Professional Documents
Culture Documents
AFET KLTR
NSZ
Depremler, volkanizma, ktle hareketleri, erozyon, su taknlar gibi faaliyetler
yeryz biiminin deimesinde en yaygn ve en etkili doal faktrlerdendir. Yerkrenin
dinamik yapsnda, rliyef ekillerinin meydana gelmesinde bu doal srelerin nemli bir
rol vardr. Buna karn jeolojik gemite de tamamen ayn ekilde meydana gelmi,
yeryznn bugnk grnmn almasnda rol oynayan ve gzmz nnde cereyan eden
bu tabiat olaylar gnmzde evre sorunu dahas afet olarak alglanr olmutur. Deprem,
volkanik aktiviteler, su takn, frtna, erozyon ve ktle hareketleri gibi faaliyetlerin insann
hayat alannda da yaanyor olmas bu alglamann balca nedenidir. Belirtilen etmen ve
sreler, yeryuvarn geliimi iin ok nemli bir grevi yerine getirmi ve getirmektedir.
Bunlar yeryuvar iin iyi hayat anlayn salarken, baka varlklar rnein insan, bu sreci
her zaman iyi hayat anlaynn bir gerei olarak grmemi ve bunlar afet olarak
deerlendirmitir. Oysa bunlar doal etmen ve srelerin kontrolnde gelien tabiat
olaylardr ve afet deillerdir. Ancak bu oluumlardan insann etkilenmesi ve yaam
pratiklerinde kesintiler meydana gelmesi, bu gibi etmenlerden zarar grmemek iin ayrlm
kaynaklarn yetersiz kald veya mcadele etme kapasitelerinin ald durumlar afettir.
Doal dengenin tessi iin gerekli olan bu olaylar, insan ve eserlerine zararl olduu ve bunlar
nlemede resiz kalnd zaman afet adn almaktadr.
nsan hayatn yakndan ilgilendiren ve dnyann nfusu arttka nemi artan bu
olaylar, gnmz insannn plansz ve snr tanmaz faaliyetleri nedeniyle de can ve mal
gvenliini srekli tehdit eder bir duruma gelmitir. 20. yzyln bandan bu yana meydana
gelen doal afetlerde yaklak 100 bin insan hayatn kaybetmi, 175 bin kii yaralanm,
yaklak 650 bin konut yklm veya ar hasar grmtr.
inde bulunduumuz gezegenin yaanlabilir olmas sahip olduu sistemlerin
varlndan dolaydr. Bu sistemler tek balarna olmaktan ziyade birbirleriyle balantl ve
baml olarak bulunmaktadr ve byk bir etkileime sahiptirler. Dahas birbirleri ile
zincirleme sreler oluturmaktadr. Srecin herhangi bir noktasnda yaanan olumsuzluklar
dier sistemlerde de olumsuz yansmalar meydana getirmektedir. Bylece olumsuz bir dng
sz konusu olmaktadr. Gnmz dnyasnda insan ve evre ilikilerinde yaanan gelimeler
ve zarar hibir ekilde telafi edilemeyecek geri dn olmayan doal sistemler zerinde
meydana gelen ykmlar ve can kayplar byk boyutlara ulamtr. Mavi gezegenin ve insan
dhil onu tekil eden unsurlarn srdrlebilir bir yaklamla devamlarnn salanmas iin
ortaya kan sorunlarn nlenmesi hi deilse afet kltr konularnda farkndalk
oluturulmas ve zellikle afet ncesi olmak zere, sras ve sonrasn kapsayan afet bilincinin
kazandrlmas gerekir.
Son yirmi yldr byk bir keyifle hayatmn paras olan corafi sreler ve olgular
afet kltr bakmndan farkndalk oluturmak iin Prof. Zengin, Do. Yurtsever ve Dr.
lktan oluan yazarlar ile birlikte niversitemiz rencileri iin ders notu hline getirdik.
Afet Kltr dersinin yeterlilikleri karlayabilmesi, hedeflenen kazanmlar salayabilmesi
bakmndan son derece hayati ve dikkate deer konular ihtiva eden eser niversite
rencilerimiz iin ancak ekirdek konulara sahip bulunur ve ana hatlar ile bilgi verme ve
I
rehberlik etme amac tar. Afet konular ok geni bir alma alanna sahiptir ve aslnda her
bir alma alan ayr ve ok detayl bir kitap konusunu tekil eder. Fakat esas itibariyle afet
kltrnn ok geni ve yaygn uygulamalar ihtiva etmesine; corafya, afet, kltr, psikoloji,
sosyoloji, tarih, ynetim, hukuk, iktisat, salk, bilim ve teknoloji kavramlarnn bulutuu
ok disiplinli olmasna ramen dersin 14 haftadan ibaret olmas mahdut ve temel baz konu
ve rnekler ile iktifa edilmesini zorunlu klmtr. Afet Kltr renci dostu olmann bir
gerei olarak ak, basit ve retmeyi amalayan ders kitab olarak hazrlanmtr. Kitaptaki
bilgilerin kaynaktaki su gibi berrak, z ve anlalr olmasna zen gsterilmitir. Kitabn
rencilerimiz iin afet kltr konularnda heyecanl ve nc faaliyetlerine merak
uyandrmas, bir pencere olmas dileklerimle.
Prof. Dr. Deniz EKNC
Editr
stanbul, 2014
II
NDEKLER
NSZ........................................................................................................................................ I
NDEKLER......................................................................................................................... III
YAZAR NOTU ......................................................................................................................... X
1. LTOSFER AFETLER ......................................................................................................... 1
1.1.
1.1.1.
1.1.2.
1.1.3.
1.2.
Deprem .......................................................................................................................... 20
1.2.1.
1.2.2.
1.2.3.
1.2.4.
1.2.5.
1.3.
1.3.1.
1.3.2.
1.3.3.
1.4.
Volkanizma ................................................................................................................... 39
1.4.1.
1.4.2.
1.4.3.
1.4.4.
1.4.5.
1.5.
1.5.1.
1.5.2.
1.5.3.
1.5.4.
1.5.5.
1.6.
1.6.1.
Erozyon ......................................................................................................................... 59
Erozyonu Kontrol Eden Faktrler ........................................................................... 60
III
1.6.2.
1.6.3.
2.2.
2.3.
2.3.1.
2.3.2.
2.4.
2.5.
2.6.
2.7.
2.8.
3.2.
3.3.
3.4.
3.5.
3.6.
3.7.
3.8.
3.9.
3.10.
3.11.
3.12.
3.13.
3.14.
3.15.
3.16.
4.2.
IV
4.3.
4.4.
4.5.
4.6.
4.7.
4.8.
4.9.
4.10.
4.11.
4.12.
5.3.
5.4.
5.5.
5.6.
5.7.
5.8.
5.9.
5.10.
5.11.
5.12.
5.13.
5.14.
5.15.
5.16.
5.17.
6.2.
6.3.
6.4.
6.5.
Toplumsal Hayata Etki Eden Afetler Sebepiyle Alnacak Tedbirler .......................... 289
Afet Sebepiyle Yaplacak Yardmlar ve Olaanst Hal lan Edilmesi Durumu ....... 293
8.3.
VI
8.5.
8.6.
8.7.
9.2.
9.3.
9.4.
9.5.
9.6.
9.7.
10.2.
10.5.
10.5.1.
10.5.2.
VII
13.2.
VIII
13.3.
13.4.
13.5.
13.6.
lk Yardm Yapan Kiinin Mdahale ile lgili ncelikli Yapmas Gerekenler
Nelerdir? ................................................................................................................................. 449
13.7.
13.8.
13.9.
13.10.
13.11.
13.12.
13.13.
13.14.
START (Simple Triage and Rapid Treatment, Basit Triaj ve Hzl Tedavi) .......... 459
IX
YAZAR NOTU
Gerek i dinamik gerekse d dinamik etken ve srelere bal olarak meydana gelen
doal olaylar kendi ileyii iinde doaldr. Volkanik faliyet, deprem, heyeln, kaya
dmeleri, , su basknlar, erozyon, sedimantasyon, iddetli kasrgalar, kum frtnalar,
iddetli souk ve scaklar, uzun sreli youn sisler, don hadisesi,... gibi. bunlar, jeolojik
zamanlar boyunca, iddet derecesi deimekle birlikte srekli, ya da periyodik olarak vuk
bulmu ve hlen de devam etmektedir. Doal dengenin tessi iin gerekli olan bu olaylar,
insan ve eserlerine zararl olduu ve bunlar nlemede resiz kalnd zaman afet adn
almaktadr.
Volkanik faliyet, meskn sahalar tehdit ediyor, insan ve eserlerine zarar veriyorsa
magmann Yeryz'ndeki bu aktivitesi doal olaylara bal afet olarak nitelendirilir. Buna
mukbil volkanik faliyet, insann henz Yeryz'nde grlmedii jeolojik mzde ya da
bugn ssz llerde, Okyanus ortalarnda vuk buluyorsa doal afet olarak deerlendirilmez.
Yerkabuunun n olarak az veya ok iddetli sarslmas olayna deprem denildii
bilinmektedir. Bu doal bir olaydr. Sarsntnn iddet derecesi ya da magnitud ne olursa
olsun etki alan meskn sahalar dnda kalyorsa insan ve eserlerine, onun faydaland
yerst ve yeralt zenginliklerine zarar vermiyorsa depreme doal afet gzyle baklmaz.
Ancak deprem, insan ve eserlerini tehdit ederek mal ve can kaybna sebep oluyorsa doal
olaylara bal afet olarak nitelendirilir.
Yerkabuunun st zonunda vuka gelen doal olaylardan birisi de heyeln dr. Her
trl zlme enkznn altnda, temele d formasyonlarn ya da temel arazinin muayyen bir
ksmnn, zel artlar atnda yer deitirmesine heyeln denir. Tabatn kendi ileyii iinde
meydana gelen ess heyeln da budur. Bylece, Yeryz sathnda, ya da zemnde rlyef
asndan nemli baz deiiklikler olmaktadr. Bu erevede dalk ve tepelik sahalarn
zellikle eimli yamalarnda arazinin bir ksmnn kaymas, yer deitirmesiyle daha alak
kesimlere doru hareketi ve ylmas normal bir olaydr. ayet, hareket eden bir ktle kara
ve tren yolunu, liman tesslerini, meskn alanlar tehdit ediyor, mal ve can kaybna sebep
oluyor ve insanlarda bu durum karsnda aresiz kalyor ise bu durum afet olarak
deerlendirilir.
Sert ve yumuak tabakalarn st ste geldii eimli yamalarda korni biimindeki
ktlelerin farkl anmla dengelerini kaybedip eim boyunca yuvarlanmalar yama
rlyefinin tekml ile ilgili doal bir olaydr. Bu olayla den kaya bloklarnn eimli
yamacn eteindeki yerleim yerine, kara ve tren yoluna doru vs. artan bir hzla
yuvarlanmalar beklenmedik anda zararlara sebep olur. Olayn sk sk tekrarlanmas hlinde
bir afet ekline dnebilir.
Saanak hlinde ar yalar ve bzan kar erimelerinin de itirakiyle meydana gelen
su basknlar zellikle plak dalk sahalarda iddetli erozyona, hzl aklara sebep olur.
Bylece gevetilen zemnden koparlan unsurlar amur ve kaya hareketi hlinde eimin
azald yerlere doru srklenir; ukur yerlerde zamanla bir alvyonlama ve bunun
XI
XII
1. LTOSFER AFETLER
Kazanm
Litosfer
Deprem
Erozyon
Anahtar Kavramlar
Litosfer
Yer kabuu
Fiziksel paralanma
Kimyasal ayrma
Buzullar
Dalgalar
Akntlar
Rzgr
Canllar
Gne
Erozyon
Su
nsan
Krlma
Faylanma
Deprem
Sismogram
Svlama
Volkanizma
Ktle Hareketi
Yerekimi
Dme
Devrilme
Akma
Kayma
Heyelan
Zemin hareketi
Kaya hareketi
Giri
Litosfer, yerin kat ksmna karlk gelen Ta Kre olarak bilinen kayalardan
mteekkil ksmdr. Bu kat ksm insanlarn ve dier canllarn hayat alandr. Buras yine i
ve d etmen ve srelerin etkinlik sahasna da karlk gelir. kuvvetlerle yer kabuu
paralar olan levhalar magma zerinde harerket ederler. Bir ksm levhalar birbirinden
uzaklarken bir ksm yaklaarak arpr. Bir ksm plaka paralar sert ve kompakt yapda
iken baz ksmlar elastik zelliktedir. arpmalar esnasnda elastik zellikte olanlar
kvrlrken sert olanlar krlr ve plakalarn karlkl durumlar bozulacak ekilde yer
deitirirler. Bu esnada yer kabuu krld iin zerinde titreimler meydana gelir.
Levhalarn krk hatlar boyunca magma klar meydana gelir. Enerjisini gneten alan
akarsular, buzullar, rzgarlar, dalgalar, akntlar ve canllar yer kabuu zerinde andrma,
tama ve biriktirme faaliyetleri gerekletirirler. Btn bu olup bitenler 4.6 milyar yllk
yerkre kronolojisi sreci iinde her zaman olagelmitir ve yerkremizin dinamik oluum ve
geliim srecinin paydalardrlar. Ancak bu doal etmen ve sreler insan ve faaliyetlerini
etkiledii iin, bu faaliyetlerden insanlar ve hayat mekanlar zarar grd iin yerkrenin
son misafiri tarafndan maalesef afet olarak deerlendirilir olmutur.
1.1.
Litosfer, yerin kat ksmna karlk gelen Ta Kre olarak bilinen kayalardan
mteekkil ksmdr. Bu kat ksm esasnda Yerin kabuu olup inorganik bir yapda ve
minerallerden dolaysyla onlardan mteekkil kayalardan olumaktadr. Yerkabuu tek bir
para deil ok saydaki para ve plakadan olumaktadr. Bu plakalar ise farkl younlukta,
sertlikte, kalnlkta, byklkte ve arlktadr. Yine plakalar i ve d etmen ve srelerin
etkisi altndadrlar. Bu dinamik yerkabuu ayn zamanda insanlarn hayatlarn srdrd,
yerlemelerin zerinde kurulu olduu, tarm ve dier faaliyetlerin yrtld saha olmas
bakmndan dikkate deerdir.
Litosfer yaklak 70-90 km. kalnla kadar erien bir ta kabuktur fakat
yerkabuunun kalnl her yerde ayn deildir. Yer kabuu karalarda daha kaln (30-40 km),
Tibet Platosunda ve Himalayalarda 70-90 km, deniz ve okyanus tabanlarnda ise daha ince
(5-12 km) olup ortalama kalnl ise 30-35 kilometre kadardr (ekil 1).
mineralleri bulunur. Yer Krenin hacim bakmndan % 80ine karlk gelir. Yerin
merkezinde ise ekirdek bulunur, ve D ekirdek olmak zere iki paradan oluur.
Yerkrenin merkezinde, kat hldeki Nikel ve Demirden oluan ekirdek yer alr.
ekirdek D ekirdek tarafndan evrilidir.
Manto
ekirdek
Yer
Kabuu
Avrasya levhas,
Pasifik levhas,
Avustralya levhas
Afrika levhas
Antartika levhas
Antiller levhas,
Flipinler levhas,
Kokoz levhas,
Nazka levhas.
10
11
12
13
yamatan aaya harekete balar ki buna tiksotropi denir. Tiksotropi, birka dakika sonra
sona erer ve ktle yeniden katlar. Sismik veya volkanik sarsntlar, yeralt suyu seviyesinde
taknlar veya iddetli yalardan sonra meydana gelen ani deiikliklerin neden olduu
basn deiiklikleri tiksotropiye neden olan farkl etkenlerdir. Bunun sonucunda da
yamalarda heyelanlar, toprak kaymalar, gmeler, amur akntlar meydana gelir.
Maddenin yeniden katlamas da belli bir su deerine baldr. Killi maddeler ne kadar oksa,
hareket hlindeki ktlenin katlama sresi o kadar gecikir.
Kayalarn uradklar mekanik zlme olaylar bunlarn scaklk deiiklikleri
sunucunda genileme ve bzlmeleri ile ok yakndan ilgilidir. Is ykselince, cisimlerin
ounluu gibi, kayalar da geniler. Bu genileme hem uzunluk, hem de hacim bakmndan
bir art eklinde meydana gelir. Uzunlamasna genileme, izgisel genileme katsays ile
aklanr. Normal scaklklarda izgisel genileme katsays kayalara ve minerallere gre
farkl deerler gsterir.
Kayalarn kopma direnci ve kohezyon zellikleri, anmaya kar direnleri ile yama
ekilleri ve ktle hareketleri bakmndan nemlidir. Kopma direnci, kayacn bulunduu
basnca baldr. Deeri ise kaya cinsine ve suyun varlna baldr. Kohezyon ise ayn cins
molekllerin arasndaki ekim kuvvetine denir. Kohezyon sv ve kat maddelerde grlr. Bu
maddelerin molekllerindeki pozitif ve negatif ykler arasnda oluur. Balarn mr
saniyenin trilyonda biri kadardr; ancak komu molekller arasnda srekli yeni ba kurulur
ve bu da bileii bir arada tutar. Kum, akl, toprak yama dknts gibi gevek
maddelerden meydana gelen birikme ekillerinin bir yama zerinde kaymadan,
yuvarlanmadan durabildikleri en byk aya denge as denir. Bu ann deeri heyelanlar,
toprak kaymalar gibi eitli ktle hareketlerinin meydana gelii, birikinti konisi, yama
dknts, kumullar gibi faktrlerin eim zellikleri zerinde nemli rol oynar. Denge as,
gevek depoyu oluturan malzemenin litolojik karakterine baldr. Srtnme, unsurlarn
yzey ekilleri ile ilgilidir; yzey ekilleri de kaya yapsna baldr. Genellikle yass
paralar salayan kayalara ait unsurlardan oluan depolarn denge as daha kktr.
Unsurlarn slak veya kuru olmasna gre srtnme deeri deieceinden deponun nem
durumuna gre denge as da deiir. Islak maddelerde denge as daha kktr. Bu
kurallar heyelan olaslnn saptanmas, heyelanlarn nlenmesi ve meydana gelmi olanlarn
kontrol altna alnmas gibi uygulamalar bakmndan byk bir deer tar.
14
blmlerindedir. Takre adn tayan yer kabuunun zerinde de, rlyef ekilleri ad
verilmi bulunan girinti ve kntlar bulunur (ekil 4).
Metre
ekil 4: Ana izgileriyle Yerkabuunun Grnm
Deniz dipleri, srekli tortulanma ve ykseklik farklarn gideren dolgulara yer verdii
hlde, karalarn yz, atmosfer olaylarnn eitli ypratma, yontma ve oymalarna alan
olmutur. Dier taraftan karalar zerinde bulunan rlyef genellikle byk da silsileleri,
devaml platolar, kapal veya bir taraf ak anaklar eklinde olup, bunlar gerekte byk
rlyef gruplar hlinde bulunur ve ok defa birbirinin devam olarak grnrler. Bu byk
rlyef gruplar ierisinde hem dey hem de yatay olarak gelimi pek ok ve eitli rlyef
ekilleri bulunur. Ayrca okyanuslar dibinde 5000 metreyi geen derin deniz ukurlar,
okyanuslarn ortalama derinliinin stnde kalan deniz alt sradalar ile eikleri mevcuttur.
Bugne kadar bilinen en derin yer 11.034 metre ile Mariana ukurudur. Karalarn en
yksek yerinin Everest doruunda 8882 m. ye vard dnlrse, en yksek yerle bu en
ukur yer arasnda hemen hemen 20 km. ye yakn bir fark belirmi olur. Ktalar zerinde esas
olarak dalar, ovalar ve platolar ana yerekilleri olarak yerini alr. Ovalar en yaygn
yerekilleridir. Bunu platolar ve dalar takip eder. Okyanus havzalar ve tabanlarnda da
yerekilleri bulunur. Karalardan yaklak 3 kat daha byk yzlme sahip bulunan
okyanuslarda bu bakmdan ktalardakilerden daha byk ve etkileyici yerekillerinin mevcut
olduu sylenebilir. Okyanus diplerindeki sradalar, deniz alt dalar, eikler ve kanyon
eklindeki deniz alt oluklar dikkat eker. Okyanus tabanlarnda da tektonik etken ve sreler
rol oynamaktadr. Levha snrlarnda volkanik aktivite ve tektonik faaliyetler ok etkindir.
Diverjans levha snrlarndan kan lavlar byk deniz alt dalarnn ve hatta gelecein
ktalarn oluturmaktadr. Bunlar okyanus ortas srtlardr. Atlas okyanusunun ortasndaki
oluum buna rnek tekil eder. -4000 metreden aada okyanus tabanlar yer alr. Okyanus
taban tm yeryznn % 30 unu tekil eder. ki okyanusal levhann arpt konverjans
levha snrlarnda derin okyanus ukurlar oluur. Bat Pasifikte -11000 metreye kadar inen
uzun, dar, dik yamal depresyonlar bulunmaktadr. Bunlar okyanus ukurlar olarak
isimlendirilirler. Atlas Okyanusu'nda 3, Hint Okyanusu'nda 1 ve Pasifik Okyanusu'nda 22
adet okyanus hendei bulunmaktadr.
15
alan i etmen ve sreler, dier bir ksm ise faaliyetleri iin gerekli olan enerjiyi Gneten
alan d etmen ve sreler olarak bilinmektedir. Kuvvet kaynan yeryuvarn i ksmndan
alan etken ve srelere, i etkenler ve i sreler ad verilir. Yerkabuunun eitli hareketleri,
kvrlmalar, krlmalar, epirojenik anaklama, kubbeleme veya arplmalar, yatay ve dey
levha haereketleri ve volkanizma i etken ve sreleri meydana getirir. kuvvetler,
kaynaklarn yerin derinliklerinden almak ve genellikle yapc olmak gibi ortak karakterler
gstermekle birlikte, bunlarn oluum ekilleri ve yerkabuunu ekillendirmedeki etkileri ayn
deildir. Bu bakmdan i kuvvetlere bal olarak meydana gelen sreler epirojenez, orojenez,
krlma, faylanma, deprem ve volkanizma olmak zere gruplandrlabilir.
1950'lerde ortaya atlan Plaka Tektonii veya levha tektonii kuram genel anlamda
yeryznde var olan byk aptaki tektonik hareketleri ve bunlara bal olarak oluan
yerekillerinin oluum mekanizmalarn aklar. Plaka tektonii kuram, tm jeolojik ve
jeomorfolojik problemleri bir btn hlinde ele alr ve aklar. Buna bal olarak, kvrml sra
dalarn, volkanlarn ve volkanik yerekillerinin, fay hatlarnn ve depremlerin yeryznde
rastgele dalmad ortaya konulmutur.
1961)
16
levha veya plakalar hareket ettirerek nemli bir grevi yerine getirmi olur. Yine bu arada
uzaklamakta olan levhalar arasnda mantodan gelen scak ve sv magma k ve yaylmas
olur. Burada orta srtta souyan ve katlaan magma rn lavlar her iki tarafa simetrik bir
ekilde yaylr. Bylece uzaklamakta olan levha kenarlarna eklenerek, ktalarn uzaklama
hareketlerine neden olur. Bu esnada byk hacimlerde magma (Dnya zerinde bir ylda
aa kan mamann yaklak % 60'), deniz taban yaylmas ile ilikili olarak okyanus srt
sistemleri boyunca retilir. Levhalar uzaklatka okyanus kabuunda krklar meydana gelir
ve bu krklar, alttaki scak astenosferde oluan ve yukar doru kan ergiyiklerile doldurulur.
Bu ergimi materyal yava yava souyarak kat kayaca dnr, bylece yeni bir deniz
taban blm olumu olur. Bu olay srekli tekrarlanr ve bylece yeni okyanusal litosfer
oluur. Okyanus srtnda yeni oluan litosfer de, levhann hareketi ile srttan zaman iinde
uzaklar. Bylece deniz tabanlar da genilemi olur.
Anlald zere Plaka Tektonii kuram, yerkabuu iinde statik yerine dinamik
kuvvetlerden kaynaklanr. Belirtildii zere yerkabuu tek para olmayan, paral ok sayda
magma zerinde yzen veya birbirlerine gre bal hareket eden, kresel bir takm
plakalardan olumaktadr. Buna gre tektonik olaylar, yeryznn en d ksmn oluturan ve
plakalar aras snrlar izleyerek uzanan, dar kuaklar boyunca toplanr. Bu kuaklar ayn
zamanda deprem odak noktalarnn ve volkanik sahalarn younlat zonlardr.
Levhalarn birbirleriyle etkileimleri bakmndan levha hareketlerini 3 ana balkta
toplayabiliriz. Uzaklaan Levhalar, Yaknlaan Levhalar ve Transform Fay izgileri (ekil ).
Bu hareket trleri, ayn zamanda bu snrlarda oluan depremlerin ve volkanik faaliyetlerin
niteliklerini belirledii gibi ortaya koyduklar basnla da kabuk zerinde ekillenme
yapabilmektedir. Yine bu hareketlilik sonucunda uzun bir zaman srecinde yeni okyanuslar,
yeni ktalar, sradalar ve volkanlar oluur. Depremler ve volkanik aktivitelerin temel nedeni
de yine bu hareketliliktir. Bu hareketler srasnda levhalar birbirinden uzaklar, birbirlerine
yaklar, arpar veya birbirlerine gre yanal olarak kayarlar. Levhalardaki bu harekete bal
olarak yerkabuu bugnk konumuna ve grnmne sahip olmutur (ekil 5).
17
ekil 6: Yan Basnlar Nedeniyle Elastik zellikteki Yatay Tabakalarda Oluan Kvrmlanma
Ters Fay
Normal Fay
Dorultu Atml
ekil 7: Yan Basnlar Nedeniyle Sert zellikteki Yerkabuunda Oluan Faylanmalar
18
19
1.2.
Deprem
Deprem, doal etmen ve srelerin etkisi altnda yerkabuunda meydana gelen ani ve
ksa sreli sarsntlar olarak ortaya kan titreimlerin, elastik dalgalar eklinde yaylarak
getikleri ortamlar ve yer yzeyini sarsma olay olarak tanmlanabilir. Depremler yerkabuu
iindeki herhangi bir noktada, orada mevcut kayalarda birikmi enerjinin sismik dalgalar
eklinde serbest kalmas sonucu meydana gelirler ve bu noktadan evreye yaylrlar. Deprem
srasnda aa kan enerjinin bir ksm sismik dalgalar eklinde evreye yaylrken, bir ksm
da, i merkez (hiposantr) etrafnda sya dnr.
Deprem nlenmesi imknsz bir doa olaydr. Gnmz imknlaryla nceden
tahmini de henz tam olarak mmkn deildir. Ana depremden sonra meydana gelen ve ona
gre nispeten az iddetli olan sarsntlar, yani art sarsntlar, baz depremlerde haftalarca,
aylarca srebildii hlde, depremin habercisi olabilecek nc sarsntlar her depremde
meydana gelmemektedir. Deprem ncesinde, yerkabuunun ilgili ksmnda, bir takm fiziksel
ve kimyasal deiikliklerin olutuu bilinmekle beraber, bunlar da henz, zamannda ve tam
olarak saptanamamaktadr. Depremden dolay len insan says son milenyumda 8 milyon ve
20 yzylda 2 milyondur. Dnyada 40dan fazla lke ykc deprem tehlikesi altndadr ve
199099 yllar arasnda olan depremlerin neden olduu kayp 215 milyar dolardr (ekil 8).
Deprem kresel bir tehdit olduu iin, depreme kar hazrlanma ve zararlarndan korunma
zerine yaplan kresel almalar insanln gelecei asndan ok byk neme sahiptir.
20
nedenleri zerine yaplan almalarda grnen en temel neden yerin bir dinamik motor gibi
almasdr. D merkezinde bulunan yksek scakla bal olarak akc hle gelen
malzemenin farkl devinime ve dnme neden olmasdr. zellikle, yerin d ekirdek
merkezinin tamamen sv ve akkan olmasna bal olarak d ekirdek ve manto arasnda ki
snrdan btn ynlere scak malzeme tanr. st Manto, Astenosfer (Zayf Kre) ierisinde
malzemelerin konvektif dngsel hareketle srekli tanmasyla, Litosfer boyunca levhalar
zorunlu hareket altnda kaymaktadr. Depremlerin oluum fizii yaklaan veya uzaklaan
levhalara bal olarak Tektonik Plaka Hareketleri ile gelien dey veya yatay gerilme
byklklerinde ki deiimlerle aklanmaktadr. Yer kabuu boyunca almal gerilmeye
bal olarak okyanus ortalarnda almalarla yeni malzemeler meydana gelir. Skmal
tektonik rejim aktif levha snrlarnda arpmaya, kapanmaya, bindirmelere ve eski malzeme
yitimine neden olur. Yatay gerilmeli rejim altnda yatay hareketler oluur ve bu gerilme
altnda malzemelerin ne yenilenmesi ne de yitimi sz konusu deildir fakat farkl gerilmeli
plakalar zerinde gerilme transferini meydana gelmesiyle Transform Fay zellii tar.
Levhalarn pozisyonlarna gre farkl byklkte meydana gelen dey veya yatay gerilmeler
malzeme direncini bastrrsa ve aarsa kaymalar meydana gelir, enerji boalr ve nihayetinde
kabukta titreimler dier bir ifade ile depremler oluur.
Levhalar boyunca yerin iinden yeni malzemelerin yzeye kt alanlar okyanus
ukurlar ve uzaklaan levha snrlar olarak bilinir. Levhalarn ald alanlarda scaklk
yksek olduu iin meydana gelen depremler byklk bakmndan kk ve derinlik olarak
sdr. Eski malzemelerin derin tabana itildii alanlarda ise arpma zonlar, dalma-batma
zonlar veya kapanan arpma levha snrlarnda meydana gelir. En byk ve en derin
depremler yaknlaan levha snrlarnda ve nihayetinde doal olarak arpma snrlarnda
meydana gelir.
Levhalarn birbirine paralel telendii alanlar yatay gerilmeli levhalardr ve Dorultu
Atml Fay Sistemleri olarak bilinirler. ounlukla, dey gerilmeli farkl sistemler arasnda
ki enerjinin transfer edilmesi yatay gerilmeli faylar boyunca saland iin Transform Faylar
olarak da isimlendirilir. Bu levhalarda meydana gelen depremler olduka byktr ve
meydana gelen depremlerin etkileri ve iddetleri veya neden olduklar hasar veya risk
nispeten s kabuk kalnlyla ilikili olduu iin etkileri byktr. Dnyada en mehur
transform faylar Kuzey Anadolu Fay Zonu (KAFZ) ve San Andreas Fay Zonudur (SAFZ).
24 Austos 2014 tarihinde Amerikann SAFZnda M 6.0 bir deprem meydana gelmi ve son
25 ylda meydana gelen byle bir depremde can kayb dahi olmamtr.
21
hisstemesi gibi zelliklere gre bir depremin etkilerini aklamak iin tasarlanmtr. 1 den 12
dereceye kadar bir snflandrma yaplmaktadr. Burada 1. Mikrosismik sarsntlardr. nsanlar
tarafndan hissedilmezler. Buna karn 12. Derecede Adeta ta ta stnde kalmaz ve her ey
yklr, harap olur. 1931 versiyonuna gre 12 dereceli olan bu lekte her dereceye ait
zellikler aadaki gibidir:
I. Derece: Mikrosismik Sarsntlar, insanlar tarafndan hissedilmezler (en fazla
ivme: 10 mm/sn2 den kk). Bazen kular, hayvanlar, huzursuzluk yapabilirler. Bazen ba
dnmesi ya da mide bulants olabilir. Bazen aalar, yaplar, svlar, su organlar, yalpalama
olabilir. Kaplar ok yava sallanabilir.
II. Derece: ok Hafif Depremler, dinlenmekte olan ve binalarn st katnda bulunan
kimseler veya duyarl kimseler tarafndan hissedilir. Asl olan eyalardan bir ksm sallanr
(ivme: 10 mm/sn2 den byk). Asl nesneler sallanabilir. Bazen aalar, yaplar, svlar, su
yaplar sarslabilir. Bazen kular, hayvanlar huzursuz olabilirler. Bazen baz kimselerde ba
dnmesi ya da mide bulants yaanabilir (ekil 9).
23
gemesi srasnda meydana gelen sarsntlar gibidir (ivme 25 mm / sn2 den byk). Asl
nesneler biraz gidip gelebilir.
IV.
Derece: Orta iddetli Depremler, bina dndaki insanlarn bazlar tarafndan
da duyulur. Hafif uykusu olan baz kimseleri gece uykusundan uyandrr. Mutfak eyas,
pencereler, kaplar sarslr ve duvarlardan atlama sesleri gelir. Duran otomobiller iyice
sallanr (ivme: 50 mm / sn2den byk). Pencereler, kaplar zorlanabilir. Cam ve anak mlek
sarslabilir. Asl nesneler sallanabilir.
V.
Derece: Olduka iddetli Depremler, hemen herkes tarafndan duyulur. Baz
tabaklar ve pencere camlar krlr. Svalar atlar. Aalar ve direkler sallanr (ivme: 100 mm/
sn2den byk). Ak havada insanlar kouur. Binalar titrer. Kk veya sabit olmayan
kararsz nesneler debilir. Aniden kap, panjur alp kapanabilir. Sarkal saatler durabilir.
VI.
Derece: iddetli Depremler, i ve d meknlarda herkes tarafndan duyulur.
Birok kimse korkarak binalardan dar kar. Ar ev eyalar yerlerinden oynar. ounlukla
svalar dklr, bacalar hasar grr. Genellikle hasar miktar azdr (ivme: 250 mm / sn2 den
byk). Svlar gl hareket eder. Yaplarda ince atlaklar oluur. Biblolar, kitaplar, resim
tablolaro duvardan debilir.
VII. Derece: ok iddetli Depremler, herkes dar frlar. Otomobil kullananlar
tarafndan fark edilir. Baz bacalar krlr. yi yaplm binalarda hasar nemsiz, normal
yaplarda hasar az, plan kalitesiz binalarda ise hasar olduka fazladr (ivme: 500 mm/sn2 den
byk). Motorlu arabalar hareket hlinde ise srcler tarafndan hissedilir. Aalar ve allar
orta iddetle sarslabilir. Gller ve akan sular zerinde dalgalar oluur. yi tasarml binalarda
nemsiz hafif hasar olabilir. Byk miktarda sva syrlabilir.
VIII. Derece: Tahrip Edici Depremler, bacalar, stunlar, antlar ve duvarlar yklr.
Panik yaanr. Ar ev eyalar ters dner. zel olarak iyi yaplm binalarda hasar az, orta
kaliteli binalarda olduka fazla, kt kalitelilerde ise byktr. Ahap ve yma duvarlar bina
iskeletlerinden dar frlar. Kuyu sularnda deimeler grlr. Az miktarda kum ve amur
akntlar meydana gelir (ivme: 100 cm / sn2 den byk). Motorlu arabalar iddetle sarslr.
Aalar krlabilir.
IX.
Derece: ok Tahrip Edici Depremler, binalar temellerinden oynar. Salam
binalarda bile hasar olduka fazladr. Yeryznde atlaklar oluur. Bariz zemin hasarlar olur.
Yeraltndaki borular kvrlr, kopar (vme: 250 cm/sn2 den byk). zellikle depremlere
dayanacak (yma) yaplar nemli hasar grebilir. Yeralt borular krlabilir.
X.
Derece: Ykc Depremler, binalarn ou yklr. Zeminde atlaklar meydana
gelir. Raylar bklr. Akarsu kenarlarnda ve dik yamalarda heyelanlar, amur ve kum
akntlar grlr (ivme: 500 cm / sn2 den byk). nemli heyelanlar grlr. Plajlar ve dz
arazi zerine yatay kum ve amur kaymtr. Kuyularn su seviyesi deimitir. Barajlar,
bentler, kanallar hasar grmtr. Hafife bklm demiryolu raylar mevcuttur.
24
XI.
Derece: Afet Depremler, ancak birka bina ayakta kalr. Kprler yklr.
Zeminde geni yarklar oluur. Kaymalar, faylar ve byk heyelanlar meydana gelir (ivme:
750 cm/sn2 den byk). Zemin malzemesi hareket eder. Deniz dalgalar nemli byklkte
meydana gelir.
XII. Derece: Byk Afet Depremler, adeta ta ta stnde kalmaz; her ey yklr,
harap olur (ivme: 980 cm / sn2 den byk).
Deprem Bykl, Magntd, kabaca 1900 ylndan balatlan ve aletsel dnem
ad verilen zamanda deprem derecesinin tespitinde analitik ve saysal yntemlerle rasyonel
deerelendirmelerin ve saptamalarn yaplmas ile elde edilen aritmetik ifadedir. Deprem
iddet cetvellerindeki sonulara bakarak bir depremin derecesinin saptanmasnda dikkatli
olmak gerekir. nk depremin ortaya koyduu bu sonularda, zeminin yapsal zellikleri,
binalarda kullanlan malzemenin cinsi ve miktar ile yap teknii gibi hususlarla hasar tespiti
yapan kiinin kendi grleri de etkili olmaktadr. Dolaysyla hata pay fazla olabilir. Fakat
deprem byklkleri daha doru yaklamdr. Richter Magnitd lei Pasadana Kaliforniya
Teknoloji Enstitsnden Dr. C. F.Richter tarafndan 1935 ylnda sismoloji bilimine
sunulmutur. Burada esas olarak, deprem odanda aa kan enerji miktar gz nnde
bulundurulmutur. Bu ekilde, deprem odanda boalan enerji miktar ile ilikili olan deprem
derecesine deprem bykl ad verilmektedir. Bir depremin magnitd, fayn krlmasnda
boalan toplam enerji miktarnn bir tahminidir. Bir depremin Richter magnitd ise
insanlarn hissedebilecei deprem bykl yaklak olarak 3 ve yeryznde olan en byk
deprem magnitdde yaklak olarak 8 dir. Richter magnitdnn st ve alt limiti olmamasna
ramen, Richter magnitdne gre 9 dan byk depremlerin olumas mmkn deildir. En
duyarl sismograflar yaklak olarak 2 byklnde ki depremleri kayt edebilir ki buda
yerde attmz admla aa enerjiye denktir. Yurdumuzda da kullanlan bu lekte en hafif
deprem 1,5, en etkili deprem ise 8,5 - 9 magnitd deerindedir. Burada Magnitd episantrdan
100 km uzakta bulunan bir standart sismografn (Wood - Anderson sismograf) kaydettii
yatay bileene ait maksimum genliin 10 tabanna gre logaritmasna tekabl etmektedir.
Deprem byklnn saptanmasnda kullanlan ltlere gre eitli byklk tipleri
bulunmaktadr: Cisim Dalgas Bykl (M b ): P dalgas kullanlarak hesaplanan
byklktr. Derin depremlerin byklnn bulunmasnda kullanlr. Yzey Dalgas
Bykl (M s ): yzey dalgalarnn genlikleri kullanlarak hesaplanan byklktr. Moment
Bykl (M w ): deprem srasnda aa kan enerjinin miktarn gsteren sismik moment
(M o ) kullanlarak bulunan byklktr. Sismik moment deprem odandaki kuvvetlerin
mekanik momentine karlk gelir. Sre Bykl (M d ): ok kk ve yakn depremlerin
sreleri kullanlarak hesaplanan byklk deeridir. Lokal Byklk (M); Kk, s ve
yakn depremlerde S dalgalar kullanlarak bulunan byklktr. Depremler byklklerine
gre aadaki ekilde snflandrlmaktadr (Tablo 1):
25
Byklk Derecesi
7'den byk
Byk deprem
5-7 aras
3- 5 aras
Kk deprem
1- 3 aras
Mikro deprem
l'den kk
ok mikro deprem
3,5 magnitd genellikle hissedilir. 3,5-5,4 nadiren hasara neden olur. 6.0 Iyi
tasarlanm binalar az hasar alr. Kt ina binalara byk hasar alr. 6,1-6,9 yaklak 100
kilometre kadar alanlarda ykc olabilir. 7.0-7,9 Daha byk alanlarda ciddi hasara neden
olabilir. 8 veya daha byk bir deprem. eitli alanlarda ciddi hasara neden olabilir.
Deprem Bykl ve Depremde Aa kan Enerji Arasnda Oran; Deprem
byklnde 1 birimlik deiim, ortaya kan enerji miktarlarnda ok byk farkllklara
neden olmaktadr. Deprem byklnn M=5 ya da M=6 olmas aslnda ok nemlidir.
nk deprem bykl M=6 olduunda ortaya kan enerji; bykl M=5 olan depreme
oranla 31,5 kat ve bykl M=7 olduunda ise ortaya kan enerji miktar yaklak 900 kat
artyor. Dolaysyla M=7 byklnde beklenen depremin ya da depremlerin olmamasndan
nce, M5 ve daha kk byklkteki depremlerin izlenmesi ve bu deprem bilgilerinin
kullanlmas gerekir. Bu nedenle, byk depremler olumadan kk depremlerin izlenmesi
son derece nemlidir. Herhangi byklkteki bir deprem srasnda aa kan enerji miktar,
kendisinden bir derece kk olan depremin enerjisinden 31,5 kat daha fazladr, Buna
karlk, yer hareketi bakmndan (sismik dalgann genlii bakmndan), bu iki deprem
arasnda 10 kat fark bulunmaktadr.
26
27
tarihinde meydana gelen 8,8 byklndeki depremde ise yaklak 800 kiinin yaamn
kaybetmesi deprem konusunda ok ileri almalar yaptklarnn gstergesidir (ekil 12).
ramen bu konuda blgede hibir almann yaplmam olmasdr. lmlerin ok byk bir
blm depremden deil, tsunaminden ldler. Blgede bir tsunami erken uyar sistemi
bulunmad iin 20000 - 30000 kiinin lecei depremde l says kayplarla birlikte
300000i amtr (Fotoraf ).
29
30
zerinde ayrca yap tarz ve kalitesinin ise depremden zarar grme zerinde etkisi byktr.
Bu bakmdan yap gvenlikleri yasal dzenlemeler ile salanmaldr.
Meydana gelen kk depremlerin izlenmesi iin kuyu sismometreli deprem
istasyonlar kurulmas gerekir. Ylda 1.000.000 tane kk depremler (byklkleri M2 ile
M3 arasnda olanlar) oluuyor. Buna karn; senede bykl ortalama M8 olan 1 tane
deprem oluuyor. Kk depremlerin kaydedilmesi ve izlenmesi iin de, derinden (kuyu
sismometreli) izleme sisteminin (DES) olmas gerekir. Ayrca, kk depremlerin izlenmesi
ile fay hatlarnn gncellenmesi ok hzl ekilde yaplabilir. Dier yandan, kk depremlerin
izlenmesi ile byk depremler nceden tahmin edilmeye allmaldr. Trkiyede derinden
izleme sistemi olmadndan ve son yllarda kurulan birka istasyonla baladndan dolay
kk depremlerin lke genelinde izlenmesi yaplamamaktadr. Her yl milyonlarca kk
(mikro) deprem olmaktadr. Oysa dnyada depremselliin izlenmesinde yzeyde veya kuyu
iinde yerleik duyarl sismometreler kullanlarak belirlenebilmektedir. Ayrca, her yl saylar
10 civarnda ve binlerce insann ld depremler de dnyann deiik blgelerinde doal
afetlere neden olmaktadr. 20. yzylda bu depremlerden en by (M=8.3) 1920 de inde
olmu ve 200,000 kii lmtr. 1976 ylnda inin Tangshan kentinde meydana gelen M7.4
byklnde ki depremde 655,000 kii, M=7.9 byklnde 1923de Japonyada meydana
gelen Tokyo depreminde 142,810 kii ve M=7.7 byklndeki 1906 ylnda Amerikann
Kaliforniya eyaletinde meydana gelen s odakl bir depremde ise kayp says yksek olmu
ve 3000 kii hayatn kaybetmitir. Benzer byklkte 1994 ylnda Japonyann Kuril
adalarnda meydana gelmi derin odakl bir depremde kayp says yaklak 10 kiiyle snrl
kalmtr.
lkemizde ise yaanan en byk deprem douda Erzincanda 1939 ylnda meydana
gelmi ve 32.700 kii hayatn kaybetmitir. Yaklak olarak byklkleri ayn olan ikinci
deprem ise Austos 1999da meydana gelen M=7.8 byklndeki Marmara depremidir. Bu
depremde l says kesin olmamakla beraber 20 binin zerinde ve neden olduu ekonomik
kayp ise 20 milyar dolardr. 23 Ekim 2011de meydana gelen Van Depremi yzlerce cana
mal olmu ve blgede ciddi yapsal ve altyap hasarna neden olmutur. lkemizde 6316
Sayl Kentsel Dnm Yasas ancak Van depreminin ortaya kard tahribatn sonucunda
Cumhuriyet Tarihinde kan en reformcu yasalardan birisi olarak kartlm ve deprem odakl
gvenli kentleme uygulamalar devam etmektedir.
Sonu olarak deprem ncesi, deprem bakmndan duyarl alanlar belirlenerek
haritalanmaldr. Risk haritalar yaplmaldr. Duyarl ve riskli sahalar imara kapatlmal,
yaplama var ise nakledilmeleri veya binalarn gvenli hle getirilmeleri salanmaldr.
Zemin aratrmas yaplmal ve yerleim birimleri depreme dayankl olan salam zeminler
zerine kurulmaldr. Diri fay hatlar zerinde evler ve sanayi tesisleri kurulmamal, barajlar
yaplmamaldr. Ayrca petrol ve doalgaz boru hatlar, ana ulam yollar ve tneller
geirilmemelidir. Depreme dayankl yaplar ina edilmelidir ve bu durum yasalarla balayc
olmaldr. Yaplar zemin incelemelerinden balayacak ekilde depreme dayankl inaat
teknikleri kullanlmal, hazr beton, kaliteli malzeme, projeye uygunluk, uygun mimari, yap
sigortas zorunluluu ve sk denetim getirilmelidir. Stratejik binalar depreme dayankl
31
1.3.
Zemin Svlamas
32
33
34
iin gevek bir yerleimin nne geilmesine ve daneler arasndaki boluk suyunun drenajnn
engellenmesine baldr.
Svlama potansiyeli olan zemin blgelerini, zeminin yapsndan hareket ederek
belirli lde tahmin etmek mmkn olabilirse de, bir depremde svlamann olacan
tahmin etmek zordur. Zemin tr, younluunu ve yer alt su seviyesinin derinliini
belirleyerek, zemin svlama potansiyeli yksek blgeler belirlenebilir. Bunun yannda
depremin skl ve bykl, alnacak tedbirlerin belirlenmesinde etkili olur. Genellikle,
yeralt su seviyesinin yksek olduu yerlerdeki yakn zamana ait olan skmam kum ve
siltlerin svlama potansiyeli yksektir. Bunun yannda akarsularn yd kumlar,
boyutlarndaki dzgnlk nedeniyle svlama potansiyeline sahiptirler. Yeralt su seviyesinin
yzeye 10 m den daha yakn olmas da svlama tehlikesini arttrr. Buna karlk yer alt su
seviyesinin 20 mden daha derinde ve sk zeminlerde svlama potansiyeli azdr.
Svlaabilir zeminler hangileridir?
Potansiyel olarak svlaacak zemin tabakalarnn bulunup bulunmadnn
belirlenmesi korunma tedbirlerinde nemli yere sahiptir. Bu da hangi zeminlerin svlaabilir
olduu gibi nemli bir soruyu dourmaktadr. Temiz kumlarn potansiyel olarak
svlaabilirlii uzun zamandan beri bilinmektedir. Ancak siltli ya da siltli killi kumlar ile
akll zeminlerin svlaabilirlii konusunda hlen bir karmaa mevcuttur. ri daneli ve akll
zeminlerin davran tekrarl sismik ykler altnda, kumlarn bu ykler altndaki
davranndan ok fazla farkllk gster mez ve potansiyel olarak svlaabilirler. Ancak bu tip
zeminler, daha ince daneli kumlu zeminler ile karlatrldnda davran olarak iki nemli
farkllk gsterirler. Daha geirimli olduklarndan sismik ykleme srasnda oluan tekrarl
boluk suyu basnc daha abuk dalabilmektedir ve oluumlar srasnda iri ve ar ktleli
danelerinden dolay ok nadiren gevek depozitlenme karakteri gstermektedirler ve
dolaysyla bu tip zeminlere doada gevek olarak ska rastlanmamaktadr. Daha az geirimli
tabakalar arasnda sktnda, ince daneli plastik olmayan malzemelerin akll danelerin
boluklarn doldurduu durumlarda ya da tabakann olduka kaln ve buna bal olarak
drenaj mesafesinin uzun olduu durumlarda; deprem ykleri altnda iri daneli zeminlerin
yksek geirimlilik avantaj bozulabilir. nce daneli (siltli ve killi) zeminparacklarnn iri
daneleri birbirlerinden ayracak ya da genel zemin davrann kontrol edebilecek miktarlarda
olduu durumlarda, svlamann gereklemesi iin siltli ya da killi malzemenin plastik
olmamas ya da dk plastisiteli olmas (PI < 10 - 12 %) koulu salanmaldr (Tablo 2).
Aslnda dk plastisiteli silt ve siltli kumlar hem svlaabilir olmalar hem de boluk suyu
basncnn hzl dalmn engelleyebilecek kadar dk geirimlilikleri sebepiyle en tehlikeli
zemin trleridir.
35
Kil
Svlaabilir
36
meydana geldiini, bu durumun yukar doru stteki kum tabakalarna yaylmasyla temel alt
zeminin tama gcn zayflattn ve binalarda oturma ve dnmelere sebep olduunu
gstermitir (ekil 18).
ekil 18: 1999 Marmara Depremine ve svlamaya mazruz kalan Adapazarndan bir grnt
(Adapazarnda yeralt su seviyesinin yksek olmas ve zeminin siltli kil olmas zemin
svlamasnn ortaya kmasnda ok nemli rol oynamtr)
Binann arl byk deilse tama gcnn zayflamas byk oturmalar ortaya
karmaz. Ancak, depremin bitiminden sonra zeminde boluk suyunun zamanla oluacak
drenaj hasar dourabilecek oturmalara sebep olabilir. Depremden sonra zemin yznde, altta
kum tabakasnda basnla skm suyun ve ince kumun kaynamas svlamaya iaret eden
ve ok rastlanan bir gzlemdir. stinat duvarnn arkasndaki zemin svlat zaman yatay
zemin basnc nemli derecede artarak, duvarn kaymasna, dnmesine veya kesitlerinde g
tkenmesine sebep olabilir. Zemin svlamas potansiyeli olan bir blgede yaplacak yapda
alnabilecek tedbirlerin banda muhtemel kk zemin hareketinden doabilecek etkilerin
karlanmas gelir. Temel trnn ve derinliinin seiminde, yer hareketinin yapy olumsuz
olarak olarak zorlamasnn azaltlmas esas alnmaldr. Plak temel seerek rijit temel
oluturulmas ve kazk ve kuyu temel sistemi ile svlama potansiyeli bulunan tabakann
altna inilmesi tavsiye edilebilir. Svlama potansiyeline sahip tabakann kaldrlmas ve
deitirilmesi, enjeksiyonla veya sktrlarak sk durumuna getirilmesi ve yeralt su
seviyesinin drlmesi alnacak dier tedbirler olarak sralanabilir.
37
Relatif sklk
Standart penetrasyon
Sismik gemi
Dane ekli
Titreim
38
nlemektir. Hedefe ulamak iin zeminin skl arttrlr veya zemin iindeki suyun drenaj
salanr.
Dinamik kompaksiyon
Vibroflotasyon
Ta kolonlar
Sktrma enjeksiyonu
Zemin deitirme
Drenaj teknikleri
1.4.Volkanizma
Yerkrenin jeolojik tarihesi ierisinde birok kez magma klar olmu ve buna
bal olarak yeryzene gazlar, lavlar ve piroklastik malzemler kmtr. Bilindii zere
volkanizma geni anlamyla yerin i ksmlarnda yer alan magmann yeryzne doru
sokulmas veya ykselmesi srecidir. Bu ykselme bazen yerkabuu iinde herhangi bir
derinlikte son bulur. Buna derinlik volkanizmas veya pltonizma denir. Bazen de magma
yerkabuunu katederek yryzne kar. Buna da yzey volkanizmas veya dar anlamda
volkanizma ad verilir. Volkanizmayla yeryzne kan maddeler kat, sv ve gaz olmak
zere hlde bulunurlar. Kat maddeler; bacann st ksmnda kalm eski ve kat lav
paralar tekil edebildii gibi, bacann kenarlarndan koparlm unsurlar veya basnl gaz
k srasnda bacay dolduran sv magmann st ksmndan koparlan lav paralar da
39
meydana getirebilir. Piroklastik maddeler veya tefra isimleri de verilen bu maddeler eitli
byklkte olurlar ve buna gre deiik isimler alrlar. aplar 0.25 mm'den daha kk
olanlara ince kil veya toz; 0.25-4 mm arasnda olanlara volkan kl; 4- 32 mm arasnda
olanlara lapilli ve 32 mmden daha byk olanlara da volkan bombas veya blok isimleri
verilir.
Sv maddeler volkanlardan kan sv hldeki ergimi lav ismi verilen maddelerdir.
Lavlar volkanlardan dar atldktan sonra yeryzeyinin eimini takip ederek akarlar ve ukur
yerleri doldururlar. Lavlarn akcl kimyasal bileimlerine ve scaklklarna baldr. Asit
lavlar daha souk (genellikle 600 - 700ler arasnda) ve kvamldr. Buna karlk bazik
lavlar daha scak (1000-1200 civarnda) ve akcdrlar; k sahasndan daha uzak
mesafelere yaylabilirler. Gazlar; pskrme srasnda volkanlardan kan en byk ksmn su
buharnn tekil ettii unsurlardr. Bu gazn bulunu oran % 70'e yaklar. Su buharnn
dndaki gazlar karbondioksit, Hidrojen slfr, Karbon monoksit, Klor, Amonyum klorr ve
Kkrt dioksit gibi gazlardr.
Patlamal volkanlardan kan piroklastik maddelerin de yzlerce metre ykseklere
savrulduu, bunlarn da iddetli rzgrlarn hkim esi ynnde kilometrelerce uzak
mesfelere tandklar da bilinmektedir. Bu hdise, uaklarn seyr- seferini olumsuz ynde
etkilemektedir. Gl piroklastik madde klarnn olduu volkanik faliyet esnsnda hava
durgun bir hlde ise volkanik toz - kl - kum volkann yakn evresinde ylr. Bu ylma,
rzgrn etkisiyle Pompei, Herculanum ve St. Pierr ehirlerinde olduu gibi kaln rtler
hlinde kendini gstermi ve bylece byk bir afet hlini almtr.
miktarlarda gaza doygun yksek vizkoziteli akkan magma patlayarak pskrmeye neden
olur ve bu durum Eksplosiv volkanizma olarak bilinir (ekil 19).
magmaya dnr (ekil , ). Oluan yeni magma, atlaklardan geip ykselerek yzeye
pskrr ve stteki levhann zerinde yeni volkanlarn oluuma yol aar. Birok volkann
oluumu levha snrlarnn giriimiyle balantl olmasna karn bazlar bu snrlara uzak
yerlerde ortaya kabilir. Bu volkanlarn scak noktalar olarak adlandrlan olaanst scak
blgelerin varl sonucunda oluurlar. Scak noktalarn astenosfer ve alt mantoda bulunur.
Scak noktalarda, s akmlarnn mantonun iinden geerek ykselmektedir.
ekil 20: Dnya'da Aktif Volkanlar Plaka Snrlarnda Meydana Geliyor. Depremlerin
meydana geldii aktif deprem kuaklar bir baka ifadeyle aktif volkanik kuaklardr.
Belirtildii gibi volkanlarn yaklak olarak % 75'i Byk Okyanus'un kenarlarnda yer
almaktadr. Ate emberi olarak adlandrlan bu saha, Byk Okyanus'un kuzeyinde Alaska
ile Aleut Adalarn; dousunda, Kuzey Amerika ktasnn batsndaki Kaskad (Cascade)
Dalar'n, Orta Amerika'y ve And Dalar'n; gneyinde Antarktika kylarn ve batsnda
ise, kuzeyden gneye doru, Kamatka, Kuril Adalar, Japon Adalar, Ryukyu Adalar,
Filipinler, Endonezya Adalar (Byk Okyanusu Hint Okyanusundan ayran snr zonunda yer
alan buras, ayn zamanda, Alp-Himalaya kuayla olan birleme yerine karlk gelir.
Dolaysyla bu volkanik saha ad geen kuaa da girer, zaten onun uzants niteliindedir),
Yeni Gine ve Yeni Zelanda gibi yerleri iine alr (ekil 21).
43
St. Helena Seamount Chain - Cameroon Volcanic Line (Saint Helena hotspot)
45
aka gemi ve hayt durmutur. lgintir ki, bu afette dier kaabilenler gibi kama imkn
olmayan hapishanenin kaln duvarlaryla evrilmi bir hcre mahkmu sa kalabilmitir.
75.000 yl nceye ait Toba, Endonezya Volkanizmas, 2800 km3 lk patlama olup son
2 milyon yl iinde ki en byk patlama olduu sanlmaktadr. Patlama ile 10E12 kg slfrik
asit aa kmtr. Toba patlamas ile yzeyde 3 ila 4 C souma meydana gelmitir.
1783 ylna ait Laki, zlanda Volkanizmas, sekiz ay sresince devam etmi ve bu
srede 14 km3 tefra ve bazaltik lavlardan oluan malzeme yzeye kmtr. Bu patlamann
gazlar Suriyeye kadar ulamtr. zlandada gazlar asit yamuruna neden olmutur. Bu
patlama ile zlandada ekin yetmezlii ve ktlk meydana gelmitir. nsanlarn 1/4 hayatn
kaybetmitir. Patlama ile birlikte byk oranlarda Helen Volkanizmasnn 80 kat miktar
slfrik asit atmosfere karmtr. Bu volkanzima iklimde deiimlere neden olmu Amerika
Birleik Devletleri'nde, k ortalama scakl 225 yllk ortalamasnn altnda 4,8 C olarak
gereklemitir (ekil 24).
46
12 Haziran 1991 ylna ait Pinatubo, Filipinler Volkanizmas ile gaz bulutlar 20 km
ykselmitir. 1991 ylna kadar snm bir volkan olarak kabul edilen Pinatubo'nun, 500 600 yllk sessizliinin ardndan Haziran 1991'de son patlamas meydana gelmitir. Bu
patlama, 20. yzyln en iddetli patlamalarndan biridir. Bu yzyln en byk nc
patlamas olmutur. kan malzemenin hacmi 5 km3 tr. SO 2 gaz stratosfere ulam ve
hafta da dnyay sarmtr. 20-30 derece kuzey enlemlerinde scaklklar 3,5 C derece
artmtr. Fakat kresel olarak 0,5 C scaklk azalmasna neden olmutur (ekil 25, 26).
ekil 26: 14 Haziran ile 26 Temmuz Arasnda Pinatubo Patlamas Gelen Stratosferik Aerosol
Dalmnn SAGE II Haritas
47
ekil 27: Volkanlarn diriliklerinin izlenmesi ve risk odakl volkanik alanlarn takibi
Erken uyar amal Volkanlar ve Depremler arasnda balant nedir? Deprem etkinlii
scakla bal olarak magma haznesinde gelien krklarn olumasnn takip edilmesiyle
meydana gelir (ekil ). Volkann kanatlarna yerletirecek tek bir sismometre ile dahi krlma
saysn ve birden fazla (en az 3) sismometrenin yerletirilmesiyle magma haznesin ierisinde
gelien krlma gerilmesinin yerleri belirlenerek izleme yaplr. Depremler aklanmaya
alld gibi yzeye kmak iin yukarya hareket eden scak malzemenin gevrek kaya
malzemesinde meydana getirdii krklarla deprem meydana gelir. Pek ok pskrme deprem
etkinliinde ki artma ile nceden bilinebilir ve kayt edilen depremin fiziksel parametreleri
(iddeti, bykl ve olu sresi) otomatik olarak volkan izleme laboratuvarna aktarlarak
uzaktan takip edilmesi gvenle yaplabilir. Deprem izlemeye ilave olarak GPS ile
deformasyon deiimlerinin ok hassas aletler olan tiltmetrelerle llmesi ve gaz klarnn
toplanan numuneler zerinden gaz lm veya uzaktan alglama ile takibi ile takip edilmesi
gerekir.
Laharlar ve amur akntlarn da bu balamda belirtmek yerinde olacaktr. Bunlardan
lahar Cava adasndan alnan bir terimdir ve piroklastik maddelerden mteekkil ktlelerin
yamatan aaya yuvarlanmas eklinde tezahr eden tefra larn ifade iin kullanlr.
Bunlar koptuklar ve getikleri sahalarda deiiklikler yaparak koninin ekillenmesine yardm
ederler. Ekseriya indifalardan sonra, muhtemelen indifalar srasnda eklenen yeni malzemeyle
kritik denge asnn almas neticesinde meydana gelen ve bu sebepten dolay da kzgn
tefradan mteekkil olan bu lara, yksek scakllklarndan tr, scak lahar da denir.
Buna karlk volkanik amur akntlarnn teekkl, volkan yapsnn yamalarndaki
tefrann kayganlamasna baldr. Bu sebeple bunlar krater gllerinin indifa veya deprem
sarsntlar neticesinde tefra ktleleri zerine boalmas, indifa srasnda birdenbire eriyen kar
ve buzlardan meydana gelen byk miktarda suyun veya anormal derecede kuvvetli ve srekli
yalarn tefradan mteekkil malzemeyi mobil hle getirmesi neticesinde teekkl ederler.
Bu tarzda oluan volkanik amur akntlarn souk lahar ad altnda ifade eder. Scak veya
souk laharlar ile yer deitirmi olan tefra depolar dzensiz tabakalama ile gelime
gsterirler. lerinde eitli ebatta bloklar, srklenme esnasnda izilmi enkazda bulunur.
Deponun yzeyi, tpk heyelan ktlelerinde olduu gibi kayma, akma ve ylma neticesinde
meeydana gelen karakteristik bir dalgal topografya arzeder. Her iki lahar eidi de ok
tahripkrdr. Bunlar akarsu mecralarn tkar, tamalara yol aar, kyleri ve htt kasabalar
rterek, ykarak veya srkleyerek tahrip edebilirler. Ekvator ve zlandada olduu gibi kar ve
buzlarn birdenbire erimesi ile birlikte meydana gelen laharlar bilhassa tehlikelidir.
48
1.5.
Ktle Hareketleri
49
50
ekil 32:kme
Heyelan, toprak, ta veya bunlarn karmndan oluan bir zeminin ya da eitli
kayalarn, bir yzey zerinde, aaya ve darya doru hissedilebilir bir ekilde dz veya
dnel olarak hareket etmesine heyelan denir (ekil 33). Hareketin hz, yama eimi ve su
miktar ile orantldr. Heyelanlarda, ou hareketin kak ekilli bir yzey zerinde olumas
karakteristiktir. Heyelanlarda st ksmlar aaya doru kayarken, aa ksmlarda kme,
kabarma ve akma blgeleri grlr.
ekil 34: Yama durayllnda temel mekanik model; Kaydran kuvvetler ile direnen
kuvvetler arasndaki iliki, M cos = Msin
51
Bu denge gvenlik katsays terimi ile ifade edilmektedir. Gvenlik katsays dengeyi
koruyan kuvvet ve momentlerin, kaymay salayacak kuvvet ve momentlere oran olarak
tanmlanmaktadr. Gvenlik katsays kayma direnci ve gerilmelere gre deimekte ve
potansiyel kayma yzeyi boyunca direnen kuvvetlerin, kaydran kuvvetlere oran, bir noktada
diren gsteren momentlerin, kaydran momentlere oran veya potansiyel kayma yzeyi
boyunca zemindeki mevcut kayma direncinin, ortalama kayma gerilmelerine oran gibi
matematik yaklamlar ile hesap edilebilmektedir. Problemin zm iin eitlik, ilk defa
Collin (1846) tarafndan, Gvenlik Katsays = Direnen kuvvetler / Harekete geiren
kuvvetler eklinde tanmlanmtr.
Baz ktle hareketleri birka saniye ierisinde oluup tamamlanarak tek bir blgeye
has kalr. Bununla birlikte ktle hareketleri genellikle jeolojik, topografik, iklim vb.
faktrlerinin hep birlikte etkili olduu daha geni alanlarda meydana gelirler. Belli bal
fiziksel zellikleri bilinen baz kabuk hareketleri, erozyon ve anmann meydana geldii kaya
evlerde kaymann oluumu ve geliimi tek bir nedene balanamayabilir. Sonu olarak baz
kuvvetler yamacn veya evin aaya doru hareketini balatabilir. Burada hareketi douran
son kuvvet yalnzca tek bir nedene bal deildir, birok etkenin oluturduu zincirin bir
halkasdr.
Ktle hareketleri yerekimine bal olarak birok faktrn etkisiyle meydana
gelmektedir. Ancak hareketlerin oluma annda, yalnzca bir etken ktleyi evden aa
hareket ettirmee yeterli olabilir. Bu son etken, ktle hareketlerini oluturan tetikleyici bir
faktr olarak ortaya kacaktr. Bu arl artrc nedenler; bata ya ve deprem olmak
zere yama dzeyi zerinde enkaz depolanmas, ar tesislerin yaplmas, ar vastalarn
geirilmesi, yapay sarsntlar olarak bilinmektedir. Ancak ok yaygn olarak ktle
hareketlerinin tetikleyici kuvvetinin yalar olduu anlalmaktadr. Temelde, ktle
hareketlerini douran esas husus yer ekiminin varldr. Ancak srtnme kuvveti ile
kohezyon veya taneleri birbirine balayan ba direnci gibi zellikleri etkileyerek hareketleri
abuklatran ve kolaylatran bir takm doal ve yapay nedenler de sz konusudur. Yamac
oluturan tabakalarn eiminin, yama yzeyinin eimi ynnde olduu durumlarda tabaka
yzeyleri genellikle kayma yzeyleri hlinde geliirler. Dz olan bu tabaka yzeyleri ise
kaymay kolaylatrr. Ayrca yama yzeyini tekil eden malzemenin altnda yer alan killi
tabakalar, szan sularla kaygan hle gelerek, srtnmenin azalmasna ve zerlerindeki
malzemelerin kaymasna yardmc olur. Yamac tekil eden tanelarn yzey zellikleri de
srtnmeyi etkiler. Dz yzeylere sahip tanelar srtnme kuvvetini azaltr; kaymay
kolaylatrr. Srtnme zerinde yama eiminin de rol olduu ak bir ekilde ortaya kar.
Ayrca, yama eiminin azl, yamacn bitki rts bakmndan fakirlii veya yoksun oluu,
szmay arttrmas bakmlarndan srtnme kuvveti zerinde dolayl bir ekilde negatif etkiye
sahiptir. Bylece szan sularla srtnme kuvveti byk oranda azalr.
Yamac tekil eden tanelar birbirine balayan ba direncinin zayflamas kaymalara
sebep olan bir dier faktrdr. Ba direncinin zayflamas ve ortadan kalkmasnda rol
oynayan faktrlerden biri ar nemdir. Ar nem kaymaya kar koyan ba direncini
zayflatt gibi, tm yama malzemenin sspansiyon hle getirerek onu tamamen ortadan
52
kaldrabilir de. Yama eiminin azl ve yamacn bitki rtsnden yoksun oluu suyun
szmasn kolaylatrmas bakmndan yama neminin artmasna yardmc olur. Ba direncini
zayflatan ve ortadan kaldran bir dier faktr kimyasal ayrmadr. rnein kalkerli bir
imento maddesiyle birbirine balanm tanelar bu imentonun erimesi sonucu serbest
kalabilirler. Yeter derecede nem kk boyuttaki gevek tanelar kapilarite kuvvetiyle bir
arada tutan, bunlar arasnda kohezyon salayan bir faktrdr. Herhangi bir sebeple bu nemin
kaybolmas kohezyonun ortadan kalkmasna yol aar. Bu durum ise kaymay kolaylatrr.
Yine bitki rtsyle kapl yamalarda bu bitkilerin kkleri tanelar bir arada tutan bir ba
grevi yrtr. Bitki rtsnn tahribi bu ba ortadan kaldracandan hareketleri tevik
edici bir zemin hazrlanm olur. zetle, eik dzlemde duran bir cisim yer ekimi ivmesi ile
veya su etkisi, deprem, yapay titreim gibi tetikleyici kuvvetlerle bir biimde yama aa
harekete zorlanmaktadr. Eer kaydran kuvvetler kk, direnen kuvvetler daha byk ve
gl ise burada gvenlik katsays 1 den yksektir ve yama sabit (stabil) tir. Buna karn
direnen kuvvetler daha kk ise kaydran kuvvetler gl, gvenlik katsays 1 den kk ve
yama sabit deildir. Yatayla ya da topografya yzeyiyle bir a yapan doal veya yapay
birikim, ktle olarak tanmlanan ev ya da yama zerinde bulunan kaya, toprak veya
molozun yama aa hareketi ktle hareketi olarak tanmlanmaktadr. Dolaysyla ktle
hareketlerinin kkeni ne olursa olsun, kaydran kuvvetlerin direnen kuvvetlerden fazla olmas
durumunda ktle hareketleri meydana gelmektedir. Dier bir deyile bir cismin eim aaya
hareket etmesi iin o cisimle yzey arasndaki srtnme direncinin almas gerekir. Bu
durum ise tamamyla ktle hareketlerini hazrlayan ve onlarn zerinde etkili olan faktrlere
baldr. Bu bakmdan ktle hareketlerinin anlalabilmesi iin ktle hareketleri duyarllk
sahalarnn tespitinde arlkl olarak jeomorfoloji, jeoloji, hidrografya, vejetasyon, toprak ve
klimatolojik zellikler zerinde durulmakta ve ktle hareketlerinin bu faktrlerden ne
derecede etkilenebilecei ortaya konulmaya allmaktadr.
53
54
Konum
Nedeni
1916
talya, Avusturya
Ya
10000
1919
Endonezya
Volkanik
5110
1920
in
Deprem
200000
1933
Sichuan
Deprem
6800
1945
Japonya
Ya
1200
1949
Tadzhik
Deprem
15000
1949
Sovyetler Birlii
Deprem
20000
1954
Avusturya
Ya
200
1958
Japonya
Tayfun
1094
1962
Peru
Ya
5000
1963
Vaiont (talya)
Su
2600
1964
Alaska
Deprem
860
1970
Huascaran (Peru)
Deprem
18000
1980
Wahington
Volkanizma
50
1985
Volkanizma
23000
1987
Ekvator
Deprem
1000
1998
Casitas (Nikaragua)
Ya
2000
1999
Venezuella
Ya
20000
yedirme, giydirme giderleri, alt yap, haberleme ve ulatrma tesislerindeki hasarlarn onarm
giderleri ile konutlarn eitli hasarlarnn onarm ve bunlarn yeniden yapm giderleri ile
byk maddi kayplar meydana gelmektedir. Salt bu nedenden dolay dnyann en gelimi
lkelerinden olan Birleik Devletlerde her yl 2, Japonya'da 1,5 milyar dolar maddi kayp
meydana gelmektedir.
Dolaysyla ktle hareketleri, gncel jeomorfolojinin dinamik konularndan biri
olmasnn yan sra, ayn zamanda sosyo-ekonomik bir olgudur. Ayrca, deprem ve su takn
gibi afetler birka yl hatta daha fazla aralklarla etkin olurken, ktle hareketleri ok daha sk
aralklarla toplumu etkilemekte ve belirtilen dier afetlere gre dal da daha yaygn
olmaktadr. Kentlemenin hzlanmas, endstrileme, yol, baraj, iskele ve tnel gibi yaplarn
yaygn olarak kullanlmasyla ktle hareketleri giderek artan bir oranda gndem
oluturmaktadr. Uluslararas toplum bu nemli sorunu tanmlamak, zararlarn en aza
indirmek iin ortak almalar yapmtr. Zemin Mekanii Kongreleri (ICOSMFE,
ECOSMFE, Pan American CSMFE), Kaya Mekanii Kongre ve Sempozyumlar (ICRM, US,
Rock Mechanics Symposium), Mhendislik Jeolojisi Toplantlar (Congress IAEG) gibi genel
amal balayan toplantlar son dnemlerde daha da zelleerek yalnzca ktle hareketlerinin
aratrlmasna ynelik olarak dzenlenir olmutur. International Symposium on Landslide,
(ISL) bunlardan biridir. Bir dieri Japon-Amerikan ortak giriimi olan International
Conference and Field Trip on Landslidesdr. Bu toplantlardan baka, bilgi deiimini ve
ilerlemesini salamak amacyla Geotechnique ve Journal of Geotechnical Engineering-ASCE,
Rock mechanics, Landslide News, Landslide gibi sreli dergiler yaynlanmaktadr.
Ktle hareketleri sonucunda, can kayplar ve yaralanmalar ile birlikte tarm ve orman
blgeleri, tnel, ta oca, maden oca, kanal, su, baraj, karayolu, demiryolu gibi sahalar
tahrip olmaktadr. Alt yap hasarlar, eya ve malzeme kayplar, hayvan ve tarm rnleri
kayplar, kurtarma, ilk yardm ve geici barnma almas giderleri, tedavi, beslenme ve
yedirme, giydirme giderleri, alt yap, haberleme ve ulatrma tesislerindeki hasarlarn onarm
giderleri ile konutlarn eitli hasarlarnn onarm ve bunlarn yeniden yapm giderleri ile
byk maddi kayplar meydana gelmektedir. Sadece bu nedenden dolay Dnyann en
gelimi lkelerinden olan Birleik Devletlerde her yl 2, Japonya'da 1,5 milyar dolar maddi
kayp meydana gelmektedir.
nceleri jeolog ve jeomorfologlarn bilimsel adan deerlendirdikleri ve zm
nerdikleri bu konu gnmzde artk bata inaat mhendisleri olmak zere birok farkl
meslek branlarnn giderek odaklandklar bir konu olmutur. Bylece kompleks etkenler
altnda meydana gelen bu problemin duyarllk hesaplamalarnda jeomorfoloji, klimatoloji,
hidrografya, toprak ve vejetasyon zelliklerinden, meteoroloji, mhendislik jeolojisi, zemin
ve kaya mekanii zelliklerine, insan ve onun faaliyetlerine kadar birok konu birlikte
deerlendirilmi, her bilim dal kendine zg yntemler ileri srerek sorunun zm yolunda
dikkate deer katkda bulunmulardr. Ktle hareketlerine etki eden parametrelerin tespiti ve
bunlarn elde edilmesindeki potansiyel belirsizliklerin varl, gvenlik katsaysnn tespiti,
bunlarn deerlendirilmesi ve analizi gibi sorunlarn zm yolunda birok teknik ve
yaklam ileri srlmtr.
56
esasna dayanmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi XX. Yzyl sonlarnda elde gl saysal
zmleme yntemleri, nitelikli laboratuvar ve arazi lm aletleri ve lm, gzlem yollar
bulunmasna karn varlan sonular ou zaman arazideki gerek durumu tam olarak
yanstmad ileri srlm ve bu gr destek bulmutur. Bylece uygun zm iin yeni bir
bak asna ihtiya bulunduu artk bu konu ile ilgilenenlerce kabul edilir olmutur.
Durayllk problemlerinin salt deterministik ve gzlemsel yntemler kullanlarak doru
sonularn elde edilememesi, 1970'lerden balayarak bata duyarllk ve olaslk olmak zere
dier yaklamlar gndeme getirmitir. Bilindii gibi ktle hareketlerini douran esas husus
yer ekiminin varldr. Ancak bu hareketleri abuklatran ve kolaylatran bir takm doal
ve yapay nedenler de sz konusudur. Kayalarn ve zeminin yaps, tabakalama durumu,
arazinin topografyas, iklim, bitki rts, yerstsular ve yeraltsular ve insan faktr
bunlardan bazlardr. Bu bakmdan ktle hareketlerinin anlalabilmesi iin bu etkenlerin
analiz edilerek ortaya konulmas gerekmektedir. Ancak etkenler bir yerden dier bir yere
byk lde deimektedir. Bu deimeler ve bunlarn birlikte etki etmeleri ktle hareketi
tiplerini ve oluum hzlarn ortaya koymas bakmndan son derece nemlidir.
Bu karmak durumun anlalabilmesi ise Corafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan
Alglama temelli modellemelerle ancak mmkn olabilmektedir. Bu sistem ile zeminin etkili
faktrlerden ne derece etkilendii ve etkilenebilecei ortaya konularak ktle hareketlerinin
nerelerde oluabilecei ihtimali tespit edilebilmektedir.
Corafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Alglama temelli bu almalarda ktle
hareketlerinin dal ve onlarn etki eden faktrlerine gre gerekleme ihtimali zerinde
birok teknik ve yaklam ileri srlmtr. Bu yaklamlarn esas be farkl temele
dayanmaktadr.
Bunlardan birincisi dorudan arazide tespit edilen ktle hareketleri lokasyonlarnn
dal ve yayllarnn haritalanmasn kapsayan geleneksel yntemlerdir. kincisi, gemite
meydana gelmi olan ktle hareketleri ile ya ve deprem gibi tetikleyici faktrler arasndaki
ilikinin belirlenerek bu faktrlerin olma sklklar ile var ise bir bantnn belirlenmesidir.
ncs, gvenlik katsaysnn hesaplanmasn ieren, ampirik yntemlere dayanan ve ok
ayrntl laboratuar ve arazi almalarn kapsayan genellikle de byk lekli olan
deterministik yaklamlardr. Drdncs, bir veya iki temel harita esas alnarak bunlarn
bilgi ve arazi tecrbesiyle desteklenmesi ile yaplan kalitatif analizdir. Son yaklam ise ktle
hareketleri ile bu hareketlere neden olan etkili faktrler arasndaki ilikiye dayanan kantitatif
yaklamlardr. Bu temel esaslara dayal ok farkl uygulamalar ve yntemler ska ileriye
srlmektedir. Dolaysyla bu yaklamlar hakknda ok farkl snflandrmalarla
karlalmaktadr. Bunlardan genelletirilmi ve daha yaygn olarak kullanlan bir
snflandrma ekil 24te grlmektedir. Ayrca bu yaklamlarn uygulanmasnda kullanlan
bir takm alt teknikler de bulunmaktadr. Koullara Bal Arlkl Metot, Saysal htimal
Metotu, Objektif Teknikler Bulank Mantk, Yapay Sinir Alar gibi uygulamalar
dolayl haritalama yaklamlar ierisinde ska kullanlan alt metotlardandr.
Koullara Bal Arlkl Metot; etki eden faktrlerin teorik olarak
snflandrlmasndan ve derecelendirilmesinden ibarettir. Burada eim arttka ktle
58
1.6.
Erozyon
gibi fiziksel faktrler, toprak erozyonu srecinde etkilidir fakat bunlardan daha nemlileri
uygun olmayan tarm uygulamalar, ormanszlatrma, ar otlatma ve arlkl olarak inaat
faaliyetleridir. Andrc maddelere gre,
Su erozyonu
Buzul erozyonu
Kar erozyon
Rzgr erozyonu
Toprak erozyonu
Organik erozyon
Suya bal toprak erozyonu dngsnde ilerleme ve manzara konumu aamasna bal
olarak lineer erozyon ve yzey erozyonu eklinde bir tasnif yaplabilir.
Yerkabuunun akarsular, rzgrlar, dalgalar, buzullar vb. d kuvvetler tarafndan
andrlmas, normal olarak ileyen srelerdendir. Bu srete anarak tanan toprak telafi
edilebilmektedir. Ancak, insanlarn mdahaleleri ile ya da baka sebepler nedeniyle anarak
tanan toprak miktar ok fazla ve yerine yenisi konulamyorsa, toprak erozyonu problemi
balam olur. Ana kayann ayrmasyla oluan materyal, zelikle de bu materyalin st
ksmnda yer alan topraklar, d etkenlerin tahrip edici faaliyetleri sonucunda yerlerinden
koparlarak tanmaktadr. Bu tama ilemini genel olarak kurak ve yar kurak blgelerde
rzgrlar, glasyal blgelerde buzullar, flvyal blgelerde ise akarsular gerekletirmektedir.
Bu bakmdan toprak tama ilemi yerkabuunun byk bir blmnde olduu gibi atmosfer
ve hidrosfer artlar tarafndan arlkl olarak gerekletirilmektedir.
Bilindii gibi 10-15 cm kalnlnda toprak tabakasnn oluumu binlerce sene gibi
uzun bir sre aldndan topran deerinin bilinmesi ve onun korunmas son derece
nemlidir. Bu bak as dorultusunda, erozyon ve koruma nlemleri tarm, orman ve toprak
konularyla ilgilenenlerce nemsendii gibi corafyaclar tarafndan zellikle de uygulamal
jeomorfoloji ile alanlarca da nemsenmektedir. Ancak her bilim kendi bak as ve
ltleri dorultusunda bu konuya eilmektedir. Aada ayrntl olarak belirtilecei zere
erozyon; topografya, iklim, bitki rts, toprak ve insan faktrlerinin kontrolnde meydana
gelen bir olgudur.
60
61
62
giderek azalr. Buna gre, bitki rts ile kapl sahalarda yan ancak % 45-80i topraa
ulamakta, geri kalan ksm ise buharlama ile atmosfere geri dnmektedir. Yine bir baka
almada, bitki rtsnn ta ksm tarafndan tutulup buharlaan yamur suyu miktar,
orman aalarnda, yllk yan %15ini bulmaktadr. Tutulan yamur suyu miktar, aslnda
% 30 olup bu suyun yars sonradan zemine damlamaktadr. Tarm bitkilerinde ise bu miktar
yllk yan % 10 dur. Orman altnda direkt gne ve scakln daha az, bal nemin
daha fazla olmas ve rzgr hznn da nispeten dk bulunmas gibi nedenlerle buharlama
plak sahalara gre daha azdr. Bu bakmdan bitki rts topra ne kadar fazla kaplarsa o
oranda da korumu olur. Bitki rts kapallk oran ile erozyon arasnda ters bir orant sz
konusudur. Dier etkenlerin sabit kalmas durumunda kapalln fazla olduu alanlarda
erozyon az, kapalln az olduu alanlarda ise erozyon daha iddetli olmaktadr. Dolaysyla
bitki rtsnn yer yer farkl kapallk derecesi gstermesi erozyon zerinde de farkl oranda
etki yapmasna yol aar. Gerekten, bitki rts kapall fazla olan alanlarda eim ve
pedolojik artlarn da zelliklerine gre erozyon olay nemsiz kalr. Buna karn bitki
rtsnden yoksun ak alanlarda dier etkenlerde uygunsa erozyon olay yksek seviyeye
ular. Bitki rts erozyon zerinde, tr ve trlerin yzeyi kaplama derecesi bakmndan,
ayrca toprak rtsnn tutunma asndan nem tamaktadr. ne yaprakl aalar, geni
yaprakl aalara gre yamur tanelerini daha fazla tutarlar. Yamur tanelerinin aa
dallarna ve yapraklarna arparak hzlarnn azalmas, hz azalan suyun topraa szmas, aa
kklerinin daha derine inmesi, topran bitki kklerine tutunmas erozyon etkisini azaltan
faktrlerdendir.
Zeminin rts insan ve ona ait faaliyetlerin de etkisi altnda kalmaktadr. Erozyon
zerinde insanlarca uygulanan tarm faaliyetleri ve retim biimleri ile onlarn yerlemeleri de
nemli rol oynar. Bu bakmdan alma alannda msr, buday, patates ve sebze ile fndk
tarmnn yapldn grmekteyiz. Buday ve patatesin retim alanlarnda 0,25 m/snden,
msr tarlalarnda ise 0,54 m/snden fazla yatak hzlarnda toprak kayplar ancak
oluabilmektedir. Dolaysyla fndk ve msr budaya gre yan iddet etkisini krma ve
erozyonu nleme bakmndan daha etkilidir.
Topran eitli nedenlerle doal bitki rtsnden yoksun braklmas toprak
tanmasn hzlandrmaktadr. Bu bakmdan saylabilecek alanlarn banda asfalt olmayan
yollar ile bitki rtsnn ortadan kaldrld, doal ev yapsnn da bozulduu asfaltla kapl
yol kenarlar saylabilir.
Erozyon, olayn gerekletii zeminin st ksmn oluturmas bakmndan topraklar
zerinde etkilidir. Bundan dolay erozyon olarak ifade ettiimiz terimin esas ifadesi toprak
erozyonudur. Bu balamda topraklarn etkin kuvvetlere kar gsterdii diren faktrnn
belirlenmesi gereklidir. Bu zlme veya dalma faktr topraklarn agregatlar hlinde
ayrlmalarna ve tanmalarna kar gsterdikleri elverililik kabiliyetidir. Sz konusu
agregatlarn bata bykl olmak zere, strktr stabiliteleri, su tutma ve limit su emme
kapasiteleri, ierdikleri nem
ile toprak profil durumu gibi faktrler ile bunlarn
kompozisyonu yzey akn dolaysyla da erozyonu etkileyen balca toprak zellikleridir.
Suyun topraa girii ile meydana gelen ime ve atlama, yamur arpmalaryla oluan
63
mekanik paralanma, kohezyonun azalmas veya kaybolmas gibi olaylar toprak agregat
aplarnn klmelerine ve kolayca tanr hle gelmelerine sebep olurlar. Topraa szma
hz, yan younluu ile dorudan ilgilidir. Bir topran suyu en fazla absorbe edebilme
zellii limit kapasitesine baldr. Ayrca toprak nemi de nem arz eder. ok az nem kuru
topraklarda kohezyonu arttrr. Fakat fazla nem partikllerin birbirleri zerinde yapt
srtnmeyi azaltr, nemin artmas zlmeyi de iddetlendirir.
Strktral stabilite, suyun andrma etkilerine kar toprak dayanklln ifade eder.
Strktr stabiliteleri yksek olan topraklar daha az anrlar. Zayf stabiliteli topraklarda
degredasyon ok hzl olur. Bu topraklarda koloidlerin imesi, stabil olmayan faktrler gibi
degredasyon olayna mdahil olurlar. Bnyelerine su alarak ien koloidler toprak
porozitelerini nispeten ortadan kaldrrlar ve suyun bu porozitelere szmasn engellerler.
Ayrca su, tek agrega ieren topraklarda kolay kompakt yapl topraklarda ise g szma
gstermektedir. Ayrca homojen karakterli toprak profillerinde szma olay, heterojen
horizonlardan oluan profillere oranla ok daha kolay gereklemektedir.
Toprak yzeyine dorudan arpan yamur damlalar agregatlar datr ve toprak
partikllerini havaya sratr. Toprak partikllerinin aplar, srama orann etkileyen
faktrdr. zellikle ince agregatlar bu ekilde tanmaya elverilidirler. Toprak agregatlari
srayarak da yer deitirirler. Yaplan deneylere gre 2 mmlik partikl 40 cm, 4 mmlik
partikl ise 20 cm yksee tanabilmektedir. Bu ilem agregatlarin aplarnn kkl
orannda sramasyla ilk bulunduklar yerden daha ok uzaklara dmelerine yol aar. Eimli
arazilerde bu yer deitirme daha fazla olur. 0,06 mmden byk apl agregatlar yatak yk
olarak tanabilmektedirler. Bu aptan daha ince partkller su iinde asl kalarak da
nakledilirler. Ayn ekilde srayarak da yer deitirebilirler.
Szma kapasitesi, zlme ve tanma ilemi toprak tekstr ile orantldr. Kaba
tekstrl topraklarda szma kapasitesi ve zlme yksek, tanma dktr. Orta ve ince
tekstrl topraklarda ise szma kapasitesi ve zlme dk tanma ise yksektir. Sonu
olarak erozyon olgusu bir tanmay ifade eder. Bu bakmdan tekstr durumu erozyona kar
direnci ifade eden erodibiliteyi belirleyen temel faktrdr.
klim zellikleri erozyonun tr ve iddeti zerinde iki bakmdan etki yapar.
Bunlardan birincisi tamaya hazr malzemenin oluumu, ikincisi ise bu malzemenin
tanmasna neden olan etkenlerin ekillenmesidir. klim faktr bata ya olmak zere,
scaklk unsuruyla da etki yapar. Scaklk bakya bal olarak gnlenme, buharlama ve don
olaylarna sebep olduu iin incelenir. Genel olarak gneye bakan yamalarda yerst ak
az, kuzeye bakan yamalarda ise fazla olmaktadr. Don zellikle nemli topraklarda olutuu
zaman, permeabiliteyi azaltc rol oynar ve don zlmesi nedeniyle de toprak yzeyinin
amur hline gelmesine neden olur. Bylece permeabilite kapasitesi de dm olur. Ya
ncesi nem ieren bir toprakta su almna elverili olan porozite miktar dktr. Buna bal
olarak nemli topraklarn szma oran da dktr. ki saanak ya arasndaki sre arttka
yani topran kuruma sresi arttka, yzey ak iin gerekli olan su miktarnda da bir art
olur.
64
65
partikller, suyun tama gc ile eim dorultusunda hareket ederler. Ancak milimetre ile
ifade edilen ayn miktar yzey ak ayn miktar toprak kaybna sebep olmaz. Bununla beraber
artk akarsuyun zlm partiklleri tama ilevinin yan sra yeniden zme ilevi de
devam eder. Yalarn yl ierisindeki seyri erozyon zerinde nemli bir faktrdr. Yllk
yalarn dzensiz dalm, erozyonu arttrc rol oynar. Yllk toplam erozyon bakmndan
ya alan maksimum ayn ya miktar ile yllk toplam ya miktar arasnda (p/ P) bir
bant bulunmaktadr. ok ksa sre ierisinde ani saanaklar hlinde gelen ya,
bulunduu blgede, nemli oranda toprak kaybna neden olmaktadr. iddetli yalar
sonunda yzeysel ak ve dolaysyla erozyon iddeti artar.
66
ekil 42: 2090 tibariyle Arazi Kullanmndaki Deiime Bal Toprak Erozyon Miktarndaki
Deiim
67
ekil 43: 2090 tibariyle Kresel klim Deiime Bal Toprak Erozyon Miktarndaki
Deiim
Akarsularn etkin olduu yaklak 106 milyon kilometrekarelik bir sahada ki bu deer
tm karalarn % 66 sna karlk gelir deiik oranlarda su erozyonu etkindir (ekil 44).
69
alnmas erozyonu kontrol etmekle e deer nitelik tamaktadr. Erozyon riski tamayan
alanlarn en bata gelen zelliinin bir rt tabakas ile kapl olmasdr. Bu bakmdan risk
tayan alanlarn rtyle kaplanmas en nemli ve en basit tedbirdir. Erozyon etkisinde
bulunan veya erozyon riski ihtimali olan arazide topran korunmas iin her eyden nce
yamalarda ya da zerinde rt birimlerinin bulunmad arazilerde ayrlandrmayla, kltr
tarm bitkileriyle ve aalandrma yoluyla bitki rts tesis edilmelidir. ayrlandrma iin
yknt ve gmelerin olduu ksmlar ile toprak st tabakasnn byk oranda ortadan
kaldrld alanlara ncelik verilmelidir. Bu sreci allandrma ve aalandrma takip eder.
Aalandrma yaplacak alanlarda ncelikle gmekte olan ya da ileride gmesi beklenilen
yerlere ncelik verilmelidir.
Tarm alanlarnda ise eimli yamalarda eime dik olarak
kontur eritler
oluturulmaldr. Ayrca bu eritlerin her birine farkl bir rn ekilmelidir. eritli tarm sonucu
eimli yama uzunluu ksalm olur. Przllk artrlr. Bunun sonucunda yzeysel akn
tahrip gc azaltlm olur. Bir rn grubundan tanan toprak dier grupta tutulmu olur.
Suyun toprakta kalmas salanr. Eimli yamalarda yamur sularnn tama gcn
snrlandrmak, toprak ve suyun tutulmasn salamak iin teraslama yaplabilir. Yzey
akn tutmak veya geciktirmek, saanak yalarnn oluturduu taknlar ile tanan
malzemenin gitmesini engellemek iin tersip sekileri olarak bilinen kk bentler, tersip
bentleri ina edilmelidir. Bu bentler yapldklar ksmda ve membada belli bir mesafe iinde
akarsu tabannda birikmi materyali olduu gibi tutmak ve membadan gelecek materyali
durdurmak, suyu rezerve etmek gibi ilevlere sahiptir.
Bilindii gibi erozyon birok heterojen faktrn deien etkisi altnda meydana
gelmektedir. Bundan dolay bu problemin ortaya konulmas da etki eden faktrlere bal
olarak zorlamaktadr. Arazide topran ykanma durumu, bitki rts zellikleri, toprak
horizonlarnn varl gibi ltler dikkate alnarak yaplan gzlemler dorultusunda erozyon
snflandrmas yaplabildii gibi, oyuntularn uzunluklar ve derinlikleri de llerek
erozyonun boyutu ve snflandrmas da tespit edilebilmektedir. Ancak daha byk alanlarda
topraklarn erozyona urama eilimlerini akla kavuturmak iin ilgili uzmanlarca iki
temel bak as gelitirilmitir. Bunlardan birincisi kalitatif tabanl, dieri ise kantitatif
model tabanl yntemlerdir.
Birinci yaklama; De Ploes tarafndan yaplan Bat Avrupa iin erozyon risk haritas
rnek verilebilir. Bundan baka Corine tarafndan etki eden faktrlerin etkinlik derecelerine
gre snflandrld bir almadan sz edilebilir. inin Ls Platosunda Kompozit Teknik
kullanlarak dinamik erozyon sreleri ve bu srelerin analizi yaplmtr. kinci yaklam ise
daha ok toprak kaybnn hesaplanmasna dayanan kantitatif yaklama dayanan almalardr.
Bunlarn bir ksm geni, bir ksm ise daha snrl belli bir lokasyon zerindeki toprak
kayplarnn tespitini amalamaktadr. Bu modeller genel olarak jeomorfoloji, hidrografya,
toprak ve zemin rts zellikleri gibi faktrlerin ampirik verilerle desteklenmesi ile
oluturulmulardr. kinci yaklama ait rnekler ise u ekildedir; Morgan tarafndan ortaya
atlan kalitatif sistem, De Jong tarafndan meteorolojik verilerin, uydu grntlerinin, saysal
arazi modelinin ve toprak zelliklerinin eklenmesiyle gelitirilmitir. SEMMED model olarak
71
isimlendirilen bu yaklam ile Gney Fransann Ardeche blgesi iin erozyon risk haritas
yaplmtr. Jager tarafndan ok ynl toprak kayp denklemi (USLE) temel alnarak BadenWrttemberg (Almanya) iin toprak kayplarn ortaya konulmasn amalayan bir alma
ortaya konulmutur. Bir kantitatif model tabanl yaklam da Fransa iin erozyon risk
haritasnn oluturulmasnda kullanlmtr. Model,
toprak diren ve jeomorfoloji
zelliklerinin yan sra iklim zelliklerinin yl iindeki deiiminin gz nnde
bulundurulmasyla tasarlanmtr. Benzer bir alma da Avrupa Birlii tarafndan talya iin
yaptrlmtr. Knijiff, Jones ve Montanarella tarafndan USLE modeli kullanlarak yaplan
alma talya toprak erozyonu risk yaklam ismini tamaktadr. Avrupa Toprak Erozyon
Modeli (National Soil Resources Institute Europen Soil Erosion Model; EUROSEM), su
erozyonu tahmin projesi (Water Erosion Prediction Project; WEPP) ile erozyon tahminini de
ieren ya ve su kalitesi ile onlarn kirliliini tahmin etmeyi amalayan (Agricultural NonPoint-Source Pollution Model; AGNPS) faktrlerin meknsal dalmn kantitafif olarak
temel alan bunlardan baka modeller bulunmaktadr.
Bu kantitatif model sistemleri ierisinde en fazla benimsenen toprak kayp denklemi,
ok Ynl Toprak Kayp Denklemi, (USLE) (Wischmeier ve Smith, 1978) modeli olup,
daha sonra gzden geirilerek Yeniden Dzenlenmi ok Ynl Toprak Kayp
Denklemi (RUSLE) ( A = R.K .L.S .C.P ) olarak gnmzde erozyon ile ilgilenen uzmanlarca
yaygn olarak kullanlmaktadr.
72
Uygulamalar
1)
2)
3)
4)
5)
6)
http://www.sciencecourseware.org/virtualearthquake/VQuakeExecute.html adr
esine girerek uygulama gerekletiriniz.
7)
Havaii adasnda meydana gelen depremler zel deprem izleme sistemiyle
izlenmektedir
ve
aada
verilen
linkten
depremlere
ulalmaktadr.
http://hvo.wr.usgs.gov/seismic/volcweb/earthquakes/ Bir gn iinde gelen depremlerin
listesini inceleyiniz.
8)
Zemin svlamasnn etkisinin grld 1964 Niigata 1920 California
Calvers, 1938 Montana Fort Peck, 1948 Fukui, 1971 California San Fernando, 1964 Alaska
Ancorage, 1980 Mino-Owari ve 1999 Marmara Depremi svlama olaylarn inceleyiniz.
9)
Erosion Analysis of ahin Creek Watershed (NW of Turkey) Using GIS Based
RUSLE (3d) Method adl almay inceleyiniz.
10)
73
Uygulama Sorular
1) Okyanus tabanlarnda dikkatinizi eken grntler nelerdir?
2)
3)
4)
olabilir?
5)
Esas kurak blgeler ile erozyon iddeti arasnda bir etkileim var mdr?
6)
7)
8)
Bu sahalardaki zeminler, herhangi bir deprem veya tekrarl ykler altnda, yine
svlaabilir nitelikte mi?
9)
Erosion Analysis of ahin Creek Watershed (NW of Turkey) Using GIS Based
RUSLE (3d) Method adl alma hangi modele odaklanmtr?
10)
Prof. Dr. Ekinci tarafndan yazld tarih itibariyle kullanlan ve gelitirilen
erozyon modellerinde dier almalardan farkl olarak hangi uygulamalar dikkatinizi
ekiyor?
74
75
Blm Sorular
1)
a)
b)
c)
d)
e)
2)
Kaynan yerin i ksmndan alan etken ve srelere i etken ve sreler ad
verilir. Aadakilerden hangisi bunlardan biri deildir?
a)
Volkanizma
b)
Buzullar
c)
Epirojenez
d)
Deprem
e)
Faylanma
3)
Kuvvet kaynan yeryznn i ksmlarndan almayan etken ve srelere d
sreler ad verilir. Aadakilerden hangisi bunlardan biri deildir?
a) Buzullar
b) Akarsular
c) Astenosferdeki konveksiyon akmlar
d) Rzgrlar
e) Dalgalar
76
4)
Yerkabuu levha ya da plaka ad verilen ok sayda paradan oluur. Bu
levhalar srekli hareket hlindedir ve magma zerinde yzer durumdadrlar. Levha hareketleri
sonucunda aadakilerden hangisi olumaz?
a)
Okyanuslar
b)
c)
Depremler
d)
Volkanlar
e)
Yeni ktalar
5)
Kayalarn diyaklazlarla veya zayf diren hatlar ile kesilmi olmas ok
nemli sonular ortaya karr. Aadakilerden hangisi diyaklazlarla ilgili doru bir saptama
deildir?
a) Diyaklazlar suyun derine doru sokulmasn geni lde kolaylatrr
b) Diyaklazlar, istleme ve tabakalama yzeyleri zayf diren sahalardr
c) Diyaklazlar kayacn paralanp ayrmasn kolaylatrrlar
d) Unsurlar arasndaki ba kuvvetli olan bazalt ve kalkerlerde diyaklazlar geliemez
e) Diyaklazlar, kayalardaki krk ve atlaklardr
6)
a)
b)
c)
olurlar.
77
7)
Bir sahada fiziksel paralanma ile kimyasal ayrmann hkimiyeti ve bunlarn
etkinlik dereceleri eitli etmenlere bal olarak deiir. Aadakilerden hangisi talarn
fiziksel paralanmas ile kimyasal ayrmasn etkilemez?
a) Atmosfer olaylar
b) Kayalarn zellikleri
c) Jeomorfolojik zellikler
d) yonosfer hareketleri
e) Canllar
8)
a) P ve S dalgalar
b) R ve L dalgalar
c) P ve R dalgalar
d) P ve L dalgalar
e) S ve L dalgalar
9)
Aadakilerden hangisi volkanik alanlarda afet riskini azaltma amal yaplan
izlemelerden birisi deildir?
a) Deprem etkinlii
b) Deformasyon deiimi
c) Gaz klar
d) Hava scakl
e) Titreim izleme
78
10)
a) Dme
b) Devrilme
c) Akma
d) Kayma
e) Heyelan
Cevaplar
1) d, 2) b, 3) c, 4) b, 5) d, 6) c, 7) d, 8) a, 9) d, 10) a
79
2. HDROSFER AFETLER
80
81
82
Konu
Ana
izgileri
Hidrosfer
Su Kaynaklar
Problemleri
Seyelanlar
Taknlar
ve
Kazanmn
nasl
elde
edilecei veya gelitirilecei
Su Seyelan
ve
taknlar, Taknlar,
taknlardan
zerlerinde etkili faktrler ile korunma yollar, taknlarn
birlikte deerlendirir.
zararlar
aklanr.
rnek
vakalar
zerinden
deerelndirmeler yaplr.
Su seviyesi ykselmeleri ve
ky
blgeleri
zerinde
yaanacaklar aklanr. Kurak
blgelerin olas lokasyonlar ve
insan potansiyeli tartlr.
Alternatifler zerinde durulur.
Bu konuyla ilikili belgesel,
fotoraf ve video izlenir.
83
Anahtar Kavramlar
Hidrosfer
Hidrolojik dng
Hidrojen
Oksijen
Buzullar
Yeraltsular
Kaynak
Akarsu
Gl
Okyanus
Deniz
Akifer
Akifj
Havza
Sanayi devrimi
Afrika
Su basks
Su ktl
Su zengini
Srdrlebilir evre
UNESCO
Kirlilik
pH
84
Saydamlk
Tat
Litre
Takn
Seyelan
Ya
Uydu
85
Giri
Su, yer sistemlerinden Hidrosferi meydana getirir. Su normal scaklk ve basn altnda
sv hlde bulunan, her molekl bir oksijen ile iki hidrojen (H 2 O) atomundan oluan, renksiz,
kokusuz, tatsz maddedir. Hayatn hava ile birlikte bir dier vazgeilmezi de sudur.
Dolaysyla su, canllarn hayatnn istisnasz bal olduu hava ile birlikte hayatn iki temel
esinden biridir. Suyun nemi bununla da snrl deildir. Enerji retiminden, sanayi
tesislerine, Tarmdan ulama kadar birok faaliyet suya baldr. nsan dndaki dier fauna
ve flora elemanlar da suya sk skya baml olarak bulunurlar.
Yeryznn nn sularla kapl olmas, dnyada su bolluu olduu grnm
veriyorsa da, iilebilir nitelikteki su oran ok ama ok kktr. Birok lkede su problemi
birinci sorundur. Yaklak su ktlna bal olarak her gn 6,000 ocuk lmektedir. Afrikada
1998 ylnda, 308,000 insan savalarda ve atmalarda lmtr, fakat bundan 6 kat daha
fazlas 2000000 kii su kirliliine bal olarak meydana gelen ishal vakalarndan lmtr.
Su kaynaklar zerindeki basklar, zellikle arpk kentleme, plansz nfus toplanma
sahalarnn olumas, artan yaam standartlar, su iin artan rekabet ve kirlilik gibi insan
faaliyetleri sonucunda artmaktadr. Bunlar dolayl olarak da iklim deiimi ve doal
koullardaki deiiklikler ile daha da iddetlenmektedir. Kt su kaynaklar buna karn giderek
artan insan nfusu ve faaliyetleri suyun neminin giderek artmasna neden olmaktadr.
Su taknlar sonucunda ok fazla can ve mal kayb meydana gelir. Gnmzde ya
alanlar ve ya younluklarnn belirlenmesinde olduka etkili biimde kullanlan Doppler
radar sistemleri ve uydu datalar ile alan erken uyar birimlerinden yararlanlmaktadr.
Uydu grntleri ve dijital izleme sistemleri zararlarn en aza indirilmesinde kullanlacak
imkanlardr. Bunun yan sra dnyada potansiyel olarak su takn felaketi olsl tayan
yerler Asyada; Banglade, Hindistan, Pakistan, Tayland, Laos, Vietnam, Filipinler, Gney
Kore, Kuzey Kore, Japonya, Malezya; Buhutan, Nepal, Yemen, Trkiye Avrupada; Portekiz,
talya, Macaristan, Romanya, Afrikada; Cezayir, Sudan, Somali, Mozambik, Zimbabve,
Gney Afrika Cumhuriyeti, Amerikada; Meksika, Kba, Guatemala, Nikaragua, Dominik
Cumhuriyeti, El Salvador, Panama, Kolombiya, Venezuela, Guyana, Surinam, Brezilya,
Ekvator, Peru, Paraguay, Uruguaydr.
86
2.1.
87
88
akarsu a denir. Her hangi bir akarsuyun kollaryla birlikte su toplad sahaya ise su toplama
havzas veya akalama havzas ismi verilir. Havzalar birbirinden ayran doal snra su
blm izgisi denir. Sularn denize ulatrabilen havzalara ak havza, ulatramayan
havzalara ise kapal havza denir. Akarsularn bir ksm tm yl kapsayacak ekilde aka
sahiptir. Bunlar srekli akarsulardr. Baz akarsular ise ancak yal dnemlerde akarken
kurak dnemlerde aktan yoksundurlar. Bunlar ise sreksiz veya mevsimlik akarsular olarak
bilinir.
Gller, karalar zerindeki anaklar doldurmu tatl veya yer yer tuzlu su ktleleridir.
Gller, kapal havzalar dolduran geni, durgun su ktlesi olarak da tanmlanmaktadr.
Bulunduklar blgenin iklimine, jeolojik ve jeomorfolojik yapsna bal olarak farkllk
gsteren Dnyann hemen her tarafna dalm irili ufakl birok gl bulunur. Dnyann en
byk gl Asya ktasnda Hazar ve en derin gl de yine bu ktada Baykal Gldr. Gller,
yer alt ve yer st sularyla beslenmektedir. Gl sular ac, tatl, sodal ve tuzlu
olabilmektedirler. Bu farklln nedenleri; iklim koullar, beslenme kaynaklar, gln
bulunduu arazinin yaps, gln bykl, derinlii ve gidegeninin olup olmamasdr. Eer
bir gle buharlama ve szma yoluyla kaybettiinden daha fazla su gelirse gl sular ykselir.
Gln fazla sular gl anann en alak yerinden bir dere hlinde dar akmaya
balar. Beslenme kayna gl olan gller fazla sularn bu ekilde bir gidegen yardmyla
denizlere boaltr. Sularn darya bir gidegen yardmyla boaltan gllerin suyu tatl, sularn
darya boaltamayan gllerin suyu ise ac veya tuzludur. Gl sularnn iinde znm
hlde madensel tuzlar bulunmaktadr. Buharlama nedeniyle gl suyunun tuz younluu artar.
zellikle kapal havzalarda yzeyden ak olmad iin bu gllerin sular tuzludur. Ak
havza gllerinde ise, sular yzeyden boald iin madensel tuz oran dk, buna bal
olarak sular tatldr. Gl suyunun scakl, gln bulunduu enleme, iklim koullarna ve
mevsime gre deiir. Ayrca gln derinlii, gln bulunduu ykselti ve gl besleyen
sular da gl suyunun scakl zerinde etkilidir.
Gl suyunun hareketlilii gln beslenmesine ve havzadaki iklim koullarna bal
oluan seviye fark nedeniyle su seviyesinde deiiklie, gl yzeyinde rzgrlar etkisiyle
oluan dalgalara, gl yzeyinin bir blmndeki basn deimeleri alalma ve ykselme
eklindeki ritmik hareketlere baldr.
Gller, gl anann oluum zelliklerine gre yerli kaya glleri ve set glleri olarak
iki ana blmde toplanr. Yerli Kaya Glleri, gl anan oluturan etkene gre tektonik,
volkanik, karstik ve buzul Glleri olarak snflandrlabilir. Set Glleri ise, alvyal, ky,
moren, heyelan, volkanik ve yapay set glleri olarak snflandrlabilir (ekil 55).
89
90
91
92
Her deniz belli bir okyanusun parasdr. Bu nedenle denizler, okyanusla meydana
getirdii balantya dayanlarak ksma ayrlabilir. Kenar denizler, Okyanuslarn hemen
yannda, ktalara sokulmu krfezler durumundadr. Umman denizi buna rnektir. Karalar ve
ktalar arasnda kalm denizlere Akdeniz rnei verilebilir. Okyanusla balants, bir eik
meydana getiren dar bir boaz iledir. Afrika, Avrupa ve Asya ktalar arasnda kalan Akdeniz
geni anlamda Marmara, Karadeniz ve Azak denizlerini de de iine alr.
2.2.
93
Hayatn vazgeilmez bir unsuru olan su, yerine baka bir madde ikame edilemeyen,
snrl bir doal kaynaktr. Salkl suya ulamak her eyden nce temel bir insan hakk olarak
deerlendirilmelidir. Dier bir deyile su, toplumsal bir deer olarak dnlmelidir.
nsanlarn faaliyetleri de suya bamldr ve bu faaliyetler de su koullarn
etkilemektedir. ehirleme, sanayileme ve ekosistemin korunmas su talebini artrmaktadr.
Endstrileme ise ehirlemeden daha fazla su kaynaklarnn kullanmna sebep olmaktadr.
Hayat dzeyi art kendi iinde ek su kaynaklar talebini birlikte getirmektedir. rnein,
insanlarn besin zinciri arttka ve daha ok sr, tavuk, yumurta ve st rnleri tketildike,
tahl tketimi de artmaktadr.
Su yenilenebilir bir kaynaktr, bu anlamda srdrlebilir kullanm mmkndr;
Ancak gnmzde hzl tketim, kaynaklardan yararlananlara eit frsatlar ve yararlar
salayacak ekilde srdrlebilirlikten ok uzaktr. Genellikle, bir insann biyolojik
ihtiyalarn karlamas ve yaamn srdrebilmesi iin, gnde en az 25 litre su tketmesi
gerektii kabul edilir. Ancak, ada bir insann salkl bir biimde yaamas iin gereken
ime, yemek piirme, ykanma, amar gibi amalarla kullanlacak su dikkate alndnda,
kii bana gnlk ortalama kentsel su tketim standard 150 litre olarak kabul edilmektedir.
Dnya genelinde blgelere gre kii bana su tketim miktarlar sanayilemi lkelerde 266
litre iken Afrikada 67, Asyada 143, Arap lkelerinde 158, Latin Amerikada 184 litredir.
Gelimi lkelerde su tketim miktar snrszca artmaktadr. Amerika Birleik
Devletlerinde bir kii gnlk ortalama 300 litre, ngilterede 230 litre su tketmektedir. Az
Gelimi olan lkelerde ise bu deer yalnzca 10 litredir. Dnya nfusunun %40'n
barndran 80 lke imdiden su sknts ekmektedir. 1940-1980 yllar arasnda su kullanm
iki katna kmtr. Nfusun hzla artmas, buna karlk su kaynaklarnn sabit kalmas
sebepiyle su ihtiyac her geen gn artmaktadr.
Yeraltndan devaml ve ok miktarda su ekilmesi sonucu su tablas nemli
miktarlarda alalr. Yeraltsuyu seviyesinin dmesinde veya su tablasnn alalmasnda,
ehirleme sonucu, yeraltsuyu beslenme alanlarnn bina, asfalt yol vs. tesislerle kaplanmas
da nemli rol oynamaktadr. Bu durum, kuyulardaki suyun seviyesinin dmesine, hatta
onlarn kurumalarna yol aar. Bu arada, pompaj yoluyla su ekilen kesimlerde pompaj
masraflar artar. Deniz ve okyanusa yakn blgelerde yeraltndan tuzlu su bu boluklar
doldurabilir.
Farkl amalar iin farkl kalitede sulara ihtiya vardr. rnein sulamal tarmda
kullanlan su ile endstride kullanlan sularn kaliteleri birbirlerinden farkldr. Hatta farkl
endstri dallarnda farkl kalitede sulara gereksinim duyulur. rnein ila ve meyve suyu
retiminde saf, iyi kalitede su kullanlr. eker retiminde ise, sert su kullanlmas gerekir. Bu
nedenle onlarn, scaklk, renk, saydamlk, koku, tat, elektriksel iletkenlik, sertlik ve pH
derecesi gibi fiziksel ve kimyasal zellikleri tercih nedeni olmaktadr.
Her yl 200 milyon insan kirli sulardan kaynaklanan hastalklara yakalanyor ve ou
yoksul 3.4 milyon insan ocuklar dhil- su ktl ve sudan kaynaklanan hastalklardan
94
dolay hayatn kaybetmektedir. Her gn 6 bin ocuk, her 8 saniyede 1 bebek can veriyor. 7
milyarlk dnya nfusunun % 25lik blm yani 1,75 milyar insan temiz su konusunda ok
skntl olup, gvenli iilebilir temiz suya sahip deildir (ekil 57). % 8i 500 bin insan
kronik temiz su noksanl yaamaktadr. 2.4 milyar kii iin koullarn iyiletirilmesi
gerekmektedir. Kirli su kurbanlarnn ounluu ise gelimekte olan lkelerdedir.
95
yerler nemlilik derecesinin olduka fazla olduu sahalardr. Yllk ortalama ya miktarnn
2000 mm den fazla olan yerler bol yal sahalar olarak bilinir.
Kuzey Yarmkrede 23o 27 dan geen Yenge Dnencesi ile Gney Yarmkrede
yine 23o 27 den geen Olak Dnencesi arasnda kalan yerler Tropikler Aras Kuak olarak
bilinir. Bu byk Zonun merkez ksmnda Ekvatoral - Subekvatoral Kuak yer almaktadr.
Buralar Dnyann en nemli ve en bol yal yerleridir. Bunun kuzeyinde Tropikal ve
Subtropikal Kuak bulunuyor. Ancak, Subtropikal kuak Yksek Basn Sahalar olma
zelliini koruduundan ekseriya hava nemce fakir ve kurudur. l Sahalar da buralarda yer
alyor. Bundan da anlalyor ki ntertropikal kuan hemen her taraf nemli ve bol yal
deildir. Ekvatoral Yamur Ormanlar sahalar da Dnyann en nemli ve en bol ya alan
yerlerine rastlamaktadr. Orta Kongo, Gine Krfezi kuzey kylar, Amazon Havzas, Orta
Amerika nn dou kylar - Antiller, Gney Amerikada Amazon Havzas, ayrca
Gneydou Asya kylar, Endonezya Adalar ve Avustralya nn kuzeydou kylar sz
edilen zonda yer almaktadr. Gneydou Asya, Musonlar Asyas ad ile de bilinmektedir.
Muson, mevsim anlamna gelmektedir. Yln iki ana mevsimi olan Yaz ve K dneminde
karlkl olarak esen iddetli rzgrlar Muson Rzgrlar ad ile bilinir. Bunlar, Yaz
Mevsiminde Denizden Karaya, K Mevsiminde ise Karadan Denize doru
esmektedirler. Yaz Musonlar, Gneydou Asya karasna bol mikdrda ya getirmektedir.
Dnyann en ok ya alan yerleri de buralardr. Maksimal deerler de bu sahalara zgdr.
rnek olarak erapuni gsterilebilir. Buras, Hindistann dousu ile Bangladein kuzey
kesimine rastlamaktadr. Kez buralarda, ya mikdr ok olduu gibi nem oran da
yksektir. yle ki; yllk ortalama nem oran % 81, yllk ya miktar ise 11.777 mm dir.
Musonlar k mevsiminde Endonezya Adalar, Japon Adalar, Filipinlerin belli yerlerine bir
miktar ya brakmaktadr. Yaz mevsiminde Endonezya takmadalar, inhindi ve Hindistan
gney - gneydou kesimlerine bol miktarda ya tamaktadr.
te yandan ABD batsnda Ky Dalarnn batya (Byk Okyanus a) bakan
kesimleri 3000 mm nin zerinde ya almaktadr. Avrupann ok byk ksmnda yllk
ya miktar 1000 mmnin zerindedir. Orta Kuak da yer alan Trkiyede yllk ortalama
deerlere gre 1000 mm nin zerinde ya alan yerler kuzeyde Karadeniz Ky Dalarnn
Denize bakan yamalar ile gneyde Toros Dalarnn Akdenize bakan yamalarnda
grlmektedir.
Ar derecede neme doygun bir hava teneffs zorlatrr. Nefes darl (astm) eken
hastalar iin tehlikelidir. Bu hli ile lmcl hastalklara sebep olabilir. Kez, ar yalarn
oluturduu bataklk sahalar stma ve dier baz salgn bulac hastalklara sebep olur.
Normal koullarda yerkabuunun %10 luk ksm kurak ve yar kurak, %15 i ise buzul
ve buzul evresi blgelerden olumaktadr. Bu sahalar ise belirtildii gibi suyun kt olduu
lokasyonlardr. Dahas kresel iklim salnmlar ile suyun kt olduu bu sahalarn alan
giderek artmaktadr. Bylece su kaynaklarnn yeryzndeki dalnn farkl olduu
grlmektedir. Bu koullara bir de insann yer kabuu zerindeki dengesiz dal eklenince
ortaya su krizi kmaktadr. Dnya nfusunun % 60 n barndran Asya su kaynaklarnn
yalnzca %36 sna, % 13 n barndran Afrika su kaynaklarnn % 11 ine, % 13 nfusu
96
tayan Avrupa ise su kaynaklarnn % 8 ine sahip bulunur. Buna karn dnya nfusunun % 1
ine ev sahiplii yapan Avustralya su kaynaklarnn % 5 ine, % 14 nfusa sahip Amerika ise
tm su kaynaklarnn % 41ine sahip bulunur. 300 milyon kiiye sahip Ortadou lkelerinin
nfusu dnya nfusunun yaklak % 5 ini barndrmasna karn, dnya su kaynaklarnn
ancak %1 ine sahip bulunmaktadr. Ortadou-Kuzey Afrika, Hint yarmadas, Gney
Afrikann baz blmleri, Kuzey in dnyann nde gelen su sorunlu blgeleridir. 2002
ylnda aklanan Birlemi Milletler raporuna gre; dnya nfusunun yars 2032 ylnda
iecek su bile bulamayacaktr. Ortadou insanlarnn % 95i, Asya ve Pasifikte yaayanlarn
ise yzde 65i ciddi su sknts ekecektir.
Hi phesiz, su ktl ya da yokluu bir afettir. nk insanlar haytn her
kademesinde suya muhtatr. Su ktl - yokluu bir afet olduu gibi denetim altna
alnmad srece fazlas da bir afettir. Gerek lkemizde, gerekse Dnyann ok nemli ve bol
yal yerleri btn ile Afet Blgesi deildir. Nemli Tropikal ormanlar sahas gr bitki
rts, devs aalar ile fizik bir potansiyeldir. Bunlar, ekonomik bir deer tamaktadr.
Hl byle iken yine nemli ve bol yal blgelerin baz kesimleri ska zaman zaman su
takn ve su basknlarna, erozyon ve heyelnlara marz kaldklarndan bir afet hlini
almaktadr.
Netekim, Gneydou Asyann (Musonlar Asyas) belli yerleri zaman zaman byk
afetler yaanmaktadr. Buralarda Yaz Musonu yalar sebepiyle, akarsu (ndus, Ganj,
rauadi, Menam, Mekong, Song-koi) sularnn yataklarna smad evreye yaylp
bataklklar oluturduklar bilinmektedir. Bylece, yukarda ksmen akland zere bir
taraftan zirat sahalar ve meskn alanlar zarar grd gibi bilhassa bulac salgn
hastalklarn grlmesiyle kitle hlinde lmlere de sebep olduu bilinmektedir.
Netekim, Musonlar Asyasnda (Yemen, Hindistan, Banglade, inhindi ) olduu gibi
pirin tarlalar, ay ve kahve ziratinin yapld yerler zarar grmektedir. Mal ve can
kaybnn da yaanld bu yerlerde sosyo - ekonomik problemlerde yaanlmaktadr.
2.3.
Su Taknlar ve Seyelanlar
Sularn belirli bir izgi veya bir doal yatak boyunca akmasyla akarsular meydana
gelmi olur. Dzenli bir ekilde herhangi bir yatakta kanalize olmadan, yama yzeyi
boyunca bir tabaka tekil ederek akan sular, belli bir mesafeden sonra dzenli olmasa bile,
kk izgisel hatlar iinde toplanarak akmaya balar. Bylece kabul havzas, ak kanal ve
birikinti konisinden oluan izgisel akn en basit tipi olan seller oluur. Seller artk bir
yataa sahip bulunurlar ve akarsu ismi ile ifade edilirler. Doal bir yatak ierisinde izgisel
aka sahip olan akarsular yurdumuzda, byklklerine gre dere, ay, su, nehir ve rmak gibi
isimler ile anlrlar.
Taknlar, akarsuyun su ktlesinin artt ve su seviyesinin yllk ortalama dzeyinin
ok stne kt durumlardr. Srekli ve iddetli saanak hlinde yamur ve dolu
yalaryla veya olduka kaln kar rtlerinin n erimesiyle oluan suyun ya da bu ikisinin
birlemesiyle aka geen muazzam miktardaki sularn, cokun akl hline su takn denir.
97
alayan'l ve alkantl ak su taknnn bir tr zellii olup nne geleni alp gtrr.
Yerine gre aalar kknden sker, byk kaya bloklarn srkleye srkleye uzun
mesfelere tar. Su takn sular cokun akl olmakla birlikte yatana smaz, taar.
Bu srada akarsu, eer yata bu artan su ktlesini geirecek kapasitede deilse,
yatandan taar ve evresini su ve alvyona boar. Bir akarsu havzasna den ya
sularnn nemli bir blm yerst ve yeralt sznt ve akntlar ile dearj olmaktadr. Bu
dearjn, ar beslenme ile ya da yeteri derecede absorbe edilememeleri nedeniyle ortaya
kan yzey ve yeralt akn normal yatana smamas durumlarnda taknlar meydana
gelmektedir. Yksek sahalardan doan akarsularn yollarnn sonunda veya zerinde bulunan
dz veya hafif eimli sahalarda, eimli yataklarndan, yksek hzla gelen akarsular, drene
olamazlar ve yataklarnda ykselirler. Fakat tabandaki yataklarn fazla derin olmamalar veya
s olmalar, onlarn bu ykselmeyi karlamalarna engel olur. Bylece bu alanlarda taknlar
meydana gelir. Bunda, beslenme unsurlarnn, gider unsurlarna gre baskn olmasnn rol
byktr. Bu durumlarda akarsu, yatandan taarak evredeki arazilere, yaplara ve canllara
zarar verecek hle gelmektedir. Bu zararlar, ok zaman maddi olarak yksek kayplara neden
olabildii gibi yer yer de deeri hibir ekilde telafi edilemeyecek olan can kayplarna neden
olabilmektedir.
Taknlar byk debi, yksek su seviyesi ve byk hzlar ile karakterize edildiinden
akarsular zerinde ina edilen tm yaplar iin takn debilerinin bilinmesi ve bunlarn
zararsz hle getirilmesi gerekir. Bu bakmdan takn kontrol, takn zararlarn azaltmak ve
btnyle nlemek iin yaplan almalar kapsar. Ancak takn deerleri pek ok
deikenden etkilenmekte olup, taknlar hibir zaman belirli bir kural ve modele uyarak
meydana gelmezler. Buna ramen takna etki eden faktrlerin ve istatistiki verilerin iyi ett
edilmesi sonucu, birtakm ihtimal hesaplamalar ve CBS tabanl risk analizleri ile potansiyel
takn sahalar haritalar yaplabilmektedir.
Bir akarsu havzasnda taknlar fiziki ve beer faktrlerin kontrolndedir. Drenaj a
ve younluu, yeralt sular, havza ekli, biimi, ya alan bykl, arazi eimi, akarsu
k noktasndan olan seviye farklar, k noktas mesafesi, gei sresi, zeminin nem,
geirimlilik ve diren zellii bakmndan litolojik yap, toprak ve bitki rts, rlyef ve ya
iddeti, sresi, gibi klimatik artlar fiziki faktrlerdir. Arazi kullanm tarz, sun beslenme,
eitli su yaplarnn varl, gletler ve barajlarn yklmas gibi hususlar beer faktrlerdir.
Takn sreleri byk oranda iklim tarafndan belirlendii gibi bu etmenin etkinlik
sre ve derecesi de gene bu faktre bal olarak belirlenir. Yalarn genellikle yamur
eklinde olmas, gnlk ve mevsimlik scaklk farknn fazla olmamas, don olaylarnn yok
denebilecek kadar az grlmesi taknn hz ve etkinliliini belirleyen iklim
zelliklerindendir. Bu kapsam iinde deerlendirilebilecek bir dier unsur da zeminin suya
doygun olup olmaddr. Zeminin suya doygun olduu devrelerde akarsular szma yoluyla su
kaybna uramayarak, takn oluumunu kolaylatrm olurlar.
Topografya yzeyinde akan sularn bir ksmnda ak btn yzeyi kaplayacak
ekildedir. Bu tr aka seyelan denilmektedir. uras bir gerektir ki su takn, sdece ve
98
sdece kanalize olmu akn veya baka bir ifade ile olgun bir akarsu vdsi iinden seyreden
cokun akl bir su olmayp; baz hllerde eimli yamalarda btn sath kaplarcasna da ak
gsterir. Bu ak da delice bir ak olup; yan sreklilii ve iddeti devam ettii srece
zemn tabatna bal olarak devam eder. Seyelanlar, sellerin kabul havzalarnda ancak ya
sresince grlebilirler ve seyelan sresince sular, doal olarak bir takn hlinde bulunurlar.
99
Afrika
Amerika
Asya
Afet Tr
Avustralya
len
Etkilenen
Zarar
Says
Kii
Kii
(000 US$)
Su takn
221
6.909
13.592.362
965.007,00
Su takn
90
2.781
2.285.642
486.086
Su takn
550
16.018
50.847.334
5.999.880
Toplam
861
25.780
66.725.338
7.450.973
Su takn
357
56.972
28.883.356
22.187.497
Su takn
64
32.415
2.805.474
4.839.870
Su takn
561
13.888
55.014.081
77.612.955
Su takn
11
9.950
Toplam
983
103.286
86.702.921
104.640.322
Su takn
530
2.365.377
865.319.573
41.796.252
Su takn
282
26.732
165.891.818
26.808.370
Su takn
923
4.409.629
2.337.386.968
306.181.977
1.735
6.775.033
3.368.598.359
374.786.599
Su takn
133
3.289
4.265.569
24.260.105
Su takn
52
1.820
572.369
17.056.710
Su takn
341
1.997
9.835.570
85.762.179
Toplam
526
14.101.711
127.078.994
Su takn
46
219
432.393
580.021
Su takn
19
90
41.775
1.892.100
Su takn
56
207
678.865
11.776.754
121
516
1.153
13.669.434
Toplam
Avrupa
Olay
Toplam
100
nemli taknlar yaanr (ekil 58, Tablo 5). Belirtilen bu alanlarda alak takn ovalar ve
nehir azlarndaki dz alanlar, zayf bitki rts ve konvektif yalarn grld kurak ve
yarkurak blgelerdeki kk akarsu havzalar, yeterli gvenlikte olmayan baraj gl
evreleri, kara ilerinde byk sularn kylarndaki alak sahalar potansiyel takn sahalar
olarak karmza kar.
101
102
isteyen bir grup insan bunu kulp iin yaplan tesisler nedeniyle gerekletirememitir.
Alternatif olarak basnc rahatlatmak iin barajn dier ucundaki bir baka dolusavak
almalar yaplmtr. Fakat bu abalar beyhude kalmtr. Su yaklak 3,0 m ykselmi ve
Johnstown gn boyunca su altnda kalmtr. 03.10 itibariylede Baraj Gl bentleri km
ve 20 milyon ton serbest kalmtr. Tm gl suyunun tahliyesi yaklak 40 dakika srmtr.
Bu esnada sularn vurduu ilk yerlemede insanlarn ou yakndaki tepelere koarak kat.
20 ile 30 ev tahrip oldu sadece drt kii hayatn kaybetmitir.
14 km uzaklktaki Aa Johnstownda aalar, evler ve hayvanlar enkaz altnda
kalmtr. Su seviyesi yakndaki Ta Kpr zerinde 24 m ye ulamtr (ekil 66).
Conemaugh Viyad altnda 1,6 km uzandaki kk bir kasaba, bu yenilenmi g
tarafndan arpld. Yaklak 30 aile kyn tek bir sokanda mahsur kalm ve burada
yaklak 16 kii lmtr. Baraj k ile su debisi her saniyede ortalama 12.000 metrekp
olmutur. Debi saniyede 7.000 ve 20.000 metrekp arasnda deimitir.
104
105
Cambria Demir ve elik tesisleri ar hasarl olmasna ramen, onlar, bir buuk yl
iinde tam retime geri dnmtr.Yedi gn ve gece alma ile sel tarafndan tahrip edilen
byk ta demiryolu viyad, yerini almtr. Pennsylvania Demiryolu 89 km uzaklkta
restore edilmi ve levazmclar bu demiryolu ile seyahat etmilerdir. Johnstowna yardm iin
ilk ar tabut ve cenaze ileri iin istenmitir. Ykm uzman Bill Flinn ve onun 900 kiilik
mrettebat Ta Kprs enkazn temizlemitir. Clara Barton, Amerikan Kzl Ha tekilatn
bu olayla birlikte kurdu. Barton grubunun ilk byk afet yardm malzemesi 5 Haziran 1889
tarihinde geldi. Bu yardmlar 5 ay devam etmitir. 3,742,818.78 dolarlk yardmn 18i
yabanc olmak zere ABD, Rusya, Osmanl devleti, Fransa, ngiltere, Avustralya, Almanya
gibi lkelerden toplanmtr. 20 Mart 1997 de 108 yanda len Frank Shomo, takndan
kurtulan ve en fazla yaayan kii olarak kaytlara gemitir. Su takn ok sayda yk,
roman ve dier iler iin konu tekil etmitir. Bu felaket Amerikan Afet Hukukunun
geliimine katk yapmtr.
1953 Kuzey Denizi Takn, 1421 ylnda Hollandada 72 yerleme Kuzey Denizinden
gelen dalgalarn altnda kalm ve yaklak 10000 kii hayatn kaybetmitir. Bunu 1570,
1825, 1894, 1916 ve 1953 taknlar takip etmitir. Bu olaylar topraklarnn % 40 deniz
seviyesinin altnda olan Hollanda iin hayati nem tamaktadr (ekil 71). Hollanda, Belika,
Birleik Krallk 1953 taknndan etkilenen lkeler olmutur. 1953 Kuzey Denizi seli
Hollandaca, Watersnoodramp, kelimenin tam anlamyla su felaket ilesi anlamna
gelmektedir.
frtna, rzgar, yksek gelgit ve dk basn kombinasyonuna bal olarak 5,6 metre deniz
ykselmitir. Cumartesi gecesi meydana gelen ar bir frtna nedeniyle su takn Pazar gn
meydana gelmitir.
Kuvvetli rzgrlar tarafndan oluturulan dalgalar, baka bir sel faktrdr. Ky
savunmalar yksek gelgit ile baa kmak iin tasarlanm olsa da, bu savunmalar kt,
byk ve gl dalgalardan zarar grebilir. 30 Ocak 1953 erken saatlerinde, hasara neden
oldu frtna zlanda gneyindeki kk bir yerde 996 mb merkezi bir basn ile normal
grnml depresyon olarak balad. Atmosfer normal grnyor iken, gndz basnc hzla
derinleti ve douya yneldi. 30 Ocak 06.00 Faroe Adalarnda, merkezi basn 980 mb yakn
oldu. 12.00 sularnda 31 Ocak (le), bu Aberdeenshire ve gney Norve ve merkez basnc
arasndaki Kuzey Denizi zerinde younlat 968 mb oldu. Bu arada, Atlantik Okyanusu
zerinde gney zlanda da 1030 mb ulat (ekil 72).
107
Taknna atfla Sen arks "Canvey Island" yaplmtr. 2009 ylnda De Storm (Frtna)
balkl bir Hollandal aksiyon-dram yaplmtr. 1953 ylnda Jan de Hartog'a tarafndan
Kk Ark, takn, tasvir adl yazs, 1972 ylnda ayn adla bir film olarak uyarlanmtr.
4 Kasm 1966 Floransa Takn, Dalardan inen dier nehirler gibi Arno Nehri de
Florencenn 25 Km dousunda Castentine Orman iine Monte Falterona blgesinden
kaynan alarak basit ve kk bir dere eklinde balar. Floransa'dan sonra Empoli ile birleir
ve nihayet Pisa araclyla Liguria Denizi'ne dklr. Arno kaynana yakn Monte
Falterona da bir gl vardr. Bu gl Gorga Nera gldr. 1966 ylnda, youn yalar Eyll
aynda Toskanaya dmeye balamtr. Ekim ve Kasm aylarnda zemin neme doymu olarak
bulunur. 2 Kasm'da yirmi drt saat iinde byk yalar dmtr. Ayrca dada karlar
erimi ve su dolu vadilere sahip nehirler Floransaya doru ynelmitir. 3 Kasm 1966
Perembe, 14.30, Floransa kent kanalizasyon ebekesi menhol kapaklar aniden att ve gl
sular havaya fkrmtr. Yirmi be metrelik duvarlarla evrili, Arno burada etrafna tamaya
balamtr. 52 yanda Carlo Maggiorelli adnda bir ii bedeni amur ile kaplanm ve
zerinde bir kahve termos, yarm ekmek ve bir paket sigara bulunmu hlde 4 Kasm 1966
taknn ilk kurban olmutur. 04.30 askeri birimler, olas bir acil durumla baa kmak iin
grevlendirilmitir. 05.30 da kent sular altnda kalma tehlikesiyle kar karya kalmtr. Her
iki tarafta da istinat duvarlarn krdktan sonra, Arno Cuma gn kenti sular altnda
brakmtr. Tufandan sonra Floransada 1.500 sanat eseri tahrip olmutur (ekil 76 ).
109
olgusu olmutur. 2010 ylnda bu sularn youn muson frtnalar gelitirmek ve lke zerinde
gneybatya hareket etmesine neden rekor yksek scaklk elde etmi ve 2010 yl Aralk
aynda Queensland ya deerleri rekor kaydetmitir (ekil 77).
ekonomik kayplar milyarlarca dolar olarak gereklemitir. Akas 38 lml vaka ve 2.38
milyar $ lk hasar sz konusudur. Brisbane, Rockhampton, Bundaberg, Dalby, Toowoomba,
Roma, ve Ipswich dahil olmak zere merkezi ve gney Queensland takndan etkilenmitir.
Takn bir dizi kasaba ve ehirlerden binlerce kiinin tahliye edilmesine neden olmutur. Sel
balangcnda 1.000 kii, evlerinden boaltlmak zorunda kalnmtr. En az 70 yerleme ve
200.000 zerinde kii etkilenmitir. Queensland topraklarnn drtte felaket blgesi ilan
edilmitir (ekil 79, 80). Avustralya tarihinin en byk ve en pahal doal afeti olarak
kaytlara gemitir.
26 Austos 2010 Pakistan Takn, Pakistan'da sel ndus Nehri havzasn etkilenen
Pakistan'n Khyber Pakhtunkhwa, Sindh, Pencap ve Belucistan blgelerinde, ar muson
yamurlar sonucu, Temmuz 2010 sonunda balamtr (ekil 81).
111
2.4.
112
Boluk hacminin art bir bakma stteki ktlenin desteksiz kalmas, kmesi, oturmas
anlamna gelmektedir.
lkemizde Konya - Karapnar Yresinde teekkl etmi ve hlen teekkl etmekte
olan obruklar yeralt suyu seviyesindeki deimeler asndan nemli bir argmandr.
Obruklarn bugn dah, insanlarn gz nnde teekkl etmi olmalar yeralt suyu
seviyesinin alalmas ve alaltlmasnn nedenli nem arz ettiini gstermektedir. Bu olayn
meskn mahllerde, kara yolu ve tren yolu gzerghlarnda dier beer tesslerin olduu
kesimlerde ve ayrca zir faliyetin yapld yerlerde meydna gelii bir tr afet olarak
alglanmaktadr. Yeralt suyu seviyesinin doal yollarla alalmas - dmesi, ya da olayn
beer mdhalelerle gerekletirilmesi sz konusu olabilir. Ovalarda zir faliyet iin yeralt
sularndan yararlanmaya ynelik alan kuyularn devreye girmesi ile daha ok kuyu az ve
yakn evresinde konik biimli ya da yayvan ukurluklarn meydna geldii bilinmektedir.
Keza jeotermal su havzalarnda pompajla yeraltndan ekilen sularn gerisinde brakt
boluklar basn gerilimlerinden dolay stteki ktlenin kmesine - oturmasna yol
amaktadr. Bu da topografya sathndaki binlarn tahrbine ya da binlarda yerine gre atlak
ve yarklarn olumasna yol amaktadr. kme - tasman ya da oturmann beklenmedik bir
zamanda meskn mahallerde, yollarda deformasyonlara yol aaca aikrdr. Bu da seyr-
sefer hlindeki ara trafiinin sekteye uramas ve hatt kazalara yol aaca da bilinen bir
gerektir.
2.5.
ekikler
113
2.6.
Tsunami
Japonca'da
liman
dalgas
anlamna
gelen
tsunamiler
okyanus ya da denizlerin tabannda genellikle dey faylanmalara bal
olarak oluan depremlerden sonra meydana gelen dev su seviyesi ykselmeleridir. Okyanus
ya da denizlerin tabannda magnitd 8.0- 8.5 ve zeri olan blok havza veya dey atml
faylanmalar sonucunda bu sahalarda periydik deniz seviyesi ykselmeleri ile sularn dalgalar
hlinde karalar basmas eklinde tsunamiler meydana gelebilmektedir. Ard arda gelen 4-5
byk dalga evreye yaylr. Tsunaminin ilk ve son dalgas etkisizdir ancak dier dalgalar ok
hzl ve kuvvetlidir. Tsunaminin en ok grld okyanus pasifiktir. Hint Okyanusu
Tsunamisi 2004, Japonya Tsunamisi 10 Mart 2011 yakn tarihte iz brakm vakalardr.
2.7.
114
salnan insan kaynakl sera gazlarnn kresel snmay tetikleyecei, ortalama scaklklar 1
derece artrmas durumunda ise, deniz seviyelerini nmzdeki 100 yl gibi ksa bir sre
iinde muhtemelen minimum 1m ykseltebilecei tahmin edilmektedir.
Gnmzde de devam eden denizlerdeki su seviyelerinin ykselmesi, eski ky
eritlerinin de sk sk yer deitirmesine neden olmutur. Bu sebeple, tarihi yerleim yerlerinin
sular altnda kalmasnn asl nedeni, Akdenizde 12000 yl ncesinden gnmze kadar geen
sre iinde buzullarn erimesiyle, deniz seviyesinin hzla yaklak 120 m ykselmesinin bir
sonucu olduudur. Bu durum dikkate alndnda, insanlk tarihinin en eski medeniyet ve
yerleim yerlerinin gnmzdeki deniz seviyesinin 100-120 m gibi derinliklerde, deniz
tabannda ve deniz taban kumullar altnda aranmas gerektii, arkeolojik aratrmalarda esas
alnmas gerekli bir bilgidir. Bu durma rnek ilk an en nl liman kentlerinden Efestir.
Kkmenderes Nehrinin deltas zerinde kurulmu olan Efes o dneme ait korunakl liman
randaki Susa ehrinden balayan Kral Yolunun denize ulat noktada yer almaktayd. Bu
durum Efesin nemini artran etkenlerden biriydi. Kara ve deniz ticaretinin gelimesi Efesi
Roma Dneminde Asyann en byk ve en zengin kentlerinden biri hline getirmitir. 4.
yzylda limann dolmasyla Efes'te ticaret gerilemeye balamtr. Liman birka kez
temizlense kuzeyden gelen Marnas ay ve Kkmenderes Nehrinin getirdii alvyonlar
zamanla liman tamamen kaplayarak ky izgisinin batya doru ilerlemesine neden olmu ve
bylece Efes denizden uzaklamtr. Gnmzde Efes Antik Kentinin kydan yaklak 10
km ieride yer aldn grmekteyiz. Bu durum gemi dnemlerden beri delta ovasnn
srekli genilediini gstermektedir. Ayn durum Bykmenderes Deltasnda kurulan Milet
ehri iin de geerlidir. Daha nceleri deniz kysnda yer alan Milet Kentide antik bir liman
kentidir. Kent bugn denizden 10 km kadar ieride yer almaktadr. Uluslararas iklim
deiimi almalar (IPCC), geen yz ylda deniz seviyesinin kresel lekte 10 - 20 cm
ykseldiini ve bunun arlkl olarak kresel snmadan kaynaklandn, bu yzylda ise 4060 cm daha ykseleceini belirtmektedir.
Deniz seviyesi 1cm ykseldiinde ky izgisi de kara ynnde 100 cm yer
deitirmektedir. Son yllarda kresel scaklk artna bal olarak, deniz seviyesi de artmakta
ve buna gre bu yzyln sonuna kadar deniz sularnn yaklak 40 - 60 cm ykselmesi tahmin
edilmektedir. Deniz seviyesinin ykselmesine bal olarak kylarda yer alan lagnlerin
seviyeleri de 60 cm ykselecektir. Deniz seviyesi lleri yzyldr deniz kylarna ve adalara
kurulmu mareograf istasyonlarnda yersel tekniklerle yaplmaktadr. Trkiye Ulusal Deniz
Seviyesi zleme Sistemi (TUDES) kapsamndaki Antalya-II, Bodrum-II, Mente ve Erdek
mareograf istasyonlarnn 1984-2002 dnemindeki aylk analiz yntemiyle deerlendirilerek
bu istasyonlarda deniz seviyesi deiim miktar hesaplanm ve Trkiyenin Marmara
Denizini de iine alacak bir biimde Dou Akdeniz kylar iin ortalama deniz seviyesi
deiiminin 4-7 mm/yl hzla ykseldii grlmtr. Dnyada ve Trkiyede yaplm olan
aratrmalara gre, gelecek yzylda iklim deimelerine ba olarak deniz seviyesinin
yaklak maksimum 1 metre ykselecei tahmin edilmektedir. Bu bakmdan dikkate deer
bulgular ihtiva eden bir almada National Geographic tarafndan gerekletitrilmitir. Bu
almada tm buzullarn erimesi durumunda maksimum ykselmenin 66 metre olaca
ngrlmektedir. Bu nadenle nemli bir soru bu bakmdan cevap bulmu olmaktadr.
115
2.8.
Hayatn havadan sonra bir dier vazgeilmezi de sudur. Birok canl formunda
ktlenin yarsndan fazlasn oluturan su, ayn zamanda organizmalarn hayat
fonksiyonlarnn sreklilii iin hcrelere oksijen tamak, znm mineralleri
organizmann ilgili ksmlarna iletmek ve evapotranspirasyonla kaybedilen suyu takviye
etmek gibi ok nemli vazifeler ifa etmektedir. Yine tarmdan enerji retimine, ulamdan
fauna ve flora aleminin ihtiyalarna kadar bir dizi faaliyet suya bal ve bamldr.
Bunlardan baka hava kre ierisindeki su buhar, dikey ynde hava hareketlerinin nedeni
olup, iklim olaylar zerinde belirleyici rol oynar. Suyun buharlamas ve zellikle de
younlamas srasnda ortaya kan enerji, hava olaylarnn meydana gelmesi iin gereken
itici gc tekil eder. Yine atmosferdeki su buhar gne nlarn absorbe etmek suretiyle
yeryznn fazla snmasna, yerden yansyan nlar tutma yoluyla da fazla soumasna
engel olur.
Ancak artan plansz nfus toplanma sahalar, sanayileme, enerji santrallerinin inas,
tarm sahalarnda kimyasal gbre kullanm, canllarn antibiyotik kullanm gibi yaanan
kltrel ve ekonomik deiimler ve eitlenmeler, evresel konulardaki mcadeleler ve
ekimeler srmektedir. Bunlarn tesinde hayat dzeyi art kendi iinde ek su kaynaklar
talebini birlikte getirmektedir. Bu durum salt suyun tketimini deil dolayl tketimini de
etkilemektedir. Bu bakmdan insanlarn besin zinciri arttka ve daha ok sr, tavuk,
yumurta ve st rnleri tketildike, tahl ve su tketimi de artmaktadr. hamburger dilimi
iin 3,5 litre, 1 domates iin 11 litre, 1 portakal iin 50 litre suya ihtiya vardr. Son 50 ylda
dnya nfusu yaklak iki kat, su tketimi ise 6 kat artmtr. Btn bunlarn sonucu olarak
giderek artan snrsz su talebi, snrl olan kaynaklar zerinde bir basky ve bylece kresel
bir su krizini gndeme getirmitir.
Dnya su varlnn miktar baznda sabit kald bir gerektir. Esasnda gne
nlarnn yardmyla hidrosfer, atmosfer, litosfer ve biyosfer arasnda srekli bir su alverii
vardr. Atmosferik artlar, suyun kimyasal bileimi, Gne'in Dnya'ya olan uzakl ve dier
tm uygun artlar kat, sv ve gaz olmak zere suyun deiik hlde bulunmasn salar. Su
sahalarndaki buharlama ile havaya su buhar ykselir. Bu daha sonra kar, yamur ve dolu
olarak geri dner. Sularn farkl ortamlar arasnda gei hlinde olduklar bilindiine gre,
srekli olarak oran, ierik ve faz deien sularn bir deiim ve dnm srecine tabi
bulunduklar grlr. Kat hldeki buzullar erimeyle sv hle veya sblimleme ile gaz
hline gemekte, sv hldeki sular ise buharlama ile yine bir gaz olan su buharna
dnmektedir. Atmosfer ierisindeki su buhar younlaarak sv veya kat hlde tekrar
karalar ve denizlerin yzeyine dmektedir. Ya denilen bu olay neticesinde karalar
yzeyine den suyun bir ksm uygun artlara sahip zeminlerde szma yoluyla yeralt sularna
katlr. Bir ksm da biyosfer elemanlar tarafndan tketilir. Yeryznde bu ekilde dalan
su, balangta olduu gibi yeniden atmosfere dner. te yandan deiik ortam ve zellikteki
sularn bu dngy tamamlamalar farkl uzunlukta zaman aralklarna ballk arz eder.
Dolaysyla suyun kendini yenileyip rafine etmesi kesin bir srede tamamlanmaz. Buna bal
olarak da, ne zaman nerede ne kadar su bulunacann kestirilmesi tam anlamyla mmkn
116
olmamaktadr. Yine kimi zaman suyun bulunduu ortam ve faz suya ulam zorlatrd iin,
kimi zaman da ulalabilir mahiyetteki suyun bileimi kullanmaya uygun olmad iin
dnyann su varl, her geen gn artan su ihtiyacn karlamak konusunda yetersiz
kalmaktadr. Bu durum blgesel ve mevsimsel deiimler arz etmekle beraber, kimi yerlerde
iddetli kimi yerlerde ise hafif hissedilen bir sorun olarak ne kmaktadr. Bu anlamda da
ve rt buzullarnda balanan sular, higroskopik nem, canllarn bnyesindeki sular,
atmosferdeki su buhar, tuzlu sular ve jvenil sular ilk etapta kullanlmas mmkn olmayan
sular olup, insan d sebeplerle ulalamaz statsnde yer almaktadr. te yandan, insan
etkileri sonucu kimyasal yaps deien ve kirlilik oran artan sularda faydalanlamaz hle
gelmektedir. Kendi iinde bir dngye sahip olan hidrosferin beer mdahalelerden etkilenen
yaps, gnmz dnyas iin gittike byyen bir probleme iaret etmektedir.
Fakirlik, kuraklk ve savalar temiz su kaynaklarn ulalamaz yapmaktadr. Dnyann
plansz ve kontrolsz artan nfus toplanma sahalarna karn kaynaklarn bilgisizlikten
kirletilmesi ve israf, kaliteli suyun ihtiyalar karlamaktan giderek uzaklamasna neden
olmaktadr. Bu sebepten baz lkeler atk sular artp tekrar kullanma yntemine
bavurmaktadr. Yerst su kaynaklarnn byk bir ksmnn kirlendii ve birok yeralt su
kaynann da ar derecede kullanld grlmektedir.
Bu bakmdan su gibi doal kaynaklarn srdrlebilir evre ilkelerine bal olarak
kullanlmas zaruridir. Bu algy yaygnlatrmak en nemli vazifemizdir. Bunun yan sra su
sorununu azaltmak ve bu hususta yaanan anlamazlklar en aza indirmek iin baz nlemler
alnabilir. Bu nlemler devletler dzeyinde, yerel ynetimler dzeyinde ve bireysel olabilir.
Bu bakmdan her bireyin baz ykmllkleri olduu aktr. Ya havzasnn belirli bir k
noktasnda, iddeti bilinen bir yan takna neden olup olmayacann, olacaksa ya
balangcndan ne kadar zaman sonra olabileceinin; takndan etkilenebilecek riskli
blgelerin snrlarnn, olabildiince takn ncesinden tahmin edilmesi ve takn blgesinde
yaayanlarn ve ilgililerin uyarlmas; takndan kaynaklanacak kayp ve zararlar
azaltabilecek balca nlemlerdir.
Yerleim alanlarnn bir ksmnn, takn potansiyeli fazla olan da yamalar ve
etekleri ile akarsu vadileri ve azlarnda yer ald, yalarn bol, arazinin eimli olduu
sahalarda taknlar ile mcadelede, ncelikle onlarn oluum sreleri ve yerlerinin bilinmesi
gerekmektedir. Taknlar oluum sreleri bakmndan ikiye ayrlrlar. Burada snr 6 saattir.
Dalk alanlarda balayan takn havza tabanna 6 saatten nce ulayor ise ani takn, 6
saatten sonra ulayor ise ani olmayan takn olarak belirtilir. Bu bakmdan yksek alanlarda
balayan takn zaman bakmndan en ge bir saat iinde insanlar uyarlmaldr. Bunun iin
uyar mekanizmalar gelitirilmelidir. Taknlardan halkn zarar grmesinin en bata gelen
nedeni, akarsu yataklarndaki yanl ve plansz yaplamadr. Akarsu yataklarndaki yanl ve
plansz yaplamalar olduu srece taknlarda, can ve mal kayb ihtimali her zaman iin sz
konusu olacaktr. Erozyonlar sonunda tanan kum ve akllar dere yataklarnda
birikmektedir. Bunun sonucunda akarsu yataklarnn enine kesitleri daralmakta, kesitler
daralnca akm snrlanmakta ve bylece taknlar meydana gelmektedir. Bu bakmdan risk
oluturan, akarsu yataklarnda biriken kum ve akllar srekli olarak temizlenmelidir.
117
118
Uygulamalar
1)
inceleyiniz.
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
Prof. Dr. Deniz Ekinci danmanlnda Dr. Atilla Karata tarafndan
hazrlanan Karasu ay Havzasnn Hidrografik Planlamas adl doktora tez almasn
inceleyiniz.
119
Uygulama Sorular
1)
2)
3)
4)
litredir?
5)
veriniz?
Ebul z El-Cezerinin su ile ilikili tespit ettii teknik cihazlar hakknda bilgi
6)
7)
8)
9)
http://geology.com/sea-level-rise/florida.shtml adresindeki haritaya gre
buzullarn erimesi ve deniz seviyesinin 66 metre ykselmesi durmunda yurdumuz nasl
etkilenmektedir?
10)
http://tidesandcurrents.noaa.gov/sltrends/sltrends.shtml
adresindeki
uygulamaya gre yurdumuz kylarnda deniz seviyesi deiimlerinin trendi nasl omutur?
11)
Prof. Dr. Deniz Ekinci danmanlnda Dr. Atilla Karata tarafndan
hazrlanan Karasu ay Havzasnn Hidrografik Planlamas adl doktora tez almasnda su
ynetimi ve aftleriyle ilgili ne gibi CBS tabanl uygulamalar mevcuttur?
120
121
122
Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi Hidrosferin zellikleri arasnda gsterilemez?
a)
b)
c)
d)
e)
Akarsular, gller, yeraltsular, kaynaklar, denizler ve okyanuslar balca
Hidrosfer unsurlardr.
2) Aadakilerden hangisi su hakkndaki doru bir bilgi deildir?
a) Su yenilenebilir bir kaynaktr
b) Suyun srdrlebilir kullanm mmkndr
c) Su hayatn devam iin vazgeilebilirdir
d) Tatl su oran ok snrldr
e) Tatl sularn bir ksm buzul hlindedir
3) Su kaynaklar zerindeki basklar gn getike artmaktadr. Aadakilerden
hangisi bu bask srelerinden deildir?
a) arpk kentleme
b) Plansz nfus toplanma sahalarnn olumas
c) Havza planlamas
d) Su iin artan rekabet
e) Kirlilik
4) Srekli ve iddetli saanak hlinde yamur ve dolu yalaryla veya olduka
kaln kar rtlerinin n erimesiyle oluan suyun ya da bu ikisinin birlemesiyle aka geen
muazzam miktrdaki sularn cokun akl hlini ifade eden kavram hangi kta doru olarak
verilmitir?
a) Su takn
b) Akarsu
123
c) Su
d) ay
e) Dere
5) Feyezn kasvramn karlayan terim hangi kta doru olarak verilmitir?
a) Su takn
b) Seyelan
c) Akarsu
d) alayan
e) Derecik
6) Nuh Tufan olarak bilinan olay hangi afeti hatrlatr?
a) Deniz seviyesi ykselmesi
b) Erozyon
c) Feyezn
d) Heyelan
e)
7) Yeryznde yan yllk ortalama deerlerini gsteren bir harita incelendiinde
baz yerlerin az yal, baz yerlerin de ok yal olduu grlr. Bu ekstrem deerler
arasnda gei blgeleri vardr. Saysal verilere gre irdelenirse farkl klimatik zonlarn (iklim
kuaklarnn) varl ortaya kar. Buna gre aadakilerden hangisi gerei yanstmaz?
a) Yllk ortalama ya deeri 250 - 500 mm arasnda olan yerler Yar Kuraktr.
b) Yllk ortalama ya deeri 500 - 750 mm arasnda olan yerler Yar Nemlidir.
c) Yllk ortalama ya deeri 750 - 1000 mm arasnda olan yerler Nemli
Sahalardr.
d) Yllk ortalama ya deeri 1000 - 2000 mm arasnda olan yerler ok Nemlidir.
e) Yllk ortalama ya deeri 2000 mm den fazla olan yerler nemlilik derecesinin
olduka az olduu yerlerdir.
8) Aadakilerden hangisi yeryznn en bol yal yerlerinden deildir?
124
a) Erozyon
b) Frtna ve kasrga
c) Su takn
d) Deprem
e) Zemin svlamas
10) 1889 Byk Seli olarak bilinen takn hangi kta doru olarak verilmitir?
a) Johnstown takn
b) Pheledalphie takn
c) Toronto takn
d) Syracus takn
e) Arizona takn
Cevaplar
1) c, 2) c, 3) c, 4) a, 5) a, 6) c, 7) e, 8) d, 9) c, 10) a
125
3. ATMOSFER AFETLER
126
127
128
Konu
klim
blgelerinin
snrlandrlmas aklanr. evre
sorunlar ve kresel iklim
deiimleri oluum nedenlerine
gre ele alnr. Haritalarla
gsterilir.
Kresel
klim
Deiimlerinin
Nedenleri,
Olas
Sonular
ve
Etkileri
Topran
tuzlanmasn
llemeyi kavrar.
ekikler
Toz
ve
Frtnalar
129
Kresel
klim evre sorunlarnn ve kresel
Deiimleri
iklim deiimlerinin nlenmesine
Konusunda
ynelik sorumluluk alr.
Gelecek
Perspektifler
130
Anahtar Kavramlar
Atmosfer
Termometre
Barometre
Meteorolojik Balon
Uydu
Rzgar
Scaklk
Ya
Basn
Diffzyon
Refleksiyon
Absorbsiyon
klim
klim deiimi
Buzullar
Erime
Karbon salnm
Milankovitch Dngs
Fosil yakt
Srdrlebilir evre
Yeil enerji
Gne Patlamas
131
Kasrga
Jet Stream
Frtna
La Nino
El Nino
Sis
Pus
Tornado
Siklon
Kurak
Kontinentalite
Karasallk
Souk su akntlar
Tuzlanma
oraklama
lleme
ekik
Toz frtnas
Kuraklk
Alk
Yoksulluk
Tarm
132
Giri
Atmsofer koullar ve iklim, ierisinde canllarn yaad yerkrede hayati neme
sahiptir. klimin eitlenmesi fauna ve florann da eitlenmesi anlamna gelmektedir. Fakat
son dnemlerde doal srelerin de tesinde iklimde deiimlerin olduu grlmektedir. Bu
deiimin nemli bir nedeni de insan ve onun faaliyetleridir. Bu bakmdan deiimin ls,
nedenleri ve sonular dikkate deerdir. Hava olaylarnda bazen allagelmi koullarn
dnda ekstrem durumlar sz konusu olabilir. Bu durumlarda rzgarn iddeti artar, yalar
ar deerlere ulaabilir, basn artar, kar yalar uzun sreli olabilir, iddetli dolu debilir.
Bu olaylara bal olarak ar yalar, hava kirlilii, kuraklk, lleme, tuzlanma ve ekikler
meydana gelir. Bunun gibi ekstrem vaka ve durumlar arttrabiliriz. Bu nedenle Atmosferde
meydana gelen hareketleri, bunlarn nedenlerini ve hareketlerin sonucunda meydana gelen
olaylarn ortaya konulmas gerekmektir.
Dinamik Yksek Basn etkisindeki Suptropikal kuaktaki ller daha geni yayl
alanna sahiptirler. Bunu denizel etkilerin olmad kontinental sahalardaki ller takip eder.
Nihayet son olarak souk su akntlarnn etkisiyle oluan l blgeleri gelir. iddetli toz
frtnalar, kuraklk, scak hava dalgalar artk sadece kurak sahalarda deil farkl blgelerde
de yaanr olmutur. Bu olaylar telafisi maddi kaynakllarala karlanamayacak can kayplarna
da neden olmaktadr. Yaan rnekler ve buradan alnan tecrbeler bu gibi sorunlarn
zmnde belirleyici olmaktadr.
Su taknlarna neden olan ar yalar, byk su ktlna neden olan kuraklk, ar
kar, youn sis, yollarn buzlanmas, kuvvetli frtnalar, tehlikeli hava kirlilii, hava hareketleri
ile tanan nkleer ve kimyasal kirleticiler, ulraviyole nlar gibi atmosfer kaynakl sorunlar
afet olarak nitelendirilmektedir. Can ve mal kayplarna neden olan ve toplumun
sosyoekonomik faaliyetlerini aksatan ekstrem bu atmosfer olaylar bu blmn konusunu
tekil eder.
133
134
doru derken kuvvetli bir ykselici hareketle karlatklarnda tekrar yukarya doru
karlar. Daha sonra yerekiminin etkisiyle yeniden aaya doru harekete geerler. Bu
alalma ve ykselme hareketinin her birinde yeni eklenen buz katmanlaryla dolu taneleri
byr. Byyen dolu tanelerinin arl, yukar ynl hava hareketinin kaldrma kuvvetini
yendiinde veya kuvvetli bir alalc hava hareketine maruz kaldnda yeryzne der. Bu
ekilde oluan dolu tanelerinin aplar, 5-50 mm arasnda deimekle birlikte nadir olarak
kuvvetli orojlarda ceviz veya elma byklne ulaabilir. ie buz katmanlarndan oluan
dolu tanelerinin ekilleri yuvarlak paletler ya da dzensiz buz paralar eklinde olabilir.
Tehlikeli dolu yalar, daha ok iyi gelimi frtna bulutlaryla (cumulonimbus) orajlarn
gelimesi iin uygun artlarn olduu ilkbahar, yaz balar ile sonbahar sonlarnda grlr.
1970 ylnda Kansasda (ABD) ap 14cm, arl 757 gr olan dolu ya dikkat
ekici olmutur. Yine 1986 ylnda Bangladete 20 dolu tanesinin birlemesinden oluan 1 kg
arlnda dolu ya gereklemitir. Tenis topu byklnde 1984 ylnda Almanyann
Mnih kentinde yaan dolu, evlerin at ve camlar ile aralarda nemli hasara yol amtr.
Dolu yalar tarm alanlarna byk zararlar verir. zellikle kltr bitkilerinde
ieklerin dklmesi, meyvelerin yaralanmas veya dklmesi, yeni srgn ve fidelerin
krlmas eklinde etkisini gsterir. Bu durum hi kukusuz rekolteyi drr. Bunlarn
yannda dolu yalar seralarn, aralarn ve evlerin camlarn krmakta, atlara hasar
vermektedir. Oluan maddi zararlar byk boyutlara ulaabilmektedir. rnein ABD 1991
yl dolu yalar, 400 milyon dolar maddi kayba neden olmutur. Yine dolu ya
sonrasnda taknlar oluabilmekte, hatta iri dolu taneleri lmlere neden olmaktadr. Bu
ekilde 1888de Hindistann kuzeyinde 246 kii, 1932de inin gneydousunda 200 kii ve
1986 ylnda Bangladete 92 kii lmtr.
lkemizde de zaman zaman mal kayplarna neden olan dolu yalar gerekleir.
Daha ok ilkbahar, yaz balar ve sonbahar sonlarnda gerekleen bu yalar, Nisan-Haziran
dneminde daha sk grlr. Yeryzne yakn nemli ve doyma noktasna yaklam durgun
ve kararl hava ktleleri iindeki younlam su taneciklerinin asl bir biimde havada asl
kalmas durumuna sis denir. Bundan dolay gne nlar sis iinde fazla ilerleyemeyerek
dalr. Bu nedenle sis, havann iinde askda bulunan su taneciklerinin miktar ve bykl
orannda gr mesafesini drr. Ancak gne nn dalmasndan dolay sis, beyaz ve
aydnlktr. Havada younlam su tanecikleri ok kk ve dank hlde ise havada hafif
bir bulanklk durumu sz konusu olur ki buna pus denir. Pus oluumu, bal nem % 90
olduunda gerekleir. Pusta gr mesafesi 2 km kadar. Su taneciklerinin byyp
sklamasyla gr mesafesinin 1 kmnin altna dmesiyle pus, sise dnm olur. Bir
baka ifadeyle sis, bulutlarn yeryzne yakn ya da onun hemen stnde olutuu ve gr
mesafesinin 1 km altna dt hava olaydr. Gr mesafesi, hafif sislerde 500-1000 m,
gl sislere ise 0-200 m arasnda deiir. Sislerin oluabilmesi iin her eyden nce
atmosferin aa (yeryzne yakn) ksmlarnda souma ve nemde art olmas gerekir.
137
neden olur. Kprler, demir yollar ve hava aralarnda anmalar olur. Bunlara bal olarak ta
afet boyutunda kazalar meydana gelebilir. Bylece asit yalar sonunda, yok olan ormanlar,
canl hayatnn sona erdii sular, salklarn yitiren insanlar, zarar gren yap ve aralar
tablosuyla kar karya kalnr. Asit yamurlar sadece kirleticilerin atmosfere verildii
yerde deil hava sirklasyonuyla kirleticilerden ok uzak alanlara tanarak buralarda da hava,
toprak ve su kirliliine yol aabilmekte, tarihi ve kltrel varlklarla canl ve cansz evreyi
tahrip etmektedir (ekil 84). Aratrmalara gre Kanadada grlen asit yamurlarnn % 50% 70i ABDden, ABDde grlen asit yamurlarnn ise % 2-% 10luk dilimi Kanadadan
kaynaklanmaktadr. O nedenle bu tr sorunlar sadece kirletenlerin deil, btn dnyann
sorunudur. Asit yamurlarnn nne gemenin tek yolu, atmosfere braklan SO 2 ve N 2 O
emisyonlarnn azaltlmasdr.
ekil 84: Asit Yalar Grlen ve Asit Yalar Riski Altnda Olan Sahalarn Dal
3.5.
Sis
139
duman eklinde tten buhar sisleri oluur. lkemizde daha ok k ve ilkbahar aylarnda,
kuvvetli yksek basncn etkin olduu ak ve souk havalarda Akdeniz ve Ege Denizi
zerinden bat ve i blgelerimize ulaan yatay scak hava hareketleri, kaln ve uzun sreli
adveksiyon sislerine neden olurlar.
Orografik (Yama) Sisleri, nemli ve lk havann bir yama zerinde ykselirken
soumas sonucunda oluan sislerdir.
Cephe Sisleri, birbirlerine doru hareket eden scak ve souk hava ktleleri,
birbirleriyle karlatklarnda scak hava, karlama cephesi veya hatt boyunca souk hava
ktlesinin stne ykselir. Bu ykselme srasnda soumaya bal sis oluur. Bununla beraber
souk hava zerinde ykselen scak havann souyarak younlamasyla oluan sular, alttaki
souk hava iine dtnde burada su buharn artrarak younlamaya, bulut veya sis
oluumuna neden olur.
Yukarda bahsedilen ekillerde oluan sisler, karalara gre denizlerde daha sk grlr.
Dnyada sisin en youn gerekletii yerlerden biri Golf Stream scak su aknts ile Labrador
souk su akntsnn karlat Atlas Okyanusundaki New Founland aklar ile Byk
Okyanustaki Kuril Adalar evresindeki blgedir. Subtropikal blgede okyanuslarn dou,
ktalarn ise bat kylar da youn sislerin grld yerlerdir. Asya, Avrupa ve Kuzey
Amerikann orta blgeleri, Byk Britanya Adas ve Avrupa ktasnn yksek i kesimleri,
yl iinde sk sk sis oluumuna sahne olurlar (ekil 85).
140
ve skl dikkate alnmaldr. Youn sislerde mmkn olduu oranda trafie klmamaldr.
Sis uyar ve ihbar sistemleri kurularak iletilmelidir.
3.6.
Ar Souklar ve Don
Hava scaklnn 0Cnin altna dmesiyle su, toprak, bitki ve dier d yzeyler
zerinde veya bitki dokular arasnda buz kristalleri oluumuna don olay denir. Don olaynda
su buharnn sv evresine girmeden dorudan kat (buz) hle dnm sz konusudur.
Buzlanma ise scakln 0Cnin altna dmesiyle deiik yzeylerde bulunan suyun donarak
tabaka veya tabakalar oluturmas eklinde ifade edilebilir. Ak geen souk k gecelerinde,
yeryznden salnan s enerjisi kayb sonucunda ok souyan cisimlerin yzeyinde, evlerin
ve arabalarn camlarnda eitli buz kristalleri desenlerinin olumas, don olay ve buzlanmaya
iyi bir rnektir. Deniz, gl, nehir, kara yollar, hava alanlarndaki pistler, ehir iindeki cadde
ve sokalar, enerji nakil hatlar ve uu hlindeki hava aralarnda grlen buzlanmalar byk
tehlikelere yol aabilmektedir. Uu hlindeki hava aralar dndaki buzlanmalar iin eitli
tedbirler alnabilmektedir. Oysa uu hlindeki hava aralar iin bu pek mmkn deildir.
Uak zerinde buzlanmay nleyici tedbirler alnsa da ani gelien atmosfer olaylar uaklarda
d ya da i buzlanmalara neden olabilmektedir. Bu durum uu iin byk bir tehlike
oluturur. Bu gne kadar dnyada ve lkemizde buzlanma sonucu can ve mal kaybna neden
olan birok uak kazalar yaanmtr.
Don olaylar, oluum nedenleri, oluum zamanlar, don olaynn grld scaklklar
ve donma ekillerine gre snflandrlabilir. Ancak afet asndan meteorolojik ve tarmsal
don eklinde deerlendirmek daha uygun bir yaklam olabilir. Meteorolojik don, yerden 1,52 m ykseklikte hava scaklnn 0C veya bunun altna dmesiyle gerekleir. Tarmsal
don ise, bitkilerin bnyesindeki sularn donmasyla bitkinin fizyolojik sreleri yerine
getirememesi durumunda oluur. Tarmsal don da genelde scakln 0Cnin altna
dmesiyle balamasna ramen bu deer bitkiden bitkiye ve bitkinin evresine gre deiir.
Baz bitkilerde tarmsal don olay -6C ile -10Cden sonra balayabilir. Donan suyun
hacminin genilemesi, bitki bnyesinde tahriplere neden olur. Bu durum bitkisel retimde
dlere ya da bitki lmlerine yol aar. Tarmsal donun bitkilerin zellikle ieklenme ve
yapraklanma dnemlerinde gereklemesi, o yl retimde ciddi kayplarn yaanmasna neden
olur. Don olaylar meydana geldikleri scaklklara gre; 0 ile -2,2C arasnda hafif don, -2,2
ile -4,4C arasnda orta iddette don ve -4,4C den daha souk scaklklar olanlar iddetli don
eklinde tanmlanr.
Dnyada don olaylar, tropikal kuakta hemen hemen hi grlmez. Kutup
blgelerinde ise srekli don olay sz konusu olduundan herhangi bir beklenmeyen durum
olumaz. Dnyada don olay etkisinin en ok hissedildii yer, lkemizin de iinde bulunduu
orta kuaktr. Ancak bu kuan her yerinde don olaylar ayn zamanda ve ayn iddette
gereklemez. Corafi ve zel konuma gre deiiklik arz eder. Bununla birlikte genel olarak
antisiklonlarn etkili olduu souk ve kurak iklim blgeleri ile karasalln hkim olduu
alanlarda uzun sreli ve iddetli don olaylar yaanr. Denizelliin etkili olduu alanlarda ise
bylesi bir don olay grlmez.
141
3.7.
142
belirli bir kalnla erimesiyle buzul buzullar ortaya km olur. Sonuta neve buzuna
oranla daha ok iri taneli, daha youn ve boluksuz bir buz meydana gelmi olur ki ite bu
buzul buzudur. Kardan buzullarn oluumu uzun yllar kapsayan bir sretir.
Dnyamz, yaklak 4,5 milyar yl olan ya iinde birok buzul (glasiyal) devreleri
geirmitir. Bugn yeryznde var olan buzullar ise Kuvaterner dneminde meydana gelen
son buzul evresine aittir. Kuvaternerde yaanan byk iklim deiimleri drt buzul
dneminin yaanmasna neden olmutur. Bunlar kimilerine gre gnmzden 1.8 milyon yl,
kimilerine gre ise 1.6 milyon yl nce balam olup Gnz (1.8 milyon-750 binyl), Mindel
(500-300 binyl), Riss (250-130 binyl) ve Wrm (70-10 binyl) buzul dnemleridir. Bununla
beraber Gnz-Mindel (750-500 binyl), Mindel-Riss (300-250 binyl), Riss-Wrm (130-70
binyl) ve Wrm Buzulu sonras (10 binyldan gnmze kadar), buzul aras (interglasiyal)
dnmeleri oluturur. Buzul dnemlerinde kutuplar ve karalarn byk bir blm buzullarla
kaplanrken buzul aras dnemlerde ise buzullar incelmi ve byk bir blm ortadan
kalkmtr. Bugn yeryznde var olan buzullar, Wrm buzulundan kalanlardr (ekil 86).
143
3.8.
iddetli Frtnalar
144
blgesindeki daha youn ve souk hava ise, alalarak ekvatora doru harekete geer. Bylece
yine gezegen dalgalar ve bu gelimeler esnasnda enerji dnm meydana gelir.
Tropikal d siklonlar, orta veya yksek enlemlerde cereyan eden byk rzgr
sistemleridir. Kuzey Yarm Krede meydana gelen kasrgalar saat yelkovannn tersi ynnde,
Gney Kutbunda da saat yelkovan istikametinde eser. Tropikal harici siklonlarn serileri
genellikle bir tek gezegen dalgasyla birleir. Bu siklonlarn en younu dnya yzeyinden
yaylan ok byk toz frtnalarna dnr. Rzgr, alak hava basncnn merkezi blgesi
etrafnda saat yelkovan istikametinde eser. Bu safhada souk ve scak cepheler meydana
gelir. Neticede scak ve souk havalarn bu karlamalarnda kasrgalar meydana gelir (ekil
87). Tropikal kasrgalar ise daha sk grlr ve yaz ile sonbahar balarnda genellikle
okyanuslarn bat taraflarnda geliir. Tropikal kasrgalar belki de atmosferik olaylarn en
ykclardr. Dnya yzeyinin yaknnda rzgrlarn hz saatte 160 kilometreyi geer.
Bylece dev okyanus dalgalarn meydana getirirler. Bu frtnalar ierisindeki younlamada
bulunan gnlk enerji dnm, termonkleer patlama sonucu ortaya kan enerjiden ok
fazladr.
145
3.9.
Hortumlar
147
otlarn sklmesi, ar otlatma, yanl arazi kullanm, yanl tarm sistemi ve mnvebe,
yanl let ve ekipman kullan gibi beer faktrlerin etkisiyle ekillenmitir. Ancak bunlar
gerekli tedbrler alnarak byk lde nlenmitir. Karapnar rzgr erozyonu ve dolaysyla
toz - kum frtnalarn nlemek iin aalandrma ilemi yeralt sularndan yararlanlarak
gerekletirilmitir. Bu bir tr llemeyi nleme anlamna gelmektedir. lms step
sahalarnda zor tutunan otsu bitkilerin tahrbi erozyonu ve buralarn bitkilerden mahrm
kalmas sebebiyle deta llemeye yol amtr (ekil 91).
148
Frtna (hz 76 - 88 km / h) ,
Byk Kasrga (118 km/h dan fazla) ad ile bilinen rzgrlar tasnif edilmektedir.
Rzgr;
- Bitki rtsnden tammen yoksun plak Doal Zemnlerde,
- Doal bitki rts ile kapl zemnlerde,
- Zirat sahalarnda,
149
150
kilometrekarelik bir sahada etkisini gsterdii de kaydedilmitir. Bu olaya bal olarak Byk
Sahradan havalanan yaklak 1.960.420 ton toz materyalin 340.000 km2 lik bir saha zerinde
yld kaydedilmitir. Bu da km2 ye yaklak 6 ton demektir. Avusturalyann l
sahalarndan havalanan tozlarn gneydou ynnde yaklak 2800 km gneydoudaki Yeni
Zelanda shillerine ulat kaydedilmitir.
Bir baka afette amur, akl ve ta hareketleridir. Halk arasnda amur ve ta
yamurlar ad ile adlandrlan olay rzgrla tanan toz, silt ve kumlarn nemli ve yal
blge snrlarna girince yala birlikte yeryzne intikalinden baka bir ey deildir. Bazen
aralar zerinde, evlerin atlar - damlar zerinde, yol zemni zerinde, bitki yapraklar
zerinde ince toz rtlerine de rastlanld bilinmektedir. Yukardaki ifadelerden anlalaca
zere toz ve kum frtnalarnn hortumla birlikte ok byk afete sebep olduklar her hliyle
gzler nne serilmektedir (ekil 92).
3.13. Kar
Su buharnn svlamadan buza dnmesi ve bu nedenle arlaan kristallerin zemine
yaparak stabil olmayan bir ortam oluturmas n nemli nedenlerinden biridir. Kar
yeryzne indikten hemen sonra hzl bir deiim srecine girer. Bu deiim sreci, kendini
kar kristallerinin zerinde gsterir. lk karn yere dmesinden sonra yaan her kar, belli bir
sre sonra 1 - 2 metre kalnlnda bir tabakalar dizisi oluturur. Yeni yaan kardaki hava
oran % 90n zerinde olabilir. Bu oran, buza dnm karda %20ye kadar inebilir.
Bylece ilk yadnda ayn kristal yapya sahip kar kristalleri, bulunduklar tabakann
durumuna gre fark dayanmlara ve kristal yaplarna sahip heterojen kar tabakalar
olutururlar. Aradaki bu heterojenlik oluturan ana etkenlerden biridir. Aadaki daha
scak katmanlardan buharlaan su, st kesimlere doru karken s azald iin tekrar donar.
Bu olay srasnda baz tabakalar, altlarndaki buz kristalleri sayesinde kayabilecek
pozisyonlara gelirler. Bu durumdaki stteki kar tabakas, alttakine deta pamuk ipliiyle
baldr. Byle bir tabaka bir dac veya kayak tarafndan kesildii zaman stabilitesi
bozulan kar tabakas, altnda bulunan buzlu zemin zerinde yama aa kaymaya balar
(ekil 93). Sert kar zerine yeni yaan kar, iki sert tabaka arasnda yeni yumuak bir
tabakann bulunmas, yaan kardan sonra aniden havann snmas n birok nedeninden
151
sadece birkadr. ki farkl tr vardr: Tabaka ve toz kar - gevek kar . Yamacn
eimi, yn, rzgrn yn, yamacn rlyefi, profili ve rts kar n oluturan ana
etkenlerdir.
152
153
154
deniz seviyesi 19. yzyln sonundan gnmze kadar geen yzyl sresince yaklak 10-25
cm kadar ykselmitir. Deniz seviyesi ykselmesinin belirlenmesinde karlalan ana
belirsizlik, dey ynl yerkabuu hareketlerinin gel-git lerleriyle yaplan deniz seviyesi
lmlerinin zerindeki etkisidir. Uzun sreli dey arazi hareketlerinin etkileri
giderildiinde, okyanus sularnn hacminin artmakta olduu ve deniz seviyesinde yukarda
verilen oranlar arasnda bir arta yol at sonucuna varlmtr.
Gnmzdeki snma doal srelerin de tesinde havada oranlar artan Su Buhar
(H 2 O), Karbondioksit (CO 2 ), Metan (CH 4 ), Diazotmonoksit (N 2 O) ve Kloroflorokarbonlar
gibi sera gazlarnn sebep olduu sera etkisinden kaynakland ifade edilmektedir. Fakat bu
deiimleri yalnzca bu srelere atfetmenin doru olmayaca bunlarn yan sra baka
faktrlerinde var olduu sylenebilir. Bunlar ise aadaki gibi zetlenebilir. Yaklak 200
milyon yl ne tek kara paras olan Pangea paralanm ve her bir para magma zerinde
hareket ederek yer deitirmitir. Bylece anakarann paralar zamanla Dnyann yzeyinde
yavaa hareket ederek bata ekvator ve kutuplara gre, karasallk ve denizellik gibi var olan
konumlar bozulmu, ykselti deerleri deimitir. Btn bunlar ise ise ayn sahann farkl
iklim blgelerine sahip olmasna neden olmutur.
Bir dier nemli faktr Dnyann hareketlerindeki deiimdir. Milutin
Milankovitchin ortaya att ve Milankovitch teorisi olarak bilinen bu yaklama gre Dnya
Uzayda hareket ederken yapt devirli hareketin bir sonucu olarak yeryzne den
Gne enerjisindeki dalgalanma iklim deiikliine sebep olabilir. Yani bu teoriye gre iklim
deiiklilerinin nedeni yeryzne gelen Gne enerjisindeki deiimlerdir. Dnya Gne
etrafnda hareket ederken yrngesindeki deiiklikler Dnyaya gelen enerjide deiime
neden olmaktadr. Yrnge eliptikten yaklak dairesel bir ekle kadar deiebilir. kinci
deiim Dnyann kendi ekseni etrafndaki dnme eksenindeki sapmadr. Teoriye gre bu
sapma 23.000 ylda bir periyodik olarak gereklemektedir. nc deiiklik ise Dnyann
Gne etrafndaki dnme ekseninin eimindeki sapmadr. Gnmzde yrngedeki erilik
23,5 derece iken 41.000 yllk dng ierisinde bu erilik deeri 22 ile 24,5 derece arasnda
deimitir. Erilikteki deiim ne kadar az olursa, yaz ve k arasndaki mevsimsel
deiiklikler de o kadar az gereklemektedir. Gemite Gneten gelen enerjinin yllar
boyunca yzde 0,1den fazla deimedii dnlmekteydi. Fakat uydulardaki lm
aletleriyle yaplan lmlerden anlaldna gre Gne enerjisi sanldndan daha fazla
deiim gstermektedir. Ayrca Gneten gelen enerji, Gne patlamalaryla ve lekeleriyle
biraz daha deimektedir. Patlamalarn en ok olduu zamanlarda yaylan enerji de daha fazla
olmaktadr. Kk buz a zamannda Gne patlamalarnn ok az olduu ve ortalama
kresel scakln 0,5 derece kadar dt gzlenmitir. Bir dier faktr tabii kaynaklardan
fosil yaktlarn tketilmesi ve insanlarn neden olduu mikroskobik kat ve sv
paracklarnn Atmosfere karp iklim zerinde etkili olmasdr. Fabrikalardan ve
aralardan kan gazlar, yangnlarn neden olduu Karbondioksit ve dier zehirli gazlar ile toz
bulutlar Atmosferin aa ksmlarnda konumlanabilirler. Toz ve slfat gibi paracklar
Gne n datp yanstarak havann soumasna neden olurken dumandaki kurumlar gibi
elemanlar ise Gne n absorbe eder ve etrafndaki havay str. Slfat paracklarnn en
nemli kayna fosil yaktlardr. Bundan baka okyanuslarda mikro bitkilerdir. Bir dier
155
faktr ise volkanlardan kan slfat kaynadr. Bunlar Atmosfere karp oksitlenerek Slfr
dioksit oluturur ve bu da Slfat paracklarna dnr. Volkanik patlamalardan da nemli
lde Slfr Atmosfere karmaktadr. Volkanik patlamalarda Atmosfere braklan CO 2
miktaryla sera etkisi artacandan bu durum kresel scaklkta arta neden olur (ekil 95).
156
Yerleim 1865 ylnda Sava'nn sonu ve 1869 ylnda ilk ktalararas demiryolunun
tamamlanmasyla 1862 arasnda skn Yasas tarafndan tevik edildi, yeni gmen dalgalar
buralara kadar ulat. Toz frtnalar 1935 ylnda, Stratford, Teksas gibi sahalarda etkilmitir.
11 Kasm 1933 gn, ok gl bir toz frtnas Gney Dakotat tarm arazilerindeki humuslu
topraklar silip sprmtr. Ardndan 9 Mays, 1934, balayan gl, iki gnlk toz frtnas
Chicago ya kadar ulat. Tm yollar kapand. ki gn sonra, Buffalo, Boston, Cleveland, New
York ve Washington, DC gibi doudaki yerlemelere ayn frtna ulat. O k (1934-1935),
krmz kar New England blgesine dmtr. "Kara Pazar" olarak bilinen 14 Nisan 1935
gn, Kanada ya kadar toz frtnas etkili olmutur. nsanlar ayaklarn gremediklerini ifade
etmilerdir. Bu felaket blgesinde Byk Buhran ekonomik etkisini artrmtr. 1935 ylnda,
pek ok aile iftliklerini terk etmek zorunda kalmtr. Dust Bowl koullar nedeniyle, Great
Plains blgesini evreleyen Teksas, Oklahoma ve gibi komu blgelerde 500.000 'den fazla
Amerikal evsiz kalmtr. Baz blge sakinleri toz pnmoni veya yetersiz beslenme nedeniyle
hastalanm ve lmlerdir.
Dust Bowl g ksa bir sre iinde Amerikan tarihinin en byk g oldu. 1930 ve
1940 yllar arasnda, yaklak 3,5 milyon kii blge dna kaymtr. Sadece bir yl iinde,
86.000 kii Californiaya g etmitir. Gmenler Oklahoma, Arkansas, Missouri, Iowa,
Nebraska, Kansas, Texas, Colorado ve New Mexico iftlikleri brakt, ama ou genellikle
"Okies", "Arkies", ya da "Texies" olarak sevk edilmitir. Bu olay zerine 1933 ylnda ofiste
Bakan Franklin D. Roosevelt'in ilk 100 gn boyunca, hkmet programlarn topra
korumak ve milletin ekolojik denge ile uyumlu yaamasn tasarlanmtr. ileri Bakan
Harold L. Ickes Hugh Hammond Bennett altnda Austos 1933 Erozyonla Mcadele Servis'i
kurulmutur. 1935 ylnda Tarm Dairesi ats altnda Toprak Koruma Servisi reorganize
edildi. Doal Kaynaklar Koruma Servisi (NRCS) kuruldu. 1936 ylnda Toprak Koruma ve
Yurtii Kontenjan Yasas uygulamaya gemitir. Devlet karlksz et ve gda yardmlar
yapmtr. Blge halkna sbvansiyonlar arttrmtr. lk etapta blgeye 200 milyondan fazla
aa dikilmitir. rn rotasyonu, eritli tarm, kontur srlmesi, teraslama ve dier gelimi
tarm uygulamalarna dahil toprak koruma ve erozyonla mcadele teknikleri, iftilere
retilmitir. Doal sre 10 yl sonra dengeye oturmu ve nihayet kuraklk, sona ermitir.
Kriz fotoraflar, mzisyenler ve yazarlar tarafndan belgelenmitir. Byk Buhran srasnda
eitli ABD federal ajanslar tarafndan ie alnd.iftlik Gvenlik daresi krizi belgelemek
iin saysz fotoraf kiralamtr. Bu olay bylece sanat ve belgesellere de konu olmutur.
John Steinbeck yazd 1939 tarihli Gazap zmleri roman buna rnek verilebilir.
2010 in Toz, Kum Frtnas, 21 Mart 2010 tarihinde Tayvan'da Longjing Township,
Taichung County, vurur. 2010 in'de kuraklk ve toz frtnalar Yunnan, Guizhou, Guangxi,
Sichuan, Shanxi, Henan, in Halk Cumhuriyeti'nde Shaanxi, Chongqing, Hebei ve Gansu
yan sra blmlerini etkileyen 2010 bahar aylarnda iddetli kuraklklar bir dizi vard
Vietnam ve Tayland ve Dou Asya'da ok etkilenen Mart ve Nisan aylarnda toz frtnalar
dhil olmak zere Gneydou Asyada grlmtr. Yunnan ve Guizhou kuraklk ncesinde,
in Meteoroloji daresi, en azndan 1950'lerden beri, grlmemi normalden 2C daha scak
ortalama scaklklar kaydedildi. Kresel snma El Nino etkileri tarafndan iddetlenmi ve
kuraklk daha etkin olmutur (ekil 98, 99).
158
159
160
161
Tablo 6: ABD Atlantik kasrgalar 1900-2010 (2010 Yl ABD Dolarna Gre Servet
normallemesi iin dzeltilmi toplam tahmini maddi hasar)
Sra Kasrga
Yl
Maddi Maliyeti
Sra Kasrga
Yl
l Says
(2010 ABD $)
1
Miami
1926 164.800.000.000$ 1
Galveston
1900 8,000-12,000
Katrina
2005 113.400.000.000$ 2
Okeechobee
1928 2,500
Galveston
1900 104.300.000.000$ 3
Katrina
2005 1.836
Galveston
1915 71.300.000.000$
Cheniere
Caminada
1893 1,100-1,400
Andrew
1992 58.500.000.000$
Sea Islands
1893 1,000-2,000
New
England
1938 41.100.000.000$
Florida Keys
1919 778
KbaFlorida
1944 40.600.000.000$
Georgia
1881 700
Okeechobee
1928 35.200.000.000$
Audrey
1957 416
Ike
2008 29.500.000.000$
Labor Day
1935 408
10
Donna
1960 28.100.000.000$
10
Son Ada
856
1 400
kuzey
enlemleri ve 63 bat boylam, evresine yaklat. gn sonra, buradan scak, nemli ve
iddetli bir frtna bildirilmitir. 1 Eyll itibariyle, ABD Hava Brosu gzlemcileri orta
iddette bir kasrgay Kba gneydousunda rapor ettiler. Batya doru devam eden bu frtna
3 Eyll'de Kbada ar ya dmesine imkn vermitir. 5 Eyll'de, bir tropikal frtna ya da
zayf bir kasrga olarak Florida Boaz'nda etkili olmaya balad. Yksek basn blgesi
162
Meksika Krfezi batsnda byk bir frtna meydana gelmesine neden olmutur. Frtna 6
Eyll'de Key West kuzeyine kadar sokulmutur. 7 Eyll Cuma sabahnn erken saatlerinde,
New Orleans, Louisiana Meteoroloji stasyonlar Louisiana ve Mississippi kylar boyunca
ar hasar raporu yaynlad. Frtnann hz 160 km / s rzgr hz tahmin edilmitir. Bu
rzgrlar, gnmz Saffir-Simpson Kasrga leinde Kategori 2 de yer almaktadr. 8 Eyll
Cumartesi, tarihinde leden sonra, istikrarl bir kuzeydou ynl rzgr hzlanmaya
balamtr. Pazar sabah, ak gkyz ve 30 km / s kapal esinti olumutur. Frtna oradan
Oklahoma ya srklendi. 12 Eyll kuzey Halifax, Nova Scotia blgesini geti Oradan Byk
Gller boyunca devam etmitir. zellikle Meksika Krfezi Galveston Blgesinde ykm
byk olmutur (ekil 103). 1900 frtnas ile Galvestonda deniz seviyesinde 2.7 m ykselme
olmutur. Kasrgann pik seviyesinde ise seviye 4,6 myi bulan byk bir dalga meydana
gelmitir. 3.600 zerinde ev hasar grmtr (ekil 104). Saffir-Simpson kasrga leine
gre yksek Kategoriye iaret eden 4. Seviye olarak saptanmtr.
1938 Yl New England Kasrgas, Bahamalar, New Jersey, New York, Long Island,
Connecticut, Rhode Island, Massachusetts, Vermont, New Hampshire, Maine, gneybat
Quebec lokasyonlarnda etkili olan 9 Eyll 1938 gn balayan ve 22 Eyll 1938 gn biten
Saffir-Simpson kasrga leine gre kategori 5 tipine dahl olan bu kasrga srecinde 260
km/s hza ulaan kasrga sonucunda 800 kii hayatn kaybetmi, 57.000 zerinde konut hasar
grm ve 306.000.000$ (2014 ylna gre 4.7 milyar dolarlk) hasar meydana gelmitir.
Kuzeydou Atlantik kylarn etkileyen 1938 New England kasrga ncesi ok sayda kasrga
yaanm olmasna ramen 1938 kasrgasndan sonra 1938, ncesi frtnalar zor hatrlanr
olmutur. 20 Eyll'de, frtna yksek ileri hza ulamtr. 20 Eyll itibariyle, Bahamalar
merkezli kasrga Kategori 5 younluuna ulat tahmin edilmektedir. 21 Eyll erken
saatlerinde kasrga yaklak 160 km hza ulamtr (ekil 105). 12.00 ve 02.00 arasnda,
New Jersey sahil eridi ve New York kasrgann etki alanna girmitir.
163
164
zerinde zayflam 25 Austos sabah Hallandale Plaj ve Aventura arasnda etkili olmaya
balamtr. Meksika Krfezi'ne geerek burada hzla glenmitir. Kasrga Krfezin
allmadk derecede scak sular zerinde glenmitir. 27 Austos tarihinde, frtna SaffirSimpson kasrga rzgr leine gre kategori 3 derecesine, 28 Austos sabah kategori 5
statsne ulamtr. 280 km / s ve 902 m bar ile o gn tepe gcne ulamtr. Ekstratropical
Kasrga 31 Austos gn Byk Gller blgesine ulam ve dou Kanaday da etkisi altna
almtr. 230.000 km sahada etkili olan bu kasrgada Amerika Birleik Devletleri Bakan,
George W. Bush 27Austos akam Louisiana, Alabama ve Mississippi seilmi blgelerde
olaanst hl ilan etmitir. Su taknlar, ykmlar, ky ve akarsu levelerinin yklmas,
elektrik kesilmeleri, ormanlarn tahribi, doalgaz ve petrol kaynaklarnn tahribi, altyap
zararalar, can kayplar, maddi hasarlar nemli deerlere ulamtr(ekil 111, 112, 113).
Kasrga sonras yeniden inaa, isizlik, tarm sahalarndaki sorunlar uzun bir sre de rehabilite
edilmitir. Bir milyon insan yerinden etmi, ge zorlam bu afet sonras buradan g
edenler Houston, Teksasta, 35,000 kiilik, Alabama, 24.000, Baton Rouge, Louisiana, 15.000
zerinde ve Hammond, Louisiana, neredeyse iki kat byterek 10.000 kii, Chicago 6000 kii
zerinde g almtr.
166
167
168
Uygulamalar
1) Bir miktar nefes almayn ve ardundan burnunuzdan derin derin nefes alarak
aznzdan veriniz.
2) Vurgun olayn aratrnz.
3) 4000 metre rakmndan yukarda kurulu bulunan byk yerlemeleri ve hayat
tarzlarn aratrnz.
4) Tuzlanmann tarm zerine etkisi hakknda bir yaz okuyunuz.
5) Dnya Meteoroloji rgt ve Birlemi Milletler evre Program hakknda
aratrma yapnz.
6) 1952 Londra ldrc Sisi hakknda inceleme yapnz.
7) 1970 Bhola siklonu hakknda aratrma yapnz.
8) 2008 Nargis Kasrgas hakknda inceleme yapnz.
9) 1999 Galtr hakknda inceleme yapnz.
10) El Nino ve La Nino hakknda inceleme yapnz.
169
Uygulama Sorular
1) Havann nemini hissettiniz mi?
2) Dekompresyon kavramn aklaynz?
3) Tibette veya La paz da yaayan insanlarn omuzlarnn daha geni olmasn nasl
aklayabiliriz?
4) Tuzu seven zellikle bu koullarda yaayan bitkiler var mdr?
1996 yl Hkmetler aras klim Deiiklii Panelini hangi kurulular organize
etmilerdir?
5)
170
171
Blm Sorular
1) Atmosfer eitli gaz ve su buharndan oluan bir katmandr. Atmosferin
Dnyann evresinde tutulmasnn balca nedeni aadakilerden hangisidir?
a) Kalnlnn her yerde ayn olmamas
b) Yerekimi
c) Younluunun her yerde ayn olmamas
d) Gazlarn arlnn fazla olmas
e) Scakln her yerde farkllk gstermesi
2) Aadakilerden hangisi atmosferin etkileri arasnda yer almaz?
a) Yerkrenin ar snma ve soumasn engeller
b) klim olaylarnn meydana gelmesini salar
c) Yazlarn scak, klarn souk olmasn salar
d) Uzaydan gelen meteorlarn yanmasn ve paralanmasn salar
e) Glgede kalan yerlerin aydnlk olmasn salar
3) Atmosferdeki insan kaynakl sera gaz birikimlerinde sanayi devriminden beri
gzlenen art srmektedir. Aadakilerden hangisi sera etkisinin artmasna balanamaz?
a) Kresel ortalama yzey scaklnn artmas
b) Arktik deniz buzulunun alansal yaylndan her 10 ylda ortalama %2,7 azalmas
c) Gel-git ve deniz seviyesi lm kaytlarna gre kresel ortalama deniz seviyesi
19. Yzyln sonundan gnmze kadar geen yzyl sresince 10-25 cm. ykselmesi
d) Yksek da doruklarndaki buzul oranlarnn azalmas
e) Tsunami dalgalarnda son yllarda art gzlenmesi
172
173
174
Cevaplar
1) b, 2) c, 3) e, 4) e, 5) e, 6) e, 7) c, 8) e, 9) c, 10) a
175
4. BYOSFER AFETLER
176
177
178
Kazanm
Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei
Bitki
formasyonlar
ve
hayvan trleri ele alnr.
Bitkilerin yatay ve dikey
dal zerinde durulur.
elde
veya
Biyosfer
Sorunlar
Rezervi
ve Biyolojik
eitliliin
korunmas,
ekonomik
kalknma
ve
kltrel
deerlerin
devamll
arasndaki
atmalarn
srdrlebilir bir ekilde
zlmesine dnk temel
yaklamlar kavrar.
Biyosfer
kaynaklar
belirtilir.
Bunlarn
ekonomik, sosyal ve salk
sahalarndaki
deerleri
ortaya konulur. Botanik ve
eczaclk
konularndaki
uzmanlarn
biyosfer
konularndaki almalarna
atf yaplr.
Biyolojik
Riskleri
eitlilik
ve Canllarn farklln ve
deikenliini,
iinde
bulunduklar
karmak
ekolojik
yaplarla,
birbirleriyle ve evreleriyle
karlkl
etkileimlerini
kavrar.
Ekoloji, Ekosistemler
Sorunlar
179
Anahtar Kavramlar
Biyosfer
Biyosfer rezervi
Biyoeitlilik
Biyom
Ekoloji
Ekosistem
Ekolojik denge
nsan
Hayvan
Bitki
Mantar
Bcek
Bakteri
Virs
Parazit
Toksin
Omurgal
Omurgasz
klim
Rzgr
Is
Ik
Su
180
Ya
Vejetasyon devresi
Transpirasyon
Evaporasyon
Ik Optimumu
Diffzyon
Rlyef
Kutup
Tundra
Tayga
Da
Tropikal
Savan
Step
Mangrov
Bataklk
181
Giri
Biyosfer, yaayan tm canl organizmalar kapsamaktadr. Dnyadaki tm canllar
atmosferdeki gazlardan, hidrosferdeki sulardan ve litosfer zerindeki besin maddelerinden
faydaland iin biyosfer dier byk ortama bal olarak varln srdrmektedir.
Yeryz, sadece iki boyutlu bir yzey, ya da atmosferin aa snr yzeyi deil, bir
nc boyut olarak derinlik ve ykseklii de bulunan boyutlu bir mekn olarak gz nne
alndna gre, i ie gemi inorganik krelerle (atmosfer, hidrosfer, litosfer), organik
krenin (biyosfer) birbirlerine en ok yaklatklar ve ou yerde birbirinin iine girdikleri
kesiim kmesidir. Organik yeryz olarak belirtilen Biyosferde Biyolojinin konular
(bitkiler, hayvanlar, bakteriler, mantarlar) ve Biyocorafyann eitli olaylar ve mekanlar
(bitki rts ve topluluklar, hayvan topluluklar, biyo blgeler) yer alr.
Ancak biyosferde giderek artan oranlarda baz sorunlarda yaanmaktadr. Trlerin yok
olmas, ekolojik degredasyonlar, ormanszlatrmalar, kirlilik, tarm, yerleeme ve sanayi
sahalarnda biyosfer ykmlar bunlardan sadece ilk akla gelenleridir.
nsanlarn bata gda olmak zere temel ihtiyalarn karlamasnda vazgeilmez bir
yeri olan canl kaynaklarn temeli biyolojik eitliliktir. Biyolojik eitlilik ayrma,
atmosferin kimyasal yaps ve iklim gibi insanlar iin yaamsal nemi olan ve sadece salkl
ve karmak ekosistemlerin sreklilii ile salanabilen hizmetler vermektedir. Tpta kullanlan
ilalarn yarsnn kkenini yabani canllar oluturmaktadr. retimi yaplan tm tarm
eitlerinin, yani kltre alnm bitki ve hayvan trlerinin, temeli doada bulunan yabani
akrabalarna dayanr. Gnmzde de tarm yaplan bitkilerin yeni eitlerini elde etmek veya
mevcut olanlar insanlarn ihtiyalarna gre iyiletirmek iin yabani, trlerden
yararlanlmaktadr. Ekosistemler de yabani trlerin varlklarn srdrmesi, eitlenmesi ve
yeni genetik zellikler kazanmas iin canl ve cansz varlklarn birbirleriyle ve kendi
ilerinde etkileimleri sonucu, evresel artlara da bal olarak karmak ve her biri dierinden
farkl yaplar ve ilevler kazanmtr. Ekosistemlerin sahip olduu btnlk ve eitlilik,
iklim, ya rejimi, tr sosyolojisi gibi doal dengelerin devamnda nemli ilevler grr.
Gda ve tarm iin nem tayan ve giderek azalan canl kaynaklar, bu gn bir lkenin
sahip olabilecei nemli avantajlar arasnda saylmaktadr. Dnyann tarm yaplabilecek
nitelikteki alanlar ve su kaynaklar hzla kirlenmekte ve yok olmaktadr. Bilim adamlar
yakn gelecekte insanlarn ciddi bir gda ve su sorunu ile kar karya kalaca grndedir.
Bu gelimeler nda, lkelerin sahip olduu biyolojik eitlilik, zellikle genetik kaynaklar
anlamnda byk bir g durumuna gelmektedir.
182
4.1.
Da biyomlarnda sorunlar
Savanlarda sorunlar
l biyomlarnda sorunlar
184
Ormanszlatrma
Biyoeitliliin azal
etkileri
Ekosistem sorunlar
Biyoverimlilik sorunlar
Tohumlarda sorunlar
Fotosentez sorunlar
186
187
Trkiyenin Asya ve Avrupa ktalar arasnda bir kpr grevi grmesi, ayrca ok
deiik iklim ve topografik yapya sahip olmas, bitki ve hayvan trleri bakmndan da
olduka zengin bir eitliliin olmas gerektii sonucunu dourmaktadr. Trkiye'de 120
memeli, 413 ku, 93 srngen 18 kurbaagil, 276 deniz bal, 192 tatl su bal ve 60-80.000
bcek trnn bulunduu ifade edilmektedir. Yine lkemiz bitki trleri bakmndan da
olduka zengindir. Btn Avrupa ktasnda 12.000 bitki tr bulunmasna karn lkemizde
9.000 bitki tr bulunmakta ve bu trlerin % 30'u Dnyada sadece Trkiye'de
bulunmaktadr. Olduka fazla sayda bitki ve hayvan trnn anavatan ve tanmland yer
lkemizdir. Tm bu ynleriyle Trkiye, biyolojik eitlilik bakmndan bir kta zellii arz
etmekte olup, Dnyada esiz bir yere sahiptir.
Biyolojik eitliliin gen, tr, ekosistem ve ilevsel eitlilik gibi temel bileenleri
arasndaki iliki, ekolojik dengenin olumasnda ve sz konusu dengenin korunmasnda,
srekliliinin salanmasnda nemli bir rol stenmitir. Bu bileenlerde oluacak tahribat,
sistemi bir btn olarak etkileyerek, gerek ekonomik gerekse ekolojik kayplar da
beraberinde getirmekte ve ounlukla bu kayplarn telafisi g olmaktadr. zellikle
endemik trler ve ekosistemler sz konusu ise kayplarn bykl kanlmazdr.
Biyolojik eitlilikte olas kayplarn belirlenmesi, temel bileenlerde olas kayplarn,
zelliklede genetik eitlilik kayplarnn, saptanmas ile mmkndr. Bu balamda biyolojik
eitlilikteki kayp, temelde genetik eitlilikteki kaybn byklne, bunun da gen
bilgisindeki kaybn miktarna bal olmaktadr. Genetik eitlilik trn devamllnn,
trlerde dier ekolojik srelerin devamllnn garantisi olduuna gre, genetik eitlilikte
olas tahribat veya kayp dorudan tr etkileyecek, trdeki kayplar ise, ekosistem
eitliliini ve ekosistemlerin fonksiyonel eitliliini etkileyerek doal dengenin
bozulmasna yol aabilecektir. rnein eitli nedenlerle bir ekosistemde, besin zincirinde yer
alan B trnn yok olmas kendinden nce gelen A trnn miktarnda arta neden olurken,
kendinden sonra gelen C trnn miktarnda azalmaya neden olacaktr. Bu durumda A
trnn bir tarm zararls olduu varsayldnda, elde edilecek X rnnden salanacak olan
ekonomik ve ekolojik fayda minimize edilecektir. Bu alanda dier bir arpc rnek ise,
kularn ve tavuklarn ku gribi nedeniyle yok edilmesine ve dier evresel koullarn
deimesine bal olarak kenelerin artmas ve kenelerin tad Krm Kongo hastalnn
yaylmasdr. Burada ekolojik koullardaki deiim, insan saln riske atmakla kalmam,
iktisadi sre ierisinde salk maliyetlerinde arta neden olmutur. Ekolojik srelerde olas
sz konusu kayplar ekonomik srelerde de kayplarn yaanmasn kanlmaz klmaktadr.
Bilim adamlar yakn gelecekte insanlarn cidd bir gda ve su sorunu ile kar karya
kalaca grndedir. Bu gelimeler nda, lkelerin sahip olduu biyolojik eitlilik,
zellikle genetik kaynaklar bakmndan byk bir g durumuna gelmektedir; nk evresel
basklara direnli ve yksek retim potansiyeline sahip eitlerin gelitirilmesi iin yaban
canl kaynaklardan faydalanlmaktadr. Yaplan aratrmalar, bu gne kadar tanmlanan
trlerden 27 bin trn eitli nedenlerle kaybolduunu ve bu trlerin bir daha yerine
gelmeyeceini ortaya koymaktadr. Bu yok olua scaklk, ya vb. eitli evresel faktrlerin
katks olduu gibi insann katks da nemsenemeyecek kadar yksektir.
188
189
yolu kapatlrsa ya da kentler savalarda olduu gibi kuatlrsa, tamamen dardaki baka
ekosistemlere baml olan bu ekosistemler, ksa zamanda ker.
Oysa Ekosistemlerin ana grevi, o sistemde doal olarak yaayan canl ve "cansz"
trlerin nesillerinin srdrlmesidir. Belirli bir ekosistem iinde, o sistemin zelliklerine bal
olarak, belirli canl trleri yaar. Bu nedenle Sibirya'da baka, Arabistan'da baka trler
bulunur. Tuz Glnde baka, Beyehir glnde baka canl trleri yaar. Bir ekosistemin
grevi, kendi iinde eitlilii devam ettirmek ve oradaki trlerin nesillerinin srdrlmesini
salamaktr. Bu srdrme bilinli bir ilem deil, sonutur. Ekosistemin doal canl ve cansz
elerinin deimesi ve bozulmas (toprak erozyonu, bitki rtsnn kaldrlmas, su
kaynaklarnn azalmas, yok edilmesi vb.) ekosistemin grevini yerine getiremez hle
gelmesine yol aar. Ekosistemin doal dengesinin bozulmas sz konusu ekosistemlerde pek
ok canl trnn yok olmasna neden olmu ve olmaktadr. Bir hesaba gre, yeryz
ekosisteminde gnde 150 trn nesli tkenmektedir. Ekosistemin paralar on binlerce ve
hatta milyonlarca yllk bir zaman sreci iinde olumutur. Uzun zaman iindeki bu sre
iinde canl ve cansz paralar arasnda dengeli bir dzen ve ok ince ayarlanm bir uyum
vardr. Her para birbirleriyle, deiik derecelerde ilikilidir. Ekosistemin salkl ilemesi
iin, sistem iinde her bir parann ayr bir ilevi ve grevi bulunmaktadr. Paralar bu
grevlerini farkl zamanlarda ve farkl koullarda yerine getirebilirler. Ekosistemin
paralarndan herhangi biri bozulursa veya o para sistemden karlrsa, ekosistem verimli
alamaz, zamanla bozulur ve nceki grevini yapamaz hle gelir.
Normal koullar altnda canllar doal bir evrede doar, rer, beslenir ve baka
canllara yem olur. Bu ember ya da "ekolojik denge veya doa dengesi", topluluun dengeli
bir biimde yaamasn salar. Bir hayvan trnn says, yaad doal evrenin besin
kaynaklaryla yetinemeyecek kadar artarsa, alk, hastalk ya da yrtc hayvan saysndaki
ykselile doal denge yeniden salanr. iftiler iyi rn almak iin ne yapmalar
gerektiini, toprak anmasnn nne nasl geileceini, topraktaki deerli mineralleri nasl
koruyacaklarn bilmek zorundadrlar. Ayrca hayvan ve bitkilere dadanan zararl bcek ve
asalaklarla nasl savaacaklarn da renmeleri gerekir. Ama zararl bceklere kar
kullanlan zehirli sprey ve tozlar yararl bcekleri de ldrebilir; teki canllara zarar verebilir.
Bu nedenle, doal topluluun bir blmn yok ederken btn doal dengenin bozulmasn
nleyecek nlemler alnmaldr. Herhangi bir hayvan trnn ar art doal dengeyi nasl
bozuyorsa, insan nfusunun hzla artmas ya da doal kaynaklarn tkenmesi de doal
dengeyi ayn biimde tehlikeye atar. Bu nedenle bilim adamlar insan soyunun srebilmesi
iin ncelikle besin kaynaklarn artrc yntemler, yeni ve gvenli enerji kaynaklar bulmaya
almal; dnyamzn doal kaynaklar ile gzelliklerinin korunmasna katkda
bulunmaldrlar.
Uzayda var olan milyarlarca paradan biri de Yerkredir. Ancak dnyamzn imdiye
kadar bilinen dier unsurlardan fark; oluumu srecinde belli artlara bal olarak, mikro
organizmalardan, en gelimi canl varlk olan insana kadar eitli organizmalar da zerinde
tamasdr. nsan da dhil tm canl varlklarn yaamlarn srdrebilmelerinin n art,
onlarn oluumunu salayan doal dengelerin korunmasdr.
192
Bu dengenin temel geleri gne, hava, su, toprak ve besin maddeleri dediimiz
organik maddelerdir. Bu elerin hepsine birden veya sadece bir ksmna ihtiya duyan ve
fakat bu elerden birinin olmamas, ya da nitel bir deiime uramas, canl varlklarn yok
olmas demektir. Tabiatta kk bir bozukluun tamiri bir insan mrne smayacak kadar
uzun bir sreci kapsar. rnek olmas bakmndan, Msr'da Nil Nehri zerinde 1968 ylnda
zamann 'mhendislik harikas' olarak adlandrlan Asuvan Baraj yaplmt. Ama, elektrik
enerjisi retme ve sulama suyu elde etme idi. Baraj bu blgede u olumsuz etkiyi yapmt:
Baraj yaplmadan nce Nil Nehri tarm bakmndan ok verimli, zengin alvyonlu topraklar
tayor ve bunlarla Nil deltasn doal gbrelerle gbreliyordu. Ayrca bu deltay suluyordu.
Baraj yaplnca doal gbreleme durdu, ayn zamanda kurak bir alan meydana geldi. Bunun
sonucunda deniz suyu ve iddetli buharlamayla delta topraklar tuzland ve oraklat. Nil
Nehri, baraj yaplmadan nce, denize dkld ksmda yaayan balklara bol miktarda
oksijen getiriyordu. Bu sular barajla tutulunca, hem oksijen akm, hem de balklar iin yem
olabilecek baz organik madde tanmas ortadan kalkt. Btn bunlarda ekolojik dengeyi
bozarak baz balk trlerinin yok olmasna neden oldu. Sulama balaynca sulanan tarlalarda
salyangozlar artt. Bunlar bol bol yiyenler karacier hastalna yakalandlar. Bunun nedeni
biraz g anlald. Ancak bir zooloji uzman, salyangozlarda parazit olarak yaayan bir
canlnn varln ortaya kardktan sonra, hastaln bu parazitten meydana geldii
belirlendi. Endonezya'nn Borneo Adas'nda BM rgt tarafndan 1950'li yllarda DDT ile
stma mcadelesi balad. Stma mcadelesi iin, krsal alanlardaki kerpi evlerin duvarlarna
da DDT sklmt. Buralarda yaayan ve trtllarn dman olan baz bcekler ldler.
Trtllar da dmanlar yok olduu iin oaldlar. Kitle remesi yapan bu trtllar saz damlar
yemeye baladlar. Bunun sonucunda saz damlar kmeye balad. lalama sonucunda,
evlerdeki hamam bceklerinde DDT'ye kar baklk meydana geldi. Bu zehirli ila
bunlarn vcudunda byk miktarlarda birikti. Bu biriken DDT beslenme zinciri yoluyla,
nce onlar yiyen kertenkelelere, onlardan da kedilere geti. Belli bir sre sonra kediler
lmeye balad. Kediler azalnca meydan farelere kald ve kitle remesi yaptlar. Bylece
veba hastal kayna ortaya karlm oldu.
Ekosistem iinde bir unsur karldnda olumu doal denge bozulur ve kendi
iinde dier unsurlara zincirleme bir etki yaparak olumsuz adan etkiler. Su iindeki
minerallerin anorganik maddelerin suya karm, ayn havadaki bozulma gibi insan saln
etkiler. rnein; kimya fabrikalarnn rettii eitli zehirli maddeler, topraktan fazla toplama
amacyla atlan suni gbrelerdeki azotlu maddelerin yamur sularyla yeralt su birikimlerine,
nehirlere ve gllere karmas sonucunda ime suyunun bozulmas "modern" insann bulak
tozu ve amar tozu diye tabir ettii zehirli artklarn kanalizasyonlardan nehir ve denizlere
tanmas, vb. suyun arlnn korunamamasnn yan sra byk bir sorun olarak, doadaki
dier dengelerin bozulmasna paralel olarak iklim deiimleri ve bunun sonucunda dnya su
rezervlerinin azalmas da beraberinde gelmektedir. nsan varl suya duyduu kadar besin
maddesine de ihtiya duyar. Besin maddeleri genelde hayvansal gdalardan ok toprak
rnleridir. Daha fazla retim ve daha "gzel" rn elde edebilmek iin toprak zehirlenir,
rnler rmemesi, kurtlanmamas iin gene kimyasal maddelerle ilalanr. Hayvansal besin
maddeleri de ayn ekilde srekli zehirli maddelerle takviye edilerek daha ucuz ve daha bol,
daha uzun sre bozulmayan ve gsterili hle getirilir. Dolaysyla doann tabii rn yerine
193
insanlar kendi salklarn tehdit eden, eitli hastalklarn kayna maddeleri besin yoluyla
yerler. nsanlar dnyamzda iklim dediimiz, iinde drt mevsimi tayan yamuruyla,
karyla, rzgryla yaamna bir denge salamtr. Bunun deiimi rnein, srekli snn
ortalama 50 derece olmas, ya da kasrgalarn srekli hle gelmesi, hi yamur yamamas
gibi deimeler de insan varln tehdit eder. Doann dengesinde nemli bir yeri olan
Amazon ormanlar ayn zamanda dnyann akcierleri grevini gren bir zellie sahiptir. Bu
ormanlarn kesilip yok edilmesi, bu dengelerin bozulmasna sebep olacak etmenlerden bir
dierini tekil eder.
195
Ekvatordan kutuplara doru scaklkta grlen azalmaya bal olarak bitki rtsnde
de nemli tropikal ormanlar, yayvan yaprakl ormanlar, ine yaprakl ormanlar ve tundralar
olmak zere bir sralanma grlr. Ekvatordan kutuplara gidildike bitki rtsnde grlen
bu deiiklikler, bir dan eteinden ykseldike de grlebilir. Bilindii gibi bir yerde
ykseldike scaklk der (bu scaklk d yllk durumda her yz metrede 0.5C olarak
kabul edilmektedir). Atmosfer tabakasnn kalnlnn azalmas, Gne nlarnn Atmosferi
geerken kat ettikleri yolun ksalmasna, bu durumda geri verilen snn fazlalamasna yol
aar. Bu hususta Atmosfer deki su buhar da rol oynar. Orman rts de bulunduu ortamda
scaklkta farkllklara neden olur. Sk aalarla kapl bir ortam Gne nlarn tutar. Bylece
bu gibi yerlerde orman alt plak bir sahaya nazaran yazn daha serin, kn ise daha scak
olur. Ayn nedenlerden orman altndaki toprak, plak sahadaki topraa nazaran daha az don
tehlikesiyle kar karyadr. Bitkilerin nemli fonksiyonlarndan biri olan fotosentezin hz,
scakln artna bal olarak artar. Fakat her bitki trnn fotosentez yapabilmesi iin
istedii scaklk birbirinden farkldr. rnein; ine yaprakl aalar 2-5Cde fotosentez
yapabildikleri hlde, yayvan yaprakl aalar bu scaklk derecelerinde fotosentez
yapamadklarndan yapraklarn dkerler.
Bitkilerin fotosentez yapabilmeleri iin istedikleri scaklk deeri bitki trlerine gre
deitii gibi, corafi enleme ve denizden ykseklie gre de deiir. Bitkilerin yaama
faaliyetleri iin vejetasyon devresinin neminin yannda, optimum scakln yani bitkilerin
geliimlerini tamamlayp varln koruyabilmesi iin gerekli olan en elverili scaklk
deerinin de nemi vardr. Bu deer her bitki trne gre deiiklik gsterir. Her bitki
trnn yaama faaliyetlerinin balayabilmesi iin istedii scakln farkl olmasndan, ayn
zamanda bu deerlerin corafi enleme gre deiiklik gstermesinden dolay genel deerler
verilemez. rnein; kutba yakn yerlerde imlenme 0C ye yakn bir deerde balad hlde,
orta kuakta 5Cnin stnde, tropikal blgede ise 10Cnin stndedir. Yine her bitki
trnn, imlenme, yapraklanma, iek ama ve meyve verme gibi yaam faaliyetlerinin
balayabilmesi iin istedii scaklk dereceleri birbirinden farkldr. Bitkilerin bymesi iin
gerekli en dk ve en yksek scaklklar her bitki trne gre deitii gibi, ayn bitkinin
farkl organlarnn bymesi iin istedii scaklk dereceleri de deiiklik gsterir. rnein;
kklerin bymesi iin gerekli olan scaklk, srgnlerin bymesi iin gerekli olan
scaklktan daha azdr. Fakat bu zellikte her bitki trne gre deiir. ok dk scaklklar
ve ok yksek scaklklar bitkilere zarar verir. Fakat hibir bitki 0 C scaklkta donmaz.
Ancak scakln bu deerin birka derece altna inmesi ve srekli olmas durumunda donma
meydana gelir. Yine bitkilerin bu scaklk derecesinden zarar grmeleri, bitki trlerine, dk
scakln derecesine, donun ani olarak meydana gelip gelmediine, meydana geldii devreye
gre deiir. Dk scaklklara kar bitkilerin dayanmas ierdikleri su miktarna gre
deiir. Az su ieren bitkiler veya bitkinin az su ieren ksmlar dk scaklklara daha fazla
dayanr. rnein; tohumlar kuru iken -80C ye kadar dayandklar hlde slak iken, ok daha
nce donarlar.
Bitkilerin yksek scaklklardan zarar grmesinin nedeni, yksek scakln solunumu
ve terlemeyi artrc etkisidir. Scakln ykselmesiyle solunum hzlanr ve fotosentezle
retilen madde miktar da artar. Fakat ayn zamanda solunumunda hzlanmasyla tketilen
196
madde miktar da artar ve fotosentezle retilen besin maddeleri solunumla tketilir. Bitki
besinsiz kalr ve lr. Dier taraftan scakln artmasyla terleme iddetlenir. Bitki eer
transpirasyonla kaybettii suyu karlayamazsa lr. Bitkisel yaamn scaklk bakmndan st
snr da deiik trlerde farkldr. Dk scaklklarda olduu gibi yksek scaklklara da en
ok dayanabilen bitkiler ve bitki organlar en az su ierenlerdir. Baz tohumlar ve sporlar 100130Cye kadar dayanabilir. Dnya zerinde bitkilerin yaayamayaca kadar scak yerler ok
azdr. Bunlar volkan kraterlerinin ii ve volkan kllerinin evresi gibi yerlerdir. Bazen
80Cye varan scak su kaynaklarnda bile ilkel bitkilere ve yeil yosunlara rastlanr. Ancak
40-50 Cye varan scaklklar iekli bitkilerin byk bir ksmnn solmasna, kurumasna ve
lmesine neden olur.
Toprak scakl da bitkiler zerinde olduka etkili olmaktadr. Yazn toprak scakl
hava scaklnn zerine kar ve bitkilerin toprakla temas eden ksmlar bu scaklktan daha
ok etkilenir. Bitkilerin bu yksek scaklktan zarar grmesini engelleyen faktr terlemedir.
Bitkilerin yaamnda dk scaklklarn nemi yksek scaklklardan daha nde gelir. nk
dk scaklklar bitki rts zerinde snrlayc bir role sahiptir. Ekvatordan uzaklap
kutuplara yaklatka yahut dalarn eteklerinden zirvelerine doru kldka bitkilerin
clzlamas ve zellikle aalarn ortadan kalkmas, buralarda scaklklarn srekli dk
olmasndandr. Bu gibi yerlerde aa snr ile orman snrn dk scaklklar belirler. Aa
snr, artk hi aa yetimeyen yerlerle tek tk aalarn bulunduu yerler arasndan geen
snrdr. Orman snr ise paralar hlindeki kk aa topluluklar ile dank hldeki tek tek
aalar arasndan geen snrdr. Orman snrnn en yksek olduu yer ekvatoral blgedir.
Ekvatoral blgede orman snr ortalama olarak 3500 m.ye kadar kar. Ekvatordan
uzaklatka orman snr alalr. Subtropikal blgede ortalama 3000 m., orta kuakta ortalama
2000 m. olan orman snr Souk kuakta ancak 1000 m.ye iner. Orman snrnn alalmasnda
hem ekvatordan uzaklamakla olan scaklk azalmas, hem de ykseldike meydana gelen
scaklk azalmas yol aar. Dnya zerinde orman snrnn en yksek olduu yerlerin
Ekvatoral blge dalar olmasnn nedeni ise ekvatoral blgede scaklk azalmas sadece
ykselmekle olduu hlde, ekvatoral blgede enlem fark olmadndan corafi enlemin yol
at scaklk azalmas sz konusu deildi. Ekvatoral blgenin dna klnca scaklk hem
ykseldike hem de ekvatordan uzaklald iin yani corafi enlem farkndan dolay azalr.
Aa trlerinin scaklk isteklerinin yannda dona dayankl olup olmadklar da nemlidir.
Genel olarak erken srgn veren aa trleri ile k istei fazla olan aa trleri donlara kar
dayankldr. Ge srgn veren k aalar (dibudak ve mee gibi) ve glge aalar
(porsuk) dona kar duyarldr. Bu nedenlerden dolay scaklk koullarnda yaanacak
deiimler bitki alemini yakndan etkileyecektir.
Scaklktan baka bitki rtsnn dalnda suyun pay byktr. Hibir bitkinin
suyun olmad ortamda yaamas mmkn deildir. Suyun azl, dier btn artlar var olsa
da bitki rtsn snrlayc bir faktrdr. Bitkiler iin suyun kaynan havann nemi ve
yalar oluturur. Atmosfer nemi bir ekosistemin su kayb zerinde etkili olduu iin
ekolojik bakmdan nemlidir. Bu nedenle bir yerin nemlilik durumu bitkilerin yaamnda
etkili olan klimatik bir faktrdr. Atmosfer neminin kayna okyanuslar, denizler, gller,
akarsular ve bitkiler tarafndan havaya verilen su buhardr. Ormanlar yapm olduklar
197
terleme ile etrafndaki havann nemini artrrlar. plak alanlarda %50ye kadar dm olan
nisbi nem, orman havasnda %90a kadar ykselebilir. Scaklk arttka havann buhar hlinde
tutabilecei nem miktar yani nisbi nemi artar. Hava da nem a ne kadar fazla ise suyun
buharlamas (evaporasyon) ve bitkilerin terlemesi (transpirasyon) o kadar artar. Hava nemi
yksek olduu takdirde ise transpirasyon azalr. Suyun azl kurak blgelerdeki bitkiler iin
tehlike oluturur. Bu gibi yerlerde bitkiler kkleriyle yeterince su alamazlarsa, terlemeyle
fazla su kaybettiklerinden solarlar. Bu durumun uzun srmesi hlinde ise ortadan kalkarlar.
Bu yzden birok kurak blge bitkisi kurakla kar kendilerini koruyabilmek iin nlem
almlardr. Bir ksm daha ok su elde etmek iin kklerini yanlara olduu gibi derinlere de
salmlardr. Bir ksmnda ise kkler yumru hlindedir. Bazlar ise, kaktsler gibi, ya
azlnda kullanlmak zere bnyelerinde su depo ederler.
Bitkilerde terleme yoluyla su kayb en ok yapraklardan olduundan baz aalarda
yapraklar dklr. Kuraklkta yaprak dkm aa trlerine gre de deiir. Yaplan
aratrmalara gre, ayn kuraklk derecesinde hlamurlar yapraklarnn %50sini, dibudaklar
%25ini, karaaa ve meeler %10-15ini dkmlerdir. Bitkiler, suyun kaynan oluturan
yalarn tamamndan yararlanamazlar. Yalarn bir ksm yzeysel ak ile bir ksm
terleme ve buharlama ile kayba urar. Suyun topran derinliklerine szmas ve fizyolojik
kuraklk gibi nedenlerle bitkiler bir sahaya den yalarn tamamndan yararlanamazlar.
Yalarn ekli de bitkiler iin nem tar. Ya saanak karakterinde ise, yan byk bir
ksm yzeysel ak ile kaybolacandan bitkiler bu yalardan tam olarak yararlanamazlar.
Ancak, bitki rtsnn yzeysel ak engelleyici bir rol vardr. Aalarn, yaprak, dal ve
gvdelerine arpan ya sularnn bir ksm tutulur. Bitkilerin toprak st ksmlar tarafndan
tutulan bu suyun bir ksm buharlaarak tekrar atmosfere geri verilir. Bu olaya intersepsiyon
denir. Btn dal ve yapraklar slandktan sonra arta kalan ya sular damlamak suretiyle
topraa varr. Bylece intersepsiyon ile yzeysel ak azalr, topran iine giren su miktar
ise artar. Ancak, intersepsiyon miktar yalarn iddetine, miktarna, mevsimlere dalna,
vejetasyon tipine (orman, al, ot), bitki trne (am kayn), bitki topluluklarnn yapsna (sk
veya seyrek bir topluluk oluturmalarna) gre deiiklik gsterir. Ya miktar az olursa
intersepsiyon artmaktadr. Yalarn miktar arttka gvdeden ak ve aalarn tepelerine
damlayan ya da artar. Bylece intersepsiyon miktar der. Bir sahada bitkilerin
yalardan elde edebilecei miktar, buharlamaya, terlemeye, don olaylarna, yalarn
karakterine ve araziyi tekil eden talarn tabiatna (geirimlilik ve gzeneklik) baldr.
Bitkilerin yetimelerinde, kurak devrenin sresinin de rol vardr. Bu srenin uzun olduu
yerlerde bitkiler kuraklk tehlikesiyle kar karyadr. Kurak aylarn drt ayn zerinde
olduu yerlerde, aa pek yetiemez. Kurak ay saysnn 2-3 ay dolaynda olduu yerlerde,
bitkiler bu ksa sreyi tehlikesizce atlatabildiklerinden bu gibi yerlerde aa yetiebilir.
Orman da oluabilir. Ancak bu ormanlar kuru ormanlardr.
Ikta bitkilerin yaayabilmesi iin gerekli elemanlardandr. Ik bitkilerin en nemli
fonksiyonlarndan biri olan fotozentez iin gerekli bir faktrdr. Bilindii gibi yeil bitkiler
havadan aldklar CO ile kkler yardmyla topraktan aldklar suyu, k ve yapraklardaki
klorofil yardmyla birletirerek karbonhidratlar meydana getirirler. Bu olaya fotosentez veya
asimilasyon denir. Fotosentez k iddetiyle orantl olarak artar (Bir sahann ald k
198
iddeti arazinin eim derecesine ve baksna gre deiir. ok eimli ve gneye bakan
yamalarda gnelenme dz yerlere oranla hem daha iddetli hem de daha uzun srelidir.
Bunun nedeni gne nlarnn eimli araziye daha dik olarak gelmesidir). Ancak k
iddetinin artmasyla fotosentezinde buna bal olarak artmas belirli bir k iddetine kadar
devam eder. Bu belirli k iddetinden sonra fotosentez sabit kalr. Bu snr, bitki trlerine,
yani k ve glge bitkilerine gre deiir. Bir bitkinin en yksek derecede geliim
yapabilmesini salayan k miktarna k optimumu veya optimum k iddeti denir.
Ik iddetinin azalmas sonucunda fotosentez miktar da azalr ve buna bal olarak organik
madde retiminde de azalma olur. Ik azalmaya devam ettii takdirde, solunum devam ettii
iin, ancak solunumla kaybedilen maddeyi karlayacak kadar fotosentez yaplabilir. Ancak
solunumla kaybedilen maddeyi karlayabilecek kadar fotosenteze imkan salayan k
miktarna k kompensasyon noktas denir. Bitki ancak bu kompensasyon noktas zerinde
byr ve geliir. Bu k iddeti altnda da fotosentez devam edebilir. Fakat bu durumda bitki
yedek besin tketir ve sonuta lr. Ik kompensasyon noktas bitki trlerine gre deitii
gibi, havann CO miktarna, toprak nemi ve besin miktarna gre de deiir.
Birok bitki, yaamlarn az k altnda bile fotosentez yapabilen hcrelerin hem
kendisi iin hem de fotosentez yapamayan klorofilsiz hcre iin organik madde retebilme
zelliine sahip olmalaryla srdrebilirler. Bu fizyolojik zellie sahip bitkiler fotosentez
iin gerekli scak devrenin ok ksa ve serin olduu yerlerde (kutup ve alpin aa snrnda)
hem kendileri iin hem de fotosentez yapamayan hcreler iin yetecek kadar yedek madde
retemediklerinden aalar bu gibi yerlerde cce kalr. Bilindii gibi bir yerin ald k
corafi enleme, mevsimlere, yer ekillerine ve kara ile denizlerin durumuna gre deiiklik
gsterir. Corafi enlemin k zerine etkisi, gnn uzunluu eklinde kendini gsterir. Gn
uzunluu ekvatordan uzaklatka artar. Ik alma bakmndan krenin en elverili blgeleri
kutup blgeleridir. Bu blgelerde dk scaklklarn olumsuz etkisini gnelenme sresinin
fazlal giderir. Yeryznn k alma bakmndan en elverili dier bir yeri llerdir. Ancak,
bu sahalarda ya olmad iin bitki yaam engellenir.
Rzgrn bitki rts asndan en nemli etkisi, kuru havay getirdii takdirde
evapotranspirasyonu artrarak, bitki rtsnn kuru bir grnm kazanmasna, nemli havay
getirdii takdirde ise terlemenin azalmasna ve bitki rtsnn sk ve eitli bir grnm
kazanmasna neden olmasdr. Rzgr, ayn zamanda orman havasnda nem ve CO
bakmndan denge salar. Ormann tepe atsnda CO bakmndan azalm olan havann
yerine CO bakmndan zengin bir hava getirerek fotosentez bakmndan uygun bir ortam
olumasna imkan verir. Rzgrn bitkiler iin nemli bir dier etkisi, iek tozlarn ve
tohumlarn baka sahalara tamak suretiyle bitki yayln salamasdr. Baz aratrclara
gre Picea, Pinus sylvestris, Larix, Acer pseudoplatanus gibi bitkilerin tohum ve meyveleri
10-25 km. uzakla tanabilmektedir. Yine bitki glerinde de rzgrlarn byk pay vardr.
Rzgar zellikleirndeki bozulmalar btn bu faaliyetleri etkilemektedir.
Bitkilerin zerinde yaadklar topraklarn zarar grmesi, erozyona maruzk kalmas da
bitkileri olumsuz olarak etkilemektedir.Aalarn toprak derinlik istekleri birbirinden
farkldr. Hu Akasya, titrek kavak gibi aalar daha ok s topraklar, mee, karaaa,
199
dibudak, Akaaa, hlamur, karaam gibi aalar derin topraklar tercih ederler. Kayn,
kzlaa, grgen gibi aalar ise orta derecede derin topraklarda yetiebilirler.
Palearktik blge,
Oryantal blge,
Avustralyen blge,
Nearktik blge,
Neotropikal blgedir.
200
salamaktadr. Yine bceklerin nemli bir ksm, organik maddelerin ayrmasn ve tekrar
topraa kazandrlmasn salamakta adeta doada birer gnll temizlik iisi gibi
almaktadr. Baz trler de kular, balklar, srngenler gibi hayvanlarn gda kayna
durumundadr. Tm bu ynleriyle, yeryzndeki yaamn bceklere bal olduunu sylemek
fazla abartl olmaz.
201
202
Ak Gz (Aythya Nyroca),
203
204
dzenleyerek ve baz koruma alanlar belirleyerek telafi edilemez boyuta ulamtr. klim
deiiklii, her trl evresel kirlenme ve doal kaynaklarn srdrlebilir olmayan kullanm
biyolojik eitlilikle beraber insanolunun refah veya minimum yaamsal gereksinimlerini
karlamasn imknsz hle getirmektedir. Bu balamda, srdrlebilir kalknmay lkelerin
politikas hline getirmek zere somut admlar atlmas zorunludur. Biyolojik eitliliin
srdrlebilir kullanm bir politik uygulama arac olmak durumundadr. Sektrel politikalarn
tmnn biyolojik eitliliin korunmas amacn gzetecek ekilde zgn politikalarla
btnletirilebilmesi iin yapsal deiikliklerin gerekletirilmesi gerekmektedir. Dnyann
her yerinde biyolojik eitlilii azaltan veya olumsuz ynde etkileyen nedenlerin hemen
hepsinde dorudan veya dolayl olarak insan faktrnn nemli olduu grlmektedir.
Biyolojik zenginlii azaltan nedenlerin kkeni ne olursa olsun onu korumak, ynetmek ve
srdrlebilir ekilde kullanmak insanlarn sorumluluudur.
Biyolojik gr asndan ana karay birletiren ve tarihinde birok eski uygarlklar
barndran Anadolunun doas, insan ve hayvanlarn uzun dnemli etkileri altnda byk
lde deimitir. Elde edilen eitli bulgular, lkenin geni blmn kaplayan bugnk
bozkrn da antropojenik etkiyle olumu bitki rts olduunu gstermektedir. Bu deiim,
son yzylda hzlanmtr. Deimeyi hzlandran ve tehlikeli boyutlara getiren, zellikle son
yzyldaki insan tahribidir. zellikle 1950'lerden sonra tarmda makinalamann
yaygnlamas, sanayilemenin hzlanmas, turizm etkinliklerinin artmas; biyolojik eitlilik
zerinde, kaldrabileceinden fazla bir bask oluturmutur. Habitat btnln bozan, bitki
gen kaynaklarnda erozyona yol aan, etkinlikler ve nedenleri daha ayrntl olarak Trkiye
Biyolojik eitlilik Eylem Plan'nda deinilmitir. Bunlardan en nemli olanlar unlardr:
Trkiye toplam nfusunun yarsna yakn bir blm krsal kesimde bulunmaktadr.
Bu nfusun byk bir blmnn gelir dzeyi dk olup temel geim kayna orman ve
meralardr. Nfus artna bal olarak, gelecek yllarda bu insanlarn doal kaynaklara
zellikle yakacak oduna olan gereksinimleri daha da artacaktr. ngrlen Gen Koruma ve
Ynetim Alanlarnn birou yerleim yerlerine yakn olabilecektir. Trkiye'de birok yerde
orman ile tarm alanlar i ie bulunmaktadr. Orman ve mera alanlarnn azalmas ynnde,
yeni tarm alanlar ya da turistik yaplama srmektedir. Kentleme ve turizmde gelime
nedeniyle turistik yaplamalar son yllarda olduka hzlanmtr. Bu gelimeler sonucu
orman, mera ve tarm alanlarnda zerindeki bask artm olup bu ynde gelimeler srecektir.
Bu tr gelimelerin neden olaca habitat kayb ya da bozulmasyla bitki gen kaynaklarnda
doabilecek genetik erozyonu nlemek iin, arazi varlnn srdrlebilir kullanm kurallar
gelitirilmeli ve buna zenle uyulmaldr. Trkiye, biyolojik eitlilii koruma maksadyla
Biyolojik eitlilik Szlemesi, Washington Szlemesi, Ramsar Szlemesi ve Bern
Szlemesi gibi uluslararas szlemelere taraf olmutur. Ayn gayeye ynelik olarak Trkiye
ayrca, zellikle Afrikada Ciddi Kuraklk ve/veya llemeye Maruz lkelerde llemeyle
Mcadele in Birlemi Milletler Szlemesi ve Avrupa Peyzaj Szlemesine de taraf
olmutur. Trkiyenin taraf olduu uluslararas szlemeler, biyolojik eitliliin korunmasna
ynelik ulusal dzenlemelerin hazrlanmasndanc ve rehber bir rol stlenmektedir.
205
206
Biyolojik eitliliin korunmasna dair hkmler ieren bir dier dzenleme Milli
Parklar Kanunudur. Bu Kanunun 1. maddesinde, kanunun amacnn yurdumuzdaki milli ve
milletleraras dzeyde deerlere sahip milli park, tabiat park, tabiat ant ve tabiat koruma
alanlarnn seilip belirlenmesine, zellik ve karakterleri bozulmadan korunmasna,
gelitirilmesine ve ynetilmesine ilikin esaslar dzenlemek olduu belirtilmitir. Kara
Avcl Kanunu, biyolojik eitlilik asndan nem arz eden hkmler ieren baka bir
dzenlemedir. Bu Kanunun 2. Maddesinin11. ve 12. fkralarnda tanmlanan yaban hayat
koruma sahalar ve yaban hayat gelitirme sahalar, biyolojik eitlilik bakmndan zel bir
neme sahiptir. En nemli yaban hayat yaam alanlarndan birini oluturan ormanlar
korumay amalayan Orman Kanununda da, biyolojik eitliliin korunmasna ynelik
hkmlere rastlamak mmkndr. Biyolojik eitliliin korunmasna ilikin hkmler ieren
bir dier yasa 24.6.2004 tarihinde kabul edilen Hayvanlar Koruma Kanunudur. Bu
Kanunun 4/e maddesi uyarnca, Nesli yok olma tehlikesi altnda bulunan tr ve bunlarn
yasama ortamlarnn korunmas esastr. Bu kanunun 8. maddesinde ayrca Bir hayvan
neslini yok edecek her trl mdahale yasaktr. Bir hayvana tbb amalar dnda, onun
trne ve ekolojik zelliklerine aykr hle getirecek ekilde ve dozda hormon ve ila vermek,
eitli maddelerle doping yapmak, hayvanlarn trlerine has davran ve fizik zelliklerini
yapay yntemlerle deitirmek yasaktr. ibaresine yer verilmitir. evre ve ehircilik
Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin 2 maddesi 1
fkrasnn evre ve ehircilik Bakanlnn grevleri ve konumuzla ilgili ilgili hkmleri
unlardr:
o Yerlemeye, evreye ve yaplamaya dair imar, evre, yap ve yapm mevzuatn
hazrlamak, uygulamalar izlemek ve denetlemek, Bakanln grev alan ile ilgili mesleki
hizmetlerin norm ve standartlarn hazrlamak, gelitirmek, uygulanmasn salamak ve
ilgililerin kaytlarn tutmak.
o evrenin korunmas, iyiletirilmesi ile evre kirliliinin nlenmesine ynelik
prensip ve politikalar tespit etmek, standart ve ltler gelitirmek, programlar hazrlamak; bu
erevede eitim, aratrma, projelendirme, eylem planlar ve kirlilik haritalarn oluturmak,
bunlarn uygulama esaslarn tespit etmek ve izlemek, iklim deiiklii ile ilgili i ve ilemleri
yrtmek.
o Faaliyetleri sonucu alc ortamlara kat, sv ve gaz hlde atk brakarak kirlilik
oluturan veya oluturmas muhtemel her trl tesis ve faaliyetin, evresel etkilerini
deerlendirmek; alc ortamlar ile ilgili lm ve izleme almalarn yapmak; bahse konu
tesis ve faaliyetleri izlemek, izin vermek, denetlemek ve grltnn kontrol edilmesini
salamak.
Her tr ve lekteki fiziki planlara ve bunlarn uygulanmasna ynelik temel ilke,
strateji ve standartlar belirlemek ve bunlarn uygulanmasn salamak, Bakanlar Kurulunca
yetkilendirilen alanlar ile merkezi idarenin yetkisi iindeki kamu yatrmlar, mlkiyeti
kamuya ait arsa ve araziler zerinde yaplacak her trl yap, milli gvenlie dair tesisler,
askeri yasak blgeler, genel snak alanlar, zel gvenlik blgeleri, enerji ve
telekomnikasyon tesislerine ilikin ettleri, harita, her tr ve lekte evre dzeni, nazm ve
207
209
210
212
Uygulamalar
1) Ekosistem dnglerini inceleyiniz.
2) Enerji akm hakknda bilgi edininiz.
3) Carolus Linnaeus (1707-1778) hakknda bilgi edininiz.
4) Bir longoz sahasnda arazi almas gerekletiriniz.
5) brahim Atalay (1947- ) hakknda bilgi edininiz.
213
Uygulama Sorular
1) Besin dngsn nedir? Aklaynz?
2) Gneten gelen enerjinin kullanm oran hakknda bilgi veriniz.
3) evreci aktivist bir kiilik nasl olunur?
4) Bir longoz sahasnda hangi aalarn bulunma olasl vardr?
5) brahim Atalayn biyocorafyaya yapt katklar nelerdir?
214
215
Blm Sorular
1) Biyosferle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a) Biyosfer dnya zerinde tm canllar kapsayan blmdr
b) Biyosfer bir gezegenin d kabuunun hava, toprak ieren iinde yaam bulunan
biotik dnmler ve evirimler gerekleen blmdr.
c) Biyosfer yaayan tm canl trlerini ve ilikilerini canllarn Litosfer, Hidrosfer ve
Atmosfer ile etkileimi inceleyen evrensel ekolojik sistemdir.
d) Biyosfer tm dnyada sadece bitkilerin yaam alann ifade eder
e) Biyosfer tek hcreli yaam formlarndan kompleks organizmalara kadar tm
canllar alemini kapsar.
2) Aadakilerden hangisi biyo eitlilii tehdit eden unsurlardan biri deildir?
a) Ormanlar tahrip etmek
b) Tarm alanlarna sanayi tesisleri kurmak
c) Fosil yaktlarnn kullanmnn artmas
d) Barajlarn evresini aalandrmak
e) Tarm alanlarna ar gbre ve ila kullanmak
3) Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a) Ekoloji canllarn birbirleri ve evreleriyle ilikilerini inceler.
b) Ekosistem canl ve cansz evrenin tamamdr.
c) Ekolojik denge ekolojinin oluturduu faktrlerin dngsdr.
d) Ekolojik dengenin bozulmas evremiz ile canllar iin olumsuz sonulara neden
olabilir.
e) Ekosistemin bozulmas var olan ekolojik dengeyi etkilemez, ykmlara neden
olmaz.
216
217
218
Cevaplar
1) d, 2) d, 3) e, 4) c, 5) e, 6) e, 7) a, 8) e, 9) e, 10) d
219
5. BEER AFETLER
220
221
222
Konu
Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei
elde
veya
nsann Yer Sistemleri Nfusun yapsn ve nemini Nfusun yaps ile lkelerin
zerindeki Etkileri
kavrar. Dnya nfusunun daln ekonomik
byme
ve
ve bu dal etkileyen faktrleri kalknmalar ilikilendirilir.
sorgular.
Dnya nfusunun nemli
demografik gei dnemleri
incelenir.
nsann
Afetler Afetleri beer
zerindeki Etkileri
snflandrr.
faktrlere
gre Beer
afetler
oluum
nedenlerine gre ele alnr.
Yanl
Kullanm
nsan-evre
etkileimleri
sonucu
ortaya
kan
sorunlarn
zmne
ynelik eitli etkinliklerde
rol alnr.
Fosil
yaktlarn
evreye
zararlar,
Kimyasallar, Nkleer
enerji ve atklar
Toprak
kaynaklarnn
korunmasnda, oluturulacak
Ulusal
Politikalarda
gzetilmesi gereken unsurlar
aklanarak.
Fosil yaktlarn yararlar ve
zararlar gsterilir. Sera ve
asit yamurlar hakknda
ayrntl
aratrma
yaplabilir.
Kimyasal
eitleri zerinde durulur.
Tehlikeleri belirtilir.
223
Alk
ve
Gda Gda Gvenliinin salanmasnn
Gvencesi Sorunlar
gnlk hayata ynelik etkileri ve
kazanmlarnn neler olduunu
renir.
Ders
materyallerini
deerlendirerek,
bu
konularda
belgesel
ve
filimler izleyerek.
Kazas,
Hastalklar
Teknolojik Afetler
224
Anahtar Kavramlar
nsan
Srdrlebilir evre
Arazi kullanm
arpk kentleme
Kentlileememe
Gecekondu
Kentsel dnm
Tarm d arazi
Toprak
Fosil yakt
Kimyasal
Nkleer enerji
Hava Kirlilii
Gda Gvencesi
Kendine Yeterlilik
Kresel Kriz
Nfus Art
Beslenme
Alk
AFAD
AKOM
225
Konvansiyonel Silahlar
NBC
Riskli yap
Yangn
Gne
Ate
kazalar
Meslek hastalklar
Teknolojik Afetler
Endstriyel Afetler
Sanayi Afetleri
226
Giri
Dnya nfusu 1900l yllarn banda 1 milyar civarnda iken bu gn gnmzde 7,2
milyara ulamtr. Prehistorik insanlar, temel ihtiyalar iin yeryz zerinde basit
faaliyetler yapyorlard. Zamanla bu faaliyetler karmak ve ok ynl hle gelmitir. Yer
Sistemleri ve srelerine insann katlm son on bin ylda balam ve bu katlm gnmzde
mdahale hlini alm ve en etkin etmen ve sre olma yolunda mesafe kat etmitir. zellikle
sanayi devriminden sonra insann etkisi ok hzl bir ekilde artmtr. Bu etki bazen olumlu
sonular dourmasna karn, yer yer de son derece olumsuz artlar meydana getirmitir.
Bunlar ise birer felaket olarak tezahr etmitir, etmektedir.
227
bu durum, ktle hareketleri, erozyon ve takn gibi sorunlar zerinde de etkili olmaktadr.
Ayrca andrma etmen ve srelerini belirleyen faktrlerden biri olan iklim zerinde de
insanlarn etkisi olmutur. Henz yeryz insanolunun hayat alan olmadan nce farkl iklim
koullarna sahip bulunmakta idi. Nfus art doal faktrler zerinde deiiklikler meydana
getirmitir. zellikle son birka yzyldr hzl nfus artyla bu durum belirgin bir hl
almtr. zellikle kullanlabilir enerji kaynaklarn aktif hle getirmi ve bylece yeryzn
deitirmek iin nemli bir fiziksel g elde etmitir. Ayrca son birka yzyldr teknolojide
salanan gelimeler, insann doal ortam giderek artan bir ekilde deitirmesine yol
amtr.
Bilindii zere sanayilemenin balamasyla birlikte insanlar doal sreler zerinde
ok ciddi bir etki brakmaya balamlardr. Gnmzde youn kentleme, sanayileme ve
teknolojik gelimelere paralel olarak Yer Sistemlerini ilgilendiren problemler gittike
artmaktadr. Gnmzde varlmz srdrdmz doal sistemlerin ileyii ve durumunun,
gelecekte nasl olaca ve ne kadar deiecei, gnmzde bu doal srece verilen deer ve
bak as nispetinde olacaktr.
Yer Sistemleri ile insan arasndaki aratrmalar 1900l yllarn ortalarndan sonra
hzla gelimi ve buralardaki aratrmalar en bata gelen aktiviteler olmutur. Sistemler ile
toplumun sosyal gereksinimleri arasnda olmas gereken dengenin salanmas, var olan
sorunlarn snrlandrlmalar ve zmlenmeleri iin gerekli kontrol yntemlerinin
uygulanmas artk zorunluluk arz edecek dzeydedir. Sorunlar belirdikten sonra zm
nerisi ortaya koymak yeterli deildir. Bu sorunlar ngrlmeli ve zmleri nceden
planlanmaldr. Ayrca doru tanmlanmam sorunlarn zm yollar hemen her almada
giderilmesi g yeni sorunlarn kayna olmutur. Bu bakmdan olas sorunlarn nceden
grlmesi ve gerekli zm nerilerinin yerinde ve zamannda uygulanmas kanlmazdr.
Gnmz koullarnn gerei olarak, nsan ve Yer Sistemlerinin dier eleri kendi
iinde ve birbirileri arasnda uyumlu olma zorunluluu tamaktadr. Varl belirlenemeyen,
sorunlara ak yrelerin olmas ve bu alanlarn amalar dnda kullanlmalar, birok soruna
neden olmaktadr. Bu bakmdan, beer yaplarn planlama srecinde, zorunlu almalara
dayandrlmadan tesis edilmeleri, yerel ya da blgesel lekte birok hayati soruna neden
olmaktadr. Bunlar, planlarn ilk aamasnda ngrlebilecek, tedbir alnabilecek deprem,
ktle hareketleri, erozyon ve takn vb. gibi sorunlardr. Bu bakmdan sorunlar ve bunlarn
meknsal dalmlarn belirleme almalarna arlk verilmelidir. Bu yaplmad taktirde,
ormanlar, tarm topraklar, rekreasyon alanlar yok olmaktadr. Sonuta tahribat daha fazla
olmakta ve ciddi sorunlar meydana gelmektedir.
Son eyrek yzyl ierisinde, bir taraftan yeryz nfusunun art te taraftan
endstrilemenin byk bir hzla gelimesi ve uluslarn daha yksek hayat dzeyi istemleri,
insanolunun elindeki tm doal faydalardan en yksek verimi almay zorlamtr. Doal
kaynaklarn verimli kullanlabilmesi, tm zelliklerin ortaya konulmasna ve amaca ynelik
rasyonel tespitlerin yaplmasna baldr. Bu kriterlerin dikkate alnmad arazi kullanm
planlarnda geri dn olamayan tahribatlar kanlmazdr. Can kayplarnn, yaralanmalarn
ve zararlarn nedeni olabilecek heyelanlar, depremler, kmeler vb afetlerden korunmak iin
229
plan haritalarnda gsterilmelidir. Baraj, tnel, yol ve havaalan yapmnda yeni yerleim
yerlerinin belirlenmesinde, g santrallerinin ve sanayi tesislerinin yer seiminde, tamaclk
ve iletiim sistemlerinin yer seiminde, gzerghlarnn belirlenmesinde bunlara ihtiya
vardr. Haritadaki bilgiler, blgede veya ehirde kpr, baraj, sanayi tesisleri, fabrikalar ve
yerleim yerinin belirlenmesinde ehir planlamaclarna yardmc olacaktr. Tm bu
bilgilerden yararlanarak okul, hastane ve g santrali gibi beer yaplar iin risk tamayan
veya en az olan yerler saptanr. kme veya heyelan gibi byk zararlara ve can kayplarna
neden olan etkenler bu bilgiler yardmyla ortadan kaldrlr.
Kentsel ve krsal alanlardaki yaplarn planlanmas yerleim alannn koullar ve Yer
Sistemi zellikleri ile ilikili olarak evre artlar tarafndan denetlenmektedir. Eim
deerlerinin ok fazla olduu yerlerde yaplama bakmndan ekonomik giderler ok fazla
olmaktadr. Youn bir drenaj ana sahip yerler de yerlemeye uygun deildir. Bu tr alanlar
zorunlu olarak yerleime alacak olsalar dahi iletiim gleecek ve iletiimi kolaylatrmak
iin yaplan kprler ve alt yap almalaryla giderler artacaktr.
Kurulacak yerleim yerinin nemli ana kentlere olan uzakl, byk ulam
merkezlerine olan yaknl, su temini zellikleri nem arz eder. Bir sahann morfolojik yaps
itibari ile doal felaketlere kar gvenceli olmas yerleim alannn seimi asndan aranan
nemli bir zelliktir. Jeomorfolojik yaplar itibariyle, taknlar ve ktle hareketleriyle
karlamayacak sahalar olmaldr. Morfolojik yapya uygun olmayan bir ok yerleim birimi
ar yatan sonra birok takn ve ktle hareketleri tehlikesiyle kar karya bulunmaktadr.
Bu dorultuda Yer Sistemleri ile yan bilim dallar arasnda sk bir iliki de meydana
gelmitir. rnein gnmzde multi-disipliner veriler iermeyen jeolojik haritalar enderdir.
Maden yataklarnn, altn, elmas, uranyum, doalgaz yataklarnn aranmasnda bunlarn rol
son derece byktr. Plaserlerin jeolojisinde, kmr yataklarnn, boksitlerin ve killerin
depolanmalar olduka karmak olan gevek yap malzemelerinin aranmasnda da bu bilgiler
kullanlmaktadr. Akarsu yataklar ve ky boylarnda gelimi olan doalgaz ve petrol
yataklarnn tespitinde ayrntl analizler gerekmektedir. Petrol aratrmalarnda, elde edilen
bulgular ayn zamanda, rlyefte grlen gen tektonik hareketlerinin izlerini ve yerkabuunun
derinliini yanstr. Tektonik konusundaki bulgular ve uydu grntleri gittike artan bir
oranda petrol aramalarnda kullanlmaktadr. Petrol ve doalgaz havzalarnn temeline ait yer
ekli analizleri ve srt ykselmelerinin saptanmas petrol ve doalgaz strktrlerinin
saptanmasnda byk yararlar olmutur.
Zemin rts d etmen ve srelerin yer ekilleri zerinde olan etkilerini ve bu
etkilerin derecesini belirleyen nemli faktrdr. rnein, zemin rts unsurlarndan olan
bitki topluluklar, yamur damlalarnn dorudan topraa derek toprak tanelerine
arpmasna ve bunlarn tanmasna imkn vermedii gibi, dorudan Gne radyasyonuna
maruz kalmasna da engel olurlar. Ormann yer yer tahrip edilerek ortadan kaldrld ve bitki
rts kapallk oranlarnn fazla olmad ak alanlar fiziksel paralanma srelerinin
etkisine ak olurlar. Ayrca bitki topluluklarndan dolay toprak, nemini muhafaza ederek ve
organik asitler olumasna yol aarak kimyasal ayrmay tevik eder. Bu gibi yerlerde
mekanik yolla yama geliimi, plak yamalara oranla ok ar cereyan eder. Rzgrlarn
230
deflasyon etkisine de bitki topluluklar engel olur ve en aza indirilir. Ayrca erozyon, ktle
hareketleri, takn ve seyelan gibi srelerin etkinlik dereceleri de zemin rts
zelliklerinden etkilenmektedir. Ancak zemin rts doal olarak veya insann etkisiyle
deiime urayabilmektedir. Dolaysyla bu deiim farkl etmen ve srelerin hz zerinde
deiiklikler meydana getirebilmektedir. Deiimin hz ve bykl ile plansz nfus
toplanma sahalarnn art, ehirleme ve degradasyon arasnda bir paralellik olduu
sylenebilir. Hzl nfus art ve buna bal olarak artan insan faaliyetleri neticesinde tarm,
orman, yeil alan gibi zemin rts snflarnn yerini yerleim alanlar, ulam alar ve ak
alanlar almtr (ekil 116). Bu gibi zemin rts deiimi erozyon ve ktle hareketleri gibi
baz sorunlar beraberinde getirmektedir. Ayrca biyocorafya (hayvan ve bitki trleri)
zerinde biyolojik eitlilik bakmndan deiim meydana getirmektedir.
ekil 116: Yanl Arazi Kullanmna Bal Olarak Verimli Tarm Alanlarnn Tahrip Olmas
Litosferi tekil eden kayalar, insanolu iin kltrel ve teknolojik anlamda byk bir
etkiye sahiptir. nsanlar tarafndan kullanlan kayalar, insanlar iin teknolojinin temel
gelerinden biridir. Talarn madenlerden kartlarak eitli amalar iin kullanlmas, en eski
teknolojik ilerlemelerden biridir. Ancak bu sre eitli yerlerde farkl madenlerin ve talarn
bulunmas nedeniyle farkl zamanlarda ilerleme gstermitir. Tarih ncesi devirler arasnda
Ta a, Bronz a ve Demir a gibi alar yer almaktadr. Her ne kadar Ta a
grnrde tm dnya medeniyetleri zerinde sona erdiyse de, birok kayacn, binalarn ve
altyaplarn inasnda kullanlmasna devam edilmitir. Bu bakmdan kayalarn gelime
evreleri zerinde nemli bir katks olmutur. Gnmzde ta ve topraa dayal sanayinin
lkeler iin neminin artmas, yeryzn oluturan temel malzemeye olan ihtiyac
arttrmtr. Bu ihtiyac karlamak iin deiik ta ocaklarnn ve maden yataklarnn almas
yeryz sistemlerine olan mdahaleyi arttrm ve beraberinde birok sorunu ortaya
karmtr.
Bu gn doal varlklarn deerlendirilmesi, afetlerin nlenmesi veya zararlarnn en
aza ekilmesi, evre sorunlarnn kontrol ve zmne ilikin teknoloji de son derece
gelimitir. Ancak bu teknolojiden en etkin, ekonomik ve doal sreler ile uyumlu olarak
nasl yararlanlabilecei de nemli bir sorudur.
231
5.2.
232
5.3.
Afete maruz kalacak riskli alanlarn imar ve yaplamaya almas telafisi mmkn
olmayacak felaketlere neden olabilir. Son yllarda, dnyann deiik blgelerinde olduu gibi
lkemizde de akarsularn ve buna bal olarak gllerin ve denizlerin kirlenmesi, fiziksel
mdahalelere maruz kalmas nemli evre sorunlarnn banda gelmektedir. Tabi ki burada
sorunun balang noktas; akarsularn bir atk su kanal hline getirilmesi ve amac dnda
kullanlmasdr. Buna birde akarsu yataklarnn veya eskiden kurutulmu gl yataklarnda
izinli veya kaak yaplama eklinde yerleimin olmas, meydana gelen ar yalar
neticesinde su taknlaryla dere ve gl yataklar evresinde kurulan yaam alanlarnda can ve
mal kaybna yol at da grlmtr. Kurutulan Amik Gl aynas zerine kurulan Hatay
Havalimannn yalarda su basknna maruz kalarak kullanm d kalmas en ak ve
sklkla yaanan evre sorunlarna verilecek gzel rneklerden birisidir (ekil 117). Plansz ve
arpk kentlemeden stanbulun dereleri de payn alm, doal yataklar fiziksel
mdahalelerle deitirilmi veya dere yataklarnda plansz arpk yaplamann sonucunda
daralmalar meydana gelmi, yalarn biraz mevsimnormallerinin zerinde yamas
durumunda meydana gelen taknlar insan hayatn tehdit eder duruma gelmitir. 2009 ylnda
meydana gelen ve 31 kiinin lmne neden olan Basn Ekspres Yolu takn buna rnek
tekil eder (ekil 118).
5.4.
233
234
5.8.Kimyasal Kullanm
Kimyasal deiim sonucu veya doada saf veya bileikleri hlinde bulunan maddelerin
genel ismi kimyasal madde olarak adlandrlmaktadr. Kimyasallara maruziyet asndan
endstriyel faaliyetlerde ve laboratuarda alanlar risk grubundadr. Bu adan kimyasallarn
tannmas, tasnifi ve depolanmas bu i yerlerinde nemlidir. Doru depolamada iyi bir
snflandrma; kolay alev alabilen veya ok kolay alev alabilen, korozif, toksik, oksitleyici,
kriyojenik, patlayc maddeler ve sktrlm gazlar eklinde yaplmaldr. Aseton, Etil Eter,
Sodyum, Hidrojen, Lityum ok kolay alev alabilen maddelerdir. Slfrik Asit, Hidroklorik
Asit, Nitrik Asit, Amonyum Hidroksit, Sodyum Hidroksit korozif (andrc) maddelerdir. Az
miktarlarda solunduunda, az yoluyla alndnda veya deri yoluyla emildiinde insan
235
saln akut veya kronik hasarlara veya lme neden olan toksik kimyasallarn zerinde
LD50 gibi bir deer yazmaktadr. LD50,bir kimyasal maddenin deney hayvanlarnn
%50sinin lmne neden olduu dozdur. Peroksitler, Hiperperoksitler, Peroksi Esterler
oksitleyici maddelerdir. Azot, Hidrojen, Argon, Helyum, Oksijen sktrlm gazlardr.
Asetilen, Asit, Hidrojen, Nitro Bileikleri, Amonyak, Organik Peroksitler, Perkloratlar,
Bromatlar Patlayc kimyasallardr.
5.9.Nkleer Atklar
ekirdekler ve tanecikler arasndaki tepkimeleri inceleyen, kimya dalna Nkleer
Kimya denir. Nkleer reaksiyon dier kimyasal reaksiyonlardan daha fazla enerji aa
kardndan ilgi son ylarda giderek artmtr. Nkleer g reaktrlerinin almalar
esnasnda, reaktr soutma sistemlerinin ve yakt depolama havuzlarnn temizlenmesinden,
alet ve cihazlarn radyoaktif bulamalarnn giderilmesinden, radyoaktif hle gelen baz metal
paralar ve filtre gibi malzemelerden, dk ve orta aktivite seviyelerinde sv ve gaz
radyoaktif atklar olumaktadr. Bu tr atklarn ksa yar mrl olanlar yani aktiviteleri
abuk sonlananlar aktiviteleri azalncaya kadar depolanr, uzun yar mrl atklar yani
radyoaktivitesi uzun sre devam edenler ise aktivitelerinin evreye yaylmasnn nlenmesi
iin imento veya asfalt ile kartrlarak depolanr. Kullanlm yaktlarn reaktr blgesinden
uzak bir blgede ya da reaktrn bulunduu alandaki tesislerde depolanmaktadr. Kullanlm
yaktlarn betonarme koruganlarda saklanmasnn gvenli olduu 30 yllk bir deneyim
sonucu anlalm olup, sz konusu yaktlar birok yl daha ayn ekilde mahfaza edilebilirler.
Kullanlm yaktlarn nihai olarak depolanmas iin dnlen zm jeolojik yaplar
ierisinde ve su tabakalarndan uzak depolanmalardr.
5.10. Kirlilik
evre; canllarn yaam boyunca ilikilerini srdrd ortamdr. Hava, su ve toprak
bu evrenin abiyotik unsurlar, insan, hayvan, bitki ve dier mikroorganizmalar ise biyotik
unsurlarn oluturmaktadr. Doann temel unsurlarndan olan, hava, su ve toprak zerinde
olumsuz etkilerin olumas ile ortaya kan ve canl elerin hayati aktivitelerini olumsuz
ynde etkileyen tm sorunlarna "evre Kirlilii" ad verilmektedir. evreyi meydana getiren
abiyotik unsurlarn yani toprak, su ve havann fiziksel zelliklerinin tamamnn veya bir
ksmnn canl saln olusuz ynde tehdit edecek, ekilde bozulmas fiziksel kirlenmedir.
eitli fabrikalarn atklarnn akarsu ve gllere boaltlmas sularn fiziksel kirlenmesine
rnektir (ekil 120).
236
237
239
5.13. Yangn
Bilindii gibi yangnlar can, mal ve evre gvenlii asndan byk bir tehlike
oluturmaktadr. Kaza sonucu kabildikleri gibi, kastl ya da doal yollardan da yangnlar
ortaya kabilir. Kentsel blgelerde, teknik mdahale gerektiren acil durumlar arasnda en ok
oluanlardan biridir. Bunun yannda yangnlar deprem, takn, frtna gibi afetlerin ardndan
ikincil tehlike olarak da ortaya kabilmektedir. Yanma olay yanc madde, s ve oksitleyici
maddenin birlemesiyle oluan egzotermik bir reaksyondur. Yangn olay, yanma olaynn
kaza sonucu, kasten veya doal yollardan kontrolden karak insan hayatn, mal ve evreyi
240
tehdit edecek boyuta ulamasdr. Yangn snflar yanc maddelerin cinsine gre yaplr. Her
yanc maddenin yanma karakteri farkldr bu nedenle tedbir ve sndrme teknikleri de
deitirmektedir. Yanclar snflara ayrlarak uygulanacak tedbir ve sndrme madde ve
tekniklerinin belirlenmesi kolaylamaktadr.
A SINIFI: Kat yanc madde yangnlarna denir. Alevli ve iten ie yanabilirler.
Kor brakan yangnlardr. rn: eitli odun, kereste, ham ve mamul tekstil maddeleri kt
vb. maddeler.
B SINIFI: Sv yanc madde yangnlarna denir. Alevli yangnlardr. rn:
Gazya, benzin, mazot, vb maddeler, yalar, alkol, tiner, vernik, boyalar vb. maddeler.
C SINIFI: Gaz hldeki yanc madde yangnlarna denir. Alevli yangnlardr. Gaz
yangnlar dumansz olur. rn; Likit petrol gaz (Tp gaz) havagaz, hidrojen vb. maddeler.
D SINIFI: Yanabilen metal yangn; genelde suyla reaksayona giren maddeler
olduundan dikkatli yaklalmaldr. Alminyum, magnezyum vb. maddelerdir.
F SINIFI: Mutfaklarda kullanlan piirme yalarnn kart yangnlardr. Bu
yangnlar su kullanldnda olduka byk problemler karabilmektedir.
Bir yangn olay gerekletiinde tehlike altndaki insanlarn kurtarlmas, mlklerin
ve evrenin grd zararn en aza indirilmesi iin yangnn sndrlmesi gerekir. Sndrme
operasyonlar olduka basit olabilecei gibi. Yapnn veya yanc maddenin zelliklerine gre
olduka karmak olabilir. Sndrme operasyonlar olduka risk ierebileceinden olduka iyi
planlanmal ve ncesinde iyi hazrlanmaldr. Sndrme eylemine gemeden nce daha
sndrme teorisini bilmek sndrme maddelerinin hangisini nerede kullanabileceimiz
konusunda bize yol gsterecektir. Sndrme yntemlerini iyice anlamak iin tekrar yangn
genine dnmemiz gerekmektedir. Yangn genin unsurlar olan s, yanc madde ve
oksitleyici maddeden herhangi birini ayrdmzda geni bozmu yani yangn sndrm
oluruz. Bunun yannda bu maddelerin birbirleriyle reaksyona girmesini engelleyecek baz
kimyasallarla da yangn sndrmek mmkn olmaktadr. Bu bilgiler nda sndrme
yntemlerini aadaki drt maddede toparlamak yanl olmayacaktr.
241
vermektedir. ok ufak bir yangn bile dumann kontrolsz yaylmas nedeniyle yap iinde
byk zarara neden olabilmektedir. Bu nedenle yangnlara kar daha balamadan tedbirler
almak ve yangnn kma ihtimalini en aza indirmek gerekmektedir. Orman yangnlar zaman
zaman can ve mal kaybna da neden olan kresel bir olgudur. yle ki yeryznn %
30undan fazlasnda eitli sklkta orman yangnlar kmaktadr. Son yllarda Akdeniz iklim
blgesinde orman yangnlarnda nemli artlar olmutur. Gnmzde bu blgede meydana
gelen orman yangnlar 1970li yllara gre ikiye katlanmtr. Yllk yanan orman alan
600.000 hektar bulmaktadr. Orman yangnlar sadece orman aalar zerine deil orman
ekosistemi iinde barnan tm canl topluluklar zerine etkide bulunmaktadr. Bunlar
arasnda yaban hayvanlar da en ok etkilenen guruplardan biridir.
242
elektrikli aletler vb. kullanlarak yaplan bu ileri kanksam olduklarndan genellikle kendi
salklarn korumay ihmal etmektedirler.
Meslek hastal bir kiinin, alma hayatnda karlat etkenler nedeniyle meydana
gelen hastaldr. Meslek hastalklar belirli mesleklere zg hastalklardr. Bu hastalklarda
yaplan i ile hastalk arasnda dorudan nedensel bir iliki sz konusudur. Bu iliki yle
boyuttadr ki, kii sz konusu ite almyor olsa bu hastalk meydana gelmeyecektir. rnek
olarak kurun zehirlenmesi dnldnde, bu hastalk ancak kurun kullanlan ilerde
alan kimselere meydana gelebilir. Meslek nedeniyle kurun etkilenmesi olmayan bir kiide
kurun zehirlenmesi (nadir hller dnda) grlemeyecei gibi, tozlu yerlerde
almayanlarda da pnmokonyoz meydana gelmez. Mesleki bir faaliyetin yrtm yada
baz ilerde srekli alma, kiide bu faaliyetlerle dorudan balantl hastalklara yol
aabilir. te, meslek hastalklarnn sosyal gvenlik sistemlerince i kazalar gibi sosyal bir
risk olarak kabul edilmesinin balca nedeni budur. Meslek hastal, alma hayatnda i
sal ve gvenlii tedbirlerinin alnmamas nedeniyle ortaya kan ve sigortalnn maruz
kald geici ve srekli hastalk, sakatlk veya ruhi arza hlleri olarak tanmlanabilir.
gerekli tedbirlerin alnmamasdr. Bu nedenle teknolojik afetlerin esas sorumlusu insan olarak
grlmektedir. Doal afetler teknolojik afetleri tetikledii gibi, teknolojik afetler de doal
afetleri tetikleyebilmektedir. rnein bir petrol artma tesisindeki bir afet tm blgenin
ekolojik dengesini bozup pek ok doal afetin meydana gelmesini tetikleyebilmektedir.
Dou avrupallar ve ruslar iin teknolojik afet denilince ilk olarak akllara nkleer
kazalar gelmektedir. Trk halknn ise afet denilince aklna ilk deprem gelmektedir. Trkiyede
teknolojik afet ya da endstriyel afet denilince maden ocaklar ve gaz szntlar ilk akla
gelenlerdendir. Hindistanda gaz szntlar neticesinde len binlerce insan bulunmaktadr. Bu
nedenle bir ok hintli iin gaz sznts en kt afetlerin banda gelmektedir. Neticede
zellikle sanayi devriminden sonra tm dnyada ok iddetli endstriyel kazalar-afetler ve
ulamda byk kazalar-afetler meydana gelmitir. Meydana gelen farkl kazalar toplumlarda
derin izler brakm ve brakmaya devam etmektedir.
ernobil reaktr kazas bir deney srasnda meydana gelen 20. yzyln ilk byk
nkleer kazasdr. Ukraynann Kiev eyaletine bal ernbilil kentindeki Nkleer G
Reaktrnn 4. G nitesinde 26 Nisan 1986 gn erken saatlerde meydana gelen nkleer
kaza sonrasnda atmosfere byk miktarda fisyon rnleri salnd 30 Nisan 1986 gn tm
dnya tarafndan renildi. Fransann bakenti Pariste Charles De Gaulle Havaalanndan
kalkndan birka dakika sonra den ve 113 kiinin lmne yol aan spersonik Concorde
ua kazasnn davas, olayn zerinden 10 yl getikten sonra henz balamtr. Trkiye'de
en byk kaybn yaand maden kazas ok yakn bir gemite meydana gelmitir. 13
Mays 2014 tarihinde Manisa'nn Soma ilesinde, Soma Holding tarafndan iletilen kmr
ocanda patlamann etkisiyle madende yangn km 301 kii hayatn kaybetmitir. 1992
ylnda ise yine Trk madencilik tarihinin en byk felaketlerinden biri yaanmtr.
Zonguldak'n Kozlu ilesindeki ta kmr ocanda meydana gelen zincirleme patlamalarda
263 madenci yaamn yitirmitir.Tm bu yaananlar Trkiyede afet ynetimi ile i ve ii
sal konularn tekrar tartlmasna neden olmutur.
245
246
Uygulamalar
1) Dnyadaki byk barajlar inceleyiniz.
2) Dnyann byk nfus toplanma sahalarn bir haritada inceleyiniz
3) Srdrlebilir evre ve ekonomik kalknma kavramlarn tartnz.
4) Beslenme nedir?
5) Alk ve gda gvencesizlii sorunlarnn kresel boyutlar nelerdir?
6) Nkleer savalar hakknda aratrma yapnz.
7) stanbulda dere yataklarn GOOGLE zerinde gsterin?
8) Trkiyede kurutulan glleri GOOGLE zerinde gsterin?
9) Dnyada son 10 ylda meydana gelen maden facialarn GOOGLE zerinde gsterin?
10) http://www.youtube.com/watch?v=dPBicIm41-U adresindeki videoyu izleyiniz.
11) En fazla lme neden olan teknolojik afetleri aratrnz.
12) Prof. Dr. Deniz Ekinci danmanlnda Dr. Cem Krlangolu tarafndan hazrlanan
Corafi Bilgi Sistemleri Tabanl Rayl Sistem Gzergh Tasarm: stanbul rnei adl
doktoraz tez almasn inceleyiniz.
247
Uygulama Sorular
1) inin baraj yapmndaki gerekelerini aklaynz
2) Byk nfus toplanma alanlar ile arazi degredasyon sahalar arasnda ne gibi bir
iliki sz konusudur.
3) Kalknma ile srdrlebilirlik tezat oluturmakta mdr?
4) Yetersiz ve dengesiz beslenme sorunlarndan etkilenen gruplar hangileridir?
5) Beslenme sorunlarnn dzeltilmesinin temel koullar nelerdir?
6) Gda Gvenliinin salanmasnn gnlk hayata ynelik etkileri ve kazanmlar
nelerdir?
7) Fat Man, Little Boy ve Enola Gay nedir?
8) Google zerindeki aratrmalarnz sizde hangi duygular oluturdu?
9) alma afet ncesi uygulamalara rnek tekil eder mi?
248
249
Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi insann Yer Sistemlerinin zerindeki etkilerine rnek
olarak gsterilemez?
a) Akarsularn zerinde barajlarn ina edilmesi
b) Orman alanlarnn tahrip edilerek erozyonda art meydana gelmesi
c) Fransa ile ngiltere arasnda Man Tnelinin yaplmas
d) Yksek enlemlerde yaayan insanlarn kaln elbiseler giymesi
e) Yenikap ile skdar arasnda Marmaray Tnelinin ina edilmesi
2) Aadakilerden hangisi insanlarn doal sistemleri etkileme ve deitirme
nedenlerinden biri deildir?
a) Hzl nfus art
b) Hzl sanayileme
c) Kltrel degredasyon
d) Hzl kentleme
e) Doum oranlarnn azalmas
3) Aadakilerden hangisi inansn doal sistemler zerindeki etkisini en aza
indirebilmek iin alnacak nlemlerden biri deildir?
a) Krsal ve kentsel alanlardaki yaplarn planlanarak yaplmas
b) Fosil yaktlarn kullanmnn snrlandrlmas
c) Arazinin doal dengesini bozacak yol ve tnel yapmndan kanlmas
d) Sanayi tesislerinin ovalk alanlara kurulmas
e) Aalandrma almalarnn hzlandrlmas
250
251
a) % 45
b) %41
c) %20
d) %14
e) %7
9) Flvyal morfojenetik bir blgenin jeomorfolojik geliimi zerinde insann etkisi
en belirgin aadaki hangi faaliyetle olmaktadr?
a) Akarsular zerinde baraj yapmalar
b) Rzgr setleri yapmalar
c) Ky bentleri yapmalar
d) Ormanlar tahrip etmeleri
e) Gl sularn sulamada kullanmalar
252
Cevaplar
1) d, 2) e, 3) d, 4) b, 5) e, 6) a, 7) d, 8) c, 9) a, 10) a
253
254
255
256
Konu
Afet ve kriz
kavramlar
Afet
Ynetiminde Afet
Ynetiminde Bu kazanmn elde edilebilmesi
lkemizdeki Durum
lkemizdeki
Durum iin ders kitabnn ilgili blm
aklayabilir.
ok iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer alan
temel eserlere bavurulabilir.
257
Anahtar Kavramlar
Afet ynetimi
Kriz ynetimi
Zarar azaltma
Hazrlkl olma
Mdahale
yiletirme
258
Giri
Afet ynetimi, afet sonucunu dourabilecek olaylarn nlenmesi veya zararlarnn
azaltlmas amacyla bir afet olaynn drt ana (Zarar azaltma, Hazrlkl olma, Mdahale,
yiletirme) aamasnda yaplmas gereken almalarn, toplumun tm kesimlerini
kapsayacak ekilde planlanmas, ynlendirilmesi, desteklenmesi, koordine edilmesi, gerekli
mevzuat ve kurumsal yaplanmalarn oluturulmas veya yeniden dzenlenmesi ve etkin ve
verimli bir uygulamann salanabilmesi iin toplumun tm kurum ve kurulularyla,
kaynaklarnn bu ortak amalar dorultusunda ynetilmesini gerektiren ok geni bir
kavramdr.
259
olunabilmesi iin, karar vericilerde, kurumlarda, alanlarnda vizyon, zveri, alma azmi,
yk ve sorumluluu paylama zihniyetinin olgunlamas gerekmektedir. Bu noktada risk
ynetimi ve kriz ynetimi arasndaki ayrm tanmlamakta fayda vardr. Risk, gelecekteki
belirli bir zaman ierisinde, belirli bir tehlikenin, bu tehlikeye maruz olan deerler veya
tehlike altndaki unsurlara, bunlarn zarar veya hasar grebilirliklerine bal olarak,
verebilecei zararlar ifade eder. Zaman zaman risk ile afet ayn eylermi gibi
alglanmaktadr. Oysa tanmlar dikkatli incelendiinde afetin, olmu bir olayn yol at
kayp ve zararlarn tmn ifade ettii, riskin ise, olay olmadan nce yol aabilecei olumsuz
sonularn belirlenmesi veya tahmin edilmesi faaliyetleri olduu grlmektir.
Risk ynetimi, afetler sonrasnda oluabilecek zarar ve olumsuzluklarn en aza
indirilebilmesi iin, bu olumsuzluklarn niteliklerinin aratrlmas ve zararlar azaltmak zere
nceden alnabilecek etkin nlemlerin belirlenmesi ve uygulanmasdr. Kriz, olaanst bir
olay veya afet ile ortaya kan g durum ve dnemler olarak tanmlanabilir. Kriz ynetimi,
afet durumunda oluan sorunlarn belirlenip en ksa srede en az zararla atlatlmas iin
gerekli kararlarn sratle alnmas ve uygulanmas faaliyetlerini kapsar. Birbirleriyle iliki
iinde bulunan almalarn, birbirini takip etmesi ve veya birbirlerini etkilemesi nedeniyle bir
sre iinde srdrlebilir ve devamll esas olmaldr. Afet ve risk ynetimini, afetlerin
nlenmesi ve zararlarnn azaltlmas amacyla, yukardaki ana aamalarda yaplmas gereken
almalarn ynlendirilmesi, egdm ve uygulanabilmesi iin toplumun tm kurum ve
kurulularyla kaynaklarnn bu ama dorultusunda ynetilmesi eklinde tanmlayabiliriz.
6.2.
Kriz Ynetimi
dzey hedeflerini tehdit eden, bazen de rgtn yaamn tehlikeye sokan ve ivedi tepki
gsterilmesini gerektiren; rgtn kriz ngrme ve nleme mekanizmalarnn yetersiz kald,
gerilim yaratan bir durumdur. Kriz, bir sistemin dayankllk ve istikrarna meydan okuyan
bir sretir. Genel anlamyla kriz, iletmelerin i veya d evrelerinin beklenmedik bir
ekilde deimesi sonucunda aniden ortaya kan ve iletmenin faaliyetlerini, fiziki ve
finansal durumunu, geleceini ve iletme alanlarn fiziksel ve ruhsal olarak tehdit eden ve
acil nlem alnmasn gerektiren olaylardr. Bu tanmlar oaltmak elbette ki mmkndr.
Bu alma dahilinde temel alnan kriz tanm da bu ve benzeri tanmlarn bir sentezi
niteliindedir. Buna gre kriz, beklenilmeyen, sezilemeyen ve aniden ortaya karak kii,
rgt ya da toplum yaamnda bir buhran yaratan; hzl hareket etmeyi gerektiren ve de
mevcut yap, deer ve amalar tehdit eden bir gerilim durumudur.
6.3.
Buraya kadarki aklamalarda grlmtr ki, kriz kavram, nce tpta, daha sonralar
ise, bata iktisat bilimi olmak zere dier sosyal bilimlerde kullanlmaya balanlm olan bir
kavramdr. Kavramn zellikle sosyal bilimler alanna girmesi, toplumsal srelerdeki eitli
sorunlarn ortaya kard bir sonu olmutur. Temelde, beklenilmeyen, birden bire ortaya
kan, mevcut yap ve sistem zerinde sarsc ya da ykc etkiler yaratan ve de bilinen zm
yollarnn yetersiz kalmasyla, acil zm gerektiren durumlar olan krizlerin; fiziksel,
psikolojik, vb. birok ynden zarara ya da ykma yol aan olaylar olan afetlerle olan ilikisi
de bu noktadan kaynaklanmaktadr. Afetler, krize yol aan temel unsurlardandr ve afetlerden
kaynaklanan krizleri dierlerinden ayran temel zellik, afetlerin belirtilerinin olmamas ve bu
durumda, erken uyar sistemi ya da nleme mekanizmalarnn ok fazla ie yaramamasdr.
Peki her afet, ayn zamanda bir kriz kayna mdr? Bu soruya mutlak evet yantn vermek
mmkn deildir. nk, yukarda belirtildii zere, afetlerin byklk ya da etkisini
belirleyen eitli unsular mevcuttur ve de meydana gelen afetin, krize kaynaklk edip
etmedii, bu unsurlarn deerlendirilmesi ile ortaya kacaktr. Bir afetin, kriz olarak
deerlendirilebilmesi iin yerleim alanlarnda meydana gelerek, can ve mal kaybna ya da
en azndan birine yol amas gerei olmaktadr.
6.4.
Kriz Ynetimi
Kriz, organizasyonun yksek ncelikli deerlerini tehdit eden, cevap vermek iin
kstl bir sre arz eden, organizasyon tarafndan beklenmeyen ya da sezilmeyen bir
durumdur. Kriz, ciddi bir tehdit, belirsizlik ve ivedilik hissi uyandran bir durumdur. Krizlerin
ortak nitelikleri vardr. Kriz, balangc, sreci veya ortaya kard sonular asndan
beklenilmeyen bir durumdur. Krizler bnyelerinde acil cevap verme gerekliliini tarlar.
Krizler rgtn yaamsalln tehlikeye atar. Ortak nitelikleri gz nne alndnda krizler,
acil cevap verme zorunluluu hissi uyandran, beklenmeyen; organizasyon mensuplar
asndan belirsizlik yaratan, organizasyonun yaamsalln tehdit eden ve organizasyonlar
deimeye zorlayan bir sretir. Kriz ynetimi, krizin evrelerinin ynetilmesidir. Kriz
ynetimi, krizi nlemeye ya da gidermeye ynelik btnleik ve programl faaliyetlerdir. Kriz
262
ynetimi sreci, be aamaldr. Bunlar; sinyal alglama, hazrlk veya korunma, zararn
bymesinin engellenmesi, toparlanma ve renme aamalardr.
Belirtildii zere, ynetim bir sretir ve dolaysyla kriz ynetimi de bir sre olarak
ele alndnda, kriz ncesi, kriz an ve de kriz sonras ynetimi olarak 3 ana aamadan
olutuu grlmektedir. Bu noktada, kriz ynetimini aklarken zerinde durulmas gereken
bir kavram olan kaos ile kar karya kalnmaktadr; nk, sz edilen kriz aamalar
ounlukla kaotik anlardr. zellikle doal afetler dikkate alndnda, kriz an ve sonras
kaotik bir grnm sergilemektedir. yle ki, bu tr durumlarda, dzen geici de olsa alt st
olmakta, iler birbirine karmaktadr; dolaysyla, ynetimin nemi artmakta ve liderlik,
otoriteyi yerinde kullanabilme, iletiim gibi ynetsel beceriler gerek anlamlarna
kavumaktadr. Kken itibariyle Yunanca bir kelime olan kaos, ak duran, uzay boluu,
uurumlar, aklklar, boluklar yaratan anlamlarna gelmekle birlikte; kaotik olarak
nitelendirilen yani kaos iinde bulunan sistemler, kk deiikliklerin, ngrlemeyen
byk deiikliklere yol at ya da byk deiikliklerin kk ya da etkisiz deiikliklere
yol aabildii sistemlerdir. Kaos teorisine gre, sistemler, dz izgisel ilerleyen bir denge
durumunda deildir; buna karlk denge durumu, dengeye yakn durum ve kaos
durumu olmak zere 3 durumdan getikleri belirtilmektedir. Kaos ve dzen kavramlar,
zellikleri itibariyle, sadece birbirlerinin tamamlayclar deil, ayn zamanda birbiriyle
fonksiyonel iliki kurmu birer olgudur. Bu dorultuda, kriz ynetimini;
allan alana ve gelecee ynelik olas sorun ve tehlike (risk) etmenlerinin
belirlenmesini, uygun tepki ve savam trlerinin saptanmasn, rgtn krizle baa kacak
nlemleri uygulamasn ve tepkileri deerlendirmesini kapsayan sre. Beklenmedik bir
felaket durumunda yardm faaliyetlerini etkili bir biimde yrtebilmek iin ilgili uzman ve
yneticilerden oluan bir grup, ekip. Basit anlamyla, krizin yol aaca zarar en aza
indirmek ve baz durumlarda, potansiyel krizleri tamamyla ortadan kaldrabilecek derecede
etkili olabilecek bir planlama. Kriz olarak nitelendirilen bir durumu ortadan kaldrmak iin
planl, sistematik ve rasyonel bir ekilde uygulanan faaliyetler topluluu vb. ekillerde
tanmlamak mmkndr. Kriz ynetiminden sonra zerinde durulacak olan ve de aslnda, kriz
ynetimi emsiyesi altnda, kriz ynetiminin bir alt dal olarak da ele alnabilecek, dier temel
kavram, afet ynetimidir. Yaanan afetin boyutu ve etkisine gre afet ynetimi kriz
ynetimine dnebilmekte; ancak, belirtildii zere, krize yol aan tek neden afetler
olmamakta ve de her afet sonrasnda kriz ynetimine geilmemektedir.
6.5.
Afet ynetimi, afet ncesi (risk ynetimi), afet an ve sonras (kriz ynetimi) olmak
zere iki aamada toplanabilir. Ancak, literatrde afet ynetim aamalar iin baka
snflamalar da bulunmaktadr. En yaygn olan; ideal bir afet ynetiminin afet ncesi, afet
esnas ve afet sonras diye tanmlanan aamay kapsamas gerektiini belirten
snflamadr.
Afet ncesi: Afet zararlarn en aza indirebilmek amacyla gerekli nlemleri almay,
mmkn olan hllerde nlemeyi, mmkn olmayan durumlarda ise acil kurtarma ve yardm
263
eitli meslek gruplarnn belirli bir hedef dorultusunda, etkin bir ibirlii ve koordinasyon
ierisinde almasn gerektiren bu faaliyetler, uzun vadeli ve srekli almalardr. Bu
nedenle de toplumun her kesimini ilgilendirmekte ve bu kesimlerin katk ve gayretlerini
gerektirmektedir. Toplumun fiziki altyapsn oluturmada, yer seimi ilkelerinden balayarak
yaplamada daha yksek standartlarn belirlenmesi, bunlar salamak zere yasal ve
ekonomik yntemlerin gelitirilmesi; toplumun her kesiminde bireylerin, yerel topluluklarn
ve kurulularn olas afet zararlarn azaltmak amacyla alabilecekleri nlemlerin
tanmlanmas ve bu yatrmlar yapmalarnn kurumsal yolla, eitim yoluyla ve bir toplumsal
kltr oluturma yoluyla salanmasdr. Bir baka deyile, afet tehlikesinin nlenmesi veya
byk kayplar dourmamas iin alnmas gereken tm nlemler ve faaliyetleri ierir. Bu
faaliyetler birok kurum ve kurulula, ok eitli disiplinlerin belirli bir hedef dorultusunda
almasn gerektiren uzun vadeli almalardr.
Risk Azaltma; afetin olumasnn engellenmesi veya olma olaslnn azaltlmas
amacyla, afet tehlikesi ve riskinin belirlenmesi, hukuki, kurumsal, idari ve mali yapnn
gelitirilmesi iin politika ve stratejilerin gelitirilmesi ve uygulanmas, mekan planlamas ve
yaplamaya ilikin yasalarn kartlmas ile uygulanmasna ynelik nlemlerin alnmas,
alarm ve erken uyar sistemlerinin kurulmas ve gelitirilmesi, aratrma-gelitirme
faaliyetlerinin yrtlmesi, toplumun afet tehlike ve riski konusunda bilinlendirilerek ba
edebilme kapasitesinin gelitirilmesine ynelik faaliyetleri iermektedir.
Zarar azaltma evresi, pratikte, iyiletirme evresindeki faaliyetlerle birlikte balar ve
yeni bir afet olana kadar devam eder. Bu evrede yrtlen faaliyetler, lke, blge ve yerleim
birimi leinde olmak zere ok geni uygulama alan gstermektedir. Bu evrede lke ve
blge leinde yaplmas gereken balca almalar u ekilde zetlenebilir:
Afet annda uygulanacak yasal mevzuat ile alan kullanm, yap ve deprem
ynetmeliklerinin gzden geirilmesi ve gerekiyorsa yeniden dzenlenmesi,
lke iin deprem kayt ebekeleri ve afet erken uyar ve kontrol sistemlerinin
kurulmas ve gelitirilmesi,
Afet zararlarnn azaltlmas konusunda ilgili her kesimi kapsayan geni kapsaml
eitim faaliyetlerinin yrtlmesi,
Arama
-Kurtarma faaliyetlerinin rgtlenmesi, gelitirilmesi, eitimi ve
yaygnlatrlmas,
6.5.3. Mdahale
Bir afetin oluumundan hemen sonra balayarak, afetin byklne bal olarak 1-2
aylk sre ierisinde gerekletirilen faaliyetlerdir. Bu faaliyetlerin ana hedefi, mmkn olan
en ksa sre ierisinde ok sayda insan hayatn kurtarmak, yarallarn tedavisini salamak,
akta kalanlarn barnma, beslenme, tahliye, korunma, snma, gvenlik, psikolojik destek
gibi hayati gereksinimlerini en ksa sre ierisinde ve en uygun yntemlerle karlamaktr.
Mdahale evresinde yaplacak tm faaliyetler devletin tm g ve kaynaklarnn en hzl
ekilde ve etkili yntemlerle afet blgesinde kullanlmasn amaladndan ok iyi bir
koordinasyon gerektirmektedir. Ayrca; olaanst koullarda uygulanmas zorunluluu,
olaanst hazrlk ve yetkiye sahip olmay gerektirir. Ayrca, hasar tespit almalar,
tehlikeli ykntlarn kaldrlmas, yangnlar, patlamalar, bulac hastalk gibi ikincil afetlerin
nlenmesi, kamuoyunun bilgilendirilmesi, ulusal ve uluslararas koordinasyon ve ibirliinin
salanmas faaliyetlerini iermektedir. Bu evrede sre afetin oluundan hemen sonra annda
yaplan mdahale ile balar ve bu sre ksa sreli olabilecei gibi, afetin byklne bal
olarak 1-2 aylk bir sreyi de kapsayabilir. Mdahaledeki ana hedef sz konusu faaliyetlerin,
en ksa sre ierisinde ve en uygun yntemlerle gerekletirmektir.
Mdahale, afet durumunu ve ortaya kan gereksinmeleri hzla tespit etme, ok ynl
iletiim kurabilme, yeterli sayda doru gere ve eitimli kadrolar afet yerine hzla eritirme,
acil salk hizmetleri ve gnlk yaam destekleri ekiplerinin afet blgesindeki almalarn
kapsar. Tecrbeye ve hzl bilgilenmeye dayal mutlak ve tekil otorite ve disiplin gerektirir.
267
Afetlerin yerel olaylar olmalar nedeniyle, acil mdahale glerinin de yerel otorite altnda
mahalli kaynaklarla oluturulmas, ancak afette bu kaynaklarn da zarar grmesi olasl
nedeniyle, komu ya da st dzeyden mdahale yaplmas seeneklerinin de hiyerarik bir
dzen iinde hazr tutulmas, evrensel bir gerekliliktir. Afetten sonra, yaplacak ilk i en hzl
ve etkili ekilde afet blgesine ulamak ve afetzedelerin yannda olmaktr. Toplumun ihtiya
duyaca hizmetleri tam anlamyla yerine getirmek ise afet ncesi oluturulacak srekli ve
deneyim sahibi kadrolarn iidir. Sresi ne olursa olsun, geici grevli ve deneyim sahibi
olmayan bireylerden oluan ekipler vastasyla hizmet sunmak ve bu hizmette etkin olmak
mmkn deildir. Kald ki afet ncesinde ve sonrasnda yaplacak pek ok i ve ilem vardr.
Bu nedenle afet gibi yaamsal neme sahip bir olayla, geici kurullar eliyle sadece kamu
kurum ve kurulularnn ellerindeki olanaklarn harekete geirilmesi suretiyle mcadele
edilemeyeceini bugne kadarki uygulamalar gstermitir.
6.5.4. yiletirme
Bir afetin oluumundan hemen sonra balayarak, afetin byklne bal olarak 1-2
yl srebilen tm faaliyetlerdir. Bu safhada yaplacak faaliyetlerin ana hedefi, afete uram
topluluklarn haberleme, ulam, su, elektrik, kanalizasyon, eitim, sosyal aktiviteler, geici
ve daimi iskan, alma ve ekonomik alanlardaki hayati aktivitelerinin zaman ierisinde
gelitirilerek devamn salamak ve sonuta etkilenen insanlar iin afet ncesinden daha
gvenli ve gelimi bir yaam evresi oluturmaktr.Afet acil durumunun bertaraf edilmesi
sonrasnda ncelikli olan asl hedefin, zarara uram birey ve topluluklarn desteklenmesi
olduu kadar, yerel ekonomik canlln yeniden kazanlmas, altyapnn gelitirilmesi,
sanayinin ve ticaretin desteklenmesi, toplum eitimi, sosyal ve psikolojik destek hizmetlerinin
salanarak toplumun olas bir yeni afet karsnda daha direnli klnmasdr.yiletirme, afete
urayan toplumun yaam koullarn yeniden oluturma amacyla, olas afet risklerini
azaltmak iin sistemli bir zendirme ve gerekli dzenlemeleri yapmak iin alnan kararlar ve
faaliyetlerin tmdr. Afetler ile ortaya kan acil duruma ilikin grevlerin yerine
getirilmesinden sonra, en nemli konu, yerel topluluklarn ve bireylerin mmkn olan en ksa
srede afet ncesi yaam koullarna kavuturulmasdr. Bu normale dn sresinin mmkn
olduunca ksaltlmas iyiletirme almalarnn balca amacdr.
Yeniden na/yiletirme; mdahale srecinin tamamlanmasndan hemen sonra
balayarak belirli bir srede afete uram yerleim yerlerinde, olumas muhtemel yeni
riskleri de tespit ederek afet ncesinden daha gvenli ve gelimi bir yaam evresinin
oluturulmas amacyla, haberleme, ulam, su, elektrik, kanalizasyon, eitim, sosyal ve
kltrel faaliyetler ile ekonomik faaliyetlerin yeniden tesisi ve gelitirilmesini ve geici/daimi
iskan almalarnn yrtlmesine ynelik faaliyetleri iermektedir. yiletirme; yerel, ok
ynl bir almadr, tekrarlanabilir afet tehlikesi karsnda daha gl olmay gerektirir ve
eskiye gre daha stn standartlar yakalama amacn tar. yiletirme srecinde, toplum iin
gerekli olan ve zarar azaltma aamasnda konu edilen baz faaliyetler de yrtlebilir. Ama,
afetten etkilenen topluluklarn gelecekte de benzer olaylarla karlamalar hlinde, ayn
olumsuz sonularla yz yze gelmemelerini salamak, yani afet zararlarn azaltmaktr.
Esasen, Trkiyede 7269 sayl yasa uyarnca yerine getirilen iyiletirme ileri, dier
268
6.6.
Trkiye doa kaynakl afetleri ska yaayan bir lkedir. Afetler neden olduklar can
kayb yannda nemli ekonomik, sosyal ve evresel kayplar da meydana getirmektedir. Bu
konudaki istatistikler incelendiinde, doa kkenli afetlerin her yl Trkiye gayri safi milli
hslasnn yzde 3 orannda dorudan ekonomik kayba yol at grlmektedir. Ancak
dorudan ekonomik kayplarn yannda pazar kayb, retim kayb, isizlik, i gc kayb gibi
dolayl ekonomik kayplar da gz nnde bulundurulduunda toplam kayp ylda gayri safi
milli hslann yzde 4-5ine yaklamaktadr. 1960larn bandan beri Afet Ynetimini
ilgilendiren afet ynetim zincirindeki tm aamalar ieren uygulama dzenlemeleri ve
ynetmelikleri vardr. Ancak 1999 Marmara Depremleri tm bunlarn yeterli olmadn en
azndan etkili ekilde ilemediini ortaya koymutur. Gemi yllarda Trkiyede yaanan
olaylara bakldnda afetlerle istenilen dzeyde etkin mcadele edilemedii, afet risklerinin
azaltlamad grlmektedir. Bu mcadelenin istenilen bir etkinlikte yrtlememesinin
nedenleri arasnda nleme, risk azaltma ve hazrlk almalarna yeterince nem verilmemesi,
afet konusunda benzer grevlere sahip birok kurumun bulunmas ve bunlar arasnda iyi bir
ibirlii ve koordinasyonun salanamamas, yetki karmaalarnn yaanmas, sosyo-ekonomik
koullarn gz ard edilmesi gibi faktrlerde saylabilir.
Bir ok lkede olduu gibi Trkiyede de afetlere ilikin yasal dzenleme ve kurumsal
yaplanma tartmalar ve ihtiyalar byk afetler sonrasnda gndeme gelmi ve ortaya kan
acil sorunlara afet sonrasnn scak ve tartmal ortamnda ivedi zmler retilmeye
allmtr. Bu nedenle de yaplan tm dzenleme ve kurumsal yaplanmalar bir sistem
yaklam ile, ortaya kan sorunlarn altnda yatan ana nedenleri ortadan kaldracak aklc ve
270
kalc zmler retme yerine, o anda gncel olan sorunlara yzeysel zmler retme
eklinde gelimitir. Byle bir yaklamn doal sonucu olarak ise her yeni afet, yeni yasal
dzenlemeler yapma ihtiyacn dourmu ve yeni kurumsal yaplanma tartmalarn gndeme
getirmitir. 1999 ylnda meydana gelen ve Marmara Blgesini etkileyen iki byk depremin
hemen ardndan, Trk Kamu Ynetim Sisteminin sz konusu afetlere ilikin refleksleri
tartlmaya balanm olup, merkezden ve yerinden ynetim birimlerinin koordinasyonu ile
afet ve acil durum mcadele kaynaklarnn komuta ve kontrol byk nem kazanmtr.
Ayn gelimelere paralel olarak Sivil Toplum Kurulularnn nemi anlalm ve tm
dnyadaki afetlerde olduu gibi Trkiyede de afete ilk mdahale eden halkn ve blge
insanlarnn afet konusunda eitilmeleri nem kazanmtr. 2000li yllarda zellikle Avrupa
Birlii entegrasyon srecinde, hzlca deien mevzuat hkmleri, afet, acil durum, risk,
tehlike, zarar gibi kavramlar daha net tanmlama zorunluluunu ortaya koymutur.
271
17 Haziran 2009 gnn yaymlanan Resmi Gazete ile, 5092 Sayl Afet ve Acil Durum
Ynetimi Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun yaymlanarak yrrle
girmitir. Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakkndaki
Kanuna gre de, afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilikin hizmetleri yrtmek zere
Babakanla bal Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl kurulmutur. Afet ve Acil
Durum Ynetimi Bakan; yllk alma raporu ve eylem plann hazrlayacak, kurum ve
kurulularla ilikileri yrtmekle grevlendirilmitir. Afet ve acil durum hllerinde
mdahaleyi koordine ederek ve st makamlar bilgilendirecek olan Kurum Bakan, sivil
savunma arama ve kurtarma birlik mdrlklerinin grev yerlerini, ilgili kamu kurum ve
kurulular ve sivil toplum kurulular ile koordine ederek belirlemekle ykml klnmtr.
Afet ve acil durumlar ile sivil savunmaya ilikin hizmetleri yrtmek amacyla kurulan
AFAD, yrtecei hizmetlerin lke dzeyinde etkin bir ekilde gerekletirilmesi iin gerekli
nlemlerin alnmas ve olaylarn meydana gelmesinden nce hazrlk ve zarar azaltma, olay
srasnda yaplacak mdahale ve olay sonrasnda gerekletirilecek iyiletirme almalarn
yrten kurum ve kurulular arasnda koordinasyonun salanmas, bu konularda politikalarn
retilmesi ve uygulanmas gibi konularda grev yapmaktadr. AFAD, grevleriyle ilgili
konularda kamu kurum ve kurulular, niversiteler, yerel ynetimler, Trkiye Kzlay
Dernei ve konu ile ilgili dier sivil toplum kurulular, zel sektr ve uluslararas kurulular
ile ibirlii ve koordinasyon yapmaya ve grev alanna giren konular da dzenleme yapmaya
yetkilidir. AFAD grevlerini aada verilen hizmet birimleri ile gerekletirir:
Hukuk Mavirlii.
272
deneti atamak,
Afet ve acil durum nleme ve mdahale il planlarn, mahalli idareler ile kamu
kurum ve kurulularyla ibirlii ve koordinasyon iinde yapmak ve uygulamak,
273
Sivil toplum kurulular ile gnlllerin afet ve acil durum ynetimi ile ilgili
akreditasyonunu yapmak ve belgelendirmek,
274
Uygulamalar
1) Babakanlk Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl (AFAD)nn web sayfasn
ziyaret ediniz?
2) Yaadnz ehirdeki Afete hazrlk almalarn aratrnz.
275
Uygulama Sorular
1) Trkiyede Afet ynetimi aamalarndan hangisine ncelik verilmektedir?
276
277
Blm Sorular
1)
a)
Hazrlkl olma.
b)
Zarar azaltma.
c)
Mdahale.
d)
yiletirme.
e)
Ekonomik planlama
2)
Afetlerin nlenmesi ve zararlarnn azaltlabilmesi iin, afete yol aabilecek
tehlike ve risklerin iyi bilinmesini ve bu tehlike ve riskleri, olaylar olmadan nce nleyecek
veya zararlarn en dk dzeyde tutacak nlemlerin, en aklc yol ve yntemlerle alnmasn
gerektiren top yekn bir mcadele aadakilerden hangisinin tanmdr?
a)
b)
c)
Performans Ynetimi
d)
e)
Kriz Ynetimi
3)
Afetler sonrasnda oluabilecek zarar ve olumsuzluklarn en aza
indirilebilmesi iin, bu olumsuzluklarn niteliklerinin aratrlmas ve zararlar azaltmak zere
nceden alnabilecek etkin nlemlerin belirlenmesi ve uygulanmas aadakilerden
hangisinin tanmdr?
a)
EkonomiYnetimi
b)
c)
Risk ynetimi
d)
Performans Ynetimi
e)
Kriz Ynetimi
278
4)
Afet durumunda oluan sorunlarn belirlenip en ksa srede en az zararla
atlatlmas iin gerekli kararlarn sratle alnmas ve uygulanmas faaliyetleri aadakilerden
hangisinin tanmdr?
a)
Maliyet Ynetimi
b)
Olaanst Ynetim
c)
Verimlilik Ynetimi
d)
Kriz ynetimi
e)
evre Ynetimi
5)
Afet tehlikesi ve riskinin belirlenmesi, mmknse nlenmesi veya byk
kayplar dourmamas iin alnmas gereken nlemlerin alnmas, toplumun afet tehlikesi ve
riski konusunda bilgilendirilmesi, bilinlendirilmesi ve ba edebilme kapasitesinin
gelitirilmesi gibi faaliyetler Afet ynetiminin hangi aamasnda gerekletirilmektedir?
a)
Hazrlkl olma
b)
Mdahale
c)
yiletirme
d)
Sosyal Planlama
e)
Zarar Azaltma
6)
Aadakilerden hangisi, Zarar azaltma evresinde yerleim leinde
yaplmas gereken almalar arasnda yer almaz?
a)
b)
Toplumun afet tehlikesi ve riski konusunda bilinlendirilmesi ve ba edebilme
kapasitesinin gelitirilmesi,
c)
Afet ncesi ve sonrasnda uygulanan mevzuat ve kurumsal yaplanmann
gelitirilmesi,
d)
e)
Afetlere kar nleyici
gelitirilmemesi ve uygulanmamas.
ve
zarar
azaltc
mhendislik
tedbirlerinin
279
7)
Acil durum planlarnn hazrlanmas ve gelitirilmesi, bu planlarda grev ve
sorumluluk verilen personelin, eitim ve tatbikatlarla, bilgi dzeyinin gelitirilmesi, aramakurtarma faaliyetlerinin rgtlenmesi, gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas, alarm ve erken
uyar sistemlerinin kurulmas ve gelitirilmesi, gerektiinde blgesel ve yerel lekte acil
yardm malzemelerinin stoklanmas gibi faaliyetler Afet ynetiminin hangi aamasnda
gerekletirilmektedir?
a)
Mdahale
b) Zarar Azaltma
c) yiletirme
d) Hazrlkl Olma
e) Toplumsal Planlama
8)
Zarar azaltma evresinde alnan nlemlerle olaylarn durdurulmas veya
nlenmesi her zaman mmkn olmayaca iin, hazrlk evresinde de insan can ve mal ile
milli servetleri, afetlerin ykc etkilerinden koruyacak baz faaliyetlerin yrtlmesi gerekir
Aadakilerden hangisi, bu faaliyetler arasnda yer almaz?
a)
Merkezi dzeyde afet ynetimi ile ilgili planlarn hazrlanmas ve
gelitirilmesi,
b)
c)
d)
Bu planlarda grevli personelin grev tanmlarnn (neyi, nerede, hangi
aralarla nasl yapaca) belirlenmesi
e)
stoklanmas
9)
Ana hedefi, mmkn olan en ksa sre ierisinde ok sayda insan hayatn
kurtarmak, yarallarn tedavisini salamak, akta kalanlarn barnma, beslenme, tahliye,
korunma, snma, gvenlik, psikolojik destek gibi hayati gereksinimlerini en ksa sre
ierisinde ve en uygun yntemlerle karlamak olan faaliyetler Afet ynetiminin hangi
aamasnda gerekletirilmektedir?
a)
Maliyeti Azaltma
b)
Zarar Azaltma
c)
Hazrlkl Olma
d)
Mdahale
280
e)
yiletirme
10)
Ana hedefi, afete uram topluluklarn haberleme, ulam, su, elektrik,
kanalizasyon, eitim, sosyal aktiviteler, geici ve daimi iskan, alma ve ekonomik
alanlardaki hayati aktivitelerinin zaman ierisinde gelitirilerek devamn salamak ve sonuta
etkilenen insanlar iin afet ncesinden daha gvenli ve gelimi bir yaam evresi oluturmak
olan faaliyetler Afet ynetiminin hangi aamasnda gerekletirilmektedir?
a)
Hazrlkl olma
b)
Mdahale
c)
Zarar Azaltma
d)
Sosyal Planlama
e)
yiletirme
Cevaplar
1) c, 2) b, 3) a, 4) d, 5) a, 6) e, 7) d, 8) c, 9) d, 10) e
281
7. AFET HUKUKU
282
283
284
Konu
Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei
elde
veya
Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
Hukuki uluslararas
hukuki kitabnn ilgili blm ok
dzenlemelerin
temel iyi zmsenmelidir. Ayrca
zelliklerini renmek
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.
Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.
Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.
285
Anahtar Kavramlar
Afet hukuku
Hukuki dzenlemeler
Afet blgesi
Olaanst hl
286
Giri
Afet kavram st, at bir kavramdr ve pek ok afet eidini ierisinde
barndrmaktadr. Bu balamda afetin kavramsal ieriinin iyi bilinmesi olduka nemlidir.
Bu sayede afetin ncesi, gerekleme aamas ve sonrasna ilikin olarak uygulanacak kurallar
belirlenebilir ve harekete geilebilir. Afet hukukunun kapsamn gerek ulusal gerekse
uluslararas mevzuattan kaynaklanan kurallar oluturmaktadr. Ulusal mevzuattaki kurallar
lkenin kendi ierisindeki afet yardm, ynetimi ve sorumluluk kurallarn dzenlerken,
uluslararas mevzuattan kaynaklanan kurallar ise devletlerin doal afet durumlarnda
uygulamas gereken kurallar ve birbirlerine yapacaklar yardmlara ilikin usul ve esaslar
belirler.
287
288
Gmrk Szlemesi (1961) (A.T.A. Szlemesi) (Trkiye anlamaya taraf), Mallarn Geici
Kabulne Dair Szleme (stanbul Szlemesi) 1990-Yardm Malzemesi Hakknda Ek B9
afet durumuna ilikin hkmler ieren anlamalardr.
Dorudan afet nlemleri ve yardmlarna ilikin anlama, karar ve ilkeler de
bulunmaktadr. Afet Etkisini Azaltma ve Yardm Operasyonlar in iletiim zni Hakknda
Tampere Szlemesi (Trkiye imzalamam ve taraf deil), Uluslararas Yardm Hzlandrma
nlemleri 23. Uluslararas Kzlha Kzlay Konferans Karar (1977) ve BM Genel Kurulu
A/RES/32/56 (1977) (balayc deil ancak uyuyoruz.), Birlemi Milletler Acil nsani
Yardm Klavuz lkeleri (BM Genel Kurulunun A/RES/46/182 (1991) (balayc deil ancak
uyuyoruz.), Afet Durumlarnda Sivil Topluma Uluslararas nsani Yardm iin lkeler
Bildirgesi (21. Uluslararas Kzlha Kzlay Konferans Karar (1969)), Uluslararas Kentsel
Arama-Kurtarma Yardmnn Koordinasyonu ve Etkinliinin Glendirilmesi (BM Genel
Kurulunun A/RES/57/150 (2003) Karar, SPHERE Projesi: Afet Mdahalede nsani Yardm
ve Asgari Standartlar (2000 & 2004 ylnda revizesi (Trkiye katlyor, Salk Bakanl
yrtyor).
Uluslararas afet mdahalelerinde uzun zamandr yer alan ve bu konuda uzmanlam
Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Dnya Bankas, Kzlay ve Kzlha Dernekleri
Federasyonu gibi rgtler vardr. Bunlar zellikle gelimekte olan lkelerde meydana gelen
afetlerde yaptklar nemli almalar yannda afet mdahale hukukunun gelimesi ynnde
nemli katklar yapmaktadrlar. Bu balamda lkemiz asndan Kzlay hakknda ksaca bir
bilgi sunmakta fayda gryoruz. 1868 ylnda kurulan Osmanl Yaral ve Hasta Askerlere
Yardm Cemiyeti, 1877 ylnda Osmanl Hilal-i Ahmer Cemiyeti ismiyle resmiyet
kazanmtr. Cumhuriyet dnemine gelindiinde ise iki kez isim deiikliine daha uram
en son 1947 ylnda Trkiye Kzlay Dernei ismini almtr. Trk Kzlay acil temel gda
temininde, barnma, salk gibi hayati konularda, afetzedelere hizmet veren bir kurum olarak
ok nemli hizmetlerde bulunmu ve bulunmaya da devam etmektedir.
289
5-10
d) "
10-30 "
"
"
"
"
" 30
e) "
30-50 "
"
"
"
"
"
"
25
" 40
"
290
alndktan sonra valilerin onay zerine ilgili blgelerde ilan olunur. Kanunun 2. maddesiyle
balantl olan 14. maddesine gre ikinci madde gereince tespit ve ilan olunan afet
blgelerine dhil ehir, kasaba ve kylerde bina ve mesken yapm, fen kurullarnca tehlikeli
grlen ve snrlar krokilerle tespit olunan yerler, evre ve ehircilik Bakanlnca yap ve
ikamet iin yasaklanm afet blgeleri saylr ve durum, belediyesi olan yerlerde
belediyesince, kylerde ise ihtiyar meclislerince hemen ilan edilir. Belediyesi olan yerlerde
belediyeler, olmayan yerlerde ihtiyar meclisleri bu yasaklanm afet blgesi hkmn
uygulamakla grevlidir. Aykr ekilde hareket edildii takdirde, mevcut ve yaplmakta olan
binalar, ykma paras yknt malzemesinden karlanmak, yetmemesi hlinde kalan ksm
afetler fonundan tamamlanmak zere vali ve kaymakamlarn emri ile yktrlr. Yasaklanm
afet blgesi snrlar, alnacak tedbirlerle tehlikenin nlenmesi orannda daraltlr veya
tamamen kaldrlr. Bu husus da ayn ekilde duyurulur.
292
293
Ardndan, tabii (doal) afetler nedeniyle olaanst hl ilanna ilikin Anayasa hkmleri ile
1983 tarihli ve 2935 sayl Olaanst Hal Kanunu hkmlerini inceleyeceiz.
294
Kanunda yazl afetlerin Deprem (Yer sarsnts), yangn, su baskn, yer kaymas,
kaya dmesi, , tasman ve benzeri afetler) gereklemesi hlinde ilk yardmlar mahallerine
yetitirmek maksadyla bu blgelere mlkiye amirleri ve alakal makam ve messeseler
tarafndan gnderilecek kurtarma ve yardm ekipleri, her trl malzeme, makina, alet,
yiyecek, giyecek ve barnma eya ve maddeleri, genel, zel ve mlhak bteli idarelerle
bunlara bal messeseler ve ktisadi Devlet Teekkllerinin, vilayetlere, belediye ve kylere
ait olan ve bunlara bal bulunan messeselerin elinde bulunan her trl kara, deniz ve hava
nakil vastalar ile bedeli sonradan denmek zere, sevk edilir. htiya hissedilen mahallerde
bu mecburiyet ve mkellefiyetler gerek kiilerle her trl irket ve messeselere de
uygulanabilir. Gerek yukarda yazl afetlerin gereklemesi hlinde, gerek her trl kurtarma,
barndrma, yardm, sndrme, sevk ve tevzi ilerinde alanlardan yaralanan veya engelli
hle gelen yahut hastalananlar en yakn hastaneye veya tedavi yerlerine sevk edilirler. Mlki
ve askeri hastane ve tedavi yerleriyle genel, mlhak, zel bteli idarelere, belediye, gerek
ve tzel kiilere ait btn hastane ve tedavi yerleri bunlar hemen kabul ve tedavi etmeye
mecburdurlar. Resmi hastane ve tedavi evlerinde bulunanlara parasz baklr. Resmi hastane
ve tedavi evlerinde yer olmamas veya tedavi imkn bulunmamas gibi sebeplerle zorunlu
olarak zel hastanelerde yaplan tedavi cretleri sonradan kanun uyarnca denir.
Afetlerin ilk kurtarma ilerinde en ok gne kadar altrlacaklara bedeni
hizmetlerinden dolay cret verilmez. altklar mddete parasz ekmek ve katk verilir.
Bunlarn beraberlerinde getirdikleri veya emir zerine verdikleri alet ve edevat, malzeme ve
vastalardan tamire muhta hle gelenler bedeli sonradan denmek zere tamir ettirilir. Zyaa
urayanlarla tamiri imknsz olanlarn bedeli rayi zerinden daha sonra hak sahiplerine
denir. Kanunun bu ekilde ilk kurtarma ilerinde en fazla gne kadar altrlacaklarn
sadece karn tokluuna altrlmas herhangi bir crete hak kazanamamalar eklinde hkm
ihtiva etmesi temel hak ve zgrlkleri snrlandran bir durum olmasna karlk anayasal bir
dayanaa sahiptir. Anayasamzn 18. maddesine gre; hi kimse zorla altrlamaz. Angarya
yasaktr. ekil ve artlar kanunla dzenlenmek zere hkmllk veya tutukluluk sreleri
iindeki altrmalar; olaanst hllerde vatandalardan istenecek hizmetler; lke
ihtiyalarnn zorunlu kld alanlarda ngrlen vatandalk devi niteliindeki beden ve
fikir almalar, zorla altrma saylmaz. Bu nedenle afet kurtarma ilemlerinde gne
kadar gerekletirilen cretsiz ve zorunlu altrma lke ihtiyalarnn zorunlu kld alana
ynelik bedensel bir alma olup, angarya yasa kapsamna girmemektedir.
4123 sayl Tabii Afet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve Tahribata likin
Hizmetlerin Yrtlmesine Dair Kanuna deinecek olursak bu Kanunun amac, tabii afete
maruz kalan yrelerde normal hayatn devamn salayacak hizmetlerin yrtlmesi, hasar ve
tahribatn giderilmesi ile (2.7.2008 tarihli ve 5779 sayl Kanuna gre) kurulmu fonlardan
yaplacak yardma ilikin usul ve esaslar dzenlemektir. Yasaya gre yiyecek, iecek,
giyecek, tabii yardm, adr ve dier her trl tanr mallar Kzlaya aktarlr. Bu amala
toplanan yardmlar derhal tabii afet blgelerine intikal ettirilir ve tabii afet blgeleri dnda
kullanlamaz. Kanun kapsamna giren yrelerde tabii afet nedeniyle hayatn kaybeden
yurttalarn birinci derecedeki yaknlarna ve engelli hle gelenlere Gelir Vergisi Kanununun
engellilik indirimine ilikin 31 inci maddesinde belirtilen esas ve usuller erevesinde
295
296
ekilde ifade edilmitir. Arama ve kurtarma faaliyetlerinin asli amac insan hayatn
kurtarmaktr. Tehlikeye maruz kalan deniz ve hava vastalarnn kurtarlmasn kapsamaz.
Milliyet fark gzetmeksizin icra edilen bu faaliyet mili bir sorumluluk olup, sulh
zamanlarnda dier grevlere nazaran ncelik tar. Anlalabilecei zere, arama ve
kurtarma faaliyetlerinin asli amac tehlikedeki hava veya deniz aracnn deil ierisindeki
insanlarn kurtarlmasdr. Bunun haricinde insanlar kurtarldktan sonra rnein bir geminin
arpt kayalklardan karlmas devletin sorumluluunda deildir. Uygulamada bu tr
durumlarda kaptan, Trk Ticaret Kanunu madde 1300 uyarnca aracn kurtarlmas iin malik
(genellikle denizcilik irketi) adna, kurtarma iiyle itigal eden irketlerle belirli cret
karlnda kurtarma szlemesi imzalamaktadr.
Ynetmelik kapsamnda Ulatrma Denizcilik ve Haberleme Bakanl bnyesinde
Ana Arama ve Kurtarma Koordinasyon Merkezi(AAKKM) ile yeterli sayda Deniz Arama
ve Kurtarma Koordinasyon Merkezleri ile Hava Arama ve Kurtarma Koordinasyon
Merkezleri (AKKM) kurulmutur. Ynetmelik kapsamnda pek ok bakanlk veya kamu
kurumu ayrntl biimde grevlendirilmitir. Biz bunlardan nemli grdklerimize yer
vereceiz. Genelkurmay Bakanl (Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlklar); askeri
arama ve kurtarma faaliyetlerini yrtr, imkn ve kaynaklarn askeri grevlere mani
olmamak kayd ile AK faaliyetlerinin ihtiyalar iin kullanr. AAKKM ile Deniz ve Hava
AKKMnce yaplacak talepleri deerlendirerek imknlar lsnce karlar. Mili Savunma
Bakanl; Trk Silahl Kuvvetlerinin ihtiya duyduu arama ve kurtarma faaliyetleri iin
gerekli malzeme, tehizat ve vastalar, kaynan tahsisine bal olarak 2886 sayl Devlet
hale Kanunu hkmlerine gre satn alr. Arama ve kurtarma faaliyetlerinde kullanlmak
zere harekt ve planlama asndan gerekli harita, kroki ve ilgili dokmanlar temin eder.
Harita Genel Komutanlna bal hava vastalarna, ihtiya duyulduunda talep edilen
grevlendirmeyi yapar. ileri Bakanl (Jandarma Genel Komutanl-Genelkurmay
Bakanl ile koordine edilerek, Emniyet Genel Mdrl, Sahil Gvenlik Komutanl,
Sivil Savunma Genel Mdrl, ler daresi Genel Mdrl, Mahalli dareler Genel
Mdrl); ilgili tekilatlar uluslararas seviyede ara, gere ve yeterli personel ile donatr.
Bnyesinde bulunan kurululara bal ara, gere ve personeli, AAKKM veya ilgili
AKKMnin talepleri dorultusunda yaplacak arama ve kurtarma faaliyetinin niteliine gre
tek tek veya beraberce tahsis eder. l snrlar ierisinde valilie yaplan arama ve kurtarma
maksatl mracaatlarda ildeki imknlarn seferber edilmesini, mahalli idareler ve sivil
savunma tekilatlarnn arama ve kurtarma faaliyetlerini yrtmek zere zel dzenlemeler
yapmasn ve gerekli tedbirleri almasn salar. Salk Bakanl (Hudut ve Sahiller Salk
Genel Mdrl, Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl); arama ve kurtarma
faaliyetlerine ilikin gerekli ilk yardm ve kurtarma tehizat ve personel desteini salamak
zere tedbir alr. Kamu ve zel salk kurulularnn konu ile ilgili faaliyetlerini dzenler.
Gemilerden gelecek tbbi yardm taleplerinin karlanmas iin Tele Salk Servisini
ve Ana Tele Salk Servisini kurar. Gemi personellerinin, arama ve kurtarma faaliyetlerinden
oluan veya normal seyirlerinde meydana gelen, salk sorunlar ile ilgili yardm taleplerinin
karlanmas maksadyla, salk durumlarnn deerlendirilmesini ve salk hizmetlerinin
teminini salar. Bu merkezlere zel bir telefon numaras tesis eder ve ilgili bakanlk ve kurum
297
veya kurululara bildirir. Tele Salk Servisi merkezlerinin belirlenmi telefon numaralarn
sadece bu hizmete cevap verecek bir ekilde her zaman hazr bulundurur. Ulatrma Bakanl
(Sivil Havaclk Genel Mdrl, Devlet Hava Meydanlar letmesi Genel Mdrl,
Trk Telekom A.. Genel Mdrl); kara zerinde yaplacak tm arama ve kurtarma
faaliyetlerinin koordinasyonundan sorumlu merkez olarak, bilgi toplama, deerlendirme,
planlama ve ilgili bilgileri aktarma suretiyle kendi alt kurulular ve dier ilgili kurum veya
kurulularla AK faaliyetlerini AAKKM adna icra eder. Arama ve kurtarma faaliyetleri
sonunda, bu faaliyetlere katlm bulunan ilgili birimlerce dzenlenen raporlarn kendisine
ulamasn mteakip, alnan bu bilgileri derleyip, detayl olay raporunu dzenler ve
AAKKMne gnderir. Deniz zerinde yapaca arama ve kurtarma faaliyetlerini, Deniz
AKKMnin taleplerine gre icra eder. Arama ve kurtarma blgesine ait hava tahmin
raporlarn her an takip eder.
Sivil Havaclk Genel Mdrl; Hava AKKMni kurar, uluslararas standartlarda
uygun, yeterli malzeme, tehizat ve personel ile donatr. Yirmi drt saat etkinlikle grev
yaplmasn salar. Hava arama ve kurtarma faaliyetlerini en st dzeyde koordine eder. Hava
arama ve kurtarma faaliyetlerine katlmas planlanan kurulularn Hava AKKMne
bildirdikleri imkn ve kabiliyetleri ile ilgili bilgilerin gnceliini salar. Hava arama ve
kurtarma faaliyetlerine ilikin grevlendirme, koordinasyon, tekilat, muhabere ve eitim
konularn ieren Hava AKKM ynergesini ilgili bakanlk ile kurum veya kurulular ile
koordineli olarak hazrlar ve yaynlar.
Devlet Hava Meydanlar letmesi Genel Mdrl; arama ve kurtarma faaliyetlerini
destekleyecek ekilde hava trafik kontrol ve uu servis hizmetlerini idame ettirir. Her hangi
bir AK faaliyetinde AAKKM ve AKKMlerinin ihtiyalarn karlayacak tedbirleri alr.
Arama ve kurtarma faaliyetleri sonunda bu faaliyetlere katlm bulunan ilgili birimlerce
dzenlenen AK raporlarnn kendisine ulamasn takiben, bilgileri derleyip detayl olay
raporunu hazrlar ve AAKKM/AKKMlere bildirir. Arama ve kurtarma faaliyet sahasnn
gerektiinde notamlama ilemi, uydu kanalyla AFTN (Airnotical tix telecommnication
network/sabit havaclk haberleme ebekesi) devrelerinden ulaan COSPAS/SARSAT
(Cospas: Space system for search of vesels in distres/tehlikedeki gemilerin aranmasna
ynelik uzay sistemi-Sarsat:Search and rescue satalite aided tracking/Uydusal olarak arama ve
kurtarma takip sistemi) mesajlarnn deerlendirilip, sonularnn arama ve kurtarma ile ilgili
birimlere aktarlmasn salar.
Trk Telekom Anonim irketi Genel Mdrl; arama ve kurtarma faaliyetlerine
ynelik AAKKM veya AKKMlerinin ihtiyalarn karlayacak tedbirleri alr. Sahil radyo
istasyonlarnn efektif kullanmn salayarak, Trk arama kurtarma sahasndaki gemi
haberlemesini idame ettirir. Acil durum haberlemesi iin, sahil telsiz istasyonlarna gelen
arama ve kurtarma taleplerini, tatbikatlar ve arama ve kurtarma faaliyetlerindeki
haberlemeleri arivlemek iin yazl rapor tutar, salk yardm talepleri de dhil btn
konumalar arivler ve gerektiinde AAKKMne gnderir. Haberleme sistemlerindeki
teknolojik gelimelerden, bu plan kapsamndaki katlmc kurulular bilgilendirir.
Gemilerden telsiz haberlemesi yoluyla gelecek salk yardm taleplerini Salk Bakanl`nn
298
belirlemi olduu en yakn Tele Salk Servisine bildirerek olayn koordinasyonunu stlenir.
Bu merkez iin Salk Bakanlnca yaplacak telefon numaras tahsisi ve tesisi ilemlerini
ncelikli olarak yerine getirir.
iktisadi devlet teekklleri ve kurulular ile bunlara bal messeselere ve mahalli idarelere
bavurulur. htiyalarn bu kaynaklardan zamannda ve yeterince karlanmamas hlinde,
imkn ve kaynaklar da dikkate alnarak, blgedeki zel kurululara ve gerek kiilere ait
olanlara ykmllk konulur.
Yiyecek, giyecek, ara, gere, ila ve tbbi malzemeler gibi zaruri maddeler blge
snrlar iinde salanamad takdirde, kanunun hkmleri uygulanmak suretiyle en yakn
blgelerden ykmllk yolu ile salanr. Tabii afet ve tehlikeli salgn hastalklar sebepleriyle
olaanst hl ilan edilen blgelerde bulunan 18 - 60 yalar arasndaki btn vatandalar,
olaanst hl sebepiyle kendilerine verilecek ileri yapmakla ykmldrler.
Grevlendirmelerde; i mevzuatnn altrma yasa ile ilgili hkmleri altrlacak
kiilerin ya, cinsiyet, salk, meslekleri, meguliyetleri ve sosyal durumlar ile aile ve bakma
muhta yaknlar gz nnde bulundurulur. Tabii afet ve tehlikeli salgn hastalklar sebepiyle
olaanst hl ilannda, olaanst hl ilann gerektiren hususlar gz nnde bulundurularak
aada yazl tedbirler alnabilir:
a) Blgenin belirli yerlerinde yerleimi yasaklamak, belirli yerleim yerlerine girii
ve buralardan k snrlamak, belli yerleim yerlerini boaltmak veya baka yerlere
nakletmek,
b) Resmi ve zel her derecedeki retim ve eitim kurumlarnda renime ara
vermek ve renci yurtlarn sreli veya sresiz olarak kapatmak,
c) Gazino, lokanta, birahane, meyhane, lokal, taverna, diskotek, bar, dansing,
sinema, tiyatro ve benzeri elence yerleri ile kulp ve sair oyun salonlarn, otel, motel,
kamping, tatil ky ve benzeri konaklama tesislerini denetlemek ve bunlarn alma ve
kapanma zamann tayin etmek, snrlamak, gerektiinde kapatmak ve bu yerleri olaanst
hlin icaplarna gre kullanmak,
d) Blgede olaanst hl hizmetlerinin yrtlmesi ile grevli personelin yllk
izinlerini snrlamak veya kaldrmak,
e) Blge snrlar ierisindeki tm haberleme ara ve gerelerinden yararlanmak ve
gerektiinde bu amala geici olarak bunlara el koymak,
f) Tehlike arz eden binalar ykmak; sal tehdit ettii tespit olunan tanr ve
tanmaz mallar ile sala zararl gda maddelerini ve mahsullerini imha etmek,
g) Belli gda maddeleri ile hayvan ve hayvan yemi ve hayvan rnlerinin blge
dna karlmasn veya blgeye sokulmalarn kontrol etmek, snrlamak veya gerektiinde
yasaklamak,
h) Gerekli grlen zaruri ihtiya maddelerinin datmn dzenlemek,
i) Halkn beslenmesi, snmas, temizlii ve aydnlanmas iin gerekli gda madde
ve eyalarla her trl yaktn, saln korunmasnda, tedavide ve tpta kullanlan ila,
300
kimyevi madde, alet ve dier eylerin, inaat, sanayi, ulam ve tarmda kullanlan eya ve
maddelerin, kamu iin gerekli dier mal, eya, ara, gere ve her trl maddelerin imali,
satm, datm, depolanmas ve ticareti konularnda gerekli tedbirleri almak, bu yerlere
gerektiinde el koymak, kontrol etmek ve bu mallar sattan kanan, saklayan, karan,
fazla fiyatla satan, imalatn durduran veya yavalatanlar hakknda fiilin ileni ekli veya
nitelii de nazara alnarak iyeri bulunduu mahal iin hayati nem tamad takdirde
iyerini kapatmak.
Grld zere, tabii afet ve tehlikeli salgn hastalklar sebepiyle olaanst hl
ilannda alnabilecek tedbirler olduka eitli olup, olaanst hal ilann gerektiren durumun
vahametine gre bavurulabilmesi mmkn aralardr.
301
Uygulamalar
1) Trkiyede Afet Hukukuna likin
dzenlemelerde hangi hususlar eletirilmektedir?
yasal
dzenlemeler
nelerdir?
Bu
2) Trkiyede Afet Hukuku bir ihdisas dal mdr? Yalnzca bu alanda alan
hukuku akademisyenler var mdr?
302
Uygulama Sorular
1) 7269 sayl Kanunun vatandalara eitli ykmllkler getiren hkmlerinin
anayasaya aykrln savunan grlerin gerekeleri nelerdir? Bu gerekelere katlyor
musunuz?
2) 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanun dnda baka hangi kanunlarla vatandalara afet
durumlarna ilikin olarak ykmllk getirilmitir?
303
304
Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi lkenin kendi ierisindeki afet yardm, ynetimi ve
sorumluluk kurallarn dzenlemektedir?
a) Uluslararas Anlamalar
b) Uluslararas Szlemeler
c) kili Anlamalar
d) Ulusal Mevzuat
e) Birlemi Milletler Anlamas
2) Aadakilerden hangisi devletlerin doal afet durumlarnda uygulamas gereken
kurallar ve birbirlerine yapacaklar yardmlara ilikin usul ve esaslar belirler?
a) Kanun
b) Tzk
c) Ynetmelik
d) Ynerge
e) Uluslararas Mevzuat
3) Aadakilerden hangisi, Trkiyede afet hukukunu dorudan ilgilendiren yasal
dzenlemeler arasnda yer almaz?
a) 7269 sayl Umumi Hayata Messir Afetler Dolaysyla Alnacak Tedbirlerle
Yaplacak Yardmlara Dair Kanun
b) 4123 sayl Tabii Afet Nedeniyle Meydana Gelen Hasar ve Tahribata likin
Hizmetlerin Yrtlmesine Dair Kanun
c) 6331 sayl Sal ve Gvenlii Kanunu
d) 5902 sayl Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanlnn Tekilat ve Grevleri
Hakknda Kanun
e) 6305 sayl Afet Sigortalar Kanunu
305
306
307
Cevaplar
1) d, 2) e, 3) c, 4) b, 5) a , 6) a, 7) b, 8) c, 9) d, 10) e
308
8. AFET PSKOLOJS
309
310
311
Kazanm
Afetlerde
psikososyal
uygulamalar
uygulanan Afetlerde
destek psikososyal
uygulamalarn
inceleyebilmek
Afetlerin
Toplum
Ruh
Sal zerindeki etkileri
ve Afet Sonras uygulanan
Ruh Sal Politikalar
Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei
elde
veya
uygulanan Bu
kazanmn
elde
destek edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.
Afetlerin
Toplum
Ruh
Sal zerindeki etkileri
ve Afet Sonras uygulanan
Ruh Sal Politikalarn
ayr
ayr
ele
alp
kavrayabilmek
Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.
312
Anahtar Kavramlar
Afet Psikolojisi
Psikososyal Destek
Psikososyal Mdahale
313
Giri
Afetler fiziksel, ekonomik ve sosyal kayplar douran, gnlk yaam ve faaliyetleri
durduran veya kesintiye uratan, toplumun kendi kaynaklaryla zm retmesini zorlatran
doal, teknolojik veya insan kaynakl olaylardr. Yaam ve kiisel btnl tehdit eden
dier olaanst durumlarda olduu gibi, deprem ve benzeri afetler nedeniyle de bireyler
iddet ve sreleri deien psikolojik sknt belirtileri gsterebilirler. Bu tepkiler olaanst
bir duruma verilen normal tepkilerdir ve zamanla iddetleri azalr. Afetlerin birincil zararlar
can ve mal kayplar olmakla birlikte, ilerleyen aamada ortaya kacak fiziksel ve ruhsal
hasarlar da son derece nemlidir. Sadece afeti dorudan yaayan insanlar deil, afetzedelerin
aileleri ve yakn evreleri, afetzedelere yardm eden kiiler ve yaanan bu olaya medya
yoluyla tank olan bireyler de psikolojik sorunlarla yz yze gelebilir.
Afetlerin oluturduu olumsuz etkilerin ortadan kaldrlmas, normal yaama geri
dnn salanmas, bireylerin desteklenmesi, baa kma kapasitelerinin arttrlmas gibi pek
ok psikososyal mdahale, ihtiya sahiplerinin olumsuz koullar en az zararla atlatmalarn
salamaktadr. Bu psikososyal mdahaleler, afetten etkilenenlerin topluma yeniden
entegrasyonuna yardmc olmas asndan nemlidir. Psikososyal hizmetler; afetlerden sonra
ortaya kabilecek psikolojik uyumsuzluk ve bozukluklarn nlenmesi, bozulan aile ve toplum
ilikilerinin yeniden kurulmas ve gelitirilmesi, etkilenenlerin normal yaantlarna geri
dnmeleri srecinde kendi kapasitelerini fark etmeleri, glendirilmeleri ve ileride ortaya
kmas olas afet ve sorunlarla baa kma becerilerinin arttrlmas amacyla, afet
dngsnn her aamasnda (acil yardm, iyiletirme, gelitirme, zarar azaltma ve hazrlk)
dzenlenen ok disiplinli hizmetler btndr.
314
8.1.
kaynak deerlendirmesi, psikolojik ilk yardm, sevk etme ve ynlendirme, bilgi merkezi
oluturma, toplumu harekete geirme, sosyal projeler, eitimler ve alana destek.
Afetzedelere ve alanlara ynelik olarak aadaki almalar yrtlr.
htiya ve Kaynak Deerlendirmesi, afetten sonraki ilk saatlerde yaplan ilk
psikososyal mdahaledir. Bu deerlendirme; afetzedelerin etkilenme dereceleri ve ekilleri,
kar karya kaldklar sorunlar ve ihtiyalar, toplumdaki kaynak kii/kurumlar ile bunlarn
ileyi biimi, verilen hizmetler ve sunulu ekilleri ile uygulanacak psikososyal mdahale
plannn ana hatlaryla oluturulmas olarak zetlenebilir. Afetler sonrasnda yaplan ilk
mdahale ihtiya ve kaynak deerlendirmesi almasdr. Bu deerlendirme aada sralanan
maddeler nda yrtlmelidir;
Olayn hemen ardndan ilk 72 saat iinde, olay yerinde erken mdahaleler
nem tamaktadr. Bu devrede kii kendisini ihmal edebilir, temel gereksinimlerini
salayamayacak durumda olabilir. Ar stres altndaki kiilerin duruma uyum salamalar ve
zorluklara kar kt olan kaynaklar kullanmalarnn yollarn amak nemli bir noktadr.
ncinebilir gruplarn yan sra afet sonras hastanede yatanlar, yara almayanlar,
afete tank olanlar, yakn lenler, kaybolanlar, yardm alanlar gibi etkilenenlerin
ihtiyalar da gz nnde bulundurulmaldr.
316
Kltre ve geleneklere
mdahalelerde esas alnmaldr.
saygl
bir
yaklamn
benimsenmesi
tm
317
azaltmas konusunda cesaret verici, travmatik anlaryla uzlamasn salayc, duruma uygun
olarak olmas beklenen psikolojik tepkilerin neler olduunun aktarlmas ve toplumun afetlere
ynelik genel olarak glendirilmesi amalar n plana karlmaktadr. Gvenli ve
destekleyici eitimlere eriimi glendirmek gerekmektedir. Afet sonras yaplacak
eitimlerin;
aktarlmas,
Afetten sonraki ilk saatlerde (akut dnem), afetten etkilenen blgede yrtlen
psikososyal mdahaleler bilimsel aratrmalara kaynak olmas amacyla kullanlamaz.
Stresle baa kma, afetten etkilenenlerle iletiim kurma ve kiisel bakm gibi
320
Mdahaleler toplumu temel alan bir bak asna sahiptir ve bu alanda uzman
kiilerce yrtlr.
8.2.
8.3.
321
3.
ncl madurlar: Bulunduklar yer gerei deprem ya da benzeri afetler
sonrasnda grev almak ve afetzedelere hizmet gtrmek durumunda olan kiilerdir.
4.
kiilerdir.
322
fke, aresizlik, bolukta hissetme, hissizlik, ar korku hli, sululuk, yas, mitsizlik,
asabiyet, karamsarlk, dissosiyasyon (ayrma), deersizlik hissi, panik ve utan olarak
saylabilir.
Bilisel (dnceler ve dnce aknda) Tepkiler: Madurlarda
tepkiler; konsantrasyon bozukluu, karar vermede zorlanma, hafzayla ilgili
hafza kayb, yanl inanlarn gelitirilmesi (rnein; "Hep benim
dncelerde karklk/dzensizlik, yaadklarn arptma/deitirme,
duymama, kendine olan inancn kaybetme, kendini sulama, istenmeyen
dnceler ve anlara maruz kalma olarak grlebilir.
grlen bilisel
sorunlar ve/veya
suumdu"gibi),
kendine sayg
ve nlenemeyen
Fizyolojik uyarlma,
323
Duygularn kntlenmesi/talama,
Ac hissetmeme,
ok,
Tepki dnemi: Olan bitenin ayrdna varld ve tm yaananlarn kii iin ne anlama
geldiinin fark edildii dnemdir. Afetten yaklak 2-6 gn sonra ortaya kan bu dnemde
kii kendini gvende hissetmeye balamtr. Bu dnemde grlen genel tepkiler yle
sralanabilir:
324
Afet/travma olay yaamnn, anlarnn bir paras hline gelir; ancak zihnini tamamen
megul etmez. Bununla birlikte tm olanlarn ilemlenebilmesi iin zaman gereklidir. Afet
sonras olayla baa kma stratejisi olarak; olanlar inkr etme, kabullenmeme, bastrma ve
kanma yollarn kullanmak ve/veya psikolojik adan tam hazr olmadan ie devam etme
zorunluluunun olmas, ilemleme ve anlamlandrma srelerini engelleyebilir. Bu durumda
belli dnemlerde kalma/taklma yaanabilir ve ileriki yaam etkileyebilecek psikolojik
sorunlar ortaya kabilir. Unutulmamas gereken, yukarda anlatlan evrelerin normal d bir
yaantya verilen normal tepkiler olduudur. Ancak, baz afetzedeler belirtilen evreleri
baaryla atlatamayabilir ve Travma Sonras Stres Bozukluu (TSBB) olarak adlandrlan bir
kayg bozukluu gsterebilirler. Bu durum, iddetli bir travmatik olayn ardndan kiinin
yaamnn ya da fiziksel btnlnn tehdit altnda olmasndan, youn bir korku, dehet
veya aresizlik hissi duymasndan, yaad olay tam olarak sindirememesi veya
anlamlandramamasndan kaynaklanr.
Aratrmalar afet/travma ncesi birtakm demografik zelliklerin (rn; kadn olmak,
eitimin ve gelirin dk olmas gibi), daha nce bir travma yaanm olmasnn, psikiyatrik
bir rahatszln bulunmasnn ve baz kiilik zelliklerinin (rn; duygusal tutarszlk,
ktmserlik, zgven eksiklii gibi) TSSB'ye yatknlk oluturduun gstermitir. Dier bir
deyile baz kiiler TSSB gelitirmeye daha yatkndr. Ayrca afet/travma olaynn tr de
TSSB ile ilikilidir. rnein cinsel ve fiziksel taciz veya iddet gibi insan kaynakl, kastl
travmatik olaylar TSSB'ye daha ok yol amaktadr. Depremlerden sonra TSSB dnda
depresyon, kayg bozukluklar, madde bamll gibi psikolojik sorunlar da
grlebilmektedir. Aada, afet olaylarnn etkilerinin hangi deikenlere bal olduu
ematik olarak vermektedir. Afetin oluturduu etkiler, afet ncesi kiide bulunan zelliklere
ve afetin ne kadar youn yaandna baldr. Ayrca ekilde gsterildii gibi afet sonras
evrede bulunan olumsuzluklarn da psikolojik tepkileri etkiledii grlmektedir (ekil 124).
325
deneyimleri
8.4.
Tepkiler
328
Kanma: Sosyal geri ekilme eklinde grlen kanma tepkisi, kiinin travmatik
olayla ilgili dnce, duygu, etkinlik ve meknlardan kamasna iaret etmektedir. Travmatik
bir olaydan sonra istenmeden akla gelen anlar ok ac verici olduundan, kiiler bu anlardan
ve bunlar hatrlatan her eyden uzak durmaya alr. Bu durum yaamla ilgili etkinliklere ilgi
duymamaya, kendini bakalarndan uzak hissetmeye, duygusal kntle veya duygularn
snrlanmasna ve olumsuz bir gelecek beklentisine yol aabilir.
Tedirginlik /ar uyarlma tepkileri: Travmatik bir olaydan sonra ortaya kan anlar
ve bunlardan kanma belirtilerinin ok gl bir fizyolojik temeli vardr. Kiilerde hem
zihinsel hem de fiziksel olarak ar bir uyarlmaya yol aar. Fiziksel olarak ar uyarlma
hzl kalp at, avu ilerinin terlemesi, konsantrasyon bozukluu ve uyku glkleri gibi
sonular dourur. Bunlara bal olarak kiilerde kas, srt ve/veya karn ars gibi ikyetler
ortaya kabilir.
Endie tepkileri: Travmatik olay sonrasnda kiide kalc bir endie hissi grlebilir.
Kii srekli bedeni ve zihni bir tehlikeye maruz kalm gibi tepki verir. Bu belirti kanma,
ar uyarlma ve dissosiyasyon tepkileriyle birlikte grlr.
Depresyon: Depresyon; deersizlik hissi, kaybedilen kiiyi zleme, gnlk aktivitelere
olan ilgiyi kaybetme, motivasyon eksiklii, uykusuzluk ya da ar uyuma, kronik yorgunluk,
ar kilo alma ya da kilo verme, ar huzursuzluk, ar yavalk, ar ya da duruma uymayan
sululuk hissi ve tekrarlayan lm dnceleri gibi belirtilerle ortaya kabilir. Bu belirtiler
normal yaantda da grlebilen belirtilerken travmatik bir olay yaam kiilerde sreklilik
kazanarak kiinin gnlk aktivitelerini yapamaz hle gelmesine yol aabilir.
Madde kullanm: Medikal ilalarn ar kullanlmas, uyuturucu, alkol vb. madde
bamllnn gelimesidir.
8.5.
Tepkiler
8.6.
Afet sonras blgede verilen psikolojik destek almalar, afetlere bal oluan
duygularn ifade edilip, paylalmas ve bunlarn olaanst bir duruma verilen olaan
tepkiler olduklarnn vurgulanmas temeline oturur. Bu duygularn ve davranlarn neler
olduklar ve bunlarla nasl baa klabilecei yolunda hazrlanan ksa, anlalabilir
kitapklar, afetzedeleri bilgilendirmek ve yaadklarn normalletirmek asndan ok nemli
bir ileve sahiptir. Bireyler bu bilgilendirme sayesinde, muhtemel psikolojik tepkilerin neler
olabileceini renir ve kendi tepkilerini bu bilgiler erevesinde deerlendirirler.
Doal afetlere bal psikiyatrik sorunlar nemli toplum ruh sal nceliklerindendir.
Travma Sonras Stres Bozukluu (TSSB) ve Major Depresyon (MD) en sk karlalan
sorunlardr. Depremlere bal ruhsal sorunlar da afetlerin olumsuz etkileri gibi gelimekte
olan lkelerde daha fazla gzlenir. Depremler sonras TSSBnun yaygnl (prevalans)
eitli kltr ve sosyo-demografik zellikleri olan gruplarda % 3-87 arasnda bildirilmektedir.
Bu deikenlii sadece eitli yntemsel farkllklarla aklamak gtr. Depremin neden
olduu ykm, yol at can kayb ve almann yapld zaman gibi pek ok etmen hastalk
yaygnlklarn deitirebilmektedir. zellikle gelimi ve gelimekte olan lkelerdeki farklar
bu alardan arpcdr. 1994 California (ABD) depremi sonras TSSB yaygnl % 6-13
331
arasndayken, gelimekte olan lkeler iin bu oranlar daha yksektir. Ermenistan Depremi
(1988) sonras ilk 6 ayda, tedavi iin bavuran kiilerde TSSB ve MD yaygnl srasyla %
74 ve % 24 olarak bulunmutur. Toplum tabanl bir kuak (kohort) almasnda ise
depremden sonraki ikinci ylda TSSBnun birleik hastalk olasl hz (kmlatif insidans)
% 50dir. in (1976), Hindistan (1993) ve Tayvan (1999) depremlerinden sonra eitli zaman
dilimlerinde yaplan almalarda TSSB oranlar % 10 ile % 24 arasndadr. Veriler nemli bir
toplum sal sorununa iaret etmektedir. Bu lkelerdeki, psikopatoloji oranlarnn
artmasnda, hazrlkszlk ve afet sonras toplumsal yaplanma eksiklii nemli etmenlerdir.
Aile yelerinin, yaknlarn, arkadalarn kayb, hasarl binalarn uzun sre ortada kalmas,
isizlik, ekonomik glkler, toplumsal balarn dalmas gibi yoksulluk ve ynetsel
aksaklklar ile aklanabilecek pek ok neden, psikopatoloji geliimini ve srmesini
kolaylatrr.
8.7.
Her afetin zel koullar vardr ve elde edilen bilgi ve deneyimler bundan sonraki
afetlerde yol gstericidir. Bu nedenle bilgiyi kaydetmek, planlamak, aratrmak ve retmek
sonraki afetlerle mcadelede elimizdeki en nemli aralardan olacaktr. Afete ynelik
koruyucu yaklamlarn nemi inkar edilemez. Afete kar koruma yaklamlar birincil,
ikincil ve ncl koruma olarak temel balkta toplanabilir. ncelik, tm halk sal
yaklamlarnda olduu gibi birincil korumadr; yani etkenin (afetin) insan etkilemesini
engellemektir. Burada ruh sal alanlarnn ilgili disiplin ve sektrlerle her aamada
olduundan daha fazla ibirliine girmesi gerekir. Ayrca ruh sal alanlarnn toplumun
ve zellikle salk ve acil yardm alanlarnn, yardm ekiplerinin, eitli kurumlarda
alanlarn afete hazrlanmalar asndan nemli rolleri olacaktr.
Hazrlk evresi, Olaan d durumlarda (ODD) salk ynetiminin en nemli
dnemidir. Toplumun felakete hazrlanmak iin yapt tm etkinlikleri kapsar. rgtlenme,
yasal dzenleme, kaynak organizasyonu, afete kar plan hazrlanmas, eitim, izleme ve
deerlendirme bu aamada yaplmaldr. Ruh sal alanlar, bu aamada eitli ekillerde
devreye girebilir.
Hazrlkl olmak ve afetin yaratabileceklerini kestirebilmek bir anlamda ruhsal adan
da koruyucu etmenlerdir. Ruh salnda tedavi hizmetleri daha ok ikincil koruma
aamasnda ve sonrasnda kullanlmaktadr. Bu dnemde, artk insan afetle karlamtr ve
nemli olan ortaya kan sorun ve hastalklarn sregenlemesini engellemektir. Ancak, afetle
karlaan kiilerin byk bir ounluu psikiyatrik anlamda hasta olmayaca iin, allm
psikiyatri uygulamalar olduka yetersiz kalr. Bu nedenle, bu aamada da ok ynl bir
yaklam gereklidir. Kurumlar aras ibirliinin balatlmas ve srdrlmesinin ok nemli
bir ilevi olacaktr. kincil korumann en nemli ilevlerinden biri yksek risk gruplarnn
taranmas ve olas bir sorun ya da hastalk riski altnda olan kiilerin erken dnemde
saptanmasdr. Bylece bakm ve sevk nceliklerine daha salkl ve etkili bir ekilde karar
verilmi olur. Tarama programlarnn tedavi ya da en azndan psikolojik eitim ve destek gibi
etkinliklerle desteklenmesi etik bir zorunluluktur. Bu uygulamalarn birinci basamakla birlikte
yaplmas ve burada alan salklarn eitim ve ruhsal acdan desteklenmesi gerekir.
332
Birinci basamaa verilecek eitimin, en azndan belirli blgelerde, egdm iinde olmas
ok daha yararl olacaktr. Eitimi yalnzca salklarla snrl tutmamak, afet gibi olaylarda
nemli ilevleri olacak olan grevlilere, retmenlere, yardm ekiplerine yaymak gerekir.
kincil korumada yaplmak istenen; hastalklar ortaya kmadan erken dnemde
nlemeye almak veya ortaya km hastal ksa srede tedavi edebilmektir. Bir baka
ifadeyle bunlar erken dnem veya nleyici yaklamlardr. Bu hastalklarn banda TSSB ve
MD gelmektedir. Ek tanl durumlar seyri olumsuz etkileyebildii iin ruhsal travmann
deerlendirilmesinde psikopatolojiye sadece TSSB boyutuyla bakmamak gerekir. Yeti yitimi,
sorunlarn verdii rahatszlk hissi ve tedavi arama davran zel olarak deerlendirilmesi
gereken alanlardr. Afetlerden sonra, tedavi arama veya tedaviye ulama davranlarnn
skl yeti yitimi ve psikopatoloji iddetine kout olmayabilir. Bu yzden, yaplacak olan alan
almalarnn zellikle ikincil koruma aamasnda nemli bir ilevi vardr. Kiilerin tedaviye
ulamalarn kolaylatracak bilgilendirici ve hizmet zellikleri olan programlara arlk
verilmesi gerekir. Afetlerden sonra sadece hasta olanlara deil, baz belirtiler nedeniyle sknt
yaayan veya bu belirtileri nedeniyle sorunlar sreenleebilecek kiilere de hizmet
gitmelidir. Tedavide etkinlii bilinen, kolay ve yaygn bir ekilde uygulanabilecek yntemlere
ncelik verilmelidir. Ayrca, afetler sonras zellikle kardiyovaskler sistem hastalklar bata
olmak zere genel tbbi durumlarda da bir art olacandan kiilerin tm tbbi gereksinimleri
acsndan deerlendirilmesi yararl olur.
kincil korumada erken dnem mdahaleler nemli olmakla birlikte, belirli bir oranda
hastann sorunlarnn sregenleebilecei bilinmeli ve ruh sal hizmetleri kalc hle
getirilmelidir. Bu kalclkla birlikte hastalklar sregenleen, fiziksel ve ruhsal yeti yitimi
ortaya kan kiiler iin ncl koruma aamasna geilir. ncl korumada rehabilitasyon
hizmetlerinin sunumu alan almalar kadar nemlidir. zellikle ikincil ve ncl koruma
aamalarn ierecek ekilde hazrlanan tedavi klavuzlarnn gerek uygulama, gerekse
politikalarn oluturulmasna veya olumu olan politikalarn tartlmasna nemli katklar
olacaktr.
Deprem sonras ruhsal bir sorun olup olmadn saptarken, normal yantpatolojik
yant; psikologpsikiyatrist; devletsivil toplum rgt gibi ikilemlere skmamak gerekir.
Bu nedenle, esnek ve srekli kendini gelitirebilecek bir ynelimle eitim, destek ve
paylamdan psikiyatrik tedaviye uzanan bir yelpazedeki farkl yaklamlar, yerinde ve
yeterince kullanmak nemlidir. Sadece hastalk modellerine snrl kalnmamal, koruyucu
hekimlik anlay vurgulanarak, toplum tabanl afet psikiyatrisi zerinde biraz daha fazla
younlamak gerekmektedir. Ayrca, salk hizmetlerinin nitelik ve nicelik asndan yer yer
deprem ncesi koullarna ulaamamas, afet yaanan blgelerdeki ciddi ekonomik
glklerin zm ve uygulanan salk politikalarnn aksaklklar gibi konularda kamuoyu
oluturulmaldr.
333
Uygulamalar
1) lkemizde afetlerin psikolojik etkileri konusunda yaplan almalar aratrnz.
334
Uygulama Sorular
1)
aratrnz?
2)
Bireylerdeki, bakalarna olabilir ama bana bir ey olmaz, benim olduum
yerde olmaz, olursa bile bana bir ey olmaz eklindeki yaygn ve yanl varsaymlar
azaltmak/ortadan kaldrmak iin ne gibi almalar yrtlmelidir?
335
336
Blm Sorular
1) Afet sonras ortaya kan psikolojik tepkiler aadakilerden hangisine bal
olarak geliir?
a) Afetlerin iddetine ve kiinin afet olay ncesi kiilik ve deneyimine
b) Kiinin yana
c) Kiinin medeni durumuna
d) Kiinin ekonomik statsne
e) lkenin gelimilik dzeyine
2) Aadakilerden hangisi, afet sonras psikolojik sorunlarla yz yze gelme
olasl en dk gruptur?
a) Afeti dorudan yaayan insanlar (Afetzedeler)
b) Afetzedelerin aileleri
c) Afetzedelerin yakn evreleri
d) Yaanan Afete medya yoluyla tank olan bireyler
e) Afetzedelere yardm eden kiiler
3) Aadakilerden hangisi, afet sonras uygulanan psikososyal mdahalelerin
amalar arasnda yer almaz?
a) Afetlerin oluturduu olumsuz etkilerin ortadan kaldrlmas,
b) Afetzedelerin istihdam edilmesi
c) Afetzedelerin normal yaama geri dnlerinin salanmas
d) Afetzedelerin desteklenmesi
e) Afetzedelerin baa kma kapasitelerinin arttrlmas
337
338
339
Cevaplar
1) a, 2) d, 3) b, 4) c, 5) e,6) a,7) b, 8) e, 9) c, 10) d.
340
9. AFET SOSYOLOJS
341
342
2)
3)
Afetin etkilerini azaltabilmek iin dnce dzeyinde yaplacak temel
deiiklikler nelerdir?
4)
5)
6)
7)
343
Kazanm
Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei
elde
veya
Sosyolojik
adan
afet Bu
kazanmn
elde
konusunu kavrayabilmek.
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.
Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.
Afetin
Etkilerini
Azaltabilmek in Dnce
Dzeyinde Yaplacak Temel
Deiiklikler
Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.
Afetin
etkilerini
azaltabilmek iin dnce
dzeyinde yaplacak temel
deiiklikleri detayl olarak
ortaya koyabilmek.
344
Anahtar Kavramlar
Deprem ve Kltr
Deprem
Azgelimilik
345
Giri
Bir olay afet olarak tanmlayp, benzer olaylardan ayrmak amacyla, onun can
kayb ya da ekonomik kaybn bykl gibi etkilerini kriter olarak kabul etmek, bizi doal
ya da teknolojik kaynakl olsun, olayn kendisiyle afeti zdeletirmeye gtrr. Oysa bu
yaklam yanltc olabilir. Afet, meydana gelen fiziksel olayn insan ve toplum zerindeki
etkileridir. Bir durumun, bir olgunun olay olarak dahi grlebilmesi, yalnzca evrenimizde
deiiklik yapmasna deil, bu deiikliin insan tarafndan alglanmasna da baldr. nsan
iin lmcl bir potansiyel tayan olaylar, gezegenimizde neredeyse her gn meydana
gelmektedir ancak yalnzca insana zarar verenlerini afet, felaket gibi szcklerle ifade
edilmektedir.
Pratik nedenlerden tr olaylar acil durum, afet gibi durumlar tanmlamak iin
kullanlan kriterler gerekte keyfidir ve oluturulan kategoriler arasndaki snrlar,
sanldndan ok daha geirgendir. Ayrca, bir afet sonular saylarla ifade edilebilir, salt
fiziksel bir olay olarak ele alndnda bile, stats kesinletirilmi deildir. Afet, bir
toplumsal gereklie dnrken, kendisini alg szgecinden geirecek insanlar tarafndan
yeniden tanmlanmaktadr. Btn toplumsal gereklikler gibi afet de aslnda toplumsal
aktrler tarafndan yeniden kurgulanr, ina edilir ve bu kurgular farkl aktrlerin bak
alarna gre deiiklik gsterir. Afet, fiziksel olduu kadar -belki de fiziksel olduundan
daha fazla- toplumsal bir olaydr: nsann gnlk faaliyetlerindeki bir kesinti, kopu; tm
toplumsal sreler zerindeki denetimini yitirdii bir zaman aral; fiziksel olay izleyen bir
belirsizlik dnemidir. nsanlarn ac ekmelerine neden etkiler bunlardr. Afeti topyekun
bir olay olarak kabul edenlere gre, bilim dnyasnn afetin tanm zerinde uzlamaya
varamamasnn nedeni de onun bu zelliidir: Felaket deiken zaman aralklarna yaylm,
kesien bir toplumsal, evresel, kltrel, siyasi, iktisadi, teknolojik sreler ve olaylar
btndr. Son yllarda dnya leinde yaanan bata deprem, sel gibi doa olaylarnn
toplumsal etkileri, Afet Sosyolojisi iinde alma zemini bulmaktadr. Yine teknoloji
kaynakl nkleer santrallerin zararl etkileri bu disiplinin inceleme alan ierisinde yer
almaktadr.
Trkiyede 1999da yaanan byk Marmara depremi ile birlikte depremin nemli bir
sorun alan olarak ne kmtr. Deprem zerine aplan sempozyumlar ve bilimsel
almalarla nemli bir gndem olumakla birlikte Afet Sosyolojisi disiplininin Sosyoloji
blmlerinde yetkinletiinden bahsetmek henz olanakszdr. Afetlerin toplumsal sonular
ve afetlere kar yaplacak toplumsal hazrlk gibi konularn gereklilii dnlrse bu alann
ileride daha nemli hle gelecei rahatlkla sylenebilir.
346
347
planlama pratii bizi afetlerden pekala koruyabilir ya da onlarn etkilerini en aza indirebilir.
Afeti sosyolojik olarak kavrayabilmek, ncelikle, kapitalizmin mekanla ilikisini
kavrayabilmekten gemektedir.
Bu nokta, afetin sosyolojik anlam bakmndan nc olarak u demektir: Kapitalizm
altnda mekanlar birer eitsizlik alanlar olarak ykseldii iin, afetler ayn zamanda
ayrmcdr; sonular itibariyle de yansz deildir. Bir baka deyile, afetler hem herkesin
bana gelmez, hem de geldiinde herkesi ayn biimde etkilemez. Bu durum, afetin sadece
kendisinin deil, sonularnn da toplumsal olarak ina edildiini gsterir. Bir afetin
oluturduu sonular, toplumsal hayatn tabi olduu sosyo-ekonomik koullarn iinden
ykselir. Baz toplumsal kesimlerin, rnein yoksullarn, kadnlarn, dlanmlarn hem afete
maruz kalma, hem de ondan zarar grme olaslklar avantajl kesimlere daha yksektir.
Benzer biimde, rnein yoksullarn kayb, bir afet durumunda daha az olabilir ama onlar iin
kk kayplar bile daha ykc, daha hayatidir ve kendilerini yeniden onarma sreleri ok
daha zorlu ve uzun sreler gerektirir. nk toplumdaki g ve iktidar ilikileri, afeti
karlama ve ondan kma srecini de belirlemektedir. Afet basite vuku bulan, bamza
gelen bir olay deil de ina edilen toplumsal bir olgudur.
Sosyolojik adan bakldnda, etkilenen says kadar (kurbanlar ya da salt
gzlemciler) afet vardr, zira her biri fiziksel olayn etkilerini kendi yaantsnn szgecinden
geirerek afetin znel bir yorumunu ortaya karr. Fiziksel olay doann asli bir paras
olarak, afeti ise gzlemcinin amallna bal olarak dnmek mmkndr. Bu anlamda,
afetlerin insan iki dzlemde etkiledii belirtilmektedir: insan-evre ilikisinde meydana
getirdikleri kopula ve insann bu kopuu alglama biimiyle. Birey yaad felaketin znel
versiyonunu zihnine kazr. Bu versiyon zaman getike yeni yaant ve etkileimlerle
deiiklie urayabilir, kii o anki tercih ve gereksinimlerine bal olarak felaketi farkl
biimlerde anmsayabilir, ona farkl anlamlar ve ilevler ykleyebilir. Benzer ekilde,
toplumun da afetlerin genel kabul gren bir yorumunu oluturarak -yine zaman iinde
deiiklie uramak zere- belleinde saklad sylenebilir. Meydana geldii andan
balayarak, afet toplumsal bir gereklik olur ve toplumsal gereklik bizim tarafmzdan,
bizim amalarmz iin yaratlr. [...] ...doal unsurlara bile, onlara yklediimiz ilevlere ve
bu ilevleri yerine getirebilme kapasitelerine gre iyi ya da kt olarak nitelendirilen bir
kullanm atfedilebilir. Afet de, kiisel dzeyde olsun, toplumsal dzeyde olsun, sosyal,
ekonomik, politik bir kullanm grebilir. Bu nermeye ilikin rnekler vermeye alalm:
zellikle byk apl afetler, insan topluluklarnda bir zgecilik (alturizm) dalgas
yaratr ve bireyleri geici bir sre iin dahi olsa, bu d tehdide kar birlik olmaya tevik
eder.
Toplumsal kmeler ve snflar, afeti birbirlerinden farkl koullarda yaadklar
gibi, farkl da alglarlar.
Bir afetin toplumsal yanklar, her zaman afetin yol al can kayb ve zararla
orantl deildir
348
349
in
Dnce
Dzeyinde
350
Hazrlkl olma
Tepki verme
yilemedir.
Tm bu faaliyetlerin hepsi ok nemlidir. Bu nedenle afet sonras iyilemenin bir
sonu deil, sre olduunun ok iyi kavranmas gerekir. Bu sosyal sre, afet ncesi
yaplacak hazrlk almalaryla balar, afet srasndaki tepkilerle ve afet sonrasndaki
yeniden ina ile devam eder. Dier bir ifade ile yeniden yaplanma almalar, teknik bir
mesele olmayp sosyal bir sretir. Bu nedenle afet sonrasnda sosyal ve yapsal olarak
krlganlk ve dolaysyla risk yaratabilecek afet ncesi koullar hakknda farkndalk
oluturmak gerekir. Byle bir bak as, kararlarn nasl alnd, kararlarn alnmasna
kimlerin katld, bu kararlardan kimlerin nasl etkilendii ve kimlerin yararlar saladnn
aratrlmasn nemli grr ve zorunlu klar. Ancak, bugne dein yaplan faaliyetlerde
egemen olan yaklamn, ksa dnemli iyiletirmeye ynelik olduu, yerel kapasite ve rollerin
katksn gz ard ettii ve birbirinden son derece farkl sosyal, ekonomik ve kltrel koullar
gz nnde bulundurmad ynndeki eletiriler son derece yaygndr. zellikle toplumun
ihtiya ve kapasitesinin aratrlmasna ok byk ihtiya olduu hlde, ne yazk ki, hem
ihtiya ve kapasiteler hem de ilikili kurum ve kurulularn afet ncesi ve sonrasndaki
uygulamalarda nasl devreye sokulaca konusundaki mekanizmalar iyi bilinmemektedir. Bu
konuda Trkiyede benzer bir durum sz konusudur ve en byk kayplara yol aan afet
olarak depremlerden sonra yaplan deerlendirmelerde benzer eletiriler yaplmaktadr. Can
kayplarnn salksz ve dayanksz evlerin yan sra, yetersiz afet ynetimlerinden kaynakland ve mevcut yaklamn deitirilmesi gerektii iddia edilmektedir. Herhangi bir afet
sonrasnda toplumda kltr birikimi salayacak ve mutlaka renilecek dersler bulunmaktadr
ve bunlarn balca yedi sre hlinde incelenmesi mmkndr:
ncinebilirlik /Krlganlk ve Tepki: Tedavi yerine koruyucu hekimliin daha
nemli olmas rneinden hareketle, bu modern yaklam, afet sonras tedavi yerine nlem
almann nemine iaret eder. Ayrca doal, sosyal ve insan-rn evrenin birbiriyle iten
bamlln vurgular.
letiim: rgtlerin iindeki kadar rgtler aras iletiim son derece nemlidir.
352
353
gelimi saylan yerlerinden birini, ekonomik ve kltrel anlamda kalbi saylan bir alan
(stanbul - Kocaeli - Bursa geni) etkilemi olmas.
Depremden ar biimde etkilenen kitlenin ihtiyalarnn sivil ve askeri kamu
kuramlarnn kapasitelerini am olmas ve sz konusu kuramlarn bu tip bir afete kar
hazrlklarnn yetersizliini gzler nne sermesi.
Gemi depremlere kyasla, depremin etkiledii kitlenin ehirli olmas; bir
blmnn kendisini ifade etmek ve siyasi eylemde bulunmak konusunda daha gl olan
orta ve st-orta snflardan olumas.
Kendileri de ounlukla yukardan andmz toplumsal snflarn yesi olan,
medyann kalbi saylan stanbulda yaayan basn-yayn alanlarnn, ilk defa bizzat
byk bir depreme maruz kalarak fiziksel ve psikolojik etkilerini yaamalar ve kendilerini
deprem kurbanlaryla zdeletirmeleri.
Devlet televizyonu dnda, gelimi bir zel televizyonculuun afet blgesindeki
durumu grntl haberlerle siyasi veya idari sorumlularca herhangi bir ayklamaya tabi
tutulmadan annda lkeye iletebilmi olmas (deprem blgesinin stanbula, dolaysyla zel
televizyonlarn ynetim merkezlerine yaknl da kolaylatrc olmutur)
354
355
Doal evre
Toplumsal dnya
nsan sistemi (nfus, kltr, sosyal snflar, ekonomi ve siyaset gibi insan
sistemleri),
birbiriyle yaran karlara, politik, sosyal ve ekonomik faktrlere bal olarak alnrlar. Din
ve ideoloji ise, ou zaman grubun hem kendi arasndaki hem de doa ile olan ilikilerini
merulatrmada kullanlr; ancak, tm bu faktrlerin isel olarak bamllklar ve ok
ynllklerinin bulunduu unutulmamaldr. Kamu politikalar ve siyasal dzenlemeler, bir
toplumda afetler karsndaki krlganlk, yaanlan tecrbe ve iyileme zerinde etkilidir.
rnein devletin tm sorumluluklar yklenmesi veya sorumluluklar kiiler, zel sektr ve
yerel ynetimlerle paylamas, gelimi Bat lkeleri ve gelimekte olan bat-d toplumlarda
kukusuz farkldr ve farkl olmak zorundadr. nk kamu karlar az gelimi lkelerde
kapitalizmin acmasz koullarna terk edilemez ve edilmemelidir. Buna karlk ABD gibi
lkelerde de, bireysel sorumluluk ve ekonomik koullar birbirine paralel olarak gelimitir ve
kamu fikri doal olarak ikinci planda olabilir.
Yallar hemen hemen tm toplumlarda en fazla risk altnda bulunan gruplardr.
Onlarn gerek fiziksel gerekse ekonomik olarak gsz konumlar doal ve teknolojik risklere
daha uzun sre maruz kalmalaryla da yakndan ilikilidir. rnein, yallar tasarruf amacyla
baz teknik donanmlar kullanmamakta ve bu yzden ar scaklarda canlarn
kaybedebilmektedirler. Deprem, frtna ve su taknlarndan en fazla, dayanksz evlerde
yaayan yoksul, yal, kadn ve ocuklarn zarar grd, ancak bu olaylar hakknda yeterli
kaytlara sahip olunmad sylenebilir. Ayrca gerek ABDde gerekse Trkiyede yasalarn
ev sahibi olanlarn maddi zararlarn karlamaya izin vermesi, eitsizliin yeniden
retilmesine yol amaktadr. nk zenginlerin ksa zamanda yaamlarn yeniden kurma,
geici konut yerine srekli konuta sahip olabilme ans dnyann her yerinde daha yksektir.
Trkiyede de byle olmu, zenginler hemen baka illere veya yeni salam konutlara
tanabilmiken, prefabrike evlerde yaam, yoksullar iin yllarca srm veya yeni yaplan
afet konutlarna tanmak iin yeterli ekonomik gc bulamadklarndan, evlerini kiraya
vererek, daha uygunsuz ve geici konutlarda yaamay srdrmeyi yelemek durumunda
kalmlardr.
Sosyolojik olarak eitsizlik kavram ve bu konudaki almalar, sosyal snflarn
yerini almaktadr. Bu yzden son yllarda sosyal problemler zerine yaplan almalar,
eitsizliin kaynaklarna inmekte, ekonomik/snfsal, toplumsal cinsiyet ve etnik temelli
eitsizliklere bir yenisi daha eklenmi bulunmaktadr ki, bu da yallktr. Bu almalarda
eletirel bir bak asyla g ve atma incelenmektedir. Afetler srasnda sadece sosyalekonomik ve politik organizasyon tahrip olmamakta, insanlar duygusal, travmaya bal ve
dier psikolojik sorunlarla da karlamaktadrlar. Ancak yksek gelir grubundan olanlarn
daha az psikolojik sorunla ba etmek zorunda kalmasna karn, yoksulluun iddetlenmesine
yol at iin fakirlerde ve ayrca erkeklere gre kadn ve gen kzlarda daha fazla gzlendii
bilinmektedir. Trkiyede de benzer bulgular arpc bir biimde gzlenmitir. Bu nedenle
tm toplumlarda risk gruplarnn ok farkllk gstermedii ve aralarnda nitelden ok nicel
farkllklar olabilecei dnlmelidir. Srdrlebilir afet zararlarn azaltma giriimleri, her
eyden nce, yarn uranlacak zararlarn, bugn alnacak ve alnmayacak kararlarn bir
sonucu olduunun yerel insanlar tarafndan kabul edilmesini gerektirir. Aslnda bu,
toplumdaki mevcut dnce sisteminin bir yana braklmas ve yerel afetlerin etkileri, kayplar
ve maliyetler konularnda son derece ak bilgilere sahip olunmasndan baka bir ey deildir.
357
Kurumsal ve
evresel etkiler
te can ve mal kayplarndan daha sonra ikincil/tali olarak gelen ve teki olarak
adlandrlan sosyal ve ekonomik etkiler aslnda sanldndan daha fazla nemli olduu hlde,
rahatlkla gz ard edilebilmektedir. Bu sorunun uluslar aras dzeyde ve fakat deiik
derecelerde var olduunu gzlemek ise durumu daha dramatikletirmektedir .
358
359
1999 Marmara Depremleri rnei bize afetin bu anlamda nasl bir frsata
dnebileceini aka gstermektedir. Deprem yklganlnn ve kamu kuramlarnn
afetlere hazrlkszlnn nedenlerine ilikin yaplan sorgulamalar derinleerek Trkiyedeki
toplumsal dzen ve siyaset zerine analizlere dnmtr. Medyada, depremin ykt eski
Trkiye ve deprem sonras meydana kan sivil dinamiklerin hayata geirecei yeni
Trkiye kurgular yaplarak, birincisinden kincisine doru gerekleecek bir dnm iin
toplumsal ivme yaratlmaya allmtr. Afeti tanmlayanlar, bylelikle ondan nasl
yararlanacaklarn da ifade etmi olurlar. Bu anlamda 1999da medya, toplumun
tepkilerinden yararlanarak, depremi siyasal ve toplumsal dnm hzlandracak bir
katalizr olarak yeniden tanmlamaya alrken; varolan dzenin korunmasndan yana olan
siyasi sekinler ve idareciler de bu tanm olabildiince etkisizletirmeye almlardr.
Cumhuriyet tarihindeki byk depremleri incelediimizde, afetin her defasnda olu
zamannn durum ve artlar erevesinde yeniden tanmlandn grrz. 1999daki en
nemli fark, belki de daha az yolsuzluk, kayrma ve siyasi clientelismem olduu, daha effaf,
katlmc bir demokrasinin ve yeniden dzenlenmi bir kamu ynetimin, iyi bir toplumsal
dzen elde etmenin yansra afetlerin etkilerini azaltmann da en nemli yolu olduu
gereinin bu tanmn ana ekseni yaplm olmasdr.
360
Uygulamalar
1)
Yaadnz yerleim yerinde ve/veya yaknnda yaanm bir depremin,
toplum zerindeki etkilerini aratrnz.
361
Uygulama Sorular
1) Size gre; depremin etkilerini azaltmak amacyla yaplan almalar yeterli midir?
2) Depremin sosyal yap zerindeki olumlu ve olumsuz etkileri nelerdir?
362
363
Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi Afet Sosyolojisi iinde alma zemini bulmaktadr?
a) alma Hayatnn toplumsal etkileri
b) Genlik Hareketleri
c) Deprem, sel gibi doa olaylarnn toplumsal etkileri
d) Siyasal hayatn toplumsal etkileri
e) Aile hayatnn toplumsal etkileri
2) Trkiye'de afetlerin sosyolojik bir problem olarak ele alnmasnn tarihi ok
yenidir; bu alanda yaplm ilk sosyolojik almalar ne zaman yaplmaya balanmtr?
a) 1950'li yllarn sonlar
b) 1970'li yllarn sonlar
c) 1990'l yllarn sonlar
d) 2000'li yllarn balar
e) 2010'lu yllarn balar
3) Trkiyede, afet aratrmalarnn ierii ve ynelimi asndan bir dnm noktas
oluturmu olan olay aadakilerden hangisidir?
a) 1939 Erzincan Depremi
b) 1983 Erzurum Depremi
c) 2010 Elaz Depremi
d) 2011 Van Depremi
e) 1999 Marmara Depremi
364
Ekonomik Kalknma
6) lkemizde yeni bir alan olan afet sosyolojisinin ABDdeki temeline ilikin
aadakilerden hangisi dorudur?
a) Sosyoloji biliminin douuna dayanan tarihsel bir temeli bulunmaktadr.
b) Geen yzyla dayanan tarihsel bir temeli bulunmaktadr.
c) Sanayi devrimine dayanan tarihsel bir temeli bulunmaktadr.
d) Feodal dneme dayanan tarihsel bir temeli bulunmaktadr.
e) lk alara dayanan tarihsel bir temeli bulunmaktadr.
365
366
Cevaplar
1) c, 2) c, 3) e, 4) d, 5) a , 6) b, 7) e, 8) a, 9) c, 10) d.
367
368
369
370
Kazanm
Doal
Afetlerin
Maliyesine
ve
Ekonomiye Etkileri
Kamu Doal
Afetlerin
Kamu
Makro Maliyesine
ve
Makro
Ekonomiye Etkileri ve bu
etkilerin
sonularn
inceleyebilmek.
Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei
elde
veya
Bu
kazanmn
elde
edilebilmesi
iin
ders
kitabnn ilgili blm ok
iyi zmsenmelidir. Ayrca
Kaynaklar blmnde yer
alan
temel
eserlere
bavurulabilir.
371
Anahtar Kavramlar
Afet ve Kalknma
Afetlerin Maliyetleri
Kamu Maliyesi
Makro Ekonomi
Afetler ve Etkileri
Afet Sigortalar
Afet Ekonomisi
372
Giri
Afet, toplumun veya toplumun bir kesiminin kendi imkan ve kaynaklar ile baa
kmakta yetersiz kalaca dzeyde fiziksel, ekonomik ve sosyal kayplara uramasna yol
aarak, normal yaam ve insan faaliyetlerini durduran veya kesintiye uratan doal,
teknolojik veya insan kaynakl tehlikelerin oluturduu sonutur. Afetleri kaynaklarna gre
iki ana grupta incelemek mmkndr; doal afetler ile teknolojik ve insan kaynakl afetler.
Doal afetler, geni kitleleri etkileyen ekonomik, mali ve sosyal adan ok byk kayplara
neden olan, nemli bir risk grubunu temsil eden katastrofik risklerdir. Doal afetler dnyada
yzbinlerce insann hayatn kaybetmesine ve milyarlarca dolar maddi kayba neden
olmaktadr. Yalnzca 2012 ylnda dnyada doal afetlerde 13.929 kii hayatn kaybetmi,
185,7 milyar ABD Dolar ekonomik kayp gereklemitir. Doal afetler sonucunda nemli
miktarlarda oluan ekonomik kayplar ounlukla devlet tarafndan stlenilmektedir.
Afetlerin genel zelliklerini aadaki ekilde zetlemek mmkndr.
Afetler, insan topluluklar ve yerlemeleri zerinde kayplar meydana getirir,
aknlk, panik, ok, yaralanma, sakatlanma ve lmlere neden olur, bulac ve salgn
hastalklara yol aabilir.
nsan faaliyetlerini kesintiye uratarak yerleme birimini etkiler, sosyal ve teknik
altyapy tahrip eder.
Nfus art, kentleme ve salksz yaplama gibi nedenlerle, gnmzde
afetlerin yol at can ve mal kayplar gemie oranla ok daha fazla olmaktadr.
Az gelimi lkelerde afetlerin yol at can ve mal kayplar gelimi lkelerden
daha fazla olmaktadr.
Blge afetle kendi imkanlar ile baa kamadndan blge dndan yardm talep
edilir.
lkelerin, afetlerle kendi imkan ve z kaynaklaryla baa kamamalar,
uluslararas yardm ve ibirliini talep etmesine bylece afetlerin kresel etkilere yol
amasna sebep olur.
Gnmzde yaanlan byk afetlerin;
373
Planlanan yatrmlarn
kesilmesine yol aarak,
durdurulmasna
ve
yatrma
ayrlan
kaynaklarn
retim azalmasna, stok kaybna, pazar kaybna, mal darlna ve fiyat artlarna
zemin hazrlayarak,
Yeni vergilerin gndeme gelmesine, isizlie, sosyal dengelerin bozulmasna ve
kontrolsz nfus hareketlerine yol aarak lkelerin ekonomik ve sosyal istikrarnn
bozulmasna neden olduu bilinmektedir.
374
375
azaltlmas karlkl olarak birbirlerini balayan olgulardr. Btn bu sorunlar ile baa kmak
iin hem topluluk hem de ulusal dzeyde kapasitelerin arttrlmas gerekmektedir. UNDP
(2004) afet riskinin azaltlmas ve kalknmann bir arada olmas iin gerekli olan aamalar u
ekilde sralamaktadr:
Kalknma politikalar ve afet risk dzeyleri arasndaki ilikinin deiimini izlemek
iin afet riski ve planlama aralarnn geliimi hakknda temel verilerin toplanmas
Afet riskini azaltacak kalknma plan ve programlarndaki pratiklerin dalm ve
bu pratiklerin karlatrmal incelenmesi
Kalknma ve afet ynetimi sektrlerine yeniden yn verilmesi konusundaki politik
iradenin tevik edilmesi
Afet ynetimi ve kalknma programlarnn bir arada baarl bir ekilde
yrtlebilmesi iin ncelikli olarak bilgi salanmas konusundaki eksikliklerin giderilmesi
gerekmektedir. Afet riski ve etkilerinin hem yerel hem de kresel seviyedeki etkileri
konusunda sahip olunan verilerin yetersizlii nemli bir sorun olarak deerlendirilmektedir.
Bu durumda afete maruz kalm ya da afet riski ile kar karya olan yerelin bilgisinin de
nemli olduu ifade edilebilir. Bu bilgi, afet ynetimi konusunda ciddi bir kaynak olarak
deerlendirilebilir.
376
Kuzey
Amerika
%24
%13
%38
%65
Gney
Amerika
%6
%2
%3
%1
Avrupa
%21
%6
%14
%16
Afrika
%9
%27
%1
<%1
Asya
%32
%52
%41
%13
Avusturalya/
Okyanusya
%8
%1
%3
%4
Tablo 7 incelendiinde 1980-2012 yllarnda yaanan doal afet says (%32), hayatn
kaybeden kii saysnn yzdesi (%52) ve toplam kayp yzdesi (%41) en fazla olan kta Asya
ktasdr. Sigortal kayp ise %65 ile en yksek Kuzey Amerikada yer almaktadr. Doal
afetlerin dolayl maliyetleri fiziksel hasarlarn sonularndan kaynaklanan kayplar ifade
etmekte ancak, dorudan maliyetler gibi kolay llememektedir. Dolayl maliyetler; retim
faaliyetleri kayplarn, karda, satlarda ve cretlerde meydana gelen azalmalar, alt yap ya
da dorudan fiziksel hasarlar nedeniyle firmalarn kapanmasn ve kt kayplarn
iermektedir. Doal afetlerin neden olduu hem dorudan hem de dolayl maliyetler afetten
sonra grnen ikincil maliyetlere neden olmaktadr. kincil maliyetler ekonomide sadece
ekonomik bymeyi deil, ayrca; retimi, milli geliri, istihdam, tketimi, yeniden yaplanma
iin ham madde almn ve kamu gelirlerini etkilemektedir. Bylece dorudan ve dolayl
maliyetlerin etkileri demeler dengesine ve borlanma seviyesine yaylmaktadr. 19802011
yllar arasnda en maliyetli (toplam kayplar bakmndan) en nemli doal afet olaylar
aadaki Tablo 8de sralanmaktadr. Bu maliyetli doal afetler arasnda en fazla etki yaratan
doal afet eidinin depremler olduu grlmektedir.
377
Afet
Etkilenen Blge
11.03.2011
Deprem, Tsunami
Japonya
210.000
30.08.2005
Katrina Kasrgas
ABD
125.000
17.01.1995
Deprem
Japonya
100.000
12.05.2008
Deprem
in
85.000
17.01.1994
Deprem
ABD
44.000
15.11.2011
Sel
Tayland
40.000
14.09.2008
Ike Kasrgas
ABD
38.300
01.09.1998
Sel
in
30.700
27.02.2010
Deprem, Tsunami
ili
30.000
23.10.2004
Deprem
Japonya
28.000
ekonomik ve toplumsal az gelimiliin bal bana byk bir risk oluturduu ve doal
afetlerin olumsuz etkilerinin katlanarak artmasna yol at konusunda herkes hemfikirdir.
Afetlerin neden olduu sosyal ve ekonomik maliyetlerin giderek artmas ve afetlerin zellikle
gelimekte olan lkelerin ekonomik ve sosyal kalknma abalarn boa karabilecek en
nemli etkenlerden birisi hline gelmesi, kalknma politikalar ierisine afetler konusunun da
dahil edilmesine neden olmutur. Birlemi Milletler Kalknma Programna (UNDP) gre
afet-kalknma ilikisi, ikisi olumlu ikisi olumsuz drt farkl biimde aklanmaktadr
380
381
srecinde kamu maliyetleri kamu sermayesinin ne kadar hasar grdne bal olarak
deimektedir.
Doal afetler, lkelerin kamu maliyesini ve borcun srdrlebilirliini ciddi biimde
bask altna almaktadr. Afetler nedeniyle hasar gren kamu alt yaplarnn yeniden inas
kamu harcamalarn arttrmakta ve ayn zamanda ekonomik faaliyetlerde daralma nedeniyle
standart vergi tahsilat azalmaktadr. Dahas, hkmetler byk doal afetlerle
karlatklarnda kaynaklarn ncelikle acil kurtarma ve yardma, sosyal gvenlik
almalarna aktarmaktadr. Uluslar aras yardmlar afetlerin baz etkilerini azaltmada
yardmc olsa da, byk afetlerin oluturduu maliyetler yannda bu yardmlar nemsiz
kalmakta ve hemen kullanlamamaktadr.
383
Tablo. 9: Trkiyede 1900-2013 Yllar Arasndaki En Fazla Ekonomik Kayp Veren Afetler
Doal Afet
Tarih
Ekonomik Kayp
(000 ABD Dolar)
17 Austos 1999
20.000.000
23 Ekim 2011
1.500.000
20 Mays 1998
1.000.000
12 Kasm 1999
1.000.000
13 Mart 1992
750.000
28 Haziran 1998
550.000
7 Eyll 2009
550.000
27 Ekim 2006
31.700
19 Mays 2011
244.000
1 Ekim 1995
205.800
Tablo. 9da afetler incelendiinde, en fazla ekonomik kayp veren afetlerin deprem ve
sel afetleri olduu grlmektedir. En fazla ekonomik kayp verilen Marmara Depreminde;
19.118 kii hayatn kaybetmi, 1.309 milyar ABD Dolar byklnde sigortal hasar (mal,
i durmas, sorumluluk ve hayat sigortas) gereklemitir. 20 milyar ABD Dolar ekonomik
kaybn 1.309 milyar ABD Dolar sigorta ile karlanmtr. Marmara Depremi kayplarnn
sigorta ile karlanma dzeyi dk seviyelerdedir. Tablo 10da, Trkiyede 1900-2013 yllar
arasndaki doal afetlerin etkileri grlmektedir.
384
Tablo 10: Trkiyede 1900-2013 Yllar Arasndaki Doal Afetlere likin Veriler
Doal Afet
Say
Hayatn
Kaybeden
Says
Kii
Toplam
Etkilenen
Says
Ekonomik Kayp
Kii
(000
Dolar)
ABD
Deprem
76
89.236
6.924.005
24.685.400
Scak Deimeleri
100
8450
1.000
Sel
39
1.342
1.778.520
2.195.500
-Heyelan
12
693
14.556
26.000
Frtna
100
13.639
2.200
Yangn
15
1150
Veri
bulunmamaktadr.
(donmaart)
scaklk
Tablo 10 incelendiinde, deprem 24.685,4 milyon ABD Dolar, sel 2.195,5 milyon
ABD Dolar ekonomik kayba neden olmutur. Rakamlardan da grlecei gibi Deprem
lkemizi etkileyen en nemli afet trdr.
Tablo 11de 19802012 dneminde dnya apnda meydana gelen en nemli ve
maliyetli on depremin listesi sunulmaktadr. Tablo 10.5te grlecei gibi Kocaeli depremi
ayrca dnyada meydana gelen en nemli ve en maliyetli depremler arasnda 8. srada yer
almaktadr. Bu depremler meydana geldikleri lkelerde ciddi maliyetler yaanmasna yol
amtr.
Tablo 11: 19802012 Dnemi En nemli Depremler
lke
Tarih
11.03.2011
210.000.000
Japonya, Deprem
17.01.1995
100.000.000
in, Deprem
12.05.2008
85.000.000
ABD, Deprem
17.01.1994
30.000.000
385
ili, Deprem
27.02.2010
30.000.000
Japonya, Deprem
23.10.2004
28.000.000
talya, Deprem
23.11.1980
20.000.000
17.08.1999
20.000.000
21.09.1999
14.100.000
07.12.1988
14.000.000
DPT
Dnya Bankas
TSAD
Dorudan Maliyetler
10,0
6,6 10,6
3,1 6,5
skan
4,0
3,5 5
1,1 3
letme
4,5
2,5 4,5
1,1 2,6
Altyap
1,5
0,5 1
0,9
Dolayl Maliyetler
2,8
2 2,5
1,8 2,6
2,0
2 2,5
1,2 2
0,8
0,6
386
Toplam Maliyet
13,0
9 13
59
kincil Maliyetler
Defter Kayb
2,0
Mali Zararlar
Blgedeki Kayb
3
5,9
3,6 4,6
yzde
20
yzde 50
minimize etmek amacyla oluturulan Doal Afet Sigortalar Kurumu (DASK)n, 2013
ylnda elektrik ve su abonelii iin deprem sigortas artnn aranmas konusundaki
uygulamann etkin olaca dnlmektedir. Bu sayede sigortann yaygnlamas ve tabana
yaylmas salanabilecektir. Ayrca DASKn 2013 ylnda adres kodu uygulamasna gemesi
de polie retimini daha baarl klabilecektir.
10.5.1.
388
10.5.2.
6305 sayl Afet Sigortalar Kanununa baktmzda kanunun getirili sebepi ilk
maddesinde u ekilde belirlenmitir. Kanunun amac, binalarda deprem sonucu meydana
gelebilecek maddi zararlarn karlanmasn teminen yaptrlacak zorunlu deprem sigortas ile
sigorta irketlerince teminat verilemeyen veya teminat verilmesinde glkler bulunan eitli
afetler ve riskler sonucu meydana gelebilecek maddi ve bedeni zararlarn karlanabilmesini
teminen sunulacak sigorta ve reasrans teminatlarna ilikin usul ve esaslar belirlemektir.
Kanunda zorunlu deprem sigortas, binalarda depremin dorudan neden olduu maddi
zararlar ile deprem nedeniyle ortaya kan yangn, infilak, dev dalga (tsunami) ve yer kaymas
sonucu oluan maddi zararlar teminat altna alan zorunlu sigorta olarak tanmlanmtr. Bu
kanunda ayrca ksaca DASK olarak isimlendirilen Doal Afet Sigortalar Kurumuna ilikin
hkmler de yer almaktadr. lgili hkme gre bu Kanuna gre sunulacak sigorta ve reasrans
teminatlar, Bakanlk nezdinde kurulan kamu tzel kiiliini haiz Doal Afet Sigortalar
Kurumu tarafndan verilir. Zorunlu deprem sigortas teminat mnhasran Kurum (DASK)
tarafndan verilir. Bu teminat, risk ynetimi asndan artlarn gerekli klmas durumunda ve
(Hazine Mstearlnn bal bulunduu) Bakan tarafndan uygun grlmesi hlinde sigorta
irketleri ile mtereken de verilebilir.
Sigorta irketlerince teminat verilememesi durumunda deprem, sel, yer kaymas,
frtna, dolu, don, dmesi ve benzeri doal afetler iin kamu yarar asndan gerek
grlmesi hlinde sigortaclk ilkeleri gzetilerek Kurum tarafndan sigorta veya reasrans
teminat verilebilmektedir. Kurum tarafndan bu teminatlarn hangilerinin verilecei hususu
Bakann teklifi ile Bakanlar Kurulunca belirlenmektedir.
Zorunlu deprem sigortasnn kapsam ve yaptrmas gerekenler kanunda belirlenmitir.
Buna gre; 23/6/1965 tarihli ve 634 sayl Kat Mlkiyeti Kanunu kapsamndaki bamsz
blmler, tapuya kaytl ve zel mlkiyete tbi tanmazlar zerinde mesken olarak ina
edilmi binalar, bu binalarn iinde yer alan ve ticarethane, bro ve benzeri amalarla
kullanlan bamsz blmler ile doal afetler nedeniyle Devlet tarafndan yaptrlan veya
salanan kredi ile yaplan meskenler zorunlu deprem sigortasna tbidir. Burada belirtilen
binalar ve bamsz blmler iin malikler veya intifa hakk sahipleri tarafndan zorunlu
deprem sigortas yaptrlr ve bu sigorta her yl yenilenir.
9/11/1983 tarihli ve 2946 sayl Kamu Konutlar Kanununa tbi olan veya kamu
hizmet binas olarak kullanlan binalar ve bamsz blmler, ky nfusuna kaytl ve kyde
srekli oturanlarca ky yerleik alanlar ve civarnda ve mezralarda yaplan binalar ile 634
sayl Kanun kapsamnda olsalar dahi tamam ikamet d amalarla kullanlan binalar zorunlu
deprem sigortasna tbi deildir. Kurum, (DASK) ilgili mevzuata ve projeye aykr olarak ina
edilen binalar sigortalamama hakkna sahiptir. Kurum, tayc sistemi olumsuz ynde
etkileyecek ekilde tadil edildii veya zayflatld tespit edilen binalar sigortalamaz. Bu
tespitin yapld binalarn listesi Kurum tarafndan ilgili idareye gnderilmektedir. Zorunlu
deprem sigortasn yaptrmakla ykml olanlar, yukarda belirtilen hkmler erevesinde
Kurum tarafndan tespit edilir. Mahall idareler dhil kamu kurum ve kurulular ile gerek ve
tzel kiiler, sigorta ykmllerinin saptanmasna ve izlenmesine ynelik olarak Kurum
389
390
Uygulamalar
1) Afetlerin Ekonomik yap zerindeki etkilerini tartnz.
2) Afet Sigortaclnn lkemizdeki geliimini aratrnz.
391
Uygulama Sorular
1) Trkiyede afetlerin ekonomik kalknmaya olumlu etkisi olduu sylenebilirmi?
2) lkemizdeki afet sigortaclnn sorun alanlar nelerdir?
392
393
Blm Sorular
1) Doal afetler sonucunda nemli miktarlarda oluan ekonomik kayplar ounlukla
hangi kurum tarafndan stlenilmektedir?
a) Devlet
b) Aile
c) Sivil Toplum Kurulular
d) Belediye
e) Sigorta irketleri
2) Aadakilerden hangisi, afetlerin genel zellikleri arasnda yer almaz?
a) Afetler, insan topluluklar ve yerlemeleri zerinde kayplar meydana getirir,
aknlk, panik, ok, yaralanma, sakatlanma ve lmlere neden olur.
b) nsan faaliyetlerini kesintiye uratarak yerleme birimini etkiler, sosyal ve teknik
altyapy tahrip eder.
c) Nfus art, kentleme ve salksz yaplama gibi nedenlerle, gnmzde
afetlerin yol at can ve mal kayplar gemie oranla ok daha fazla olmaktadr.
d) Gelimi lkelerde afetlerin yol at can kayplar azgelimi lkelerden daha
fazla olmaktadr
e) Blge afetle kendi imkanlar ile baa kamadndan blge dndan yardm talep
edilir.
3) Afet riskinin, afetin gereklemesi durumunda aa ktn; bununla birlikte
sklkla kalknma ile ilgili kararlarn alnmas srasnda grnmez hle geldii hangi Raporda
ileri srlmektedir?
a) Nfus Raporu
b) Afet Risk Azaltlma: Kresel nceleme 2007 Raporu
c) ocuk Raporu
d) Yallar Raporu
e) Genlik Raporu
394
4) Kalknma fikri ile afet olgusu arasndaki iliki konusundaki ilk kurumsal giriim
aadakilerden hangisidir?
a) Birlemi Milletler Nfus ve Kalknma Fonu
b) Birlemi Milletler ocuk Fonu
c) Afetin Azaltlmas in Uluslararas Strateji Birimi
d) Birlemi Milletler Kalknma Program
e) Birlemi Milletler evre Program
5) Srdrlebilir kalknma ile afet zararlarnn azaltlmas, afet almalarna olumlu
katklarda bulunmaktadr. Aadakilerden hangisi bu kapsamda deerlendirilemez?
a) Kalknma, sklkla, afete neden olmakta, afetler kalknmaya engel olmakta ve
afetleri engellemek iin hlihazrda var olan kalknma planlar yeterli deildir.
b) Srdrlebilir kalknma, afetlerin olumas riskini nasl azaltabilecei konusunun
anlalmasna yardmc olmaktadr.
c) Srdrlebilirlik kavram, afet zararlarnn azaltlmas ve iyileme sreleri
arasndaki balanty ortaya koymaz.
d) Srdrlebilirlik kavram, farkl deikenlerin afet riskinin azaltlmas konusunda
ibirlii iinde olmasna neden olmaktadr.
e) Kltr, ekonomi ve evre deikenlerinin afetlerdeki rollerini ortaya koymaktadr.
6) Doal afetlerin, fiziksel hasarlarnn sonularndan kaynaklanan kayplar ifade
etmekte olan, ancak dorudan maliyetler gibi kolay llememekte olan maliyetler
aadakilerden hangisini tanmlamaktadr?
a) Dolayl maliyetler
b) kincil maliyetler
c) letme Maliyeti
d) Sermaye Maliyeti
e) Dorudan Maliyetler
395
7) Doal afetlerin neden olduu maliyetler afetten sonra grnen maliyetlere neden
olmaktadr. Bu maliyetler ekonomide sadece ekonomik bymeyi deil, ayrca; retimi, milli
geliri, istihdam, tketimi, yeniden yaplanma iin ham madde almn ve kamu gelirlerini
etkilemektedir. Yukarda verilen bilgi aadakilerden hangisini tanmlamaktadr?
a) Dolayl maliyetler
b) kincil maliyetler
c) letme Maliyeti
d) Sermaye Maliyeti
e) Dorudan Maliyetler
8) Afet Risk Ynetimi Kalknma Sreleri Birlemi Milletler Kalknma
Programna (UNDP) gre afet-kalknma ilikisi, drt farkl biimde aklanmaktadr.
Aadakilerden hangisi bu iliki ierisinde deerlendirilemez?
a) Afetler kalknmay engelleyebilir,
b) Kalknma afet riskini artrabilir,
c) Kalknma afet riskini azaltabilir,
d) Afetler kalknma frsat yaratabilir ,
e) Afetler ile kalknma arasnda herhangi bir iliki kurulamaz
9) Tm sabit varlklarda, sermaye ve stoklarn mamul, yar mamul mallarnda ve
ham maddelerinde ezamanl olarak ortaya kan maliyetler aadakilerden hangisini
tanmlamaktadr?
a) Dolayl maliyetler
b) kincil maliyetler
c) letme Maliyeti
d) Sermaye Maliyeti
e) Dorudan Maliyetler
396
Cevaplar
1) a, 2) d, 3) b, 4) c, 5) e, 6) a, 7) b, 8) e, 9) c, 10) d.
397
398
399
400
Kazanm
Afetlerde
evre
hizmetlerinin
konusunda
bilgi
olmak.
Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei
elde
veya
401
Anahtar Kavramlar
evresel riskler
Halk sal
Su temini
Gda sal
402
Giri
Bu blmde afetler iin gerekli olan ve toplumun salk dzeyinin korunmasnda en
etkin uygulama aralarndan biri olan evre sal programlarnn belirlenmesi konusunda
grekli teknik alt yapnn oluturulmas ve bunlarn uygulanmasnda dikkat edilemesi gereken
noktalarn renilmesi hedeflenmektedir.
403
lm says
Yiyecek darl
Planlama,
rgtleme,
Ynetme, ynlendirme,
404
Egdm,
Rapor verme,
zellikle evre sal hizmetleri iin personel says hesap edilirken iki nokta gz
nnde bulundurulmaldr:
belirlemek.
Su, temel sanitasyon, konut ve gda iin afet zedelerin acil ihtiyalarn
405
Afetzedelerin dzgn ekilde yerletiinden ve geici yerleim yerleri ile dier
yksek riskli alanlarda temel evre sal hizmetlerinin salandndan emin olunmaldr.
Su ve Gda
Sanitasyonu
Kalabalk (Nfus
Younluu)
Dorudan
Kt Barnma
Koullar
Dolayl
Pnmoni
Stma, Trahom
406
Afetin ulam zerine etkileri ncelikle belirlenmelidir. Temel gda maddeleri ile
ila, giyecek vb. konusunda yaplacak yardmlar ve dier hizmetlerin planlamas
ulam durumuna gre yaplmaldr.
407
408
SEKONDER (kincil)
KORUMA
TERSYER (ncl)
KORUMA
Rehabilitasyon
Salk Eitimi
Toplum Taramalar
Tbbi Rehabilitasyon
evre Sanitasyonu
Periyodik Muayeneler
Mesleki Rehabilitasyon
Dengeli Beslenme/
Sakatln Snrlanmas
Aile Planlamas
Sakatlk
Ortadan
Periyodik Muayeneler
Kaldrlmas
Mesleki Rehabilitasyon
Sosyal Rehabilitasyon
Baklama Hizmetleri
Toplum Taramalar
ve
Rehabilitasyon
Kazalardan Korunma
Afet blgesinin su ihtiyacn salayan kaynak isale hatt, depo ve ebekenin
ncelikle gzden geirilerek kontaminasyon ve su kayb olup olmad tespit edilmelidir.
Hergn sabah ve leden sonra olmak zere gnde iki kez su numunesi
alnmal ve analizi yaptrlmaldr.
Sularn kiisel dezenfeksiyonu iin halk eitilmeli, gerekli ise evlere % l'lik
stok klor zeltisi datlmal, nasl kullanlaca retilmelidir.
411
Dezenfeksiyon ilemlerinin yeterince yaplp yaplmadn aratrmak
amacyla ebekenin daha nceden tespit edilen belirli saydaki u noktalarnda klor miktar
saptanmal ve tketime verilen dier ime ve kullanma sularnn bakteriyolojik analizleri
yaplmaldr.
Afet nedeniyle kontamine olmu besinler derhal uygun ekilde imha edilmelidir.
412
413
l, hasta veya pheli hayvan(lar) ile temas etmi veya etmesi ihtimali olan
kiilerin, salk kurulular tarafndan muayene ve tedavileri yaplmaldr.
414
Hayvan ls, belediyece hazrlanm bu ama iin seilen zel alanlarda usulne
uygun ekilde yok edilmelidir.
Alann zemini kuru ve az geirgen olmaldr. Yer alt su kaynaklarn
kirletmeyecek yerde seilmelidir.
Yksek riskli hayvan lleri bunlarn tamamen yanmasn salayacak zel
frnlarda yaklmak, kller torbalara konularak gmlmelidir. Frn, yakma srasn da evreye
pis kokularn yaylmasna sebep olmayacak yap ve zellikte olmaldr. Yakma olana yoksa,
hayvan lsnn gmlecei ukur, canl hayvanlarn ve insanlarn ulaamayaca derinlikte
(en az 2 metre) olmal, gmme ukurunun tabanna ve ukura konan l hayvann zerine
snmemi kire atlmal, gmme ileminden sonra zeri ta ve toprak ile rtlmeli ve
sktrlmaldr. Baka hayvanlarn bu ukuru amamas iin tedbir alnmaldr.
alanlar, gnlk elbiselerini giymiken hayvan lsyle ilgili herhangi bir i
yapmamaldr. Hayvan ls ile ilgili herhangi bir i yaparken eldiven, kasket, koruyucu
maske ve benzeri zel koruyucu i kyafeti giyilmelidir. Elle tama sz konusu ise eldivenler
tek kullanmlk olmaldr.
Herhangi bir su kaynanda hayvan ls bulunursa bu kaynan kullanlmas
nlenmeli ve gerekli dezenfeksiyon tedbirleri alnmal ve uygulanmaldr.
l hayvan ile temas sonucu bulamaya araclk edebilecek eya, ara ve
malzemeler bu ilemi yrten kiilerin giysileri ile dier alet ve malzemelerin her ilemden
sonra usulne uygun bir ekilde temizlenip dezenfekte edilmesi salan maldr.
Dezenfeksiyonun mmkn olmad durumlarda ise bunlar yaklmaldr.
Temizlik ileminde kullanlan su dezenfekte edilmeli, evreyi kirletmeden uygun
ekilde uzaklatrlmaldr.
l hayvan ile temas eden plastik veya tahta malzemeler yaklmal. Enfekte
olmu zemin kaldrm, metal donanm ve malzemeler ise yaklarak veya aadaki kimyasal
maddeler ile dezenfekte edilmelidir.
-
415
Tatlar ve donanmlar, toplama depo yzeyleri vb. hayvan ls ile temas eden
btn yzeyler en az ayda bir kez koruyucu amal ayn fakat farkl konsantrasyonlardaki (%
2. 5'lik kostik soda, % 2'lik formaldehit) kimyasal solsyonlarla dezenfekte edilmelidir.
416
evre sal almalar ile epidemiyolojik almalarn koordinasyonu
salanmaldr.
Afetin olduu yerde daha nceden endemik olduu bilinen bulac hastalklar
varsa bu hastalklara kar srveyans plan hazrlanmal ve hastalk hakknda her gn fikir
sahibi olunmaldr.
417
Uygulamalar
1) Atk trleri hakknda aratrma yapnz.
2) Afrikada ishal ve stma hastalklar hakknda inceleme yapnz.
418
Uygulama Sorular
1) Cam atklarn gda atklarndan ayran faktr nedir?
2) Afrikada su kirlilii var mdr?
419
420
Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi halk sal asndan afetler snflandrldnda, insan
nedenli afetler arasnda deildir?
a) Ani patlamalar
b) Depremler
c) Radyasyon etkilenimi
d) Yangn
e) arpma, dme (uak, vb).
2) Aadakilerden hangisi halk sal asndan afetler snflandrldnda, insan
nedenli afetler arasndadr?
a) Ani patlamalar
b) Su basknlar
c) Frtnalar
d) Volkanik patlamlar
e) Sismik deniz dalgalar
3) Aadakilerden hangisi evre sal asndan afet ncesinde yaplmas gereken
denetimlerden biri deildir?
a) Su deposu ne durumdadr?
b) Afetlere bal olarak yklabilecek baraj, set vb. var mdr?
c) Yarallara yardm.
d) Bir afetin olumas bir baka afetin ortaya kmasna neden olabilir mi?
e) Afete bal olarak evreye yaylabilecek petrol, kimyasal vb. birikinti veya
depolanma blgesi var mdr?
421
422
a) 40
b) 50
c) 60
d) 30
e) 20
8) Afetlerde atk ynetimi konusunda insan ve hayvan llerinin barnma yerlerinden
en az ka km. mesafede olmas gerekir?
a) 0.25
b) 0.8
c) 0.5
d) 0.75
e) 1
9) Afetlerde gda sal hizmetlerinde yemek kaplan en az ka dakika
kaynatlmaldr?
a) 3
b) 4
c) 5
d) 2
e) 1
423
Cevaplar
1) b, 2) a, 3) c, 4) a, 5) d, 6) c, 7) d, 8) b, 9) c, 10) e
424
425
426
427
Kazanm
Kazanmn
nasl
edilecei
gelitirilecei
elde
veya
428
Anahtar Kavramlar
Sivil savunma
kaz
Alarm
Kimyasal maddeler
Korunma
Risk
429
Giri
Bu blmde sivil savunmann tanm yaplacak olup, afet durumlarnda alnmas
gereken toplumsal tedbirler hakknda bilgi verilecektir. Afet durumlarnda kullanlan ikaz ve
alarm iaretleri, kimyasal ve biyolojik tehlikeler durumunda yaplmas gereken nlemler
ayrntlaryla ilenecektir.
430
etmek,
Sivil savunma gayretlerinin halk tarafndan desteklenmesi ve halkn moralinin
korunmasn salamaya ynelik almalar yapmak,
Kimyasal, biyolojik, radyolojik ve nkleer maddelerin meydana getirecei
tehlikelere kar alnacak nlemleri ve yaplacak almalar tespit etmek ve bunlarla ilgili
bakanlk, kamu ve zel kurum ve kurulular arasnda koordinasyonu salamak,
431
areti
SARI KAZ
(TAARRUZ
HTMAL)
Dakika
sreli SREN
Sesi
KIRMIZI
ALARM
(Taarruz
Tehlikesi)
Dakika
sreli
Ykselen
Alalan
SREN Sesi
Kimyasal,
Biyolojik,
Radyoaktif,
Nkleer
(KBRN)
ALARMI
Dakika
Sreli
kesik
Kesik SREN
Sesi ve Radyo
yayn
Arata
Aratan
aktakiler
hareket et.
Aratan
aktakiler
hareket et.
k,
gibi
k,
gibi
Arata kal ve ak
yerlerini rt.
432
BEYAZ
KAZ
snma
yerine
git.
Radyo-TV
Snma yerinden
hoparlr veya k. Gerekiyorsa
Dier iletiim yardm
ve
Aralar yayn kurtarma
almalarna
katl.
Sndn yerden
k. Gerekiyorsa
yardm
ve
kurtarma
almalarna
katl.
Sakl
durumdan
k.
Radyasyon
veya
gaza
bulamsan
temizlen.
Hava saldrs ihtimali var olduunu iaret eden sar ikaz, 3 dakika sren dz siren sesi
ile duyurulur. Bu ikaz duyunca; bina iindeki gaz, elektrik, su ana anahtarlarn kapatnz.
Yanan ocak, soba gibi eyleri sndrnz, kap ve pencereleri kapatp, perdeleri ekiniz,
varsa maske, ilk yardm antas yoksa gazl bez, steril pansuman, hazr pansuman, plaster ve
lzumlu ilalar gibi ilk yardm malzemesi, pilli veya transistorlu radyo, el feneri, gemici
feneri, gaz oca, mevsime gre palto, manto, pards ve dier giyecekler gibi eyalarla
tabak, bardak, atal, kak, ime ve kullanma suyu ve dier ihtiyalar daha nceden snak
yerinde hazrlanmamsa snaa taynz. Bu hazrlklar bir ka gn snma yerinde
kalacanz var sayarak yapnz. Darda bulunuyorsanz; ikaz haberini duyunca hemen
snabileceiniz bir snak veya salam bir bodrum, duvar dibi veya bir ukura yaklanz.
Hemen gidilmesi mmkn ise evinize veya i yerinize gidiniz.
433
burunu slatlm bez arasna konulmu slak pamukla maskeleyiniz. lk yardm malzemeleri,
depolanm su ve temiz bezleri alarak snma yerinde tehlike geti haberine dek bekleyiniz.
Darda bulunuyorsanz; En yakn kapal yere giriniz, yalnz kapal yere girmeden
nce, elbiselerinize gaz bulam olabileceinden, elbiselerinizi ykaynz veya deitiriniz,
mmknse naylon torbaya koyunuz. Cildinizi de bol su ile ykaynz. Su yoksa temiz bir bezle
bulaan yeri srtmeden emdirilerek temizleyiniz. Kimyasal gaza maruz kalm kiide nefes
alma zorluu, ba dnmesi, kusma, kzarklk ve gzlerde yanma, ime grldnde, yine
bol su ile bu blgeleri ykaynz. Kiiyi scak tutunuz, fazla hareket ettirmeyiniz. En ksa
zamanda tedavi merkezlerine ulatrmaya alnz. Kirlenmi ara ve gerelerinizi deterjanl
su veya amar suyu ile temizleyerek gerekirse kullannz.
434
Renkleri renksizden koyu kahverengine kadar deien yal svlardr. Buhar hlindeyken
normal olarak grnmezler. Bir ksmnn kokular olup sarmsak, ac badem, tr gibi kokular
vardr (peritler, Arsenikler).
Fizyolojik Etkileri: Gzlerde sulanma ve yanma, gzlerde a kar duyarllk, gz
kapaklarnn imesi, ksrk ve boulma hli, gzlerde, boaz ve nefes borularnda
iltihaplanma, ciltte kzarklklar ve kabarcklar, bulant ve kusma.
Korunma: Gz kapaklarn ak tutarak bol su ile uzun sre yka. Tenine bulaan svy
yara temizler gibi srtmeden sil. Koruyucu merhem sr. Bol su ile yka. Elbiseni temizle ya
da kar at.
Sznt olduunu tahmin ettiiniz blgeyi, nce sulandrlm amar suyu ile
daha sonra sabunlu su ile ykayn.
Darda iseniz;
437
Kiisel Temizlenme: Kimyasal bir taarruza maruz kalan kii ciddi yaralanmalardan
hatta lmden kanmak iin mmkn olan sratle vcudun aktaki ksmlarn temizler.
Eer temizlenme abuk ve tam olarak yaplmam ise ilk yardm tedbirleri lzumludur.
Vcudun temizlenmesi iin uygun malzeme su, sabun veya koruyucu merhemdir. Gzlerin ve
Yzn Temizlenmesi: Kimyasal maddeler vcudun deri ksmlarna nazaran gzlerden daha
abuk emilirler. Zayiattan kanmak iin gzlerin, yzn ve maskenin temizlenmesi
lzumludur. Temizlenmeye gz, yz ve maskenin ierisinde btn kimyasal maddelerin
temizlendiine emin oluncaya kadar devam edilir. Cildin Temizlenmesi: Ciltten kimyasal
maddelerin temizlenmesinde srat lzumludur. Eer kimyasal madde cildin iine girerse
temizlenme veya tesirsiz hle getirme imkansz olabilir.
Kiisel Tehizatn Temizlenmesi:
Koruyucu Maske: Kauuk maskenin d sv kimyasal gazlar emeceinden koruyucu
maske kirlendikten sonra hemen temizlenir. Maskenin d ksmlar temiz bir bezle
temizlendikten sonra sabunlu su ile ykanr, kurulanr. Maskenin i ksm temiz bir bezle
silinir. Filtre ve maske szgelerine su dedirilmemesine dikkat edilir.
Elbisenin Temizlenmesi:
- Kimyasal gaz buharlarna maruz kalm olan elbise gne nda 4 ila 8 saat
veya btn bir gece havalandrlmak suretiyle temizlenir.
- Kimyasal gaz buharlarna maruz kalan kimyasal koruyucu elbise temizlemeyi
gerektirmez. ap 1.3 cm'den daha byk olan lekelerle kirlenen koruyucu d elbiseler ve
ap 3 mm den daha byk olan lekelerle kirlenen giysiler tehlikelidirler. Bu durumda giysiler
derhal karlr ve ilk frsatta temiz giysilerle deitirilir.
Bot Klflar ve Botlar: Bot klflar ve deri botlar kirlenmeden sonra mmkn olur
olmaz sabunlu su, su veya kire kayma ile temizlenir. Temizlendikten sonra yakc gazlarn
botlardan geiini geciktiren koruyucu ya kullanlr.
438
439
Blm Sorular
1) Sivil savunma dairesi bakanlnn grevleri nelerdir?
2) kaz ve alarm iaretlerini yaznz.
3) Sava gazlarnn genel zellikleri ve korunma zellikleri nelerdir?
4) Kimyasal saldrdan korunma uygulancak ilk yardm tedbirleri nelerdir?
5) Kimyasal saldrdan nce alnmas gereken nlemler nelerdir?
6) Kimyasal saldr srasnda evinizde veya iyerinizde iseniz aadakilerden
hangisini yapmak zorunda deilsiniz?
a) nceden hazrlam olduunuz snma odasna girin.
b) Kapatlm pencere ve kap aralklarn, ek nlem olarak sulandrlm amar
suyuna batrlm bez, battaniye veya benzeri battaniye ile rtn.
c) Tehlike geinceye kadar bekleyin.
d) Eer gzlerinizde yanma varsa bu gaz szntsnn belirtisidir. Gzlerinizi bol
suyla ykayn.
e) Hemen dar kn
7) Kimyasal saldr srasnda darda iseniz aadakilerden hangisini yapmak
zorunda deilsiniz?
a) Kapal mahale girdiinizde derhal elbiselerinizi kartp bir poet iine koyun.
b) Kapal mahale girmeyin.
c) Cildinizi bol su ile ykayn.
d) Radyoyu dinleyin.
e) Aklamalara uyun.
440
f)
8) Kimyasal saldr srasnda tat aralarnda iseniz aadakilerden hangisini ilk
yapmak zorundasnz?
a) Genel aklamalar dikkate almadan kendi durumunuza gre yol haritas
oluturun
b) Ara iinde beklemeyin
c) Pencere, kalorifer ve havalandrma sistemlerini kesinlikle kapal tutarak en seri
ekilde snma yerine girin.
d) Ara klimasn aarak temizlenme salaynz
e) letiim aralarn kapatnz
9) Kimyasal saldrda aadakilerden hangisi lk Yardm uygulamams deildir?
a) Gazdan etkilenen kiiyi yrtmeyin ve konuturmayn.
b) Etkilenen kiiye alkoll iki ve sigara kullandrmayn.
c) Etkilenen kiiye ekerli su, ay ve kahve iirin.
d) lk frsatta en yakn salk kuruluuna bavurun.
e) Mmkn olduunca hareket yaptrlarak olumsuz enerjiyi sarf etmeyin.
10) Aadakilerden hangisi sava gazlarnn genel zellikleri arasnda deildir?
a) Zehirleme gc ok yksektir
b) Renksiz, kokusuz, havadan ardr
c) Yaplar kolaylkla bozulmaz
d) retimleri kolay ve ucuzdur
e) Havaya, suya ve kimyasal maddelere kar dayankl deildir.
Cevaplar
1-5 aras sorularn cevaplar iin metne baknz. 6) e, 7) b, 8) c, 9) e, 10) e
441
442
443
444
Kazanm
Kazanmn
nasl
elde
edilecei veya gelitirilecei
lk yardm Uygulamalar
445
Anahtar Kavramlar
lk yardm
Triyaj
Kanama
446
Giri
Herhangi bir kaza veya yaam tehlikeye dren bir durumda, salk grevlilerinin
yardm salanncaya kadar, hayatn kurtarlmas ya da durumun ktye gitmesini
nleyebilmek ilk yardm uygulamalar ile gerekleebilir.
447
yilemenin kolaylatrlmas.
448
112 merkezi tarafndan sorulan sorulara net bir ekilde cevap verilmeli,
Kesin yer ve adres bilgileri verilirken, olayn olduu yere yakn bir caddenin ya da
ok bilinen bir yerin ad verilmeli,
449
Eer herhangi bir ilk yardm uygulamas yapldysa nasl bir yardm verildii
belirtilmeli,
112 hattnda bilgi alan kii, gerekli olan tm bilgileri aldn syleyinceye kadar
telefon kapatlmamaldr.
Nefes alamaz.
Konuamaz.
Rengi morarmtr.
Bu durumda Heimlich Manevras (karna bas uygulama) yaplr
Ksmi Tkanma Belirtileri:
ksrr
Nefes alabilir
Konuabilir
450
vurulur.
Dier elin topuu ile hzla 5 kez srtna (krek kemikleri arasna) sprr tarzda
451
ekil 127. Bilinci Yerinde Olan (Bilinci Ak) Kiilerde Heimlich Manevras
Bilincini Kaybetmi (Bilinci Kapal) Kiilerde Heimlich Manevras (ekil 128)
Bir elin topuunu gbek ile gs kemii arasna yerletirilir, dier el zerine
konur.
Bu hareketi 5-7 kez yabanc cisim kncaya kadar ya da yardm gelinceye kadar
devam edilir.
Bu tr olgularda havayolu tkanklndan phelenildiinde, ilk yardmclar
Temel Yaam Destei uygulamalarn yapacaklardr. Kurtarc nefes verildikten sonra hava
gitmiyorsa tkanklk olduu dnlr, ilk yardmc az iinde yabanc cisim olup
olmadn kontrol etmeli, yabanc cisim gryorsa karmaldr.
5 kez el bileinin i ksm ile bebein srtna, krek kemiklerinin arasna hafife
vurulur. Dier kolun zerine ba elle kavranarak srtst evrilir.
Aslma
Akcierlerin zedelenmesi
Gazla zehirlenme
453
Baylma
13.11.Kanama Nedir?
Damar btnlnn bozulmas sonucu kann damar dna (vcudun iine veya dna
doru) doru akmasdr. Kanamann ciddiyeti aadaki durumlara baldr:
Kanamann hzna,
Kanama miktarna,
454
Vcutta kann akt blgeye gre eit kanama vardr :D kanamalar: Kanama
yaradan vcut dna doru olur. kanamalar: Kanama vcut iine olduu iin gzle
grlemez. Doal deliklerden olan kanamalar: Kulak, burun, az, ans, reme organlarndan
olan kanamalardr. Kanama arter, ven yada klcal damar kanamas olabilir. Arter kanamalar
kalp atmlar ile uyumlu olarak kesik kesik akar ve ak renklidir. Ven kanamalar ise koyu
renkli ve sznt eklindedir. Klcal damar kanamas kk kabarcklar eklindedir.
Kanamann deerlendirilmesinde, ok belirtilerinin izlenmesi ok nemlidir.
Kanamalarda ilk yardm uygulamalar nelerdir?
D kanamalarda ilk yardm (ekil 129)
ok sayda yaralnn bulunduu bir ortamda tek ilk yardmc varsa, yaral g
koullarda bir yere tanacaksa, uzuv kopmas varsa ve/veya bask noktalarna bask
uygulamak yeterli olmuyorsa turnike uygulanr,
ok pozisyonu verilir,
455
13.13.Triyaj
Tbbi triyaj, sava alanndaki yaral askerlerin acil bakm nceliini tanmlama
gereksiniminden domutur. Hasta nceliini belirleme ve en ciddi yaralanana ncelikli acil
bakm salama dncesi 1800l yllarn banda Fransada uygulanm ve Franszca ayrt
etmek anlamna gelen trier fiilinden tremitir. Bu Franszca kkenli kelime seim
anlamna gelmektedir. Napolyonun ordusunda grev yapan bir cerrah olan Baron Dominique
Jean Larrey tarafndan gelitirilmi ve uygulanmtr. Afet potansiyellerinin aktivasyonu
sonrasnda yaplmas gereken en nemli ilem yarallarn snflandrlmas, yani triyajdr.
Yarallarn snflandrlmas karmak bir ilem olup, bu konuda zel eitim ve deneyim
gerektirir.
Triyaj Kodlamas
Uluslararas Acil Tp Birliinin snflandrmasna gre triyaj iin renk skalas
kullanlmaktadr. Krmz acil ve ncelikli tahliyesi gereken olgulardr. Sar renk kodlu
yarallar bekleyebilir ve yaamsal fonksiyonlar devam eden yarallardr. Yeil kodlu yarallar
ise tbbi mdahalenin acilen uygulanmad durumlarda yaamsal bir deiikliin
456
457
Solunumu var olan yaralnn dakikadaki solunum says 10 dan az ya da 30dan fazla ise
ncelikli kurtarlmas gereken yaral olarak belirlenmesi ve derhal Krmz Alana alnmas
gerekir.
Solunum says 10 29 ise nabz says baklmas gereken nc basamaktr.
Radyal / Carotis nabzn yokluu durumunda ya da 120/dkdan daha fazla olduu
durumlarda yaralnn ncelikli kurtarlmas gereken yaral olarak kabul edilmesi ve derhal
Krmz Alana alnmas gerekir.
Nabz says 120nin altnda ise bu yaral bekleyebilir yaral olarak kabul edilmeli ve
Sar Alana alnmaldr.
Kapiller dolma testi nabz saysna alternatif bir testtir. Ancak zellikle souk ve
karanlk ortamlarda deerlendirilmesi ok zordur. Ancak uygun koullarda deerlendirmeye
alnrsa 2 saniyenin zerindeki dolma sresi yaralnn ncelikli kurtarlmas gereken yaral
olarak kabul edilmesini ve Krmz Alana alnmasn gerektirir.
ocuk ya grubunda triyaj daha da zordur. Etkin triyajn yaplmas gleir. Bu
yzden yaral ocuklarn kategorileri bir st snfa tanabilmektedir. Gnmzde ocuk ve
erikinler arasndaki fizyolojik deiiklikleri gznnde tutan yaynlanm ya da geni
kullanm alan bulmu bir kitlesel yaralanma triyaj sistemi bilinmemektedir. Ancak pediatrik
ya grubu iin fizyolojik farkllklar da gz nne alan, salam fizyolojik temellere oturan
yeni triyaj ynergeleri bu iin duygusal ykn en aza indirgeyebilmeyi de amalamaktadr.
460
461
Blm Sorular
1) lk yardmn amac nedir?
2) lk yardmn temel uygulamalar nelerdir?
3) Triyaj nedir?
4) Boulma nedir?
5) START nedir?
6) Trkiyede acil durumlar iin haberleme hangi telefon numarasyla yaplr?
a) 110
b) 112
c) 113
d) 155
e) 120
7) Uluslararas Acil Tp Birliinin snflandrmasna gre triyaj iin siyah renk hangi
amala kullanlmaktadr?
a) Yarallar bekleyebilir ve yaamsal fonksiyonlar devam eden yarallardr.
b) Tbbi mdahalenin acilen uygulanmad 30 dak sonrasnda tedavi yaplabilir
hastalar
c) lm ya da muhtemelen lmesi beklenen hastalar
d) Acil mdahale gereken hastalar.
e) Bekleyebilen hastalar.
462
Cevaplar
1-5 aras sorularn cevaplar iin metne baknz. 6) b, 7) c, 8) d, 9) e, 10) e
463
464
465
466
Halka
znt
keder
verici
hadiselerin edebiyat sanat ve kltre
Afetlerin
Edebiyat yansmasn kavrar. Bu faaliyetlerin
Sanat
ve
Kltr afetler konusunda kamuoyunda
Faaliyetlerine
farkndalk oluturmak ve insanlar
Yansmalar
bilinlendirmedeki eitici roln
iselletirir, bunlar yaam pratii
hline getirir.
Ders
materyalleri
ile
salanabilir. zellikle halk
kltr konusundaki yaynlar
takip edilebilir.
Konu
467
Anahtar Kavramlar
Afetler
Roman
Edebiyat
iir
At
Belgesel
Deprem
Gk
Su takn
Yangn
Heyelan
468
Giri
Toplumlarn sosyal, ekonomik ve kltrel yaplarn etkileyen nemli etkenlerden
birisi de afetlerdir. Afetler beraberinde maddi ve manevi kayplar getirdii gibi sonular ile
edebiyat, sanat vb. kltr rnleri zerine dorudan etki ederler. Bu sanat rnleri
irdelendiinde zellikle edebiyat ve filmlere birok afet olaynn konu ediini
grmekteyiz.Afetlerle ilgili ok sayda ant yaplm, iirler ve romanlar yazlm, belgeseller
ve filimler ekilmitir. Hatta bu gibi sanat eserleri duygusal yanlarnn yan sra eitici
olmalar nedeniyle de ok sayda dle layk grlmlerdir. Gazap zmleri roman buna iyi
bir rnektir.
Tm dnyada rneklerini grdmz bu gibi eserler Trk Kltrnde de yerini
almtr. Tarih kaynaklar incelendiinde Trklerin en eski milletlerden biri olduu
grlmektedir. Geni bir corafyada mekn kurmu olan Trklerin medeniyeti ve kltr de
bir o kadar eskiye dayanmaktadr. Trkler, farkl corafi meknlar paylamalar neticesinde,
deiik kltrlerle iletiim ierisinde olup farkl kltrlerin olumasna da zemin
hazrlamlardr. Bu kltrel etkileimle beraber edebiyatta da deiiklikler meydana gelmi,
farkl zmrelere hitap eden edeb zevkler ve trler de ortaya kmtr. Bu edeb zevkler ve
trler de tarih seyirleri ierisinde farkl edeb dnemleri meydana getirmitir. Afetler de halk
hikyelerinde, destanlarda, iirlerde, trklerde, klarn iirlerinde ele alnp gnmze
kadar gelmilerdir. Hatta ataszlerinde kendilerine yer bulmulardr. Deprem sonucunda
oluan maddi kayplarn ounluu insan hatalarndan kaynaklanmaktadr. Bu durumun bize
en byk gstergesi ataszleridir. nce tedbir, sonra tevekkl sz sadece depreme kar
deil tm afetlere kar ncesinde hazrlkl olunmas gerektiini anlatr niteliktedir. Deprem
deil, bina ldrr, deprem olmasn, can yanmasn, deprem deil insan ldrr, deprem
ldrmez, ihmal ldrr hepimizin aina olduu szlerdir.
Bylece bu eserler. birer tarihi kaynak olmalarnn tesinde kltrel mirasmzn edebi
ynlerini ve bir bakma halkn hayat boyu renme srelerini tekil etmektedir.
469
2015 yapml San Andreas Filminde Californiada ehrin Bat Ky eridini byk
apta etkileyen, 9 iddetindeki bir depremden ve yaanan arama kurtarma srecinden
bahsedilmektedir. 1999 yapml New Yorkta Deprem adl filmde ise New Yorkta yaanan
deprem sonras enkaz altnda kalan aresiz insanlardan, deprem sonrasnda yaananlardan,
zgrlk heykelinin yklndan bahsetmektedir. Bu film ayn zamanda Chuck
Scarboroughun romanndan uyarlanarak beyaz perdeye yanstlmtr.
470
471
ok zgnm aclardan,
Bu felket hi sevilmez.
Kurtulalm sanclardan
472
EARHQUAKE
Beware or we shall annihilate you!
473
Doal ve beer afetleri konu alan dier baz romanlara rnek olarak ise: Deprem, Irs
J0HANSEN, 2004; Rant Demokrasisi kt, Oktay EKNC, 1999; adrkent Gnl,
Mustafa Kemal OKEN, 2004; 17 Austos 1999 03:02,ada KO, 2007; Deprem (ler)in
Roman: Aklar ve Baharatlar, idem SEZER, 2008; Doal Afetler, Andrew LANGLEY,
2007; The Rsng Sea, Orrin H. Pilkey and Rob Young, 2011 verilebilir. Cold Sea Rising,
Earth Winter, The Empre of Ice, Tsunami, Flood,The Tower, Earth Abides, Meteorite Track,
Ice, 8.4, Heat, Tidal Wave afet konulu romanlara gsterilebilecek dier nemli romanlardr.
Cold Sea Rising (Souk deniz Ykseliyor) tipik bir Casusluk / Macera kitab. Rus- ABD
arasndaki rekabet, Macera ile Deniz Seviyesi deiimi anlatlyor. Ak denizlere doru
yzen buzun snmas ve erimesi ile evre felaketine vurgu yaplr (ekil 136).
474
ekil 140:
Japonyada Kamu Bilinlendirilmesi
Amacyla renciler Tarafndan izilen Posterler
475
ekil 141:
1995 yapml filmde Hiroshima ve
Nagasakiye A.B.D. tarafndan atlan atom bombas
anlatlmaktadr.
477
aramba yollarnda
Kelepe kollarmda
Allah canm alsn
O yrin kollarnda
Oy ne imi ne imi
Kaderim byle imi
Gizli sevda ekmesi
Ateten gmlek imi
aramba yazlar
Krpedir kuzular
Allah alnma yazm
Bu kara yazlar
478
Depremde ok sayda yaknn kaybeden Ercili yresel sanat Himmet Erol, memleketindeki
depremi trk notalara dkt.. Depremde enkaz altndaki fotorafyla hafzalara kaznan ve
kurtarldktan sonra hayatn kaybeden 13 yandaki "Yunus" ise sz ve bestesi Himmet Erol'a
ait olan trkde, "Deprem olur ykar geer. Enkazn altndan sesler. Yunuslar lmesin yeter.
Maher Gnnden de beter" szleriyle anlatlyor.
Van Erci'in merkez yolu
Sanki kyametin sonu
Her tarafta ceset dolu
Deprem vurmu Erci'e Van'a
Feryat figan Erci Van'a
479
480
Sakarya-zmitler Adapazarlar
481
Ban Sa Olsun
482
Grenlerin akl at
Yn enkaz da olsun
Trklerin ba sa olsun
Depremzede imdadna
483
kk lenleri balar
u Adapazar Bolu
Cumhurbakan Babakan
Al bayran glgesinde
u Marmara blgesinde
Kladaki generaller
Azerbaycan Trkmenistan
484
Davay grenler bu ie at
Deli mtayitler hataya dt
485
Deprem Facias
Depremzedeler de tutuldu ka
486
487
Ak der derse
oturmaz der
Gnle derse
Sonu olarak toplumsal hadiselerden en fazla etkilenen yine halkn kendisi olmaktadr.
Doal olarak gerek doal afetler gerek dier nemli hadiseler direkt olarak halka etkilemekte,
toplumun sesini ve duygularn dile getirme ynyle halkn kendisine ait olan halk
edebiyatnn yer bulmaktadrlar. Bu blmde doal afetlerden deprem, , sel, gk gibi
nemli olan afetlerin halk edebiyatna nasl ele alnd konusu zerinde durulmutur.
Trklerde, iirlerde, klarn eserlerinde ve hikyelerde bu afet eitleri ele alnmtr. Bu
eserler kaybolmad srece de bu hadisler toplumun hafzasnda hep canl kalaca, her trl
hadisenin daha fazla edebi tre konu olduu takdirde daha uzun yllar toplumun dimanda
kalaca dnlmektedir.
488
Uygulamalar
1) Afetlerle ilgili deyim ve ataszlari hakknda aratrma yapnz.
2) Erzincan Depremi 1939 hakknda ortaya konulan edebi ve sanatsal almalar
aratrnz.
3) Trklerin kaleme ald roman veya sinemaya aktard afetler hakknda aratrma
yapnz?
489
Uygulama Sorular
1)
2)
Erizncan Depremi 1939 hakknda ortaya konulan bir roman var mdr?
3)
490
491
Blm Sorular
1) Trk halk edebiyat ierisinde en fazla konu olarak ilenen doal afet eidi
hangisidir?
a) Sel
b) Deprem
c)
d) Heyelan
e) Yangn
2) Aadakileredn hangisi belgeseller hakknda doru bilgi yanstmaz?
a) Belgesel sinemann zellikle sava dnemlerindeki rnekleri, propaganda
amalyd.
b) Dziga Vertov'un sinemagz anlayyla ektii belgeseller; genel anlamda
doa severlere hitap etmekteydi.
c) kinci Dnya Sava yllarnda, Nazi Almanyasnda Leni Reifenstahln Hitlerin
istei zerine yapt belgesel nitelikli propaganda filmleri nemlidir.
d) Televizyon belgeselcilii,
belgeselleriyle yaamtr.
zellikle
1950'li
yllarda
2.
Dnya
Sava
e) Afet belgesellerinin bir ksm toplum yaam ve geleceiyle ilgili sorunlar tam bir
sorumluluk bilinci iinde, yorum yapmadan ortaya koyan toplumsal belgesel film trdr.
3) Gney Asya'da, ar avlanma Endonezya, Tayland ve Solomon Adalarn ieren
Mercan geninde deniz faunasn tehlikeye atmaktadr. Nadir rnekleri yakalamak iin
dalglar kimyasal ve patlayc kullanmaktadr. World Wide Vakf bu yeni yasad balklk
uygulamalarn knamak iin Ynetmen Darren Conwaa Surpche aada beliritilen hangi
belgeseli yaptrmtr?
a) Attention Danger!
b) Yaayan Bellek
c) Dehet Gecesi
d) Marmato
e) For Your Eyes
492
493
Cevaplar
1) b, 2) b, 3) a, 4) c, 5) c, 6) e, 7) e, 8) d, 9 ve 10. sorularn cevaplar iin metne
baknz)
494
KAYNAKA
AFAD (2011), Afetlerde Psikolojik lk yardm, ubat-2011, stanbul.
AFAD (2011), lk 72 Saat, stanbul-2011.
Afet ve Acil Durum Eitim Merkezi (AFADEM) KBRN Grubu Eitim Notu ve Sunumlar
(retmen Ayegl YAAR)
Afetlerde Psikososyal Hizmetler Birlii Almana (2012), 2006dan 2012ye Afetlerde
Psikososyal Hizmetler Birlii Tarafndan Gerekletirilen Psikososyal Mdahaleler, I.
Basm: Haziran 2012, ISBN: 978-605-5599-08-9.
Agostoni, S., Laffi, R., Mazzocola, D., Sciesa, E., Presbitero, M., 1998, Landslide Inventory
Data Base For An Alpine Area, Lombardia, Italy, 8th International IAEG Congress,
Balkema Press, Rotterdam, 919-924.
Agren,C., EMEP Report, MCS-W 1/91 Norway, 1991.
Aker, A. Tamer (2006), 1999 Marmara Depremleri: Epidemiyolojik Bulgular ve Toplum
Ruh Sal Uygulamalar zerine Bir Gzden Geirme, Trk Psikiyatri Dergisi
2006; 17(3):204-212.
Akgngr, alar (2010), Toplumbilim Perspektifinden Afeti Dnmek, EUL Journal of
Social Sciences (1:1) LASosyal Bilimler Dergisi, Decenber 2010 Aralk.
Akgngr, alar (2011), 17 Austos 1999 Depreminde ki imento Fabrikas: Bir Afet
Sosyolojisi almas, Beta Yaynclk, 1. Bask, stanbul 2011.
Akylmaz Bahtiyar, Sezginer Murat, Kaya Cemil: Trk dare Hukuku, Sekin Yaynclk,
2013
Alkan, M., 1988, Heyelan ve Aa likisi, Jeoloji Mhendislii Dergisi, 32(33), 61-63.
Allaby, M. vd., 2008, Earth, University of California Press, Berkeley, Los Angeles.
Altnba, ., 1996, Toprak Etd ve Haritalama, Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Yayn,
zmir.
Amaral, C., Lara, A., 1998, Engineering Geological Mapping 1:100.000 And Landslide
Related Problems in Rio de Janerio, 8th International IAEG Congress, Balkema Press,
Rotterdam, 971-974.
Anbalagan, R.,1992, Landslide hazard evaluation and zonation mapping in mountainous
terrain, Engineering Geology, 32, 269-277.
495
496
Ayalew, L., Yamagsh, H., 2004, The Application of GIS - Based Logistic Regression For
Landslide Susceptibility Mapping in the Kakuda - Yahiko Mountains, Central Japan,
Geomorphology, 45, 1-17.
Ayday, C. ve Gktan, R. M., 1992, Corafi Bilgi Sistemlerinin Mhendislik Jeolojisinde
Kullanm, 3. Mhendislik Jeolojisi Sempozyumu Bildiri zetleri, ukurova
niversitesi, Adana, 4-5.
Ayday, C. ve Ulusay, R., 1993, Cografi Bilgi Sistemleri (CBS) ile Mhendislik Jeolojisi
Haritalarnn Hazrlanmas, Trkiye Jeoloji Kurultay Blteni, 8, 148-154.
Aydn, Ufuk; (2012), ve Sosyal Gvenlik Hukuku, Sosyal Sigorta Kollar, Eskiehir :
Anadolu niversitesi Yaynlar, http://www.anadolu.edu.tr/sites/default/files/ unite15.
pdf 30.09.2012
Bahadr, Muhammet, Yalova li Arazi Kullanmnn Uzaktan Alglama Teknikleri le
Belirlenmesi, Afyonkarahisar Kocatepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
Mays
2007,
http://www.irfanakar.com/Turkish/PDF2/UA/TEZLER/Sehircilik_Arazi_Kullanimi/1
%20(6).pdf (Eriim 03. 08. 2014)
Baikie, L,D., 1985, Total and Partial Factors of Safety in Geotechnical Engineering,
Can.Geot. Journal, 22, 477482.
Barry, R. G. and Corley, R. J., 1998, Atmosphere, Weather and Climate, Oxford University
Press.
Barry, R. G. ve Carleton, A. M., 2001, Synoptic and Dynamic Climatology. Routledge,
London, New York.
Baaran, Mehmet Ali vd., Yangn Sndrme Plan Temel Esaslarnn Belirlenmesi
(Manavgat rnei), evre ve Orman Bakanl Yayn No:225 ISSN:1302-3624,
Antalya 2003
Babakanlk Kimyasal, Biyolojik, Radyolojik ve Nkleer Tehlikelere Dair Grev
Ynetmelii, (03.05.2012). Say: 28281
Bayazt, M., 1991, Hidrolojik Analiz ve Tasarm, Elektrik leri Ett daresi Genel
Mdrl Yayn, Ankara.
Bayazt, M., Avc, ., en, Z., 2001, Hidroloji Uygulamalar, Birsen Yaynevi, stanbul.
Baykal, F., 1967, Stratigrafi Prensipleri, stanbul niversitesi Yayn, stanbul.
Bayram, Fuat; (2008), Trk Hukukunda Sal ve Gvenlii Denetimi, Beta Basm
Yaym Datm, stanbul.
497
Beetham, R.D., Smith, G., Jennings, D.N., Newton, C.J., 1992, The Geology of Nine Mile
Creek Schist Landslide Complex. In Proc. 6th Int. Symp., on Landslides, Christchurch.
Ed., D.H. Bell, A.A., Balkema, 25-31.
Bieniawsky, Z,T., 1975, Engineering Classification of Jointed Rock Mass, Civ. Eng., South
Africa.
Bilgin, T., 1957, Trkiyenin Arzettii Ktlevi Durumun Morfometrik Tetkiki, Trk. Corafya
Dergisi., 17., s. 146-151.
Bilgin, T., 1965, Genel Kartografya II, stanbul niversitesi Yayn, 1676, stanbul.
Bilir, Nazmi, (2004), Sal ve Gvenlii, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara.
Birleik Metal ileri Sendikas; (1994), i Sal ve Gvenlii, Birleik Metal-
Yaynlar, stanbul.
Blong, R.J., 1973, A Numerical Classification of Selected Landslides of the Debris Slide,
Engineering Geology, 7, 99-114.
Bonan, G. B., 2008, Ecological Climatology Conceps and Applications (2. bask). Cambridge
University Press.
Bozkurt, Veysel (1999), Deprem ve Toplum, Alfa Yaynlar, 1999.
Brabb, E.E., 1985, Innovative Aproaches to Landslide Hazard and Risk Mapping. In: Proc., of
IV International Symposium on Landslides, Toronto, 1, 307323.
Brian J. Skinner, Barbara W. Murck, 2011, The Blue Planet: An Introduction to Earth System
Science, 3rd Edition, Wiley.
Brunsden, D., Lee, E.M., 2000, Understanding the Behaviour of Coastal Landslide Systems
Keynote Lecture, Proc, VIII ISL, Cardiff 3.
Budyko, M. I., 1974, Climate and Life. Academic Press.
Burbank, D.W. ve Anderson, R.S., 2001, Tectonic Geomorphology, Blackwell Science,
Massachusetts.
Cangir, Cemil, Boyraz, Dilek, lkemizde Yanl ve Ama D Arazi Kullanm, Trkiye
Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongresi. Tarm Haftas2005 Kongre. TMMOB
Ziraat Mhendisleri Odas. 3-7 Ocak 2005. Milli Ktphane Ankara.Cilt 1. s. 155-179.
Cangr,A., ztrk, F., Altan, M., Ayday, C., 1999, Preparation of Engineering Geological
Maps by Using Remote Sensing and Geographic Information System Techniques
(North of Eskisehir), International Symposium on Remote Sensing and Integrated
Technologies, 20-22 October 1999, IT, stanbul.
498
Carrara, A., Cardnal, M., Guzetti, F., Reichenbach, P., 1995, GIS Technology in Mapping
landslide Hazard In: Geographical Information Systems In Assessing Natural Hazards,
Kluwer Academic Publisher, Dordrecht, The Netherlands.
Carrara, A., Cardinali, M., Detti, R., Guzzetti, F., Pasqui, V., Reichenbach, P., 1991, GIS
Techniques and Statistical Models in Evaluating Landslide Hazard. Earth Surface
Processes and Landforms, 16, 427445.
Carrara, Paul E., J. Michael ONeill., 2003, Tree-ring Dated Landslide Movements and Their
Relationship to Seismic Events in Southwestern Montana, USA. Quaternary Research
59 (1), 2535.
Cemalettin ahin-engn Sipahiolu, Doal Afetler ve Trkiye, Gndz Eitim ve Yay.
Ankara 2003, s. 6.
Chardonnet, J., 1955, Traite De Morphologe, Publications Techniques De Lnsttut
Geographque Nationel, Paris.
Chowdhury, R., Flentje, P., 1998, Effective Urban Landslide Hazard Sssessment, 8th
International lAEG Congress, Balkema Press, Rotterdam, 871-877.
Chugh, A.K.,1968, Variable Factor of Safety in Slope Stability Analysis, Transportation
Research Board, Special Report 176, NSA-NRC publ.
Clerici, A., Perego, S., Tellini, C., Vescovi, P., 2002, A Procedore for Landslide
Susceptibility Zonation by Conditional Analysis Method, Geomorphology, 43,349364.
Cole, F. W., 1980, Introduction to Meteorology. (3. bask). John Wiley and Sons.
Coleman, N.M., C. Davis Todd, et al. 2009. "Johnstown flood of 1889 destruction and
rebirth" (Presentation 76-9). Geological Society of America meeting. Oct. 18-21.
Portland, Ore.
Collin, A., 1846, Landslide in Clay, Univeristy of Toronto Pres.
Cornell, S. E., vd., 2012, Understanding the Earth System Global Change Science for
Application, Cambridge. ISBN, 9781107009363
Corominas, J., 2001, Landslides and Climate, Keynote Lectures From the 8th International
Symposium on Landslides 4, 1-33.
Crtchfeld, H. J., 1983, General Climatology (4. bask). Englowood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Crozier, M.J., 1984, Field Assessment of Slope Stability, in Slope Instability, Brunsden and
Prior, Eds. Chichester, John Wiley& Son Ltd., 4, 103-142.
499
Crozier, M.J., 1986 Landslides: Causes, Consequences, and Environment, Croom Helm.
London.
Cruden, D,M.,1991, A Simple Definition of a Landslide, Bulletin International Associaton for
Engineering Geology, 43, 27-29.
Cruden, D. M., Varnes, D.J., 1996, Landslides Types and Processes, Landslide, Investigation
and Mitigation, K.A. Turner and R.L. Schuster, Eds. Special Report, Transportation
Research Board, National Research Council, 247, 3671.
alarrmak, Necla, Hepimen, A. Zeki, Ar Metal Toprak Kirliliinin Gda Zinciri ve
nsan Salna Etkisi, Akademik Gda 8 (2) (2010) 31-35.
akmak, N. Mnci, Biyolojik eitliliin Hukuken Korunmas ve Kamu Yarar, AHF
Dergisi, Yl 2008, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/263/2358.pdf(Eriim 08. 08.
2014)
evre Bakanl, Trkiye Bitki Genetik eitliliinin Yerinde (In Stu) Korunmas Ulusal
Plan, http://www.bcs.gov.tr/resources/resources.php
evre ve Orman Bakanl, Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plan: 2007,
Ankara-2008.
evre ve Orman Bakanl, Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl, Orman Yangnlar
ve
Meteoroloji
http://www.meteor.gov.trhttp://www.mgm.gov.tr/FILES/genel/sss/ormanyangini.pdf
(Eriim 08. 08. 2014)
olak, Mahmut ve Ercment ztrk; (2006), Ksa Vadeli Sigorta Kollarnda verenSigortal-nc Kiiler Asndan Sorumluluk ve Rcu, Yaklam Yaynclk,
Ankara.
Dai, F. C., Lee, C. F., Li, J., Xu, Z. W., 2001. Assessment of Landslide Susceptibility on the
Natural Terrain of Lantau Island, Hong Kong, Environmental Geology 40 (3), 381391.
Dai, F.C., Lee, C.F., 2002, Landslide Characteristics and Slope Instability Modeling Using
GIS, Lantau Island, Hong Kong, Geomorphology, 42, 213-228.
De Mello, V,B,F., 1977, Reflection on Design Decision of Practical Significance to
Embankment Dams, Geotechnique, 27 (3), 279-355.
Deere DU, Miller RP.,1966, Engineering classification and index properties for intact rocks.
Technical Report No. AFNL-TR65116, Air Force Weapons Laboratory, New
Mexico.
500
501
502
Ekinci, D., Candemir, Y. ve Ekinci B., 2007, ehirleme Sorunlarna Bir zm Yaklam:
3 Boyutlu Dijital Modeleme, Application of Information-Communication
Technologies in Science and Education, International Conference, 01-03 November,
2007, Bak, Azerbaycan, Vol II, 596-604, Bak.
Ekinci, D., Ekinci B., skdar'da Arazi Kullanmnn Deiimi ve Hali Hazrdaki zellikleri,
Uluslararas skdar Sempozyumu VI, 06-09 Kasm 2008, skdar, Trkiye.
Ekinci, D., Ekinci, B., Kkekmece Gl ve Yakn evresinde (stanbul) Zemin rts
Deiiminin Corafya zerindeki Etkileri, Trk Corafya Dergisi, 47, 131146
(2006).
Ekinci, D., Ekinci, B), The Potential of Remote Sensing for Monitoring Kayda and Its
Surroundings (Istanbul) Land Cover Changes and Their Effects on Physical
Geography Conditions, Proc. 18th International Soil Meeting (ISM) on Soil
Sustaining Life on Earth, Managing Soil and Technology, May 22-26, 2006,
anlurfa- Turkey, Vol. I, 327-336, anlurfa, 2006.
Ekinci, D., Karata, A., 2012, nsann Doal evre zerine Etkisi ve Sonular: Burnaz Sulak
Alan rnei (Erzin-Hatay), Ulusal Jeomorfoloji Sempozyum UJES 2012 Bildiriler
Kitab, Edt.: Hseyin KORKMAZ, Atilla KARATA, s., 310-323. Color Ofset
Matbaaclk, Hatay.
Ekinci, D., zahin, E., ve zder, A.., Ktle Hareketleri Duyarllk Haritalarnn
Oluturulmasnda Corafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Alglama Teknolojilerinin
Kullanm, Jeolojik Uzaktan Alglama (JEOUZAL) 2010 Sempozyumu, Bildiri zleri,
20-22, 4-5 Kasm 2010 MTA, Ankara.
Ekinci, D., Ekinci, B., Geographic Information Systems (GIS), Remote Sensing (RS)
Technologies and theirs applications into life, International Scientific Conference
High Technology in Educational System Advancement and Current Trends in
Teaching Methodology, pp.192-193, 13-14 November 2008, Agabat, Trkmenistan
Ekinci, D., Pektezel, H., and Pektezel ), Need for Quality Education at Geographic
Museums, Turkish Studies in Higher Education; Edited by ztrk, F., and Wisner,
J.J.), pp.47-53, Published by Florida State College at Jacksonville, USA, 2010.
Ekinci, D., Pektezel, ., Uzaktan Alglama Teknolojileri ile Bolu linde Arazi Kullanmndaki
Deiimin Tespiti, stanbul niversitesi Corafya Blm Corafya Dergisi, stanbul.
Ekinci, D., Snmez, E., stanbul Konrbasyonunun Yeni Habitat Adacnda CBS Tabanl
Jeoekoloji Planlama Analizi, Trk Corafya Dergisi, 46, 147167 (2006).
Ekinci, D., enol, C., 2013, Kkekmece Gl Ekolojik Sorunlar, 3rd International
Geography Symposium 10 - 13 June, 2013 / Kemer, Antalya, TURKEY.
503
Ekinci, D., Soil Erosion Risk Assessment between Alapl and Akacakoca, Proc. 17th
International Soil Congress (ISC) on Natural Resource Management for Sustainable
Development June 710, 2004 Erzurum-Turkey, 2734, Erzurum, 2004.
Ekinci, D., Tuzla Kylar ve Yakn evresinde nsan Kontroll Gncel jeomorfolojik
Geliim, Trk Corafya Dergisi, 46, 123-145 (2006).
Ekinci, D., 2005, Karadeniz Erelisinin Zemin Hareketleri Duyarllk Sahalarnn
Snflandrlmas ve Yksek Riskli Yerlemelerin Zemin Stabilite Analizi, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm Corafya Dergisi,13, 121137.
Ekinci, D., 2007, Zonguldak-Hisarn Arasndaki Karadeniz Akalama Havzasnn Ktle
Hareketleri Duyarllk Analizi, antay, stanbul.
Ekinci, D., Yavuz, A., 2012, Drought and Desertification in Turkey and Its Economic
Impacts, Proceedings of the XII International Symposium on Environmental
Geotechnology, Energy and Global Sustainable Development Volume I
Environmental Geotechnology (Editors:Gustavo B. Menezes, H. Keith Moo-Young,
Crist Khachikian, T. Cssia de Brito Galvo), s. 21-31.XII International Symposium
on Environmental Geotechnology, Energy and Global Sustainable Development, Los
Angeles, CA, June 27-29, 2012.
Ekinci, D., Gl ay Havzasnn Uygulamal Jeomorfoloji zellikleri, Titiz Yaynevi,
stanbul, 2011.
504
505
Ergnay, O., 1996, Afet Ynetimi Nedir? Nasl Olmaldr? Erzincan ve Dinar Deneyimlerinin
Inda Trkiyenin Deprem Sorunlarna zm Araylar, TBTAK Deprem
Sempozyumu (Ankara) Bildiriler Kitab, 263272.
Ergnay, O.,1997, Acil Yardm Planlamas ve Afet Ynetimi, Baslmam Milli Gvenlik
Kurulu, Vali Yardmclar Oryantasyon Program Ders Notu, Ankara.
Ergnay, Oktay (2005), Afet Ynetiminde birlii ve Koordinasyonun nemi, Afet
Ynetiminin Temel lkeleri, ed. Mikdat Kadolu Emin zdamar, Ankara: JICA
Trkiye Ofisi Yayn No:1, 2005, s. 10.
Erin, S., 1965, Ya Messiriyeti zerine Bir Deneme ve Yeni Bir ndis, stanbul
niversitesi Corafya Enstits Yayn, stanbul.
Erin, S., 1996, Klimatoloji ve Metodlar, Alfa Basm, stanbul.
Erin, S., 2000, Jeomorfoloji I. Gncelletirilmi 5. Basm, Gncelletirenler: Ahmet Ertek,
Cem Gneysu. Der Yaynlar, stanbul.
Erin, S., 2001, Jeomorfoloji II. Gncelletirilmi 3. Basm, Gncelletirenler: Ahmet Ertek,
Cem Gneysu. Der Yaynlar, stanbul.
Erkan, E. Aye,(2010), Afet Ynetiminde Risk Azaltma ve Trkiyede Yaanan Sorunlar,
DPT Uzmanlk Tezi.
Erkan, E. Aye,(2010), Afet Ynetiminde Risk Azaltma ve Trkiyede Yaanan Sorunlar,
DPT Uzmanlk Tezi.
Erol, O., 1992, Klimajeomorfoloji I Genel Koullar, .. Deniz Bilimleri ve Corafya
Enstits Yay., stanbul.
Erylmaz Mehmet, Dizer Ufuk (editrler): Afet Tbb, Cilt II, nsal Yaynlar 2007
Erylmaz, Mehmet, Dizer Ufuk, (Ed.) (2005), Afet Tbb, Cilt I-II, nsal Yaynlar, Ankara.
2005
Fiek, Grhan ve Blent Piyal; (1989), i Sal Klavuzu, Trk Tabipler Birlii Yayn,
Ankara.
Gen, Fatma Neval(2007), Trkiyede Doal Afetler ve Doal Afetlerde Risk Ynetimi,
Stratejik Aratrmalar Dergisi, ubat 2007, Say 9.
Genli Yiiter, R. (2006), Kentsel Yerlemeleri Afetlere Hazrlama Odakl Kent Planlamas
ve Zarar Azaltma. Ankara. TC ileri Bakanl ve Japonya Uluslar aras birlii
Ajans (JICA).
Gerrard, A.J.,1988, Rocks and Landforms, Unwn Hyman, London.
506
507
Guzzetti, F., 2000, Landslide Fatalities and the Evaluation of Landslide Risk in Italy,
Engineering Geology, 58, 89-107.
Glkan P. vd. (2003), Afet Ynetiminin Stratejik lkeleri: Trkiye ve Dnyadaki Politikalara
Genel Bak, Orta Dou teknik niversitesi, Afet Ynetimi Uygulama ve Aratrma
Merkezi, Ankara, Eyll-2003.
Glkan, P.; Balamir, B.; Yakut, A. (2006) Afet Ynetiminin Stratejik lkeleri: Trkiye ve
Dnyadaki Politikalara Genel Bak, Afet Ynetiminin Temel lkeleri. Ankara. TC
ileri Bakanl ve Japonya Uluslar aras birlii Ajans (JICA).
Gm, Seluk, Trk, Ylmaz, Orman Yangn ilerinde i Sal ve Gvenlik
Verilerinin Tespitine Ynelik Aratrma, Dzce niversitesi Ormanclk Dergisi
Cilt:7, Say:1
Gn Sema, Trkiye'de Tarm Topraklarnn Korunmas ve Ynetimi, International Food
Agricultural And Gastronomy Congress 15-19 February 2012, Antalya
http://www.agri.ankara.edu.tr/index.php?obj=Staff&no=1189 (Eriim 03. 08. 2014)
Gn Sema, Trkiyede Tarm Topraklarnn Mlkiyet Durumu ve Uygulanan Politikalar,
Gnay, Cevdet lhan; (2010), Hukuku ve Sosyal Gvenlik Hukuku, Yetkin Basm Yaym
ve Datm, Ankara.
Gndz, Olgun (2012), Trk Sosyolojisinin Yeni alma Mecralar, Sosyoloji
Konferanslar No: 46, (2012-2) / 75-89
Gne, Ahmet, Biyolojik eitliliin Avrupa Birlii Hukuku erevesinde Korunmas,
Trkiye
Barolar
Birlii
Dergisi,
2009,
S.
85,
s.
3585. http://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2009-85-560 (Eriim 08. 08. 2014)
Griz, Adnan: Hukuk Balangc, Siyasal Kitabevi, 2013
Hails, J.R., 1977, Applied Geomorphology, Elsevier Scientific Publishing Company,
Amsterdam. zbrak, R., 1955, Yerekillerini Deitiren Olaylar, Harita Umum
Mdrl Yaynlar, Ankara.
Haktanr Koray vd., Toprak Kaynaklar ve Kullanm, VI. Trkiye Ziraat Mhendislii
Teknik Kongresi,
Halilolu, S.B., 1997, Heyelan Analizinde Kullanlan Yntemler ve Saysal zmleri,
Baslmam Yksek Mhendislik Tezi, Trabzon.
Hdore, J. J., 1985, Weather and Climate. Park Pressm Champange, II.
Hdore, J. J., 1996, Global Environmental Change. Prentice Hall.
508
Hoek, E., Bray, J., 1981, Rock Slope Engineering, Institution of Mining and Metallurgy,
London.
Horton, R. E., 1945: Erosional Development of Streams and Their Drainage Basins:
Hydrophysical Approach to Quantitative Morphology. Bulletin of the Geological
Society of America 56, 275-370.
Hogren, M. Y., 2010, Jeomorfolojinin Ana izgileri II, antay Kitabevi, stanbul.
Hogren, M. Y.,
stanbul.
http://fas.org/irp/imint/docs/rst/Sect17/Sect17_3.html
http://geology.campus.ad.csulb.edu/people/bperry/geology303/geol303chapter4.html,
http://ameeow.com/images.html)
http://glcf.umd.edu
http://glg110.asu.edu.
http://globalvoicesonline.org/specialcoverage/2010-special-coverage/pakistan-floods-2010/
http://hava.nedir.com/#ixzz39riHdD8xr
http://homepage.usask.ca/~mjr347/prog/geoe118/images/fault2c.gif
http://L14_Massmovements;
http://landlides.usgs.gov.
http://Landslides_white_gm309
http://larvatusprodeo.net/archives/2011/01/queensland-floods/
http://lecture21.masswasting.
http://lovebaeyongjoon.com/2011/03/13/sharing-on-the-earthquake/
http://Masswasting
http://MasswastingSCXT
http://natmonitor.com/2013/12/31/earths-crust-was-once-too-fat-to-float/
http://ns.ibnlive.in.com/embeds/img/world-tsunami-threat-map-170311-1000.jpg)
http://ordergi.duzce.edu.tr/Dokumanlar/arsiv/2011_sayi_1.pdf (Eriim 10. 08. 2014)
http://radyoaktivite.nedir.com/#ixzz39goicVqu
http://scienceray.com/biology/the-biological-organization/
http://serc.carleton.edu/NAGTWorkshops
http://siogeoscience.ucsd.edu.
http://strata.geol.sc.edu
http://tech-ops.co.uk/next/2012/08/clive-leighton-his-working-life/1953-north-sea-flood/
http://topo_expression_of_landslides
510
http://visibleearth.nasa.gov/
http://web.ogm.gov.tr/Haberler/HaberGoruntule.aspx?List=b5227992%2D7788%2D41c4%2
D8a38%2D24e745c3108e&ID=10252
http://www. hm.comp.com.
http://www.abc.net.au/news/2011-08-01/flood-inquiry-report-released/2819106
-http://www.acilafet.org/upload/dosyalar/japon_afet_yonetimi.pdf
http://www.acilafet.org/upload/dosyalar/japon_afet_yonetimi.pdf)
http://www.acilafet.org/upload/dosyalar/japon_afet_yonetimi.pdf)
http://www.agri.ankara.edu.tr/economy/1189_1205434258.pdf (Eriim 03. 08. 2014)
http://www.arkitera.com
http://www.atuscantrilogy.com/flood.php
http://www.benfieldhrc.org.
http://www.beyazperde.com
http://www.beyazperde.com/filmler/film-200433/fotolar/
http://www.bilgiustam.com/asit-yagmurlari-nedir-nasil-olusur-etkileri-nelerdir/
http://www.blatantworld.com/data/major-tectonic-plates-in-the-world/
http://www.britannica.com/EBchecked/topic/1754233/Australia-floods-of-2010-11
http://www.cbc.ca/news2/interactives/world-quakes/
http://www.cevreciyiz.com
http://www.chillicothenews.com/article/20150422/business/304229992/-1/sports
http://www.dmc.metu.edu.tr.
http://www.english.illinois.edu/maps/depression/dustbowl.htm
http://www.fastcoexist.com/1681298/an-incredibly-detailed-map-shows-the-potential-ofglobal-water-risks
http://www.fema.gov/fema.
http://www.google.com/earth/
511
-http://www.haberler.com/abd-nin-dogal-afetler-cikmazi-4707652-haberi/
http://www.hmco.com.
http://www.ibb.gov.tr
http://www.indiavision.com/national/severe-drought-maharashtra-leads-nearly-six-fold-risemigration-villages/478436/
http://www.johnwiley.com.
http://www.landslidecentre.org.
http://www.lisenotlari.com/2011/09/atmosferin-katmanlar-cografya.html#ixzz39rlYSnkg
http://www.mcgraw-hill.com.
http://www.meb.gov.tr/aok/Aok_Kitaplar/AolKitaplar/Kimya_4/1.pdf
http://www.metoffice.gov.uk/education/teens/case-studies/floods
http://www.nexialinstitute.com/world_100_m.htm
http://www.nexuslearning.net/books/Holt_Env_Science/12-3.pdf)
http://www.oldironclub.org/Wilson_County_Old_Iron_Club/Soil_Conservation.html
http://www.paralelsinema.com/doganin-insanoglundan-intikam-aldigi-felaket-filmleri/
http://www.public.asu.edu.
http://www.resimbul.com/uzay/uzay-kirliligi-nedir.xhtml
http://www.saf-may-moon.deviantart.com
http://www.saga-gis.uni-goettingen.de.
http://www.secretsofthefed.com/wp-content/uploads/2013/03/EARTHQUAKEAFTERMATH.jpg
http://www.spaceout.com.au/blog/spaceout-news/offer-a-helping-hand-to-qld-flood-victimswith-helpout/attachment/flood-qld-town/
http://www.taek.gov.tr/nukleer-guvenlik/nukleer-enerji-ve-reaktorler/168-nukleer-atiklar/452kullanilmis-yakitlarin-yeniden-islenmesi.html
http://www.taek.gov.tr/ogrenci/r06.html
http://www.taek.gov.tr/ogrenci/sf4.html
512
http://www.terraserver.com/
http://www.theguardian.com/world/gallery/2010/dec/31/australia-queensland-flooding
http://www.trekearth.com
http://www.usace.army.mil/publications/eng-manuals/
http://www.virtualuppermantle.info/images/Volcanoes/Volcanos-world-map.jpg
http://www.walker-institute.ac.uk/news/Queensland/2010090120101130.gif
http://www.wikipedia.com
http://www.zhengjian.org/zj/articles/2003/7/16/22543.html
http://www.zmo.org.tr/resimler/ekler/c349155b122aa8a_ek.pdf (Eriim 04.08. 2012)
https://translate.google.com.tr/#en/tr/
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/78/BarstowFormationAnticlineMa
rch2010.jpg/220px-BarstowFormationAnticlineMarch2010.jpg
https://www.libraries.psu.edu/psul/digital/johnstown_flood/selections.html
https://www.veooz.com/news/3Janr6h.html
Hutchinson J.N., 1988, General report: Morphological and Geotechnical Parameters of
Landslides in Relation to Geology and Hydrogeology, In Proc. 5th Int. Symp. On
Landslides, Lausanne. Ed. C. Bonnard, A.A. Balkema, 335.
Ildr, B., 1995, Trkiye' de Heyelanlarn Dalm ve Afetler Yasas le lgili Uygulamalar,
kinci Ulusal Heyelan Sempozyumu, Bildiriler Kitab, 1-9.
IPCC Climatic Change 2001, Impacts, Adaptation and Vulnerability, ntergovernmental Panel
on Climatic Change 2001 (IPCC 2001), Cambridge University Press, Cambridge.
IPCC Climatic Change 2001, The Scientific Base. ntergovernmental Panel on Climatic
Change 2001 (IPCC 2001), Cambridge University Press, Cambridge.
IPIECA, 1996. Sensitivity Mapping for Oil Spill Response. International Maritime
Organization and IPIECA, 24pp
ncecik, S., Hava Kirlilii, Teknik Universite Matbaas, , s. 26-41, stanbul, 1994.
naat Mhendisleri Odas (2012), Sonu Bildirisi, naatlarda Gvenlii altay, 17
Kasm 2012,
MO zmir ubesi Blteni Ocak 2013, Say, s. 46- 47,
513
http://izmir.imo.org.tr/resimler/dosya_ekler/3c26352745d677a_ek.pdf?dergi=408(
Eriim Tarihi, 03. 04. 2013)
sbir Eyyup Gnay, F. Neval GEN: Uluslararas Afet Mdahale Hukukuna Doru Trk
Afet Ynetim Sistemi, Amme daresi Dergisi, Cilt 41, Say 1, Mart 2008
smailoglu, S., zcan, 0., Kk, I., alan, D., Bayrak, D., 1999, Aa Filyos Vadisi Bartn
Karabk Alapl (Bat Karadeniz) Yrelerindeki Seller ve Heyelanlara likin Rapor,
Trk Mhendis ve Mimarlar Odalar Birlii Yayn, stanbul.
zbrak, R., 1955, Sistematik Jeomorfoloji, Harita Umum Mdrl Yaynlar, Ankara.
zbrak, R., 1979, Jeomorfoloji Analitik ve Umumi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar No: 127, Ankara.
zbrak, R., 1991, Yerbilimi Bilgileri, Milli Eitim Basmevi, stanbul.
Jacobson, M, C., 2000, Earth System Science: From Biogeochemical Cycles to Global
Change, International geophysics series, ISSN 0074-6142,Academic Press
Jager, S., Wieczorek, G. F., 1994, Landslide Susceptibility in the Tully Valley Area Finger
Lakes Region, USGS Open-Fle- Report, New York.
JICA Trkiye Ofisi (2008), Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri, (Editrler: Prof. Dr.
Mikdat Kadolu, Do. Dr. Emin zdamar) Mart 2008, Ankara.
JLS (Japan Landslide Society), 1988, Landslide in Japan, Japan Landslide Society Press,
Japan.
Julian, M., Anthony, E., 1996, Aspects of Landslide Activity in the Mercantour Massifand the
French Riviera, Southeastern France. Geomorphology, 15, 275289.
Kalknma Bakanl (2014), Afet Ynetiminde Etkinlik Onuncu Kalknma Plan (20142018) zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara-2014.
Kalknma Bakanl (2014), Afet Ynetiminde Etkinlik Onuncu Kalknma Plan (20142018) zel htisas Komisyonu Raporu, Ankara-2014.
Kaptan, Havva, Orman Yangnlarnn Topraktaki Is letimi ve Nem Miktarna Etkisi, KS
Doa Bilimleri Dergisi, zel Say, 2012, I. Ulusal Akdeniz Orman ve evre
Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmara, s. 271-272.
Karabulut, Murat, vd., Corafi Bilgi Sistemleri Kullanarak Bakonu Danda
(Kahramanmara) Orman Yangn Risk Alanlarnn Belirlenmesi, Uluslararas Sosyal
Aratrmalar Dergisi, Cilt: 6 Say: 24 Volume: 6 Issue: 24, K 2013
www.sosyalarastirmalar.com ISSN: 1307-9581
514
Karaetin, Evrim, Welch, Hilary J., Trkiyedeki Kelebeklerin Krmz Kitab, Doa
Koruma
Merkezi,
Ankara,
Trkiye,
2011http://eski.dkm.org.tr/docs/Kirmizi_liste_pdf/TurkiyedekiKelebeklerinKirmiziKit
abi.pdf
Karaka, sa; (2011), SGK Kazas Uygulamalar ve Kazas Davalar, Adalet Yaynevi,
Ankara.
KarancI, A. Nuray (2008), Afet Zararlarn Azaltmada Psikolojinin nemi, iinde, JICA
Trkiye Ofisi, Afet Zararlarn Azaltmann Temel lkeleri, (Editrler: Prof. Dr.
Mikdat Kadolu, Do. Dr. Emin zdamar) Mart 2008, Ankara, s. 51-58
Karnani, M., ve
Annila, A., 2009, "Gaia Again". Biosystems 95 (1): 8287.
doi:10.1016/j.biosystems.2008.07.003. PMID 18706969.
Kasapolu, Aytl, Ecevit Mehmet (2005), Afet Sosyolojisi, iinde Mehmet Erylmaz, Ufuk
Dizer (Ed.), Afet Tbb, Cilt II, nsal Yaynlar, Ankara. 2005, s. 1095-1018
Kasapolu, Aytl, Ecevit Mehmet (2001), Depremin Sosyolojik Aratrmas, Ankara:
Sosyoloji Dernei.
Kaya, O., Dizer, A., Tansel, ., Meri, E., 1983, Ereli (Zonguldak) Alannn Kretase stifi,
T.J.K. Blteni, 2,19-33.
Keller,
Tectonics;
Earthquakes,
Uplift,
and
515
Kump, R. L., Kasting, F. J., Crane, G.R., 2010- The Earth System, Prentice Hall, NewJersey.
Kurt, Ayhan; (2009), Trkiyede Kadn stihdam ve Sosyal Gvenlik, SGK Strateji
Gelitirme Bakanl Yaynlar, Ankara.
Kurt, Resul; (2004), Hukuku ve Sosyal Sigorta Mevzuatnda Usul ve Esaslar, SMMMO
Yaynlar, stanbul.
Kurter, A., 1979, Trkiyenin Morfoklimatik Blgeleri, stanbul niversitesi Yayn No:2585,
Corafya Enstits Yayn No:106, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul.
Kurter, A., Hogren, M. Y., 1986, Jeomorfoloji Tatbikat, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yayn, stanbul.
Kuruolu, Yeim ve Murat Kuruolu; (2008), naat Sektrnde i Sal ve Ynetimi,
Yap Dnyas Dergisi, Mays 2008/146, s. 41-43
Lee, E,M., 2002, Investigation and Managemenet of Soft Rock Cliffs, Thomas Telford.
Lee, S., Ryu, J.H., Min, K., Won, J.S., 2003, Landslide Susceptibility Analysis Using GIS and
Artificial Neural Network, Earth Surface Processes and Landforms, 28, 1361-1376.
Lee, S., Ueechan C., Kyungduck M., 2002, Landslide Susceptibility Mapping by Correlation
Between Topography and Geological Structure: the Janghung Area, Korea,
Geomorphology 46(34), 149162.
Leeman, B., 2006, Mass Movements (ESCI 108 - Lecture 15) Ders Notlar, USA.
Luhr, J.F. vd., 2003, Earth, Smithsonian, New York.
Maharaj, R.J.,1993, Landslide Processes and Landslide Susceptibility Analysis from and
Upland Watershed: A Case Study From St. Andrew, Jamaica, West Indies,
Engineering Geology, 34, 5379.
Martin, P.L., Warren, C.D., 1992, The Design and Performance of Drainage Measures
Installed for the Stabilization of Taren Landslide, South Wales, UK., In Proc. 6th Int.
Symp. on Landslides, Christchurch. Ed., D.H. Bell, A.A. Balkema, 777-784.
Mater, B., 1998, Toprak Corafyas, antay Kitabevi, stanbul
Mayer, L., 1990, Introduction to Quantitative Geomorphology: An Exercise Manual,
Englewood Cliffs, Prentice Hall.
McCullough, David. The Johnstown Flood (1968); ISBN 0-671-20714-8
McKNIGTH, T. M., 1999, Physical Geography: A Landscape Appreciation. Prentice Hall.
516
Mller, A., Thompson, J. C., Peterson, R. E. and Haragan, D. R., 1983, Elements of
Meteorology (4. bask). Prentice Hall.
Morgan, M. D. and Moran, J. M., 1997, Weather and People. Prentice Hall.
Morgan, R.P.C., Rickson, R.J., 1995, Slope Stability and Erosion Control, Spon.
Morgenstern, N.R., Sangrey, D.A., 1978, Methods of Stability Analysis, Transportation
Research Board, Special Report 176, NSA-NRC Publ.
Nazik, L., Mengi, H., zel, E., Bircan, A., Beyde, S., 1995, Zonguldak Yakn evresinin
Doal Maaralar, Maden Tetkik ve Arama Genel Mdrl Raporu, Ankara.
Necip Bilge: Hukuk Balangc, Hukukun Temel Kavram ve Kurumlar, Turhan Kitabevi,
2013
Nelson, S.A.,2006, Natural Disasters; Mass-Wasting and Mass-Wasting Processes (EENS
204), Ders Notlar, Tulane.
Nilfer Dalkl, Kamu-zel Sektr birlii erevesinde Doal Afet Risk Finansman,
Amme daresi Dergisi, Cilt 47, Say 4, Aralk 2014, s.117-137.
O'Connor, R. Johnstown - The Day The Dam Broke (1957).
OKE, T. R., 1987, Boundary Layer Climate. (2. bask). Routledge.
Olver, J. E. and Hdore, J. J., 2002, Climatology: An Atmospheric Science (2. bask).
Prentice Hall.
cal, Mehmet Emin; (2006), naat Sektrnde Grlen Kazalar. naat Sektrnde
Sal ve Gvenlii Sempozyumu, Adana.
nalp, A., 1985, MAG-588/ MAG-441 ile Dou Karadeniz Heyelanlar incelemeleri,
TBTAK Projesi, Ankara.
nalp, A., Arel, E., 2004, Geoteknik Bilgisi II Yama ve evlerin Mhendislii, Birsen
Yaynevi, stanbul.
ngren Grsel, OLAK Nusret lker: Kentsel Dnm Rehberi, Kentsel Dnm
Hukuku, ngren Hukuk Yaynlar, 2013
zaydn, K., 2001, Zemin Mekanii, Birsen Yaynevi, stanbul.
zdemir, M.A., 1996, Elaz, Kurt Dere Vadisinde Tarmsal Arazilere Zarar Veren
Heyelanlar, Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(2), 195-208.
zkazan, Nuri Kaan, Erturul Mertol, Orman Yangnlarnn Fauna zerine Etkileri, Bartn
Orman Fakltesi Dergisi, 2011, Cilt: 13, Say: 19, s. 128-135.
517
zmen, B., Nurlu, M., Kuterdem, K., Temiz, A., 2005, T.C. Salk Bakanl Afetlerde
Salk Organizasyonu Projesi (ASOP), 2004, Afet Ynetimi ve Afet leri Genel
Mdrl, Deprem SempozyumuKocaeli,1-4, www.deprem.gazi.edu.tr.
zta, T., 1989, Mersin-Taucu-Basak Kayna Dolaynn Karst Hidrojeolojisi, T Fen
Bilimleri Enstits Baslmam Doktora Tezi, stanbul.
ztrk, K., 2002, Heyelanlar ve Trkiyeye Etkileri, G.. Gazi Eitim Fakltesi Dergisi, 22
(2), 35-50.
ztrk, Nurettin (2005), Trkiyede Afet Ynetimi: Karlalan Sorunlar ve zm
nerileri, ada Yerel Ynetimler, C. 12, S. 4 Ekim 2005.
zuurlu, Aynur (2012), Afetler ve Kentlemenin Neoliberal Dnm, Mlkiye, 2012,
Cilt: XXXVI, Say: 274.
Pachauri, A.K., Pant, M., 1992, Landslide Hazard Mapping Based on Geological Attributes,
Engineering Geology, 32, 81100.
Palmieri-Lupia, E., 2004, Hypsometric Analysis, Encylclopedia of Geomorphology, Ed.,
Goudie, A.S., Routledge Ltd, London, 542-543.
Pasuto A., Schrott L., 1999, Recent Development of Landslide Research in Europe,
Geomorphology, 30(12), vii-viii.
Pasuto A., Soldati, M., 1996, Landslide Hazard Assessment. In. M. Panizza, Environmental
Geomorphology, Elsevier, Amsterdam, 6488.
Peck, R.B., 1977, The Pitfalls of Overconservatism in Civil Engineering Practise, Civil
Engineering, ASCE, 62-65.
Pekcan, N., 1996, Karadeniz Blgesi Heyelanlar ve nlenmesi Yolunda nerilerimiz,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Corafya Blm Corafya Dergisi, 4,137141.
Peker-Say, Nuriye, Ycel, Muzaffer, kten, Sinem zyurt, Adana Kentinin Meknsal
Geliimi ve Tarm Topraklar zerine Etkisi, I. Ulusal Akdeniz Orman ve evre
Sempozyumu, 26-28 Ekim 2011, Kahramanmara, KS Doa Bil. Der., zel Say,
2012 (Eriim 03. 08. 2014).
Petterson, K.E., 1955, The Early History of Circular Sliding Surfaces, Geotechnique, 5, 275296.
Petts, G., Foster, I., 1985, Rivers and Landscape, Edward Arnold, London.
Popescu, M.E., 1992, Coping with Landslide Problems in Romania, Proc. 6 ISL 1, 579.
518
Rttmann , A. - 1963 : Les Volcans et leur activit Masson et Cie, Editeurs. Paris.
Ritter, D.F., Kochel, R.C. ve Miller, J.R., 1995, Process Geomorphology, McGraw-Hill,
Boston,.USA. Scheidegger, A.E., 1991, Theoretical Geomorphology, SpringerWerlack, Berlin Heidelberg.
Roth, R.A., 1983, Factors Affecting Landslide Susceptibility in San Mateo County,
California: Association of Engineering Geologists Bulletin, 20 (4), 353-372.
Safe Storage of Hazadous Chemicals, University of California, Berkeley, Office of
Environment, Health & Safety.
Saha, A.K., Gupta, R.P., Arora, M.K., 2002, GIS-based Landslide Hazard Zonation in the
Bhagirathi (Ganga)Valley, Himalayas, int. j. remote sensing, 23 (2), 357369.
Salih ZGR, (2006). Souk Sava ve Sonras Dnemde Kitle mha Silahlar ve
Silahszlanma abalar (SD Yksek Lisans Tezi)
Schein, T.,2001, GIS Methods for Monitoring Sustainable Development by Analysis of LandUse and Land Cover Changes in the Surroundings of Linkping (Sweden), Institut fr
Photogrammetrie und Fernerkundung Press, Technische Universitat Dresden,
Germany
Schneider, Eric, D. ve Sagan, Dorion, 2004, Into the Cool: Energy Flow, Thermodynamics,
and Life. Chicago: University of Chicago Press. ISBN 978-0226739366.
Schumm, S.A., Dumont, J.F., ve Holbrook, J.M., 2000, Active Tectonics and Alluvial Rivers,
Cambridge University Pres, Cambridge.
Schuster, R.L., 1996, Socio-economic Significance of Landslides, Landslide Investigation and
Mitigation, K.A. Turner and R.L. Schuster, Eds. Special Report, Transportation
Research Board, National Research Council, 247, 1235.
Schwadron, N. A., 2011, "Does the Space Environment Affect the Ecosphere?". Eos
(American Geophysical Union) 92 (36): 297-301.
Seluk Biricik, A. - 1985 : Sarayky (Konya) Civrnda Erozyon ve nlemleri. st. niv.
Ed. Fak. Cor. Bl. Cor. Derg. Say :1, s. 173 - 180. stanbul.
Seluk Biricik, A. - 1992 : 13 Mart 1992 Erzincan Depremi ve Dndrdkleri. izgi st
Derg. Say : 2, s 18 - 20, stanbul.
Seluk Biricik, A. - 1992 : Obruk Platosu ve evresinin Jeomorfolojisi. Marmara niv.
Atatrk Eitim Fakltesi Yayn No: 17, stanbul.
Seluk Biricik, A. - 1996 - 1997 : Senirkent de Su takn Afetleri. Marmara niv.
Marmara Cor. Derg. Say : 1, stanbul.
519
Seluk Biricik, A. - KURT, H. - 1998 - 1999 : 27 Haziran 1998 Adana - Ceyhan Depremi.
Marmara niv. Marmara Cor. Derg. Say : 2, s - 95 - 121 stanbul.
Seluk Biricik, A. - CEYLAN, M. A. - NL, M, - 1996 : 1 Ekim 1995 Dinar Depremi.
Bask : Yeni Asya Matbaaclk ve Yaynclk. stanbul.
Seluk Biricik, A., 2009, Fiziki Corafya-Jeomorfoloji ile Hidrolojinin Temel Prensipleri ve
Aratrma Yntemleri Cild-I. Gonca Yaynevi, stanbul.
Sellers, W. D., 1965, Physical Climatology. University of Chicago Press.
Sertel, Ferhat; (2010), Geici Grmezlie Farkl Bir Bak , http://www.
muhasebetr.com/yazarlarimiz/ferhatsertel/002/ , 11.12.2012
Sevda Akar (2013), Doal Afetlerin Kamu Maliyesine ve Makro Ekonomiye Etkileri:
Trkiye Deerlendirmesi, Ynetim ve Ekonomi Aratrmalar Dergisi Say:21
(2013)
Sharpe, C.F.S., 1938, Landslides and Related Phenomena, Colombiya Universty Pres, New
York.
Skempton, A.W., Hutchinson, J.N., 1969, Stability of Natural Slopes and Embankment
Foundations, 7th International Conference on Soil Mechanics and Foundadtion Eng.,
Mexico City, 3, 291-340.
Slaymaker, O., 1991, Field Experiments and Measurement Programs in Geomorphology,
A.A.Balkema, Rotterdam.
Smthson, P., Addsson, K. and Atknson, K., 2003, Fundamentals of the Physical
Environment. (3. bask).Routledge, London and New York.
Soeters, R. ve Van Westen C.J., 1996, Slope Instability Recognition, Analysis and Zonation,
Landslide Investigation and Mitigation, K.A. Turner and R.L. Schuster, Eds. Special
Report, Transportation Research Board, National Research Council, 247, 129177.
Sowers, G.B., Sowers, G.F., 1970, Introductry Soil Mechanics and Foundation, 3rd edition,
Mc Millan, New York.
Strahler, A. A. ve Strahler, A. N., 1992, Modern Physical Geography (4. bask). John Wiley
and Sons.
Strahler, A. N., 1957, Quantitative Analysis of Watershed Geomorphology. Transactions of
the American Geophysical Union 8 (6): 913920.
Strahler, A., ve Strahler, A., 2006, Introducing Physical Geography, John
Wiley&Sons,Inc., USA. Summerfield, A.M., 1999, Global Geomorphology,
Longman, London.
520
521
Temesgen, B., Mohammed, M.U., Korme, T., 2001, Natural Hazard Assessment Using GIS
and Remote Sensing Methods, With Particular Reference to the Landslides in the
Wondogenet Area, Ethiopia, Physics and Chemistry of the Earth, 26 (9), 665675.
Temiz, N.,2000, Bat Karadeniz Blgesi (Bartn, Karabk, Zonguldak Yrelerinde) Ktle
Hareketlerinin ve Bunlar Denetleyen Jeolojik ve Morfolojik zelliklerinin CBS ve
Uzaktan Alglama Yntemi le Karlatrlmas, Baslmam Yksek Mhendislik
Tezi, Ankara.
Tercan, Binali (2005), Afet Blgelerinde Yeniden Yerletirme ve skan Politikalar:
Doubayazt Afetzede Yerleim Alanlar Uygulama rnei, Ankara niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Doktora Tezi, Ankara-2008.
Tezer, Azime (2005), Acil Durum Ynetimi lkeleri, stanbul, T Yaynlar, T Afet
Ynetim Merkezi Yayn No:1, 2005.
Thompson, R. D. ve Perry A., 1997, Applied Climatology. Routledge London and New
York.
Tonbul, S., 1987, Heyelan Olaylar ve Karadeniz Ky eridinden rnekler, Jeomorfoloji
Dergisi, 15, 53-64.
Tonbul, S., zdemir, M.A., 1994, emigezek (Tunceli) Heyelan, Ankara niversitesi
Trkiye Corafyas Aratrma ve Uygulama Merkezi dergisi, 4,107-125.
Topu, Ferhunde Hayrsever, Biyolojik eitlilik Szlemesi: Mzakereden Uygulamaya,
Marmara Avrupa Aratrmalar Dergisi, Cilt 20, Say: 1, 2012, s58-59
http://dosya.marmara.edu.tr/avrupa/MJES/2012%20No1/B_YOLOJ_K_E_TL_L_K_S
_ZLE_MES_.pdf (Eriim 08. 08. 2014)
Topu, Pnar, Tarm Arazilerinin Korunmas ve Etkin Kullanlmasna Ynelik Politikalar,
T.C. Kalknma Bakanl, Uzmanlk Tezi, Ankara-Mart-2012
TOPRAKSU, 1972, Bat Karadeniz Havzas Topraklar, Topraksu Genel Mdrl Yayn,
Ankara.
Tozan, Celal; (2011), Kazalar ve Meslek Hastal Uygulamalar, Trkiye i
Sendikalar Konfederasyonu Yaynlar, Ankara.
Tuncay, Can ve mer Ekmeki; (2009), Yeni Mevzuat Asndan Sosyal Gvenlik
Hukukunun Esaslar, Legal Yaynclk, stanbul.
Trk Ceza Kanunu
Trk Medeni Kanunu
Trk Ticaret Kanunu
522
523
White, W.B., 1988, Geomorphology and Hydrology of Karst terranes New York Oxford
University Pres, New York.
Wieczorek, G.F., 1984, Preparing a Detailed landslide-Inventory Map for Hazard Evaluation
and Reduction, Bulletin Association of Engineering Geologists, 21 (3), 337342.
Wilson, J.P. ve Gallant, J.C., 2000, Terrain Analysis, John Wiley& Sons, Inc, USA.
www.igvenlii.net; naat Sektrnde Sal ve Gvenlii http://www.isguvenligi.
net/iskollari- ve-is- guvenligi/ insaat-sektorunde-is-sagligi-ve-guvenligi/
www.sgk.gov.tr; (2007), statistik Yllklar, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr /kurumsal/
istatistikler.
www.sgk.gov.tr; (2008), statistik Yllklar, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr /kurumsal/
istatistikler.
www.sgk.gov.tr; (2009), statistik Yllklar, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr /kurumsal/
istatistikler.
www.sgk.gov.tr; (2010), statistik Yllklar, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr /kurumsal/
istatistikler.
www.sgk.gov.tr; (2011), statistik Yllklar, http://www.sgk.gov.tr/wps/portal/tr /kurumsal/
istatistikler.
www.sgkrehberi.com; (2012), Geici Grmezlik denei Hangi Hallerde denir ve
artlar Nelerdir http://sgkrehberi.com/haber/94
www.trki.org; (2012), lm Sigortasndan Yaplan Yardmlar http://www.turkis.org.
tr/source. cms.docs/turkis.org.tr.ce/docs/file/olumaylik.pdf,
Yalnlar, ., 1968, Strktral Morfoloji I, Geniletilmi kinci Bask. Ta Matbaas, stanbul.
Yalnlar, ., 1969, Strktral Morfoloji Cilt II (geniletilmi 2.bask), stanbul niv.
Corafya Enstits Yay.29, stanbul.
Yalnlar, ., 1996, Strktral Jeomorfoloji, z Eitim Yaynlar, stanbul.
YASN Melikah, AHN Cenk Yaar (editrler): Kentsel Dnm Hukuku, stanbul
niversitesi, S.S. Onar dare Hukuku ve limleri Aratrma ve Uygulama Merkezi
Yaynlar 2013
Yergk, A. F., Akman, ., Keskin, ., peki, E., Mengi, H., Karabalk, N.N., Umut, M.,
Armaan, F., Erdoan, K., Kaymak, H., etinkaya, A., 1987, Bat Karadeniz
Blgesinin Jeolojisi I, Baslmam MTA Raporu, Ankara.
Yldrm, S., 2004, Zemin ncelemesi ve Temel Tasarm, Birsen Yaynevi, stanbul.
524
525