou
zaman zor artlar altnda gerekletirilmektedir. Bu sektrde alan iiler; tozlu, rutubetli vs.
ortamlarda, yerden ok yksekte, yerin altnda, scak-souk havada, kimyasal maddeler,

242

elektrikli aletler vb. kullanlarak yaplan bu ileri kanksam olduklarndan genellikle kendi
salklarn korumay ihmal etmektedirler.
Meslek hastal bir kiinin, alma hayatnda karlat etkenler nedeniyle meydana
gelen hastaldr. Meslek hastalklar belirli mesleklere zg hastalklardr. Bu hastalklarda
yaplan i ile hastalk arasnda dorudan nedensel bir iliki sz konusudur. Bu iliki yle
boyuttadr ki, kii sz konusu ite almyor olsa bu hastalk meydana gelmeyecektir. rnek
olarak kurun zehirlenmesi dnldnde, bu hastalk ancak kurun kullanlan ilerde
alan kimselere meydana gelebilir. Meslek nedeniyle kurun etkilenmesi olmayan bir kiide
kurun zehirlenmesi (nadir hller dnda) grlemeyecei gibi, tozlu yerlerde
almayanlarda da pnmokonyoz meydana gelmez. Mesleki bir faaliyetin yrtm yada
baz ilerde srekli alma, kiide bu faaliyetlerle dorudan balantl hastalklara yol
aabilir. te, meslek hastalklarnn sosyal gvenlik sistemlerince i kazalar gibi sosyal bir
risk olarak kabul edilmesinin balca nedeni budur. Meslek hastal, alma hayatnda i
sal ve gvenlii tedbirlerinin alnmamas nedeniyle ortaya kan ve sigortalnn maruz
kald geici ve srekli hastalk, sakatlk veya ruhi arza hlleri olarak tanmlanabilir.

5.15. Teknolojik ve Sanayi Afetleri


Gnmz artlarnda iletmeler mteri beklentilerini karlamak adna srekli
yenilikler gerekletirmekte, farkl rnler gelitirmektedir. Bu durum rnlerin, makinelerin,
sistemlerin ve fabrikalarn her geen gn daha karmak yaplara kavumasna neden
olmaktadr. Karmaa arttka ynetim de zorlamakta ve insan kaynakl pek ok teknolojik
afet byk endstriyel kaza gereklemektedir. Son yzylda farkl zamanlarda farkl
blgelerde ok sayda iddetli teknolojik afet toplumlar derinden etkilemitir. Bununla
birlikte gelimi lkelerde 2000li yllara kadar olan afet saylar ve lmlerdeki art 2000li
yllarla birlikte azalma eilimine girmitir. Bununla birlikte az gelimi ve gelimekte olan
lkelerde teknolojik afetlerin saylar ve lmler artarak devam etmektedir. Teknolojik Afetler
endstriyel bir faaliyet, retim ya da hizmet gerekletirirken meydana gelen afetler ele
alnmaktadr. Teknolojik afetlerin k nedeni teknolojik hatalar-eksiklikler gibi grnsede
esasen kk neden insan kaynakldr. Eitimsizlik, dikkatsizlik, yeterli nlemlerin alnmamas
gibi sebeplerden tr kaza veya kast sonucu teknoljik afteler meydana gelebilmektedir.
Teknolojik afetler ok farkl alanlarda gerekleebilmektedir. Hoyois ve arkadalar
teknolojik afetleri, Endstriyel Kazalar, Ulam-Tamaclk Kazalar ve Dier Kazalar
olmak zere snfa ayrmtr. Buna gre, Endstriyel kazalar-afetler iinde kimyasal
maddelerin dalmas-salmas, patlamalar, gaz kaaklar, zehirlenmeler ve radyasyon gibi
afetler bulunmaktadr. Ulam-Tamaclk kazalarnda ise tamaclkta meydana gelen (kara,
deniz, hava) byk kazalar rnek olarak verilmektedir. Endstriyel olmayan alanlara ve
binalarda meydana gelen insan kaynakl byk kazalar (patlama, yangn, kme vb.) ise
esitli kazalar grubunda incelenmektedir. Teknolojik afetler farkl doal afetlere yol
aabildii, doal afetler de teknolojik afetleri tetikleyebilmektedir. Buna gre byk bir
deprem neticesinde ok sayda teknolojik afet de (endstriyel alanlarda patlamalar, gaz
szntlar, radyasyon sznts vb.) meydana gelmektedir. Bu gibi teknolojik afetlerin nedeni
deprem ya da benzeri doal afetler grlse de esasnda kk neden bu doal afetlere ynelik
243

gerekli tedbirlerin alnmamasdr. Bu nedenle teknolojik afetlerin esas sorumlusu insan olarak
grlmektedir. Doal afetler teknolojik afetleri tetikledii gibi, teknolojik afetler de doal
afetleri tetikleyebilmektedir. rnein bir petrol artma tesisindeki bir afet tm blgenin
ekolojik dengesini bozup pek ok doal afetin meydana gelmesini tetikleyebilmektedir.
Dou avrupallar ve ruslar iin teknolojik afet denilince ilk olarak akllara nkleer
kazalar gelmektedir. Trk halknn ise afet denilince aklna ilk deprem gelmektedir. Trkiyede
teknolojik afet ya da endstriyel afet denilince maden ocaklar ve gaz szntlar ilk akla
gelenlerdendir. Hindistanda gaz szntlar neticesinde len binlerce insan bulunmaktadr. Bu
nedenle bir ok hintli iin gaz sznts en kt afetlerin banda gelmektedir. Neticede
zellikle sanayi devriminden sonra tm dnyada ok iddetli endstriyel kazalar-afetler ve
ulamda byk kazalar-afetler meydana gelmitir. Meydana gelen farkl kazalar toplumlarda
derin izler brakm ve brakmaya devam etmektedir.
ernobil reaktr kazas bir deney srasnda meydana gelen 20. yzyln ilk byk
nkleer kazasdr. Ukraynann Kiev eyaletine bal ernbilil kentindeki Nkleer G
Reaktrnn 4. G nitesinde 26 Nisan 1986 gn erken saatlerde meydana gelen nkleer
kaza sonrasnda atmosfere byk miktarda fisyon rnleri salnd 30 Nisan 1986 gn tm
dnya tarafndan renildi. Fransann bakenti Pariste Charles De Gaulle Havaalanndan
kalkndan birka dakika sonra den ve 113 kiinin lmne yol aan spersonik Concorde
ua kazasnn davas, olayn zerinden 10 yl getikten sonra henz balamtr. Trkiye'de
en byk kaybn yaand maden kazas ok yakn bir gemite meydana gelmitir. 13
Mays 2014 tarihinde Manisa'nn Soma ilesinde, Soma Holding tarafndan iletilen kmr
ocanda patlamann etkisiyle madende yangn km 301 kii hayatn kaybetmitir. 1992
ylnda ise yine Trk madencilik tarihinin en byk felaketlerinden biri yaanmtr.
Zonguldak'n Kozlu ilesindeki ta kmr ocanda meydana gelen zincirleme patlamalarda
263 madenci yaamn yitirmitir.Tm bu yaananlar Trkiyede afet ynetimi ile i ve ii
sal konularn tekrar tartlmasna neden olmutur.

5.16. Trafik Afeti


Trafik unsuru kapsamaktadr: Yol, ara ve yol kullanclar. Bunlardan biri
tarafndan meydana gelen sorunlar trafik afetlerine neden olmaktadr. Trafik kazalar, trafik
younluu, bunlara bal yaralanmalar, can kayplar, ekonomik zararlar ilk akla gelen trafik
afetleri olarak saylabilir. Trafik kazas, Karayolu zerinde hareket hlinde olan bir veya
birden fazla aracn kart lm, yaralanma ve zararla sonulanm olan olaydr. Ortalama
lkemizde her gn yaklak 600 ve her saat 27 trafik kazas oluyor. Bu kazalarda gnde 5-20
kii lyor, 200 kadar kii de yaralanmaktadr. Ortalama her yl 5-6 bin kii lmekte ve 100200 bin kii de yaralanmaktadr.

5.17. Beer Afetlerden Alnan Dersler ve devler


ok saydaki beer afet iin birka neri burada ancak verilebilecektir. Bunlar arazi
kullanm, beslenme ve teknolojik afetler zerine olacaktr. Afete maruz kalacak alanlarn
belirlenmesinde ortaya kacak evre sorunlarnn azaltlmasnda riskli yaplarn
244

bulunmasnda Jeofizik Mhendislii uygulamalar ok boyutlu zmler salar. Jeofizik


grntleme tahmine ve yoruma dayal yaklam deildir. Tp doktorlarnn kulland EKG
(Elektrokardiyografi) gibi ultrasound sisteminin yerin altna uygulanan temel hlidir. Kentsel
dnm yasas ile insanlarmzn gvenliklerinin arttrlmas ile ilgili olarak yeniden
yaplamann balam olduu lkemizde, dere yataklar ve eski p alanlarnda ki
yaplamaya izin verilmemesi gerekir.
Yaplamaya uygunluk asndan jeofizik
mhendislerince hazrlanacak yaplamaya uygunluk raporu olmadan verilecek kararlar
olduka riskli olacaktr.
Trkiye, gelir dalmnn en bozuk olduu lkeler arasnda yer almaktadr. Bu durum
toplumun beslenme durumuna aynen yansmaktadr. Bir yanda yerli ve ithal eit eit
yiyecek ve iecekle arabasn dolduran insanlar, dier yanda pazarlarn ge saatlerinde
seildikten sonra atlacak sebze ve meyveyi toplayan ve ucuz ekmek alabilmekiin kuyrukta
bekleyen insanlar. Nfusunun yaklak %15inin a olduu resmen aklanmtr. Yarya
yakn da yetersiz ve dengesiz beslenmektedir. Yetersiz ve dengesiz beslenme sorunlarndan
etkilenen gruplar; byme andaki ocuklar, genler, dourganlk dnemindeki kadnlar,
dk cretle ar ite alan iiler veisizlerdir. Bunun yannda ar ve hatal beslenme
yznden yetikin nfusta imanlk ve bununla ilintili kronik hastalklar gelimi lkeler
boyutundadr. Beslenme sorunlarnn dzeltilmesinin temel koullar yle zetlenebilir: Gelir
dalm dengesizlii kabul edilebilir dzeye indirilmelidir. Eitim-retimin herkesin
yararlanaca, bilimsel esaslara dayal bir duruma getirilmelidir. Salk hizmetleri parayla
alnp-satlr ve sadece tedaviye ynelik durumundan kurtarlarak koruyucu salk sistemine
ynlendirilmelidir. Eitim-retim ve salk hizmetlerinin her kademesinde beslenme
eitimine yer verilmelidir. Bunun iin temel eitim ve yksekretim kurumlarnda beslenme
faaliyetleri, beslenme retmeninin denetiminde yrtlmeli, eitim-retim programlarnda
beslenme konular yer almaldr. Bir toplumun yeterli ve dengeli beslenmesini salayacak
ulusal besin ve beslenme plan vepolitikalarnn oluturulabilmesi iin o lkeye ilikin
beslenme, besin tketimi ve salk verilerininbulunmas gereklidir. Yani beslenme politikalar
reten karar mercilerine ulusal bilgi sistemi gerekmektedir.
talyann Seveso ehrinde 1976 ylnda meydana gelen buyuk endustriyel kaza
sonucunda, buyuk risk kayna olarak kabul edilen tesislerin risk olaslklarnn sistematik
olarak aratrlmasnn empoze edilmesi konusunda yetkililerin eilimlerinde art olmutur.
Bu eilimler sonucunda ise 24 Haziran 1981 tarihli 82/501/EEC Seveso yonergesi
yaynlanmtr. Salt insan, proses veya sistem hatalarn veya olaslklarn deerlendirmek
yerine, bu hatalarn hangi artlarda gercekletiinin anlalmas ve en aza indirilmesi
hususunda risk deerlendirme callanmalarnn yaplmas gerektii anlalmtr. Bir sistemin
tum yaam erisi boyunca karlat her ceit teknolojik risk durumu dikkate alnmaya
balanmtr. 9 Aralk 1996da ise 96/82/EC sayl Tehlikeli Maddeleri eren Byk Kaza
Risklerinin Kontrolne likin Direktif (Seveso-II Direktifi) yaymlanmtr. Seveso-II
Direktifinin lkemiz mevzuatna uyumlatran Byk Endstriyel Kazalarn nlenmesi ve
Etkilerinin Azaltlmas Hakknda Ynetmelik Bakanlmz ve alma ve Sosyal Gvenlik
bakanlnca oluturulan bir komisyon marifetiyle hazrlanarak, 30 Aralk 2013 tarih ve
28867 Mkerrer sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir.

245

246

Uygulamalar
1) Dnyadaki byk barajlar inceleyiniz.
2) Dnyann byk nfus toplanma sahalarn bir haritada inceleyiniz
3) Srdrlebilir evre ve ekonomik kalknma kavramlarn tartnz.

4) Beslenme nedir?
5) Alk ve gda gvencesizlii sorunlarnn kresel boyutlar nelerdir?
6) Nkleer savalar hakknda aratrma yapnz.
7) stanbulda dere yataklarn GOOGLE zerinde gsterin?
8) Trkiyede kurutulan glleri GOOGLE zerinde gsterin?
9) Dnyada son 10 ylda meydana gelen maden facialarn GOOGLE zerinde gsterin?
10) http://www.youtube.com/watch?v=dPBicIm41-U adresindeki videoyu izleyiniz.
11) En fazla lme neden olan teknolojik afetleri aratrnz.
12) Prof. Dr. Deniz Ekinci danmanlnda Dr. Cem Krlangolu tarafndan hazrlanan
Corafi Bilgi Sistemleri Tabanl Rayl Sistem Gzergh Tasarm: stanbul rnei adl
doktoraz tez almasn inceleyiniz.

247

Uygulama Sorular
1) inin baraj yapmndaki gerekelerini aklaynz
2) Byk nfus toplanma alanlar ile arazi degredasyon sahalar arasnda ne gibi bir
iliki sz konusudur.
3) Kalknma ile srdrlebilirlik tezat oluturmakta mdr?
4) Yetersiz ve dengesiz beslenme sorunlarndan etkilenen gruplar hangileridir?
5) Beslenme sorunlarnn dzeltilmesinin temel koullar nelerdir?
6) Gda Gvenliinin salanmasnn gnlk hayata ynelik etkileri ve kazanmlar
nelerdir?
7) Fat Man, Little Boy ve Enola Gay nedir?
8) Google zerindeki aratrmalarnz sizde hangi duygular oluturdu?
9) alma afet ncesi uygulamalara rnek tekil eder mi?

248

Bu Blmde Ne rendik zeti


Sanayilemenin balamasyla birlikte insanlar doal sreler zerinde ok ciddi bir
etki brakmaya balamlardr. Gnzmde dnyann her tarafnda plansz nfus toplanma
sahalarnn olumas ve yanl arazi kullanm evrenin tahribat zerinde ana etken olmaya
balamtr. Bilim ve teknolojideki gelimelere bal olarak insanolu, yaad evreyi kendi
amac dorultusunda her geen gn daha hzl bir ekilde deitirmeye balamtr. ehir
alanlarnn her geen gn genilemesiyle yer alt sularna szma yoluyla daha az su ularken,
ar ve plansz nfuslanmayla birlikte yeraltsularnn kullanm artmaktadr.
Son eyrek yzyl ierisinde, bir taraftan yeryz nfusunun art te taraftan
endstrilemenin byk bir hzla gelimesi ve uluslarn daha yksek hayat dzeyi istemleri,
insanolunun elindeki tm doal faydalardan en yksek verimi almay zorlamtr. arpk
nfus toplanmas ve buna bal olarak artan insan faaliyetleri neticesinde tarm, orman, yeil
alan gibi zemin rts snflarnn yerini yerleim alanlar, ulam alar ve ak alanlar
almtr.
Srdrlebilirlik daimi olma yetenei olarak adlandrlabilir. Srdrlebilir Kalknma,
ekonomik byme ve refah seviyesini ykseltme abalarn, evreyi ve yeryzndeki tm
insanlarn yaam kalitesini koruyarak gerekletirme yntemidir. Yenilenemeyen enerji
kaynaklar yerine, yenilenebilir enerji kaynaklarnn verimli kullanm ve doaya kar
sorumlu davranlmas evresel srdrlebilirliin gereksinmelerini oluturmaktadr.
Ekonomideki kalknma srdrlebilir ekonomi kavramn gereki klmaktadr. Salkl
toplumlarn ekonomik refah iinde yaants sosyal srdrlebilirlik olarak
adlandrlmaktadr. Srdrlebilirlik iin ncelikli alanlar olarak, srdrlebilir kalknma, su
ynetiimi, enerji, toprak ynetimi, biyolojik eitlilik, kimyasallar, iklim deiiklii
gelmektedir.
Gda gvencesin yeterli miktarda, uygun fiyatl, salkl ve besleyici gdann
salanmas anlamna gelmektedir. Trkiyede gda gvencesi sorunun ncelikli olarak bir
tarmsal retim sorunu olduu sylenebilir.
Kitle imha silahlarnn yaygnlamas ve hatta teristlerin eline gemi olmas byk bir
sorun olarak karmzda durmaktadr. Maliyetini azaltmak ve bar ortamnda da bakmn
salamak iin snaklar metro, garaj, otopark, kapal ar, pasaj, spor salonu gibi birden ok
amaca hizmet eder ekilde yaplabilir.
kazas ve meslek hastalklar ile mcadelenin verecei sonular phesiz riskli
kesimlerin urayaca zararlarn nlenmesi iin byk bir neme sahiptir. Bununla birlikte,
nlenebilmesi hlinde sosyal gvenlik ekonomisine de yapaca katma deer
kmsenmeyecek boyuttadr. Son olarak teknolojik afetlerden yaanm rnekler verilerek
etkileri belirtilmitir.

249

Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi insann Yer Sistemlerinin zerindeki etkilerine rnek
olarak gsterilemez?
a) Akarsularn zerinde barajlarn ina edilmesi
b) Orman alanlarnn tahrip edilerek erozyonda art meydana gelmesi
c) Fransa ile ngiltere arasnda Man Tnelinin yaplmas
d) Yksek enlemlerde yaayan insanlarn kaln elbiseler giymesi
e) Yenikap ile skdar arasnda Marmaray Tnelinin ina edilmesi
2) Aadakilerden hangisi insanlarn doal sistemleri etkileme ve deitirme
nedenlerinden biri deildir?
a) Hzl nfus art
b) Hzl sanayileme
c) Kltrel degredasyon
d) Hzl kentleme
e) Doum oranlarnn azalmas
3) Aadakilerden hangisi inansn doal sistemler zerindeki etkisini en aza
indirebilmek iin alnacak nlemlerden biri deildir?
a) Krsal ve kentsel alanlardaki yaplarn planlanarak yaplmas
b) Fosil yaktlarn kullanmnn snrlandrlmas
c) Arazinin doal dengesini bozacak yol ve tnel yapmndan kanlmas
d) Sanayi tesislerinin ovalk alanlara kurulmas
e) Aalandrma almalarnn hzlandrlmas

250

4) Aadakilerden hangisi Dnya Salk rgt (WHO)'nn kresel gda gvenlii


endielerinden biri deildir?
a) Mikrobiyolojik tehlikeler
b) lkelerde mevcut idari ve beer kapasitelerdeki deiimler
c) Kimyasal tehlikeler
d) Gda kaynakl hastalklarn artmas
e) Doa olaylar
5) Aadakilerden hangisi insann Yer Sistemleri zerindeki etkilerine rnek
olamaz?
a) Akarsular zerinde barajlar ina edilmesi
b) Yol yapm esnasnda tnellerin yaplmas
c) Bitki rtsnn tahrip edilerek erozyonun hzlanmas
d) arpk nfus toplanmasna bal olarak yeralt sularnn azalmas
e) Buharlama ile gllerden madensel tuzlarn ortaya kmas
6) Aadakilerden hangisi Kentsel Dnm Yasasnn hedeflerinden deildir?
a) Dere yataklarnn imara almas
b) Riskli alan tespiti
c) Riskli yap tespiti
d) Deprem dayankl yap
e) Kentsel yenileme

251

7) Daimi olma yetenei olarak adlandrlan evreci kavram aadakilerden


hangisinde doru olarak verilmitir?
a) evrecilik
b) Ekoloji
c) Ekosistem
d) Srdrlebilirlik
e) Biyolojik koruma
8) Gelimekte olan lkelerde hastalklarn % kalk
ilikilidir?

ksm evresel risklerle

a) % 45
b) %41
c) %20
d) %14
e) %7
9) Flvyal morfojenetik bir blgenin jeomorfolojik geliimi zerinde insann etkisi
en belirgin aadaki hangi faaliyetle olmaktadr?
a) Akarsular zerinde baraj yapmalar
b) Rzgr setleri yapmalar
c) Ky bentleri yapmalar
d) Ormanlar tahrip etmeleri
e) Gl sularn sulamada kullanmalar

252

10) Ekonomik byme ve refah seviyesini ykseltme abalarn, evreyi ve


yeryzndeki tm insanlarn yaam kalitesini koruyarak gerekletirme yntemi
aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir?
a) Srdrlebilir kalknma
b) evreci ekonomi
c) Koruyucu kalknma
d) nsafl byme
e) Ekollojik doal byme

Cevaplar
1) d, 2) e, 3) d, 4) b, 5) e, 6) a, 7) d, 8) c, 9) a, 10) a

253

6. AFET VE KRZ YNETM

254

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu blmde afet ve kriz ynetimi, afet ynetim aamalar ve trkiyede afet ynetimi
zerinde durulacaktr.

255

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Afet ynetimi nedir?
2) Kriz ynetimi nedir?
3) Kriz ve afet ilikisi nasl kurulabilir?
4) Afet ynetimi hangi aamalardan olumaktadr?
5) Afet Ynetiminde lkemizdeki mevcut durumu nasl deerlendirebiliriz?
6) Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn kurulu sreci nasl gelimitir?
7) Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn grevleri, yetkileri ve idari yaps
nasl dzenlenmitir?
8) l Afet ve Acil Durum Mdrlkleri grevleri, yetkileri ve idari yaps nasl
dzenlenmitir?

256

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Kazanm

Konu

Kazanmn nasl elde


edilecei veya gelitirilecei

ynetimi Afet ve kriz ynetimi


kavramlarnn
ortaya
kn ve tarihsel geliim
srecini kavrar.

Bu kazanmn elde edilebilmesi


iin ders kitabnn ilgili blm
ok iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer alan
temel eserlere bavurulabilir.

Kriz ve afet ilikisi

Kriz ve afet ilikisini


objektif
bir
biimde
kurmak ve aralarndaki
farkllklar saptar.

Bu kazanmn elde edilebilmesi


iin ders kitabnn ilgili blm
ok iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer alan
temel eserlere bavurulabilir.

Afet ynetim aamalar

Afet ynetim aamalar


olan;
Zarar
azaltma,
Hazrlkl
olma,
Mdahale,
yiletirme
konularn ve zelliklerini
detayl olarak ortaya
koyabilir.

Bu kazanmn elde edilebilmesi


iin ders kitabnn ilgili blm
ok iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer alan
temel eserlere bavurulabilir.

Afet ve kriz
kavramlar

Afet
Ynetiminde Afet
Ynetiminde Bu kazanmn elde edilebilmesi
lkemizdeki Durum
lkemizdeki
Durum iin ders kitabnn ilgili blm
aklayabilir.
ok iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer alan
temel eserlere bavurulabilir.

257

Anahtar Kavramlar

Afet ynetimi

Kriz ynetimi

Kriz ve afet ilikisi

Afet ynetim aamalar

Zarar azaltma

Hazrlkl olma

Mdahale

yiletirme

Afet ve Acil Durum Ynetimi (AFAD) Bakanl

258

Giri
Afet ynetimi, afet sonucunu dourabilecek olaylarn nlenmesi veya zararlarnn
azaltlmas amacyla bir afet olaynn drt ana (Zarar azaltma, Hazrlkl olma, Mdahale,
yiletirme) aamasnda yaplmas gereken almalarn, toplumun tm kesimlerini
kapsayacak ekilde planlanmas, ynlendirilmesi, desteklenmesi, koordine edilmesi, gerekli
mevzuat ve kurumsal yaplanmalarn oluturulmas veya yeniden dzenlenmesi ve etkin ve
verimli bir uygulamann salanabilmesi iin toplumun tm kurum ve kurulularyla,
kaynaklarnn bu ortak amalar dorultusunda ynetilmesini gerektiren ok geni bir
kavramdr.

259

6.1.Afet Ynetimi Kavram


ada Afet Ynetimi afetlerin nlenmesi ve zararlarnn azaltlabilmesi iin, afete
yol aabilecek tehlike ve risklerin iyi bilinmesini ve bu tehlike ve riskleri, olaylar olmadan
nce nleyecek veya zararlarn en dk dzeyde tutacak nlemlerin, en aklc yol ve
yntemlerle alnmasn gerektiren top yekn bir mcadeledir. Bu mcadele ierisinde, en sade
vatandatan en yetkili makamlara kadar herkese grev ve sorumluluk dmektedir. Bu
ynyle de doa, insan ve insan eliyle oluturulmu yaam evreleri var olduka ve gelitike
gelitirilmesi gereken, srekli bir kavramdr. Zaman ierisinde afet sonucunu dourabilecek
tehlike ve riskler deise bile, afet ynetimi ile ilgili faaliyetler devam edecek ve yeni tehlike
ve risklere gre yeni nlemler gelitirilmesi ihtiyac, srekli var olacaktr.
Afetlerin nlenmesi asndan insanolunun yapabilecekleri snrldr. Gnmzde ve
gelecekte afetler karsnda yaplabilecek en akllca hareket, afetlerin etkilerinden kurtulmak
veya bunlarn toplum zerindeki etkilerini en aza indirmek iin aratrmalar yapmak, nlemler
almak, eitli planlar gelitirmek ve bunlar uygulamaya koymaktr. te bu balamda,
insanlarn yaadklar evrede meydana gelen doal olaylardan haberdar olmalar, bunlar
nedenlerine kadar ayrnts ile tanmalar ve bu olaylarn tekrar durumunda bunlardan hi
etkilenmeme veya en az oranda etkilenmelerine olanak tanyan almalarn tmne Afet
Ynetimi denilmektedir. Modern afet ynetimi kavramnda; kayp ve zararlarn azaltlmas,
hazrlk, tahmin ve erken uyar, afetleri anlamak gibi afet ncesi korumaya ynelik almalar
Risk Ynetimi; etki analizi, mdahale, iyiletirme, yeniden yaplanma gibi afet sonras
almalar ise Kriz Ynetimi olarak kabul edilmektedir. Etkin bir afet ynetimi almas,
afet ncesi, afet sras ve afet sonras ihtiya duyulan tm almalar kapsamaktadr (ekil
123).

ekil 123: Afet Ynetimi Aamalar


Afet ynetimi, afetlerin nlenmesi ve zararlarnn yok edilmesi veya azaltlmas
amacyla afet ncesi ve sonrasnda yaplmas gereken faaliyetlerin planlanmas,
ynlendirilmesi, desteklenmesi, koordine edilmesi ve uygulanmas iin toplumun tm kurum
ve kurulularyla, kaynaklarnn bu ortak ama dorultusunda kullanmn gerektiren bir
ynetim olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmdan da anlalaca zere afet ynetimi, ok
ynl, ok aktrl, ok disiplin gerektiren, kapsaml, dinamik ve karmak bir ynetim
eklidir. Ayrca, ok katmanl ve ok aamal bir sretir. ok katmanldr; nk bireyden
balar, ulusal ve giderek uluslararas birok kamu ve zel kurum ve kurulular bu srecin
belirli noktalarnda yer alr. ok aamaldr; nk iinde, zarar azaltma, hazrlkl olma,
mdahale ve iyiletirme aamalarn barndrmaktadr. Afetle mcadelede baarl
260

olunabilmesi iin, karar vericilerde, kurumlarda, alanlarnda vizyon, zveri, alma azmi,
yk ve sorumluluu paylama zihniyetinin olgunlamas gerekmektedir. Bu noktada risk
ynetimi ve kriz ynetimi arasndaki ayrm tanmlamakta fayda vardr. Risk, gelecekteki
belirli bir zaman ierisinde, belirli bir tehlikenin, bu tehlikeye maruz olan deerler veya
tehlike altndaki unsurlara, bunlarn zarar veya hasar grebilirliklerine bal olarak,
verebilecei zararlar ifade eder. Zaman zaman risk ile afet ayn eylermi gibi
alglanmaktadr. Oysa tanmlar dikkatli incelendiinde afetin, olmu bir olayn yol at
kayp ve zararlarn tmn ifade ettii, riskin ise, olay olmadan nce yol aabilecei olumsuz
sonularn belirlenmesi veya tahmin edilmesi faaliyetleri olduu grlmektir.
Risk ynetimi, afetler sonrasnda oluabilecek zarar ve olumsuzluklarn en aza
indirilebilmesi iin, bu olumsuzluklarn niteliklerinin aratrlmas ve zararlar azaltmak zere
nceden alnabilecek etkin nlemlerin belirlenmesi ve uygulanmasdr. Kriz, olaanst bir
olay veya afet ile ortaya kan g durum ve dnemler olarak tanmlanabilir. Kriz ynetimi,
afet durumunda oluan sorunlarn belirlenip en ksa srede en az zararla atlatlmas iin
gerekli kararlarn sratle alnmas ve uygulanmas faaliyetlerini kapsar. Birbirleriyle iliki
iinde bulunan almalarn, birbirini takip etmesi ve veya birbirlerini etkilemesi nedeniyle bir
sre iinde srdrlebilir ve devamll esas olmaldr. Afet ve risk ynetimini, afetlerin
nlenmesi ve zararlarnn azaltlmas amacyla, yukardaki ana aamalarda yaplmas gereken
almalarn ynlendirilmesi, egdm ve uygulanabilmesi iin toplumun tm kurum ve
kurulularyla kaynaklarnn bu ama dorultusunda ynetilmesi eklinde tanmlayabiliriz.

6.2.

Kriz Ynetimi

Trkede kriz, ngilizcede crisis, Franszcada crise, Almancada krise


olarak ifade edilen kriz szc, temelde Yunancadan tp literatrne, oradan da sosyal
bilimlere gemi bir kavramdr. Yunancada karar anlamna gelen krisis kavramndan
gelmekte; tp literatrndeki kullanm ile, bir hastalk srecinde akut ve belirleyici, ciddi bir
dnemi, hastalk bulgularnn younluk kazand bir zaman parasn ifade etmektedir. Kriz
kavramnn, sosyal bilimler alanna girii, 17. ve 18. yzyllarda gereklemekle birlikte,
kavram, bu yzyllarda, toplumsal srelerde eitli ekillerde ortaya kan gerilim ve
sorunlar iin kullanlm; ancak bu kullanmlarda sabit kriterlere yer verilmemitir. Bu
erevede, kriz kavramnn, ilk defa, bir kerelik ve felaket niteliindeki olaylar ifade etmek
iin iktisat biliminde kullanld grlmektedir. 19. yzyl itibariyle bilimsellik kazanan bu
kavrama ilikin tartmalar, tanmlamadan ziyade ortaya k nedenlerine odaklanm; zaman
iinde kavram, iktisat dndaki dier bilim dallarnda da kullanlmaya balanmtr. Bu
dorultuda, kriz kavramna ilikin farkl tanmlarn bulunduu aikardr. Bu tanmlardan
bazlarn da u ekilde sralamak mmkndr:
Kriz, (1) birdenbire meydana gelen ktye gidi ynndeki gelime, buhran; (2)
tehlikeli an, vahamet; (3) bulunmama, yokluk, byk sknt anlamlarna gelmektedir. Kriz,
bir kii, bir rgt ya da bir toplumun yaamnda grlen zor bir an, bir buhran dnemini
anlatr. Kriz, bir bireyin, grubun, rgtn ya da topluluun normal ilevlerini yerine
getirmesini engelleyen ve acil ilgi ve zm gerektiren, tolore edilemeyen, sra d,
beklenmeyen bir durum ya da ani deiiklik biiminde tanmlanabilir. Kriz, bir rgtn st
261

dzey hedeflerini tehdit eden, bazen de rgtn yaamn tehlikeye sokan ve ivedi tepki
gsterilmesini gerektiren; rgtn kriz ngrme ve nleme mekanizmalarnn yetersiz kald,
gerilim yaratan bir durumdur. Kriz, bir sistemin dayankllk ve istikrarna meydan okuyan
bir sretir. Genel anlamyla kriz, iletmelerin i veya d evrelerinin beklenmedik bir
ekilde deimesi sonucunda aniden ortaya kan ve iletmenin faaliyetlerini, fiziki ve
finansal durumunu, geleceini ve iletme alanlarn fiziksel ve ruhsal olarak tehdit eden ve
acil nlem alnmasn gerektiren olaylardr. Bu tanmlar oaltmak elbette ki mmkndr.
Bu alma dahilinde temel alnan kriz tanm da bu ve benzeri tanmlarn bir sentezi
niteliindedir. Buna gre kriz, beklenilmeyen, sezilemeyen ve aniden ortaya karak kii,
rgt ya da toplum yaamnda bir buhran yaratan; hzl hareket etmeyi gerektiren ve de
mevcut yap, deer ve amalar tehdit eden bir gerilim durumudur.

6.3.

Kriz ve Afet likisi

Buraya kadarki aklamalarda grlmtr ki, kriz kavram, nce tpta, daha sonralar
ise, bata iktisat bilimi olmak zere dier sosyal bilimlerde kullanlmaya balanlm olan bir
kavramdr. Kavramn zellikle sosyal bilimler alanna girmesi, toplumsal srelerdeki eitli
sorunlarn ortaya kard bir sonu olmutur. Temelde, beklenilmeyen, birden bire ortaya
kan, mevcut yap ve sistem zerinde sarsc ya da ykc etkiler yaratan ve de bilinen zm
yollarnn yetersiz kalmasyla, acil zm gerektiren durumlar olan krizlerin; fiziksel,
psikolojik, vb. birok ynden zarara ya da ykma yol aan olaylar olan afetlerle olan ilikisi
de bu noktadan kaynaklanmaktadr. Afetler, krize yol aan temel unsurlardandr ve afetlerden
kaynaklanan krizleri dierlerinden ayran temel zellik, afetlerin belirtilerinin olmamas ve bu
durumda, erken uyar sistemi ya da nleme mekanizmalarnn ok fazla ie yaramamasdr.
Peki her afet, ayn zamanda bir kriz kayna mdr? Bu soruya mutlak evet yantn vermek
mmkn deildir. nk, yukarda belirtildii zere, afetlerin byklk ya da etkisini
belirleyen eitli unsular mevcuttur ve de meydana gelen afetin, krize kaynaklk edip
etmedii, bu unsurlarn deerlendirilmesi ile ortaya kacaktr. Bir afetin, kriz olarak
deerlendirilebilmesi iin yerleim alanlarnda meydana gelerek, can ve mal kaybna ya da
en azndan birine yol amas gerei olmaktadr.

6.4.

Kriz Ynetimi

Kriz, organizasyonun yksek ncelikli deerlerini tehdit eden, cevap vermek iin
kstl bir sre arz eden, organizasyon tarafndan beklenmeyen ya da sezilmeyen bir
durumdur. Kriz, ciddi bir tehdit, belirsizlik ve ivedilik hissi uyandran bir durumdur. Krizlerin
ortak nitelikleri vardr. Kriz, balangc, sreci veya ortaya kard sonular asndan
beklenilmeyen bir durumdur. Krizler bnyelerinde acil cevap verme gerekliliini tarlar.
Krizler rgtn yaamsalln tehlikeye atar. Ortak nitelikleri gz nne alndnda krizler,
acil cevap verme zorunluluu hissi uyandran, beklenmeyen; organizasyon mensuplar
asndan belirsizlik yaratan, organizasyonun yaamsalln tehdit eden ve organizasyonlar
deimeye zorlayan bir sretir. Kriz ynetimi, krizin evrelerinin ynetilmesidir. Kriz
ynetimi, krizi nlemeye ya da gidermeye ynelik btnleik ve programl faaliyetlerdir. Kriz

262

ynetimi sreci, be aamaldr. Bunlar; sinyal alglama, hazrlk veya korunma, zararn
bymesinin engellenmesi, toparlanma ve renme aamalardr.
Belirtildii zere, ynetim bir sretir ve dolaysyla kriz ynetimi de bir sre olarak
ele alndnda, kriz ncesi, kriz an ve de kriz sonras ynetimi olarak 3 ana aamadan
olutuu grlmektedir. Bu noktada, kriz ynetimini aklarken zerinde durulmas gereken
bir kavram olan kaos ile kar karya kalnmaktadr; nk, sz edilen kriz aamalar
ounlukla kaotik anlardr. zellikle doal afetler dikkate alndnda, kriz an ve sonras
kaotik bir grnm sergilemektedir. yle ki, bu tr durumlarda, dzen geici de olsa alt st
olmakta, iler birbirine karmaktadr; dolaysyla, ynetimin nemi artmakta ve liderlik,
otoriteyi yerinde kullanabilme, iletiim gibi ynetsel beceriler gerek anlamlarna
kavumaktadr. Kken itibariyle Yunanca bir kelime olan kaos, ak duran, uzay boluu,
uurumlar, aklklar, boluklar yaratan anlamlarna gelmekle birlikte; kaotik olarak
nitelendirilen yani kaos iinde bulunan sistemler, kk deiikliklerin, ngrlemeyen
byk deiikliklere yol at ya da byk deiikliklerin kk ya da etkisiz deiikliklere
yol aabildii sistemlerdir. Kaos teorisine gre, sistemler, dz izgisel ilerleyen bir denge
durumunda deildir; buna karlk denge durumu, dengeye yakn durum ve kaos
durumu olmak zere 3 durumdan getikleri belirtilmektedir. Kaos ve dzen kavramlar,
zellikleri itibariyle, sadece birbirlerinin tamamlayclar deil, ayn zamanda birbiriyle
fonksiyonel iliki kurmu birer olgudur. Bu dorultuda, kriz ynetimini;
allan alana ve gelecee ynelik olas sorun ve tehlike (risk) etmenlerinin
belirlenmesini, uygun tepki ve savam trlerinin saptanmasn, rgtn krizle baa kacak
nlemleri uygulamasn ve tepkileri deerlendirmesini kapsayan sre. Beklenmedik bir
felaket durumunda yardm faaliyetlerini etkili bir biimde yrtebilmek iin ilgili uzman ve
yneticilerden oluan bir grup, ekip. Basit anlamyla, krizin yol aaca zarar en aza
indirmek ve baz durumlarda, potansiyel krizleri tamamyla ortadan kaldrabilecek derecede
etkili olabilecek bir planlama. Kriz olarak nitelendirilen bir durumu ortadan kaldrmak iin
planl, sistematik ve rasyonel bir ekilde uygulanan faaliyetler topluluu vb. ekillerde
tanmlamak mmkndr. Kriz ynetiminden sonra zerinde durulacak olan ve de aslnda, kriz
ynetimi emsiyesi altnda, kriz ynetiminin bir alt dal olarak da ele alnabilecek, dier temel
kavram, afet ynetimidir. Yaanan afetin boyutu ve etkisine gre afet ynetimi kriz
ynetimine dnebilmekte; ancak, belirtildii zere, krize yol aan tek neden afetler
olmamakta ve de her afet sonrasnda kriz ynetimine geilmemektedir.

6.5.

Afet Ynetim Aamalar

Afet ynetimi, afet ncesi (risk ynetimi), afet an ve sonras (kriz ynetimi) olmak
zere iki aamada toplanabilir. Ancak, literatrde afet ynetim aamalar iin baka
snflamalar da bulunmaktadr. En yaygn olan; ideal bir afet ynetiminin afet ncesi, afet
esnas ve afet sonras diye tanmlanan aamay kapsamas gerektiini belirten
snflamadr.
Afet ncesi: Afet zararlarn en aza indirebilmek amacyla gerekli nlemleri almay,
mmkn olan hllerde nlemeyi, mmkn olmayan durumlarda ise acil kurtarma ve yardm
263

almalarnn etkin bir biimde yaplmasn salamay, afet zararlarnn azaltlmas


almalarn kalknmann her aamasna yaymay ve insanlar bu konularda eitmeyi
amalamaktadr.
Afet esnasnda: Afet ynetiminin afet srasndaki amalar, haber alma ve ulam
olanaklarn tekrar salamak, mmkn olan en fazla saydaki insan kurtarmak, afetlerin
dourabilecei ek tehlike ve risklerden insan cann ve maln korumak; her trl boaltma ve
tahliye ilerinin yaplmasn, insanlarn hasarl konutlardan uzaklatrlmasn salamak ve bu
konutlar gerekiyorsa ykmak, afetten etkilenen topluluklarn hayati gereksinimlerini en ksa
zamanda karlamak ve hayatn mmkn olduunca normale dnmesini salamaktr. Bu
amalarn gereklemesi, afet ncesi yaplan plan ve hazrlk almalarnn, afet hizmetlerini
sunan tekilat(lar)n afet annda etkin bir biimde harekete geirilmesiyle mmkn
olabilmektedir.
Afet sonras: Afet sonras dnemde afet ynetiminin amac, afetin dourabilecei
ekonomik ve sosyal kayplarn en dk dzeyde kalmasn veya etkilerin en ksa srede
dzeltilmesini ve afetten etkilenen topluluklar iin emniyetli ve gelimi yeni bir yaam
evresi oluturulmasn salamaktr.
Afet safhalar ile ilgili ikinci snflama; zarar azaltma, nceden hazrlk, kurtarma
ve ilk yardm, iyiletirme, yeniden ina eklinde be snftan oluur. Sz konusu ikinci
snflamann, daha az ya da daha ok aamadan oluan benzer versiyonlar da vardr. Yeniden
ina (yaplanma) genellikle iyiletirmenin iinde kabul edilir. Afet ynetim aamalarnda
yaplan faaliyetler birbirleriyle i iedir ve birbirlerini takip ederler. Bir nceki aamada
gerekletirilen faaliyetlerin byk lde bir sonraki aamay dorudan etkilemesi gibi
nedenlerden dolay; afet ynetim aamalar sreklilik gstermesi gereken bir afetler halkas
veya zinciri oluturur. Dnyada doal afetlere ilikin gncel politika ve faaliyetlerin ynetimi
ve bunlarn kurumsal bir yapda dzenlenmesinde farkl yaklamlar sz konusudur.
Bunlardan geleneksel olan, bu etkinlikleri afetin gereklemesine dayal olarak
tanmlamaktadr. Buna gre, afet ncesinde ve sonrasnda yaplmas gereken iler vardr.
Afetler, gerekletikleri corafya iinde tekrarlandklar iin, afet ynetimini de birbirini
izleyen bir dngsel model iinde grmek mmkndr. Zarar Azaltma, Hazrlkl Olma,
Acil Mdahale ve yiletirme almalar ayr uzmanlklar gerektiren ancak birbirini
zaman iinde tamamlayan afet ynetiminin temel evreleridir. Dnya rneklerinde afet
hizmetlerinin yrtlmesinde eitli ynetim biimleri bulunduu, ancak her lkede bu
evrelerin benzer almalar ierdii tespit edilmitir.

6.5.1. Zarar Azaltma


Afet tehlikesi ve riskinin belirlenmesi, mmknse nlenmesi veya byk kayplar
dourmamas iin alnmas gereken nlemlerin alnmas, toplumun afet tehlikesi ve riski
konusunda bilgilendirilmesi, bilinlendirilmesi ve ba edebilme kapasitesinin gelitirilmesi,
afet ncesi ve sonrasnda uygulanan mevzuat ve kurumsal yaplanmann gelitirilmesi,
aratrma-gelitirme politika ve stratejilerinin belirmesi ve uygulanmas gibi faaliyetler, bu
aamada yaplmas gereken almalarn banda gelmektedir. Birok kurum ve kurulula ok
264

eitli meslek gruplarnn belirli bir hedef dorultusunda, etkin bir ibirlii ve koordinasyon
ierisinde almasn gerektiren bu faaliyetler, uzun vadeli ve srekli almalardr. Bu
nedenle de toplumun her kesimini ilgilendirmekte ve bu kesimlerin katk ve gayretlerini
gerektirmektedir. Toplumun fiziki altyapsn oluturmada, yer seimi ilkelerinden balayarak
yaplamada daha yksek standartlarn belirlenmesi, bunlar salamak zere yasal ve
ekonomik yntemlerin gelitirilmesi; toplumun her kesiminde bireylerin, yerel topluluklarn
ve kurulularn olas afet zararlarn azaltmak amacyla alabilecekleri nlemlerin
tanmlanmas ve bu yatrmlar yapmalarnn kurumsal yolla, eitim yoluyla ve bir toplumsal
kltr oluturma yoluyla salanmasdr. Bir baka deyile, afet tehlikesinin nlenmesi veya
byk kayplar dourmamas iin alnmas gereken tm nlemler ve faaliyetleri ierir. Bu
faaliyetler birok kurum ve kurulula, ok eitli disiplinlerin belirli bir hedef dorultusunda
almasn gerektiren uzun vadeli almalardr.
Risk Azaltma; afetin olumasnn engellenmesi veya olma olaslnn azaltlmas
amacyla, afet tehlikesi ve riskinin belirlenmesi, hukuki, kurumsal, idari ve mali yapnn
gelitirilmesi iin politika ve stratejilerin gelitirilmesi ve uygulanmas, mekan planlamas ve
yaplamaya ilikin yasalarn kartlmas ile uygulanmasna ynelik nlemlerin alnmas,
alarm ve erken uyar sistemlerinin kurulmas ve gelitirilmesi, aratrma-gelitirme
faaliyetlerinin yrtlmesi, toplumun afet tehlike ve riski konusunda bilinlendirilerek ba
edebilme kapasitesinin gelitirilmesine ynelik faaliyetleri iermektedir.
Zarar azaltma evresi, pratikte, iyiletirme evresindeki faaliyetlerle birlikte balar ve
yeni bir afet olana kadar devam eder. Bu evrede yrtlen faaliyetler, lke, blge ve yerleim
birimi leinde olmak zere ok geni uygulama alan gstermektedir. Bu evrede lke ve
blge leinde yaplmas gereken balca almalar u ekilde zetlenebilir:

Afet annda uygulanacak yasal mevzuat ile alan kullanm, yap ve deprem
ynetmeliklerinin gzden geirilmesi ve gerekiyorsa yeniden dzenlenmesi,

Afet tehlikesi ve riskinin makro ve mikro lekte yeniden belirlenmesi,


gelitirilmesi ve tehlike haritalarnn hazrlanmas,

htiya duyulan bilimsel ve teknik aratrma - gelitirme faaliyetlerinin


planlanmas ve uygulanmas,

lke iin deprem kayt ebekeleri ve afet erken uyar ve kontrol sistemlerinin
kurulmas ve gelitirilmesi,

Afet zararlarnn azaltlmas konusunda ilgili her kesimi kapsayan geni kapsaml
eitim faaliyetlerinin yrtlmesi,

Afet zararlarnn azaltlmas kavramnn, kalknmann her aamasna dahil


edilmesi ve uygulamasnn salanmas,

Afetlere kar nleyici ve zarar azaltc mhendislik tedbirlerinin gelitirilmesi ve


uygulanmas.
265

Zarar azaltma evresinde yerleim leinde yaplmas gereken almalar:

Afet tehlikesi ve riskinin belirlenmesi, mmknse nlenmesi,

Toplumun afet tehlikesi ve riski konusunda bilinlendirilmesi ve ba edebilme


kapasitesinin gelitirilmesi,

Afet ncesi ve sonrasnda uygulanan mevzuat ve kurumsal yaplanmann


gelitirilmesi,

Aratrma - gelitirme politika ve stratejilerinin belirlenmesi ve uygulanmas.

6.5.2. Hazrlkl Olma


Zarar azaltma aamasnda yaplan almalar ve alnan nlemlere ramen afet sonucu
dourabilecek tehlike ve risklerin tamamen ortadan kaldrlmas mmkn olamayaca iin,
acil durum planlarnn hazrlanmas ve gelitirilmesi, bu planlarda grev ve sorumluluk
verilen personelin, eitim ve tatbikatlarla, bilgi dzeyinin gelitirilmesi, arama-kurtarma
faaliyetlerinin rgtlenmesi, gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas, alarm ve erken uyar
sistemlerinin kurulmas ve gelitirilmesi, gerektiinde blgesel ve yerel lekte acil yardm
malzemelerinin stoklanmas gibi faaliyetler bu aamada yaplmaktadr.
Bu faaliyetlerin, yalnzca afetin alarm sresi ierisinde yaplan ksa sreli faaliyetler
olarak grlmemesi gerekmektedir. Bu aamada, tehlikenin olas ykc etkilerini azaltacak ve
insan can, mal ve milli servetleri koruyacak uzun veya ksa sreli birok faaliyet
gerekletirilebilir. Bu ynyle de zarar azaltma aamasnda belirtilenlerle i ie girmi olan
faaliyetler yrtlebilir. rnein, kentsel dnm projeleri, baz kritik yap ve tesislerin
glendirilmesi, halkn bilgilendirilmesi ve bilinlendirilmesi bunlar arasnda saylabilir. Afet
ynetiminin hazrlkl olma aamas; muhtemel bir afette ortaya kabilecek kayplarn ve
tehlikelerin giderilmesi, kiilerin kurtarlmas, kayplarn bulunmas ve acil yardm
gereksinimlerinin karlanmas amacyla, arama - kurtarma kabiliyetinin gelitirilmesi ve
hazr tutulmas iin gerekenlerin yapld aama olarak tanmlanabilir (Gke ve Tetik,
2012:1-22).Ayrca, afet sonrasnda hemen bavurulacak salk, barnma ve gnlk tketim
konularndaki gereksinimler iin stok oluturma ve datm hizmetlerinin yrtlmesine
ilikin ilkelerin belirlenmesi ve uygulamalarn yaplmas ilerini de kapsar.
Hazrlk; acil durum planlarnn hazrlanmas, gelitirilmesi ve gncellenmesi, bu
planlarda grev ve sorumluluk verilen personelin eitim ve tatbikatlarla bilgi dzeylerinin
artrlmas, arama-kurtarma faaliyetlerinin rgtlenmesi, gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas,
acil yardm malzemelerinin stoklanmas, toplumun afetlere hazr olma konusunda
bilgilendirilmesi ve bilinlendirilmesi faaliyetlerini kapsamaktadr. Zarar azaltma evresinde
alnan nlemlerle olaylarn durdurulmas veya nlenmesi her zaman mmkn olmayaca
iin, hazrlk evresinde de insan can ve mal ile milli servetleri, afetlerin ykc etkilerinden
koruyacak baz faaliyetlerin yrtlmesi gerekir. Bu faaliyetler arasnda;

Merkezi dzeyde afet ynetimi ile ilgili planlarn hazrlanmas ve gelitirilmesi,


266

l ve ile dzeyinde Acil Yardm Planlarnn hazrlanmas ve gelitirilmesi,

Bu planlarda grevli personelin grev tanmlarnn (neyi, nerede, hangi aralarla


nasl yapaca) belirlenmesi,

Bu planlarda grev ve sorumluluk verilen personelin eitim ve tatbikatlarla bilgi


dzeylerinin gelitirilmesi,

Gerektiinde blge tehizat merkezleri kurulmas ve kritik malzemelerin


stoklanmas,

Arama
-Kurtarma faaliyetlerinin rgtlenmesi, gelitirilmesi, eitimi ve
yaygnlatrlmas,

Alarm ve erken uyar sistemlerinin kurulmas, iletilmesi ve gelitirilmesi gibi ana


faaliyetler saylabilir.

Hazrlkl olmak iin, bu amalarla hazr tutulacak eitimli kadrolarn, malzemenin ve


ara gerecin doru noktalarda konumlandrlmas gerekmektedir. ok sayda resmi, zel birim
ve toplum kurulularnn egdmn, ortak eitim ve donanmn gerektirir. Toplumun her
kademesinde alnacak nlemlerin, arama-kurtarma ilemlerini yrtecek kii veya
kurulularn i younluunu azaltaca unutulmamaldr.

6.5.3. Mdahale
Bir afetin oluumundan hemen sonra balayarak, afetin byklne bal olarak 1-2
aylk sre ierisinde gerekletirilen faaliyetlerdir. Bu faaliyetlerin ana hedefi, mmkn olan
en ksa sre ierisinde ok sayda insan hayatn kurtarmak, yarallarn tedavisini salamak,
akta kalanlarn barnma, beslenme, tahliye, korunma, snma, gvenlik, psikolojik destek
gibi hayati gereksinimlerini en ksa sre ierisinde ve en uygun yntemlerle karlamaktr.
Mdahale evresinde yaplacak tm faaliyetler devletin tm g ve kaynaklarnn en hzl
ekilde ve etkili yntemlerle afet blgesinde kullanlmasn amaladndan ok iyi bir
koordinasyon gerektirmektedir. Ayrca; olaanst koullarda uygulanmas zorunluluu,
olaanst hazrlk ve yetkiye sahip olmay gerektirir. Ayrca, hasar tespit almalar,
tehlikeli ykntlarn kaldrlmas, yangnlar, patlamalar, bulac hastalk gibi ikincil afetlerin
nlenmesi, kamuoyunun bilgilendirilmesi, ulusal ve uluslararas koordinasyon ve ibirliinin
salanmas faaliyetlerini iermektedir. Bu evrede sre afetin oluundan hemen sonra annda
yaplan mdahale ile balar ve bu sre ksa sreli olabilecei gibi, afetin byklne bal
olarak 1-2 aylk bir sreyi de kapsayabilir. Mdahaledeki ana hedef sz konusu faaliyetlerin,
en ksa sre ierisinde ve en uygun yntemlerle gerekletirmektir.
Mdahale, afet durumunu ve ortaya kan gereksinmeleri hzla tespit etme, ok ynl
iletiim kurabilme, yeterli sayda doru gere ve eitimli kadrolar afet yerine hzla eritirme,
acil salk hizmetleri ve gnlk yaam destekleri ekiplerinin afet blgesindeki almalarn
kapsar. Tecrbeye ve hzl bilgilenmeye dayal mutlak ve tekil otorite ve disiplin gerektirir.

267

Afetlerin yerel olaylar olmalar nedeniyle, acil mdahale glerinin de yerel otorite altnda
mahalli kaynaklarla oluturulmas, ancak afette bu kaynaklarn da zarar grmesi olasl
nedeniyle, komu ya da st dzeyden mdahale yaplmas seeneklerinin de hiyerarik bir
dzen iinde hazr tutulmas, evrensel bir gerekliliktir. Afetten sonra, yaplacak ilk i en hzl
ve etkili ekilde afet blgesine ulamak ve afetzedelerin yannda olmaktr. Toplumun ihtiya
duyaca hizmetleri tam anlamyla yerine getirmek ise afet ncesi oluturulacak srekli ve
deneyim sahibi kadrolarn iidir. Sresi ne olursa olsun, geici grevli ve deneyim sahibi
olmayan bireylerden oluan ekipler vastasyla hizmet sunmak ve bu hizmette etkin olmak
mmkn deildir. Kald ki afet ncesinde ve sonrasnda yaplacak pek ok i ve ilem vardr.
Bu nedenle afet gibi yaamsal neme sahip bir olayla, geici kurullar eliyle sadece kamu
kurum ve kurulularnn ellerindeki olanaklarn harekete geirilmesi suretiyle mcadele
edilemeyeceini bugne kadarki uygulamalar gstermitir.

6.5.4. yiletirme
Bir afetin oluumundan hemen sonra balayarak, afetin byklne bal olarak 1-2
yl srebilen tm faaliyetlerdir. Bu safhada yaplacak faaliyetlerin ana hedefi, afete uram
topluluklarn haberleme, ulam, su, elektrik, kanalizasyon, eitim, sosyal aktiviteler, geici
ve daimi iskan, alma ve ekonomik alanlardaki hayati aktivitelerinin zaman ierisinde
gelitirilerek devamn salamak ve sonuta etkilenen insanlar iin afet ncesinden daha
gvenli ve gelimi bir yaam evresi oluturmaktr.Afet acil durumunun bertaraf edilmesi
sonrasnda ncelikli olan asl hedefin, zarara uram birey ve topluluklarn desteklenmesi
olduu kadar, yerel ekonomik canlln yeniden kazanlmas, altyapnn gelitirilmesi,
sanayinin ve ticaretin desteklenmesi, toplum eitimi, sosyal ve psikolojik destek hizmetlerinin
salanarak toplumun olas bir yeni afet karsnda daha direnli klnmasdr.yiletirme, afete
urayan toplumun yaam koullarn yeniden oluturma amacyla, olas afet risklerini
azaltmak iin sistemli bir zendirme ve gerekli dzenlemeleri yapmak iin alnan kararlar ve
faaliyetlerin tmdr. Afetler ile ortaya kan acil duruma ilikin grevlerin yerine
getirilmesinden sonra, en nemli konu, yerel topluluklarn ve bireylerin mmkn olan en ksa
srede afet ncesi yaam koullarna kavuturulmasdr. Bu normale dn sresinin mmkn
olduunca ksaltlmas iyiletirme almalarnn balca amacdr.
Yeniden na/yiletirme; mdahale srecinin tamamlanmasndan hemen sonra
balayarak belirli bir srede afete uram yerleim yerlerinde, olumas muhtemel yeni
riskleri de tespit ederek afet ncesinden daha gvenli ve gelimi bir yaam evresinin
oluturulmas amacyla, haberleme, ulam, su, elektrik, kanalizasyon, eitim, sosyal ve
kltrel faaliyetler ile ekonomik faaliyetlerin yeniden tesisi ve gelitirilmesini ve geici/daimi
iskan almalarnn yrtlmesine ynelik faaliyetleri iermektedir. yiletirme; yerel, ok
ynl bir almadr, tekrarlanabilir afet tehlikesi karsnda daha gl olmay gerektirir ve
eskiye gre daha stn standartlar yakalama amacn tar. yiletirme srecinde, toplum iin
gerekli olan ve zarar azaltma aamasnda konu edilen baz faaliyetler de yrtlebilir. Ama,
afetten etkilenen topluluklarn gelecekte de benzer olaylarla karlamalar hlinde, ayn
olumsuz sonularla yz yze gelmemelerini salamak, yani afet zararlarn azaltmaktr.
Esasen, Trkiyede 7269 sayl yasa uyarnca yerine getirilen iyiletirme ileri, dier

268

lkelerdeki uygulamalar ile karlatrldnda olduka geni kapsamda yrtlmekte ve


aada saylanlarn hemen hepsini kapsamaktadr:
Hasar Tespit: Trkiyedeki uygulamada yalnzca yaplarn grd hasarn resmen
tespiti yerine getirilmektedir. Bu amala hasar tespit deerlendirme tutanaklar ve formlar ile
allmaktadr. zellikle depremler sonras, Valilik bnyesinde almakta olan inaat
mhendisleri, gerektiinde evre illerden de yaplan takviyelerle hasar tespit almalarn
yrtrler. Esasen, fiili uygulama detayl olarak incelendiinde, yaplarda gerekletirilen
hasar tespit almalarnn tm dnyada olduu gibi lkemizde de grsel olarak
gerekletirilen hzl almalar olduu ve bu ilemlerde standart bir form kullanld
anlalmaktadr.
Yardmlar ve Hak Ediler: Kamu eliyle afetzede hak sahiplerine konut retimi ve
teslimi, evini yapana yardm, kiralama, onarm tamir, lm ve sakatlk yardmlar vb.
hususlar kapsar. Belediye ynetiminde bulunan yerleme alanlarndaki ruhsatl yap stokunun
zorunlu deprem sigortasna konu edilmesi ile Trkiyede afetzedelere kentsel alanlarda konut
salama zorunluluu kalkmtr. Her ne kadar bu kanun hkmndeki kararname (27.12.1999
tarih ve 587 sayl), baz depremlerden sonra karlan geici kanunlar ile delinmise de,
kamunun afetzedelere konut salama ykmll, belediye ve mcavir alan snrlar
dndaki yerler iin (krsal alanlar iin) zaten devam etmektedir. Kimi yurt d rneklerde bu
tr yardmlarn yaplmasnda izlenen uygulamalarda, yalnzca merkezi ynetim deil,
kademeli olarak aadan yukar tm ynetim katlar ykml tutulmakta ve bu yolla geni
bir yelpazede bu maliyetler paylalmaktadr. Maliyetin alt dilimini yerel ynetim, orta
dilimini blgesel ya da eyalet ynetimi karlamakta, daha yksek kayplarn ortaya kmas
durumunda ise, merkezi ynetim dorudan ek katklarda bulunmaktadr. lkemizde ise btn
maliyet, merkezi ynetimce karlanmaktadr.
Kamu Eliyle Konut Sunumu Sreci: Jeolojik almalar ve yer seimi, imar planlar,
vaziyet planlarnn hazrlanmas, kamulatrma, ilerin ihalesi, borlandrma ve konut datm
ilerini kapsar. Kamu eliyle dorudan konut salama yntemi bugn baka lkelerde
grlmeyen bir yntemdir. Afetzedelerin uram olduklar zararlarn giderilmesi, bu
lkelerde genellikle kademeli olarak farkl ynetim dzeyleri tarafndan ve sigortaclk
anlay temelinde salanmaktadr. Trkiyede zorunlu sigorta sisteminin devreye girmesi ile
dorudan kalc konut salama ynteminden uzaklalmaya allsa dahi, sigortann
yaygnlatrlabildii koullar altnda bile, geni apl bir afet yaanmas durumunda bu
hizmetin piyasaya btnyle braklmas mmkn olmayabilmektedir.
Sosyal yiletirme: Byk bir afet sonrasnda toplumda uzun dnemli sosyal sorunlarn
gz ard edilemeyecek konular olduu bugn Trkiyede daha iyi anlalmaktadr. Yerel
topluluklarn afete hazrlanmalar iin desteklenmelerinin gerekli olduu, tm ynetimlerce
kabul edilmektedir. Afet sonrasnda birey, aile, toplum dzeyinde yaanan post travmatik
stres belirtilerinin giderilmesi ve nlenmesi, zel uzmanlk gerektiren konulardr. Marmara
depremlerinde yaratlan sivil inisiyatif younlamas, bu alanda ihmal edilemeyecek bir gcn
varln da kantlamtr. 2011 ylnda meydana gelen Ktahya - Simav ve Van depremleri
sonras baaryla yrtlen sosyal iyiletirme rneklerine rastlanmtr.
269

Yerel Ekonominin yiletirilmesi: Afet zararlarnn giderilmesinde topyekn


iyiletirme kavramlarnn dnyada giderek yaygn kabul grd gnmzde, afet
blgelerinde retken ve oaltan etkileri olan yatrmlarn yaplmas, tketimi krkleyen
pasif yardmlardan daha yaamsal nemde grlmektedir. Bu nedenle, afet ncesinden
hazrlanm projeler ile afet blgelerindeki sanayi ve ticari faaliyetin canlandrlmasn
ngren uygulamalar, afet hazrlk almalarnn giderek daha arlkl bir blmn
oluturmaktadr. Trkiyedeki afet hazrlk planlarnn da edilgen tavrdan vazgeerek, dnya
rneklerinde grld gibi giriimci ve dzenleyici bir tutum iine girmesi gereklidir.
yiletirme almalarnn da, acil durum arama ve kurtarma almalar gibi, nceden hazrlk
konusu olduu anlaynn yerletirilmesi zorunludur. yiletirme almalarnda izlenmesi
gereken baz ilkeler u ekilde zetlenmitir:

Yerel topluluklar iyiletirme almalarnda rol almaldr,

yiletirme srecinde yerel ynetimler de sorumluluklar ykmlenmelidir,

yiletirme ve zarar azaltma arasndaki kaynak kullanma dengelerine ilikin ilkeler


gelitirilmelidir,

Kapsaml iyiletirme planlamas, afet politikasnn vazgeilmez bir etkinliidir.

6.6.

Afet Ynetiminde lkemizdeki Durum

Trkiye doa kaynakl afetleri ska yaayan bir lkedir. Afetler neden olduklar can
kayb yannda nemli ekonomik, sosyal ve evresel kayplar da meydana getirmektedir. Bu
konudaki istatistikler incelendiinde, doa kkenli afetlerin her yl Trkiye gayri safi milli
hslasnn yzde 3 orannda dorudan ekonomik kayba yol at grlmektedir. Ancak
dorudan ekonomik kayplarn yannda pazar kayb, retim kayb, isizlik, i gc kayb gibi
dolayl ekonomik kayplar da gz nnde bulundurulduunda toplam kayp ylda gayri safi
milli hslann yzde 4-5ine yaklamaktadr. 1960larn bandan beri Afet Ynetimini
ilgilendiren afet ynetim zincirindeki tm aamalar ieren uygulama dzenlemeleri ve
ynetmelikleri vardr. Ancak 1999 Marmara Depremleri tm bunlarn yeterli olmadn en
azndan etkili ekilde ilemediini ortaya koymutur. Gemi yllarda Trkiyede yaanan
olaylara bakldnda afetlerle istenilen dzeyde etkin mcadele edilemedii, afet risklerinin
azaltlamad grlmektedir. Bu mcadelenin istenilen bir etkinlikte yrtlememesinin
nedenleri arasnda nleme, risk azaltma ve hazrlk almalarna yeterince nem verilmemesi,
afet konusunda benzer grevlere sahip birok kurumun bulunmas ve bunlar arasnda iyi bir
ibirlii ve koordinasyonun salanamamas, yetki karmaalarnn yaanmas, sosyo-ekonomik
koullarn gz ard edilmesi gibi faktrlerde saylabilir.
Bir ok lkede olduu gibi Trkiyede de afetlere ilikin yasal dzenleme ve kurumsal
yaplanma tartmalar ve ihtiyalar byk afetler sonrasnda gndeme gelmi ve ortaya kan
acil sorunlara afet sonrasnn scak ve tartmal ortamnda ivedi zmler retilmeye
allmtr. Bu nedenle de yaplan tm dzenleme ve kurumsal yaplanmalar bir sistem
yaklam ile, ortaya kan sorunlarn altnda yatan ana nedenleri ortadan kaldracak aklc ve

270

kalc zmler retme yerine, o anda gncel olan sorunlara yzeysel zmler retme
eklinde gelimitir. Byle bir yaklamn doal sonucu olarak ise her yeni afet, yeni yasal
dzenlemeler yapma ihtiyacn dourmu ve yeni kurumsal yaplanma tartmalarn gndeme
getirmitir. 1999 ylnda meydana gelen ve Marmara Blgesini etkileyen iki byk depremin
hemen ardndan, Trk Kamu Ynetim Sisteminin sz konusu afetlere ilikin refleksleri
tartlmaya balanm olup, merkezden ve yerinden ynetim birimlerinin koordinasyonu ile
afet ve acil durum mcadele kaynaklarnn komuta ve kontrol byk nem kazanmtr.
Ayn gelimelere paralel olarak Sivil Toplum Kurulularnn nemi anlalm ve tm
dnyadaki afetlerde olduu gibi Trkiyede de afete ilk mdahale eden halkn ve blge
insanlarnn afet konusunda eitilmeleri nem kazanmtr. 2000li yllarda zellikle Avrupa
Birlii entegrasyon srecinde, hzlca deien mevzuat hkmleri, afet, acil durum, risk,
tehlike, zarar gibi kavramlar daha net tanmlama zorunluluunu ortaya koymutur.

6.6.1. Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl


Yukarda sralanan nedenleri ve afet ynetimindeki ok ball ortadan kaldrmak
amacyla 29.05.2009 tarihinde 5902 sayl Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn
Tekilat ve Grevleri Hakkndaki Kanun TBMMde kabul edilmi ve yrrle girmitir. Bu
kanunla; afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilikin hizmetleri yrtmek zere,
Babakanla bal Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl (AFAD) kurulmutur. Kanun;
afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilikin hizmetlerin lke dzeyinde etkin bir ekilde
gerekletirilmesi iin gerekli nlemlerin alnmas ve olaylarn meydana gelmesinden nce
hazrlk ve zarar azaltma, olay srasnda yaplacak mdahale ve olay sonrasnda
gerekletirilecek iyiletirme almalarn yrten kurum ve kurulular arasnda
koordinasyonun salanmas ve bu konularda politikalarn retilmesi ve uygulanmas
hususlarn kapsamaktadr. 5902 sayl kanunun TBMMde kabulnden sonra kurulu
almalarn tamamlayan AFAD, 17.12.2009 tarihinde Afet ve Acil Durum Yksek Kurulu
kararyla aktif hle getirilmitir. Afet ve Acil Durum Yksek Kurulu kararndan sonra Afet
leri, Sivil Savunma ve Trkiye Acil Durum Ynetimi genel mdrlklerinin grevleri
AFAD Bakanl ve l Afet ve Acil Durum Mdrlkleri tarafndan yaplmaya balanmtr.
Bu kanunla; illerde, il zel idaresi bnyesinde, valiye bal l Afet ve Acil Durum
Mdrlkleri kurulmutur. Sivil Savunma Koleji, Afet ve Acil Durum Eitim Merkezine
dntrlmtr. Sivil Savunma, Arama ve Kurtarma Birlik Mdrlkleri tekilat ve
personeli ile birlikte bulunduklar ilin il zel idaresine devredilmitir. Bu mdrlkler 6111
sayl yasayla bulunduklar ilin l Afet ve Acil Durum Mdrlkleri bnyesinde ve emrinde
grev yaparlar. Ayrca, kamu kurum ve kurulularnda bulunan Savunma Sekreterlii
birimleri ile Savunma Uzmanl kadrolar kaldrlmtr. l ve ile sivil savunma mdrlerinin
grevleri sona ermitir. Yeni yaplanmayla, afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilikin
hizmetlerin lke dzeyinde etkin bir ekilde gerekletirilmesi iin gerekli nlemlerin
alnmas, afetlerin meydana gelmesinden nce hazrlk ve zarar azaltma, afet srasnda
yaplacak mdahale ve afet sonrasnda gerekletirilecek iyiletirme almalarn yrten
kurum ve kurulular arasnda koordinasyonun salanabilmesi beklenmektedir.

271

17 Haziran 2009 gnn yaymlanan Resmi Gazete ile, 5092 Sayl Afet ve Acil Durum
Ynetimi Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun yaymlanarak yrrle
girmitir. Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakkndaki
Kanuna gre de, afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilikin hizmetleri yrtmek zere
Babakanla bal Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl kurulmutur. Afet ve Acil
Durum Ynetimi Bakan; yllk alma raporu ve eylem plann hazrlayacak, kurum ve
kurulularla ilikileri yrtmekle grevlendirilmitir. Afet ve acil durum hllerinde
mdahaleyi koordine ederek ve st makamlar bilgilendirecek olan Kurum Bakan, sivil
savunma arama ve kurtarma birlik mdrlklerinin grev yerlerini, ilgili kamu kurum ve
kurulular ve sivil toplum kurulular ile koordine ederek belirlemekle ykml klnmtr.
Afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilikin hizmetleri yrtmek amacyla kurulan
AFAD, yrtecei hizmetlerin lke dzeyinde etkin bir ekilde gerekletirilmesi iin gerekli
nlemlerin alnmas ve olaylarn meydana gelmesinden nce hazrlk ve zarar azaltma, olay
srasnda yaplacak mdahale ve olay sonrasnda gerekletirilecek iyiletirme almalarn
yrten kurum ve kurulular arasnda koordinasyonun salanmas, bu konularda politikalarn
retilmesi ve uygulanmas gibi konularda grev yapmaktadr. AFAD, grevleriyle ilgili
konularda kamu kurum ve kurulular, niversiteler, yerel ynetimler, Trkiye Kzlay
Dernei ve konu ile ilgili dier sivil toplum kurulular, zel sektr ve uluslararas kurulular
ile ibirlii ve koordinasyon yapmaya ve grev alanna giren konular da dzenleme yapmaya
yetkilidir. AFAD grevlerini aada verilen hizmet birimleri ile gerekletirir:

Planlama ve Zarar Azaltma Dairesi Bakanl,

Mdahale Dairesi Bakanl,

yiletirme Dairesi Bakanl,

Sivil Savunma Dairesi Bakanl,

Deprem Dairesi Bakanl,

Ynetim Hizmetleri Dairesi Bakanl.

Strateji Gelitirme Dairesi Bakanl,

Bilgi Sistemleri ve Haberleme Dairesi Bakanl,

Hukuk Mavirlii.

AFAD Bakan, Bakanln en st amiridir ve kanunda belirtilen hizmetlerin


yrtlmesinden Babakana veya grevlendirilecek Babakan yardmcsna kar sorumludur.
Ayrca, bakana yardmc olmak zere en fazla iki bakan yardmcs grev alabilmektedir.
Grevleri:

272

Bakanlk hizmetlerini mevzuat hkmlerine, kalknma planlar ve yllk


programlara, bakanln ama ve politikalarna, stratejik planlarna, performans ltlerine,
hizmet kalite ve standartlarna ve btnleik afet ynetimi ilkesine uygun olarak yrtmek,
Afet ve Acil Durum Koordinasyon Kurulunun toplanmas amacyla Kurul
Bakanna neride bulunmak,
Afet ve acil durum hllerinde mdahaleyi koordine etmek ve st makamlar
bilgilendirmek,
Sivil savunma arama ve kurtarma birlik mdrlklerinin grev yerlerini, ilgili
kamu kurum ve kurulular ve sivil toplum kurulular ile koordine ederek belirlemek,

deneti atamak,

Resmi ve zel kurum ve kurulular ile ilikileri yrtmek,

Basn ve halkla ilikiler faaliyetlerini planlamak ve yrtmek,

Bakanln yllk alma raporu ve eylem plann hazrlamak ve Babakan veya


ilgili bakan tarafndan verilecek benzeri faaliyetleri yapmaktr

6.6.2. l Afet ve Acil Durum Mdrlkleri


llerde, il zel idaresi bnyesinde, valiye bal il afet ve acil durum mdrlkleri
kurulmutur. Bu mdrlklerinin grevleri arasnda, ilin afet ve acil durum tehlike ve
risklerini belirlemek, nleme ve mdahale il planlarn mahalli idareler ile kamu kurum ve
kurularyla ibirlii ve koordinasyon iinde yapmak ve uygulamak yer almaktadr. l afet ve
acil durum mdrlklerin harcamalar, il zel idarelerinin btelerine bu amala konulacak
denekten karlanmaktadr. Afet ve acil durum il mdr ile dier personelin atamas, vali
tarafndan yaplmaktadr. l Afet ve Acil Durum Mdrlklerinin sevk ve idaresinden valiler
sorumludur. l Afet ve Acil Durum Mdrlklerinin harcamalar, il zel idarelerinin
btelerinden salanr ve personel atamas vali tarafndan yaplr. l Afet ve Acil Durum
Mdrlklerinin Grevleri unlardr:

lin afet ve acil durum tehlike ve risklerini belirlemek,

Afet ve acil durum nleme ve mdahale il planlarn, mahalli idareler ile kamu
kurum ve kurulularyla ibirlii ve koordinasyon iinde yapmak ve uygulamak,

l afet ve acil durum ynetimi merkezini ynetmek,

Afet ve acil durumlarda meydana gelen kayp ve hasar tespit etmek,

Afet ve acil durumlara ilikin eitim faaliyetlerini yapmak ve yaptrmak,

273

Sivil toplum kurulular ile gnlllerin afet ve acil durum ynetimi ile ilgili
akreditasyonunu yapmak ve belgelendirmek,

l ve ile dzeyinde sivil savunma planlarn hazrlamak ve uygulamak,

Afet ve acil durumlarda, gerekli arama ve kurtarma malzemeleri ile halkn


barnma, beslenme, salk ihtiyalarnn karlanmasnda kullanlacak gda, ara, gere ve
malzemeler iin depolar kurmak ve ynetmek,
lgili mevzuatta yer alan seferberlik ve sava hazrlklar ile sivil savunma
hizmetlerine ilikin grevleri ilde yerine getirmek,

Yllk bte teklifini hazrlamak,

l kurtarma ve yardm komitesinin sekretaryasn yapmak ve kimyasal, biyolojik,


radyolojik ve nkleer maddelerin tespiti, tehisi ve arndrmas ile ilgili hizmetleri yrtmek,

lgili kurum ve kurulular arasnda ibirlii ve koordinasyonu salamak,

l-le Afet Acil Yardm Planlarn hazrlamak ve uygulanmasn salamak,

l genelinde meydana gelen veya gelmesi muhtemel Afet (Heyelan, Kaya


Dmesi, Su Baskn, vb.) olaylarnn ettlerini yapmak, Afete Maruz Blge snrlarnn
tespitini yapmak ve Bakanlar Kurulu Karar iin gerekli ilemleri yapmak,
Afet olayndan etkilenen afetzede saysna gre Valilik oluru ile Genel Hayata
Etkililik / Etkisizlik Olurunu almak, afetzedelerin geici iskn hizmetlerini, kalc konutlarn
yer seimi, hak sahiplii ile konut yapm ilemlerini yrtmek.

274

Uygulamalar
1) Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl (AFAD)nn web sayfasn
ziyaret ediniz?
2) Yaadnz ehirdeki Afete hazrlk almalarn aratrnz.

275

Uygulama Sorular
1) Trkiyede Afet ynetimi aamalarndan hangisine ncelik verilmektedir?

276

Bu Blmde Ne rendik zeti


Bu blmde ana erevede afet ynetimi incelenmitir. lk olarak, afet ve kriz
ynetimi ile kriz ve afet ilikisi zerinde durulmutur. kinci olarak, afet ynetim aamalar
olan; zarar azaltma, hazrlkl olma, mdahale, iyiletirme aamalar anlatlmtr. Son olarak
ise, afet ynetiminde lkemizdeki durum, afet ve acil durum ynetimi bakanlnn kurulu
sreci, grevleri, yetkileri ve idari yaps, il afet ve acil durum mdrlkleri zerinde
durulmutur.

277

Blm Sorular
1)

Aadakilerden hangisi afet ynetimi aamalar arasnda yer almaz?

a)

Hazrlkl olma.

b)

Zarar azaltma.

c)

Mdahale.

d)

yiletirme.

e)

Ekonomik planlama

2)
Afetlerin nlenmesi ve zararlarnn azaltlabilmesi iin, afete yol aabilecek
tehlike ve risklerin iyi bilinmesini ve bu tehlike ve riskleri, olaylar olmadan nce nleyecek
veya zararlarn en dk dzeyde tutacak nlemlerin, en aklc yol ve yntemlerle alnmasn
gerektiren top yekn bir mcadele aadakilerden hangisinin tanmdr?
a)

Toplam Kalite Ynetimi

b)

Acil Durum Ynetimi

c)

Performans Ynetimi

d)

ada Afet Ynetimi

e)

Kriz Ynetimi

3)
Afetler sonrasnda oluabilecek zarar ve olumsuzluklarn en aza
indirilebilmesi iin, bu olumsuzluklarn niteliklerinin aratrlmas ve zararlar azaltmak zere
nceden alnabilecek etkin nlemlerin belirlenmesi ve uygulanmas aadakilerden
hangisinin tanmdr?
a)

EkonomiYnetimi

b)

Acil Durum Ynetimi

c)

Risk ynetimi

d)

Performans Ynetimi

e)

Kriz Ynetimi

278

4)
Afet durumunda oluan sorunlarn belirlenip en ksa srede en az zararla
atlatlmas iin gerekli kararlarn sratle alnmas ve uygulanmas faaliyetleri aadakilerden
hangisinin tanmdr?
a)

Maliyet Ynetimi

b)

Olaanst Ynetim

c)

Verimlilik Ynetimi

d)

Kriz ynetimi

e)

evre Ynetimi

5)
Afet tehlikesi ve riskinin belirlenmesi, mmknse nlenmesi veya byk
kayplar dourmamas iin alnmas gereken nlemlerin alnmas, toplumun afet tehlikesi ve
riski konusunda bilgilendirilmesi, bilinlendirilmesi ve ba edebilme kapasitesinin
gelitirilmesi gibi faaliyetler Afet ynetiminin hangi aamasnda gerekletirilmektedir?
a)

Hazrlkl olma

b)

Mdahale

c)

yiletirme

d)

Sosyal Planlama

e)

Zarar Azaltma

6)
Aadakilerden hangisi, Zarar azaltma evresinde yerleim leinde
yaplmas gereken almalar arasnda yer almaz?
a)

Afet tehlikesi ve riskinin belirlenmesi, mmknse nlenmesi,

b)
Toplumun afet tehlikesi ve riski konusunda bilinlendirilmesi ve ba edebilme
kapasitesinin gelitirilmesi,
c)
Afet ncesi ve sonrasnda uygulanan mevzuat ve kurumsal yaplanmann
gelitirilmesi,
d)

Aratrma - gelitirme politika ve stratejilerinin belirlenmesi ve uygulanmas,

e)
Afetlere kar nleyici
gelitirilmemesi ve uygulanmamas.

ve

zarar

azaltc

mhendislik

tedbirlerinin

279

7)
Acil durum planlarnn hazrlanmas ve gelitirilmesi, bu planlarda grev ve
sorumluluk verilen personelin, eitim ve tatbikatlarla, bilgi dzeyinin gelitirilmesi, aramakurtarma faaliyetlerinin rgtlenmesi, gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas, alarm ve erken
uyar sistemlerinin kurulmas ve gelitirilmesi, gerektiinde blgesel ve yerel lekte acil
yardm malzemelerinin stoklanmas gibi faaliyetler Afet ynetiminin hangi aamasnda
gerekletirilmektedir?
a)

Mdahale

b) Zarar Azaltma
c) yiletirme
d) Hazrlkl Olma
e) Toplumsal Planlama
8)
Zarar azaltma evresinde alnan nlemlerle olaylarn durdurulmas veya
nlenmesi her zaman mmkn olmayaca iin, hazrlk evresinde de insan can ve mal ile
milli servetleri, afetlerin ykc etkilerinden koruyacak baz faaliyetlerin yrtlmesi gerekir
Aadakilerden hangisi, bu faaliyetler arasnda yer almaz?
a)
Merkezi dzeyde afet ynetimi ile ilgili planlarn hazrlanmas ve
gelitirilmesi,
b)

l ve ile dzeyinde Acil Yardm Planlarnn hazrlanmas ve gelitirilmesi,

c)

Ulusal Kalknma Plannn Hazrlanmas

d)
Bu planlarda grevli personelin grev tanmlarnn (neyi, nerede, hangi
aralarla nasl yapaca) belirlenmesi
e)
stoklanmas

Gerektiinde blge tehizat merkezleri kurulmas ve kritik malzemelerin

9)
Ana hedefi, mmkn olan en ksa sre ierisinde ok sayda insan hayatn
kurtarmak, yarallarn tedavisini salamak, akta kalanlarn barnma, beslenme, tahliye,
korunma, snma, gvenlik, psikolojik destek gibi hayati gereksinimlerini en ksa sre
ierisinde ve en uygun yntemlerle karlamak olan faaliyetler Afet ynetiminin hangi
aamasnda gerekletirilmektedir?
a)

Maliyeti Azaltma

b)

Zarar Azaltma

c)

Hazrlkl Olma

d)

Mdahale
280

e)

yiletirme

10)
Ana hedefi, afete uram topluluklarn haberleme, ulam, su, elektrik,
kanalizasyon, eitim, sosyal aktiviteler, geici ve daimi iskan, alma ve ekonomik
alanlardaki hayati aktivitelerinin zaman ierisinde gelitirilerek devamn salamak ve sonuta
etkilenen insanlar iin afet ncesinden daha gvenli ve gelimi bir yaam evresi oluturmak
olan faaliyetler Afet ynetiminin hangi aamasnda gerekletirilmektedir?
a)

Hazrlkl olma

b)

Mdahale

c)

Zarar Azaltma

d)

Sosyal Planlama

e)

yiletirme

Cevaplar
1) c, 2) b, 3) a, 4) d, 5) a, 6) e, 7) d, 8) c, 9) d, 10) e

281

7. AFET HUKUKU

282

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu blmde afet hukukunun konusu ve kapsam, trkiyedeki hukuki dzenlemeler,
uluslararas alandaki hukuki dzenlemeler, toplumsal hayata etki eden afetler sebepiyle
alnacak tedbirler, afetlerin genel hayata etkililiinin tespiti, afet blgelerinin ilan ve tespiti,
afet blgelerindeki binalarn glendirilmesi ve yeniden yapm ile doal afet nedeniyle
olaanst hl ilan edilmesi konular deerlendirilecektir.

283

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Afet hukukunun konusu ve kapsam nasl dzenlenmitir?
2) Trkiyede afete ilikin hukuki dzenlemelerin ilkeleri nelerdir?
3) Afete ilikin uluslararas alandaki hukuki dzenlemelerin ilkeleri nelerdir?
4) Toplumsal hayata etki eden afetler sebepiyle alnacak tedbirler nelerdir?
5) Afetlerin genel hayata etkililiinin tespiti nasl yaplmaktadr?
6) Afet blgelerinin ilan ve tespiti hangi kurum tarafndan yaplmaktadr?
7) Afet blgelerindeki binalarn glendirilmesi ve yeniden yapmna ilikin hukuki
dzenlemelerin ilkeleri nelerdir?
8) Afet sebepiyle yaplacak yardmlar ve olaanst hl ilan edilmesi sreci nasl
almaktadr?
9) Doal afet nedeniyle olaanst hl ilan edilmesi sreci nasl ilemektedir?

284

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Kazanm

Konu

Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei

elde
veya

Afet Hukukunun Konusu ve Afet hukukunun konusu, Bu


kazanmn
elde
Kapsam
kapsam ve tarihsel geliim edilebilmesi
iin
ders
srecini kavrayabilmek.
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.
Afete ilikin ulusal ve
Uluslararas
Dzenlemeler

Afete ilikin ulusal ve

Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
Hukuki uluslararas
hukuki kitabnn ilgili blm ok
dzenlemelerin
temel iyi zmsenmelidir. Ayrca
zelliklerini renmek
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

Toplumsal Hayata Etki Eden Toplumsal hayata etki eden


Afetler Sebepiyle Alnacak afetler sebepiyle alnacak
Tedbirler
tedbirleri detayl olarak
ortaya koyabilmek.

Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

Afet Sebepiyle Yaplacak Afet sebepiyle yaplacak


Yardmlar ve Olaanst yardmlar ve olaanst hl
Hal lan Edilmesi Durumu
ilan edilmesi durumlar
kavramak
ve
aklayabilmek.

Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

285

Anahtar Kavramlar

Afet hukuku

Hukuki dzenlemeler

Afet blgesi

Olaanst hl

286

Giri
Afet kavram st, at bir kavramdr ve pek ok afet eidini ierisinde
barndrmaktadr. Bu balamda afetin kavramsal ieriinin iyi bilinmesi olduka nemlidir.
Bu sayede afetin ncesi, gerekleme aamas ve sonrasna ilikin olarak uygulanacak kurallar
belirlenebilir ve harekete geilebilir. Afet hukukunun kapsamn gerek ulusal gerekse
uluslararas mevzuattan kaynaklanan kurallar oluturmaktadr. Ulusal mevzuattaki kurallar
lkenin kendi ierisindeki afet yardm, ynetimi ve sorumluluk kurallarn dzenlerken,
uluslararas mevzuattan kaynaklanan kurallar ise devletlerin doal afet durumlarnda
uygulamas gereken kurallar ve birbirlerine yapacaklar yardmlara ilikin usul ve esaslar
belirler.

287

7.1.Afet Hukukunun Konusu ve Kapsam


Afet hukukunun konusuna ilikin dzenlemeleri aamal ekilde deerlendirmek
gerekmektedir. 1- Afet ncesinde alnabilecek nlemlerle ilgili dzenlemeler, 2- afet
zamannda yaplabilecek kurtarma ve ibirliine ilikin dzenlemeler, 3- afet sonrasnda
yaplabilecek yardm ve ilgili kiilerin sorumluluuna gidilmesini salayacak dzenlemeler.
Doal afetler, gerekletikleri corafya iinde belli aralklarla tekrarlanan olaylar olarak ele
alndklarnda afet ynetimi, birbirini takip eden, birbirleri ile ilikili aamalardan oluan bir
sre olarak dnlmektedir. Bu aamalar azaltm, hazrlk, mdahale ve yeniden inadr.
Afetin ncesi, afet an ve afetin sonras eklinde yaplan dnemlemeye uygun olarak ele,
alndnda, afet ncesinde azaltm ve hazrlk; afet annda mdahale ve afet sonrasnda ise
yeniden ina (rehabilitasyon, iyiletirme) aamalar ilemeye balar. Afet hukukunun
kapsamn ise Trkiyenin kendi ulusal hukuki dzenlemeleri ve uluslararas balamda
gerekletirilmi, eitli hukuki metinler oluturmaktadr.

7.1.1. Trkiyedeki Hukuki Dzenlemeler


Trkiyede afet hukukunu ilgilendiren eitli yasal dzenlemeler bulunmaktadr.
Bunlar arasnda 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanun, 4123 sayl Tabii Afet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar
ve Tahribata likin Hizmetlerin Yrtlmesine Dair Kanun, 5902 sayl Afet ve Acil Durum
Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun, 6305 sayl Afet Sigortalar
Kanunu, 6306 sayl Afet Riski Altndaki Alanlarn Dntrlmesi Hakknda Kanun gibi
hukuki dzenlemeler saylabilir. Saylan kanunlara dayanlarak karlan pek ok ynetmelik
de olduka ayrntl hkmler iermektedir. Bunlarn dnda 5237 sayl Trk Ceza
Kanununun da baz hkmleri afet hukukunu ilgilendirmektedir. rnein, kanunun Genel
gvenliin kasten tehlikeye sokulmas balkl 170. maddesinde yangn karan, bina
kmesine, toprak kaymasna, dmesine, sel veya takna neden olan kiinin hapisle
cezalandrlaca hkm altna alnmtr. Ayrca bu afetlerin oluumuna kasten neden olan
kiiler, bu afetler sonucunda lm ve yaralanmalar gerekleirse, kasten ldrme ve kasten
yaralama sularn da ilemi olacaklardr.

7.1.2. Uluslararas Alandaki Hukuki Dzenlemeler


Yukarda belirttilen ulusal dzenlemeler yannda uluslararas alanda da pek ok
hukuki dzenleme bulunmaktadr. Bunlar arasnda anlamalar, prensip kararlar, model
kurallar gibi farkl metinler yer almaktadr. Bir ksm hukuken balayc olan bu metinlerin bir
ksm ise ihtiyari niteliktedir. Trkiye bu uluslararas metinlerden bir ksmna imzalayarak
taraf olmuken, bir ksmna ise taraf deildir. Bu anlamalardan bir ksm afet sonrasnda
lkeye dardan gelecek yardmlarn gmrkte birtakm muafiyet ve istisnalardan
yararlanmasna ilikindir. Gmrk Mevzuatn Basitletirme ve Uyumlatrma Hakknda
Szleme (1973) (Kyoto Szlemesi), zel ek F.5 (Trkiye anlamaya taraf),Gmrk
Mevzuatn Basitletirme ve Uyumlatrma Hakknda Revize Szleme (1999) zel ek J5
5.Blm, (Trkiye anlamaya taraf), Mallarn Geici Kabulne dair A.T.A Karnesi Hakknda

288

Gmrk Szlemesi (1961) (A.T.A. Szlemesi) (Trkiye anlamaya taraf), Mallarn Geici
Kabulne Dair Szleme (stanbul Szlemesi) 1990-Yardm Malzemesi Hakknda Ek B9
afet durumuna ilikin hkmler ieren anlamalardr.
Dorudan afet nlemleri ve yardmlarna ilikin anlama, karar ve ilkeler de
bulunmaktadr. Afet Etkisini Azaltma ve Yardm Operasyonlar in iletiim zni Hakknda
Tampere Szlemesi (Trkiye imzalamam ve taraf deil), Uluslararas Yardm Hzlandrma
nlemleri 23. Uluslararas Kzlha Kzlay Konferans Karar (1977) ve BM Genel Kurulu
A/RES/32/56 (1977) (balayc deil ancak uyuyoruz.), Birlemi Milletler Acil nsani
Yardm Klavuz lkeleri (BM Genel Kurulunun A/RES/46/182 (1991) (balayc deil ancak
uyuyoruz.), Afet Durumlarnda Sivil Topluma Uluslararas nsani Yardm iin lkeler
Bildirgesi (21. Uluslararas Kzlha Kzlay Konferans Karar (1969)), Uluslararas Kentsel
Arama-Kurtarma Yardmnn Koordinasyonu ve Etkinliinin Glendirilmesi (BM Genel
Kurulunun A/RES/57/150 (2003) Karar, SPHERE Projesi: Afet Mdahalede nsani Yardm
ve Asgari Standartlar (2000 & 2004 ylnda revizesi (Trkiye katlyor, Salk Bakanl
yrtyor).
Uluslararas afet mdahalelerinde uzun zamandr yer alan ve bu konuda uzmanlam
Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Dnya Bankas, Kzlay ve Kzlha Dernekleri
Federasyonu gibi rgtler vardr. Bunlar zellikle gelimekte olan lkelerde meydana gelen
afetlerde yaptklar nemli almalar yannda afet mdahale hukukunun gelimesi ynnde
nemli katklar yapmaktadrlar. Bu balamda lkemiz asndan Kzlay hakknda ksaca bir
bilgi sunmakta fayda gryoruz. 1868 ylnda kurulan Osmanl Yaral ve Hasta Askerlere
Yardm Cemiyeti, 1877 ylnda Osmanl Hilal-i Ahmer Cemiyeti ismiyle resmiyet
kazanmtr. Cumhuriyet dnemine gelindiinde ise iki kez isim deiikliine daha uram
en son 1947 ylnda Trkiye Kzlay Dernei ismini almtr. Trk Kzlay acil temel gda
temininde, barnma, salk gibi hayati konularda, afetzedelere hizmet veren bir kurum olarak
ok nemli hizmetlerde bulunmu ve bulunmaya da devam etmektedir.

7.2. Toplumsal Hayata Etki Eden Afetler Sebepiyle Alnacak


Tedbirler
Afetler yaplar gerei, meydana geldii blgede toplumsal yaam etkilemektedir.
Ancak bir afetin hangi durumlarda toplumsal yaam etkileyecek iddette olduu, 7269 sayl
Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle Yaplacak Yardmlara Dair
Kanunda belirlenen zarar ltleri erevesinde gerekletirilmektedir. Bunun yan sra
meydana gelen afetin hangi hl ve artlarda o blgenin afet blgesi olarak belirlenmesini
salayaca veya hangi afet ihtimallerinde o blgenin afet blgesi ilan edilebilecei kanunda
belirtilmitir. Son olarak afetin gerekletii blgede binalarn yeniden yaplmas ve
glendirilmesi almalarnn hangi usul ve esaslar erevesinde yrtlecei yasal ereve
iine alnmtr.

289

7.2.1. Afetlerin Genel Hayata Etkililiinin Tespiti


lkemizde doal afetlere ilikin politikalar ilk olarak 1939 Erzincan Depremi sonras
gelitirilmeye balanm; 1959 ylnda karlan 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler
Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle Yaplacak Yardmlara Dair Kanun ile konuyla ilgili yasal
boluk giderilmeye allmtr. Toplumsal hayat etkileyecek byklkteki afetlere ilikin
alnacak tedbirler ve bu byklkteki afetlerin meydana gelmesi hlinde yaplacak yardmlar
7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanun uyarnca gerekletirilmektedir. Kanun 25/ 05/ 1959
tarihinde Resmi Gazete de yaynlanarak yrrle girmitir. Kanunun eski tarihli
olmasndan tr yetkili gsterilen bakanlklarn zaman ierisinde isimleri deiiklie
uramtr. rnein; kanunda hem bayndrlk bakanlnn hem de mar ve skn
Bakanlnn yapaca ilem ve eylemlere ilikin hkmler yer almaktadr. Bununla beraber
1983 ylnda bu iki bakanlk Bayndrlk ve skn Bakanl ad altnda birletirilmitir. 2011
ylnda da 644 sayl Kanun Hkmnde Kararnameyle Bayndrlk ve skn Bakanl
kaldrlarak yerine evre ve ehircilik Bakanl kurulmutur. Anlan kanun hkmnde
kararnamenin 37. maddesinde mevzuatta Bayndrlk ve skn Bakanlna yaplm olan
atflarn artk evre ve ehircilik Bakanlna yaplm saylaca belirtilmitir. Bu sebeple
bizde mevzuattaki (kanunlar, ynetmelikler vb.) mar ve skn Bakanlna ve Bayndrlk ve
skn Bakanlna yaplan atflara almamz ierisinde evre ve ehircilik Bakanl
eklinde yer vereceiz.
Kanunun 1. maddesinde Deprem (Yer sarsnts), yangn, su baskn, yer kaymas,
kaya dmesi, , tasman ve benzeri afetlerde; yaplar ve kamu tesisleri genel hayata etkili
olacak derecede zarar gren veya grmesi muhtemel olan yerlerde alnacak tedbirlerle
yaplacak yardmlar hakknda bu kanunun uygulanaca belirtilmitir. Afete urayan meskn
yerlerin bykl o yerin tamamnda veya bir kesiminde yklan, oturulmaz hle gelen bina
says, zarar gren yap ve tesislerin genel hayata etki derecesi, mahallin ekonomik ve sosyal
zellikleri, zararn kamuoyundaki tepkisi, normal hayat dzenindeki aksamalar ve benzeri
hususlar gz nnde tutulmak suretiyle afetlerin genel hayata etkililiine ilikin temel
kurallar, ileri ve Maliye Bakanlklarnn mtalaalar da alnarak mar ve skn
Bakanlnca hazrlanacak bir ynetmelikle belirlenecei hkm altna alnmtr. 1968
tarihinde karlan Afetlerin Genel Hayata Etkililiine likin Temel Kurallar Hakknda
Ynetmeliin Zarar Durumu balkl 2. maddesi uyarnca, meydana gelen bir afetten:
a) 100 haneye kadar olan kylerde ve bucaklarda mevcut konutlardan en az 1/10
ununun, l00 haneden fazla olan kylerde ve bucaklarda en az 10 konutun,
b) Nfusu, 5 bine kadar olan ile ve illerde en az 20 binann,
c)

5-10

d) "

10-30 "

"

"

"

"

" 30

e) "

30-50 "

"

"
"

"

"

"

25

" 40

"
290

f) " 50 binden fazla


" " "
"
" 50 " yklmas veya bir daha
oturulamayacak veya kullanamayacak derecede ar hasar grmesi hlinde afet o yerin genel
hayatna etkilidir. Ynetmeliin 3. maddesine gre nfusu 15 binden fazla olan il ve ilelerin
mahalle (Yani muhtarlk) tekil eden kesimlerinde en az 10 binann yklmas veya onarm
mmkn olmayacak derecede ar hasar grmesi hlinde de afet o yerin genel hayatna etkili
saylabilir. Yine ynetmeliin 4. maddesine gre muhtemel afetlerin genel hayata etkili olup
olmadnn tayin ve tespitinde, bu ynetmeliin ilgili maddelerinde olmu afetler iin
verilen l ve saylar aynen esas alnr. Binalarn yklmas veya ar derecede hasar
grmesi hlleri dnda afetin genel hayata etkililiinin tespitinde gz nne alnacak dier
hususlar ynetmeliin 5. maddesinde saylmtr. Buna gre aadaki (a-f) fkralarda
belirtilen hllerde, durum evre ve ehircilik Bakanlnca (eskiden mar ve skn
Bakanlnca) takdir edilmek suretiyle afet genel hayata etkili saylabilir.

Afet sebepiyle l veya ar yarallarn bulunmas,

Tarm rnlerinden en az l/3nn zarar grm olmas,

Bykba ve kkba hayvann telef olmas,

yerde klarn ok iddetli ve inaat mevsiminin ksa sreli olmas,

yerdeki kamu tesislerinin (Yol, su, elektrik, kanalizasyon vs.) kullanlamayacak

veya alamayacak derecede hasar grm olmas,

Ulam imknlarnn ok snrl olmas.

Kanunun 1. maddesinde saylm olan afetlerin meydana gelmesinde veya


muhtemel olmas hlinde zararn o yerin genel hayatna etkili olup olmadna, ynetmelikte
belirtilen esaslar gereince, evre ve ehircilik Bakanl (eski mar ve skn Bakanl)
tarafndan karar verilir.

7.2.2. Afet Blgelerinin lan ve Tespiti


7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanunun 2. maddesine gre; su basknna uram veya
urayabilir blgeler, evre ve ehircilik Bakanlnn teklifi zerine Devlet Su lerinin bal
bulunduu Bakanlka (Orman ve Su leri Bakanl) ilan edilir. Yer sarsnts, yer kaymas,
kaya dmesi ve gibi afetlere uram veya urayabilir blgeler ise, evre ve ehircilik
Bakanlnca tespit edilir. Bunlardan ehir ve kasabalarda meydana gelen ve gelebileceklerin
snrlar imar planna, imar plan bulunmayan kasaba ve kylerde de belli edildike harita
veya krokilere ilenmek suretiyle, afete maruz blge olarak evre ve ehircilik Bakanlnn
teklifi zerine Bakanlar Kurulunca kararlatrlr ve bu suretle tespit olunan snrlar, evre ve
ehircilik Bakanlnn istei zerine ilgili valiliklerce mahallinde ilan olunur. Mahalli art
ve zellikler dolaysyla yangn afetine uramas muhtemel olan sahalar, ehir ve kasabalarda
belediye meclisleri, kylerde ihtiyar heyetleri tarafndan tespit ve kaymakamlarn mtalaas
291

alndktan sonra valilerin onay zerine ilgili blgelerde ilan olunur. Kanunun 2. maddesiyle
balantl olan 14. maddesine gre ikinci madde gereince tespit ve ilan olunan afet
blgelerine dhil ehir, kasaba ve kylerde bina ve mesken yapm, fen kurullarnca tehlikeli
grlen ve snrlar krokilerle tespit olunan yerler, evre ve ehircilik Bakanlnca yap ve
ikamet iin yasaklanm afet blgeleri saylr ve durum, belediyesi olan yerlerde
belediyesince, kylerde ise ihtiyar meclislerince hemen ilan edilir. Belediyesi olan yerlerde
belediyeler, olmayan yerlerde ihtiyar meclisleri bu yasaklanm afet blgesi hkmn
uygulamakla grevlidir. Aykr ekilde hareket edildii takdirde, mevcut ve yaplmakta olan
binalar, ykma paras yknt malzemesinden karlanmak, yetmemesi hlinde kalan ksm
afetler fonundan tamamlanmak zere vali ve kaymakamlarn emri ile yktrlr. Yasaklanm
afet blgesi snrlar, alnacak tedbirlerle tehlikenin nlenmesi orannda daraltlr veya
tamamen kaldrlr. Bu husus da ayn ekilde duyurulur.

7.2.3. Afet Blgelerindeki Binalarn Glendirilmesi ve Yeniden


Yapm
Kanunun 3. maddesine gre ise ikinci maddeye gre ilan edilen afet blgelerinde
yeniden yaplacak, deitirilecek, bytlecek veya esasl tamir grecek resmi ve zel btn
yaplarn tabi olaca teknik artlar, hazrlanacak bir ynetmelikle tespit olunur. Belediye
hudutlar ve varsa mcavir sahalar dhilinde ilgili belediyeler, bunun dnda kalan yerlerde
vali ve kaymakamlar bu ynetmelik esaslarnn uygulanmasn salamakla ykmldrler.
Ynetmelik esaslarna aykr olan yaplar hakknda; yukarda belirtilen merciler tarafndan
sahiplerine tebligat yaplarak, en ok 3 aylk sre iinde hatann ve tehlikeli durumun
giderilmesi bildirilir. Verilen sre iinde sahiplerince slah edilmeyen bina veya bina ksmlar
belediye hudutlar ve mcavir saha dhilinde belediye encmenlerince dier yerlerde ise il
veya ile idare kurullarnca, ykma paras yknt malzemesinden karlanmak, yetmemesi
hlinde kalan ksm afetler fonundan tamamlanmak zere yktrlr. evre ve ehircilik
Bakanl bu konuda gerekli kontrol ve denetime yetkilidir. Yer kaymas, kaya dmesi,
gibi afetlere urayabilecek meskn yerlerde alnacak nleyici tedbirler evre ve ehircilik
Bakanlnca, su basknna urayabilecek yerlerde ise, Devlet Su lerinin bal bulunduu
bakanlka (Orman ve Su leri Bakanl) alnr. Bu ilere ilikin denek, tedbirleri almakla
grevli bakanlka karlanr. Kanunun 3. maddesinde hazrlanmas ngrlen ynetmelik
kanunun yaynlanmasnn zerinden uzunca bir zaman getikten sonra 2007 tarihinde Afet
Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakknda Ynetmelik ad altnda karlabilmitir. Bu
ynetmeliin ilk maddesinde ynetmeliin amac; 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler
Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle Yaplacak Yardmlara Dair Kanunun 2 nci maddesine gre
tespit ve ilan edilen afet blgelerinde yeniden yaplacak, deitirilecek, onarlacak veya
glendirilecek resmi ve zel tm binalarn ve bina tr yaplarn teknik artlarn belirlemek
olarak ifade edilmitir.
Ynetmeliin nc maddesine gre afet blgelerinde yaplacak yaplarn, yap
malzemelerinin tamas gereken zellikler bakmndan 8/9/2002 tarihli ve 24870 sayl Resm
Gazete de yaymlanan Yap Malzemeleri Ynetmelii (89/106/EEC) ile Trk Standartlar
uygulanr. Trk Standartlarnn bulunmamas hlinde ise uluslararas geerlilii kabul edilen

292

standartlara uygun olmas arttr. Ayn ynetmeliin 4. maddesinde zerine bina


yaplamayacak arazilerin zellii belirlenmitir. Buna gre yukarda belirtilen 7269 sayl
Kanunun 14 nc maddesine gre yap ve ikamet iin yasak blge saylan yerlerde bina
yaplamaz ve mevcut binalar onarlamaz. Ayrca yapay dolgu zeminler zerinde, inceleme ve
deerlendirme yaplarak zel nlem alnmadka bina yaplamaz. Bunun dnda dmesi,
kaya dmesi veya yer kaymas afetlerinden herhangi birine urayan ve bu afetlerden biri iin
7269 sayl Kanunun 2 nci ve 14 nc maddelerine gre afet blgesi olduu kararname ile
tespit ve iln edilen yerlerde bina yaplamaz ve mevcut binalar onarlamaz. Buna karlk
ynetmeliin 5. maddesine gre su basknna uram ve afet blgesi kararnamesi kapsamna
alnm ve 7269 sayl Kanunun 14 nc maddesine gre yap ve ikamet iin yasak blge iln
edilen yerlerin dnda kalan yerlerde, aada belirtilen artlara uyulmak kayd ile bina
yaplabilir ve mevcut binalar onarlabilir. Temel zemininin su altnda kalma ihtimali var ise,
gerekli teknik tedbirler alnr. Deitirilecek, bytlecek, onarlacak veya glendirilecek
binalarda; yeniden yaplacak veya deitirilecek her bir ksmn, binann su basknna
dayanklln arttracak biimde olmas gerekir.
Trkiyede pek ok konutun dere yatana veya yamur sularnn ak gzerghna
yaplm olmas durumu karsnda ynetmelikte su basknna urama durumuna ilikin olarak
binalarn onarmna ve yapmna izin verilmesi mevcut durumun zorunluluundan
kaynaklanmaktadr. Aksi takdirde ekonomik adan klfet oluturacak biimde pek ok
binann ykm gndeme gelebilirdi. Yine de ehir plancl asndan dere yataklarna bina
yaplmamas srarla vurgulanan bir husustur. Ynetmeliin 6. maddesinde yangn afetinden
korunmaya ynelik olarak 7269 sayl Kanunun 2. maddesine gre yangn afetine uramas
muhtemel saha olarak belirlenecek yerlerde yaplacak binalar ile yangndan sonra onarlacak
binalarla ilgili olarak 12/6/2002 tarihli ve 2002/4390 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile
yrrle konulan Binalarn Yangndan Korunmas Hakknda Ynetmelik hkmlerinin
uygulanaca belirtilmitir. Ynetmeliin Deprem, Yangn, Su Baskn Afetlerinde
Uygulanacak Esaslar bal altndaki son maddesi olan 7. maddede de 7269 sayl Kanunun
2 nci maddesine gre tespit ve iln olunan deprem blgelerinde yeniden yaplacak,
deitirilecek, bytlecek resm ve zel btn binalarn ve bina tr yaplarn tamamnn
veya blmlerinin depreme dayankl tasarm ve yapm ile mevcut binalarn deprem ncesi
veya sonrasnda performanslarnn deerlendirilmesi ve glendirilmesi hakknda 6/3/2007
tarihli ve 26454 sayl Resm Gazetede yaymlanan Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar
Hakknda Ynetmelik hkmlerinin uygulanaca belirtilmitir.

7.3.Afet Sebepiyle Yaplacak Yardmlar ve Olaanst Hal lan


Edilmesi Durumu
Afetlerin meydana getirdii ykm ve tahribatn etkisinin hzl bir ekilde ortadan
kaldrlmas iin eitli hukuki dzenlemelerle, yardmlarn usul, mlki amirlerin yetkileri ve
vatandalara getirilen ykmllkler gibi farkl konular dzenlenmitir. Bu balamda
ncelikle 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanun ile 4123 sayl Tabii Afet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar
ve Tahribata likin Hizmetlerin Yrtlmesine Dair Kanun hkmlerini inceleyeceiz.

293

Ardndan, tabii (doal) afetler nedeniyle olaanst hl ilanna ilikin Anayasa hkmleri ile
1983 tarihli ve 2935 sayl Olaanst Hal Kanunu hkmlerini inceleyeceiz.

7.3.1. Afet Sebepiyle Yaplacak Yardmlar ve eitli Ykmllkler


Bu blmde ncelikle afet nedeniyle yaplacak yardmlara ilikin olarak 7269 sayl
Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle Yaplacak Yardmlara Dair
Kanun ile 4123 sayl Tabii Afet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve Tahribata likin
Hizmetlerin Yrtlmesine Dair Kanun hkmlerini inceleyeceiz.
7269 sayl kanunun Mlkiye amirlerine verilen yetkiler balkl 6. maddesine gre;
afetlerin meydana gelmesinden sonra vali ve kaymakamlar (Askerler ve hkim snfndan
bulunanlar hari olmak zere) 18 - 65 ya arasndaki btn erkeklere grev vermeye, bedeli,
creti veya kiras sonradan denmek zere canl, cansz, resmi ve zel her trl tat
aralarna ve gerekli makina, alet ve edevatna el koymaya ve hibir kayda ve merasime tabi
olmakszn tedavi, kurtarma, yedirme, giydirme ve barndrma gibi ilerle, bu gibi ilerin
gerektirdii acil satn almalar ve kiralamay yapmaya, Devlete, mahalli idarelere, evkafa,
ktisadi Devlet Teekklleri ile bunlara bal kurumlara ilikin her trl tanmaz mallar;
yetmemesi hlinde de dier tzel kiiler ile gerek kiilere ait bina ve mtemilat ile bahe ve
arsa gibi araziyi geici olarak igale yetkilidir. Bu yetkinin kullanma sresi, afetin sona
ermesinden itibaren 15 gndr. Bu sre, gerektiinde evre ve ehircilik Bakanlnca
uzatlabilir.
7269 sayl kanun hkmlerine gre; yedirme, giydirme, barndrma, onarm iin
afetzedelere nakdi demede bulunulmas, nleme iin harcama yaplmas evre ve ehircilik
Bakanlnn muvafakatine baldr. Bu hkm gereince yaplacak harcamalar ve demeler
borlandrmaya tabi tutulmaz. Kendilerinden yardm istenilen afet blgesi civarndaki vali ve
kaymakamlar yukarda yazl olan yetkilerini kullanarak btn imkn ve vastalarla yardma
mecburdurlar. Ayn kanunun Mkellefiyetler bal altnda sralanan 7 ila 11 arasndaki
madde hkmlerine gre eitli kii ve messeselerin afet hlinde yapmakla mkellef
olduklar hususlar saylmtr. Buna gre; Afet blgelerinde veya civarnda bulunan ordu,
jandarma, kta birlik ve messese kumandanlar, hazarda, kendilerinden vali veya
kaymakamlar tarafndan istenilecek yardmlar stlerinden emir beklemeksizin yapmaya
mecburdurlar.
Rasat istasyonlar vukuu muhtemel afetleri bu blgelerin en byk mlkiye amirine
derhal bildirmeye mecburdurlar. Ellerinde muhabere vastalar, haber ulatrma imknlar
bulunan mlki ve askeri btn resmi makam ve messeseler afetlerin gerekleme haberini
mahallin en byk mlkiye amirine derhal bildirmekle mkelleftir. Afetlerin vukuunu ihbar
veya yardm talepleri iin yaplacak telgraf, telefon, telsiz muhaberelerini, telgraf ve telefon
merkezleri, demiryolu istasyonlar, askeri muhabere tekilleri her ie tercihan parasz kabule
ve muhataplarna ulatrmaya mecburdurlar. Gerektiinde radyo istasyonlarndan da parasz
istifade edilir.

294

Kanunda yazl afetlerin Deprem (Yer sarsnts), yangn, su baskn, yer kaymas,
kaya dmesi, , tasman ve benzeri afetler) gereklemesi hlinde ilk yardmlar mahallerine
yetitirmek maksadyla bu blgelere mlkiye amirleri ve alakal makam ve messeseler
tarafndan gnderilecek kurtarma ve yardm ekipleri, her trl malzeme, makina, alet,
yiyecek, giyecek ve barnma eya ve maddeleri, genel, zel ve mlhak bteli idarelerle
bunlara bal messeseler ve ktisadi Devlet Teekkllerinin, vilayetlere, belediye ve kylere
ait olan ve bunlara bal bulunan messeselerin elinde bulunan her trl kara, deniz ve hava
nakil vastalar ile bedeli sonradan denmek zere, sevk edilir. htiya hissedilen mahallerde
bu mecburiyet ve mkellefiyetler gerek kiilerle her trl irket ve messeselere de
uygulanabilir. Gerek yukarda yazl afetlerin gereklemesi hlinde, gerek her trl kurtarma,
barndrma, yardm, sndrme, sevk ve tevzi ilerinde alanlardan yaralanan veya engelli
hle gelen yahut hastalananlar en yakn hastaneye veya tedavi yerlerine sevk edilirler. Mlki
ve askeri hastane ve tedavi yerleriyle genel, mlhak, zel bteli idarelere, belediye, gerek
ve tzel kiilere ait btn hastane ve tedavi yerleri bunlar hemen kabul ve tedavi etmeye
mecburdurlar. Resmi hastane ve tedavi evlerinde bulunanlara parasz baklr. Resmi hastane
ve tedavi evlerinde yer olmamas veya tedavi imkn bulunmamas gibi sebeplerle zorunlu
olarak zel hastanelerde yaplan tedavi cretleri sonradan kanun uyarnca denir.
Afetlerin ilk kurtarma ilerinde en ok gne kadar altrlacaklara bedeni
hizmetlerinden dolay cret verilmez. altklar mddete parasz ekmek ve katk verilir.
Bunlarn beraberlerinde getirdikleri veya emir zerine verdikleri alet ve edevat, malzeme ve
vastalardan tamire muhta hle gelenler bedeli sonradan denmek zere tamir ettirilir. Zyaa
urayanlarla tamiri imknsz olanlarn bedeli rayi zerinden daha sonra hak sahiplerine
denir. Kanunun bu ekilde ilk kurtarma ilerinde en fazla gne kadar altrlacaklarn
sadece karn tokluuna altrlmas herhangi bir crete hak kazanamamalar eklinde hkm
ihtiva etmesi temel hak ve zgrlkleri snrlandran bir durum olmasna karlk anayasal bir
dayanaa sahiptir. Anayasamzn 18. maddesine gre; hi kimse zorla altrlamaz. Angarya
yasaktr. ekil ve artlar kanunla dzenlenmek zere hkmllk veya tutukluluk sreleri
iindeki altrmalar; olaanst hllerde vatandalardan istenecek hizmetler; lke
ihtiyalarnn zorunlu kld alanlarda ngrlen vatandalk devi niteliindeki beden ve
fikir almalar, zorla altrma saylmaz. Bu nedenle afet kurtarma ilemlerinde gne
kadar gerekletirilen cretsiz ve zorunlu altrma lke ihtiyalarnn zorunlu kld alana
ynelik bedensel bir alma olup, angarya yasa kapsamna girmemektedir.
4123 sayl Tabii Afet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve Tahribata likin
Hizmetlerin Yrtlmesine Dair Kanuna deinecek olursak bu Kanunun amac, tabii afete
maruz kalan yrelerde normal hayatn devamn salayacak hizmetlerin yrtlmesi, hasar ve
tahribatn giderilmesi ile (2.7.2008 tarihli ve 5779 sayl Kanuna gre) kurulmu fonlardan
yaplacak yardma ilikin usul ve esaslar dzenlemektir. Yasaya gre yiyecek, iecek,
giyecek, tabii yardm, adr ve dier her trl tanr mallar Kzlaya aktarlr. Bu amala
toplanan yardmlar derhal tabii afet blgelerine intikal ettirilir ve tabii afet blgeleri dnda
kullanlamaz. Kanun kapsamna giren yrelerde tabii afet nedeniyle hayatn kaybeden
yurttalarn birinci derecedeki yaknlarna ve engelli hle gelenlere Gelir Vergisi Kanununun
engellilik indirimine ilikin 31 inci maddesinde belirtilen esas ve usuller erevesinde

295

Bakanlar Kurulunca belirlenecek miktarda yardm yaplabilir. demeler Babakanlka uygun


grlecek fonlardan yaplr. Kanun kapsamna giren yrelerde fiilen oturduklar konutlar
veya fiilen kullandklar iyerleri tabii afet nedeniyle hasar grenlere 7269 sayl Kanun
hkmleri erevesinde yaplacak hasar tespitlerine gre, yaplacak yardmn miktar, usul ve
esaslar Bakanlar Kurulunca belirlenir. demeler zarar grenlerin malik veya kirac
durumunda olup olmadklarna baklmakszn hak sahiplii dnda karlksz olarak
Babakanlka uygun grlecek fonlardan yaplr. Tabi afete maruz kalan yrelerdeki
belediyeler ile zel idarelere, maruz kaldklar hasar ve tahribatlar gidermek amacyla, 7269
sayl Kanunun 33 nc maddesi erevesinde zel hesaplarda toplanan kaynaklardan yardm
yaplabilir. Bu yardmlarn miktar, hasar ve tahribat oranlar dikkate alnarak Maliye
Bakannn uygun gr zerine, evre ve ehirlik Bakannca tespit edilir. Kanun kapsamna
giren yrelerde faaliyette bulunan esnaf ve sanatkrlar, serbest meslek mensuplar ile sanayici
ve ticaret erbabna T. Halk Bankasnca, iftilere T.C. Ziraat Bankasnca; Hazine
Mstearlnn teklifi zerine Bakanlar Kurulunca tespit edilecek oran ve belirlenecek esas
ve usullere gre kredi verilir. Bu kredilerin kullandrlmasndan dolay doacak zararlar
Hazinece karlanr. Tabi afet nedeniyle denen veya denecek sigorta tazminatlar, Devlete
denen yardmlardan dlmez. Afet hlinde, yetkililerin olay yerine ulamas anna kadar,
olay yerine yakn olan, afetten etkilenmemi, salkl vatandalarn afetzedelere ilk yardmda
bulunmas hayati bir neme sahiptir. Bu nedenle lke genelinde ilk yardm eitim merkezleri
almasna izin verilmesi, bunlarn alma esaslar gibi hususlar Salk Bakanlnca
karlan 2002 tarihli lk yardm Ynetmelii ile dzenlenmitir. Ynetmeliin ayrntlarna
girmeyeceiz zira ilk yardm eitim merkezlerinin almas ve iletilmesi iin gerekli
prosedrler, eitmenlerin sahip olmas gereken zellikler, merkezlerin ve eitmenlerin
sorumluluklar gibi hususlar ayrntl bir ekilde ele alnm olup, bunlarn ifade edilmesi
konumuzun kapsamn olduka aacaktr. Bununla birlikte bu dzenlemenin amacn ksaca
ifade etmemiz gerekirse, lk yardm Ynetmeliin amac; fertlerin ve toplumun temel salk
bilgisinin arttrlmas, ilk yardm bilgi ve becerisinin toplumun her bireyine retilmesi, her
kamu, zel kurum ve kuruluunda personel saylarna gre ilk yardmc bulundurulmas, bu
dorultuda eitimci eitmeni, ilk yardm eitmeni yetitirecek ve ilk yardm eitimi
dzenleyecek kurulu ve merkezlerin al, ileyi ve denetimi ile ilgili usul ve esaslar
dzenlemektir.
Konu kapsamnda bahsetmemiz gereken bir dier yasal dzenleme ise 2001 tarihli
Trk Arama ve Kurtarma Ynetmeliidir. Ynetmelik kapsamnda bakanlklarn ve ilgili
kamu kurum veya kurulularnn, insan hayatn kurtarmaya ynelik faaliyetlerine ilikin
grev ve sorumluluklar belirlenmitir. Ynetmelik hkmleri; kendilerine grev verilen ilgili
kurum veya kurulular bakmndan Trk arama ve kurtarma blgesi snrlar ierisinde kalan
hava sahas, kara lkesi, i sular, karasular ve ak deniz sahalarn kapsamaktadr.
Ynetmelik kapsamnda arama ve kurtarma faaliyeti; hava ve deniz vastalarnn karada,
havada, su stnde ve su altnda tehlikeye maruz kalmas, kaybolmas veya kazaya uramas
hllerinde bu vastalardaki ahslarn her trl ara, zel tehizat veya kurtarma birlikleri
kullanlarak aranmas ve kurtarlmas ilemi olarak tanmlanmtr. Bu hkmden de
grlebilecei zere ynetmelik tehlikedeki hava ve deniz vastalarnn ierisindeki insanlarn
canlarn kurtarma faaliyetlerini kapsamaktadr. Bu durum ynetmeliin 8. maddesinde u

296

ekilde ifade edilmitir. Arama ve kurtarma faaliyetlerinin asli amac insan hayatn
kurtarmaktr. Tehlikeye maruz kalan deniz ve hava vastalarnn kurtarlmasn kapsamaz.
Milliyet fark gzetmeksizin icra edilen bu faaliyet mili bir sorumluluk olup, sulh
zamanlarnda dier grevlere nazaran ncelik tar. Anlalabilecei zere, arama ve
kurtarma faaliyetlerinin asli amac tehlikedeki hava veya deniz aracnn deil ierisindeki
insanlarn kurtarlmasdr. Bunun haricinde insanlar kurtarldktan sonra rnein bir geminin
arpt kayalklardan karlmas devletin sorumluluunda deildir. Uygulamada bu tr
durumlarda kaptan, Trk Ticaret Kanunu madde 1300 uyarnca aracn kurtarlmas iin malik
(genellikle denizcilik irketi) adna, kurtarma iiyle itigal eden irketlerle belirli cret
karlnda kurtarma szlemesi imzalamaktadr.
Ynetmelik kapsamnda Ulatrma Denizcilik ve Haberleme Bakanl bnyesinde
Ana Arama ve Kurtarma Koordinasyon Merkezi(AAKKM) ile yeterli sayda Deniz Arama
ve Kurtarma Koordinasyon Merkezleri ile Hava Arama ve Kurtarma Koordinasyon
Merkezleri (AKKM) kurulmutur. Ynetmelik kapsamnda pek ok bakanlk veya kamu
kurumu ayrntl biimde grevlendirilmitir. Biz bunlardan nemli grdklerimize yer
vereceiz. Genelkurmay Bakanl (Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlklar); askeri
arama ve kurtarma faaliyetlerini yrtr, imkn ve kaynaklarn askeri grevlere mani
olmamak kayd ile AK faaliyetlerinin ihtiyalar iin kullanr. AAKKM ile Deniz ve Hava
AKKMnce yaplacak talepleri deerlendirerek imknlar lsnce karlar. Mili Savunma
Bakanl; Trk Silahl Kuvvetlerinin ihtiya duyduu arama ve kurtarma faaliyetleri iin
gerekli malzeme, tehizat ve vastalar, kaynan tahsisine bal olarak 2886 sayl Devlet
hale Kanunu hkmlerine gre satn alr. Arama ve kurtarma faaliyetlerinde kullanlmak
zere harekt ve planlama asndan gerekli harita, kroki ve ilgili dokmanlar temin eder.
Harita Genel Komutanlna bal hava vastalarna, ihtiya duyulduunda talep edilen
grevlendirmeyi yapar. ileri Bakanl (Jandarma Genel Komutanl-Genelkurmay
Bakanl ile koordine edilerek, Emniyet Genel Mdrl, Sahil Gvenlik Komutanl,
Sivil Savunma Genel Mdrl, ler daresi Genel Mdrl, Mahalli dareler Genel
Mdrl); ilgili tekilatlar uluslararas seviyede ara, gere ve yeterli personel ile donatr.
Bnyesinde bulunan kurululara bal ara, gere ve personeli, AAKKM veya ilgili
AKKMnin talepleri dorultusunda yaplacak arama ve kurtarma faaliyetinin niteliine gre
tek tek veya beraberce tahsis eder. l snrlar ierisinde valilie yaplan arama ve kurtarma
maksatl mracaatlarda ildeki imknlarn seferber edilmesini, mahalli idareler ve sivil
savunma tekilatlarnn arama ve kurtarma faaliyetlerini yrtmek zere zel dzenlemeler
yapmasn ve gerekli tedbirleri almasn salar. Salk Bakanl (Hudut ve Sahiller Salk
Genel Mdrl, Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl); arama ve kurtarma
faaliyetlerine ilikin gerekli ilk yardm ve kurtarma tehizat ve personel desteini salamak
zere tedbir alr. Kamu ve zel salk kurulularnn konu ile ilgili faaliyetlerini dzenler.
Gemilerden gelecek tbbi yardm taleplerinin karlanmas iin Tele Salk Servisini
ve Ana Tele Salk Servisini kurar. Gemi personellerinin, arama ve kurtarma faaliyetlerinden
oluan veya normal seyirlerinde meydana gelen, salk sorunlar ile ilgili yardm taleplerinin
karlanmas maksadyla, salk durumlarnn deerlendirilmesini ve salk hizmetlerinin
teminini salar. Bu merkezlere zel bir telefon numaras tesis eder ve ilgili bakanlk ve kurum

297

veya kurululara bildirir. Tele Salk Servisi merkezlerinin belirlenmi telefon numaralarn
sadece bu hizmete cevap verecek bir ekilde her zaman hazr bulundurur. Ulatrma Bakanl
(Sivil Havaclk Genel Mdrl, Devlet Hava Meydanlar letmesi Genel Mdrl,
Trk Telekom A.. Genel Mdrl); kara zerinde yaplacak tm arama ve kurtarma
faaliyetlerinin koordinasyonundan sorumlu merkez olarak, bilgi toplama, deerlendirme,
planlama ve ilgili bilgileri aktarma suretiyle kendi alt kurulular ve dier ilgili kurum veya
kurulularla AK faaliyetlerini AAKKM adna icra eder. Arama ve kurtarma faaliyetleri
sonunda, bu faaliyetlere katlm bulunan ilgili birimlerce dzenlenen raporlarn kendisine
ulamasn mteakip, alnan bu bilgileri derleyip, detayl olay raporunu dzenler ve
AAKKMne gnderir. Deniz zerinde yapaca arama ve kurtarma faaliyetlerini, Deniz
AKKMnin taleplerine gre icra eder. Arama ve kurtarma blgesine ait hava tahmin
raporlarn her an takip eder.
Sivil Havaclk Genel Mdrl; Hava AKKMni kurar, uluslararas standartlarda
uygun, yeterli malzeme, tehizat ve personel ile donatr. Yirmi drt saat etkinlikle grev
yaplmasn salar. Hava arama ve kurtarma faaliyetlerini en st dzeyde koordine eder. Hava
arama ve kurtarma faaliyetlerine katlmas planlanan kurulularn Hava AKKMne
bildirdikleri imkn ve kabiliyetleri ile ilgili bilgilerin gnceliini salar. Hava arama ve
kurtarma faaliyetlerine ilikin grevlendirme, koordinasyon, tekilat, muhabere ve eitim
konularn ieren Hava AKKM ynergesini ilgili bakanlk ile kurum veya kurulular ile
koordineli olarak hazrlar ve yaynlar.
Devlet Hava Meydanlar letmesi Genel Mdrl; arama ve kurtarma faaliyetlerini
destekleyecek ekilde hava trafik kontrol ve uu servis hizmetlerini idame ettirir. Her hangi
bir AK faaliyetinde AAKKM ve AKKMlerinin ihtiyalarn karlayacak tedbirleri alr.
Arama ve kurtarma faaliyetleri sonunda bu faaliyetlere katlm bulunan ilgili birimlerce
dzenlenen AK raporlarnn kendisine ulamasn takiben, bilgileri derleyip detayl olay
raporunu hazrlar ve AAKKM/AKKMlere bildirir. Arama ve kurtarma faaliyet sahasnn
gerektiinde notamlama ilemi, uydu kanalyla AFTN (Airnotical tix telecommnication
network/sabit havaclk haberleme ebekesi) devrelerinden ulaan COSPAS/SARSAT
(Cospas: Space system for search of vesels in distres/tehlikedeki gemilerin aranmasna
ynelik uzay sistemi-Sarsat:Search and rescue satalite aided tracking/Uydusal olarak arama ve
kurtarma takip sistemi) mesajlarnn deerlendirilip, sonularnn arama ve kurtarma ile ilgili
birimlere aktarlmasn salar.
Trk Telekom Anonim irketi Genel Mdrl; arama ve kurtarma faaliyetlerine
ynelik AAKKM veya AKKMlerinin ihtiyalarn karlayacak tedbirleri alr. Sahil radyo
istasyonlarnn efektif kullanmn salayarak, Trk arama kurtarma sahasndaki gemi
haberlemesini idame ettirir. Acil durum haberlemesi iin, sahil telsiz istasyonlarna gelen
arama ve kurtarma taleplerini, tatbikatlar ve arama ve kurtarma faaliyetlerindeki
haberlemeleri arivlemek iin yazl rapor tutar, salk yardm talepleri de dhil btn
konumalar arivler ve gerektiinde AAKKMne gnderir. Haberleme sistemlerindeki
teknolojik gelimelerden, bu plan kapsamndaki katlmc kurulular bilgilendirir.
Gemilerden telsiz haberlemesi yoluyla gelecek salk yardm taleplerini Salk Bakanl`nn

298

belirlemi olduu en yakn Tele Salk Servisine bildirerek olayn koordinasyonunu stlenir.
Bu merkez iin Salk Bakanlnca yaplacak telefon numaras tahsisi ve tesisi ilemlerini
ncelikli olarak yerine getirir.

7.3.2. Doal Afet Nedeniyle Olaanst Hal lan Edilmesi


Anayasamzda olaanst hl ilan edilmesi durumu iki farkl balk altnda
dzenlenmitir. Bunlardan ilki 119. maddede dzenlenen Tabii afet, tehlikeli salgn
hastalklar veya ar ekonomik bunalm hllerinde, olaanst hl ilandr. kinci olaanst
hl ilan sebepleri 120. maddede dzenlenmitir. Bu maddede iddet olaylarnn yaygnlamas
veya kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas sebepleriyle olaanst hl ilan
dzenlenmitir. kinci tr olaanst hl ilannda ilkinden farkl olarak Milli Gvenlik
Kurulunun gr alnr. Bunun haricinde birinci grup olaanst hl ilannda ikincisinden
farkl olarak vatandalara mal, para ve alma ykmll getirilebilir.
Tabii afet, tehlikeli salgn hastalklar veya ar ekonomik bunalm hllerinde,
Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, yurdun bir veya birden fazla
blgesinde veya btnnde sresi alt ay gememek zere olaanst hl ilan edebilir.
Olaanst hl ilanna karar verilmesi durumunda, bu karar Resmi Gazetede yaymlanr ve
hemen Trkiye Byk Millet Meclisinin onayna sunulur. Trkiye Byk Millet Meclisi
tatilde ise derhal toplantya arlr. Meclis, olaanst hl sresini deitirebilir, Bakanlar
Kurulunun istemi zerine, her defasnda drt ay gememek zere, sreyi uzatabilir veya
olaanst hli kaldrabilir.Olaanst hl ilan sonucunda Olaanst Hal Kanunu
hkmleri uygulanmaya balanr. Bu kanun sadece olaanst hl ilan edilmesi hllerinde
uygulama alan bulan bir yasadr. Olaanst Hal Kanunu tabii afet ve tehlikeli salgn
hastalklar sebepleriyle para, mal ve alma ykmllklerini hkme balamtr. Olaanst
hl ilannda anayasann 15. maddesi gereince temel hak ve zgrlklerin kullanm ksmen
veya tamamen durdurulabildii iin bu kanun bakmndan bir anayasaya aykrlk tartmas
bulunmamaktadr.
Olaanst Hal Kanunu da para, mal ve alma ykmllkleri bakmndan 7269
sayl kanuna benzer hkmler ihtiva etmektedir. Buna gre; tabii afet ve tehlikeli salgn
hastalklar sebepleriyle olaanst hl ilan edilmesi durumunda; felakete urayanlarn
kurtarlmas, meydana gelen hasar ve zararn telafisi iin ihtiya duyulan ve hemen
salanamayan para ve her trl tanr ve tanmaz mallar ve yaplmas gereken iler; para,
mal ve alma ykmll yoluyla salanr. Tabii afet ve tehlikeli salgn hastalklar
sebepiyle olaanst hl ilan edilmesi durumunda gerekli harcamalar ncelikle kamu
kaynaklar ile yardmlardan salanr. Acil ve hayati ihtiya maddeleri iin harcamaya yeterli
para kamu kaynaklarndan zamannda salanamad takdirde, blgedeki kredi kurulularnn
olanaklarndan yararlanlr. Para ykmllnn uygulanmasnda, kurulularn hizmet ve
faaliyetlerinin aksatlmamas gz nnde tutulur. Tabii afet ve tehlikeli salgn hastalklar
sebepiyle olaanst hl ilan edilen blge iindeki kamu kurum ve kurulularyla tzel ve
gerek kiiler, kendilerinden istenecek veya ykmllk konulacak arazi, arsa, bina, tesis,
ara, gere, yiyecek, ila ve tbbi malzeme ile giyecek ve dier maddeleri vermek
zorundadrlar. Bu amala; ncelikle o blgedeki genel ve katma bteli dairelere, kamu
299

iktisadi devlet teekklleri ve kurulular ile bunlara bal messeselere ve mahalli idarelere
bavurulur. htiyalarn bu kaynaklardan zamannda ve yeterince karlanmamas hlinde,
imkn ve kaynaklar da dikkate alnarak, blgedeki zel kurululara ve gerek kiilere ait
olanlara ykmllk konulur.
Yiyecek, giyecek, ara, gere, ila ve tbbi malzemeler gibi zaruri maddeler blge
snrlar iinde salanamad takdirde, kanunun hkmleri uygulanmak suretiyle en yakn
blgelerden ykmllk yolu ile salanr. Tabii afet ve tehlikeli salgn hastalklar sebepleriyle
olaanst hl ilan edilen blgelerde bulunan 18 - 60 yalar arasndaki btn vatandalar,
olaanst hl sebepiyle kendilerine verilecek ileri yapmakla ykmldrler.
Grevlendirmelerde; i mevzuatnn altrma yasa ile ilgili hkmleri altrlacak
kiilerin ya, cinsiyet, salk, meslekleri, meguliyetleri ve sosyal durumlar ile aile ve bakma
muhta yaknlar gz nnde bulundurulur. Tabii afet ve tehlikeli salgn hastalklar sebepiyle
olaanst hl ilannda, olaanst hl ilann gerektiren hususlar gz nnde bulundurularak
aada yazl tedbirler alnabilir:
a) Blgenin belirli yerlerinde yerleimi yasaklamak, belirli yerleim yerlerine girii
ve buralardan k snrlamak, belli yerleim yerlerini boaltmak veya baka yerlere
nakletmek,
b) Resmi ve zel her derecedeki retim ve eitim kurumlarnda renime ara
vermek ve renci yurtlarn sreli veya sresiz olarak kapatmak,
c) Gazino, lokanta, birahane, meyhane, lokal, taverna, diskotek, bar, dansing,
sinema, tiyatro ve benzeri elence yerleri ile kulp ve sair oyun salonlarn, otel, motel,
kamping, tatil ky ve benzeri konaklama tesislerini denetlemek ve bunlarn alma ve
kapanma zamann tayin etmek, snrlamak, gerektiinde kapatmak ve bu yerleri olaanst
hlin icaplarna gre kullanmak,
d) Blgede olaanst hl hizmetlerinin yrtlmesi ile grevli personelin yllk
izinlerini snrlamak veya kaldrmak,
e) Blge snrlar ierisindeki tm haberleme ara ve gerelerinden yararlanmak ve
gerektiinde bu amala geici olarak bunlara el koymak,
f) Tehlike arz eden binalar ykmak; sal tehdit ettii tespit olunan tanr ve
tanmaz mallar ile sala zararl gda maddelerini ve mahsullerini imha etmek,
g) Belli gda maddeleri ile hayvan ve hayvan yemi ve hayvan rnlerinin blge
dna karlmasn veya blgeye sokulmalarn kontrol etmek, snrlamak veya gerektiinde
yasaklamak,
h) Gerekli grlen zaruri ihtiya maddelerinin datmn dzenlemek,
i) Halkn beslenmesi, snmas, temizlii ve aydnlanmas iin gerekli gda madde
ve eyalarla her trl yaktn, saln korunmasnda, tedavide ve tpta kullanlan ila,

300

kimyevi madde, alet ve dier eylerin, inaat, sanayi, ulam ve tarmda kullanlan eya ve
maddelerin, kamu iin gerekli dier mal, eya, ara, gere ve her trl maddelerin imali,
satm, datm, depolanmas ve ticareti konularnda gerekli tedbirleri almak, bu yerlere
gerektiinde el koymak, kontrol etmek ve bu mallar sattan kanan, saklayan, karan,
fazla fiyatla satan, imalatn durduran veya yavalatanlar hakknda fiilin ileni ekli veya
nitelii de nazara alnarak iyeri bulunduu mahal iin hayati nem tamad takdirde
iyerini kapatmak.
Grld zere, tabii afet ve tehlikeli salgn hastalklar sebepiyle olaanst hl
ilannda alnabilecek tedbirler olduka eitli olup, olaanst hal ilann gerektiren durumun
vahametine gre bavurulabilmesi mmkn aralardr.

301

Uygulamalar
1) Trkiyede Afet Hukukuna likin
dzenlemelerde hangi hususlar eletirilmektedir?

yasal

dzenlemeler

nelerdir?

Bu

2) Trkiyede Afet Hukuku bir ihdisas dal mdr? Yalnzca bu alanda alan
hukuku akademisyenler var mdr?

302

Uygulama Sorular
1) 7269 sayl Kanunun vatandalara eitli ykmllkler getiren hkmlerinin
anayasaya aykrln savunan grlerin gerekeleri nelerdir? Bu gerekelere katlyor
musunuz?
2) 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanun dnda baka hangi kanunlarla vatandalara afet
durumlarna ilikin olarak ykmllk getirilmitir?

303

Bu Blmde Ne rendik zeti


Afet hukukunun konusu ve kapsam bu blmde zerinde durulan temel konu
olmutur. Bu kapsamda, afetlere ilikin, Trkiyedeki hukuki dzenlemeler, uluslararas
alandaki hukuki dzenlemeler, toplumsal hayata etki eden afetler sebepiyle alnacak tedbirler,
afetlerin genel hayata etkililiinin tespiti ve afet blgelerinin ilan ve tespiti konular zerinde
durulmutur. Yine bu blmde; afet blgelerindeki binalarn glendirilmesi ve yeniden
yapm, afet sebepiyle yaplacak yardmlar ve olaanst hl ilan edilmesi durumu ve doal
afet nedeniyle olaanst hl ilan edilmesi konularnda bilgi verilmitir.

304

Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi lkenin kendi ierisindeki afet yardm, ynetimi ve
sorumluluk kurallarn dzenlemektedir?
a) Uluslararas Anlamalar
b) Uluslararas Szlemeler
c) kili Anlamalar
d) Ulusal Mevzuat
e) Birlemi Milletler Anlamas
2) Aadakilerden hangisi devletlerin doal afet durumlarnda uygulamas gereken
kurallar ve birbirlerine yapacaklar yardmlara ilikin usul ve esaslar belirler?
a) Kanun
b) Tzk
c) Ynetmelik
d) Ynerge
e) Uluslararas Mevzuat
3) Aadakilerden hangisi, Trkiyede afet hukukunu dorudan ilgilendiren yasal
dzenlemeler arasnda yer almaz?
a) 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanun
b) 4123 sayl Tabii Afet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve Tahribata likin
Hizmetlerin Yrtlmesine Dair Kanun
c) 6331 sayl Sal ve Gvenlii Kanunu
d) 5902 sayl Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve Grevleri
Hakknda Kanun
e) 6305 sayl Afet Sigortalar Kanunu

305

4) Genel gvenliin kasten tehlikeye sokulmasna ilikin dzenlemeler hangi


kanunda yer almaktadr?
a) Trk Medeni Kanunu
b) Trk Ceza Kanunu
c) Trk Borlar Kanunu
d) Trk Ticaret Kanunu
e) Trk Petrol Kanunu
5) Aadakilerden hangisi zellikle uluslararas afet mdahalelerinde yer almaz?
a) Greenpeace
b) Birlemi Milletler
c) Avrupa Birlii
d) Dnya Bankas
e) Kzlay ve Kzlha Dernekleri Federasyonu
6) Aadaki kurululardan hangisi, Acil temel gda temininde, barnma, salk gibi
hayati konularda, afetzedelere hizmet veren bir kurumdur?
a) Trk Kzlay
b) Trkiye Yeilay Cemiyeti
c) Trk Kalp Vakf
d) Trkiye evre Vakf
e) Trk Eitim Vakf

306

7) Bir afetin hangi durumlarda toplumsal yaam etkileyecek iddette olduu,


aada yer alan hangi Kanunda belirlenen zarar ltleri erevesinde
gerekletirilmektedir?
a) 6331 sayl Sal ve Gvenlii Kanunu
b) 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanun
c) 4123 sayl Tabii Afet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve Tahribata likin
Hizmetlerin Yrtlmesine Dair Kanun
d) 5902 sayl Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve Grevleri
Hakknda Kanun
e) 6305 sayl Afet Sigortalar Kanunu
8) 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanunun 2. maddesine gre; su basknna uram veya
urayabilir blgeler, hangi Bakanlk tarafndan ilan edilir?
a) ileri Bakanl
b) Dileri Bakanl
c) Devlet Su lerinin bal bulunduu Orman ve Su leri Bakanl
d) Maliye Bakanl
e) Salk Bakanl
9) 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanunun 2. maddesine gre; Yer sarsnts, yer kaymas, kaya
dmesi ve gibi afetlere uram veya urayabilir blgeler hangi Bakanlk tarafndan
tespit edilir?
a) Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl
b) alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl
c) Mill Savunma Bakanl
d) evre ve ehircilik Bakanl
e) Mill Savunma Bakanl

307

10) Aadakilerden hangisi, Tabii afet, tehlikeli salgn hastalklar veya ar


ekonomik bunalm hllerinde yurdun bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde sresi
alt ay gememek zere olaanst hl ilan edebilir?
a) ileri Bakanl
b) Mill Savunma Bakanl
c) Dileri Bakanl
d) Maliye Bakanl
e) Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu

Cevaplar
1) d, 2) e, 3) c, 4) b, 5) a , 6) a, 7) b, 8) c, 9) d, 10) e

308

8. AFET PSKOLOJS

309

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu blmde afetlerde psikososyal destek ve mdahale, afet ve travmatik yaam
olaylarnn zellikleri ve trleri, doal afetlerin toplumu etkileme evreleri, travmatik olayn
hemen sonrasnda grlebilecek dier tepkiler, afet ve toplum ruh sal, afet sonras ruh
sal politikalar ele alnacaktr.

310

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Afetlerin psikolojik etkileri nasl tanmlanabilir?
2) Afetlerde uygulanan psikososyal destek uygulamalar nelerdir?
3) Psikososyal mdahale aralar ve aamalar hangileridir?
4) Afet ve travmatik yaam olaylarnn zellikleri ve trleri nasl snflandrlabilir?
5) Doal afetlerin toplumu etkileme evreleri ne ekilde gruplandrlabilir?
6) Afetlerin toplum ruh sal zerindeki etkileri nelerdir?
7) Afet sonras uygulanan ruh sal politikalarnn zellikleri nelerdir?

311

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Konu

Kazanm

Afetlerin psikolojik etkileri

Afetlerin psikolojik etkileri Bu


kazanmn
elde
hakknda bilgi edinebilmek
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

Afetlerde
psikososyal
uygulamalar

uygulanan Afetlerde
destek psikososyal
uygulamalarn
inceleyebilmek

Afetlerin
Toplum
Ruh
Sal zerindeki etkileri
ve Afet Sonras uygulanan
Ruh Sal Politikalar

Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei

elde
veya

uygulanan Bu
kazanmn
elde
destek edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

Afetlerin
Toplum
Ruh
Sal zerindeki etkileri
ve Afet Sonras uygulanan
Ruh Sal Politikalarn
ayr
ayr
ele
alp
kavrayabilmek

Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

312

Anahtar Kavramlar

Afet Psikolojisi

Psikososyal Destek

Psikososyal Mdahale

Afet ve Travmatik Yaam Olaylar

Doal Afetlerin Toplumu Etkileme Evreleri

Travma Sonras Stres Bozukluu

Deprem ve TSSB likisi

Afet ve Toplum Ruh Sal

Afet Sonras Ruh Sal Politikalar

313

Giri
Afetler fiziksel, ekonomik ve sosyal kayplar douran, gnlk yaam ve faaliyetleri
durduran veya kesintiye uratan, toplumun kendi kaynaklaryla zm retmesini zorlatran
doal, teknolojik veya insan kaynakl olaylardr. Yaam ve kiisel btnl tehdit eden
dier olaanst durumlarda olduu gibi, deprem ve benzeri afetler nedeniyle de bireyler
iddet ve sreleri deien psikolojik sknt belirtileri gsterebilirler. Bu tepkiler olaanst
bir duruma verilen normal tepkilerdir ve zamanla iddetleri azalr. Afetlerin birincil zararlar
can ve mal kayplar olmakla birlikte, ilerleyen aamada ortaya kacak fiziksel ve ruhsal
hasarlar da son derece nemlidir. Sadece afeti dorudan yaayan insanlar deil, afetzedelerin
aileleri ve yakn evreleri, afetzedelere yardm eden kiiler ve yaanan bu olaya medya
yoluyla tank olan bireyler de psikolojik sorunlarla yz yze gelebilir.
Afetlerin oluturduu olumsuz etkilerin ortadan kaldrlmas, normal yaama geri
dnn salanmas, bireylerin desteklenmesi, baa kma kapasitelerinin arttrlmas gibi pek
ok psikososyal mdahale, ihtiya sahiplerinin olumsuz koullar en az zararla atlatmalarn
salamaktadr. Bu psikososyal mdahaleler, afetten etkilenenlerin topluma yeniden
entegrasyonuna yardmc olmas asndan nemlidir. Psikososyal hizmetler; afetlerden sonra
ortaya kabilecek psikolojik uyumsuzluk ve bozukluklarn nlenmesi, bozulan aile ve toplum
ilikilerinin yeniden kurulmas ve gelitirilmesi, etkilenenlerin normal yaantlarna geri
dnmeleri srecinde kendi kapasitelerini fark etmeleri, glendirilmeleri ve ileride ortaya
kmas olas afet ve sorunlarla baa kma becerilerinin arttrlmas amacyla, afet
dngsnn her aamasnda (acil yardm, iyiletirme, gelitirme, zarar azaltma ve hazrlk)
dzenlenen ok disiplinli hizmetler btndr.

314

8.1.

Afetlerde Psikososyal Destek ve Mdahale

8.1.1. Afetlerin Psikolojik Etkileri


Afetler yaam byk lde sekteye uratan, nemli maddi ve manevi kayplara yol
aarak dnyann gvenilir bir yer olduu konusundaki inanlarmz sarsan ve tm bu
zellikleri ile ok nemli psikolojik deiimlere yol aabilecek olaylardr. Ortaya kan
psikolojik tepkiler afetlerin iddetine ve kiinin afet olay ncesi kiilik ve deneyimine bal
olarak geliir. Bu farkllklar gz nnde tutarak, tm afet yaayan bireyler ve onlarn
yaknlar iin psikolojik etkileri afeti takip eden farkl dnemlerde incelemek gerekir.Afet
sonras ilk dnem akut aama olarak adlandrlr. Afet yaayanlarda bu dnemde, fizyolojik
uyarlma, mantkl dnme kapasitesinde azalma, yaadklarna inanamama ve her eyin bir
rya olduunu dnme, korku, kayg, sululuk, fke, gerginlik, aresizlik, znt ve
gvensizlik gibi duygular gzlenir.
Davransal olarak ar bir uyarlmlk durumu, yerinde duramama, uyku sorunlar,
itahta deiiklikler, iki/sigara kullanmnda art gzlenebilir. Zihinsel olarak bellek ve
dikkat ile ilgili sorunlar ortaya kar ve afetzede hafza ve dikkatini toplayamama
ikayetlerinden yaknr. Afet ile ilgili tekrarlayan dnceler ve hayaller gibi sorunlar da
gzlenir. kinci aamay tepki aamas olarak adlandrabiliriz. Bu aamada afetzede afeti
hatrlatan her trl durum ve uyarandan kanr. Gerginlik, korku huzursuzluk, depresyon,
kendini toplumdan kopuk ve yalnz hissetme duygular grlr. Bu aamada ryalar ve
kabuslar kiiyi rahatsz eder. Ayrca hayatta kalm olmak ve yeterince bakalarna yardmc
olamam olma duygusu sululua yol aabilir. nc aama iyileme aamasdr. Bu
dnemde afet sonras verilen tepkilerin iddeti azalr. Afetzede gnlk hayata daha fazla ilgi
gstermeye ve gelecekle ilgili hayaller kurup planlar yapmaya balar. Birey artk duygusal
adan da toparlanmtr. Sralanan bu aama ve tepkileri afet sonras en sklkla
karlalan psikolojik tablodur. Ancak nasl ki afetler sonras ancak baz fiziksel yaplar ok
ar hasar gryorsa, baz afet yaayanlarda da daha ar psikolojik etki grlebilir. Travma
sonras stres bozukluu olarak tanmlanan bu durumda mutlaka profesyonel tedavi gerekir.

8.1.2. Afetlerde Psikososyal Destek


Afetlerde
psikososyal
destek,
afet
sonras
grlebilecek
psikolojik
uyumsuzluk/bozukluklarn nne geilmesi; ailevi ve toplumsal boyuttaki ilikilerin yeniden
kurularak gelitirilmesi; afetzedelerin "normal" hayata geri dnme aamasnda kendi
glerinin bilincine varmalarnn salanmas; bireylerin gelecekte karlaabilecekleri afet ve
acil durumlarla baa kma, iyileme, toparlanma ve kendi kendine yardm becerilerinin
gelitirilmesi ve yardm alanlarnn desteklenmesi almalarn kapsayan ve afet
dngsnn tm aamalarnda disiplinli bir sistem erevesinde yrtlen hizmetlerin tamam
olarak tanmlanabilir.

8.1.3. Psikososyal Mdahale Aralar ve Aamalar


Psikososyal mdahale aralarn oluturan almalar yle sralanabilir: htiya ve
315

kaynak deerlendirmesi, psikolojik ilk yardm, sevk etme ve ynlendirme, bilgi merkezi
oluturma, toplumu harekete geirme, sosyal projeler, eitimler ve alana destek.
Afetzedelere ve alanlara ynelik olarak aadaki almalar yrtlr.
htiya ve Kaynak Deerlendirmesi, afetten sonraki ilk saatlerde yaplan ilk
psikososyal mdahaledir. Bu deerlendirme; afetzedelerin etkilenme dereceleri ve ekilleri,
kar karya kaldklar sorunlar ve ihtiyalar, toplumdaki kaynak kii/kurumlar ile bunlarn
ileyi biimi, verilen hizmetler ve sunulu ekilleri ile uygulanacak psikososyal mdahale
plannn ana hatlaryla oluturulmas olarak zetlenebilir. Afetler sonrasnda yaplan ilk
mdahale ihtiya ve kaynak deerlendirmesi almasdr. Bu deerlendirme aada sralanan
maddeler nda yrtlmelidir;

htiya tespiti almas etkilenen topluma en uygun ve fayda salayc


yardmn ne olduunun belirlenmesi, psikososyal hizmetlerin gerekli olup olmadnn
deerlendirilmesi amacyla yaplmaldr.

Madurlarn etkilenme dereceleri ve ekilleri, iinde bulunduklar sorunlar ve


ihtiyalar, toplumda var olan kaynak kii/ kurumlar, bunlarn alma ekilleri, var olan
hizmetler ile bu hizmetlerin sunulmas; nceden grev dalm yaplm, organize olmu
ekiplerce belirlenmelidir.

htiya Tespit Formu ile uzmanlar tarafndan yaplan gzlemlere ve genel


bilgilere dayanan ihtiya ve kaynak deerlendirmesi yaplabilecei gibi zele inen bir ihtiya
ve kaynak deerlendirilmesi de yaplabilir. Hangi yntemin kullanlaca acil durumun
niteliine gre deiebilir.

Olayn hemen ardndan ilk 72 saat iinde, olay yerinde erken mdahaleler
nem tamaktadr. Bu devrede kii kendisini ihmal edebilir, temel gereksinimlerini
salayamayacak durumda olabilir. Ar stres altndaki kiilerin duruma uyum salamalar ve
zorluklara kar kt olan kaynaklar kullanmalarnn yollarn amak nemli bir noktadr.

Saptanabilen ncelikli fiziksel hedefler ak bir ekilde belirtilmelidir.


Gereksinimlerin farkna varlmas, bu gereksinimlerin giderilme yollarnn belirlenmesi ve
gereksinimlerin vaktinde giderildiinin ortaya karlmas iin merkezi bir koordinasyon
salanmaldr.

Afetten daha ok etkilenen incinebilir gruplarn, ocuk, kadn, yal gibi,


ihtiyalarnn detayl tespiti, psikososyal hizmetlerin planlamas aamasnda nemlidir.

ncinebilir gruplarn yan sra afet sonras hastanede yatanlar, yara almayanlar,
afete tank olanlar, yakn lenler, kaybolanlar, yardm alanlar gibi etkilenenlerin
ihtiyalar da gz nnde bulundurulmaldr.

Deerlendirme ncesi alanda alacak kiiler eitilmeli, etik ilkeler konusunda


uygulayclar nceden bilgilendirilmelidir.

316


Kltre ve geleneklere
mdahalelerde esas alnmaldr.

saygl

bir

yaklamn

benimsenmesi

tm

Psikolojik lk yardm, ihtiya ve kaynaklarn deerlendirilmesiyle birlikte balayan bir


psikososyal mdahaledir. Afetzedelerin duygularn ve yaadklarn ifade etmelerine imkn
tannmas ve temel psikolojik bilgilerin iletilmesi yoluyla rahatlamalarna, yaadklar ve
hissettiklerini anlamlandrmalarna yardmc olmay hedefler. Psikolojik ilk yardm bireyler
ve gruplarla bire bir yaplan grmeler bata olmak zere, bilgilendirme amacyla hazrlanp
datlan brorler, medya aralar ve paneller, sempozyum gibi toplantlar yoluyla da
uygulanabilir. Afetten ok sayda kiinin etkilenmesi hlinde btn yollarn kullanlmas
uygun olacaktr.

Psikolojik ilk yardm bireyler ve gruplara yaplan grmelerle


uygulanabilecei gibi, destek brorlerinin hazrlanp datlmas, medya aralarnn
kullanlmas, forum, sempozyum gibi bilgilendirme toplantlar dzenlenmesi yollaryla da
uygulanabilir (Afetlerde Psikososyal Hizmetler Birlii Almana, 2012;22-23).

Psikososyal destek almalarnda psikolojik bozukluklara belirgin vurgu


yaplmaz; zm odakl, etkilenen nfusun tekrar glenmesi ve toparlanma becerilerine
destek olunmas, yerelden kontrol edilen ve devam ettirilen almalara vurgu yaplmas gz
nnde bulundurulmas gereken bir husustur.

Psikolojik ilk yardmda ama, bireylerin ve toplumun psikolojik ve sosyal


ileyiinin onarlarak, toplumsal dengeye bir an nce dn salanmasdr.

Kiilerin iinde bulunduklar durumu ve reaksiyonlarn anlamalarn salamak,


seeneklerini gzden geirmelerine yardmc olmak, duygusal destek salamak, kiiye
yardmc olabilecek kii ve organizasyonlarla temas salamalarna yardmc olmaktr.
Yardm ve bilgilendirme, uygun zamanda, kiinin deneyim, eitim, gelime
dzeyi gibi zellikleri gz nne alnarak yaplmaldr. Sosyal destein nemi
unutulmamaldr.

Kiilerin kolay ulaabilecei, bireylerin etiketlenmeden destek alabilecei


ortamlar oluturulmaldr.
Sevk Etme ve Ynlendirme, ihtiya ve kaynak deerlendirmesinde ciddi psikolojik ve
psikiyatrik yardma ihtiya duyanlarn belirlenmesi ve tedavi iin blgedeki uzmanlara
(psikolog, psikiyatrist) ve ilgili kurumlara ynlendirilmesini ierir. htiya/kaynak
deerlendirmesi ve psikolojik ilk yardm mdahale sreleri srasnda ciddi psikolojik veya
psikiyatrik hizmete ihtiyac olanlar (rahatsz edici, anormal davranlarn ve bilisel
bozukluklarn devam etmesi gibi) belirlenmeli ve bu kiilerin tedavi iin blgedeki uzman
kiilere (psikolog/ psikiyatrist), kurum-kurululara (ruh sal klinikleri, psikiyatri
hastaneleri, hastanelerin psikiyatri klinikleri) ynlendirilmelidir. Ruh sal alanlarnn,
sahada yaptklar danmanlk ve tespit grmelerinde beklenti dzeyini artrmadan, ksa,

317

duygusal olarak destekleyici, yararl ve dinamik bir iliki kurmalar gerektii


unutulmamaldr. Bu dorultuda zaman zaman alk olunan klinik grmeler ve alma
tarzlarndan farkl olarak grnebilirlii yksek sosyal hizmet kapsamnda almalar
yaplmas gerekmektedir.
Bilgi Merkezi Oluturma, bilginin ihtiya duyan herkesle paylald, ihtiyalarn ve
kaynaklarn bir araya geldii, kolay eriilebilir ve kullanlabilir bir bilgi merkezinin
oluturulmasdr. Etkilenenlerin; salanan yardmlar, yardmlara ulama yollar ve
etkilenenlerin iinde bulunduklar zor durumla baa kmalar iin gerekli dier konular
hakknda bilgi almalarn salayc, kolay eriilebilir noktalarda bilgi merkezleri
oluturulmaldr. Daha geni gruplarn bilgilendirilmesi ve eitilmesi iin sosyal sorumluluk
kampanyalar, posterler, brorler, grup almalar ve medya kullanlmaldr. Afetlerden
sonra, zellikle geni blgelerin ve ok sayda insann etkilendii durumlarda, her trl destek
ve kaynaklar hakkndaki bilginin ihtiya duyan herkesle paylald, ihtiyalarn ve
kaynaklarn bulutuu, kolay ulalabilir ve kullanlabilir bir bilgi merkezi oluturulmas
nemlidir.
Toplumu Harekete Geirme, afetten etkilenen bir toplumun baz ortak ihtiyalarn
karlamak amacyla, i ve d kaynaklardan yararlanmak yoluyla sorunlara zm retmek
iin bireylerin, ailelerin ve toplumun harekete gemesini salama olarak ifade edilebilir. Bu
kapsamda, bireylerin sosyal katlmlar artrlarak normal hayata dn almalar yaplabilir.
Yaanan travmatik bir olay sonras bireyler, konuyla ilgili almalara ne kadar ksa srede
dahil olur ve ne kadar aktif katlm gsterirlerse, olayn etkisi o denli az hissedilir. Toplumu
harekete geirme aamasnda temel hedef, bireyin kendi kendine yardm etme becerisini
artrmak ve kontrol duygusunun verilmesidir. Burada ama; etkilenen toplumun ortak
ihtiyalarn karlamak amacyla i ve d kaynaklardan yararlanarak sorunlara zm
bulmak iin bireylerin, ailelerin ve toplumlarn harekete geirilmesini salamaktr. Bu
kapsamda bireylerin sosyal ilevselliklerini arttrarak normalizasyon almalar yaplmal,
gndelik hayatn rutinlerine dn iin kolaylatrc bir role sahip olunmaldr. Travmatik
olayn ardndan bireylerin kaybettikleri gven ve kontrol alglarnn yeniden yaplandrlmas
iin kiilerin toparlanma almasnn paras hline getirilmesi salanmaldr. Toplumu
harekete geirmede temel felsefe bireyin kendi kendine yardm edebilme becerisini
artrmaktr.
Sosyal Projeler, afet sonras yaygn olarak uygulanan psikososyal mdahalelerden
biridir. Bu projeler sayesinde, afetten etkilenen bireylerin ihtiya ve sorunlar dorultusunda
harekete gemeleri, sorunlarla baa kma yeteneklerinin gelimesi, afet sonrasnda yaam
kontroln yitiren bireylerin kontrol yeniden ele alma duygusunu hissetmeleri ve sorumluluk
almalar salanr.
Eitimler, en yaygn kullanlan psikososyal mdahalelerden biridir. Afetten etkilenen
bireylerin yan sra psikososyal destek almalarnda grev alan ve/veya grev alma olasl
bulunan kiilere (psikologlar, sosyal hizmet uzmanlar, kamp yneticileri, retmenler, sivil
toplum rgt alanlar, toplum liderleri gibi) eitimler yoluyla ulamak byk nem tar.
Travma ile ilgili eitimlerde daha ok eyleme ynelik, etkilenenlerin kanma davranlarn
318

azaltmas konusunda cesaret verici, travmatik anlaryla uzlamasn salayc, duruma uygun
olarak olmas beklenen psikolojik tepkilerin neler olduunun aktarlmas ve toplumun afetlere
ynelik genel olarak glendirilmesi amalar n plana karlmaktadr. Gvenli ve
destekleyici eitimlere eriimi glendirmek gerekmektedir. Afet sonras yaplacak
eitimlerin;

Etkilenenlerin kanma davranlarn azaltmas konusunda cesaret verici,

Travmatik anlaryla uzlamasn salayc,

aktarlmas,

Duruma uygun olarak olmas beklenen psikolojik tepkilerin neler olduunun


Somut ve pratik nerileri, olumlu ba etme yollar hakknda bilgiyi ieren,

Toplumun afetlere ynelik genel olarak glendirilmesi amal eitimler


olmas nemlidir.
alana Destek, yardm alanlarna ynelik olarak uygulanan psikososyal
mdahalenin en genel ifadesidir. alana destek uygulamalar, afet yardm hizmetleri
srasnda kullanlacak bilgilerin, brorler, toplantlar ve benzeri etkinlikler araclyla
yardm alanlaryla paylalmas, paylam ve destek toplantlarnn dzenlenmesi,
alanlar olumsuz ynde etkileyen unsurlarn belirlenerek etkilerinin azaltlmas ynndeki
tm etkinlikleri kapsar. Yardm alanlarna yaplan mdahale en genel ifadesiyle alana
destek almalar olarak nitelenebilir. Afetlerde hizmet veren personelin (yardm alanlar,
arama-kurtarma ekipleri, acil servis alanlar, itfaiye, asker gibi) tehlikeli olaylar ve st ste
gelebilecek stres durumlaryla karlama riskleri yksek olduu iin daha nceden olaya
hazrlanmalar gereklidir. Bu alanda alacak personelin kiilik yaplar ve grev iin gerekli
becerileri gz nnde tutularak seilmi olmasna dikkat edilmelidir. Yardm alanlarnn
almalarn yrtrken acil durumdan etkilenen kiilerle kurduklar iletiimden, kime, hangi
yardm, ne ekilde yapacana uygun ekilde bilgilendirilmesi ve desteklenmesi, afet
sonrasnda psikososyal almalarn salkl yrtlmesinde nem kazanmaktadr.
Srdrlebilir-Uzun Dnem almalarn Planlanmas, Psikososyal mdahale
erevesinde yaplan tm almalarda srdrlebilirlik ve psikososyal kapasitenin
gelitirilmesi sz konusudur. Bu projeler, etkilenen toplumun ihtiya ve sorunlar
dorultusunda harekete gemesine, baa kma kapasitenin gelimesine, acil durum
sonucunda kaybolan kontrol duygusunun yeniden salanmasna ve sorumluluk almaya imkn
vermektedir. Bu tr projelerde gnllln ve toplum katlmn desteklenmesi ve
srdrlebilirlik salanmasna dikkat edilmesi gerekir.

8.1.4. Psikososyal Mdahalelerde Temel lkeler


Afetzedelere uygulanacak psikososyal mdahalelerin temel ilkeleri unlardr:

Mdahalelerde; afetten etkilenenler pasif madurlar deil, hayatta kalmay


319

baarm gl kiiler olarak kabul edilmelidir.

Mdahalelerin tmnde esas ama, afetzedelerin kapasitelerinin geliimini ve


hizmetlerin srdrlebilirliini salamaktr.

Mdahalelerin tmnde kltrel, politik, dini ve etnik yaplar gz nnde


bulundurularak, toplumsal balarn yeniden kurulmas ve korunmas salanmaldr.

Mdahaleler, hem sosyal yapy glendirmeyi, hem de sorunlarla baa kma


kapasite ve becerilerini gelitirmeyi hedeflemelidir.

Mdahalelerde tanm, ama ve yntemlerin, afetten etkilenen kiiler ya da


kitlenin temsilcileriyle beraber belirlenmesi ve tam katlmn salanmas esastr.

Mdahalelerde basit, ak ve gvenilir bilgi akn, bunun srekliliini ve


hedef kitlenin bilgiye eriimini salamak byk nem tar.

Mdahalelerde afetzedelerde ortaya kan psikolojik, fizyolojik, zihinsel ve


davransal tepkilerin, normal d bir duruma verilen normal tepkiler olduu vurgulanr.

Afetzedelerin ihtiyalarna ynelik psikososyal mdahalelerin planlanmas


srasnda, blgenin psikososyal iyilik hlinin afet ncesi durumu, afet srasnda nasl
bozulduu, mevcut stres etkenlerinin ve bunlarla baa kma mekanizmalarnn neler olduu
deerlendirilir.

Afetzedelerin beslenme, barnma gibi birincil ihtiyalar, psikososyal


ihtiya/kaynak deerlendirmesi aamasnda ncelikli olarak gzetilir. Birincil ihtiyalarn
karlanmamas hlinde, psikososyal ihtiyalara ynelik mdahalelerde bulunmak sonu
vermeyecektir.

Yardmlardan yararlanan birey, aile ve gruplarn, yaadklar toplumda


etiketlenmemelerine zen gsterilir.

Yardma ihtiya duyanlara daha kolay ve hzl ulaabilmek amacyla;


psikososyal eitimlerde ekip personeli, yerel personel ve gnlllere ncelik tannr. Zira baa
kma yntemlerini ncelikli olarak renen bu kiiler, hem kendilerine hem de afetten
etkilenenlere yardmc olabilirler.

Mdahalelerde; yerel alanlar, yerel organizasyonlar ve gnlller yerel


halkn ncelikleri, endieleri ve ihtiyalar gibi konularda gvenilir bilgi salamak iin
deerlendirilir.

Afetten sonraki ilk saatlerde (akut dnem), afetten etkilenen blgede yrtlen
psikososyal mdahaleler bilimsel aratrmalara kaynak olmas amacyla kullanlamaz.

Stresle baa kma, afetten etkilenenlerle iletiim kurma ve kiisel bakm gibi

320

konulara ilikin bilgilerin; yardm alanlarna, hazrlk aamasndaki psikososyal


almalarla aktarlm olmas nemlidir.

Mdahaleler toplumu temel alan bir bak asna sahiptir ve bu alanda uzman
kiilerce yrtlr.

Afetlere mdahale (acil yardm), iyiletirme gelitirme ve zarar


azaltma/hazrlk dnemlerinde psikososyal alanlar, yardm ekibinin bir paras olarak
hareket eder.

8.2.

Afet ve Travmatik Yaam Olaylarnn zellikleri ve Trleri

Afetlerin dourduu sonulara bakldnda, en bata can ve mal kaybna neden


olduklar grlr. Can kayplar, insan ve hayvanlarn lmesi; mal kayplar ise eya, bina ve
tarm alanlarnn ve ekonomik faaliyetlerin zarar grmesidir. Kayplarn bir ksm dorudan
afetle birlikte, bir ksm ise belirli bir sre sonra ortaya kabilir. rnein deprem srasnda
can ve mal kayb meydana gelmektedir. Kiinin yaad bu doal afet ve getirdii sonular
fiziksel ve ruhsal olarak uzun sreli hasarlara neden olabilir. Travmatik yaam olay,
insanlarn yaamlar boyunca karlaabilecekleri, kendi yaantlarn tehdit eden veya ciddi
yaralanmalara yol aan, kiisel btnlklerini tehdit eden ve/veya bu durumlara bakalarnn
maruz kalmalarna tank olduklar olaylardr. Travmatik yaam olaylarnn ruhsal travma
yaratabilecek olaylar olarak snflandrlabilmesi iin kiinin bu travmatik olaylara verdii
tepkiler de gz nnde tutulmaldr. Kiinin olaya ar korku, dehet veya aresizlikle tepki
vermesi nemlidir. Ciddi kazalar, doal afetler, fiziksel veya cinsel saldr, bir yaknn
beklenmedik ani lm gibi olaylar ruhsal travmatik olaylara rnek olarak verilebilir.
Dolaysyla ruhsal travma tanmnda hem olayn zellikleri hem de bireyin tepkileri bir arada
deerlendirilmektedir.
Doal afetler, bireyler iin ruhsal travmatik olay olabilir ve dolaysyla afet sonrasnda
eitli psikolojik sknt belirtileri grlebilir. Bu tepkiler olaanst bir duruma verilen
normal tepkilerdir ve zamanla iddetleri azalr. Ancak, ruhsal bir travma ve/veya afet sonras
baz kiilerde nce akut stres bozukluu, daha sonra Travma Sonras Stres Bozukluu (TSSB)
olarak adlandrlan ve kiinin yaamn etkileyerek olduka fazla sknt yaratabilen bir
rahatszlk geliebilmektedir. Ayrca eitli baka kayg bozukluklar (panik bozukluu,
fobiler gibi), depresyon, madde bamll, saldrganlk ve fke, kiilik bozukluklar ve
patolojik uzatlm yas gibi sorunlar da gzlenebilir. Sorunlar ciddi olduunda, bireyin
mutlaka bir uzmana ynlendirilmesi gerekir.

8.3.

Doal Afetlerin Toplumu Etkileme Evreleri

8.3.1. Afet Sonras Toplumlarda Gzlenen Tepkiler ve Evreleri


Afetzede topluluklarla alld durumlarda, bireysel tepkilerden farkl olarak
topluluklarn geirebilecekleri evreler ve bunlarn zelliklerinin bilinmesi destek
almalarnda yardmc olacaktr. Bu evreler unlardr:

321

Kahramanlk evresi: Bu evre kiilerin ve toplumun dorudan, koordinasyonsuz ve


dzensiz olarak yaptklar kurtarma, yerletirme, ilk yardm ve temizlik aktivitelerinin olduu
evredir. Bu evre olaydan bir iki saat sonra balayp iki gne kadar srer.
Balay evresi: Bu evrede hem bireyler, hem de toplum olumlu bir hissiyat
ierisindedir. Medya, devlet yetkilileri, d ve i kaynaklar, yardm kampanyalar, sivil toplum
kurulularnn destekleri ve yasal giriimlerin en youn olduu evredir. Ancak ounlukla
afetten hafta sonra tm yardmlarla birlikte gsterilen ilgi ve alaka ilk gnlere gre ciddi
oranda azalmaya balar. Bu aamann sonlarnda toplumun ve afetzedelerin ilk zamanlarda
sergiledikleri olumlu dnceler azalmaya balar.
Hayal krkl evresi: Bu evrede afetzedeler yardm kampanyalarnn yetersizletiini,
devletin ilgisinin azaldn, i ve d yardmlarn ekildiini, ancak hayatlarn yeniden
kurmak iin mevcut yardmlardan ok daha fazlasna ihtiyalar olduunu fark ederler.
Barnma sorunlar zaman ilerledike daha belirgin olarak ortaya kar. Bu evre genellikle
afetten 2 gn sonra balar ve ortalama 3 ay srer.
Dzene dnme evresi: Uzun vadede barnma ve i sorunlarnn zme kavutuu
evredir. Hayat tarzlarnda oluan deiikliklere uyum gsterilen ve yaananlardan deneyim
kazanlan dnemdir. Bu evre olaydan ortalama 6 ay sonra balar ve 36 aya kadar uzanr.
Afetlerden Etkilenenler: Deprem ve benzeri afetlerden etkilenenler olduka geni bir
kesimi oluturur. Deprem ve benzeri doal afetlerden sonra drt farkl madur tipi ortaya
kabilir. Bunlar yle sralanabilir:
1.
Birincil madurlar: Deprem blgesinde ikamet eden ve depremi dorudan
yaayan kiilerdir.
2.
bireylerdir.

kincil madurlar: Birincil madurlarla ailevi ya da kiisel ba olan

3.
ncl madurlar: Bulunduklar yer gerei deprem ya da benzeri afetler
sonrasnda grev almak ve afetzedelere hizmet gtrmek durumunda olan kiilerdir.
4.
kiilerdir.

Drdncl madurlar: Deprem ya da benzeri afetleri medyadan takip eden

8.3.2. Bireylerde Afete Kar Gsterilen Genel Tepkiler


Doal afetlerden sonra madurlarda grlen tepkiler genel olarak be balk altnda
incelenebilir. Bunlar; duygusal, bilisel, fiziksel, davransal ve sosyal (kiiler aras)
tepkilerdir. Bu tepkiler olaanst bir duruma verilen normal tepkilerdir ve madurlarn
bunlarn normal tepkiler olduunu bilmeleri, normalletirme ve rahatlatma asndan
psikolojik ilk yardm prensipleri arasnda nemli bir yer tutar.
Duygusal Tepkiler: Doal afetler sonras madurlarda grlen duygusal tepkiler; ok,

322

fke, aresizlik, bolukta hissetme, hissizlik, ar korku hli, sululuk, yas, mitsizlik,
asabiyet, karamsarlk, dissosiyasyon (ayrma), deersizlik hissi, panik ve utan olarak
saylabilir.
Bilisel (dnceler ve dnce aknda) Tepkiler: Madurlarda
tepkiler; konsantrasyon bozukluu, karar vermede zorlanma, hafzayla ilgili
hafza kayb, yanl inanlarn gelitirilmesi (rnein; "Hep benim
dncelerde karklk/dzensizlik, yaadklarn arptma/deitirme,
duymama, kendine olan inancn kaybetme, kendini sulama, istenmeyen
dnceler ve anlara maruz kalma olarak grlebilir.

grlen bilisel
sorunlar ve/veya
suumdu"gibi),
kendine sayg
ve nlenemeyen

Fiziksel Tepkiler: Madurlarda fiziksel olarak grlen tepkiler arasnda;


yorgunluk/bitkinlik, uykusuzluk, uyku dzeninde bozulma, ar uyuma, uyuyamama veya
uykuyu srdrememe, tedirginlik, yaygn arlar, ba ars, cinsel istekte azalma, itahszlk,
baklk sisteminde bozulma, mide ve barsaklarda sorunlar, gerginlik, arpnt, bulant,
ba dnmesi ve gs arlar saylabilir.
Davransal Tepkiler: Madurlarda grlen; depremi hatrlatan uyaranlardan kanma,
yerinde duramama ve ani irkilmeler gibi tepkiler davransal tepkiler arasnda deerlendirilir.
Sosyal (kiiler aras) Tepkiler: Yabanclama, sosyal geri ekilme, kiiler aras
ilikilerde atma ve sorunlar (aile, i, okul, evlilik), gvensizlik, phecilik, yarglayc ve
sulayc olma, madurlarda afet sonras grlen sosyal (kiiler aras) tepkilerdir. Deprem ve
benzeri doal afetler sonucunda madurlar farkl tepkiler verebilirler. Bu farkllk olay
yaama iddetlerine, anlamlandrmalarna ve bireysel zgemilerine baldr.

8.3.3. Afet Sonrasnda Kiilerin Geirdikleri Evreler ve Tepkiler


Afetler/travmatik yaam olaylar bireylerin karlatklar olaand durumlardr. Bu
bakmdan aada aklanan olay sonras tepkiler normal psikolojik tepkilerdir. Bu normal
tepkiler afetten sonraki dnemde eitli evrelerde incelenebilir. Genel olarak travmatik bir
olay ve/veya afet sonrasnda kiilerin geirdikleri evreler ve tepkiler unlardr:
ok dnemi: Snrlar zorlayan yaantya kar korunma dnemi olarak tanmlanr.
Afetzedelerde ilk 24 saat ve daha uzun dnemde genel olarak u tepkiler grlr.

Fizyolojik uyarlma,

Algda hassasiyet ancak kstlanma,

Mantkl dnememe ve karar verememe,

Hafza ve dikkati younlatrma glkleri,

Her eyin gerek d grnmesi (dissosiyasyon),

323

Duygularn kntlenmesi/talama,

Ac hissetmeme,

ok,

Panik ya da donakalma reaksiyonlar (%20 orannda).

Tepki dnemi: Olan bitenin ayrdna varld ve tm yaananlarn kii iin ne anlama
geldiinin fark edildii dnemdir. Afetten yaklak 2-6 gn sonra ortaya kan bu dnemde
kii kendini gvende hissetmeye balamtr. Bu dnemde grlen genel tepkiler yle
sralanabilir:

Duygusal karmaa: Kayg, korku, fke, sinirlilik, umutsuzluk, aresizlik,


zgnlk, sululuk, utan, sulama, gvensizlik, kendini yalnz ve gerek hayattan kopuk
hissetme,

Bedensel/fizyolojik tepkiler: Titreme, bulant, kardiak sorunlar (arpnt gibi),


adale arlar, ba dnmesi, yorgunluk, yerinde duramama, uyku sorunlar, itah deiimleri,

Afet durumunu hatrlatan uyaranlardan kanma,

Afet ile ilgili tekrar eden dnceler ve hayaller (flashback),

Korkutucu, dehet verici ryalar ve kbuslar.

Tm bu tepkiler ok korkutucudur; afetzede rkebilir, hatta akl saln yitireceini


dnebilir. Uyku haplar, sakinletiriciler, sigara, iki kullanm bu dnemde artabilir. Ancak
bunlar salkl baa kma yntemleri deildir.
lemleme dnemi: Travmatik yaantnn ilemlenmesi, dier bir ifadeyle yaantnn ve
oluturduu duygusal, dnsel ve davransal tepkilerin gzden geirilmesi ve
anlamlandrlmas gerekir. Afetzede olayla kendisi arasna bir mesafe koyabilmelidir. Bu
evrede grlen genel tepkiler u ekilde sralanabilir:

Afetzede artk afet ile ilgili konumak istemez.

Kaybettikleri iin yas tutar.

lemleme (afet hakknda dnme ve deerlendirme) isel olarak devam eder.

znt, zlem gibi gl duygular yaayabilir.

Hafza ve dikkat sorunlar ortaya kabilir.

Kiiler aras ilikilerde sorunlar, sinirlilik, atmalar ve d kaynaklara/kiilere


fke patlamalar yaayabilir.

324

Yalnz kalmak ister, psikolojik olarak bulunduu ortamdan uzaktadr.

yileme/yeniden oryantasyon dnemi: Afetzedenin gelecek planlar yapmaya


balad bu dnemde tepkilerin iddeti de azalr. Bu evrede grlen genel tepkiler u ekilde
sralanabilir:

Afetzede, olanlar kabul etmeye balar.

Tepkilerin iddeti azalr.

Afetzede gnlk hayata ilgi gstermeye balar.

Gelecekle ilgili planlar yapar.

Duygusal olarak kendini daha iyi hisseder

Afet/travma olay yaamnn, anlarnn bir paras hline gelir; ancak zihnini tamamen
megul etmez. Bununla birlikte tm olanlarn ilemlenebilmesi iin zaman gereklidir. Afet
sonras olayla baa kma stratejisi olarak; olanlar inkr etme, kabullenmeme, bastrma ve
kanma yollarn kullanmak ve/veya psikolojik adan tam hazr olmadan ie devam etme
zorunluluunun olmas, ilemleme ve anlamlandrma srelerini engelleyebilir. Bu durumda
belli dnemlerde kalma/taklma yaanabilir ve ileriki yaam etkileyebilecek psikolojik
sorunlar ortaya kabilir. Unutulmamas gereken, yukarda anlatlan evrelerin normal d bir
yaantya verilen normal tepkiler olduudur. Ancak, baz afetzedeler belirtilen evreleri
baaryla atlatamayabilir ve Travma Sonras Stres Bozukluu (TSBB) olarak adlandrlan bir
kayg bozukluu gsterebilirler. Bu durum, iddetli bir travmatik olayn ardndan kiinin
yaamnn ya da fiziksel btnlnn tehdit altnda olmasndan, youn bir korku, dehet
veya aresizlik hissi duymasndan, yaad olay tam olarak sindirememesi veya
anlamlandramamasndan kaynaklanr.
Aratrmalar afet/travma ncesi birtakm demografik zelliklerin (rn; kadn olmak,
eitimin ve gelirin dk olmas gibi), daha nce bir travma yaanm olmasnn, psikiyatrik
bir rahatszln bulunmasnn ve baz kiilik zelliklerinin (rn; duygusal tutarszlk,
ktmserlik, zgven eksiklii gibi) TSSB'ye yatknlk oluturduun gstermitir. Dier bir
deyile baz kiiler TSSB gelitirmeye daha yatkndr. Ayrca afet/travma olaynn tr de
TSSB ile ilikilidir. rnein cinsel ve fiziksel taciz veya iddet gibi insan kaynakl, kastl
travmatik olaylar TSSB'ye daha ok yol amaktadr. Depremlerden sonra TSSB dnda
depresyon, kayg bozukluklar, madde bamll gibi psikolojik sorunlar da
grlebilmektedir. Aada, afet olaylarnn etkilerinin hangi deikenlere bal olduu
ematik olarak vermektedir. Afetin oluturduu etkiler, afet ncesi kiide bulunan zelliklere
ve afetin ne kadar youn yaandna baldr. Ayrca ekilde gsterildii gibi afet sonras
evrede bulunan olumsuzluklarn da psikolojik tepkileri etkiledii grlmektedir (ekil 124).

325

ekil 124: Afet Olaylarna Uyumu Etkileyen Faktrler


Sosyal destek gerek afetin etkileriyle baa kmada, gerekse kiiye z deerini
hissettirme asndan olduka nemli koruyucu bir etkiye sahiptir. Bu bakmdan afetzedelere
sosyal destek vermek, yaknlar ve akrabalaryla temaslarn salamak nemli bir ilk yardm
prensibidir.

8.3.4. Travma Sonras Stres Bozukluu


Travma Sonras Stres Bozukluu (TSSB), uzman tedavisi gerektiren bir kayg
bozukluudur. Bu durum, iddetli bir travmatik olayn ardndan kiinin yaamnn ya da
fiziksel btnlnn tehdit altnda olmasndan, youn bir korku hissi ve dehet duygusu
yaamasndan ve aresizlik hissi duymasndan kaynaklanr. TSSB'ye yol aan travmatik
olaylar, ocukluk ya da yetikinlik evresinde fiziksel, duygusal ya da cinsel iddet gibi
travmatik bir yaam olayna/afete maruz kalmak ya da tank olmak; ocukluk ve yetikinlik
evresinde kiinin hayatn tehdit altnda brakan kaza, hastalk, sava ve doal afetler gibi
olaylar yaamak ya da bu olaylara tank olmak eklinde tanmlanmtr.
lm tehdidi ieren ve korku yaratan travmatik olaylardan sonra baz kimselerde
travma sonras stres bozukluu geliebilir. Olayn eitli ekillerde yeniden yaanmas, olaya
elik etmi olan uyaranlardan srekli olarak kanma, genel tepki dzeyinde azalma, sosyal
izolasyon, uykuya dalmada veya srdrmede zorluk, fke ve gerginlik bu hastaln genel
belirtileridir. Belirtiler bir aydan uzun sre grlrse bu TSSB tansn akla getirebilir. Doal
afet yaayanlarda TSSB yaygnlk oran % 10-%15 arasndadr. TSSBnin gelimesi iin
toplumun baz kesimleri daha fazla risk altndadr. Afet esnasnda youn lm korkusu
yaamak, sosyal destek eksiklii, yakn gemite kayp yaam olmak, psikiyatrik hastalk
yks, psiko-sosyal sorunlar, baa kma yollarn kullanmada beceri eksiklii ve afet
sonras olumsuz koullarn kiiyi daha yatkn hle getirdii travma sonras stres bozukluu
kadnlarda daha ok grlmektedir. TSSB'nin belirtilen tan kriterlerine gre 3 ayr ekilde
grlme durumu vardr:

Akut Travma Sonras Stres Bozukluu: Belirtiler 3 aydan daha az srer.

Kronik Travma Sonras Stres Bozukluu: Belirtiler 3 aydan fazla srer.

Gecikmeli Balangl Travma Sonras Stres Bozukluu: Belirtiler stres


etkeninden en az 6 ay sonra balar
326

8.3.5. Deprem ve TSSB likisi


Depremler ve sonular kresel bir halk sal sorunu dourmaktadr. Dier doal
afetler gibi depremler de nfusun byk bir ksmnn lmne ya da kalc fiziksel hasarlara
yol aan, yaam alanlarn tahrip eden, ani gelien, kontrol edilemeyen ve nceden
belirlenemeyen doa olaylardr. Depremlerin afete dnmeleri oluturduklar ykc etkilerle
ortaya kar.
1999 Marmara Depremi ve dier depremlerden sonra yrtlen aratrmalar
depremzedelerin TSSB gelitirme risklerinin olduka yksek olduunu gzler nne
sermitir. Bunu birka rnekle desteklemek gerekirse; Marmara Depremi'nden 3 yl sonra,
yalar 8-15 arasnda deien 293 ocuk ve ergen zerinde yaplan aratrmada TSSB'nin
katlmclarn %60'nda grld ortaya kmtr. Psikiyatrik servisi kullanan 105 ardk
yetikin danan zerine yaplan uzunlamasna aratrmada Marmara Depremi'nden 1 ay sonra
TSSB'nin katlmclarn %42'sinde, 13 ay sonra ise %23'nde grld ortaya kmtr.
Ayn almaya gre, TSSB'nin depremzedeler arasnda yaygnl %10 ile %80 arasnda
deimektedir. Bu bulgular aratrma yaplan rneklemlerin zelliklerine gre farkllk
gstermektedir. Dolaysyla klinie bavuranlar zerinde yaplan aratrmalarda TSSB
oranlar daha yksek iken, tm toplumda yaplan yaygnlk almalarnda bu oran daha
dktr.
Trkiye'de zellikle Marmara Depremi'nden sonra travmatik olaylar, travma sonras
psikolojik skntlar, Travma Sonras Stres Bozukluu (TSSB) ve Travma Sonras Geliim
(TSG) zerine almalar yaplmaya balanmtr. Marmara Depremi'nden kurtulan ve
adrlarda yaayan kiilerle yaplan almada, bu kiilerin %25'inin TSSB kriterlerini
karladklar grlmtr. Ayn aratrmada TSSB riskini artran en nemli deikenin
kiinin veya ailesinin psikiyatrik gemiinin olmas, gemite travmatik bir olayn yaanmas
gibi travma ncesi olaylar ile kadn olmak, bekr olmak, dk eitim dzeyine sahip olmak
gibi demografik unsurlar olduu ortaya konmutur. Ayrca Trkiye'deki deprem
madurlarnda grlen TSSB oran, gelimekte olan lkelerde yaanan felaketlerden sonraki
TSSB yaygnlk oranna denk, gelimi lkelerdekinden ise daha yksektir.
Aratrmalarn ortaya koyduu tablo deprem ile TSSB arasnda bir iliki olduunu
gstermekle birlikte, cinsiyet, ya ve/veya sosyoekonomik seviyeler, depremden nce ve
sonra yaanan deneyimler gibi faktrlere bal olarak kiilerin olaylardan farkl ekillerde
etkilendiini gstermektedir. Her depremzede travmay kendine zel olarak yaayacaktr;
dolaysyla ayn olay yaayan bir baka kiinin travmasyla kyaslanmamal ve
karlatrlmamaldr. Bireysel, aileye dayal ve toplumsal inan, deer ve kaynaklar, kiinin
travmatik olay deneyimlemesini, anlamlandrmasn ve tedaviye ynelik almalara cevap
vermesini ekillendirir.
Trkiye'nin ilinde yrtlen TSSB yaygnlk almasnda TSSB'ye en fazla yol
aan faktrlerin cinsel ve fiziksel iddet olduu (%70-80), doal afet yaayanlarda ise
TSSB'nin grece daha dk olduu (%13) ortaya konulmutur. Baka bir ifadeyle doal
afetlerin insan eliyle kastl olarak yaratlan travma trlerinden (iddet, terr gibi) daha az
327

TSSB oluturduu sylenebilir.


Travmatik olay ncesinde, srasnda ve sonrasnda kiisel ve kltrel farkllklarn,
ayn travmatik olay yaamalarna ramen kiilerin neden farkl tepkiler verdiinin
anlalmasnda ok nemli kriterler olduunu belirtmilerdir. Ayn aratrmada, travmatik
olaya kar gsterilen tepkileri incelenmeden ya da belli bir yaklama gre snflandrlmadan
nce olay yaayan kiilerin zgemilerinde ya da deneyimlerinde nelerin gzlemlendiini
anlayabilmek asndan aadaki faktrlerin belirleyici olduu bildirilmitir.

Etno-kltrel gelenekler, inanlar ve deerler,

Toplumsal pratikler, normlar ve kaynaklar,

Aileden gelen zellikler ve dinamikler,

Bireyin sosyoekonomik seviyesi,

Bireyin biyo-psikolojik durumu ve eilimleri,

Olaydan nce yaad (varsa) dier travmatik deneyimleri,

deneyimleri

Travmatik olay srasnda ve/veya sonrasnda yaad belirli travmatik

8.4.
Tepkiler

Travmatik Olayn Hemen Sonrasnda Grlebilecek Dier

Dissosiyasyon (ayrlma/blnme): Benlik yitimi, gereklik hissinin kayb,


gayesiz/amasz olma hli ve unutkanlk eklinde grlr. Bu belirtiler travmatik olay
sonrasnda kiilerde genel olarak iki ya da daha fazla zihinsel ilemin bilinten kopmas
ve/veya kendi iindeki btnln yitirmesi, kiinin duygu ve dnceleriyle ilgili
farkndalnn azalmas ve kiinin bu konudaki farkndalktan kanmas sonucu ortaya kar.
Bu durumun kiide psikolojik ve fizyolojik olmak zere iki trl etkisi vardr. Psikolojik etki,
rahatszlk veren ve istenmeyen duygularn unutulmas sonucunda sreklilik kazanmas
eklinde ortaya kar. Bu nedenle travmayla ilgili olumsuz duygular zmlenemez. Dier
yandan travma sonucu ortaya kan ve ba edilemeyen duygusal yaantlar, olayn ieriinin
ve izlerinin kii tarafndan hazmedilmesini zorlatrr ve kiide kalc bir hlsizlik yaratan
enerji kaybna yol aar.
Olay istemeden yeniden yaantlama: stenmeden akla gelen dnce ve grntler,
kiinin hatrlamay istemesinden bamsz olarak, travma srasnda olup bitenlerle ilgili
anmsad anlardan oluur.Genellikle akla, travmatik olaylarn en ac ve sknt veren
blmleri gelir. Hatta kiiler travmatik olayn her evresini yeniden yayor ve yaanan her
eyi gryor gibi olduklarn ifade edebilirler. Baz kiilerin, travmatik olayla ilgili ses ve
koku duyduklar da grlebilir.

328

Kanma: Sosyal geri ekilme eklinde grlen kanma tepkisi, kiinin travmatik
olayla ilgili dnce, duygu, etkinlik ve meknlardan kamasna iaret etmektedir. Travmatik
bir olaydan sonra istenmeden akla gelen anlar ok ac verici olduundan, kiiler bu anlardan
ve bunlar hatrlatan her eyden uzak durmaya alr. Bu durum yaamla ilgili etkinliklere ilgi
duymamaya, kendini bakalarndan uzak hissetmeye, duygusal kntle veya duygularn
snrlanmasna ve olumsuz bir gelecek beklentisine yol aabilir.
Tedirginlik /ar uyarlma tepkileri: Travmatik bir olaydan sonra ortaya kan anlar
ve bunlardan kanma belirtilerinin ok gl bir fizyolojik temeli vardr. Kiilerde hem
zihinsel hem de fiziksel olarak ar bir uyarlmaya yol aar. Fiziksel olarak ar uyarlma
hzl kalp at, avu ilerinin terlemesi, konsantrasyon bozukluu ve uyku glkleri gibi
sonular dourur. Bunlara bal olarak kiilerde kas, srt ve/veya karn ars gibi ikyetler
ortaya kabilir.
Endie tepkileri: Travmatik olay sonrasnda kiide kalc bir endie hissi grlebilir.
Kii srekli bedeni ve zihni bir tehlikeye maruz kalm gibi tepki verir. Bu belirti kanma,
ar uyarlma ve dissosiyasyon tepkileriyle birlikte grlr.
Depresyon: Depresyon; deersizlik hissi, kaybedilen kiiyi zleme, gnlk aktivitelere
olan ilgiyi kaybetme, motivasyon eksiklii, uykusuzluk ya da ar uyuma, kronik yorgunluk,
ar kilo alma ya da kilo verme, ar huzursuzluk, ar yavalk, ar ya da duruma uymayan
sululuk hissi ve tekrarlayan lm dnceleri gibi belirtilerle ortaya kabilir. Bu belirtiler
normal yaantda da grlebilen belirtilerken travmatik bir olay yaam kiilerde sreklilik
kazanarak kiinin gnlk aktivitelerini yapamaz hle gelmesine yol aabilir.
Madde kullanm: Medikal ilalarn ar kullanlmas, uyuturucu, alkol vb. madde
bamllnn gelimesidir.

8.5.
Tepkiler

Afet Sonras ocuklarda, Ergenlerde ve Yallarda Grlen

Yaplan aratrmalar afetlerden etkilenme asndan ocuklarn ve ergenlerin yksek


risk grubunda yer aldklarn gstermitir. ocuklar da yetikinler gibi travmatik bir olay
sonrasnda olay yeniden yaantlama, duygusal boluk hlinde olma, afeti hatrlatan
uyaranlardan kanma ve fiziksel uyarlmlk tepkilerini yaarlar. Fakat ba etme stratejileri
yetikinlerde olduu gibi henz tam anlamyla gelimedii iin travmatik bir olay sonrasnda
yksek risk altnda olabilirler. ocuk ve ergenlerin travma tepkileri farkl ya gruplarnn
geliim zelliklerine bal olarak baz farkllklar gstermektedir. Ayrca, ocuklarn
tepkilerinin, yetikinlerin (anne-baba-yetikin bakc) tepkilerine gre ekillendii de ortaya
kmtr. ocuklarda ve yetikinlerde grlen tepkiler unlardr: Regresyon (daha kk
yalarda gsterdikleri davranlar gsterme), gvensizlik, ebeveynlere ar dknlk,
sululuk duygusu, korku, kayg bozukluklar, duygusal ve bilisel karmaa, halsinasyon,
delzyon (sanrlar gelitirme), tuhaf gerekst dnceler, grntler, katatoni/dona kalma
(kiinin belli bir durumda uzun sre kprdamadan kalmas ve dardan gelen hibir uyarana
cevap vermemesi). Ya aralklarna gre ocuklarn travmatik bir olay sonras gsterdii
329

tepkiler ve verilebilecek psikolojik destek yle sralanabilir:


Okul ncesi Dnem ocuklarnn Travmaya Tepkileri (0-6 Ya):Bu ya dneminde
travmatik yaantlar sonras psikolojik sknt belirtileri olarak; sk alama, uyku problemleri,
kbuslar, huzursuzluk ve itahszlk gibi sorunlar gzlenebilir. Ebeveynlere ar dknlk ve
onlardan ayrlmada isteksizlik, daha nceki dnemlerde gsterilen davranlara dn (rn:
altn slatma veya parmak emme), konuma bozukluklar (kekemelik gibi), huysuzluk,
hrnlk, ar kayg, baz durumlardan kama ve kanma, szel takntlar (travmayla ilgili
szckleri ar kullanma ya da hi kullanmama), travmatik olayn simgeleriyle ar urama
veya ie kapanma gibi sorunlar ortaya kabilir. Okul ncesi ocuklarda benmerkezci
yaklam onlarn olaydan kendilerini sorumlu tutmalarna (rn; "Ben yaramazlk yaptm, bu
yzden deprem oldu" gibi) ve sululuk hissetmelerine yol aabilir.
Bu dnemde bebekler ve ocuklar iin ihtiyalarnn karlanmas ve gven duygusu
olduka nemlidir. Bu nedenle deprem gibi bir afet sonrasnda ebeveynlerin veya evredeki
yetikinlerin destei ve duyarll byk nem tar. Bebeklerin gnlk rutinlerinin mmkn
olduunca korunmas ve fiziksel salklarna dikkat edilmesi nemlidir. 0-6 ya grubundaki
ocuklar iin de ailenin mmkn olduunca normal rutinlerine dnmeleri, ailenin bir arada
kalabilmesi ve ocuun gvende olduunu hissetmesi nemlidir. ocuun depremle ilgili
sorduu sorulara mmkn olduunca gerei yanstan cevaplarn verilmesi onun durumu
anlamlandrmasna yardmc olacaktr. Bu anlamlandrma srecinde oyun oynama veya resim
yapma gibi faaliyetlerin desteklenmesi ve gerekli malzemelerin temin edilmesi yararldr.
ocuk bu faaliyetlerle duygularn ifade etme frsatn bulacaktr.
6-12 Ya Aras ocuklarn Travmaya Tepkileri: Bu ya dneminde travmatik
yaantlar sonras psikolojik sknt belirtileri olarak; aresizlik hissi ve pasiflik, genellemi
korku, bilisel karmaa, duygularn ifade etmede zorlanma, regresif davranlar, konuma
bozukluu, uyku dzensizlii, endie (kendisi ve dierleri iin), lmle ilgili kayglar,
olaydan kendini sorumlu hissetme ve sululuk duyma, olayla dorudan ya da dolayl olarak
ilgili hatrlatclarn oluturduu korku hli, travmatik olayla ilgili oyun oynama ve hikye
anlatma, konsantrasyon ve renme bozukluklar, uyku dzensizlii, gvensizlik,
davranlarda deiiklikler, yaygn bedensel yaknmalar, ebeveynlerin kayglarn izleme ve
yas tepkileri saylabilir. Bu ya grubundaki ocuklar iin de ailelerinin ve evrelerindeki dier
yetikinlerin destekleri byk nem tamaktadr. 6-12 ya grubundaki ocuklara psikolojik
destek salamak amacyla; onlar rahatlatmak, olayla ilgili tekrarlayc aklamalar yapmak,
duygularn tanmlamalarna yardmc olmak, tutarl bakm ve ilgi gstermek, ocuklarn
dncelerini ve hayallerini aklayabilmeleri iin gerekli ortam yaratmak, olayla ilgili
hatrlatclar tanmlamalarn salamak, etkin ilgi gstermek, olay kavrayabilmelerini
salamak, gereki bilgilendirmeler yapmak, drt ve uyaran kontroln yapabilmelerini
salamak, olayla hisleri arasnda balant kurmalarna destek olmak, yapc ve pozitif
aktiviteler retmek ve ocuklar bu aktivitelere ynlendirmek, lmle ilgili uygun aklamalar
yapmak ve ocuklarn pozitif anlar hakknda konumalarna frsat vererek bunlar
hatrlamalarn salamak yaplmas gerekenler arasndadr.
Bu dnemdeki ocuklarda grlen psikolojik sknt belirtileri arasnda; uyku ve itah
330

deiiklikleri, okul sorunlar, konsantrasyon azalmas, bedensel yaknmalar, akran


ilikilerinde bozulma, isyankrlk, enerji dzeyinde azalma, bovermilik, apati (ar
tepkisizlik), olayla ilgili sululuk duyma, yaanan olay davranlara dkme, yaam tehdit
eden davranlar sergileme, intikam hissi, tutumlarda radikal deiiklikler, yetikinlie
zamansz giri, ilikilerde ani deiikliklerde bulunma saylabilir. Bu ya grubundaki
ocuklara psikolojik destek salamak amacyla; olay, duygularn ve hissettiklerini tartmak
ve konumak iin olanak yaratmak, ocuklara olgun ve lml tepkiler vermek, davranlar ve
olay arasnda balant kurmalarn salamak, dncesizce davranmalarna ve risk almalarna
neden olan drtleri aa karmalarn salamak, dncelerini ve olas sonularn ortaya
koymalarna olanak tanmak, kr-zarar tablosu karmak, deiiklikler ve olay arasnda
balant kurmalarna destek olmak, radikal kararlar ertelemeleri gerektiini vurgulamak,
olmas muhtemel gerginlikleri ve zorluklar anlamlandrmalarna yardmc olmak gereklidir.
Yallarn (65 Ya ve st) Travmaya Tepkileri: Yksek risk altnda deerlendirilen
dier bir grup ise yallardr (65 ya ve st). Yal insanlar da ocuklar ve yetikinler gibi
travmatik bir olay sonrasnda olay yeniden yaantlama, duygusal boluk hlinde olma,
davranlarda kanma, fiziksel uyarlmlk tepkilerini yaarlar. Fakat bu belirtiler ayn
zamanda yallarda ilevselliin bozulmasna ve/veya hlihazrda bulunan fiziksel ya da
ruhsal hastalklarn daha da ktlemesine iaret edebilecei ve sosyal destek almakta
zorluklar yaanabilecei iin bu grubun yksek risk altnda olduu dnlmektedir. nceki
travmatik olaylarn da tetiklenmesiyle normal ve gndelik yaantda gvensizlik hissi yaama,
umutsuzluk ve lm kaygs iinde olma, ar bunalma ve ba edememe duygusu gibi
sorunlar bu ya grubunda daha belirgin olarak gzlenebilir. Kendilerini ifade edebilecekleri
ortamlar yaratmak, kontrol duygularn gelitirebilmeleri iin kararlara ortak etmek ve sosyal
destek vermek yallar iin nemlidir.

8.6.

Afet ve Toplum Ruh Sal

Afet sonras blgede verilen psikolojik destek almalar, afetlere bal oluan
duygularn ifade edilip, paylalmas ve bunlarn olaanst bir duruma verilen olaan
tepkiler olduklarnn vurgulanmas temeline oturur. Bu duygularn ve davranlarn neler
olduklar ve bunlarla nasl baa klabilecei yolunda hazrlanan ksa, anlalabilir
kitapklar, afetzedeleri bilgilendirmek ve yaadklarn normalletirmek asndan ok nemli
bir ileve sahiptir. Bireyler bu bilgilendirme sayesinde, muhtemel psikolojik tepkilerin neler
olabileceini renir ve kendi tepkilerini bu bilgiler erevesinde deerlendirirler.
Doal afetlere bal psikiyatrik sorunlar nemli toplum ruh sal nceliklerindendir.
Travma Sonras Stres Bozukluu (TSSB) ve Major Depresyon (MD) en sk karlalan
sorunlardr. Depremlere bal ruhsal sorunlar da afetlerin olumsuz etkileri gibi gelimekte
olan lkelerde daha fazla gzlenir. Depremler sonras TSSBnun yaygnl (prevalans)
eitli kltr ve sosyo-demografik zellikleri olan gruplarda % 3-87 arasnda bildirilmektedir.
Bu deikenlii sadece eitli yntemsel farkllklarla aklamak gtr. Depremin neden
olduu ykm, yol at can kayb ve almann yapld zaman gibi pek ok etmen hastalk
yaygnlklarn deitirebilmektedir. zellikle gelimi ve gelimekte olan lkelerdeki farklar
bu alardan arpcdr. 1994 California (ABD) depremi sonras TSSB yaygnl % 6-13
331

arasndayken, gelimekte olan lkeler iin bu oranlar daha yksektir. Ermenistan Depremi
(1988) sonras ilk 6 ayda, tedavi iin bavuran kiilerde TSSB ve MD yaygnl srasyla %
74 ve % 24 olarak bulunmutur. Toplum tabanl bir kuak (kohort) almasnda ise
depremden sonraki ikinci ylda TSSBnun birleik hastalk olasl hz (kmlatif insidans)
% 50dir. in (1976), Hindistan (1993) ve Tayvan (1999) depremlerinden sonra eitli zaman
dilimlerinde yaplan almalarda TSSB oranlar % 10 ile % 24 arasndadr. Veriler nemli bir
toplum sal sorununa iaret etmektedir. Bu lkelerdeki, psikopatoloji oranlarnn
artmasnda, hazrlkszlk ve afet sonras toplumsal yaplanma eksiklii nemli etmenlerdir.
Aile yelerinin, yaknlarn, arkadalarn kayb, hasarl binalarn uzun sre ortada kalmas,
isizlik, ekonomik glkler, toplumsal balarn dalmas gibi yoksulluk ve ynetsel
aksaklklar ile aklanabilecek pek ok neden, psikopatoloji geliimini ve srmesini
kolaylatrr.

8.7.

Afet Sonras Ruh Sal Politikalar

Her afetin zel koullar vardr ve elde edilen bilgi ve deneyimler bundan sonraki
afetlerde yol gstericidir. Bu nedenle bilgiyi kaydetmek, planlamak, aratrmak ve retmek
sonraki afetlerle mcadelede elimizdeki en nemli aralardan olacaktr. Afete ynelik
koruyucu yaklamlarn nemi inkar edilemez. Afete kar koruma yaklamlar birincil,
ikincil ve ncl koruma olarak temel balkta toplanabilir. ncelik, tm halk sal
yaklamlarnda olduu gibi birincil korumadr; yani etkenin (afetin) insan etkilemesini
engellemektir. Burada ruh sal alanlarnn ilgili disiplin ve sektrlerle her aamada
olduundan daha fazla ibirliine girmesi gerekir. Ayrca ruh sal alanlarnn toplumun
ve zellikle salk ve acil yardm alanlarnn, yardm ekiplerinin, eitli kurumlarda
alanlarn afete hazrlanmalar asndan nemli rolleri olacaktr.
Hazrlk evresi, Olaan d durumlarda (ODD) salk ynetiminin en nemli
dnemidir. Toplumun felakete hazrlanmak iin yapt tm etkinlikleri kapsar. rgtlenme,
yasal dzenleme, kaynak organizasyonu, afete kar plan hazrlanmas, eitim, izleme ve
deerlendirme bu aamada yaplmaldr. Ruh sal alanlar, bu aamada eitli ekillerde
devreye girebilir.
Hazrlkl olmak ve afetin yaratabileceklerini kestirebilmek bir anlamda ruhsal adan
da koruyucu etmenlerdir. Ruh salnda tedavi hizmetleri daha ok ikincil koruma
aamasnda ve sonrasnda kullanlmaktadr. Bu dnemde, artk insan afetle karlamtr ve
nemli olan ortaya kan sorun ve hastalklarn sregenlemesini engellemektir. Ancak, afetle
karlaan kiilerin byk bir ounluu psikiyatrik anlamda hasta olmayaca iin, allm
psikiyatri uygulamalar olduka yetersiz kalr. Bu nedenle, bu aamada da ok ynl bir
yaklam gereklidir. Kurumlar aras ibirliinin balatlmas ve srdrlmesinin ok nemli
bir ilevi olacaktr. kincil korumann en nemli ilevlerinden biri yksek risk gruplarnn
taranmas ve olas bir sorun ya da hastalk riski altnda olan kiilerin erken dnemde
saptanmasdr. Bylece bakm ve sevk nceliklerine daha salkl ve etkili bir ekilde karar
verilmi olur. Tarama programlarnn tedavi ya da en azndan psikolojik eitim ve destek gibi
etkinliklerle desteklenmesi etik bir zorunluluktur. Bu uygulamalarn birinci basamakla birlikte
yaplmas ve burada alan salklarn eitim ve ruhsal acdan desteklenmesi gerekir.
332

Birinci basamaa verilecek eitimin, en azndan belirli blgelerde, egdm iinde olmas
ok daha yararl olacaktr. Eitimi yalnzca salklarla snrl tutmamak, afet gibi olaylarda
nemli ilevleri olacak olan grevlilere, retmenlere, yardm ekiplerine yaymak gerekir.
kincil korumada yaplmak istenen; hastalklar ortaya kmadan erken dnemde
nlemeye almak veya ortaya km hastal ksa srede tedavi edebilmektir. Bir baka
ifadeyle bunlar erken dnem veya nleyici yaklamlardr. Bu hastalklarn banda TSSB ve
MD gelmektedir. Ek tanl durumlar seyri olumsuz etkileyebildii iin ruhsal travmann
deerlendirilmesinde psikopatolojiye sadece TSSB boyutuyla bakmamak gerekir. Yeti yitimi,
sorunlarn verdii rahatszlk hissi ve tedavi arama davran zel olarak deerlendirilmesi
gereken alanlardr. Afetlerden sonra, tedavi arama veya tedaviye ulama davranlarnn
skl yeti yitimi ve psikopatoloji iddetine kout olmayabilir. Bu yzden, yaplacak olan alan
almalarnn zellikle ikincil koruma aamasnda nemli bir ilevi vardr. Kiilerin tedaviye
ulamalarn kolaylatracak bilgilendirici ve hizmet zellikleri olan programlara arlk
verilmesi gerekir. Afetlerden sonra sadece hasta olanlara deil, baz belirtiler nedeniyle sknt
yaayan veya bu belirtileri nedeniyle sorunlar sreenleebilecek kiilere de hizmet
gitmelidir. Tedavide etkinlii bilinen, kolay ve yaygn bir ekilde uygulanabilecek yntemlere
ncelik verilmelidir. Ayrca, afetler sonras zellikle kardiyovaskler sistem hastalklar bata
olmak zere genel tbbi durumlarda da bir art olacandan kiilerin tm tbbi gereksinimleri
acsndan deerlendirilmesi yararl olur.
kincil korumada erken dnem mdahaleler nemli olmakla birlikte, belirli bir oranda
hastann sorunlarnn sregenleebilecei bilinmeli ve ruh sal hizmetleri kalc hle
getirilmelidir. Bu kalclkla birlikte hastalklar sregenleen, fiziksel ve ruhsal yeti yitimi
ortaya kan kiiler iin ncl koruma aamasna geilir. ncl korumada rehabilitasyon
hizmetlerinin sunumu alan almalar kadar nemlidir. zellikle ikincil ve ncl koruma
aamalarn ierecek ekilde hazrlanan tedavi klavuzlarnn gerek uygulama, gerekse
politikalarn oluturulmasna veya olumu olan politikalarn tartlmasna nemli katklar
olacaktr.
Deprem sonras ruhsal bir sorun olup olmadn saptarken, normal yantpatolojik
yant; psikologpsikiyatrist; devletsivil toplum rgt gibi ikilemlere skmamak gerekir.
Bu nedenle, esnek ve srekli kendini gelitirebilecek bir ynelimle eitim, destek ve
paylamdan psikiyatrik tedaviye uzanan bir yelpazedeki farkl yaklamlar, yerinde ve
yeterince kullanmak nemlidir. Sadece hastalk modellerine snrl kalnmamal, koruyucu
hekimlik anlay vurgulanarak, toplum tabanl afet psikiyatrisi zerinde biraz daha fazla
younlamak gerekmektedir. Ayrca, salk hizmetlerinin nitelik ve nicelik asndan yer yer
deprem ncesi koullarna ulaamamas, afet yaanan blgelerdeki ciddi ekonomik
glklerin zm ve uygulanan salk politikalarnn aksaklklar gibi konularda kamuoyu
oluturulmaldr.

333

Uygulamalar
1) lkemizde afetlerin psikolojik etkileri konusunda yaplan almalar aratrnz.

334

Uygulama Sorular
1)
aratrnz?

Travma Sonras Stres Bozukluu (TSSB) ile Afetler arasndaki ilikiyi

2)
Bireylerdeki, bakalarna olabilir ama bana bir ey olmaz, benim olduum
yerde olmaz, olursa bile bana bir ey olmaz eklindeki yaygn ve yanl varsaymlar
azaltmak/ortadan kaldrmak iin ne gibi almalar yrtlmelidir?

335

Bu Blmde Ne rendik zeti


Bu blmde Afet Psikolojisi kapsamnda, Afetlerin psikolojik etkileri ile toplum ruh
sal zerindeki etkileri zerinde durulmutur. Afetlerde Psikososyal Destek ve Mdahale,
Afet ve Travmatik Yaam Olaylarnn zellikleri ve Trleri, Doal Afetlerin Toplumu
Etkileme Evreleri, Travmatik Olayn Hemen Sonrasnda Grlebilecek Dier Tepkiler, Afet
ve Toplum Ruh Sal konular btn zellikleri ile deerlendirilmitir.

336

Blm Sorular
1) Afet sonras ortaya kan psikolojik tepkiler aadakilerden hangisine bal
olarak geliir?
a) Afetlerin iddetine ve kiinin afet olay ncesi kiilik ve deneyimine
b) Kiinin yana
c) Kiinin medeni durumuna
d) Kiinin ekonomik statsne
e) lkenin gelimilik dzeyine
2) Aadakilerden hangisi, afet sonras psikolojik sorunlarla yz yze gelme
olasl en dk gruptur?
a) Afeti dorudan yaayan insanlar (Afetzedeler)
b) Afetzedelerin aileleri
c) Afetzedelerin yakn evreleri
d) Yaanan Afete medya yoluyla tank olan bireyler
e) Afetzedelere yardm eden kiiler
3) Aadakilerden hangisi, afet sonras uygulanan psikososyal mdahalelerin
amalar arasnda yer almaz?
a) Afetlerin oluturduu olumsuz etkilerin ortadan kaldrlmas,
b) Afetzedelerin istihdam edilmesi
c) Afetzedelerin normal yaama geri dnlerinin salanmas
d) Afetzedelerin desteklenmesi
e) Afetzedelerin baa kma kapasitelerinin arttrlmas

337

4) Aadakilerden hangisi afet sonrasnda sunulan Psikososyal hizmetlerin amalar


arasnda yer almaz?
a) Afetlerden sonra ortaya kabilecek psikolojik uyumsuzluk ve bozukluklarn
nlenmesi,
b) Afet blgelerinde bozulan aile ve toplum ilikilerinin yeniden kurulmas
c) lkede yaanan psikolojik sorunlarn nlenmesi
d) Afetlerden etkilenenlerin normal yaantlarna geri dnmeleri srecinde kendi
kapasitelerini fark etmeleri, glendirilmeleri,
e) Afetzedelerin ileride ortaya kmas olas afet ve sorunlarla baa kma
becerilerinin arttrlmas
5) Tm afet yaayan bireyler ve onlarn yaknlar iin, Afetin psikolojik etkileri afeti
takip eden farkl dnemlerde incelemek gerekir. Aadakilerin hangisinde bu dnemler tam
olarak yer almaktadr?
a) Akut Tepki
b) Akut, yileme
c) Tepki yileme
d) Hazrlkl olma, Tepki, yileme
e) Akut, Tepki, yileme
6) Aadakilerden hangisi, Psikososyal mdahale aralarn oluturan almalar
arasnda yer almaz?
a) Kalc konutlarn yaplmas
b) htiya ve kaynak deerlendirmesi
c) Psikolojik ilk yardm
d) Sevk etme ve ynlendirme
e) Bilgi merkezi oluturma
7) Eitimler, en yaygn kullanlan psikososyal mdahalelerden biridir. Gvenli ve
destekleyici eitimlere eriimi glendirmek gerekmektedir. Aadakilerden hangisi, Afet
sonras yaplacak eitimlerin tamas gereken zellikler arasnda yer almaz?
a) Etkilenenlerin kanma davranlarn azaltmas konusunda cesaret verici olmas

338

b) Ezberci ve uygulamadan uzak olmas


c) Travmatik anlaryla uzlamasn salayc olmas
d) Duruma uygun olarak olmas beklenen psikolojik tepkilerin neler olduunun
aktarlmas
e) Somut ve pratik nerileri, olumlu ba etme yollar hakknda bilginin verilmesi
8) Aadakilerden hangisi, ruhsal travmatik olaylara rnek olarak gsterilemez?
a) Ciddi kazalar
b) Doal Afetler
c) Fiziksel veya cinsel saldr
d) Bir yaknn beklenmedik ani lm
e) Souk algnl
9) Deprem ve benzeri afetlerden etkilenenler olduka geni bir kesimi oluturur.
Deprem ve benzeri doal afetlerden sonra Bulunduklar yer gerei deprem ya da benzeri
afetler sonrasnda grev almak ve afetzedelere hizmet gtrmek durumunda olan kiiler
hangi madur tipini olutururlar?
a) Birincil Madurlar
b) kincil Madurlar
c) ncl Madurlar
d) Drdncl Madurlar
e) Beincil Madurlar
10) Aadakilerden hangisi, bireylerde afete kar gsterilen genel tepkileri
ierisinde yer almaz?
a) Duygusal Tepkiler
b) Bilisel (dnceler ve dnce aknda) Tepkiler
c) Fiziksel Tepkiler
d) deolojik Tepkiler
e) Davransal Tepkiler

339

Cevaplar
1) a, 2) d, 3) b, 4) c, 5) e,6) a,7) b, 8) e, 9) c, 10) d.

340

9. AFET SOSYOLOJS

341

Bu Blmde Neler reneceiz?


Sosyolojik adan afet, afet sosyolojisinin tarihsel geliimi, afetin etkilerini
azaltabilmek iin dnce dzeyinde yaplacak temel deiiklikler, deprem ve kltr,
toplumsal olarak afet ve gerein yeniden inas, afet sonrasnda alnmas gereken dersler,
afet sosyolojisi asndan 1999 marmara depremleri, deprem ve azgelimilik konular
incelenecektir.

342

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1)

Sosyolojik adan afet nasl tanmlanabilir?

2)

Afet sosyolojisi tarihsel olarak nasl bir geliim gstermitir?

3)
Afetin etkilerini azaltabilmek iin dnce dzeyinde yaplacak temel
deiiklikler nelerdir?
4)

Deprem ve kltr arasnda nasl bir iliki vardr?

5)

Afet sonrasnda alnmas gereken dersler nelerdir?

6)

Afet sosyolojisi asndan 1999 Marmara depremlerinin nemi nedir?

7)

Deprem ve azgelimilik ilikisi nasl kurulabilir?

343

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Konu

Kazanm

Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei

elde
veya

Sosyolojik Adan Afet

Sosyolojik
adan
afet Bu
kazanmn
elde
konusunu kavrayabilmek.
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

Afet Sosyolojisinin Tarihsel Sosyologlarn


afet
Geliimi
sosyolojisi
disiplinine
baklarn saptayabilmek,
afet sosyolojisinin ortaya
kn ve tarihsel geliim
srecini kavrayabilmek.

Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

Afetin
Etkilerini
Azaltabilmek in Dnce
Dzeyinde Yaplacak Temel
Deiiklikler

Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

Afetin
etkilerini
azaltabilmek iin dnce
dzeyinde yaplacak temel
deiiklikleri detayl olarak
ortaya koyabilmek.

Afet Sonrasnda Alnmas Afet sonrasnda alnmas Bu


kazanmn
elde
Gereken Dersler
gereken dersleri kavramak.
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

344

Anahtar Kavramlar

Sosyolojik Adan Afet

Deprem ve Kltr

Deprem

Azgelimilik

345

Giri
Bir olay afet olarak tanmlayp, benzer olaylardan ayrmak amacyla, onun can
kayb ya da ekonomik kaybn bykl gibi etkilerini kriter olarak kabul etmek, bizi doal
ya da teknolojik kaynakl olsun, olayn kendisiyle afeti zdeletirmeye gtrr. Oysa bu
yaklam yanltc olabilir. Afet, meydana gelen fiziksel olayn insan ve toplum zerindeki
etkileridir. Bir durumun, bir olgunun olay olarak dahi grlebilmesi, yalnzca evrenimizde
deiiklik yapmasna deil, bu deiikliin insan tarafndan alglanmasna da baldr. nsan
iin lmcl bir potansiyel tayan olaylar, gezegenimizde neredeyse her gn meydana
gelmektedir ancak yalnzca insana zarar verenlerini afet, felaket gibi szcklerle ifade
edilmektedir.
Pratik nedenlerden tr olaylar acil durum, afet gibi durumlar tanmlamak iin
kullanlan kriterler gerekte keyfidir ve oluturulan kategoriler arasndaki snrlar,
sanldndan ok daha geirgendir. Ayrca, bir afet sonular saylarla ifade edilebilir, salt
fiziksel bir olay olarak ele alndnda bile, stats kesinletirilmi deildir. Afet, bir
toplumsal gereklie dnrken, kendisini alg szgecinden geirecek insanlar tarafndan
yeniden tanmlanmaktadr. Btn toplumsal gereklikler gibi afet de aslnda toplumsal
aktrler tarafndan yeniden kurgulanr, ina edilir ve bu kurgular farkl aktrlerin bak
alarna gre deiiklik gsterir. Afet, fiziksel olduu kadar -belki de fiziksel olduundan
daha fazla- toplumsal bir olaydr: nsann gnlk faaliyetlerindeki bir kesinti, kopu; tm
toplumsal sreler zerindeki denetimini yitirdii bir zaman aral; fiziksel olay izleyen bir
belirsizlik dnemidir. nsanlarn ac ekmelerine neden etkiler bunlardr. Afeti topyekun
bir olay olarak kabul edenlere gre, bilim dnyasnn afetin tanm zerinde uzlamaya
varamamasnn nedeni de onun bu zelliidir: Felaket deiken zaman aralklarna yaylm,
kesien bir toplumsal, evresel, kltrel, siyasi, iktisadi, teknolojik sreler ve olaylar
btndr. Son yllarda dnya leinde yaanan bata deprem, sel gibi doa olaylarnn
toplumsal etkileri, Afet Sosyolojisi iinde alma zemini bulmaktadr. Yine teknoloji
kaynakl nkleer santrallerin zararl etkileri bu disiplinin inceleme alan ierisinde yer
almaktadr.
Trkiyede 1999da yaanan byk Marmara depremi ile birlikte depremin nemli bir
sorun alan olarak ne kmtr. Deprem zerine aplan sempozyumlar ve bilimsel
almalarla nemli bir gndem olumakla birlikte Afet Sosyolojisi disiplininin Sosyoloji
blmlerinde yetkinletiinden bahsetmek henz olanakszdr. Afetlerin toplumsal sonular
ve afetlere kar yaplacak toplumsal hazrlk gibi konularn gereklilii dnlrse bu alann
ileride daha nemli hle gelecei rahatlkla sylenebilir.

346

9.1. Sosyolojik Adan Afet


Trkiye'de afetlerin sosyolojik bir problem olarak ele alnmasnn tarihi ok yenidir;
bu alanda yaplm ilk sosyolojik almalar ancak 1990'l yllarn sonlarna uzanmaktadr.
1999 Marmara Depremi afet aratrmalarnn ierii ve ynelimi asndan da bir dnm
noktas oluturmutur. Bu deprem bir yandan, afetleri sonular toplumsal olan doal bir
olgu olarak inceleme eilimine sahip fen bilimcilerin aksine, afetin kendisine toplumsal bir
olgu olarak yaklaan sosyolojik aratrmalarn ykseliine neden olmutur. Bir yandan da
afetleri devlet-sivil toplum ilikisinin ve demokrasi sorunun bir konusu hline getirerek yeni
tartma alanlar yaratmtr. Her ne kadar zellikle mimarlk literatr afet sonras konut
yapm ve mekan plan bakmndan 1970'ler ncesine uzanan bir birikime sahip olsa da
afetlerin bir kentleme ve planlama sorunu olarak ele alnmasnn gemii, Marmara
Depremiyle yat saylabilir. Gelimi bat lkelerinde doal afetlerden kaynaklanan can
kayplar azalrken, maddi kayplarn artmasna karlk, gelimekte olan lkelerde hem can
hem de mal kayplar giderek artmaktadr. Afet olgusunda birbiriyle ilikili u noktann
kritik olduu sylenebilir:
Birincisi, afeti sosyolojik olarak kavramak demek, phesiz ki ncelikle, afeti
toplumsal yap ve srelerin bir paras olarak ele almak demektir. Afetlerle toplumsal yap
arasndaki iliki kanlmaz grnmesine ramen, bu kavray afetin sosyolojik anlamn her
zaman temsil etmi deildir. Sosyal bilimlerde ilk sistematik ve yaygn afet almalarnn
balangcn oluturan erken 1950'lerde sorun, daha ok, doa olay gibi dsal bir
faktrn toplumsal hayat zerinde oluturduu beklenmedik, ani ve plansz etkiler olarak
incelenmitir. Afet aratrmalarnn genel ynelimi, uzunca bir sre, mevcut toplumsal
sistemin afet nedeniyle srad biimde paralanmasndan kaynaklanan sorunlara,
dolaysyla, normal olana yeniden uyumun salanmasna dnk olmutur. Afet kavramnda
ilevselci-yapsal yaklamn egemenliini kran ve paradigma deiimi yaratan gelimeyi,
yazk ki, nemli lde, 20. yzyln sonlarndan itibaren kresel dzeyde hatr saylr
biimde ykselen doal ve teknolojik felaketlere borluyuz. Gemi 30 ylda, sadece
saysyla deil neden olduu lmlerin ve oluturduu ykmlarn apyla da byk olan
afetlerin varl, basite, doann toplumsal olana dsal kabul edilemeyecei gereinin de
varl anlamna gelmitir. Bu gerek, afetleri toplumsal yapdaki elikilerin maddi bir
ifadesi ya da dorudan doruya isel bir paras olarak ele almay ierir. Bir baka deyile,
sorun, doa olaylarnn ekonomik-politik srelerce bir afete dntrlmesinde
yatmaktadr. Dolaysyla, kent almalaryla ilikisi bakmndan afet olgusunda kritik olan
ikinci zellik, onun aslnda doal olmaddr. rnein, birinci snf tarm alanlarna sanayi
ina edilmise, kentler tayamayaca byklkte nfusa boulmusa ya da yerleim yerinin
ortasnda organize sanayi blgeleri oluturulmusa, afet hem gndelik yaamn sradan,
olaan koulu hline gelmi demektir (oysa doal afeti karakterize eden zelliin
geleneksel olarak sradlk olduu varsaylr), hem de toplumsal olarak ina edilmi afet
blgeleri yaratlm demektir - tpk Kocaeli gibi, keza stanbul gibi. Bu kentlerde yaamak
sadece deprem bekleyii bakmndan deil denize, havaya, topraa karan sanayi atklar,
trafii, susuzluu ile de aslnda hlihazrda bir afet blgesinde yayor olmak anlamna gelir.
Ksaca, sosyolojik adan, doal afette doal olan hibir ey yoktur. Doaya duyarl bir

347

planlama pratii bizi afetlerden pekala koruyabilir ya da onlarn etkilerini en aza indirebilir.
Afeti sosyolojik olarak kavrayabilmek, ncelikle, kapitalizmin mekanla ilikisini
kavrayabilmekten gemektedir.
Bu nokta, afetin sosyolojik anlam bakmndan nc olarak u demektir: Kapitalizm
altnda mekanlar birer eitsizlik alanlar olarak ykseldii iin, afetler ayn zamanda
ayrmcdr; sonular itibariyle de yansz deildir. Bir baka deyile, afetler hem herkesin
bana gelmez, hem de geldiinde herkesi ayn biimde etkilemez. Bu durum, afetin sadece
kendisinin deil, sonularnn da toplumsal olarak ina edildiini gsterir. Bir afetin
oluturduu sonular, toplumsal hayatn tabi olduu sosyo-ekonomik koullarn iinden
ykselir. Baz toplumsal kesimlerin, rnein yoksullarn, kadnlarn, dlanmlarn hem afete
maruz kalma, hem de ondan zarar grme olaslklar avantajl kesimlere daha yksektir.
Benzer biimde, rnein yoksullarn kayb, bir afet durumunda daha az olabilir ama onlar iin
kk kayplar bile daha ykc, daha hayatidir ve kendilerini yeniden onarma sreleri ok
daha zorlu ve uzun sreler gerektirir. nk toplumdaki g ve iktidar ilikileri, afeti
karlama ve ondan kma srecini de belirlemektedir. Afet basite vuku bulan, bamza
gelen bir olay deil de ina edilen toplumsal bir olgudur.
Sosyolojik adan bakldnda, etkilenen says kadar (kurbanlar ya da salt
gzlemciler) afet vardr, zira her biri fiziksel olayn etkilerini kendi yaantsnn szgecinden
geirerek afetin znel bir yorumunu ortaya karr. Fiziksel olay doann asli bir paras
olarak, afeti ise gzlemcinin amallna bal olarak dnmek mmkndr. Bu anlamda,
afetlerin insan iki dzlemde etkiledii belirtilmektedir: insan-evre ilikisinde meydana
getirdikleri kopula ve insann bu kopuu alglama biimiyle. Birey yaad felaketin znel
versiyonunu zihnine kazr. Bu versiyon zaman getike yeni yaant ve etkileimlerle
deiiklie urayabilir, kii o anki tercih ve gereksinimlerine bal olarak felaketi farkl
biimlerde anmsayabilir, ona farkl anlamlar ve ilevler ykleyebilir. Benzer ekilde,
toplumun da afetlerin genel kabul gren bir yorumunu oluturarak -yine zaman iinde
deiiklie uramak zere- belleinde saklad sylenebilir. Meydana geldii andan
balayarak, afet toplumsal bir gereklik olur ve toplumsal gereklik bizim tarafmzdan,
bizim amalarmz iin yaratlr. [...] ...doal unsurlara bile, onlara yklediimiz ilevlere ve
bu ilevleri yerine getirebilme kapasitelerine gre iyi ya da kt olarak nitelendirilen bir
kullanm atfedilebilir. Afet de, kiisel dzeyde olsun, toplumsal dzeyde olsun, sosyal,
ekonomik, politik bir kullanm grebilir. Bu nermeye ilikin rnekler vermeye alalm:
zellikle byk apl afetler, insan topluluklarnda bir zgecilik (alturizm) dalgas
yaratr ve bireyleri geici bir sre iin dahi olsa, bu d tehdide kar birlik olmaya tevik
eder.
Toplumsal kmeler ve snflar, afeti birbirlerinden farkl koullarda yaadklar
gibi, farkl da alglarlar.
Bir afetin toplumsal yanklar, her zaman afetin yol al can kayb ve zararla
orantl deildir

348

Btn toplumsal gereklikler gibi, felaketlere de ilevler yklenebilecektir. Bu


anlamda, afeti tanmlayanlar, bylelikle ondan nasl yararlanacaklarn da ifade etmi olurlar.
rnein bireyler asndan afet, olay ncesi dnemdekinden farkl bir toplumsal rol
oynayarak stat deitirmek iin gerekli koullar salayabilir. Yerel ya da ulusal dzeyde
olsun, felaketler zellikle izleyen iyiletirme ve yeniden ina dnemleri dnldnde
aktrler iin ekonomik frsatlar ifade etmektedir. Siyasal aktrlere gre de farkl kullanmlar
olmas olaandr nk afet, kanlmaz biimde siyasallaan bir olaydr.
Afetler, modern siyasal sistemlerin cevap vermesi gereken dsal darbelerdir,
dolaysyla da ilk oktan birka dakika sonra, siyasal bir olay hline gelmeye balamalar
artc deildir. Etkilenen topluluk ya da bazen btn bir toplum, ilk tepki evresinden kp
normale dn ve yeniden ina evrelerine girerken de olayn siyasallatrlmas artarak devam
eder. Felaket, toplumun btnn snarken, toplumsal aktrler de baklarn siyasal sisteme
evirirler. Modern bir toplum, afetlerdeki yklganlnn sorumlularn ncelikle -kendisini
doann keyfiyetine kar korumakla grevli sayd- siyasi ve idari sekinler arasnda arar.
Bylelikle olay onu bu biimde gren aktrler iin siyasal aktrleri eletirmek, yarglamak ve
hatta onlardan taleplerde bulunmak iin bir frsata dnr. Afet adeta yeniden yorumlanr,
kurgulanr ve snrl bir zaman diliminde bir insan kmesine etki eden doal bir olay olmaktan
karak bir effaflk anna dnr.

9.2. Afet Sosyolojisinin Tarihsel Geliimi


Afetler gerek fiziksel gerekse sosyal evreyi deitirdiklerinden, sosyoloji iin nem
tamaktadr. Bu balamda sosyolojik olarak afet tanm yledir: Bir toplumda veya onun
greli olarak kendine yeten bir alt blmnde, iddetli bir tehlikenin, hem fiziksel olarak hem
de sosyal olarak, toplumsal yapnn temel ilevlerinin tmn veya bir ksmn yerine
getiremez biimde kesintiye uramasyla sonulanan, zaman ve mekanda younlaan bir
olaydr. lkemizde yeni bir alan olan afet sosyolojisinin ABDde geen yzyla dayanan
tarihsel bir temeli bulunmaktadr. Trkiyede henz ok yeni olan afetlere ilikin olarak,
sosyologlar tarafndan yaplan ve yaplacak olan aratrmalar biriktiinde gerekli
deerlendirmelerin, karlatrmalar araclyla yaplmas hayati nem tamaktadr. Afet
konusundaki sosyolojik almalar, mevcut yaklamlarla afet zararlarnn azaltlamamas
zerine, ncekilerden vazgeme ve yeni yaklamlar gelitirme stratejisi zerine kurulmutur.
Bu kaymann temel nedeni unlardr:

Afet kaynakl maddi kayplar artmaktadr;

Bir ok durumda afet zararlarn azaltma adna yaplanlar sadece kayplar


ertelemektedir ve ileride ok daha artacana inanmak iin nedenler vardr;
Afet zararlarn azaltmak iin yaplan bir ok faaliyet, ksa dnemli olduu kadar,
ileride evresel dengeyi bozabilecek birikimli etki yaparak gelecek iin daha iddetli afetlere
yol aabilir.

349

Yukardaki nedenlerle ve bunun tesinde yarnn dnyasna katkda bulunabilmek iin,


dnce dzeyinde yaplacak temel deiikliklere ya da dnce kaydrmalarna ihtiya
vardr. Bu dnce kaymalar alt madde hlinde aada zetlenmitir.

9.3. Afetin Etkilerini Azaltabilmek


Yaplacak Temel Deiiklikler

in

Dnce

Dzeyinde

Kresel Sistem Yaklamn Benimseme: evresel olaylar, srpriz deildir. Afetler,


dnyann fiziksel sistemi, insan sistemi ve ina edilen alt-yap sistemlerinin etkileiminden
doarlar. Ancak, bu dinamik sistemin etkileimini gz nnde bulunduran yaklamlar,
daha iyi zmler bulmay olanakl klabilir.
Afetler ve Tehlikeler in Sorumluluu Kabul Etme: Afet kayplarnn sebepi doa
deildir; aksine, geliimin nerede ve nasl olaca seimini yapan insanoludur. Teknoloji,
doann tm gleri karsnda dnyay gvenli hle getiremedii iin, doal afetler iin nihai
bir zm yoktur.
Belirsizlik ve Deimeye Alma: Afetlerin greli duraan olduu gr yanl
sonulara gtrr. Gerekte deimeler ok hzldr ve dorusal deildir. nsann afete uyum
salamas, doal afetlerin kendileri gibi dinamik olmaldr.
Ksa-vadeli Dnmeyi Reddetmek: ou zaman afet zararlarn azaltma dar grl
olarak ele alnmaktadr. Genelde insanlar, ksa-vadeli olarak dnmede rol oynayan sosyal
ve kltrel nyarglara sahiptir. Srdrlebilir bir afet zararlarn azaltma giriimi, bugn ve
yarna ilikin tm etkileri hesaba katan uzun vadeli bir gr gerektirir.
Sosyal Glerin Hesaplanmas: Gelecekteki kayplar en aza indirebilmek iin,
insanlarn afet ve zarar azaltma faaliyetini nasl grdkleri, piyasann nasl iledii, hangi
admlarn atld, hangilerinin nemsenmediini bilmek kritik neme sahiptir. nk
gnmzde, sosyal faktrler, fiziksel sistemi anlamadaki art ve teknolojik gelimeler
konusunda afet uzmanlarnn nceden dndklerinden ok daha fazla gldr. Doal
afetlerle etkin mcadele iin, zararlar azaltma temel bir sosyal deer hline gelmelidir.
Srdrlebilir Kalknma Prensiplerini Benimseme: Afetler daha ok srdrlebilir
olmayan kalknmann olduu yerlerde olurlar. Bunun tam tersi de dorudur ve afetler
srdrlebilir olmaya ynelik hareketleri, evreyi tahrip ederek ve yaam kalitesini drerek
basklar. Srdrlebilir zarar azaltma faaliyetleri, sosyal, ekonomik ve evresel iyilemeyi
glendirmelidir.

9.4. Sosyokltrel Analiz: Deprem Kltr


Afetler konusundaki almalarda, sosyologlara ok nemli grevler der ve temelde
drt grupta toplanabilecek faaliyetler sz konusudur Bunlar;
Azaltma

350

Hazrlkl olma
Tepki verme
yilemedir.
Tm bu faaliyetlerin hepsi ok nemlidir. Bu nedenle afet sonras iyilemenin bir
sonu deil, sre olduunun ok iyi kavranmas gerekir. Bu sosyal sre, afet ncesi
yaplacak hazrlk almalaryla balar, afet srasndaki tepkilerle ve afet sonrasndaki
yeniden ina ile devam eder. Dier bir ifade ile yeniden yaplanma almalar, teknik bir
mesele olmayp sosyal bir sretir. Bu nedenle afet sonrasnda sosyal ve yapsal olarak
krlganlk ve dolaysyla risk yaratabilecek afet ncesi koullar hakknda farkndalk
oluturmak gerekir. Byle bir bak as, kararlarn nasl alnd, kararlarn alnmasna
kimlerin katld, bu kararlardan kimlerin nasl etkilendii ve kimlerin yararlar saladnn
aratrlmasn nemli grr ve zorunlu klar. Ancak, bugne dein yaplan faaliyetlerde
egemen olan yaklamn, ksa dnemli iyiletirmeye ynelik olduu, yerel kapasite ve rollerin
katksn gz ard ettii ve birbirinden son derece farkl sosyal, ekonomik ve kltrel koullar
gz nnde bulundurmad ynndeki eletiriler son derece yaygndr. zellikle toplumun
ihtiya ve kapasitesinin aratrlmasna ok byk ihtiya olduu hlde, ne yazk ki, hem
ihtiya ve kapasiteler hem de ilikili kurum ve kurulularn afet ncesi ve sonrasndaki
uygulamalarda nasl devreye sokulaca konusundaki mekanizmalar iyi bilinmemektedir. Bu
konuda Trkiyede benzer bir durum sz konusudur ve en byk kayplara yol aan afet
olarak depremlerden sonra yaplan deerlendirmelerde benzer eletiriler yaplmaktadr. Can
kayplarnn salksz ve dayanksz evlerin yan sra, yetersiz afet ynetimlerinden kaynakland ve mevcut yaklamn deitirilmesi gerektii iddia edilmektedir. Herhangi bir afet
sonrasnda toplumda kltr birikimi salayacak ve mutlaka renilecek dersler bulunmaktadr
ve bunlarn balca yedi sre hlinde incelenmesi mmkndr:
ncinebilirlik /Krlganlk ve Tepki: Tedavi yerine koruyucu hekimliin daha
nemli olmas rneinden hareketle, bu modern yaklam, afet sonras tedavi yerine nlem
almann nemine iaret eder. Ayrca doal, sosyal ve insan-rn evrenin birbiriyle iten
bamlln vurgular.

letiim: rgtlerin iindeki kadar rgtler aras iletiim son derece nemlidir.

Egdm: rgtler arasndaki egdm salamak iin uzmanlam komiteler


oluturmak ve toplantlar dzenlemek gereklidir.
Uyum Salama: Konut yapm, maliyetin paylam gibi projelerle nemli lde
uyum salamak mmkndr.
Karar Alma: Uygulanacak stratejiler iin kararlarn katlml olarak alnmas
nemlidir.
Denetim ve Otorite: Denetim, yetki ve bte ilerinin kurallara balanarak,
belirsizlikten kurtarlmas nemlidir.
351

atma zmlemesi: Muhtemel anlamazlklar - rnein nceliklerin ne


olacann saptanmas gibi- nlemek iin ok eitli mekanizmalar kullanlabilir. zellikle,
karlkl anlay gibi informel yollar denenebilir.
Deprem kltr; Bir topluluun son byk depremde kazand deneyimlerin
toplamdr. Trkiyede de depremlerle yaamay renmeliyiz eklinde zetlenebilecek
sylem de aslnda deprem kltrnden baka bir ey deildir. Toplumsal tepkiler ve kltrel
krizlerle deprem arasnda ilikiyi gsteren ilk alma 1956 ylnda yaplmtr. Daha sonra
yaplan almalar, olaan d doal olaylardan etkilenen topluluklarn, yerel kltr iinde,
risk ve afet kavramlarn nasl normalletirdiini gstermitir. Bu balamda nemli bir
kavramda gnll katlmdr. Yaplan bir ok aratrma, afet zararlarn azaltmada gnll
katlmn rgtlenmesinin nemine iaret edilmektedir. Gnll rgtler arasndaki sosyal
ilikiler ann (network), afetler ile ilgili rgtler arasndaki egdmn etkinliini
arttrmada rol oynad aratrmalarla ortaya konmutur. Bir toplumdaki mevcut sosyal
ilikiler ann etkili bir egdmn salanmasnda ok nemli olduunu gsteren almalar
bulunmaktadr. te yandan afet sonrasnda ortaya kan durumlardan biri de, toplumsal
atmann azalmasdr. Byk bir afetten sonra atmalar azaltan koullar ve nedenler
ksaca unlardr;

Toplumsal sisteme dardan ani bir mdahale olmas,

Toplumda hemen bir deerler hiyerarisi konusunda oydama (consensus)


olumas,

Acil sorunlarn hemen zmlenmesi ihtiyac,

Afetin insanlar arasndaki gemi olaylara ilikin potansiyel atma hafzasn en


aza indirerek, dikkatleri mevcut durum zerinde odaklandrmas,

Afetin sosyal stat farkllklarn azaltmas,

Afetin topluluk kimliini glendirmesi,

Afetin insanlardaki dar grll azaltrken etnik kimlik bilinlerini arttrmas

Sosyolojik olarak, eer toplumlar deprem ncesinde yatay btnlemeye yksek


derecede sahip iseler, sosyal ilikiler a daha skdr ve deprem sonras iyilemeleri ok daha
hzl gerekleir. Buna karlk dikey olarak yaplanm bir toplumda, ortak davranta
bulunma gtr, etkileim snrldr ve iyileme daha fazla zaman alr. Bir toplumda hakim
olan deerler sistemini zmlemeden, onlarn afet kltrlerini analiz etmek olana yoktur.
Trkiyede ise, gerek Osmanl imparatorluu dneminden balayarak srdrlen,
adalama veya batllama abalar sonucu kazanlan modernlik kadar, yaygn olarak
yaama egemen olan ve gelenekseli temsil eden slam kltrnden bamsz bir analiz mmkn deildir. Bu balamda kltrmzn geleneksel (slam) ve modern (Bat) kartlklarn
barnda tayan melez bir yapda olduunu sylemek de yanl olmayacaktr.

352

9.5. Afet Sosyolojisi Asndan 1999 Marmara Depremleri


Bilindii zere; 1999 ylnda Trkiyenin Marmara Blgesi iki byk deprem
yaamtr. Bunlardan birincisi 17 Austos sabah 3:02de meydana gelen ve merkez ss
Kocaelinin Glck ilesi olan 7,4 byklndeki depremdir. Esas olarak stanbul, Kocaeli,
Sakarya ve Yalova illerinde etkili olan deprem, resmi rakamlara gre 14.479 kiinin lmne,
43.953 kiinin yaralanmasna yol am; yaklak olarak 50.000i ciddi lde olmak zere
120.000 binada hasar yaratmtr. Bu depremde 2.000 bina km, 4.000i ise kullanlamaz
hle gelmitir. Ayn yl 12 Kasm akam saat 19:00da 7,2 byklndeki ikinci bir deprem,
merkez ss olan Dzce ve evresinde (ikinci defa) ykma yol amtr: 494 l, 4.948 yaral.
Kaybn daha fazla artmam olmasnn nedeni, pek ok binann 17 Austos Depreminde
hasar grd iin boaltlm olmasdr. Bu depremlerden sz ederken, Marmara Blgesinin
Trkiye asndan nemini hatrlamak gerekir. Depremlerin ar hasar yapt zmit Krfezi
ve evresindeki iller, 11.824.000 kiilik bir nfusu barndran, GSMHdaki pay % 33,5i ve
ulusal sanayi retimindeki pay % 45,6y bulan, sk sk Trk Sanayisinin kalbi olarak
anlan bir blgeyi oluturmaktadr. Her iki depremin oluturduu ekonomik zarar 10 milyar
dolardan fazladr. Bu sonulara toplumsal ve bireysel dzeyde neden olduklar dier sorunlar
da eklemek gerekir: isizlik, barnak gereksinimi, geici snak ve konutlardaki kt yaam
koullarna bal sorunlar, bireylerde uzun sreli veya kalc sakatlklar, psikolojik travmalar
vb. Deprem, Trkiye corafyas iin yeni bir olgu deildir. Tarihsel adan bakldnda,
Trklerin Anadoluya geliinde nce olduu gibi, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan
sonra da depremler bu blge iin en lmcl afet olmutur. 1999 Marmara Depremleri de bu
anlamda istisna oluturmamaktadr. Bu srete zellikle basn alanlar ve sivil toplum
rgtleri temsilcileri, yaanan ykm aklamaya alrken Trk Toplumunun evrimi
(modernleme balamnda) ve Trkiyede toplumsal deiim; ekonomik yap (retim
ilikileri, topran ve tanmaz mallarn ilevi, ehirlemeye bal iktisadi karlar.); siyasal
yap (devletin grevleri, devlet-toplum ilikisi, devlet-yurtta ilikisi, siyasi mtericilik ve
etkileri...); Trkiyenin uluslararas ilikilerdeki yeri ve Trklerin d dnya ile ilikileri
zerine analizler yapmlardr.
kinci olarak, 1999daki depremleri farkl klan bir neden de gerek rgtl, gerekse de
rgtsz olarak, yurttalarn kamu kuramlarndan bamsz olarak depremden etkilenen
blgelere yardm gtrmek iin harekete gemi olmalardr. Burada sz konusu olan,
alagelmi yardm toplama kampanyalarnn yan sra, binlerce kiinin bizzat deprem
blgesine giderek oradaki almalara katlm olmasdr. Bu katlmn kamu kuramlarnn
yokluunu veya eksikliini bazen nemli lde giderdiini belirtmek gerekir. Ek olarak,
cumhuriyet tarihinde ilk defa grlen bu denli byk bir (kendiliinden) seferberlik
hareketinin, bir yardm eylemi nitelii tad kadar afet sonras ynetimde, kurtarma ve
yardm rgtlemede baarsz olan siyasi ve idari sorumlulara kar protesto nitelii de
tadn kabul etmek gerekir. 17 Austos ve 12 Kasm 1999 Depremlerinin siyasal ve
toplumsal bakmdan sarsc nitelikte olmasn aadaki koullara balayabiliriz:
Bat Anadoluda grece uzun sredir byk deprem meydana gelmediinden,
lkenin cra, merkeze uzak blgeleriyle zdeletirilmi bir afet tipinin, Trkiyenin en

353

gelimi saylan yerlerinden birini, ekonomik ve kltrel anlamda kalbi saylan bir alan
(stanbul - Kocaeli - Bursa geni) etkilemi olmas.
Depremden ar biimde etkilenen kitlenin ihtiyalarnn sivil ve askeri kamu
kuramlarnn kapasitelerini am olmas ve sz konusu kuramlarn bu tip bir afete kar
hazrlklarnn yetersizliini gzler nne sermesi.
Gemi depremlere kyasla, depremin etkiledii kitlenin ehirli olmas; bir
blmnn kendisini ifade etmek ve siyasi eylemde bulunmak konusunda daha gl olan
orta ve st-orta snflardan olumas.
Kendileri de ounlukla yukardan andmz toplumsal snflarn yesi olan,
medyann kalbi saylan stanbulda yaayan basn-yayn alanlarnn, ilk defa bizzat
byk bir depreme maruz kalarak fiziksel ve psikolojik etkilerini yaamalar ve kendilerini
deprem kurbanlaryla zdeletirmeleri.
Devlet televizyonu dnda, gelimi bir zel televizyonculuun afet blgesindeki
durumu grntl haberlerle siyasi veya idari sorumlularca herhangi bir ayklamaya tabi
tutulmadan annda lkeye iletebilmi olmas (deprem blgesinin stanbula, dolaysyla zel
televizyonlarn ynetim merkezlerine yaknl da kolaylatrc olmutur)

9.6. Deprem ve Azgelimilik


1999 Marmara depremi, deprem sorunsal zerine ok ey ekleyebileceimiz bir eik
olmutur. Depremin bir doa olay olduu dncesi, depremlerin oluturduu zararlarn
kaynann toplumsal olduu dncesini gizleyebilmi; bir sre ierisinde oluan zararlarn
sanki beklenen deil beklenmeyen olaylarm eklinde alglanmas, geleneksel yaklamlara,
brokratik ve teknokratik temelli analizlere ve politikalara zemin hazrlamtr. Genel olarak
belirtmek gerekirse, depremi bir azgelimilik sorunsal olarak ele almak gerekir. Deprem,
azgelimi ve gelimi toplumlar asndan nemli temel farkllklar ierir. Bu konudaki
yaklamlar ounlukla muhafazakar, liberal ve reformist ierikte olup; radikal bak as,
toplumu dntrc veya deiim odakl olarak glenememitir. nemli bir ok aba sarf
edilmesine ramen, sivil toplumun etkinlii snrl kalm; tm toplumsal kesimler gibi, devlet
de hazrlksz yakalanm, kamusal aba byk lde yetersiz kalmtr. nemli aamalar
kaydedilmesine ramen, deprem konusu yeterince toplumsallaamam, dzensiz kentleme,
snrl sanayileme ve katlmsz demokrasi, insan-yap-kent btnln salayamamtr.
Hzl ve arpk kentleme ve zellikle ge apartmanlama, deprem koullarn nemli lde
etkilemitir.
Depreme ilikin oluan aresizlikler, imkanszlklar rasyonel ierii dk,
muhafazakar eilimlerin glenmesine zemin hazrlamtr. Depremin toplumsal ierii farkl
biimlerde yeterli dzeyde kavramlatrlmamtr. Zarara (afet anna) odaklanlm; zararn
nedenleri (ncesi) ihmal edilmitir. Depremler sadece zarar vermemekte, dzeni bozmakta
veya yok etmektedir. Deprem herkesi etkilemekte, ancak alanlar farkl biimde
etkilenmektedir; zararlardan bireysel ka mmkn olsa da, kamusal yaam herkesi deprem

354

sorunsalnn temel unsuru hline getirmektedir. Yaplarn yklmasnn toplumsal nedenlerini


aratrmaktan ziyade, yklann yeniden inasna veya zararn telafisine odaklanlm; telafi
konusundaki baarszlklar, imkanszlklarla merulatrlarak, reformist eilimler glenmi;
sorunlarn zm, zaten kentte zor tutunmaya alan aile ve akraba ilikilerinin snrl
gcne terk edilmitir.
alanlarn snrl gelirleri, deprem riskinin ykseklii, yaplarn dk kalitesi, vb.
olumsuz zellikler, deprem sigorta sisteminin gelimesini byk lde nlemi; bu durumda
snrl kamu kaynaklar, yok olan birikimlerin telafisinden ziyade, hayatta kalanlarn
yaamlarn deprem ncesi koullarn ok altnda srdrmelerine neden olmu, bireysel
zgven ve kamusal gvence byk lde ypranm; toplumda istikrar byk lde
bozulmutur. Afetzedeler, komular lrken kendilerinin neden lmediklerine, aklc ve
tatminkar bir cevap bulamadklarnda, muhafazakar eilimler ve geleneksel kabulleniler
glenmitir. Deprem-insan ilikilerinde emein deeri, insann, yaamn gvence altnda
srdrebilmesine olanak vermeyecek bir dzeyde tutulduundan, doa temelli deprem riski
toplumsal ierikli yaam riskine dnmtr. Dk yaam kalitesi yksek risk, dk
bireysel sorumluluk, dk toplumsal katlm, gsz devlet, borlu toplum, retmeyen ve
toplumsal sorumluluk almayan sermaye, vb. durumlar hep yksek deprem zararlar ile
temelden ilgilidir ve onunla ilikilendirilerek toplumsal analizler yaplmaldr.
Deprem sorunu, yksek risk tayan byk apta birikmi mevcut yap stokuna ilikin
zmleri de retmek mecburiyetindedir; alnacak tedbirlerin ve oluturulacak politikalarn da
benzer bir az gelimilik yaklam ile ele alnmas gerekir. Gelimi lkelerde depreme
dayankl yap retmenin ve onun devamlln salamann maliyeti (sigorta, mal ve can
kayb) o kadar yksektir ki, hibir kii ve kurum buna ynelik oluacak zararn stesinden
gelemez. Kalitesiz inaatn maliyetini kii ve irketler kendileri gsleyemezler; bunu
gsleyecek tek kurum sigorta sistemidir. Depremlerin herkes iin yakn bir tehdit ve risk
oluturduu, ancak 1999 Marmara depreminden sonra anlalmtr. Eskiden yaplar kaliteleri
ile alglanrken, imdi artk yap stoku ciddi yaam riski olarak grlmeye balanmtr; her
yap artk nemli bir yaam riski simgesidir; bunun sonulan ok ynldr ve tartlmaldr.
Deprem zararlarnn nedenleri ortadan kaldrlmadndan bir sonraki deprem riskleri
varln srdrmektedir; ancak, Trkiye iin artk belirli bir dzeyde ar kar ve rantlarn
marjinalletii, kentlemenin byk lde gerekletii, nfus art hznn yavalad,
konut fiyat artlarnn durma eilimi gsterdiinden, artk bina kullanm maliyetlerinin
aalara ekilerek, kalite ve dayanklln arttrlmasna ynelik abalarn daha mmkn
olabilecei dncesi Trkiye iin ok ynl tartlmaldr. Temel olarak, deprem bir
toplumsal ilikiler btndr; bu ilikilerin azgelimi olduu bir gerekliktir. Gelimi ve az
gelimi lke toplumsal yaplar arasndaki farklar nemlidir; radikal eletiri ihtiyac vardr.
Azgelimi toplumsal ilikileri eletirel bir biimde sorgulamayan, snfsal zmler
aramayan bak alarnn analiz ve uygulamalar byk lde muhafazakar sonular
douracaktr.

355

9.7. Afet Faktrlerinin Etkileimi


Bir lkedeki afet kaynakl kayplar etkileyen birok faktr bulunmasna ramen
bunlarn grup hlinde toplanmas mmkndr:

Doal evre

Toplumsal dnya

nsan-rn olarak ina edilmi evre

Bu grup aslnda farkl sisteme de iaret etmektedir.

Fiziksel sistem (atmosfer, biyosfer, hidrosfer gibi dnyann fiziksel sistemleri),

nsan sistemi (nfus, kltr, sosyal snflar, ekonomi ve siyaset gibi insan
sistemleri),

na edilmi sistem -barajlar, yollar, konutlar gibi alt yap sistemleri

lkesel olarak, sistemler arasnda ve sistemlerin kendi iindeki alt-sistemler arasnda


ok farkl etkileimler sz konusudur. Bu son derece dinamik ve giderek karmaklaan
etkileimsel yapnn analizi kadar, sorunlarn zm de glemekte, kayplarn
hesaplanmasnda da kukulu durumlar ortaya kmaktadr. Bu nedenle kreselleen dnyada
afet kayplar giderek artmaktadr. Sosyolojik olarak ok nemli nokta, ikinci grupta yer alan
insan sistemini oluturan nfusun karakteristiklerinin dier sistemlerle etkileim iinde
bulunmas ve afet kayplarn belirleyecek gte olmasdr. Eer tm insanlar benzer sosyoekonomik koullarda ve fiziki mekanlarda yaam olsalard kukusuz, sorunlar iin zm
nerileri de ok daha basit ve kolay olabilirdi. Oysa durum, hem insanlarn yaadklar
koullarn farkl olmas hem de bu koullardaki srekli deiim yznden karmaklamaktadr. Sonu olarak insan sistemindeki srekli deimeler, insan gruplarnn
karlatklar risklerin ve krlganlklarnn artmasna yol amaktadr. Hem ABDde hem de
dnyann birok yerinde -Trkiye rneinde; Dou Marmara dnlebilir- afet kayplar,
nfusun younluu, art hz ve dalmna bal olarak artmaktadr. Bir blgenin nfusu
arttka urad felaket de bymektedir. Ne yazk ki, kanlmaz olarak ulam olanaklar
nedeniyle zellikle deniz kysndaki afet blgelerindeki nfus azalmak bir yana, giderek
artmaktadr. Trkiyede stanbul ve Kocaeli, ABDde Kaliforniya eyaletindeki ehirlerden
San Franciscoya krsal blgelerden kentlere ynelik g kaynakl nfus art her yerden
fazladr.
nsanlarn tutum ve davranlarn rehberlik eden ve paylalan deerler inanlar, bilgi
ve beceriler olarak kltr ve kltrel alglar ve sosyal organizasyon, doal afet kayplarn
etkilemektedir. rnein riskler karsnda kiilerin seici alglar ve riskten saknma ve
saknmama konusundaki tercihleri, kltre gre farkllaabilmekte veya statkonun
devamndan yana tavr koyarak deimeyi geciktirebilmektedir. Krlganln nemli lde
teknolojinin nasl dald ve nasl kullanld ile ilikisi vardr ve kararlar ou zaman
356

birbiriyle yaran karlara, politik, sosyal ve ekonomik faktrlere bal olarak alnrlar. Din
ve ideoloji ise, ou zaman grubun hem kendi arasndaki hem de doa ile olan ilikilerini
merulatrmada kullanlr; ancak, tm bu faktrlerin isel olarak bamllklar ve ok
ynllklerinin bulunduu unutulmamaldr. Kamu politikalar ve siyasal dzenlemeler, bir
toplumda afetler karsndaki krlganlk, yaanlan tecrbe ve iyileme zerinde etkilidir.
rnein devletin tm sorumluluklar yklenmesi veya sorumluluklar kiiler, zel sektr ve
yerel ynetimlerle paylamas, gelimi Bat lkeleri ve gelimekte olan bat-d toplumlarda
kukusuz farkldr ve farkl olmak zorundadr. nk kamu karlar az gelimi lkelerde
kapitalizmin acmasz koullarna terk edilemez ve edilmemelidir. Buna karlk ABD gibi
lkelerde de, bireysel sorumluluk ve ekonomik koullar birbirine paralel olarak gelimitir ve
kamu fikri doal olarak ikinci planda olabilir.
Yallar hemen hemen tm toplumlarda en fazla risk altnda bulunan gruplardr.
Onlarn gerek fiziksel gerekse ekonomik olarak gsz konumlar doal ve teknolojik risklere
daha uzun sre maruz kalmalaryla da yakndan ilikilidir. rnein, yallar tasarruf amacyla
baz teknik donanmlar kullanmamakta ve bu yzden ar scaklarda canlarn
kaybedebilmektedirler. Deprem, frtna ve su taknlarndan en fazla, dayanksz evlerde
yaayan yoksul, yal, kadn ve ocuklarn zarar grd, ancak bu olaylar hakknda yeterli
kaytlara sahip olunmad sylenebilir. Ayrca gerek ABDde gerekse Trkiyede yasalarn
ev sahibi olanlarn maddi zararlarn karlamaya izin vermesi, eitsizliin yeniden
retilmesine yol amaktadr. nk zenginlerin ksa zamanda yaamlarn yeniden kurma,
geici konut yerine srekli konuta sahip olabilme ans dnyann her yerinde daha yksektir.
Trkiyede de byle olmu, zenginler hemen baka illere veya yeni salam konutlara
tanabilmiken, prefabrike evlerde yaam, yoksullar iin yllarca srm veya yeni yaplan
afet konutlarna tanmak iin yeterli ekonomik gc bulamadklarndan, evlerini kiraya
vererek, daha uygunsuz ve geici konutlarda yaamay srdrmeyi yelemek durumunda
kalmlardr.
Sosyolojik olarak eitsizlik kavram ve bu konudaki almalar, sosyal snflarn
yerini almaktadr. Bu yzden son yllarda sosyal problemler zerine yaplan almalar,
eitsizliin kaynaklarna inmekte, ekonomik/snfsal, toplumsal cinsiyet ve etnik temelli
eitsizliklere bir yenisi daha eklenmi bulunmaktadr ki, bu da yallktr. Bu almalarda
eletirel bir bak asyla g ve atma incelenmektedir. Afetler srasnda sadece sosyalekonomik ve politik organizasyon tahrip olmamakta, insanlar duygusal, travmaya bal ve
dier psikolojik sorunlarla da karlamaktadrlar. Ancak yksek gelir grubundan olanlarn
daha az psikolojik sorunla ba etmek zorunda kalmasna karn, yoksulluun iddetlenmesine
yol at iin fakirlerde ve ayrca erkeklere gre kadn ve gen kzlarda daha fazla gzlendii
bilinmektedir. Trkiyede de benzer bulgular arpc bir biimde gzlenmitir. Bu nedenle
tm toplumlarda risk gruplarnn ok farkllk gstermedii ve aralarnda nitelden ok nicel
farkllklar olabilecei dnlmelidir. Srdrlebilir afet zararlarn azaltma giriimleri, her
eyden nce, yarn uranlacak zararlarn, bugn alnacak ve alnmayacak kararlarn bir
sonucu olduunun yerel insanlar tarafndan kabul edilmesini gerektirir. Aslnda bu,
toplumdaki mevcut dnce sisteminin bir yana braklmas ve yerel afetlerin etkileri, kayplar
ve maliyetler konularnda son derece ak bilgilere sahip olunmasndan baka bir ey deildir.

357

Gelecekteki kayplarn ok ynl kestirilmesine ihtiya olmasna ramen, gelimi Batl


lkelerin elinde bile bunu mmkn klabilecek dzeyde yeterli teknikler ve modeller
bulunmamaktadr. Halen elde bulunan nceki afetlere ilikin kayp tahminlerinin de son
derece salksz olduunu sylemek mmkndr.
Her afetten sonra ilk konuulanlar can kayplar, yaralanmalar ve maddi hasarlardr.
Ancak byk afetler sadece maddi ve manevi kayplara yol amakla kalmazlar. Dolayl veya
dolaysz olarak bir toplumdaki toplumsal kurum ve kurulularn, gelecek kuaklar
etkileyecek kurallarn, ekolojik sistemin karakteristiklerini etkileyebilir ve hatta bir lkedeki
siyasal istikrarn bozulmasna yol aabilirler. Aslnda maliyetin bu trden ok yksek olduu
durumlar nadir olsa bile, byle durumlara dier afet etkileri denilmekte ve balk altnda
toplanmaktadr:

Ekonomik ve sosyal etkiler

Kurumsal ve

evresel etkiler

te can ve mal kayplarndan daha sonra ikincil/tali olarak gelen ve teki olarak
adlandrlan sosyal ve ekonomik etkiler aslnda sanldndan daha fazla nemli olduu hlde,
rahatlkla gz ard edilebilmektedir. Bu sorunun uluslar aras dzeyde ve fakat deiik
derecelerde var olduunu gzlemek ise durumu daha dramatikletirmektedir .

9.8. Sosyolojik Adan Srdrlebilir Afet Zararlarn Azaltma


almalar in Temel Admlar
Srdrlebilirlik gerek evre gerekse afet almalarnn temel kavramdr.
Srdrlebilir afet zararlarn azaltma almalar kolay deildir ve olaanst aba gerektirir.
Ancak bu konudaki temel admlar ksaca unlar olabilir:
Yerel liki An, Oydamay ve Yapabilirlii na: Gnmzde artk afet uzmanlar,
acil planlamaclar, kaynak yneticileri, toplum planlamaclar ve dier yerel taraflar
problemleri dardan bir yardm almadan kendi kendilerine zmeye almaktadrlar. Afet
sonras iyilemenin salanmasnda yerel oydamann yan sra, planlama ve uygulamada
yaran grlerle gelime salayan bir yaklama ihtiya vardr. te srdrlebilir afet
zararlarnn azaltma ilikiler-a, potansiyel bir yaklam olarak, her lkenin kendi topluluklarnn problem zmnde ibirlii yapmaya angaje olmalar demektir. Taraflar
arasnda btnyle bir oydamaya ulalmas her zaman mmkn olmasa da, oydama
srecinin kendisi, yeni fikirlerin ortaya kmas ve topluluk ruhunun benimsenmesi
alarndan nemlidir. Bylelikle afetzedeler, taraflar sorumluluk almaya zorlayabilir ve bugn alnacak kararlarn geleceklerini belirleyeceini anlamalarna yardmc olur. Yerel
taraflara, merkezi hkmet, teknik rehberlik ve parasal destek vermelidir.

358

Btncl Hkmet erevesini Yaplandrma: Srdrlebilir bir zarar azaltmay


olanakl klabilmek iin, afet ve zararlarn azaltlmasna ynelik tm politikalar ve programlar
btnletirilmeli ve sreklilikleri salanmaldr. Bunun iin dizi konferanslar ve toplantlarla
tm yenilik ve gelimelerden tm taraflar haberli klnmal, yasal olarak sorumluluklar
blm olan taraflar arasnda egdm salanmaldr.
lke apnda Risk ve Afet Deerlendirme almas Yapmak: Yerel abalan
desteklemek zere, ulusal dzeyde risklerin ve yaplan almalarn deerlendirilmesi yoluyla
gelecekteki tehlikeler, kapsaml ve etkileimsel olarak tahmin edilebilir. Yerel planlamalar,
kresel fiziksel srelerden yerel kaynak ve binalara kadar deien toplu bilgiyi ieren, tek
yerine oklu-afet ve topluluk leinde risk haritalarnn yaplmasn gerektirir.
Ulusal Veri Taban Oluturmak: Her ulus ve toplum, gemiten bu yana yaam olduu afetler hakknda bilgileri toplamal, analiz etmeli, standart hle getirerek biriktirmelidir.
Bylelikle, kayp trleri, yerleri, zel sebepler, gerek maddi kayplar hakknda karlatrmal
bilgiler gelecekteki afet almalarnda kullanlmak zere hazr bulundurulur.
Kapsaml Eitim ve retim Vermek: Gnmzde afet yneticileri, gemite
karlaamad kadar g problemlerle, rnein karmak sosyal ve eko-sistemler, son derece
sofistike maliyet-yarar analizleri ve uzun dnemli zm nerme sorumluluu gibi
durumlarla yz yze gelmektedir. Bu yzden afet zararlarn azaltma ve hazrllk
faaliyetlerinin eitimi interdisipliner olmaldr. niversitedeki yksek eitim programlar da,
geleneksel disiplin ynelimli yaklamlarn brakarak, srdrlebilirlik ve afet ilikisinde
yatan, gerek dnya problemlerini zmek zere interdisipliner eitime gemelidir.
Baarnn llmesi : Gsterilecek baar ve srdrlebilirliin llmesi iin temel
verilerin salanmas gereklidir. rnein sigorta, inaat standartlar gibi dzenlemelerin etkilerini belirlemek iin veriye ihtiya vardr. Ancak bu konuda ABD bile yetersizdir ve 30
yldr etki deerlendirmesi yaplamamtr.
Bilginin Uluslararas Paylam: ABDnin sahip olduu srdrlebilir afet azaltma
bilgi ve teknolojisinin tm dier uluslar ile paylamasnn gereklilii. Aslnda, son yllarda
gelimekte olan lkelerde youn olarak yaanan afetler sonucunda, ters ynl bilgi birikimi
gereklemi ve ABDnin Kaliforniya Eyaleti, Trkiye deneyimini paylamak zere, 2003
ylnda Trk sosyal bilimcilerin San Josede yaplan bir toplantya katlmlarn salamtr.
Afetler can ve mal kaybna yol aan fiziksel bir olay olmann tesinde, sosyal ve
siyasal sonular da douran toplumsal olaylardr. Afetler, toplumsal sistemlerin olaan
ileyilerini felce uratarak normal zamanlarda siyasi ve idari sorumlularn kulak vermedii
dnlen toplumsal taleplerin -zellikle de devlet mekanizmasnn afete mdahalesi
honutsuzluk konusu olmusa- duyurulmas iin uygun bir ortam yaratr. Bu gibi krizler
yalnzca yetkililerin tepki verme kapasitelerini deil, ayn zamanda krizin etkiledii ynetim
sisteminin demokratikliinin gerekliini de snar. Bunun yansra, sekinlerin performans
da sorgulanr, olaydan alnan dersler nda deiim talep eden aktrler, kamusal alana
geici bir sre iin de olsa hakim olur ve siyasal sistem zerinde bask olutururlar.

359

1999 Marmara Depremleri rnei bize afetin bu anlamda nasl bir frsata
dnebileceini aka gstermektedir. Deprem yklganlnn ve kamu kuramlarnn
afetlere hazrlkszlnn nedenlerine ilikin yaplan sorgulamalar derinleerek Trkiyedeki
toplumsal dzen ve siyaset zerine analizlere dnmtr. Medyada, depremin ykt eski
Trkiye ve deprem sonras meydana kan sivil dinamiklerin hayata geirecei yeni
Trkiye kurgular yaplarak, birincisinden kincisine doru gerekleecek bir dnm iin
toplumsal ivme yaratlmaya allmtr. Afeti tanmlayanlar, bylelikle ondan nasl
yararlanacaklarn da ifade etmi olurlar. Bu anlamda 1999da medya, toplumun
tepkilerinden yararlanarak, depremi siyasal ve toplumsal dnm hzlandracak bir
katalizr olarak yeniden tanmlamaya alrken; varolan dzenin korunmasndan yana olan
siyasi sekinler ve idareciler de bu tanm olabildiince etkisizletirmeye almlardr.
Cumhuriyet tarihindeki byk depremleri incelediimizde, afetin her defasnda olu
zamannn durum ve artlar erevesinde yeniden tanmlandn grrz. 1999daki en
nemli fark, belki de daha az yolsuzluk, kayrma ve siyasi clientelismem olduu, daha effaf,
katlmc bir demokrasinin ve yeniden dzenlenmi bir kamu ynetimin, iyi bir toplumsal
dzen elde etmenin yansra afetlerin etkilerini azaltmann da en nemli yolu olduu
gereinin bu tanmn ana ekseni yaplm olmasdr.

360

Uygulamalar
1)
Yaadnz yerleim yerinde ve/veya yaknnda yaanm bir depremin,
toplum zerindeki etkilerini aratrnz.

361

Uygulama Sorular
1) Size gre; depremin etkilerini azaltmak amacyla yaplan almalar yeterli midir?
2) Depremin sosyal yap zerindeki olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir?

362

Bu Blmde Ne rendik zeti


Bu blmde, sosyolojik adan afet, afet sosyolojisinin tarihsel geliimi ve afetin
etkilerini azaltabilmek iin dnce dzeyinde yaplacak temel deiiklikler bata olmak
zere, afet sosyolojisi kapsamnda ele alnmas gereken konular zerinde durulmutur.
Ayrca, Deprem ve azgelimilik, afet faktrlerinin etkileimi, sosyolojik adan srdrlebilir
afet zararlarn azaltma almalar iin temel admlar aklanmaktadr.

363

Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi Afet Sosyolojisi iinde alma zemini bulmaktadr?
a) alma Hayatnn toplumsal etkileri
b) Genlik Hareketleri
c) Deprem, sel gibi doa olaylarnn toplumsal etkileri
d) Siyasal hayatn toplumsal etkileri
e) Aile hayatnn toplumsal etkileri
2) Trkiye'de afetlerin sosyolojik bir problem olarak ele alnmasnn tarihi ok
yenidir; bu alanda yaplm ilk sosyolojik almalar ne zaman yaplmaya balanmtr?
a) 1950'li yllarn sonlar
b) 1970'li yllarn sonlar
c) 1990'l yllarn sonlar
d) 2000'li yllarn balar
e) 2010'lu yllarn balar
3) Trkiyede, afet aratrmalarnn ierii ve ynelimi asndan bir dnm noktas
oluturmu olan olay aadakilerden hangisidir?
a) 1939 Erzincan Depremi
b) 1983 Erzurum Depremi
c) 2010 Elaz Depremi
d) 2011 Van Depremi
e) 1999 Marmara Depremi

364

4) Afet kavramnda ilevselci-yapsal yaklamn egemenliini kran ve paradigma


deiimi yaratan gelime aadakilerden hangisidir?
a) Hzl nfus art
b) Sanayileme
c) evre Kirlilii
d) 20. yzyln sonlarndan itibaren kresel dzeyde ykselen doal ve
teknolojik felaketler
e)

Ekonomik Kalknma

5) Afetler, sosyoloji iin neden nem tamaktadrlar?


a) Gerek fiziksel gerekse sosyal evreyi deitirdiklerinden dolay
b) Ekonomik krize yol atklarndan dolay
c) Ekonomik kalknmay saladklarndan dolay
d) evre kirliliine yol atklarndan dolay
e)

Psikolojik ykma yol atklarndan dolay

6) lkemizde yeni bir alan olan afet sosyolojisinin ABDdeki temeline ilikin
aadakilerden hangisi dorudur?
a) Sosyoloji biliminin douuna dayanan tarihsel bir temeli bulunmaktadr.
b) Geen yzyla dayanan tarihsel bir temeli bulunmaktadr.
c) Sanayi devrimine dayanan tarihsel bir temeli bulunmaktadr.
d) Feodal dneme dayanan tarihsel bir temeli bulunmaktadr.
e) lk alara dayanan tarihsel bir temeli bulunmaktadr.

365

7) Trkiye ve ABDde yaplan sosyolojik almalarda, afet kayplarn azaltabilmek


iin zerinde nemle durulan konu aadakilerden hangisidir?
a) Ekonomik olarak afet kayplarn azaltabilmek
b) Afet sonras iyiletirme almalarn koordine edebilmek
c) Afet sonras mdahale almalarn koordine edebilmek
d) Afet ynetimi almalarn koordine edebilmek
e) Toplumu acil tepki verebilmek zere hazrlkl hle getirme aratrmalar
8) nsann afete uyum salamas, doal afetlerin hangi zelliine uygun olmaldr?
a) Doal Afetler gibi dinamik
b) Doal Afetler gibi duraan
c) Doal Afetler gibi ntr
d) Doal Afetler gibi verimli
e)

Doal Afetler gibi esnek

9) Srdrlebilir bir afet zararlarn azaltma giriimi nasl bir gr gerektirir?


a) Ksa vadeli bir gr
b) Orta vadeli bir gr
c) Uzun vadeli bir gr
d) Ksa ve orta vadeli bir gr
e) Dar gr
10) Aadakilerden hangisi, Deprem, frtna ve su taknlarndan en fazla etkilenen
gruplar arasnda deildir?
a) Dayanksz evlerde yaayan yoksullar
b) Dayanksz evlerde yaayan yallar
c) Dayanksz evlerde yaayan kadnlar
d) Askeri klalarda yaayanlar
e) Dayanksz evlerde yaayan ocuklar

366

Cevaplar
1) c, 2) c, 3) e, 4) d, 5) a , 6) b, 7) e, 8) a, 9) c, 10) d.

367

10. AFET EKONOMS VE SGORTACILII

368

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu blmde afet ynetimi ve kalknma, doal afetlerin maliyetleri, doal afetlerin
kamu maliyesine etkileri, doal afetlerin makro ekonomiye etkileri, trkiyede doal afetler
ve etkileri, afet sigortalar konusu ilenecektir.

369

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Afet ynetimi ve kalknma arasnda nasl bir iliki bulunmaktadr?
2) Doal afetlerin maliyetleri nasl hesaplanabilir?
3) Doal afetlerin kamu maliyesine ve makro ekonomiye etkileri nelerdir?
4) Trkiyede doal afetlerin ekonomi zerinde ne gibi etkileri olmutur?
5) Afet sigortalarnn kapsam nasl dzenlenmitir?

370

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Konu

Kazanm

Afet Ynetimi ve Kalknma

Afet Ynetimi ve Kalknma Bu


kazanmn
elde
arasndaki ilikiyi detayl edilebilmesi
iin
ders
olarak karayabilmek.
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

Doal Afetlerin Maliyetleri

Doal Afetlerin Maliyetleri Bu


kazanmn
elde
hakknda bilgi edinebilmek. edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

Doal
Afetlerin
Maliyesine
ve
Ekonomiye Etkileri

Kamu Doal
Afetlerin
Kamu
Makro Maliyesine
ve
Makro
Ekonomiye Etkileri ve bu
etkilerin
sonularn
inceleyebilmek.

Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei

elde
veya

Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.

371

Anahtar Kavramlar

Afet ve Kalknma

Afetlerin Maliyetleri

Kamu Maliyesi

Makro Ekonomi

Afetler ve Etkileri

Afet Sigortalar

Afet Ekonomisi

372

Giri
Afet, toplumun veya toplumun bir kesiminin kendi imkan ve kaynaklar ile baa
kmakta yetersiz kalaca dzeyde fiziksel, ekonomik ve sosyal kayplara uramasna yol
aarak, normal yaam ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uratan doal,
teknolojik veya insan kaynakl tehlikelerin oluturduu sonutur. Afetleri kaynaklarna gre
iki ana grupta incelemek mmkndr; doal afetler ile teknolojik ve insan kaynakl afetler.
Doal afetler, geni kitleleri etkileyen ekonomik, mali ve sosyal adan ok byk kayplara
neden olan, nemli bir risk grubunu temsil eden katastrofik risklerdir. Doal afetler dnyada
yzbinlerce insann hayatn kaybetmesine ve milyarlarca dolar maddi kayba neden
olmaktadr. Yalnzca 2012 ylnda dnyada doal afetlerde 13.929 kii hayatn kaybetmi,
185,7 milyar ABD Dolar ekonomik kayp gereklemitir. Doal afetler sonucunda nemli
miktarlarda oluan ekonomik kayplar ounlukla devlet tarafndan stlenilmektedir.
Afetlerin genel zelliklerini aadaki ekilde zetlemek mmkndr.
Afetler, insan topluluklar ve yerlemeleri zerinde kayplar meydana getirir,
aknlk, panik, ok, yaralanma, sakatlanma ve lmlere neden olur, bulac ve salgn
hastalklara yol aabilir.
nsan faaliyetlerini kesintiye uratarak yerleme birimini etkiler, sosyal ve teknik
altyapy tahrip eder.
Nfus art, kentleme ve salksz yaplama gibi nedenlerle, gnmzde
afetlerin yol at can ve mal kayplar gemie oranla ok daha fazla olmaktadr.
Az gelimi lkelerde afetlerin yol at can ve mal kayplar gelimi lkelerden
daha fazla olmaktadr.

Blge afetle kendi imkanlar ile baa kamadndan blge dndan yardm talep

edilir.
lkelerin, afetlerle kendi imkan ve z kaynaklaryla baa kamamalar,
uluslararas yardm ve ibirliini talep etmesine bylece afetlerin kresel etkilere yol
amasna sebep olur.
Gnmzde yaanlan byk afetlerin;

lke genelinde ekonomiyi ve byme hedeflerini sekteye uratarak,

demeler dengesinde bte a oluturarak,

Bte gelir-gider dengesini bozarak,

Gelir dalmnda olumsuz etkileyerek ve fakirlii artrarak,

373

Planlanan yatrmlarn
kesilmesine yol aarak,

durdurulmasna

ve

yatrma

ayrlan

kaynaklarn

retim azalmasna, stok kaybna, pazar kaybna, mal darlna ve fiyat artlarna
zemin hazrlayarak,
Yeni vergilerin gndeme gelmesine, isizlie, sosyal dengelerin bozulmasna ve
kontrolsz nfus hareketlerine yol aarak lkelerin ekonomik ve sosyal istikrarnn
bozulmasna neden olduu bilinmektedir.

374

10.1. Afet Ynetimi ve Kalknma


Afetlerin hem doal hem de sosyal olgu olarak kabul edildiini gsteren bak asnn
kalknma kavram ile balantl olduu sylenebilir ve sz konusu olan ilikinin iki ynl
olduunu ileri srmek mmkndr. Farkl bir deyile afetler kalknma hedeflerine engel
olabilir ya da meydana geldii toplumsal kesimlerde yeni frsatlar yaratabilir. Benzer ekilde,
kalknma plan ve politikalar da afet riskini hem arttrabilir hem de azaltabilir. Afetlerin,
kalknma programlar nnde bir engel olmas gereine ek olarak, g ve buna bal olarak
nfusun artmasnn gzlemlenebildii kentleme olgusu, evresel deiimler, kreselleme ve
yoksulluk gibi kalknma olgusunun altnda yatan tm faktrler afet riskinin olumasna yol
aabilir. Sz gelimi, kresel snma ve bununla birlikte kresel boyuta yaanan iklim
deiiklikleri sonucu ortaya kan iklimsel tehlike ve afetler bu balanty aka ortaya
koymaktadr. Yine Birlemi Milletler tarafndan hazrlanan Afet Risk Azaltlma: Kresel
nceleme 2007 isimli raporda afet riskinin, afetin gereklemesi durumunda aa ktn;
bununla birlikte sklkla kalknma ile ilgili kararlarn alnmas srasnda grnmez hle geldii
ileri srlmektedir. Afetin meydana gelmesi, toplumun hemen hemen tm kesimlerinde
farkndaln olumasnda ilk anda olduka byk bir etkiye sahip iken, daha ileri dnemlerde
bu farkndalk giderek azalmakta ve politika alannda alnan kararlar da dahil olmak zere bu
olgu ou zaman gz ard edilmektedir. Oysa bu olgunun uzun vadeli plan ve programlarda
yer almas gerekmektedir. Bunun gerekletirilebilmesi iin, kentleme ve evresel
deimeler gibi kalknma sreleri ile riskler arasndaki balant iyi anlalmal ve buna ek
olarak sklkla gz ard edilen risk faktrleri arasnda yer alan toplumsal cinsiyet, sosyal
eitsizlik, sosyal ve politik alanlarda yaanan atmalar ve ynetimden kaynaklanan
yetersizlikler de bu srece dahil edilmelidir.
Yukardaki bileenlere ek olarak, afet riskinin azaltlmas konusunda uzun dnemli bir
plan ve programn gerekletirilmesi iin srece dahil edilmesi gerekli olan dier aktrleri de
u ekilde sralamak mmkndr: Yerel topluluk, merkezi ve yerel hkmetler ve uluslararas
topluluk, ihtiyalarn belirlenmesinde zellikle yerel topluluk nemli bir role sahiptir ve
merkezi ve yerel hkmetler bu konuda lider konumda olmaldr. Kalknma fikri ile afet
olgusu arasndaki iliki konusunda ilk kurumsal giriim, 1999 ylnda Birlemi Milletler
Genel Meclisi tarafndan Afetin Azaltlmas in Uluslararas Strateji Biriminin kurulmas
ile olmutur. Bu rgtlenmenin temel amac, afet riskinin azaltlmasnn srdrlebilir
kalknmann nemli bir bileeni olduu gerei konusunda farkndaln arttrlmas ile afete
dayankl topluluklarn olumas ve desteklenmesi; bylelikle, afet nedeni ile oluabilecek
insan, sosyal, ekonomik ve evresel kayplarn azaltlmasdr. Bu amalara ulaabilmek iin
hassasiyetin azaltlmas gerekmektedir. Bu kavram, toplumda var olan eitsizlikler nedeni ile
kimi gruplarn risklere kar daha fazla krlgan olmas durumunu ifade etmektedir. Buna ek
olarak bu kavram, hem kalknmann nnde bir engel, hem de afet risklerinin kalknma
pratikleri sonucu artmas dncesine paralel olarak, kalknma olgusu nedeni ile ortaya kan
bir sonu olarak deerlendirilebilir. Bu nedenle kalknma programlarnda bu krlganln
azaltlmas iin yaplmas gerekenler de son dnemlerde yer almaya balamtr. Hyogo
Eylem erevesi (2005), bu konuda atlm nemli bir adm olarak kabul edilmektedir. Bu
ereveye gre, srdrlebilir kalknma, yoksulluun azaltlmas, iyi ynetim ve afet riskinin

375

azaltlmas karlkl olarak birbirlerini balayan olgulardr. Btn bu sorunlar ile baa kmak
iin hem topluluk hem de ulusal dzeyde kapasitelerin arttrlmas gerekmektedir. UNDP
(2004) afet riskinin azaltlmas ve kalknmann bir arada olmas iin gerekli olan aamalar u
ekilde sralamaktadr:
Kalknma politikalar ve afet risk dzeyleri arasndaki ilikinin deiimini izlemek
iin afet riski ve planlama aralarnn geliimi hakknda temel verilerin toplanmas
Afet riskini azaltacak kalknma plan ve programlarndaki pratiklerin dalm ve
bu pratiklerin karlatrmal incelenmesi
Kalknma ve afet ynetimi sektrlerine yeniden yn verilmesi konusundaki politik
iradenin tevik edilmesi
Afet ynetimi ve kalknma programlarnn bir arada baarl bir ekilde
yrtlebilmesi iin ncelikli olarak bilgi salanmas konusundaki eksikliklerin giderilmesi
gerekmektedir. Afet riski ve etkilerinin hem yerel hem de kresel seviyedeki etkileri
konusunda sahip olunan verilerin yetersizlii nemli bir sorun olarak deerlendirilmektedir.
Bu durumda afete maruz kalm ya da afet riski ile kar karya olan yerelin bilgisinin de
nemli olduu ifade edilebilir. Bu bilgi, afet ynetimi konusunda ciddi bir kaynak olarak
deerlendirilebilir.

10.2. Doal Afetlerin Maliyetleri


Doal afetlerin maliyetleri; dorudan maliyetler, dolayl maliyetler ve ikincil
maliyetler olmak zere gruba ayrlmaktadr. Dorudan maliyetler; tm sabit varlklarda,
sermaye ve stoklarn mamul, yar mamul mallarnda ve ham maddelerinde ezamanl olarak
ortaya kan maliyetlerdir. Ayrca acil yardm ve mdahale harcamalar dorudan maliyetler
ierisinde yer almaktadr. Doal afetlerin sebep olduu ekonomik kayplarn nemli bir
blm sigorta irketleri tarafndan karlanmaktadr. Doal afetlerin gerekleme olasl az
olmasna ramen oluturabilecei hasarlar ciddi boyuttadr. 1980-2012 yllar arasnda 21.000
doal afet olay gereklemitir. 2,3 milyon kii hayatn kaybetmitir. Toplam kayplar 3.800
milyar ABD Dolardr. Bu kaybn 970 milyar ABD Dolar sigortal kayptr. Tablo 7de
1980-2012 yllar arasnda ktalara ynelik doal afete ilikin bilgiler yer almaktadr.

376

Tablo 7: 1980-2012 Yllar Arasnda Ktalardaki Doal Afete Ynelik Bilgiler


Doal
Says
Yzdesi

Afet Hayatn Kaybeden Toplam Kayp Sigortal Kayp


Yzdesi
Kii Says Yzdesi
Yzdesi

Kuzey
Amerika

%24

%13

%38

%65

Gney
Amerika

%6

%2

%3

%1

Avrupa

%21

%6

%14

%16

Afrika

%9

%27

%1

<%1

Asya

%32

%52

%41

%13

Avusturalya/
Okyanusya

%8

%1

%3

%4

Tablo 7 incelendiinde 1980-2012 yllarnda yaanan doal afet says (%32), hayatn
kaybeden kii saysnn yzdesi (%52) ve toplam kayp yzdesi (%41) en fazla olan kta Asya
ktasdr. Sigortal kayp ise %65 ile en yksek Kuzey Amerikada yer almaktadr. Doal
afetlerin dolayl maliyetleri fiziksel hasarlarn sonularndan kaynaklanan kayplar ifade
etmekte ancak, dorudan maliyetler gibi kolay llememektedir. Dolayl maliyetler; retim
faaliyetleri kayplarn, karda, satlarda ve cretlerde meydana gelen azalmalar, alt yap ya
da dorudan fiziksel hasarlar nedeniyle firmalarn kapanmasn ve kt kayplarn
iermektedir. Doal afetlerin neden olduu hem dorudan hem de dolayl maliyetler afetten
sonra grnen ikincil maliyetlere neden olmaktadr. kincil maliyetler ekonomide sadece
ekonomik bymeyi deil, ayrca; retimi, milli geliri, istihdam, tketimi, yeniden yaplanma
iin ham madde almn ve kamu gelirlerini etkilemektedir. Bylece dorudan ve dolayl
maliyetlerin etkileri demeler dengesine ve borlanma seviyesine yaylmaktadr. 19802011
yllar arasnda en maliyetli (toplam kayplar bakmndan) en nemli doal afet olaylar
aadaki Tablo 8de sralanmaktadr. Bu maliyetli doal afetler arasnda en fazla etki yaratan
doal afet eidinin depremler olduu grlmektedir.

377

Tablo 8: 19802011 Yllarnda Meydana Gelen Maliyetli Afetler


Dnem

Afet

Etkilenen Blge

Toplam Kayp (Milyon ABD


Dolar )

11.03.2011

Deprem, Tsunami

Japonya

210.000

30.08.2005

Katrina Kasrgas

ABD

125.000

17.01.1995

Deprem

Japonya

100.000

12.05.2008

Deprem

in

85.000

17.01.1994

Deprem

ABD

44.000

15.11.2011

Sel

Tayland

40.000

14.09.2008

Ike Kasrgas

ABD

38.300

01.09.1998

Sel

in

30.700

27.02.2010

Deprem, Tsunami

ili

30.000

23.10.2004

Deprem

Japonya

28.000

19802011 yllar arasnda en maliyetli (toplam ekonomik kayplar bakmndan) on


nemli doal afet olay Tablo 10.2de sralanmaktadr. Tablo 8 e gre 2011 ylnda
Japonyada meydana gelen deprem ve tsunami toplam 210.000 milyon dolara mal olmutur.
Bu bakmdan Japon depremi son otuz yl iinde meydana gelen en maliyetli depremdir. 2005
ylnda Amerika Birleik Devletleri (ABD)de meydana gelen Katrina Kasrgas toplam
125.000 milyon dolar kayba sebep olmutur. 1995 ylnda Japonyada meydana gelen Kobe
depremi ise toplam 100.000 milyon dolar kayp yaratmtr. 2008 ylnda inde meydana
gelen Wenchuan depremi lkeye toplam 85.000 milyon dolar maliyet karmtr. 1994
ylnda ABDde meydana gelen Northridge depremi toplam 44.000 milyon; 2011 ylnda
Taylandda meydana gelen sel toplam 40.000 milyon dolar kayba yol amtr. 2008 ylnda
ABDde meydana gelen Ike Kasrgas toplam 38.300 milyon; 1998 ylnda inde meydana
gelen sel toplam 30.700 milyon dolar kayba neden olmutur. 2010 ylnda ilide meydana
gelen ili depremi toplam 30.000 milyon dolar; 2004 ylnda Japonyada meydana gelen
deprem toplam 28.000 milyon dolara mal olmutur. Bu maliyetli doal afetler arasnda en
fazla etki yaratan doal afet eidinin depremler olduu grlmektedir.

10.2.1. Afet-Kalknma likisi


Doal afetlerin ekonomik gelime ve byme sreci zerindeki makro ve mikro
olumsuz etkileri, en nemli sorun alanlarndan birisi olarak kabul edilmektedir. Ancak,
378

ekonomik ve toplumsal az gelimiliin bal bana byk bir risk oluturduu ve doal
afetlerin olumsuz etkilerinin katlanarak artmasna yol at konusunda herkes hemfikirdir.
Afetlerin neden olduu sosyal ve ekonomik maliyetlerin giderek artmas ve afetlerin zellikle
gelimekte olan lkelerin ekonomik ve sosyal kalknma abalarn boa karabilecek en
nemli etkenlerden birisi hline gelmesi, kalknma politikalar ierisine afetler konusunun da
dahil edilmesine neden olmutur. Birlemi Milletler Kalknma Programna (UNDP) gre
afet-kalknma ilikisi, ikisi olumlu ikisi olumsuz drt farkl biimde aklanmaktadr

Afetler kalknmay engelleyebilir,

Kalknma afet riskini artrabilir,

Kalknma afet riskini azaltabilir,

Afetler kalknma frsat yaratabilir

Afetler kalknmay engelleyebilir: Afetler sonucunda meydana gelen can ve mal


kaybnn yan sra konut, yol, okul, hastane gibi teknik ve sosyal altyap nemli derecede
hasar grmekte, retim ve igcnde nemli kayplar yaanmaktadr. Ortaya kan ykmn
bykl ile orantl olarak lkenin genel makroekonomik yaps bozulmakta, uzun yllar
boyunca ekonomik kalknma ile elde edilmi kazanmlar yok olabilmektedir.
Kalknma afet riskini artrabilir. Kalknma srecinde ekonomik faaliyet ve
yatrmlarn yer seimindeki yanllklar, zemin koullarnn dikkate alnmamas, yap
standartlarna uyulmamas, dk kalitede yap malzemesinin kullanlmas, denetimsizlik ve
afetler konusunda eitim ve bilin eksiklii afet riskinin artmasna neden olmaktadr. Afet
riski yksek blgelerde ekonomik ve sosyal faaliyetlerin younlamas olas bir afette
ekonomik ve sosyal kayplarn da artmasna neden olmaktadr.
Kalknma afet riskini azaltabilir. Orta ve uzun vadede yeni risklerin olumasna imkan
vermemek iin kalknma srecinde afet riskinin bir veri olarak deerlendirilmesi nemli bir
husustur. Tehlike ve risklerin doru tespiti, risklerin azaltlmasna ynelik arazi kullanm
planlarnn yaplmas, inaat ynetmeliklerine uyulmas ve denetimin salanmas, afet sonras
srete afet olmadan nceki durumdan daha gvenli yerleim yerlerinin inas, teknik
personelin kapasitesinin artrlmas ile halkn eitimi ve bilinlendirilmesi gibi faaliyetlere
nem ve ncelik verilmesi ile afet risklerinin azaltlmas mmkndr.
Afetler kalknma frsat oluturabilir. Byk bir afet sonrasnda gerekletirilecek
yeniden ina/iyiletirme sreci, afet riskini dikkate alan /n plana karan bir kalknma
anlaynn balatlmasna yardmc olabilir. Afetten etkilenen blgenin ekonomik ve sosyal
hayatnn eskisinden daha iyi konuma getirilmesi iin kaynaklarn bu blgeye aktarlmas
blge iin nemli bir frsat olarak grlebilir. Afet blgesine aktarlan kaynaklar ilk aamada
dier blge ve sektrleri olumsuz ynde etkilese de blgede oluan pozitif dsallklar lke
ekonomisini ve dier blgeleri uzun dnemde olumlu etkileyebilmektedir. Afet-kalknma
arasndaki bu etkileim, kalknmann afet ynetim srecinin bir bileeni olarak ele alnmasna
ynelik yeni yaklamlarn gelimesini salamtr. Burada temel ama, kalknmann
379

salanmasnda ileriye ynelik politikalar hazrlanrken gemi afetlerin sonularnn ve olas


afetlerin etkilerinin de doru bir ekilde dikkate alnmasn salamak ve kalknmann afetlerle
ilgili yeni sorunlar ortaya karmamas ve mevcut sorunlar artrmamasn temin etmektir.

10.2.2. Srdrlebilir Afet Ynetimi


Afet ile kalknma olgusu arasndaki ilikiyi ele aldktan sonra baklmas gereken bir
dier balant da srdrlebilir kalknma kavram ile afet ynetimi arasndadr. Srdrlebilir
kalknma, bugnn ihtiyalarn, gelecek kuaklarn kendi ihtiyalarn karlama becerilerini
engellemeden karlayan kalknmay ifade etmektedir. Klasik kalknma perspektifi ile
srdrlebilir kalknma arasndaki temel farkllk, gelecek nesillerin ihtiyalarnn da bugnk
politikalara dahil edilmesi gerekliliine yaplan vurgudur. Srdrlebilir kalknma ile afet
nleme/afet ynetimi anlaylar, birbirlerinden kopuk iki alan olarak dnlmektedir. Oysa
afet ynetimi olmadan srdrlebilir kalknma gereklemez, bunun tersi de dorudur.
Srdrlebilirlik kavramn drtl bir sre olarak kabul edilen afet ynetimine
(azaltma/saknm, hazrlkl olma, mdahale ve iyileme) uyarlamak mmkndr. Afet
ynetiminin srdrlebilir hle gelmesi iin topluluk ya da toplumun kltrel yapsnda
(deer, tutum ve davranlarda) dnme gereksinim duyulmaktadr. Sz konusu deiim
iin, fiziksel, sosyal ve ina edilmi sistemler arasndaki karmak ilikiyi dikkate alan,
afetlerde sorumluluk stlenmeyi gerektiren, ksa dnemli dnmeyi ve planlar yapmay
engelleyen bir evresel kalitenin salanmas ve arttrlmas, kiilerin yaam kalitelerinin
arttrlmas, yerel sorumluluk ve dayanklln arttrlmas, canl bir yerel ekonominin
oluturulmas, nesiller ii ve arasnda eitliin salanmas, tm kamu ve zel taraflar arasnda
anlamann salanmas gibi srdrlebilir kalknmann amalarnn uygulanmas byk nem
tamaktadr. Srdrlebilir kalknma ile srdrlebilir afet zararlarnn azaltlmas, afet
almalar ve afet riskinin azaltlmasna olumlu katklarda bulunmaktadr. Sz konusu
olumlu etkileri u ekilde sralamak mmkndr:
Kalknma, sklkla, afete neden olmakta, afetler kalknmaya engel olmakta ve
afetleri engellemek iin hlihazrda var olan kalknma planlar yeterli deildir.
Srdrlebilir kalknma, afet asistanl ve iyileme srelerinin gelecekteki olas
afetlerin olumas riskini nasl azaltabilecei konusunun anlalmasna yardmc olmaktadr.
Bylece srdrlebilirlik kavram, afet zararlarnn azaltlmas ve iyileme sreleri
arasndaki balanty ortaya koymaktadr.
Srdrlebilirlik kavram, farkl deikenleri afet riskinin azaltlmas konusunda
ibirlii iinde olmasna neden olmaktadr. Kltr, ekonomi ve evre deikenlerinin
afetlerdeki rollerini ortaya koymaktadr.
Btn bu olumlu etkilere ramen, afet ynetiminin srdrlebilir hle gelmesinde
olmaz ise olmaz koullardan biri olan sosyal yaplarn glendirilmesi, dier bir deyile
sosyal yaplarn afete kar dayankl olmasnn srdrlebilir hle gelmesi gereklemez ise,
srdrlebilir afet ynetiminden bahsetmek mmkn olmayacaktr .

380

10.3. Doal Afetlerin Kamu Maliyesine ve Makro Ekonomiye


Etkileri
Doal afetlerin tm eitlerinin meydana getirdii genel etkiler; afet nedeniyle len
bireylerin ok olmas, eitim, salk ve konut faaliyetlerinin gerekletirilememesi ve isizlik
oranlarnda art olmas, elektrik, su, ulam ve iletiim gibi temel hizmetlerin geici olarak
salanamamas, tarm ve endstriyel rnler iin ham madde ve yiyeceklerde ktlk
yaanmas, kurtarma ve yeniden yaplanma dneminde kamu faaliyetlerinin artmas ve bu
art nedeniyle istihdam yapsnn deimesi, ihracat hacminde azal, ithalat hacminde art
ve kamu maliyesinde ak meydana gelmesi olarak sralanabilmektedir.

10.3.1. Doal Afetlerin Ekonomik Etkileri


Byk doal afetler ksa dnemde istihdam, byme ve enflasyon zerinde negatif
ekonomik etkilere neden olmaktadr. Doal afetler, mlkiyetin, kalknmann ve bymenin
azalmas gibi negatif uzun dnemli etkilere sahiptir. Ancak, bu negatif etkiler nlenebilir
niteliktedir. rnein, hidrolojik doal afetlerin tekrarlanan doas lkelerde ekonomik ve
sosyal faaliyetlerde uyumu tevik etmektedir. Jeolojik afetlerin ise aksine, dk olaslkl
olmas nedeniyle riskleri tamamen azaltlamayabilir. Bu afetlerin potansiyel maliyetleri
ekonomik kalknma srecinde katlanarak artmaktadr.
Doal Afetlerin GSYHya Etkisi: Doal afetlerin byme zerindeki etkileri ksa ve
uzun dnemde deikenlik gstermektedir. Ksa vadede doal afetlerin GSYH zerindeki
etkilerinin olumsuz olduu konusunda gr birlii mevcuttur. Ancak, uzun vadede bu
etkilerin olumlu, olumsuz ve ntr (herhangi bir etki olmayaca) olabilecei konusunda birok
alma bulunmaktadr. Ksacas uzun vadede doal afetlerin GSYH zerindeki etkisi
konusunda net bir gr birlii mevcut deildir.
Doal Afetlerin Kii Bana Den Gelire Etkisi: Doal afetlerin gelire etkisi
konusunda yaplan almalarda, afetlerin kii bana den geliri negatif etkiledii
bulunmutur. Ayrca afet farkl gelir gruplarnda yer alan hane halk bireylerini farkl dzeyde
etkilemektedir. Kii bana den gelir ile doal afet riskinin lm arasnda negatif bir iliki
olduu tespit edilmitir. Bu yaklam destekleyen gre gre daha yksek gelire sahip olan
lkelerde doal afetlerin etkileri azalmaktadr. Doal afetler dk gelirli hane halk ve
topluluklar, yksek gelirlilere gre daha fazla olumsuz etkilemektedir.
Doal Afetlerin Kalknmaya Etkisi: Doal afetler lkelerin kalknma programlarn
nemli lde etkilemektedir. lkeler afet nedeniyle kalknma programlarn deitirmekte ya
da ertelemektedir. Bu durumda, uzun dnemde ekonomik bymenin ve refah seviyesinin
ykseltilmesi, ekosistemler ile uyumlu olarak bireylerin ve toplumlarn yaam kalitesinin
arttrlmas olarak tanmlanan srdrlebilir kalknmay tehlikeye sokmaktadr. Dier bir
ifadeyle doal afetler kalknma politikalarna zarar vermektedir.
Doal Afetlerin Beer Sermayeye Etkisi: nsan faaliyetleri hem ekonomik hem de
sosyal adan byk nem arz etmektedir. Doal afetlerin toplum zerinde etkisini belirleyen

381

sosyoekonomik faktrler tanmlanmtr. Bu sosyoekonomik faktrler arasnda ekonomik


kalknma, eitim, kii bana gelirin ykseklii, artan da aklk, gl finansal sistem ve
kurumlarn rol yer almaktadr. 19842004 yllar arasnda 2.792 doal afet olaynn etkilerini
inceleyen alma sonularna gre, byk apl doal afetler meydana geldiinde daha iyi
kurumsal deneyime sahip olan lkeler daha az insan kayb ve daha az ekonomik kayp
vermektedir. Bir baka almaya gre ise, gelimi lkelerde beer sermaye doal afetlerden
daha az etkilenmektedir. Bunun sebepi, gelimi lkelerin ekonomik kalknmay salam
olmas, demokrasinin gelimi olmas ve afet ynetimini etkin yapabilen kurumlarn
bulunmasdr.

10.3.2. Finansal Etkileri


Doal afetlerin meydana gelmesi finansal piyasalarda belirsizlii arttrmakta ve
beklentileri ciddi biimde etkilemektedir. Ayrca afetler iletmelerin deerini dorudan
etkilemekte ve bunlarn retken sermayelerini kaybetmelerine neden olmaktadr. Etkilenen
iletmelerin piyasa deeri bu irketlerin gelir aklarn etkilemekte ve bu durumda irketlerin
hisse senedi fiyatlarnn dmesine yol amaktadr. Bylece finansal piyasalarda sermaye
kaybnn deeri kadar bir azalma meydana gelmektedir.
stanbul Menkul Kymetler Borsas (MKB)da ilem grmekte olan finansal sektr
hisselerinin getirileri zerinde 1999 ylnda Trkiyede meydana gelen Marmara depreminin
oluturduu etkiyi inceleyen almaya gre, deprem finansal sektr hisseleri zerinde kayda
deer byklkte negatif bir artk getiri oluturmutur. Sigorta sektr hisselerinde de
yksek anlamllk dzeyinde negatif artk getiriler gzlenmitir.

10.3.3. Kamu Maliyesine Etkileri


Afetlerin mali sonular kamu harcamalar ve gelirlerinde meydana gelen etkileri
kapsamakta ve doal afetler bte zerinde nemli derecede bask oluturmaktadr. Ksacas
afetler hkmetlerin mali kaynaklarn negatif etkilemektedir. Bu daraltc mali etkiler ksa
dnemde ve uzun dnemde kalknmann zarar grmesine neden olmaktadr. Kamu tarafndan
finanse edilen afet maliyetleri ile afet azaltma ve nleme nlemleri; snrl bte kaynaklar
zerinde nemli bir yk ortaya koymaktadr. Ekonomik faaliyet dzeyinin azalmas, ihracat
ve ithalat, dolayl ve dorudan vergi gelirlerinin azalmas nedeniyle hkmet gelirleri doal
afetlerden negatif etkilenmektedir. Afetler nedeniyle, hkmetler artan bte basksyla
karlamakta bu durum da para arznn artmasna, dviz rezervlerinin azalmasna, i ve d
borlanma miktarnn artmasna yol amaktadr.
19902005 dneminde 22 gelimi ve 20 gelimekte olan lkede meydana gelen doal
afetlerin olas mali etkileri inceleyen bir almada; beklenin aksine, gelimekte olan
lkelerde byk doal afetlerden sonra konjonktrel dalgalanma srecinde kamu gelirlerinin
artt (GSYHnn yzde 4,23), kamu harcamalarnn azald (GSYHnn yzde -0,68)
saptanmtr. Gelimi lkelerde ise kamu harcamalarnn artt (GSYHnn yzde 0,04) ve
daha sonra yava yava azald, kamu gelirlerinin ise hemen azald (GSYHnn yzde 1,27) tespit edilmitir. Kamu harcamalar asndan, afetlerden sonra yeniden yaplanma
382

srecinde kamu maliyetleri kamu sermayesinin ne kadar hasar grdne bal olarak
deimektedir.
Doal afetler, lkelerin kamu maliyesini ve borcun srdrlebilirliini ciddi biimde
bask altna almaktadr. Afetler nedeniyle hasar gren kamu alt yaplarnn yeniden inas
kamu harcamalarn arttrmakta ve ayn zamanda ekonomik faaliyetlerde daralma nedeniyle
standart vergi tahsilat azalmaktadr. Dahas, hkmetler byk doal afetlerle
karlatklarnda kaynaklarn ncelikle acil kurtarma ve yardma, sosyal gvenlik
almalarna aktarmaktadr. Uluslar aras yardmlar afetlerin baz etkilerini azaltmada
yardmc olsa da, byk afetlerin oluturduu maliyetler yannda bu yardmlar nemsiz
kalmakta ve hemen kullanlamamaktadr.

10.3.3. demeler Dengesine Etkileri


Doal afetlerin beer ve fiziki sermayeyi olumsuz etkilemesi nedeniyle d ticarette
azalma grlmektedir. Doal afet nedeniyle retimde ve gelirde meydana gelen azalma, ayn
zamanda zel sektr yatrmn ve harcamalarn azaltmaktadr. Bu azalma toplam talebi
olumsuz etkilemekte ve azalan talep nedeniyle, ihracat ve ithalat afet ncesi seviyede
faaliyet gerekletirememekte ve bu da d ticaret hacmini azaltmaktadr. Byle bir durumda
da lkeler demeler dengesi aklaryla karlaabilmektedir.

10.4. Trkiyede Doal Afetler ve Etkileri


Doal afetler Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde kalknma, kamu maliyesi ve
byme zerinde ciddi etkilere neden olmaktadr. zellikle gelimekte olan lkelerde ykc
afetler yoksulluu arttrmakta ve mali bakmdan bte aklarna yol amaktadr. Ayrca
kalknma iin gerekli olan finansman kaynaklarnn yeniden yaplanma srecinde kullanlmas
kalknma programlarnn ertelenmesine sebep olmaktadr. Bu bakmdan afetlerin etkilerini,
iddetlerini lke baznda ele alarak, afetlerle baa kmak ve afet risk azaltm programlar
uygulamak byk nem arz etmektedir.
Trkiye, jeolojik yaps ve iklimsel zellikleri nedeniyle bata depremler olmak zere
sel, heyelan ve gibi eitli doal afetlerle kar karya kalmaktadr. Trkiye zellikle,
aktif fay hatlar ierisinde bulunan ve genellikle byk deprem tehlikesine maruz kalan bir
lkedir. Bu nedenle Trkiyede her be ylda bir IX (4) iddetinde deprem olma olasl ile
her yl hasar yaratan bir deprem yaama olasl yzde 63tr. Trkiyede yaanan en ykc
ve en sk grlen afet tr olan depremler ve seller, ciddi maddi zararlara ve insan kayplarna
yol amaktadr. Son yllarda meydana gelen doal afetlerin Trkiyede neden olduu
dorudan ve dolayl maliyetler, GSYHnin yzde 3-4u arasndadr. Meydana gelen, doal
afetler, can kaybnn yannda byk ekonomik kayplara da yol amaktadr. Tablo 9da
Trkiyede 1900-2013 yllar arasndaki en fazla ekonomik kayp veren afetler yer almaktadr.

383

Tablo. 9: Trkiyede 1900-2013 Yllar Arasndaki En Fazla Ekonomik Kayp Veren Afetler
Doal Afet

Tarih

Ekonomik Kayp
(000 ABD Dolar)

Deprem (Marmara Depremi - 7.4 iddeti)

17 Austos 1999

20.000.000

Deprem (Van Depremi, 7.2 iddeti)

23 Ekim 2011

1.500.000

Sel (Bartn Sel Afeti)

20 Mays 1998

1.000.000

Deprem (Dzce Depremi - 7.2 iddeti)

12 Kasm 1999

1.000.000

Deprem (Erzincan Depremi - 6.8 iddeti)

13 Mart 1992

750.000

Deprem (Adana Depremi - 6.3 iddeti)

28 Haziran 1998

550.000

Sel (Trakya Sel Afeti)

7 Eyll 2009

550.000

Sel (Gneydou Sel Afeti)

27 Ekim 2006

31.700

Deprem (Simav Depremi - 5.9)

19 Mays 2011

244.000

Deprem (Dinar Depremi - 6.0 iddeti)

1 Ekim 1995

205.800

Tablo. 9da afetler incelendiinde, en fazla ekonomik kayp veren afetlerin deprem ve
sel afetleri olduu grlmektedir. En fazla ekonomik kayp verilen Marmara Depreminde;
19.118 kii hayatn kaybetmi, 1.309 milyar ABD Dolar byklnde sigortal hasar (mal,
i durmas, sorumluluk ve hayat sigortas) gereklemitir. 20 milyar ABD Dolar ekonomik
kaybn 1.309 milyar ABD Dolar sigorta ile karlanmtr. Marmara Depremi kayplarnn
sigorta ile karlanma dzeyi dk seviyelerdedir. Tablo 10da, Trkiyede 1900-2013 yllar
arasndaki doal afetlerin etkileri grlmektedir.

384

Tablo 10: Trkiyede 1900-2013 Yllar Arasndaki Doal Afetlere likin Veriler
Doal Afet

Say

Hayatn
Kaybeden
Says

Kii

Toplam
Etkilenen
Says

Ekonomik Kayp
Kii
(000
Dolar)

ABD

Deprem

76

89.236

6.924.005

24.685.400

Scak Deimeleri

100

8450

1.000

Sel

39

1.342

1.778.520

2.195.500

-Heyelan

12

693

14.556

26.000

Frtna

100

13.639

2.200

Yangn

15

1150

Veri
bulunmamaktadr.

(donmaart)

scaklk

Tablo 10 incelendiinde, deprem 24.685,4 milyon ABD Dolar, sel 2.195,5 milyon
ABD Dolar ekonomik kayba neden olmutur. Rakamlardan da grlecei gibi Deprem
lkemizi etkileyen en nemli afet trdr.
Tablo 11de 19802012 dneminde dnya apnda meydana gelen en nemli ve
maliyetli on depremin listesi sunulmaktadr. Tablo 10.5te grlecei gibi Kocaeli depremi
ayrca dnyada meydana gelen en nemli ve en maliyetli depremler arasnda 8. srada yer
almaktadr. Bu depremler meydana geldikleri lkelerde ciddi maliyetler yaanmasna yol
amtr.
Tablo 11: 19802012 Dnemi En nemli Depremler
lke

Tarih

Maliyet (000 Dolar)

Japonya, Deprem sonras yaanan Tsunami

11.03.2011

210.000.000

Japonya, Deprem

17.01.1995

100.000.000

in, Deprem

12.05.2008

85.000.000

ABD, Deprem

17.01.1994

30.000.000

385

ili, Deprem

27.02.2010

30.000.000

Japonya, Deprem

23.10.2004

28.000.000

talya, Deprem

23.11.1980

20.000.000

Trkiye, Kocaeli Depremi

17.08.1999

20.000.000

in, Tayvan, Deprem

21.09.1999

14.100.000

Sovyetler Birlii, Deprem

07.12.1988

14.000.000

Trkiyede yaanan ykc depremlerden zellikle Marmara ve Dzce depremlerinin


etkiledii illerin GSMH iindeki pay yzde 34,7; sanayi katma deeri iindeki pay ise yzde
46,7 seviyesindedir. Bu nedenle bu depremler lke ekonomisini nemli lde etkilemitir.
Marmara ve Dzce depremlerinin GSYHda yzde 6,1 orannda azalma meydan getirdii
tahmin edilmektedir. Ayrca depremlerin sermaye birikimi ve milli hasla zerinde 913
milyar dolar hasar meydana getirdii ifade edilmektedir. Depremlerin kamu finansman
zerindeki ykn 6,2 milyar dolar olduu belirtilmektedir. Devlet Planlama Tekilat (DPT),
Dnya Bankas ve Trk Sanayicileri ve adamlar Derneinin (TSAD) Marmara ve Dzce
depremlerinin neden olduu maliyetleri ayr ayr hesaplamtr. Buna gre kurumun
hesaplad depremlerin maliyetleri Tablo 12de gsterilmitir. Bu tabloya gre TSADn
aklad maksimum deprem maliyeti 9 milyar dolardr. DPT ve Dnya Bankasna gre ise
Marmara ve Dzce depremlerinin Trkiye ekonomisine maliyeti yaklak 13 milyar dolara
mal olmutur.
Tablo 12: Marmara ve Dzce Depremlerinin Trkiye Ekonomisine Maliyetleri
Maliyetler (Milyar Dolar)

DPT

Dnya Bankas

TSAD

Dorudan Maliyetler

10,0

6,6 10,6

3,1 6,5

skan

4,0

3,5 5

1,1 3

letme

4,5

2,5 4,5

1,1 2,6

Altyap

1,5

0,5 1

0,9

Dolayl Maliyetler

2,8

2 2,5

1,8 2,6

Katma Deer Kayb

2,0

2 2,5

1,2 2

Acil Kurtarma Masraflar

0,8

0,6

386

Toplam Maliyet

13,0

9 13

59

kincil Maliyetler
Defter Kayb

2,0

Mali Zararlar

Blgedeki Kayb

3
5,9

3,6 4,6
yzde
20
yzde 50

Marmara ve Dzce depremlerinin byme zerindeki etkisinin 1999 yl iin negatif 1


puan, 2000 yl iin ise pozitif 1,5 puan olduu tahmin edilmektedir. Dier bir ifadeyle,
deprem sonras yeniden yaplanma kapsamnda yaplm olan harcamalar 2000 ylnda
byme hzn arttrmtr. Depremlerin fiyatlar zerindeki etkisinin, kapasite kullanm
oranlarnn dkl ve blgedeki satn alma gcndeki azalma nedeniyle 1999 ylnda
snrl kald grlmtr. Ancak 2000 ylnda yeniden yaplanma harcamalarndaki art
sebepiyle fiyatlar genel seviyesindeki art hznn ykseldii tespit edilmitir. Depremler
ayrca d ticaret dengesi zerinde olumsuz etkiler de meydana getirmitir. Ancak, bu olumsuz
etkiler ksmen ii gelirleri, hibeler ve yurtd reasrans irketlerinden salanan sigorta
bedellerindeki artlar ile telafi edilmitir. Depremlerin etkisiyle Merkez Bankas Rezervleri
1,3 milyar dolar gerilemi, ancak depremin ardndan yaanan ilk okun atlatlmas ile birlikte
rezervlerde yeniden bir art yaanmtr. Benzer gelimeler faiz oranlarnda da grlm,
depremin ardndan ikinci el bono piyasasnda faiz oranlar 20 puan kadar artm, daha sonra
deprem ncesi seviyesine gerilemitir. Marmara ve Dzce depremlerinin Trkiyenin en
sanayilemi blgesini etkilemesi nedeniyle ekonomik byme, d ticaret dengesi, enflasyon
ve Merkez Bankas rezervleri zerinde olumsuz etki yaratmas yannda ayn zamanda vergi
gelirlerinin de azalmasna yol amtr. Depremlerin oluturduu olumsuz etkileri azaltmak
iin arttrlan kamu harcamalar da bte zerinde ar bir yk oluturmutur. Depremden
sonra zellikle acil kurtarma, rehabilitasyon ve yeniden yaplanma dneminde kamu
harcamalar ciddi lde art gstermitir.
Depremlerin kamu maliyesi zerindeki etkisi dikkate alndnda, 1999 ylnda
Marmara ve Dzce depremlerinin bte an, harcamalarn artmas ve depremlerin
meydana geldii blgede vergi tahsilatnn yaplamamas nedeniyle olumsuz etkiledii
grlmtr. Ancak, vergi gelirlerindeki kayb telafi etmek amacyla uygulanan Marmara
Blgesi ve Civarnda Meydana Gelen Depremin Yol At Ekonomik Kayplar Gidermek
Amacyla Baz Mkellefiyetler hdas ve Baz Vergi Kanunlarnda Deiiklik Yaplmas
hakknda vergi yasas ile meydana gelen bte a azalm ve bte zerindeki olumsuz
etkiler minimize edilmitir.
Trkiyenin deprem riski gz nne alndnda, lke ekonomisinin olas bir Marmara
(stanbul) depreminden nemli lde etkilenecei sylenebilir. Bu sebeple Trkiyenin afet
ynetim faaliyetlerine arlk vermesi gerekmektedir. Bununla birlikte depremin maliyetlerini
387

minimize etmek amacyla oluturulan Doal Afet Sigortalar Kurumu (DASK)n, 2013
ylnda elektrik ve su abonelii iin deprem sigortas artnn aranmas konusundaki
uygulamann etkin olaca dnlmektedir. Bu sayede sigortann yaygnlamas ve tabana
yaylmas salanabilecektir. Ayrca DASKn 2013 ylnda adres kodu uygulamasna gemesi
de polie retimini daha baarl klabilecektir.

10.5. Afet Sigortalar


Sigortaclk, kiilerin zararlarnn teminini hedefleyen bir kurumdur. Bu bakmdan
konuyu afetler balamnda ele aldmzda, afet hllerine ynelik olarak, kiilerin mallarn
(binalarn, aralarn vs.) ve kendi hayatlarn sigorta ettirmelerinin, meydana gelebilecek
zararlarn tazmini konusunda olduka nem tadn ifade etmek gerekir. Bu balamda
zellikle deprem sigortasnn, lkemizde yaanan deprem afetleri de gz nne alnarak
zorunlu hle getirilmesi anlamldr. Zorunlu deprem sigortas teminat mnhasran Doal Afet
Sigortalar Kurumu (DASK) tarafndan verilmektedir. Afet riski hem iletimsel hem de mali
adan, devlete nemli bir sorumluluk verirken, temelde de sigorta ve reasrans irketlerine
nemli bir yk oluturmaktadr. Doal afet risklerinin ynetiminde en ok sigorta sisteminden
yararlanlmaktadr.

10.5.1.

Sigorta Hukuku Kavramlar

Sigortaclk, benzer noktalar bulunmakla birlikte farkl ekillerde devlet ve sigorta


irketleri eliyle gerekletirilmektedir. Devlet Sosyal Gvenlik Kurumu vastasyla
vatandalarn emeklilik, hastalk gibi sosyal durumlarn karlamak iin maalarndan sigorta
primi kesintisi yapmaktadr. Devlet tarafndan gerekletirilen genel salk sigortas gibi
sigortalar tm vatandalar iin mecburidir. Buna karlk sigorta irketleriyle yaplan sigorta
szlemeleri istee baldr ve kendine zg kurallar ile Ticaret Kanununda dzenleme alan
bulmulardr. Trk Ticaret Kanunu (13.01.2011 tarih ve 6102 sayl) alt kitaptan
olumaktadr. Bu blmlerden altnc kitap sigorta hukukuna ilikindir. Ticaret kanunundaki
bu hkmler sigorta irketleriyle (sigortacyla) sigorta ettiren arasndaki hukuki ilikiyi
dzenlemektedir. Bu balamda Ticaret Kanunundaki sigorta tanm u ekildedir. Sigorta
szlemesi, sigortacnn bir prim karlnda, kiinin para ile llebilir bir menfaatini zarara
uratan tehlikenin, rizikonun, meydana gelmesi hlinde bunu tazmin etmeyi ya da bir veya
birka kiinin hayat sreleri sebepiyle ya da hayatlarnda gerekleen baz olaylar dolaysyla
bir para demeyi veya dier edimlerde bulunmay ykmlendii szlemedir. Ticaret
kanununda yaplabilecek sigorta trleri u ekilde saylmtr. Zarar sigortalar bal altnda
mal ve sorumluluk sigortalar; can sigortalar bal altnda da hayat, kaza, hastalk ve salk
sigortalar yer almaktadr. Kiiler eitli afetlere kar (sel, yangn vb.) kendi hayatlarn,
evlerini veya baka mallarn, sigorta irketleriyle yapacaklar sigorta szlemesiyle sigorta
ettirebilirler. Szlemede aksi kararlatrlmamsa sigortacnn sorumluluu, primin veya ilk
taksitinin denmesi ile balar; kara ve denizde eya tama ilerine ilikin sigortalarda,
sigortac, szlemenin yaplmasyla birlikte sorumlu olur.

388

10.5.2.

Afet Sigortalar Hukuku

6305 sayl Afet Sigortalar Kanununa baktmzda kanunun getirili sebepi ilk
maddesinde u ekilde belirlenmitir. Kanunun amac, binalarda deprem sonucu meydana
gelebilecek maddi zararlarn karlanmasn teminen yaptrlacak zorunlu deprem sigortas ile
sigorta irketlerince teminat verilemeyen veya teminat verilmesinde glkler bulunan eitli
afetler ve riskler sonucu meydana gelebilecek maddi ve bedeni zararlarn karlanabilmesini
teminen sunulacak sigorta ve reasrans teminatlarna ilikin usul ve esaslar belirlemektir.
Kanunda zorunlu deprem sigortas, binalarda depremin dorudan neden olduu maddi
zararlar ile deprem nedeniyle ortaya kan yangn, infilak, dev dalga (tsunami) ve yer kaymas
sonucu oluan maddi zararlar teminat altna alan zorunlu sigorta olarak tanmlanmtr. Bu
kanunda ayrca ksaca DASK olarak isimlendirilen Doal Afet Sigortalar Kurumuna ilikin
hkmler de yer almaktadr. lgili hkme gre bu Kanuna gre sunulacak sigorta ve reasrans
teminatlar, Bakanlk nezdinde kurulan kamu tzel kiiliini haiz Doal Afet Sigortalar
Kurumu tarafndan verilir. Zorunlu deprem sigortas teminat mnhasran Kurum (DASK)
tarafndan verilir. Bu teminat, risk ynetimi asndan artlarn gerekli klmas durumunda ve
(Hazine Mstearlnn bal bulunduu) Bakan tarafndan uygun grlmesi hlinde sigorta
irketleri ile mtereken de verilebilir.
Sigorta irketlerince teminat verilememesi durumunda deprem, sel, yer kaymas,
frtna, dolu, don, dmesi ve benzeri doal afetler iin kamu yarar asndan gerek
grlmesi hlinde sigortaclk ilkeleri gzetilerek Kurum tarafndan sigorta veya reasrans
teminat verilebilmektedir. Kurum tarafndan bu teminatlarn hangilerinin verilecei hususu
Bakann teklifi ile Bakanlar Kurulunca belirlenmektedir.
Zorunlu deprem sigortasnn kapsam ve yaptrmas gerekenler kanunda belirlenmitir.
Buna gre; 23/6/1965 tarihli ve 634 sayl Kat Mlkiyeti Kanunu kapsamndaki bamsz
blmler, tapuya kaytl ve zel mlkiyete tbi tanmazlar zerinde mesken olarak ina
edilmi binalar, bu binalarn iinde yer alan ve ticarethane, bro ve benzeri amalarla
kullanlan bamsz blmler ile doal afetler nedeniyle Devlet tarafndan yaptrlan veya
salanan kredi ile yaplan meskenler zorunlu deprem sigortasna tbidir. Burada belirtilen
binalar ve bamsz blmler iin malikler veya intifa hakk sahipleri tarafndan zorunlu
deprem sigortas yaptrlr ve bu sigorta her yl yenilenir.
9/11/1983 tarihli ve 2946 sayl Kamu Konutlar Kanununa tbi olan veya kamu
hizmet binas olarak kullanlan binalar ve bamsz blmler, ky nfusuna kaytl ve kyde
srekli oturanlarca ky yerleik alanlar ve civarnda ve mezralarda yaplan binalar ile 634
sayl Kanun kapsamnda olsalar dahi tamam ikamet d amalarla kullanlan binalar zorunlu
deprem sigortasna tbi deildir. Kurum, (DASK) ilgili mevzuata ve projeye aykr olarak ina
edilen binalar sigortalamama hakkna sahiptir. Kurum, tayc sistemi olumsuz ynde
etkileyecek ekilde tadil edildii veya zayflatld tespit edilen binalar sigortalamaz. Bu
tespitin yapld binalarn listesi Kurum tarafndan ilgili idareye gnderilmektedir. Zorunlu
deprem sigortasn yaptrmakla ykml olanlar, yukarda belirtilen hkmler erevesinde
Kurum tarafndan tespit edilir. Mahall idareler dhil kamu kurum ve kurulular ile gerek ve
tzel kiiler, sigorta ykmllerinin saptanmasna ve izlenmesine ynelik olarak Kurum
389

tarafndan kendilerinden istenecek bilgileri belirli aralklarla ve dzenli olarak vermek


zorundadr. Tapu mdrlkleri, maliklerin veya intifa hakk sahiplerinin taleplerine bal
olarak tapu ktnde bu sigortaya tbi bamsz blmler ve binalarla ilgili tescil ilemlerini
veya tapuya kaytl tanmazn kayda tbi olmayan bir tanmaza dnmesi hli hari olmak
zere terkin ilemlerini zorunlu deprem sigortasnn yaptrld ve ilem tarihi itibaryla
geerli olduu belgelenmedike yapamaz. Zorunlu deprem sigortasn yaptran kiilerin belirli
baz ykmllkleri bulunmaktadr. Bu erevede; malik veya intifa hakk sahibi, binann ve
her bir bamsz blmn projeye aykr olarak ve tayc sistemi olumsuz ynde etkileyecek
ekilde tadil edilmesine veya zayflatlmasna kar gerekli tedbirleri almakla ykmldr.
Malik veya intifa hakk sahibi, hasarn projeye aykr olarak ve tayc sistemi olumsuz ynde
etkileyecek tadilat nedeniyle ortaya ktnn tespit edilmesi durumunda, sigortadan tazminat
alma hakkn kaybeder.

390

Uygulamalar
1) Afetlerin Ekonomik yap zerindeki etkilerini tartnz.
2) Afet Sigortaclnn lkemizdeki geliimini aratrnz.

391

Uygulama Sorular
1) Trkiyede afetlerin ekonomik kalknmaya olumlu etkisi olduu sylenebilirmi?
2) lkemizdeki afet sigortaclnn sorun alanlar nelerdir?

392

Bu Blmde Ne rendik zeti


Afet ynetimi ve kalknma, doal afetlerin maliyetleri, doal afetlerin kamu
maliyesine ve makro ekonomiye etkileri, trkiyede doal afetler ve etkilerinin ele alnd ve
afet sigortalar ve afet ekonomisinin genel deerlendirmesinin yapld blmde bu konularn
en nemli sonular deerlendirilmitir.

393

Blm Sorular
1) Doal afetler sonucunda nemli miktarlarda oluan ekonomik kayplar ounlukla
hangi kurum tarafndan stlenilmektedir?
a) Devlet
b) Aile
c) Sivil Toplum Kurulular
d) Belediye
e) Sigorta irketleri
2) Aadakilerden hangisi, afetlerin genel zellikleri arasnda yer almaz?
a) Afetler, insan topluluklar ve yerlemeleri zerinde kayplar meydana getirir,
aknlk, panik, ok, yaralanma, sakatlanma ve lmlere neden olur.
b) nsan faaliyetlerini kesintiye uratarak yerleme birimini etkiler, sosyal ve teknik
altyapy tahrip eder.
c) Nfus art, kentleme ve salksz yaplama gibi nedenlerle, gnmzde
afetlerin yol at can ve mal kayplar gemie oranla ok daha fazla olmaktadr.
d) Gelimi lkelerde afetlerin yol at can kayplar azgelimi lkelerden daha
fazla olmaktadr
e) Blge afetle kendi imkanlar ile baa kamadndan blge dndan yardm talep
edilir.
3) Afet riskinin, afetin gereklemesi durumunda aa ktn; bununla birlikte
sklkla kalknma ile ilgili kararlarn alnmas srasnda grnmez hle geldii hangi Raporda
ileri srlmektedir?
a) Nfus Raporu
b) Afet Risk Azaltlma: Kresel nceleme 2007 Raporu
c) ocuk Raporu
d) Yallar Raporu
e) Genlik Raporu

394

4) Kalknma fikri ile afet olgusu arasndaki iliki konusundaki ilk kurumsal giriim
aadakilerden hangisidir?
a) Birlemi Milletler Nfus ve Kalknma Fonu
b) Birlemi Milletler ocuk Fonu
c) Afetin Azaltlmas in Uluslararas Strateji Birimi
d) Birlemi Milletler Kalknma Program
e) Birlemi Milletler evre Program
5) Srdrlebilir kalknma ile afet zararlarnn azaltlmas, afet almalarna olumlu
katklarda bulunmaktadr. Aadakilerden hangisi bu kapsamda deerlendirilemez?
a) Kalknma, sklkla, afete neden olmakta, afetler kalknmaya engel olmakta ve
afetleri engellemek iin hlihazrda var olan kalknma planlar yeterli deildir.
b) Srdrlebilir kalknma, afetlerin olumas riskini nasl azaltabilecei konusunun
anlalmasna yardmc olmaktadr.
c) Srdrlebilirlik kavram, afet zararlarnn azaltlmas ve iyileme sreleri
arasndaki balanty ortaya koymaz.
d) Srdrlebilirlik kavram, farkl deikenlerin afet riskinin azaltlmas konusunda
ibirlii iinde olmasna neden olmaktadr.
e) Kltr, ekonomi ve evre deikenlerinin afetlerdeki rollerini ortaya koymaktadr.
6) Doal afetlerin, fiziksel hasarlarnn sonularndan kaynaklanan kayplar ifade
etmekte olan, ancak dorudan maliyetler gibi kolay llememekte olan maliyetler
aadakilerden hangisini tanmlamaktadr?
a) Dolayl maliyetler
b) kincil maliyetler
c) letme Maliyeti
d) Sermaye Maliyeti
e) Dorudan Maliyetler

395

7) Doal afetlerin neden olduu maliyetler afetten sonra grnen maliyetlere neden
olmaktadr. Bu maliyetler ekonomide sadece ekonomik bymeyi deil, ayrca; retimi, milli
geliri, istihdam, tketimi, yeniden yaplanma iin ham madde almn ve kamu gelirlerini
etkilemektedir. Yukarda verilen bilgi aadakilerden hangisini tanmlamaktadr?
a) Dolayl maliyetler
b) kincil maliyetler
c) letme Maliyeti
d) Sermaye Maliyeti
e) Dorudan Maliyetler
8) Afet Risk Ynetimi Kalknma Sreleri Birlemi Milletler Kalknma
Programna (UNDP) gre afet-kalknma ilikisi, drt farkl biimde aklanmaktadr.
Aadakilerden hangisi bu iliki ierisinde deerlendirilemez?
a) Afetler kalknmay engelleyebilir,
b) Kalknma afet riskini artrabilir,
c) Kalknma afet riskini azaltabilir,
d) Afetler kalknma frsat yaratabilir ,
e) Afetler ile kalknma arasnda herhangi bir iliki kurulamaz
9) Tm sabit varlklarda, sermaye ve stoklarn mamul, yar mamul mallarnda ve
ham maddelerinde ezamanl olarak ortaya kan maliyetler aadakilerden hangisini
tanmlamaktadr?
a) Dolayl maliyetler
b) kincil maliyetler
c) letme Maliyeti
d) Sermaye Maliyeti
e) Dorudan Maliyetler

396

10) Aadakilerden hangisi byk doal afetlerin negatif ekonomik etkileri


arasnda yer almaz?
a) stihdam
b) Byme
c) Enflasyon
d) D Ticaret Fazlas
e) Kalknma

Cevaplar
1) a, 2) d, 3) b, 4) c, 5) e, 6) a, 7) b, 8) e, 9) c, 10) d.

397

11. AFETLERDE EVRE SALII

398

Bu Blmde Neler reneceiz?


Afetlerde evre sal hizmetlerinin neminin kavranmas, afetlerde nemli evre
sal hizmet alanlarnn renilmesi, afet ncesi alnacak nlemlerin belirlenmesi, afetlerde
genel salk hizmetleri, afetlerde su sal hizmetleri, afetlerde gda sal hizmetleri,
afetlerde kat atklarn ynetimi konular hakknda bilgi verilecektir.

399

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) evresel riskler nelerdir?
2) la ve benzeri hastane atklar nasl toplanmaldr?
3) Su kaynaklarnn korunmas niin nemlidir?

400

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Konu

Kazanm

Afetler ve evre Sal

Afetlerde
evre
hizmetlerinin
konusunda
bilgi
olmak.

Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei

elde
veya

sal Ders materyali ve kaynaka


nemi incelenerek kazanmlar elde
sahibi edilebilir.

401

Anahtar Kavramlar

evresel riskler

evre sal planlar

Halk sal

Su temini

Gda sal

Kat atklarn ynetimi

402

Giri
Bu blmde afetler iin gerekli olan ve toplumun salk dzeyinin korunmasnda en
etkin uygulama aralarndan biri olan evre sal programlarnn belirlenmesi konusunda
grekli teknik alt yapnn oluturulmas ve bunlarn uygulanmasnda dikkat edilemesi gereken
noktalarn renilmesi hedeflenmektedir.

403

11.1. Afetler ve Etkileri


Dnya Salk rgtne (WHO) gre afet, dardan yardm gerektirecek byklkteki
ani ve evresel (ekolojik) bir olaydr. Afetler toplumun rgtl biimde hazrlkl olmas
gereken en nemli sosyal ve evresel sorunlar arasndadr. zellikle gelimekte olan lkelerde
afetlerle ilgili nemli kurulular bulunmakla birlikte afet srasnda eitli kurulular arasnda
ibirlii salanmasna yeterli olmamaktadr. ou kez afet blgesine organize olmayan
biimde yardm abas ierisine girilmesi, belirli ve uygulanabilir bir afet plannn olmamas,
afet srasnda ki yetki kargaas sorunu gletiren faktrler arasndadr. Afetler en nemli
zamansz lm, salk dzeyinde gerileme ve yaam kalitesinin dme nedenidir. Genel
anlamda afetler toplumsal ykmlara yol aan olaanst byk olaylardr. PAN American
Health Organization afetlerin ksa sreli etkilerine gre snflandrlmasnda:

lm says

Youn tbbi bakm gerektiren ar yaralanmalar

Enfeksiyon hastalklarnda artm

Yiyecek darl

Byk nfus hareketleri gibi etkileri gz nne alarak snflandrmaktadr.

lk blmlerde de beliritildii gibi; insanlar zerindeki etkileri gz nne alndnda


en ykc afetler olu nedenlerine gre doal ve beer (yapay) olmak zere ikiye ayrlabilir.
Doal afetler: deprem, su baskn, siklon gibi olaylar; Yapay afetler ise; sava, g gibi
olaylar kapsamaktadr. Birok afetin doal olarak kabul edilmesi giderek glemektedir.
Szgelimi su basknlar vb. gibi durumlarda insan etkinlikleri giderek daha nemli rol
oynamaya balamtr.

11.2. Afet in evre Sal Planlar


Olaanst durum ncesi evre sal konusunda nlemler alnmaldr. Bunun amac
felaket sonras blgede geliecek evre sal tehlikelerini ortadan kaldrmak veya
azaltmaktr. Bu amala acil evre sal plan yaplmaldr. Bir olaanst durum esnasnda
oluabilecek kaosu nlemek iin grev alacak personeli eitmek ve bu duruma kar planlar
yapmak son derece nemlidir. Olaanst durum ncesi almada yaplacak iler;

Planlama,

rgtleme,

e adam alma, i dalm,

Ynetme, ynlendirme,

404

Egdm,

Rapor verme,

Bteleme olarak sralanmaktadr.

zellikle evre sal hizmetleri iin personel says hesap edilirken iki nokta gz
nnde bulundurulmaldr:

Personel says olaanst durumdan etkilenen kii says ve blge genilii


gz nnde bulundurulmaldr,

Her grev iin iki grevli saptanmaldr.

Olaanst durum plannda kullanlacak yntemler ve izlenecek yollar olabildiince


gnlk rutin uygulamalara benzer olmaldr. Bylece sorumlu salk personelinin
alkanlklarndan yararlanma gibi plann uygulanabilirlii artar. Su temini, drenaj,
sanitasyon, p ve atk, konut ve gda hijyen gibi alanlarda ncelikli ihtiyalar ve eitsizlikler
dokmante edilmelidir. Blge ve sosyoekonomik grubunun bulac ve vektr kaynakl
hastalklarnn skl da kapsaml bir risk planlamasna entegre edilmelidir. evre sal
hizmetlerinde olas aksaklklar bir kontrol listesi ile sunulmaldr. Aadaki eylemler hzla
yeterli evre salk hizmetleri ve artlarn yeniden oluturmak iin yaplmas gerekmektedir.
Bunlar:

Afet blgesi yaknndaki yerlerin nfus hareketleriyle ilgili bilgi edinmek ve


snma kamplarnn yerlerini, tamam yada bir ksm boaltlm alanlar, hastaneler ve salk
tesisleri, yardm grevlilerinin yerleri haritalanmaldr. Bu haritalama sayesinde ncelikle
ilgilenilmesi gereken yerlerin belirlenmesi salanm olacaktr.

Halka su temini, atk bertaraf sistemleri ve gda retimi, depolanmas ve


datm alarna hasarn derecesini belirlemek iin hzl deerlendirmeler yrtmek.

Bu temel evre sal hizmetlerinin sunulmas iin kalan i kapasitesinin


belirlenmeli.

Hasar grmeyen yiyecek stoklar, insan kaynaklar ve hazr ekipman,


malzemeler ve erzaklar da dahil olmak zere mevcut kaynaklarn bir envanterini yapmak.

belirlemek.

Su, temel sanitasyon, konut ve gda iin afet zedelerin acil ihtiyalarn

Mmkn olduunca abuk temel tketim ihtiyalar karlandktan sonra,


ncelikli yerlerin ihtiyalar salanmal. Eer ok miktarda zayiat varsa hastanelerin ve dier
salk tesislerinin su ihtiyac artabilir.

405


Afetzedelerin dzgn ekilde yerletiinden ve geici yerleim yerleri ile dier
yksek riskli alanlarda temel evre sal hizmetlerinin salandndan emin olunmaldr.

11.3. Afet Hallerinde evre Sal nlemleri


Afetler olaanst durumlardr. Bu durumda, mdahale edebilmek iin eldeki
kaynaklardan daha fazlasna ihtiya duyulmaktadr. Sonuta toplumun beslenme, barnma,
giyinme, tbbi bakm ve dier yaamsal gereksinimleri artar. nsanlarn, evrenin olumsuz
etkilerinden ve koullarndan korunmas da gerekir. Afetlerin etkilerinin iddeti bir yandan da
nfus younluuna baldr. Artan nfus younluu, salkla ilgili koullar olumsuz
etkileyerek normal toplum yaamn bozar ve evre sal hizmetlerine olan ihtiyac artrr.
Afetin tr ne olursa olsun, gnlk yaam alt-st olduu iin, sal tehdit eden faktrlerin
toplumu etkisi altna alma riski de artar. Zararl ve tehlikeli atklarn yok edilememesi
durumunda toplum byk zararlar grr. Afet hllerinde, bit, fare gibi zararllarn istilas,
bulac hastalklarn patlak vermesi, zehirlenmeler, vb. sklkla grlen olaylardr. Bu
nedenle afet hlinde evre sal hizmetlerine zel bir nem verilmelidir.
Dier taraftan; afetlerde mdahale edilmedii takdirde dierlerinden daha ok ve daha
ksa srede etkilenecek baz gruplar vardr ki bunlar risk altndaki gruplar olarak adlandrlr.
Risk altndaki gruplar, gen kadnlar, yallar, travmaya maruz kalm veya yalnz yaayan
ocuklar, fiziksel veya psikolojik engeli olanlar; destekten yoksun aile reisleri olarak ele
alnmaldr (ekil 125).
Afet Sonras Risk Faktrleri

Su ve Gda
Sanitasyonu

Kalabalk (Nfus
Younluu)

Gastroenterit, Kolera, Tifo, Polio

Dorudan

Kzamk, Bomaca, Difteri

Kt Barnma
Koullar

Dolayl

Pnmoni

Stma, Trahom

ekil 125: Afetlerde Ortaya kabilecek evresel Riskler

406

11.4. Afet ncesi Yaplmas Gereken Deerlendirmeler


1. evre sal acil alma plan oluturmada ncelikle acil almalara katlacak
rgtlerin envanterini karmaldr. Bu amala, yerel olaylarla ilgili planlarda rol alacak
gruplar arasnda iletiim kanallar oluturulmal, isim, adres ve telefon numaralarn ieren bir
liste asil ve alternatif yeler iin hazrlanmaldr.
2. Afetin haberleme, ulam, salk gibi yaamsal hizmetler zerindeki etkileri
deerlendirilmeli ve temel evre sal dzeyleri belirlenmi olmaldr.
o

Afetin evre sal ynnden nem gsteren altyaplara etkisi belirlenmelidir.

Afetin ulam zerine etkileri ncelikle belirlenmelidir. Temel gda maddeleri ile
ila, giyecek vb. konusunda yaplacak yardmlar ve dier hizmetlerin planlamas
ulam durumuna gre yaplmaldr.

Afetin su ve besinler zerine bulama asndan etkileri belirlenmelidir.


Bulamann, su ve besinlerin kaynanda, tanmasnda, ilenmesinde,
depolanmasnda veya datmn farkl aamalarnda gerekleebilecei
dnlmelidir.

Kimyasal kirleticilerin gda ve su stoklarna ulamas ynnde kukularn


glendiren kantlar yoksa ilk nce mikrobiyolojik bulama asndan afetin
etkileri deerlendirilmelidir. Zarar grmesi hlinde, rnein afet blgesindeki
nfusun % 15'ine gvenilir su salanabilecei gibi sonular gz nne alnarak
hizmet kapasitesinin gereksinimlerine lde karlayaca belirlenmelidir.

3. Deerlendirme sonucunda, ncelikler belirlenerek kaynak kullanm asndan en


verimli program yaplmaldr. Planlamada risk altndaki gruplarn sorunlarnn zmne
ncelik verilmelidir.
4. Personelin korunmas iin gereken nlemler alnmal, barnma, beslenme ve dier
ihtiyalarnn karlanmas planlanmaldr.
5. Destek ve donanmla ilgili malzemelerin deerlendirilmesi gerekir. Hizmetin
ulatrlabilmesi iin mevcut kullanlabilir yollar, harita ve imar planlar, ehir su, elektrik ve
kanalizasyon ebekelerinin krokileri, temel ve yardmc personel listesi, acil gereksinimlerin
listesi, bunlarn nasl salanabilecei ve kullanlabilecei, stoktaki malzemelerin envanteri
gibi normal koullarn salanabilmesi iin gerekli olan malzeme kaytlar varsa hemen
almalara temel alnmal, yoksa bunlarn tahmini durumlar belirlenmelidir.
6. Afet blgesinde, afetin trne gre evre sal risk haritas karlmal ve
planlamalarda gz nne alnmaldr.
7. Acil nlemler balatldktan ve afetin ani etkileri kontrol altna alndktan sonra,
iyiletirme nlemleri belirlenmeli ve uygulama balatlmaldr. Bu almalardan; acil

407

nlemlerin srekliliinin salanmas, desteklenmesi, ek nlemler alnmas, su, gda, sv ve


kat atklarn izalesi, ulam, elektrik gibi ihtiyalarn yeterli ve srekli karlanabilir hle
getirilmesi salanmaldr.
8. Her uygulama, her seferinde yaplacak deerlendirmelerle yeniden ele alnmaldr.
9. Son olarak eldeki olanaklarla verilecek hizmetin gelitirilmesini salamak zere
almalar yaplmaldr. Btn bunlarn yaplabilmesinde nceden evre sal asndan
nemli olan tm alt yap ve yaplarla ilgili bilgi sahibi olunmas esastr.
Afet sonrasnda evre sal ile ilgili riskler ou kez kurtarma, yerletirme vb.
almalar nedeniyle gz ard edilebilir. evre sal personeli herhangi bir afet durumunda
blgede evre sal asndan kontrol edilmesi gereken tm noktalar denetim listeleri
hlinde hazrlamaldr.

11.5. Afet ncesi Yaplmas Gereken Denetimler


Afet esnasnda ortaya kabilecek muhtemel olumsuzluklarn yaanmamas, her
koulda evresel hizmetlerin topluma eksiksiz bir ekilde salanmas amacyla, afet ncesinde
yaplmas gereken baz nemli kontroller bulunmaktadr. Bunlardan balcalar u ekilde
zetlenebilir.
1. O blgede meydana gelebilecek deiik afet tiplerine gre zarar grebilecek alt
yap bileenleri nelerdir?
2. Su deposu ne durumdadr?
3. Afete bal olarak kat atk toplama ve zararsz hle getirme blgeleriyle ilgi li
herhangi bir sorun kabilir mi?
4. Afet blgesinde evreye kimyasal yaylmna neden olabilecek herhangi bir depo,
sanayi kuruluu vb. var mdr?
5. Afete bal olarak evreye yaylabilecek petrol, kimyasal vb. birikinti veya
depolanma blgesi var mdr?
6. Afetlere bal olarak yklabilecek baraj, set vb. var mdr?
7. Bir afetin olumas bir baka afetin ortaya kmasna neden olabilir mi? Sz gelimi
depreme bal olarak toprak kaymas veya sorunu ortaya kabilir mi?
Su ve buna benzer birok sorunun nceden sorularak afet senaryolar hlinde
deerlendirilmesi gerekir. Afet senaryo almalar salk personelinin gerekli mdahalelere
hazr olmas asndan ok byk nem tamaktadr.

408

11.6. Afetlerde Genel Salk Hizmetleri


11.6.1. Temel koruma
Toplumun salk dzeyini, refah dzeyi ve yaam kalitesini iyiletirerek
ykseltmektir. Fizik, biyolojik ve sosyal evrenin kalitesini ykseltme almalarn kapsar.
zellikle eitim, gelir, alma koullar, demokrasi ve insanlar aras ilikiler ile su, hava,
besin, konut, atk, sanayi ve kent sal gibi konularla ilgilenir.

11.6.2. Birincil koruma


Hastalklara zg koruma almalardr ve balca drt yntemi vardr;
1. evredeki hastalk etkenlerini yok etmek,
2. Etkenleri insandan uzaklatrmak, ayrmak, onlarn insana ulamasn engellemek,
3. Etkenlere kar insanlar gl klmak,
4. Etkenlere kar insanlar duyarsz klmak.

11.6.3. kincil koruma


Kiilerin yakaland hastalklar en az hasarla geirmesini salama almalardr. Bu
amala;
1. Erken tan ve uygun tedavi programlar gelitirmek ve uygulamak,
2. Tan ve tedavide ekonomik ve etkili yntemler gelitirmek,
3. Klinik ve polikliniklerde etkin ve ekonomik tedavi yntemlerinin uygulanmasn
yaygnlatrmak.

11.6.4. ncl koruma


Daha ok tamamen iyiletirilemeyen hastalklarla ilgili hizmetleri kapsar. Bu
hizmetler;
1. Prognozu kontrol altna alarak, komplikasyonlar nleme/azaltma,
2. Tbbi esenlendirme,
3. Sosyal esenlendirme balklar altnda toplanr.
Bu tanm, yaklam ve ilevlerden de anlalaca zere; aslnda Halk Sal" afet
tbb ya da afetlerde yrtlecek salk hizmetleri alanna giren, tedavi edici hizmetler de
dahil, tm salk hizmetlerini kapsar. Ancak bu hizmetlerin tamamn btncl ve koruyucu
bir anlayla yorumlar ve adlandrr (Tablo 13)
409

Tablo 13: Salk Hizmetlerinin Snflandrlmas


PRMER (Birincil) KORUMA

SEKONDER (kincil)
KORUMA

TERSYER (ncl)
KORUMA

Salk Kapasitesini Ykseltme

Erken Tan ve Tedavi

Rehabilitasyon

Salk Eitimi

Toplum Taramalar

Tbbi Rehabilitasyon

evre Sanitasyonu

Periyodik Muayeneler

Mesleki Rehabilitasyon

Dengeli Beslenme/

Bireysel ve Toplumsal Vaka Sosyal Rehabilitasyon


Tespitleri

Yetersiz madde temini


Kiisel Hijyen

Sakatln Snrlanmas

Aile Planlamas

Sakatlk
Ortadan

Periyodik Muayeneler

Kaldrlmas

Mesleki Rehabilitasyon

Koruyucu Spesifik nlemler

Erken Tan ve Tedavi

Sosyal Rehabilitasyon

Baklama Hizmetleri

Toplum Taramalar

ve

Rehabilitasyon

Sekellerin Tbbi Rehabilitasyon

Kazalardan Korunma

11.7. Afetlerde Su Sal Hizmetleri


Kukulu kaynaklardan salanan su kaynatlmal veya szldkten sonra mutlaka
klorlanarak 15 dakika sonra kullanlmaldr. Gereinde potasyum permanganat, iyot vb.
maddelerle dezenfeksiyon uygulanabilir. Souk lman iklimlerde kii bana gnde litre,
scak iklimlerde ise en az 6 litre su gerekmektedir, kamp alanlarnda su tanklarnn en az 200
litrelik olmas, kolay temizlenebilir ve tanabilir ekilde yaplmalar gerekmektedir. Kullanm
srasnda tankn ierisindeki su kirlenmeyecek ekilde yaplmaldr. Bir kamp yerinde kii
bana en az 15 litre/gn su salanmaldr. Tank en uzak adra en fazla 100 metre mesafede
olmaldr. Sahra hastanelerinde salanmas gereken su miktar kii bana 40-50 litre/ gndr.
Toplu beslenme merkezlerinde bu miktar 20-30 litre, geici kamp ve barnma yerlerinde 1520 litre, ykanma tesislerinde ise 35 litre olmaldr. Afet srasnda blgede ebeke klorlamas
normalin iki katna kartlmaldr. Tama suda ve uta serbest klor dzeyi litrede 0,7-1 mg
olmaldr. Herhangi bir boru sisteminin dezenfeksiyonu iin 1 saat sre ile 100 mg/litre veya
24 saat 50 mg/litre klorlu su uygulanmaldr. An klorun uzaklatrlmas amacyla sudaki her
1000 mg klor bana 0, 88 gram sodyum tiyoslfat konulur. Suyu kirleten kaynakla su
arasnda en az 30 metrelik mesafe konulmaldr.
410


Afet blgesinin su ihtiyacn salayan kaynak isale hatt, depo ve ebekenin
ncelikle gzden geirilerek kontaminasyon ve su kayb olup olmad tespit edilmelidir.

Olas bulama durumlarnda kirletici kaynan yok edilmesi, dezenfeksiyon ve


varsa su kaybnn nlenmesi planlanmaldr.

Hergn sabah ve leden sonra olmak zere gnde iki kez su numunesi
alnmal ve analizi yaptrlmaldr.

Afetin ge etkileri nedeniyle doabilecek olumsuzluklar nceden dnlerek


kontrol altna alnmaldr.

Varsa alternatif su kaynaklan tesbit edilmeli ve kirlilik tayini srekli yaplp


birden fazla seenek elde bulundurulmaldr.

me ve kullanma sularnda sper klorlamaya geilmelidir. Sular mmknse


kullanma sunulmadan merkezi klorlama veya benzeri yntemlerle dezenfekte edilmeli, bu
mmkn deilse gerekli eitim verilmek kouluyla bireysel klorlama yoluna gidilmeli ve
bunun iin gereken malzeme halka datlmaldr.

Su kaynaklarnn afet nedeniyle kullanlmaz hle gelmesi durumunda ya da


buna ait kuku olutuunda, gereksinim uygun ekilde tankerlerle veya kapal ambalajlarla
karlanmaldr.

Su ebekeleri kullanlamaz duruma geldiinde toplu kullanma msait yerler


belirlenmeli mmkn olduu takdirde geici su ebekesi kurulmal, eer mmkn olamyorsa
o zaman salk kuruluunun denetiminde tankerlerle getirilen sular klorlanarak halka
ulatrlmaldr. Ancak, tankerle su tama durumunda ailelerin kullanabilmesi iin musluklu
su bidonlar salanmaldr. Bu sularn drenaj ise birikintiye neden olmadan uygun ekilde
salanmaldr.

Eer dzenli kaynaklar kullanlamaz durumdaysa alternatif gvenilir su ve gda


kaynaklar belirlenmelidir. Su artm tesisleri devre d kalrsa yedek veya tanabilir niteler
devreye sokulmaldr.

Su ebekesinde bozukluk olsun ya da olmasn mutlak surette sper klorlamaya


geilmeli en az 1 mg/litre bakiye klor salanmaldr.

Afet durumunda kuyu sularnn kullanlmas uygun deildir. Ancak, ok


zorunlu hllerde kuyu sulan kuyudan ekildikten sonra tercihen klorlanarak, klorlama imkan
yoksa kaynatlarak kullanlmaldr.

Su kaynaklarna ynelik srveyans almalar sklatrlmaldr.

Sularn kiisel dezenfeksiyonu iin halk eitilmeli, gerekli ise evlere % l'lik
stok klor zeltisi datlmal, nasl kullanlaca retilmelidir.

411


Dezenfeksiyon ilemlerinin yeterince yaplp yaplmadn aratrmak
amacyla ebekenin daha nceden tespit edilen belirli saydaki u noktalarnda klor miktar
saptanmal ve tketime verilen dier ime ve kullanma sularnn bakteriyolojik analizleri
yaplmaldr.

Yaplan kontrollerde bulama bulunan ime ve kullanma sularnn bulama


nedenleri aratrlmal, kirlilik giderilinceye kadar bu sularn tketilmesine engel olunmaldr.

11.8. Afetlerde Gda Sal Hizmetleri


Yemek kaplar en az be dakika kaynatlmal veya 30 dakika 100 mg/litre klor
solsyonunda bekletilmelidir.

Gda stoklar belirlenmelidir.

Saklanmas g ve abuk bozulabilecek besinlerin tketilmesine ncelik


verilmelidir.

Afet nedeniyle kontamine olmu besinler derhal uygun ekilde imha edilmelidir.

Blgeye yardm kurulularnn ksa srede ulam salanmaldr.

Seyyar mutfaklar kurulmal, mmkn olduu kadar ok saydaki kiiye


merkezden datm olacak biimde iki n verilmelidir.
Kurulan mutfakta alanlar ve servis yapanlar ellerini sk sk sabunla ykamal,
gereinde temiz eldiven kullanlmaldr. Yiyecek hazrlamadan nce ve bir nedenle ara
verildikten veya i et ellendikten sonra eller tekrar sabunla en az yirmi saniye sre ile iyice
ykanmaldr. Elde yara, kesik, kabuklanma vb. varsa mutlaka uygun biimde sarlmal veya
bantlanmal, trnaklar ksa kesilmelidir.
Mutfak temiz tutulmaldr. Mutfak tezgah, yiyecek hazrlanmadan nce ve i
bittikten sonra temizlenmelidir. Yiyecek hazrlanmasnda kullanlan ara gere zellikle
kyma makineleri temiz olmaldr. Mutfak bezleri her gn deitirilmeli, tekrar kullanlmadan
nce kaynatlmaldr. Yerler temiz tutulmal, yer iin kullanlan bezler, hibir mutfak gereci
ile temas etmemeli, ayr ykanmaldr.
Yiyecekler sinek ve bceklerden korunmaldr. Yiyecekler, hayvan ve haerenin
temas edemeyecei ekilde muhafaza edilmelidir. Yiyeceklerin muhafaza edildii kaplarn
zeri skca kapatlmaldr.
Besinlerin hazrlannda temiz su kullanlmaldr. Yiyeceklerin hazrlanmasnda
kullanlan su itiimiz su kadar temiz olmaldr. Kukulu sular kaynatldktan sonra yemek
veya buz yapmak iin kullanlmaldr.

412

Yardmlar, dengeli beslenme ilkelerine uygun olmal, kiisel hijyen kurallarnn


kolaylkla uygulanabildii, evreyi kirletmeyen ambalajl besin maddeleri seilmelidir.
Kontaminasyonlara ynelik gzlem teknikleri ve alanda test yapmaya zg kitler
hzl deerlendirmeler iin kullanlmaldr.
Besin maddelerinin gvenlik iinde saklanmasnda gereken soutma ilevinin
engellenmemesi iin g kaynaklan, kesinti olduunda hizmetin tmden bozulmasn
nleyecek ekilde dzenlenmelidir. Tanabilir jeneratrler, yedek jeneratrler devreye
sokulmal, yedek g iin 3-5 gn yetecek kadar yakt depolanmaldr Ayrca olabildiince
elektrik gerektirmeyen aralarn kullanmna ncelik verilmelidir.

11.9. Afetlerde Kat Atklarn Ynetimi


Afet blgesinde pler dzenli olarak toplanmaldr. Ulamn zor ya da olanaksz
olduu durumlarda sokak aralarna ve dar yerlere ulaabilecek el arabalar, ulam hayvanlar
vb. den yararlanlmaldr.
Afetten nce blgeye hizmet veren p dkme alanlar uygun ise pler
toplanarak buraya dklmeye devam edilmeli, bu alanlara ulam mmkn deilse veya
bizzat bu alanlar afet nedeni olmusa bu i iin belirlenmi uygun p biriktirme yerlerine
dklmelidir.
plerin nihai birikme yerlerine ulatrlmas iin afetzedelerin barnd yerlerin
uygun noktalarnda p toplama alanlar oluturulmaldr. Bu alanlar gnlk olarak kire
kayma, klor eriyii, amar suyu vb, dezenfektanlarla dezenfekte edilmelidir
p toplama alanlarnn su kayaklarndan en az 60 m. ve besin maddeleri datmdepolama yerlerinden en az 1 km. uzakta, yaya ve aralarn geime engel olmayacak bir
yerde olmasna dikkat edilmelidir.
p toplama alanlarnda ocuklarn ve hayvanlarn dolamasna izin verilmemeli,
buralara hayvan leleri atlmamaldr.
p ynlarndan ra szmasnn nne geilmeli, szma varsa bu yerler amar
suyu ya da benzeri bir dezenfektan ile ykanmaldr.
p ynlarnda ve toplama alanlarnda haere ve kemiricilerin olumas, remesi
nlenmeli, bu zararllarla mcadele amacyla kullanlan pestisid ve insektisidlerin de bir
kirlilik unsuru hline gelmemesine dikkat edilmelidir. Her 200 kii iin 2 metre derinlikte ve
1, 5x1 metre ukur almaldr. Bu sz konusu nfus iin bir hafta yetebilir. ukur
ierisindeki organik materyalin bozunumu 4-6 hafta gerektirir. zeri 40 cm kalnlnda
sktrlm toprakla rtlmelidir.

413

11.10. Afetlerde Hayvan lleri le lgili Genel nlemler

Hayvan lleri hibir ekilde bekletilmeden iklim koullan da gz nnde


bulundurularak scak ve yal yrelerde en ok 6 saat, dier yrelerde en ok 24 saat iinde
gmlmeli veya yaklmaldr. Gmme veya yakmadan sonra ortam temizlenip dezenfekte
edilmelidir.

Grevlilerce afet durumlarnda hayvan llerinin ncelikle ortadan kaldrlmas


salanmaldr.

Afet srasnda insanlarda olduu gibi hayvanlarda da bulac hastalklar ortaya


kabilir. Bu durum nedeniyle meydana gelen toplu hayvan lmlerinde; - Bir hastalk sz
konusu ise salam hayvanlara yaylmas nlenmelidir.
-

blgeye veya o blgeden darya yaplacak hayvan nakli durdurulmaldr.

l hayvanlarn dier hayvanlarca yenmemesi, paralanmamas iin tedbir


alnmaldr.

Yakn evredeki hayvanlar veterinerler tarafndan taranmal ve gerektiinde


alanmaldr.

l, hasta veya pheli hayvan(lar) ile temas etmi veya etmesi ihtimali olan
kiilerin, salk kurulular tarafndan muayene ve tedavileri yaplmaldr.

Hayvann bulunduu yerde gerekli inceleme ve gzlem yapldktan sonra l


hayvan, hayvan para ve atklar dezenfekte edilmelidir. Dezenfeksiyon ilemi
mikroorganizmalarn oalma ve yaylmasnn nlenmesi asndan nemlidir.

Hayvan ls kaldrldktan sonra, bulunduu yer ve evresi ykanmal ve


dezenfekte edilmelidir. Burada veya evresinde, haere veya kemirici saptanrsa, bunlarla
uygun ekilde mcadele edilmelidir.

Btn temizlik ve dezenfeksiyon ilemleri yetkili kiilerin kontrolnde


yaplmaldr.

Toplu lm vakalarnn haricinde, hayvan lleri, ayr ayr toplanmaldr.


Farkl lm sebepleri iin farkl yakma ve/veya gmme ilemlerinin uygulanmas
gerekebileceinden bu tr bir tedbire ihtiya vardr.

l hayvan tamasnda kullanlan aralar baka amala kullanlmamaldr.


Eer kullanma zorunluluu varsa ara dezenfekte edilmeli, bu nedenle hayvan l snn
tand aracn blm kapal ve su szdrmaz olmaldr.

Aracn l hayvann tand blmnde btn yzeyler kolaylkla ykanabilir


ve dezenfekte edilebilir olmaldr. Ara ve bu zel blm her tama ileminden sonra

414

yetkililerin denetiminde su kaynaklarna bir kilometre mesafede ykanmal ve dezenfekte


edilmelidir. Aralarn ykanmas iin zel bir yer yaplmal ve lme sebep olan hastaln
zelliine gre belirli bir sre baka amalar iin kullanlamamal. ykama ve dezenfeksiyon
suyu uygun ekilde izale edilmelidir.

Hayvan lleri yaklarak ya da gmlerek imha edilmelidir.

Yok etme ilemleri yetkili kii ve kurumlarn kontrolnde yaplmaldr.

Hayvan ls, belediyece hazrlanm bu ama iin seilen zel alanlarda usulne
uygun ekilde yok edilmelidir.
Alann zemini kuru ve az geirgen olmaldr. Yer alt su kaynaklarn
kirletmeyecek yerde seilmelidir.
Yksek riskli hayvan lleri bunlarn tamamen yanmasn salayacak zel
frnlarda yaklmak, kller torbalara konularak gmlmelidir. Frn, yakma srasn da evreye
pis kokularn yaylmasna sebep olmayacak yap ve zellikte olmaldr. Yakma olana yoksa,
hayvan lsnn gmlecei ukur, canl hayvanlarn ve insanlarn ulaamayaca derinlikte
(en az 2 metre) olmal, gmme ukurunun tabanna ve ukura konan l hayvann zerine
snmemi kire atlmal, gmme ileminden sonra zeri ta ve toprak ile rtlmeli ve
sktrlmaldr. Baka hayvanlarn bu ukuru amamas iin tedbir alnmaldr.
alanlar, gnlk elbiselerini giymiken hayvan lsyle ilgili herhangi bir i
yapmamaldr. Hayvan ls ile ilgili herhangi bir i yaparken eldiven, kasket, koruyucu
maske ve benzeri zel koruyucu i kyafeti giyilmelidir. Elle tama sz konusu ise eldivenler
tek kullanmlk olmaldr.
Herhangi bir su kaynanda hayvan ls bulunursa bu kaynan kullanlmas
nlenmeli ve gerekli dezenfeksiyon tedbirleri alnmal ve uygulanmaldr.
l hayvan ile temas sonucu bulamaya araclk edebilecek eya, ara ve
malzemeler bu ilemi yrten kiilerin giysileri ile dier alet ve malzemelerin her ilemden
sonra usulne uygun bir ekilde temizlenip dezenfekte edilmesi salan maldr.
Dezenfeksiyonun mmkn olmad durumlarda ise bunlar yaklmaldr.
Temizlik ileminde kullanlan su dezenfekte edilmeli, evreyi kirletmeden uygun
ekilde uzaklatrlmaldr.
l hayvan ile temas eden plastik veya tahta malzemeler yaklmal. Enfekte
olmu zemin kaldrm, metal donanm ve malzemeler ise yaklarak veya aadaki kimyasal
maddeler ile dezenfekte edilmelidir.
-

Klorlu dezenfektanlar (% 3 aktif klor)

% 4'lk kostik soda solsyonu (70-80C'da)

415

% 2'lik formaldehit solsyonu

Tatlar ve donanmlar, toplama depo yzeyleri vb. hayvan ls ile temas eden
btn yzeyler en az ayda bir kez koruyucu amal ayn fakat farkl konsantrasyonlardaki (%
2. 5'lik kostik soda, % 2'lik formaldehit) kimyasal solsyonlarla dezenfekte edilmelidir.

11.11. Afetlerde Sv Atklarla lgili Genel nlemler

Kanalizasyon ebekesi varsa ve zarar grmse ncelikle bunun onarmna


gidilmelidir.

Toplu barnma yerlerinde yeterli sayda ve nitelikte hela yaplmaldr. Bu


helalarn alt yapya balanmas mmkn olmad durumlarda sahra helas eklinde uygulama
yaplmal ve bu durumda hela ukurlarnn zeri gnlk olarak toprakla kapatlmal ve helalar
yeni ukurlara balanmaldr. Helalarn gnlk olarak kire kayma vb. maddelerle
yntemine uygun olarak dezenfeksiyonu salanmaldr.

Hela k ellerin ykanmas iin hijyenik koullara uygun yerlere yaplmal ve


bu yerlerin susuz ve sabunsuz kalmamasna zen gsterilmelidir. Buralarda mmknse sv
sabun kullanlmaldr. El ykama sularnn birikinti oluturmadan akacak ekilde
dzenlenmesine dikkat edilmelidir.

11.12. Afetlerde Ulamla lgili Genel nlemler

Ulam bozukluu ksa srede giderilemiyorsa, ulamszln olumsuz etkisi


su depolama sistemi gibi yaamsal lokalizasyonlara giden alternatif ikincil yollarn
yaplmasyla azaltlmasdr. Gereken durumlarda el arabalar, binek hayvanlar, hayvanlar
tarafndan ekilen aralardan yararlanma yoluna gidilmelidir.

Acil bir durumda gerekebilecek kimyasal maddeler, yaktlar, yedek paralar


gibi temel malzemeler olas ulam engellerine kar stoklanmaldr.

11.13. Dier nlemler

evre Sal almalar, temel sanitasyon ve barnak salanmasn


iermelidir. Temel sanitasyon iinde de atk yok edilmesi, temiz su salanmas, kiisel
temizlik, salkl besin salanmas vektr kontrol, llerin yok edilmesi ele alnmaldr.
ncelik barnak salanmas, temiz su ve atk kontrolne verilmelidir.

Afet blgelerinde eitim faaliyetlerine arlk verilmeli, el ykama, genel


hijyen kurallar, tuvalet kullanm, pler ve varsa zel nem gsteren bulac hastalklar
arlkta olmak zere bulac hastalklar hakknda genel bilgiler balklarnda ve ihtiya
duyulan dier konularda halka youn eitim verilmelidir.

Halk Sal Laboratuvar'nn faaliyetlerim kesintisiz srdrmesi salanmal,


yeterli eleman mevcutsa gece vardiyalar oluturulmal, byle bir kurum yoksa geici bir
laboratuvar oluturulmal veya imkan bulunursa yreye mobil laboratuvarlarn
konulandrlmas salanmaldr.

416


evre sal almalar ile epidemiyolojik almalarn koordinasyonu
salanmaldr.

Afetin olduu yerde daha nceden endemik olduu bilinen bulac hastalklar
varsa bu hastalklara kar srveyans plan hazrlanmal ve hastalk hakknda her gn fikir
sahibi olunmaldr.

htiyaca cevap verecek nitelikte ve sayda toplu barnma yerleri yaplmal ve bu


yerlerin snma, aydnlatma ve havalandrma gibi temel gereksinmeleri salanmaldr.

nsan ve hayvan llerinin barnma yerlerinden en az 1 km. su kaynaklarnda


da en az 500m. uzakta olmasna dikkat edilmeli, gmme srasnda snmemi kire veya kire
kayma ile gerekli nlemler alnmal ve ceset yeteri kadar derine gmlmelidir. Afetlerle
ilgili dzenlemelerdeki mevzuat boluklarnn l Hfzsshha Kurulu kararlar ile giderilmesi
mmkndr.

417

Uygulamalar
1) Atk trleri hakknda aratrma yapnz.
2) Afrikada ishal ve stma hastalklar hakknda inceleme yapnz.

418

Uygulama Sorular
1) Cam atklarn gda atklarndan ayran faktr nedir?
2) Afrikada su kirlilii var mdr?

419

Bu Blmde Ne rendik zeti


Bu blmde afetlerde uygulanmas gerekli olan salk hizmetlerinin boyutu, afet
durumlarnda su temini, besin hijyeni, kat atklarn kontrol ve zararszlatrlmas
yntemlerinin ve prensiplerinin neler olduu zellikleriyle belirtilmitir.

420

Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi halk sal asndan afetler snflandrldnda, insan
nedenli afetler arasnda deildir?
a) Ani patlamalar
b) Depremler
c) Radyasyon etkilenimi
d) Yangn
e) arpma, dme (uak, vb).
2) Aadakilerden hangisi halk sal asndan afetler snflandrldnda, insan
nedenli afetler arasndadr?
a) Ani patlamalar
b) Su basknlar
c) Frtnalar
d) Volkanik patlamlar
e) Sismik deniz dalgalar
3) Aadakilerden hangisi evre sal asndan afet ncesinde yaplmas gereken
denetimlerden biri deildir?
a) Su deposu ne durumdadr?
b) Afetlere bal olarak yklabilecek baraj, set vb. var mdr?
c) Yarallara yardm.
d) Bir afetin olumas bir baka afetin ortaya kmasna neden olabilir mi?
e) Afete bal olarak evreye yaylabilecek petrol, kimyasal vb. birikinti veya
depolanma blgesi var mdr?

421

4) Aadakilerden hangisi afetlerde genel salk hizmetleri iinde birincil koruma


kapsamnda yer almaz?
a) Tan ve tedavide ekonomik ve etkili yntemler gelitirmek
b) evredeki hastalk etkenlerini yok etmek
c) Etkenleri insandan uzaklatrmak, ayrmak
d) Etkenlerin insana ulamasn engellemek
e) Etkenlere kar insanlar gl klmak
5) Afetler su sal hizmetleri kapsamnda bir kamp yerinde kii bana en az ka
litre/gn su salanmaldr?
a) 10
b) 9
c) 12
d) 15
e) 13
6) Afetler su sal hizmetleri kapsamnda bir kamp yerinde tank en uzak adra en
fazla ka metre mesafede olmaldr?
a) 110
b) 150
c) 100
d) 120
e) 140

422

7) Afetlerde kat atk ynetimi


kayaklarndan en az ka m olmaldr?

kapsamnda p toplama alanlarnn su

a) 40
b) 50
c) 60
d) 30
e) 20
8) Afetlerde atk ynetimi konusunda insan ve hayvan llerinin barnma yerlerinden
en az ka km. mesafede olmas gerekir?
a) 0.25
b) 0.8
c) 0.5
d) 0.75
e) 1
9) Afetlerde gda sal hizmetlerinde yemek kaplan en az ka dakika
kaynatlmaldr?
a) 3
b) 4
c) 5
d) 2
e) 1

423

10) Aadakilerden hangisi afetlerde gda sal hizmetleri kapsamnda yaplmamas


gereken bir uygulamadr?
a) Gda stoklar belirlenmelidir.
b) Saklanmas g ve abuk bozulabilecek besinlerin tketilmesine ncelik
verilmelidir.
c) Afet nedeniyle kontamine olmu besinler derhal uygun ekilde imha edilmelidir.
d) Blgeye yardm kurulularnn ksa srede ulam salanmaldr.
e) l hayvanlarn dier hayvanlarca yenmemesi, paralanmamas iin tedbir
alnmaldr

Cevaplar
1) b, 2) a, 3) c, 4) a, 5) d, 6) c, 7) d, 8) b, 9) c, 10) e

424

12. AFETLERDE SVL SAVUNMA

425

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu blmde, sivil savunmann tanm, ikaz ve alarm iaretleri, kimyasal ve biyolojik
tehlikelerdeki nlemler konular ele alnarak deerlendirilecektir.

426

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Krmz k size neleri hatrlatr?
2) Radyoaktif maddelerin ne gibi etkileri olur?
3) Son 50 yllk srede kimyasal saldr olduunu duydunuz mu?

427

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Konu

Kazanm

Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei

elde
veya

Afetlerde Sivil Savunma

Sivil savunmann tanmn, Ders materyali ve kaynaka


ikaz ve alarm iaretleri bilir. incelenerek kazanmlar elde
Kimyasal
ve
biyolojik edilebilir.
tehlikelerdeki
nlemleri
kavrar.

428

Anahtar Kavramlar

Sivil savunma

kaz

Alarm

Kimyasal maddeler

Korunma

Risk

429

Giri
Bu blmde sivil savunmann tanm yaplacak olup, afet durumlarnda alnmas
gereken toplumsal tedbirler hakknda bilgi verilecektir. Afet durumlarnda kullanlan ikaz ve
alarm iaretleri, kimyasal ve biyolojik tehlikeler durumunda yaplmas gereken nlemler
ayrntlaryla ilenecektir.

430

12.1. Sivil Savunmann Tanm


Sivil savunma: Dman saldrlarna kar halkn can ve mal kaybnn en az seviyeye
indirilmesi, hayati nem tayan her trl resmi ve zel tesis ve kurulularn korunmas ve
faaliyetlerinin devamn salayacak iyiletirmenin yaplmas, savunma gayretlerinin halk
tarafndan en yksek seviyede desteklenmesi ve halkn moralini yksek tutmak iin alnacak
her trl silahsz koruyucu ve kurtarc tedbir ve faaliyetleri ihtiva eder.

12.2. Sivil Savunma Tarihesi


lkemizdeki Sivil Savunma Hizmetleri, ilk olarak 1928 ylnda yrrle konulan
Cephe Gerisinin Havaya Kar Mdafaa ve
Muhafazas Talimnamesi ile
dzenlenmitir. 1938 ylnda 3502 sayl Pasif Korunma Kanunu yrrle konulmu,
illerde seferberlik mdrlkleri kurularak sivil savunma hizmetleri yrtlmtr. 1958
ylnda karlan ve 28 ubat 1959 tarihinde yrrle konulan 7126 sayl Sivil Mdafaa
Kanununun ad daha sonra 586 Sayl Kanun Hkmnde Kararname ile Sivil Savunma
Kanunu olarak deitirilmitir. 25/05/2009 tarihinde 5902 sayl Afet ve Acil Durum
Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun yrrle konulmu olup,
Sivil Savunma Genel Mdrl ile il/ile sivil savunma mdrlkleri kaldrlmtr. Bu
Kanun ile Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl ile il afet ve acil durum
mdrlkleri kurulmutur. Sivil savunma hizmetleri Bakanlk bnyesinde bulunan Sivil
Savunma Dairesi Bakanl ve il afet ve acil durum mdrlklerince yrtlmektedir.

12.3. Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve


Grevleri Hakknda Kanun
17.06.2009 tarih ve 27261 sayl Resm Gazetede yaynlanarak yrrle giren, 5902
sayl Kanuna gre, Sivil Savunma Dairesi Bakanlnn grevleri unlardr:
Kamu kurum ve kurulular ile zel kurulularda sivil savunma hizmetlerini
planlamak, uygulamak ve denetlemek,
Her trl silahsz koruyucu ve kurtarc tedbirleri, acil kurtarma ve ilk yardm
faaliyetlerini planlamak ve yrtmek,

Seferberlik ve sava hazrlklarnda ihtiya duyulacak sivil kaynaklar tespit

etmek,
Sivil savunma gayretlerinin halk tarafndan desteklenmesi ve halkn moralinin
korunmasn salamaya ynelik almalar yapmak,
Kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nkleer maddelerin meydana getirecei
tehlikelere kar alnacak nlemleri ve yaplacak almalar tespit etmek ve bunlarla ilgili
bakanlk, kamu ve zel kurum ve kurulular arasnda koordinasyonu salamak,

431

Bakan tarafndan verilecek benzeri grevleri yapmak.

12.4. Haber Alma ve Yayma, kaz Gizi Sivil Savunma Hizmetleri


7126 sayl Sivil Savunma Kanunu gereince hava saldrlar ile Kimyasal, Biyolojik,
Radyolojik ve Nkleer (KBRN) tehlikelere kar alnacak tedbirler iin hazrlkl bulunmak,
ikaz ve alarm ile halk zamannda her trl sivil savunma tedbirlerini almaya sevk etmek
amacyla bir haber alma ve yayma, ikaz ve alarm sisteminin tesis edilmi ve yurt apnda
ehirlerimize siren sistemleri kurulmutur. Yurt apnda kurulmu bulunan Haber Alma ve
Yayma, kaz ve Alarm Sistemlerinin amac; hava saldrlarn nceden haber almak ve
tehlikeye kar halk, kamu ve zel kurum ve kurulular uyararak sivil savunma tedbirlerinin
alnmasn salamaktr. Bu uyar, ehirlerimizde kurulu bulunan siren sistemleri vastasyla
ikaz ve alarm verilerek yaplmaktadr.

12.5. kaz ve Alarm aretleri


kaz ve alarm iaretleri; sar ikaz, krmz ikaz (alarm), radyoaktif serpinti ya da
kimyasal saldr tehlikesi alarm, beyaz ikaz olmak zere drde ayrlr (Tablo 14)
Tablo 14: kaz ve Alarm aretleri
kaz haberi

areti

SARI KAZ
(TAARRUZ
HTMAL)

Dakika
sreli SREN
Sesi

KIRMIZI
ALARM
(Taarruz
Tehlikesi)

Dakika
sreli
Ykselen
Alalan
SREN Sesi

Kimyasal,
Biyolojik,
Radyoaktif,
Nkleer
(KBRN)
ALARMI

Dakika
Sreli
kesik
Kesik SREN
Sesi ve Radyo
yayn

Yaplacak iler ve hareketler


eride
Akta
Elektrik, gaz ve su En yakn snma
ana anahtarlarn yerine git. Yoksa
kapa.
Kap, salam bir duvar,
pencere
ve bodrum gibi veya
perdeleri
rt. ukur bir yere
Gerekli
sn
malzemeleri al ve
snma
yerine
git.
Elektrik, gaz ve su En yakn snma
ana anahtarlarn yerine git. Yoksa
kapa.
Kap, salam bir duvar,
pencere
ve bodrum gibi veya
perdeleri
rt. ukur bir yere
Gerekli
sn
malzemeleri al ve
snma
yerine
git.
Elektrik, gaz ve su En Yakn kapal
ana anahtarlarn yerlere git. Ak
kapa.
Kap, yerlerini rt.
pencere
ve
perdeleri
rt.
Gerekli
malzemeleri al ve

Arata
Aratan
aktakiler
hareket et.

Aratan
aktakiler
hareket et.

k,
gibi

k,
gibi

Arata kal ve ak
yerlerini rt.

432

BEYAZ
KAZ

snma
yerine
git.
Radyo-TV
Snma yerinden
hoparlr veya k. Gerekiyorsa
Dier iletiim yardm
ve
Aralar yayn kurtarma
almalarna
katl.

12.5.1. Sar kaz

Sndn yerden
k. Gerekiyorsa
yardm
ve
kurtarma
almalarna
katl.

Sakl
durumdan
k.
Radyasyon
veya
gaza
bulamsan
temizlen.

Hava saldrs ihtimali var olduunu iaret eden sar ikaz, 3 dakika sren dz siren sesi
ile duyurulur. Bu ikaz duyunca; bina iindeki gaz, elektrik, su ana anahtarlarn kapatnz.
Yanan ocak, soba gibi eyleri sndrnz, kap ve pencereleri kapatp, perdeleri ekiniz,
varsa maske, ilk yardm antas yoksa gazl bez, steril pansuman, hazr pansuman, plaster ve
lzumlu ilalar gibi ilk yardm malzemesi, pilli veya transistorlu radyo, el feneri, gemici
feneri, gaz oca, mevsime gre palto, manto, pards ve dier giyecekler gibi eyalarla
tabak, bardak, atal, kak, ime ve kullanma suyu ve dier ihtiyalar daha nceden snak
yerinde hazrlanmamsa snaa taynz. Bu hazrlklar bir ka gn snma yerinde
kalacanz var sayarak yapnz. Darda bulunuyorsanz; ikaz haberini duyunca hemen
snabileceiniz bir snak veya salam bir bodrum, duvar dibi veya bir ukura yaklanz.
Hemen gidilmesi mmkn ise evinize veya i yerinize gidiniz.

12.5.2. Krmz kaz (Alarm)


Hava saldrs tehlikesi olduunu iaret eden krmz alarm, 3 dakika sren ykselip
alalan dalgal siren sesi ile duyurulur. Bu ikaz duyunca; Sar ikaz srasnda eksik kalanlar
tamamlaynz, gerekli olan malzemeleri de yannza alarak hemen snak veya snma yerine
gidiniz. Tehlike geti ikaz verilinceye kadar sakin bir ekilde burada bekleyiniz. Bina dnda
bulunuyorsanz; hemen en yakn bir snak veya salam bodrum, duvar dibi veya ukur bir
yere snarak saklannz. Tehlike geti ikazna kadar skunetle bekleyiniz.
kaz (Alarm), Kimyasal Saldr, Radyoaktif Serpinti.

12.5.3. Radyoaktif Serpinti kaz Ya Da Kimyasal Saldr Tehlikesi


kaz (Alarm)
Radyoaktif serpinti tehlikesini iaret eden bu alarm; 3 dakika sreli kesik-kesik siren
sesi ile duyurulur. Bu ikazla hemen, yukarda olduu gibi gereken malzeme ve yiyecek
maddeleri ile birlikte snak veya snma yerlerine gidiniz. Yaplacak uyarlara hazrlkl
bulunuz. Saldrnn kimyasal silahlarla yaplmas hlinde, alarm radyoaktif serpintide olduu
gibi 3 dakika sreli kesik kesik siren sesi ile duyurulur. Tehlikenin cinsi Radyo TVden
verilir. Bu ikaz duyunca, bulunduunuz binada snak veya snma yeriniz yoksa
Konutlarn ve iyerlerinin i ksmlarnda penceresi az ve korunmaya elverili bir blm
snma yeri olarak seiniz. eriye gaz szmasn nlemek iin kap ve pencere gibi yerlerin
evresi ve aralklarn bant macun veya amar suyuna batrlm bezlerle kapatnz. Az ve

433

burunu slatlm bez arasna konulmu slak pamukla maskeleyiniz. lk yardm malzemeleri,
depolanm su ve temiz bezleri alarak snma yerinde tehlike geti haberine dek bekleyiniz.
Darda bulunuyorsanz; En yakn kapal yere giriniz, yalnz kapal yere girmeden
nce, elbiselerinize gaz bulam olabileceinden, elbiselerinizi ykaynz veya deitiriniz,
mmknse naylon torbaya koyunuz. Cildinizi de bol su ile ykaynz. Su yoksa temiz bir bezle
bulaan yeri srtmeden emdirilerek temizleyiniz. Kimyasal gaza maruz kalm kiide nefes
alma zorluu, ba dnmesi, kusma, kzarklk ve gzlerde yanma, ime grldnde, yine
bol su ile bu blgeleri ykaynz. Kiiyi scak tutunuz, fazla hareket ettirmeyiniz. En ksa
zamanda tedavi merkezlerine ulatrmaya alnz. Kirlenmi ara ve gerelerinizi deterjanl
su veya amar suyu ile temizleyerek gerekirse kullannz.

12.5.4. Tehlike Geti (Beyaz kaz)


Tehlike geti iareti, radyo, televizyon, hoparlr, megafon gibi aralarla duyurulur. Bu
haberi duyunca sndnz yerden karak normal yerlerinize dnnz, yardma muhta
olanlar varsa yardm ediniz. Bu kaz ve Alarm iaretlerini tanmak, tantmak ve alnacak
tedbirleri bilmek, acil durumlar ile sava durumundan en az zararla kmamz salayacaktr.

12.6. Kimyasal Sava ve Korunma


Kimyasal zellii nedeniyle ldrc, yaralayc ve tahri edici zellikler gsteren, sis
ve yangn meydana getiren kat, sv, gaz ve aerosol hlindeki maddeler ile yaplan savatr.
Kimyasal Sava Maddelerinin Genel Ayrm:
Fiziksel durumlarna gre; - Kat,- Sv,- Gaz,- Aerosol.
Fizyolojik etkilerine gre;
Zehirleyici kimyasal maddeler;- Sinir gazlar,- Yakc gazlar,- Kan zehirleyici
gazlar,- Boucu gazlar,- Uyuturucu gazlar.

Kargaal bastran gazlar;- Gzya getiren gazlar,- Kusturucu gazlar.

Kimyasal maddelerin kullanmlarna gre;- Sava gazlar (zayiat verdiren


gazlar),- Yangn maddeleri,- Sis maddeleri,- Bitki ldrcler.
Arazide kalma zelliklerine gre; Uucu gazlar (atld anda 10-30 dakikadan
daha fazla kalmayan gazlardr), Kalc gazlar (30 dakikadan daha uzun sreli kalan gazlardr).

12.7. Kimyasal Sava Maddelerinin Kullanma ekilleri


Kimyasal sava maddeleri, Pskrtc aletler veya sprey-tanklarla, sv veya aerosol
eklinde, top, roket veya torpido mermileri iinde, maynlarla, fzelerle ve uak bombalarna

434

yerletirilerek kullanlabilmektedir.Sava gazlarnn genel zellikleri ve korunma zellikleri


u ekilde zetlenebilir:
Zehirleme gc ok yksektir,
Renksiz, kokusuz, havadan ardr,
Yaplar kolaylkla bozulmaz,
retimleri kolay ve ucuzdur,
Havaya, suya ve kimyasal maddelere kar dayankldr.

12.8. Sinir Gazlar


Sv, gaz veya buhar hlinde bulunurlar. Renksiz ve tatszdrlar. Sv hlinde ise
kahverengidirler. Sinir gazlar solunum ve cilt yoluyla vcuda girer. Kiinin sinir sistemini
etkiler, kaslar felce uratarak solunum ve dolam sistemlerini durdurup lme neden olur.
Sinir gazlar Tabun GA, Sarn GB, Soman GD, VX Grubu, gazlardr. G Grubu gazlar
solunum yoluyla vcuda girer. Yeterli miktarda alnd takdirde 12 dakika ierisinde lme
sebepiyet veren gazlardr. ldrc dozu 1 Miligram kadardr. VX Grubu sinir gazlar son
zamanlarda gelitirilmitir. G Grubundan daha ldrcdr. Buhar ile solunum sistemlerinden
veya sv ise deriden nfuz edebilir. Atldklar yerlerde uzun mddet kalabilirler. ldrc
dozu 0,4 miligramdr.
Fizyolojik Etkileri: Sebepsiz az ve burun aknts, gs tkankl, solunum
gl, grme bulankl, gzbebeklerinin klmesi, kaslarda seirme, bulant ve kusma,
ar terleme ve idrar tutamama, ba ars, denge bozukluu, aknlk, miskinlik, sebepsiz
srama, rpnma, koma ve lm.
Korunma: Sinir gazlarndan korunmak iin gaz maskesi, koruyucu elbise, eldiven ve
bot birlikte kullanlmaldr. Snak veya snma yerine girilmelidir. ayet, sinir gazna
maruz kalnmsa, nefesinizi tutunuz ve rtnerek derhal kapal bir yere giriniz. Yukarda
belirtilen fizyolojik etkiler grldnde bir ATROPN inesi yapnz. (Etkileri gemedii
takdirde 15'er dakika ara ile 2 nci Atropin inesi yapnz) Cilde bulam ise pudra veya
benzeri bir madde dknz 510 dakika sonra sabunlu su ile ykaynz. Elbiselere bulam
ise bulaan yeri kesip atnz veya elbiseyi karnz. Gze kam ise gz su ile en az 30
saniye ykaynz. Evde iseniz, Gaz Alarm verilince daha nceden hazrlam olduunuz
snma yerlerine gidiniz. Tatta iseniz; tatn kap ve pencerelerini, havalandrma tesisatn
kapatnz. Rzgar karnza alarak hzla uzaklanz.

12.9. Yakc Gazlar


Genellikle sv ve buhar hlinde bulunurlar. Gzleri cildi veya solunum yollarn
yakmak suretiyle zayiata sebep olan ge tesirli kimyasal harp maddesidir. Yapt
zehirlenmenin belirtileri genellikle 46 saat ierisinde ortaya kar. Baz eitleri ac verirler.
435

Renkleri renksizden koyu kahverengine kadar deien yal svlardr. Buhar hlindeyken
normal olarak grnmezler. Bir ksmnn kokular olup sarmsak, ac badem, tr gibi kokular
vardr (peritler, Arsenikler).
Fizyolojik Etkileri: Gzlerde sulanma ve yanma, gzlerde a kar duyarllk, gz
kapaklarnn imesi, ksrk ve boulma hli, gzlerde, boaz ve nefes borularnda
iltihaplanma, ciltte kzarklklar ve kabarcklar, bulant ve kusma.
Korunma: Gz kapaklarn ak tutarak bol su ile uzun sre yka. Tenine bulaan svy
yara temizler gibi srtmeden sil. Koruyucu merhem sr. Bol su ile yka. Elbiseni temizle ya
da kar at.

12.10. Kan Zehirleyici Gazlar


Kalc olmayan abuk tesirli gazlardr. Kandaki oksijenin vcut doku ve hcreleri
tarafndan alnmasn nlemek suretiyle lme sebep olurlar. (Hidrojen Siyanr, Siyanojen
Klorid, Arsin).
Fizyolojik Etkileri: Burun ve boazda Tahribat, Titreme ve ksrk, Gs darl ve
boulma hli, Solunum hzlanmas, G ve ar solunum, Ba ars, ba dnmesi,
sersemleme, Bulant ve kusma, Boazlarda ve nefes borusunda iddetli ac, iddetli ba ars.
Korunma: Varsa maskeni tak, Snak veya snma yerine gir, Ak ve temiz havaya
k.

12.11. Kimyasal Saldrdan nce Alnmas Gereken nlemler

Kimyasal sava hakkndaki gerekli bilgileri renin, evrenizdekilere retin.

Ev ve iyerinizin i ksmlarnda penceresi en az ve korumaya elverili bir odasn


snma yeri olarak hazrlayn.
Hazrladnz snma yerine dardan ieriye gaz szmasn nlemek iin
pencere kenarlarn ve kap aralklarn bant, yapkan snger ve macunla kapatn.
Kimyasal savan ektilerine kar korunma salayan malzemeleri temin etmeye
aln ve kullanmay renin.

Kendi kendinize yardm ve ilk yardm esaslarn renin.

Besinlerinizi gaz geirmeyen cam ambalaj veya kutularda koruyun.

kaz ve alarm iaretlerini renin.

12.12. Kimyasal Saldr Srasnda Alnmas Gereken nlemler


Evinizde veya iyerinizde iseniz;
436

nceden hazrlam olduunuz snma odasna girin. Kapatlm pencere ve kap


aralklarn, ek nlem olarak sulandrlm amar suyuna batrlm bez, battaniye veya
benzeri battaniye ile rtn.

Tehlike geinceye kadar bekleyin.

Eer gzlerinizde yanma varsa bu gaz szntsnn belirtisidir. Gzlerinizi bol


suyla ykayn.

Az ve burunu slatlm bez arasna konulmu slak pamukla kapatn.

Sznt olduunu tahmin ettiiniz blgeyi, nce sulandrlm amar suyu ile
daha sonra sabunlu su ile ykayn.

Radyoyu dinleyin ve aklamalara uyun.

Darda iseniz;

Snma yerlerine girmeden nce;

zerinize gaz bulam olabilir.

Derhal elbiselerinizi kartp bir poet iine koyun.

Cildinizi bol su ile ykayn.

Yukardaki tedbirleri aln.

Tat aralarnda iseniz; Pencere, kalorifer ve havalandrma sistemlerini kesinlikle


kapal tutarak en seri ekilde snma yerine girin.

12.13. Kimyasal Saldrdan Korunma ve lk Yardm


Toplu Korunma: Tehlike annda yaknnzdaki gvenli, kapal bir yere girin. Panie ve
heyecana kaplmayn. Yaplacak uyarlara gre hareket edin.
Kiisel Korunma: Varsa gaz maskesi takn. Sis ve duman iine girmeyin. zerinize
gaz bulamsa kartp poet ierisine koyun ve hemen temiz bir elbise giyin. Elbise dnda
kalan plak deriye koruyucu merhem srn ya da pudra dkn. Daha nce korumaya
almadnz yiyecekleri yemeyin. Ak su kaynaklarndaki sular imeyin. Alkol ve sigara
kullanmayn.
lk Yardm:

Gazdan gznz etkilenmise bol sabunlu su ile ykayn.

Yznz, kulanz ve boynunuzu su ile temizleyin.

437

Mmkn olduunca hareketten kanlarak, lzumsuz enerji sarf etmeyin.

Gazdan etkilenen kiiyi yrtmeyin ve konuturmayn.

Etkilenen kiiye alkoll iki ve sigara kullandrmayn.

Etkilenen kiiye ekerli su, ay ve kahve iirin.

lk frsatta en yakn salk kuruluuna bavurun.

Kiisel Temizlenme: Kimyasal bir taarruza maruz kalan kii ciddi yaralanmalardan
hatta lmden kanmak iin mmkn olan sratle vcudun aktaki ksmlarn temizler.
Eer temizlenme abuk ve tam olarak yaplmam ise ilk yardm tedbirleri lzumludur.
Vcudun temizlenmesi iin uygun malzeme su, sabun veya koruyucu merhemdir. Gzlerin ve
Yzn Temizlenmesi: Kimyasal maddeler vcudun deri ksmlarna nazaran gzlerden daha
abuk emilirler. Zayiattan kanmak iin gzlerin, yzn ve maskenin temizlenmesi
lzumludur. Temizlenmeye gz, yz ve maskenin ierisinde btn kimyasal maddelerin
temizlendiine emin oluncaya kadar devam edilir. Cildin Temizlenmesi: Ciltten kimyasal
maddelerin temizlenmesinde srat lzumludur. Eer kimyasal madde cildin iine girerse
temizlenme veya tesirsiz hle getirme imkansz olabilir.
Kiisel Tehizatn Temizlenmesi:
Koruyucu Maske: Kauuk maskenin d sv kimyasal gazlar emeceinden koruyucu
maske kirlendikten sonra hemen temizlenir. Maskenin d ksmlar temiz bir bezle
temizlendikten sonra sabunlu su ile ykanr, kurulanr. Maskenin i ksm temiz bir bezle
silinir. Filtre ve maske szgelerine su dedirilmemesine dikkat edilir.
Elbisenin Temizlenmesi:
- Kimyasal gaz buharlarna maruz kalm olan elbise gne nda 4 ila 8 saat
veya btn bir gece havalandrlmak suretiyle temizlenir.
- Kimyasal gaz buharlarna maruz kalan kimyasal koruyucu elbise temizlemeyi
gerektirmez. ap 1.3 cm'den daha byk olan lekelerle kirlenen koruyucu d elbiseler ve
ap 3 mm den daha byk olan lekelerle kirlenen giysiler tehlikelidirler. Bu durumda giysiler
derhal karlr ve ilk frsatta temiz giysilerle deitirilir.
Bot Klflar ve Botlar: Bot klflar ve deri botlar kirlenmeden sonra mmkn olur
olmaz sabunlu su, su veya kire kayma ile temizlenir. Temizlendikten sonra yakc gazlarn
botlardan geiini geciktiren koruyucu ya kullanlr.

438

Bu Blmde Ne rendik zeti


Sivil savunmannn tanm, ikaz ve alarm iaretleri ile kimyasal tehlikeler durumunda
alnmas gereken nlemler anlatlmtr.

439

Blm Sorular
1) Sivil savunma dairesi bakanlnn grevleri nelerdir?
2) kaz ve alarm iaretlerini yaznz.
3) Sava gazlarnn genel zellikleri ve korunma zellikleri nelerdir?
4) Kimyasal saldrdan korunma uygulancak ilk yardm tedbirleri nelerdir?
5) Kimyasal saldrdan nce alnmas gereken nlemler nelerdir?
6) Kimyasal saldr srasnda evinizde veya iyerinizde iseniz aadakilerden
hangisini yapmak zorunda deilsiniz?
a) nceden hazrlam olduunuz snma odasna girin.
b) Kapatlm pencere ve kap aralklarn, ek nlem olarak sulandrlm amar
suyuna batrlm bez, battaniye veya benzeri battaniye ile rtn.
c) Tehlike geinceye kadar bekleyin.
d) Eer gzlerinizde yanma varsa bu gaz szntsnn belirtisidir. Gzlerinizi bol
suyla ykayn.
e) Hemen dar kn
7) Kimyasal saldr srasnda darda iseniz aadakilerden hangisini yapmak
zorunda deilsiniz?
a) Kapal mahale girdiinizde derhal elbiselerinizi kartp bir poet iine koyun.
b) Kapal mahale girmeyin.
c) Cildinizi bol su ile ykayn.
d) Radyoyu dinleyin.
e) Aklamalara uyun.

440

f)
8) Kimyasal saldr srasnda tat aralarnda iseniz aadakilerden hangisini ilk
yapmak zorundasnz?
a) Genel aklamalar dikkate almadan kendi durumunuza gre yol haritas
oluturun
b) Ara iinde beklemeyin
c) Pencere, kalorifer ve havalandrma sistemlerini kesinlikle kapal tutarak en seri
ekilde snma yerine girin.
d) Ara klimasn aarak temizlenme salaynz
e) letiim aralarn kapatnz
9) Kimyasal saldrda aadakilerden hangisi lk Yardm uygulamams deildir?
a) Gazdan etkilenen kiiyi yrtmeyin ve konuturmayn.
b) Etkilenen kiiye alkoll iki ve sigara kullandrmayn.
c) Etkilenen kiiye ekerli su, ay ve kahve iirin.
d) lk frsatta en yakn salk kuruluuna bavurun.
e) Mmkn olduunca hareket yaptrlarak olumsuz enerjiyi sarf etmeyin.
10) Aadakilerden hangisi sava gazlarnn genel zellikleri arasnda deildir?
a) Zehirleme gc ok yksektir
b) Renksiz, kokusuz, havadan ardr
c) Yaplar kolaylkla bozulmaz
d) retimleri kolay ve ucuzdur
e) Havaya, suya ve kimyasal maddelere kar dayankl deildir.

Cevaplar
1-5 aras sorularn cevaplar iin metne baknz. 6) e, 7) b, 8) c, 9) e, 10) e

441

13. ACL TIBB YARDIM

442

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu blmde lk yardm nedir?, lk yardmn amac nedir?, lk yardmda amaca uygun
ncelikler nelerdir? lk yardmn temel uygulamalar nelerdir? lk yardmn ABCsi nedir? lk
yardm yapan kiinin mdehale ile ilgili ncelikli yapmas gerekenler nelerdir? 112nin
aranmas srasnda nelere dikkat edilmelidir? lk yardm ve acil tedavi arasndaki fark nedir?
Gibi konular ele alnacaktr.

443

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Kendinizi ilk yardm yapmaya yetkin gryor musunuz?
2) lk yardm sertifikanz var m?
3) Hayat pratiklerinizde triyaj uygulamas yapyor musunuz?

444

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Konu

Kazanm

Kazanmn
nasl
elde
edilecei veya gelitirilecei

lk yardm Uygulamalar

ilk yardmla ilgili ayrntl


bilgiyi kazanr. lk yardm
ncesi ve sonras neler
yapmas gerektiini bilir.
lk
yardmn
amacna
uygun olarak yaplmasn
salar.

Ders materyali, kaynaka ve


bu konu ile ilgili eitici
videolar
takip
edilerek
kazanmlar elde edilebilir.

445

Anahtar Kavramlar

lk yardm

Triyaj

Kanama

Hava yolu tkankl

446

Giri
Herhangi bir kaza veya yaam tehlikeye dren bir durumda, salk grevlilerinin
yardm salanncaya kadar, hayatn kurtarlmas ya da durumun ktye gitmesini
nleyebilmek ilk yardm uygulamalar ile gerekleebilir.

447

13.1. lk Yardm Nedir?


Herhangi bir kaza veya yaam tehlikeye dren bir durumda, salk grevlilerinin
yardm salanncaya kadar, hayatn kurtarlmas ya da durumun ktye gitmesini
nleyebilmek amac ile olay yerinde, tbbi ara gere aranmakszn, mevcut ara ve gerelerle
yaplan ilasz uygulamalardr.

13.2. lk Yardmn Amac Nedir?


Yardma muhta hasta veya kazazedeye annda yaplan geici mdahaleler ile hayatn
kurtararak yaamasn salamaktr.

13.3. lk Yardmda Amaca Uygun ncelikler Nelerdir?

Hayati tehlikenin ortadan kaldrlmas,

Yaamsal fonksiyonlarn srdrlmesinin salanmas,

Hasta yada yaralnn durumunun ktlemesinin nlenmesi,

yilemenin kolaylatrlmas.

13.4. lk Yardmn Temel Uygulamalar Nelerdir?


lk yardm temel uygulamalar Koruma, Bildirme, Kurtarma (KBK) olarak ifade
edilir. Koruma: Kaza sonularnn arlamasn nlemek iin olay yerinin
deerlendirilmesini kapsar. En nemli ilem olay yerinde oluabilecek tehlikeleri belirleyerek
gvenli bir evre oluturmaktr. Bildirme: Olay veya kaza mmkn olduu kadar hzl bir
ekilde telefon veya dier kiiler aracl ile gerekli yardm kurulularna bildirilmelidir.
Trkiye'de ilk yardm gerektiren her durumda telefon iletiimleri, 112 acil telefon numaras
zerinden gerekletirilir. Kurtarma (Mdahale): Olay yerinde hasta veya yarallara
mdahale hzl ancak sakin bir ekilde yaplmaldr.

13.5. lk Yardmn ABCsi Nedir?


Bilin kontrol edilmeli, bilin kapal ise aadakiler hzla deerlendirilmelidir (ekil
126):
A. Hava yolu aklnn deerlendirilmesi
B. Solunumun deerlendirilmesi ( Bak-Dinle-Hisset)
C. Dolamn deerlendirilmesi (ah damarndan 5 saniye nabz alnarak yaplr)

448

ekil 126: lk yardmn ABCsi

13.6. lk Yardm Yapan Kiinin Mdahale ile lgili ncelikli


Yapmas Gerekenler Nelerdir?
Hasta veya yarallarn durumu deerlendirilir (ABC) ve ncelikli mdahale
edilecekler belirlenir,

Hasta veya yaralnn korku ve endieleri giderilir,

Hasta veya yaralya mdahalede yardmc olacak kiiler organize edilir,

Hasta veya yaralnn durumunun arlamasn nlemek iin kendi kiisel


olanaklar ile gerekli mdahalelerde bulunulur,

Krklara yerinde mdahale edilir,

Hasta veya yaral scak tutulur,

Hasta veya yaralnn yarasn grmesine izin verilmez,

Hasta veya yaraly hareket ettirmeden mdahale yaplr,

Hasta veya yaralnn en uygun yntemlerle en yakn salk kuruluuna sevki


salanr (112) (Ancak, ar hasta veya yaral bir kii hayati tehlikede olmad srece asla
yerinden kprdatlmamaldr).

13.7. 112nin Aranmas Srasnda Nelere Dikkat Edilmelidir?

Sakin olunmal ya da sakin olan bir kiinin aramas salanmal,

112 merkezi tarafndan sorulan sorulara net bir ekilde cevap verilmeli,

Kesin yer ve adres bilgileri verilirken, olayn olduu yere yakn bir caddenin ya da
ok bilinen bir yerin ad verilmeli,

449

Kimin, hangi numaradan arad bildirilmeli,

Hasta veya yaralnn ad ve olayn tanm yaplmal,

Hasta yada yaral says ve durumu bildirilmeli,

Eer herhangi bir ilk yardm uygulamas yapldysa nasl bir yardm verildii
belirtilmeli,
112 hattnda bilgi alan kii, gerekli olan tm bilgileri aldn syleyinceye kadar
telefon kapatlmamaldr.

13.8. lk Yardm ve Acil Tedavi Arasndaki Fark Nedir?


Acil tedavi bu konuda ehliyetli kiilerce gerekli donanmla yaplan mdahaledir.
lk yardm ise bu konuda eitim alm herkesin olayn olduu yerde bulabildii malzemeleri
kullanarak yapt hayat kurtarc mdahaledir.

13.9. Solunum Yolu Tkankl ve Boulmalarda lk Yardm


Hava Yolu Tkankl Nedir? Hava yolunun, solunumu gerekletirmek iin gerekli
havann geiine engel olacak ekilde tkanmasdr. Tkanma tam tkanma ya da ksmi
tkanma eklinde olabilir.
Tam Tkanma Belirtileri:

Nefes alamaz.

Ac eker, ellerini boynuna gtrr.

Konuamaz.

Rengi morarmtr.
Bu durumda Heimlich Manevras (karna bas uygulama) yaplr
Ksmi Tkanma Belirtileri:

ksrr

Nefes alabilir

Konuabilir

Bu durumda hastaya dokunulmaz, arkasnda durulur, ksrmeye tevik edilir,


ncelikle bulunduu pozisyonda braklr

450

Solunum ve ksrk zayflyorsa ya da kaybolursa ve morarma saptanrsa derhal


giriimde bulunulmaldr
Belirgin bir yabanc cisim, yerinden km veya gevemi takma dileri varsa
bunlar yerinden karlr
Eer yabanc cisim grlemiyorsa ve hastann durumu ktye gidiyorsa tam
tkanmada anlatlan uygulamalara balanr.
Bilinci Yerinde Olan (Bilinci Ak) Kiilerde Heimlich Manevras (ekil 127)

Hasta ayakta ya da oturur pozisyonda olabilir

Hastann yannda veya arkasnda durulur.

Bir elle gs desteklenerek ne eilmesi salanr.

vurulur.

Dier elin topuu ile hzla 5 kez srtna (krek kemikleri arasna) sprr tarzda

Tkankln alp almadna baklr, aldysa ilem durdurulur.

Tkanklk almadysa Heimlich Manevras yaplr.

Hastann arkasndan sarlarak gvdesi kavranr.

Bir elin ba parma midenin st ksmna, gs kemii altna gelecek ekilde


yumruk yaparak konur. Dier el ile yumruk yaplan el kavranr.

Kuvvetle arkaya ve yukar doru bastrlr.

Bu hareket 5-7 kez yabanc cisim kncaya kadar tekrarlanr.

Tkanklk almadysa tekrar srtna vurulur.

Bu ilemler 5er kez olacak ekilde dnml olarak tekrarlanr.

Hastann bilinci kapanrsa, sert zemin zerine yatrlr.

ah damarndan nabz ve solunum deerlendirilir.

Tbbi yardm istenir (112).

Temel yaam destei uygulanr.

451

ekil 127. Bilinci Yerinde Olan (Bilinci Ak) Kiilerde Heimlich Manevras
Bilincini Kaybetmi (Bilinci Kapal) Kiilerde Heimlich Manevras (ekil 128)

Hasta yere yatrlr, yan pozisyonda srtna 5 kez vurulur.

Tkanma almad takdirde hasta dz bir zeminde ba yana evrilir.

Hastann bacaklar zerine ata biner ekilde oturulur.

Bir elin topuunu gbek ile gs kemii arasna yerletirilir, dier el zerine

Gbein zerinden krek kemiklerine doru eik bir bask uygulanr.

ah damarndan nabz ve solunum deerlendirilir.

leme yabanc cisim kncaya kadar devam edilir.

Tbbi yardm istenir (112)

konur.

Bu hareketi 5-7 kez yabanc cisim kncaya kadar ya da yardm gelinceye kadar
devam edilir.
Bu tr olgularda havayolu tkanklndan phelenildiinde, ilk yardmclar
Temel Yaam Destei uygulamalarn yapacaklardr. Kurtarc nefes verildikten sonra hava
gitmiyorsa tkanklk olduu dnlr, ilk yardmc az iinde yabanc cisim olup
olmadn kontrol etmeli, yabanc cisim gryorsa karmaldr.

ekil 128: Bilincini Kaybetmi (Bilinci Kapal) Kiilerde Heimlich Manevras


452

Bebeklerde Tam Tkanklk Olan Hava Yolunun Almas

Bebek, ilk yardmcnn bir kolu zerine yz st yatrlr.

Baparmak ve dier parmaklarn yardmyla bebein enesi kavranarak yzst


pozisyonda ne doru eilir

Ba-ene pozisyonu korunarak gvdesinden aada bir pozisyonda tutulur.

Varsa bir sandalyede oturarak uygulanmaldr.

5 kez el bileinin i ksm ile bebein srtna, krek kemiklerinin arasna hafife
vurulur. Dier kolun zerine ba elle kavranarak srtst evrilir.

Yabanc cismin kp kmadna baklr.

kmadysa ba gvdesinden aada olacak ekilde srtst tutulur.

5 kez iki parmakla gs kemiinin alt ksmna karn bass uygulanr.

Yabanc cisim kana kadar devam edilir.

Tbbi yardm istenir (112).

Bebek ok kk ise ve karndan bask uygulanamyorsa bebekler iin yukarda


anlatlan uygulamalar yaplr. Ancak dier hllerde bebeklerde yaplan uygulamalar bilinci
kapal erikinlerde yaplan Heimlich Manevras uygulamalar ile ayndr.

13.10. Boulma Nedir?


Boulma, vcuttaki dokulara yeterli oksijenin gitmemesi sonucu, dokularda bozulma
meydana gelmesidir.
Boulma Nedenleri Nelerdir?

Baylma ve bilin kayb sonucu dilin geriye kaymas

Nefes borusuna sv dolmas

Nefes borusuna yabanc cisim kamas

Aslma

Akcierlerin zedelenmesi

Gazla zehirlenme

453

Suda boulma (Suda boulmalarda, boulma srasnda nefes borusu giriinin


kaslmasna bal olarak ok az miktarda su akcierlere girer. Suda boulanlarda zellikle
souk havalarda 20-30 dakika gese bile yapay solunum ve kalp masajna balanmaldr. Suda
boulmalarda, azdan aza ya da azdan buruna solunumun suda yaptrlmas mmkndr
ve bu uygulamaya su ierisinde iken balanmaldr. Bu uygulama derin sularda mmkn
olmayabilir, bu nedenle hastann hzla s suya doru ekilmesi gerekir. Suya atlama sonucu,
boulma riskinin yan sra genel vcut travmas ya da omurga krklar akla gelmelidir. Bu
nedenle suda, ban ok fazla arkaya itilmemesi gereklidir)
Boulmalarda Genel Belirtiler Nelerdir?

Nefes almada glk

Grltl, hzl ve derin solunum

Azda balgam toplanmas ve kpklenme

Yzde, dudaklarda ve trnaklarda morarma

Genel sknt hli, cevaplarda isabetsizlik ve kararszlk

Baylma

Boulmalarda Genel lk Yardm lemleri Ne Olmaldr?

Boulma nedeni ortadan kaldrlr.

Bilin kontrol yaplr.

Hastann yaamsal bulgular deerlendirilir (ABC).

Temel yaam destei salanr.

Derhal tbbi yardm istenir (112).

Yaam bulgular izlenir.

13.11.Kanama Nedir?
Damar btnlnn bozulmas sonucu kann damar dna (vcudun iine veya dna
doru) doru akmasdr. Kanamann ciddiyeti aadaki durumlara baldr:

Kanamann hzna,

Vcutta kann akt blgeye,

Kanama miktarna,

454

Kiinin fiziksel durumu ve yana.

Vcutta kann akt blgeye gre eit kanama vardr :D kanamalar: Kanama
yaradan vcut dna doru olur. kanamalar: Kanama vcut iine olduu iin gzle
grlemez. Doal deliklerden olan kanamalar: Kulak, burun, az, ans, reme organlarndan
olan kanamalardr. Kanama arter, ven yada klcal damar kanamas olabilir. Arter kanamalar
kalp atmlar ile uyumlu olarak kesik kesik akar ve ak renklidir. Ven kanamalar ise koyu
renkli ve sznt eklindedir. Klcal damar kanamas kk kabarcklar eklindedir.
Kanamann deerlendirilmesinde, ok belirtilerinin izlenmesi ok nemlidir.
Kanamalarda ilk yardm uygulamalar nelerdir?
D kanamalarda ilk yardm (ekil 129)

Hasta/yaralnn durumu deerlendirilir (ABC),

Tbbi yardm istenir (112),

Yara yada kanama deerlendirilir,

Kanayan yer zerine temiz bir bezle bastrlr,

Kanama durmazsa ikinci bir bez koyarak basnc arttrlr,

Gerekirse bandaj ile sararak basn uygulanr,

Kanayan yere en yakn basn noktasna bask uygulanr,

Kanayan blge yukar kaldrlr,

ok sayda yaralnn bulunduu bir ortamda tek ilk yardmc varsa, yaral g
koullarda bir yere tanacaksa, uzuv kopmas varsa ve/veya bask noktalarna bask
uygulamak yeterli olmuyorsa turnike uygulanr,

ok pozisyonu verilir,

Sk aralklarla (2-3dakikada bir) yaam bulgular deerlendirilir,

Kanayan blge darda kalacak ekilde hasta/yaralnn st rtlr,

Yaplan uygulamalar ile ilgili bilgiler (turnike uygulamas gibi) hasta/yaralnn


zerine yazlr,

Hzla sevk edilmesi salanr.

455

ekil 129: Kanamalarda lk yardm Uygulamalar

13.12.Vcutta Bask Uygulanacak Noktalar Nelerdir?


Ataradamar kanamalarnda kan basn ile fkrr tarzda olur. Bu nedenle, ksa
zamanda ok kan kaybedilir. Bu tr kanamalarda asl yaplmas gereken, kanayan yer zerine
veya kanayan yere yakn olan bir st atardamar blgesine bask uygulanmasdr. Vcutta bu
ama iin belirlenmi bask noktalar unlardr:
1. Boyun : Boyun atardamar (ah damar) bask yeri
2. Kprck kemii zeri : Kol atardamar bask yeri
3. Koltukalt : Kol atardamar bask yeri
4. Kolun st blm : Kol atardamar bask yeri
5. Kask : Bacak atardamar bask yeri
6. Uyluk : Bacak atardamar bask yeri

13.13.Triyaj
Tbbi triyaj, sava alanndaki yaral askerlerin acil bakm nceliini tanmlama
gereksiniminden domutur. Hasta nceliini belirleme ve en ciddi yaralanana ncelikli acil
bakm salama dncesi 1800l yllarn banda Fransada uygulanm ve Franszca ayrt
etmek anlamna gelen trier fiilinden tremitir. Bu Franszca kkenli kelime seim
anlamna gelmektedir. Napolyonun ordusunda grev yapan bir cerrah olan Baron Dominique
Jean Larrey tarafndan gelitirilmi ve uygulanmtr. Afet potansiyellerinin aktivasyonu
sonrasnda yaplmas gereken en nemli ilem yarallarn snflandrlmas, yani triyajdr.
Yarallarn snflandrlmas karmak bir ilem olup, bu konuda zel eitim ve deneyim
gerektirir.
Triyaj Kodlamas
Uluslararas Acil Tp Birliinin snflandrmasna gre triyaj iin renk skalas
kullanlmaktadr. Krmz acil ve ncelikli tahliyesi gereken olgulardr. Sar renk kodlu
yarallar bekleyebilir ve yaamsal fonksiyonlar devam eden yarallardr. Yeil kodlu yarallar
ise tbbi mdahalenin acilen uygulanmad durumlarda yaamsal bir deiikliin

456

gereklemesinin beklenmedii olgulardr. Siyah renk kodu ise lm ya da


muhtemelenlmesi beklenen, herhangi bir tbbi giriim iin emek, zaman ve malzeme
kullanlmamas dnlen olgulardr.
NATO harf skalasn tercih etmektedir. Harf skalasna gre NATO krmz renk
yerine T 1, sar renk yerine T 2, yeil renk yerine T 3, siyah renk yerine T 4 kodlarn
kullanmaktadr. Baz disiplinler renk veya harf yerine resim skalasn tercih etmektedirler.
Tavan krmz, Kaplumbaa sar, Ha siyah renk yerine kullanlmaktadr. Aslnda
hepsinde ama ayndr. lkemizde son dnemde youn olarak renk skalas tercih
edilmektedir. Baz disiplinler renk skalasnda bir de mavi kod kullanmaktadrlar. Mavi kod
yaama ans ok dk ya da birka dakika iinde youn ve ok karmak tedavi gerektiren
olgular iin kullanlmaktadr. ok sayda yaral olduunda, Mavileri kurtarmak pahasna
kaynaklar tketiliyorsa ve sarlarn lme olasl ortaya kyorsa ncelik deitirilir ve sar
ikinci ncelik olur, mavi nc sraya geer. 2005 yl Nisan aynda srailde yaplan
NATO Advanced Research Work Shop on Mass Casualty Situation toplantsnda triyaj
gruplar zerinde yaplan ok farkl uygulamalara bir son verilmeye allmtr. Triyaj grubu
olarak;
1. Stabil olmayan acil
2. Stabil acil
3. Acil olmayan
4. mit vaat etmeyen, eklinde snflandrmasn
Kitlesel Yaralanmalarda Tbbi Giriimler Ynetmeliine yerletirilmitir. Bize gre de
lkemizde renk skalas uygulamasnn devam ve renklerin 1. Stabil olmayan Acil, 2. Acil, 3.
Acil Deil, 4. l / lmekte olan olarak alglanmas uygulamas ortak uygulama ekli
olmaldr. Hastalarn byk ounluunda yerel hastanede yaplacak tbbi yardm yeterli
olacaktr, nadiren ileri basamaklar gerekecektir. Hekimler kendilerinin ve kurumlarnn
yeterliliklerini iyi bilmelidirler. Bu durum hangi hastalarn o salk kurumunda kalabileceini
ve hangilerinin ideal bir tbbi yardm iin sevk edilmeleri gerektiinin ayrmna yardmc
olacaktr. Hastann nakline karar verilmise, tanya ynelik aratrmalar (peritoneal lavaj,
bilgisayarl tomografi vb.) ile zaman kaybetmemelidir.
Stabil olmayan Acil (Krmz T 1- Tavan Unstabil Urgent)
Solunum ve dolama ynelik deerlendirme parametrelerinde anstabilite vardr.
Mdahale edilmediinde ksa srede kaybedilebilecek yarallardr. Solunumun ve dolamn
salanmas iin ilk frsatta yaam destek ilemleri gereklidir. Kurtarma srasnda bir hekim ya
da paramedik eliinde olmas gereken ve mutlak ncelik tannacak yarallar snfdr.
st solunum yolu obstrksiyonu, stridor
Yaam tehlikeye sokacak kanamalar

457

Ba, boyun, gs, karn, rektum ya da vajene penetre yaralanma


Tansiyon pnmotoraks
2. veya 3. derece yz yan,
Hzla gerileyen bilin dzeyi ya da koma gelimesi
Status Epilepticus
Stabil Acil (Sar T 2- Kaplumbaa Urgent)
Durumlar acil olan hasta/yarallardr. Yaamsal solunum ve dolam deerleri
stabildir. Bu yarallar iin acil hemirelik tedavisi yeterlidir. Kurtarma geciktirilebilir.
Kurtarma srasnda hekimin elik etmesi gerekmez. Cerrahi tedavi geciktirebilir. Bu sreler
srasnda yaam ile ilgili bir risk ortaya kmaz.
Bir litre intravenz svya yant veren ok
Turnike ile kontrol edilebilen ciddi kanama
Krk ya da kk sonucu dolam bozulmas
Ak krk ya da kk
Kala, dirsek, diz k
Kompartman sendromu
Elektrik yan
Hipotermi
Karn bulgular ile birlikte ciddi abdominal ar
Acil Deil (Yeil T 3- Yaya Non Urgent)
Hafif yaralanmas olan ve ilk muayene ya da yara bakmndan sonra kendi kendine eve
ya da bir toplama noktasna gidebilecek olanlar. Durumlarnda solunum ve dolama ynelik
herhangi bir risk mevcut deildir.
Kapal, komplike olmayan krklar
Komplike olmayan temiz laserasyonlar
Parmak ucu amputasyonlar
Erikinlerde %20den kk yanklar
458

Dorudan baslarak durdurulabilen burun kanamas


l Ya da Ar Ar (Umutsuz) Yarallar (Siyah T 4 Ha Expectant)
Bu yarallar o anda tedavi edilemeyecek kadar ar ya da yaama olaslklar olamayan
ya da ok dk olan yarallardr. Kurtarma ve ilk yardm olanaklar, yaral says ve dalm
da gznnd tutularak bu triyaj grubu zerinde younlatrlmamaldr. Basit nlemler ve
analjezik medikasyonla yetinilir.
Triyaj Kart: lkemizde ve uluslararas rneklerde birok farkl dizayn edilmi triyaj
kartlar mevcuttur. Oto kopili, tek nshal, renkli, siyah beyaz, plastik kapl, kat, telli, ipli vs
bir ok eitte basks mevcuttur. Hemen hemen hepsinde de yaralya ait kimlik bilgileri ve
triyaj ncelik srasn gsterir kanaat blmleri mevcuttur. lkemizde Salk Bakanlnn
Acil Salk Hizmetleri kapsamnda kulland triyaj kart rnei ierik ve kullanm kolayl
asndan nerilebilir yeterliliktedir. Kullanm ciddiyeti ve disiplini ile salayaca
yararllklar yaamsal neme haizdir. Triyaj yaplm yaralnn, deiik basamaklarda
nceliinin belirlenmesi iin grnr bir ekilde iaretlenmesi gerekir. Ne var ki kurumlar ve
uluslararas ortak bir iaretleme kodu gelitirilememitir. Ticari olarak satlan METTAG
sisteminde st ste, biri stten yrtlnca alttaki grlen drt renk vardr. Bunun yarar,
gereken yerlerde yaralnn triyaj snfn ykseltmek iin bir alttaki renge geilebilmesi, ama
(evrensel kural olan) geriye dnlememesidir.

13.14. START (Simple Triage and Rapid Treatment, Basit Triaj ve


Hzl Tedavi)
zellikle ok sayda hasta/yaralnn sz konusu olduu koullarda eldeki mevcut
kaynaklarn en faydal kullanm amacyla alanda yaplacak triyaj ileminin nerilen
algoritmidir. 1984 ten beri kullanlmaktadr. Acil durumlarda acil tp personeli ve bu konuda
daha az eitimli bireyler tarafndan uygulanabilen bu triyaj sistemi California Orange
Countrydeki acil servislerde kullanlmak zere Newport Beach Californiadaki Hoag
Hospital tarafndan gelitirilmitir. Aslnda depremlerden sonra itfaiyeciler tarafndan
uygulanmak zere gelitirilmise de tren kazalar ya da otobs kazalar gibi kitlesel yaralanma
durumlarnda da etkin olmutur. START yarallarn yryebilme durumlar, solunum ile
kapiller perfzyon durumu ile bilin durumlarn deerlendirerek bir snflama yapar.
START ynteminde yaplmas gereken ilk i alanda bulunan yarallarn yrmesini
istemektir. Bu amala yksek sesle seslenilebilecei gibi megafon yardm ile de ar
yaplabilir. Yryebilen yarallarn Yeil Alana gitmesi istenir. Yryebilenler iinde yaral
olmayanlarn dier sa kalan yarallarn kabul edilecei merkezlerde yardm etmeleri istenir.
START ynteminde ikinci aamada yaplmas gereken i yaralnn solunumunun olup
olmadn kontrol etmek olmaldr. Solunumunun olmadna karar verilirse derhal hava yolu
dzenlenmeli ve solunumu yeniden kontrol edilmelidir. Solunumu yine yoksa l kabul
edilmeli ve alanda olduu gibi braklmaldr. Solunumu var ise ncelikli kurtarlmas gereken
yaral olarak belirlenmeli ve derhal Krmz Alana alnmaldr.Yaralnn solunumu varsa
START ynteminde yaplmas gereken nc ilem Solunum saysnn hesaplanmasdr.
459

Solunumu var olan yaralnn dakikadaki solunum says 10 dan az ya da 30dan fazla ise
ncelikli kurtarlmas gereken yaral olarak belirlenmesi ve derhal Krmz Alana alnmas
gerekir.
Solunum says 10 29 ise nabz says baklmas gereken nc basamaktr.
Radyal / Carotis nabzn yokluu durumunda ya da 120/dkdan daha fazla olduu
durumlarda yaralnn ncelikli kurtarlmas gereken yaral olarak kabul edilmesi ve derhal
Krmz Alana alnmas gerekir.
Nabz says 120nin altnda ise bu yaral bekleyebilir yaral olarak kabul edilmeli ve
Sar Alana alnmaldr.
Kapiller dolma testi nabz saysna alternatif bir testtir. Ancak zellikle souk ve
karanlk ortamlarda deerlendirilmesi ok zordur. Ancak uygun koullarda deerlendirmeye
alnrsa 2 saniyenin zerindeki dolma sresi yaralnn ncelikli kurtarlmas gereken yaral
olarak kabul edilmesini ve Krmz Alana alnmasn gerektirir.
ocuk ya grubunda triyaj daha da zordur. Etkin triyajn yaplmas gleir. Bu
yzden yaral ocuklarn kategorileri bir st snfa tanabilmektedir. Gnmzde ocuk ve
erikinler arasndaki fizyolojik deiiklikleri gznnde tutan yaynlanm ya da geni
kullanm alan bulmu bir kitlesel yaralanma triyaj sistemi bilinmemektedir. Ancak pediatrik
ya grubu iin fizyolojik farkllklar da gz nne alan, salam fizyolojik temellere oturan
yeni triyaj ynergeleri bu iin duygusal ykn en aza indirgeyebilmeyi de amalamaktadr.

460

Bu Blmde Ne rendik zeti


Afetlerin halk sal ile ilgili sonular, olaan st durumlarda evre sal
hizmetlerinin neler olduu, bu adan toplumun salk dzeyinin korunmas iin gerekli
koruyucu nlemler, bu alanda grev yapan personelin kendi saln korumas ve daha
kaliteli ve yeterli hizmeti verebilmesi amacyla gerekli olan donanm ve doal afetlerde zel
kirleticilerin kontrol konular tartlmtr.

461

Blm Sorular
1) lk yardmn amac nedir?
2) lk yardmn temel uygulamalar nelerdir?
3) Triyaj nedir?
4) Boulma nedir?
5) START nedir?
6) Trkiyede acil durumlar iin haberleme hangi telefon numarasyla yaplr?
a) 110
b) 112
c) 113
d) 155
e) 120
7) Uluslararas Acil Tp Birliinin snflandrmasna gre triyaj iin siyah renk hangi
amala kullanlmaktadr?
a) Yarallar bekleyebilir ve yaamsal fonksiyonlar devam eden yarallardr.
b) Tbbi mdahalenin acilen uygulanmad 30 dak sonrasnda tedavi yaplabilir
hastalar
c) lm ya da muhtemelen lmesi beklenen hastalar
d) Acil mdahale gereken hastalar.
e) Bekleyebilen hastalar.

462

8) Uluslararas Acil Tp Birliinin snflandrmasna gre triyaj iin krmz renk


hangi amala kullanlmaktadr?
a) Yarallar bekleyebilir ve yaamsal fonksiyonlar devam eden yarallardr.
b) lm Kii
c) Muhtemelen lmesi beklenen hasta
d) Acil ve ncelikli tahliyesi gereken hasta
e) Bekleyebilen hastalar
9) Aadakilerden hangisi 2005 yl Nisan aynda srailde yaplan NATO
Advanced Research Work Shop on Mass Casualty Situation toplantsnda tespit edilen Triyaj
gruplarndan biri deildir?
a) Stabil olmayan acil
b) Stabil acil
c) Acil olmayan
d) mit vaat etmeyen
e) Tedaviye gerek olmayan
10) Aadakileredn hangisi vcutta ilk yardm iin belirlenmi bask noktalarndan
deildir?
a) Boyun : Boyun atardamar (ah damar) bask yeri
b) Kprck kemii zeri : Kol atardamar bask yeri
c) Koltukalt : Kol atardamar bask yeri
d) Kask : Bacak atardamar bask yeri
e) Bbrek: Kalp-Bbrek atardamar bask yeri

Cevaplar
1-5 aras sorularn cevaplar iin metne baknz. 6) b, 7) c, 8) d, 9) e, 10) e

463

14. AFET SANAT VE EDEBYATI

464

Bu Blmde Neler reneceiz?


Bu blmde, afetlerin edebiyat, kltr ve sanatsal faaliyetlerdeki yansmas vb.
konular ele alnacaktr. Halka znt keder verici hadiseler konusunda kamuoyunda
farkndalk oluturmada ve insanlar bilinlendirmedeki bu uygulamalarn eitici rol
belirtilecektir.

465

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular


1) Afetler ve afetlerle ilgili konular edebiyatta nasl yansmtr?
2) Afetler halk edebiyat trlerinde en fazla hangi trde ele alnmtr?
3) Afetler gerekletii lkelerin kltrlerine nasl etki etmitir?
4) Nobel edebiyat dll ABD'li yazar John Steinbeckin 1939 ylnda yazd,
Gazap zmleri Romann okudunuz mu? Veya The Grapes of Wrath adyla sinemaya
aktarlan filmi izlediniz mi?

466

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri


Kazanm

Kazanmn nasl elde edilecei


veya gelitirilecei

Halka
znt
keder
verici
hadiselerin edebiyat sanat ve kltre
Afetlerin
Edebiyat yansmasn kavrar. Bu faaliyetlerin
Sanat
ve
Kltr afetler konusunda kamuoyunda
Faaliyetlerine
farkndalk oluturmak ve insanlar
Yansmalar
bilinlendirmedeki eitici roln
iselletirir, bunlar yaam pratii
hline getirir.

Ders
materyalleri
ile
salanabilir. zellikle halk
kltr konusundaki yaynlar
takip edilebilir.

Konu

467

Anahtar Kavramlar

Afetler

Halk edebiyat kltr

Roman

Edebiyat

iir

At

Belgesel

Deprem

Gk

Su takn

Yangn

Heyelan

468

Giri
Toplumlarn sosyal, ekonomik ve kltrel yaplarn etkileyen nemli etkenlerden
birisi de afetlerdir. Afetler beraberinde maddi ve manevi kayplar getirdii gibi sonular ile
edebiyat, sanat vb. kltr rnleri zerine dorudan etki ederler. Bu sanat rnleri
irdelendiinde zellikle edebiyat ve filmlere birok afet olaynn konu ediini
grmekteyiz.Afetlerle ilgili ok sayda ant yaplm, iirler ve romanlar yazlm, belgeseller
ve filimler ekilmitir. Hatta bu gibi sanat eserleri duygusal yanlarnn yan sra eitici
olmalar nedeniyle de ok sayda dle layk grlmlerdir. Gazap zmleri roman buna iyi
bir rnektir.
Tm dnyada rneklerini grdmz bu gibi eserler Trk Kltrnde de yerini
almtr. Tarih kaynaklar incelendiinde Trklerin en eski milletlerden biri olduu
grlmektedir. Geni bir corafyada mekn kurmu olan Trklerin medeniyeti ve kltr de
bir o kadar eskiye dayanmaktadr. Trkler, farkl corafi meknlar paylamalar neticesinde,
deiik kltrlerle iletiim ierisinde olup farkl kltrlerin olumasna da zemin
hazrlamlardr. Bu kltrel etkileimle beraber edebiyatta da deiiklikler meydana gelmi,
farkl zmrelere hitap eden edeb zevkler ve trler de ortaya kmtr. Bu edeb zevkler ve
trler de tarih seyirleri ierisinde farkl edeb dnemleri meydana getirmitir. Afetler de halk
hikyelerinde, destanlarda, iirlerde, trklerde, klarn iirlerinde ele alnp gnmze
kadar gelmilerdir. Hatta ataszlerinde kendilerine yer bulmulardr. Deprem sonucunda
oluan maddi kayplarn ounluu insan hatalarndan kaynaklanmaktadr. Bu durumun bize
en byk gstergesi ataszleridir. nce tedbir, sonra tevekkl sz sadece depreme kar
deil tm afetlere kar ncesinde hazrlkl olunmas gerektiini anlatr niteliktedir. Deprem
deil, bina ldrr, deprem olmasn, can yanmasn, deprem deil insan ldrr, deprem
ldrmez, ihmal ldrr hepimizin aina olduu szlerdir.
Bylece bu eserler. birer tarihi kaynak olmalarnn tesinde kltrel mirasmzn edebi
ynlerini ve bir bakma halkn hayat boyu renme srelerini tekil etmektedir.

469

14.1. Afetler ve Sinema


Afetler beraberinde maddi ve manevi kayplar getirdii gibi sonular ile edebiyat,
sanat vb. kltr rnleri zerine dorudan etki ederler. Bu sanat rnleri irdelendiinde
zellikle edebiyat ve filmlere birok deprem olaynn konu ediini grmekteyiz. Trk ve
Dnya edebiyatnda doal afet konusu depremler, yangnlar, seller vb. yaygn olarak rastlanan
kalc hasara yol aan trlerde ilendi. Neredeyse tm dnya da bu olaylarn yaygn olmas
nedeni ile senarist ve yapmclar byk ilgi gstermitir. zellikle deprem ve sonrasnda
meydana gelen can ve mal kayplar bunlara bal olarak ortaya kan hastalklar kalc
engeller bazen filmlerin ana konular arasnda ele alnmtr. Yaplan filmlerin temel amac
deprem olgusunu tm milletlere aktarmaktr. Verilmek istenen mesaj ise doal afetlerin insan
yaamn deitirmedeki engellenemez gcdr. Deprem konusunu ilendii filmeler rnek
olarak Trk sinemasnda 1976 yapm Deprem, Yabanc sinemada ise, San Andreas Fay
(2015), New Yorkta Deprem (1999), Deprem 10,5, Zelzele 1974, The Earth Guake filmleri
rnek olarak gsterilebilir (ekil 130, 131).

ekil 130: San Andreas Fay (20159

ekil 131: New Yorkda Deprem (1999)

2015 yapml San Andreas Filminde Californiada ehrin Bat Ky eridini byk
apta etkileyen, 9 iddetindeki bir depremden ve yaanan arama kurtarma srecinden
bahsedilmektedir. 1999 yapml New Yorkta Deprem adl filmde ise New Yorkta yaanan
deprem sonras enkaz altnda kalan aresiz insanlardan, deprem sonrasnda yaananlardan,
zgrlk heykelinin yklndan bahsetmektedir. Bu film ayn zamanda Chuck
Scarboroughun romanndan uyarlanarak beyaz perdeye yanstlmtr.

14.2. Afetler ve Belgeseller


Belgesel sinemann zellikle sava dnemlerindeki rnekleri, propaganda amalyd.
Dziga Vertov' un sinema gz anlayyla ektii belgeseller; genel anlamda Sovyetler
Birliinde sosyalizm, komnizmi anlatmay hedefliyordu. kinci Dnya Sava yllarnda,
Nazi Almanyasnda Leni Reifenstahln Hitlerin istei zerine yapt belgesel nitelikli
propaganda filmleri nemlidir. Televizyon belgeselcilii, zellikle 1950'li yllarda 2. Dnya
Sava belgeselleriyle yaamtr. Afet Belgeselcilii genellikle bir tr Haber Belgeselidir.
Haber niteliindeki bir olayn, sade ve olayn geliim safhalarn deitirmeden direk olarak

470

verildii belgesellerdir. Gnlk olaylardan kaynaklanan belgelerin derlenerek derinlemesine


bahsi geen konunun aratrlmas ve ilgili belgelerin kaynak olarak ispatlanmasndan yola
klarak hazrlanr. Sonu seyirciye braklr, yorum yaplamaz. Gelecee ynelik
varsaymlara da dikkat edilerek hazrlanr. Afet Belgesellerinin bir ksm toplum yaam ve
geleceiyle ilgili sorunlar tam bir sorumluluk bilinci iinde, yorum yapmadan ortaya koyan
Toplumsal Belgesel film trdr. Toplumsal davranlarn, eylemlerin ardndaki gerekleri
yasal snrlar ierisinde aratrarak, bu aratrmann sonularn belgelerle anlatma eklidir.
Yzeysel veya blgesel tepkiler konu olarak ilenirken, sanki bizim de veya sizinde banza
gelebilir eklinde dsel bir etki katlabilir. Karlatrma yaplabilir. Afet Belgesellerinin bir
ksm Aratrma ve Bilimsel belgesellerdir. Belgeselin konusunu, aratrmacnn ilgilendii
konuyu film araclyla ak seik bir yaklamla sergilemeye alt, sanatsal yn nem
tamayan, yaln ve dolaysz belgesel filmlerdir. Bu belgesel film trnn en nde gelen
zellikleri kurgunun kullanlmas, renkli ekimin nem kazanmas, yavalatlm ve
hzlandrlm devinimlerin kullanlmas ve alcyla elde edilecek grntnn anlalr
olmasdr. Bilimsel Afet Belgeselleri ise genellikle bilimsel aratrma ve bulgularn
sonularn nceden tasarlanm bir biimde rneklendirerek anlalmas kolay durumda
ortaya koyan belgesel trdr.
Afetler sosyal olgular ierdii iin toplum ynetiminde de jeopolitik nemi bulunur.
Bunun iin Propaganda afet belgeselleri yaplmtr. Burada topluluklarn belli bir gr ya da
ama dorultusunda etkilenebilecekleri biimde bilgilendirilmesi olarak niteleyebileceimiz
propaganda zamanla belgesel sinemann temel amalarndan biri olmutur. Genel olarak
tantma, bilgilendirme, eitim ve amalanan dorultuda etkileme niteliklerinin ieren
propaganda belgeselleri gemite de grld gibi gnmzde de belgesellerin nemli bir
tr olmaktadr.
Belgesel konusunda National Geographcin ayr bir yeri vardr ve ok deerli belgesel
arivine sahip bulunur. Dnya zerinde yaygn olarak ilgi gren National Geographic ekibi
meydana gelen doal ve beer afetleri inceleme yoluna giderek bu alanda nemli belgesel ve
eitim setleri oluturmutur. Detayl olarak konunun zerinde durulduunda belgeler
olumasnda temel ama meydana gelen ve gelebilecek afetler hakknda bilgi vermektedir.
(ekil 132).
Gney Asya'da, ar avlanma Endonezya, Tayland ve Solomon Adalarn ieren Mercan
geninde deniz faunasn tehlikeye atmaktadr. Nadir rnekleri yakalamak iin dalglar
kimyasal ve patlayc kullanmaktadr. World Wide Vakf bu yeni yasad balklk
uygulamalarn knamak iin Ynetmen Darren Conwaa Surpche, attention danger! (Ar
avlanma, dikkat tehlikesi!) adl belgeseli yaptrmtr (ekil 133). Pilot Balinalar ve Yunus
Fetsleri Katliam: Danimarkada Erkekliklerini spat in Yaplan uygulama bir afete
dnmtr. Fotoraflar 2010 yl Temmuz ayna aittir. Bordhoy Liman rhtm zerinde
dizilmi 236 Pilot balinalar hayran kalabaln arasnda Peter Hammarstedt tarafndan
ekilen fotoraflar balina ve fetslerinin cesetlerini, Zavall insanlarn ise szde cesaretini
gsteriyor (ekil 134)

471

ekil 132: Volkanizma ve Deprem le lgili


Bir Belgesel Kapa

ekil 133: Environment - Singapour - 2012

ekil 134: Pilot Balinalar ve Yunus Fetsleri Katliam

14.3. Afetler ve iir


iirler doal afet konularnn ilendii en hassas edebiyat trlerinden birdir zellikle
insanolu can ve mal kayplarna urad zaman duyduu acy tarif edebilmek iin genel
olarak iir veya trk zerinden anlatmaya almtr. Deprem sonrasnda yazlan bir iir
bunun en gzel rneini gstermektedir.
Elimizden bir ey gelmez

ok zgnm aclardan,

Bu felket hi sevilmez.

Kurtulalm sanclardan

Bu sarsnt yer kreden

lklara dnp bakn,

Daha nceden bilinmez.

Ders alalm buncalardan

472

EARHQUAKE
Beware or we shall annihilate you!

All of a sudden, Mother Nature

The Leader roared in oratorical style

As if taken her cue from his boastful brag

We will lose our mighty missles againts you

Shook the eart with violent tremors

And lay your land level, mile after mile!

And the mountain main moved inches

We have blown up ocean islands

Was reduced to slag

And blasted buildings for miles around

She shook again and deep blue ocean

We have moved mountains inches

Rippled as a lake might do

By exploding our weapons underground!

As if to remind our boastful leaders


How insignificant are the threats they threw.
Joe Dick, 1956

14.4. Afetler ve Roman


Tm edebi metinlerde olaylarn iinde getii yer kavram nemli bir unsurdur.
Dnyada olduu gibi lkemiz de de birok yerde gerek klimatolojik, jeolojik gerekse insan
kaynakl oluan birok doal ve beer afet belgesellere, filmlere, iirlere vs. konu olduu gibi
iinde farkl temalar barndran birok romann da nemli konusunu oluturmaktadr. Yani
corafya bilimi ierisinde yer alan doal ve beer afetler (depremler, volkanik faaliyetler,
tsunami, kuraklk, kasrga ve frtnalar, , ekstrem scaklklar ve souk, savalar, atom
bombas) olaylarn gerekletii yer kavramn kapsamas ya da belli bir corafi blgeyi
tantmas asndan edebiyat bilimi ile etkileim ierisinde bulunmaktadr. ocuklara hitap
eden Tsunami Sand adl romanda ocuklarn deprem annda yaadklar ve sonrasnda
sahilde meydana gelen tsunami ve doal afetlerden kurtulma yollarndan bahsetmektedir.
Hiroimalar Olmasn adl kitap ise 6 Austos 1945 sabah gerekleen Atom Bombas
patlamasnn insanlara yaatt ac ve duygular edebi adan tekrar yaatmaktadr (ekil 135)

ekil 135: Japonyada Meydana Gelen Nkleer Facia ve ocuklar


in Hazrlanm Bir Tsunami Faciasn Anlatan Kitap rnekleri

473

Doal ve beer afetleri konu alan dier baz romanlara rnek olarak ise: Deprem, Irs
J0HANSEN, 2004; Rant Demokrasisi kt, Oktay EKNC, 1999; adrkent Gnl,
Mustafa Kemal OKEN, 2004; 17 Austos 1999 03:02,ada KO, 2007; Deprem (ler)in
Roman: Aklar ve Baharatlar, idem SEZER, 2008; Doal Afetler, Andrew LANGLEY,
2007; The Rsng Sea, Orrin H. Pilkey and Rob Young, 2011 verilebilir. Cold Sea Rising,
Earth Winter, The Empre of Ice, Tsunami, Flood,The Tower, Earth Abides, Meteorite Track,
Ice, 8.4, Heat, Tidal Wave afet konulu romanlara gsterilebilecek dier nemli romanlardr.
Cold Sea Rising (Souk deniz Ykseliyor) tipik bir Casusluk / Macera kitab. Rus- ABD
arasndaki rekabet, Macera ile Deniz Seviyesi deiimi anlatlyor. Ak denizlere doru
yzen buzun snmas ve erimesi ile evre felaketine vurgu yaplr (ekil 136).

ekil 136: rnek Eserler

14.5. Afetler ve Ant Yaplar


Yaanlan ve unutulmamas istenen olaylar kalc olarak gelecek nesillere aktarmak ve
hatrlatmak amacyla yaplan simgesel yaptlardr. Heykeller, mzeler, kabartmalar, oyma
iilikleri buna rnek olarak gsterile bilir. Mesela lkemizde de yaygn olarak bu trlere
rastlanmaktadr zellikle 17 Austos 1999 depremi sonras yaanlan byk kayb ifade etmek
iin Deprem Ant oluturulmutur. Yine benzer hadise ksa bir sre nce Vanda meydana
gelmi bunu sonucunda da yerel ynetiminin ald kararla depremde hayatn kaybeden
insanlarn ansn yaatmak iin Van Deprem Ant yaplmtr.
31 Mays 1889da ABDde gerekleen Johnstown Takn iin bir ant yaplmtr.
1889 ylnda Willis Fletcher Johnson takn ile ilgili "Johnstown Sel Tarihi" adl bir kitap
yazmtr. Alt yanda sel felaketini yaayan Gertrude Quinn Slattery, Johnstown ve
Takn (1936) balkl bir an yaynlamtr. Tarihi ve yazar David McCullough'nun ilk
kitab Simon & Schuster tarafndan yaynlanan Johnstown Flood (1968) olmutur. 20.
yzyln balarnda animatrler kl sahnede canl anlatclar kullanarak seli tasvir eden bir
sergi gelitirmilerdir. indeki Tangshan Depremi 20.yzylda l saysnn fazla olduu
deprem olarak kaytlara gemitir. Bunun hatirasna inliler bir ant yaptrmlardr.
iddetindeki Byk Hanshin Depremi, 17 Ocak 1995 ylnda Japonya Kobede
gereklemitir. 6.433 insann yaamn yitirdii bu depremde katl otobanlar km,
limanlar ve demir yolar byk zarar grmtr. Japonya Kobede 1.17 Deprem Ant bunun
iin yaplmtr. Hiroima Bar Ant Park, 6 austos 1945 ylnda gerekleen ve 140.000
can kaybna neden olan nkleer saldr nedeniyle Hiroimaya adanan, bir zamanlar kentin
kalbi durumunda olan yere kurularak iinde birok, ant, mze ve konferans salonuna ev
sahiplii yapan bir ant parktr (ekil 137).

474

ekil 137: Afet Antlar

14.6. Afet Kltr rnek Uygulamalar


14.6.1. Afetlerin Japon Kltrne Etkileri
Japonya bir deprem ve volkan lkesi olmasnn yan sra, tayfunlar, su taknlar, Ktle
hareketleri, tsunami ve ar muson yamurlar gibi birok nemli doal afete de sahne
olmaktadr. Japonya yaanan afetleri kendi kltr ierisinde eitli ekillerde yanstmaktadr.
Edo (Tokyonun eski ismi) sakinleri, depremlere neden
olduuna inanlan efsanevi Yayn Bal Canavarn
dverken
ekil 138:
1855 Ekim ayndaki Ansei-Edo
Depreminden sonra geleneksel UKIYOE izimi 1
1855 Depreminde kereste tccarlarnn i imkan
sunan Yayn Bal Canavarna teekkrlerini
gsteren geleneksel izim.
ekil 139:
1855 Ekim ayndaki Ansei-Edo
Depreminden sonra geleneksel UKIYOE izimi 2

ekil 140:
Japonyada Kamu Bilinlendirilmesi
Amacyla renciler Tarafndan izilen Posterler

475

ekil 141:
1995 yapml filmde Hiroshima ve
Nagasakiye A.B.D. tarafndan atlan atom bombas
anlatlmaktadr.

14.6.2. Afetlerin Amerikan Kltrne Etkileri


ABD corafi konumu sebepi ile yl boyunca kuraklk, kasrga, hortum ve sel gibi
birok afet ile mcadele etmek zorunda kalmaktadr. Bu afetler gerekletikleri ehirlerde
milyonlarca dolarlk ekonomik kayplara, can ve mal kaybna neden olmutur. 2012 ylnda
gerekleen Sandy Kasrgas 132 kiinin lmne sebep olurken, Amerikann en iddetli
kasrgalarndan biri olan 23 Austos 2005 ylnda gerekleen Katrina Kasrgasnda 1.836
kii yaamn yitirmitir. 2015 ylnda gerekleen Teksas sel felaketinde ise 9 kii lm, 30
kii ise bulunamamtr. Bu ekilde nemli ac ve hasarlara yol aan afetler Japonya
kltrnde olduu gibi Amerikada da resimlere, filmlere, arklara nemli bir konu hline
gelmitir. The Day After (2004) filmi kresel snmann ulaabilecek ciddi boyutlarndan
bahsetmektedir. Twister (1996) Amerikan yapm olan film Amerikann en korkutucu doal
afetlerinden biri olan hortum ve frtnalar konu almaktadr. Vocano (1997) ABD snrlar
ierisinde ehrin tam da gbeinde patlayan bir volkann ehir ve ehirdeki yaam nasl altst
ettiinden bahsetmektedir.

14.6.3. Afetlerin Trk Halk Kltrne Etkileri


Edebiyatsz bir toplum dnmek zordur. nsanln var oluuyla beraber, insanlk
edebiyat almalarna balamtr. nce szl edebiyat teekkl etmitir. nsanlk gelierek
ileri bir uygarlk seviyesine gelince, yazl edebiyatn olumas kanlmaz olmutur. Gktrk
ve Uygurlardan kalma antlar incelendiinde de Trklerin daha da eskiye dayanan bir yazl
edebiyatlarnn olduu anlalmaktadr. Yazl edebiyatla snflama doduu gibi blgeler
arasndaki birlik de salanmtr. Bylece blgesel azla kullanlan yaz dili farkl olmutur.
lk nce Trk boylan gebe hayat yaamaktaydlar. Daha sonra yerleik hayata geen
Trkler, medreseli olan kesim, devlet ynetimini ele alarak halktan uzaklat. Toplumlarn
yaantlar, hayat anlaylar, dillerine ve edebiyatlarna yansd. Bylece ortaya kan bu yeni
snfn da dili ve edebiyat yava yava halktan uzaklaarak Trk edebiyat, Yksek Zmre
Edebiyat ve Halk Edebiyat diye ikiye ayrlm oldu.
Bir ulusun edebiyat kuaktan kuaa srp giden bir gelenektir. Bu gelenek de dier
gelenekler gibi toplumdaki deiimlerden etkilenerek ilerler ve geliir. Trklerin Anadoluya
gelmesiyle bu deiiklik Trklerin de kltrel zelliklerine yansmtr. Bylece gebe
hayattan yerleik hayata geen Trkler farkl kltrleri ierisinde barndran Anadoluya
yerlemilerdir. Farkl kltr ve inanlar yznden doan ayrlklar halk arasnda iirle
anlatlmaya balanmtr. Halka hitap ettiinden dolay bu iirsel halk dili kullanlmtr.
Bylece halk edebiyat teekkl etmitir. Halk edebiyat terimi geni kaplay olan bir
476

kavramdr. Bu anlamyla folklor ve Tekke edebiyat terimleri de Halk Edebiyat terimleri


iinde bulunmaktadr. Halk Edebiyat terimi allm ve tutulmu bir terimdir. Halk Edebiyat
Trk edebiyatnn en eski ve en mutlu blmdr. nk dorudan doruya slamlktan
nceki kavmi edebiyatmza dayanmakta ve en eski gelenekler stne kurulmu
bulunmaktadr. Bundan dolay da Trk edebiyat ierisinde halk ve toplumu derinden
etkileyen hadisler birou en yaygn olarak halk edebiyat ierisinde yer bulmutur. Doal
afetler de halk edebiyat ierinde yer bulan nemli konulardan olmulardr. Afetler
toplumlarn hafzasnda derin izler brakmakta ve uzun dimalardan silinmemektedir. Halka
ait deerler ve yaanm olan her ey de halk edebiyat ierisinde yer bulmu ve topluma
kaynaklk etmitir. Afetler, nemli toplumsal hadiseler olduu iin halk edebiyat ierisinde
destanlarda genellikle yer bulmulardr. Deprem, sel, gk, , yangn vb. konular halk
edebiyatnda ataszleri, deyimler, hikyeler destanlar, efsaneler ve birok halk edebiyat
trne ve zellikle de k edebiyatnn ierisinde k ve ozanlarn eserlerinde yer bulmutur.
En fazla da klarn eserlerinde doal afetler ilenmi ve gnmze kadar gelmilerdir.
Su Taknlarnn Trk Halk Edebiyat rnlerine Yansmas
Bu afet tr de trkler de yer bulmutur. zellikle de bu afet zerine de trkler
yazlmtr. arambay Sel Ald trks de bu bir doal afet olan sel zerine yazlm
gnmzde de ok sylenen bir trk olmutur. Ksaca hikyesi de yledir:
aramba Ovasnda Yeilrmaka kavuan Abdal Deresinin kysndaki kylerden
birinde, Ahmet diye fakir bir gen yaarm. Ne var ki sevdals Melekle nianlanp askere
gittikten sonra kt haber ona tez ulam: Melek de gz olan Aaolu Mehmet Ali, Meleki
daa kaldrm. stelik Mehmet Ali, Melekle nce aka konumu, Melek de
evresindekilerin uyarsna ramen onu sert biimde reddetmiti. Ahmet, kt haberi alnca
firar edip, elinde silahyla arkadalarn toplayp yollara der. Gece-gndz, da tepe Meleki
arar. Meleeeek diye barmaktan sesi gider. Derken bir gn, nce akal yamuru u
verir. Sonra koca gkyz yarlr. Yeilrmak yle bir kabarr ki, usuz bucaksz aramba
Ovas kaynayan bir gle dnr. Evleri, kyleri, hayvanlar, insanlar yutar. Ortalk durulup
sel ekildiinde, Abdal Deresinin Yeilrmaka kavutuu yerdeki bir kaya, zerinde el ele
tutumu boylu boyunca yatan Ahmet ve Melekin cansz bedenleri gzler nne serilir.
Rivayete gre o byk kaya yediye blnr ve her bir parann dibinden selvi boyu su fkrr.
Ahali, doann gzyalarn dktne inanarak duaya balar. te bu dualarn zaman iinde
arambay Sel Ald trksne dntne inanlr. Kayann bulunduu yere daha sonra
bir su deirmeni kuruldu ve o yre Deirmenba olarak anld. Ahap deirmenin yedi ta
vard. Yedi oluuna su veren set zerinden yedi kez yrmek, sa ve sol omuz zerinden
yedier kez su atmak uur sayld. Her Hdrellezde tekrarlanan gelenek, 1970lerde
deirmenin yklmasna kadar srmtr. (Tam olarak hatrlamamakla beraber 1980li yllarda
deirmenin suyunun evresinde insanlar Hdrellez kutlamalar iin buraya toplanrd su
kk bir elale grntsndeydi.

477

arambay sel ald


Bir yar sevdim el ald
Keke sevmez olaydm
Elim koynunda kald

aramba yollarnda
Kelepe kollarmda
Allah canm alsn
O yrin kollarnda

Oy ne imi ne imi
Kaderim byle imi
Gizli sevda ekmesi
Ateten gmlek imi

aramba yazlar
Krpedir kuzular
Allah alnma yazm
Bu kara yazlar

Ktle Hareketlerinin (Gk) Trk Halk Edebiyat rnlerine Yansmas


2014 ylnda 12 Mays gn Manisann soma ilesindeki kmr madenindeki gk
tm Trkiyeyi derinden etkilemi ve bu durum halkn derdiyle dertlenen ozanlarn da
kalemine ve diline kadar etki edecek kadar etkili olmutur. Halk ozan k Selahattin
Kozanolu tarafndan bu facia ok etkili bir ekilde de dile getirilmitir.
Soma
Somaya bir ata dt kor alar duman alar

ki bin metre derinde kmamn mmkn yok

Zeminde feryat figan var stte asuman alar

Altta ate stte feryat bakmann mmkn yok

ki bin on drt ylnn on iki mays gn

Yzlerce can orda iken ykmann mmkn yok

Ecelin hasat zaman toz duman harman alar

Lokmanlar aresiz kalm elinde derman alar

Ana teselli derdinde garipler can pazar

Tedbirsiz takdir diyenin eksilmez gzden ya

Bir lokma ekmek yznden srtlanmlar dalar

Rabbim sabr celil ile sndrsn bu ata

Kiminin yavrusu meler kiminin nazl yar

Zemine den velvele inletti da ta

Hangi baraj eyleyecek btn gzler kan alar

Gzn Somaya dikmi bu cennet vatan alar

Bir ambulans rtsn kirletmeye kymyor

Ne kadar sz sylesek de gzden ya silmiyor

Orda bile devletini asla hie saymyor

Dmz mutlu gren iimizi bilmiyor

Madencinin kaderi mi bu toprak m doymuyor

Kozanolu bu nasl i asla aklm almyor

ehitleri sarmalayan dolan kabristan alar

Garip doan garip lr garip her zaman alar

Depremin Trk Halk Edebiyat rnlerine Yansmas


Toplumu derinden etkileyen bu doa afeti halkn sesi olan edebi trlere de yansmtr.
dete halkn gnlne sevinlerinde zntlerine tercman olan klar depremleri ederlerin
de ele alp ilemilerdir. Trkiyedeki byk depremler Marmara Erzincan ve birok deprem
de eserlerde kaleme alnmtr. Van'da meydana gelen 7,2 iddetindeki deprem trk oldu.

478

Depremde ok sayda yaknn kaybeden Ercili yresel sanat Himmet Erol, memleketindeki
depremi trk notalara dkt.. Depremde enkaz altndaki fotorafyla hafzalara kaznan ve
kurtarldktan sonra hayatn kaybeden 13 yandaki "Yunus" ise sz ve bestesi Himmet Erol'a
ait olan trkde, "Deprem olur ykar geer. Enkazn altndan sesler. Yunuslar lmesin yeter.
Maher Gnnden de beter" szleriyle anlatlyor.
Van Erci'in merkez yolu
Sanki kyametin sonu
Her tarafta ceset dolu
Deprem vurmu Erci'e Van'a
Feryat figan Erci Van'a

Deprem olur ykar geer


Enkazn altnda sesler
Yunuslar lmesin yeter
Maher Gnnden de beter

Can pazar Van'a vurdu


nsanlar yola savruldu
Dou bat kuzey gney
Tek yrekle karde oldu

klar Dilinde Marmara Depremi


k Edebiyat alannda ayr bir nemi haiz olan destanlar, ihtiva ettikleri konular
ynyle edebiyata, tarihe, corafyaya, sosyolojiye, sosyal psikolojiye hatta tp alanna katkda
bulunur. klarn akla gelebilecek hemen her konuyu hikye ettikleri bu eserler, bir bakma
sylediimiz alanlar iin vesika hkmndedir. Bu szmz, 17 Austos 1999da vuku bulan
Marmara Depremi iin de sz konusudur. Marmara depremi konusu ilenirken fotoraf, film,
haber yazlar, rportajlarn yannda klarn ortaya koyduklar destanlarn da ayrca ele
alnmas gerekir. Bizi byle bir almaya sevk eden dnce de bu olmutur. klar yata
olarak nitelendirilen Sivastaki klar, tm yurdu derinden etkileyen Marmara Depremi
karsnda duyarsz kalmam dnce, inan, kanaate dileklerini iirletirerek
lmszletirmitir. Biz, almamzla ilgili olarak Doan Kayann almalarndan da
istifade ederek dokuz iir tespit edilmitir. Bunlar; Alim, Derdiyr, Dost Cemal1, Halil
brahim Bacak, Halil brahim Bacak, brahim Aydn, mer Tombul, Rabia, kr Karataa
ait olan iirlerdir. Sivasl klar iirlerinde, Marmara Depremini, eitli ynlerden de
deerlendirmilerdir. Bunlar yedi grupta toplayabiliriz:1. Deprem tarihiyle ilgili bilgiler,2.
Depremin sebepiyle ve oluuyla ilgili ifadeler, 3. Deprem anyla ilgili ifadeler, 4. Deprem
corafyas, 5. Deprem sonrasyla ve depremin acmaszlyla ilgili ifadeler, 6. nsanlarn
tavrlar ve icraatlar, 7. Dualar ve dilekler.
Gece yarsnda yakalad bizi
Krd belimizi zalim bu deprem
Allah Allah sesiyle uyandk
Krd belimizi zalim bu deprem

Uyann yavrularm deprem oluyor


Beni zalim duvardan duvara vuruyor
Ambulans sesine kulaklar tutuluyor
Krd belimizi zalim bu deprem

Evlat ana baba nerde diye baryor


Ana yavrularm nerde kald diye alyor
nsanlar gk alttan baryor
Krd belimizi zalim bu deprem
On yedi bin ehit yirmiye dibin yaralmz
oldu
Yreimiz al kzl kanla doldu
zmit Glck Yalovada deprem oldu
Krd belimizi zalim bu deprem
Ozan eref yreim kan alyor
nsanlar gk altta kalm baryor
Evim dman olmu bana bakyor

479

Krd belimizi zalim bu deprem


k Alim Marmara depremi zerine duygularn aktarmtr. Depremle beraber i
bunalma giren toplumun adeta sesi soluu olmu, halkn sinesine projektr tutarak
msralarn oluturmutur. Toplumun derdiyle dertlenmi olan ak, bu afet karsnda ki
aresizlikten dert yanmtr.
aresiz

Ne yapsn Marmara krk faylara


Aclar bldk sene aylara

Kara duman kt deniz stne

Dayanmaz yrekler byle vaylara

Paraland yerler yollar aresiz

Ezilmi vcutlar beller aresiz

Telef oldu canlar bin bir stne

Bin dokuz yz doksan dokuz senesi

Ykseldi feryatlar kullar aresiz

On yedi Austos gece sinesi


Ykld binalar viran hanesi

zmitle Yalova Glck kayboldu

Kesilmi nefesler hller aresiz

Afat- arziye aniden oldu

Alim byledir vatan hlleri

Krpecik yavrular uykuda ld

Allah estirmesin ac yelleri

kmyor sesleri diller aresiz

Yetmi milyon alar akar selleri


Szland vatanda eller aresiz

k Derdi yr Marmara depremi zerine duygularn aktarmtr. Afetin boyutunu


kinayeli anlatmyla yanstan k, toplumun aresizliine o toplumun bir ferdi olarak katkda
bulunmak istediini fakat imknlarn buna elvermediini yanstmtr.
Kocaeli Depremi

Yaraly sakat koydu bitirdi


Arzusunu menziline yetirdi

On yedi Austos doksan dokuzda

Gen-yal demeden ald gtrd

On binlerce can ald bu deprem

Saysz insan sildi bu deprem

Alarmn kurmu gece saat

Varlm olsa da birer ev versem

lm zillerini ald bu deprem

Yaralya are merhemi srsem


Maduru doyurup gnln grsem

480

Fay geldi evlerin iinden geti

Beni de aresiz buldu bu deprem

lenin ounu uykuda seti

len anam babam gardam bacm

Kimini kafadan kolundan biti

aresizim elde yoktur ilacm

Cesedi sakat boldu bu deprem

Halim ok perian ben de muhtacm


Yoksul olduumu bildi bu deprem

Kimisi balkondan camdan atlad

Zaten millet fakir dmler zora

Yer yarld gmbr gmbr atlad

Bu deprem millete ba oldu zira

Direkler devrildi ceryan patlad

Derdiyrm dtm h ile zra

On be bin cana mal oldu bu deprem

Yakt cierimi deldi bu deprem

Dost Cemal de Marmara depremi zerine duygularn aktarmtr. Ak toplumda


meydana gelen fizyolojik ve psikolojik deformasyonun onarlmas iin Kollektif uurun
oluturulmas gerektiini savunmutur.
17 Austos Depremi

On binlerce can verdik topraa

Dayanmaz yreim bu aclara

Gayr vakit yoktur miskin durmaa

Uzatn elleri dostluk gndr

Kanayan yaray bir bir sarmaa

Yavrusun kaybetmi u baclara

Uzatn elleri dostluk gndr

Uzatn elleri dostluk gndr

On yedi austos on iki kasm


Dmanlar dost oldu kalmad hasm

Kimi Ruhum Hakka diye bard

Acmz byktr bitmez bu yasm

Kimi Yavru ana diye ard

Uzatn elleri dostluk gndr

Kimi duymuyordu kulak sard

Nice canlar gitti genlik anda

Uzatn elleri dostluk gndr

Kaynal Dzcede Bolu danda


Gller hazan oldu dostun banda

Sakarya-zmitler Adapazarlar

Uzatn elleri dostluk gndr

481

smi yazlmayan toplu mezarlar

O feryatlar kulamdan gitmiyor

Susmayn ozanlar aydn yazarlar

O gn bu gn gzm uyku tutmuyor

Uzatn elleri dostluk gndr

Yalnz Dost Cemal ile bitmiyor


Uzatn elleri dostluk gndr

k Halil brahim Bacak Marmara depremi zerine duygularn aktarmtr. Ak


Allahn Takdiri iirinde Sakarya, Dzce, Bolu, Yalova ehirlerinin afetten etkilendii
noktalarn zerinde durmu, depremin getirdii sefaletten dert yanarak msralarna son
vermitir. Ban Sa Olsun iirinde ise Trk milletine ba sal dileyerek yaanan olaylar
adna serzenite bulunmutur.
Allahn Takdiri

Yer oynad yere batt Yalova

Bir ay evvel gezdim seni Sakarya

Uykuda evlad ykld yuva

Halin bu millete hl oldu gitti

Avclar yatarken dt tuzaa

Trkiyenin can damar sanayi

Akt gzyalar sel oldu gitti

Depremde ykld l oldu gitti


Deirmenderesi Dzceyle Bolu

Sylemesi kolay yaamas zor

Ykld evleri bozuldu yolu

Sen git de adrda yaayana sor

Enkazn altlar binlerce l

Bir ekmein varsa yarsn ver

Acmz tarihe mal oldu gitti

Bu dnya onlara dar oldu gitti

Ban Sa Olsun

Milletimiz can evinden vuruldu

Saat te yer oynad yerinden

Felek vurdu kanatlar krld

Kimsenin umudu yoktur yarndan

El ele verildi yara sarld

Binlerce vatanda geti serinden

Byk Trk milleti ban sa olsun

Byk Trk milleti ban sa olsun

stanbul Koceli Sakarya Bolu

ehirler ileler yerle bir oldu

Yklm kprler bozulmu yolu

Enkazn altlar cesetle doldu

Topran altnda binlerce l

482

Binlerce masumun yzleri soldu

Byk Trk milleti ban sa olsun

Byk Trk milleti ban sa olsun


Zalim deprem yataklarda avlad

Halilim bunlara yrek dayanmaz

Kanlarmz sular gibi alad

Yklan evlerde klar yanmaz

Sa kalanlar yana dne alad

Petrol ate ald alevler snmez

Byk Trk milleti ban sa olsun

Byk Trk milleti ban sa olsun

brahim Aydn Marmara depremi zerine duygularn aktarmtr. k msralarnda


afette len insanlardan ve yaknlarndan bahsederek afetin vahametini resmetmitir.
Deprem

Aman Allah bu ne iti

Deprem Marmaray vurdu

Grenlerin akl at

Sanki kyamette surdu

Devletler yardma kotu

Siren fabrikalar durdu

la merhem oldu karda

Sirenleri ald karda

Toprak altnda binler

Trk milleti kara balar

Kimi can verir, kimi inler

kiye ayrld dalar

Kpekler de yeri dinler

Analar ah eker alar

Koar haber verir karda

Yalar sel oldu karda

Yn enkaz da olsun

Ne yaparsa Mevlm yapar

Geri gelmeyen a olsun

Deli olan yoldan sapar

Trklerin ba sa olsun

Enkazlar da kolu kopar

Acmz byktr karda

Feryat eder iniler karda


Alr m Hakka dava

brahim syler adna

Kolay yaplmyor yuva

Baktm dnyann tadna

zmitti geti Yalova

Depremzede imdadna

Ykp viran etti karda

Koup yardm edek karda

483

mer Tombul Marmara depremi zerine duygularn aktarmtr. k afetin toplumun


tm kesimlerini etkilediini ve bu durum karsnda toplumun kaytsz kalmayp zdrap
duyduunu ilemitir.
Marmara Depremi

Yl iki bine az kala

Bir baknz Marmaraya

Geldi baa trl bela

Deprem oldu fay alad

Ordumuz ban sa ola

Can dayanmaz bu yaraya

Tm tabur alay alad

Nice bayan bay alad

kk lenleri balar

u Adapazar Bolu

at kald kalan salar

Her tarafta ceset dolu

Anne lm yavru alar

Kapand Ankara yolu

Nice aa bey alad

Tiren hatt ray alad

Cotu u Marmara cotu

Gr bak geldi birok bakan

Devletler yardma kotu

Cumhurbakan Babakan

Tm martlar dertli utu

Suyu Marmaraya akan

Dalga vurdu ky alad

Irmak dere ay alad

Mslman Trk lkesinde

Ara yok kapand yollar

Al bayran glgesinde

Kart yeiller allar

u Marmara blgesinde

Kladaki generaller

Merkez ile ky alad

Er erba subay alad


stanbul ykld dendi

mer Tombul glmez yastan

Her yer Cehenneme dnd

Ne ba kald ne bir bostan

Milyonlarca ocak snd

Azerbaycan Trkmenistan

Bayrak yldz ay alad

Trk olan her soy alad

484

Rabia Marmara depremi zerine duygularn aktarmtr. k depremin en ok


etkilendii yerler olarak denizlerin ky kesimlerini belirtmekte, deniz kysnn doldurulup
yaplan usulsz binalarn afette byk ykmlara maruz kaldn
Deniz Verdiini Geri Alyor

Denizin stnde kurdular yuva


Daima gerektir, aldlar hava

Denizi dolduran hangi serseri

Deprem bahanesi hrszda dava

Deniz verdiini geri alyor

Deniz verdiini geri alyor

Deprem seferberi bakn rehberi

Dnya insanlar yardma kotu

Deniz verdiini geri alyor

Davay grenler bu ie at
Deli mtayitler hataya dt

Diyen olmad m Yeter be, yapma

Deniz verdiini geri alyor

Dnyan unutup paraya tapma

Dersin ki Rabia ok byk deprem

Deerli yuvadan ayrlp kopma

Derman olup sremedim bir merhem

Deniz verdiini geri alyor

Dald yuvalar hep peren peren


Deniz verdiini geri alyor

kr Karata Marmara depremi zerine duygularn aktarmtr. k depremin


vahametini ve insanlar zerinde ki etkisini yanstmtr.

485

Deprem Facias

Depremzedelerden sakat oktur

On yedi Austos yl Doksan dokuz

Kiminin baca kollar yoktur

Sabah saat te evlerde yokuz

adrlar hastane ok geldi doktor

Ykk viraneler hep kald ssz

Anne baba karde dostlar alar

Anne baba karde dostlar alar

Depremzedeler de tutuldu ka

Bu byk kud(u)ret Allahtan geldi

Dayanc kalmam yamura yaa

Alar yavrular annemiz noldu

Devlet yardm etsin i geldi baa

Btn duyanlarn gzleri doldu

Anne baba karde dostlar alar

Anne baba karde dostlar alar

Enkazda yaanmaz yeri havasz

Gitti nice genler gelinler kzlar

lenler rtld bir tek duasz

ler acsdr yrekler szlar

Niceleri kald yurtsuz yuvasz

Uzmanlar denizde fay hatt izler

Anne baba karde dostlar alar

Anne baba karde dostlar alar

ifte depremler de pe pee geldi

Bu seneki deprem bitmek bilmiyor

Ne Adapazar ne Glck kald

Hastaneler doldu hi yer kalmyor

Binlerce insanlar enkazda kald

Ne yazk gidenler geri gelmiyor

Anne baba karde dostlar alar

Anne baba karde dostlar alar

Dozerler enkaza verdi krei

ok ocaklar snd ttmyor ttn

Anneler alar yand yrei

Anne baba gitmi yavrular yetim

Byle midir yaamann gerei

Bu dert satlmaz ki ben kime satm

Anne baba karde dostlar alar

Anne baba karde dostlar alar

Deprem memleketi kast kavurdu


Nice fabrikalar ykt savurdu
Dzceyi sorarsan yetimler yurdu
Anne baba karde dostlar alar

n Trk Halk Edebiyat rnlerine Yansmas

486

, lkemizde zellikle dou ve gneydou blgelerinde dalk kesimlerde k ve


ilkbahar mevsimlerinde karlatmz byk can ve mal kaybna neden olan bir doal afetti.
Meydana gelen her , yzlerce vatandamzn lmne sebep olmakta, hayatta kalanlarn
kalplerinde onarlmaz yaralar amakta ve byk aclara sebep olmaktadr. rnein 1991-1992
k mevsiminde Gneydou Anadolu da meydana gelen olaylarnda 384 vatandamz
hayatn kaybetmitir. Bunun yannda milyarlarca lira maddi zararlar vererek lke
ekonomisini de olumsuz etkilenmitir. Dier doal afetler gibi da ozanlarn iirlerine
konu olmutur. k Taner ztrkolu da n toplumsal ynn ve engelleyen ksmn
iirlerin de ilemitir. n brakt acy ve arkasndan doabilecek kt taraflarn ileyerek
konuyu ele almtr.

487

Niyet ettim ben o dosta gitmeye

Taner ztrkolu dedi alad

dt yoluma brakmad beni

Brnd mateme kara balad

Gidipte cananla sohbet etmeye

Austosta yollarm balad

dt yoluma brakmad beni

dt yoluma brakmad beni

Kaderde tarifsiz ac var im


Gizliden kralm tac var im
Meer grnmeyen gz var im
dt yoluma brakmad beni
Ak Selahattin Kazanolu da doal afetler konusunda iir yazm konusunu da
ilediini belirtmitir. konusunu gerek ve mecazi anlamlarda kullanan Ak Kazanolu
konuya farkl bir bak as kazandrmtr. n dmesinden ve yol at olumsuz
durumlara ynelik gerek ve mecazi olarak da yorum katmtr. n gerek olarak yol
kestiini ifade ettii gibi mecazi olarak da gnldeki krgnlklar da a benzetip yola
konuyu detaylandrmtr.
Ak der ki der

Ak der derse

oturmaz der

Toz kopar derse

Kar kar kzak yapar

Beden perian olur

Dal silkinir der

Gnle derse

Sonu olarak toplumsal hadiselerden en fazla etkilenen yine halkn kendisi olmaktadr.
Doal olarak gerek doal afetler gerek dier nemli hadiseler direkt olarak halka etkilemekte,
toplumun sesini ve duygularn dile getirme ynyle halkn kendisine ait olan halk
edebiyatnn yer bulmaktadrlar. Bu blmde doal afetlerden deprem, , sel, gk gibi
nemli olan afetlerin halk edebiyatna nasl ele alnd konusu zerinde durulmutur.
Trklerde, iirlerde, klarn eserlerinde ve hikyelerde bu afet eitleri ele alnmtr. Bu
eserler kaybolmad srece de bu hadisler toplumun hafzasnda hep canl kalaca, her trl
hadisenin daha fazla edebi tre konu olduu takdirde daha uzun yllar toplumun dimanda
kalaca dnlmektedir.

488

Uygulamalar
1) Afetlerle ilgili deyim ve ataszlari hakknda aratrma yapnz.
2) Erzincan Depremi 1939 hakknda ortaya konulan edebi ve sanatsal almalar
aratrnz.
3) Trklerin kaleme ald roman veya sinemaya aktard afetler hakknda aratrma
yapnz?

489

Uygulama Sorular
1)

nce tedbir, sonra tevekkl sznden ne anlamalyz?

2)

Erizncan Depremi 1939 hakknda ortaya konulan bir roman var mdr?

3)

Trklerin afetlerimizi konu alan roman veya sinema filmiyle karlatnz m?

490

Bu Blmde Ne rendik zeti


20. yzylda halk edebiyat zerine Trk niversitelerinde pek ok yksek lisans ve
doktora almas da yaplmtr. Halk edebiyat gelenei zerine yaplan yksek lisans ve
doktora tezleri incelendiinde genellikle belli konularn ele alnp iirlerinin incelenmesi
eklinde almalarn yapld grlmektedir. Halk edebiyatnn ierisinde aslnda bir ok
konunun olduunu spesifik almalar yapld taktirde ortaya kmaktadr. Bu alma
ierisinde afetler konusu ele alnp incelendiinde alanlar aras almalarn daha fazla
yaplmas gerektii sonucuna varlm, corafya gibi nemli bir alanla halk biliminin ortak
ynlerinin olduu ortaya kmtr. Halk edebiyat ierinde tm alanlara ynelik bilgi ve
deerlerin aktarlmasnn sz konusu olabilecei fikri ortaya kmtr.

491

Blm Sorular
1) Trk halk edebiyat ierisinde en fazla konu olarak ilenen doal afet eidi
hangisidir?
a) Sel
b) Deprem
c)
d) Heyelan
e) Yangn
2) Aadakileredn hangisi belgeseller hakknda doru bilgi yanstmaz?
a) Belgesel sinemann zellikle sava dnemlerindeki rnekleri, propaganda
amalyd.
b) Dziga Vertov'un sinemagz anlayyla ektii belgeseller; genel anlamda
doa severlere hitap etmekteydi.
c) kinci Dnya Sava yllarnda, Nazi Almanyasnda Leni Reifenstahln Hitlerin
istei zerine yapt belgesel nitelikli propaganda filmleri nemlidir.
d) Televizyon belgeselcilii,
belgeselleriyle yaamtr.

zellikle

1950'li

yllarda

2.

Dnya

Sava

e) Afet belgesellerinin bir ksm toplum yaam ve geleceiyle ilgili sorunlar tam bir
sorumluluk bilinci iinde, yorum yapmadan ortaya koyan toplumsal belgesel film trdr.
3) Gney Asya'da, ar avlanma Endonezya, Tayland ve Solomon Adalarn ieren
Mercan geninde deniz faunasn tehlikeye atmaktadr. Nadir rnekleri yakalamak iin
dalglar kimyasal ve patlayc kullanmaktadr. World Wide Vakf bu yeni yasad balklk
uygulamalarn knamak iin Ynetmen Darren Conwaa Surpche aada beliritilen hangi
belgeseli yaptrmtr?
a) Attention Danger!
b) Yaayan Bellek
c) Dehet Gecesi
d) Marmato
e) For Your Eyes

492

4) 2014 ylnda 12 Mays gn Manisann Soma ilesindeki kmr madenindeki


gk tm Trkiyeyi derinden etkilemitir. Soma adl iiriyle hadiseyi kaleme alan ozan
kimdir?
a) Baki etin
b) Nuri ra
c) Selahattin Kazanolu
d) Necdet Kuyumcu
e) Taner ztrkolu
5) arambay Sel Ald trksnde Ahmetin Meleki ararken meydana geldii sel
felaketini oluturan nehrin ad aadakilerden hangisidir?
a) Kzlrmak
b) Sakarya
c) Yeilrmak
d) Menderes
e) oruh
6) Birok iire konu olan doal afetlerden birisi de depremlerdir. Yaklak 17.000
kiinin ld Marmara Depremi k Derdi yrn Marmara depremi msralarna gre
aadaki tarihlerden hangisinde gereklemitir?
a) 17 Austos 1997
b) 17 Temmuz 1999
c) 17 Austos 1998
d) 17 Temmuz 1995
e) 17 Austos 1999

493

7) Deprem ant yaplmak istendii taktirde aadaki ehirlerden hangisine kurmak


gerekmez?
a) Erzincan
b) Kocaeli
c) Adapazar
d) Van
e) Konya
8) ABDde meydana gelen hortum, kasrga, kresel snma, kuraklk gibi doal
afetleri konu alan birok sinema filmi ekilmitir. Aadakilerden hangisi bu filmlerden
biri deildir?
a) Twister
b) Volcano
c) The Day After Tomorrow
d) Nausica of the Valley of the Wind
e) Gazap zmleri
9) Pilot Balinalar ve Yunus Fetsleri Katliam hakknda farkndalk oluturmak iin
hazrlanan belgeseli hangi kurulular finanse etmilerdir?
10) Afetler Jeopolitik Belgeselcilie konu olabilir mi?

Cevaplar
1) b, 2) b, 3) a, 4) c, 5) c, 6) e, 7) e, 8) d, 9 ve 10. sorularn cevaplar iin metne
baknz)

494

KAYNAKA
AFAD (2011), Afetlerde Psikolojik lk yardm, ubat-2011, stanbul.
AFAD (2011), lk 72 Saat, stanbul-2011.
Afet ve Acil Durum Eitim Merkezi (AFADEM) KBRN Grubu Eitim Notu ve Sunumlar
(retmen Ayegl YAAR)
Afetlerde Psikososyal Hizmetler Birlii Almana (2012), 2006dan 2012ye Afetlerde
Psikososyal Hizmetler Birlii Tarafndan Gerekletirilen Psikososyal Mdahaleler, I.
Basm: Haziran 2012, ISBN: 978-605-5599-08-9.
Agostoni, S., Laffi, R., Mazzocola, D., Sciesa, E., Presbitero, M., 1998, Landslide Inventory
Data Base For An Alpine Area, Lombardia, Italy, 8th International IAEG Congress,
Balkema Press, Rotterdam, 919-924.
Agren,C., EMEP Report, MCS-W 1/91 Norway, 1991.
Aker, A. Tamer (2006), 1999 Marmara Depremleri: Epidemiyolojik Bulgular ve Toplum
Ruh Sal Uygulamalar zerine Bir Gzden Geirme, Trk Psikiyatri Dergisi
2006; 17(3):204-212.
Akgngr, alar (2010), Toplumbilim Perspektifinden Afeti Dnmek, EUL Journal of
Social Sciences (1:1) LASosyal Bilimler Dergisi, Decenber 2010 Aralk.
Akgngr, alar (2011), 17 Austos 1999 Depreminde ki imento Fabrikas: Bir Afet
Sosyolojisi almas, Beta Yaynclk, 1. Bask, stanbul 2011.
Akylmaz Bahtiyar, Sezginer Murat, Kaya Cemil: Trk dare Hukuku, Sekin Yaynclk,
2013
Alkan, M., 1988, Heyelan ve Aa likisi, Jeoloji Mhendislii Dergisi, 32(33), 61-63.
Allaby, M. vd., 2008, Earth, University of California Press, Berkeley, Los Angeles.
Altnba, ., 1996, Toprak Etd ve Haritalama, Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yayn,
zmir.
Amaral, C., Lara, A., 1998, Engineering Geological Mapping 1:100.000 And Landslide
Related Problems in Rio de Janerio, 8th International IAEG Congress, Balkema Press,
Rotterdam, 971-974.
Anbalagan, R.,1992, Landslide hazard evaluation and zonation mapping in mountainous
terrain, Engineering Geology, 32, 269-277.

495

Anderson, M.G., 1988, Modelling Geomorphological Systems, John Wiley&amp;Sons,Great


Britain.
Aniya, M., 1985, Landslide-Susceptibility Mapping in Amahata River Basin, Japan, Annals
of the Association of American Geographers 75(1), 102-114.
Ankara l Afet ve Acil Durum Ynetimi Mdrl, Yangna Kar Alnmas Gereken
nlemler, http://www.ankaraafad.gov.tr/AfetOnlemleri/Yangin.pdf (Eriim 08. 08.
2014).
Araz, Murat ve Cengiz Bykbirer; (2011), 5510 Sayl Yasada Srekli Grmezlik Gelir ,
http://engelliler.gen.tr/f13/5510-sayili-yasada-surekli-is-goremezlik-geliri-7324/
,
11.12.2012
Ardel, A., 1968, Jeomorfolojinin Prensipleri, Fasikl I, stanbul niversitesi Corafya
Enstits Yayn, stanbul.
Ardel, A., 1971, Jeomorfolojinin Prensipleri, Fasikl II, stanbul niversitesi Corafya
Enstits Yayn, stanbul.
Ardel, A., Dnmez, Y., 1969, Klimatoloji Tatbikat, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Corafya Enstits yaynlar, 40, stanbul.
Arc, Kadir; (1999), Sal ve Gvenlii Dersleri
stanbul.

Tes- Sendikas Yaynlar,

Atalay, F..,Bekarolu, N., 1973, Heyelanlar ve Mhendislik Uygulamas, Karayollar Genel


Mdrl Yayn, Ankara.
Atalay, ., 1986, Uygulamal Hidrografya, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, zmir.
Ataman, T., 2000, Kaya Mekaniine Giri, Se Yayn Datm, stanbul.
Ate Turan: Deprem Hukuku, Bilge Yaynevi, 2013
Atik, Ali Derya, ztekin, Mehtap, Erko, Figen, Biyoeitlilik ve Trkiyedeki Endemik
Bitkilere rnekler, G, Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, Cilt 30, Say 1 (2010) 219240
Atkinson, P,M., Jskoot, H., Massar, R., Murray, T., 1998, Generalized Linear Modeling in
Geomorphology, Earth Surface Processes and Landforms, 23, 1185-1195.
Avar, O., Duran, Z., Seker, D.Z., Hisir M., Shrestha, M, 2004, GIS Based Natural Dsaster
Mapping: A Case Study, ISPRS Bildiri katab, (isprs.org/istanbul2004),167-171.

496

Ayalew, L., Yamagsh, H., 2004, The Application of GIS - Based Logistic Regression For
Landslide Susceptibility Mapping in the Kakuda - Yahiko Mountains, Central Japan,
Geomorphology, 45, 1-17.
Ayday, C. ve Gktan, R. M., 1992, Corafi Bilgi Sistemlerinin Mhendislik Jeolojisinde
Kullanm, 3. Mhendislik Jeolojisi Sempozyumu Bildiri zetleri, ukurova
niversitesi, Adana, 4-5.
Ayday, C. ve Ulusay, R., 1993, Cografi Bilgi Sistemleri (CBS) ile Mhendislik Jeolojisi
Haritalarnn Hazrlanmas, Trkiye Jeoloji Kurultay Blteni, 8, 148-154.
Aydn, Ufuk; (2012), ve Sosyal Gvenlik Hukuku, Sosyal Sigorta Kollar, Eskiehir :
Anadolu niversitesi Yaynlar, http://www.anadolu.edu.tr/sites/default/files/ unite15.
pdf 30.09.2012
Bahadr, Muhammet, Yalova li Arazi Kullanmnn Uzaktan Alglama Teknikleri le
Belirlenmesi, Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Mays
2007,
http://www.irfanakar.com/Turkish/PDF2/UA/TEZLER/Sehircilik_Arazi_Kullanimi/1
%20(6).pdf (Eriim 03. 08. 2014)
Baikie, L,D., 1985, Total and Partial Factors of Safety in Geotechnical Engineering,
Can.Geot. Journal, 22, 477482.
Barry, R. G. and Corley, R. J., 1998, Atmosphere, Weather and Climate, Oxford University
Press.
Barry, R. G. ve Carleton, A. M., 2001, Synoptic and Dynamic Climatology. Routledge,
London, New York.
Baaran, Mehmet Ali vd., Yangn Sndrme Plan Temel Esaslarnn Belirlenmesi
(Manavgat rnei), evre ve Orman Bakanl Yayn No:225 ISSN:1302-3624,
Antalya 2003
Babakanlk Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nkleer Tehlikelere Dair Grev
Ynetmelii, (03.05.2012). Say: 28281
Bayazt, M., 1991, Hidrolojik Analiz ve Tasarm, Elektrik leri Ett daresi Genel
Mdrl Yayn, Ankara.
Bayazt, M., Avc, ., en, Z., 2001, Hidroloji Uygulamalar, Birsen Yaynevi, stanbul.
Baykal, F., 1967, Stratigrafi Prensipleri, stanbul niversitesi Yayn, stanbul.
Bayram, Fuat; (2008), Trk Hukukunda Sal ve Gvenlii Denetimi, Beta Basm
Yaym Datm, stanbul.

497

Beetham, R.D., Smith, G., Jennings, D.N., Newton, C.J., 1992, The Geology of Nine Mile
Creek Schist Landslide Complex. In Proc. 6th Int. Symp., on Landslides, Christchurch.
Ed., D.H. Bell, A.A., Balkema, 25-31.
Bieniawsky, Z,T., 1975, Engineering Classification of Jointed Rock Mass, Civ. Eng., South
Africa.
Bilgin, T., 1957, Trkiyenin Arzettii Ktlevi Durumun Morfometrik Tetkiki, Trk. Corafya
Dergisi., 17., s. 146-151.
Bilgin, T., 1965, Genel Kartografya II, stanbul niversitesi Yayn, 1676, stanbul.
Bilir, Nazmi, (2004), Sal ve Gvenlii, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara.
Birleik Metal ileri Sendikas; (1994), i Sal ve Gvenlii, Birleik Metal-
Yaynlar, stanbul.
Blong, R.J., 1973, A Numerical Classification of Selected Landslides of the Debris Slide,
Engineering Geology, 7, 99-114.
Bonan, G. B., 2008, Ecological Climatology Conceps and Applications (2. bask). Cambridge
University Press.
Bozkurt, Veysel (1999), Deprem ve Toplum, Alfa Yaynlar, 1999.
Brabb, E.E., 1985, Innovative Aproaches to Landslide Hazard and Risk Mapping. In: Proc., of
IV International Symposium on Landslides, Toronto, 1, 307323.
Brian J. Skinner, Barbara W. Murck, 2011, The Blue Planet: An Introduction to Earth System
Science, 3rd Edition, Wiley.
Brunsden, D., Lee, E.M., 2000, Understanding the Behaviour of Coastal Landslide Systems
Keynote Lecture, Proc, VIII ISL, Cardiff 3.
Budyko, M. I., 1974, Climate and Life. Academic Press.
Burbank, D.W. ve Anderson, R.S., 2001, Tectonic Geomorphology, Blackwell Science,
Massachusetts.
Cangir, Cemil, Boyraz, Dilek, lkemizde Yanl ve Ama D Arazi Kullanm, Trkiye
Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongresi. Tarm Haftas2005 Kongre. TMMOB
Ziraat Mhendisleri Odas. 3-7 Ocak 2005. Milli Ktphane Ankara.Cilt 1. s. 155-179.
Cangr,A., ztrk, F., Altan, M., Ayday, C., 1999, Preparation of Engineering Geological
Maps by Using Remote Sensing and Geographic Information System Techniques
(North of Eskisehir), International Symposium on Remote Sensing and Integrated
Technologies, 20-22 October 1999, IT, stanbul.

498

Carrara, A., Cardnal, M., Guzetti, F., Reichenbach, P., 1995, GIS Technology in Mapping
landslide Hazard In: Geographical Information Systems In Assessing Natural Hazards,
Kluwer Academic Publisher, Dordrecht, The Netherlands.
Carrara, A., Cardinali, M., Detti, R., Guzzetti, F., Pasqui, V., Reichenbach, P., 1991, GIS
Techniques and Statistical Models in Evaluating Landslide Hazard. Earth Surface
Processes and Landforms, 16, 427445.
Carrara, Paul E., J. Michael ONeill., 2003, Tree-ring Dated Landslide Movements and Their
Relationship to Seismic Events in Southwestern Montana, USA. Quaternary Research
59 (1), 2535.
Cemalettin ahin-engn Sipahiolu, Doal Afetler ve Trkiye, Gndz Eitim ve Yay.
Ankara 2003, s. 6.
Chardonnet, J., 1955, Traite De Morphologe, Publications Techniques De Lnsttut
Geographque Nationel, Paris.
Chowdhury, R., Flentje, P., 1998, Effective Urban Landslide Hazard Sssessment, 8th
International lAEG Congress, Balkema Press, Rotterdam, 871-877.
Chugh, A.K.,1968, Variable Factor of Safety in Slope Stability Analysis, Transportation
Research Board, Special Report 176, NSA-NRC publ.
Clerici, A., Perego, S., Tellini, C., Vescovi, P., 2002, A Procedore for Landslide
Susceptibility Zonation by Conditional Analysis Method, Geomorphology, 43,349364.
Cole, F. W., 1980, Introduction to Meteorology. (3. bask). John Wiley and Sons.
Coleman, N.M., C. Davis Todd, et al. 2009. "Johnstown flood of 1889 destruction and
rebirth" (Presentation 76-9). Geological Society of America meeting. Oct. 18-21.
Portland, Ore.
Collin, A., 1846, Landslide in Clay, Univeristy of Toronto Pres.
Cornell, S. E., vd., 2012, Understanding the Earth System Global Change Science for
Application, Cambridge. ISBN, 9781107009363
Corominas, J., 2001, Landslides and Climate, Keynote Lectures From the 8th International
Symposium on Landslides 4, 1-33.
Crtchfeld, H. J., 1983, General Climatology (4. bask). Englowood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Crozier, M.J., 1984, Field Assessment of Slope Stability, in Slope Instability, Brunsden and
Prior, Eds. Chichester, John Wiley& Son Ltd., 4, 103-142.

499

Crozier, M.J., 1986 Landslides: Causes, Consequences, and Environment, Croom Helm.
London.
Cruden, D,M.,1991, A Simple Definition of a Landslide, Bulletin International Associaton for
Engineering Geology, 43, 27-29.
Cruden, D. M., Varnes, D.J., 1996, Landslides Types and Processes, Landslide, Investigation
and Mitigation, K.A. Turner and R.L. Schuster, Eds. Special Report, Transportation
Research Board, National Research Council, 247, 3671.
alarrmak, Necla, Hepimen, A. Zeki, Ar Metal Toprak Kirliliinin Gda Zinciri ve
nsan Salna Etkisi, Akademik Gda 8 (2) (2010) 31-35.
akmak, N. Mnci, Biyolojik eitliliin Hukuken Korunmas ve Kamu Yarar, AHF
Dergisi, Yl 2008, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/263/2358.pdf(Eriim 08. 08.
2014)
evre Bakanl, Trkiye Bitki Genetik eitliliinin Yerinde (In Stu) Korunmas Ulusal
Plan, http://www.bcs.gov.tr/resources/resources.php
evre ve Orman Bakanl, Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plan: 2007,
Ankara-2008.
evre ve Orman Bakanl, Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl, Orman Yangnlar
ve
Meteoroloji
http://www.meteor.gov.trhttp://www.mgm.gov.tr/FILES/genel/sss/ormanyangini.pdf
(Eriim 08. 08. 2014)
olak, Mahmut ve Ercment ztrk; (2006), Ksa Vadeli Sigorta Kollarnda verenSigortal-nc Kiiler Asndan Sorumluluk ve Rcu, Yaklam Yaynclk,
Ankara.
Dai, F. C., Lee, C. F., Li, J., Xu, Z. W., 2001. Assessment of Landslide Susceptibility on the
Natural Terrain of Lantau Island, Hong Kong, Environmental Geology 40 (3), 381391.
Dai, F.C., Lee, C.F., 2002, Landslide Characteristics and Slope Instability Modeling Using
GIS, Lantau Island, Hong Kong, Geomorphology, 42, 213-228.
De Mello, V,B,F., 1977, Reflection on Design Decision of Practical Significance to
Embankment Dams, Geotechnique, 27 (3), 279-355.
Deere DU, Miller RP.,1966, Engineering classification and index properties for intact rocks.
Technical Report No. AFNL-TR65116, Air Force Weapons Laboratory, New
Mexico.

500

Demir, Aynur, Ekonomik Adan Biyolojik eitliliin nemi, stanbul Ticaret


niversitesi Fen Bilimleri Dergisi Yl:8 Say:15 Bahar 2009/1 s.55-68
http://www.iticu.edu.tr/uploads/yayin/f15-dosyalar/55-68.pdf(Eriim 08. 08. 2014)
Demir, Engin; (2011), Metal Kolunda Meydana Gelen Kazalar ve Kazalarnn
Oluturduu Kayplarn Ekonomik Ynden Analizi, htiya Yaynclk, Ankara.
Demirayak, Filiz, VIZYON 2023, Biyolojik eitliliin Korunmas ve Srdrlebilir
Kalknma, TUBITAK, ARALIK 2002.
Denhez, F., Kuresel Isnma Atlas, NTV yaynlar, stanbul, 2007.
Derruau, M - 1967 : Prcis De Gomorphologie. Masson, 6 ed. Paris.
Desai C.S., Samtani N.C., Vuillet L., 1995. Constitutive Modeling and Analysis of Creeping
Slopes, Journal of Geotechnical Engineering, 121 (1), 4356.
Dewey, J.F. ve Bird, J.M., 1970, Mountain Belts and New Global Tectonics, Journal of
Geophysics Research, Say.75, s.2625-2638.
Doanay, Hayati, Doanay, Serkan, Trkiyede Orman Yangnlar ve Alnmas Gereken
nlemler, Dou Corafya Dergisi, Cilt, 9, Say 11, 2004, s. 31-48
Dou, A.F., iek, ., Grgen, G., 1989, atak Heyelanlar 1989 (Trabzon-Maka), Atatrk
Kl. Dil. ve Tarih Yk. Kurumu, Co. Bil ve ye Kolu. Co. Aratrma, 1(1), 103
109.
Donati, L., Turrini, M.C., 2002, An Objective Method to Rank the Importance of the Factors
Predisposing to Landslides with the GIS Methodology: Application to an Area of the
Apennines (Valnerina; Perugia, Italy), Engineering Geology, 63, 277-289.
Dnmez, Y., 1984, Umumi Klimatoloji ve klim almalar. . . Corafya Enst. Yay., 102,
stanbul.
DPT, Toprak ve Su Kaynaklarnn Kullanm ve Ynetimi, zel htisas Komisyonu Raporu,
Dokuzuncu Kalknma Pln (2007 2013), Nisan 2006, Ankara.
DPT; Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013), Ormanclk zel htisas Komisyonu Raporu,
Ocak 2006, Ankara, s. 1-35
Duman, T.Y., an, T., Taner, Emre, ., Keer, M., Doan, A., Ata, ., Durmaz, S., 2004,
Landslide inventory of northwestern Anatolia, Turkey, Engineering Geology, 77 (1-2),
99-114.
Duran, Celalettin, Gnek, Halil, Hazar Gl Havzas Arazi Kullanmndaki Deiikliklerin
Belirlenmesi (1956-2004) Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 17, Say: 2,
Yl 2007 Sayfa:31-52.

501

Ekinci, D., 2005, Karadeniz Erelisinin Zemin Hareketleri Duyarllk Sahalarnn


Snflandrlmas ve Yksek Riskli Yerlemelerin Zemin Stabilite Analizi, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm Corafya Dergisi,13, 121137.
Ekinci, D., 2011, Safranbolu ve evresinin Ara aynn, Soanl ve Eflanl aylar Az
Noktalar Arasnda Kalan Ksmna Ait Akarsu Havzasnn- Jeomorfoloji zellikleri.
Titiz Yaynlar, stanbul.
Ekinci, D, 2004, Gl ay Havzasnn Uygulamal Jeomorfoloji zellikleri, ..
Baslmam Doktora Tezi, stanbul.
Ekinci, D. Akkaya, Y., 2013, Ecological Analysis of the Water Draining Project from the Sea
the Golden Horn (Marmara Sea, Turkey), IJAS 2013, Harvard University, Boston,
USA.
Ekinci, D., Akkaya, Y., 2013, Jeoekoloji Asndan nc Boaz Kprs, Trkiye
Corafyaclar Dernei Yllk Kongresi, 19-21 Haziran 2013, stanbul
Ekinci, D., zahin, E., Zeytinli ay Havzasnda (Balkesir) CBS Tabanl RUSLE (3D)
Yntemiyle Erozyon Analizi, Uluslararas Kazdalar ve Edremit Sempozyumu, 5-7
Mays 2011, Edremit, Trkiye.
Ekinci, D. ve Ekinci, B., 2008, skdar'da Arazi Kullanmnn Deiimi ve Hali Hazrdaki
zellikleri, Uluslararas skdar Sempozyumu VI, 06-09 Kasm 2008, skdar,
Trkiye.
Ekinci, D. ve Ekinci, B., 2006, Kkekmece Gl ve Yakn evresinde (stanbul) Zemin
rts Deiiminin Corafya zerindeki Etkiler, Trk Corafya Dergisi, 47, 131
146.
Ekinci, D., (Efe, R. ve Crebal .), Erosion Analysis of Fndkl Creek Catchment (NW of
Turkey) Using GIS Based on RUSLE (3d) Method, Fresenius Environmental Bulletin,
Volume 17-No.5, pp. 568-576, (2008).
Ekinci, D., (Efe, R. ve Crebal .), Erosion Analysis of ahin Creek Watershed (NW of
Turkey) Using GIS Based on RUSLE (3d) Method, Journal of Applied Science. 8 (1):
49-58, (2008).
Ekinci, D., Crebal, ., 2006, Kzlkeili Deresi Havzasnda CBS Tabanl RUSLE
Yntemiyle Erozyon Analizi, Trk Corafya Dergisi, 47, 115130
Ekinci, D., Akkpr, E., ve Dker, M.F), Erozyon Duyarllk Haritalarnn Oluturulmasnda
Corafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Alglama Teknolojilerinin Kullanm, III. Uzaktan
Alglama ve Corafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu (UZALCBS2010), Bildiriler
Kitab, 496-506, 11-13 Ekim 2010, Gebze, Kocaeli.

502

Ekinci, D., Candemir, Y. ve Ekinci B., 2007, ehirleme Sorunlarna Bir zm Yaklam:
3 Boyutlu Dijital Modeleme, Application of Information-Communication
Technologies in Science and Education, International Conference, 01-03 November,
2007, Bak, Azerbaycan, Vol II, 596-604, Bak.
Ekinci, D., Ekinci B., skdar'da Arazi Kullanmnn Deiimi ve Hali Hazrdaki zellikleri,
Uluslararas skdar Sempozyumu VI, 06-09 Kasm 2008, skdar, Trkiye.
Ekinci, D., Ekinci, B., Kkekmece Gl ve Yakn evresinde (stanbul) Zemin rts
Deiiminin Corafya zerindeki Etkileri, Trk Corafya Dergisi, 47, 131146
(2006).
Ekinci, D., Ekinci, B), The Potential of Remote Sensing for Monitoring Kayda and Its
Surroundings (Istanbul) Land Cover Changes and Their Effects on Physical
Geography Conditions, Proc. 18th International Soil Meeting (ISM) on Soil
Sustaining Life on Earth, Managing Soil and Technology, May 22-26, 2006,
anlurfa- Turkey, Vol. I, 327-336, anlurfa, 2006.
Ekinci, D., Karata, A., 2012, nsann Doal evre zerine Etkisi ve Sonular: Burnaz Sulak
Alan rnei (Erzin-Hatay), Ulusal Jeomorfoloji Sempozyum UJES 2012 Bildiriler
Kitab, Edt.: Hseyin KORKMAZ, Atilla KARATA, s., 310-323. Color Ofset
Matbaaclk, Hatay.
Ekinci, D., zahin, E., ve zder, A.., Ktle Hareketleri Duyarllk Haritalarnn
Oluturulmasnda Corafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Alglama Teknolojilerinin
Kullanm, Jeolojik Uzaktan Alglama (JEOUZAL) 2010 Sempozyumu, Bildiri zleri,
20-22, 4-5 Kasm 2010 MTA, Ankara.
Ekinci, D., Ekinci, B., Geographic Information Systems (GIS), Remote Sensing (RS)
Technologies and theirs applications into life, International Scientific Conference
High Technology in Educational System Advancement and Current Trends in
Teaching Methodology, pp.192-193, 13-14 November 2008, Agabat, Trkmenistan
Ekinci, D., Pektezel, H., and Pektezel ), Need for Quality Education at Geographic
Museums, Turkish Studies in Higher Education; Edited by ztrk, F., and Wisner,
J.J.), pp.47-53, Published by Florida State College at Jacksonville, USA, 2010.
Ekinci, D., Pektezel, ., Uzaktan Alglama Teknolojileri ile Bolu linde Arazi Kullanmndaki
Deiimin Tespiti, stanbul niversitesi Corafya Blm Corafya Dergisi, stanbul.
Ekinci, D., Snmez, E., stanbul Konrbasyonunun Yeni Habitat Adacnda CBS Tabanl
Jeoekoloji Planlama Analizi, Trk Corafya Dergisi, 46, 147167 (2006).
Ekinci, D., enol, C., 2013, Kkekmece Gl Ekolojik Sorunlar, 3rd International
Geography Symposium 10 - 13 June, 2013 / Kemer, Antalya, TURKEY.

503

Ekinci, D., Yldrm, ., Corafi Bilgi Sistemleri le ktle Hareketlerinin Deerlendirilmesi:


Zonguldak ve Ereli Kys rnei, Srr Erin Sempozyumu 2003, 186188,
stanbul, 2003.
Ekinci, D., Yldrm, ., Prediction of Soil Erosion in the Gl River Basin at the West
Black Sea Region in Turkey Using a Geographic Information Systems Based on
Universal Soil Loss Equation, International Soil Congress (ISC) on Natural Resource
Management for Sustainable Development, June 7-10, 2004, pp. 167, Erzurum, 2004.
Ekinci, D., CBS Tabanl Uyarlanm RUSLE Yntemi le Kozlu Deresi Havzasnda
Erozyon Analizi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm
Corafya Dergisi, 13, 109- 119 (2005).
Ekinci, D., hsaniye Deresi Havzas (Zonguldak) Takn Analizi, stanbul niversitesi
Edebiyat Fakltesi Corafya Blm Corafya Dergisi, 11, 97-118 (2003)
Ekinci,

D., Karadeniz Erelisinin Zemin Hareketleri Duyarllk Sahalarnn


Snflandrlmas ve Yksek Riskli Yerlemelerin Zemin Stabilite Analizi, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm Corafya Dergisi, 13, 121- 137
(2005).

Ekinci, D., Soil Erosion Risk Assessment between Alapl and Akacakoca, Proc. 17th
International Soil Congress (ISC) on Natural Resource Management for Sustainable
Development June 710, 2004 Erzurum-Turkey, 2734, Erzurum, 2004.
Ekinci, D., Tuzla Kylar ve Yakn evresinde nsan Kontroll Gncel jeomorfolojik
Geliim, Trk Corafya Dergisi, 46, 123-145 (2006).
Ekinci, D., 2005, Karadeniz Erelisinin Zemin Hareketleri Duyarllk Sahalarnn
Snflandrlmas ve Yksek Riskli Yerlemelerin Zemin Stabilite Analizi, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm Corafya Dergisi,13, 121137.
Ekinci, D., 2007, Zonguldak-Hisarn Arasndaki Karadeniz Akalama Havzasnn Ktle
Hareketleri Duyarllk Analizi, antay, stanbul.
Ekinci, D., Yavuz, A., 2012, Drought and Desertification in Turkey and Its Economic
Impacts, Proceedings of the XII International Symposium on Environmental
Geotechnology, Energy and Global Sustainable Development Volume I
Environmental Geotechnology (Editors:Gustavo B. Menezes, H. Keith Moo-Young,
Crist Khachikian, T. Cssia de Brito Galvo), s. 21-31.XII International Symposium
on Environmental Geotechnology, Energy and Global Sustainable Development, Los
Angeles, CA, June 27-29, 2012.
Ekinci, D., Gl ay Havzasnn Uygulamal Jeomorfoloji zellikleri, Titiz Yaynevi,
stanbul, 2011.

504

Ekinci, D., Safranbolu ve evresinin Jeomorfoloji zellikleri, antay, stanbul, 2007.


Ekinci, D., Yer Sistemleri, ATI Yaynclk, stanbul, 2012.
Ekinci, D., 2015, Afetler Corafyas, AUZEF, stanbul.
Ekinci, D., 2015, Litosfer Afetleri, AUZEF, stanbul.
Ekinci, D., 2012, Hidrografya, AUZEF, stanbul.
Ekinci, D., 2011, Fiziki Corafya, AUZEF, stanbul.
Ekinci, D., Zonguldak-Hisarn Arasndaki Karadeniz Akalama Havzasnn Ktle
Hareketleri Duyarllk Analizi, antay, stanbul, 2007.
Ekinci, D., ensu, T., 2011, The Envronmental Problems of Mer (Martza) Rver Basn,
Proceeding Boks, p.39, International Balkan Annual Conference, 9-13 May, Skopje,
Macedonia.
Ekinci, D., The Effect of Valley Networks On Erosion and A Sample for Using GIS Based
Sol Erosion Risk Model Proc.18th International Soil Meeting (ISM) on Soil
Sustaining Life on Earth, Managing Soil and Technology,May 22-26, 2006,
anlurfa- Turkey, Vol. I, 465-472, anlurfa, 2006
Ekinci,D., 2007, Estimating of Soil Erosion in Lake Durusu Basin Using Revised USLE 3d
with GIS, antay Basmevi, stanbul.
Ekinci,D., ve Ekinci, B., 2006, The Effect of Valley Networks on Erosion and a Sample for
Usng GIS Based Soil Erosion Risk Model, 18 th International Soil Meeting (ISM) on
Soils Sustaining Life on Earth (Managing Soil and Technology); May 2226,
Proceedings, 465472.
Elmasta, Necmettin, Kahta ay Havzasnda Arazi Kullanm, Corafi Bilimler Dergisi,
2008, 6 (2), 159-190.
Erda, O., 1991, Bitki rts ve zellikle Bitki Kkleri ile Zemin Biyolojisi Arasndaki
likilerin Heyelanlarn nlenmesi ve Mhendislik Biyolojisi Asndan ncelenmesi,
Trkiye 1.Heyelan Sempozyumu (Tarbzon), Trkiye 1.Heyelan Sempozyumu Kitab,
Karadeniz Teknik niversitesi Yayn, 109117.
Eren, Fikret; (1974), Borlar Hukuku ve Hukuku Asndan verenin Kazas ve Meslek
Hastalndan Doan Sorumluluu, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar,
Ankara.
Erguvanl, K., 1995, Mhendislik Jeolojisi, Se Yaynevi, stanbul.

505

Ergnay, O., 1996, Afet Ynetimi Nedir? Nasl Olmaldr? Erzincan ve Dinar Deneyimlerinin
Inda Trkiyenin Deprem Sorunlarna zm Araylar, TBTAK Deprem
Sempozyumu (Ankara) Bildiriler Kitab, 263272.
Ergnay, O.,1997, Acil Yardm Planlamas ve Afet Ynetimi, Baslmam Milli Gvenlik
Kurulu, Vali Yardmclar Oryantasyon Program Ders Notu, Ankara.
Ergnay, Oktay (2005), Afet Ynetiminde birlii ve Koordinasyonun nemi, Afet
Ynetiminin Temel lkeleri, ed. Mikdat Kadolu Emin zdamar, Ankara: JICA
Trkiye Ofisi Yayn No:1, 2005, s. 10.
Erin, S., 1965, Ya Messiriyeti zerine Bir Deneme ve Yeni Bir ndis, stanbul
niversitesi Corafya Enstits Yayn, stanbul.
Erin, S., 1996, Klimatoloji ve Metodlar, Alfa Basm, stanbul.
Erin, S., 2000, Jeomorfoloji I. Gncelletirilmi 5. Basm, Gncelletirenler: Ahmet Ertek,
Cem Gneysu. Der Yaynlar, stanbul.
Erin, S., 2001, Jeomorfoloji II. Gncelletirilmi 3. Basm, Gncelletirenler: Ahmet Ertek,
Cem Gneysu. Der Yaynlar, stanbul.
Erkan, E. Aye,(2010), Afet Ynetiminde Risk Azaltma ve Trkiyede Yaanan Sorunlar,
DPT Uzmanlk Tezi.
Erkan, E. Aye,(2010), Afet Ynetiminde Risk Azaltma ve Trkiyede Yaanan Sorunlar,
DPT Uzmanlk Tezi.
Erol, O., 1992, Klimajeomorfoloji I Genel Koullar, .. Deniz Bilimleri ve Corafya
Enstits Yay., stanbul.
Erylmaz Mehmet, Dizer Ufuk (editrler): Afet Tbb, Cilt II, nsal Yaynlar 2007
Erylmaz, Mehmet, Dizer Ufuk, (Ed.) (2005), Afet Tbb, Cilt I-II, nsal Yaynlar, Ankara.
2005
Fiek, Grhan ve Blent Piyal; (1989), i Sal Klavuzu, Trk Tabipler Birlii Yayn,
Ankara.
Gen, Fatma Neval(2007), Trkiyede Doal Afetler ve Doal Afetlerde Risk Ynetimi,
Stratejik Aratrmalar Dergisi, ubat 2007, Say 9.
Genli Yiiter, R. (2006), Kentsel Yerlemeleri Afetlere Hazrlama Odakl Kent Planlamas
ve Zarar Azaltma. Ankara. TC ileri Bakanl ve Japonya Uluslar aras birlii
Ajans (JICA).
Gerrard, A.J.,1988, Rocks and Landforms, Unwn Hyman, London.

506

Goude, A. S. 2006, Environmental Change. Oxford University Press.


Gkceolu, C,1993, Mengen (Bolu NE) Yresi Heyelanlarnn Aratrlmas ve Potansiyel
Risk Alanlarnn Uzaktan Alglama Teknikleri Kullanlarak Belirlenmesi, Hacettepe
niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Baslmam Yksek Mhendislik Tezi, Ankara.
Gkceolu, C., Aksoy, H., 1996, Landslide Susceptibility Mapping of the Slopes in the
Residual Soils of the Mengen Region (Turkey) by Deterministic Stability Analyses
and Image Processing Techniques, Engineering Geology, 44, 147161.
Gke, Oktay, Tetik, idem (2012),Teoride ve Pratikte Afet Sonras yiletirme
almalar, T.C. Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl, Ankara2012
Gke, Oktay, Tetik, idem (2012), Teoride ve Pratikte Afet Sonras yiletirme
almalar, T.C. Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl, Ankara2012.
Gkeolu, C., Ercanolu, M., 2001, Heyelan Duyarllk Haritalarnn Hazrlanmasnda
Kullanlan Parametrelere likin Belirsizlikler, Yerbilimleri, 23, 189206.
Gnengil, B., 2008, Doal Sreler Asndan klim Deiiklii ve nsan, antay Kitabevi,
stanbul.
Grgn anal, Kodakolu Mehmet, 2008,Hukukun Temel Kavramlar, Yetkin Yaynlar
Gray, D.H, Sotir, R.B., 1987, Biotechnical Stabilisation of Cutve Fill Slopes, Proc. ASCE
Specialty Conf., Stability of Slopes and Embanksments II, 1395.
Greenway, D,R., 1987, Vegetation and Slope Stability in Slope Stability, eds. Anderson ve
Richards, J Wiley, Chichjester.
Gregory, K.J. ve Walling,D.E., 1985, Drainage Basin Form and Process, Edward Arnold,
London.
Grtzer, L., Andrew, M., Appinal, R., Guster, S., 2001, Assessing Landslide Potential Using
GIS, Soil Wetness Modeling and Topographic Attributes, Poyette River, Idaho,
Geomorphology, 37, 149-165.
Grivas, D.A.,1979, Probabilistic Evaluation of Safety of Soil Structures, Journal of the
Geotechnical Engineering Div., ASCE,GT9, 1091-1095.
Guzetti F., Carrara, A., Cardnaly, M., Reichenbach, P., 1999, Landslide Hazard Evaluation:
A Review of Current Techniques and Their Application in a Multi-Scale Study,
Central Italy, Geomorphology, 31, 181-216.

507

Guzzetti, F., 2000, Landslide Fatalities and the Evaluation of Landslide Risk in Italy,
Engineering Geology, 58, 89-107.
Glkan P. vd. (2003), Afet Ynetiminin Stratejik lkeleri: Trkiye ve Dnyadaki Politikalara
Genel Bak, Orta Dou teknik niversitesi, Afet Ynetimi Uygulama ve Aratrma
Merkezi, Ankara, Eyll-2003.
Glkan, P.; Balamir, B.; Yakut, A. (2006) Afet Ynetiminin Stratejik lkeleri: Trkiye ve
Dnyadaki Politikalara Genel Bak, Afet Ynetiminin Temel lkeleri. Ankara. TC
ileri Bakanl ve Japonya Uluslar aras birlii Ajans (JICA).
Gm, Seluk, Trk, Ylmaz, Orman Yangn ilerinde i Sal ve Gvenlik
Verilerinin Tespitine Ynelik Aratrma, Dzce niversitesi Ormanclk Dergisi
Cilt:7, Say:1
Gn Sema, Trkiye'de Tarm Topraklarnn Korunmas ve Ynetimi, International Food
Agricultural And Gastronomy Congress 15-19 February 2012, Antalya
http://www.agri.ankara.edu.tr/index.php?obj=Staff&no=1189 (Eriim 03. 08. 2014)
Gn Sema, Trkiyede Tarm Topraklarnn Mlkiyet Durumu ve Uygulanan Politikalar,
Gnay, Cevdet lhan; (2010), Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku, Yetkin Basm Yaym
ve Datm, Ankara.
Gndz, Olgun (2012), Trk Sosyolojisinin Yeni alma Mecralar, Sosyoloji
Konferanslar No: 46, (2012-2) / 75-89
Gne, Ahmet, Biyolojik eitliliin Avrupa Birlii Hukuku erevesinde Korunmas,
Trkiye
Barolar
Birlii
Dergisi,
2009,
S.
85,
s.
3585. http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2009-85-560 (Eriim 08. 08. 2014)
Griz, Adnan: Hukuk Balangc, Siyasal Kitabevi, 2013
Hails, J.R., 1977, Applied Geomorphology, Elsevier Scientific Publishing Company,
Amsterdam. zbrak, R., 1955, Yerekillerini Deitiren Olaylar, Harita Umum
Mdrl Yaynlar, Ankara.
Haktanr Koray vd., Toprak Kaynaklar ve Kullanm, VI. Trkiye Ziraat Mhendislii
Teknik Kongresi,
Halilolu, S.B., 1997, Heyelan Analizinde Kullanlan Yntemler ve Saysal zmleri,
Baslmam Yksek Mhendislik Tezi, Trabzon.
Hdore, J. J., 1985, Weather and Climate. Park Pressm Champange, II.
Hdore, J. J., 1996, Global Environmental Change. Prentice Hall.

508

Hoek, E., Bray, J., 1981, Rock Slope Engineering, Institution of Mining and Metallurgy,
London.
Horton, R. E., 1945: Erosional Development of Streams and Their Drainage Basins:
Hydrophysical Approach to Quantitative Morphology. Bulletin of the Geological
Society of America 56, 275-370.
Hogren, M. Y., 2010, Jeomorfolojinin Ana izgileri II, antay Kitabevi, stanbul.
Hogren, M. Y.,
stanbul.

2010, Jeomorfolojinin Ana izgileri I (7. Bask). antay Kitabevi,

Hogren, M. Y., 2011, Jeomorfoloji Terimleri Szl, antay Yaynevi, stanbul.


Hogren, M.Y., 1977, negl Havzasnda Arazi Kaymalar le lgili Gzlemler, stanbul
niversitesi Corafya Enstits Dergisi, 20-21,223-243.
Hogren, M.Y., 2004, Hidrografyann Ana izgileri I- Yeraltsular- Kaynaklar- Akarsular,
antay Kitabevi, stanbul.
Hogren, M.Y., 2007, Hidrografyann Ana izgileri II- Gller, antay Kitabevi, stanbul.
http:// prenhall.com.
http://11_frane
http://avalon-media.org/2014/11/29/avalanche/
http://benkoltd.com/suyapo/Kutuphane/dogada_degisim.html
http://bilgiavi.com/bilim/fosil-nedir-fosil-yakitlari-nelerdir/
http://buffonescience9.wikispaces.com/UNIT+6+-+Ecology
http://cevreanaliz.blogspot.com.tr/2010/12/hava-kirliliginin-tanimi-ve-tarihsel.html
http://donnambaxter.com/home/
http://earthsky.org/earth/strong-7-3-magnitude-earthquake-and-small-tsunami-strikenortheastern-japan
http://egitimedair.net/index.php/e%C4%9Fitim-%C3%B6%C4%9Fretim/840-cevre-kirliliginedir-ve-cesitleri
http://en.wikipedia.org/wiki/2010_Pakistan_floods
http://envr325-Masswasting
http://eu.wiley.com.
509

http://fas.org/irp/imint/docs/rst/Sect17/Sect17_3.html
http://geology.campus.ad.csulb.edu/people/bperry/geology303/geol303chapter4.html,
http://ameeow.com/images.html)
http://glcf.umd.edu
http://glg110.asu.edu.
http://globalvoicesonline.org/specialcoverage/2010-special-coverage/pakistan-floods-2010/
http://hava.nedir.com/#ixzz39riHdD8xr
http://homepage.usask.ca/~mjr347/prog/geoe118/images/fault2c.gif
http://L14_Massmovements;
http://landlides.usgs.gov.
http://Landslides_white_gm309
http://larvatusprodeo.net/archives/2011/01/queensland-floods/
http://lecture21.masswasting.
http://lovebaeyongjoon.com/2011/03/13/sharing-on-the-earthquake/
http://Masswasting
http://MasswastingSCXT
http://natmonitor.com/2013/12/31/earths-crust-was-once-too-fat-to-float/
http://ns.ibnlive.in.com/embeds/img/world-tsunami-threat-map-170311-1000.jpg)
http://ordergi.duzce.edu.tr/Dokumanlar/arsiv/2011_sayi_1.pdf (Eriim 10. 08. 2014)
http://radyoaktivite.nedir.com/#ixzz39goicVqu
http://scienceray.com/biology/the-biological-organization/
http://serc.carleton.edu/NAGTWorkshops
http://siogeoscience.ucsd.edu.
http://strata.geol.sc.edu
http://tech-ops.co.uk/next/2012/08/clive-leighton-his-working-life/1953-north-sea-flood/
http://topo_expression_of_landslides
510

http://visibleearth.nasa.gov/
http://web.ogm.gov.tr/Haberler/HaberGoruntule.aspx?List=b5227992%2D7788%2D41c4%2
D8a38%2D24e745c3108e&ID=10252
http://www. hm.comp.com.
http://www.abc.net.au/news/2011-08-01/flood-inquiry-report-released/2819106
-http://www.acilafet.org/upload/dosyalar/japon_afet_yonetimi.pdf
http://www.acilafet.org/upload/dosyalar/japon_afet_yonetimi.pdf)
http://www.acilafet.org/upload/dosyalar/japon_afet_yonetimi.pdf)
http://www.agri.ankara.edu.tr/economy/1189_1205434258.pdf (Eriim 03. 08. 2014)
http://www.arkitera.com
http://www.atuscantrilogy.com/flood.php
http://www.benfieldhrc.org.
http://www.beyazperde.com
http://www.beyazperde.com/filmler/film-200433/fotolar/
http://www.bilgiustam.com/asit-yagmurlari-nedir-nasil-olusur-etkileri-nelerdir/
http://www.blatantworld.com/data/major-tectonic-plates-in-the-world/
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1754233/Australia-floods-of-2010-11
http://www.cbc.ca/news2/interactives/world-quakes/
http://www.cevreciyiz.com
http://www.chillicothenews.com/article/20150422/business/304229992/-1/sports
http://www.dmc.metu.edu.tr.
http://www.english.illinois.edu/maps/depression/dustbowl.htm
http://www.fastcoexist.com/1681298/an-incredibly-detailed-map-shows-the-potential-ofglobal-water-risks
http://www.fema.gov/fema.
http://www.google.com/earth/

511

-http://www.haberler.com/abd-nin-dogal-afetler-cikmazi-4707652-haberi/
http://www.hmco.com.
http://www.ibb.gov.tr
http://www.indiavision.com/national/severe-drought-maharashtra-leads-nearly-six-fold-risemigration-villages/478436/
http://www.johnwiley.com.
http://www.landslidecentre.org.
http://www.lisenotlari.com/2011/09/atmosferin-katmanlar-cografya.html#ixzz39rlYSnkg
http://www.mcgraw-hill.com.
http://www.meb.gov.tr/aok/Aok_Kitaplar/AolKitaplar/Kimya_4/1.pdf
http://www.metoffice.gov.uk/education/teens/case-studies/floods
http://www.nexialinstitute.com/world_100_m.htm
http://www.nexuslearning.net/books/Holt_Env_Science/12-3.pdf)
http://www.oldironclub.org/Wilson_County_Old_Iron_Club/Soil_Conservation.html
http://www.paralelsinema.com/doganin-insanoglundan-intikam-aldigi-felaket-filmleri/
http://www.public.asu.edu.
http://www.resimbul.com/uzay/uzay-kirliligi-nedir.xhtml
http://www.saf-may-moon.deviantart.com
http://www.saga-gis.uni-goettingen.de.
http://www.secretsofthefed.com/wp-content/uploads/2013/03/EARTHQUAKEAFTERMATH.jpg
http://www.spaceout.com.au/blog/spaceout-news/offer-a-helping-hand-to-qld-flood-victimswith-helpout/attachment/flood-qld-town/
http://www.taek.gov.tr/nukleer-guvenlik/nukleer-enerji-ve-reaktorler/168-nukleer-atiklar/452kullanilmis-yakitlarin-yeniden-islenmesi.html
http://www.taek.gov.tr/ogrenci/r06.html
http://www.taek.gov.tr/ogrenci/sf4.html

512

http://www.terraserver.com/
http://www.theguardian.com/world/gallery/2010/dec/31/australia-queensland-flooding
http://www.trekearth.com
http://www.usace.army.mil/publications/eng-manuals/
http://www.virtualuppermantle.info/images/Volcanoes/Volcanos-world-map.jpg
http://www.walker-institute.ac.uk/news/Queensland/2010090120101130.gif
http://www.wikipedia.com
http://www.zhengjian.org/zj/articles/2003/7/16/22543.html
http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/c349155b122aa8a_ek.pdf (Eriim 04.08. 2012)
https://translate.google.com.tr/#en/tr/
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/BarstowFormationAnticlineMa
rch2010.jpg/220px-BarstowFormationAnticlineMarch2010.jpg
https://www.libraries.psu.edu/psul/digital/johnstown_flood/selections.html
https://www.veooz.com/news/3Janr6h.html
Hutchinson J.N., 1988, General report: Morphological and Geotechnical Parameters of
Landslides in Relation to Geology and Hydrogeology, In Proc. 5th Int. Symp. On
Landslides, Lausanne. Ed. C. Bonnard, A.A. Balkema, 335.
Ildr, B., 1995, Trkiye' de Heyelanlarn Dalm ve Afetler Yasas le lgili Uygulamalar,
kinci Ulusal Heyelan Sempozyumu, Bildiriler Kitab, 1-9.
IPCC Climatic Change 2001, Impacts, Adaptation and Vulnerability, ntergovernmental Panel
on Climatic Change 2001 (IPCC 2001), Cambridge University Press, Cambridge.
IPCC Climatic Change 2001, The Scientific Base. ntergovernmental Panel on Climatic
Change 2001 (IPCC 2001), Cambridge University Press, Cambridge.
IPIECA, 1996. Sensitivity Mapping for Oil Spill Response. International Maritime
Organization and IPIECA, 24pp
ncecik, S., Hava Kirlilii, Teknik Universite Matbaas, , s. 26-41, stanbul, 1994.
naat Mhendisleri Odas (2012), Sonu Bildirisi, naatlarda Gvenlii altay, 17
Kasm 2012,
MO zmir ubesi Blteni Ocak 2013, Say, s. 46- 47,

513

http://izmir.imo.org.tr/resimler/dosya_ekler/3c26352745d677a_ek.pdf?dergi=408(
Eriim Tarihi, 03. 04. 2013)
sbir Eyyup Gnay, F. Neval GEN: Uluslararas Afet Mdahale Hukukuna Doru Trk
Afet Ynetim Sistemi, Amme daresi Dergisi, Cilt 41, Say 1, Mart 2008
smailoglu, S., zcan, 0., Kk, I., alan, D., Bayrak, D., 1999, Aa Filyos Vadisi Bartn
Karabk Alapl (Bat Karadeniz) Yrelerindeki Seller ve Heyelanlara likin Rapor,
Trk Mhendis ve Mimarlar Odalar Birlii Yayn, stanbul.
zbrak, R., 1955, Sistematik Jeomorfoloji, Harita Umum Mdrl Yaynlar, Ankara.
zbrak, R., 1979, Jeomorfoloji Analitik ve Umumi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar No: 127, Ankara.
zbrak, R., 1991, Yerbilimi Bilgileri, Milli Eitim Basmevi, stanbul.
Jacobson, M, C., 2000, Earth System Science: From Biogeochemical Cycles to Global
Change, International geophysics series, ISSN 0074-6142,Academic Press
Jager, S., Wieczorek, G. F., 1994, Landslide Susceptibility in the Tully Valley Area Finger
Lakes Region, USGS Open-Fle- Report, New York.
JICA Trkiye Ofisi (2008), Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri, (Editrler: Prof. Dr.
Mikdat Kadolu, Do. Dr. Emin zdamar) Mart 2008, Ankara.
JLS (Japan Landslide Society), 1988, Landslide in Japan, Japan Landslide Society Press,
Japan.
Julian, M., Anthony, E., 1996, Aspects of Landslide Activity in the Mercantour Massifand the
French Riviera, Southeastern France. Geomorphology, 15, 275289.
Kalknma Bakanl (2014), Afet Ynetiminde Etkinlik Onuncu Kalknma Plan (20142018) zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara-2014.
Kalknma Bakanl (2014), Afet Ynetiminde Etkinlik Onuncu Kalknma Plan (20142018) zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara-2014.
Kaptan, Havva, Orman Yangnlarnn Topraktaki Is letimi ve Nem Miktarna Etkisi, KS
Doa Bilimleri Dergisi, zel Say, 2012, I. Ulusal Akdeniz Orman ve evre
Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmara, s. 271-272.
Karabulut, Murat, vd., Corafi Bilgi Sistemleri Kullanarak Bakonu Danda
(Kahramanmara) Orman Yangn Risk Alanlarnn Belirlenmesi, Uluslararas Sosyal
Aratrmalar Dergisi, Cilt: 6 Say: 24 Volume: 6 Issue: 24, K 2013
www.sosyalarastirmalar.com ISSN: 1307-9581

514

Karaetin, Evrim, Welch, Hilary J., Trkiyedeki Kelebeklerin Krmz Kitab, Doa
Koruma
Merkezi,
Ankara,
Trkiye,
2011http://eski.dkm.org.tr/docs/Kirmizi_liste_pdf/TurkiyedekiKelebeklerinKirmiziKit
abi.pdf
Karaka, sa; (2011), SGK Kazas Uygulamalar ve Kazas Davalar, Adalet Yaynevi,
Ankara.
KarancI, A. Nuray (2008), Afet Zararlarn Azaltmada Psikolojinin nemi, iinde, JICA
Trkiye Ofisi, Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri, (Editrler: Prof. Dr.
Mikdat Kadolu, Do. Dr. Emin zdamar) Mart 2008, Ankara, s. 51-58
Karnani, M., ve
Annila, A., 2009, "Gaia Again". Biosystems 95 (1): 8287.
doi:10.1016/j.biosystems.2008.07.003. PMID 18706969.
Kasapolu, Aytl, Ecevit Mehmet (2005), Afet Sosyolojisi, iinde Mehmet Erylmaz, Ufuk
Dizer (Ed.), Afet Tbb, Cilt II, nsal Yaynlar, Ankara. 2005, s. 1095-1018
Kasapolu, Aytl, Ecevit Mehmet (2001), Depremin Sosyolojik Aratrmas, Ankara:
Sosyoloji Dernei.
Kaya, O., Dizer, A., Tansel, ., Meri, E., 1983, Ereli (Zonguldak) Alannn Kretase stifi,
T.J.K. Blteni, 2,19-33.
Keller,

A.E. ve Pinter, N., 2002, Active


Landscape,Prentice Hall, New Jersey.

Tectonics;

Earthquakes,

Uplift,

and

Keskin, H., 2000, Zonguldak-Ereli Arasndaki Ktle Hareketlerinin ncelenmesi,


Baslmam Doktora Tezi, Isparta.
Ketin, ., 1967, Umumi Jeoloji I. Ksm Arz Kabuunun Olaylar, nc Bask. T
Maden Fakltesi Ofset Bask Atelyesi, stanbul.
Ketin, ., 1967: Umumi Jeoloji I. Ksm Arz Kabuunun Olaylar, nc Bask. T
Maden Fakltesi Ofset Bask Atelyesi, stanbul
Knighton, D., 1996, Fluvial Forms and Processes, Arnold, London.
Koca Mahmut, zlmez lhan: Trk Ceza Hukuku Genel Hkmler, Sekin Yaynclk, 2013
Koleva-Rekalova, E., Dobrev, N., Ivanov, P. 1996, Earthflows in the Baltchik landslide area,
Northeastern Bulgaria. In: Proc. of the 7th Intern. Symposium on landslides, June 17
21, 1996, Trondheim, Norway, A. A. Balkema, Brookfield, Rotterdam, 473478.
Kumar, P., Sinha, U.N., 1998, Landslide Hazard Zonation in Joshimath Jelam Area, Garhwal
Himalaya U.P., India, 8th International IAEG Congress, Balkema Press, Rotterdam,
925932.

515

Kump, R. L., Kasting, F. J., Crane, G.R., 2010- The Earth System, Prentice Hall, NewJersey.
Kurt, Ayhan; (2009), Trkiyede Kadn stihdam ve Sosyal Gvenlik, SGK Strateji
Gelitirme Bakanl Yaynlar, Ankara.
Kurt, Resul; (2004), Hukuku ve Sosyal Sigorta Mevzuatnda Usul ve Esaslar, SMMMO
Yaynlar, stanbul.
Kurter, A., 1979, Trkiyenin Morfoklimatik Blgeleri, stanbul niversitesi Yayn No:2585,
Corafya Enstits Yayn No:106, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul.
Kurter, A., Hogren, M. Y., 1986, Jeomorfoloji Tatbikat, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yayn, stanbul.
Kuruolu, Yeim ve Murat Kuruolu; (2008), naat Sektrnde i Sal ve Ynetimi,
Yap Dnyas Dergisi, Mays 2008/146, s. 41-43
Lee, E,M., 2002, Investigation and Managemenet of Soft Rock Cliffs, Thomas Telford.
Lee, S., Ryu, J.H., Min, K., Won, J.S., 2003, Landslide Susceptibility Analysis Using GIS and
Artificial Neural Network, Earth Surface Processes and Landforms, 28, 1361-1376.
Lee, S., Ueechan C., Kyungduck M., 2002, Landslide Susceptibility Mapping by Correlation
Between Topography and Geological Structure: the Janghung Area, Korea,
Geomorphology 46(34), 149162.
Leeman, B., 2006, Mass Movements (ESCI 108 - Lecture 15) Ders Notlar, USA.
Luhr, J.F. vd., 2003, Earth, Smithsonian, New York.
Maharaj, R.J.,1993, Landslide Processes and Landslide Susceptibility Analysis from and
Upland Watershed: A Case Study From St. Andrew, Jamaica, West Indies,
Engineering Geology, 34, 5379.
Martin, P.L., Warren, C.D., 1992, The Design and Performance of Drainage Measures
Installed for the Stabilization of Taren Landslide, South Wales, UK., In Proc. 6th Int.
Symp. on Landslides, Christchurch. Ed., D.H. Bell, A.A. Balkema, 777-784.
Mater, B., 1998, Toprak Corafyas, antay Kitabevi, stanbul
Mayer, L., 1990, Introduction to Quantitative Geomorphology: An Exercise Manual,
Englewood Cliffs, Prentice Hall.
McCullough, David. The Johnstown Flood (1968); ISBN 0-671-20714-8
McKNIGTH, T. M., 1999, Physical Geography: A Landscape Appreciation. Prentice Hall.

516

Mller, A., Thompson, J. C., Peterson, R. E. and Haragan, D. R., 1983, Elements of
Meteorology (4. bask). Prentice Hall.
Morgan, M. D. and Moran, J. M., 1997, Weather and People. Prentice Hall.
Morgan, R.P.C., Rickson, R.J., 1995, Slope Stability and Erosion Control, Spon.
Morgenstern, N.R., Sangrey, D.A., 1978, Methods of Stability Analysis, Transportation
Research Board, Special Report 176, NSA-NRC Publ.
Nazik, L., Mengi, H., zel, E., Bircan, A., Beyde, S., 1995, Zonguldak Yakn evresinin
Doal Maaralar, Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrl Raporu, Ankara.
Necip Bilge: Hukuk Balangc, Hukukun Temel Kavram ve Kurumlar, Turhan Kitabevi,
2013
Nelson, S.A.,2006, Natural Disasters; Mass-Wasting and Mass-Wasting Processes (EENS
204), Ders Notlar, Tulane.
Nilfer Dalkl, Kamu-zel Sektr birlii erevesinde Doal Afet Risk Finansman,
Amme daresi Dergisi, Cilt 47, Say 4, Aralk 2014, s.117-137.
O'Connor, R. Johnstown - The Day The Dam Broke (1957).
OKE, T. R., 1987, Boundary Layer Climate. (2. bask). Routledge.
Olver, J. E. and Hdore, J. J., 2002, Climatology: An Atmospheric Science (2. bask).
Prentice Hall.
cal, Mehmet Emin; (2006), naat Sektrnde Grlen Kazalar. naat Sektrnde
Sal ve Gvenlii Sempozyumu, Adana.
nalp, A., 1985, MAG-588/ MAG-441 ile Dou Karadeniz Heyelanlar incelemeleri,
TBTAK Projesi, Ankara.
nalp, A., Arel, E., 2004, Geoteknik Bilgisi II Yama ve evlerin Mhendislii, Birsen
Yaynevi, stanbul.
ngren Grsel, OLAK Nusret lker: Kentsel Dnm Rehberi, Kentsel Dnm
Hukuku, ngren Hukuk Yaynlar, 2013
zaydn, K., 2001, Zemin Mekanii, Birsen Yaynevi, stanbul.
zdemir, M.A., 1996, Elaz, Kurt Dere Vadisinde Tarmsal Arazilere Zarar Veren
Heyelanlar, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(2), 195-208.
zkazan, Nuri Kaan, Erturul Mertol, Orman Yangnlarnn Fauna zerine Etkileri, Bartn
Orman Fakltesi Dergisi, 2011, Cilt: 13, Say: 19, s. 128-135.
517

zmen, B., Nurlu, M., Kuterdem, K., Temiz, A., 2005, T.C. Salk Bakanl Afetlerde
Salk Organizasyonu Projesi (ASOP), 2004, Afet Ynetimi ve Afet leri Genel
Mdrl, Deprem SempozyumuKocaeli,1-4, www.deprem.gazi.edu.tr.
zta, T., 1989, Mersin-Taucu-Basak Kayna Dolaynn Karst Hidrojeolojisi, T Fen
Bilimleri Enstits Baslmam Doktora Tezi, stanbul.
ztrk, K., 2002, Heyelanlar ve Trkiyeye Etkileri, G.. Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, 22
(2), 35-50.
ztrk, Nurettin (2005), Trkiyede Afet Ynetimi: Karlalan Sorunlar ve zm
nerileri, ada Yerel Ynetimler, C. 12, S. 4 Ekim 2005.
zuurlu, Aynur (2012), Afetler ve Kentlemenin Neoliberal Dnm, Mlkiye, 2012,
Cilt: XXXVI, Say: 274.
Pachauri, A.K., Pant, M., 1992, Landslide Hazard Mapping Based on Geological Attributes,
Engineering Geology, 32, 81100.
Palmieri-Lupia, E., 2004, Hypsometric Analysis, Encylclopedia of Geomorphology, Ed.,
Goudie, A.S., Routledge Ltd, London, 542-543.
Pasuto A., Schrott L., 1999, Recent Development of Landslide Research in Europe,
Geomorphology, 30(12), vii-viii.
Pasuto A., Soldati, M., 1996, Landslide Hazard Assessment. In. M. Panizza, Environmental
Geomorphology, Elsevier, Amsterdam, 6488.
Peck, R.B., 1977, The Pitfalls of Overconservatism in Civil Engineering Practise, Civil
Engineering, ASCE, 62-65.
Pekcan, N., 1996, Karadeniz Blgesi Heyelanlar ve nlenmesi Yolunda nerilerimiz,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm Corafya Dergisi, 4,137141.
Peker-Say, Nuriye, Ycel, Muzaffer, kten, Sinem zyurt, Adana Kentinin Meknsal
Geliimi ve Tarm Topraklar zerine Etkisi, I. Ulusal Akdeniz Orman ve evre
Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmara, KS Doa Bil. Der., zel Say,
2012 (Eriim 03. 08. 2014).
Petterson, K.E., 1955, The Early History of Circular Sliding Surfaces, Geotechnique, 5, 275296.
Petts, G., Foster, I., 1985, Rivers and Landscape, Edward Arnold, London.
Popescu, M.E., 1992, Coping with Landslide Problems in Romania, Proc. 6 ISL 1, 579.

518

Rttmann , A. - 1963 : Les Volcans et leur activit Masson et Cie, Editeurs. Paris.
Ritter, D.F., Kochel, R.C. ve Miller, J.R., 1995, Process Geomorphology, McGraw-Hill,
Boston,.USA. Scheidegger, A.E., 1991, Theoretical Geomorphology, SpringerWerlack, Berlin Heidelberg.
Roth, R.A., 1983, Factors Affecting Landslide Susceptibility in San Mateo County,
California: Association of Engineering Geologists Bulletin, 20 (4), 353-372.
Safe Storage of Hazadous Chemicals, University of California, Berkeley, Office of
Environment, Health & Safety.
Saha, A.K., Gupta, R.P., Arora, M.K., 2002, GIS-based Landslide Hazard Zonation in the
Bhagirathi (Ganga)Valley, Himalayas, int. j. remote sensing, 23 (2), 357369.
Salih ZGR, (2006). Souk Sava ve Sonras Dnemde Kitle mha Silahlar ve
Silahszlanma abalar (SD Yksek Lisans Tezi)
Schein, T.,2001, GIS Methods for Monitoring Sustainable Development by Analysis of LandUse and Land Cover Changes in the Surroundings of Linkping (Sweden), Institut fr
Photogrammetrie und Fernerkundung Press, Technische Universitat Dresden,
Germany
Schneider, Eric, D. ve Sagan, Dorion, 2004, Into the Cool: Energy Flow, Thermodynamics,
and Life. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0226739366.
Schumm, S.A., Dumont, J.F., ve Holbrook, J.M., 2000, Active Tectonics and Alluvial Rivers,
Cambridge University Pres, Cambridge.
Schuster, R.L., 1996, Socio-economic Significance of Landslides, Landslide Investigation and
Mitigation, K.A. Turner and R.L. Schuster, Eds. Special Report, Transportation
Research Board, National Research Council, 247, 1235.
Schwadron, N. A., 2011, "Does the Space Environment Affect the Ecosphere?". Eos
(American Geophysical Union) 92 (36): 297-301.
Seluk Biricik, A. - 1985 : Sarayky (Konya) Civrnda Erozyon ve nlemleri. st. niv.
Ed. Fak. Cor. Bl. Cor. Derg. Say :1, s. 173 - 180. stanbul.
Seluk Biricik, A. - 1992 : 13 Mart 1992 Erzincan Depremi ve Dndrdkleri. izgi st
Derg. Say : 2, s 18 - 20, stanbul.
Seluk Biricik, A. - 1992 : Obruk Platosu ve evresinin Jeomorfolojisi. Marmara niv.
Atatrk Eitim Fakltesi Yayn No: 17, stanbul.
Seluk Biricik, A. - 1996 - 1997 : Senirkent de Su takn Afetleri. Marmara niv.
Marmara Cor. Derg. Say : 1, stanbul.

519

Seluk Biricik, A. - KURT, H. - 1998 - 1999 : 27 Haziran 1998 Adana - Ceyhan Depremi.
Marmara niv. Marmara Cor. Derg. Say : 2, s - 95 - 121 stanbul.
Seluk Biricik, A. - CEYLAN, M. A. - NL, M, - 1996 : 1 Ekim 1995 Dinar Depremi.
Bask : Yeni Asya Matbaaclk ve Yaynclk. stanbul.
Seluk Biricik, A., 2009, Fiziki Corafya-Jeomorfoloji ile Hidrolojinin Temel Prensipleri ve
Aratrma Yntemleri Cild-I. Gonca Yaynevi, stanbul.
Sellers, W. D., 1965, Physical Climatology. University of Chicago Press.
Sertel, Ferhat; (2010), Geici Grmezlie Farkl Bir Bak , http://www.
muhasebetr.com/yazarlarimiz/ferhatsertel/002/ , 11.12.2012
Sevda Akar (2013), Doal Afetlerin Kamu Maliyesine ve Makro Ekonomiye Etkileri:
Trkiye Deerlendirmesi, Ynetim ve Ekonomi Aratrmalar Dergisi Say:21
(2013)
Sharpe, C.F.S., 1938, Landslides and Related Phenomena, Colombiya Universty Pres, New
York.
Skempton, A.W., Hutchinson, J.N., 1969, Stability of Natural Slopes and Embankment
Foundations, 7th International Conference on Soil Mechanics and Foundadtion Eng.,
Mexico City, 3, 291-340.
Slaymaker, O., 1991, Field Experiments and Measurement Programs in Geomorphology,
A.A.Balkema, Rotterdam.
Smthson, P., Addsson, K. and Atknson, K., 2003, Fundamentals of the Physical
Environment. (3. bask).Routledge, London and New York.
Soeters, R. ve Van Westen C.J., 1996, Slope Instability Recognition, Analysis and Zonation,
Landslide Investigation and Mitigation, K.A. Turner and R.L. Schuster, Eds. Special
Report, Transportation Research Board, National Research Council, 247, 129177.
Sowers, G.B., Sowers, G.F., 1970, Introductry Soil Mechanics and Foundation, 3rd edition,
Mc Millan, New York.
Strahler, A. A. ve Strahler, A. N., 1992, Modern Physical Geography (4. bask). John Wiley
and Sons.
Strahler, A. N., 1957, Quantitative Analysis of Watershed Geomorphology. Transactions of
the American Geophysical Union 8 (6): 913920.
Strahler, A., ve Strahler, A., 2006, Introducing Physical Geography, John
Wiley&amp;Sons,Inc., USA. Summerfield, A.M., 1999, Global Geomorphology,
Longman, London.

520

Strahler, A.N., 1964, Quantitative Geomorphology of Drainage Basins and Channel


Networks, In Handbook of Applied Hydrology (Editr, Chow,V.T.), s.4-74, Newyork.
Szek, Sarper; (1985), Gvenlii Hukuku, Sava Yaynlar, Ankara.
ahin Kemal: Avrupa nsan Haklar Szlemesi Hukukunda, Doal Afetlerde Yaam Hakk
ve Mlkiyet Hakk Balamnda Devletin Sorumluluu: Budayeva Karar MHF
Hakemli Dergi, Cilt 19, Say 3 Trk Borlar Kanunu
ahin, C. ve Sipahiolu, ., 2002, Doal Afetler ve Trkiye, Gndz Eitim Yaynclk,
Ankara.
ahin, C., 1991, Trkiye Afetler Corafyas, Gazi niversitesi Yayn, Ankara.
ahin, Y., 2005, Kresel Isnma Fetiizmi, Sekin Yaynevi, Ankara.
akar, Mjdat; (2011), Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku,Beta Basm Yaym Datm,
stanbul.
amilou, Erkan; (2008), Trk Sosyal Gvenlik Hukukunda Kazas ve Meslek
Hastalklar Sigortas, Yaynlanm Yksek Lisans Tezi, Sakarya niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits.
engr, A. M. C. ve Ylmaz, Y., 1983, Trkiyede Tetisin Evrimi: Levha Tektonii
Asndan Bir Yaklam. Trkiye Jeoloji Kurumu, Yerbilimleri zel Dizisi, No: 1.
Ankara.
T.C. Bayndrlk ve skan Bakanl (2009), Afetlere Hazrlk ve Kentsel Risk Ynetimi
Komisyonu Raporu, Ankara-Nisan 2009.
T.C.Resmi Gazete; SSGSSK (5510 Sosyal Sigortalar ve Genel Salk Sigortas Kanunu)
Yayn Tarihi: 16.06.2006, Say: 26200
Tarhan, F., 1989, Mhendislik Jeolojisi Prensipleri, Karadeniz Teknik niversitesi Yayn,
Trabzon.
Tarhan, F., 1991. Dou Karadeniz Heyelanlarna Genel Bir Baks, Trkiye 1. Ulusal Heyelan
Sempozyumu, KT, Trabzon, 38-63.
Tatar, O., Grsoy, H., Kobulut Fikret, Mesci, B.L., 2005, Aktif Fay Zonlar ve Heyelanlar:
17 Mart 2005 Kuzulu (Koyulhisar) Heyelan, http://public.cumhuriyet.edu.tr.
Tekeli, Ahmet Emre vd., Orman Yangnlarnn Uzaktan Alglama Teknikleri le Tespit
almalar, TMMOB Afet Sempozyumu, 5-7 Aralk 2007, Ankara, http://www.ekutuphane.imo.org.tr/pdf/3900.pdf (Eriim 08. 08. 2014)

521

Temesgen, B., Mohammed, M.U., Korme, T., 2001, Natural Hazard Assessment Using GIS
and Remote Sensing Methods, With Particular Reference to the Landslides in the
Wondogenet Area, Ethiopia, Physics and Chemistry of the Earth, 26 (9), 665675.
Temiz, N.,2000, Bat Karadeniz Blgesi (Bartn, Karabk, Zonguldak Yrelerinde) Ktle
Hareketlerinin ve Bunlar Denetleyen Jeolojik ve Morfolojik zelliklerinin CBS ve
Uzaktan Alglama Yntemi le Karlatrlmas, Baslmam Yksek Mhendislik
Tezi, Ankara.
Tercan, Binali (2005), Afet Blgelerinde Yeniden Yerletirme ve skan Politikalar:
Doubayazt Afetzede Yerleim Alanlar Uygulama rnei, Ankara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara-2008.
Tezer, Azime (2005), Acil Durum Ynetimi lkeleri, stanbul, T Yaynlar, T Afet
Ynetim Merkezi Yayn No:1, 2005.
Thompson, R. D. ve Perry A., 1997, Applied Climatology. Routledge London and New
York.
Tonbul, S., 1987, Heyelan Olaylar ve Karadeniz Ky eridinden rnekler, Jeomorfoloji
Dergisi, 15, 53-64.
Tonbul, S., zdemir, M.A., 1994, emigezek (Tunceli) Heyelan, Ankara niversitesi
Trkiye Corafyas Aratrma ve Uygulama Merkezi dergisi, 4,107-125.
Topu, Ferhunde Hayrsever, Biyolojik eitlilik Szlemesi: Mzakereden Uygulamaya,
Marmara Avrupa Aratrmalar Dergisi, Cilt 20, Say: 1, 2012, s58-59
http://dosya.marmara.edu.tr/avrupa/MJES/2012%20No1/B_YOLOJ_K_E_TL_L_K_S
_ZLE_MES_.pdf (Eriim 08. 08. 2014)
Topu, Pnar, Tarm Arazilerinin Korunmas ve Etkin Kullanlmasna Ynelik Politikalar,
T.C. Kalknma Bakanl, Uzmanlk Tezi, Ankara-Mart-2012
TOPRAKSU, 1972, Bat Karadeniz Havzas Topraklar, Topraksu Genel Mdrl Yayn,
Ankara.
Tozan, Celal; (2011), Kazalar ve Meslek Hastal Uygulamalar, Trkiye i
Sendikalar Konfederasyonu Yaynlar, Ankara.
Tuncay, Can ve mer Ekmeki; (2009), Yeni Mevzuat Asndan Sosyal Gvenlik
Hukukunun Esaslar, Legal Yaynclk, stanbul.
Trk Ceza Kanunu
Trk Medeni Kanunu
Trk Ticaret Kanunu

522

Trkiye Cumhuriyeti Anayasas


Ulatrma Bakanl, 1992, Zonguldak-K.Erelisi Demiryolu Projesi Gzerghnn
Mhendislik Asndan Yorumu, Jeoteknik Raporu 2, Yksel Proje Mhendislik ve
Mavirlik, Ankara.
Ulatrma Bakanl, 1992, Zonguldak-K.Erelisi Demiryolu Projesi Laboratuar Deneyleri
Sonular, Jeoteknik Raporu 3, Yksel Proje Mhendislik ve Mavirlik, Ankara.
Ulusay, R. 2001, Uygulamal Jeoteknik Bilgiler, TMMOB Jeoloji Mhendisleri Odas
Yaynlar, Ankara.
UNEP/GEF, Trkiyenin Biyolojik eitlilii ve Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi,
UNEP/GEF
Biyolojik
eitlilik
Szlemesini
Uygulama
Projesi
http://www.bcs.gov.tr/thematic/tematikalanlar.pdf/bc_genel_09_07_2007.pdf (Eriim
08. 08. 2014)
Utku, T., 1981, Teori ve Tatbikatta Heyelanlar, Karayollar Genel Mdrl stanbul Blge
Mdrl Aratrma Enstits Yayn, stanbul.
lk, A., 1979, Zonguldak-Trkali Ky Jeomorfolojisi, stanbul niversitesi Corafya
Enstits Baslmam lisans tezi, stanbul.
nsal, N., 2001, naat Mhendisleri in Jeoloji, Gazi niversitesi Yayn, Ankara.
nsal, N., 2006, Heyelanlar ve Kitle Hareketleri, Yaynlanm ders notlar,1-21,
www.bayindirlik.gov.tr.
zer, N., 1985, Zonguldak li Cam Dkm Kumu Olanaklar, Trkiye Jeoloji Kurultay
Bildiri zetleri, 72.
Van Western, C.J., 1993, Application of Geographic Information Systems to Landslide
Hazard Zonation, ITC Publication Number 15, The Netherlands.
Varnes, D.J., 1978, Slope Movement Types And Processes, Landslide Special Report,
National Academy of Sciences, 176, 11-33.
Varnes, D.J., 1984, Landslide Hazard Zonation: A Review of Principles and Practice,
UNESCO, Paris.
Verstappen, H. Th., 1983, Applied Geomorphology Geomorphological Surveys for
Environmental DevelopmentElsevier Science Publishing Company Inc., New York.
Walker, B.F.,1987, Soil Slope Instability and Stabilization, Bruce and Robin, Sydney.
Wallace, J. ve Hobbs, P. V., 2006, Atmospheric Science. Elsevier.

523

White, W.B., 1988, Geomorphology and Hydrology of Karst terranes New York Oxford
University Pres, New York.
Wieczorek, G.F., 1984, Preparing a Detailed landslide-Inventory Map for Hazard Evaluation
and Reduction, Bulletin Association of Engineering Geologists, 21 (3), 337342.
Wilson, J.P. ve Gallant, J.C., 2000, Terrain Analysis, John Wiley&amp; Sons, Inc, USA.
www.igvenlii.net; naat Sektrnde Sal ve Gvenlii http://www.isguvenligi.
net/iskollari- ve-is- guvenligi/ insaat-sektorunde-is-sagligi-ve-guvenligi/
www.sgk.gov.tr; (2007), statistik Yllklar, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr /kurumsal/
istatistikler.
www.sgk.gov.tr; (2008), statistik Yllklar, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr /kurumsal/
istatistikler.
www.sgk.gov.tr; (2009), statistik Yllklar, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr /kurumsal/
istatistikler.
www.sgk.gov.tr; (2010), statistik Yllklar, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr /kurumsal/
istatistikler.
www.sgk.gov.tr; (2011), statistik Yllklar, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr /kurumsal/
istatistikler.
www.sgkrehberi.com; (2012), Geici Grmezlik denei Hangi Hallerde denir ve
artlar Nelerdir http://sgkrehberi.com/haber/94
www.trki.org; (2012), lm Sigortasndan Yaplan Yardmlar http://www.turkis.org.
tr/source. cms.docs/turkis.org.tr.ce/docs/file/olumaylik.pdf,
Yalnlar, ., 1968, Strktral Morfoloji I, Geniletilmi kinci Bask. Ta Matbaas, stanbul.
Yalnlar, ., 1969, Strktral Morfoloji Cilt II (geniletilmi 2.bask), stanbul niv.
Corafya Enstits Yay.29, stanbul.
Yalnlar, ., 1996, Strktral Jeomorfoloji, z Eitim Yaynlar, stanbul.
YASN Melikah, AHN Cenk Yaar (editrler): Kentsel Dnm Hukuku, stanbul
niversitesi, S.S. Onar dare Hukuku ve limleri Aratrma ve Uygulama Merkezi
Yaynlar 2013
Yergk, A. F., Akman, ., Keskin, ., peki, E., Mengi, H., Karabalk, N.N., Umut, M.,
Armaan, F., Erdoan, K., Kaymak, H., etinkaya, A., 1987, Bat Karadeniz
Blgesinin Jeolojisi I, Baslmam MTA Raporu, Ankara.
Yldrm, S., 2004, Zemin ncelemesi ve Temel Tasarm, Birsen Yaynevi, stanbul.
524

Yldrm, ., Ekinci, D., 2003, Corafi Bilgi Sistemleri le ktle Hareketlerinin


Deerlendirilmesi: Zonguldak ve Ereli Kys rnei, Srr Erin Sempozyumu 2003,
186188, stanbul.
Ylmaz, Abdullah, 2014, Trkiyede Afetlerde Karlalan Sorunlar, Manas Sosyal
Aratrmalar Dergisi Say: 1, Yl: 2012.
Ylmaz, Abdullah, 2003, Trk Kamu Ynetimin Sorun Alanlarndan Biri Olarak Afet
Ynetimi, Ankara: Pegem Yaynclk, 2003.
Ylmaz, Abdullah, Oktay Gke-enay zden-Ahmet Demir, 2008, Trkiyede Afetlerin
Mekansal ve statistiksel Dalm Afet Bilgileri Envanteri, Ankara 2008, s. 5.
Ylmaz, Abdullah , 2003, Afet Ynetimi, Pegem A Yay., Ankara
Ylmaz, Grbz; (2001), i Sal ve Gvenlii Kurullarnn Grev ve Yetkileri,
TMMOB Makine Mhendisleri Odas Yaynlar, Ankara.
Yiitbaolu, Hakan, Trkiye'de Tarm Topraklarnn Kullanmnda Yaplan Balca
Yanllklar ve Bunlara Bir rnek: Eskiehir, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Dergisi, 40, 3-4 (2000), 3-12.
Zaruba, Q., Mencl, V., 1982, Landslides and Their Control, Publishing House of the
Czechoslovak Academy of Sciences, Prague.
Zengin, Eyp (2009), Trkiyede Afet ve Acil Durum Ynetimi, Fvqelede Hallar ve Etraf
Muhit Beynelhalq Elmi-Praktiki Konferans, 15-16 Aralk 2009- Bak-Azerbaycan,
s. 337-340.
Zuhal, Yonca Odaba, 2010, Srdrlebilir Afet Ynetimi ve Kadn, Ankara niversitesi
Rektrl Yaynlar: 256, Ankara.

525

You might also like