Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi

Frat University Journal of Social Science

Cilt: 18, Say: 2 Sayfa: 403-440, ELAZI-2008

15221532 TARHLERNDE MENTEE BLGES

YRKLER
The Yuruks in the Region of Menteshe Between 1522 and 1532
Behset KARACA
Sleyman Demirel niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Isparta.
karaca@fef.sdu.edu.tr
ZET
1522-1532lerde Mentee Sanca Yrklerin youn olduu yerlerdendir. Burada
yaayanlarn yarya yakn Yrk hayat yaamaktadr. 1522deki tahrirde 302 cemaat kaydedilmi
olup nfuslar 81657dir. 1532de ise 170 cemaat yazlm olup nfuslar 66525dir. 1522de vergi
hsllar 1111981 aka, 1532de ise 630356 akadr. 1532de Yrklerin says, nfusu ve
hsllarnn dk olmasnn sebebi sadece Padiah hassna tabi cemaatlerin kaydedilmesindendir.
Bu tarihlerde buradaki en mhim Yrk gruplar, Oturak Barza, Mukataa-i skender Bey, Kay,
Kzlca Keil, Horzum, Mukataa-i Yahi Bey, Kzlca Balkca, Divane Ali ve Gne Barza,
Karacakoyunlu, Sazak, Sekeki (?), Elsz, Balya Bolu ve Kozviran gibi cemaatlerdir. Dier
blgelerdeki Yrkler gibi buradakiler de Anadolunun Trklemesinde ve slamlamasnda
byk katk salamlardr. Ayrca Osmanl Beylii ile dier beyliklerin kuruluunda,
gelimesinde etkili olmulardr. Yine, beyliklerin en nemli itici gc ve dinamizmini meydana
getirmilerdir. Hayvanclk en nemli ekonomik etkinliklerini meydana getirmitir. Deve
yetitiricilii ve develeri tamaclkta kullanmalar, tuzlalarda almak, balk avlamak,
dokumaclk dier faaliyetlerindendir.
Anahtar Kelimeler: Mentee Yrkleri, Mentee Sanca, Mula, Osmanl, cemaat,
Aydn, Trkmen.
ABSTRACT
The Menteshe Sanjak was among the places which densely populated by the Yuruks
between 1522 and 1532. Nearly half of those living in this region had a Yuruks way of life. 302
communities were recorded in the census dated 1522, their population being 81657. 170
communities were recorded in 1532, their population being 66525. The amount of taxes collected
was 1111981 akce in 1522 and 630356 akce in 1532. The decrease of figures in 1532 resulted
from the fact that only the communities belonging to the Sultans has were registered. In the
related years, the most important groups of Yuruks were communities such as Oturak Barza,
Mukataa-i skender Bey, Kay, Kzlca Keil, Horzum, Mukataa-i Yahi Bey, Kzlca Balkca,
Divane Ali, Gne Barza, Karacakoyunlu, Sazak, Sekeki, Elsz, Balya Bolu and Kozviran. The
Yuruks in this region, like those in other regions, contributed greatly to the process of Anatolia
being Turkized and Islamic. In addition, they played a role in the organisation and development of
Ottoman Beylik and other Beyliks. Moreover, they provide Beyliks most important impulsive
force and dynamism. Raising livestock formed their prior economic activity. They had also other
activities like, raising camels, using camels in transportation, working in saltpans, catching fish
and weaving.
Key Words: Menteshe Sanjak, Menteshe Yuruks, Mugla, Ottoman, community, Aydn,

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

Turkmen.

GR
Bugn byk ounluu Mula ili snrlar ierisinde kalan Mentee Sancann
XVI. asrda Aydndan ine ve evresine, Denizliden Tavas kazas ve evresine kadar
uzanan geni bir alandan meydana geldiini grmekteyiz. Bu yzylda Mentee
Sancann kuzeyini Aydn, kuzey dousunu Ktahya, dousunu Hamid sancaklar,
gney ve bat snrlarn ise Akdeniz ile Ege Denizi oluturmaktadr 1 .
Mentee Sancann kaplad alann kuzeydousunda Trkiye ykselti
ortalamasnn bir hayli stnde olan dalar vardr. Bunun iin buras Trkiyenin nemli
engebeli ekilleri bulunan kesimlerinden birisidir. Dolaysyla kylarn fazla girintili,
kntl olmas bu blge dalarnn kyya paralel olarak inmesindendir. Blgenin alak
noktalarn ounlukla kylar tekil etmekte; ky ovalar ve nehir boylarn alvyon
dzlkler meydana getirmektedir. Mentee ve Beparmak Dalar, Mula ve evresinin
en nemli yeryz ekillerini meydana getirmektedir. Mulann Denizli ile arasnda
Sandaz Dalar, Burdur ile arasnda Gktepe Da ile Kap Da vardr. Blgenin en
yksek noktas olarak bilinen ve Toroslarn nemli yksekliklerinden Akda ve Dumanl
Da ise douda Antalya ile snrn izmektedir 2 . Bu corafi zellikleriyle blge
hayvanclk iin nemli imknlar sunmu ve blge insannn nemli geim kayna daima
hayvanclk olmutur.
Bu blgedeki Trklerin Anadolunun birok yerinden daha nce buralarda yer
almaya baladn ve blgenin demografik yapsnda Bizansllarn baz uygulamalarnn
da etkisi olduunu grmekteyiz. Mesela, Bizans imparatoru Johannes Vatatzes (1222
1254) Hristiyanlatrlm olmalar muhtemel olan ve 10000den daha az olmayan
Kuman Trkn, kadnlar ve ocuklar ile birlikte, gebe bir hayat srdkleri
Trakyadan kaldrp ksmen asker kyller olarak (sipahi) Avrupa tarafna fakat bilhassa
Anadoluda Menderes vadisine ve Firikyaya hudutlu olarak yerletirmitir 3 . Daha
1

Anadolu Eyaletindeki sancaklar ve Mentee Sancann snrlar ile ilgili olarak u defterlerdeki
haritalara bkz. 166 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), Ankara 1995; 438
Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), I, Ankara 1993.
2
Ekrem Uykucu, leleriyle Birlikte Mula Tarihi (Corafya ve Sosyal Yap), stanbul 1983, s. 15
18; Bu blgenin corafi zellikleri hakknda daha geni bilgi iin bkz. Paul Wttek, Mentee Beylii,
(ev. O. . Gkay), Ankara 1986; Talip Ycel, Trkiye Corafyas, Ankara 1987, s. 8594; Hseyin
Saraolu, Akdeniz Blgesi, stanbul 1989.
3
Paul Wittek, Ayn eser, s. 13; Bizansn Trklerle mcadelesi ve baz Trk gruplarndan istifade
etmesi konusunda daha fazla bilgi iin bkz. In Demirkent, Ioannes Knnamosun Historias (1118
1176), Ankara 2001; Anna Kommena, Alexad Anadoluda ve Balkan Yarmadasnda mparator Alexias
Kommenos Dneminin Tarihi Malazgirtin Sonras, (ev. Bilge Umar), stanbul 1996.

404

15221532 Tarihlerinde Mentee...

sonraki zamanlarda Moollarn tazyikinden, hele onlarn vergi arlndan kurtulmak

isteyenler hudutlarn himayesine snmakta, bunlarn arasnda siyasi sebeplerden dolay
kendilerini Moollara kar emniyete almak arzusunda olan idareci ricali de
bulunmaktadr. Bu suretle hudutlar artk idareye ehliyetli ve bu sahada yetimi, siyasi
ehemmiyeti olan unsurlara da malik olmutur. Btn bunlar Bizans mdafaa hatt
zerindeki tazyikin mthi surette arttn gstermitir. Trklerin ilerleyii
Karadenizden Akdenize kadar btn sahada denizden beride baarl olmutur. 1300de
yani bu kavimler kprdanmasnn balangcndan daha yarm asr gemeden btn Bat
Anadolu etnik bakmdan oktan Trkler tarafndan doldurulmu olduu gibi, siyasi
cihetten de Trk olmutur 4 .
Bu blgede daha sonra Mentee Beyliini kuran Trkmenler grlmektedir.
Bunlar XIII. asrn ikinci yarsnda Karya blgesinde znik mparatorluu zamannda
Meri tarafndan ieri doru sahil ile Denizli dalar arasnda yerleerek bu beylii
kurmulardr. Mentee Beyliini kuran Trkmenler Seluklularn ellerinde bulunan
Pamfilya gibi Likya kylarndan deniz yoluyla bu havaliye gelmilerdir. Nitekim beylie
ad verilmi olan Mentee Beyin Sahil Beyi Mentee diye zikredilmesi bunu
kuvvetlendirmektedir. Karya blgesi 1261den itibaren Trklerin istilasna uramtr.
Mentee Beylii Karyann tamam ile Likyann bir ksmn yani bugnk Finike
taraflarn Hamid oullarna geinceye kadar idarelerinde tutmutur. Mentee oullar ve
bu blgedeki Trkler mkemmel donanmalar sayesinde etrafa aknlar yapmlar ve bir
ara Rodos adasn bile ellerine geirmilerdir. Bunlar kuvvetli donanmalaryla lzumu
halinde Msr sultanlna ve Aydn oullarna da yardm etmiler, Milas ve Balat
limanlar sayesinde de mhim gelir temin etmilerdir. Nitekim Mentee Beyliinin
Milas, Mula, Pein ve Balat ehirlerinde bu dnemde medreselerinin olmas sosyal ve
kltrel ynden de nemli bir durumda olduklarn gstermektedir 5 .
Blgede ilk Osmanl fethi muhtemelen Balatn 138990 knda ele geirilmesiyle
balam, fakat beyliin geri kalan yerlerini Mentee Beyi Ahmed Gazi 1391de lnceye
kadar idareye devam etmitir. Bylece bu blgenin tamamnn 1391lerde zapt edildiini
syleyebiliriz 6 . Mentee Beylii topraklar, 1402deki Ankara Savandan sonra Timur
4

Paul Wittek, , Ayn eser, s. 1517.

. Hakk Uzunarl, Anadolu Beylikeri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1984, s.
7082; Mentee isminin menei konusu tam anlamyla zlemese de genelde beylii kuran beyin
isminden geldii kabul grmektedir (Bkz. Paul Wittek, Ayn eser, s. 2729, 5152. Ayrca bkz. Ekrem
Uykucu, Ayn eser, s. 5663).
6
Paul Wittek, Ayn eser, s. 86.
5

405

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

tarafndan Mehmed Bey ile olu lyas Beye verildii iin bu beylik tekrar kurulmutur.
Daha sonra II. Murad buray 1424de Osmanl Devletinin snrlar ierisine katmtr 7 .
Mentee Beylii ailesi ve ileri gelenleri ile dier beyliklerin beyleri ve ileri gelenlerinin
ou Osmanl idaresine alnmtr. Onlara, nceleri kendi topraklarndan bir ksm
zerinde hkim olma hakk verilmi, sonralar giderek bu durum mlk veya tmar sistemi
erevesinde bir takm ykmllkleri de beraberinde getirerek genel uygulamalara dhil
edilmitir. Nitekim onlarn bir ksmnn daha sonraki devirlerde bir Osmanl sancakbeyi
olarak istihdam edildikleri grlmektedir 8 . Bunun sebebi hanedan ile eski beyliklerin
halkn yaknlatrmak, tepkileri dengelemektir. Beyliklerin adlarnn deitirilmeden Bat
Anadoludaki sancaklara verilmesinde de benzeri maksat dnlmtr 9 . Mentee
Beylii topraklar Osmanllar zamannda sancak olarak idare edilmi ve Anadolu
Beylerbeyliine balanmtr 10 . Bu Osmanl sanca, beylie nazaran arazi bakmndan
baz toprak kayplar ile biraz deiiklik gstermesine ramen bu ok byk bir farkllk
deildir 11 . 1393 senesinde kurulan Anadolu Vilayeti, 1522 tahririnde ve 1530da 17
sancaktan ibarettir ki, 12 bunlardan biri de Mentee Sancadr. Mentee Livas, Pein,
ine, Balat, Milas, Bozyk, Mula, Mazun, Tavas, Kyceiz, Prnaz, sravalos ve Meri
kazalarndan meydana gelmektedir 13 . Bu blge ehir ve ky kltrnn yannda nemli
oranda Yrklerin yaamas iin elverili alanlar salamaktadr.
1. 15221532 Tarihlerinde Mentee Blgesi Yrkleri
a- Mentee Blgesi Yrklerinin sim Almalar ve Bunlarla lgili Baz
Tabirler
15221532 tarihlerinde bu blgede youn bir Yrk grubunun yaad

. Hakk Uzunarl, Ayn eser, s. 77, 81.

8
Feridun M. Emecen, Osmanllar ve Trkmen Beylikleri (13501450), lk Osmanllar ve Bat
Anadolu Beylikler Dnyas, stanbul 2005, s. 55, 63.
9
Feridun M. Emecen, Gazaya Dair XIV. Yzyl Kaynaklar Arasnda Bir Gezinti, lk
Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas, stanbul 2005, s. 99.
10
Mentee Sanca zamannda 2000 cebeli karmaktadr. Bunlar ehirlilerin, kyllerin ve
Yrklerin verdii askerlerden olumaktadr (Paul Wittek, Ayn eser, s. 111).
11
Paul Wittek, Ayn eser, s. 105.
12
Orhan Sakin, Anadoluda Trkmenler ve Yrkler, stanbul 2006, s. 2730.
13
Bu kazalarn yerleri ve zellikleriyle ilgili olarak daha fazla bilgi iin bkz. Ekrem Uykucu, Ayn
eser, s. 7296; Paul Wittek, Ayn eser, 110131; Bugn Mulann Fethiye ilesi birok kaynakta Mekri,
Makri eklinde gemektedir. Fakat yre halk, bu ismi kendi aralarnda Trkeletirmi ve Meri demeye
balamtr. Biz de bu kullanma dayanarak almamzda Mekri veya Makri yerine Meri ismini
kullandk.

406

15221532 Tarihlerinde Mentee...

grlmektedir. Tapu Tahrir Defterleri bize bu konuda yardmc olmaktadr 14 . XVI. asrda
Osmanl Devletinde nemli oranda Yrk vardr. Bunlarn da mhim bir ksm Anadolu
Beylerbeyliindedir. Bilhassa burada asl younluk Ankara, Ktahya, Mentee, Aydn,
Saruhan, Teke ve Hamid sancaklarndadr 15 . Bu sancaklar ierisinde ise Mentee Yrk
nfusu ve says itibariyle en youn olandr. Tapu Tahrir Defterlerinde Menteedeki
Yrklerden bahsederken dier birok yerde olduu gibi cemaat, Yrk, konar-ger,
Trkmen ve tir gibi ifadeler kullanlmtr. Bunlar arasnda ksmen belirli farklar sz
konusudur. Fakat ou zaman ayn anlamda kullanldklar iin bu farkllklar ortaya
koymak ise olduka g olmaktadr 16 .
14

TD 166 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri, s. 481574; BOAde bulunan TD 166
numaral bu defter, 1530 tarihli olmasna ramen muhtemelen 1522lerde yaplan tahririn sonularndan
istifade etmek suretiyle meydana getirilmitir. Ayn ekilde yine 1530 tarihli olan TD 438 numaral defter
de 1522lerde yaplm olan tahriri temel alarak hazrlanmtr. Hamid sancann has, zeamet ve tmarlar
iin TD 121in esas alnd, Hamid sanca kanunnamesinin de her iki defterde bulunduu
grlmektedir. Ayrca Ynetim birimleriyle, ky ve mezrealarn saylar ve hsllar da birbirini
tutmaktadr. TD 121, 1522 tarihli olduuna gre 1530 tarihli olan defterler (TD 438 ve TD 166) 1522
tahrirleri esas alnarak hazrlanmtr. Yine bu konuyu Teke ve Alaiye Sancaklarnn getii TD 107 ve
TD 166 numaral defterler arasndaki ilikiden anlamak mmkn olmaktadr. TD 107 ve TD 166daki
ynetim birimleri ve ky saylar ile hsllar birbirini tutmaktadr. TD 107 numaral defterdeki kaytlar
1521 ve 1535 tarihleri arasn kapsamaktadr. Fakat bu tahrir, dier blgelerdeki tahrirleri ve Kanuninin
baa gemesiyle birok yerde tahrir yaptrdn gz nnde bulundurduumuzda 1522 yllarnda
yaplm olmaldr. Biz bu duruma dayanarak TD 166 numaral defter 1530 tarihinde tutulmu olmasna
ramen defterin tutulmasnda esas alnm olan 1522 tahririni ve 1522 yln deerlendirmede
kullanacaz. (Zeki Arkan, XV-XVI. Yzyllarda Hamit Sanca, zmir 1988, s. 1011; Behset Karaca,
XV. ve XVI. Yzyllarda Teke Sanca, Isparta 2002, s. 1718); TD 176 numaral Mufassal-Yrkan
defterinin 1 ile 140. sayfalar aras Mentee sancana ait olup H. 939 (1532) tarihlidir. Defterin 1.
sayfasnda Cemaat-i Oturak Barza, hassa-i Padiah- alempenah an yrkan- liva-i Mentee sene
939 kayd dlmtr (TD 176, s. 1).
15
Halil nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, stanbul 2000, s. 7172;
H. nalck, The Yrks: Their Origins, Expansion and Economic Role, The Middle East and the Balkans
under the Ottoman Empire Essays on Economy and Society, Bloomngton/USA 1993, s. 103106; Behset
Karaca, XVI. Asrda Bat Toroslarda Gney Bat Anadolu) Yrkler, Uluslar aras Denizli ve evresi
Tarih ve Kltr Sempozyumu Bildiriler I, Ocak 2007 Denizli, s. 111124.
16
Trkmen tabiri nceden muhtelif Trk kavimleri arasnda siyasi olarak kullanlan ve bilahare
Ouzlarn Mslman olanlarna verilen kavmi bir tabirdir. Osmanl dneminde Trkmen ad daha ok
Anadolunun orta ve dou blgesindeki gebeleri ifade etmek iin kullanlmtr. Yrk ad da daha
ziyade Anadolunun bat blgesindeki ve Balkanlardaki gebeleri ifade etmektedir. Fakat bu tabirleri
kullanldklar saha itibariyle birbirinden kesin izgilerle ayrmak mmkn deildir. Konar-ger tabiri
ise onlarn hayat tarzn en iyi aklayan ifadedir. Tir ifadesi de gebe grupta cemaatin alt birimini
ifade etmektedir (lhan ahin, Gebeler, Osmanl, IV, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s. 132141). Bu ifadeler zamanla e anlaml olarak birbirinin yerine kullanlmaya balamtr. Yrk, Trkmen,
Konar-ger, tir ve benzeri tabirlerle ilgili olarak daha fazla bilgi iin bkz. Erdal Aksoy, Yrk ve
Trkmenlerin Sosyo-Kltrel Yaps (Krkkale Karakeili Aireti rnei), (Yaynlanmam Doktora
Tezi), Hacettepe niversitesi S.B.E., Ankara 2001, s. 59-60; Selahaddin etintrk, Osmanl
mparatorluunda Yrk Snf ve Hukuki Statleri, DTCFD, II, Ankara 1943, s. 107-108; Mehmet
Erz, Yrkler, stanbul 1991, s. 15-24.

407

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

Baz aratrmaclar tarafndan, l veya ulus ad altnda gruplandrlan konargerler, srasyla boy (kabile), airet, cemaat, oymak, mahalle, oba (aile) eklinde
blmlere ayrlmlardr. Bazlar da airet ve alt kavramlar daha ayrntl ve farkl bir
ayrma tabi tutmulardr. Mesela, Sencer Divitciolu, Ziya Gkalp, lhan ahin ve Tufan
Gndz bunlardandr. Ziya Gkalp: Ayal (akav), ocak, soy, yarm tire, tire, blk (amar),
boy, il ve uruk; Divitiolu: Aile, ou (airet), oba, tire, alt-boy, boy, ok, konat ve
budun; ahin ve Gndz: Aile, oba (mahalle), oymak, tir, cemaat (airet), kabile ve boy
(taife) olarak snflandrmlardr 17 .
Burada en dikkati eken konu, ou yerde olmayan tirlerden bahsedilmesidir 18 .
Byk cemaatlerin ou tirlere ayrlmtr. Yani tir bir cemaatin alt birimini tekil
etmektedir. Mesela, Tir-i Bali Barzas an Cemaat-i Oturak Barza gibi ifadelerle byk
ve nemli bir cemaatin alt kolu olduu belirtilmitir. ok az miktarda da bamsz olarak
yani hibir cemaate bal olmadan Tir-i Ahi Evren, Tir-i Ahmed v. Aydn gibi
zikredilmitir. Fakat byk ounluu Cemaat-i Oturak Barza, Kay, Mukataa-i
skender Bey, Kzlca Keil, Horzum, Mukataa-i Yahi Bey, Divane Ali ve Gne Barza,
Karacakoyunlu gibi nfusa byk ve Osmanl Devletinde ve blgede nemli bir etkiye
sahip olan Yrklere tabi olarak yani alt birimi olarak belirtilmilerdir. Tirlerin ald
isimlerin byk ounluu insan ismidir. Yani byk ihtimalle o cemaatin ileri gelenleri
17

Mesela, Sencer Divitciolu aadaki gibi bir sralama ve aklama getirmitir; 1.Aile: Bir adrda
yaayan dede, nine, baba, ana ve bekr ocuklar 2-a-Ou (clan, airet): Ayn urua bal yakn akrabalar
birlii. Amca, kardeler, onlarn karlar ve yeenler. b-Oba: Oularn beraberce kurduklar iktisadi birim. 3Tire: Tire>Tirek>Direk gibi tirden tretilmi ayn kesiden olan oularn (obalarn) sosyal birlii. Tire,
Trkmen lehesinde alt-boy demektir. 4. Alt-boy (sab-tire): Tirelerin boy iinde kurduklar zgl birleimler.
5. Boy (tribe, kabile): Btn tireleri kapsayan sosyal birlik. 6. Ok (Moolca ulus, federasyon): Siyasal boy
birlikleri. 7. Konat (band): Deiik oulardan ayrlp kurulan kk sava lek. 8. Budun (Kavim, halk):
nceleri boy birlii olarak kullanlan, fakat ayn zamanda halk demek olan terim (Erdal Aksoy, Ayn tez, s.
137140. Sencer Divitiolu, Osmanl Beyliinin Kuruluu, stanbul 1996, s. 28. Ayrca bkz. B. Karaca, Ayn
bildiri, s. 113).
18
Konar-ger bir grupta cemaatin alt birimini tekil eden tir ad daha ok Anadolunun bat
blgesinde Mentee ve Isparta civarnda yaayan konar-gerler tarafndan kullanlmakta ve bir oba, mahalle
veya oymaktan daha fazla nfusa sahip bulunmaktayd. Esasnda Farsa bir kelime olan tir, ok, fiek, kurun
ve direk anlamna gelmektedir. Yine bu tabir randaki baz gebe gruplar arasnda sosyal bir kurum olarak
kullanlmaktadr. Ayrca, Ouzun manas Oklar veya Oymaklar demektir. Ok, Oymak manasnda Bat
Gktrklerinde kullanlmtr. Bat Gktrk topluluu on boydan gelmektedir. Kaanlar on boyun boy
beylerine birer ok vermilerdir. Sonralar her ok bu boylardan birini ifade etmitir. Bylece on boya On Ok
denilmitir. Verilmi olan oklar onlarn kaana ve devlete tabi olduklarn ve onun idaresinde bulunan
kimseleri temsil eden sembol olarak kullanlmtr. Yani ok tabilii, bamll ifade etmekte, yay hkimlik,
metbuluk manasna gelmektedir. te bu blgedeki Yrkler arasnda ok kelimesi anlamnda kullanlan tir
devletin bunlara hakim olduunu ve bunlarn da tabiliini ifade etmi olmaldr (E. Aksoy, Ayn tez, s. 139.
brahim Olgun-Cemit Drahan, Farsa-Trke Szlk, Ankara 2005, s. 100. Faruk Smer, Ouzlar
(Trkmenler) Tarihleri-Boy tekilat-Destanlar, stanbul 1992, s. 14, 20. Ayrca bkz. B. Karaca, Ayn bildiri).

408

15221532 Tarihlerinde Mentee...

veya kethdasnn ad bu isimlendirmede etkili olmutur. Ayrca bulunduklar blgenin

ve mevkiinin ad, kullandklar eya, ekonomik faaliyetlerinin de etkili olduunu
grmekteyiz. Burada birok cemaatin alt blmlerinin tir olarak kaydedilmesi devletin
bunlar daha iyi kayt altna alma, kontrol etme, belirli kiilerin sorumluluuna sokma
dncesinin rndr. nk Mentee Sanca Yrklerin youn bir ekilde bulunduu
bir yer olduu iin byle bir uygulamaya gidilmi olmaldr. Bunlarn byklklerinin de
birbirine yakn olmas paralanarak byle bir uygulama yapldn gstermektedir. 19 .
Genellikle Anadolu Eyaletinde ve buna bal olarak Hamid, Teke ve zelikle de
Mentee Sancanda grlen Perakende Yrk taifelerinin bulunmas, kk ve tam
anlamyla mteferrik olmalar merkezi otoriteye balama, iktisaden istedii gibi
faydalanma dncesinin bir rndr. Yine bu balamda, Osmanl Devleti, mukataa
hanesi ve has reayas statleri iinde kendisine balad Yrk topluluklar ile yerleik
halk arasnda bir uyum salayabilmi ve devlet ile sipahi, sipahi ile reaya arasnda teke
tek iliki demek olan tmar sistemini kurup yaatabilmitir. Hatta bu uyum ierisinde
XVI. yzyln ortalarna kadar birok Yrk grubunun kendiliklerinden yerleik hayata
getikleri grlmektedir 20 . 1522de bu blgedeki Yrkler ierisinde belirli bir kazaya
bal olarak yazlmalarna ramen Mulada, Balatda, Ayasluda mtemekkindirler,
Peinde, zmirde ve emede sakindirler gibi ifadelerin olmas bunlarn perakende
olduklarn ve farkl kazalara hatta sancaklara geerek oralarda da yaadklarn
gstermektedir 21 .
Mentee Blgesindeki Yrklerin bir ksm Ouz boy ismi almtr. Eymir, Kay,
Alayundlu, Bayndr, dir, Kara ve Kzlca Keil gibi Yrkler bunlardandr. Ouz boy
ismine sahip Yrklerin yannda bir ksmnn, corafi saha olarak bulunduklar yerlere,
siyasi bir hviyete sahip olan beyliklerin bakiyeleri olmalarna, meskn olup
olmamalarna, gebe kltrnn bir neticesi olarak kullandklar eyalara (ardak, ark
gibi), itimai ve iktisadi faaliyetlerine (kalburcu, kreci, zifti, yayc, ellici, deveciyan,
oduncuyan, tuzcuyan, boyac, eskici, demirci, erbeti, eyerci, kamac, bezirgnc,
limoncu gibi), yetitirdikleri hayvan ve tabi olduklar boya gre (Karacakoyunlu, Kara
Keili, Kzlca Keil, Kay, Srlu), bal bulunduklar tmar, has veya vakflara,
airetlerin hayat tarzna gre (Yukar Barza, Oturak Barza, Ger Barza, Gne Barza) 22
19

Tirlerin isimleri ile ilgili olarak bkz. Tablo 23.

E. Aksoy, Ayn tez, s. 109.
21
TD 166 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri, s. 481574; TD 176, 1140; Tablo 3.
22
Barza: Vcudunun yars beyaz yars kara olan kei anlamna anakkale ve Gelibolu civarnda
kullanlmaktadr (Trk Dil kurumu, Derleme Szl, II, Ankara 1993, s. 536). Balkca ky ile Yorga
20

409

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

bal bulunduklar idari gruplara gre, boy-beyi ailesi ile byk lde kethdalarnn
adlarna ayrca, cemaat ihtiyarlarnn, ileri gelenlerinin veya muteber kimselerinin
adlarna istinaden isimlendirildikleri grlmektedir 23 .
Mentee Sancandaki cemaatler arasnda mukataa 24 ismiyle kaydedilmi
cemaatlere de rastlamaktayz. Mesela, Mukataa-i skender Bey cemaati bu blgedeki
Yrk gruplarnn en nemlilerinden birisidir ve birok tirlerden meydana gelmektedir.
Yine Mukataa-i Yahi Bey burada bu tarzda kaydedilen cemaatlerdendir. Ayrca
Mukataa-i Tavas ve Cemaat-i Mukataa-i Kseyin (?) de vardr.
b- Mentee Blgesi Yrklerinin Nfusu
Menteede 1522de 548 ky, 302 cemaat ve 36 mezraa kaydedilmitir. 1532de
ise 170 cemaat yazlmtr. Fakat bu say sadece padiah hassna dhil olan Yrkleri
gstermektedir. Bu rakamlardan da anlald gibi burada 1522-32de konar-gerlik
hkimdir. 1522 tarihinde Menteede toplam 15861 hane, 5663 kara, 1117 mcerred, 247
muaf kaydedilmitir 25 . Buradan elde edilen sonuca gre 26 (15861 hane + 247 muaf =
ky arasnda Roma dnemine ait baz kalntlar vardr. Romallar dneminde bu blgeye Barza
denilmektedir (www.balkca.somee.com).
23
Bkz. Tablo 23.
24
Mukataa, kesim manasn tamakta olup, geliri kimseye dirlik olarak verilmeyip, dorudan devlet
hazinesine alnan vergi ve gelir kaynaklarna denmektedir. Ayrca mukataa usul, Osmanl maliyesinin bir
vergi toplama biimidir. Tmar sisteminin uyguland her yerde merkez hazinesinin nakit ihtiyacn
karlamak iin memleketin en zengin vergi ve gelir kaynaklar mukataa olarak ayrlmtr. Bunlar cizye,
anam, damga, bac, ihtisap, boyahane, baz byk Yrk gruplar ve btn bir ky veya ky iinde baz
kesimler mukataaya kaydedilmilerdir. Mukataa statsnde yazlan ahslar ift, nim ift, bennak resimleri
yerine vergi olarak kararlatrlm olan belli bir miktar demektedirler. Ancak bu tatbikat daha ziyade XV.
asrda olmutur. XVI. asrda mukataa hanelerine dhil olanlar da dier kyller gibi ift resmini demeye
balamlardr. XVI. asrda ise mukataa hanelerinin de tmara evrilmi olduu grlmektedir. Ancak bunlar
Tahrir Defterlerine yine mukataa olarak gemilerdir. Muhtemelen buradaki mukataa yazlan cemaatlerde
de ayn durum sz konusudur (Mbahat S. Ktkolu, XVI. Asrda Tavas Kazasnn Sosyal ve ktisadi Yaps,
stanbul 2002, s. 47; Mehmet Ali nal, Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta 2002, s. 167).
25
Tapu tahrir defterinde verilmi olan toplam rakamlarla bizim bulduumuz rakamlar birbirini
tutmamaktadr. 1522 tarihinde defterde toplam, 381 cemaat, 15910 hane, 5666 kara, 1113 mcerred, 249
muaf kaydedilmitir. Biz nfus hesaplamalarnda ve deerlendirmede bunu deil kendi bulduumuz
rakamlar dikkate alacaz.
26
Hesaplamalarda hane deyiminden yola klmtr. Hanenin bir nfus nitesi olarak ifade ettii
kii says konusunda ise bir fikir birlii sz konusu deildir. Bugne kadar yaplan aratrmalarda en ok
Barkan tarafndan ortaya atlan 5 rakam kullanlm ve Barkan rnek alnmtr (Barkan, Tarihi
Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat Mecmuas, X, stanbul 1953, s. 12 vd.; Ayrca bkz.
F. Emecen, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara 1989, s. 55; Halime Doru, XVI. Yzylda Eskiehir ve
Sultann Sanca, stanbul 1992, s. 52-53; smet Mirolu, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas (15201566), Ankara 1990, s. 141-143); Bununla birlikte, coraf ve sosyal artlar da gz nnde bulunduran
M. Ali nal, hane birimini 7 kii olarak kabul etmitir (M. Ali nal, XVI. Yzylda Harput Sanca
(1518-1566), Ankara 1989, s. 63-64). Biz ise umumi olarak kabul gren 5 rakamn deerlendirmede
kullanacaz.

410

15221532 Tarihlerinde Mentee...

16108; 16108 x 5 = 80540; 80540 + 1117 mcerred= 81657) 81657 kii Yrk hayat
yaamaktadr. Sz konusu tarihte toplam sancak nfusu ise 49711 nefer, 34642 hane,
1351 muaf, 11124 kara, 2528 mcerred, 64 gebrandan meydana gelmekteydi. Bu
verilerden hareketle sancakta 1522 tarihinde (34642 hane + 1350 muaf = 35993; 35993 x
5= 179965; 179965 + 2528 mcerred = 182493 kii) yaklak olarak 182493 kii
yaamakta idi ki bunlarn 81657si yani yaklak % 45i Yrk hayat srmekteydi.
Dolaysyla sancakta yaayanlarn yarya yakn konar-ger olup hemen hemen sancan
btn kazalarna dalm durumdaydlar.
1532 tarihinde ise Mentee sancanda 13124 hane, 7640 bennak, 2422 kara, 1845
ift, 1089 nim ift, 181 muaf zmre kaydedilmitir 27 . Buradan hareketle mezkr tarihte
Yrklerin nfusu (13124 hane + 181 muaf =13305; 13305 x 5 = 66525) 66525 kii
olarak hesaplanmaktadr. Yine buradaki rakamlarda zikredilen tarihte sadece padiah
hassna bal Yrklerin olduunu gz nnde bulundurmamz gerektiini hatrlamalyz.
Ayn tarihlerde padiah hassna tabi olmayan Yrkler de hesaplamaya katlrsa bu say
tahminen % 3040 civarnda artm olacaktr. nk 1522 ve 1532 tarihlerinde yani her
iki tahrirde de geen Yrklerdeki artlara baktmzda bu ortaya kmaktadr 28 .
c- Mentee Blgesindeki nemli Yrk Gruplar
1. Ouz Boy smini Tayan Yrkler
Faruk Smer, Tahrir defterlerinde geen Ouz boy isimlerini tayan cemaatler ve
yer adlarndan hareketle 24 boydan 23nn Anadoluya gelmi olduunu kesin olarak
ortaya koymaktadr. Esasen Hazar-tesi Trkmenlerinin meydana gelmesinde birinci
derecede amil olan Salur, avuldur (avundur), Karkn, Eymr, dir ve Yazrlardan
bilhassa ilk drdnn Anadoluda kuvvetli bir varlk gsterdiini sylemekte, hatta
27

1532 tarihinde deftere gre toplam, 13124 hane, 7719 bennak, 2454 kara, 1862 ift, 1089 nim
ift, 181 muaf zmre kaydedilmitir. Fakat biz kendi bulduumuz rakamlar hesaplamalarda kullanacaz.
28
Halil nalck tarafndan 15201535 tarihlerinde Menteede 19219 hane halknn Yrk olduu
belirtilmitir. Bizim bulduumuz rakamlara Msellem iftliklerindeki Yrkleri de dhil edersek
muhtemelen nalckn rakamlarna yaklalacaktr. nalck yine 15701580 tarihlerinde Menteede
16912 hane Yrk olduundan bahsetmektedir. Ayrca 15201580 arasndaki genel nfus artnn % 42,
gerlerdeki nfus artnn ise % 52 civarnda olduunu belirtmektedir. Bu art doal byme hznn
yksekliiyle deil doudan sregelen glerle aklamaktadr. Yine XVI. yzylda btn Akdeniz
dnyasnda bir nfus art sz konusudur. Muhtemelen Mentee Yrklerinin 1522 ile 1532 arasndaki
nemli orandaki artnn sebeplerini de bu dorultuda grmek gerekmektedir. nk baz Yrk
gruplarnda mhim oranda bir art sz konusu olmutur. 1583 tahririnde ise yine nalckn verilerine
yakn bir durumun sz konusu olacan tahmin etmekteyiz (Halil nalck, Ayn eser, s. 7172; Yunus
Ko, Osmanl mparatorluunun Nfus Yaps (13001900, Osmanl, IV, Yeni Trkiye Yaynlar,
Ankara 1999, s. 451545; TK. KKA 110, s. 2/b-48/b).

411

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

bunlardan Salur, Eymr ve Karknlarn Anadolunun isknnda birinci derecede rol

oynadn belirtmektedir. Yine Hazar-tesi Trkmenlerinin meydana geliinde amil
olduklar anlalan Kay, Bayndr ve Be-Dillilere gelince, bunlardan Kaynn
Anadolunun fetih ve isknnda en mhim rol oynad ifade edilmektedir. Ayrca
Peenek, Yva, Bdz, Dodurga, Kzk ve Ala-Yundlularn Anadoluda dier boylara
nazaran biraz daha az bulunduklarn belirtmektedir. Yine ona gre, XVI. yzylda
Anadoluda en fazla yer ismi geen boylar srayla; Kay, Avar, Knk, Eymr, Karkn,
Bayndr, Salur, Yreir, epni, dir, Bayat, Ala-Yuntlu ve bunlar dier boylar takip
etmektedir. XV. ve XVII. yzyllarda Anadoluda ve hatta randaki boylardan
biroklarnn Avar, Bayat, Der, avundur, Salur, Eymir, Bayndr gibi, daha ziyade
Trk boylar arasnda ahs ismi eklinde kullanldnn grlddr. u da bilinmelidir
ki Osmanl devrinde Anadoluda kylerde ve ehirlerde Ouz boy ismini tamayan
yerleik veya konar-gerler de Ouz boylarndan gelmektedir. Bizim burada
bahsettiimiz bu dneme kadar Ouz ismini devam ettirenleri kastetmemizdir. Yine
deinilmesi gereken bir konu da her Ouz boyu yerletii yere kendi adn vermemitir.
XVI. yzylda en byk Kay oyma Denizlinin kuzeyinde yaamaktayd. kinci
kalabalk Kay teekkl Mentee sancandayd. Mentee Kaylar dorudan doruya
Denizli Kaylarnn bir paras olsa gerektir29 . XVI. yzylda Menteede Kay Yrkleri
ve onun alt kollar haricinde alt tane Kay isimli ky vardr. Bunlarn ikisi Balat dierleri
ise Kyceiz, Meri, ine ve Prnaz kazalarndadr 30 . Menteede bulunan Kay
Yrklerinin ayrnts ise u ekildedir:
Kay: Kay Yrkleri de Mentee Sancandaki nemli Yrk grubunu
oluturmaktadr. Kaylar, Menteenin haricinde Anadoluda Adana, Sis, Nide, Ankara,
Ktahya, Hamid, Kengiri, Hdavendigar, Kastamonu, irmen ve Paa sancaklar gibi
birok yerde yaamaktadr 31 . Bunlar Menteede 1522 ve 1532de 13 tir ve alt gruba
ayrlmlardr. 1522de 599 hane, 250 kara, 53 mcerred ve 11 muaftan meydana
gelmektedir. Hsllar da 30000 akadr. 1532de ise 942 hane, 488 bennak, 212 kara 32 ,
141 ift, 110 nim ift ve 28 muaftan olumaktadr. Hsllar ise 31090 akaya kmtr.
Grld gibi hslda ve nfusta nemli bir art meydana gelmitir. Kay Yrkleri ve
29
Faruk Smer, Ayn eser, s. 173177, 327. Ouzlar, Ouz boy tekilat ve Ouz boylar ile ilgili
olarak daha fazla bilgi iin bkz. Tufan Gndz, Ouzlar/Trkmenler, Trkler, II, Yeni Trkiye
Yaynlar, Ankara 2002, s. 263276.
30
Faruk Smer, Ayn eser, s. 305306.
31
Cevdet Trkay, Babakanlk Arivi Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oymak, Airet
ve Cemaatler, stanbul 2005, s. 42829. Ayrca bkz. Tablo 23.
32
1532 tarihinde defterde toplam, 486 bennak, 205 kara kaydedilmitir.

412

15221532 Tarihlerinde Mentee...

dier Yrklerdeki art az nce deindiimiz gibi doudan batya olan gler, baz
perakende Yrklerin kaydedilmesi ve XVI. asrda genel Akdeniz dnyasndaki nfus
artyla izah olunabilir 33 .
Kzlca Keil: Dier nemli bir Yrk grubu Kzlca Keildr. Bunlar da
Kaylarn bir paras olsa gerektir. Konar-ger yrkan taifesinden olan Kzlca
Keiller, Menteenin haricinde Biga, Ktahya, Mara, Adana, Tarsus, Sis, el, Nide,
Hdavendigar, Erzurum ve Karasi sancaklarnda da grlmektedirler. Ayrca burada
Kzlca Keil ile beraber Kara Keili Yrkleri de bulunmaktadr 34 . Kzlca Keiller,
Menteede 1522 ve 1532de 8 adet tir ve cemaatten meydana gelmekte olup Pein,
Bozyk, Tavas ve Mula gibi kazalara dalm durumdadr. 1522de 358 hane, 157
kara, 18 mcerred, 8 muaftan olumakta olup hsllar 28500 akadr. 1532de ise 626
hane, 390 bennak, 121 kara, 82 ift, 33 nim ift ve 5 muaftan meydana gelmektedir.
Hsllar ise 30538 aka olmutur. Grld gibi ufak da olsa bir art sz konusudur.
Kay, Kzlca ve Kara Keililer haricinde bu blgede Ouz boylarndan olan baka
boy ve oymaklara da tesadf edilmektedir. Meri kazasnda Bayat ismiyle geen bir ky
bulunmaktadr. Pein kazasnda Yazr ky, Pein ve Meri kazalarnda Dodurga
kyleri, Balat ve Kulada Afar kyleri, Yine Balat ve baka bir kazada Bayndr kyleri,
Kyceiz, Tavas ve eyhl kazalarnda Eymr kyleri, Prnaz ve Kyceiz kazalarnda
Yreir kyleri, yine Balat kazasnda Kk-Knk ky Ouz boy ismini tayan yerler
olarak karmza kmaktadr 35 . Bu kyler ve az nce bahsettiimiz Yrklerin iinde
geen Eymir, Kay, Ala-Yundlu, Bayndr, dir, Kzlca ve Kara Keili gibi Ouz boy
ismini tayan cemaatler bize blgedeki Ouz etkisini ve bunlarn hala birounun
kullanlmaya devam ettiini gstermektedir.
2. Dier nemli Yrk Gruplar
Oturak Barza: 1522de Oturak Barza cemaati, 32 tirden meydana gelmekte ve bu
blgedeki en nemli Yrk gruplarndan birini oluturmaktadr. Bunlar da Mazun, ine,
Sbce, Milas, Pein ve Balat gibi Mentee Sancann hemen hemen btn kazalarna
dalm durumdadr. 1522de 1174 hane, 248 kara, 169 mcerred, 20 muaftan meydana
gelmektedir. Hsllar ise 55000 akadr. Ayn cemaat 1532de 29 tire ayrlm durumda
33

1583 tarihinde ise Kay cemaati 50 ift, 44 nim ift, 299 bennak ve 274 karadan meydana
gelmektedir. Hsllar da 31000 akadr. TK. KKA 110, s. 29/a-32/b.
34
Cevdet Trkay, Ayn eser, s. 451; Bu gn Kara Keili ve Kzl Keili Yrkleri Anadolunun
birok blgesinde grlmektedirler. Kara Keililer ve Kzl Keililer hakknda daha geni bilgi iin bkz.
Trk Kltrnde Karakeililer Uluslar aras Bilgi leni Bildirileri, Ankara 1999.
35
Faruk Smer, Ayn eser, s. 305326.

413

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

olup 1494 hane, 861 bennak, 232 kara, 295 ift, 109 nim ift ve 18 muaftan
olumaktadr. Hsllar ise 60151 akaya kmtr 36 .
Mukataa-i skender Bey: Yine buradaki Yrklerden say ve nfusa byk
olanlardan biri de Mukataa-i skender Beydir. 1522de 10, 1532de ise 11 tire
ayrlmtr. Pein, Mula ve ine gibi kazalarda yaamaktayd. 1522de 367 hane, 157
kara, 29 mcerred ve 10 muaf yetikin erkek nfusu olup, hsllar ise 33500 akadr.
1532de ise 664 hane, 387 bennak, 145 kara, 91 ift, 46 nim ift ve 14 muaf zmreden
olumakta olup, hsllar ise 36616 akadr. Grld gibi 1532de sadece Padiah
hassna bal olan Yrkler kaydedilmi olmasna ramen nfuslar ve hsllar
artmtr 37 .
Horzum: Trkman Yrkan Taifesinden olan Horzum Yrkleri, Mentee ile
birlikte Teke, Hamid, Konya, el, Alaiye, Akehir, Saruhan ve Ktahya gibi sancaklarda
da yaamakta olup bu blgenin en mhim Yrklerinden birini meydana getiriyorlard 38 .
1522de 22 tir ve cemaatin alt kollarna ayrlmtr. 1532de ise 26 alt birimden meydana
gelmekteydi. 1522de 914 hane, 456 kara, 38 mcerred, 12 muaftan olumaktayd.
1532de ise 1709 hane, 1073 bennak, 301 kara, 209 ift, 128 nim ift ve 31 muaftan
olumakta olup hsllar 100366 akadr 39 .
Yahi Fakih: Yrkan Taifesinden olan Yahi Fakih Yrkleri Mentee Sanca
haricinde Paa Sancann Edirne kazasnda da yaamaktaydlar 40 . Bunlar Menteenin
Mula ve Pein kazalarnda grlmektedirler. 1522de 197 hane, 148 kara, 20 mcerred,
4 muaftan meydana gelmi olup hsllar 27500 akadr. 1532de ise 346 hane, 194
bennak, 75 kara, 53 ift, 24 nim ift ve 7 muaftan olumaktadr. Hsllar 28217
akadr 41 .
Kzlca Balkca: Kzlca Balkca Cemaati yine toplu olarak bahsedilen ve burada
36

1522 tarihinde deftere toplam 1171 hane, 251 kara, 169 mcerred, 20 muaf olarak kaydedilmitir.
1532de ise deftere 1494 hane, 855 bennak, 233 kara, 298 ift, 108 nim ift ve 18 muaf kaydedilmitir.
1583 ylnda ise Cemaat-i Oturak Barza 88 ift, 79 nim ift, 394 bennak, 376 karadan meydana gelmekte
olup hsllar 35000 akadr. TK. KKA 110, s. 2/b-8/b.
37
Bu cemaat 1583 ylnda 47 ift, 46 nim ift, 219 bennak, 155 karadan meydana gelmekte olup
hsllar ise 30500 akadr. TK. KKA 110, s. 26/b-29/a.
38
Cevdet Trkay, Ayn eser, s. 361.
39
1522 tarihinde defterde toplam, 918 hane, 400 kara, 38 mcerred, 13 muaf kaydedilmitir.
1532de ise defterde toplam, 1709 hane, 1062 bennak, 310 kara, 203 ift, 134 nim ift ve 31 muaf
kaydedilmitir. Bu cemaat 1583 ylnda ise 106 ift, 176 nim ift, 676 bennak, 661 kara kaydedilmi olup
hsllar 90000 akadr. TK. KKA 110, s. 33/a-41/b.
40
Cevdet Trkay, Ayn eser, s. 648.
41
Bu cemaat 1583 ylnda 46 ift, 37 nim ift, 135 bennak, 181 kara kaydedilmi olup hsllar
30000 akadr. TK. KKA 110, 41/b-43/b.

414

15221532 Tarihlerinde Mentee...

nemli olan Yrklerdendir. Bunlar Meri kazasna kaydedilmilerdir. 1522 ve 1532de 5

alt blme ayrlmlardr. 1522de 349 hane, 245 kara, 11 mcerred, 12 muaftan
olumakta olup hsllar 30000 akadr. 1532de ise 761 hane, 448 bennak, 151 kara, 76
ift, 86 nim ift ve 15 muaftan meydana gelmektedir. Hsllar da 32391 akadr 42 .
Divane Ali ve Gne Barza: Yine bu blgedeki en nemli cemaatlerden birisi
Divane Ali ve Gne Barzadr. Bu cemaat 1522de 50 tire ayrlmtr. 1532de ise 52
tirden olumaktadr. Bunlar Tavas, Mula, Bozyk, ine ve zellikle Pein kazalarnda
yaamaktaydlar. 1522de 2933 hane, 1095 kara, 199 mcerred, 50 muaftan meydana
gelmekte olup hsllar 146000 akadr. 1532de ise 5111 hane, 3078 bennak, 934 kara,
537 ift, 421 nim ift ve 43 muaftan olumaktayd 43 . Hsllar 251800 akadr.
Rakamlardan da anlald gibi hem nfus ynnden hem de hsl bakmndan ok
nemli bir art meydana gelmitir 44 .
Karacakoyunlu: Karacakoyunlu Yrkleri de Mentee Sancann nemli
cemaatlerindendir. Bunlar 1522de 19, 1532de ise 20 tir ve alt cemaat gruplarndan
olumaktadr. ine, Sbce, Mazun, Balat, Pein, Demirler, Bozyk, Sula gibi
kazalarda yaamaktadrlar. 1522de 960 hane, 308 kara, 67 mcerred, 21 muaftan
olumaktadrlar. Hsllar 52500 akadr. 1532de ise 1471 hane, 721 bennak, 251 kara,
361 ift, 132 nim ift ve 20 muafdan meydana gelmektedirler 45 . Hsllar da 59187
akadr 46 .
Dier nemli Yrk gruplar Cemaat-i Sazak tabi-i Matran, Cemaat-i
Sekeki(?), Cemaat-i Elsz tabi-i Matran, Karye-i Karpuzludaki cemaatler,
Balyabolu ve Tir-i Kozvirandr. Bunlar Mentee Sancann hemen hemen btn
kazalarna dalmlardr. 1522 tahririnde kaydedilmi olmalarna ramen 1532 tahririnde
grlmemektedirler. Bunun da sebebi 1532de sadece padiah hassna girenler
kaydedilmitir. Hsl ve nfus ynnden de yukarda bahsettiimiz Yrklerle mukayese
ettiimizde daha kktrler.
1522 tarihinde 100 haneyi geen Yrkler; Oturak Barza, Mukataa-i skender
42
Bu cemaat 1583 ylnda ise 773 hane, 53 ift, 86 nim ift, 199 bennak, 276 karadan meydana
gelmektedir. Hsllar da 34000 akadr. TK. KKA 110, s. 43/b-48/b.
43
Defterde 1532 tahririnde toplam, 5111 hane, 3181 bennak, 958 kara, 557 ift, 415 nim ift ve 43
muaf kaydedilmitir.
44
1583 ylnda sadece Gne Barza cemaati 241 ift, 294 nim ift, 1030 bennak ve 826 karadan
meydana gelmekte olup hsllar ise 139500 akadr. TK. KKA 110, s. 9/a.
45
Defterde 1522 tahririnde toplam 960 hane, 308 kara, 63 mcerred ve 22 muaf kaydedilmitir.
1532de ise 1471 hane, 721 bennak, 256 kara, 361 ift, 133 nim ift ve 20 muaf kaydedilmitir.
46
1583 ylnda bu cemaat 62 ift, 44 nim ift, 118 bennak, 147 karadan meydana gelmekte olup
hsllar 30000 akadr. TK. KKA 110, s. 48/b.

415

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

Bey, Kay, Kzlca Keil, Horzum, Mukataa-i Yahi Bey, Kzlca Balkca, Divane Ali
ve Gne Barza, Karacakoyunlu, Sazak, Elsz, Karye-i Karpuzdaki cemaatler, Balyabolu,
Tir-i Kozviran, Yaylacuk, Alayundlu, Reaya-y Mteferrik, Busar, Takat, Gnyaka ve
Perakende gibi Yrklerdir. 1532de ise Oturak Barza, Mukataa-i skender Bey, Kay,
Kzlca Keil, Horzum, Mukataa-i Yahi Bey, Kzlca Balkca, Divane Ali ve Gne
Barza ve Karacakoyunlu gibi Yrklerdir 47 .
c- Mentee Blgesi Yrklerinin Sosyal ve Ekonomik Etkinlikleri
Dier blgelerdeki Yrkler gibi buradakiler de kendi blgelerinin Trklemesinde
ve slamlamasnda byk katk salamlardr. Ayrca Osmanl Beylii ile dier
beyliklerin kuruluunda, gelimesinde ve askeri olarak kullanlmasnda etkili olmulardr.
Yine, beyliklerin en nemli itici gc ve dinamizmini meydana getirmilerdir 48 . Konargerlerin ekonomisinde hayvanclk nemli bir yere sahiptir. Fakat kendi ihtiyalarn
karlayacak kadar klakta konduklar yerlerde kk apta tarm yapmlardr. Mentee
Yrkleri ile ilgili kaytlarda Topraklar yoktur, topraklar vardr, hari toprakta
konarlar, hari toprakta otururlar, ektikleri yerin rn verip, Oturak Barza,
Ger Barza gibi ifadelerin olmas, ayrca Yrklerin dedikleri vergiler arasnda
resm-i ift, nim ift ve bennak gibi vergilerin gemesi, yine hsl ierisinde tahl,
pamuk vb. rnlerin yer almas bize bunlarn bazlarnn iftliklere sahip olduklarn ve
hayvancln yannda tarmla da itigal ettiklerini gstermektedir 49 .
Ayrca stanbul gibi byk merkezlerin ve sefer srasnda ordunun et ile ya
ihtiyac, Yrklerin besledikleri hayvanlardan karlanmaktayd 50 . Yrkler tarm, et
ihtiyacnn karlanmas, kerestecilik ve hal ihracnn yannda zahire, tuz nakli iin deve
yetitirmiler ve bunlar devletin ihtiya duyduu anlarda kullandrmlardr. Hatta
seferden geri kalan baz develerin bakm ve iaesini de yerine getirmilerdir. Buradaki
47

Mentee Yrklerinin nfus dalm, says, hsllar ve isimleriyle ilgili bkz. Tablo 23.
Sema Altunay, XVI ve XVII. Yzyllarda Rumeli Yrkleri ve Naldken Yrk Grubu,
(Yaynlanmam Doktora Tezi), Eskiehir Anadolu niversitesi S.B.E., Eskiehir 1999, s. 53-55. Ayrca
bu konuda bkz. Feridun Emecen, Bat Anadoluda Yrkler, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve
Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2000, s. 113-120.
48

49

TD 166, s. 482574; TD 176, s. 1140. Ayrca bkz. Tablo 23.

50
Bu blgeye ve dier baz yerlere gnderilen bir Mhime hkmnde zetle, Osmanl
Devletindeki baz celeplerin kreki, aknc, doanc, voynuk, tuzcu vesaire yazlarak celeplii
braktklar ve bunun yznden koyun st iinin tavsad ve stanbulda et darl ba gsterdii
belirtilerek yazl celeplerin koyun iinden baka ilerle uramamalar istenmektedir: MD (Mhime
Defteri) 60, Gurre-i Zilhicce 993, s. 84/191; B. Karaca, Ayn bildiri, s.116. Ayrca bkz. Latif Armaan,
Osmanl Devletinde Konar-Gerler, Osmanl, IV, Ankara 1999, s. 142150; Tufan Gndz,
Anadoluda Trkmen Airetleri-Bozulus Trkmenleri (1540-1640), Ankara 1997, s. 120.

416

15221532 Tarihlerinde Mentee...

Yrkler arasnda Tir-i Deveciler cemaat-i Ger Gnebarza, yine Mentee Sanca ile
ilgili bir Mhimme hkmnde Tavas memlehasnda hsl olan tuzun Tavastaki bir
cemaatin ahalisi tarafndan Mula ve Tavas kadlklarna nakli deveciliin nemi ve
buradaki durumu hakknda bilgi vermektedir 51 .
Yrklerin devlete en nemli katksndan biri de hayvan yetitirmeleri ve hayvanla
ilgili baz vergileri vermeleridir. Hayvanlardan alnan vergilerle ne kadar hayvan
yetitirdiklerini ortaya koymak mmkn olmaktadr. Osmanl mparatorluunda koyun
ve keiden alnan vergiye adet-i anam denilmektedir. Bu vergi ayrca koyun ve keinin
kuzu ve olaklarndan alnmaz. Anam resmi Mslim ve gayri Mslim ayrt edilmeksizin
herkesten baz yerlerde Mart sonunda veya Nisan banda 2 veya 3 koyuna 1 aka olarak
alnmaktadr 52 . Mentee ve Hamid Sancaklarnda da iki koyuna bir aka alndn
grmekteyiz. Al resmi ise her srden ake alnmaktadr 53 .
1522de Mentee Sancanda ise hsln tam dkm yaplmamtr. Ama
ounluun resm-i anam, otlak ve al resminden geldiini rahatlkla syleyebiliriz.
Byk Yrk grubu ve buna bal cemaatlerin hepsi kaydedildikten sonra toplam hsl ve
hane saylar verilmitir. Hsln ierisinde de resm-i ift ve bennak ve kara ve resm-i
anam ve kivare ve crm-i cinayet ve bad- heva ve gayri eklinde zikredilerek nelerden
meydana geldii belirtilmitir. 1522 tarihinde toplam hsl 1111981 (defterde ise
1110831) akadr. 1532de ise 630356 akadr 54 .
Konar-ger topluluklarn ekonomik yaamnda hayvan yetitiriciliinin yan sra
dokumaclk, dericilik de bunlarn uralarndandr 55 . Yine bu blgedeki Yrklerden
birisinde Cemaat-i Limoncular nlicede limon bekler imi ektikleri yerde r salariye
verip baki rsumlarn sancakbeyine verirler 56 denilmekte, bylece onlarn
grevlerinden biri daha ortaya kmaktadr. Mentee Yrklerinin grevlerinden biri de

51

MD 41, 18 Ramazan 987, s. 140/313.

Neet aatay, Osmanl mparatorluunda Reayadan Alnan Vergi ve Resimler, DTCFD, V,
say 5, 1947, s. 483511.
53
TD 176, s. 140, 271: Menteede bir iftlik tasarruf edenlerden 33 aka ift resmi, yarm ift
tasarruf edenlerden 17 aka nim ift resmi alnrken, mzevvec yani evli olup iftlii olmayanlardan 12
aka bennak resmi, mcerred yani alabilecek olgunluktaki bekrlardan da 6 aka kara resmi alnrd.
Gerlerde de benzer bir vergi dzeni sz konusudur. Yeterli miktarda koyunu olanlar hane yine evli
olup yeterince koyunu olmayanlar bennak, bekrlar ise mcerred statsnde idiler. Hamid Sancanda 25
adetten fazla koyunu olanlar hane statsnde olup bunlardan ganem resmi alnrd (Ahmed Akgndz,
Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, II, stanbul 1990, s. 175178, 255263).
54
TD 176, s. 1140. Ayrca bkz. Tablo 23.
55
S. Altunay, Ayn tez, s. 5657.
56
TD 166, s. 557. Ayrca bkz. Tablo 23.
52

417

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

Balatn dalyannda ve denizde balk avlamaktr 57 . Yrkler ierisindeki muaflar arasnda

imam, dervi, eyh-i zaviye, muhassl, sipahi ve sipahizade, hatip, mezzin, kayyum,
mtevelli, kad, kethda, mderris ve tekye-niin gibi zmrelerin olmas bunlarn sosyal
ve kltrel durumlarn da yanstmaktadr. Yani Yrklerin sadece hayvanclk
yapmadklarn bazlarnn kltrel ve sosyal aktivitelere katldklarn gstermektedir 58 .
Tablo 1. 15221532 Tarihlerinde Mentee Blgesi Yrklerindeki Muaf Zmrelerin Dalm
Muaf Zmreler
1522 Tarihi
1532 Tarihi
Ama
3
Gaib
7
Hafz
2
Hatip
20
8
mam
101
5
Kethda
2
Ktrm
4
Malul
4
Malum
4
Masum
14
Mecnun
1
Muallim
1
Muhassl
125
71
Mezzin
2
Mtevelli
2
Na malum
12
. Olmayan
25
Pir-i Fani
12
Sahib-i berat
1
Sipahizade
1
eyh
1
TOPLAM
247
181

Yine buradaki cemaatler arasnda Tir-i Gnebarza Ger nam- dier Kocayalak
eskicidirler, Cemaat-i Srlu, Tir-i Geyik, Tir-i Katrancyan, Cemaat-i Boyaclar, Tir-i
Keleki Cemaat-i Krebarza, Tir-i Kalburcu Cemaat-i Gnebarza, Tir-i Kamac Halid
(?), Tir-i erbeti Mehmed v. brahim, Cemaat-i Bostancyan, Cemaat-i Halaclar der
Dalaman, Cemaat-i Bezirgnlar, Tir-i Eyerciler, Tir-i Temurcu (Demirci) brahim gibi
ifadelere ve isimlere rastlanmas muhtemelen yaptklar ilerden dolay eskici, srlu,
geyik, katranc, kalburcu, keleki, kamac, erbeti, demirci, bostanc, halaclar,
bezirgnlar, eyerciler, boyaclar isimlerini alm olduklarn akla getirmektedir.
Mentee Sancaklarndaki cemaatlerin bir ksm Safevi Devletinin kuruluunda etkili

57
58

418

TD 166, s.509. Ayrca bkz. Tablo 23.

Bkz. Tablo 1.

15221532 Tarihlerinde Mentee...

olmak gibi nemli siyasi ve sosyal olaylara da katlmlardr 59 .

Sonu
Mentee blgesindeki Yrklerin Osmanl Devletinin ve Anadolu Eyaletinin
siyasi, sosyal, kltrel ve ekonomik tarihinde ok nemli yeri vardr. Buradaki insanlarn
1522de yarya yaknn yani 81657 kiinin Yrk hayat yaamas bunlarn blge hayat
zerindeki etkilerini gstermektedir. Bu rakam 1532de 66525 civarndadr. Fakat bu
tarihte sadece Padiah hassna bal olan cemaatler yazld iindir. Her iki tahrirde de
kaydedilen Yrkleri karlatrdmzda nfuslarnn ve hsllarnn artm olduunu
grmekteyiz. Dolaysyla bu tarihte daha fazla nfusa sahip olacaklar kesindir. 1522
tarihinde saylar defterde toplam olarak 381 verilmi olmasna ramen bizim
hesaplamamzda 302 olduklar grlmtr. Baz Yrklerin isimleri birka defa
gemesine ramen biz onlar birletirerek bir deerlendirme yapmadk. Defterdeki
toplam sayy da gz nnde bulundurarak ayr ayr hesaplama ve deerlendirmesini
yaptk. 1532de de 170 Yrk kaydedilmitir. Bu Yrklerin birou 100 haneyi
gemektedir. Buradaki Yrkler ilk nce Mentee Beyliinin sonra Osmanl Devletinin
itici gc olmular, blgenin Trklemesinde, slamlamasnda, isknnda ve sosyal ve
kltrel hayatnda mhim rol oynamlardr. Ayrca ekonomik olarak devlete nemli
katk salamlardr. Hayvancln yannda bilindii gibi Bat Anadoludaki Yrklerin
tarmda da etkili olduklarn grmekteyiz. Yine bu blge Ouz boylarnn yerlemesine ve
nemli Yrk gruplarnn varlna sahne olmutur.
KAYNAKLAR
BOA, MD (Mhimme Defteri) 60, Gurre-i Zilhicce 993, s. 84/191;
BOA, MD (Mhimme Defteri) 41, 18 Ramazan 987, s. 140/313.
BOA, TD ( Tapu Tahrir Defteri) 176, s. 1140.
BOA, TD (Tapu Tahrir Defteri) 166, 481574.
TK. KKA 110, s. 248.
166 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), T.C. Babakanlk Devlet
Ar. Genel Md. Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 27, Ankara 1995, s. 481574.
438 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri (937/1530), I, T.C. Babakanlk
Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 13, Ankara 1993.
www.balkca.somee.com.

59

Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. Faruk Smer, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde
Anadolu Trklerinin Rol, Ankara 1992.

419

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

Akgndz, Ahmed, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, II, Fey Vakf, stanbul
1990.
Aksoy, Erdal, Yrk ve Trkmenlerin Sosyo-Kltrel Yaps (Krkkale Karakeili Aireti
rnei), (Yaynlanmam Doktora Tezi), Hacettepe niversitesi S.B.E., Ankara 2001.
Altunay, Sema, XVI ve XVII. Yzyllarda Rumeli Yrkleri ve Naldken Yrk Grubu,
(Yaynlanmam Doktora Tezi), Eskiehir Anadolu niversitesi S.B.E., Eskiehir 1999.
Armaan, Latif, Osmanl Devletinde Konar-Gerler, Osmanl, IV, Ankara 1999, s.
142150.
Barkan, .L., Tarihi Demografi Aratrmalar ve Osmanl Tarihi, Trkiyat Mecmuas, X,
stanbul 1953.
aatay, Neet, Osmanl mparatorluunda Reayadan Alnan Vergi ve Resimler,
DTCFD, V, say 5, 1947, s. 483511.
etintrk, Selahaddin, Osmanl mparatorluunda Yrk Snf ve Hukuki Statleri,
DTCFD, II, Ankara 1943, s. 107108.
Demirkent, In, Ioannes Knnamosun Historias (11181176), TTK, Ankara 2001.
Divitiolu, Sencer, Osmanl Beyliinin Kuruluu, stanbul 1996.
Doru, Halime, XVI. Yzylda Eskiehir ve Sultann Sanca, stanbul 1992.
Emecen, Feridun M., Osmanllar ve Trkmen Beylikleri (1350-1450), lk Osmanllar ve
Bat Anadolu Beylikler Dnyas, Kitabevi, stanbul 2005, s. 37-74.
Emecen, Feridun M., Gazaya Dair XIV. Yzyl Kaynaklar Arasnda Bir Gezinti, lk
Osmanllar ve Bat Anadolu Beylikler Dnyas, Kitabevi, stanbul 2005, s. 75-99.
Emecen, Feridun, Bat Anadoluda Yrkler, Anadoluda ve Rumelide Yrkler ve
Trkmenler Sempozyumu Bildirileri, Yr-Trk Vakf, Ankara 2000, s. 113120.
Emecen, Feridun, XVI. Asrda Manisa Kazas, Ankara 1989.
Erz, Mehmet, Yrkler, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf (TDAV), stanbul 1991.
Gndz, Tufan, Ouzlar/Trkmenler, Trkler, II, Yeni Trkiye Yay., Ankara 2002, s.
263276.
Gndz, Tufan, Anadoluda Trkmen Airetler-Bozulus Trkmenleri (15401640), Bilge
Yaynevi, Ankara 1997.
nalck, Halil, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, Eren Yay.,
stanbul 2000.
nalck, Halil, The Yrks: Their Origins, Expansion and Economic Role, The Middle
East and the Balkans under the Ottoman Empire Essays on Economy and Society,
Bloomngton/USA 1993, s. 103106.
Karaca, Behset, XVI. Asrda Bat Toroslarda Gney Bat Anadolu) Yrkler, Uluslar
420

15221532 Tarihlerinde Mentee...

aras Denizli ve evresi Tarih ve Kltr Sempozyumu Bildiriler I, Ocak 2007 Denizli, s. 111124.
Karaca, Behset, XV. Ve XVI. Yzyllarda Teke Sanca, Faklte Kitabevi, Isparta 2002.
Ko, Yunus, Osmanl mparatorluunun Nfus Yaps (13001900, Osmanl, IV, Yeni
Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s. 535550.
Kommena, Anna, (ev. Bilge Umar, Alexad Anadoluda ve Balkan Yarmadasnda
mparator Alexias Kommenos Dneminin Tarihi Malazgirtin Sonras, nklp, stanbul 1996.
Ktkolu, Mbahat S., XVI. Asrda Tavas Kazasnn Sosyal ve ktisadi Yaps, Tavas Ky
ve Belediyelere Hizmet Gtrme Birlii yayn nu: 1, stanbul 2002.
Mirolu, smet, Kemah Sanca ve Erzincan Kazas (15201566), Ankara 1990.
Olgun, brahim Drahan, Cemit, Farsa-Trke Szlk, Ankara 2005.
Sakin, Orhan, Anadoluda Trkmenler ve Yrkler, Toplumsal Dnm Yaynlar,
stanbul 2006.
Saraolu, Hseyin, Akdeniz Blgesi, M.E.B., stanbul 1989.
Smer, Faruk, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol,
TTK, Ankara 1992.
Smer, Faruk, Ouzlar (Trkmenler) Tarihleri-Boy tekilat-Destanlar, TDAV, stanbul
1992.
ahin, lhan, Gebeler, Osmanl, IV, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s. 132141
Trk Dil Kurumu, Derleme Szl, II, Ankara 1993.
Trk Kltrnde Karakeililer Uluslar aras Bilgi leni Bildirileri, Atatrk Kltr
Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 1999.
Trkay, Cevdet, Babakanlk Arivi Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunda Oymak,
Airet ve Cemaatler, aret, stanbul 2005.
Uykucu, Ekrem, leleriyle Birlikte Mula Tarihi (Corafya ve Sosyal Yap), stanbul 1983.
Uzunarl, Hakk, Anadolu Beylikeri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, TTK, Ankara
1984.
nal, M. Ali, XVI. Yzylda Harput Sanca (15181566), Ankara 1989.
nal, M. Ali, Osmanl Messeseleri Tarihi, Isparta 2002.
Wittek, Paul, Mentee Beylii, (ev. O. .Gkay), TTK, Ankara 1986.
Ycel, Talip, Trkiye Corafyas, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar 68,
Ankara 1987.

421

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

422

15221532 Tarihlerinde Mentee...

423

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

424

15221532 Tarihlerinde Mentee...

425

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

426

15221532 Tarihlerinde Mentee...

427

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

428

15221532 Tarihlerinde Mentee...

429

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

430

15221532 Tarihlerinde Mentee...

431

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

432

15221532 Tarihlerinde Mentee...

433

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

434

15221532 Tarihlerinde Mentee...

435

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

436

15221532 Tarihlerinde Mentee...

437

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

438

15221532 Tarihlerinde Mentee...

439

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2008 18 (2)

440

15221532 Tarihlerinde Mentee...

441