R - Felsefe Öncesi Düşünüş

FELSEFE NCES DN
FELSEFE LSANS PROGRAMI
PROF. DR. AYHAN BIAK
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES
STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

FELSEFE LSANS PROGRAMI
FELSEFE NCES DN
Prof. Dr. Ayhan Bak
NSZ
Felsefe ncesi Dn balkl bu ders u temel amalar gerekletirmektedir: 1Dnce tarihinin teorik temellerini ve belli bal konularn ortaya koymak 2- Teorik
dncenin ne olduu ve ne tr sorunlarla uratn gstermek. 3- Sorunlar hakkndaki
dnce retmenin yollarn anlatmak. 4- Felsefenin zerinde urat sorunlarn
bilgeliklerde nasl ele alndn anlamak. Sralanan bu sorunlar, felsefenin konularn,
yapsn ve ynteminin nasl gelitiini anlamak iin ok gerekli arka plan oluturmaktadr.
Ayrca dnce tarihinin temelinin nasl olutuu ve insann kendini temel sorunlar
balamnda nasl aklad bu dersler erevesinde ele alnmaktadr.
Blm sonlarnda yer verilen oktan semeli sorular yorum temelinde
oluturulduklarndan cevaplar k noktalarna gre deimektedir. Felsefenin yaps gerei
ve yorum temelli cevaplar tartmaya ak olduundan sizlerin de cevaplar tartmanz
gerekmektedir. Blmlerde ilenen konularla ilgili bu sorularn zerinde dnmek ve
bakalaryla tartmak felsefe retiminin en nemli yollar arasndadr.
Ders notlar okunurken kaynakada yer alan en az iki yazya ulap okumanz ve
deerlendirmeniz felsefede gelimeniz iin gereklidir.
Derslerinizde baarl olmanz dileiyle
Sayglarmla
Prof. Dr. Ayhan Bak
NDEKLER
NSZ1
KISALTMALAR5
YAZAR NOTU6
1. KLTRN OLUUMU7
1.1. Kltrel Evrim12
1.2. Toplayc- Avc Topluluklar16
2.NEOLTK DEVRM25
2.1. Tarm31
2.2. ehir32
2.3. Zanaatlar33
2.4. lk Bilimler34
3. TANRILAR43
3.1. Tanr Dncesi48
3.2. Tanrlarn Kkenleri50
4. EVREN58
4.1.Evrenin Yapl64
4.2. Evrenin Katmanlar69
4.3. Evrenin Yapld eler70
5.NSAN78
5.1. nsann Yaratl83
5.2. Ruh86
5.3. nsan Olmann Zorluklar87
6. DEVLET96
2
6.1.Devletin Kkeni101
6.2. Hkmdar102
6.3. Hukuk104
7. YNETM HAKKINDA DNCELER114
7.1. Kautalya119
7.2. Cakravartin122
7.3. Konfys124
8. TARH DNCES134
8.1. Kken Efsaneleri139
8.2. Kutsal Tarih141
8.3. Tarih Yazcl142
9. DN DNCES153
9.1. Ktlk158
9.2. Dualar badetler160
9.3. Kutsal Metinler162
9.4. Tapnaklar163
10. LM DNCES171
10.1. Varoluun Sreklilii176
10.2. te Dnya Tasvirleri178
11.LKELER187
11.1.Evren Tasavvurlarnda lke ?192
12. BLG ANLAYII205
12.1. Denetlenebilir Bilgiler210
12.2. Efsane Temelli Bilgiler211
13. YNTEM DNCES220
3
13.1.Gzlem225
13.2.Snflama227
13.3.Deneme - Yanlma227
13.4.By228
13.5.Kahinlik229
13.6.Efsane230
14. TEORK DNCENN GENEL EREVES237
14.1. Tanr243
14.2. Evren244
14.3. nsan245
14.4. Din246
14.5. Devlet247
14.6. Tarih247
14.7. Zaman248
14.8. lke249
14.9. Bilgi249
KAYNAKA255
KISALTMALAR
YAZAR NOTU
1. KLTRN OLUUMU
Bu Blmde Neler reneceiz?

1.1. Kltrel Evrim
1.2. Toplayc ve Avc Topluluklar
Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

1. nsan olmak nasl aklanmaktadr?
2. Kltrn kkenleri hangi aratrma alanlar tarafndan aratrlmaktadr?
3. Kendilik bilinci ile insanlk tarihi arasnda ne trden ilikiler vardr?
Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
nsan olmann nasl

gerekletiini, biyoloji,
arkeoloji ve antropolojiden
gelen verilerle nasl
aklandn kavramak.
Okumak, sorgulamak,
tartmak ve merak etmek
Kltr oluturan temel yeti

ve kurumlarn neler
olduunu grmek.
Okumak, sorgulamak,
nsan olmann gereklemesi Okumak, sorgulamak,

ve srekliliini salayan
ailenin konumunu anlamak.
Toplayclk ve avclkla
yaayan ilk topluluklarn
yaplar hakknda bilgi
sahibi olmak.
Okumak, sorgulamak,
10
Anahtar Kavramlar
Evrim
Kltr
Akl
Dil
Aile
Var olu
Prosimiyen
Agasivrifaresi
Hominidler
Homo Sapiens
Homo Sapiens Sapiens
Neanderthaller
Kung (Bumen)
11
Giri
nsann oluumu kltrn olumasna bal olduundan birbirlerinden ayrlamazlar.
Kltrel evrimin aamalar insanlama srecini aklamaktadr. zellikle akln retkenlii,
dilin oluumu, bilgi retimini gerekletirmekte ve bilgilerden de kltrel yap ortaya
kmaktadr. Kltrel yap insan olmay salayan en nemli mekanizmadr.
12
1.1. Kltrel Evrim

ada bilim paradigmas, canlln ve dolaysyla insann evrim sonucu gelitiini
genellikle kabul etmektedir. Bu kabul glendiren youn almalar, her geen gn artarak
devam etmektedir. Elde edilen veriler evrim anlayn giderek glendirmektedir. Btn
bunlara ramen, eldeki verilerin azl, evrimin yaps hakkndaki tartmalarn srmesini
salamaktadr. lk kltrel unsurlarn nasl ortaya ktklar ve onlarn neler olduklar, ilk
toplayc- avclarn nasl yaadklar, tarihsel sreci nasl oluturduklar, tarih boyunca etkili
olan deer ve kurumlar nasl gelitirdikleri, nasl organize olduklar gibi konularda ok
byk bir bilgi eksikliinin olduunu batan kabul etmek gerekmektedir. Bu konulara ilikin
bilgiler, tarih derinliklerinden kalan ok kk ipularnn yan sra, gnmze kadar
varlklarn srdren kabile topluluklarnn gzlemlenip incelenmesiyle elde edilmektedirler.
Eldeki bilgilerin nemli bir ksm tartmal olmasna ramen, insann, kendi kkenleri
hakkndaki merak, bu merak somut olarak cevaplandrma istei ve kendilik bilinci,
kkenleri de ieren tarihsel sreci btnlkl bir ekilde ortaya koymay gerektirmektedir.
Dnce yapsn ortaya koyma amacnda olan bir almada, insanlama ya da
kltrlemenin nasl gerekletii nemli bir sorun olarak ne kmtr.
Son halkasn insann oluturduu organik evrime gre, insann en uzak atas, orman
tabannda yaayan yumuakalarla beslenen bir prosimiyen (maymungillerden nceki aama)
olduu kanaati yaygndr. Bu canl, 70 milyon yl nce orman tabann brakm aa
tepelerinde yaamaya balayan agasivrifaresidir. 50 milyon yl kadar aalar zerinde
yaad sanlmaktadr. Bu sre iinde kemirgenlikten kp, aa maymunluuna gemitir.
Ramapithecus ve Shivapithecus maymungilleri cinslerine dnmtr. Trden tre atlad
bu evrim boyunca, bedeni irilemi; iskeleti dikilebilme ynnde gelimi; parmaklar,
nesneleri gl bir biimde kavrayabilecek ekilde gelime gstermi; gzleri, boyutlu
grme olana veren bir evrimle, yzn yanlarndan nne kaym; beyni nicel ve nitel
deiikliklere uramtr (enel 2006, 59). nsann daha yakn atalar kabul edilen
Hominidlerin (insanslar) evrimi: 5 milyon yl nce balam, 3 milyon yl kadar nce Homo
cinsine (geni anlamda insan cinsinin trlerine ) doru evrim geirmilerdir. 3- 2,5 milyon
ncesinde homo cinsinin becerikli bir tr saylan Homo Habilis tr ortaya kmtr. 2,5 ile
2 milyon yl kadar nce Homo Erectus ad verilen tr grlmektedir. Homo Erectus trnn
evrimiyle 1milyon yl kadar nce Homo sapiens aamasna ulalarak insan tr ortaya
kt kabul edilmektedir. Hominidlerin karakteristikleri, dik yrme (dikilme), elin evrimi
ve beynin evrimidir (enel 2006, 63, 64).
Dik yrmeyle birlikte kltre ilikin temel unsurlarn ne kt sanlmaktadr.
Leakey ve Lewine gre, dik yryen Homo erectus, kltrn o kadar gelitirmiti ki,
hominidler ilk kez tropikal blgenin iklim basklarndan kaarak baka yerlerde yaama
imkn arayabilmilerdir. Bir milyon yl nce Afrikada domu homo erectus topluluklar
Asyaya oradan da Avrupaya geerek ktada da evrimin gl ivmesiyle soylarn homo
habilise tamlardr (Leakey ve Lewin 1998, 62). lk kltr rn olarak kabul edilen ve
bilinli olarak ekillendirilmi ta aletler, milyon yl geri gtrlmektedir. Ta aletlerle
hayvan kemiklerinin birlikte bulunmas, et yemee baladnn iaretleri olarak da
13
yorumlanmaktadr. Alet yapann homonidlerden olduu varsaylr; bitkisel ve hayvansal

gdalarn dii ve erkekler arasnda blld, karma bir iktisadn ortaya kt kabul
edilmektedir. Hominidler, bilinli ve dzenli biimde ta alet yapmaya en az iki buuk milyon
yl nce balamlardr (Leakey ve Lewin 1998, 67-71). Ta alet teknolojisinin aa aletler
yapmak iin doduu kabul edilmektedir (Leakey ve Lewin 1998, 116). nsann, alet yapmak
iin alet kullanan tek hayvan olduu (Leakey ve Lewin 1998, 148) dnldnde, kltrel
evrimin, avclk, toplayclk, beyin bymesi, alet yapm, dilin gelimesiyle gerekletii
grlmektedir. Toplayc-avc topluluklarda uzmann olmad (Leakey ve Lewin 1998, 96)
kabul edilse de, uzmanlamay salayan becerilerin gelimesi ve alet yapmnn artmas,
uzmanlamak iin gerekli zemini hazrlamtr.
Hominid beyninin, yaklak milyon yl nce farkllklar gsterdii tespit edilmitir.
Leakey ve Lewine gre, insann evrim tarihini anlamak iin, insanlarn neden bu kadar akll
olduu sorgulanmal ve u sorular cevaplandrlmaldr: Akll insan beynini yaratan baat itici
g, gelimi teknolojinin bize salad stnlk mdr? Yoksa bizleri gezegenimizin
teknolojik hakimleri yapan, zeky gerektiren daha az somut nedenlerin rastlantsal bir sonucu
mudur? Ad geen dnrlere gre, evrim srecinde, insan zeksnn gelimesinin gstergesi
sadece gnlk hayatta karlalan teknolojik sorunlar zmesi deil ayn zamanda benzersiz
biimde karmak bir toplumsal hayatn glkleriyle baa kabilmesi olduunu dnmek
mmkndr (Leakey ve Lewin 1998, 132- 133). Primat beyninin evrimiyle, birden fazla duyu
kanalndan gelen bilgiyi kyasladktan sonra, zengin bellekte saklanan bilgilerle birletirerek
d dnyann canl bir grntsn oluturan bir makine ortaya kmtr. Bu makine,
gelecee ynelik plan yapabilmekte, gemite olanlar da depolamaktadr. te bu, akldr
(Leakey ve Lewin 1998, 141)
Mithenin bildirdiine gre, akln evriminde tank olunan ilk dn, yaklak 56 milyon
yl nce yaanmtr. Bu dnemde, arkaik primatlarn sahip olduu zellemi aklsallk
tipinden, yani uyarlara verdikleri davransal tepkilerinin beyinlerinde doutan var olduu bir
durumdan, bilisel mekanizmalarn deneyimler yoluyla renmeyi salad genellemi
trdeki aklsalla geii grlr. Evrim, doutan gelen davransal alkanlklar artrma
olaslklarn tketmi ve genel zek iin alternatif bir evrimsel yol balam grnmektedir
(Mithen 1999, 230). Olaylar arasndaki ilikilerin renilmesi iin gerekli olan kurallar gibi bir
dizi genel amal renme kural olan genel zek, davransal stratejiler arasnda seim
yapabilmek amacyla basit maliyet/yarar hesaplarn yrtecek bilgi srecini oluturabilmek ve
armsal renme yoluyla bilgi elde edilmesini salamak iin daha byk bir beyne
gereksinim duymutur. Ayrca, denge ve hareket iin gerekli kas kontroln salayabilmek
asndan iki-ayakllk da daha byk bir beyin gerektirmitir. Dik yrye geile birlikte,
ayaklarn kavrayn kontrol eden korteks baka grevler yklenmitir. te yandan sosyal
evre beynin bymesine yardmc olmaktadr (Mithen 1999, 228- 234).
nsann evrimleme srecinde dilin geliimi, akln yaplanmasnda en nemli yere
sahiptir. Byk olaslkla 2 milyon yl nce, seslendirmenin zenginlemesi ynnde seilimci
basklar olmaldr. Dilsel kapasite, ilk insan aklnda sosyal zek alanyla yakndan
balantlyken, teknik zek ile doal tarih zeks bunlardan ve birbirlerinden ayr kalmtr.
14
Dilin, geni bir kelime haznesi ve bir dizi gramer kuralndan oluan iki temel tanmlayc
prensibinin evriminin 500 bin ile 200 bin yl nce meydana gelen ikinci beyin byme
dnemiyle ilgili olduu sanlmaktadr. Bu unsurlarn varlna ramen, dilin z, sosyal bir
dil olarak kalmtr (Mithen 1999, 237-238). Dilin temel zellii, snflandrma, dzene
koyma ve kavramlar yerine oturtmadr. Bunlar yapan zihinsel yetenektir. Dilin ortaya
kna ilikin iaretler unlardr: 1- Beynin bymesi 2- Ta aletler ve trensel nesneler.
Beyin bymesi ile dil arasndaki balant ve alet retme becerileri, dilin gelimesini
salamtr. Leakey ve Lewine gre, gelien dilin tezgh, ilk insann kltrel dokusunda
giderek artan lde belli bir dzen yarattka ta aletler de daha belirgin formlar kazanmtr.
Bunun sebebi de ekonomik ihtiyalarn gerektirmesi deil, atalarmzn zihinlerinin o ynde
almasdr. Ksaca toplumun yaps, toplumsal yapnn itici gleri ve maddi teknoloji
zerine damgasn vurmutur (Leakey ve Lewin 1998, 163-176).
Mithene gre, akln kkenlerini bulmak iin 6 milyon nce yaayan primata geri gitmek
gerekir. O tarihte primatn evrimi iki ynde gelimitir: Bir kol ada maymun, empanze ve
gorilleri olutururken, dier kol da insann gelimesini iermektedir. Mithen, akln geliimini,
drt perdelik bir tiyatro oyunu olarak sunmaktadr. Senaryosunu kimsenin yazmad bu oyunun
aktrleri, insann atalar, dekorlar onlarn kulland aletler, srekli deiim iinde olan evre de
onlarn sahneleridir (Mithen 1999, 22-23). lk perde, evrimin temel verilerini konu alarak 6
milyon yllk sreyi anlatr. 4. perde son yz bin yl iermektedir. Bu dnem, insan aklnn,
kltrel yapy oluturan unsurlar rettii dnemdir.
Mithene gre insann evriminin son aamas, 4. perdede anlatlmaktadr. Bu perdenin
konusu son 100 bin yldr ve bu perdede sahne yer almaktadr: Birinci sahne: 100- 60 bin
yllar arasna kapsar. Sahnenin aktr, kendi trmz olan Homo Sapiens Sapienstir. lk olarak
Gney Afrika ve Yakndouda grlm, Neanderthaller ile arkaik homo sapiensin de iinde
bulunduu oyuncular kadroya katlmtr. Yakndouda, Homo Sapiens sapiensler,
Neandertlallerin yaptklar gibi, llerini ukurlara gmmekle kalmayp, gmlen bedenlerin
zerine mezar hediyesi gibi grnen hayvan iskeleti paralar da yerletirmektedirler. Gney
Afrikada boyama maddesi olarak deerlendirilen krmz a boyas kullanlmaktadr ve zpkn
yapmak iin kemik paralar tlmektedir. Bunlar tahta ve ta dndaki malzemelerden
yaplm ilk aletlerdir. kinci sahne: 60 bin yl nce Gney Afrikada Homo Sapiens Sapiens bir
tekne ina etmektedir. Ardndan Avusturalyaya ilk gei gereklemitir. Yakndouda,
Levallois metoduyla yonga elde etmek yerine, akmak talarndan satra benzeyen ince uzun
kymklar karlmaktadr. 40 bin yl ncesinde aletler dekorlar deitirmektedir. Avrupada
st Paleotik, Afrikada Ge Ta devri olarak bilinen dnem yeni dnemin balangc olarak
kabul edilir. Fil dileri alet olarak kullanlmaya balanmtr. Yaama yerleri ina edilmekte ve
duvarlar boyanmaktadr. Ta ve fildiinden insan ve hayvan figrleri yaplmtr. Kemik
inelerle giysiler dikilmitir. Bedenlerde boncuk ve kolyeler grlmektedir. Neanderthallar
sahneden ekilir, Homo Sapiens Sapiens sahnede tek kalr. Hareket hz yava yava ykselir.
Son buzul ann ortasnda topraklar iyice donmu olsa da 30 bin ile 12 bin yl ncesine
gelindiinde, Avrupa maara sanatnn renkleriyle alev alevdir. Buz tabakalar geri ekilmeye
balarken Kuzey ve Gney Amerikann katlmasyla sahne geniler. 10 yl ncesine
gelindiinde, hzl bir kresel snma dnemiyle buzul a sona ererken, manzara, lk/nemli
15
iklimle, souk/kuru iklim arasnda dramatik dalgalanmalar gsterir. Aktrn devam eden
dneminin lk dnyasna girdii ve oyunun son sahnesine gelindii ilan edildiinde, Pleistocene
(buzul a) dneminin sonu da belirlenmi olur. 3. sahne: Yakndouda ekin eken ve hayvan
besleyen gruplar grlr. Kyler ve ehirler kurulur, imparatorluklar ortaya kar. At arabalar
otomobillere, yaz tabletleri bilgi ilem makinelerine dnrler (Mithen 1999, 28- 29). nc
sahne, gnmz de iermektedir.
1.2. Toplayc - Avc Topluluklar

nsanlama srecinde etkili olan unsurlardan biri ailenin kltrlemesi ve topluluk
zelliklerini kazanmasdr. Kltrleme srecinde oluan ve gnmze kadar da varlklarn
srdren toplayc - avc topluluklar, kltrel gelimenin reticisi ve taycs olmulardr.
Doal tarihi kabul edilen toplayc-avclarn 1.8 milyon yl nce, hayvanlar ile bitkilerin
nasl redikleri ve gelimek iin hangi koullara gerek duyduklar hakkndaki bilgileri
olumaya balamtr (Mithen 1999, 247). Beslenme artlar nedeniyle gebe olduklarndan,
toplayc avclar, kltr nesnelerini srtlarnda tamaktansa, kltrlerini kafalarnda tamay
tercih ederler. Efsaneler, arklar, hikyeler ve danslar hep zengin kltrel dokularnn birer
parasdrlar (Leakey ve Lewin 1998, 85). Yer deitirirken, yeniden retebileceklerini
yanlarnda pek tamadklar sanlmaktadr.
Toplayc-avc kabilelerde yaama ortakl esastr. Ortakln en nemli
gstergelerinden biri, besinlerin birlikte tketilmesine ilikindir. Yaplan aratrmalar, her
besin rnnn ortak tketilmediini gstermektedir. Baz kk ve yumuak hayvanlarn
etlerini, sadece ocuk ve yallarn yedii, kadnlarn topladklar meyve, sebze ve kklerin
genellikle aile iinde tketildii tespit edilmitir. Bunun yannda av hayvanlar, zellikle de iri
olanlar kydeki herkes tarafndan tketilmektedir. Ava ilikin kimi tabularn ve
serbestliklerin, avlanan hayvann etinin btn kye yetip yetmemesiyle ilgili olduu
sanlmaktadr. Gzlemlenen kimi kabilelerde, et, avcnn ilikide olduu kiilerde ilikinin
seviyesine gre datlmaktadr. Etten pay alanlar, paylarn, kendi ilikilerine gre datrlar.
Et datm, avcnn, topluluk zerindeki etkisini artrmaktadr. Avcln beslenmede oran
%30u gememesi ve geri kalann toplayclkla salanmas nedeniyle adlandrmay, avc
toplayc deil, toplayc-avc eklinde yapmak daha uygundur (Leakey ve Lewin 1998, 8588).
Kadnlar yiyecek toplamaya giderken, yanlarnda ey bulunurdu: Ucu sivri bir sopa,
yiyecei tayabilecei bir nesne ve ounlukla drt yandan kk ocuk. Kung kadnlar,
ocuklarn ve yiyecekleri, ceylan derisinden yaplan bir heybeyle tarlarm. Toplaycln
unsurundan ikisi, sopa ve tama nesnesi, olmazsa olmazlar arasndayken, nc unsur
olan ocuk, kadnlarn ykn artrmtr. Yiyecek toplama ekonomisinin baars iin sadece
yeri deil, zaman da ieren zihinsel haritalara gerek vardr. Nereye ve ne zaman gidileceinin
iyi bilinmesi gerekir ki ekonomik adan harcanan emein karl en st dzeyde alnabilsin
(Leakey ve Lewin 1998, 88-89). Ekonomik olmas kadar, yer ve zamann bilinmesi, zihnin
alma tarznda nemli bir unsur olarak ne kmtr. Toplayc-avclarn, topladklar btn
yiyecei, sanki yarn yokmu gibi tkettikleri gzlemlenmitir. Bu davran, onlarn, yarnn
16
neler getirecei konusunda en ufak bir dnceye ya da kaygya sahip olmadklarn

gsterdii eklinde yorumland gibi, toplayc-avclarn tketme davranlar, evrenin
kendilerini geindirme kapasitesine ve onlarn, geimlerini evreden salama yeteneklerine
gven duyduklarndan byle davrandklar eklinde de yorumlanmtr (Leakey ve Lewin
1998, 92-93). Besinlerin gnlk tketimi, onlarn temel zelliklerinden biri olarak gz nnde
bulundurulmas gerekmektedir.
Leakey ve Lewine gre, toplayc-avc kabilelerin temel zelliklerini yanstan
sihirli say vardr. Bunlardan ilki, kampn ye saysnn 25 olmasdr. Gzlemlere gre, Kung
Kampnda yaklak 25 kii bulunmaktadr. Bunlarn her biri iin 3 km avlanma ve
toplayclk alan dnldnde 75 km alan geim alan olarak belirlerler. Kamptaki insan
says oaldka, faaliyet alanlar bymektedir. 25 kiilik kamplar yaamay
kolaylatrmaktadr. kinci sihirli say, kadnlarn drt ylda bir dourmalardr. Kung
kadnlar, emzirdikleri ocuklar drt yana gelmeden, yeni bir ocuk dourmazlarm. yl
emzirme buna katk salamakla birlikte, radikal zm olarak, son bebek drt yana
gelmeden yeni bir bebek doduunda, anne tarafndan ldrld tespit edilmitir. Byle bir
yolun balca nedeni, annenin iki bebee bakabilecek imknnn olmamasdr. Son bebek drt
yana gelmeden, bir dieri doduunda, nceki doal olarak ihmal edilmektedir. Gebe
topluluklarda, bu yataki ocuklarn telef olmas kanlmazdr. Yeni bebei deil de ncekini
tercih etmesi, mantkl gzkmektedir. nc sihirli say, kabile nfusunun 500 kii
olmasdr. Ensest ilikilerden kanmak, dzenli evlilik ilikisini srdrmek iin kabilenin 500
kii civarnda olmas kefedilmitir (Leakey ve Lewin 1998, 96- 99). Modern hesaplarla da
bunun doru olduu grlmtr. Demek ki, 25 kiilik 20 kamp ya da aile, kabileyi
oluturmaktadr. Sralanan sihirli say, iki temel sorunun zmyle ilgilidir. lki,
beslenme artlarnn dzgn gitmesini salamaktr. kincisi, evlilik ilikilerini dzenleyerek,
hem ailenin hem de kabilenin srekliliini salamaktr.
Kabile topluluklarnn genel olarak bilinen zellikleri yle sralanabilmektedir:
ktisadi ve siyasi unsurlar gelimediinden eitliki bir yapya sahiptirler. Toplayc-avc
topluluklar olarak hayatlarn srdrmlerdir. Takm olarak alrlar, aralarnda doutan ya
da sonradan edinilmi farklar yoktur. Kadnlar, daha ok toplayc, erkekler avc olarak
grevlerini yaparlar. Avclk ve toplayclk erevesinde gebe yaamaktadrlar. Ortak hayat
yaadklar varsaylmaktadr. lerin yaplmasnda nderlikten ok gelenekleen davran
ekilleri hakim olmutur. Gelenekler aile ii ilikiler erevesinde genlere retilmitir.
Geleneklerin gerekliliklerini yerine getirenler av nderleri olmutur. Kandalk, kabile
topluluklarnn temel zellikleri arasndadr. Baka topluluklara kar youn dmanlklar
vardr (enel 2006, 137-147).
nsanlamann nemli zelliklerinden biri de paylamadr (Leakey ve Lewin 1998,
108). Paylamayla ilgili olan fedakrlk da insan olmann z nitelikleri arasndadr. Leakey ve
Lewine gre, belki drt milyon yl ncesinde, toplayclk ve avclk ekonomisine ilk
admlarn atlmasndan bu yana, doal seilimin bilind ve rtk gleri, insanda
bakalarna yardm etme duygusunun benzersiz bir biimde gelimesini salamtr. Kiinin
bakalarna yardm ederek kendine de yardm etmesi yznden, karlkl fedakrlk, trn
17
hayati baarsnda gl bir etkendir. Becerilerinden ortaklaa yararlanlan grup, bireysel

yaayanlardan oluan bir topluluktan ok daha fazla i baarmaktadr. nsanlk tarihinde,
karlksz fedakrln ne zaman mmkn hle geldiini kesin olarak hibir zaman
bilemeyeceiz. Belki de, fedakrlk, insan beyninin, sadece insana zg olan kendini bilme
yeteneini ve bununla balantl lm bilincini gelitirmesiyle ayn zamanda ortaya kmtr
(Leakey ve Lewin 1998, 127-128). Fedakrlk ve paylam, insan ilikilerini kopmayacak bir
ekilde sarp sarmalamtr. Bu iki kavram, insanlarn bir arada yaamalarnn ilkelerini
belirleyen ahlakn temeli olmas asndan da nemlidir.
Yukardaki veriler, toplay-avc aamasnda, akl ve dilin birlikte geliimi, sorun zme,
dnce retme srelerinin esasn oluturmu bu ikili, insan olmann temelini meydana
getirerek sonraki tarihsel srete etkili olan unsurlarn banda yer almlardr. Aile ii kurallarn
gelitirilip ahlak kurallarnn yerlemesi insanlama, dolaysyla da kltrlemeyi salayan
toplumsalln temelini meydana getirmitir. Ahlakllkta ikin olan sorumluluk, paylam,
fedakrlk, insanlar arasndaki ilikinin nasl olmas gerektiini belirleyen deerlerdir. Toplaycavc kabilelerin eitli alanlara ilikin deer sistemleri retmeleri, ihtiyalarn giderilmek ve
sorunlarn zme yollar bulmalar, kendilerini tanma ve yaptklarn merulatrma abalar,
evren tasavvurunun ilk eklinin ortaya kmasn salamtr.
Tarihsel srete kabileler yaama tarzlarn srdrrken, onlarn bir ksm yerleik hayata
gemenin artlarn oluturarak, tarihteki en byk devrimlerden biri olan tarma geile balayan
neolitik devrimi yapmlardr.
18
Uygulamalar
19
Uygulama Sorular
1. Akl insan olmada nasl bir ilev yklenmektedir?
2. Dilin gelimesi nasl bir temele dayanmaktadr?
3. Biyolojik farkllama ile zihinsel gelime arasndaki iliki insana m zgdr yoksa
baka trlerde de var mdr?
4. Toplayclkta ne trden unsurlar ortaya kmaktadr?
5. Avclk ne trden yeteneklerin ortaya kmasn salamtr?
20
Bu Blmde Ne rendik zeti

Evrim anlay erevesinde insann nasl ortaya kt zerinde durulmaktadr.
nsan evrimin temel aamalar insanms trler zerinden verilmitir.
Esas konu akln ve dilin gelimesidir.
Akl ve dil insan olmay gerekletiren iki temel yetidir.
Kltr, akln sorunlar zme tarz ve ifade edilmesiyle gereklemektedir.
Sorunlar hakknda retilen dnceler bilgiler olarak dile getirilmekte ve
kullanlmaktadr.
Akln rettii, dille ifade edilen bilgilerin sistematik birlii kltr oluturmaktadr.
Kltr; ihtiyalar karlamak iin gelitirilen deer, kurum ve geleneklerden
olumaktadr.
Kltrn oluumu insanlamay ya da insanlama kltr meydana getirmektedir. Bu
iliki varolusal olduunda birbirlerinden bamsz dnlemezler. Varoluun dier temel
aya da toplum iinde olmaktr. Kltr denilen yap, nicelik asndan byk aile
niteliklerinde srdrlebilmektedir. Temel birimi aile olan kltrn sreklilii ve gelimesi
kabileler tarafndan salanmtr.
Kltrn ve toplumun temel birimi olan aile, insan olmak iin gerekli her trden
ihtiyacn karland ve yeteneklerin kazandrld temel bir kurumdur.
Toplayc-avc sre kltrlemenin en nemli aamasdr.
Toplayclk, beslenme ihtiyalarn karlamak iin balangtaki temel tarzdr.
nsanlk tarihinde ok nemli bir yere sahip olan toplayclk bitkilerin tannmas,
snflandrlmas ve kullanlmas asndan dnce dnyasna nemli katklar salamtr.
Avclk, bir yandan beslenme ihtiyalarn karlamak iin temel bir kaynakken, dier
yandan gvenlik sisteminin gelimesinde de etkili bir unsurdur.
Gvenlik sorunlarnn banda gelen hayvan saldrlar avclkla elde edilen becerilerle
savuturulabilmitir.
Ayrca avclk savan temel biimlerinden biri olmutur.
nsan olmakla ilgili her trden dnce insann kkeninde kazand yetenekler ile
gerekletirdii becerilerin bir rn olarak ne kmaktadr.
21
Dersin sonraki blmlerinde ele alnacak konular da, kltrleme aamasnda

gerekleen unsurlarla yakndan ilikilidirler.
22
Blm Sorular
1) Evrim terimini aadakilerden hangisi aklamaktadr?
a) nsann dier trlerden stn olduunu syleyen bir modeldir.
b) Canlln biyolojik olarak birbirlerinden treyerek eitlenmesini aklayan bir
modeldir.
c) Saylarn gelimesini aklayan bir modeldir.
d) Elementlerin oluumunu aklayan bir modeldir.
e) Evrenin evrilmesidir.
2) Akln ortaya kmasnda aadakilerden hangisi en etkili unsurdur?
a) Dil
b) Beden
c) evre
d) Akraba trler
e) Duyumlar
3) nsan ailesini fil ailesinden ayran temel zellik aadakilerden hangisidir?
a) Bedensel farkllklar
b) Beslenme tarzlar
c) Alkanlklar
d) Aile reisinin kadn olmas
e) Ate kullanmak
4) Toplayclk aadakilerden hangisinin gelimesine neden olmutur?
a) Seyahat etmek
b) iekleri sevmek ve toplamak
c) Bitkileri snflayarak tanmak
d) Baraka yapmak
23
e) Hayvanlar beslemek
5) Avclk aadakilerden hangisinin gelimesini salamtr?
a) Karg yaplmas
b) Hayvancln gelimesi
c) Hayvanlarn evcilletirilmesi
d) Atletik bir bedene sahip olmak
e) Silah yapmak
6) nsann kkeni hakknda dnmeyi gerektiren sorunlar nelerdir?
7) nsan rn olan kltrn toplumlara gre farkllk gstermesinin nedenleri
nelerdir?
8) Toplayc-avc kabileler kltrel yapnn hangi kurumlarn gelitirmilerdir?
9) Toplumsal kimliklerin olumasnda kabileciliin rol nedir?
10) Dnce tarihi asndan kabilelerin nemi nedir?
Cevaplar
1)b,
2)a,
3)e,
4)c,
5)e
24
2.NEOLTK DEVRM
25

nsanln toplayc-avc olmaktan kp tarmla birlikte balayan yerleik hayata
geiiyle ortaya kan deer ve kurumlarn neler olduklar anlatlmaktadr. Tarm, insann
hayatn kkten deitirerek insanlk tarihinin son be bin yln belirlemitir. Bugn de
insanl tayan temel kurumlarn tamam neolitik dnemde olumu ve gelimilerdir.
26

1. Yerleik hayat nedir ve tarmla ilikisi nedir?
2. ehir hangi zellikleri gstermektedir?
3. Yaznn kefi ve kullanm hangi sorunlar balamnda gelimitir.
4. Zanaatlarn ortaya kmalarnn nedenleri nelerdir?
27

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Tarmn insanlk tarihinde

yapt etkinin grlmesi.
Okumak, sorgulamak,
Yerleik hayata geiin

yaama artlarn nasl
deitirdiinin grlmesi
Okumak, sorgulamak,
ehirlemenin getirdii
avantajlarn insanlar
dnce retmeye itiinin
kavranmas
Okumak, sorgulamak,
Temel ihtiyalarn
giderilmesinde gelitirilen
zanaatlarn stlendikleri
grevlerin belirlenmesi
Okumak, sorgulamak,
lk bilimlerin neler olduklar

ve hangi amalar
dorultusunda gelitiklerinin
anlalmas
Okumak, sorgulamak,
nsanln en byk iki

devriminden biri olan
Neolitik devrimin (dieri
Okumak, sorgulamak,
28
sanayi devrimidir)
anlalmas
nsanlk tarihinin iyi bir
ekilde kavranlmas iin
neolitik yapya bal olarak
gelien kurumlarn ve
deerlerin anlalmas
Okumak, sorgulamak,
Felsefenin konu edindii

sorunlar ve farkl bir
dnce tarz olarak ortaya
knn nedeni olarak ilk
medeniyetlerdeki
gelimelerin ierdikleri
sorunlarn kavranmas
Okumak, sorgulamak,
29
Anahtar Kavramlar
Neolitik
Tarm
ehir
Yaz
Zanaat
itleme
Surlar
Devlet
mlek
30
Giri
Neolitik devrim, tarma gei ve tarma bal olarak oluan, ehir, devlet, ynetim,
tapnak, yaz, tp, astronomi, matematik ve eitli zanaatlar gibi, insanln sonraki dnemini
tamamyla belirleyen temel kltrel deer ve kurumlarn oluma sreci anlamnda
kullanlmaktadr. Sz konusu dnem son buzul ann sona ermesiyle M. 12.0000- 10.000
yllarndan balayp, tarma dayal yerleik toplumun ihtiyac olan zanaatlarn retilmesi,
alanlara ilikin bilgilerin zellemesi, devletlemenin gereklemesiyle sonulanan sretir.
Childe, tarma geie birinci, ehirleme ve devletin ortaya kna ikinci devrim demekle
birlikte (Childe 1978, 110), bu almada neolitik devrim ifadesi, Childen belirttii her iki
devrimi de kapsayan bir ekilde kullanlmaktadr. Neolitik devrimin ierii, aadaki baz
alanlarn tantlmasyla daha iyi anlalmaktadr.
2.1. Tarm
Tarm ve yabani olan budaygillerin tannmas ve kullanlmasnn 15 bin yl ncesine
kadar gittii sanlmaktadr. Budayn besin deerinin yksek olmas ve saklanabilme zellii,
onun kltrletirilmesindeki nemli nedenler arasndadr. Bununla birlikte, yetimesinin
zaman almas ve hasadnn zor olmas, zorlu iklim artlarnn yaratt verimsizlik, sulama
sorunlar, tarmn temel zellikleri arasndadr. Toplayclk iiyle megul olan kadnlar,
tarmn yaratclar olarak da kabul edilmektedirler (enel 2006, 248-250). Tarmla birlikte
gelitirilen ekme, bime, ayklama ve taneleri un hline getirme ara ve gereleri, ara yapma
tekniklerini gelitirdii gibi ara eitliini de artrmtr. Tarmla birlikte hayvanlarn
evcilletirilmesiyle balayan hayvanclk da neolitiin nemli baarlar arasndadr.
Medeniyetlerin oluumunu belirleyen tarmn M. 7500-4500 arasnda Nil ile Ganj
rmaklar arasndaki blgede ortaya kt (Campbell 1992b, 149) kabul edilse de,
botanikilerin yapt aratrmalara gre, tarm su kenarlarnda deil, yabanl hububatn
yetitii yksek vadilerde balamtr (Mellaart 2003,1). M.5500-4500 arasnda buday,
arpa ekimi ile domuz, koyun ve sr yetitiriciliine dayanan tarm ve hayvan iktisaden
yerlemi kylerin temel ura alanlar olmutur (Campbell 1992 b, 152; Childe 1978, 75).
Mezopotamyada M. 5000- 4000 arasnda tarm yapldna ilikin arkeolojik kantlar
bulunmutur (Kuhrt 2010/1, 25). M. 3500 2500 arasnda ayn blgede medeniyetlerin
oluumunda etkili unsurlar olan, yaz, tekerlek, matematik, takvim, krallk, ruhbanlk, tapnak
simgecilii, vergi gibi unsurlar toplumdaki yerlerini almlardr (Campbell 1992 b, 149).
Neolitik devrimin ilk aamas, doal beslenme kaynaklarnn kltrel rne evrilmesi
eklinde gzkmektedir. Tarma geile, doann snrl sunduu besin kaynaklarna
bamllk giderek azalm, buna bal olarak da nfus artmtr1. Her toplumun kendi kendine
yeterli olmas dierleriyle ilikiyi azaltmtr. Her ehir ya da ky kendi zanaatlarn
gelitirmitir. Ancak bu yerleim birimleri tmyle kapal kalmamlar, eitli nedenlerle
birbirleriyle iliki kurmu ve ticaretin gelimesine n ayak olmulardr (Childe 1978, 77-78).
Tarm yapmak ve yaamak iin en elverili yerler, byk emekler harcanarak elde
M. 10.000lerde dnya nfusunun 4 milyon, M. 5000de 5 milyon, M. 2000de ise 27 milyon olduu
tahmin edilmektedir (Ponting 2011, 35, 59, 94)
1
31
edilmilerdir. nsan gc, sermaye olarak topraklara katlm ve insanlar topraa balamtr
(Childe 1978, 113). Her kyn kendince rettii aletler, oluturduu kurum ve gelenekler,
eitli ilikiler nedeniyle yaylmtr. Yaylan aletler gelitirilerek yapm gelenekleri
oluturulmu, zanaatlarn ortaya kmalarn salamtr.
Tarm insann hayatn kkten deitiren ve bir daha hi deimeyecek olan iki sonucu
ortaya karmtr: 1- Tarmn, insann esas beslenme kayna olmas. 2- Bugn toplumsal
hayatn var oluunu ve srekliliini salayan temel deer ve kurumlarn retilmesi. Temel
deer ve kurumlar, insanlarn topluca yaadklar medeniyetlerin ortaya kmasn
salamlardr. Mithene gre tarmla birlikte gelien eilimler unlardr: 1- Youn olarak
bitki kaynaklarn ekip bimek amacyla kullanabilecekleri aletleri gelitirme yetenei. 2Hayvanlar ve bitkileri sosyal prestij ve g elde etmek iin kullanma eilimi. 3- Hayvanlar
ve bitkilerle, insanlarla gelitirilene benzer sosyal ilikiler gelitirme eilimi. 4- Bitki ve
hayvanlardan yararlanma eilimi (Mithen 1999, 252-255). Ne var ki tarmla balayan srete,
artk hayvanlarn nasl avlanaca ve bitkilerin nasl toplanacan bilmek yetmiyordu; nasl
oalp ve nasl yetitiklerini de bilmek gerekmitir (Bernal 2008, 111).
Tarma geile balayan gelimeler akln kendini gerekletirmesinin son aamas
olarak grlmektedir. Yerleik hayata geile birlikte, dnce yapsnda bir srama
gereklemitir. Tarm, dzenli ve uzun vadeli planlamalar yapmay gerektirdiinden, yaama
alanlar da tarm alanlarnn yannda sabitlenmitir. Yerleik hayatla birlikte ortaya kan
devlet, tapnak, yaz, nfus art, kabileler birlii, sulama sistemleri, bugn de insann temel
ihtiyalarn karlad gibi, dnce yapsn belirleyen deer ve kurumlarn da temelini
oluturmulardr.
Balangta kendine yeterli kk kyler olan yerleim birimlerinin kendi aralarnda
kurduklar ilikiler, retilen deerlerin hem yerlemesini hem de yaylmasn salamtr.
Beslenmenin dzenlenmesi ve rnlerin depolanmas, nfusu artrmtr. Nfus art kyler
aras ilikileri de younlatrm, ayn zamanda, beslenme rnlerine sahip olma istei, daha
byk gvenlik sorunlarn ortaya karmtr. Tarmla balayan sre, eitli kurumlarn
olumasn salam, kurumlar araclyla da medeniyetler kurulmulardr. Medeniyetin
olumasn salayan tarm, ehir, devlet, tapnak, iktisat, yaz, astronomi, zanaatlar gibi temel
unsurlar, neolitik devrimin rnleridirler.
2.2. ehir
Tarm, yerleik hayata geiin balca nedenidir. Sabit bir alann ekilip biilmesiyle
elde edilen rnler, beslenme sorununu byk lde zmtr. Tarmla balayan yerleik
hayat, nce kyn kurulmasn, sonra da baz kylerin byyerek ehirlemelerini salamtr.
ehirlemeyle birlikte tarma bal olarak gelitirilen teknikler, kurumlar ve deerler daha
belirgin hle gelmilerdir.
Childea gre ehirleme (kinci Devrim), kendi kendine yeterli kk kyleri, yan
endstri ve d ticaretle ek geim kayna salayan, dzenli biimde devlet tekilatna sahip
kalabalk ehirlerin olumasna denmitir. M.. 6000 ile 3000 yllar arasnda insan, ata ve
32
yele gem vurmasn renmitir. Sapan, tekerlekli arabay, yelkenli kay bulmu, bakr
cevherini artmay ve madenlerin fiziksel niteliklerini renmitir. Gne takvimini
oluturmaya balamtr, bylece kendini ehir hayatna hazrlamtr. Yaz, say, l
birimlerini gelitirmi, ksaca bilgi ve salt bilimin aktarlmas iin yeni yollar gerektiren
medeniyetin yolu almtr (Childe 1978, 110). Yerleik hayatn salad imknlarla
glenen kyler, daha kk kyleri kendilerine balayarak smrgeletirmitir. Hem nfus
art hem de yakn kylerin gl kye balanmas, ehri ortaya karmtr (Childe 1978,
115). Duvarlarla evrili ehir, mimari adan blmlenmi bir daire biiminde tasarlanmtr.
ehrin merkezi, zigguratn (tapnak) ya da sarayn eksen olduu kutsal odadr (Campbell
1992b, 161). Mahalleler zigguratlarn etrafnda toplanmtr. lk grlen ev tipi, st amurla
svanm kam duvarlar ve atlardan olumutur. Zamanla kerpiten evler yaplmaya
baland. M.. 3000lerde Mezopotamyada tula kefedilip kullanld. Yerleik toplumlarn
gelimesi ve artk rn karmas, hem komu toplumlarla hem de ger toplumlarla ticari
ilikileri artrmtr. Ticaret ylesine yaygnlam ki, randa kan deerli talar Msra
kadar gitmitir (Childe 1978, 115, 117). ehirleme, bir yandan gereksinimleriyle geliirken
bir yandan da yeni sorunlarn ortaya kmasna bal olarak yeni cevaplar retmitir.
Tarma geile balayan yerleik hayatn gerei olarak ortaya kan devlet, toplumu
dzen iinde tutma ve onun i ve d gvenliini salamakla grevlidir. Kabilede eflik olan
kurumun yerleik hayatta gelimesi devleti ortaya karmtr. Devlet, toplumsal yapy,
kurumlar aras ilikileri askeri ve hukuki olarak dzenleyerek, medeniyetlemeyi
gerekletiren kurumdur. Devletle ilgili temel unsurlar, Devlet balkl blmde
incelenmektedir. ehirlemenin merkezi kurumlarndan biri tapnaktr. ehrin, inan
ihtiyalarnn karlanmas yannda, yaz ile aritmetiin gelitirilmesi, zanaatkrlarn
yetitirilmesi, iktisadi ve siyasi yaplanma tapnak erevesinde gerekletirildiinden,
tapnak nemli bir konumdadr. Toplumun ve devletin ihtiyalarn karlamak iin gelitirilen
zanaatlar, sonraki srete en etkili ve gl bilgi kayna olarak kullanlmlardr.
2.3. Zanaatlar
Toplumlamann en nemli gstergelerinden biri, zanaatlarn ortaya kmasdr.
Zanaat, yerleik hayattaki zorunlu ihtiyalarn karlanmasna ynelik gelien uzmanlama
alanlardr. Zanaatlar, hem retim ara ve gerelerini retmiler, hem de kendi alanlarndaki
teknikleri gelitirmilerdir. Bata temel ihtiyalar olmak zere, toplumun her ihtiyacn
karlamak iin gelitirilen zanaatlar, toplumsal var oluun srekliliinin gvencesi
olmulardr. lk zanaatlarn, ta aletler yapmak, toplanan besinleri tamak iin sepet rmek,
otlardan ve derilerden giysi dikmekle balayp gelitii tahmin edilebilir. Tarm (neolitik)
devrimiyle birlikte, dier gerekli zanaatlar aamal bir ekilde ortaya kmlardr.
rme ve Dokuma (Sepetilik): lkin aa kabuu eritleri, aa vgnlar, sazlarn
rlmesiyle balayan sepetilik, dokumacln temelini oluturmutur. Baz yerlerde sepetler,
kil ya da ziftle svanarak farkl amalara daha uygun bir hle getirilmilerdir. rmecilik,
keten, pamuk ve yn lifleriyle hzlandrlp yaygnlatrlmtr. Liflerden yaplan giysilerin
yaplmas bu zanaat erevesinde gelimitir (enel 2006, 272). Keten ve daha sonralar
33
ynden dokunan giysiler, soua ve gnee kar korunmak iin ilenmi deri ve sazlardan
yaplanlarn yerini almaya balamtr. Childen bildirdii gibi, dokuma farkl bir bilgi
birikimini gerektirmitir. ncelikle uzun lifler verebilecek bir nesnenin bulunmas
gerekmitir. Bu da ilkin keten olmutur (Childe 1978, 100). M. 3000lerde ndus vadisinde
pamuk retimine balanm gibi gzkmektedir. Ayn dnemde Mezopotamyada yn
kullanm srdrlmektedir. Dokumacln nemli aamalarndan biri olan liflerin iplie
dntrlmesi de bir baka beceridir. Bitkilerin yetitirilmesiyle balayp iplikletirme, rme
ya da dokuma, elbiselerin yaplmas, deney birikimleri ve birikimlerin uygulamalara
dntrlmesiyle gereklemitir (Childe 1978, 101). Dokumaclk, malzemeyi dntrerek
belli amalar iin yeni rnler ortaya koymann iyi rneklerinden biri olmutur.
mlekilik: Tarm alanndaki gelimeler, kap-kacak ve mlek trnde eyalarn
yaplmasna da hz verdirmitir. Childea gre kimyasal deiimin farkna belki de ilk kez
mlek yapmyla varlmtr. mlek yapmnda suyun kildeki oran ok nemlidir. Suyun
azl ya da okluu mlein mrn ksa sreli yaparken, uzun mrl rnler iin ideal
lnn tutturulmas amatr. mlei sertletirmek iin 600 santigrat derecede frnlamak
baka bir sr becerinin gelimesine baldr. amur ve tozun taa dnmesini, gizemli bir
ilem olarak kabul etmilerdir. Plastik nitelikli kilden yaplm mlein ateten ktktan
sonra biimi ayn kalmakla birlikte, rengi ve z nitelii deimitir. amur, talaarak ocaktan
kmtr (Childe 1978, 96-97). Neolitik dnemde olgunlua erien mlekilik, tahllarn
tanmas, depolanmas, ilenmesi ve piirilmesiyle ilgili gereksinimler iin kullanlmtr. Kil
ana maddesi temeline dayanan mlekilikle birlikte, piirilerek elde edilen kerpi ve tula da
retilmitir. Duvarclk da neolitik mlekiliin bir uzants olarak kabul edilmektedir (enel
2006, 272). Gerek mlek frnlar M 4000lerde yaplmaya balanmtr (Ponting 2011,
85). mlekilik, ana maddeyi yourarak biim vermek asndan, ta, maden ya da aaca
biim vermeden olduka farkldr. nsan yaratclnn iyi rneklerinden birinin mlekilik
olduu tartma gtrmemektedir.
Gemicilik: lk medeniyetlerin nehir kenarlarna kurulmalar nedeniyle, tama ve
balklkla ilgili aletleri kullanmlardr. Su tamaclnda ilk olarak aatan oyulan
kayklar ile deriden yaplm kayklarn kullanldklar sanlmaktadr (Childe 1978, 132).
Bunlarn yannda sazlar ve bambu kamtan yaplan sallar da ilkler arasnda saylmaktadr.
Sonra ar ykler tayan krekli gemiler ina edilmitir (Bernal 2008, 126-127). Msr
resimlerinde kamlardan yaplm krk kadar krekinin ektii kayklar resmedilmilerdir.
Yelkenliler, Msrda 3500lerden sonra grlmeye balanmtr. nsanlar deniz ulamndaki
glkleri am, gemicilii gelitirmek iin yeterince topografya ve astronomi bilgisi
edinmilerdir (Childe 1978, 132). Yelken, rzgr enerjisini kullanarak tama ilerini
kolaylatrma imknnn kaplarn amtr. Ak deniz gemicilii baka yn bulma
tekniklerinin gelitirilmesine neden olmutur (Bernal 2008, 127).
2.4. lk Bilimler
Tarm (neolitik) devriminin ortaya kard nemli unsurlar arasnda teorik
temellendirmeler nemli bir yer tutmaktadr. ehirleme, tapnan kuruluu, zanaatlarn,
34
siyasi yapnn ortaya kmasnn tesinde, yaz, matematik, astronomi, by gibi alanlara
ilikin bilgilerin oluturulmas, farkl bir zihin altrma durumudur. Bu semboller zerinden
dnerek evrene ilikin yarglara varmaktr. Sz konusu yarglar, genelletirici, soyut
dncelerin teorik temellendirmeleri ne kmlardr. Teorik temellendirmelerin nde gelen
alanlar, astronomi ve matematik olmutur.
Tp: Tbbn hastalklarn tedavisi iin gelitirildii dnldnde, tp alannn
insanlk tarihi kadar eski olduu sylenebilir. Lewise gre ilk tedavi unsurlar eitli
nedenlerle bedende oluan ak yaralardr. D belirtileri dolayl olan ya da hi olmayan
hastalklarn nedenleri olarak genellikle byler grlmtr. Bycler, insanlar hasta
edecek ya da iyiletirecek byler yapmlardr. Kt talih ve hastalklardan koruyacak
tlsmlar gelitirmilerdir. Sahip olduklar bilgiler, doann zellikle de bitki ve hayvan
zehirlerinin incelenmesine dayanmaktadr. Kann, tm yaamsal fonksiyonlarn kayna;
karacierin kann topland merkez ve dolaysyla da yaamn merkezi olduuna
inanmlardr (Lewis 1998, 8-9). Geleneksel tp, bitkiler ve mineralleri bir sisteme gre
dzenlemitir. Bunlar hakknda elde edilen bilgiler, ilkel kltrlerin byc hekimleri ve
bilge kadnlar araclyla geleneksel olarak bir kuaktan dierine aktarlmtr. Bu bitki ve
minerallerin bir ksm mshil ve kusturucu zelliklerinden tr seilmitir. Kinin gibi baz
hastalklarda kullanlan ilalar da bulunmutur. Ellerindekinin byk ounluu, adam otunun
insana benzemesi gibi by temelli ilalardr (Bernal 2008, 137).
M.1780lere tarihlendirilen bir mektupta, hastaln bulac olmas nedeniyle,
hastadan uzak durulmas, hatta hastann tecrit edilmesi istenmektedir. Bir tp metninde,
uursuz eyin gelip hastay nasl bulduu, onun ruhunda, yreinde ya da durumunda hangi
ykmlara sebep olduu incelenmektedir. Metne gre talihsiz kadn, hastala, byk bir
olaslkla, ayn hastaln etkisinde bulunan biriyle dolayl temas sonucu yakalanmtr.
nceki hastann yatanda yatarak, sandalyesine oturarak, anandan yiyerek ya da
bardandan ierek hastaland sylenmektedir. Bu metin tbbn deneysel yann ne
karmaktadr (Bottero 2005/1, 179-180).
Tpla ilgili almalar, bir yandan bata insan olmak zere hayvan bedenlerini tanmak,
bitkileri fonksiyonlarna gre snflayp bilmek, madenlerin etkilerini aratrmak gibi ok
ynl gelimelere neden olmutur. Ayrca by tekniklerinin gelitirilmesinin nemli bir
aya da tpla ilgili olmutur.
Simya: Madenlerin birbirlerine dntrlmesini salayan teknik simya olarak
bilinmektedir. Eliadeye gre, doayla ibirlii yapmak, onun gittike hzlanan bir tempoyla
retmesine yardm etmek, maddenin kipliini deitirmek, simya dncesinin kaynan
oluturmaktadr (Eliade 2003/5, 8). Buradaki temel ilke, doayla iliki kurularak onun bir
parasnn baka bir unsura dntrebilme dncesine ve tekniine sahip olmaktr. Bunu
yapabilmek iin, madenlerin incelenip snflanmas gerekmitir. Hangi madenlerin hangi
zelliklere sahip olduklar bilindiinde, o madenin nasl dntrlecei deneme yanlma
yntemiyle aratrlmtr.
35
Simya urasnda temel ama, salk ve ebedi hayattr. Aratrmalar gstermitir ki,
inli simyaclar altn yapmay zenginlemek iin deil, salk, gnahlarndan kurtulma,
genleme, uzun mrllk hatta lmsz olmak iin istemilerdir. Altn maden olarak
istememilerdir. Amalar, bedenlerini kutsallatrarak lmszletirmektir (Eliade 2002/2,
13-14). Altnn saflyla lmszlk badatrldndan ona ynelmilerdir. Onlara gre,
rmeyen ve mkemmel bir maden olan altn ile ruhun besini kabul edilen yeim ta, lm
sonrasnda da bysel etkilerini kaybetmezler (Eliade 2002/2, 18). Ama dini olmakla
birlikte, simya, madenlerin zelliklerini ve kullanmn salamas nedeniyle, insan aklnn
gerekletirdii nemli baarlar arasndadr. Doaya hakim olmann teknik artlar simyayla
hazrlanrken, doa hakimiyetinin teorik yapsn by anlay oluturmutur.
Yaz: ehir, devlet, tapnan ortaya kt 3500-2500 arasnda yaznn ortaya km
olduu tahmin edilmektedir. M. nc binin son eyreinde, yaz gelenei iyice
oturmutur (Kramer 2002, 54). lk yaz rnei Erekteki nanna tapnanda bulunan tablettir.
Bu tablette, semboller izilmi ve hayvan balar, kular, balklar, bitkiler, ev aralar gibi
nesnelerin resimlerinin numaralandrlarak izildii sanlmaktadr. Bu, Smer ve Msrda,
yaznn, resimlerin gelitirilmesiyle olutuu dncesini uyandrmaktadr. Her iki lkede de
insan, nesneler kadar seslerin de resmini yaparak yazy kefetmitir (Hook 1967, 744-745).
lk tabletler not defteri eklinde ok basittir. Zamanla, rakam eteleleri, al veri listeleri,
ileri yapan taraflarn adlarn ieren belgelere dnmlerdir. Tapnaa giren koyun ve kei
miktarlar, alanlarn cretleri, ilk tabletlerin balca konular arasndadrlar (Frankfort 1989,
87). Yaz, Smerde olduu gibi, her yerde kentsel ekonominin gerei olarak domutur
(Childe 1978, 185-190; Hook 1967, 745). Benzer bir gr, Frankfort tarafndan da ileri
srlmtr. Ona gre, tapnaklarda biriken maln ve gelirler ile giderlerin hesaplanmas, yaz
ve hesabn da kayna olmutur. Mezopotamyadaki en eski yazl belge son derece pratik
amalarla ilgiliydi. Tabletler, tapnak topluluklarnn iktisadi ilerini kolaylatrmaya yardmc
oldular (Frankfort 1989, 74, 87). Yaz, tarihin balangc kabul edildi, yanl olmasna ramen
yaz ncesi dneme, tarih ncesi, yazl dneme tarih dnemi denmeye devam edilmektedir
(McNeill 1994, 32).
Astroloji: Yldzlarn iklimler ve tarm zerinde etkili olduunun tespiti, yldzlarla
insanlar arasnda da ilikilerin olduu ve insann geleceinin yldzlara bakarak
sylenebilecei dncesini dourmutur. Bir baka deyile astronomi, gk cisimlerinin
izlenmesi yolunda Smerlilerin kltrel kaltlarnn pek de yararsz olmayan almalar
yaptklar astrolojiye yol amtr (Childe 1982, 79). Gk cisimlerini gzleme almalar,
ruhlar zellikle de kutsal krallarn ruhlarn ldkten sonra yaadklar gkler lemini
incelemek anlamn kazanmtr. Yln dzenleyicisi ve hasadn habercisi olan gne, tapnlan
bir tanr hline gelmitir. Ay, avclk zamanndaki ncelikli konumunu yitirmekle birlikte,
tmyle yabana atlmamtr. Takvim ve onu dzenlemek iin gerekli olan astronomi artk
dinsel bir anlam kazanmtr. Takvim, giderek karmaklaan kutsal gnleri belirlemek iin de
gerekli olmutur (Bernal 2008, 135). Gn dzenli bir biimde dnmesi dncesiyle
beraber gk cisimlerinin hareketlerine byk nem verilmesine baland. Gklerde dzenli
olarak yinelenen bu olaylar doay etkileyerek mevsimleri meydana getirdiklerine gre, ayn
ekilde insan yazgsn da etkilemesi gerekir diye dnld. Balangta yalnz kutsal kral
36
gklerle iliki kurabilirken giderek gkle iliki kurma ayrcal yaygnlat. Parasn deyen
herkes davrann yldzlara gre ayarlayabilir oldu. Yedi gezegen tmyle gnlk hayata
girdi; gnmzde haftann gnlerinden hl bu yedi gezegen sorumludur. Hatta bunlarn
sralamas bile astrolojiden kalmadr: Gne, Ay, Mars, Merkr, Jpiter, Vens, Satrn.
Astronomi ile astroloji arasnda ok sk balar vardr. znde yanltc olmasna karn
insanlarn binlerce yldr yldzlar gzlemlemelerinin nedeni budur. nsanlar astrolojiye
inanmasalard bu yldzlar onlara ok uzak ve etkisiz grnecekti (Bernal 2008, 136).
Astroloji, astronomi gzlemlerine dayanarak, evrenin ve insann gelecei hakknda kehanette
bulunma anlayn gelitirip yaygnlatrarak, zihinsel faaliyetin gelecek boyutu ile genelleme
zelliinin glenmesine neden olmutur.
37
Uygulamalar
38
Uygulama Sorular
1. Tarmn balangcn oluturduu kabul edilen ilk bitkilerin ehliletirilmesi kim
tarafndan nasl gerekletirilmitir?
2. Tarm, toplayc-avc temelli tarzla karlatrldnda beslenme konusunda hangi
sorunlarn stesinden gelmitir?
3. Yerleik hayata gei insan zihninde ne tr dnmlere neden olmutur?
4. mlekilik hangi tr sorunlarn giderilmesi iin gelitirilmitir?
5. ehirlemenin ncelikli ihtiyalar nelerdir?
39

Neolitik dnem, tarma gei, yerleik hayat, ehirleme, yaz, zanaatlarn kefi,
ynetimin kurumlamas, inan sistemi gibi insann var oluunun srekliliini salayan
deerlerin ve kurumlarn oluma dnemidir. Sorunlar zmek ve eitli sorulara cevap
vermek iin gelitirilen aratrma disiplinleri zihinsel faaliyetlerin en nemli gstergeleri
arasndadr. Sz konusu dnemde gerekleen deer ve kurumlar, sonraki tarihsel sreci
belirlemi ve belirlemeye devam etmektedirler.
40
Blm Sorular
1) Teknoloji zanaatlarn gelimesiyle ortaya kmtr dncesini aadaki verilerden
hangisi desteklemektedir?
a) Teknoloji elektrik ve elektronik aralarla alet retme sistemidir.
b) Teknoloji bilim teorileri erevesinde gelimitir.
c) nsanlarn mutluluu iin yaplan aratrmalarn bir sonucudur.
d) Bulu yapmak isteyen insanlarn meraklarnn sonucudur.
e) Dnyann sonunu getirmek isteyen kt niyetli insanlarn ortaya kardklar
sorundur.
2) mlekiliin akln almasnda r amasnn nedeni aadakilerden
hangisidir?
a) amurla oynamak akl gelitirmektedir.
b) Toprak trlerinin snflandrmasnn yaplmasna sebep olmas
c) Yiyecek tamay kolaylatrmas
d) Yksek snn toprak da dahil madenlerin yapsn deitirmesi.
e) Binalarn salam olmasn salayarak byk binalarn yaplmas.
3) lk bilimler arasnda astronominin yer almasnn nedeni adakilerden hangisidir?
a) Romantik duygularn eski ada ok gelimi olmas.
b) Falcln ok nemli bir gelir kayna olmas.
c) Gk cisimleri, tanrlar ve insanlar arasndaki ilikileri aklama istei
d) Uzaydan geldiklerine inandklar iin gkyzn tanmaya almalar.
e) Hastalklar tedavi etmek istemeleri
4) Rahiplik sisteminin gelimesini aadakilerden hangisi aklamaktadr?
a) Memur ihtiyac olmas
b) Askerlerle eitlik salamak istemeleri
c) Etrafta ok sayda byc olmas
41
d) Tapnaklarn byk yaplar olmas

e) Tapnaktaki ok eitli ileri yapabilmek iin bu ie yatkn elamanlarn
yetitirilmesinin gerekli olmas.
5) Askeri sistemin ortaya knda en etkili olan unsur aadakilerden hangisidir?
a) nsanlarn sava meraknn yksek olmas
b) Avcln vermi olduu bir alkanlk olmas
c) Etobur hayvanlarn saldrganl
d) Yerleim yerlerinin gvenlik sorunu.
e) Hkmdarlarn halktan korkmalar
6) Tarma gei insanlk tarihinin neden en nemli devrimidir?
7) Tarm zerine kurulan yerleik hayat ve ehirde ortaya kan ilk kurumlar nelerdir?
8) Yaznn kefi dnce tarznda neleri deitirmitir?
9) Astroloji hangi sorulara cevap vermek iin gelitirilmitir?
10) Tarma dayal beslenme sistemi ortadan kaldracak yeni beslenme sistemi ne
olabilir ve yeni beslenme sistemi insann yaam tarzn nasl deitirir?
Cevaplar
1) a,
2) d,
3) c,
4) e,
5) d
42
3. TANRILAR
43

3.1. Tanr Dncesi
3.2. Tanrlarn Kkenleri
44

1, Tanr, insanlarn hangi temel sorularn zmektedir?
2, Tanrlara yklenilen sfatlar nasl bilinmektedir?
3. Tanrlarn aileler eklinde dnlmesinin nedeni nedir?
4. Felsefede Tanr sorunu hangi dnrde hangi gerekelerle balamtr?
45

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Tanr dncesinin
kkenlerini renmek
Okumak, sorgulamak,
Tanrlarn sahip olduu

niteliklerle insanlarn
ihtiyalar arasndaki
ilikileri kavramak
Okumak, sorgulamak,
Zihnin alma tarz ile ilk

olarak Tanr arasndaki
balanty kavramak
Okumak, sorgulamak,
Felsefede ortaya kacak

Tanr anlaynn
biimleniinde etkili olan
arka plan kavramak
Okumak, sorgulamak,
46
Anahtar Kavramlar
Tanr
Tanrlar
lk ata
lm
Tanrsal sfatlar
Ruh
Gvence
Evrendeki konum
Evren
47
Giri
Tanr, evren tasavvurunda ierilen konularn gereklemesini salayan bilinli gtr.
Dolaysyla, evren tasavvurunun tanmnda yer almasa bile, bilfiil, evren tasavvuru
dncesinin iindedir. Baka bir deyile, evren tasavvuru, Tanrnn yapp etmelerini
aklama anlamna da gelmektedir. Nitelikleri gerei Tanr, evrenin ve evrendeki her eyin
efendisidir. Evrendeki her ey, Tanrnn eylemlerinin sonucudur. Evren tasavvurlar da,
insann evrendeki konumunu aklarken, Tanrnn zelliklerini sralamaktadrlar.
48
3.1. Tanr Dncesi

nsan kendisi hakknda dnmeye baladndan itibaren, Tanr dncesine sahip
olmutur. Kendisi hakkndaki dnceleri retmeye ne zaman balad bilinmemekle birlikte,
en azndan ilk mezarlarn yapld sanlan 35 bin yl ncesinde Tanr dncesi olduu
sylenebilir. Tanr, evreni yapan, yaratan, yneten bilinli bir gtr. Mkemmel varln,
mkemmel ileyen bir sistemi neden yapt sorusu, ounlukla insan iin yapt cevabna
gtrmektedir. Bu sonuca gtren unsurlar, tarih boyunca ortaya km Tanr dncelerinde
grlmektedir. nanlarn ounda, evrenin insan iin yapld aka bildirilmese de, inancn
yaps, insann inan iindeki yeri, evrenin yaplmasndaki amacn insan olduu sonucuna
gtrmektedir. Bu sonucun balca nedenlerinden biri, insann kendini evren tasavvurunun
merkezine yerletirmesidir. te yandan, insann evrendeki konumunun gvencesi, evreni
kuran ve mkemmel ekilde yneten Tanrnn varlna baldr. Temel ilke olarak kabul
edilen Tanr, insanlamay salayan kltrel dzenin de kayna olan evren dzeninin
srekliliinden de sorumludur.
Tanr dncesi, tanrlar hakkndaki dncelere bakldnda, tanrlar tarafndan
insana verilmi gibi gzkmektedir. nk insan, ilkin tanrlar ortamna domakta ve
tanrlarla iliki iinde yaamaktadr. Yaama ortamnn ortakl ve zellikle de insann
tanrsal alandan karlmas, insan, Tanr ya da tanrlar hakknda bilin sahibi yapmaktadr.
Tanr dncesinin kayna hakknda u tavrlar ne kmaktadr: 1- Atann tanrlatrlmas.
2- Tanrnn kendini bildirmesi 3- Akln temellendirmelerinde ilk ilkenin gereklilii.
Atann Tanrlatrlmas: Tanr dncesinin kkeninde, ata inanc olduu
sanlmaktadr. Durkheima gre, atalarn her biri totemsel bir varlk olduundan, totemizmin
kendisine dayand esas ilkeleri mitsel atalar dncesini ima etmektedirler. Yce varlklar
kesin olarak bu mitsel atalardan stn olsalar da, aralarnda var olan farkllklar yalnzca bir
derece farklldr. Herhangi bir kktenci kopu olmadan birinciden ikinciye geilebilir.
Gerekten de yce Tanr, hususi bir neme sahip bir atadr. Kendisi bir insan olarak kabul
edilir. nsani glerden ok daha fazlasyla donatlmtr. Dnyada insani bir hayat yaar:
Byk bir avc, gl bir byc ve kabilenin kurucusudur. nsanlarn ilkidir. Bazen zorlukla
yryen ihtiyar bir adam olarak da tasvir edilir (Durkheim 2005, 346). Tanr dncesinin, ilk
ataya yklenilen nitelikler balamnda gelitii sylenebilir. Tanrnn yapc ve dzenleyici
gc ile ilk atann kabile erevesinde ilk kltrlemeyi balatmas birbiriyle rtmektedir.
Balangta Tanr kavram, gksel atalar ya da yukardaki insanlar anlamnda
kullanlmaktadr (Messadie 1998, 56). in inancndaki ata saygs, Tanr inancna giden yolu
aklamak iin kullanlabilir. Konfysn ok nemsedii ebeveyne gsterilen sevgi ve
sayg, gk ve yer tanrlarna sevgi sayg gstermek anlamna gelmektedir. Zamanda
srekliliin, yani ailenin bekasnn ne kmasnn arkasndaki sebep, bu evrensel
mnasebettir. Ebeveyn sevgisi zerine younlap dini ayinlerde bu sevgiyi n plana
karmasyla, ebeveyn sevgisi din hline gelmitir. Konfyse gre, kiinin babasna
saygs, Gk Tanrya gsterdii saygyla ayn olmaldr (Wing tsit Chan 2002, 270).
Babann Gk Tanryla denk grlmesi atann tanrlatrlma srecine iaret etmektedir.
49
Atann tanrlatrlmasnn, ona yklenilen niteliklerle ilgili olduu aktr. ncelikle, gkte
yaayabilme, grnmeme, insanlarn ilerini bozma ya da dzeltme gcne, evreni idare etme
niteliine, son kertede lmszlk vasfna sahip olmas gerekmektedir. Atayla, aileden biri
olarak, her zaman iyi diyaloglar kurulabilmektedir.
Tanrnn Kendini Bildirmesi: Medeniyetler aamasnda, insanlar, her eyin ve
insann Tanr /tanrlar tarafndan yapldklar ya da yaratldklar inancyla bymektedirler.
nsann kkeni efsanelerinde, insann nasl ortaya kt ve tanrlarla ilikilerinin neler olduu
aklanmaktadrlar. Balangta, kkende, tanrlarla ayn ortamda yaamalar, sonra da
insanlarn tanrlarn yaama ortamndan kovulmalar, Tanr dncesinin teorik kayna
olarak grlebilir.
lkin kabile bycsnn, sonra da rahiplerin tanrlarla diyalog kurabilme becerileri,
tanrlarn kendilerini bildirme unsurlar arasndadr. Tanrnn kendisini bildirmesi en ak
ekilde Sami dinlerinde grlmektedir. deme ruhundan flemesi, ona adlar bildirmesi,
yasaklar koymas, aralkl olarak peygamber gndermesi, peygamberlerle diyalog kurmas,
Tanrnn kendini bildirmesidir. Vahiy temelli kutsal kitaplar Tanrnn kendini bildirmesinin
bir baka boyutudur. Tanr/tanrlarn kendisini bildirmesi, ounlukla kurallar ve cezalar
eklinde gereklemektedir. Yaama kurallar ve kurallara uymama ya da kurallar ineme
durumunun cezalandrlmas, toplumsal dzenin korunmas ve srekliliin salanmasyla
ilikili hle getirmektedir. Baka deyile, toplumsal dzenin korunmas ve sreklilii de Tanr
dncesinin kaynaklar arasndadr.
lk lkenin Gereklilii: Temellendirmeleri ilkeye dayandrma, akln alma tarzn
gsteren unsurlardan biridir. Sorun alanlarna bal olarak ortaya kan ilkelerin dayanaca
bir ilk ilkenin olmas gerekmektedir. Her eyi ierdii kabul edilen evrenin dayand ilke
nedir, diye sorulduunda, Tanr, ilk ilke olarak ne kmaktadr. Bu sonuca varmann balca
nedeni, akln her eyi ilkelere ya da nedenlere bal olarak aklamasdr. lke terimi yerine
neden terimi de kullanlmaktadr. Her eyin bir nedeni varsa, ilk neden nedir sorusu yeniden
Tanr dncesine gtrmektedir. Tanrnn nedeni nedir, sorusu sorulamamaktadr. nk,
nedenler zinciri sonsuza gider ve bu zincirden ihtiya duyulan aklamalar elde edilemez.
Tanrnn ilk neden kabul edilmesinin sebebi, bilin sahibi bir varlk olarak, kendi dnda bir
nedene ihtiya duymamas, kendi kendine yeterli olmasdr. Bilin sahibi olmas ve kendi
kendine yeterlilii, evrensel dzenin gereklemesini salamaktadr. Dolaysyla, evrendeki
her deiim ve oluun, dorudan ya da dolayl olarak, nedeni Tanr olmaktadr. Aklama
gc bylesine yksek bir deeri temele almak, akln temel baarlar arasndadr. Bir yanda
Tanr ilkesine varma, bir yanda dier alanlarn aklanmasnda Tanr ilkesini kullanma, akl
akl yapan baarlardan biridir.
3.2. Tanrlarn Kkenleri

Kabile tanrlar, ata kltnn dnm olarak ortaya ktklarndan, onlarn kkeni
kabilenin ait olduu bir aileyle aklanabilmektedir. Bununla birlikte, kabilelerde ounlukla
ilk ilkenin ne olduu sorulmamakta, ilk ata olarak benimsenen varlk tanrlatrlarak ilk ilke
nitelii kazanmaktadr. Medeniyetlerde durum ok farkllamtr. Tanr dncesinin nemli
50
konularndan biri, Tanrnn ya da tanrlarn kkeni sorunudur. Bu sorun, genellikle iki yolla
aklanmaktadr: lki, temelde bir ilk ilke saylabilecek su, kaos gibi bir unsurun varlndan
tretmektir. lk tanr ilkeden tredikten sonra, evrenin dier unsurlar ilk tanr tarafndan
yaplrlar. Buradan bir tanrlar ailesi oluur ve i blm yaplr. kincisi, kendisi domayan,
bir nedenle olumayan, kendi kendisiyle var olan, bir ilk ilke olma durumudur. lk bek
aklama tarzlar, Sami dinlerindeki Tanr inanlar hari, btn medeniyetlerde
grlmektedir. kinci bekte yer alan Tanr anlay, Sami dinleri rneinde mutlak Tanr
anlamn iermektedir. lk ilkenin, nedeni ya da ncesi sorulmadndan, ounlukla, Tanr ilk
ilke olarak evrendeki her eyi balatan, yneten ve gerektiinde yok eden unsur olarak kabul
edilmitir.
ok tanrl medeniyetlerin Tanr anlaylarnda, genellikle bir ilkeden treyen tanr ya
da tanrlar sz konusudur. Msr, Hint ve Yunan tanr dncelerinde, ilkenin nasl tanrya
dnt ya da tanrlarn ortaya kmasna neden olduu, aada ksaca incelenmektedir.
Msrn en eski tanrs Atum-ra, sulardan ykselen ilk tepeciin zerine oturmu,
takipileri olan tanrlar var ederken gsterilmitir. Atumun kendisi ise, ilk okyanus Nundan
kmtr. Piramit Metinlerinin erken rneklerinde, Atum, kendisini dllerken ve hava olan u
ile nem olan Tefnutu retirken gsterilmektedir. Bu iftin birlemesinden yer-tanr Geb ile
gk-tanra Nut kmaktadr. Geb ile Nutun birlemesinden Osiris ile sis, yan sra Sit ile
Nefitisin doduklar bildirilmi, bylelikle Heliopolis dokuzlusu (Ennead) tamamlanmtr
(Hooke 1991, 73). Bir baka Msr metninde, Ptah, en byk Tanr ilan edilirken Atum
yalnzca ilk tanrsal iftin yaratcs olarak grlmektedir. Sz konusu metne gre, tanrlar
var eden de Ptahtr (Eliade 2003/2, 116).
Msrn siyasi birlii, bitkilerin doumu ve lmnden sorumlu, ayn zamanda yer alt
tanrs olan Osiris, yer tanr Gebin olu, Horusun babasdr (Hooke 1991, 69). Msr
inancnda nemli bir yere sahip olan tanr Horus, Osiris ile sisin oludur. Horusun doumu
yle anlatlmaktadr: Birok versiyonu olmasna karn temel tema, iyi kral Osiris, gen
kardei tarafndan, sanda kilitlenerek suya atlr ve boulmas salanr. ok zlen ei sis,
onun cesedini arar ve bulur. Seth, cesedi henz paralara ayrmtr. sis ile Nephys cesedi
tekrar birletirirmiler ve onu diriltmilerdir. Salkl bir dirilme olmamasna ramen, sisle
Osiris birlikteliinden Horus domutur. Osiris efsanesi, Msr dininin merkezi hline
gelmitir. Msr devleti ve Firavunlar idarelerini Ma'at ve Horus olarak srdrmlerdir.
Firavunlar ldklerinde Osiris olduklarna inanmlardr. Horus, btn yaayan eyler, Osiris,
btn l eylerdir. Bylece iki Horus meydana gelmitir. Bu ikili Firavunlarda birleirler.
Firavunlar Ra ile Osiris'in olu olarak bilinirler. Heliopolis'in antik imparatorluk gne
kltndeki bu birleme, Msrllarn ldkten sonraki hayat anlaylarnn temelini
oluturmaktadr (Hawkes 1973, 410- 411).
Msr tanrlarnn kkeninde, iki kurbaa ve iki ylann temsil ettii bir kaos durumu
sz konusudur. Atum, bu kaos durumunun sularndan km ve evrensel dzenin kurulmasn
salamtr. Ayn zamanda dier tanrlarn oluum srecini balatmtr. Ancak ilk olmann
gcn koruyamam, daha sonra baka tanrlar temel grevleri stlenmilerdir.
51
Hint dncesinde, tanrlarn kkeni eitli ekillerde aklanmtr. Aklamalardan

biri tanr Purua zerinden yaplmtr: Puruann bin ba, bin gz, bin aya vardr.
lmsz ve en ilk olandr. Onun bedeninin blmlerinden kast sistemi domutur (Rig Veda,
X. kitap, 90. ilahi). lk dev olan Purua (insan), hem kozmik btnlk, hem de erdii varlk
olarak gsterilir. Purua, yaratc kadn enerjisi Viraj retmi ve daha sonra onun tarafndan
dourulmutur. Gerek anlamda yaratl, kozmik bir kurbann sonucudur. Tanrlar, insan
kurban ederler. Onun paralanm bedeninden, hayvanlar, tren usulleri, toplumsal snflar,
yer, gk ve tanrlar trer. Onun az Brahminler (rahipler) oldu, iki kolu ise savalar,
bacaklar zanaatlar oldu, ayaklar ise hizmetkrlar. Bandan gk, ayaklarndan yer,
aklndan ay, gzlerinden gne, azndan ndra ve Agni, soluundan rzgr tremitir.
Purua, hem kurban treninin kurban, hem de kurban treni tanrsdr. Evren, hayat ve
insanlar, Puruann bedeninden km olsalar da Puruann yaratltan nce var olduu ve
sonra da var olaca, ilahide aka bildirilmektedir. Baka bir deyile Purua, hem akn hem
de ikindir. Bu paradoksal varlk tarz, Hint kozmogoni tanrlarna zgdr (Eliade 2003/2,
277-278).
Purua, sre temeline dayanmaktadr. Sre asndan kozmik varlk (Varln
Btnl, Kozmik Btnlk), blme ayrlr. 1- Srekli olmayan. 2- Ebedi olan. 3Deimez olan. Srekli olmayan zellik, alglar ve deikenler dnyasn ierir. Ebedi olan,
grnlerin kurallarn, var oluu, sreksizliin sonunu belirleyen srekli yasadr. Deimez
olan, zel var olularn, deimenin tesindeki temeldir. Kozmik varln sreksiz ksmn,
yok edilebilir kii (kara purua); srekli ksmn, yok edilemez kii (akara purua) temsil
eder. Temel ise, deimez kiidir (avyaya purua) (Danielou 1985, 44-46).
Upaniadlarda yle denmektedir: Brahma, balangta var deildi; O var oldu. Bir
yumurta biimine dnd. Bir yl yumurta olarak kald. Sonra yumurta krlarak ald. kiye
ayrlan yumurtann bir blm gm dier blm altnd. Gm ksmndan yer, altn
ksmndan gk meydana geldi (Khandogya Upanishad, IV, XIX, 54-55). Hint l tanrlar
grubunun ilki olan Brahma, evrenin aktif yaratcs olarak tezahr etmektedir. Baz grlere
gre, Brahma, en yce ve ilk neden olan btn yaratlmlarn babas Prajabati tarafndan bir
yumurtadan tretilmitir. Baz metinlerde evrenin yce ruhu olarak Brahma, kendi kendine
vardr; sonsuzdur eklinde sunulmaktadr. Btn her ey ondan tremi ve ona dnecektir.
Brahma, tanrsal z, manev, maddesiz, grnmez, domam, yaratlmam, balangc ve
sonu olmayan, snrsz, lmllerce tam olarak kavranlmayan ve hareketsizdir. Canl ve
cansz her eyde tezahr eden, en yce tanrlarla en aa yaratklar da kapsayandr (Dowson
1979, 56). Evren balangta batan sona Brahma'dr. O tanrlar yaratt. Tanrlar yarattktan
sonra onlar bu dnyalarn ynetimine getirmitir (Strig 1994, 49).
Hint tanrlar, kendi kendini var eden ve evrene dnen bir yap olarak ne
kmaktadrlar. Bu olayn neden olduuna ilikin bir aklama genellikle bulunmamaktadr.
Silik olarak, var oluun srekliliinin salanmas iin, Tanrnn, kendini evrene dntrmesi
gerekmektedir. Evrenin de dngler nedeniyle sonlu oluu, evren tanr ilikisini karmak hle
getirmektedir.
52
Mutlak Tanr anlay, sadece Sami dinlerinde grlmektedir. Bu anlayn

temelinde, ezeli ve ebedi olan bir Tanr, insann tam olarak anlayamad nedenlerden dolay,
evreni ve insan yaratm olduu dncesi vardr. Tanr evrenin tek hakimidir ve gcn hi
bir eyle paylamamaktadr. Byle bir tanr tipinin, bir eyden ya da bir nedenden meydana
geldii anlamnda bir kkene sahip olmad ok aktr.
Tanrlarn kkeni meselesi, ok tanrl inanlarda nemlidir. nem nedeni, hiyerari
ve ilk olann kim olduu sorunudur. Mutlak Tanr anlaynn ge bir dnemde ortaya kt
dnlrse, tarihi srete ortaya kan her inan ok tanrl olmutur. Tanrlar hiyerarisinin
deimesinin eitli nedenleri olabilmektedir. Baz durumlarda siyasi iktidar deitiinde,
tanrlar hiyerarisi ve ba Tanr da deimektedir. Tarihsel srete, savalar, doal koullar,
kltrel farkllklar, tanrsal niteliklerin deimelerde etkili olduu sanlmaktadr. Ba
Tanrnn niteliklerini ve konumunu anlatan efsanenin yerine, baka bir tanrnn niteliklerini
anlatan efsane getiinde, deiim de gereklemektedir.
Yukardaki rneklerde grld gibi, Tanrnn kkeni sorunu, ilk tanrnn nasl
ortaya kt anlamna gelmemektedir. Tanrlarn kkeni sorunu, iki konuyu ortaya
koymaktadr. lkin, evrenin oluumunu nasl saladklaryla ilgilidir. kincisi, sonraki
tanrlarn ortaya klarn aklamaktadr. Ba Tanr, her durumda evrenin oluumunda kilit
noktadadr. Sreci balatr, sre iinde dier tanrlar da ortaya kar. Hint dncesinde
olduu gibi, bazlarnda Tanr kendi bedenini evrene dntrmektedir. Yunan dncesinde
olduu gibi, dier bazlarnda, ilk olan ey Tanr deildir. Tanrlarn ve evrenin olumasn
salayan, Kaostan (boluk ) kan Gaiadr (toprak). lk ilke olarak, ilk ya da ba tanrnn
kkenin olmamas, zihnin alma tarznn bir sonucudur. Her eyin ilk ilkeden, kkenden
tretme ve kkenin mkemmellii, Tanr niteliklerinin olumasn salamtr.
Tanr/tanrlarn nemi, tadklar zelliklerden kaynaklanmaktadr. Sz konusu
zellikler, evrenin kuruluu ve insann var oluunun temellendirilmesiyle ilikilidir. Tanrlarn
balca nitelikleri yle sralanabilir: Ezeli ve ebedi (hepsi deil) olmak; evreni yapmak,
dzenlemek, yaratmak, ynetmek grevlerini yerine getirecek bir gce sahip olmak;
insanlarn yaratlmas, grevlendirilmesi, hayatlarnn dzenlenmesi, lm sonrasn
belirlemek.
53
Uygulamalar
54
Uygulama Sorular
1. lk atann tanrlatrlmasnn nedenleri nelerdir?
2 Tanrnn kefi nasl bir sretir?
3. nsan Tanrya niin ihtiya duyar?
4. Akl, aklamalarnda bir ilk ilkeye varmazsa ne trden sonular ortaya kar?
5. nsan iin ebedilik nasl salanmaktadr?
55

Tanr, dnce sisteminin merkezi unsurlarndan biridir. Zihnin alma tarznda en
genel ilke olarak kabul edilen bir deerdir. Tanr dncesi evrenin kuruluu ve srekliliini
salayan g olarak benimsenip iselletirilmitir. Daha da nemlisi insann bu dnyadaki
yaantsnn dzenlenmesinde ve korkularnn yenilmesinde en st gvencedir. nsann
lmszl, lm sonrasna ilikin inanlar, insann tanrya ballnn temel nedenleridir.
Tarih boyunca ortaya kan Tanr tiplerinin ortak zellikleri sralanan bu unsurlar etrafnda
toplanmaktadr.
56
Blm Sorular
1) Tanrnn varlnn insana kazandrd ey aadakilerden hangisidir?
a) Maddi gvenlik salamaktadr.
b) te dnyann kazanlmasna yardmc olmaktadr.
c) Hastalklara kar korumaktadr
d) nsann bana gelecek her trden ktl engellemektedir.
e) nsan, var oluunu Tanr zerinden aklamaktadr.
2) Tanrnn grev alan aadakilerden hangisidir?
a) ller dnyas
b) Gkyz
c) Evren
d) Yeryz
e) Canllar lemi
3) Tanrsal gcn en nemli gstergesi aadakilerden hangisidir?
a) Evrenin yaplmas ve dzen iinde ynetilmesi
b) Dier tanrlarla olan savalar kazanmalar
c) nsanlarn cann almas
d) Doa olaylarn kontrol etmesi
e) Gkyznde yayor olmas
4) lk atann tanrlatrlmasn aadakilerden hangisi en iyi aklamaktadr?
a) nsan bilgisinin zayf olmas
b) nsan aklnn olaanst bir baar gstermesi.
c) Gvenlik ihtiyacn gidermek ihtiyac
d) lm korkusunu yenme istei
e) Evrensel dzenin yapsn anlamak iin gelitirilen aamalardan biri olmas.
57
5) Tanrlarn kkenini aklarken aile modeline neden bavurulmaktadr?

a) Baka bir model bilmemeleri
b) Tanrln ne demek olduunu yeterince kavrayamam olmalar.
c) Baka Tanr rneklerini yeterince bilmemeleri
d) Aklama gc yksek bir model olarak kabul etmeleri.
e) ok tanrl aklamak iin aile modelinin yeterli olmas.
6) Mutlak Tanr ifadesi ne anlama gelmektedir?
7) Yaratc Tanr ile yapc tanr arasnda hangi farklar vardr?
8) ok tanrlln nedenleri nelerdir?
9) lk insann stn niteliklerle dnlmesinin nedeni nedir?
10) Tanrnn felsefede nemli bir konu olarak yer almasnn nedenleri nelerdir?
Cevaplar
1) e,
2) c,
3) a,
4) e,
5) b
58
4. EVREN
59

4.1.Evrenin Yapl
4.2.Evrenin Katmanlar
4.3. Evrenin Yapld eler
60

1. Eski a evren anlayyla modern evren anlay arasndaki farkllklar nelerdir?
2. Evren hangi alardan felsefenin konusu olmaktadr?
3. Evrenin temel nitelii olan dzenin olmad kabul edildiinde evren hakkndaki
dnceleri hangi kavramlarla aklamak gerekir?
4. Evrenin katmanl oluu hangi tr sorulara cevap vermektedir?
5. nsan andan evren neden nemlidir?
61

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Evrenin bilinmesinin insan

aklamak iin temel
olduunu kavramak
Okumak, sorgulamak,
Evrenin nasl yapldna

ilikin dncelerde ortaya
kan anlay kavramak
Okumak, sorgulamak,
Evrenin katmanlar ve
evrenin yapld
elementlerin zeliklerini
anlamak
Okumak, sorgulamak,
Evren tasavvurunda evrenin

yerini kavramak
Okumak, sorgulamak,
62
Anahtar Kavramlar
Evren
Katmanlar
Elementler
Yer
Gk
Yer alt
Ate,
Su
Toprak
Tanr
Da
63
Giri
Evren, insann var olu artlarn salayan en byk dzendir. Evren tasavvuru da,
insann evrendeki yerini ve kltrel yapda kendini gerekletirmesini konu edinmektedir.
Evrenle olan bandan dolay, insann evrenle ilgili dnceleri, kesintisiz devam etmitir.
retilen bu dncelerin nasl bir yapya sahip olduu aada incelenmektedir.
64
4.1.Evrenin Yapl
Evren hakknda ileri srlen dncelere bakldnda, evrenin hazr olan maddeden,
ayn zamanda ilk olan maddeden, Tanr tarafndan yapld grlmektedir. Yapma ilemi,
evrenin olmas gerektii gibi Tanr tarafndan gerekletirilir. Evrenin nasl olmas gerektii
Tanrnn zihninde ikindir.
Smerlilere gre, evrenin bir balangc vardr ve bu balang en eski ve ulu bir
denizdir. Denize bir tr 'ilk neden' ve 'hareket eden g' olarak bakmlar ve denizden nce
zaman ve mekn iinde ne olabileceini asla sormamlardr (Kramer1990, 64). Smerlerdeki
yaratl kavrayn Kramer yle zetlemitir: lk olarak eski ve sonsuz bir deniz vard. Onun
balangc veya meydana k hakknda bir bilgi yoktur. Smerliler, denizin ezeli ve ebedi
olduunu kabul etmilerdir. Bu eski deniz, gk ve yeri bir arada tutan bir evren dan
meydana getirmitir. Tanr bir insan eklinde tasavvur edilmi, An (gk) erkek ve Ki (yer)
diidir. Onlarn birlemesinden hava tanrs Enlil domu ve Enlil, yeri gkten ayrmtr.
Baba An, g alp gtrm; Enlil de annesi olan yeryzn almtr. Enlil, annesi olan yeri
almasyla, evrenin dzenlenmesi ilemi balamtr (Kramer 1990, 69). Gk ve yerin evren
tasavvurundaki merkezi konumu, Smerce evren anlamna gelen an-ki (gk-yer) teriminden
de anlalmaktadr. Bu adlandrma, evrenin yer ve gk eklinde dzenlenmi olduu fikrini
ortaya koymaktadr. Gk, gkyz, ve yukardaki byk denilen gn stndeki uzay
kapsar. Ayn zamanda gk tanrlar burada otururlar. Yer, yeryzn ve aadaki byk
denilen yer altn kapsar; ller dnyasnn tanrlar burada oturur (Kramer 2001, 86).
An-ki (gk-yer) teriminden de anlald gibi, Smer bilginleri, evrenin ana blmleri
olarak gk ve yeryzn kabul etmilerdir. Yeri dz bir daire eklinde, g de alttan ve
stten yekpare bir kubbe ile snrlandrlm bir boluk olarak kabul ediyorlard. Gk ve yer
arasnda rzgr (hava, nefes, ruh) manasna gelen Lil maddesi vardr; bunun en nemli
zellii dalma ve yaylmasdr. Bu, aa yukar bugn bilinen 'atmosfer'e uymaktadr.
Gne, ay, gezegenler ve yldzlarn hepsi 'atmosfer' gibi ayn maddeden olumular, buna
ilaveten bir k gcyle donatlmlardr (Kramer1990, 63-64). Smer anlayna gre,
balangta evren bir btnd ve baz tanrlar da vard. Tanrlarn varl, gk ve yerin
sahiplenmesinden kartlabilmektedir. Glgam efsanesinde yle denmektedir:
Gk yerden ayrldktan sonra, Yer gkten ayrldktan sonra, nsann ad konduktan
sonra, (Gk tanrs) An g alp gtrdkten sonra, (Hava tanrs) Enlil yeri alp gtrdkten
sonra ( Kramer 1990, 68).
Kramerin belirttiine gre, Glgam Destannda u noktalar belirlenmemitir: Gk
ve yer yaratlm olarak m dnlyor, eer yle ise kim yaratm? Smerlere gre gk ve
yerin ekli nasld? Kim g yerden ayrd? Bu sorulara getirilen cevaplar yledir:
Tanrlarn listesi bulunan bir tablette, deniz iaretiyle yazlan tanra Namnu, g ve yeri
douran anne olarak anlatlmtr. Buna gre, Smerler gk ve yerin bu eski deniz tarafndan
yaratldn dnmlerdir. nsanln bollua girmesi iin dnyaya gnderilmek zere
davar ve tahl tanrlarnn yaradln anlatan "Davar ve Tahl" efsanesi yle balar.
65
Bey, gerekli olanlar meydana getirmek iin, Kararlar deimeyen Bey, Yerden
lke'nin tohumunu karan Enlil, Yerden g ayrmay planlad, Gkten yeri ayrmay
planlad (Kramer 1990, 68).
Efsanede, gk ve yerin bir nedenle birbirinden ayrldklar gsterilmektedir. Sz
konusu neden tanrlarn beslenmesi iin insann yaratlmasdr. Smerlere gre evrenin esas
paralar gk ve yer, deniz ve atmosferdir. Btn dier kozmik olaylar bunlarn iinde
gelimektedir (Kramer 1990, 65). Enlil, gkyzn yeryznden ayrdktan sonra, gklerin
aydnlanmas grevini ay tanrs Nanna, gne tanrs Utu ile teki gezegenler ve yldzlara
vermitir (Hooke 1991, 27). Bylelikle evrenin temel katmanlar ve tanrlar belirlenmitir.
Enume Eli adl metinde, ilkel ift Tiamat (tuzlu su) ve Apsunun (tatl su), yani st sular ile
alt sular, tuzlu sular ile tatl sularn var olduu yaratl ncesinden balayarak gittike
eitlenen tanrlarn ortaya kmalarn ve Marduka kadar olan evrimi aamal olarak tasvir
etmektedir. Marduk, Tiamat yenen Demiurgostur. Tiamatn bedenini boydan boya yarp
dnyay ve ardndan da insan yaratmaktadr (Cassin 2000/1, 582). Taimatn yars
kullanlarak gk yaplmtr. Geri kalanyla da yeryz yaratlr (Cassin 2000/1, 587).
lk madenin su olduu, oradan bir da kt, dan ikiye ayrlmas, gkyz ile
yeryznn varlk kazanmalar ve bunlarn tanrlar olarak tanmlanmas Smer evreninin
genel resmini vermektedir. te yandan ilk sulara bal olarak Marduk tarafndan yaratlan
evren de Babil anlaynn rndr.
Msr evreninin oluumu, Smer evrenine benzer ekilde, ilk sulardan bir tmsein
kyla balar. Usuz bucaksz sularn zerinde bu ilk yerin belirmesi, topran olduu
kadar, n, hayatn ve bilincin de ortaya kmas anlamna gelir. Heliopoliste gne
tapnann bir paras olan ve Kum Tepesi ad verilen yer ilk tepeyle zdeletirilmitir
(Eliade 2003/2, 114). Yaratc tanr Atum, Btn Bir, en stn Tanr olan Ra'nin grnme
km hlidir. Atum efsanesinin ilk eklinde, Atum'un kendisi en ilk tepedir. Atum-Ra
efsanesinde ise, tepedeki k, ilk gne olarak tasvir edilir. Her zaman kendi kendini
yaratmtr, 'Bir olmak kendisinin varl hline dnmektir' (Hawkes 1973, 410). Msr
yaratl mitosunun en eski biiminde, gne tanrs Atum-Ra, ilk tepecein zerine oturmu
izleyicileri olan tanrlar var ederken gsterilir. Atumun kendisi ise, ilksel okyanus
Nundan kp ykselirken (doarken) sunulmaktadr. Yaradl mitosunun Orta Msrdaki
Hermopolise ait biiminde Atum, Ogddoadlarn eylemlerinin bir sonucu olarak domutur.
Drt ylan ve drt kurbaa olarak hayvan biimli (tanrlar) olduklar dnlen Ogdoadlar,
ilksel kaosu temsil etmektedirler. Adlar Nun ile ei Naunet; Kuk ile Kaulet; Huh ile Haulet;
Amon ile Amonettir. Atum, sulardan karak, bu kaos elerini dzene sokar; yle ki bunlar
metinlerde, kendilerine den etkinlik alanlarnda ilev gsteren tanrlar olarak grnrler.
Msrllara ait bir baka anlatmda evrenin yaratlmasn Memfisin yerel tanrs olan Ptah
salamtr. Ptah, ilksel okyanus olan Nun ile rttrlm, tanrsal sz ile, Atumu ve
Heliopolis dokuzlusunun tm teki tanrlarn var eden tanr olarak sunulmutur (Hooke 1991,
73-74). Evrenin oluumu sorunu, yaratltan nceki durumu konu edinir. ounlukla
yaratltan nce bir karmaa vardr. Msr rneinde, karanlk ve buz tutmu, biimsiz bir ilk
okyanus olarak tasvir edilir. Okyanus srekli oradadr ve snrlar belirsizdir. Okyanus
66
trnden bir eyin varl hilik dncesini ortadan kaldrmakta ve evrenin tm unsurlar
onda ikin olmaktadr (Derchain 2000/1-2, 574).
Msrllarn fizik evren gr Smerlilerinkinden ok farkl deildir. Msrllar
topraklarn genellikle dz, etrafn dalar ve yabanc lkelerin sardn dnmlerdir.
Topraklar ilk su olan Nun tarafndan kuatlm ve onun zerinde yzdne inanlmtr. Nil
Nun'dan doar ve dnyadaki gnlk yolculuunu tamamladktan sonra Nun'na tekrar domak
zere dklr. Gk dnyay bir kapak gibi rter ve drt direk zerinde durur. Evren sonlu
olduu iin bir simetri de vardr. Gk tesi de yer alt dnyasn rtmektedir. Bu fiziksel evren
efsanelerin sunduu evren anlayyla zenginletirilir. Efsaneye gre, hava tanrs olan u
(Shu), g kollarnda tutmaktadr. Bununla birlikte, gk kendisi de tanrca Nut vasflaryla
tannmaktadr. Gk, Nut tarafndan kemer ekline getirildii vcuduyla dnyay rtmtr
(Hawkes 1973, 408-409). Nun tarafndan gsterildii gibi, balangta ekilsiz ve pasif olan
kaos vard. Msrda su basknndan sonra ortaya kan verimli topraklardaki beliren canllk,
ilkin, yaratc tanr tarafndan ilk sularda ortaya kan ilk tepelerde meydana getirilmitir.
Topraklarn her yerindeki tapnaklar, onlarn kutsallklar, kurulduklar tarihler tepelerle
zdeletirilmilerdir. Dnce sembolyle retilmitir. Tepeler piramit hline gelmitir.
Tanrsal kralln bulunduklar yerler, ebedi hayatla doan ve ilk yaratlanlarn mahalleridir.
Tepelerin bylesine nemli oluu, on binlerce kiinin piramit yapmaya katlmalarnda byk
kolaylk salamtr. nk kutsal bir mekn oluturmaktadrlar. Atum kendini yarattktan
sonra, Shu olarak kadn ve erkei, havay ve Tefnut (nem)'u yaratmtr. Shu ve Tefnut dier
kz ve erkek kardeleri yeryz tanras Geb ile gk tanras Nut'u dourdular. Shu, g
yerin zerinden kaldrmak iin araya girmitir. Tanrlarn grev blmleri ve dzeni
geleneksel evren tablosunu oluturmutur (Hawkes 1973, 409- 410). Gk drt tayc ayak
zerinde ykselen bir tr sayvan, ayn zamanda bir inektir ya da dz topran zerine eilen
ve bedeni gk sularyla ykanan tanradr (Hornung 2004/2, 142).
Msr evreninin de merkezini su tekil etmektedir. Burada Nilin tama etkilerinin gz
nnde bulundurulduu sylenebilir. Ylan ve kurbaalarn temsil ettii kaos durumundan
klmas, dzenin, yani evrenin kurulmas anlamndadr. Yer alt dnyasn en ok
nemseyen kltrlerden biri Msrllar olmutur.
in dncesinde evrenin yapsna ilikin, Pan Ku, Tao ve Yang Yin olmak zere
yaklam tarz vardr. inin baz efsanelerinde, insan biimli bir ilk varlk olan Pan-Kunun
Gk ile Yerin yumurtaya benzer olduu kaos anda doduu anlatlr. Yer ile gk
birbirlerinden uzaklatka Pan-ku bymtr. Pan-ku ldnde kafas kutsal bir da
oldu, gzleri gne ve ay, ya, nehirler ve denizler, salar ve kllar aalar ve dier bitkilere
dnt (Eliade 2003/3, 21; Kaltenmark 2000/1, 141). inli filozoflar ve zellikle de XI. ve
XII yy Yeni Konfyslk akm dnrleri, ileri srdkleri yaratl kuramlarnda hibir
tanrya yer vermemilerdir. Ancak halk, Pan-ku adl bir yaratc olduuna inanmtr. Baz
resimlerde, dnyay tatan oyarak yaratt da tasvir edilmitir (Eberhard 2000, 101).
Tao, ncelikle evreni tayan ve evrendeki her trden deiimi ve oluumu belirleyen
ilk ilkedir. lk ilke olmas nedeniyle, hibir ey yokken o vardr ve evrenin temel unsurlar
67
olan gk, dnya ve imparatorluun yaplarn ve yasalarn belirler. Lao Tzuya gre,
dnyann bir balangc vardr. Dolaysyla dnyay meydana getiren bir ilkenin olmas
gerekir. lkeyi anlayabilmek, dnyay anlamaya baldr (Te- Tao Ching, LII). Lao Tzu,
srekli olarak imparatorluk, dnya, Gk ve Tao arasnda balantlara dikkat ekmitir. Bu
ilikiler zinciri, ayn zamanda Taoyu bilme srecine de iaret etmektedir. Bu srecin banda
imparatorluun yer almas, Tao'ya giden yolun ahlakla balad izlenimini verir. Lao
Tsenin u dnceleri bu tespiti desteklemektedir: .... lmszl bilenlere akll denir.
lmszl bilenler byk sabr sahibidirler. Bu sabr asil hisleri dourur. Asil hisler devleti
meydana getirir. Devlet gksel varlklar meydana getirir. Gksel varlklar Taoyu dourur.
Tao ebediyeti meydana getirir. ... (Te-Tao Ching, XVI). Lao Tzunun Tao hakknda ortaya
koyduu grler, evrenin tasavvurunun temellerini oluturmaktadr. Tao, evrenle
btnletirilmitir; evrene ilikin zellikler de Taonun zellikleri olarak deerlendirilmitir.
in evren tasavvurunun temel deerlerinden biri de Yang ve Yin dncesidir. Fung
Yu Lana gre, dnyann kkeni sorunu Yin ve Yang retisi tarafndan ortaya konulmutur.
Yang kelimesi, esas olarak gne ve kla ilgili ey anlamna gelir. Yin ise, gn nn
yokluu, yani glge ve karanlk anlamn ifade eder. Sonraki gelimelerle, Yang ve Yin iki
kozmik ilke ya da g olarak kabul edilmitir. Yang erkeklii, faallii, scakl, parlakl,
kuruluu, sertlii vs.yi temsil eder. Ying, diilii, pasiflii, souu, karanl, slakl, safl
vs.yi temsil etmektedir. Bu iki temel ilkenin karlkl etkileimiyle, evrenin btn
fenomenleri retilir. Bu anlay, son zamanlara kadar in kozmolojik speklasyonuna hakim
olmutur (Fung Yu Lan 2009, 185).
in dncesinde varlkla ilgili metafizik temeller yle aklanmtr: 1- Yaygn
balant ilkesi: kavram zerinde kurulmutur. Mantk; kat ve srekli tmdengelimci
kantlama sistemi. Semantik; ifadelerdeki anlam, formlasyona ve dnme ait kurallar
barndran dil sentaksdr. Metafizik, deime felsefesi, zaman iinde srekli yaratma sreci
zerine oturan dinamik ontolojik sistemdir. Ontolojik sistem, yce Tanr dncesinin
geliimi ve kayna olan genel aksiyoloji sistemine kadar, karlatrmal uyumluluun
nda sergilenir. Bylece yaygn balant ilkesi, dnyada ve gn altndaki btn
cisimlere, hayatn nfus ediciliinin bulunduu noktada, zaman yaratc doasnn ve
baarnn, stn yinin formuna benzer bir gce sahip olur. 2- Yaratclk ilkesi: aGklerin Taosu, ncelikle yaratc bir gtr. Btn yaratklarn sebebidir. Yaratklarn
dinamik dnmn kozmik dzende ifade ederek, mkemmel uyuma, stn yiye varma
abas olarak yorumlanr. b- Yer Taosu, meydana getirici g olarak, yaratc kaynan
yaygn ve srekli btn var olu formlarn tayandr. c- nsan Taosu, evrenin merkezinde
gvenli bir konumdadr. Dnya ve gn dlleyici ve yaratc ortaklnda ruhunun tam
bilincine varmaktadr. Bu nedenle bir btn olarak hayatn kalc srekliliini birlikte
meydana getirirler. Konfyslerle birlikte, ruhsal bilinlenme (farkna varma), bireyin
moral iyiliinin ortaya kmas olarak grlmtr. 3- Deerlerin gerekletirilmesi sreci
olarak, yaratc hayat ilkesi: Bu reti, Hsn Tzu tarafndan Konfysn Tao
dncesinden tretilmitir Buna gre, evrenin nesnel dzeni, zamann dinamik srecinde
yaratc g tarafndan oluturulur. Birey yaratlm bir dnyayla kar karyadr ve insan
yaratlmlarla eit durumdadr. Bu bak as, Konfysn dinamik deer merkezli
68
ontolojisini felsefi antropolojiyle tamamlar (Fang 1967, 241-142). Fangn ortaya koyduu bu
dnceler, evrenin yapsn felsefi bir anlayla sergilemektedir.
in dncesinde, evren biimsel olarak kuruluunu konu edinmekten ok, i
ileyiinin nasl olduu zerinde durulmutur. Taonun evrensel yasa eklinde kullanlmas,
evrendeki her eyin bu yasaya gre gerekletii kabul edilmektedir. Yang ve Yin retisinde
ise, evrenin ierdii btn unsurlarn, zt niteliklere sahip olan Yang ile Yin tarafndan
yapldklar ne kmaktadr.
4.2. Evrenin Katmanlar

Yukarda ele alnan evrenle ilgili dnceler, dzen ve btnln Tanr ya da
tanrlarca saland varlk alan eklinde benimsendiklerini gstermektedir. Evrenin nasl
yapld ve hangi katmalarnn olduu da evren anlaynn nemli konular arasndadr.
Genellikle evren, gk, yer ve yer alt olmak zere katmanl dnlmtr.
Gk: Evrenin st blgesi olan ve insan iin ulalamaz olan gk, her zaman
hayranlkla izlenmi ve ba tapnma unsuru olmutur. Eliadeye gre, sonsuz ve akn
nitelikleriyle tannan gk, insan ve yaama gcnn temsil edemedii bambaka bir eyi,
Tanry, mkemmel bir biimde temsil etmektedir. Aknlk, sonsuzluk, en yksek olmak,
tanrlara zg niteliklerdir. nsann ulaamad yukar blge, yldzl gk, tanrlara zg
aknlk, mutlak gereklik, sonsuzluk gibi ayrcalklara sahiptir. Gkyz, tanrlarn
mekndr; oraya ancak ayrcalkl kii, ge ykselme ayiniyle ular. Baz inanlarda lm
sonras ruhlarn topland yer olarak tasvir edilmektedir (Eliade 2003/1, 61-62). Gk, yksek,
insanlarn ulaamayaca bir boyuttur. Doal olarak insan st glerin ve varlklarn sahip
olduu bir yerdir; tapnan basamaklarn trensel olarak kan ya da ge uzanan ayinsel bir
merdivene trmanan kii artk insan deildir. Ayrcalkl lmllerin ldkten sonra serbest
kalan ruhlar, ge ykselirken insan olma durumundan syrlrlar. Gk, doal olarak
varlyla aknl, gc ve deimezlii simgeler. Gk vardr; nk ycedir, sonsuzdur,
dokunulmazdr, gldr (Eliade 2003/1, 62).
Yer : nsann ve dier canllarn yaama alan olan yer, evrenin orta ksmn temsil
etmektedir. Yaama alan olmas nedeniyle, btn duygu, dnce ve eylemleri yeryz
ortamnda gereklemektedir. Yer, ayn zamanda toprak olarak da kabul edildiinden, analk
vasflaryla da bezenmitir. Yer, ilk dinsel inanlarda ya da mitlerde, insan evreleyen btn
ortam eklinde tasvir edilmitir (Eliade 2003/1, 248). Evrenin dzen temelli btnl, yer
iin de geerlidir. Eliadeye gre, kozmosun temelini oluturan yer, dinsel adan pek ok
simgeye, anlama ve boyuta sahiptir. Var olduu, kendini ve baka varlklar ifade ettii,
bahettii, rettii ve her eyi barna bast iin topraa taplmaktadr (Eliade 2003/1, 244).
Yerin, toprak olarak, yani zerindeki toprak katman ve yer altyla kazand en nemli
zellik, onun sonsuz retkenlik kapasitesi, yani dourganldr (Eliade 2003/1, 248).
Yeryz gk ve yer altnn arasnda orta noktadr. Bu anlamda evrenin merkezi olarak da
benimsenmitir.
69
Yer alt : Evrenin alt katman olan yer alt, olumsuz tasvir edildii kadar, olumlu
zelliklerle de anlmaktadr. Yer alt dnyas, ller lemi ve sklkla da ktlk ilkesiyle
ilikilendirilmitir. te yandan, ksmen ana rahmiyle ilikisinden, ama daha ok, ekinlerin ve
baharn yeil imenlerinin topraktan fkrmasndan dolay yer alt, dourganln simgesidir.
Yer alt, altn, gm gibi dier yararl madenleri de vermektedir. Ayn zamanda gmt ya da
mezarla da ilikilidir. llerin ruhlarnn karanlklar ya da glgeler leminde dolatklar yer
de orasdr (Russell 1999, 68). Bitkilerin beslenmesi, sularn kayna, tanrlar da dahil
evrendeki her eyin topraktan tretilmesi, yer altnn anlamn deitirmitir.
Genel olarak, evrenin, gk, yer ve yer alt olmak zere ana blmden meydana
geldii dnlmtr (Eliade 1992, 19). Bu blm iinde, insann kendi oluumunun arka
plan olan gk, tanrlarn bulunduu yer olarak tasvir edilmi ve en yksek deer ge
verilmitir. Yer, insanlarn yaad alandr. Buradaki faaliyetler, gkn kontrolnde ya da
gzetimindedir. Eski ve geleneksel toplumlar evrelerindeki dnyay, dzenli ve bilinebilir
zelliklere sahip bir kk evren (mikro-cosmos) olarak dnmlerdir. Kk evren yani
kltrel dnyann snrlar dnda, rktc, korkutucu olaylarn olduu kaos dnyas yer alr
(Eliade 1992, 16-17). Yer alt, kt yaratklar ve ller dnyas olarak grlmtr. Ayrca,
evrenin bu blm, srasyla, insann doumu, yaamas ve lm anlamlarna da
gelmektedir.
Evrenin katmanndan biri olan gk, dier katmanlardan stn grlmtr. Sz
konusu stnln kayna, gne ile ayn dzenli hareketleri ve bu hareketlere bal olarak
dnyada gerekleen deimelerdir. stte olmann verdii avantajla, gne ile ay, btn
toplumlarda, genellikle, tanrlar olarak kabul edilmilerdir. zellikle de gne, en stn
tanrlarla zdeletirilmitir. Meteorolojik olaylar da gn stnlnn gerekeleri
arasndadr. Yer, tanrlar douran, evrenin oluumunun balangc, evrenin maddesini
salayan kaynak olmasna ramen hiyerariye sokulduunda, ikinci durumundadr. Bununla
birlikte, insanlarn gndelik hayatlar yeryznde getiinden, yer hibir zaman nemsizmi
olarak alglanmamtr. Hatta ounlukla, hayatn artlar nedeniyle yerin, gkten stn
grld sylenebilir. Beslenme, barnma, gvenlik gibi zorunlu ihtiyalarn giderilme
sreleri, yeryznn stnln tartmasz hle getirmektedir. Yer alt katman, genellikle
istenmeyen, ancak zorunlulukla varl kabul edilen bir yerdir. Yer alt dnyas, ktlklerin
bulunduu yer olduu gibi llerin gittii yer olmas nedeniyle olumsuz niteliklere sahiptir.
Bu katman evrenin btnln oluturmaktadrlar.
4.3. Evrenin Yapld eler

Ebedi kabul edilen evren, tanr ya da tanrlar tarafndan yapldndan bir balangca
sahiptir; dolaysyla ezeli deildir. Evren, Tanr tarafndan yaplm mkemmel bir sistemdir.
Evrenin yapl srelerine bakldnda, ncelikle su ve toprak ne kmaktadr. Bunlara ek
olarak baka elementler de evrenin kuruluunda yer almaktadr.
Yukarda Hint evren anlayn aklarken Vinunun evreni yakp sonra yeniden
kuruu zerinde durulmutu. Vinu evreni yeniden kurarken, eter, hava, ate, su ve toprak
elementleri zerinden evreni yeniden biimlendirdiine gre (Zimmer 2004, 62-63), evren bu
70
elementlerle kurulmaktadr. inliler de be temel element sayarlar ve bunlarn evrenin

kuruluunda yer aldn kabul ederler. Sz konusu elementler, statik deil, dinamik ve
karlkl olarak birbirlerini etkileyen glerdir. Kategori olarak da adlandrlan elementler
yle sralanm ve zellikleri belirtilmitir: Su, ate, ahap, metal ve toprak. Suyun doas,
slatmak ve dmektir; atein alev almak ve ykselmek; ahabn bklmek ve dzeltilmek;
metalin teslim olmak ve deitirilmek; topran ekilmeyi ve mahsul toplamay temin etmektir
(Fung Yu Lan 2009, 177-178). Hint ve in dncelerinde evrenin temel elementlerinin su,
toprak ve atein ortak olduu grlmektedir. Evrenin kuruluunda yer alan elementlere
verilen anlamlar da evrenin yapsn anlamada yardmc olmaktadr.
Su: Evrenlerin kuruluunda su her zaman ilk element olarak ne kmaktadr.
Eliadeye gre su, btn potansiyel ve retken gleri temsil eder ve tm var oluun
kaynadr. Hint dncesinde su, her eyin kayna, dnyann temeli, bitkilerin z,
lmszlk iksiri, uzun mrn nedeni, yaratc g, her derde deva btn hastalklar
iyiletiren olarak tantlmaktadr (Eliade 2003/1, 196). Kozmogonide, her biimin ncl, her
yaratnn desteidir. Suya batma, ilk biime geri dn, yeniden yaradl, doumu
simgelemektedir. Suya batma, biimlerin biimlerini kaybeditir; sudan k, biimin ilk kez
da vurulduu yaradl eyleminin tekrardr (Eliade 2003/1, 196). Tohumlar asndan zengin
olan su, topra, hayvanlar ve kadnlar dllemekte, tm imknlar kendi bnyesinde
barndrmaktadr. Mkemmel bir akcla sahiptir. Her eyin geliimini salar; aya benzetilir
ya da dorudan ayla zdeletirilir. Ayn ve suyun ritimleri ayn kaderi paylarlar. Tm
biimlerin dzenli aralklarla grnp kaybolmasn ynetir; evrene dngsel yapsn
kazandrr (Eliade 2003/1, 197). Suya yklenilen anlamlar, evrenin yaplnn susuz
olamayacan ve yeni biim ve hayatlarn su temelli bir yapya sahip olmalar gerektii ok
ak bir ekilde sergilenmektedir. Smer ve Msr dncelerinde evren ilk suyun stnde
biimlenir. Su ncedir ve onsuz olunamamaktadr. Hint dncesindeki Vinu anlay da
benzer bir resmi ortaya koymaktadr.
Toprak: Yeryznn bir baka ad olan toprak, evrenin yapld maddeyi temsil
etmektedir. Su dlleyici nedenken, toprak biimlenmi varlktr. Var olanlarn somut olarak
gereklemeleri, maddi bir biimle mmkn olmaktadr. Sz konusu maddi biim, toprakla
mmkn hle gelmektedir. Toprak, douran ana olarak, tanrsal mdahalenin sonularnn
nesnelemesini ve sreklilik kazanmasn salamaktadr. Vedalar'da topraa sahiplenmenin
yolu Agni'ye bir ate mihrabnn dikilmesiyle yasallaabiliyor. Ate mihrabyla, Agni orada
var klnm ve tanrlar dnyasyla iletiim salamtr. Mihrabn mekn kutsal bir alan hline
gelmitir. Agni mihrab dikmek, yaratl mikro evren llerde yeniden gerekletirmek
anlamna gelmektedir. Alnn yumuatld su ilk suya zde tutulmutur; mihrabn
kaidesini oluturan al topra simgelemektedir. Yan cidarlar ise atmosferi temsil
etmektedirler. Bir toprak paras, ancak onun yeniden yaratlmasyla, yani
kutsallatrlmasyla kiiye ait hle gelmektedir (Eliade 1991, 11-12).
Aa: in dncesinde be elementten biri ahaptr (aa). Aa, eitli inanlarda
kazand anlamlar asndan, evreni temsil eden nemli bir unsurdur. Eliadenin bildirdiine
gre, aa, kendini srekli yenileyen bir unsur olarak canl kozmosu temsil etmektedir.
71
Tkenmez hayat, lmszlkle edeerde olduu iin aa-kozmos, bir baka seviyede
lmsz hayat aacna dnmektedir. Tkenmez hayat, ilkel ontolojide mutlak gereklik
kavramnn ifadesi olduundan, aa bu gerekliin simgesine (dnyann merkezi)
dnebilmektedir (Eliade 2003/1, 269). Bununla birlikte aa, kendi bana bir kutsalla
sahip deildir; her zaman bir baka ey iin bir aracdr. Gcyle ve ifade ettikleri sayesinde
aa, dinsel bir nesne zellii kazanr. Bu g, kendi apnda, belli bir ontolojiye sahiptir:
Aa kutsal glerle yklyse, dikey olduu, yerden bittii, yapraklarn kaybedip yeniden
kazand, kendisini saysz kez yeniledii (lr ve yeniden dirilir), ssl ve gzel olduu
iindir. Aacn biimine olduu kadar biyolojik zelliklerine de bal tm bu nitelikler ancak
bir ilk rnee balanmasyla gerek deerini kazanr. Varlyla (gcyle) ve evrim yasasyla
(yenilenme) eski inanlara gre aa, kendi yapsnda tm kozmosu yenilemektedir.
Yklendii zellikler nedeniyle aa evrenin simgesine dntrlebilmektedir (Eliade
2003/1, 269- 270).
Hint eski gelenei, her zaman kozmosu dev bir aa olarak tasvir etmitir. Evren,
kkleri ge uzanan, dallaryla tm dnyay saran ba aa durmu bir aatr (Eliade
2003/1, 274). Bu kkleri yukar uzanan ve dallar aaya varan, ezeli Asvatthadr; o saf
olandr, o Brahmadr. O, lmsz olarak adlandrlmaktadr. Tm dnya onda dinlenir.
Asvattha aac burada, Brahmann kozmostaki en ak tezahrn, baka bir deyile, ini
hareketi olarak yaratl temsil eder. teki Upaniad metinlerinde de kozmos bir aa olarak
tasvir edilir: Dallar, hava, ate, su, topraktr (Eliade 2003/1, 274). Aaca yklenilen
nitelikler, onun evreni temsil ettiini ve evrenin ok sayda nitelii aata gerekletiine
iaret etmektedir.
Ate: Evrenin yaplnda nde gelen elementlerden biri olarak ate, dntrc g
olarak kullanlmaktadr. Ate, yakma zelliiyle, baz eylerin biimlerini yakarak zn
ortaya kmasn salamak iin kullanld gibi, yeni eylerin olumasn da
salayabilmektedir. Ayn zamanda yok edeci bir g olarak da alglanmaktadr. Gne ve k
da atein temsil ettii unsurlar arasndadr.
Evrenin yapld ilk maddeler su ve toprak olarak ne kmaktadrlar. zellikle su,
evrenin yapsndaki ilk maddedir. Smer, Msr ve Hint evren dncelerinde, evreni kuatan
topraktan olan unsurlarn adalar eklinde, suyun zerinde yzdkleri tasvirleri grlmektedir.
Canlln ve hayatn suya olan balants, bu dncelerin olumasnda etkili olduu
sylenebilir. Smer ve Msrllarda grlen suyun iindeki tepe figr, bir yandan topraa, bir
yandan gkle yer arasndaki balantya iaret etmektedir. lk tapnaklar olan ziguratlarn tepe
eklinde yaplmalar, tepe anlaynn bir yansmasdr.
72
Uygulamalar
73
Uygulama Sorular
1. Evrenin yapl neden anlatlmaldr?
2. Evren ezeli ve ebedi olsayd Tanrya ihtiya duyulur muydu?
3. Evreni katmanlara blmek ne trden kolaylklar salamaktadr?
4. Evrenin tek elementten yapldn dnmekle ok elementten yapldn
dnmek arasnda ne fark vardr?
74

Evren hakkndaki dnceler aamal bir ekilde gelimeye devam etmektedir.
Balangtan itibaren yaanlan blge merkez kabul edilerek evrenin ierii oluturulmutur.
Evrenin deimeyen zellii tanrsal dzenidir. Sz konusu dzen, tanrlarn zelliklerinin
belirlenmesinde, toplumsal yapnn dzenlenmesinde de kullanlmtr. Evreni oluturan
maddeler eitli ekillerde merkeze alnarak evrenin kuruluu aklanmaktadr. Evrenin
kuruluunda insann ortaya kmas ve sahip olduu zellikler de konu edinmektedir.
75
Blm Sorular
1) Evren aklamalarnda su neden en ok kullanlan unsurdur?
a) Bol bulunduundan
b) Yaylma zelliinden
c) Thales nerdii iin
d) Hayatn suda balad kabul edildiinden
e) Kutsal olduundan
2) Evren katmanl dnlmeseydi aadakilerden hangisi mmkn olmazd?
a) nsann evrenin merkezinde olmas aklanamazd
b) Bitkiler ortaya kmazd
c) Cehennem tanmlanamazd
d) Ruhlara bir yer bulunamazd
e) Madenler ortaya kmazd.
3) Tanrlarn evren yapma nedenleri nelerdir?
a) Kendi var olularn aklamak
b) nsana yaama alan vermek
c) Birbirleriyle savamak
d) Her bir tanrnn ynetim alan olmas
e) lk ilkenin evrenin yaplmasn istemi olmas
4) Gk ve yerin da ve dnya aacyla balanmasnn nedeni nedir?
a) Bal olmadklarnda birbirlerinden ayrlp gideceine inanlmas
b) Evrenin btnlkl bir yap olduunu gstermek istemeleri
c) Tanrlarn gkten aa inmeleri iin
d) lenlerin ruhlarnn tanrlarn yanna gitmeleri iin
e) Bycnn evrende kolay seyahat etmesi iin
76
5) Gnein tanr kabul edilmesinin nedenini aadakilerden hangisi daha iyi

aklamaktadr?
a) nsanlar stt iin
b) Bitkilerin bymesini salad iin
c) In kayna olmas ve gkyznde srekli bulunmas.
d) nsanlara gvenlik vermesi
e) inlilerin gnei tanr kabul etmelerinden dolay.
6) Evreni kurmak ifadesi ne anlama gelmektedir?
7) Evren ve Tanr ilikisi gz nne alnmadan evren aklanabilir mi?
8) Evrenin katmanlar neye gre belirlenmektedir?
9) Evrenin mkemmel olmasyla sonlu olmas arasnda ne fark vardr?
10) Ezeli ve ebedi olma durumu ne anlama gelmektedir?
Cevaplar:
1)d,
2)a,
3)e,
4)b,
5)c
77
5.NSAN
78

5.1. nsann Yaratl
5.2. Ruh
5.3. nsan Olmann Zorluklar
79

1. nsann ortaya kna ilikin aklama modelleri ka bekte toplanabilir?
2. nsann ortaya kn aklayan modellerde Tanr ya da tanrsal gc olan bir
varla neden ihtiya duyulur?
3. Ruh, hangi nitelikleriyle insan temsil etmektedir?
4. nsann evrendeki konumuyla ruh arasnda nasl bir balant vardr?
5. nsann yaad zorluklar hangi balklar altnda snflandrlmaldr?
80

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
nsan hakknda nelerin ve

nasl dnld renmek
Okumak, sorgulamak,
Ruhun insan iin tad

anlamlar kavramak
Okumak, sorgulamak,
nsann tarihsel seyrinde

idealler ile gerekleri
kavramak
Okumak, sorgulamak,
81
Anahtar Kavramlar
Yapma
Yaratma
Bilin
Ruh
Tanr
Evren
Beden
Duygular
yilik
Ktlk
Evren tasavvuru
82
Giri
nsan, evren tasavvurunun merkezinde bulunur ve tamamn belirler. nk, evren
tasavvuru, insann var oluunu aklamaya yneliktir. Bununla birlikte, insan, kendisini
evrenin en deerli varl olarak sunmamaktadr. Tanrlar, evrenin temel ilkleri, ruhlardan
sonra, insan kendini ne karmaktadr. Kken sorunlarn dile getirirken insan kendinin de
nasl olutuunu aklamaktadr. nsann evren tasavvurundaki yeri, devlet, tarih ve din
anlaylarnda geni boyutlu ele alndndan, burada sadece konu edinilen medeniyetlerde
insann ortaya kn nasl akladklar zerinde durulmaktadr.
5.1. nsann Yaratl

Smerlilerde, insann kkenine ilikin eitli anlatlar vardr. Bunlardan biri,
insanlarn bitkiler gibi yerden bittikleridir. kincisinde ise, baz tanrsal zanaatkrlar tarafndan
kilden yorulduu, sonra Tanr Nammu kalbini biimlendirdii, Tanr Enki de can verdii
anlatlmtr (Eliade 2003/2, 81). Hookun anlatt bir efsaneye gre, evreni dzenlemekle
ykml olan Enlil, yeryzn de dzene sokmutur. ncelikle, tanrlarn yaadklar kentler
ve tapnaklar, evrenin dzenlenmesi sreci iinde ve insann yaratlndan nce
gereklemitir. nsanla ilikili esas unsurlar, bitkiler dnyas, srlar, tarm aralar ile
uygarln eitli zanaatlar, Enlil'in buyruklarn yerine getiren kk tanrlar tarafndan
yaratlmlardr. Yeryzne sr ve tahl salamak iin, bilgelik tanrs Ea'nn nerisiyle,
Enlil, iki kk tanr olan sr-tanr Lahar ile tahl-tanra Anan' tanrlara yiyecek ve
giyecek salamak amacyla yaratmlar ve bu iki tanr gayretli almalaryla dnyada byk
bir yiyecek bolluu yaratmlardr. Sarho olduklarnda kavga ederek grevlerini unutmu ve
tanrlarn beslenmeleri aksamtr. nsan bu duruma bir are bulmak iin yaratlmtr (Hooke
1991, 25-26). Lahar ve Anan tanrlarn yiyeceini sunmak iin yeryzne indirilmilerdi.
Bunlar obanlk ve tarmla ilgili kltrler gelitirmilerdir. kiden dolay aralarnda tartma
balaynca, sorumlu olduklar iler aksamtr. Tartmann sonucunu tanrlar belirlemi
Anan' galip ilan etmilerdir. Bunun anlam, tarmn hayvancla galip gelmesidir.
Bir baka yaratma hikyesi Nammu ve Enki balamnda anlatlmaktadr. Tanrlarn
ba sktnda bavurduklar merci bilgelik tanrs Enki'dir. lk okyanus, tanrlarn anas
Nammu doum tanras Ninmah ve 'iyi ve soylu yaratclar' Enki'nin kontrolnde insan
yaratmak iin almlardr. "Derin sularn zerindeki" bal karp insan var etmilerdir
(Hook 1991, 30). Bilgisini kullanarak, tanrlara i yapacak ve kendilerini srekli oaltan
varlklarn yaplmasn Nammu istemitir. Enki de, annesi Nammuya, tanrlarn
grntsnde, dipsiz suyun amurunun znden, kaderi Nammu tarafndan belirlenen insann
yaratlmasn sylemi ve insan bylelikle yaratlmtr (Kramer 1990, 91). Smer
dncesinde insan, tanrlarn ihtiyacn karlamak amacyla tanr biiminde ve amurdan
yaratlmtr.
Temel beslenme kaynaklar dnda, ihtiyalarn nasl karlandn gsteren efsaneler
Smerlilerde de vardr. Efsanelerin birine gre, Enki, evresindeki lkeleri gezerek her birine
tanr ve tanra atam ve bu tanr ve tanralar, insann temel ihtiyalarn karlamakla
83
ykml klmtr. Saban, boyunduruk ve kzlerin tarla srmede kullanlmasn Enki'nin

gerekletirdii efsaneden anlalmaktadr. Kanal ve setlerin bakmn Enkimdu'ya verildi.
Yer'den fasulye retmesi istendi. Anan tarm ileri iin atanmtr. nsanlarn kurduklar
kltrel dzenin temel unsurlarnn tanrlar tarafndan meydana getirildii ve bu unsurlara bir
gemi verilmesinin belirtileri olarak bunlar deerlendirilebilir (Hooke 1991, 27-28).
nsanlarn temel ihtiyalarndan sorumlu tanrlara ve insann ihtiyalarnn bu temelde
salandna inanld grlmektedir.
Botteroya gre ilk insanlar, ilk tanrsal alanlar olacak kadar akl ve enerjiyle
donatlarak ince bir lyle icat edilmilerdir. Bylece kendilerine verilen grevleri yerine
getirmeleri iin gerekli niteliklere sahip olmalar salanmtr. Fakat Enki/Ea, ilk insanlar
tanrlardan tamamen farkl bir oluum iine sokmutur. nsanlarn sonraki kuaklarnn
tanrlarla ayn doaya sahip olduklarn ileri srerek, ortak kimlik ve yazg taleplerinde
bulunmalarn engellemek istemitir. almamak hakk verilmemitir. Enki/Ea insanlarn
hammaddesini kurban edilen bir tanrnn kanyla lke topran harmanlayarak yapmtr.
Topraktan gelenin sonunda toprak olmas istenmitir. nsan doasna lm ilenmi ve
bylece insann yazgs tanrlarn yazgsndan kesin biimde ayrlmtr (Bottero 2005/2, 239).
Smer insan anlaynn bir boyutunun da alma zorunluluu olduu grlmektedir.
nsann yaratl srecine bakldnda, esas sorunun beslenmeyle ilgili olduu
grlmektedir. Bu kanlmaz bir durumdur, nk, beslenme zorunlu ihtiyalarn banda
geldii gibi, devletin yaplanmasnda tarmn ok byk nemi vardr. Tarmla uraan ve
yerleik toplumun oluturduu bilinen ilk devletin, iktisadi kaynaklar da tarm kkenlidir.
Ayrca tapnan yerleik hayat, tarm ve devletle ilikileri de gz nnde bulundurulduunda,
insann beslenme merkezli bir anlayla aklanmas kanlmaz olmutur. Ancak Smerliler,
insann dinsel hayatna da ok deer vermilerdir. nsanlarn tanrlara hizmet iin
yaratldklar inanc, tanrlar karsnda durumlarn belirsiz hle getirmitir. Kaderlerinin
tanrlarn elinde olmas ve onlarn ne yapacaklarn bilmemeleri tanrlara olan hizmetleri daha
da artrmtr. ldkleri zaman da ruhlarn karanlk ve skc yer altna gideceine
inanmlardr. Onlarn inancna gre, yer alt dnyas yerstnn bir yansmasdr.
Msr dncesinde insann kkeni sorunu belirgin deildir. Hornungun bildirdiine
gre, tarihsel sre iinde tanrsal tezahr biimi olarak nce cansz nesne (taht, ip, akarsu)
daha sonra bitki ile hayvan, nihayetinde de insan grlr. En son tezahr biiminin insan
olduu ve tarihin balangcnda baz glerin insanlamas sreci yaand gsterilmitir.
Msr iin tipik olan, insan bedeni ve hayvan ba tayan karma varlk erken dnemde ortaya
kmtr. Ban deimesi, tanrnn simgelerinin de deitirilebilir olmas ilkesine
dayanmaktadr. Baka kltrlerde tanrlarn ellerinde tadklar simgeleri Msr insan
gvdenin zerine ya da ban yerine koyar. Canl ya da cansz bir nesneyi de insan bayla da
birletirmilerdir (Hornung 2004/2, 77). Hawkesa gre Msrllar, insann yaratlna fazla
yer ayrmamaktadr. nk, insanla tanrlar arasnda zce bir fark yoktur. nsann ko tanr
Khnum tarafndan mleki arkyla biimlendirildiine inandklarn gsterir belirtiler
vardr. Gne Tanrnn bildirisine gre, "yi eilimli olan insanlar, tanrnn srleridirler.
Tanr, yeryz ve gkyzn onlarn isteine gre yapmtr (Hawkes 1973, 412). Eliade de
84
benzer bir gr ne srmtr. Ona gre, kozmogoni ve teogonilerle karlatrldnda,

insann kkenine ilikin mitler siliktir. nsanlar, gne Tanr Rann gz yalarndan
olmulardr. Ge metinlerde (M: 2000), Tanrnn srs olan insanlarn iyi donatld
anlatlmtr. Gne Tanrnn insanlar iin gk ve yeri yapt, burun deliklerini canlandrmak
iin havay yaratt bildirilmektedir. nsan, Tanrnn etinden kan suret olarak
tantlmaktadrlar. Tanr gkte parlayarak, insanlar iin, bitkileri ve hayvanlar, onlar
beslemek iin kular ve balklar yapmaktadr (Eliade 2003/2, 116). nsann kkeninin
yeterince ak olmad grlmektedir.
Yahudilerin insan anlay: Tanrnn insan yaratmas ve Tanr ile insan ilikileri
sreklilik temeline oturmaktadr. Eski Ahitte anlatld ekliyle insan, dier unsurlar gibi
yoktan var edilmemi, topraktan yaplmtr. Ayrcalkl yan, Tanrnn kendi suretinde
yapt insana kendi nefesinden flemesidir. Hem yaratl hem de ilk yaama alannn (Aden
bahesi) ayrcalkl niteliklere sahip olmasna ramen, insan, ayn zamanda gzetim altnda
tutulmu ve kural inemeye bal olarak cezalandrlmtr.
Yaratlan unsurlarn hibirinin yaratlma nedeni aklanmad gibi, insann neden
yaratld da belirtilmemitir. Ayetin banda Allah niyetini bildirmi ve gerekletirmitir.
Ve Allah dedi: Suretimizde, benzeyiimize gre insan yaratalm; ve denizin balklarna, ve
gklerin kularna, ve srlara, ve btn yeryzne, yerde srnen her eye hakim olsun. Ve
Allah insan kendi suretinde yaratt, onu Allahn suretinde yaratt; onlar erkek ve dii olarak
yaratt, ve Allah onlar mbarek kld. Ve Allah onlara dedi: Semereli olun ve oaln, ve
yeryzn doldurun, ve onu tabii kln; ve denizin balklarna ve gklerin kularna, ve yer
zerinde hareket eden her canl eye hakim olun. Ve Allah dedi: te, yeryz zerinde olup
tohum veren her sebzeyi, kendisinde aa meyvesi olup her aac size verdim; size yiyecek
olacaktr. Ve yerin her hayvanna, ve gklerin her kuuna, ve kendisinde hayat nefesi olup
yeryznde srnen her eye, btn yeil otu yiyecek olarak verdim (Tevrat-Tekvin, 1. 2630). Tanr, demin yalnz olmasnn iyi olmayacandan hareketle ona bir yardmc
yaratmtr. Allah, uyuyan demin kaburga kemiinden kadn yaratt. nsandan alndndan
dolay kadna nisa adn verdi. Bunun iin insan anasn babasn brakacak karsna
yapacak. dem ve kars plaktlar ve bundan utanmyorlard (Tevrat- Tekvin, 2. 18-25). lk
kadnn yaratlmasnda ama, demin yalnzldr. Kadn yaratldktan sonra ortaya kan
su ve kadna verilen ceza, kadnn asli grevinin ne olduunu ortaya koymaktadr.
nsann yaratlmasna bal olarak, nce yaratlanlarn yaratlma gerekeleri ortaya
kmtr. nsann zorunlu ihtiyalar arasnda olan beslenme sorunu, insan yaratlmadan nce
hazrlanmtr. nsan, su ileyip cezalandrlp Adenden karlmadan nce, daha yaratl
aamasnda dnyaya hakim olmas istenmektedir. nsann doayla (dnya) ilikisi, dier
anlaylarda olduu gibi, bir ortaklk, eitlik, kardelik ya da ayn olma durumunu iermiyor.
nsan, dnyaya hakim olmakla grevlendirilmitir. Dnyadaki her eyi kullanma hakkna
sahiptir. Bu hakk ona Tanr vermitir. Bu anlayn temelinde, insann ve dnyann ayr
yaratlmalar ve birinin dierine hakim olmas yatmaktadr.
85
Tekvinin ikinci babnda ilk insan olan demin, topraktan yapld, onun burnuna
hayat nefesi flendii belirtildikten sonra, insanlk tarihinin balayaca ilk yaama
blgesindeki konumu dile getirilmitir: Tanr, arkta Adende bir cennet yapt ve demi
oraya koydu. Grn gzel, yenilmesi iyi olan her aac Aden bahesinde yaratt. Bahenin
ortasnda hayat aacn, iyilik ve ktl bilme aacn yerden bitirdi. Baheyi sulamak iin
Adenden bir rmak kt ve drde blnd. Pion, altn blgesi olan Havila diyarn kuatr.
Havila da ak gnlk ve akila ta vardr. kinci rman ad Gihondur. Btn Ku ilini kuatr.
nc rman ad Dicledir. Aurun nnden akan odur. Drdnc rmak Frattr. Tanr
dem'i ald baksn diye Aden bahesine koydu ve deme emretti: Bahenin her aacndan
istediin gibi ye; fakat iyilik ve ktl bilme aacndan yemeyeceksin; nk ondan
yediin gn mutlak lrsn (Tevrat- Tekvin, 2. 8- 17). Bu uyarya ramen, saknmas gereken
suu ilemitir.
Kkende kazanlan zellikler, sonraki olaylar aklamada kullanldndan, dem ile
Havvann Adenden karlaca nceden belirlenmitir. nsann Adenden karlacann en
nemli ipular, dnyadaki her eyin demin emrine verilmesi ve Bilgelik Aacdr. yi
olarak yaratlan demin Aden gibi bir ortamda iyiyi ve kty bilmesine gerek yoktu. Tanr,
demi oradan karmay nceden planlam ve bu yolu semitir. Bilgelik aac ahlak
temelli bir semboldr. Ayrca insann imdisini aklamak iin kkeni kullanma ilkesi
asndan soruna bakldnda, dnyada olan ktlkleri ve lm aklamann en iyi yolu
olarak Bilgelik Aac ne kmaktadr. lenen ilk su ve uygulanan ilk ceza, Tanryla insan
arasndaki ilikinin biimini belirlemektedir. Tanr, insana unu retmek istemitir: Benim
yasakladm eyi yaparsan, iddetle cezalandrlrsn. Ayrca ilk su ahlaka ilikin olduuna
gre, Tanrnn iddetle yasaklad ve cezalandrd su tipinin ahlaki olduu sylenebilir.
5.2. Ruh
nsann yaratlna ilikin yukardaki aklamalarda rtk ya da ak bir ekilde,
insann canlln, akln, ahlaklln gerekletirecek bir unsur kabul edilmektedir.
Genellikle ruh ad altnda anlan bu unsur, insann insan olmasn salamakta ve onu dier var
olanlardan farkl klmaktadr. Dolaysyla, insan olmay ve evrendeki konumu ile grevini
anlamak iin ruh kavram zerinde durmak gerekmektedir.
Yukarda grld gibi, insann yaratlmas ya da yaplmas bedenin yaplmas
eklinde alglanm ve btn dikkat bedene verilmitir. Ancak, insann yaama artlarn
oluturmas ile evrendeki konumuna ilikin yapmas gereken aklamalar, ruhun bir
fonksiyonu olarak kabul edilen akl sayesinde olmaktadr. Akln zellikleri ruhun fonksiyonu
olarak sunulmutur. Eylemlerinin sorumluluu ve lmszlk yine ruh araclyla
aklanmaktadr.
Yahudilikte, Tanr evreni yarattktan sonra insan yaratmtr. Tanr, insan kendi
suretinde yaratm ve burnundan hayat nefesini flemi ve adam yaayan can olmutur
(Tekvin, b1. 24-30; Tekvin, b2, 7). Tanrnn suretinde ve Tanr tarafndan can verilen insan,
bilme yeteneine de sahiptir. nk, bilgelik aacna ilikin yasan gerekliliini yerine
getirebilmesi iin dnme yeteneine sahip olmas gerekmektedir. Eylemi nedeniyle ald
86
ceza, onun bilme yeteneine sahip olduunun bir gstergesidir. Yasak meyve olaynda,
insann kazand en nemli niteliklerden biri, kendilik bilincidir. Aden bahesindeki
durumlarnn farkna varmalar, kendilik bilincinin uyandr. Cezalandrlarak Adenden
srlmeleri kendi ihtiyalarn retme sorumluluu, bilincin temel en st noktaya varmas
anlamna gelmektedir. nsann kendi ihtiyalarn karlama ve sz konusu ihtiyalar iin
gerekli her trden retimi yapma becerisi, bilme yetenei olarak akl ortaya karmaktadr.
Ancak akln ayr bir nitelik olarak verildiinden sz edilmemektedir. Ruhun bir fonksiyonu
olarak anlamak gerekmektedir.
Hint kozmogonisinin en nemli unsurlarndan biri Atmandr. Kken olarak "frk",
"soluk", (nefes) anlamna gelen atman, "zvarlk", "benliin z", "kendi bana olu" gibi
anlamlar kazanmtr. Atman, kiiliin en derin zdr. nsan, grnn oluturan
bedeninden ayrlrsa, geriye kalan z denebilecek kiilikten (buna "ruh" da denebilir), btn
istekleri, duygular, tutkular karlrsa, ite o zaman Atman kavramna, insan varlnn
derinliindeki o tutulamaz en derin ze ulalr. Buna benlik", "z", "ruh" gibi adlar verilse
de, bu adlardan hibiri "Atman" kavramnn anlamn tam olarak karlayamaz (Strig 1994,
50). nsan ruhuyla rttrlen atman, insann kaderi zerinde etkili olmaktadr.
Ruh ve ruhun bir fonksiyonu olarak gzken akl, zerinde durulan dnemde yeterince
netlemilerdir. Ruh, canll temsil etmesi nedeniyle, insan olmann temel unsurlarndan biri
olarak kabul edilmitir. Ayrca, bu dnyadaki eylemlerin sorumluluunu yklenmek ve
sorumluluun dl ile cezas lm sonras ruh araclyla aklanmaktadr. Eylemlerinden
sorumlu olma durumu, evrenin ilkelerini, tanrsal buyruklar bilme ve kavrama temeline
dayanmaktadr. Sorumluluk akll olmay gerektirmektedir. Bilme ve sorumluluk nitelii ile
canllk ve ebedilik nitelii ruhun temel unsurlar olarak benimsenmitir. Bylelikle, insan
olmann temel ilkeleri olan beden ile ruhun birliktelii dncedeki yerini almtr.
5.3. nsan Olmann Zorluklar

nsan, yaratldndan itibaren var oluunu srdrebilmek iin srekli mcadele
etmitir. nsan olmann en nemli zellii, akl araclyla ihtiyalarn gidererek kendi
srekliini salamaktr. Dolaysyla sorunlar zmek ve zmleri kurumlatrmak
gerekmitir. Kltrel yap ile evren tasavvurunun btn deer ve kurumlar, sorun alanlarnn
zm sistemlerinden olumulardr. nsann ve zm sistemlerinin i yaplarndan
kaynaklanan nedenlerden dolay, zm sistemleri ierike srekli deimek durumunda
kalmtr. erik deimelerinin bir baka nedeni de eitli yollarla ilikide olan toplumlarn
evren tasavvurunun ieriklerinin farkl olmasdr. eriklerde gerekleen deimeler, ilgili
zm sistemiyle sorun olmaktan karlmaktadr. Bununla birlikte, her bir birey kurumlarda
ikin olan zm sistemlerini kendisi iin altrmak zorunda olduundan, hayat mcadelesi
aralksz srmektedir.
nsann var oluu, beden ve ruh olmak zere iki temel niteliin zorunlu birlikteliiyle
mmkn olmakla birlikte, duygu, bunlara, nc bir unsur olarak katlmaktadr.
87
Beden, insann somut gstergesidir. nsan bedeni, insan insan yapan dier zellikleri
de kendinde barndran bir yapdr. Bedenin ihtiyalarnn giderilmesi, salkl olmas, var
olusal bir sorundur. Bedenin ihtiyalar, en basitinden en karmana kadar, her zaman
sorun olmutur. Beslenme sorununda kaydedilen aamalar, besin trlerinin eitlendirilmesi,
yokluu ve bolluu, besinlerin kaynaklar, ilenmesi, datmyla ilgili ortaya kan sorunlar,
insann karlat en temel sorunlardr. Barnma ve gvenlik gibi dier zorunlu ihtiyalarn
yaratt deer ve kurumlar, dorudan bedenin sreklilii ve sallyla yakndan ilikili
olduu kadar, toplumun biimleniinde de etkili olmutur.
Duygular, korku, kskanlk, nefret, a gzllk, gl olma istei, stnlk, alk,
gven, gvensizlik, sevin, sahiplik, mlkiyet, lm, huzur, mutluluk, mutsuzluk, tedirginlik,
dlanmlk olarak sralanabilirler. Sz konusu duygular, olumlu ve olumsuz ekle
dntkleri gibi, hem olumlu hem de olumsuz sonulara da neden olurlar. Duygu durumlar,
aile, akraba, kabile yeleri de dahil olmak zere, insanlar aras ekime, srtme,
dmanlklarn ve yaratcln kaynaklardrlar. Bedenin dnyadaki sreklilii, duygu
durumlarnn uygun ekilde cevaplandrlmasna baldr. nk, bireyin doadaki gvenlii,
tedirginlik, korku, alk, lm korkusu gibi duygu durumlarnn cevaplandrlmasna baldr.
Eer sz konusu duygulara uygun davranlmazsa, zarar grlecei ak olduundan,
duygularna bal tepkileri nceliklidir. Duygular bedenin, dolaysyla bireyin yaama
ortamnda gvenlik sistemini salamakla birlikte, insann ykclnn ve ktlnn de
kaynaklardrlar. Korktuu eye saldrarak onu etkisizletirmek, acktnda btn deerleri
inemek, kskanlk duygusuyla arkadana ya da en yaknna zarar verebilmektedir.
Duygular, olan deitirmek, yeni eyler istemek, yetinmemek, beenmemek trnden
nitelikleriyle, kltrel dzende nemli sorunlar karmakta ve dnmleri zorlamaktadrlar.
Dolaysyla, yaratcln gelimesinde en nemli grevi duygu temelli sorunlarn ald
gerei de nmzde durmaktadr.
nsann, hem birey hem de toplum olarak var oluunu srdrebilmesi temel
ihtiyalarn giderilmesine baldr. ncelikle beden ihtiyalar hayati neme sahiptir. Alk,
korunakszlk bireyin lm anlamna geldii gibi, kabile ve toplum iin de ayn sonucu
vermektedir. Beslenme, barnma ve gvenlik, ncelikle aile iinde salanmakla birlikte, birey
her zaman i ve d tehditlere aktr. Zorunlu ihtiyalarn dzenli karlanmas, retim
ilikileri ile aile, kabile ve toplum gibi kurumsal ilikiler erevesinde gereklemitir. Ancak,
doal evrenin deimesi, kurumsal yaplardaki deiiklikler zorunlu ihtiyalarn
karlanmasndaki en nemli sorunlar arasndadr. Bu konudaki asl tehditlerden biri de baka
insanlardr.
nsan iin en byk tehdit yine kendisidir. nsann kendisi iin tehdit olmann iki
yolundan biri bireysel, dieri de toplumsaldr. Bireysel tehdit, ounlukla, duygu
durumlarndan kaynaklanan ekimeler ve srtmelerle ilgilidir. Duygu durumlar, insanlar
arasnda gvensizliin nedenleridirler. ounlukla vakitlerini zorunlu ihtiyalarn
giderilmesine harcamakla birlikte, hem zorunlu ihtiyalar karlarken hem de dier
zamanlarda bu duygu durumlar nedeniyle birbirleriyle ekimektedirler. ekimeler
yattrlamadnda, dmanlklara dnmektedir. Dmanlklar da ok sk olarak iddete
88
dnmekte ve lmlerle sonulanmaktadr. Birey, zorunlu ihtiyalar iin yeterli abay

gstermedii her durumda, yaama artlar zorlamakta, giderek lm tehdidiyle kar karya
kalmaktadr. Toplumsal tehdit iki trldr: 1- Toplum ii tehdit. 2- Topluluk ve toplumlar
aras tehditler. Toplum ii tehdit, toplumsal yapda snflarn olumas, alt snflarn ezilmesi
ve isyan etmelerinin st snflarda yaratt korkular erevesinde gereklemektedir. Tarm
ve yerleik hayata geile somutlaan snflar ve klecilik, insann kendi trne yapt
ktlklerin en belirgin olanlar arasndadr. Snflarn kast sistemine dnmesi, alt snflarn
srekli aalanmas, yaama artlarnn her zaman ok kt olmas, insann kendi trdeine
yaptklarn gstermektedir. zellikle de klelik, insanlarn birbirlerine ne kadar deer
verdiinin verileri arasndadr. Topluluk ve toplumlar arasnda ortaya kan tehditleri,
ganimet, sava ve dmanlk eklinde ifade etmek mmkndr. nsanlar, bilinen en eski
dnemlerden itibaren, dillerini anlamadklar baka insanlar, insan olarak kabul etmeyip
insan olmayanlar snfnda grmlerdir. Her kabile kendini insan olarak tanmlamtr.
Kendinden olmayanlar da zorunlu ihtiyalarn karlanmasnda yarattklar sorunlar nedeniyle
dman olarak kabul etmitir. Tarih boyunca btn kabile ve toplumlarda dmanlklar
karlkldr. A kalan topluluklar ya da kolay besin bulmak isteyenler, komularna
saldrmaktan ekinmemiler ve dmanlklar kan davalarna dnmtr. Devletleme
aamasnda da, glenen devletlerin yaylma siyasetleri, zayf devletlerin halklar iin
zulmden baka bir ey getirmemitir. Yaylan devlet bir sre sonra ktnde, benzer
zulmleri onun halk da yaamtr. Devletlerin glenme ve g gsteri iin yaylma
siyasetlerine bal olarak gerekleen hakszlklar, insanlarn baa kamadklar en nemli
sorunlardan biri olmutur.
Hayatn ortalama bir ekilde srdrebilmesi ounlukla zor olmakta, Hint ve Budist
dncelerinde olduu gibi, hayatn kendisinin ac olduu vurgulanmaktadr. Yaama
artlarn asgari olarak salayabilmek iin srekli bir abann iinde olmak, her zaman ikyet
edilen bir konudur. nsan olmann zorluklarndan bir ksm da ruha bal olarak gelimektedir.
Ruh: Hastalklar ve lm sz konusu olduunda ruh temel deer olarak ortaya
kmaktadr. nk hastaln nedeni, ounlukla, yabanc ve kt byclerin yaptklar
bylerdir. By ruhu etkilemekte ve ruhun hastal da benden araclyla kendini
gstermektedir. Ayrca, ortaya kan doa sorunlar, topluluk ya da toplumdaki sorunlar,
Tanr ya da tanrlarn cezalandrmas olarak alglanmaktadr. Doa felaketleri ve toplumsal
sorunlar karsnda bireyin aresizlii, yaamasnn zorluklar arasndadr. Ruhla ilgili asl
sorun lmle ortaya kmaktadr. Her bir birey, ldkten sonra ruhun varln srdrme
alannn iyi olmas gerektii ve ceza sisteminden kurtulmas iin gerekli tedbirleri srekli
almak zorundadr. Dolaysyla gndelik hayatta, ruhlar ve tanrlar kzdrmamak iin inan
ilkelerine harfiyen uymas gerekmektedir. nan sistemi, hem bu dnyada yaama eklini
biimlendirmekte hem de te dnyada nasl bir konuma sahip olacan ynlendirmektedir.
nsan, herhangi bir cezaya maruz kalmamak iin srekli ruhlara, tanrlara ya da Tanrya
saygl olmal, kurallara harfiyen uymaldr. lm sonras ceza sisteminden ne kadar
etkilendikleri, lm dncelerinden ok ak bir ekilde anlalmaktadr.
89
Yaamak, ruh ve bedenin birlikteliini yansttndan, her iki unsurla ilgili olarak
ortaya kan sorunlar hayat zorlatrmaktadr. Zorluklar her iki dnya (yaama dnyas ve
lm sonras) iin de geerlidir. nsan olmann zorluklar, beden yanyla ktisadi ve Siyasi
artlar balkl blmde, ruh yanyla lm Dncesi ile Din Dncesi blmlerinde farkl
balamlarda incelenmitir.
90
Uygulamalar
91
Uygulama Sorular
1. nsann yaratlyla yaay hakknda ne trden balar vardr?
2. nsann topraktan yaratlmasnn nedenleri nelerdir?
3. nsann tanrsallnn en belirgin gstergesi nedir?
4. Her toplumda farkl olan insann yaratl modeli ne trden teorik sorunlara neden
olmaktadr?
5. Kendilik bilinci ne anlama gelmektedir?
92

nsann kendi var oluunu aklamas ok eitli ekillerde gereklemitir. Temel
sorun, insann kkeninin aklanmas, yaamasn salayacak yetilerinin farknda olmas,
bedensel ve ruhsal gvenliini salamasdr. Bu sorunlara ilikin aklamalar insan olma
durumunu ortaya koymaktadr. Kken sorunlar efsaneyle bildirildiinden ounlukla olduu
gibi korunmaktadr. Asl sorun insann yaama srecinde zorluklarla karlamadan hayatn
srdrebilmesidir. lm sonras hayata hazrlklar da yaplmaktadr. nsan konu edinen her
aklama, aklama yapan kabileyi ya da toplumu merkez olarak almakta ve dier toplumlarn
eksik olduklarn varsaymaktadr. Bu tutum da insan anlaynn biimleniini ve insanlar
aras mcadeleyi aklamay kolaylatrmaktadr.
93
Blm Sorular
1) nsann amurdan yaplmasnn gerekesi aadakilerden hangisidir?
a) amurun bol bulunmas
b) amurda suyun bulunmas
c) amurun biimlendirilebilmesi
d) Topran ve suyun canlln kayna olarak kabul edilmesi
e) Tanrnn isteinde olan bir durum
2) Su neden canlln kkeni olarak kabul edilmektedir?
a) Suyun canl bir varlk olarak kabul edilmesi.
b) Btn canllarda su bulunmas.
c) Geleneklerin suyun kutsal olduunu sylemeleri
d) Suyun akc olmasndan dolay
e) Maddenin hline de dnebilmesi.
3) Ruhun alglanamaz oluunun nedenini aadakilerden hangisi daha iyi
aklamaktadr?
a) nsan duyularnn yeterince gelimemesi
b) Tanrsal olduu iin
c) Farkl bir evrene mensup olan ruhun bu evrende grnmemesi
d) Dnce retmek ruhun bir fonksiyonu olduundan ruhun alglanabilir olmas.
e) Alglanabilir olan nesneler deiip bozulduklar iin.
4) nsan ebedilii neden istemektedir?
a) Tanr olmak istedii iin
b) Her artta yaamay ok sevdii iin
c) Var oluunun srekliliini salamak iin
d) Ebediliin sorunlarn kavrayamad iin
94
e) Baka evrenleri merak ettii iin

5) Bedenin ihtiyalaryla ruhun ihtiyalar neden farkldr?
a) Her iki unsurun yapca birbirlerinden ok farkl olmalar
b) Her iki unsurun da birbirlerini tanmamalar
c) Akl her ikisini de uygun bir ortamda buluturamad iin
d) nsann elikili bir varlk olmas
e) Bedenin ihtiyalarnn ncelikli olmas.
6) nsan kkenini aklamaya neden ihtiya duymaktadr?
7) Kken aklamalarndaki farkllklarn nedenleri nelerdir?
8) Ruh insan asndan hangi zelliklerin kazanlmasn salamaktadr?
9) Yaama artlarnn zorluklarn amak iin ne trden teknikler gelitirilmitir?
10) nsanlar birbirlerini deerlendirirken hangi unsurlar daha ok kullanmaktadrlar?
Cevaplar:
1)d,
2)b,
3)e,
4)c,
5)a
95
6. DEVLET
96

6.1.Devletin Kkeni
6.2. Hkmdar
6.3.Hukuk
97

1. Devlet hangi ihtiyalar dorultusunda gelimitir?
2. Devlet kurulmam olsayd insanlarn yaantlar ne trden zellikler gsterirdi?
3. Hangi nedenlerden dolay hkmdar devleti temsil etmektedir?
4. Hkmdarda aranan nitelikleri ile ynetim tarz arasnda ilikiler nasl
aklanmaldr?
5. Hukuk adaletin teminat saylabilir mi?
6. Hukukun eksiklii toplumda ne trden sorunlar ortaya karabilir?
7. Her toplumun farkl hukuk sisteminin olmas hukukun anlamn deitirmekte
midir?
98

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Devletin ortaya kmasyla

Okumak, sorgulamak,
ehirleme arasndaki ilikiyi tartmak ve merak etmek
kavramak
Tarmla yerleik hayat ve
Okumak, sorgulamak,
ehirleme arasndaki ilikiyi tartmak ve merak etmek
anlamak
Hkmdarn nitelikleri ile
devlet ynetimi arasndaki
ilikiyi deerlendirmek
Okumak, sorgulamak,
Hukukun zelliklerini
kavramak
Okumak, sorgulamak,
99
Anahtar Kavramlar
Kabile
Yerleik hayat
Tapnak
Rahip
Devlet
Hkmdr
Hukuk
Gvenlik
Hak
Kanun
100
Giri
Neolitik Devrim srecinde yerleik hayata gei ve tarm, insanlarn nasl yaamalar
gerektiini belirlemitir. Sz konusu srete, toplumlama gerekleirken, toplumu
ynlendiren kurallara uyumu denetleyecek, uymayanlar cezalandracak, i ve d gvenlii
salayacak gl bir kurum olarak devlet de olumutur. Devlet, belli bir hukuku uygulayan,
askeri gce sahip, tekilatl bir g olarak varlk kazanmtr. Hukuk, bir yandan yneten
ynetilen ilikisini belirlerken, dier yandan bireyler aras ilikilerin nasl olmas gerektiini
belirlemektedir. Tapnak, vergi, gvenlik, retim gibi unsurlarn dzenlenip denetlenmesi de
hukuk balamnda gereklemektedir. Dolaysyla devlet, toplumun nasl yaamas gerektii
konusunda en etkili unsurdur.
Devlet kalabalklaarak ehirleen yerleim birimlerinde ilerin organizasyonu ve i
dzeni salamak amacyla gelitirilmitir. Tarmla birlikte ortaya kan besin rnlerinin
depolanmas, buna sahip olmayan toplumlarn itahn kabartm olduundan, d gvenlik ve
zenginliklerin korunmas devletin olumasnda ikinci nemli nedendir. Childen dedii gibi,
beslenme ihtiyalarnn giderilmesi artlarnda barnma ihtiyalarnn da giderilmesi
gerekmitir (Childe 1978, 115). Her iki unsur da gvenlik gerektirdiinden, gvenlii dzenli
silahl gcn salamas, devletin temel grevleri arasnda saylmtr. Tahta giden tek yol
lkeyi ele geirmek deildir; ekonomik baar hatta en nemlisi bysel-dinsel saygnlkla
ayn grkeme ulalabilirdi. Byc, fiziksel eylemle topluma katkda bulunmadan, toplumun
elbirliiyle besin bulma abalarna katlmadan, retim zerinde hak iddia eden ilk toplum
yesi olmutur. Bycnn denei, krallk asasnn ilk tohumudur; tarihte nice krallar
edindikleri nimetleri byclkte yatan gemilerine borludur (Childe 1978, 139). Tarm
alanlar ve tapnak erevesinde biimlenen devlet, insanln sonraki srecini byk lde
belirlemitir. Eski a medeniyetlerinde devletle ilgili dncelerin neler olduu aada
tartlmaktadr.
6.1.Devletin Kkeni
Devletin kkenini aklamak iin ncelikle kabile ynetim tarzlarn anlamak gerekir.
Kabile, aile kkenli bir yapya sahip olduundan, babalk temelinde bir efliktir. Kabile
ynetimi, tre temelinde yaplmtr. Kabile sorunlar, yetikin erkeklerin tamamnn katld
toplantlarda ya da yallar kurulunda grlr ve karara balanrd. Kabilenin yapsndan
kaynaklanan eflik, kararlarn tre balamnda ele alnmas, yetikin erkeklerin asker
olmalar, cezalandrma, devletlemek iin temel oluturmutur. Devletin kurulmasnda etkili
unsur olan kabile ynetim tarzndan daha fazla etkili olan unsur iktisadi yap olmutur. lk
devlet tipinin de kabile esasl olduu sylenebilir. Yerleimin aile ya da klan eklinde olduu
dnlrse, kabile yapsnn korunduu aktr. Dolaysyla kabile efi, yerleik hayatta da
grevlerini srdrmtr. Mezopotamyada kurulan devletler, kylerin bymesi ve nfusun
artmasna bal olarak ehir devleti eklinde yaplanmlardr. Tarm alanndaki barnaklardan
oluan kyn merkezine tapnan kurulmas, devletleme srecinin nemli aamalarndan
biri olmutur. Bycnn tapnakta hizmet vermesi, tapnakta mal birikiminin salanmas,
efin toplant yerinin tapnak olmas gibi ok sayda nedenden dolay, yerleik hayatla
101
balayan kltrel tapnak ve devlet, balangtan itibaren i ie olmulardr. Ayrca, efin

kutsanp kral olmas, kraln meruiyeti, hukukun gelitirilmesinde, tapnak ve rahipler nc
rol oynamlardr.
Devletin temel grevi, toplumsal dzeni koruyarak gvenlii salamaktr. Toplumsal
dzen, haklarn neler olduu, nasl yaanaca, kiilerin birbirleriyle ilikilerinin nasl olaca,
yneten- ynetilen ilikilerinin belirlenmesi balamlarndan olumaktadr. Devletin stlendii
grevlerin yerine getirilmesinden sorumlu olan kii, en yetkili kii olarak kral kabul edilir.
Ynetici olabilme ve yasalar uygulama yetkisi, sonralar askeri g ekline dnecek olan
nfus gcyle elde edilmektedir. Egemenin meruluu, byk lde tanrsal bir kaynaa
balanmtr. Meruluk, her ne kadar tanrsal kkene balanm olsa da, toplumsal sorunlarn
zlememesi durumunda ya da toplumda herhangi bir nedenle gvensizlik ortaya ktnda,
yneticilerin deitirilmesine engel oluturmamtr. Yneticiler, ne ekilde merulatrlrsa
merulatrlsnlar, devletin temel yaps, toplumsal ihtiyalar, tarihsel gereklikler ile
yneticilerin tutkular erevesinde olumutur.
Smer, Yahudi ve in medeniyetlerinde devletin kkenine ilikin veriler, kkenin iki
ekilde aklandn gstermektedir. Smer ve Yahudilerde nemli lde tanrsallk
vurgulanrken, inde ilk insan atalarn toplumun ihtiya duyduu unsurlar icat ederek
devleti kurduklar ne karlmaktadr.
Smerlerde tarihsel devlet, ehirlerin ynetimleri balamnda ortaya kmtr.
Smerlerin ilk ehir devletleri kurduklar kabul edildiinde, ilk ynetim tarzn ve yneticinin
zelliklerini de belirledikleri kabul edilebilir. lk yneticilerin yal baba ya da sava efi
olduuna ilikin eitli grler ileri srlmtr. ehir devletleriyle tarih sahnesine kan
Smerlerin bir efsanesine gre, tanrlar, be ehir devletini temiz yerlerde kurmular,
tapnaklar yapmlar, onlara ad vermilerdir. Daha sonra tanrlar, sitelerin (ehir devletleri) ve
tapnaklarn planlarn dorudan krallara aktarmakla yetindiler. Ayrca krallk, kurum ve
alametleriyle, yani ta ve tahtla birlikte, gkten inmitir (Eliade 2003/2, 82-83). Aktarlan bu
planlara gre ehir devletleri ile onlarn merkezinde yer alan tapnaklar yaplmlardr. Ge
dnemde yazld bildirilen bir tablette, ynetimin nasl ortaya kt aklanmaktadr:
Dnya yaratldktan, Smer lkesinin ve Ur kentinin yazgs belirlendikten sonra, Smer
panteonunun nde gelen iki tanrs olan An ve Enlil, Ay-Tanrs Nannay Ur kral olarak
atadlar. Sonra bir gn Tanr, Ur-Nammuyu Smer ve Urda hkmdarlk yapmak zere
yeryzndeki temsilcisi olarak seti. Yeni kraln ilk eylemleri Ur ve Smerin siyasal ve
askeri gvenliiyle ilgiliydi. zellikle, Urun zararna olarak genileyen kent devleti Lagala
savamay gerekli grd. Hkmdar Namhani yenerek ldrtt ve sonra da ve sonra da
kentin kral Nannann gcyle Uru tekrar eski snrlarna kavuturdu (Kramer 2002, 117).
Bu veriler, Smerlilerin, devletlerin tanrsal bir kkenle gerekletirildiine inandklarn
gstermektedir.
6.2. Hkmdar
Modern dnemlere kadar, devlet ile devleti temsil eden hkmdar ayn kabul edilmi
ve devlet yerine, ounlukla hkmdar ya da hanedanlk terimi kullanlmtr. Dolaysyla,
102
zerinde durduumuz dnemler bata olmak zere, devletin temel zellikleri, hkmdarn
zellikleri olarak sunulmaktadr. Hkmdarlarn balca zellikleri arasnda, tanrsal bir
kkene sahip olmak bata gelmektedir. Tanr ocuu olmak, tanrlar tarafndan atanmak ya da
tanrsal glerle domak, nde gelen zellikleri arasndadr. Bu onlarn meruluklarn
salad gibi, dokunulmaz olularn da ortaya koymaktadr. rnek aldmz devletlerde
hkmdarlarn nasl tasvir edildikleri aada grlmektedir.
Herhangi bir kraln egemen olmas, tanrsal bir meruluk temelini gerektirse de, g
kullanmyla egemenliin elde edildii grlmektedir. Kuhrtun bildirdiine gre, krallar, bir
ehrin halkn egemenlikleri altna aldklarnda, o kentin hkmran olarak kaytlara
geirilmilerdir. Ayrca, bir baka ehrin egemenliine sahip olduklarnda, hem kendi
soylarnn hem de egemenlii aldklar hanedann gcn kendilerinde topladklar kabul
edilmitir. Egemenlii kaybedinceye kadar, iki kaynakl egemenlii korumulardr (Kuhrt
2010, 36-37). Hkmdarln en nemli gstergelerinden biri olan egemenlik, iki kaynaktan
gelmektedir: lki, tanrsal bir meruiyetle ynetimin el deitirmesi. kincisi, g kullanarak
egemenlik alann geniletmek ve gcn artrmaktr.
Hkmdarlarn tanrlarla ilikisi konusunda farkl yorumlar vardr. Frankforta gre,
Mezopotamyada, Tanr ile kral ayrm yapldndan, kralla Tanr hibir zaman
zdeletirilmemitir. Tanrlar dnyas ile insanlar dnyas, birbirlerinin izdmleri olarak
grlmemitir. Bununla birlikte, her tanrnn bir kenti ve halknn olduu dnlmtr
(Frankfort 1989, 78). Tanrlarla krallar arasnda ok eitli ilikiler tasvir edilmitir.
Kramerin bildirdiine gre, Smer yneticileri, gereklikten uzaklaarak, halka gsterilmek
istendii gibi anlatlmlardr. Kalan metinlere gre, ideal kral olma sreci anne karnnda
balamaktadr. Kral ilahilerini yazanlara gre, kral, insan ve tanr karm bir varlk olarak
domakta ve tanrla daha yakn durmaktadr. Kraln gerek anne babasndan
bahsedilmemekte, onun tanrsal anne ve babasndan bahsedilmektedir. Krallarn bedensel
niteliklerini, gl hayvan sembolleriyle tasvir etmilerdir. Anne karnnda kutsanm olmalar
da nemli bir zellik olarak ne kmaktadr (Kramer 1990, 218-219). Hkmdar olacak
kiinin daha anne karnnda siyasi kaderinin belirlendiine ilikin inanlarn olduu
grlmektedir.
Ur kral ulginin ilahisinde, meruluk sorunu ele alnmaktadr: ulgi, Urun koruyucu
tanrs olan Nannann nne gelerek, sevinle, Meleri yenilemeyecei konusunda sz
vermektedir. Koruyucu tanr Ninna, byk tanr Enlilden de oban ulginin kralln
kutsamasn istemi ve olumlu sonu almtr. Enlil, ideal kral iin gerekli olan, btn Meleri
toplayan bir taht, uzun sre devam edecek bir ta, btn halk kontrol edecek bir asa, takn
nehirler, verimli dl yataklar ve toprak, an ve erefli bir ad, uzak ve yakn lkelerden gelen
harac oban ulgiye vermitir. Bir baka ilahide, kral byk tanrlarca kutsandktan sonra,
Enlil hediye olarak yce Meleri getirmi ve Meler nanna tarafndan krala verilmilerdir
(Kramer 1990, 219-220). Kral meruluunu, tanrsal kutsanma ve atama ile Melerin
verilmesiyle kazanmaktadr. Ancak kutsanma sreci doum ncesinden balayp kral
oluncaya kadar devam etmektedir. Ayrca, krallk niteliklerine de sahip olduunun
gsterilmesi gerekmektedir.
103
Smer ve Akad kral tasvirleri, Batllarn sunduu Doulu zalim kral tiplemesine pek
uymaz. Smer airlerinin sunduu tasvire gre, krallar faaliyet hlindedirler. Sava idare
ederler, mabet yaparlar, klt yrtrler, kanallar kazdrr ve onartrlar, yollar yaptrrlar.
Kanun koyar ve iletirler. Hepsinin en birinci amac, halkn mutlu, zengin ve gvenli
klmaktr. lahilerde srekli dile getirilen konu, kral tahl yan bir ifti, allar ve ahrlar
dolduran bir obandr. O, lkenin yksek koruyucu duvardr. Halk onlara babalar gibi bakar
ve onlarn tatl glgesinde gvenle yaarlar. Bununla birlikte krallarn an ve eref hrslar da
dile getirilmitir (Kramer 1990, 223; Kuhrt 2010/1, 43). Toplumun ihtiyalar ve ihtiyalarn
giderilmesiyle kraln zellikleri arasndaki paralellikler dikkati ekmektedir.
Krallk belirtileri anne karnnda balamakta, veliaht olarak doacak bebee tanr-kral
gzyle bakmaktadrlar. Krallarn meruluklar tanrsal bir kkene bal olmakla birlikte yine
de tanrlar tarafndan kutsanmas gerekmektedir. Kutsanma sembolleri olarak, bata Meler
olmak zere, ta, asa, verimli bir lke ve baka lkelerden gelen hara, ba tanr Enlil
tarafndan verilmektedir. Ayrca hkmdarn fiziksel gzellii ve gc, saval, bilgelii
ne karlmaktadr. Smer krallar, egemenlii tanrsal kkenden aldklar kadar, sava
gcyle de elde etmektedirler. Ahlaki dzeni korumak, adaleti salamak, sava ynetmek,
tapnak yaptrmak, dini grevlerin yerine gelmesini salamak, kanal ve yollar yaptrmak gibi
grevleri yerine getirmekle de grevlidir.
6.3. Hukuk
Devletin kuruluu hukukla olmaktadr. Hukuk, devletin kurulu ilkelerini, grevlerini,
kimin yneteceini, halkn yaama artlarn aklayan kurallar dizisidir. Ayrca hukuk,
insanlar, ihtiyalar, sorunlar ve sorunlar zmekle ykml kurumlaryla btnletirerek
devletletiren bir sistemdir. Devletlemeyle somutlaan dzen de hukukla mmkn
olmaktadr. Bununla birlikte, eski alarda hukuk anlay modern dnemdeki gibi bir
anayasa erevesinde toplanmamtr. Hukuk tanmnda ierilen unsurlarn her biri farkl
alanlarla ilgili olmutur. Devletin kkeni ve meruluu tanrsallk ya da din balamnda
belirlenirken, yneticinin sahip olmas gerektii nitelikler ile nasl ynetmesi gerektii ahlak
tarafndan ynlendirilmektedir. Halkn yaama artlarn belirleyen iktisat da hukukun dier
ayan oluturmaktadr.
lk ada devletin kurulu ilkesi, Tanrnn, bir ehri ya da kabileyi ynetmesi iin bir
kiiyi grevlendirmesidir. Baka bir deyile, ynetimi elinde bulunduran kii, ynetme
hakkn Tanrdan aldn belirtmektedir. Ynetme hakk ve bu hakkn Tanr tarafndan
verilmesi, devletin kuruluunun ilk ilkesidir. Smerlerde grld gibi, Tanr tarafndan
yaplan ehrin ynetici ve ynetim kurallar yine Tanr tarafndan belirlenmektedir. Kral
Tanrnn temsilcisi olarak ynetimi srdrmektedir. Ancak bu temsilcilik, kurala balanm
ve ayn ailede kalma zelliiyle ne kmaktadr. Ayrca, ilk krallarn tapnakta yetien
rahipler arasndan kt da dnldnde, yneticinin tanrsal nitelikleri daha da
belirginlemektedir. Hukukun ilk ilkesi olarak ne kan grevlendirilme durumu, yneticiyi
merulatrdndan, meru merkezin ald kararlara uymak gerekmektedir.
104
Devletin grevi, hukuk erevesinde toplumsal dzeni kurmak ve srekliliini

salamaktr. Baka bir deyile, dzen, devletin grevini belirleyen ilkedir. Dzeninin drt
temel aya vardr. Hukuk sisteminin yapsn da ortaya koyan drt temel unsurun zellikleri
aada aklanmaktadrlar.
1- Tanrsallk, yneticinin grevlendirilmesi ve ynetim kurallarnn belirlenmesinde
kendini gstermektedir. Evren dzenini salayan kurallarn, devlet ynetimi dzenini de
belirlediine inanlmtr. Ynetimin tanrsallkla merulatrlmas, devlet dzenini
kutsallatrmaktadr. Ynetici de, belli niteliklere sahip olmak artyla kutsal bir kii olarak
tantlmakta ve grevleri ona bildirilmektedir.
Hukukun tanrsallk temeli, tanrlarn grevlerini belirlemeyle de ilgilidir. ok tanrl
anlayta, tanrlarn her birinin yerine getirmekle ykml olduklar iler bulunmaktadr.
Tanrlardaki i blm, insanlarn yapt iblmyle benzer olduundan hukuki bir temele
sahiptirler. Bir tanrnn grevi ne ise onu yerine getirmekle ykmldr. Baka ilerle
uramalar istenmemekte, hatta engellenmektedir. Evrenin ilkeleri ve tanrsallk boyutu,
devlet dzeninin teorik gvencelerinden biri olmutur.
Hammurabi Kanunlarnn giriinde, Hammurabinin, nasl bir grev stlendii, sahip
olduu nitelikler ve yapt ileri yle sralanmaktadr: Gn ve yerin efendisi Enlil,
memleketin kaderini tayin eden, Eann byk olu olan Marduk iin, Hammurabiyi btn
insanlk zerinde hkmdarla (Enlil olma) tayin etmitir. stn niteliklere sahip Babil
ehrinde, temelleri yer ve gk gibi salam olan ebedi bir krallk kurulmutur. O gnden
itibaren, vlm prens ve Tanr korkusu olan Hammurabi, memlekette adaleti tecelli
ettirmek, ikyetleri ve kty yok etmek, kuvvetlinin zayf ezmesine engel olmak iin,
gne gibi kara balar (insanlarn) ynetmeye balamtr. Memleketi aydnlatmak, insanlarn
refahn artrmak iin Anum ve Enlil tarafndan kutsanmtr. Memlekette bolluk olmu ve
zenginlik artmtr. Dnyann drt bucan admlayan (dolaan), krallk tohumunu gelitiren,
alak gnll, bolluk getiren, hakim kral, gne ve adalet tanrs amasn itaatkr, tapnak
mimar, kurucu kahraman, bolluk suyunu temin eden nitelikleri yannda baka grevleri de
vardr. Tanrlarn koyduu kurallara gre ynetmek ve tanrlar memnun etmek ncelikli
grevidir. Tapnaklarn ihtiyalarn karlamak, oralar zenginletirmek en ok vurgulanan
konular arasndadr. Koruyucu, ehri terk eden halk ehre dndrmek, farkl ehirlerin
halklarna boyun edirmek, Babilin adn byten, halkn skntdan koruyan, krall
byten, temiz kurbanlar sunan, ahalinin oban, kralln ebedi tohumu, kuvvetli kral,
Babilin gnei, Sumer ve Akkad memleketleri zerine nur yadran, drt cihana boyun
ediren kral, Itarn sevgilisi olarak tantlmaktadr. Marduk, insanlar doru idare etmek ve
memleketin idaresini ele almakla grevlendirdii zaman, halkn diline doruluk ve adalet
koyarak halk memnun ettiini belirtmektedir (Hammurabi Kanunlar 1989, Giri; 181-185).
Yasallk, dzen, adalet gibi unsurlardan kraln sorumlu olduu aktr (Tosun 1973, 580581). En eski hukuk belgelerinden biri olan Hammurabi Kanunlarnda, tanrsallk, dzen ve
ynetici i ie gemi bir ekilde anlatlmtr.
105
Hammurabi Kanunlarnda izilen iyi kral dncesinde, tanrlar kral seer, kral da
karlnda onlarn (tanrlarn) ihtiyalarn karlamakta ve dinlerini desteklemektedir.
Bunun dl, lkeye bereket gelmesi ve halkn zenginlemesidir. Bylece kral halknn
emniyette olmasn ve iyi beslenmesini gvence altna alm olur (Mieroop 2012, 81).
Grld gibi, tanrsallkla toplumsal dzen arasndaki ilikide iktisat ve gvenlik ihtiyalar
da nemli rol oynamaktadrlar.
Hintliler, iyi mahsul, besili davar, bar, memnuniyetin kayna olan evrenin
dzenlilii ve normallii fikrini ifade etmek iin destek dayanak anlamlarna gelen Dharma
kelimesini kullanmlardr. Bu kelime, hayvanlardan, insanlardan ya da eyalardan beklenen
davran tanmlar. O, tabii hukuktur, medeni hukuktur, gelenektir, dzendir, haktr, adalettir,
dindir. Her ey Dharmaya tabidir. Gne, mevsimlerin hareketini dzenledii iin kimi
zaman Dharma ile zdeletirilir; kimi zaman da onun bu ilke tarafndan ynetildii
dnlr. Varuna, tm evrene uygulanan kurallar karan Tanrdr; dolaysyla ona Hukuk
Tanrs (dahrmapati ) ad verilmitir (Hocart 2000, 82; Danielou 1985, 118). Varuna tanrlar
iinde neyi temsil ediyorsa, greve gelii srasnda kral da halk iin onu ifade eder; o
Varunadr; dolaysyla da hukuk tanrs hline gelir. Hukuk tanrs olan en ulu erefe
ulamtr. Hint anlayna gre, bu erefe ulaan kii adaletin yerine getirilmesini isteyenler
tarafndan grevlendirilecektir. Kral yasalarn gvencesidir: nk o herhangi bir sylem ya
da eylem biiminde deil, sadece doruyu syleyebilecei ve doruyu yapabilecei eklinde
kavranlabilir. Kral idareci deil, yargtr. nk yalnzca hukuku gzetmekle kalmayp,
halknn da bunu yapp yapmadn kollamaldr (Hocart 2000, 82). Bu bak as, ynetimin
tanrsallkla nasl ilikilendirildiini gsteren iyi bir rnektir. deal hukuk deimez deerlere
dayanmak zorundadr.
2- Ahlaki ilkeler, dzenin ikinci ayan oluturmaktadrlar. Tanr ya da tanrlar iin
de geerli olan, ayrca, hem yneticilerin hem de halkn ayn ilkelere bal yaamalar devlet
dzenini mmkn klmaktadr. Ahlakllk ynetim tarzn da belirlemektedir. Byk bir
ihtimalle aile ii kurallarn sistemletirilerek btn insanlar iin geerli hle getirilen ahlak
ilkeleri, kabile aamasnda da toplumsal dzenin temeli olmutur. Devletlemeyle birlikte
ahlak, toplumsal dzeni salayan hukukun da temelini tekil etmitir. Ahlak bireyler aras
ilikiyi belli kurallarla dzenleyerek, toplumsal dzeni salamaktadr. Bireyler aras ilikiyi
belirleyen ahlakn temel ilkesi, zarar vermemek ve iyilik yapmaktr. Bu ilkeden, dier ahlaki
kurallar tretilmitir. Hukuk, ahlaki ilkeleri merkeze alarak kurallar sistemini geniletmekte
ve yaptrm uygulayarak toplumsal dzeni belirginletirmektedir. Ahlak kural olarak ne
kan, almayacaksn, ldrmeyeceksin, zina yapmayacaksn gibi buyruklar, insanlarn
birbirlerine zarar vermesini engellemeye yneliktir. Buyruklara uyulduka dzenin sreklilii
salanmaktadr. Uyulmadklarnda da dzen bozulmaktadr. Hukuk, bu kurallara uyulmamas
durumunu gz nne alarak, cezalar vazetmektedir.
Hint ynetimine ilikin anlatlanlar, ahlakllk ile ynetim arasndaki ilikiyi aka
gstermektedir. lkede kuraklk olunca, halk, Kuru kralndan yamur yadrmasn
istemektedir. Yamur yadrmak iin eski krallarn yaptklar iler unlardr: Sadaka vermek,
dua etmek, erdemli szler sylemek, krallk odasnda yedi gn bir hasr zerinde geirmek.
106
Bunlar yaplnca yamur yaarm. Kuru kralnn ilk teebbs sonu vermeyince, eski kraln
hukuku gzettii iin her on gnde bir yamur yad belirtilmitir. Kuru Hukuku be
emirden olumaktadr: ldrmeyeceksin, hrszlk yapmayacaksn, zina yapmayacaksn, yalan
sylemeyeceksin, alkoll iecekler imeyeceksin. Bu kurallara sadece kral uymakla sorumlu
deil, onunla birlikte, annesi, ba kralie, erkek kardei, bavezir, barahip, brahman, arazi
lc, danman, tccarba, vergi toplayc, babakan, tayc, sarayl da bu emirleri inanla
yerine getirirlermi. Sz konusu kiilerin emirleri tam olarak yerine getirdiklerinde, yamur
yad bildirilmektedir (Hocart 2000, 83). Yamur yadrmann, hkmdarn grevi olduu
ve bu grevi, anne, e, karde dahil brokrasinin ahlakll iselletirmesi ve yaamalar
durumunda yerine getirebildii anlatlmaktadr. Ynetimin ahlakll iselletirmesi, ynetim
tarzn da belirlemektedir. Verilen rnekte grld gibi, insanlar arasndaki sorunlar
zmenin ok tesinde, doa sorunlarnn zm de ahlakla gereklemektedir. Hkmdarn
sorunlar zme yntemi, hukuk dzeninin salamln gstermesi yannda, srekliliini de
gvenceye almaktadr.
3- Halkn temel ihtiyalarnn karlanmas. Devletin grevi olan dzenin korunup
srekliliin salanmasnn en nemli gstergesi, halkn ihtiyalarnn gvenli ve kolay bir
ekilde karlanmasdr. Temel ihtiyalar beslenme, barnma, gvenlik balamlarnda
gelimektedir. Topran kullanm, mlkiyet haklar, retim ilikileri, retim teknikleri,
afetler, gerekli ara gerelerin temini gibi saysz olayn dzenlemesi hukuk erevesinde
gereklemektedir. Bir baka deyile, iktisadi ilikiler hukuk dzeninin nc ayan
oluturmaktadr. Temel ihtiyalardan olan gvenlik de hukuk araclyla salanmaktadr.
Devletin grevi dzeni salamak olduundan, haklarn gvenceye alnmas hukukla mmkn
olmaktadr. Dolaysyla bireylerin sahip olduklar haklar ile haklarn snrlarnn hukuk
tarafndan net bir ekilde izilmesi gerekmitir.
Hammurabi Kanunlarnn nsznde dnemin ynetim anlay yanstlmaktadr.
Hammurabi, kendisini iyi oban olarak tantmakta, halkna savunmasz bir sr gibi sahip
ktn ve ihtimam gsterdiini vurgulamaktadr. Bu rol, tanrlar da honut ettiinden
lkede bereketin olduu belirtilmektedir. Sz konusu metinde yle denmektedir: Smer ve
Akkad topraklarnn dalm halkn bir araya topladm ve onlara otlaklar ve sulak yerler
verdim. Onlara obanlk edip bollua ve berekete kavuturdum; huzurlu meskenlerde
yaattm (Mieroop 2012,79-80). Halk, sahibi Tanr olan srdr. Kral srden sorumlu olarak
Tanr tarafndan atanmtr. Sry gtmek iin kanunlarn vazedilmesi gerekir (Tosun 1973,
575). Halkn ihtiyalarn temin ederek dzenin srekliliini salamaya ok nem verildii
grlmektedir. Bu blmn balarnda yer alan inin Byk Onlar diye bilinen efsanevi
imparatorlar, insanlarn temel ihtiyalarn gideren bulular yapmalaryla tannmaktadrlar.
Bu durum, dzenin ihtiyalarla yakndan ilikili olduunun bir baka gstergesidir.
4- Cezalandrma sistemi, dzenin drdnc ayan oluturmaktadr. Cezalandrmada
ama, kurallarn inenmesinin engellenmesidir. Bylelikle toplumsal dzenin sreklilii
salanmaktadr. Cezann hukuk asndan bir baka nemi, su unsuru oluturan eylemler ile
bu eylemlere verilecek cezalarn net bir ekilde tanmlarnn yaplmas ya da snrlarn belirgin
bir ekilde izilmesidir. Eylemde ierilen farkl unsurlar farkl cezalar gerektirdiinden, ceza
107
maddelerinin ierii geniletilmi ya da yeni ceza maddeleri konmutur. Btn bunlar, hukuk
sistemi erevesinde gelimektedir.
Smer geleneinden gelen kanunlar, zellikle Hammurabi Kanunlar incelendiinde,
dzeni korumaya ynelik olduklar grlmektedirler. Sz konusu kanunlar, hukuk dzeni,
adaletin yerine getirilmesi, mlke kar ilenen sular, tanmaz mlklere ilikin kararlar, mali
dzenlemeler, kadnlar-evlilik- aile mlkiyeti ve miras, ticaret, taarruz ve ksas, meslek
adamlarna ilikin sular, tarm, kira bedelleri, fiyatlar ve cretler, kle haklar gibi konular
iermektedirler (Tosun ve Yalva 1989, 4-6, 86; Mieroop 2012, 98-100). Sralanan konular
toplumun en ok megul olduu konulardr. Bu konulara ilikin kanunlar, toplumsal dzeni
korumaya ynelik ceza kanunlar niteliini tamaktadrlar.
Devletin grevi olan toplumsal dzenin dayand drt ayak, hukuk sisteminin
omurgasn oluturmaktadr. Devlet ve toplum, bu omurga etrafnda biimlenmilerdir. Sz
konusu biim, gnmzde de byk lde devam etmektedir. Hukukun son ayan
oluturan ilke halkn yaama artlarn dzenlemektir. Halkn yaama artlar, ncelikle, temel
ihtiyalar karlayan iktisadi yapdr. Geimini salama tarz, yaama tarzn da byk lde
belirlemektedir. ktisadn yapsndan kaynaklanan kurallar ile siyasetin iktisad dzenleyen
kurallar, hukukun temel blmlerinden birini oluturmaktadr. Benzer bir durum inanlarla
ilgili olarak ortaya kmaktadr. nan sistemi, yaama artlarn belirleyen eitli kurallar
iermektedir ve siyaset kurumu da inanla ilgili olarak eitli kurallar vazetmektedir.
Dolaysyla inan sistemiyle ilgili de bir hukuk blm oluabilmektedir. ktisadi artlarla
inancn gereklilikleri, byk lde, halkn yaama artlarn belirlemektedir. Halkn yaama
artlarn belirleyen iki temel kurum olan iktisat ve inancn dzenlenmesi hukukun temel
grevleri arasnda saylmtr.
108
Uygulamalar
109
Uygulama Sorular
1. Devletin kuruluunda tanrlara yer verilmesinin nedeni nedir?
2. ehrin, topran ve halkn bir tanrya ait olmasnn gerekeleri nelerdir?
3. Kabilenin devletlemesinde insan psikolojisinin hangi unsurlar yardmc olmutur?
4. yi ynetimin ahlakllk temeline oturtulmasnn nedenleri nelerdir?
5. Hkmdarlarn merulatrlmasnda belirleyici unsurlar nelerdir?
6. Haklarn belirlenmesinde belirleyici olan ilke nedir?
110
Blm Sorular
1) nsanlarn kken sorunlaryla uramalarnn nedeni aadakilerden hangisidir?
a) Gemii merak etmeleri
b) Gncel sorunlar kkene bakarak zmeleri
c) nanlar bunu gerektirdii iin
d) Tarihi sevdikleri iin
e) Kendilik bilincinin yaps bunu gerektirdii iin.
2) Devletin kkeni ile yaps arasndaki iliki neden nemledir?
a) Kken kurulu gerekelerini belirttii iin
b) Kkendeki kurulu gerekeleri devletin yapsn da belirledii iin.
c) Devleti kuran ilk atalar olduundan iki unsur arasndaki ilikinin nemsenmesi.
d) Kralln kabile efliinden domu olmas.
e) Devletin yapsnn tarihsel srete olumas.
3) Hkmdarlarn genellikle kt ynetmelerinin nedeni nedir?
a) Devlet ynetimi dersi almadklar iin.
b) nsanlar genellikle bencil olduklar iin
c) Hkmdarlarn rahip olmalar
d) Toplumsal sorunlarn zmnn her zaman zor olmas
e) Yneticilerin genellikle bencil olmalar
4) Bir toplumun iyi ynetilmesinin en nde gelen art aadakilerden hangisidir?
a) ktisadi zenginlik
b) Gl bir ynetici
c)Toplumun yaama artlarnn iyilii
d) Seilen siyasal sistem
e) Komu devletlerin gl olmalar
111
5)Bir toplumda hukukun stn g olduunu aadakilerden hangisi gstermektedir?

a) Bireylerin kanunlara uymas
b) Kanunlar uygulayclarn kanunlara uymalar ve uygulamalar adil yapmalar
c) Kanunlarn iyi yaplmas
d) Anayasann iyi olmas
e) Bireysel haklarn tam olarak korunmas
6)Devletin, dnce tarihinde nasl bir etkisi olmutur?
7) Devlet hangi artlarda olumutur?
8) nan sistemiyle devlet arasndaki ilikiler hangi kurumlar araclyla
gereklemektedir?
9) Hukuk hangi grevleri yerine getirmektedir?
10) Hukukun ortaya k artlar nelerdir?
Cevaplar:
1)e,
2)b,
3)d,
4)c,
5)b
112

Devletin kuruluundan sz edildii her durumda, devletin, kurulu ilkesi, grevleri,
kimin ynetecei, nasl ynetecei, halkn yaama artlarnn nasl dzenlenecei eitli
tarzlarda dile getirilmektedir. Devletin omurgasn oluturan bu sorunlarn cevaplar
devletlemeyi salayan hukuku oluturmaktadr. Hukuk, devlette ikin olan dzeni
salamaktadr. Hukuk olmadnda devlet de olamayacandan, devlet hukukla
kurulmaktadr. lk devletlerde hukuk yeterince bamszlaamadndan, hukukun sorumluluk
alanna giren unsurlar, inan, ahlak, iktisat bata olmak zere baka deer sistemleri
araclyla aklanmlardr. Bununla birlikte hukuk, devletin kurulduu dnemden bu yana
ilevini yerine getirmitir.
113
7. YNETM HAKKINDA DNCELER
114

7.1. Kautalya
7.2. Cakravartin
7.3. Konfys
115

1. znesi olmayan tarihsel verilerle znesi olan kiisel grler arasnda ne tr farklar
vardr?
2. Komu devletlerin dman olarak tanmlanmasnn gerekeleri nelerdir?
3. Komularn ktlklerinden hareketle onlar dman olarak tanmlayann kendisi de
komular iin kt ve dman olduunun bilincinde midir?
4. deal devletin gereklemesini salayacak temel ilkeler neler olmaldr?
5. Bilgelik temelli deerlendirmelerde hkmdarlarn ne kartlan zellikleri hangi
kavram altnda toplanabilir?
116

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Tarihte ilk defa adlar

bilinen dnrlerin devlet
hakkndaki grlerinin
renilmesi
Okumak, sorgulamak,
lkeler aras ilikinin Eski

ada izilen gereksi
resminin anlalmas
Okumak, sorgulamak,
deal devletin artlarnn

kavranmas
Okumak, sorgulamak,
Bilgelik temelli anlaya

Okumak, sorgulamak,
gre ynetimin zelliklerinin tartmak ve merak etmek
anlalmas
117
Anahtar Kavramlar
Dman
Dost
Kutsal fil
Kutsallk
Bar
Bilgelik
Sorun zme
Tao
Yasallk
118
Giri
Devlet dncesinin bir ayan da ynetim hakkndaki kiisel grler oluturmutur.
Devlete ilikin kiisel grlerde, hkmdarlarn sahip olmalar gereken zellikler ile iyi
ynetimin nitelikleri zerinde durulmaktadr. Bata hkmdar olmak zere yneticilere hitap
ettiklerinden, kiisel grlerde eletirel bir kayg rtk olarak dile getirilmitir. Aadaki
rneklerde devletin baz dnrlerce nasl yorumlandklar grlmektedir.
119
7.1. Kautalya
Dnce retimi alannda verimli olan Hint medeniyeti, siyaset alannda da eitli
grler ortaya koymutur. V.P. Varmaya gre Hint dncesinde ahlak ile siyaset arasndaki
ilikileri konu edinen drt gelenek olumutur. lki, Valmikinin kaleme ald Ramayanada
siyasi ve ahlaki deerlerin sentezlenmesidir. kincisi, Budist gelenekte grlen zniteliklerin
ahlaki deerlere stnl. ncs, Bhagavadgitada ne kan iddetin meruluunu
telkin etmek. Drdncs, Kautilyann Arthasastrasnda grlen sonular iin aralarn
sralanmas (Varma 1974, 297-298). Sz konusu yaklam tarzlarnn ilk ahlak ve siyasi
deerler arasndaki ilikiyi ahlaki bir havada sunarken, Kautalya (M. 400), siyasi amalar
her eyin stnde grmtr. Aada Kautilyann grleri ve Budist gelenekte oluan
hkmdarn sahip olmas gereken nitelikler zerinde durulmaktadr.
Hint siyasal dncesinde radikal ayn zamanda gereki bir anlay yanstan ve
bakanlk da yapan Brahmin Kautalyaya ait olduu kabul edilen Artaastra (M. 300)
retisidir. Sz konusu retide, andraguptann babakan ve badanman Brahma rahibi
Kautalya, genel hayatn ve ekonominin, merkezi ynetim tarafndan nasl kontrol edilmesi
gerektiini ortaya koyar ve merkezi ynetimin zelliklerinden bahseder (Kulke ve
Rothermund 2001, 99). Kautalya dsturunun (astra) temel dncesi, kraln ve lkenin
refahdr (artha). Kral, komularn doal dman (ari), daha uzakta olan komularnn da
(dmanlarnn dman) doal dost (mitra) olduu devletler emberinin (mandala)
merkezinde zafer iin abalayan kiidir (viciguu). Bu racamandala (kraln mcadele
daireleri) modeli, ortak merkezli dost ve dman halkalaryla kendini srekli yenilemektedir.
Dost ya da dman olarak tanmlanamayan, fakat ne yapaca belli olmayan baz kuvvetler de
gz nnde bulundurulmaktadr (Kulke ve Rothermund 2001, 100). Sralanan unsurlar
ynetimin zorluklarn yanstmaktadr.
Racamandalann (kraln mcadele daireleri) merkezinde yer alan kral (viciguu)
dmanlarn tek tek yenmeyi denemek zorundadr. Bunu yapabilme yetenei krall (raca)
tarafndan desteklenen yedi g faktrne baldr. Bu faktrler nem srasyla yledir:
Kraln nitelikleri, bakanlarn nitelikleri, tara, kent, hazine, ordu ve mttefikler.
Artaastrann temel amac, bu g faktrlerinin niteliklerini nasl gelitireceini ak bir
karlamadan nce bile dman nasl zayf drebileceini krala retmektir. Krala,
istihkamn glendirmesini, sulama etkinliklerini artrmasn, ticareti tevik etmesini, bo
alanlar ekmesini, madenleri amasn, ormanlara gz kulak olmasn ve filler iin it
yapmasn nermitir. Dmanlarnn bunlar yapmasn engellemek de, kraln grevleri
arasndadr (Kulke ve Rothermund 2001, 100). Devletin g kaynaklarnn kullanm ile
dmanlar yok etme arasndaki ilikiler iyi bir ekilde tahlil edilmitir.
Kautalya, ekonomik refahn motorunun siyasal g olduuna inandndan, tezi,
madencilik, ticaret, el sanatlar ve tarm da kapsayan tm alanlarda devlet mdahalesini
ngren ayrntlar iermektedir. Rahip ve memurlarn cretlerinin ne olmas gerektiini
nermitir. Tarma dayal ekonomide, retim fazlasnn en byk blmne el koyan merkezi
hkmeti glendirmektedir. Bu smrnn ahlaki snrlar yoktu, ancak politik yapabilirlik
120
snrlar vard. Yksek vergilerin ve almaya zorlamann, halk, dman ordularna

yneltmesinin anlalmasyla, kral, halkn refah ve huzurunun kendi baars iin politik bir
zorunluluk olduunu kavramak zorunda kalmtr (Kulke ve Rothermund 2001, 101).
Kautalyann dnceleri, olduka kat ve halk ok zorlayan ve kral da rahatlatacak reeteler
eklinde yorumlanmaktadr.
Hint siyaset anlaynn nemli bir gstergesi komu devletlerle ilikileri aklarken
ortaya kmaktadr. Ahlaki hibir belirti iermeyen drd esas ve yardmc olmak zere
yedi madde olarak sralanmaktadr. Sz konusu maddeler yledir: 1- Saman: (Sansktritede
melodi anlamna gelir). Barma ya da mzakere. Bu, yattrmann, yemle tuzaa drmenin
yolu olarak uygulanr (Zimmer 1992, 122). 2- Danda: Terbiye edici omak anlamnda danda,
hakimin ya da kapcnn elindeki sopa anlamna gelir. Terbiye edici. Cezalandr, haddini
bildiri, saldrmak, baskn yapmak, zorba g. Kraln elinde daima yukarya kaldrd bir
disiplin sopas olmaldr; ilkesidir. Mani kitabnda unlar yazldr: Bir kralln genilemesi
iin saman ve danda iki ana aratr. Danda, haklln zahirilii iinde, hayaszca gizlenmi
olarak bir aalanmaya ya da tehdide kar ceza olarak kullanlan her trl saldrganlktr
(Zimmer 1992, 123). 3- Dana: Armaan, ba anlamndadr. Siyasette rvettir. Dana, sava
ganimetlerinin armaanlar, dller vs. gibi komunun generalleri, bakanlar ve gizli ajanlar
iin datm zerine anlama ifade eder (Zimmer 1992, 123-124). 4- Bheda: Blme ayrma
krma, aksatma, ihanet, sadakati bozma, dmann iine nifak ekmek anlamna gelmektedir.
ten da doru kazarak, blme ve ayrma yntemidir (Zimmer 1992, 124). Bu drt temel
anlaya u yardmc ilke de eklenmitir. 5- Maya: Gz boyama, hile, aldatc bir hayalin
ortaya karl anlamlarndadr. Byclk sanatnn ve bynn her trl kullanm
diplomatik bir beceri olarak grlr (Zimmer 1992, 124). 6- Upeska: Grmezlikten gelme,
dikkate almamak, kaydetmemek, savsaklamak, yardmc ara olarak tavsiye edilmektedir
(Zimmer 1992, 124-125). 7- Indrajala: ndrann a, ortaya karmak, gz boyama, byc
numaras, sava hilesi, ya da aldatma manevras anlamlarn tar. Gerekte olmayan bir eyi,
varm gibi gstermek. Yanl haberlerin yaylmas, yanl grlerin ortaya srlmesi de bu
bekte yaplmas gereken iler arasndadr (Zimmer 1992, 125). Devletler aras ilikide
sergilenen, aldatc tavr siyaset sahnesinde genellikle olmakla birlikte, bu kadar kurallatrlp
dsturlar hlinde yaynlanmas, anlayn meruluunu sergilemektedir. Machiavelliden
yaklak iki bin yl nce ileri srlen bu dncelere dnya pek yabanc deildir.
Hint dncesinde, siyaseti ok olumsuz gsteren baka yaklamlar da yer almaktadr.
Hintli yazarlara gre, kral, ormanda yapayalnz kalan bir kii gibi kendi emniyetini dnmek
durumundayd. nk saraydaki askerler, brokratlar ve rakipler kral iin srekli tehlike
yaratmaktadrlar (Zimmer 1992, 110). Vezirler, lkedeki dikenleri (sorunlar) ortadan
kaldrma abalarn, sorunlar zdkten sonra kendisine gerek kalmayaca kaygsyla
srdrmlerdir (Zimmer 1992, 112). Kedi fare hikyesindeki gibi, srekli kendilerine ihtiya
duyulmasn salamaya dikkat edilmitir. Mahabharatadan yaplan u alnt insanlar
arasndaki ilikinin nasl kt alglandn gstermektedir. Eer bir kimse kendi kar iin
birini mahvetmeyi amalarsa, dikkatle ve temkinli olarak ie balamaldr. Elini dmanna
vurmak iin kaldrdnda, ona dosta hitap etmelidir. ldrc darbeyi indirdii esnada,
daha cana yakn konumalyd. Dmannn kafasn kestiinde ona yaknmal ve ona
121
alamalyd (Mahabharatadan aktaran Zimmer 1992, 114). Zimmer, bu anlay

destekleyen baka alntlar da ayn kaynaktan yapmtr: Bilgeliin her iki tr de (dz ve
eri olan) kraln emrinde olmaldr. Sosyal bilgeliin son sz, asla itimat etmedir. Bir
anda ekillerini deitiren bulutlar gibi, bugnk dmann, sana daha sonra dost olabilir.
Karmann sonularndan korkma, gcne gven. yi ya da kt bir eylemin meyvelerinin ne
olduunu bu dnyada kimse grmemitir. Bunun iin gl olmaya aba harcayalm. nk
her ey glnndr. ktidar haktan nce gelir. Hak, iktidardan gllkten doar
(Zimmer 1992, 125-126). Siyasetin tarihsel seyri, siyaset anlayn gereki bir temele
oturtulmas gerektii bilincini sergilemektedir.
Zimmere gre, Hint devlet felsefesinin plak ktmserlii, bir ilerleme ideali ve daha
iyi bir gelecek umudu tamayarak zaman zerine younlaan Hint gryle badamaktadr
(Zimmer 1992, 127-128). Hint ahlak (Dharma), balk detinin (byk balk kk bal
yutar) insanlar arasnda geerli olmadn ileri srer. deye gre hkmet sanat, onun
Arthashastrada ele alnd zere Dharmann lehinedir. Kral egemenliinin uzand
yerlerde Dharmann en yksek polis memurudur. nk medeni hayatn vahiy yoluyla
aklanan ritel dzeninin tutunacak dal ve sopasdr. Her devlette, karlkl iyi niyet,
hogr ve bireylerin birbirlerine tutunmalar, grup dayanmas, sanatlar ve kastlar arasndaki
olumlu ilikiler talep edilir. Hintli bireyler bu konuda yine de karamsar bir tavr sergilerler
(Zimmer 1992, 128). Kraln konumu ve grevleri arasndaki iliki ahlaki bir temelde
aklanrken, rakip ve dmanlarna kar tavr siyasi bir temelde gereki bir temele
oturtulmutur.
Kautilyann siyasi grleri, bilgelik d bir temele dayanmaktadr. Siyasetin kar
zerine kurulduunu, yneticilerin de bu karlardan en byk pay almalar gerektiini,
rakiplerinini nasl alt etmesi gerektiini aka ifade etmektedir. Kautilyann aklamalar,
bilgelikten uzak, siyasi bir temellendirmedir.
7.2. Cakravartin
Siyasete ilikin bu olumsuz tavra ramen, efsanevi bir krala yklenilen nitelikler,
olumsuz havay datarak ideal bir hkmdarn niteliklerini sralamaktadr. Sz konusu
efsanede, ideal dnya dzenini temsil eden Cakravartann sahibi Cakravartin (daire izen,
ark dndren) diye adlandrlan adil ve erdemli dnya hkmdar vardr. Bu hkmdar,
evrensel ilkeler erevesinde dnyaya hakim olmakta ve dnyay srekli olan bir devletle
skun iinde ynetmektedir. Cakravartin, kavga eden devletlerin ebedi savana son
verecektir (Zimmer 1992, 128). Cakravarta ad, darda kuatc dnya denizinin ardnda, onu
bir ember gibi kuatan gl bir da silsilesinin halkasyla ilikilendirilmitir (Zimmer 1992,
128). Dnyay ve denizleri kuatan dalarla ilikilendirilmesi, hkmdarn dnya hakimiyeti
anlaynn bir gstergesidir. Hkmdarn sahip olduu dier nitelikler de sz konusu
hakimiyeti ifade etmektedirler. Cakravartin, ordusunu en uzak ufuklara sevk eder. Onun sava
filleri, dnyann drt yanndaki denizlerde susuzluklarn giderir ve ykanrlar. Hasmlar
olarak mandalalarnn i ie dairelerinde egemenliklerini srdren krallar, onun dokunulmaz
olan yksek hkmranlna saygyla boyun eerler. Mcevherlerle ssl katl tiara ve
122
diadem elmaslar, yksekteki tahtnn basamaklarnda itaatlerini ortaya koyarken ayak

parmaklarnn ayna parlaklndaki trnaklarnda yansr. nk, ahlaki stnlnn verdii
g sonucu ordusunun ileri hareketi durdurulamaz. Cakravartin, krallarn arasnda byk olan
insan, stn insandr; sefer srasnda, gkyznde kl bir imaj onun nnde gider. Onun
ekli bir arkn ekline sahiptir; gne sisteminin bir modelidir (Zimmer 1992, 128-129).
Bilge kral tipi olarak tasvir edilen Cakravartin, g ve erdemlilik erevesinde
deerlendirilmektedir.
Bilge hkmdar olarak Cakravartinde grlen yedi byk sembol unlardr: 1Dnyann btnln belirten kutsal ark (cakra): Cakravartin kendisi evrenin gbeidir. 2Tanrsal beyaz fil: Bu tanrsal hayvan dnce hzyla hkmdar, gkyznden geerek,
tefti ederken srtnda tar. Beyaz fil, Ari ncesi krallarn eski kutsal binek hayvandr. 3- St
beyazlnda at, cesur gne beygiri: Ari fatihlerin binek ve yk hayvandr. Beyaz fille ayn
ii grr. 4- Byl mcevher: Geceyi gndze dntren ve dile getirildii takdirde her
arzuyu yerine getiren dilek ta. 5- Yetkin kralie, zevce: deal kadn. Lekesiz gzellikte ve
erdemde. Onun bademi, scakta serinleten bir temas, soukta ise stc bir temas armaan
eder. 6- Yetkin maliye bakan: Becerikli, kusursuz ynetimiyle bol bol ve cmerte para
datm yapar. Onun iyilii, dullarn, yetimlerin, yallarn ve hastalarn aclarn azaltmak
iin btn dnyaya yaylr. 7- Yetkin ordu komutan (Zimmer 1992, 130). Bu yedi sembol,
Budist mihraplarda hidayete erenin manevi hkmranln belirtmek iin baz tamamlayc
amblemlerle gsterilirler (Zimmer 1992, 130). Hkmdarn baarsnda sahip olduu
sembollerin etkisinin byk olduu grlmektedir. Sembollerin her biri, tanrsallk ve
yetkinlikle ifade edilmektedir. Hkmdarn erdemli gcn tamamlamaktadrlar.
Zimmere gre Cakravartin, Ari olmayan, eski bir gelenekten gelmektedir. Bu anlay
Budist retide de yer almaktadr. Budist gre gre dnya hkmdar, aydnlanm olan
Budann dnyevi kartdr. Budann kutsal retiyi harekete geirdii sylenir. Cakravartin
gibi, Buda da, dnyann efendisidir. Ancak, Buda bir ulusa ait efendi deil, evrensel bir
efendidir. Budist Dharmas, Brahma Dharmalar gibi, sadece ayrcalkl kastlara zel deildir.
O, btn dnyann Dharmasdr. Budist Dharma, btn canl varlklar, istisnasz kurtulua
erdirecek bir retidir. Buda ve Cakravartin, bir bakma biri manevi dieri dnyevi dzlemde
geerli olan, ayn dnya ilkesini olutururlar (Zimmer 1992, 129). Dnyann toplumsal dzeni
bilge hkmdarn gvencesi altnda olduu duygusunu yaatmaktadr. deal hkmdar olarak
Cakravartinin Budist yorumu, hkmdarn insanlarn kurtuluu iin arac olmas gerektiini
sergilemektedir. Bu bak asnda, hkmdar halkn ynetiminden uzaklam ve tanrlar
arasna ykselmi niteliklerle tasvir edilmektedir.
Budizmin sosyo-politik gr Dhammapadatthakahada anlaynda bulunmaktadr.
Orada, bir devletin mutlu olabilmesi iin adil bir ynetime sahip olmas gerektii
aklanmaktadr. Buda, bu adil ynetimin ilkelerini Hkmdarn On Grevi hakkndaki
retisinde aklamtr: 1- Hogr, cmertlik, merhamet (dana). Hkmdar, zenginlik ve
mlk iin ne doyumsuzluk ne de ballk duymal; bunlar toplumun refah iin kullanmaldr.
2- Yksek ahlaki bir karakter (sila). Hibir zaman hayat yok etmemeli, kandrmamal,
almamal ve bakalarn smrmemeli, zina yapmamal, yanl eyler sylememeli, ba
123
dndrc ikiler almamal. 3- Her eyi toplumun iyilii iin feda etmeli. Konforunu, adn,
nn ve hayatn bile devletin karlar iin feda etmeye hazr olmaldr. 4- Doruluk ve
btnlk. Grevlerini uygulamada herhangi bir korkudan ve kayrmadan uzak durmaldr.
Niyetlerinde samimi olmal ve halk kandrmamaldr. 5- Sevimlilik ve naziklik. Yumuak bir
huya sahip olmaldr. 6- Alkanlklarnda etinlik. Sade bir hayat yaamaldr ve kendinin
lkse kaymasna izin vermemelidir. Kendine hakim olmaldr. 7- Nefret, kt istek ve kin
duymamal. Hi kimseye kar hn beslememelidir. 8- iddet kullanmamal, bar ve adaleti
egemen klmaya almaldr. 9- Sabr, af, hogr, anlay, kendini kaybetmeden
imtihanlarn, zorluklarn ve hareketlerin stesinden gelmelidir. 10- Kar kmamak, engel
olmamak. Halkn refahnn lehine olan kararlara kar kmamal, halkla uyum iinde
bulunmaldr (Schwarz 1997, 106). Bu ilkeleri yerine getiren adil hkmdar, yasann
tekerleini harekete geiren akravartinin yeryzndeki sureti olur. Ki onun hakknda u
szler sylenmitir: Adil dharmann hkmdar muzafferdir; ordusunun banda ve yedi
hazineyle kuatlmtr. Hazineler, sava arabas, fil, at, mcevher, e, bakan ve generaldir.
Cesur ve yakkl, dman ordularn yerle bir edecek yz tane olu olacaktr. Okyanus
snrlarna kadar geni topraklar fethedecektir. Oralardan, zorbala ve sefillie neden olacak
her eyi uzaklatracaktr. Kl kullanmadan, cezalandrmadan, dharma ve barla
hkmedecektir (Schwarz 1997, 106-107). Sralanan unsurlar, bilgelik temelli bir tavr ortaya
kmasn salamaktadrlar. Efsane temelli, zamann balangcnda gerekletirilmi adil
ynetimin yeniden hayata geirilmesi mmkndr dnesi bu anlatda hakimdir.
7.3. Konfys
in, Savaan Devletler dneminde en nemli iki dnrn yetitirmitir. Bunlar
Konfys (M. 551-479) ve Lao Tzudur ( M.479-381 ). Konfys, toplumsal sorunlara
arlk verirken, Lao Tzu, evrenin ilkeleri hakknda gr bildirmitir. Ancak her iki dnr
de ynetimdeki sorunlarla ilgili eitli aklamalar yapmlardr. Sz konusu aklamalar,
kitap ya da kitap blm eklinde deildir; yeri geldike konuya ilikin dncelerini
aklamlardr. Aada Konfys ve Lao Tzu ile onlara bal dnce reten baz kiilerin
ynetimle ilgili grleri ele alnmaktadr.
Konfyse gre gk, keyfi idare eden ilah, bir zorba deildir, koyduu kanunlar
dorultusunda davranr. Gk, kendi bana hareket etmez, Tao denilen dnya kanununa gre
hareket eder. Nasl gkyznde, gne, ay ve yldzlar kanunlara gre hareket ediyorsa,
benzer ekilde de dnyada kanunlara gre hareket edilmesi gerekir. Hkmdar, gndelik
siyasete karmamal, gk gibi, bir rnek olarak etkili olmaldr. Ancak, imparator, kutsallk
ilkelerine gre davranarak, kurbanlar trenlere uygun yaparak, dnyadaki dzenin
bozulmasn engellemelidir. Bireyler de ayn kurallara uyduunda, her ey yolunda olacaktr
(akt.Eberhard 1987, 46). Konfys, evren dzeni ile toplum dzeni arasndaki paralelliin
gerekliliini grmtr. Kurban trenlerini nemsemi Gkn kurbandan holandn
belirtmenin yannda, Gkn, ahlaki tavr ve iyi ynetimi sevdiini de vurgulamtr. Ayrca
Gk ve lm sonras hayat zerinde metafizik ve teolojik speklasyon yaplmasna kar
kmtr. Ruhlarn varln kabul etmi ancak onlardan uzak durulmasn tavsiye etmitir
(Eliade 2003/3, 30).
124
Konfysn getirdii ahlaki ve siyasi reform, btnsel bir eitim, yani sradan bireyi
stn kiiye dntrme gcne sahip bir yntemdir. Konfyse gre, herkes Tao ile
uyumlu trensel davran renmek, baka bir deyile ritelleri ve treyi doru uygulamak
kouluyla gerek insan olabilmektedir. Her doru trensel davran, bir bysel dinsel gc
harekete geirmektedir (Eliade 2003/3, 30). Bu anlayn aklamak iin, filozof kral unun
davranlarn rnek olarak kullanmtr: Yalnzca vakar ve saygyla yz gneye dnk
ayakta duruyordu (hkmdarn trensel duruu) ve hepsi bu kadard (yani kralln ileri
yolunda gidiyordu). nk kozmos ve toplum, insan iin de etkin olan ayn bysel dinsel
gler tarafndan ynetilir. Doru bir tavr varsa, buyruk vermenize gerek kalmaz.
Erdemle ynetmek, sanki kutup yldz olmak gibidir: Dier btn yldzlar saygyla onun
evresinde dnerken, o yerinde kalr (Eliade 2003/3, 30).
Konfysn retisinde aile nemli bir yer almaktadr. Babasoylu aile yaps, en
yal erkei ailenin reisi olarak kabul eder. Bu kuzey kabilelerinin aile yaplarnn aynsyd.
Devlet, byk bir ailedir. Aile ii tek tarafl balar esastr. Oul babaya, kadn kocaya tam
bamldr. Hkmdar Gke nasl bamlysa oul da babaya le baml olmaldr.
Bylelikle Konfys, Gk dini erevesinde aile ve devlet ile hkmdar birbiriyle ilikili
hle getirmitir. Bu anlay, in aile yaps iindeki geimsizlikleri ortadan kaldran kurallar
ekline dnmtr (Eberhard 1987, 46-47). Aile, devlet, toplum ve evrenin ayn ilkeler
erevesinde yrdne inanldndan, Konfys bunlarn her biri hakknda grler
oluturmutur. Yaad dnemin sava artlar da gz nnde bulundurulduunda, ilkeli bir
dzenden yana olmutur. Adalet bakanl yapt srada, demagoji yapt iin bir sofisti
idam ettirmesi (Strig 1994, 137), dzene verdii nemi gsterir. Ahlakn bozulduu ada
Konfys, halk ve yneticileri eski alardan beri toplum dzenini ayakta tutmu olan
kkl ilkeler, geleneklere ve yasalar uymaya armtr.
Yce Bilgide (Ta Hse) yle denmitir: Eskiler, erdemin yla ortaln
aydnlanmas iin nce devlet ilerini yoluna koyarlard; devlet ilerini yoluna koyabilmek
iin nce ev ilerini yoluna koyarlard; ev ilerini yoluna koyabilmek iin nce kendi
kendilerine ekidzen verirlerdi; kendi kendilerine eki dzen verebilmek iin nce kendi
ilerindeki dzeni yoluna koyarlard; kendi ilerindeki dzeni yoluna koyabilmek iin nce
dncelerini yoluna koyarlard; dncelerini yoluna koyabilmek iin ise nce bilgi
eksikliklerini giderirlerdi (akt. Strig 1994, 138). Bu anlay, devlet ynetiminin ne trden
temellere dayandnn bir baka gstergesidir.
Konfyse gre halk, zorlayc yasa ve kuvvetle deil, rnek tutum ve davranlarla
etki altna alnmaldr. O, halkn gvenini devletin temeli kabul ettiinden, halkn gvenini
kazanmak gerektii, dncesindedir (Strig 1994, 138). Yasalar ineyen birinin
ldrlmesi konusundaki bir beyin sorusunu, Yel (Be) ve Saz (Halk) rneiyle
cevaplamtr: Yel estiinde sazlar nasl eiliyorsa, Beyin nnde de halk eilmelidir (Strig
1994, 138-39). Ynetime ilikin unlar da sylemitir: Memleketini erdem ile yneten bir
kimse, yerini daima koruyabilen ve btn yldzlarn kendisine tabi olduu kutup yldz ile
mukayese edilebilir (Konfys 1973, B II/1, s 4). Erdem, yel olarak; halk da sazlar olarak
yorumlanabilir. Ona gre, eer halk kanunlarla ynetilir ve cezalarla yola getirilmek istenirse,
125
onlar kendilerini cezalardan kurtarmaa alacaklar, fakat hi utan duymayacaklar. Eer

onlar erdemle ynetilir ve eitimle yola getirilmek istenirse, utan duyacaklar ve bylece iyi
olmaa alacaklar (Konfys 1973, B II/III, s 4).
Konfyse gre, herkes ve her ey nceden ne iseler, her zaman yle kalmaldrlar.
Ynetime gelsen ne yaparsn sorusuna, nce her eye adn bildirirdim (Strig 1994,
139), demitir. Ad, her eyin zn ve kimliini bildirdii inancndan hareketle, her eyin
zlerine bal kalmasn ister. Bu anlaytan hareketle, grg kurallar ve treleri toplumsal
dzeni koruyan setler olarak grmtr. Setin gereksiz olduunu sanp da onu ykanlar, gn
gelir taknlklarn ve azgnlklarn dalgalar iinde boulup giderler (Strig 1994, 140),
dncesiyle toplumsal dzen ile dzeni oluturan deerleri dncesinin temeli yapmtr.
Halk itaat ettirmek iin, hkmdar, doruluktan ayrlmamal, yanllarn dzeltmelidir. Eer
doruluktan ayrlr ve yanllarn dzeltmezse halk itaat etmez (Konfys 1973, B II/ XIX,
6). Halkn hkmdara saygl olmas ve sadakat gstermesi iin, hkmdarn, halk ar
ballkla ynetmesi gerekir. Hkmdar, ailesine bal ve herkese kar nazik ise ona kars
sadakat gsterirler. yi yolda gider ve elinden geldii kadar retmeye gayret ederse, halk ok
alr (Konfys 1973, B II/ XX, 7).
in felsefesi ve Konfysn zellii, insana ve gnlk yaama dnk olmasdr
(Strig 1994, 134). Gndelik yaam belirleyen ilkelere dayal eitim sistemi, in ynetiminin
esas kabul edilmitir. Konfys ilkelerine bal eitim sistemi in lkesinin devamlln
salamtr (Strig 1994, 139-40). Konfys, on bin neslin retmeni olarak, bireyin
eitimini esas almtr. Ancak bireyin iyiliini, toplumun iyi kurulmas ve devletin iyi
ynetilmesi artna balamtr. Konfyse gre, ideal hayatn en yksek basama, hikmet
sahibi anlamnda bilgeliktir. Bilge kiiyle sradan insan arasnda stn insan bulunur. stn
insan hem bedence hem zihince hem de erdemce kendine bakmaldr. stn insan ncelikle
kendine saygl ve bakalarna huzur verecek ekilde kendini yetitirmelidir. Bu niteliklere
sahip olmak iin kii, ahlak temele almaldr. Ayn zamanda erdemler bilgisini istemeli ve
ona sahip olmaldr (Jingpan 1993, 179-181). stn insann olabilmesi iin toplumun iyi
ynetilmesi gerekir. Konfysun aklnda olan iyi ynetim rnei, efsanevi imparatorlar
dnemidir. mparatorlarn bilge olduklarn dnd iin ynetimlerinin iyi olduu
inancndadr (Jingpan 1993, 190-191) Konfys, tarihsel deerlerden hareket ederek,
toplumu ve bireyi ahlaki temele oturtma abasnda olmutur. in medeniyetindeki etkisine
baklrsa, bu kayglarn da byk lde gerekletirmitir. Yaklak 2400 yldr,
Konfysn retileri in devlet ynetiminde ve halkn inan yapsnda etkili olmutur
(Eliade 2003/3, 29) Bu etkisinden dolay Konfys, in medeniyetinin yce ahlak kalps,
tasz imparatoru, On Bin Neslin retmeni olarak tanmlanmtr (Needham 2000, 99).
Konfys okulu mensubu Mencius (M 371-289), Mohist (Mo Tzu) okulun devletin
kkeni anlaynn dnda bir gr gelitirmitir. Mencius yle der: Eer insanlar alklarn
giderir, giyecek elbiselere sahip olur ve rahat, huzurlu yaarlar, ancak iyi retimden mahrum
olurlarsa, kulara ve hayvanlara yakndrlar. Bilge (Shun, efsanevi bilge ynetici), bu
durumdan dolay zld ve insanlara hayatn temel ilikilerini retmek iin resmi eitici
olarak Hsiehi atad. Baba ve oul, birbirlerini sevmeli. Ynetici ve tebaa, birbirlerine adil
126
olmal. Koca ve kar, kendi alanlarn ayrmaldr. Yal ve gen kardeler, karlkl bir
stnlk duygusuna ve samimiyete sahip olmal. Bu sralanan unsurlara dayanan insani
ilikilerin ve ahlaki ilkelerin varl, insanlar kulardan ve hayvanlardan ayran eydir (Fung
Yu Lan 2009, 101). Bu yaklam tarz, Konfysleri, Mohist anlaytan ayrmaktadr.
Mohistlere gre, devlet faydal olduu iin vardr; Konfyslere gre ise devlet, var
olmas gerektii iin vardr (Fung Yu Lan 2009, 101).
Konfyslere gre devlet, ahlaki bir kurumdur. Devletin ba, ahlaki bir lider
olmaldr. Bu yzden Konfys siyaset felsefesinde, sadece bir bilge, gerek kral olabilir.
Mencius bu ideali, idealize edilmi gemi olarak tasvir eder (Fung Yu Lan 2009, 101).
Efsanevi imparator bilge Yao, yalandnda insanlarn nasl ynetilmesi gerektiini rettii
gen bir bilge olan Shunu seti. Shun da hocas gibi davranarak, yerine gemesi iin
yetitirdii birini halef olarak brakmtr (Fung Yu Lan 2009, 101-102). Bu davran ekli
ideal olarak gsterilmitir.
Menciusa gre, eer bir ynetici, kendisini iyi bir lider hline getiren ahlaki
niteliklerini kaybederse, insanlar isyan etme hususunda ahlaki bir hakka sahiptirler. Bu
durumda hkmdarn ldrlmesi dahi, bir hkmdar ldrme suu saylmaz. deal olan
yapmayan ynetici, ahlaken hkmdar deildir, sadece bir vatandatr (Fung Yu Lan 2009,
102). Bu sonuca varmann balca nedeni, devleti oluturan unsurlarn sralamasnda
grlmektedir. Menciusa gre halk, devletteki en nemli unsurdur. kinci olan, topran ve
tohumlarn ruhlardrlar. Hkmdar, nc ve sonuncudur (Fung Yu Lan 2009, 102). Byle
bir sralama, isyan hakkn meru klmaktadr.
Bilge krallarn ynetiminden yana olan Mencius ve sonraki Konfyslere gre iki
tr ynetim vardr: 1- Wang ya da bilge kraln ynetimi. 2- Pa ya da askeri lordun ynetimi.
Bunlar tr bakmndan birbirlerinden tamamen farkldrlar. Bilge bir kraln ynetimi, ahlaki
eitim ve renim vastasyla; askeri bir lordun ynetimi ise, g ve bask sayesinde icra
edilir. Wang ynetiminin gc ahlakidir; Pann ki ise, fizikidir (Fung Yu Lan 2009, 102).
Wang ve Pa kartl, in siyaset retisinde nemli konulardan biri olmutur (Fung Yu Lan
2009, 102).
Han Hanedanl dneminde (M. 206- MS. 220) Konfys retisini savunan ve
retiyi hanedanln temel inanc yapan Tung Chung-shu (M. 197-104), devlete ilikin
nemli grler ileri srmtr. Ona gre, Gk, insanlar iyiliin temel maddesiyle birlikte
yaratr; fakat insanlar bizatihi iyi olmaya muktedir deillerdir. Bu yzden Gk, onlar iin,
onlar iyi yapacak krallk kurumunu tesis etti. Gkn maksad budur (Fung Yu Lan 2009,
264). Kral, iyilik, mkfatlar, cezalar ve idamlarla ynetir. Bu drt ynetim yolu, drt
mevsim modeli rnek alnarak meydana getirilmitir. yilik, mkfat, ceza ve idam, srasyla,
bahar, yaz, gz ve ka denk gelmektedir. Bu yzden kral Gkn eidir. Kral drt ynetim
yoluna sahipken, Gk, drt mevsime sahiptir (Fung Yu Lan 2009, 264-265). Memurlar da
ynetim yolu ve mevsim anlayna gre snflandrlmtr (Fung Yu Lan 2009, 265).
nsan ynetiminde yanllk yapldnda Gk bundan rahatsz olmaktadr.
Rahatszln, depremler, gne ya da ay tutulmas, kuraklk veya seller gibi doal musibetler
127
vastasyla ifade ettiine inanlmtr (Fung Yu Lan 2009, 265). Bylece yneticiler yanl
yaptklarn anlayp dzelteceklerdir. Konfysn sunduu ynetim anlay, adaletlilii
esas alan ve kiisel ahlakllk ilkesine dayanan bir yap tasvir etmektedir.
128
Uygulamalar
129
Uygulama Sorular
1. Dmanlar alt etmek iin her yolun mubah olmasnn nedeni nedir?
2. ktisadi yapnn gl olmas devlet ynetimini neden kolaylatrmaktadr?
3. Devletin temel kurumlar iyi altrlrsa yneticilerde zel nitelikler aranmasna
ihtiya kalr m?
4. deal devletin artlar neden genellikle tanrsallkta aranmtr?
5. Halkn ynetimin iyilemesinde ne trden katklar vardr?
6. Bilge hkmdarn zellikleri nedir?
7. Tarihteki hangi hkmdar bilge olarak tanmlanabilir?
130

Bilgelik temelli adalet ve dzen anlayyla, devletin tarihsel gerekliinde ortaya
kan sonular srekli kar karyadr. Yneticide olmas gereken ideal zellikler, bilgeler
tarafndan ne karlrken, yneticiler, tarihsel artlarda gerekleen nitelikleriyle ynetmeye
devam etmilerdir. Bununla birlikte yneticilerin tanrsal kaynakl meruluk unsurlar ne
karlarak iyi olabilecekleri gz ard edilmemitir. Bilgelik temeline dayanan siyaset anlay,
bireyin ahlakllk temeline dayal eylemi ile karlkl sorumluluklarn yerine getirilmesini
gerekli grmektedir. Sorumluluun merkeze alnmas, ncelikle sorun karmay engelledii
gibi, kan sorunlarn zmnde de her bir bireyin katksn ngrmektedir. Ynetim, kralimparator gibi yneticilerin glerini kullanarak, toplumu biimlendirme ve ynetme yerine,
hem yneticilerin hem de halkn sorumluluk temeline dayal eylemde bulunmalar tavsiye
edilmektedir. Hukuki yaptrmlar yerine ahlaki sorumluluklar ne karlmtr.
131
Blm Sorular
1) lkeler arasndaki barn srekliliini salayan unsur aadakilerden hangisidir?
a) Ordularn kaldrlmas
b) lkelerin birbirlerine sayg gstermeleri ve birbirlerinin haklarn inememeleri.
c) Snr ihlalleri yapmak
d) Snr kaplarn kapatmak
e) Vatandalarn lke dna kmasna izin vermemek
2) Sava kazanmak iin yaplan hileler hangi adan olumsuz grlmektedir?
a) Siyasi sistem asndan
b) Hukuk asndan
c) nanlar asndan
d) Sava kurallar asndan
e) Ahlak asndan
3) Aadakilerden hangisi ideal devletin artlar arasnda olamaz?
a) Yneticinin iyilii
b) Halkn huzuru
c) Hukuk sisteminin iyi ilemesi
d) Baka toplumlarn haklarnn ihlal edilmesi
e) Gelir seviyesinin ykseklii
4) Bir yneticinin bilgeliini aadakilerden hangisi gstermektedir?
a) Ahlak ve hukuk kurallarna ballk
b) Halk zenginletirmek
c) Uzun sre bata kalmak
d) Dindar olmak
e) Fakir olmak
132
5) Modern dnemde devleti aadakilerden hangisi temsil etmektedir?

a) Salk sistemi
b) Eitim sistemi
c) Hukuk sistemi
d) Parti sistemi
e) ktisadi yap
6) Kautalyann verdii bilgiler devleti nasl tasarladn gstermektedir?
7) Cakravartinin ileri srd niteliklerin birbirleriyle atmalar mmkn mdr?
8) Konfyse gre iyi ynetimin artlar nelerdir?
9) Bilgelik temelli devlet anlaynda hangi deerler ne karlmaktadr?
10) yi bir yneticinin sahip olmas gerekli nitelikler neler olmaldr?
Cevaplar:
1)b,
2)e,
3)d,
4)a,
5)c
133
8. TARH DNCES
134

8.1. Kken Efsaneleri
8.2. Kutsal Tarih
8.3. Tarih Yazcl
135

1. Kken efsaneleri neden tarih grevi stlenmektedirler?
2. nsanlar daha insanlk tarihinin banda neden tarihle uramaya balamlardr?
3. Kendilik bilinci ile tarih arasnda nasl bir iliki vardr?
4. Kutsal tarihin anlam nedir ve hangi tarih tipleri kutsallk zellii tamaktadr?
5. Geleneksel tarihiliin temel konular nelerdir?
6. Gnmz asndan tarihiliin nde gelen konular nelerdir?
7. Tarih dncesi insanlarn hangi ihtiyacn karlamaktadr?
136

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Tarih dncesinin
zelliklerinin kavranmas
Okumak, sorgulamak,
Tarih dncesinin temelini

oluturan kken
efsanelerinin anlalmas
Okumak, sorgulamak,
Tarihilikte nemli bir yere

sahip olan kutsal tarih
rneklerinin kavranmas
Okumak, sorgulamak,
Tarihiliin ilk rnekleri ve

temel konularnn tannmas
Okumak, sorgulamak,
137
Anahtar Kavramlar
Tarih
Tarih dncesi
Tarihilik
Kutsal tarih
Kken efsaneleri
Efsane
Siyaset
nan
lk ata
Ahit (anlama)
Yahve (Tanr)
138
Giri
Tarih dncesi, insann, kendi var oluunu evren tasavvuru iinde aklamasdr.
Temel sorun, insann bu dnyada var olu artlarn ve yaama deerlerini ortaya koymaktr.
nsan olmann artlar sorun edinildiinde, evren tasavvurunda ikin olan temel sorunlar da
ortaya kmaktadr. Dolaysyla, tanrlarn, evrenin, insann, devletin kkeni ve insann
gelecei, tarih dncesinin konular arasna girmektedir. Tarih dncesi, tanrsal bir gcn
evreni, dnyay ve insan nasl yarattn, insann hangi deerlerle yola ktnn, nasl
yaadnn hikyesini vermektedir. Baka bir deyile, insann kendi gemiini nasl
temellendirdii ile hayatn nasl anlamlandrd sorunlar, tarih dncesinin genel
erevesini oluturmaktadr. lk alarda tarihin nasl anlald, kken, kutsallk ve tarih
yazcl balamlarnda aada incelenmektedir.
139
8.1. Kken Efsaneleri

Kken efsaneleri, insann kendini bilmesi ve topluluun zelliklerini sonraki nesillere
aktarmas, dolaysyla topluluun ya da toplumun srekliliini salamak konusunda ilk teorik
temellendirmeler arasndadrlar. Kken efsaneleri, topluluk ya da toplumun gemiini konu
edindiklerinden, gnmzde tarihin (tarih aratrmalar) stlendii grevleri yerine
getirmilerdir. Efsane temelli kltrlerde, balang, yani evrenin, dnyann, insann,
kurumlarn ya da bir gelenein ilk ortaya k, yaama deerlerini ve kurumlarn
belirlediinden, hayati bir neme sahiptir. Balang, mkemmelin yaand zamandr;
balang dnemi ne kadar canl tutulursa ve onun gereklerine gre yaanrsa, hayat dzenleri
ve yaama artlarnn o kadar iyi gideceine inanlmtr.
Kken efsanelerinin ieriklerine bakldnda, toplumdaki temel davran biimleri ve
kurumlarn temellendirilmesi eklinde grev yaptklar sylenebilir. Malinowski, kken
efsanelerinin zelliklerini yle aklamtr: Kken efsanelerinde, insanlarn ya da kabilenin
atalarnn nasl ve nerede yaratldklarn ve eitli sosyal kurumlarn daha yaratl
aamasnda nasl olutuuna yer verilir. Melanezya mitlerinde, insanlarn yer altnda
yaratldklar, kyler, klanlar ve blgeler hlinde rgtlendikleri, rtbe farkllklar,
ayrcalklar ve haklar hakknda bilgiler vardr. Yer altnda, mlklerinin olduu ve by
sanatn bildikleri mitlerde anlatlr. Btn bunlarla donanm olarak yeryzne ktlar ve bu
eylemle, toprak ve yurttalk haklarnda, ekonomik haklarda ve by eylemlerinde belli
ayrcalklar yerleti. Onu bu dnyada srdrmek iin btn kltrlerini yanlarnda getirdiler
(Malinowski 1990 b, 98). Kken efsanelerinin belli versiyonlarnda, insanln yer altndaki
var oluu, insan ruhunun lmden sonra bugnk ruhlar dnyasnda var oluuyla
karlatrlr. Bylece tarih ncesi gemile her insann bugnk yazgs arasnda mitolojik
bir yaknlama gerekleir (Malinowski 1990b, 112). Lvi-Strauss, kken efsaneleri hakknda
unlar sylemektedir: levleri nedensel olmaktan ok, ayrc olmaktr: Kkeni tam olarak
aklayamazlar; neden de belirtmezler. Herhangi bir ayrnty ortaya karmak yahut bir tr
'belirlemek' iin (kendi bana ele alndklarnda bir anlam tamayan) bir kken yahut bir
neden ileri srerler. Bu trn ayrcalk kazanmas, kendilerine verilen zel kkenden deil,
baka ayrntlarn, baka trlerin byle bir kkeni yokken, kendilerinin bir kkenle donatlm
olmalarndan ileri gelir. Kaamakl, alak gnll ve neredeyse olumsuz biimde, tarih bu
yapya szar: Bugnn nedenini aklamasa da, bugnn eleri arasnda seme yapar;
bunlarn bazlarndan gemii bize kefettirebilir (Lvi-Strauss l984, 246-247).
Mircea Eliadeye gre, kken efsanelerinin her biri, evren tasavvurunu nceden
varsayar ve srdrr. Dnyann yaratl en iyi yaratl olduu iin, evren dzeni her trl
"yaratl"a rnek gsterilebilecek bir model oluturur. Dolaysyla kken efsaneleri, evrenin
kuruluunu aklayan efsanelere benzerler. Kkenle ilgili mitin kozmogoni mitine benzemesi,
ilkinin ikinciyi taklit ya da kopya ettii anlamna gelmez, nk burada dzenli ve sistemli bir
dnme sz konusu deildir. Dnyann yaratl gibi balangca ilikin durumlarn dnda
da ele alnan konular, kken mitleri erevesinde ilk yaratl aamas zetlenerek anlatlrlar.
Bir bebein doumunda, bir ecere sylenecekse, nce evren resmi izilir; sonra da konu
evren resmiyle balantl olarak anlatlr (Eliade 1993, 27-28). Kken efsanesi, pek ok
140
durumda bir kozmogoni taslayla balar: Efsane Dnyann Yaratlndaki nemli anlar
ksaca anmsatr; daha sonra krallk ailesinin soy aacn ya da kabilenin yksn veya
hastalk ve ilalarnn kkeninin yksn, vb. anlatr. Btn bu durumlarda, kken efsaneleri
kozmogoni efsanesinin uzantsn oluturur ve onu btnler (Eliade 1993, 38).
Efsaneler zerinde uzun boylu alan dnrn grleri byk lde
birbirlerini tamamlamakla birlikte, Lvi-Strauss kken efsanelerini bamsz birer unsur
olarak ortaya koyarak dierlerinden ayrlr. Malinowskinin aklamalarndan kken
efsanelerinin tarih grevi yaptklar sonucunu karmak mmkndr. Eliade, kken
efsanelerini kozmogoni efsaneleriyle ilikilendirerek btnlkl ve sistematik bir yapnn
olduu izlenimini vermektedir. Her dnrn ortaya koyduu verilerden hareketle, kken
efsanelerinin tarih grevi yaptklar rahatlkla sylenebilir.
8.2. Kutsal Tarih

Tarih dncesinin nemli zellii, insann yaratl ve yaay artlarn
aklamasdr. Tanr ya da tanrsal bir g tarafndan belirlenen artlar, tarihsel srete de
etkilidirler. Baka bir deyile, kken aklamalarnn dayand tanrsal g, tarihsel srece de
mdahale etmektedir. Tanrnn mdahalesinin srekli olduuna inanlan ve Tanry tarihin
bir oyuncusu olarak gren tarih anlaylarna kutsal tarih denmektedir. Kutsal tarih anlay,
Yahudiler erevesinde aada incelenmektedir.
Yahudilerin tarihi, kendi inan sistemlerindeki anlaya gre, ilk insan olan demden
balamaktadr. Tevratta ierilen srailoullarnn tarihi, ayn zamanda insanlk tarihi olarak
sergilenir. lk insan olarak demin yaratlmasyla balayan sre, ilk su nedeniyle
cezalandrlp dnyaya braklmas, dnyada ihtiya duyulan kltrel rnlerin retilmesiyle
devam etmitir. Tarihsel sre, aile eceresi eklinde ve Tanr ile ilikileri erevesinde
anlatlmtr.
Tevrata gre, demden brahime kadar olan srede 18 nesil gemitir. lk on nesil
ve Nuhun toplam yaama sreleri, 2006 yldr (Tora I 2002, 32). Nuh, yeni bir neslin
balangc olarak kabul edilir. nk demin lanetlenmesinin demin lmyle birlikte
ortadan kalktna inanlmaktadr. Nuh, demin lmnden 126 yl sonra domutur. Nuh
ncesi dnemde, lanet nedeniyle buday ekilen toprak, sadece diken ve allk vermitir.
Nuhla birlikte bu durum sona ermitir (Tora I 2002, 33). Ekinler daha verimli olduu gibi, et
yeme serbestlii de gelmitir. demden Musaya kadar geen srede 26 nesil gelip gemitir.
Nesil nderlerinin yaama sreleri esas alnarak yaplan Yahudi takvimine gre, yarat sreci
1. ylda olmutur. Bu takvime gre srailoullarnn tarihinde nemli olaylar ve tarihleri
unlardr: dem, 930 yl yaamtr. Nuh, 1058 de domu, 2006 da lmtr. 1658de Tufan
gereklemitir. brahim 1948-2123 tarihleri arasnda yaamtr. Babil Kulesi olay 1996da
gereklemitir. Musa 2366 - 2488 tarihleri arasnda yaamtr. Msrdan k, 2448dir
(Tora I 2002, 534). Tevratta ierilen nderlerin yaama srelerine bal oluturulan takvim,
inan temelli bir yap olduundan tartma gtrmez bir gerek olarak benimsenmitir. Byle
bir takvim, kavmin gemiini tam olarak bilmeyi salamaktadr. nanla tarihi olaylarn
birlikte harmanlanmasndan ortaya kan Yahudi tarihinin kendine zel bir yaps olduu
141
grlmektedir. Sz konusu tarihin nde gelen kiilerinin peygamber olmalar, Tanryla tarih
arasndaki ilikinin nemini gstermektedir.
Dnyann yaratlyla balatlan Yahudi tarihi, Voegeline gre nemli blmden
oluur: Dnyann yaratl, Msrdan k ve Kenan lkesinin igali. Her blmn
kayna da anlamszlktan anlam tretme ilkesine dayandrlmtr. Dnya yokluktan
yaratlmtr. Msr cehenneminden k kt yaantdan kurtulutur. Vaat edilmi topraklar,
lde iyi bir hayat gvencesidir. Bu eylemler birbirleriyle yorumlandnda, tanrsal yaratma
ve tarihsel aamalar, bymenin anlamn vermektedir. Dnyann yaratl ilk tarihi olaydr.
Dnya tarihi terimi, doum srecindeki dnyann yaratlna uygulandndan, dnyann
yaratl ve tarih ayn anlama gelmektedir (Voegelin 1969, 135). Bu tespitler, Yahudi
tarihinin en nemli dneminin Tanr tarafndan belirlendiini gstermektedir. srailoullar
tarihinde, Yahve en nemli rol oynamaktadr. Tanrnn tarih zerindeki etkisi, siyasi kural
koyucu, bitkilerin ekicisi ve toplaycs, hayvan besleyici gibi ok somut alanlarda da kendini
gstermektedir (Gottwald 1964, 331). Yahvenin yaratl srecindeki yeriyle tarihi sreteki
yeri, zor olmakla birlikte ayrlabilir. Yahvenin tarihe girdii nokta, srailoullarnn efsanevi
anlatmlarn yannda tarihsel bir olgu olarak ortaya kmalardr.
Yahudi inancnn temel unsurlarndan biri olan Tanryla Yahudiler arasndaki ahit,
Yahvenin tarihe dorudan mdahalesini gsteren nemli bir belgedir. Botteronun
belirttiine gre, Musa zamannda ve ondan birka yzyl sonrasna kadar ahit ve din sadece
kolektif olarak anlalmtr. Yahve, akdini, taraf olarak srail kavmiyle yapmt, bu kavmin
tek tek her bireyiyle deil, bireylerin tarafll ancak ok dolayl yoldan dnlmtr. Ahit,
nce bir btn olarak halkla yaplmtr. Halk olarak, topluluk olarak, Ahite sadk
kalnmad takdirde, Yahve srailin kaderini olumsuz ynde belirlemi ve sonraki tarihini
eline almtr. Baka deyile, Yahve, aktr olarak tarihe girmitir. Bylece, Yahve hakknda
nasl dnlmesi gerektiini srailoullarnn daha sonraki tarihi belirlemitir (Bottero 2003,
31). Tanrlarn, insanlar zerindeki etkisi ve insan olaylarna mdahaleleri, efsane temelli
kltrlerde ve daha nce zerinde durduumuz medeniyetlerde de sz konusu olmutur.
Yahvenin dierlerinden fark, Yahudilerin zor durumlarnda ortaya kp, daha nceden
seilmi olan lidere ne yapmas gerektiini sylemesi ve Yahvenin szlerinin liderler
izgisinde hafzada tutulmas, sonralar da yazya geirilerek tarihsel bir belge hline
getirilmesidir.
Dou Akdeniz medeniyetlerinde, tarih anlaynn iki temel unsur erevesinde
gerekletii sylenebilir. lki, Yahudilikte en iyi rnei grld gibi, Tanrnn olaylara
mdahalesidir (Assmann 2001, 244). kincisi, hukuki kurumlarn ortaya kmasdr (Assmann
2001, 226). Devletlemeyle birlikte, Tanrnn, toplum, devlet ve kral zerindeki etkisi daha
belirgin hle gelmitir. Devletlemenin getirdii yaklam tarz, toplumsal hafzay canl tutma
kaygs, tarihiliin gelimesini nemli lde etkilemitir.
8.3. Tarih Yazcl

Tarm, yerleik hayata gei, tapnan ortaya koyduu grevler, devletin oluumu,
yaznn icad srecinde ortaya kan medeniyetlemenin en nemli gstergeleri arasnda olan
142
ey, insann kendisi hakkndaki dncelerini, yani kken aklamalarn yazl hle
getirmesidir. Tarih yazclnn kayna da, tarih dnceleriyle ilgili konularn yazya
geirilmesidir. Evrenin oluumu, tanrlarn evrenle ilikileri, insann ortaya k gibi kken
sorunlar ve siyasi olaylar tarih yazclnn balca konular arasnda yer almtr. Tarih
yazclnn ortaya knda iki temel unsur etkili olmutur: 1- Yaz (Barnes 1963, 10).
Yaznn kefine neden olan unsurlar ve bu unsurlarn yazl belgeler hline dntrlmesi,
tarihiliin ilk rnekleri arasnda saylr. Tanrlar ve krallarn listelerinin yapl da ilk
tarihilik rnekleri arasndadr. 2- Zaman: Takvimin gelimesi. Takvim, balangta insanlarn beslenme ve din ihtiyalarn karlamak iin dzenlenmitir. Takvimin dzenlemesinde
esas alnan kutsal gnler ile ok rastlanlmayan doal olaylar, zaman belirlemekte esas rol
oynamlardr (Barnes 1963, l2). Takvim, yaznn bulunuundan binlerce yl ncede
kefedilmi olmakla birlikte, yazyla birlikte kaytlara geirilmesi, tarihiliin temellerinden
biri olmutur. Tarih yazclyla ilgili dnceler in medeniyetinin verileriyle aada
deerlendirilmitir.
in: Her toplumun evren tasavvurunda tarih nemli bir yere sahiptir. Toplumun var
oluu ve kimlii tarihle temellendirildiinden, tarih, toplumsal var oluun vazgeilemez
unsurlarndan biri olarak ortaya kmtr. in medeniyetinin balang aamalarnda da
benzer bir tavr grlmektedir.
Chou devrinde (M 1025- M 256), soylular kendi gemilerinin en eski olduunu
gstermek iin baz efsaneleri deitirerek kullanmlardr. M. 5-1. yzyllar arasnda,
hayvan tanrlarn insanlatrlmas ve tarihletirilmesine balanmtr. Hayvan atalar
insanlatrarak, kendilerine ata yapmlardr. Eer bu atalar gerekse, belli bir tarihsel sray
takip etmeleri gerektii, dnrleri harekete geirmitir. Byk hkmdar ve soylu ailelerin
hemen hepsi atalarnn imparator yahut kral olduklarn iddia ettiklerinden, bilginler bu
iddiada yer alan kiileri tarih srasna koyma abasna girmilerdir. Bu sorunlar zmek iin
bilginler, bilinen hanedanlarn nne imparatorlar yerletirdiler. Sray yaparken, bilginler,
hizmet ettikleri soylunun istekleri dorultusunda bir izelge yapmak zorundaydlar. M.1.
yzylda eitli sralar ortaya kmtr. Miladi dnemlerde u sra kabul edilmitir: Fu-hsi,
Shen-nung, Huang-ti, Shao-hao ve Chuan-hs. Bunlar takip eden atas bir hayvan ata olan
(Y) Hsia ailesinden nce Yao ve Sunun geldikleri kabul edilir (Eberhard 1987, 65-66).
Eberhardn bildirdiine gre, Chou hanedann balarndan itibaren btn soylular
kendilerini, Bilge mparatorlar denilen efsanevi kiilere balamaya balamlardr. Ayrca her
imparatorun birka ad bulunduundan her soylu aile adlardan birini semi ya da vezirleri
imparatorlarla ayn konumda gstererek kaynak says oaltlmtr. Bu anlaytan hareketle
herkes bir yere yerletirilip soy ktkleri karlmtr. Kabile tanrlarnn yaptklarna
inanlan iler, hkmdar ya da vezire atfedilerek hem tanrlarn hem de imparatorlarn
konumlar deitirilmitir. Tanrlar ata ve yaptklar iler de atann baars olarak
gsterilmitir. M. 5. ile 1.yzyl arasnda yaplan soy kt almalar, asl tarihin nne
eklenen bir sahte tarih ortaya karmtr. Byk tarihi Sih-ma Chienin 1.yzylda
balangtaki be imparatordan hi bahsetmemesi dikkat ekicidir. nk onlara tarihi
ahsiyetler olarak bakmamtr. Fakat sonralar, ilk imparatorlar tarih kitaplarnda giderek
143
genileyen yerler igal etmilerdir. Dolaysyla, geleneksel in tarihiliinin balang

dnemlerine, tarih olarak deil de efsane olarak bakmak gerekmitir (Eberhard 1987, 66).
Devlet Anlay bal altnda ele alnan, En Eski nsanlar Dnemi ile Bilge
Hkmdarlar dnemi, in tarihinin efsanevi arka plann oluturmutur. Tarih yazmnda
nemli bir yeri olan soy ktklerinin baland atalar olarak, Bilge Hkmdarlar ne
kmtr.
inin ilk yazl kaytlar, M.1800 yllarna kadar geri gitmekte ve bunlar, in tarih
yazclnn en eski kaytlar olarak deerlendirilmektedir (Loon 1963, 24). Needhama gre,
inin antik tarih geleneklerin en byne sahip olduu gayet aktr. inlilerin, btn eski
halklarn en fazla tarih bilincine sahip olanlar olduu ekinmeden ileri srlebilir (Needham
2000, 28). Bundan dolay da inliler, eski toplumlar arasnda, tarihsel akllar en yksek
olan toplum kabul edilir. Her olay tarihlendirerek ve gemie balayarak, tarihsel akln nasl
altn gstermilerdir ( Needham 1972, 234). Bu nitelikleri tarihe bak alarnda
grlebilmektedir.
Tarihilik, resmi bir daire olarak kurulduundan, in tarihiliinin ok eski olduu
kabul edilmektedir. Thai Shih (veya Thai Shih Kung ya da Thai Shih Ling) unvan, bugn
Astronomi Dairesinin bakan anlamna gelebilir. Devlet astrolojisiyle megul olunduu iin,
btn Orta a ve sonras metinlerinden 'Kraliyet Astronomu' diye tercme edilebilir. Erken
Han dnemlerinde, daire iin 'Kraliyet Astrologu' deyimi, uygun bir ad olarak grlmektedir.
Ayn ince deyimin, 'Kraliyet Tarihisi karlnda da kullanlabilecei ileri srlmtr
(Needham 2000, 27). Bu unvan, gerekte, inin ilk byk tarihileri olan Ssuma Chhien ve
ondan nce de babas Ssuma Thana verilmitir. Tarih yazclnn gelimesinin dier bir
nedeni de in'de ynetimin canllara olduu gibi llere de unvanlar ve payeler vermesi
olmutur. Bu bakmdan gemiin tam ve kesin bir kaydn yapmak tarihinin balca grevidir
(Needham 2000, 34). Yklendikleri grevlerinin bilinciyle, toplumun ihtiya duyduu tarih
dncesini retip srdrmlerdir.
Devletin gksel bir temele oturtulmas, saray brokrasisinde yer alan ktipleri nemli
bir hle getirmitir. Weberin belirttii gibi, gelenei yorumlama olarak kutsal yazlar okuma
bilgisi yannda, ilahi iradeyi anlamak iin kuttrenlerin zamanlarn belirlemek iin takvim ve
yldzlar bilgisine de sahip olmalar gerekmitir. Yalnz ktipler evrenin dzenini trensel
olarak anlayabiliyor ve siyasi otoriteye gerekli tavsiyelerde bulunabiliyorlard (Weber 1986,
348). Evren ve devlet dzeninin ileyiinden sorumlu olan ktipler, grevlerini iyi yapabilmek
iin eski kaynaklara ynelmek ve olan her trden kayna deerlendirmek durumundayd. Bu
tutum, in tarih dncesinin gelimesinde etkili olan unsurlar arasndadr.
Dnyev ariv ilevi yannda semav ileri de yerine getirdiinden yukarda ad geen
dairede grev yapan kiiye, Kraliyet Kronolou adnn verilmesinin uygun olaca
dnlmtr. Etimolojik olarak, ok eskilere dayanan Shih karakteri, bir eyi tutan bir eli,
belki de blnmezlii ifade eden bir merkezlik iaretini ya da bakentteki bir yeri, belki de
eski okuluk msabakalarnn hakemini, dolaysyla tarafsz ve zeki bir hizmetli tarafndan
tutulan eteleleri saymakta kullanlan bir kupay iaret etmektedir. M.S. I yzyl. ortalarnda
144
Astronomi Brosu ile Tarih Brosunun brokratik rgtleri birbirlerinden ayrlmtr. Tarih
brosu, mevcut hanedanln kaytlarn ve arivlerini korumak ve bir ncekinin tarihini yazmakla grevliydi (Needham 2000, 27-28). in geleneine gre, hanedan deimelerinde yeni
imparator, kendi meruiyetini salamak iin eski hanedann tarihini yazmak zorundadr. Bu
anlatda, nce eski hanedann, gkyznn vekilleri olarak nasl grevlerini yerine getirdikleri
ve sonra gittike artan oranda gzden dtkleri, dolaysyla bir deiimin kanlmaz olduu
ve iktidarn yeni hanedana getii anlatlmtr. Gkyz vekilliinin ahlaki ls temelinde,
gemiteki olaylarn ve zellikle gemi ile imdiki zamann ilikisi anlam kazanmtr
(Assmann 2001, 248). Hanedan deiimleri, tarih yazcln canl tutan glerden biri olarak
karmza kmaktadr.
in tarih brosu, Ssuma Chhien'in Shil Chi (Tarih Kaytlar) isimli M. 90'da biten
eseriyle balayarak M.S. 1736'da tamamlanan Ming Shih (Ming Hanedanlnn Tarihi) ile
sona eren yirmi be resmi hanedanlk tarihini yazarak (Needham 2000, 28-29; Loon 1963,
24), dev bir grevi yerine getirmitir. Ssu-ma Tan ve olu Ssu-ma Chien, genel olarak Shih
chi olarak bilinen ve Tarihilerin Kaytlar olarak da anlan, inin ilk genel tarihini
yazmlardr. Sz konusu alma, sunulan tarihi malzemeyi bir yntemle ele almtr. Shih
chinin ilk blm, uzak gemiten itibaren yllklar, mahkeme kaytlarn iermektedir.
nceki dnemler hakkndaki yazlar fazla deiiklik yapmadan kullanmlardr. Kendi
dnemlerindeki hanedana geni yer vermi ve ariv belgeleri ve anlar kullanmlardr.
Gelenekler olarak adlandrlan kitabn dier blm, yaayan devlet adamlarna, hocalara ve
dier nemli kiilere ayrlmtr. Bir tr biyografi zellii gstermektedir. Szl gelenee
dayal olarak eletirel bir tavr da sergilenmitir. Kitabn nc blm, ncelikle tarihsel bir
zellik gstermez. Sekiz ksa blmden oluur ve her blm, fazla teknik olmayan mzik,
takvim ve siyasi iktisat konularn iermektedir. Btn bu konular, imparatorluk ynetimi iin
gerekli olduklar iin kaleme alnmlardr (Loon 1963, 29-30). Tarihi Liu Hsiang (M. 809) Han Hanedannn Tarihi adl kitab yazmtr. Tarih kompozisyonunun modern sitilini
kurmutur. Bo vakitlerinin ounu by aratrmalaryla geirmitir. Ahlak ve kken
problemleriyle uramtr (Ferguson 1964, 55).
lk geni in tarihi, Shih chi ya da Tarihinin Kaytlar ad verilen alma M.
100lerde yazlmakla birlikte, Loona gre, M 753 de olaylar kaytlara geirenler ilk resmi
tarihiler olarak atanmlardr (Loon 1963, 24). Chiin hanedannn kuruluundan hemen
sonra, ktiplerin atanmas yaplmtr. Ancak eski dnemlerde de ktiplerin olduu kesindir
fakat onlarn grevlerini tam olarak tasvir etmek imknszdr. Grevleri arasnda, fala
bakmak, mahkeme kaytlarn tutmak, arivleri korumak da yer almtr. Kaytlar arasnda
yllklar annals (chi) ve ecereler de (shih) grlmtr (Loon 1963, 25). in Yllklar
olarak bilinen bu kaytlar, ok eitli konular iermektedirler. Birbirini takip eden
ynetimlerin temel olaylarn ierdikleri gibi astronomi, ekonomi, mlk hizmet rgt, idar
corafya, su mhendislii, vergi ve para, hukuk ve adalet, saray trenleri v.s. gibi zel
konularla ilgili ok sayda risaleyi de iermektedirler. Son olarak kiilere ait ok sayda
biyografiyi vcuda getirirler ki bu hanedanlk tarihleri iindeki btn materyallerin en
kymetlileri arasndadr (Needham 2000, 29). in tarihiliinin nemli zellii, sadece dini
145
konularla snrl kalnmam, ok sayda alanla ilgili kaytlar tutulmu ve bu malzemeler

deerlendirilmi olmasdr.
Kesintiye uramadan devam eden in tarihilik gelenei, eski a amalar ve
idealleri zerine kurulmutur (Loon 1963, 24). Yllklar, ncelikle lm trenleri olmak
zere, ok eitli konular iermilerdir. Yllk yazma gelenei, tarih yazcln da
gelitirmitir (Loon 1963, 25). Yllklarda, moral deerlerden kozmolojik speklasyonlara,
felsefi fikirlerden hikyelere ok eitli eylere rastlamak mmkndr. Bunlar M 300
ylndan itibaren dzenlenmilerdir (Loon 1963, 26). in tarihilerinin zaman anlay, srekli
zamandan ziyade kesikli zaman olup olmad sorununu ortaya karmaktadr. Zaman
dolaysyla tarihi tek kronolojik yap iinde blmleme imknna ulaamamlardr. Yllar,
hanedanlk ya da hkmdarlarn tahta k dnemleri asndan tarihlendirilmilerdir
(Needham 2000, 29-30). Tarihiler, miladi takvim gibi rakamlarla gsterilen bir takvim
modeli gelitiremediklerinden, hanedanlklar model olarak kullanmlardr. Ancak bu model
birok sorunu iermektedir. Ezamanl kk hanedanlklarn, st ste gelen krallklarn ve
barbar halklarn olaylarn kronolojisinin temel zaman skalasndaki derecelerle birbirleriyle
balantsn kurmak iin byk aba sarf etmilerdir. in tarihileri, tarihsel srete birok
hanedanlkln ykseli ve k dahil olmak zere, zamann uzun dnemleriyle ilgili
deiik 'srekli tarih' yazcl biimleri de gelitirmilerdir. Ssuma Chhien , Shih Chi isimli
eserinde in tarihinin en eski dneminden balayarak, M.O. 100 yllarna kadar olan
dnemini ieren almasnda, uzun dnem tarihilii iin bir model kurmutur. Fakat o
tarihinin ii hakknda fazla kuramsallatrmaya gitmemitir (Needham 2000, 30-31). Btn
olaylar kapsayc bir zaman izelgesi oluturamamalarnn nedenleri arasnda, her eyin
birbirine dnt dncesi etkili olmutur. Zaman izelgesinin kesin izgileri, dnme
sorununu aklamaya engeldir.
Gz nnde bulundurulmas gereken bir husus da, tarih dncesinin gelimesinin,
zel bir okul tarafndan deil de genel bir sre olarak gereklemesidir (Loon 1963, 28).
Byle bir sonucun ortaya kmasnda, tarih yazclnn resmi bir kurum eklinde
oluturulmasnn pay byktr. Ancak dnce okullarnn evren tasavvurunda yer alan tarih
dncesini gelitirdiklerini sylemek gerekir. Okullar araclyla, tarih dncesi efsane
olmaktan km, genel dncenin nemli bir blm hline gelmitir.
Yukarda belirlemeye altmz zellikler asndan in tarih anlayna
bakldnda, adan in dncesinin merkezinde yer ald rahatlkla sylenebilir: 1Mantk ya da yntem ilevi stlenmesi: in dncesinde bir gr kantlamak iin,
konuya ilikin tarihi rnekler gsterilmesi yeterli grlmtr. nk tarihi rnekler
balayclk zelliine sahiptir. Needhamn belirttii gibi, in tarihinde tarih rneklerle
ispat, mantksal tartma yoluyla yaplan ispata ok erken bir dnemde galip gelmitir. Aslnda inlilerin yntemi analojikti; benzer sebepler benzer sonular getirir, gemite byle
olduu gibi imdi de byledir ve daima byle olacaktr. Bu inan ok etkili olduundan,
tarih dier dnce alanlarna baskn gelmitir (Needham 2000, 37-38). 2- Tarihin ahlak
yapnn temelini oluturmas: Konfys ve okulunda grld gibi, toplumun salkl
olmas, ahlak ilkelere gre yaamasna baldr. Ahlak ilkelerin yaanm rnekleri de
146
gemitedir. Gemie ne kadar bal kalnrsa, toplumsal huzurun da o kadar iyi olacana
inanlmtr. Bu gerekeler nedeniyle gemi aratrmalar her zaman nemsenmitir. Biriken
tarihi veriler, insann gelecekte nasl davranacan belirlemesi ve gstermesi nedeniyle ahlak
bir amaca hizmet etmitir (Needham 2000, 98). 3- Siyasi yapnn tarih temeline oturmas:
inlilerin tarihe kar tavrlarnn oluumunda, Gkn emriyle hanedanlarn ykselii ve
k nemli bir yer tutmutur. Gkn emrine uygun gerekleen sradan bir doumla
gelen insan gvendedir ve Gkn olu ya da kutsal kral olur. Ancak Gkn emirlerine
uymad takdirde sahip olduu haklar kaybeder ve hanedanlk ker. Gkn kesin emri
vardr; yeni imparatora ihanet en byk sutur. nk imparator, inin atalarnn ruhlar
tarafndan kutsanmtr. Bu nedenle gemi, sosyal amalar kesinlikle belirler. Gkn
emirleri dorultusunda gemiin kullanl, siyasal deiiklikler ortamnda hkmdarn ve
hanedanln gvenliini salamtr (Whitrow 1989, 91). Ayrca imparatorun Gkn
temsilcisi olmas ve Gkn emirlerini gemi deerlere bal kalarak gerekletirmesi,
siyaset ile tarih arasndaki kkl ilikiyi ortaya koymaktadr.
Dnce retiminde yntem grevi yapmas, ahlak eylemlerinin temelini oluturmas,
siyasi deerlerin kaynan tekil etmesi ve evren tasavvurunun temel unsurlar arasnda yer
almas, tarihi, in dncesinin merkezine yerletirir. Needhamn belirttii gibi, in
kltrnde, teoloji, metafizik, fizik ve matematik deil, tarih bilimlerin kraliesi olarak ne
kmtr. Tarihin baskn olmas, dier bilimlerin gelimesini engelledii varsaylr (Needham
1972, 242). inde, Batda olduu gibi bir tarih anlaynn kmama nedeni, Bat dnyasnda
yaanan farkl inan tiplerinin ve inan ile gl devletler arasndaki ekimelerin inde
olmamasdr. Ayrca inde Hristiyan Kilisesi gibi bir kurumun olmamas da nemli bir
nedendir (Whitrow 1989, 91). Toplumsal yapdaki farkllklar, farkl kurum, gelenek ve
deerlerin geliimi, inin kimliini oluturmutur. Bu kimlii en iyi ortaya koyan unsurlarn
banda da tarih anlay gelmektedir.
Tarih yazcl, kutsal tarih dncesinin bir blm olarak gelimitir. Temel
zellikleri kutsal tarihin anlatlmasyla biimlenmektedir. Bu genel belirlenimden, in
tarihilii nemli lde ayrlmaktadr. in tarihilii, siyaset ve dier olaylar tarihine ok
daha fazla nem verdiinden, kutsal tarih anlaynn dna kma imknna kavumutur.
147
Uygulamalar
148
Uygulama Sorular
1. Tarih dncesi ile kendilik bilinci arasnda ne trden ilikiler bulunmaktadr?
2. nanlar kutsal tarih olarak yorumlanabilir mi?
3. Her kken anlatm tarih tasavvuru verir mi?
4. Tarihle kimlik arasndaki ilikiler nasl aklanmaldr?
5. Siyaset ile tarih arasndaki ilikide en nemli konu nedir?
149

Tarih dncesi insann evren tasavvurundaki yerini aklayan teorik bir
temellendirmedir. Bu temellendirme erevesinde insann kkeni, sahip olduu nitelikler,
tarihsel sreci nasl alglad ve insanln gelecei sorunlarn iermektedir. Bu sorunlarn
ilk anlatm kken efsaneleri eklinde olmutur. Yaznn kullanlmaya balanmasndan
itibaren kken efsaneleri yazya geirilmi ilk kutsal metinler ortaya karlmtr. Kutsal
tarih, insanlk ve dini sreci aklayan inan ierikli yazm tarzdr. Daha sonra buna siyasi
tarih konular da eklenerek tarihilik konular genilemitir. Siyasi konular kutsal tarihi dna
kmak zorunda kalmtr. Tarihilik insann kendilik bilincinin kkenlerini aklama
greviyle i yapmaktadr.
150
Blm Sorular
1) Aadakilerden hangisi tarih dncesinin konusu deildir?
a) Kken
b) Tarihilik
c) Kimlik
d) Merulatrma
e) Matematik
2) Kken efsaneleri aadakilerden hangisini esas almaktadrlar?
a) Bir eyin nasl ortaya ktn
b) Her eyin bir kkeninin olduunu
c) Evrenin yaratln
d) nsann yaratln
e) Tanrlarn kkenini
3) Tarihin kutsanmasnn nedeni aadakilerden hangisidir?
a) Tarihin rahipler tarafndan yazlmas
b) Hkmdarlarn meruluunun dinsel bir temele dayandrlmas
c) Kendi var oluunu Tanrya balamas sebebiyle tarihsel srecin kutsanmas.
d) Baka bir tarih anlay bilmemeleri
e) Gelenek kutsal tarihi anlatt iin
4) Aadakilerden hangisi kutsal tarih iin iyi bir rnek oluturmaktadr?
a) Yahudilerin peygamberler tarihi
b) Smerlerin krallar listesi
c) in imparatorlar tarihi
d) Atina anayasalar tarihi
e) Kabile ecereleri
151
5) Geleneksel tarih yazclnda tarihten beklenen ilk grev nedir?

a) Bilgi edinmek
b) Gemi toplumlarn nasl yaadklarn merak etmek
c) Tanrlarn hayat hikyelerini renmek
d) Tarihten ahlaki dersler almak
e) Savalarn nasl yapldn renmek
6) Tarih dncesi ile evren tasavvuru arasndaki ilikiler nasl aklanr?
7) Tarihilik asndan kkenin nemi nedir?
8) Kutsal tarih hangi ihtiyalar karlamaktadr?
9) Siyasi tarihiliin esas konular nelerdir?
10) Salkl bir tarihiliin ierii nasl oluturulmaldr?
Cevaplar:
1)e,
2)b,
3)c,
4)a,
5)d
152
9. DN DNCES
153

9.1.
9.2.
9.3.
9.4.
Ktlk
Dualar badetler
Kutsal Metinler
Tapnaklar
154

1. Dinin kkeni nedir?
2. Dinler insanlk tarihinde neden bu kadar etkili olmulardr?
3. Ktln kayna toplumsal mdr yoksa bireysel mi?
4. Kutsal kitaplar insanlarn kurtuluuna nasl yardmc olmaktadrlar?
5. nsanlara vahiy gnderilmesinin nedenleri nelerdir?
6. Tapnaklar neden Tanrnn evi kabul edilmektedir?
155

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Dinin yaps hakknda temel

dncelerin renilmesi
Okumak, sorgulamak,
Ktlk sorununun dindeki

yerinin anlalmas
Okumak, sorgulamak,
Kutsal kitaplarn din

asndan neminin
kavranmas
Okumak, sorgulamak,
Tapnaklarn toplumsal
yapdaki yerini sergilemek
Okumak, sorgulamak,
156
Anahtar Kavramlar
Din
Tanr
Buyruk
Ktlk
Gnah
blis
Mezar
Tapnak
Kurtulu
te dnya
Ruh
157
Giri
nsann bu dnyada nasl yaamas gerektiini belirleyen unsurlardan biri de dindir.
Din, tanrsal ilkeleri esas alarak bireyin eylemlerini denetim altnda tutmak ve insanlarn bu
ilkeler erevesinde yaamasn salamay amalamaktadr. Dolaysyla insann, Tanr,
tanrlar, doa ve insanlarla ilikilerinde belirlenen ilkelere uymas istenmektedir. Ayrca
kken sorunlar ile lm aklamalar, din dncesinin temel konular arasndadr.
Tanr, dinin merkez kavram ve en stn deeridir. Dinin bir sistem olarak kurulmas,
esas olarak, Tanr, evren ve insan arasndaki ilikilerle mmkn olmaktadr. zellikle insann
evrendeki konumu ve lm sonras hayatnn belirlenmesi,Tanrnn kurduu evren ile
evrenin dayand ilkeler sayesinde gereklemektedir. Din, Tanrnn yapt evrensel
dzende insann yerini aklama abasdr. zellikle de lm sonras hayatn belirlenmesinde
din temel grev stlenmektedir. Dinin yaps, Tanrnn nitelikleri, evrenin yapl ve
zellikleri, insann kkeni ve lm sonrasnn aklamalar erevesinde olumutur. Bu
balamda din, tanrsal ilkeler, ilkelerle ilgili olarak gerekli kuttrenlerin yaplmas ve bireysel
ibadetlerden meydana gelmektedir. Dinin kurum olarak amac, insann evrendeki konumunu
gvenceye almaktr. Sz konusu gvenceyi salamak iin, Tanr ya da tanrlarca belirtilmi
ilkelere inanmak, ilkeler dorultusunda yaamak ve ibadetleri yapmak gereklidir. Bu grevleri
yerine getirirken kt cinler ya da eytanla srekli mcadele etmelidir.
Dinin kurumsal yaps, Tanr, ktlk, dua, kutsal kitaplar ve tapnaklardan
olumaktadr. Tanr hakkndaki tespitler Tanrlar balkl blmde ele alndndan burada
incelenmemektedir. Dierleriyle ilgili tespitler aada tartlmaktadr.
9.1. Ktlk
Ktlk, insan eylemlerinden kaynaklandndan ve insann iinde yaad dzeni
bozduundan, evren tasavvurunun iinde nemli bir konuma sahiptir. Ktlk, bir yandan
insann bu dnyada verilmi kurallar dorultusunda yaamasn engellediinden toplumsal
dzene zarar vermektedir; dier yandan evren tasavvurunun son basama olan lm sonras
hayatn istenildii gibi gitmeyeceine iaret etmektedir. Tanrsal dzenin ihlali her zaman
cezay beraberinde getirdiinden, ktlk byk korku nedeni olmutur. Cezalar hem bu
dnyada hem de lm sonrasnda geerli olmutur. Smerlilerden kalan bir tablette, bir suun
akabinde cezalandrmann nasl gerekletirildii anlatlmaktadr. Uyurken tecavze urayan
tanra nanna, kendisine tecavz edeni bulamaynca, tecavze urad blgeyi felaketle
cezalandrmtr. Tablet krk olduundan ncs okunamamtr. Dier ikisi yledir: 1Btn memleketin kuyular kanla dolmu, hurma baheleri ve balar kanla kaplanmtr. 2Ykc rzgr ve frtnalar salarak halk bezdirdii gibi, rnlere de byk zararlar vermitir
(Kramer 1990, 59). Benzer cezalandrma rnekleri tarihsel srete ok eitli ekillerde
anlatlmtr.
Ktlk, genellikle, ihtiraslar, kkrtmalar, bilgisizlik nedenleriyle, kiinin
topluluun kurallar ihlal etmesine bal olarak ortaya kan olumsuz durumdur. lm,
hastalk, yalan, hile, tm bunlar doal dzende ortaya kan bozulmalardr (Russell 1999, 84).
158
Smerlilere gre, btn ktlklerin nedeni bedduadr. nsann bedenini ateler iinde
kvrandran bedduadr; insann eitli organlarna girip dzeni bozan, kasp kavuran ate, hep
onun yzndendir. Bunlar da kiisel cinler (demonlar) olarak grlmlerdir. Cinler, kalplere
znty, sknty ve dertleri dren hayatn sefaletini ve btn bahtszlklar yaratmaktadr
(Bottero 2000/2, 632). Dolaysyla kt olarak kabul edilirler. Msr inancnda ktlk,
Maatn, evrenin dzenli ve uyumlu adaletinin bozulmasdr (Russell 1999, 84). Ktlk
kavramnn en nemli zelliklerinden biri, insann madur olmasdr. Her ktlk, bir canly
zellikle de insann cann yakmakta ve onu madur etmektedir.
Kabile kltrlerinde eytann olmad bilinmektedir (Messadie 1998, 41). Mit
dnyasnda ktlk cinleri vard (Messadie 1998, 42). Okyanusya blgesinde yaayan
kabilelerde yaplan aratrmalarda, ktlk, esas olarak hastalk, ncelikle bycnn ya da
uan bycler araclyla ortaya kmaktadr. Bunlarn en korkuncu grnmez olan,
aalarn ve evlerin tepesinde dolaan ve insanlarn iini, cierlerini, kalbini, barsaklarn
beyin ve dillerini alan mulukawausi denilen byclerdir. Byclerin yannda cinler de
hastalklar balamnda ktln nedeni olarak grlmektedirler (Messadie 1998, 42).
Cinlerin, aldatlan aptal ruhlar olduu dnlmektedir (Messadie 1998, 49). Okyanusya
yerlilerinde eytan ya da blis benzeri bir yarata rastlanmamtr (Messadie 1998, 50).
Genellikle cin, ruh ya da bycler kabile kltrlerinde ktln nedeni olarak
grlmektedir.
lm sonrasnda ruhlar, gittikleri yerden (Beyaz Ada) honut deillerse, insanlara,
hayvanlara ve canllara ktlk yapmak iin geri geldiklerine inanlmaktadr (Messadie 1998,
56). Yamilerde ruhlar tmden kt deillerdir, ama kt olabilirler. En korkun ktlk
tanrlarn deil, insanlarn rn olan anitolardr. eytanlar yoktur (Messadie 1998, 57).
Yamiler inan sisteminde, ktln kkeninin, insanlarn kt niyetleri olduu, doast
olmad kabul edilmektedir. Bu anlay kt dnceler iimizdedir formlyle
zetlenebilir (Messadie 1998, 57). Nagalara gre, ktln evrensel nedenleri olmad gibi
onlarda ktle ilikin ortak bir kavram da yoktur. Ktlk eitli biimlere brnr. Her
ktln kendi nedeni ve aresi vardr. Ktlk gleriyle pazarlk yaplr. Kt gler de
dier gler gibi kurban isterler (Messadie 1998, 59).
Kyamet, ktln son aamasn yanstan bir cezalandrmadr. nsanln topluca
cezalandrmas anlamna gelen kyametin gstergelerinden biri, evrensel dzenin bozulmas,
evren olmadan nceki biimsiz, dzensiz hle kaos durumuna dnmektir. Kaos durumu
eytanla ilikilidir. Kaos, dnyann yaradlnda var olan biimsiz, belirsiz, farkllam, tam
olarak olumam bir durumdur. Genellikle, dnyann iinden kt varsaylan en eski
alara ait denizlerle zde grlr ve almas gereken bir durum olarak kabul edilir (Russell
1999, 73). Zaman sona erdiinde, kozmos kaosa dnecektir. Bu da dnyann yok oluunu
simgelediinden, kt, o ilk gcn ve yaratcln geri dnn ve yeniden douunu temsil
ettii iin de iyi bir yana sahip olur (Russell 1999, 74). Kaos, zamann en banda ve en
sonunda egemendir. Ayrca zaman, tm eylerin yaratcs ve ayn zamanda yok edecisidir
(Russell 1999, 74). Kaostan kurtulu, zaman balatan evrenin kuruluudur. Ayn zamanda
kyametle birlikte ortaya kan kaos durumunda evren bozulduundan zaman da
159
bozulmaktadr. Kyamet, tanrlarn insanlar cezalandrarak yeryznden silmesi eklinde

ortaya kmaktadr. Tarihte, bata tufanlar olmak zere eitli kyamet rnekleri vardr.
Kyamet dncesinin belirgin bir ekilde ilendii Mezopotamya blgesi rneinde
grld gibi, tufan veya tufanlar, Mezopotamyada yaayanlara, tanrlarn insan soyunun
dostlar olmalarnn zorunlu olmadn retmitir (Messadie 1998, 157). Topluca
cezalandrmann birgn gerekleeceine inanlmaktadr; fakat ne zaman gerekleecei
bilinmemektedir.
Ktlklerin aklan biimi, her zaman mitolojik syleme ait nitelikler tamtr.
Aklamalar somut ve bireyselletirilmitir (Bottero 2000/2, 631). Ancak cinler, beddualar ve
tanrlar bunlardan sorumlu tutulduklarndan bir kavramlatrmaya gidilmitir. Ktlk ve
eytan inanlar, evreni, zellikle de insann z niteliklerini anlamak asndan nemlidir.
Olumsuz eylemlerin, dolaysyla da ktlklerinin nedenini aklarken, kendisini sorumlu
tuttuu kadar, Tanry da sorumlu tutmaktadr. nk ktlkler, insann bilgisi dahilinde
olumaktadr. Ktlk, kurallar inemek, dzeni bozmak, itaat etmemek inan sisteminde
merkezi bir konuma sahiptir. nsann te dnyadaki var olu artlar ve bu dnyadaki iyi
yaaynn artlar, ktlk sorunu balamnda aklanabilmektedir.
9.2. Dualar badetler

nsanla Tanr arasndaki temel ilikiyi verdiinden, dua, dinin en nemli unsurudur.
Yaratan- yaratlan ilikisini belirgin bir ekilde dile getiren dua, Tanrya kar grevlerden
biri olduu gibi, ayn zamanda insann Tanrdan sorunlarn zmesini istemesidir. Ayrca
dua ile insan iyi bir mmin olmann gerekliliklerini yerine getirdiini bildirmekte ve emirleri
yerine getireceinin szn vermektedir. Bunlarn yannda dua, insann kendini, tanrya ifa
etmesidir. Dua, insann eksiklii ve zavalllyla, Tanrnn muktedir oluunun
karlatrmasdr; insann taleplerinin yerine getirilmesi arzusunu dile getirmektedir. Baka
bir deyile dua, insann Tanrdan bekledii iyi bir hayat ve ahiret iin her trl gvencenin
istenmesidir. Duadaki temel anlay, evreni ve insan yapan ya da yaratan Tanrnn mutlak
gc ve iyiliidir. Mutlak g, istedii her eyi yapabilme anlamndadr. Byle bir gce sahip
olduundan dolay, dualarda ierilen istekleri yerine getirebilmektedir. Tanrnn iyi olmas,
isteklerin yerine getirilmesinde anahtar nitelikler arasndadr. Tanrnn balaycl,
merhameti, azameti, ycelii, bilgisi, inayeti, rahmeti gibi nitelikleri, iyi olduunun
gstergeleridir. yiliinden dolay, O, hibir mminin taleplerini geri evirmez. nsan iin
Tanr, sahip olduu niteliklerle vardr. Sz konusu niteliklerin tamamna yakn da insann
sorunlaryla ilgilidir. Mutlak gten yardm almak iin, dualarn yannda, baz hediyeler
sunmak ve adaklar vaat etmek gerekmektedir.
Dinin grnen en nemli unsurlarndan biri ibadettir. badet, gnn belli vakitleri ile
yln belli dnemlerinde, dualar okuyarak dzenli ekilde yaplan ayindir. badetin ierii
dualardan olumaktadr. Ancak beden hareketlerini ierdiinden ve bakalaryla birlikte
yapldndan biimsel olarak farkldr. badet, duann ieriini grsel hle getirme, birlikte
Tanrya yakarmay gerekletirmektir. Dualarn ieriklerine bakldnda, insann, kendini
Tanrya anlatt ve birtakm skntlarn giderilmesi istekleriyle dolu olduu grlmektedir.
160
badetlerin zel gnlerde toplu yaplmasna ayin (kuttren, bayram) denmektedir.

Ayinler iin sralanan kurallar, insann nasl davranmas gerektiini ak bir ekilde ortaya
koymaktadr. Botteroya gre u kusurlar ilenmemelidir: Bir Tanrya szle ya da hareketle
saygszlkta bulunmak, bir Tanrya sz verilen adaktan vazgemek, dua ederken saygsz bir
ekilde davranmak ya da elleri ykamay unutmak, adak adanrken adan adand Tanrnn
adn sylemeyi unutmak, bir tapnaktaki dzeni bozmak, bir Tanrya adanm bir kadnla
cinsel ilikide bulunmak. Bu listede, sahte para, sahte l kullanmak, mlkiyet snrlarn
izinsiz amak, miras hakknda sahtecilik yapmak, hrszlk, zina, yalanc tanklk, iftira,
cinayet, kamu grevlisine kar gelmek, anne-babaya saygszlk da yer almaktadr (Battero
2005/ 3, 244). Sralanan bu unsurlar ahlakllk temelinde, Tanr bata olmak zere insanlara
saygl yaamaya davet etmektedir. eitli dinlerden derlenen dualara bakarak duann ortak
zelliklerinin neler olduu aada incelenmektedir.
Smer Duas: nsann karlat ve yaad olumsuz durumlarn dzeltilmesini
krallar ve tanrlardan beklemilerdir. Smer inancna gre, tanrlar iyi ahlakl olanlar
dllendirirler. Ba tanrlarn hemen hepsi, iyilii, adaleti, doruluu ve drstl
sevdikleriyle vnr ve vlrler (Kramer 1990, 87). Bununla birlikte, dnyada kt olan
eyler de tanrlar tarafndan planlanmtr. Smerlilere gre, nsanolu ktdr. Sana ktlk
eder (Glgam Destan 11.Tablet, 88) nsann kt olduu dncesi yle ifade edilmitir:
'Annesinden hibir gnahsz ocuk domaz'. Neden tanrlar ktlkleri planlam ve
yaratmlardr? trnden bir soru sorulmad gibi bu sorunun cevabn bilmediklerini
kolaylkla syleyebilirlerdi. nk onlara gre, tanrlarn istekleri ve nasl hareket edecekleri
anlalmazd. Smerli kt kaderine isyan edecei yerde dua ediyor, alyor ve aln yazs
olan gnah ve kusurlarn kabul etmi gzkyordu (Kramer 1990, 89). Smerliler, insanlarn
fena kaderinin, yaptklar hata ve gnahlardan geldiini ve hi kimsenin masum olmadn
dnm ve inanmlardr. Onlarn inancna gre, su daima insana ilikilidir, tanrlar
insann iledii su ve gnahlardan sorumlu deillerdi (Kramer 1990, 94).
Smerliler, zor durumlarnn zmn aile tanrlarna brakmlardr. nk, nasl
krallarn srekli ok nemli ileri varsa ve bu nedenle sradan insanlara vakit ayramyorlarsa,
tanrlarn da ileri nedeniyle insanlarn ilerine dorudan mdahale edemezlerdi. Zor
durumdaki kiiler aile tanrlana yalvarr ve adaklar sunarak sorunlarn byk tanrlara
ulatrmasn isterlerdi (Kramer 1990, 90). Bu anlayn iyi bir rnei, ksaca ieriini
verdiim u hikyede ya da duada grlr. Smer metinlerinden birinde, zntsnden
dolay tanrlara olan inancn zayflamas durumunda, kabahatli olsun olmasn, dualarla,
tanrlarn yceliini defalarca dile getirerek, alayp szlayarak, tanrsn nasl yumuatt ve
zntden nasl kurtulduu konu edinilmitir. Kiilerin ya da ailenin zel tanrlar
olduundan, kii bu zel tanrya dua eder. zel tanr, tanrlar meclisinin yesi olduundan,
temsil ettii kii adna dier tanrlardan ricada bulunur ve skntda olan kiinin rahatlamasn
salar. Sz konusu metinde, bir olaydan hareketle, insann tanrlar karsndaki tutumunun ne
olmas gerektii gsterilir. Hikyede zengin, akll ve akrabalar tarafndan sevilen bir adam
hastalandndan dolay ok zlr. evresinde ona kar sayg azalr. Tanrsal dzene isyan
etmiyor ve onu lanetlemiyor, olan tek ey, adamn hastalanmasdr. O tanrs nnde eilerek,
gzyalar ve inlemelerle, yakarmalarla, rica ve dualarla duygularn dile getirir. Duadan
161
memnun olan tanr, hastaya acm, onu kt kaderinden kurtarp, zntsn sevince
dntrmtr (Kramer1990, 96). Bu dua, bireyle tanrlar arasndaki ilikiyi gstermesi
asndan olduka nemlidir.
Smer insan anlay, sonraki medeniyetlerde de grlecek olan, tanrlarn ihtiyacn
karlayan, ok da deerli gzkmeyen bir varlk olarak tasvir edilmektedir. Olumsuz
zellikleri ve eksiklikleri vurgulanmtr. Ancak rahip ya da kral olma durumlarnda, insan
tanrlara yaklamaktadr.
9.3. Kutsal Metinler

Dinin temel unsurlarndan biri de din ilkelerini ieren kitaplardr. Tanrsal bir
kaynaktan geldikleri ve ierdikleri bilgiler nedeniyle kutsal kabul edilen bu kitaplar, dini
yaplanmay gerekletirdikleri gibi, dnce tarihinin en nemli unsurlar arasnda yer
almlardr. Kutsal metinler, dinlerin ilkelerini ierdiine inanldndan, ncelikle her trl
dini eylemi aklamak yannda evrenin yapsna ilikin aklamalara da kaynaklk etmilerdir.
Hornunga gre Msr dini henz tmyle incelenmi deildir (Hornung 2004/2, 73).
Konuyla ilgili eitli tartmalar devam etmekle birlikte, Msrllarn inanlarnn genel yaps
genel hatlaryla ortaya karlmtr. Msr dinsel metinleri, piramitlere, tabutlara ve
papirslere yazlanlar olmak zere, byk blme ayrlmaktadr (Hornung 2004/2, 88):
Piramit Metinleri: 5.ve 6. Hanedann Sakkaradaki piramitleri aldnda kefedildiler ve
Msr dininin en eski kaynaklar olarak grldler (Hornung 2004/2, 88). 5. Hanedann son
hkmdar Unasn (y M 2378-2348) mezarna eski mezar metinlerini yazdrmas, yalnzca
Msr iin deil, tm insanla, en eski dinsel metinler toplam olan Piramit Metinlerinin
ortaya kmasna neden olmutur (Hornung 2004/1, 41-42).
Msrllar, lm anlaylarn sergileyen eitli metinler brakmlardr. Bunlardan biri
olan Tabut Metinleri, ilk ara dnemde (M 2198- 2160), memurlarn ve ailelerinin kraliyet
Piramit Metinlerinde birok deiiklik ve eklemeler yaparak tabutlara yazdrmalaryla ortaya
kmlardr (Hornung 2004/2, 89). Yer alt Kitaplar ya da te Dnya Rehberleri, Orta
Kralln (M. 1938-1759) Tabut Metinlerini rnek almlardr. Yeni Krallk dnemiyle
snrl kalmtr (Hornung 2004/2, 59). te Dnya Rehberlerinin konusu, gne tanrsnn
geceleri yer altndaki gezileridir. Bu geziler onun her sabah genlemesi ve yeniden
domasyla son bulur. te dnyadaki iirsel grnmleri, mutlu ya da lanetli sakinleriyle
ller dnyasnn tm deheti ve vaatleri anlatlr. Hatta var olmamamn uurumuna kadar
inilmeye cesaret edilmitir. En eski resimli kitaplar olan bu yer alt rehberleri, sz ve resmi
dengeli bir biimde kullanarak aslnda tarif ve tasvir edilmesi imknsz olan te dnyann
anlatlmasn mmkn klmtrlar (Hornung 2004/2, 59-60). Bir baka metin, ller
Kitabdr. Yeni Krallk (M. 1539-1292) ve Ge Dnemde (M. 664-525) genellikle
papirslere yazlm lm zdeyileri ve byl szleri ierirler (Hornung 2004/2, 41). ller
Kitab, ncelikle lnn ihtiyalarnn giderilmesi ve gvenliinin salanmasna hizmet eder.
te dnyay tasvir etmekten ok, te dnya iin gerekli yardm ve by destei vermektedir.
ller mahkemesi fikri, ak bir ekilde dile getirilmektedir. Temel ama, ller
mahkemesinden ceza almadan kurtulmak ve ikinci lm yaamamaktr (Hornung 2004/2,
162
48). Ksaca tantlan bu metinler erevesinde anlalyor ki hayat ve dinin gereklilikleri

yerine getirilmilerdir.
M 3000lerde ekillenen Kakemna lkeleri ve Ptahhetep lkeleri adl metinleri din
ilkeleri olarak kabul etmek mmkndr. Ptahhetepde yer alan dnceler unlardr: 1- Hibir
erkei ya da kadn korkutmayacaksn. Tanr buna kardr. Byle davrananlar rzksz kalr.
2- ok mal mlk olan asil adam, kendi buyruklarna gre hareket edebilir ve onu memnun
eden eyleri yapabilir. . Yenilen ekmek, Tanrnn planna gre olmutur. 3- Eer ekecek
topran varsa, Tanrnn sana verdii tarlay ile. Azn komularna ait olanla
dolduracaksan varlkl olanlar rktmek daha iyi 4- Eer kusursuz bir adamn hizmetinde ona
ban eersen, davrann Tanrnn nnde tam kabul edilecektir. 5- Eer bilge bir adam
olmak istiyorsan, olunu Tanry memnun edecek bir ekilde yetitir. 6- Sana baml
olanlar elinden geldii kadar tatmin etmeye al. Tanr iin makbul olan yapmak isteyenler
byle davranmaldr. 7- Byk bir konuma geldiysen, kati kalpli olma, sadece Tanrnn sana
emanet ettii eylerin koruyucusu oldun. 8- Tanrnn sevdii ey itaattir. 9- yi bir oul
Tanrnn armaanlarndandr (Budge 2001, 20-21). 18. Hanedan dneminden (1539-1292)
Khensu-hetep Dsturlarnda Tanr karsndaki tutumu gsterir nemli rnekler vardr: 1Tanr, ismini yceltir; 2- Tanr ok konuan sevmez; gizli tutulan dilekler iin dua et, Tanr
senin iini yapacak, sunduklarn kabul edecek 3- Tanr doru olman emreder. 4- Tanrya
Onun sevmedii eyleri adamaktan sakn. Onun planlarn gzle, kendini Onun adn
yceltmeye ada. O ruhlara milyonlarca form verir; Onu ycelteni o da yceltir. 5- Eer annen
seni Tanrya ikyet ederse, Tanr annenin dualarn iitir ve seni azarlar. 6- Kendini Tanrya
ver ve her gnn Ona ayr (Budge 2001, 22). Her iki dneme ait dsturlar da dini ierikli
ilkeler sunmaktadr. Sz konusu ilkeler, Msrllarn inan dnyalarn gstermesi yannda,
gndelik hayatn nasl yaamas gerektiinin de resmini izmektedir.
9.4. Tapnaklar
Tapnak, yerleik hayata geile birlikte ortaya kmtr. Doadaki kutsal merkez,
yerleim alannda tapnak olarak vcut bulmutur. Kutsal merkezin ilk ve en nemli kltrel
sembol olmutur. Tapnak, ehrin, siyasetin, iktisadn, zanaatlarn ve dinin merkezini
oluturmutur. Tapnak, Tanr ya da tanrlarn evi, onlarla iliki kurulduu mekn, ibadetlerin
yapld yer olarak kabul edilmektedir.
Yerleik hayata ilk getikleri sanlan Smerler, ilk tapnaklar da kurmulardr. Smer
inancna gre, Smerlilerin bilge kiileri, tanrlara hizmet iin yaratlmlardr. Bu hizmetin
byk nemi, kurallara gre yaplmasdr. Kurallar birok eyin ortaya kmasna neden
olmutur. Smer toplumunun ve tapnmalarnn merkezinde tapnak vardr. Tapnaklarn
eitli boy ve llerde olduu bilinmektedir. Tapnaklarn hemen hepsinde bir i odayla
birlikte bir hcre bulunmaktadr. Bu yerlere tanrlarn sembolleri ya da heykelleri ve kutsal
kurban sunaklar konurdu. Byk ehirlerde, Ziggurat denilen merdivenleri binann d
yzeyinde olan byk tapnaklar yaplmtr. Bunlar, kutsal dalar olarak yorumlanm ve
gkle yer arasnda kpr vazifesi grdne inanlmtr (Ringgren 1973, 24).
163
Byk tapnaklar, gzel kokulu sedir aalarnn kutsal dan andrmaktadr. Dan
zirvesi gibi, gnein douunu ilk ve batn son gren yer olarak nemsenmitir.
Ziggurat, ya da katl kule, sraillilerin tanmyla gklere ulaan kule en grkemli
yapdr. Tanmna uygun dmekte, nk bu yaplar yeryzyle gkyz arasnda, kraln
yukar kmasn ve Tanrnn aa inmesini mmkn klan ta basamaklar olarak
planlanmtr. Evren modelidirler. Balarnn ge dedii varsaylr; tabanndaysa yerin
altndaki sular temsil etmek iin depo yaplrd. (Thomson 1988, 100). Eliadenin belirttii
gibi, Ziggurat, gerekten de evren gibi ina edilmitir. Katlar evrenin blmlerini simgeler.
Yer alt dnyas, yeryz ve gk kubbe. Ziggurat, dnyann kendisidir; nk tapnak,
dnyay temsil eden kozmik da simgeler (Eliade 2002/1, 26). Hayatn merkezinde yer
almasnn bir nedeni olarak tad anlamlar ne kmaktadr.
Babil Zigurat, onu ziyaret etmi olan Herodotos tarafndan sekiz katl olarak tarif
edilmitir (Thomson 1988, 100). Babildeki Zeus Baal tapnann ortasnda bir stad
geniliinde bir stad uzunluunda bir kule yaplmtr. Kule st ste bindirilmi sekiz kk
kuleden olumaktadr. zerine, dtan sarmal olarak btn kuleleri dolanan bir merdivenle
klr. kta, yar yolda bir sahanlk ve oturup dinlenmek iin yerler vardr; ziyaretiler
burada oturup mola verirler. Sonuncu kulenin tepesinde byk bir tapnak vardr. Tapnan
ierisinde zerine zengin rtler rtlm byk bir yatak ve onun yannda bir altn masa
bulunur. Ama iinde hibir heykel yoktur. Hibir lml iin gece ierde kalmaya izin
verilmez. Gece orada kalma hakk, Khaldeal rahiplere gre, yalnzca Tanrnn btn
kadnlar arasndan semi olduu yerli kadnlara mahsustur (Herodotos 2007, I/ 181; 97).
Herodotosun tankl, biimi hakknda nemli veriler salamaktadr. Herodotosun
bildirdiinin dnda, Zigguratlar genellikle yedi kat olduu kabul edilmektedir. Babilin
Borsippa ziggurat yedi katldr. Gkyz ile yeryznn yedi yol gstericisinin evi diye
tannmaktadr. Adlandrma, Satrn, Jpiter, Mars, Vens, Merkr, Gne, Ay olmak zere
yedi gezegene denk gelmektedir.Her bir katn renkleri farkldr. Srasyla, siyah, turuncu,
krmz, beyaz, mavi, sar, altn, gm renklerine boyanmlardr. Yap, yedi gezegene, yedi
byk tanrya, yer altnn yedi kapsna, yedi rzgra ve haftann yedi gnne karlk
olmaktadr. Smer dilinde evren fikri, yedi saysnn simgesiyle yazlrd (Thomson 1988,
101).
Smer tapnaklar, M. drdnc binden itibaren yaplmaya balanmtr. Evrenin
direini temsil eden zigguratlarn evresinde her trden ayinler gerekletirilmitir (Campbell
1992 b, 160). Tapnak, kentin en byk, en yksek ve en nemli binasyd. ok eski
zamanlara kadar geri giden Smer inanlarna gre, btn kent, dnyann yaratld gn, asl
tanrsna aitti (Kramer 2002, 105). Zamanla ehrin asl sahipleri uzaklap ge ktklarndan,
ehirler insanlara kalmtr. Da modeline gre yaplan tapnaklar, tanrlarla ilikiye girmenin
en uygun ortam olarak kabul edilmilerdir (Frankfort 1989, 87). Byk tapnaklar hem
dindarln tanklar, hem de ehir halknn sahip olmakla onur duyduu eserlerdir. Tanrnn
ehri korumas iin ykseltilen bu yaplar, ayn zamanda halkn birbirine ve ehre
ballklarnn da kant olmutur (Frankfort 1989, 87). Tapnak mimarisinin merkezini, ba
Tanr heykelinin bulunduu oda oluturmaktadr. Btn tapnak sistemi, tanr heykelleri ve
164
hizmet unsurlarna gre biimlendirilmitir. ehir hayatnn merkezinde yer alan tapnak uzun
ve incelikli almalarn, dikkatli deneme ve snamalarn sonucunda, gemi gzlemlere
dayanarak gelitirilmitir.
ehrin tanrsyla ehir arasndaki balanty da salayan tapnak, ayn zamanda, halkla
ynetim arasndaki balanty da kurmutur. Dnemine gre ok byk yaplarn kurulmalar,
halkn kendilerine gvenini artrm ve aralarndaki ba glendirmitir. Her anlamyla
ehrin merkezinde tapnak yer almtr. Tapnakta oluan gruplar, iktisadi iler de dahil,
toplum ilerinin yrtlmesinde yardmc olmulardr (Frankfort 1989, 87). Her tapnan, o
tapnan tanrsal sahibinin mlklerini oluturan topraklar vard. Toplumdaki her kii
tapnaklardan birine aitti. Her tapnan topluluu, memurlar, rahipler, obanlar, balklar,
bahvanlar, zanaatkrlar, ta yontucular ve klelerden olumutur. Tapnak topluluuna u
tanrnn halk denilmitir (Frankfort 1989, 93). Kutsal da olarak yaplan tapnak, bata inan
olmak zere, her trl sosyal ilikinin merkezi olmutur.
165
Uygulamalar
166
Uygulama Sorular
1. Dinler aras farklarn nedenleri nelerdir?
2. Dinlerde ortak olan eler nelerdir?
3. Bir kitabn kutsal olmasnn artlar nelerdir?
4. Tapnaklar neden toplumsal yapnn merkezinde yer almaktadrlar?
5. nsanlk tarihinin gidiat din anlaylarnda ne trden deiiklikler yapmaktadr?
167

Din dncesinin kapsam ok genitir. Bunun balca nedenlerinden biri, temel deer
olarak Tanrnn dini bir kavram olmasdr. Tanr evreni yaptndan, evrenin tamam dini bir
alana dnmektedir. te yandan, insann, kkenini, geleceini ve yaama deerlerini
belirlediinden dolay, kltrel dnyann tamam da dini bir renge brnmektedir. Ayrca,
din, aklama modeli olarak da kullanldndan, dncelerin temellendirilmesinde baskndr.
Dinle ilgili tespit edilen bu nedenler, dinin her eyi kapsad sonucuna gtrmektedir. Ancak
kltrel yapda, din, saylar onu gemeyen temel kurumlardan biridir. ktisat, siyaset, eitim,
zanaat benzeri kurumlar gibi, din de bir kurum olarak insann yaama alanna katk
salamaktadr. Her eye kadir Tanrnn dinin konusu olmas ve aklama modeli nitelii,
dinin her eye baskn olduu sonucunu dourmutur.
168
Blm Sorular
1) Dinlerin temel konusu nedir?
a) lm
b) Kurtulu
c) Bu dnyay dzenlemek
d) te dnyaya hazrlamak
e) nsann psikolojik ihtiyalarn var olu temelinde aklamak
2) Ktln nedeni nedir?
a) Tanr
b) Korku
c) Yokluk
d) Acizlik
e) Toplum
3) Aadakilerden hangisi duann esasn oluturmaktadr?
a) Tanryla konumak
b) Zor durumda olmak
c) Dinlerde ikin olmak
d) Yardm istemek
e) Tanrnn yceliini bildirmek
4) Aadakilerden hangisi kutsal kitaptr?
a) Metafizik
b) Yasalar
c) Eski Ahit
d) Kutadgu Bilig
e) Mukaddime
169
5) Tapnaklar neden toplumun merkez kurumlarndan biridir?

a) Kamu hizmetinin yapld yer olmas
b) nsanlara yardm yaplan yer olmas
c) Sorunlarn zld merkez olmas
d) Dualar Tanrya ulatran kutsal mekn olmas
e) Tanr iin yapldndan kutsal olarak grlmesi.
6) Din hangi tr ihtiyalar cevaplandrmaktadr?
7) Dinin temellendirdii konularn yaplar hangi zellikleriyle aklanmaldrlar?
8) Temel dini eylemler nelerdir?
9) Dinin btn konularnn kuatc olmasnn nedenleri nelerdir?
10) Tapnaklar din asndan ne anlama gelmektedir?
Cevaplar:
1)e,
2)b,
3)a,
4)c,
5)d.
170
10. LM DNCES
171

10.1. Var oluun Sreklilii
10.2. te Dnya Tasvirleri
172

1. lm neden en korkutucu unsurdur?
2. lmden kurtulu insann hangi unsuruyla mmkn olmaktadr?
3. Ebedilik sistemini tayan temel deerler nelerdir?
4. nsan te dnyada nasl tasvir edilmektedir?
4. Farkl ruh ve te dnya tasvirlerinin nedeni nedir?
173

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya gelitirilecei
lmn dnce
dnyasndaki yerini
anlamak
Okumak, sorgulamak,
lm hakkndaki farkl
dnceleri tanmak
Okumak, sorgulamak,
Var oluun srekliliini

kavramak
Okumak, sorgulamak,
Farkl kltrlerde ortaya

kan te dnya
anlaylarn kavramak
Okumak, sorgulamak,
174
Anahtar Kavramlar
nsan
Evren
lm
Ruh
Tanr
Mezar
te dnya
Rahip
Yer alt
Sreklilik
Var olu
175
Giri
lm, evren tasavvurunun son aamasdr. Tanr, evreni kuran varlk olarak evren
tasavvurunun ilk unsuruysa, lm de son unsurdur. Birey olarak insann bu dnyada yaama
sresi tamamlandnda, lmle dier yana, ebedi dnyaya gei salanmaktadr. Ruhun te
dnyadaki ebedi var olu artlar da belirlendiinden, evren tasavvuru btnlkl bir yap
olarak tamamlanmaktadr.
176
10.1. Var oluun Sreklilii

lm, canlln zorunlu sonucudur. Canllar arasnda lmn bilincinde olan tek
varlk olan insan, evrendeki varlnn gvencesi olarak ruhu kefetmitir. Bedenin sonlu
olduunun, bozulup daldnn farkna varmasyla, insan olarak varln beden d,
dalmayan, bozulmayan, srekli olan bir unsurla aklama ihtiyacn duymutur. Ruh,
bedenin btn zelliklerini darda brakarak, lmszlk, grnmezlik, bilme yeteneine
sahip, tanrlarla bir arada bulunabilen ve insann kimliini tayan zelliklerle donatlmtr.
Ruh nedeniyle insan, lm, bedenin lm ve ruhun lmszl olmak zere iki adan
yorumlama imknn elde etmitir. Bedenin lm cenaze trenleri ve mezar sembolleriyle
sergilenirken, ruhun lmszl, te dnyann kurulmasn gerektirmitir.
nsan, doup byd yaama dnyasndan hi istemeyerek lm nedeniyle
ayrlmaktadr. Birey olarak var olmak, kltrel deerlerle yklenmek, kurumlarla
biimlendirilmek ve kendilik bilincini kazanmaktr. Kendilik bilinci, evren tasavvurunda
birey olarak konumunun farkna varmaktr. lm, yaama dnyasn brakp, kendilik
bilincinin ok etkisizletii, fazlaca bilinmeyen bir boyuta gemek anlamna gelmektedir.
lmek, evini ve yurdunu brakmak, yaama deerlerinden uzaklamak, sevdiklerinden
ayrlmak, bir bakma zorunlu bir yalnzlamaktr. Var oluun ortadan kalkmasyla gerekleen
glgeleme durumudur. Sralanan bu nedenler erevesinde lm her zaman korku verici bir
son, bir yok olu olarak alglanmtr. lm, var oluun merkezi olan bedenin sonluluunu
temsil etmektedir.
lm sonras var oluun sreklilii din tarafndan salanmaktadr. Dini yap iinde,
insann yaratl ve yaama artlar ile lm sonras ne olaca, ilkeler iinde
belirlenmektedir. nsann yaratlmas ile yaama artlar, farkl biimlerde yorumlansa da
lm ve sonras, dinin arlk merkezini oluturmaktadr. teki hayat anlay, ebedilik
zelliine sahip ruhun kefiyle mmkn olmu ve dinin gcn artrmtr. Ruhun
lmszl, insann evrendeki konumunu gvenceye almaktr. Yok olmaktan kurtulmak,
evrenin mimar olan Tanr gibi, ebedilik zelliine sahip olmaktr. nsana ebedilik kazandran
ruh, tanrsal inayetin bir hediyesidir. Baka bir deyile, insan, lmszlk zelliine sahip
ruhla birlikte Tanr tarafndan yaratlmtr. Tanr, evrenin hakimi olarak, kendisine ait olan
lmszlk niteliini, insan yaratrken ona da vermitir. nsan, Tanrnn yapt bir evrende,
Tanrnn verdii beden ve ruhla var olu kazanmaktadr. lm, insann hayatn
sonlandrmyor, bedeninden ayrlan lmsz ruhun baka bir boyutta yaamasna neden
olmaktadr. Her ne kadar bedenin ryp yok olduu gzlense de, lm sonras hayata
ilikin inanlarda, her insan sahip olduu bedeniyle birlikte tasavvur edilmektedir. Dinin lm
sonras hayat gvenceye almas, insanlar dinle olan ban en st seviyeye karmtr.
lm anlayn yanstan temel unsur vardr. Bunlar, trenler, mezar ve te dnya
tasvirleridirler. Trenler, lm anlaynn nemli unsurlarndandr. lmle evinden ayrlan
kiiyi, gidecei yerde rahat etmesi iin detayl yolculama trenleri yaplmaktadr. lmle
birlikte balayan ve farkl aralklarla tekrarlanan trenlerin amac yle sralanabilir: 1Trenlerde, ncelikle len kii iin ok znt duyulduu sergilenmektedir. Bata kiinin
177
ailesi, yaknlar ve dostlar olmak zere, lmn yaratt kayp iin byk aclar ektikleri
grlr. 2- Trenlerin ana konusu, kiinin te dnyada rahat etmesini salamaktr. Bu amala,
borlar denir; yanna para konur; te dnyadaki yargdan baaryla kmas iin sorulara
nasl cevaplar verilecei tekrarlanr; fakirlere yardm edilir; yemek verilir, tanrlara kurbanlar
sunulur. 3- Yaplan trenlerle, kii cennete ya da Tanrya teslim edilerek, sonraki hayatnn
huzur iinde gemesi salanmaktadr. Ayrca len kiinin ruhu, yaad yerlerden
uzaklatrlarak, ailesini ve dostlarn rahatsz etmesi engellenmektedir. Btn bunlar, hem
lnn yeni yaama alannda rahat etmesini salamakta, hem de ailesinin bu dnyada rahatsz
edilmesini engellemektedir.
Mezar, evrenin kii iin zelletirilmi hlidir. Kiinin bu dnyadaki kalc sembol
olan mezar, ayn zamanda, ebedi dnyaya alan bir kapdr. ou inanta mezar araclyla,
ebedi dnyaya gidilmektedir. Kiinin bu dnyadaki izlerinin sembol olarak mezar ve mezar
ta varln srdrmektedir. te dnyada ihtiya duyulacak unsurlarn depoland yer ilevi
de grmektedir. Mezar kltr, insanlk tarihinde nemli bir yere sahiptir. Kabilelerin
oluturduu mezar ve mezarlktan kurganlara, kmbetlere, piramitlere kadar ok eitli
mimari rnekleri ortaya kmtr. nsanlk tarihin yol haritasn karmak iin nemli veri
kaynaklarndan biridir. Hinduizmde ller yakldndan, Tibet Budizminde cesetler kulara
verildiinden, mezar kltr olmamtr. Bunun yannda Msr ve Maya Piramitleri, in
imparatoru iin yaplan kurganlar (kurganlarn birinde gerek insan boyutlarnda kilden
yaplm 8 bin asker ortaya karlmtr), Roma mezarlklar, sevgiliye adanm bir eser olan
Ta Mahal, Anadoludaki kmbet ve trbeler, lm anlay erevesinde mezar mimarisini
sergileyen doruklardr.
lm, dinin arlk merkezi olduu gibi, lm trenleri de ayinlerin arlk merkezini
oluturmaktadr. Kiinin te dnyadaki rahatn salamak iin, ayinlerin eksiksiz ve youn bir
katlmla yaplmas gerekmektedir. Mezar, kutsal merkezlerden sonra, dnyadaki en kutsal
unsurlar arasnda yer almaktadr. Dolaysyla, lm, lm trenleri ve mezar, dinin merkezi
konularn olutururlar. Evren tasavvurunun son aamas olan lmden sonra ne olduu konu
edinildiinden, aada eitli medeniyetlerdeki te dnya tasvirleri ile en gelimi lm
anlayn yanstan Msr zerinde durulmaktadr.
10.2. te Dnya Tasvirleri

Ruhlarn topland te dnya, bu dnyada idealletirilmi zelliklerle tasvir
edilmektedir. En nde gelen zellikler, alk ve skntnn olmamas, btn ihtiyalarn annda
kendiliinden ya da tanrsal varlklar araclyla karlanmas, huzurun hakim olmasdr. Bu
niteliklerle bezenmi yerler, cennet olarak adlandrlmtr. te dnyada ayrca cezalandrma
yeri olarak belirlenen cehennem de vardr. Hem cennet dl, hem de cehennem cezas,
yaarken yaplan eylemlerin yarglanmas sonucu ortaya kmaktadr. Kabile kltrlerinde,
cehennem fikri gelimemi, te dnya, ounlukla ihtiyalarn kolaylkla giderildii, huzurlu
bir hayatn srd cennet olarak tasvir edilmitir. Orada bilge atalarla birlikte olmak, bir
gvencedir. Bireylerin eylemlerini yarglayan bir sre yaanmaz. Bu huzurlu ortama
ulamann yolu lm sonras yaplan trenlerdir. Medeniyetler aamasnda, medeniyetlere
178
gre deimekle birlikte, te dnya tasvirleri ok gelimitir. te dnyada yaanlacaklar

ayrntl olarak aklanm ve lmn eylemlerini yarglayacak yarg sistemi gelitirilmitir.
Smer inancna gre, Gne semada durduka, tanrlar ebedi olarak yaarlar; lakin
beerin gnleri sayldr. Onlarn ettikleri hep havadr (Glgam Destan, kinci tablet, s3435). Sakiye, Glgama seslenir: Glgam nereye kouyorsun? Sen aradn hayat
bulamayacaksn. Tanrlar insanlar yaratt zaman, onlar insana lm verdiler, hayat
kendilerinde tuttular (Glgam Destan, Onuncu Tablet, s, 71). Bu ifadeler, lmden
kurtulmann mmkn olmadn sergilemektedir. Smerliler, ller dnyasna nceleri 'da',
sonralar 'yabanc memleket' anlamna gelen kur demilerdir. Kur, yeryz ile en eski deniz
arasndaki boluktur. Oraya llerin glgesi gider. Oraya gidebilmek iin, zel bir sandalcnn
srd bir sandal ile 'insan yutan' bir rma gemek gerekir. Bu nehrin ad Yunancada styx,
kayk da charon'dur (Kramer 1990, 133). lk medeniyetlerden biri olan Smerlilerde,
kabilelerde grlen, atalarn oluturduu teki yurt yerine, yabanc memleket anlam ne
karlmtr. Bedenler yerini glgelere brakmtr. ller dnyasna yolculuu anlatan
nanna Efsanesi, Smerlilerin inancndaki te dnyann ne trden zelliklere sahip olduunu
gstermektedir.
Gn kraliesi nanna, kzkardei Erek Gal'in hkm srd yer alt dnyasna
(dn olmayan dnya) bilinmeyen bir nedenden tr inmek istemitir. Onu bu istee
ynelten, tutku ve ller dnyasn egemenlii altna alma istei olabilir. ller dnyasnda
bana gelebilecek herhangi bir kaza zerine, vezir Ninubur'a talimat vererek byk tanr
olan Enlil, Nanna ve Enki'den yardm istemesini syler. Kral, elik elbisesi ve taklaryla
ller dnyasnn kapsna varr, burada 'yedi kapnn bekisi' Net ile karlar. Erek Gal'in
buyruklaryla kaplar teker teker geer; geerken elbiselerinin her bir parasn kaplarda
brakr. Sonunda Erek Gal ve ller dnyasnn yedi yargc Anunnaki'nin karsna kar.
Bunlar 'lmn gzleri'ni onun zerine evirince, nanna ceset olur ve bir kaza aslr.
gnde dnmeyince vezir byk tanrdan yardm ister. Enlil ve Nanna ie karmak istemez,
ancak, Enki, baz bylere bavurarak nanna'y yeniden hayata dndrecektir. Enki, el
trnaklarnn kirinden iki acayip yaratk (kargarru ve kalaturra) yapar. Bu yaratklarla ller
dnyasna hayat ekmei ve hayat suyu (ab hayat) gndererek, nanna'nn cesedinin zerine
60 kez serpmelerini buyurmutur. Denilen yaplr tanra hayata geri dner. Ancak bir baka
sorun vardr; yerine bir bakasn koymadka hi kimse ller dnyasndan kamaz (Hook
1991, 21-22).
Efsane, nanna'nn kendi yerine adam bulmak iin yer yzne dn ve abalarn
sonulandrmadan kesilir. lk efsanelerden birinin lm dnyas hakknda oluu lm zerine
dncelerin nemini aa karmaktadr. stelik, ller dnyasn kontrol altna almann
arkasnda da bir bakma lm ortadan kaldrma kaygs olduu dnlebilir. stelik bunun
ak ipularn hayat ekmei ve suyu vermektedir. te yandan, yedi kapdan geilerek varlan
yerden kmann imkn da yoktur. Baka bir deyile, tanrlarn bile ller diyarndan geri
dn mmkn olamamaktadr. Yine de, ab- hayat umuduna, ou kltrde rastlanmaktadr.
179
Yahudi inancna gre, insann lmll, ilk gnahn ilenmesi, zellikle de

demin kendini Tanrya benzetmek istemesinin sonucudur. Eliadeye gre, Tevrat metinleri
insanlk durumunun deersizlii zerinde durmaktadr. nsan topraktan yaratlmtr ve yine
topraa dnecektir. Elde edebilecei en byk iyilik, uzun bir hayattr. lm alaltc bir olgu
olarak grlmtr. nsan, mezarda veya eolde (ller dnyas) yani topran
derinliklerindeki karanlk ve rktc blgede yaayan bir kurtua dnr. lm kendi
yaratnn tam anlamda olumsuzlanmas olduundan, Yahvenin ller dnyasna (eol)
hkmetmez. Dolaysyla lnn Tanryla ilikisi kesilmektedir. Bu durum mmin iin en
korkun snavdr. Bununla birlikte Yahve lmden gldr ve isterse insan mezarndan
skp alabilir (Eliade 2003/2, 415). Yahvenin kulu ve hizmetkr olan insan, tanrsndan
korkarak yaamaldr. taat en mkemmel dinsel davrantr. Buna karlk itaatsizlik,
buyruklar ihlal etmek gnahtr. Geici olma bilinci, ne Yahveye duyulan gveni ne de Tanr
tarafndan kutsanmamann yaratt sevinci sarsar (Eliade 2003/2, 416). Eski Ahite gre
deerlendirildiklerinde, Yahudiler, Akdeniz halklar arasnda lme en az ilgi duyanlardandr
(Turner 2004, 57). Bununla birlikte, Eski Ahitte lm sonrasn genel grlere yakn tutan
veriler bulunmaktadr (Turner 2004, 58-62). Botteronun belirttiine gre Yeremya kiisel
dini kefetmi, bireyin Tanrnn nnde sorumlu olduu grn getirmitir. Yeremyann
dediini Hezekiel tekrarlamtr: Babalar koruk yediler ve oullarnn dileri kamat demek
artk anlamsz saylacaktr. Yahve artk karsnda bir halk deil tek tek bireyleri bulacaktr.
Her bireyin iyi ve kt eylemleri, Yahvenin ltfunu ve gazabn, bakalarnn deil sadece o
bireyin stne ekecektir (Bottero 2003, 38). nana gre, Yahvenin buyruklarna uyan ve
Onun nnde boyun een doru kii bu dnyada dllendirilir. Ktnn de lmden sonra
cezalandrlmas gerekir. O devirde lmden sonras iin kader olarak byk, derin ve srekli
bir uyuukluktan baka bir beklenti yoktu (Bottero 2003, 38). Yahudilikte te dnya fikri silik
kalmtr. Yahudilikten kan Hristiyanlkta te dnya dncesi ok gelimitir.
Hint inancna gre lm, kurtulua (Moka) giden yolda, duraklar arasndaki
balantdr. Biyolojik evren modeli ve dngsel zaman anlay, btn varlklarn dnm
iinde olduunu kabul eder. Dolaysyla insan da bu srecin gerekliliklerine uyar. Dnm
lm erevesinde gerekleir. lmn kkenine ilikin eitli efsaneler vardr. Balangta
insanlar kurban yoluyla lmsz olabiliyorlard; ancak tanrlar lmszln yalnzca ruhsal
nitelikte olmasna, yani insanlarn ldkten sonra eriebilmelerine karar verdiler.
Mahabharatada, Yer, insan ktlesinin ar yk altnda okyanusa gmlme tehlikesiyle
kar karya kalnca, Brahmann, yeri rahatlatmak iin insanlarn lml olmasn salad
anlatlmaktadr (Eliade 2003/2, 280). lmn bir ekilde insanlar iin olduu gereinin
bildirilmesi, lm merulatrmann yollarndan biridir.
Hint inancna gre, insan ldkten sonra, hakikat bilgisi, iyi ilerinin etkisi ve z,
kiiyi brakmaz. Kii, zn koruyarak bir bedenden kp dier bir bedene geer ve yeniden
doar. Gereksiz zelliklerden kurtulup, kalc olanlarla birlikte, Atman, yeni ve daha iyi bir
bedene geer. Bu sre, tanrlar, insanlar ve baka yaratklarn hepsi iin geerlidir. Birinin
z ne ise, neden yaplmsa, nasl davranmsa, nasl olmusa ona gre yeniden biimlenir ve
doar. yilik yapan iyi, ktlk yapan kt olarak doar. Kutlu iler yapan kutlu kii, uursuz
iler yapan uursuz kii olur (Strig 1994, 54-55). Srekli yeniden doumu yaayan kii, ac
180
ekmektedir; dolaysyla yeni doular ekici gelmemektedir. Kii, daha yksek basamakta
yeniden domak iin, iyi yaama abasnda deildir, amac, srekli bu gidi geli
dngsnden, lmle doum arasndaki bu zincirden kurtulmaktr. Bu da Hintliler iin
kurtulu demek olan Moka'dr (Strig 1994, 55). Karma, yeniden douu, yeni yaamay
hazrlamakken, Moka, lm doum arasndaki etki tepkiden kurtulutur. Kurtulua gtrecek
yolu seen kimsenin, dnya ilerini brakp bir keye ekilmesi, yaama isteini ve nefsini
kreltmesi gerekir (Strig 1994, 55). Kurtulu iin derin bir bilgi ve sezgi de gereklidir.
Yalnz geici olmayan bilen kii, kurtulua ulaabilmektedir. Bu bilgi de, her insanda
bulunan Atman'la bir olmaktan baka bir ey deildir (Strig 1994, 55). Hint dncesindeki
lm anlay, stat katmalarnn arasnda dolama imknn gerekletiren ara durum olarak
kabul edilmektedir.
Kurtulu, evrendeki okluun birliini kavramak eklinde yorumlanmtr. nanca
gre, her kim, Ben Brahma'ym sznn ne demek olduunu anlamsa, o kii, okluktaki
yanlgy grdnden, kurtulmu saylr (Strig 1994, 55). okluun yanlgsndan, yani
Mayadan uzaklaarak, birlie giden yolda Atmann ilkeleri dorultusunda yaamakla
mmkn olmaktadr. Kurtulua giden yolun ilkesi ok basittir: Arzularndan arnm kii
Brahmadr (Strig 1994, 55-56). Kii hayat boyunca bu ilkeye sadk kalrsa, kurtulua giden
yolda ilerlemi olur. Hint dncesinin ayrcalkl yanlarndan biri, insann tanryla
btnleerek, Tanr olma imknna sahip olmasdr. Tanr ve kiinin bir olduu fikri,
Upaniadlarda zellikle vurgulanmtr (Strig 1994, 56). Kurtulu, ilkece yeniden doum
emberinin yaratt acdan kurtularak, insann ebedilemesini salamakla birlikte, kiiyi de
ortadan kaldrmaktadr. Irmaklarn denizle btnlemesinde rmaklarn kaybolmas gibi, insan
tanr btnlemesinde de insan kaybolur (Strig 1994, 56). Hint inancnda, kurtulu
tanrlama, tanryla btnleme olarak, ok sayda bu dnyaya geli gidilerin sonucunda
gereklemektedir.
Tibet Budizminde te dnya tasvirleri ok canl yaplmtr. Tibetin ller Kitab
adl kitapta, lm sonras ruhun yeni bir bedene nasl girecei sreci konu edinilmitir. lme
anndan balayarak, lm sonrasnda, yeniden domak iin iyi bir anne rahmine giriiyle
tamamlanan sre, rahiplerin okuduu dualar ve yol gstermeleri erevesinde krk gn
iinde gereklemektedir.
Hindu ve Budist gibi reenkarnasyon (srekli yeniden doum) inancna sahip toplumlar
hari, btn inanlarda, te dnya ebedi olarak kalnacak yerdir. te dnyadaki konum,
inancn nemli ieriklerinden biridir.
181
Uygulamalar
182
Uygulama Sorular
1. nsanlar be yz yl yaarlarsa lmden korkarlar m?
2. lmn bilincinde olmak nedir?
3. Atlar lm aklamann yollarndan biri midir?
4. Dinin dnda lmle ilgili aklamalar hangi alanlarda toplanmaktadr?
5. lm olgusu hangi kavramlarla aklanmaktadr?
183

nsann lmszln gstermek iin gelitirilen lm dncesi evren tasavvurunun
temel konularndan biridir. lm dncesi, Tanr, ruh, insan ve insann bu dnyada snrl bir
sre kalacana ilikin inanla birlikte olumaktadr. Bu unsurlarn her biri kendi balarna
bamsz yaplar oluturmakla birlikte lm anlamlandrmann temel konular arasndadrlar.
Tarih boyunca ortaya konulan farkl lm anlaylar ve uygulamalar insanlarn bu konuyu ne
kadar nemsediklerini aka sergilemektedir.
184
Blm Sorular
1) lm neden en korkulan olgudur?
a) Cehennem nedeniyle
b) Sevdiklerinden ayrlma nedeniyle
c) Bilinmeyen bir yere gidi nedeniyle
d) Var oluun srekliliinin sona ermesi nedeniyle
e) Yalnz kalma duygusu nedeniyle
2) lm durumunu aadakilerden hangisi daha iyi anlatmaktadr?
a) Bedensel canlln sona ermesi
b) Yaam tarznn sona ermesi
c) Bilinmeyen bir yere gitmek
d) Gereklii yaamak
e) Bilincin ortadan kalkmas
3) Ruh ile lm arasndaki ilikiyi aadakilerden hangisi aklamaktadr?
a) lm ruhun kurtuluudur
b) Ruh lmszlktr
c) lm ruhun yklerinden kurtulmasdr
d) lm ruhun evren deitirmesidir
e) lm ruhun beden deitirmesidir
4) te dnya inanc neyi aklamaktadr?
a) Evrenin katmanlarnda farkl yaama alanlar olduunu
b) Ruhun lmszln
c) Her durumda insanlarn toplum hlinde yaayaca bir yerin olmasn
d) Farkl niteliklerdeki dnen varlklarn toplanabileceini
e) nsann lmszln
185
5) Bilinci robotlara nakledilerek yaamay srdrme durumunu aadakilerden

hangisi aklamaktadr?
a) lmsz olmaktr.
b) lmszl yaama denemesidir
c) nsan olmaktan kma durumudur
d) nsanms robotlar yaplmasdr.
e) nsanln sonunun gelmesidir
6) lm aklamada kullanlan temel kavramlar nelerdir?
7) lmszln dayandrld ilkelerin birbirleriyle ilikileri nasldr?
8) Mezarlarn insan iin anlam nedir?
9) te dnya yarglamalar hangi sorunlar iin rnek tekil etmektedir?
10) Kutsal metinlerin nemi hangi zelliklerinden gelmektedir?
Cevaplar:
1) d,
2)a,
3)b,
4)e,
5)b
186
11.LKELER
187

11.1. Evren Tasavvurlarnda lke rnekleri
188

1. Tanr bir ilk ilkeyse evren de bir ilk ilke midir?
2. nsan hangi alann ilk ilkesidir?
3. lkelere bavurmadan evrenin kurulamayacann gerekeleri nelerdir?
4. Evrende olumsuz ilkelerin olmasnn nedenleri nelerdir?
5. nsanlarn kurallar inemesi gibi ilkeler de inenebilir mi?
189

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
lkenin ne olduunu anlamak Okumak, sorgulamak,

lk ilkenin zelliklerini
kavramak
Okumak, sorgulamak,
eitli medeniyetlerden ilk

ilke rneklerini tanmak
Okumak, sorgulamak,
190
Anahtar Kavramlar
Tanr
Ruh
Maya
Tao
Atman
Karma
lke
lk ilke
Yang Yin
Kurtulu
Dharma
191
Giri
Dnce retiminin temel unsurlarndan biri olan ilke, zellikle de teorik dncenin
temellendirilmesinde belirleyicidir. lke, belli bir konuya ilikin bilgilerin genellemesini
yapmak iin gerekli arttr. Bir alana ilikin nesneler ile olaylarn ortaya kmalarndaki
nedenler ve ayn alana ilikin nedenlerin dayandrld aklayc unsur, ilke olarak kabul
edilmektedir. Yamurun nedeni olarak bir yamur tanrs belirlenmise, her trl yamurla
ilgili aklamalarda yamur tanrs ilke olarak kullanlr. Baka bir deyile, belli bir alana
ilikin dncelerin btnlkl bir yapda olmas ve genellik zellii salamas, o
dncelerin belli bir ilke zerine oturduunu gstermektedir. Dnce retmekle ykml
akl, her alana ilikin ilkeler retmekte ve bu ilkeleri kullanarak dnceleri tutarl bir ekilde
temellendirmeyi de gerekletirmektedir. Ayrca, evren ve toplumdaki dzenlerin olumas ve
dzenlerin srekliliinin salanmas da ilkeyle mmkn olmaktadr.
192
11.1.Evren Tasavvurlarnda lke rnekleri

Dnce retiminin her alannda ilkeler olduuna gre, evren tasavvurlarnn
kurulularnda ne trden ilkeler kullanlmaktadr? Evren tasavvurunun kurucu ilkesi,
Tanrdr. Tanr, btn ilkelerin dayand ilk ilke olarak dnce sistemindeki yerini ok
erken alarda almtr. Bilgi alanlarna ilikin ilkeler, sonunda, btn evreni yapan ya da
yaratan ilk ilkeye dayanmak zorundadr. yle ki, maddi alann, biyolojik alann, kltrel
alann kendine zg ilkeleri, ilk ilke olan Tanrda birlemektedirler. Tanr, ilke olarak
gcn evreni dzenli bir ekilde yaparak gstermektedir. Evrendeki her durum, aamal bir
ekilde nedenler zinciri takip edilerek ilk ilkeye kadar geri gtrlp Tanrya
balanabilmektedir. Evrensel dzenin tm olduu gibi, evrendeki her eyin var olu nedeni,
ait olduu ilke ve ilkeler silsilesine baldr. Tanrnn ilk ilke olma nedeni, evrenin yaratcs
ya da yapcs olmas yannda, akln alma tarzyla da ilgilidir. lk ilkenin dayand bir
baka ilkenin olup olmad sorulduunda, akl evren tasavvurunu oluturamamaktadr. Akl
alma yaps gerei, ilk ilkenin dayand ilkeyi aramaya baladnda, bir kmaza
girmektir. Nedenler zincirinden kurtulamadndan, btnlkl bir yap da kuramamaktadr.
Bir ilk ilke kabul edildiinde, insann rettikleri de dahil, evrendeki her ey
aklanabilmektedir. Tanrnn nedeni nedir? sorusu sorulamadndan, Tanr ilk ilke olarak
kabul edilmektedir. Aada, Hint ve in medeniyetlerinin temel ilkeleri tantlmaktadr.
Hint evren tasavvurunun belirlenmesinde, tanrlar kadar, hatta onlardan daha fazla rol
oynayan, ilke grevi stlenmi deerler vardr. Rta, Maya, Atman, Karma, Dharma sz
konusu deerlerin bata gelenleridirler.
Rta: Hint dncesinde belirleyici olan iki kavram, Rta ve Maya Varunayla
dorudan ilgilidir. Rta, hem evrenin, hem dinsel trenlerin hem de ahlakn dzenini ierecek
tarzda, dnyann dzenini ifade eder. Yaratln Rtaya uygun olarak gerekletirildii
belirtilmitir. Metinlerde, tanrlarn Rtaya gre davrandklar, Rtann hem evrensel ritimleri
hem de ahlaki davranlar ynettii ska tekrarlanmtr. Rtann yeri, gn en yksek kat
ya da ate tapnadr. Varuna, Rtann evinde yetitirildiinden ona Rta kral da denir (Eliade
2003/2, 246). Evrenin ve ahlakn ilkesi olan Rta, Hint dncesindeki temellerden biridir.
Maya: Deimek anlamnda may kknden tretilen maya teriminin (Eliade 2003/2,
246), ilizyon anlam da vardr (Dowson 1979, 207). Zimmer Mayann lmekle ilgili
olduunu ve ma kknden trediini bildirmektedir. Ona gre maya, biimlerin llmesi,
yaratlmas ya da sergilenmesidir. Ayn zamanda maya, bir yanlsama, hile, kurnazlk,
aldatma, el abukluu, sihirbazlk ya da byclktr (Zimmer 2004, 34-35). Rig Vedada
Maya, iyi kurgularn ykm, inkr ynnde deiimi, eytani ve aldatc deiim ve ayn
zamanda bozulmann bozulmas anlamna gelir. Baka bir ifadeyle kt ve iyi mayalar vardr.
Kt mayalar hileler ve bylerdir. Kt mayalar evrensel dzeni bozar, gnein gidiini
engeller, sular durdurur. ki tr iyi Maya vardr: 1- Sava mayalar, ndrann eytani varlkla
boy ltnde kulland kar-mayalar. 2- Egemen tanrlarn, zellikle de Varunann
ayrcal olan, biimler ve varlklar yaratan Maya. Bu kozmolojik Maya, rtayla edeer
kabul edilir (Eliade 2003/2, 246-47). Tanrlar da balayan Maya, ilahi tzn kendiliinden
193
dnmnn rn olduundan, evreni de retir. lemde ayn zamanda var olan ve her biri
zaman iinde birbirinin yerine geen tm evrenler, varlk dzlemleri ve bu dzlemlerin gerek
doal ve gerekse doast yaratklar, varln bitip tkenmez, zgn ve ebedi kaynandan
gelen tezahrlerdir. Btn bunlar, Mayann oyunlaryla tecelli ederler. Maya, var olutur.
Maya, hem farknda olduumuz dnyadr, hem de gelien ve yok olan evredir; sras
geldiinde gelien ve yok olan evrenin birer paras olarak bireylerdir. Ayn zamanda Maya,
bu gsteriyi yaratan ve harekete geiren yce gtr: Evrensel tzn dinamik yndr.
Dolaysyla ayn zamanda hem sonu (kozmik ak) hem de nedendir (yaratc g) (Zimmer
2004, 35).
Mayann ilk anlam Rig Vedada belirlenmitir. stenmi deiim, yani bozulma
yaratma ya da ykma anlamnda- bozulmann bozulmas, felsefi Mayann temelini oluturur.
Felsefi Mayann -kozmik yanlsama, gerek dlk, var olamama hli- kkeni, hem deiim,
kozmik kurallarn bozulmas, dolaysyla bysel eytani dnm dncesinde, hem de
Varunann yaratc gc araclyla evrenin dzenini yeniden salamas dncesinde
bulunmaktadr. Sonralar Maya, sadece kozmik yanlsama anlamnda kullanlmaya balanm
(Eliade 2003/2, 247) olsa da, kozmos teriminde sakl olan deime ve dzen en iyi ekilde
Maya terimiyle aklanmtr. Ztlarn zdelii anlamnda Maya, birbirleriyle elien enerji
ve srelerin art arda tezahrlerini gerekletirir. Maya, her eyi reten ve her eyi geri alan
yl dngsdr (Zimmer 2004, 58).
Rta ve Mayann anlamlarndan anlalaca gibi, deime ve dzen, iyi ve kt
eklinde iki kart durumu temsil etmektedirler. Ancak biri olmadan dierinin bir anlam
yoktur. nsan hayatnn temel yaps da bu kartlar arasnda gidip gelmektedir.
Rajunun bildirdiine gre, Hint inan sisteminde, da bak ve ie bak olmak zere
dzene giden iki yol takip edilmitir. D dnyada dzen grme eilimi, dnyann birliini
dnme ve onu bir Tanrnn kontrol ettiinin kabul, Tanrnn mekn tesinde bulunmas
gerektii sonucunu dourmutur. Bu sonuca bal olarak, Tanr evreni dardan nasl kontrol
etmektedir? kin olan akla kim sahip? nsan sadece d artlarla kontrol edebilir mi?
trnden sorular ortaya kmtr. Bu sorularn cevaplar ie dnk bir yaklamla verilmitir.
Tanr, insan, insann doasndan hareketle idare edebilir. Ayrca, Tanr hem d hem de i
artlar kullanarak insan kontrol altnda tutabilir. Tanrnn kontroln aklamak iin
kullanlan kavram, Atmandr (Raju 1966, 230). Atman, Tanr ya da tanrlarla insan ve var
olanlarn tmn kucaklayan temel ilkedir. Bylelikle, Tanr, d dnya ve insan arasndaki
balantlar kurulmu ve evrensel dzen salanmtr.
Atman: Hint dncesinin temel ilkelerinden biridir. Atman, insann z, z varlk,
ruh balamlarnda kullanlmaktadr. lke olarak, insann olmas gerektii z ve onun
srekliliini salamaktadr 2 . Atman, yaratc unsur olarak da tasvir edilmitir. Atmann
yaratcl, Aitereya Upaniadda yle anlatlmaktadr: Atman, bir zamanlar yalnzd, dnyalarn efendilerini yaratmak istedi. Bir form yaratt (insan formlu dnya). zerinde
meditasyona dald. lkin formun az ald, azdan sz, szden ate tanrs meydana geldi.
2
Atmann zellikleri iin, nsan balkl blmn Ruh balkl ksmna baklabilir.
194
Burnu olutu; burun deliklerinden hayat (prana; nefes, hayat) ortaya kt; hayatn tesinde
hava meydana geldi. Gzleri ald; gzleri dary grd, gnei grd ve gne oldu. Ayn
ekilde dier tanrlar ve duyumlar olumutur. Tanrlar ilkin beslenme yeri ve besleyecek
bitki ve hayvanlar istediler. Atman onlara nce bir inek sonra da bir at verdi. Bunlarn yetersiz
olduklar, tanrlarca belirtilmitir. Atman insan vererek, onlar tatmin etti. Bylelikle, insan
akl, duyumlar ve onlarn nesneleri, dnya tanrlarnn gereklikleri hline geldiler. Bylece
btn tanrlar, Atman'n buyruunda oldular (akt. Raju 1966, 230-231). Burada yaratc bir
ilke olarak evrenin insan formunda nasl oluturulduu anlatlmtr.
Hint dncesine gre, evrende yalnz bir tek gerek z olabilir. Bu z, btn evren
sz konusu olduunda Brahma, var olanlar sz konusu olduunda Atman'dr. Evren
Brahma'dr, Brahma ise gerekte bizim iimizdeki Atman'dr (Strig 1994, 51). Evrenin
anlam, z kendi zmzn derinliklerindeyse ve buna zmze dalarak, younlaarak
ulaabiliyorsak, o zaman d gerein bilinmesi Hintli bilge iin pek nem tamaz. Ona gre,
yer ve zaman iindeki nesneler dnyas gerein kendisi olamaz, Atman deildir; yanltc
grntdr, gerein rtsdr, dtr, "Maya"dr. D gerein bilinmesi gerek bilgi
deildir, yalanc bilgidir. zellikle varln pek ok biimlerde grlmesi Maya'dr. Gerekte
yalnzca birlik vardr (Strig 1994, 51). Bilginin temellendirilmesinde de Atman belirleyici
bir rol oynamaktadr. Hint dncesine gre, insan Atman tanmal. nk onu tanyan,
evreni tanm olur (Strig 1994, 52). "Okuyup renmekle Atman'a varlmaz, kitap
bilgisiyle ve aklla oraya yol yoktur. Bir Brahmin renmek iin rpnmay brakmal ve bir
ocuk gibi olmaldr. Gerei szckler syleyemez, bunlar yalnz eneyi yorar" (Strig 1994,
52). Ona varma yolu, d dnyadan ekilerek, meditasyon yapmaktr.
Karma: Szlklerde, yaplan ey, i anlamnda aklanr. Veda literatrnde, grevler
manasnda kullanlr. Sz konusu grevler, detler ve geleneklerle ilikilidirler. Ayrca
ykmllkler balamnda da kullanlmaktadr (Hiriyanna 2011, 97). Hint dncesinde
zaman, eylemle ilgilidir. Vedalar dneminde, insani ve tanrsal eylemlerin zaman tarafndan
belirlendiine inanlmtr. Mutlak zaman retisinden ayr olarak, zaman ve tarihi idare eden
Karma yasasdr (Panikkar 1992, 74). Karma ncelikle, eylemdir. Eyleme bal olarak, kii
yaarken iyi ya da kt sonular ortaya kar. Yasa varlklarn karmalar arasndaki karlkl
ilikiler andaki eylemlerin sonularn belirler. Bu evrensel nedensellik, Karma yasas
olarak da bilinir, evrendeki tm ilikileri aklar ve bireysel dnm (transmigration)
anlaynn ok tesine gider (Panikkar 1992, 74). Evrensel bir yasa olarak karma, olaylar
aklamak iin kullanlan tarihin dlaan bir yansmas deil, gizliliinden dolay daha ok
isel bir tarihliliktir. Karma zerine eilmek, olaylarn nedenleri zerine eilmektir (Panikkar
1992, 74).
Dharma: Vedalarda, erdem, din, grev, yasa, ahlaki ve dinsel hakikat anlamalarnda
kullanlmtr (Garret 1999, 156). Evrenin ahlaki dzeni olarak da tantlmaktadr (Eliade
1992, 52). Dharma, dini ve ahlaki ykmllkleri ve kiiletirilmi bir tanry da temsil
etmektedir (Zimmer 1992, 45-46). Rig Vedada varl yneten genel dzen, tanrlarn gksel
dzeni ve her tanrnn kiisel dzeni anlamlarndadr. Sonraki metinlerde, din, grev, ahlak,
195
erdem, adalet, kanun, ve doru yol anlamlarnda kullanlmtr. Doru olan her ey
Dharmadr; yanl olan bunun tersi yani Adharmadr (Kaya 1997, 62).
Ksaca tantlan ilkelerin fonksiyonlar ya da onlara yklenilen grevler, evrensel
dngnn ve dzenin belirleyicisidirler. Bunlarn Hint evren tasavvurunun temelini
oluturduklar aka grlmektedir. Bu evren tasavvurunda, tanrlar, ilkelerin belirledii
oyunlar oynayan oyunculardr. Oyunun kurallar, tanrlar tarafndan deil, tanrlar da var
klan ilkeler tarafndan konmutur. Danielouya gre, insan asndan kozmik varlk dzeni
iermektedir: 1- Sre formlarnn oluturduu birbirini takip eden dzenler. 2- Mekn
formlarnda oluan sral dzenler. 3- Bilin derecelerini gsteren dzen (Danielou 1985, 44).
Bu dzen sreleri evrenin oluumunu aklarken, ayn zamanda insann ne trden bir sre
iinde olmas gerektiine de iaret etmektedir. nsan, evrenin tanrlar ile tanrlarn kontrol
ettikleri glerin bulutuklar merkez hline gelmitir. En yksek gce sahip olan Atman
n kaynadr. Btn tanrlar onun kontrolndedir. Yce ruh (Atman) btn insanlarda
bulunur (Raju 1966, 231). nsan kendinde bulunan Atman araclyla, evrenin genel yapsn
kavramal ve ona uygun yaamaldr.
Hint dncesi erevesinde ortaya km ve dnyann en yaygn dinlerinden biri olan
Budizmin dayand ilkeler, Budha tarafndan konmutur. Budhann dncelerinin temelini
oluturan drt ilke Zimmer tarafndan yle aklanmaktadr: Btn hayat acyla doludur,
dncesi, insan trnn hasta olduu duyurusunda bulunmaktadr. Bunun belirtisi, insanlarn
omuzlarnda acdan bir yk tamalardr. Bu hastalk belirgin bir blgeye has, salgn bir
hastalktr (Zimmer 1992, 449). Bu durum ikinci yce hakikate gtrmektir: Acnn sebebi,
bilgisiz olarak hrsla istemektir. Bilgisizlikten ortaya kan arzular, daha iyisini bilememek
sorunudur. Byle bir bilgisizlik hayat srecinin doal sonucudur. Ancak nne geilebilir.
Nesneler hakkndaki tasavvurlarmzn onlarn son realitelerini oluturduklar vehmini
yayoruz. Biz onlarn iine, bir an ilmiklerine taklr gibi yakalanmz. Onlar sadece
zihnimizin yarattklardrlar; nesneleri grmemiz iin, konvensiyonel, gayri ihtiyari olumu
olan modellerdir, kalplardr. Ama bilgisizliimiz bu modelleri her bir ayrntnn iinde
sormadan alr ve onlar ve ieriklerini insan varlnn olgular kabul eder. Bu yanlg,
hakikatin gerek mahiyetine ilikin yanlg, btn hayatmz oluturan, tm aclarn
sebebidir. Aclarn bir baka nedeni de yle aklanmtr: znel kkenli kararlar ve eylemler
eklinde ortaya kan uursuz arzular ve beklentiler, imdiki zamann snrlarn aarlar.
Gemiten itibaren birlikte belirlenmi olarak, onlar geleceimizin iine nfuz ederler. Daha
nceki doularn miras olarak, gelecekteki doularn sebepleridirler. nk bizi tayan,
sonu gelmeyen hayat rma, doum ve lmle snrlandrlm olan bireyin hayatndan ok
daha byktr. Bireyin mutsuzluu sadece kiisel hatalaryla aklanamaz. O, bizim insani
yaama biimimizden oluur. Bu yaama biiminin btn ierii tatmin olmam hrsl istekle,
kahreden zlemin, korkunun, pimanln ve acnn hastalkl bir karmdr. Bu ac durumu
iin ifa aramak, akln bir emridir (Zimmer 1992, 450-451). Hastalk tehis edildikten ve
sebebi bulunduktan sonra, hekim imdi bu hastaln ifaya kavuturulup
kavuturulamayacan kendine sormaktadr. Budistik tehis, gerekte bir iyilemenin
mmkn olduu bak asn paylamaktadr. nc ilke: Acnn yenilii salanabilir.
Drdnc ilke kurtulu yoluna iaret etmektedir: Doru gr, doru zihniyet, doru
196
konumak, doru aba harcamak, doru dikkat etmek ve doru ie ynelite bulunmak
(Zimmer 1992, 451). Budizmin ilkeleri, temel olarak insann bilgi temelli, ahlakl bir hayat
srerek kurtulua ermeyi amalamaktadr.
in inancnda, Tao, Tanr ya da btn ilkelerin dayand ilk ilke olarak
benimsenmitir. Konfyse gre, Tao, Gkn buyruuyla kurulmutur. Taonun
uygulanmasnn nedeni, Gkn buyruudur (Konfys 1973, Konumalar XIV, 38).
Tiennin stnln kabul etmekle birlikte, Tien, etkisiz bir tanr deildir. Tien her bireyle
tek tek ilgilenir ve daha iyi olmalarna yardm eder. Konfysn imdeki erdemi Gk
retti; Gn iradesini elli yamda aldm; trnden ifadeleri, onun Gk (Tien) tarafndan
grevlendirildiine inandn gstermektedir (Eliade 2003/3, 29). Ancak Tao terimi, Taocu
okul tarafndan farkl yorumlanmtr.
Taocu okulun kurucusu olan ve lm tarihi bilinmeyen Lao Tzunun (Koca Usta) M.
600de doduu sanlmaktadr. Bu okulun anlay erevesinde Tao (Dav okunur) terimi
eitli balamlarda anlamlandrlp yorumlanmtr. Taonun kk anlam, bataklkta alan
yoldur. Tao, anlam ya da ilke eklinde evrildii gibi, yol, dzen anlamlarnda da
kullanlmaktadr (Eberhard 2000, 21) Eliadeye gre Tao, teriminin tam karl hem yol
hem szdr; reti manas da buradan gelir. Tao, ncelikle bir yol imgesini ve davran
yn, ahlaki kural dncesini artrr. Bunun yan sra Gk ile Yer, kutsal glerle
insanlar arasnda iliki kurma sanatn, kahinin, bycnn ve kraln bysel ruhsal gcn
de akla getirir. Ortak felsefi ve dinsel dnce asndan, Tao gerekliin btn alanlarnda
ikin dzen ilkesidir; o zaman Gk Taosundan ve Yer Taosundan (bunlar yang ve yin gibi
ztlk iindedirler) ve insan Taosundan (yani davran ilkeleri; kraln yer ile gk arasnda
araclk etmesi) sz edilir. Bu anlamlarn bazlar arkaik kozmogoni anlayndan
tremilerdir (Eliade 2003/3, 26/27). Strige gre, Lao Tzunun felsefesinin temel kavram
Tao (yol), "evrenin yolu, dzeni, z ve yasas" gibi anlamlar artrarak anlatlmayan,
aklanmayan gstermee alan bir kavramdr (Strig 1994, 143).
Tao ile kken arasndaki ilikinin gl olduu, btn Taocu okullarda kken
yceltilmesinden anlalmaktadr (Eliade 2003/3, 28). Kkenin aklan yle yaplmtr.
Tao bir ey meydana getiriyor. Ondan iki, ikiden meydana geliyor. Bu de doay
meydana getiriyor. Doa Yine gveniyor ve Yang tutuyor; boluktaki hava vastasyla
ahenkleiyor (Te-Tao Ching, XLII). Metinden anlald gibi, Tao meydana gelme srecini
balatmaktadr. Meydana gelen her unsur, bir sonrakinin nedeni olur. Bununla birlikte, her ey
Taoya baldr.
Strige gre, Tao, geekte evrenin adsz kaynadr. O, yasalarn yasas, llerin
lsdr. Lao Tseye gre, "Kii iinde bulunduu yerin yasasna uyar. Yer Gn yasasna
uyar. Gk Tao'nun yasasna uyar. Tao ise kendi yasasna uyar". Tao kavranamayan,
adlandrlamayandr. Lao Tse usanmadan "Sonsuz Tao'nun ad yok", "Tao gizlidir,
adszdr." "Adn bilemiyorum, ama ona Tao diyorum" diye birka kez durumu bildirir.
"Bilinmeyenin bilinmesi, en yce bilgidir" (akt. Strig 1994, 144). Tao kozmolojik bir unsur
olduundan onun hakknda ortaya konan grler, byk lde metafizik zellikler
197
gstermektedir. Lao Tse, Te Tao Chingde Tao hakknda unlar sylemektedir: Tao her eyi
iine alr. Faaliyette bulunduu zaman daima botur. O, ne kadar derindir! Varlklarn atas
olduu zannediliyor. Biz onun keskinliini krletiyoruz, karkln zyoruz, aydnln
azaltyoruz ve tozlarn birletiriyoruz. O ne kadar saftr. Daima devam edecekmi gibidir.
Kimin olu olduunu bilmiyorum! Tanrdan nce meydana kt anlalyor. (Te-Tao
Ching, IV) Lao Tse, Tao hakknda yeterince bilgisinin olmadn ve ona ilikin bilgilerinde
Taoyu bulanklatrdn belirtmitir. Grlen o ki, Lao Tsenin emin olduu ey, Taonun
evrenin temel ilkesi olmas yannda, kltrel dnyay da belirlediidir.
Gk ve yer meydana gelmeden nce, kark ve tamam olan bir ey vard. Sessiz ve
biimsiz olarak duruyordu. Deimeden gidiyordu. Her yere eriiyordu ve hi tehlikeli
deildi. Her eyin anas (esas) olduunu zannediyorlard. Ben onun adnn Tao olduunu
bilmiyorum. Onun adna byk demek zorundaym. Byk olanlar geip gider, gidenler
uzaklar, uzakta olanlar geri dner. Bu sebeple Tao bykse, gk de byktr; toprak
bykse imparator da byktr denir. Bu evren iinde drt byk ey vardr, mparatorun
oturduu yer onlardan biridir. nsanlar kanunlar dnyadan rnek alarak yaparlar. Dnya
gkten, gk de Taodan alr. Tao kanunlarn bizzat kendisidir (Te-Tao Ching, XXV).
Tao ilkesi, evrenin yapsn ortaya koyduu gibi, kltrel dnyann da ona gre
biimlenmesi gerekmektedir. zellikle insann Taoya uygun yaamas, hayatn da evrensel
ilkeye gre dzenlenmesi gerektiini ortaya koymaktadr. in dncesinde en nemli
ilkelerden biri olan Yang ve Yin ilkesine gre evrenin ve kltrn ztlklar zerinden
kurulduu, evrensel dzenin bu ilkeler tarafndan tand kabul edilmektedir.
Blmn banda da belirtildii gibi, ilke, belli bir konuyu aklamak iin bavurulan
ya da benimsenen temeldir. Tanr ve ilk su gibi benimsenen ilk ilkeler balangta olan,
ncesi olmayan bir duruma iaret ederler. Yukarda sralan ilkeler, medeniyetlerin evren
tasavvurlarnda ikindirler. Bunlarn her biri, evren tasavvurunu aklamak iin
kullanlmlardr. Konu edinilen medeniyetlerin kullandklar ilkelere bakldnda, ilke
alanlarnn snrlarnn ounlukla snrlanmad grlmektedir. Evrenin yapsnn ilkeleri ile
ahlak ilkeleri i ie gemi bir ekildedirler. Dnemin evren tasavvurlarnda, evrenin kurulu
ilkesiyle insann yaama ilkeleri arasnda bir fark grlmemektedir. Btn bilgiler ayn
kkten, tanrsal bir kaynaktan gelmektedir. Organik bir yap olan evrenin yaama artlar,
insann yaama artlarn da belirlemektedir. nsan, katmanl evrenin orta katmannda
varln srdrmektedir. Dolaysyla, evrenin yasalarna baldr. Tanr, hem evrenin hem de
bilginin kayna olduundan, sz konusu bilgilerin tmnn dini bir anlayla sunulmasndan
dolay, alanlarn snrlarnn izilmesi glemektedir. zerinde durulan dnemlerde ise
alanlar birbirinden ayrma gereklilii zerinde hi durulmamtr.
Hint medeniyetinde grlen Rta, Atman, Maya ve Dharma gibi ilkeler, hem tanrlar,
hem evreni hem de insan aklamak iin kullanlan unsurlardr. nemli bir zellik tanrlarn
da bu ilkeler dorultusunda aklanmalardr. Bir bakma Hintliler iin ilk ilke, Brahma,
Vinu ya da Indra gibi tanrlar deil, adlar anlan ve anlmayan btn tanrlar da belirleyen
Rta, Atman, Maya, Karma, Dharma gibi unsurlardr. Tanrlar da, evren de, insan da ayn
198
ilkeler tarafndan oluturulmaktadr. Sz konusu ilkeler, evrende bulunan her eyi dolayl
yolla deil, her eyde ikin olduklarndan dorudan etkilemektedirler. Bunlarn bilincinde
olan insanlar, zellikle de bilgeler, ilkelere uygun yaayarak, ilkeyle btnlemek amacnda
olmaktadrlar.
in medeniyetinde grlen Yang ve Yin anlay 3 hem evrenin hem de kltrn
biimlenmesinde etkili olan ilkedirler. Arlkl olarak doal unsurlarn nasl gerekletiine
ilikin aklamalar ne karlmaktadr. Sz konusu ilkenin izgiler eklinde formle edilmesi,
ilke anlaynn derinletiinin nemli gstergeleri arasndadr. in dncesinde dier temel
ilke olan Tao, Tanrdan nce kabul edilmektedir. Taoya yklenilen zellikler arasnda dzen
ve yol olmas da onu ilke olarak tandklarn ve kullandklarn gstermektedir.
Konu edinilen medeniyetlerin hepsinde, ahlak bir ekilde kendini hissettirmektedir.
Smerlilerin Me adyla andklar ilkeler btn, sonsuza kadar ilemesi amacyla, her kozmik
varla ve kltrel grngye, onu yaratan tanr tarafndan hazrlanm planlar, atanan
kurallar ve dzenlemeler dizisidir (Kramer 2002, 156). Btnyle insanlarn toplumsal
yaplarn konu edinmektedir. erik asndan Me tableti, hukuk kurallar, iyilik ve dzene
ilikin verilerle doludur. erdii konular asndan bakldnda, toplumsal dzenin ahlaki
temellerine ilikin bir yap ortaya karmaktadr. Kramerin belirttii gibi, Smerler, iyilik ve
fazileti, kanun ve dzeni, adalet ve zgrl, dostluk ve doruluu, acma ve merhameti
nemsemilerdir. Onlar, ktlk ve yalanclktan, kanunsuzluk ve dzensizlikten, hakszlk ve
zulmden, gnahkrlk ve asilikten, gaddarlk ve acmaszlktan nefret etmilerdir (Kramer
1990, 86). Ahlak ve hukuk ilkesi olarak Menin Smer dnce hayatnda etkili olduu
sanlmaktadr.
Konu edinilen ilkelerin hepsi, ahlakllk temelinde ya da ahlak da ierecek biimde
ifade edilmi ve yorumlanmlardr. Smerlilerin, Msrn ller iin ne kard 42 kuraln
ok byk ksm ahlaki kurallara uymakla ilgilidir. lm sonras yarglamada yarglama
konusu ahlakllk olarak ne kmaktadr. Dnyadaki yaama tarzn belirleyen eyin ahlak
olduu ok belirgin bir ekilde vurgulanmtr. Hint dncesinde ikin olan ilkelerin her biri,
ahlakllk temelinde anlamlandrlmlardr. zellikle, Budist inann drt yce hakikat ile
drdnc hakikatte ikin olan erdemler ahlaki ilkelerdir. Ahlaki ilkeler, inli bilgelerin
toplum ve devletle ilgili grlerinde de ok ak bir ekilde grld gibi, Yahudilikteki
On Emir de ahlaki bir temele dayanmaktadr.
Yang ve Yin anlayyla ilgili olarak Evren balkl blme baklabilir.
199
Uygulamalar
200
Uygulama Sorular
1. lk ilkelerin toplumlara gre deimelerinin nedenleri nelerdir?
2. Ruh neden bir ilke olarak kabul edilmektedir?
3. Bitkiler ve hayvanlar leminin dayand ilke nedir?
4. lke nedir?
5. Hayatn ilkesi nedir?
201

lk medeniyetlerde ahlakla ilgili olarak ortaya kan tavr, bir var olu sorunu olarak
grlmtr. Bir yandan bireyin kkenini aklarken, bir yandan da te dnyasn kurtarmaya
almaktadr. te yandan, toplumun dzenini salamak da var olusal bir durum olarak
alglanm ve bu ekilde ifade edilmitir. Msrn lm sonras yarg sistemi, bireyin
kurtuluunu esas alrken, ayn zamanda, toplumsal dzene zarar verip vermediini
sorgulamaktadr. Me Tableti, toplumsal dzen iin gerekli grlmektedir. inli bilgelerin,
toplumsal dzenin iyilemesi ve adaletli bir hle gelmesinin, bireyin kendini erdemli hle
getirmesiyle mmkn olduu gr var olusal bir yaklama iaret etmektedir. Hint
dncesinin btnne hakim olan var olu sorunu, ahlakllkla kurtulua varlaca ilkesine
dayandrlmtr. Btn bunlar, ahlakn, ilk medeniyetlerde teorik olarak biimlendii ve
insann yaama ilkeleri ile kurtulu srecinin dayand ilke olduunu gstermektedir.
202
Blm Sorular
1) nsan aklamak iin aadakilerden hangisi tercih edilmelidir?
a) Beden
b) Akl
c) Ruh
d) Dil
e) Tarih
2) Her trden evrensel ilke insanlar da balamaktadr neden?
a) nsanlar aciz varlklar olduklar iin
b) lkeler oluturulurken insanlar gz nnde bulundurulduu iinr
c) lkeler insanlar tarafndan kefedildikleri iin
d) Evrensellik evrendeki her eyi ierdii iin
e) nsanlar evrendeki en deerli varlklar olduklar iin
3) Toplumu biimlendiren ilke aadakilerden hangisidir?
a) Hukuk
b) ktisat
c) Devlet
d) Din
e) Eitim
4) lkenin gcn aadakilerden hangisi aklamaktadr?
a) Aklama deeri
b) Genel geerlii
c) Evrensellii
d) Tanrsall
e) lke olarak tanmlanp benimsenmi olmas
203
5) Bir ilke olarak ruh aadakilerden hangisini aklamaktadr?

a) Evreni
b) Maddeyi
c) Tanry
d) Canll ve sreklilii
e) nsan
6) lk medeniyetlerde gelitirilen ilkeler hangi sorunlar aklamaktadrlar?
7) Farkl medeniyetlerde farkl ilkelerin olmas bir eliki oluturmakta mdr?
8) lke ne anlama gelmektedir ve ne tr zellikler iermektedir?
9) Metinde konu edinilen ilkeler felsefi adan nasl eletirilirler?
10) nsann var oluunun aklanmasnda ilkelerin rol nedir?
Cevaplar:
1)b,
2)d,
3)c,
4)e,
5)d
204
12. BLG ANLAYII
205

1. Bilgi nasl olumaktadr?
2. Var oluunu srdren her canl trnn bilgi rettikleri sylenebilir mi?
3. Bilgi akln bir rnyse akln akl hakkndaki bilgisi nereden gelmektedir?
4. Bir bilgi tr olan sanal bilginin kantlanabilirlii mmkn mdr?
5. nsanlarn bilgi retiminin durmu olmas ne almama gelir?
206

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Kabile kltrlerinde ve eski

a medeniyetlerindeki bilgi
anlaylarn kavramak
Okumak, sorgulamak,
Bilginin gvenilirlii
anlayn kavramak
Okumak, sorgulamak,
Bilgi trlerinin farkllklarn

anlamak
Okumak, sorgulamak,
207
Anahtar Kavramlar
Bilgi
Akl
Ruh
Kltr
Efsane
Dil
Kken
lk ata
Denetlenebilirlik
Deneme yanlma
Hakikat
208
Giri
Bilgi, akln doa, kavramsal dnya ve insann kendisi hakknda oluturduu yarglarn
sistematik btndr. Sz konusu btnlk, evreni de kapsayan kltrel yapy iermektedir.
Bilginin temel birimi olan yarg, bir konu hakknda dnce bildirimidir. Her konu hakknda
saysz yarglar olumas gerektiinden, beslenme, gvenlik, tehlike, su, souk, evlilik, kadn,
insan, silah, mutluluk gibi saysz konulara ilikin yarglar, konulara ilikin bilgi bekleri
oluturmaktadrlar. Her bilgi bei, konu ortaklklar ve ilikileri dorultusunda snflar
oluturmaktadr. Snflar bir araya getiren ilkeler ve ilkelerin dayand ilk ilke ya da ilk
ilkeler evren tasavvurunun olumasn salamaktadrlar. Evren tasavvuru, bilgilerden olumu
bir aa benzemektedir. Baka bir deyile, insan olmak, bilgi evrenine domak ve bilgi
evreninin kurallarna gre byyp yaamaktr.
Evren tasavvurunda ok eitli konular yer aldndan bilgi evreni eitli bilgi
trlerinden olumaktadr. Konu, bilginin trn bildirmektedir. nsana ilikin bilgilerle
beslenmeye ilikin bilgiler, konularn zelliklerinden dolay farkldrlar. Bilgi bekleri
arasndaki farkllklarn genellikle bir hiyerari oluturduklar kabul edilmektedir. rnein
Hint dncesinin nemli kaynaklarndan biri olan Upaniadlarn Mundaka Upaniad
blmnde bilgi ikiye ayrlmtr. ki bilgi trnden stn olan, en kesin varl, yani kiinin
z varl olan bene dair bilgidir. kincil olan ise, iyi ve ktye, doru ve yanla, adak
sunmaya, dile yani umumiyetle fen ve sanatlar ismi verilen her eye dair bilgidir. stn olan
bilgi, ahlaki fiillerin iyilik ve ktlnden etkilenmeyen yksek ruh veya nefstir. Dieri ise,
fani nefs, yani kiinin ahlak ve maddi tezahr olan civadr (Raju 2002, 89). Mundaka
Upaniadta yle denmektedir: Biri yksek ve dieri alak olmak zer iki tr bilgi vard.
Dk olanlar Rigveda, Yacur veda, Sama veda, Atarva-veda, ses, ayin, dil, kk, vezin, ve
gk ilimleridir. Yksek bilgi ise, yklmayan (ebedi varl) bilmeyi salayan bilgidir. Akl
sahipleri yksek bilgiyle, kimin idrak edilemez, kavranlmaz olduunu, kimin baka herhangi
bir eyin soyundan gelmediini, kimin renk, gz, kulak, el ve ayaktan azade bulunduunu
bilirler; ebedi, byk, her eye nfuz eden, girift, yklmayan ve her eyin menei olan (akt.
Raju 2002, 89; Mundaka Upaniad 2008, 263). Yksek olann bilgisi, mutlak olan yani
hakikati temsil ettii aka grlmektedir. Benzer hiyerarik snflamalar felsefede de
yaplmtr.
Bilginin amac, insan olmaktan kaynaklanan ihtiyalar gvenli bir ekilde yerine
getirmek, ortaya kan sorunlar zerek insann var oluunun srekliliini salamaktr.
Bilginin amac bu ekilde belirlenirken, onun iinde bulunan farkl bilgi trlerini hiyerarik
bir tarzda snflamak doru deildir. Bu konuda Frankfortun yapt tespitler nemlidir. Ona
gre Eski ada birbirleriyle ilikili iki nemli olgu ortaya kmtr; 1- Bilimsel (disipline
edilmemi) olmamakla birlikte hakikatin aratrlmas, gelime iin gerekli olan snrsz
imknlar speklasyonlarla kurmulardr. 2-Doann gerekliiyle insann gereklii
birbirlerinden ayrlmamlardr (Frankford 1957, 5). Onlar, insan daima toplumun bir paras
ve toplumu da doann bir paras olarak grmlerdir. Toplum ve insan, kozmik glere
dayanmaktadr. Onlar, doa ve insan birbirinin rakibi olanak grmediklerinden, farkl
dnme modlarna sahip deillerdir (Frankford 1957, 5). Bu anlay farkl bilgi trlerinin
209
olumasn engellemitir. Bununla birlikte alan farkllklar bilgi yaplanmasnda etkili

olmulardr. Bitkilerin gzlenmesiyle elde edilen bilgiler ve ilkeler, inanlar ya da byyle
ilgili bilgilerden farkldr. Sz konusu farkllklar gz nne alnarak, bilgi, denetlenebilir
bilgiler ve hakikat anlaylar eklinde ikiye ayrlabilir. Denetlenebilir olanlar, gzlem ve
deneme-yanlma yntemiyle elde edilen bilgilerdir. Hakikat anlaylar, genellikle inanlar ile
onlarn dayandklar ilkeler erevesinde efsane tarzyla anlatlanlardr. Aada evren
tasavvurunu oluturan bilgilerin yapsnn nasl olduu zerinde durulmaktadr.
210
12.1. Denetlenebilir Bilgiler

nsanlama srecinin, kltrlemeyle gerekletii ilk blmde ele alnmtr.
Kltrleme, zorunlu ihtiyalarla ilgili alet retmek, bunlarn yapm ve kullanmn sonraki
nesillere aktarmakla mmkn olmutur. retilen her trden nesnenin bilgisinin, zorunlu
ihtiyalarla dorudan ilgili olduu sylenebilir. Zorunlu bilgilerin nasl olutuuna ilikin
dnceleri temellendirmek iin, genellikle, 20.yzyln ilk yarsna kadar varlklarn devam
ettiren ve insann en eski yaama tarzlarn srdrdkleri kabul edilen kabile (ilkel)
zelliklerini koruyan topluluklar gzlenmitir. nsanln bilinen en eski yaama tarzlarn
srdrdkleri iin onlarn bilgi hakkndaki anlaylar nemlidir.
Kabile insanlarnda grlen doaya mdahale etme ve doadaki dzenin srmesi iin
gerekli eylemleri yerine getirme abas da bilgi anlaynda etkili olmutur. T. H. Gasterin
bildirdii gibi, ilkel topluluun bak asndan yaam, beikten mezara kadar bir ilerleme
olmaktan ok, her yl ya da belli dnemlerde yenilenen bir dizi antlamadr. Bunun en iyi
rnei de mevsimlerin her yl yeniden devretmesidir. Ama yenilenme, yce Tanrnn
iyiliinin ya da kendiliinden ileyen bir doa yasasnn etkisiyle olmaz; ilkel insanda byle
bir kavram yoktur. Tersine, bu uurda savamak ve bunu insanlarn ortak abalaryla
kazanmak gerekir. Buna gre, btn toplumun ortak onay ve katlmyla, dnemsel olarak
yerine getirildiinde, yaamn ve dirimselliin gereksindii yenilenmeyi, yeniden domay
salayacak dzenli etkinlikler program belirlenir. Bu program mevsimsel trenlerin kalbn
oluturur (Gaster 2000, 23). Doa dzeninin sreklilii iin gerekli abay gsterme
kararll, dnemin bilgi anlaylarn biimlendirmi ve derinlemesini salamtr.
Antropolog Malinowski, saha aratrmalarn da gz nnde bulundurarak yerli insanlarn
(ilkel kabile insan) bilgi konusunda ne dndkleri zerinde durmutur.
12.2. Efsane Temelli Bilgiler

Teorik bilgi, felsefeyle zellikle de Aristotelesle birlikte nem kazanmtr.
Aristoteles, teorik bilginin zorunlu ihtiyalar karlamak iin olmadn, bu bilgi trnde
amacn sadece bilmek olduunu, pratik olanlardan daha deerli olduunu ileri srmtr
(Metafizik 1985, 982 b10-25). Bu gr modern dnemde de felsefe ile bilim evrelerinde ok
taraftar bulmutur. Burada ilk medeniyetlerde teorik bilginin karl olarak kullanlan
hakikatlerin, zerinde durulan dnemde nasl anlald ve nasl kullanld ele alnmaktadr.
Felsefe ve bilimin kullanld dnem ve blgeler dnda kalan dnemlerde, teorik
temellendirmeler efsane anlaynn merkezde olduu bilgelikle yaplmtr. Bilgeliin bilgi
anlay, efsane ve zanaat temeline oturmaktadr. Aada, efsanenin bilgi asndan nasl bir
yapya sahip olduu zerinde durulmaktadr.
Efsaneler zerinde alan, felsefeci, antropolog, sosyolog ve dinler tarihilerine
bakldnda, efsanelerin zellikleri olarak sunduklar nitelikler, evren tasavvurunun ya temel
balklarna iaret etmektedirler ya da ayrntlarn dile getirmektedirler. Malinowskiye gre,
efsaneler, kutsal saylan ayinlerde, trenlerde ve sosyal dzen iinde cisimlemilerdir. lkel
kltrn temel ve aktif bir parasn oluturmu zel bir yk trdr. Yerliler iin ykler,
211
daha ok, eski, byk ve nemli bir gerein anlatlmas anlamn tar. Bu gerek araclyla
da bugnk hayat, insanln yazgs ve etkinlikleri belirleniyor. Bunun bilinmesi insann
ayinsel ve ahlak eylemlerini ynlendirdii gibi, bunlarn yerine getirilmesini de istemektedir
(Malinowski 1990b, 95). Yerliler asndan efsane, anlatlan bir yk deil, yaayan bir
gerekliktir. Efsane, eski zamanlarda gemi ve o zamandan beri de dnyay ve insann
yazgsn srekli etkileyen canl bir gerekliktir (Malinowski 1990b, 87). Efsane temelli
kltrlerin temel karakteri efsane olduundan, efsanede dile getirilen her eyin gerek
olduuna inanlmtr. Ancak Malinowski buna itiraz ederek, efsanelerin, bilimdeki
aklamalar gibi bir aklama kaygsnn olmadn belirtmitir. nk efsanede anlatlan her
ey, ak ve seik olduundan, onlar hakknda bir aklamaya gerek duyulmaz.
Eliadeye gre, efsane (mit) kutsal bir yky anlatr. En eski zamanda, "balangta",
masallara zg zamanda olup bitmi bir olaydr anlatlan. Bir baka deyile efsane, doast
varlklarn baarlar sayesinde, ister eksiksiz olarak btn gereklik, yani kozmos olsun,
isterse onun yalnzca bir paras (szgelimi bir ada, bir tr bitki, bir insan davran, bir
kurum) olsun, bir gerekliin nasl yaama getiini anlatr. Demek ki efsane, her zaman bir
"yaratl"n yksdr; bir eyin nasl yaratld ve nasl var olmaya baladnn anlatsdr.
Efsane ancak gerekten olup bitmi, tam anlamyla ortaya km olan eyden sz eder.
Efsanelerdeki kiiler, doast varlklardr. zellikle "balang"taki o esiz zamanda
yaptklar eylerle tannrlar. Demek ki efsaneler, onlarn zamanda yaratc etkinliini ortaya
koyar ve yaptklarnn kutsalln (ya da yalnzca "doast" olma zelliini) gzler nne
serer. Sonu olarak, efsaneler, kutsal (ya da doast) olan eyin, dnyaya eitli, kimi zaman
da heyecan verici akmlarn betimlerler. te dnyay gerek anlamda kuran ve onu bugn
iinde bulunduu duruma getiren de kutsaln bu akndr (Eliade 1993, 13). Efsaneler
gerekliin yani evrenin kuruluunu anlattklarndan, hem bilgi vermektedirler hem de
yntem olarak kullanlmaktadrlar.
Efsanelerin kayna, insann kltrel var oluunu temellendirmek iin gerekli olan
teorik bak asdr. nsann kendini ve evresini anlamlandrmada kulland yntem olarak
efsane, akln temel yaplar arasnda yer alr. Akln alma tarznda belirleyici olan neden
aratrmas, efsane temelli kltrlerde kken aratrmas eklinde ortaya kmtr. Efsanelerin
hem yapsn hem de konusunu belirleyen kken sorunu, nedenselliin bir tr olarak
deerlendirilebilir. Dolaysyla efsaneleri, akln genelletirici ilk rnleri olarak grmek
mmkndr.
Kltrn her trl unsurunu kendilerine konu yapan ve ortaya kan entelektel
sorunlar zmekle ykml olan efsaneler, ele aldklar konulara gre snflandrlmlardr.
Efsaneler, destan, masal gibi konular da iinde bulundururlar. Malinowski, anlatlan ykleri
grupta toplamtr; 1- Mevsimlik masallar. 2- Olaanst bir gereklikle kar karya
gelmekten domu efsaneler. 3- Ayin, tren ya da toplumsal veya ahlak kurallar savunma
durumlarnda, ya, gereklik ve kutsallk durumlarnda grev yklenen efsaneler (Malinowski
1990 b, 94). Kirk, efsaneleri bekte toplamtr: 1- Hikyeler ve elendirici olanlar; 2Kurumlar yenileyen, onlara grev kazandran ve onlar merulatranlar; 3- Speklatif ve
212
aklayc olanlar (Kirk l975, 254). kinci tr efsaneler, tarih ilevi grrken, nc tr
efsaneler, evrenin yaratl, insann ortaya k gibi kken sorunlarn ele alrlar.
Duraan olmayan efsaneler, toplumun entelektel ihtiyalarn karlamakla ykml
olduklarndan, sorunlara bal olarak deiir ya da yenilenirler. Ancak btn entelektel
ihtiyalar karlamakla grevlidirler. Lvi-Straussun dedii gibi, sorunlarn durmadan
deimesi ve eitlenmesi, efsaneleri de eitlendirmi ve zenginletirmitir (Lvi-Strauss
l972, 206). Bu yaplaryla birlikte, btn dnce alann kaplamlardr.
Efsanelerin dnce dnyasnda gl bir konuma sahip olmasnn iki nedeni vardr:
lki, akln anlamlandrma arac olarak efsanenin kullanlmasdr. kincisi, evren tasavvurunun
efsane temelli bir anlayla aklanmasdr. Bu iki unsur, efsaneleri hayatn ayrlmaz bir
paras hline getirmilerdir. Efsanelerin insan zerindeki etkisini Campbell yle dile
getirmitir: nsan, genel efsanev kaltmlarn dzenlemesi olmadan evrendeki yaamn
srdremez. Gerekten yaamn doluluu, mantksal dncesiyle deil, yerel mitolojinin
derinlii ve geniliiyle dorudan orantl olarak ortaya kar (Camphell 1992b, 12). Kirke
gre, efsaneler ait olduklar toplumun, yaad evrenin, bitkilerin, kayalklarn, maaralarn,
dalarn, rmaklarn, kurumlarn, insanlarn, ibadetlerin, geleneklerin, isimlerin, ortaya kma
ekillerini ve fonksiyonlarn, nedenleriyle birlikte ele alp aklarlar (Kirk l975, 257).
Cassirere gre efsaneler, insan dnyasn ylesine sarmtr ki, toplumu ilgilendiren doal
olaylar dahil, kltr dnyasndaki her olup biten, bir efsane yorumuna uyar, yahut byle bir
yorum ister (Cassirer l980, 76). Cavandishe gre, efsaneler, toplum, insan, Tanr, dnyann
kaderi, tarih ve doa hakknda hayal gcne dayal gelenekler olsalar da, toplumlar
kendilerine ait efsanelerde, gemiteki gerekliklere ilikin ok nemli ipular bulurlar
(Cavandish 1982, 8). Efsaneler, btn dnyada akrabalk kurumlarn, evlilik geleneklerini,
ziraat, kurban sunma yntemini, idarecilerin yetkisini, toplumun ok saydaki zelliini
tasvir ve tasdik ederken, ortaya kma nedenlerini de aklarlar (Cavandish 1982, 8).
Efsanelerin yklendikleri zellikler, dnce yapsnn genel erevesini de
belirlemektedirler.
Eliadeye gre efsane, bir tr hikye ya da hayal kurgu olarak kabul edilmemelidir.
nk, konu edindikleri eyler, gerektirler; dolaysyla gereklie ilikin bilgi verirler.
Kutsal bir yk olarak kabul edilen efsane gerektir; nk her zaman gerekliklere
bavurur. Kozmogoni efsanesi gerektir; nk dnyann varl bunu kantlamaktadr;
lmn kkeni efsanesi de "gerek"tir, nk insann lmll bunu kantlamaktadr
(Eliade 1993, 13). Efsaneleri bilmek demek, nesnelerin kkenindeki srr renmek demektir.
Bir baka deyile, yalnzca nesnelerin nasl var olma aamasna geldiini deil, ayn zamanda,
ortadan kaybolduklarnda nerede bulunacaklar ve nasl yeniden ortaya kabilecekleri de
efsaneler tarafndan retilir (Eliade 1993, 18-19). Eliade, eski toplumlarda efsanelerin
grevlerini belirlerken zelliklerini de maddeler hlinde vermitir. 1-Efsane doast
varlklarn eylemlerinin yksn oluturur; 2- Bu yk, kesinlikle gerek (nk gereklerle
ilgilidir) ve kutsal (nk doast varlklar tarafndan yaratlmtr) olarak kabul edilir; 3Efsane her zaman iin bir yaratlla ilgilidir, bir eyin yaama nasl getiini, ya da bir
davrann, bir kurumun, bir alma biiminin nasl yaratlm olduunu anlatr; ite bu
213
nedenle de, efsaneler insana zg her anlaml eylemin rnek tiplerini olutururlar; 4- nsan
efsaneyi bilmekle nesnelerin kkn de bilir, bu nedenle de, nesnelere egemen olmay ve
onlar istedii gibi ynlendirip kullanmay baarabilir; 5- nsan, efsaneyi, yeniden anmsatlan
ve yeniden gerekleme aamasna getirilen olaylarn kutsal, coku verici gcnn etkisine
girmek anlamnda yaar (Eliade 1993, 23). Sralanan zellikler, efsanelerin bilgi verme
unsurlar olarak ne ktklarn gstermektedir.
Efsaneler, gerekliin bilinmesi, temellendirilmesi ve retilmesindeki esas unsurdur.
Bilgelik temelli anlayta gereklik, evren tasavvuru erevesinde efsanenin anlattdr.
Kltrel yapnn iindeki btn unsurlar gereklikler olarak ne kmaktadr. Bununla birlikte
esas olan ey, evrenin olumas, insann kkeni, lm ve Tanrnn nitelikleri nde gelen
gereklik alanlardrlar.
214
Uygulamalar
215
Uygulama Sorular
1. nsan olmann en nemli gstergesinin bilgi retimi olmasnn nedeni nedir?
2. Bilgi trleri toplumlara gre deiir mi?
3. Bilgi retiminden sorumlu kiilerin banda kimler gelmektedir, neden?
4. Tarihsel srete bilgi anlaylarn deitiren yaklamlar nelerdir?
5. Dnce retimi ile bilgi arasnda ne trden ilikiler vardr?
216

Bilgelik erevesinde gelitirilen bilgi anlay, efsane temelli bir aklamay merkeze
almaktadr. Ortaya kan veriler, varlk ve bilgi sorunlarn btnlkl bir ekilde
temellendirmeye alldn gstermektedir. ncelikle, efsanelerin gereklii anlatan dnce
formlar olduu ne kmaktadr. Gerekliin ne olduu ve nasl bilinecei belirgindir. te
yandan, z ve grn sorunlar, bilgelik temelli bilgi anlaynda da belirgin bir ekilde
incelenmitir. Kkende olann, z ve gereklik olarak anlatlmas, sre iinde ortaya kan
unsurlarn grne tekabl ettikleri aktr. Grnn deersiz, z olann kkendeki
gerekliinden hasl olduu gr, insanlk tarihinde her zaman gl bir yere sahip olmutur.
Platonun idealar retisiyle hatrlama temelli bilgi anlay, bilgelik temelli bilgiyi aklamada
ok iyi bir model oluturmaktadr
Bilgeliklerde teorik temellendirme, efsane temelli aklama ile kken sorunlar
erevesinde gereklemektedir. Efsaneye yklenilen anlamlar, kken, doruluk, gvenilirlik
gibi bilginin zellikleri asndan ihtiya duyulan btn verileri iermektedir. Bu bilgi
anlaynn genel erevesini grebilmek iin, sz konusu bilginin oluturulmasnda nasl bir
yntem uygulandn grmek gerekir.
217
Blm Sorular
1) Bilgi retimi aadakilerden hangisiyle gerekletirilmektedir?
a) Dil
b) Ruh
c) Nesne
d) Akl
e) nsan
2) Bilginin hakikat olmas neden ok nemsenmitir?
a) Bilme merakndan
b) Dinin yapsndan
c) Felsefenin ortaya kmasndan
d) Bilgi trlerinin okluundan
e) nsann var oluunun srekliliinin gvencesi olmasndan
3) Bilgi trleri neye gre belirlenmitir?
a) e yararll
b) nan sistemine gre
c) retme becerisine gre
d) Bilimselliine gre
e) Bycnn isteine gre
4) Aadaki rneklerden hangisi hakikat tr bilgiye karlk gelmektedir?
a) Byclere gre ilk bilgi hayvan atalar tarafndan retilmitir.
b) Hkmdarlarn baarlar anslarna baldr.
c) Evren Tanr tarafndan yaratlmtr.
d) Sulanan bitkiler verimli olurlar
e) Tarih gerekleri anlatr.
218
5) Aadakilerden hangisi hakikati bildirmektedir?

a) Efsane
b) Byc
c) nsan
d) Tarih
e) Zanaatkr
6) Bilgilerin snflandrmas hangi ilkelere gre yaplabilmektedir?
7) Bilginin gvenilirlii nasl salanabilmektedir?
8) Hakikat kavram hangi balamlarda aklanabilmektedir?
9) Bilgi retme sreci nasl ilemektedir?
10) Bilgelik bilgi balamnda nasl aklanmaktadr?
Cevaplar:
1)d,
2)e,
3)b,
4)c,
5)a
219
13. YNTEM DNCES
220

13.1. Gzlem
13.2. Snflama
13.3. Deneme - Yanlma
13.4. By
13.5. Kahinlik
221

1. Yntem ile akln alma tarz arasndaki iliki nasldr?
2. Yntem ile dnce retimi arasndaki ilikiler hangi kavramlarla aklanmaldr?
3. Efsaneyi en gl yntem olarak sunmak iin hangi gerekeler kullanlmaldr?
4. Bilimsel bilginin baars yntemi nemsemediindendir nermesine hangi
gerekelerle kar klmaldr?
5. Felsefe yntemle ilikisi olmayan bir dnce tarzdr yargs nasl
temellendirilmelidir?
222

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Yntem ile bilgi arasndaki

ilikileri grmek
Okumak, sorgulamak,
Akl, dnce, bilgi ve

yntem balantlarn
kavramak
Okumak, sorgulamak,
Eski ada kullanlan

yntem unsurlarn tanmak
Okumak, sorgulamak,
223
Anahtar Kavramlar
Yntem
Bilgi
Gzlem
Snflama
Deneme - Yanlma
By
Kehanet
Efsane
Akl
Akl yrtme
Dnce
Dnce retimi
224
Giri
Bilginin oluturulmas, doruluu ve gvenilir bir ekilde kullanlmas, yntem sorunu
olarak grlmektedir. Kabile toplumlarnn gelitirdii efsane temelli bilgi ile zanaatlar
araclyla oluan bilgi, dnce yapsnn snrlarn nemli lde amtr. Yntem
unsurlar incelendiinde bilgi anlaynn oturduu temeller daha iyi anlalmaktadr. Akln
rn olan dncenin nasl gerekletiini anlamak iin, akln alma ynetimi olarak
tanmlanan mantn zellikleri zerinde durmak gerekir. Mantn yaps, dncenin
dayand ilkeleri gstermesi yannda, bilginin kaynaklarn da ortaya koymaktadr. Akln
alma tarz, mant; mantn bir konu hakknda altrlmas dnceyi; dncenin ifade
edilmesi bilgiyi ortaya koymaktadr Bilginin ie dntrlmesi de kltr oluturmaktadr.
Bu sre, insann, insan olarak var oluunu gerekletirir.
225
13.1.Gzlem
Gzlem, doal ortamda bir olayn aamalarn tespit etmekle balamtr. Dikkate konu
olan olayn doal seyrinin nasl olduunun tespiti, ayn olay hakknda gvenilir bilgi sahibi
olmaktr. Bir aacn ne zaman yaprak aaca, ne zaman iek verecei, iein ne zaman
meyveye dnecei, meyvenin ne zaman yenilebilir hle gelecei gzlemler ve tecrbelerle
bilinmektedir. Hangi bulutlarn ya getirdii, hangilerinin getirmedii, hangi hayvann
tehlikeli hangisinin yenilebilir olduu hakkndaki bilgiler gzleme dayanmaktadr. Gzlem,
doann tannmasnda en nemli yntemdir. Gzlemlerin ne seviyede yapld,
evrelerindeki unsurlarn snflanmasyla grlmektedir.
Kimi kabileler evrelerindeki bitkiler ve hayvanlar yararl ve zararl olarak ilkin iki
ana bee ayrm, daha sonra yararl olanlarn geni ve ayrntl bir dkm yaplmtr.
Yararsz olanlar ku, kt ot gibi genel adlar altnda toplanmlardr. Kabile topluluklar,
gereksinmeleri iine girmeyen konulara gsterilen ilgileri de yadrgamlardr (Lvi-Strauss
1984, 23-24). Snflama yeteneklerinin, dnyann eitli yerlerinden alnan rneklerle her
kltrde ikin olduu ortaya konmutur. Filipinlerde yaayan Hanunoolarn evrelerindeki
bitkilerle ne kadar ili dl olduklar, bitkilerin %93n adlandrp snflandrmalar
gstermitir. Blgedeki hayvanlara da ilgilerinin byk olduu grlmtr. Kular 75 bee
ayrmlardr. 12 eit ylan, 60 balk tipi, bir dzineden fazla su kabuklusunu
adlandrmlardr. Binlerce bcek ayr ayr adlandrlm ve 108 bekte toplanmtr.
Bunlardan 13 karncalar iermektedir. Hanunoolar toplam olarak 461 hayvan tipi
belirlemilerdir (Lvi-Strauss 1984, 26). Doa gzlemlerinin ortaya kard snflamalar,
yaama alanna ilikin bilgileri artrd gibi, doa hakkndaki bilgilerin de artmas ve
dzenlenmesini salamtr.
lkel kabul edilen insanlar, bir otu tarmsal bir bitkiye dntrm, vahi bir hayvan
evcilletirmi, bitki ya da hayvanda balangta hi bulunmayan ya da zar zor hissedilen
besinsel ya da teknolojik zellikleri bulup karmtr. abucak ufalanp toz olan ya da
atlayan, deiken bir kilden su szdrmayan, salam bir anak yapmak iin eitli
denemelerde bulunulmutur. Sudan yoksunken bitki yetitirmeyi, zehirli tohum ya da kkleri
yiyecee dntrmeyi baarm, zehri, avda, savata, kuttrenlerinde kullanmtr. Bunlar
gerekletirmek iin ou zaman uzun ve karmak olan teknikleri gelitirmitir. Yaamas
iin gerekli nesneleri yaratma sreci, bilimsel bir anlay, srekli ve her zaman uyank merak,
srf bilme hazzn tatmaya ynelik bilme isteini gerektirmitir. nk bu gzlem ve
deneylerin ancak kk bir blm hemen kullanlabilecek pratik sonular verebilmitir
(Lvi-Strauss 1984, 38). zellikle, dokuma, anak-mlek, demircilik, inaat gibi alanlarda
gzlemin deneme- yanlmann bir paras olduu, alanlara ilikin bilgi retiminin giderek
glenmesi gstermektedir.
226
13.2.Snflama
Dnme srecinde temel unsurlardan biri snflamadr. Akln dzenli ve anlaml
rnler ortaya koymas iin, kulland malzemenin tanmlanmas ve bu anlamda da
snflanmas gerekmektedir. Snflamayla birlikte, her nesne anlam kazanmaktadr. Dnce
srecinde ilk ilem olan anlamlandrma ve adlandrmayla birlikte snflama da yer alr. nk,
anlamlandrma, anlamlandrlacak nesnenin bir zelliine dayanacaktr. Anlam veren zellik
adlandrmada da etkilidir. Dnce srecinde yer alan unsurlarn hangisinin nce, hangisinin
sonra olduunu belirlemek imknsz olduundan, bu unsurlarn ncelii sonral zerinde
durmak istemiyoruz. Esas olan dncenin retiminde ilgili her unsurun yer almasdr. Bu
balamda snflamaya bakldnda, snflama dncenin temel unsurlarndan biri
olduundan, snflama akln bir kategorisi olarak i grmektedir.
Dnce retiminin, bildiimiz ilk formlar olarak kabul edilen efsanelerde ortaya
kan dnme biimi (lkel dnce) zellikleri asndan ele alndnda, unlarla
karlalmaktadr: lkin, gndelik hayata ve doann kendileriyle ilgili ksmlarnda, snflama
ilkelerine tam uyulduu grlmektedir. Ayrca toplumsal hiyerari, soy ktkleri, akrabalk
balar, ok iyi bir ekilde adlandrlm ve snflandrlmtr. Dncelerin oluturulmasnda
doa arlkl bir yere sahip olduundan, doa hakkndaki dncelerin dayand
snflamalarn ok dikkatli gzlemlere dayandrld, antropologlar tarafndan ortaya
konmutur (Lvi-Strauss 1984, 23-24, 26, 27-28, 61, 77). Snflama, doadaki dzenlilik ve
sreklilik ilkesini esas alr. Bu anlay, bilimin temel aksiyomu olarak kabul edilmitir.
Doadan elde edilen malzeme doada olduu varsaylan dzene bal olarak snflandrlr ve
snflarn birbirleriyle ilikisi kurularak alana ilikin bir dnce retilmi olur. Levi-Strauss,
Simpsondan aktard u gre katlmaktadr: Snflama da bir dzen kurmak iin
yapldndan, snflama ile bilim teorisi eanlaml ifadeler olarak deerlendirilebilir (LviStrauss 1984, 33). Lvi-Straussun bu dnceleri, yerlilerin snflamayla yapt ilerin
nemini de gstermektedir. Gelimi bir snflama kullanlarak ortaya konulan dncelerin,
modern insannkinden zce farkl olduunu iddia etmek, ciddi bir yanll ve n yargy
gsterir.
13.3.Deneme - Yanlma
Deneme - yanlma, kltrel dnyada hayat srdrebilmek iin gerekli ara ve
gerelerin yaplmasnda uygulanan yntemdir. Amaca en uygun hle getirinceye kadar aleti
gelitirmek, dntrmek, yeniden yapmak gibi faaliyetler, bu yntemin temel zellikleridir.
Bu yntemin en nemli zelliklerinden biri de rnn amaca uygun olup olmamasnn
denetlenebilmesidir. Zanaatlarn kulland deneme - yanlma ynteminde ama, rnn
ilevsellii ve gvenilirliidir. Eer rn yeterince gvenilir deilse, iin aksamasndan
kullancnn hayatnn tehlikeye girmesine kadar ok eitli sorunlar yaanmaktadr. Ev
yapmak iin duvar rmesini bilmek gerekir. Duvar rmeyi renmek iin, duvar ustasnn
yannda rak olarak allmaldr. raklk, bir yandan gzlem yapmaya balamak, bir
yandan da denemelerin iinde bulunmak anlamna gelmektedir.
227
Zorunlu ihtiyalar bilgisinin ustas olan zanaatkr, ihtiyalarn gvenilirliini

salayabilmek iin, kulland malzemenin zelliklerini ok iyi tanmas gerekir. Malzemeyi
tanmak, onun zelliklerini kavramak ve bu zellikleri bilgiletirmektir. mlek yapmak iin,
kil ile suyun hangi oranlarda katlacann bilinmesi gerekir. Kilin suyla kartrlmas ve
mlek hamuru olarak hazrlanmas ve mlein retilmesi, kilin ve suyun zelliklerini
tanma srecidir. Urat unsurlar tandka onlar hakkndaki bilgeleri artmaktadr.
Zanaatkr, rnlerini ve retim tarzn, gzlem ve deneme-yanlma yntemleriyle
gerekletirmektedir. Gvenilir yntemlerle retilenler, medeniyetlerin olumasn ve
insanln var oluunu srdrmesini salamtr.
13.4.By
By, genelin anlamad kurallar kullanarak, allmadk sonular elde etme
becerisidir. Byde esas olan, Tanr ya da ruhlar yardmyla ve kendi olaanst zeliklerini
kullanarak bir sorunu zmektir. rnein, bir hastal iyiletirmek iin yaplan by,
tedavide yardmc olacak ruhlar armak, kullanaca bitkilerin ruhlaryla konumak, kutsal
danslar yapmak, hazrlad ilalar hastaya tatbik etmekten olumaktadr. By, tanrsal ve
doal srlarn bilgisiyle bireyin ve toplumun sorunlarn zmektir. By, bilgeliin zm
retme yntemlerinden biri olmutur.
Bynn ilkeleri, evren anlay iinde anlam kazanmaktadr. Organik ya da animist
evren anlaynda her ey canldr ve canllar arasnda geililik vardr. Baka bir deyile her
varlk, by yoluyla bir dierine dnebilmektedir. Byclerin, hayvanlar, bitkiler, kayalar,
sular, ruhlar, cinler, tanrlarla iliki kurabilmesinin art, organik evren anlaynda ikin olan
dnebilme durumudur. Bu ii de en iyi bycler yapabilmektedirler.
Maussa gre, by, hekimlik, berberlik, demircilik, obanlk, mezarclk veya
aktrlk gibi baz mesleklerin icrasna balandnda, bysel g ve yetkiler bireylere deil
de kurumlara atfedilmektedir. Btn hekimler, obanlar, demirciler potansiyel olarak
bycdrler. Hekimler bycdrler, nk zanaatlar byyle karm durumdadr ve her
halkrda gizemli ve olaand grnecek derecede teknik bir zanaattr. Berberler byc
olarak grlrler; nk by korkusu nedeniyle dzenli olarak kesilen ya da gizlenen beden
artklaryla temas ederler. Maden zerindeki etkilerinden dolay demirciler de bycdrler
(Mauss 2005,78). Zanaatlarla by arasndaki sk balant, bynn zanaatlarn yaplmasnda
yntemlerden biri olarak grev yapmasyla ilgilidir.
Malinowskiye gre by, her zaman, insan eilimlerle, ihtiyalarla ve etkinliklerle
sk skya balantl belli bir hedefi olmas dolaysyla bilime akrabadr. By sanat pratik
hedefleri gerekletirmeye ynelmitir. Dier sanatlar ve hnerler gibi o da, teori denebilecek,
batan belirtilen ve bycnn uyduu ilkeler sistematiine oturtulmaktadr. Gerek bilim,
gerekse by zel teknikler gelitirirler. By, dier sanatlarda da olduu gibi, yapm olduu
eyi hi olmam klabilir ya da verdii zararlar dzeltebilir. Gerekten de byde, ak'la
karann niceliksel edeerlii, herhangi bir pratik sanat ya da ustalkta olabileceinden ok
daha kesindir. Bununla birlikte, by gcnn etkisi de kar byyle tam olarak yok
edilebilmektedir. Bunlar, byyle bilim arasnda belli benzerliklerin olduunu gstermektedir
228
(Malinowski 1990 b, 75-76). Bilim, ilkel bilgi, insan evresiyle bartrrken, doa glerini
kullanmasn olanakl klarken, insana sonsuz bir biyolojik avantaj salar ve onu geri kalan
varlklarn ok stnde bir yere koyar (Malinowski 1990 b, 78). By sanat pratik hedeflere
ulaabilmeye ynelmitir. Btn dier sanatlar ve beceriler gibi o da teoriyle ve etkili
olabilmesi iin eylemde kullanlmas gereken biimleri belirleyen bir ilkeler sistemiyle
ynlendirilir (Malinowski 1990 b, 125). By bilim ilikisinde nemli admlarn atld
genellikle kabul edilmektedir.
Dnemin bilgi anlaynda etkili bir temel olan gzlem ile deneme-yanlma
yntemleri, bynn de temel unsurlar arasndadr. By, gzlem ile deneme-yanlma
alanlarndan gelen verileri kullanarak kendi rnlerini gerekletirmektedir. Bynn
dayand ikinci ayak, efsanelerle verilen hakikat trndeki bilgi anlaydr.
13.5.Kahinlik
lk a dnce dnyasndaki nemli unsurlardan biri de kehanettir. Kehanet, bir
konuya ilikin verilerden hareketle, o konunun geleceiyle ilgili tahminlerde bulunmaktr.
Kehanetin nasl yapldn ve ne trden zelliklere sahip olduunu Bottero aklamaktadr.
Kehanetin temelinde, evrenin, tanrlar tarafndan planland, yapld, ynetildii
ilkesi yer almaktadr. nsanlar tanr zihnini kavrayamamakla birlikte, bunu olaylarn aknda,
gn gnne izlemektedirler. Gemi, imdi ve gelecekle ilgili insanlarn bilmediklerini
tanrlar bilmektedirler ve her eye onlar karar vermektedirler. Bu kararlar insanlara bildirmek
iin istedikleri yolu semektedirler. Kahinlik, tanrlarn bildirdii eyi anlamaktr (Bottero
2003a, 130). Tanrlarn bildirimi dorudan ya da dolayl olabilmektedir. Dorudan bildirim,
yapacaklar eyi ak seik ortaya koymaktr. Bu, bir kahin araclyla gerekleir. Bu aracy
srlarn yaymakla grevlendirirler. Kahin, iitsel ya da grsel yolla tanrlardan, gemi, imdi
zellikle de gelecekle ilgili iletileri alr. Bu kahinlik tr esinli kahinlik olarak bilinmektedir.
Dier kahinlik ekli, dolayl olan tmdengelimli kahinliktir. Tanrlar syleyeceklerini bizzat
kendi sesleriyle iletmiyorlar, bunun yerine grafik yoluyla yazyla kodluyorlar. Bu yolla
alclarna sunmaktadrlar (Bottero 2003a, 130). Biri esinli, dieri tmdengelimli olmak
zere iki tr kahinlik tr bulunmaktadr. Esinli olan zeldir, pek yaygn deildir. kincisi,
yazl belgeler zerinden ok yaygndr (Bottero 2003a, 151).
Mezopotamyada kahinlik bir tr bilimsel bilgiye dnmtr. Bir bakma daha o
zamandan bir bilim hline gelmitir. Yunanllarn Mezopotamyallardan aldklar ey,
ncelikle ve zellikle bu bilimsel bak, bu bilimsel zihniyet, bu bilimsel zekdr (Bottero
2003a, 150). Kehanet, gzlemin belirli olgularna bal olarak genellemeler yapmak ve
hakikat balamnda genel geer bilgiye ulamaktr, dolaysyla felsefe ile bilimin amalad
bilgi tipinin zelliklerinin olumasnda ilk basamaklarndan biridir. Gzlem ve sonularn
yannda kehanetin yaratt en nemli imkn, gelecek hakknda konuma imkndr. Bata
salk, siyaset, din, iktisadi artlar ve sava olmak zere, her toplumsal olayn gelecekte nasl
bir seyir takip edecei, insanlarn zihinlerini her zaman megul etmitir. Gelecei bilebilme
imkn, planlar yapmak ve olumsuz sonulardan kurtulmann yollarn bulmak gibi yollar
gelitirilmesine neden olmutur.
229
13.6.Efsane
nsann kendisi ve evresi hakkndaki ilk dnceleri efsanelerle dile getirdii kabul
edildiinde, efsanelerin dncenin ilk biimi olduu gereini benimsemek gerekmektedir.
Efsanenin temel ilevi, kltrel dnyada yer alan btn unsurlar kkene balamas ve
kkende ortaya kan gereklii dile getirmesidir. Kkende gerekleen ey, insann kltrel
bir varlk olarak ortaya kmasdr; yani insann var olu kazanmasdr. Var olutan
balayarak, retilen btn deerlerin efsanelerce anlamlandrlmas, efsanenin dnemin hakim
aklama arac olduu sonucunu dourmaktadr. retici kaynak olarak akl, gndelik hayatta
ihtiyatan doan unsurlar anlamlandrma ve sz konusu unsurlar birbirleriyle ilikiye
sokarak dzenlemeyi efsane araclyla yapmtr. Dolaysyla efsane, akln ileyiinde
gerekli grlen aklama modeli, ara ya da yntem olarak i grmektedir.
Bir olay anlamak ya da bir sonu karmak iin olayn hangi kkenden ortaya
ktn bilmek gerekir. Bir eyin kkenini bilmek onlar hakkndaki byy bilmek ve onlara
hakim olmak anlamna gelmektedir. Baarl avc, av hayvannn kkenini bilen avcdr
(Eliade 1993, 20). Kken efsanesinin sylenmesi, konu olan eyi, by yoluyla mkemmel
olduu ilk hline geri gtrr (Eliade 1993, 21). Benzer bir durum tedavilerde de grlr.
Tedavi treninde, amann Tanrya dnyay yeniden yaratmas iin yalvarmas (Eliade 1993,
32) ve tedavinin bir paras olarak evrenin yaratlnn hikyesini anlatmas, evrenin organik
btnlk olarak dnlmesinin bir sonucudur. Hastaln tedavisinde yer alan yaratl
efsanesi, hastaln ortaya k ile tedavi arasndaki ilikiyi ortaya koymaktadr. Hastalk ve
tedavinin kkenlerinin anlatlarak tedavinin yaplmas, yerli zihniyetinin alma tarzna
uygundur. Sz konusu zihniyete gre, kken efsanesi anlatlmadnda, tedavi sonu
vermeyecektir. lala hastalk arasndaki iliki, evren tasavvuru iinde temellendirilmitir.
Zaman iinde ortaya kan olumsuzluklardan kurtulmak iin, kkene dn
kuttrenleri dzenlenmektedir. Hem anlamlandrma ve aklama, hem de arnmak iin,
kkenin hatrlanmas gerekir. Kkenin hatrlanmas, onun hafzada yer etmesi yani
renilmesiyle ilikilidir. Eliadeye gre, arnmak iin, dnyann yeniden yaratlmas gerekir.
Bu eylem de konuya ilikin efsanenin ve kuttrenlerin yapl tarznn hatrlanmasyla
balantl olduundan, hafza temel grevi stlenir (Eliade 1993, 86). Efsane temelli
toplumlarn anlaylarna gre, bir eye egemen olmak iin, onun kkeni ve yksn bilmek
zorunludur (Eliade 1993, 86). Bu anlay, akl yrtmenin nasl bir temele sahip olduunu
gsterdiinden, hafza sz konusu toplumlarn dnce sistemlerinde daha geni ilevlere
sahip olmaktadr. Dinsel trenler, an bayramlardr. Bilmek, ana miti (tanrsal varln
ldrlmesi ve bunun sonular) renmek ve artk hi unutmamaya almak demektir.
Kutsala yaplan asl saygszlk, tanrsal eylemin unutulmasdr. Hata, gnah, kutsala
saygszlk, insann bugnk yaam biiminin tanrsal bir eylemin sonucu olduunu
anmsamam olmaktr (Eliade 1993, 102-103). Bilmenin ve hatrlamann bu ekilde
kullanlmas, hafzay bir malzeme deposu olmaktan karp, teorik dncenin ana
unsurlarndan biri hline getirmektedir. Dinlerin hafza ve tarihe kar mcadelesinde temel
ama, zaman ortadan kaldrarak tanryla bulumaktr (Eliade 1992, 88-89). Efsane temelli
toplumlar da ieren bu anlay, hakikatin kkende olduu kabulnden hareket eder. Hakikati
230
bilmek insann amac olduundan, hakikatin olduu yere ynelmek doal bir davrantr.
Hakikat gemite, kkendeyse, kkenle imdi arasndaki btn olgular grmezden gelmek
bir yntemdir. Eliadeye gre, hafzada ok uzun sre canl kalan unsurlar, olaylardan ok,
kategoriletirilen olaylar ve arketiplerdir (Eliade 1994, 54). Yeni olaylar, kategoriler ve
arketipler hatrlanarak deerlendirildiklerinden, bilme srecinde hafzann nemi artmaktadr.
Teorik sorunlarn temellendirilmesinde efsaneler yntem olarak kullanlmlardr.
Efsaneyle anlatlan eyin hakikat olduunun kabul, efsanenin yntem olarak kullanldnn
gstergesidir. Efsanelerin anlatt konular, bata tanrlar, evren ve insan olmak zere,
arlkl olarak kkenlere ilikindirler. Kkende olup bitenler, gzlem ve deneme-yanlmayla
yntemleriyle bilinemediinden, elde kalan tek yol, gelenein anlatt kken aklamasn
benimsemektir. Gelenek, bir konuya ilikin, Tanr ya da ilk atadan geldiine inanlan
bilgilerin uygulanmas ve aktarlmasdr. Konuya ilikin bilgiler, o konuyla ilgili efsanede
ierildiinden, efsanenin anlatlmas, konuyla ilgili bilgilerin aktarlmasn salamaktadr. Bu
balamyla efsane, hem bilgileri ieren bir kitap hem de ierdii bilgileri retme arac olarak
kabul edilmektedir.
Kkenler hakkndaki bilgilerin Tanr ya da ilk atadan geldiine inanlmas, bilgilerin
doruluklarnn kant olduu gibi, onlar ieren efsanenin dorular anlattnn da kantdr.
Kkenler hakknda, hakikati bildiren efsane, teorik dnce tarznn yntemi olarak ne
kmaktadr. Bu yntemde gvenilirlii, Tanr, ilk ata ve gelenek salamaktadr. Tanr ve ilk
ata, insanlarla ilgili hakikati anlatmsa bundan phe etmenin anlam yoktur. Mkemmel
varlk olarak Tanr, insanlar kandrmaz. stelik ilk ata, bir insan olarak btn bilgileri
Tanrdan dinlemi ve ocuklaryla paylamtr.
Efsaneler, yntem olarak kullanlmalar yannda, aklama modeli olarak da
kullanlmlardr. Aklama modeli, eitli konularn aratrlmas, bilgi toplanmas, bilgilerin
deerlendirilmesi ve aktarlmasn salayan bir tr yntem ya da yoldur. Aklama modeli,
model olmasndan dolay, sistematik bir btnle sahiptir. Sistematik btnlk, bilginin
alan, kayna, doruluk artlar, bilgi kmelerinin birbirleriyle ilikileri, aktarma biimi
trnden unsurlarn bir araya gelmesinden olumaktadr. Herhangi bir konudaki malumat,
modele uygunsa bilgi deerine kavumaktadr. Uygun deilse, deersiz grlmektedir.
Model, bilginin her trden temel zelliini biimlendirerek altndan, her trden bilgiye
hakim olmaktadr. Model zelliklerine sahip olan ilk dnce tarz efsane olmutur.
231
Uygulamalar
232
Uygulama Sorular
1. Neden gzlem doru bilginin temel verileri arasndadr?
2. Hakikat ile doruluk arasnda ne fark vardr?
3. Bilgi retiminde yntem neden zorunlu art saylmaktadr?
4. Hangi bilgi trnde yntemin gereklilikleri en iyi ekilde uygulanmaktadr?
5. Yntem unsurlar neden akl yrtmenin grnmleri olarak yorumlanmaldr?
233

nsanlar var olularn srdrmek iin bilgi retmek ve kullanmak durumundadrlar.
Bilgi retmenin artlarn da ok iyi bildikleri, retilen bilgilerin ihtiyalar karlamas
nedeniyle bilinmektedir. Gzlem ve deneme yanlma bata gelen ve hi deimeyen en
nemli yntem unsurudur. Yaama dnyasnn sorunlar gzlem ve deneme yanlmayla
zlmektedir. Bir dnem efsaneler araclyla sunulan hakikat trnden bilgiler ise artk
teorilerle sunulmaktadr. Teoriler hakkndaki tartmalar onlarn da efsanelerle ortak
zelliklere sahip olduklarn gstermektedir.
234
Blm Sorular
1) Bilginin yanll nasl anlalmaktadr?
a) Kendiliinden
b) retenin yetersizliinden
c) Yntem unsurlarnn kullanmndan
d) Tarihsel gerekliklerden
e) Kehanetlerden
2) Denetlenebilirlik ne anlama gelmektedir?
a) Bilginin deneme yanlma yntemiyle test edilmesi
b) leri srlen dncelerin sk bir ekilde okunmas
c) Bilgiyi ileri sren kiiyi tanmak
d) Anlamszlklar fark etmek
e) Kavramlatrmak
3) Kehanet neyin yntemidir?
a) Gemi hakknda deerlendirme
b) Byclerin gelecei
c) Yldzlarn bilinmesi
d) Gelecekte olacak olaylarn yorumu
e) imdiki olaylarn yorumu
4) By eylemini aadaki yarglardan hangisi aklamaktadr?
a) Bycler ayrcalkl kiilerdir
b) Doann dili bilinirse doaya hkmedilebilir
c) Gz boyama trnden bir abadr
d) nsan merakn derindir
e) nsan her eyi bilme gcne sahiptir
235
5) Mimari unsurlarn gerekletirilmesi hangi yntemle mmkn olmutur?

a) By
b) Kehanet
c) Efsane
d) Felsefe
e) Deneme - yanlma
6) Yntem hangi sorunlar amak iin gereklidir?
7) Yntem trleri neye gre belirlenmektedir?
8) Bir bilginin doruluu ve gvenilirlii nasl denetlenebilmektedir?
9) Efsanelerin sunduu bilgilerin zellikleri nelerdir/
10) Bilgeliklerde doa nasl bir yapya sahiptir?
Cevaplar:
1)c,
2)a,
3)d,
4)b,
5)e
236
14. TEORK DNCENN GENEL EREVES
237

14.1.
14.2.
14.3.
14.4.
14.5.
14.6.
14.7.
14.8.
14.9.
Tanr
Evren
nsan
Din
Devlet
Tarih
Zaman
lke
Bilgi
238

1. Teorik dnce nedir, hangi unsurlardan olumaktadr?
2. Bilgelik ne anlama gelmektedir?
3. Bilgeliin bilgi anlay hangi temellere dayanmaktadr?
4. Teori felsefeye zgyse bilgeliklerle ilgili olarak kullanlmas uygun mudur?
5. Teorik dnceler retilmemi olsayd insan neleri yapamazd?
239

Konu
Kazanm
Kazanmn nasl elde

edilecei veya
gelitirilecei
Teorik dncenin ne anlama Okumak, sorgulamak,

geldiini kavramak
Bilgeliklerin teorik
dnceyi nasl kullandn
anlamak
Okumak, sorgulamak,
Evren tasavvurunun en genel Okumak, sorgulamak,

teorik aklama tarz
olduunu grmek
Bilgelik ile felsefe
arasndaki ilikilere hazrlk
yapmak
Okumak, sorgulamak,
240
Anahtar Kavramlar
Teori
Teorik dnce
Bilgelik
Evren tasavvuru
Tanr
Evren
nsan
Din
Devlet
Tarih
Zaman
lke
Bilgi
Felsefe
241
Giri
Modern dnemde nemli bir dnr kesimi, teorik dncenin sadece felsefe
balamnda Avrupa toplumlarna ait olduu grn iler srmlerdir. Bu anlayn yanl
olduu, eitli dnrler tarafndan gsterilmitir. Felsefe d alanlarda teorik dncenin
nasl olduunu gstermek iin, Tanr, evren, insan, devlet, tarih, zaman, ilke, bilgelik, bilgi
gibi felsefenin balca konularnn, felsefe d kltr ve medeniyetlerde nasl
yorumlandklar, bu blmde deerlendirilmektedir.
Dnce, bir konu hakknda anlaml ifadelerin oluturduu sistematik btnlktr. Bu
tanm, insanlarn yapp ettikleri ile dile getirdikleri hemen her eyi kapsayabilir. Baka bir
deyile, insan olmak, bilgiler an kullanabilmek ve sorunlar zmek iin dnce
retmektir. Bu konuya ilikin eitli aklamalar ilk blmlerde ele alnmtr. Bu blmde,
ilk medeniyetler erevesinde teorik dncenin nasl bir yapya sahip olduunu incelemektir.
Teorik dnce, herhangi bir konuyu, konunun gerekletii ortam da ierecek
ekilde, ilkelerden hareketle tutarl bir anlatmla genel sonulara varmaktr. Teorik
dncenin dier bir temel zellii de, olay snflar aras ilikiler kurarak aklama alann
geniletmektir. Bununla birlikte, herhangi bir konuyu, ilgili olduu konulardan soyutlayarak
da, ilgili konularla ilikilendirerek de aklayabilmektedir. Aklama alan geniledike,
aklamalardaki soyutluk da artmaktadr. Teorik dncede temel ama, anlatlmak istenilen
eyi, genel bir ereve iinde sunmaktr. Bylelikle, sunulan bilginin, anlam btnl,
tutarll, doruluu, gvenilirlii ve genellii byk lde salanmaktadr. Teorik
dncenin felsefeyle ortaya kt ve felsefe bilimi erevesinde kald ynnde dnceler
olmakla birlikte, bu gr savunmak olduka zordur. Zorluun gerekeleri aada
sergilenmektedir.
Efsane temelli kltrlerde ve medeniyetlerde, teorik dnce aamal olarak gelimi,
kendi sorunlarn zebilecek seviyelere ulamtr. almann ilk blmlerinde de
belirtildii gibi, efsane temelli kltrlerde, teorik dnce evren tasavvuru balamnda ortaya
kmaktadr. Medeniyetlerde de durum ayn olup, teorik dnce byk lde evren
tasavvuru balamnda temellendirilmektedir. Teorik dncenin felsefe ve bilim temelli
farklar bir kenara braklrsa, insanlk tarihi boyunca genel hatlarn deitirmemitir. nsann
ortaya kn, yaama artlarn ve lm sonrasn anlatan efsaneler, teorik dncenin ilk ve
en uzun sren modelini oluturmulardr. Tanrlar, evren, dnya, insan, insann rettii deer
ve kurumlarn kayna gibi konularla ilgili anlatlan efsaneler, zellikle de kken
efsanelerinin birbirleriyle ilikileri evren tasavvurunu meydana getirmilerdir. Evren
tasavvuru, ierdii konular ve yap asndan ilk teorik dncedir.
nsan, kendisi hakknda dnmeye baladnda, ilk teorik dnceler de retilmitir.
Kendi oluumunu merkez alan insan, evreni, dnyay, bitkileri, hayvanlar, deerlerini,
kurumlarn, kabilesini, kabilesinin dierlerinden farklarn efsanelerle aklamtr. Sz
konusu aklamada, ncelikle kken vurgulanm, konunun temel unsurlar arasndaki ilikiler
belirtilmi, zayf ya da gl gerekeler ileri srlmtr. Bylelikle, teorik dncenin genel
yaps, yani, bir konuyu, evren tasavvuru iinde belli bir yntemle dile getirilmesi anlamnda,
242
ortaya karlmtr. Tanr, evren, insan, devlet, tarih, zaman, ilke, bilgelik, efsane gibi
konularn her biri hakknda eski medeniyetlerce yaplan aklamalar, bu konularn teorik bir
zemine oturtulduklarn gstermektedir. lgili blmleri gz nnde bulundurarak, sralanan
bu kavramlarn teorik aklamalarnn neler olduu aada yorumlanmaktadr.
14.1. Tanr
Tanr, evreni belirlediinden, zihnin rettii en genel kavramdr. Tanrya yklenilen
grevler, evreni yapmak ve ynetmenin yannda, insann ortaya kn ve nasl yaamas
gerektiini belirlemektir. Evrenin yaplmas, farkl biimlerde dile getirilmitir. Sami
dinlerindeki yaratma anlay dnda kalan btn yaplarda, Tanr hazr bulduu malzemeden
evreni yapm, ya da kendi bedenini evrene dntrmtr. Evren de, byk lde, insann
yaama alann oluturmak iin biimlendirilmitir izlenimi vermektedir.
Tanrnn evren tasavvurundaki konumu merkezidir. Tanr ya da tanrlar, evrenin
efendileridirler. Kendi aralarlarnda savatklar gibi, belli bir hiyerariye de sahiptirler.
lmsz olmakla birlikte, ezelli deillerdir. nk ounlukla doduklarna inanlmaktadr.
ou inanlarda, tanrlarn snrl grev srelerinin olduu grlmektedir. rnein Hint
inancnda Indra rneinde olduu gibi, byle bir snrlama vardr. Baz tanrlarn etkisizleip
unutulmasnn balca nedeni, yerine yeni bir tanrnn gelmesiyle ilgilidir. Tanr deitirme,
genellikle baka bir inan sisteminin basksyla olmakla birlikte, toplumun i dinamikleri de
tanrlar hiyerarisini salayabilmektedir.
lk tanrnn ya da bilinli ilk varln nasl ortaya kt, bugn de olduu gibi, her
zaman belirsiz kalmtr. Bir eyin temellendirilmesi, temellendirilecek eyi kapsayan bir
ilkeye bavurularak yapldndan, her eyin nedeni olarak gsterilen Tanr ya da maddenin
nasl ortaya kt temellendirilemez. nk bu iki unsuru aklayacak kapsama sahip bir
baka unsur bulunmamaktadr. Dolaysyla, Tanr, teorik dncenin en genel ilkesi olarak,
dier aklamalarn dayand son noktadr. Modern ncesi dnemlerde yaplan aklamalarn
her birinde, tanrsal kkene bavurmadan temellendirme yaplmamtr. nk dncenin
kabul edilebilirlii, tanrsal meruluk zeminine dayanmaktadr. Yeni bir unsurun kltrde yer
almas anlamnda merulatrma, kkene, yani ilk ataya ya da Tanrya bavurarak
yaplmaktadr. Dolaysyla, gndelik hayatta yer alan her bir unsurun tanrsal bir kkene
balanmas, Tanry gndelik hayatn iinde tutmaktadr. Ayrca Tanrnn en nemli
meguliyetinin, insanlarn iyilik ve ktlklerini gzlemleyip dllendirip cezalandrmas
olduu inanc gz nne alndnda, Tanr, gndelik hayatn bir paras hline gelmitir.
Tanr hakkndaki nitelendirmelere bakldnda, yapc, korkutucu, cezalandrc,
ykc, koruyucu, balayc, lmszlk zellikleri ne kmaktadr. Btn bunlar insann
yaad duygu durumlarnn yanstlmas olarak gzkmektedir. Ayrca Tanrda olduu
belirtilen her nitelik, genelletirilmi ve bata insanlar olmak zere, canllardaki davranlar
aklamada kullanlmlardr. Tanrnn en nemli zellii, ruh araclyla insana lmszlk
kazandrmasdr. Bylelikle insan, bedenin lmyle ortadan kalkmamakta ve var oluunu
ebedi olarak srdrebilmektedir. Ebedilik, insann smskya sarld bir z nitelik olarak ne
ktndan, Tanr inanc her zaman gl bir konumda olmutur.
243
Tanrya ilikin ileri srlen dnceler, yer yer tutarszlklar, elikiler iermekle
birlikte, istikrarl bir ekilde yetkin bir varlk olarak kabul edilmitir. Dnce dnyasnn
merkezine oturtularak, hem evrenin ynetilmesi hem de dncelerin temellendirilmesinde
merkezi nemini korumutur. Daha da nemlisi, insann var oluunun srekliliini salamak
iin, her zaman gvenlik unsuru olmutur. Tanr, teorik dncenin merkezini tekil
etmektedir. retilen her teorik dnce, ister istemez Tanry iin iine katmak
durumundadr. nk teorik tartmalar, konunun kkenini aklamay gerektirmekte ve
kkende de Tanrdan baka bir ey bulunamamaktadr.
14.2. Evren
Evren, Tanr kadar nemli olmasa da, yaama alan olarak tanmlanp aklamas
gereken konularn banda gelmektedir. nk bilinli bir varlk olarak insann yaamas iin
gerekli olan alan dnya ve evrendir. Dnyann insann evi, evren ise yurdu olduu
dnlrse, evrenin nemi farkl bir biimde ortaya kmaktadr. Eski medeniyetlerde, evren
ve dnya ayrm belirsizdir. ounlukla dnya evren yerine kullanld gibi, evren de dnya
olarak aklanmaktadr. Genel erevesiyle evren, Tanr ya da tanrlarn ynetiminde, maddi
btnlk ve dzenlilik olarak benimsenmitir. Sz konusu dzenlilik bozulmadndan,
kltrel dnyann ideal modeli olarak grlmtr.
Eski medeniyetlerde evren, tanrlar tarafndan yaplan ve ynetilen, gkyz, gn
katlar, gne, ay, yldzlar, rzgr, yamur, dnya, dnyadaki canllar ve insandan
olumaktadr. Evrenin bu temel unsurlar, kabile topluluklarndaki evren anlayn
yanstmaktadr. te yandan medeniyetlerde evren anlay ok deimitir. Saylamayacak
kadar ok evrenin oluup yok olmalarn ieren Hint inanc yannda, yaratldktan sonra bir
daha deimeyecei sylenen ve ebedi olduuna inanlan Yahudi evreni birbirlerinden ok
farkldrlar. Ancak her ikisinde de Tanr ve insan ilikileri merkezde yer almaktadr.
Evren temellendirilmesindeki asl ama, insann yaad dnya ve onun insana
sunduu imknlar kullanmay merulatrmaktr. Ayrca, insann evrende ve dnyadaki
konumunu aklamaktr. nsann dnyayla ilikisi, ayn zamanda evrenle ilikisini de
vermektedir. Dnya, evrenin zellemi bir paras olarak, insanlarn yaamas iin
yaplmtr. Evren, tanrlarn yurdu olarak gzkse de, deerli olan alan gkyzdr. Deerli
ve iyi tanrlar gkte bulunmaktadrlar. Gk ounlukla ok katl olarak dnlm ve
katlarn her biri tanrlarn birine tahsis edilmitir. ldkten sonra insan ruhlarnn toplanaca
cennet de gkte tasavvur edilmektedir. Gn hem Tanr hem de cennet anlamlarnda
kullanlmas bunun bir gstergesidir.
Genellikle, evren, yer alt, dnya ve gkyz olmak zere katl olarak
dnlmtr. Baz kltrlerde, yer alt, ounlukla cehennem, ktlk yapan tanr ve
insanlarn topland yer olarak tasvir edilmitir. Baz kltrlerde ise geici olarak gidilen ve
zor imtihanlar baaryla getikten sonra yeni bir hayata geilen kap olarak tasavvur
edilmitir. Yeryz, insanlarn yaam alan olarak, kltrel dnya olarak dnlmtr.
Gkyz ise, ok katl, tanrlarn yaad, ruhlarn bulunduu, ay, gne ve yldzlar gibi
244
ideal varlklarn yer ald, ruhlarn topland bir mekn olarak evrenin byk ksmn
oluturmaktadr.
Eski medeniyetlerin evren anlaylarndan elde edilen veriler, evrenin tanrlar ve
insanlarn yurdu olduu, eitli katlara sahip olduu, insanlarn kaderlerini belirleyen
unsurlar barndrd gibi zelliklere sahip olduunu gstermektedir. Kanaatimce, evren
dncesinin en nemli zelliklerinden biri, insann yaamas iin ve lm sonras ruhun var
oluunu srdrebilecei bir mekn salayan ebedilik niteliidir. Evrenin sahip olduu dzen,
sreklilik, ebedilik trnden zellikler, insann gven iinde yaamasnn en nemli
nedenidir. Evrene ilikin gelitirilen bu tasavvurlar, genellik asndan, teorik dncenin
ikinci ayan olutururlar.
14.3. nsan
Her trden dncenin temel konusu insan olduundan, teorik dncenin konusu
olarak insan arlkl bir yere sahiptir. nsann kendini bilme ve anlatma abas, onu kken
aratrmalarna gtrmtr. Kken sorular, Tanrnn varl, evrenin dzeni, dnyann
yaanlr hle getirilmesi ve insann neden ve hangi zelliklerle yaratldn da iermektedir.
Bu sorularn cevaplandrlmas, en genel teorik model olan evren tasavvurunu ortaya
karmaktadr. Evren tasavvurunun genel yapsnn iinde, insann sahip olduu nitelikler,
nasl yaamas gerektii, ldkten sonra ne olaca gibi birbirleriyle ilikili sorunlarn
cevaplandrldklar da grlmektedir.
Ruh ve akl nitelikleriyle yaratlan insan, bu nitelikleri sayesinde insan olmutur.
Modern dnemlere kadar kendisini dier canllardan ayrmam, organik evren anlaynn bir
paras olarak, dier var olanlarla birlikte kendini deerlendirmitir. Hint inancndaki
dngsel aamalar, onun dier varlklara dntnn bir gstergesidir. te yandan Sami
dinlerindeki inanca gre, biricik bir varlk olarak yaratlm ve dnyadaki her ey onun
kullanmna sunulmutur. Kimi zaman btn bildiklerini hayvanlardan rendiini ileri
srm, kimi zaman da yaratcln tanrlarla e deerde grmtr.
nsan kendini evren tasavvurunun merkezine yerletirmi olsa da, kendi kkenini ve
niteliklerini aklarken, tanrlar karsnda kendisini ounlukla zavall bir konumda tasvir
etmitir. tilip kaklmas, eylemlerinin snrlandrlmas, snrlarn almas durumunda iddetli
ekilde cezalandrlmas, onun kendini alglaynn gstergeleridir. Ayrca, bu dnyaya ac
ekmek iin geldii eklinde yorumlamtr. Bunlarn yannda, ac ekmekten kurtulmann
yollarn bulmu, bu dnyada rahat yaayacak yaama artlar oluturmu, ldkten sonra
cenneti gvenceye alm, hatta Tanr olabilme yolunu da kendisine amtr. Tanrlar, ok
eitli ekillerde nitelendirmi ve byk lde korktuunu dile getirmi, ama onlarn
gnllerini almay, kendilerini de cezadan kurtarmann yollarn bilmilerdir
Btn bu kartlklar iinde, var oluunu srdrmek iin zorunlu olan kurumlar
oluturmu ve hayatnn srekliliini gvence altna almtr. Bunu yaparken de btn kltrel
dnyann tanrlar araclyla olduunu sylemeyi de ihmal etmemitir. Eylemlerini
temellendirirken, olumsuzluklar, eytan adyla sembolleen yaratkla aklamtr. Kendi
245
sorumluluunu da tutku ve hrslarna balamtr. Olumlu zelliklerini ise, akl araclyla

kavrayp uygulad tanrsal buyruklarla aklamtr. Konulara ilikin aklamalar elikilerle
dolu olsa da, eylemleri ve sonularn nedenleriyle dile getirmesi, eitli yan unsurlarla iliki
iinde verilmesi, teorik dnce yapsna uygundur.
14.4. Din
Birbirlerinin konularn ierdiklerinden, din ile evren tasavvuru arasndaki snrlar
izmek ok zordur. Evren tasavvuru ad altnda ele alnan konular, genellikle dinler tarafndan
anlatlmlardr. Benzer iliki, evrenle ilgili aklamalarda bulunan felsefe ile bilimde de
yaanmaktadr. Evren tasavvuru deyimi, evren, insann yaps, grevleri ve lm sonrasna
ilikin aklamalar konu edinmektedir. Ancak bu konular, efsaneler, din, felsefe ve bilim
tarafndan da yaplmaktadrlar ve birbirlerinden ok farkl yaklamlar sergilemektedirler.
Ayn konu ve konuyla ilgili farkl aklama tarzlarn iermesi nedeniyle, evren tasavvuru din
ve dier aklama tarzlarndan ayrdr ve onlar kapsamaktadr.
Medeniyetlerde biimleen dinler, teorik dncenin gelimesinde ok byk katklar
sunmulardr. Tanrlar, kabile tanrlarnn ok tesine gemi, nitelikleri soyutlandrlm,
evrenin ynetim biimleri ekillendirilmi, lm sonras dnyasnn nitelikleri
belirginletirilmi, tapnak mimarisi ortaya km, ynetimle tanrlar arasndaki ilikiler
aklanm, insanlarn yaama kurallar belirlenmitir. Dinler araclyla gerekleen bu temel
yaplanmalar ve teorik dnceye katklarnn boyutlarn hesaplamak ok gtr. Dier
yandan, bugn dnya nfusunun tamamna yaknnn inanlarnn kayna olan, Hinduizm,
Brahmanizm, Budizm, Taoculuk, Konfyslk, Yahudilik, Hristiyanlk ve slam, ilk
medeniyetlerle birlikte ortaya kmlardr. Sralanan bu dinlerin, dnya dnce sisteminin
tamamna yaknn oluturduunu sylemek de yanl olmaz.
Din temelli dnceler, Tanr ya da tanrlar tarafndan bildirilen ilkeler zerine
oturtulmaktadr. Sz konusu ilkeler, evrenin oluumu ve insann ortaya k srecinde
insanlara retilmitir. Tanr tarafndan kkende bildirildiinden, evrensel ve zorunludurlar.
Dolaysyla, bir inan sistemindeki herkesin uymasnn da zorunlu olduu kabul edilmektedir.
Bu inanlardan hareketle, kltrel dnyadaki her eyin, tanrsallkla ilikilendirilip
gelenekselletirilerek, deimez olduu sonucuna gidilmektedir. Tanrsal ilkelerin
deitirilmesi ya da inenmesi, en byk sular olduu ve hem bu dnyada hem de lm
sonrasnda cezalandrlaca inanc, ilkelere balln gcn artrmaktadr. Daha sonralar,
felsefe ile bilimde ama olarak varlmak istenen, elde edilen bilgilerin evrenselliinin ilk
rneklerinin dinler olduu grlmektedir.
ok sayda farkl inancn oluu ve her inan sisteminin kendi iinde mezheplere ve
tarikatlara ayrlmas, her din ve tarikatn evrensel hakikate ve gerek tanrsal buyrua
kendilerinin sahip olduunu iddia etmeleri, kendi dndakileri sapma olarak
deerlendirmeleri, tanrsal ilkeler olarak inanlan unsurlara ok bal kalnmadnn en
nemli gstergeleridir. te yandan, her inan sisteminin kendi i yapsndaki teorik
tartmalar, inanlarn yaplarn deitirmitir. Her inan sisteminde grlen bir baka tavr
246
da, ilkenin ne olduu konusunda anlama salanrken, ilkenin yorumundan ok farkl sonular
karlmasdr.
14.5. Devlet
Yukarda zerinde durulan Tanr, evren ve insan, var olular insana bal olmayan
unsurlardr. Ancak devletin var oluu dorudan insana baldr. Dolaysyla devlet zerindeki
dncelerinde daha serbest bir tavr sergilendii grlmektedir. Dier taraftan devlet karlar
asndan merkezi bir deere sahip olduundan, devleti ele geirme abalarnda, devleti
ypratmaktan ekinmemilerdir. Baka bir deyile, devlet, dnce retiminde serbest bir
blge gibi grlmtr.
Devlet hakkndaki temel grler, tanrsal kkenlerle merulatrlan ve devletle
rttrln hkmdarlar zerinden olmutur. Hkmdar, toplumsal dzenin mihenk ta
olarak grlmtr. Vurgular hkmdara yaplrken toplumsal dzeni asl salayan asker ve
hukuk olduu pek ne karlmamtr. Hukuk ve gcn gereklilii, hkmdarn saval ve
adaletlilii balamnda vurgulanmtr. Devleti ileten en nemli meknizma olan vergi
toplama, ancak halkn ikayetleri ve hkmdarn ktlnn gstergesi olarak gndeme
gelmitir.
Toplumsal var oluun sreklilii iin, devlet gerekli almalar yapmtr.
Gerektiinde su kanallar yaparak geni alanlarn sulu tarma almasn salam, su
basknlarn nlemek iin setler ina etmitir, tapnaklar ve saraylar yaptrarak, toplumun dini
ve siyasi ihtiyalarn karlamaya almtr. Bunlarn yannda, gvenlik nedeniyle,
ehirlerin etrafna hisarlar yapm, su kanallaryla gvenliklerini artrmtr. Dier yandan
saray okullarnda yetien kiilerin ynetimde yer almalarn salamtr. Rahiplik, en nde
gelen meslekler arasnda olmu ve devletle ii ie gemitir.
Devlete ilikin dnceler, siyasetname, nasihatname tarznda bir yapda dile
getirilmi ve ynetimin adaletliliini ne karmtr. Adaletli ynetimin de byk lde,
hkmdar ve ynetimin, ahlak esas alarak ynetmeleriyle gerekleecei ne srlmtr.
Sorunlarn, ounlukla yneticilerin ahlakszlndan kaynakland dncesi hakim
olmutur. Ahlakllk yannda dini ilkeler de devlet ynetiminin belirleyici unsurlar arasnda
olmutur. Ynetimin denetimi ilk devletlerde ok belli deildir. ounlukla isyan ya da igal
ynetimleri deitirmekle birlikte, ynetim tarzlarnda ok nemli deiiklikler olmamtr.
14.6. Tarih
lk medeniyetlerde, teorik dncenin dayand unsurlar arasnda tarih zel bir yere
sahiptir. Bir yandan her trden dnceye malzeme sunmak asndan tarih vazgeilemez bir
grevi yerine getirirken, te yandan toplumun kimliini ve kimliin srekliliinin
salanmasnda etkili bir rol oynamaktadr. Her medeniyet, kendi kimliini ve deerlerini
ortaya koymak iin kendi tarihini yazmay grev bilmitir. Yazlan tarihler, ounlukla o
medeniyetin en nemli deerlerinin yceltilmesiyle ilgilidir.
247
Kken temellendirmeleri, tarih dncesinin en baskn olduu alandr. Kkenler de

genellikle efsane temelli anlatldklarndan ve efsanelerin hakikati bildirdiklerine
inanldndan, bu tarihsel bak as tartmasz kabul grmtr. Genel kabuln balca
nedeni, merulatrmann teorik tek kaynann efsane olmasdr. Efsane temelli tarih anlay,
tanrlar ve evrenlerin kkenlerini aklamada da kullanldndan ve efsanenin hakikati
bildirdii inanc, onu en nemli aklama modeli hline getirmitir. Eylemlerin
merulatrlmas, kkenin aklanmasyla mmkn olduundan, her kken efsanesi bir tarih
dncesi olarak dnce dnyasnda yer almtr.
14.7. Zaman
Zaman, dncenin oluumu ve srekliliiyle ilgilidir. Daha dilin oluumunda
gerekleen anlamlandrma, adlandrma ve dondurma, insann zamana kar verdii bir
mcadeledir. Dilin oluumu srecinde adlandrma, adlandrlan nesnelerin kavramsal olarak
dondurulmalar, zamanszlatrlma anlamna gelmektedir. Bir bakma, dilin olumas, dille
birlikte kltrn oluturulmas ve ortaya kan kltrel yap, zamana kar savan
kazanlmasdr. Kltrel retimin sreklilii, insanlamann zorunlu art olmas asndan
ok nemlidir. Ancak kltrel yapdaki sreklilik, zaman teriminde ikin olan, hareket ve
deimeleri ortadan kaldrmak anlamna gelmektedir.
nsann var oluunun sreklilii, akln becerisinin bir rndr. Yaratt her eyi,
ihtiyalar srekli olarak karlayacak ekilde biimlendirmitir. yle bir mekanizma
kurulmu ki, ihtiyac gideren ara, ihtiya srd srece grevini yerine getirmektedir.
Aralar ihtiyacn giderilmesinde yetersiz kaldnda yeni ara reterek, aralarn srekliliini
salayp insann kltrel var oluunu gvence altna almtr. Zamann bozuculuunu, akln
retkenlii etkisizletirmektedir. Bu tarihsel olarak ok nemli bir mcadeledir.
Konu edinilen medeniyetlerde zaman, insanln gemiini tarihsel olarak kurarken
gndeme girmektedir. Bu hem tanrlar, evrenler ve insanlar iin geerli bir yap olarak ortaya
kmaktadr. Yahudi medeniyetinde olduu gibi, Tanr zamann dna karlarak
mutlaklatrlmtr. Baka bir deyile zamanszlatrlmtr. te yandan, Hint medeniyetinde
tanrlar da zamann iinde yer aldklarndan sonlu olarak tasvir edilmektedir. Hint
medeniyetinde, tanrlar, evrenleri ve insanlar yok olmaktan kurtaran ey, Maya, Atman ve
Karma gibi ilkelerdir. Bu ilkeler, tanrlar ve evrenlerin bozulularn ve yeniden kurulularn
salamaktadrlar. Hint medeniyetinde zamanszlatrlm olan adlar verilen ilkelerdir,
tanrlar deil. Hint medeniyetinde zaman asndan ne kan nemli bir konu da, tanrlarn
yalarnn ve evrenin oluum srelerinin hesaplanmasdr.
Zamann tarihsel kullanmnda ortaya kan bir baka teorik sorun, tarihin dngsel ve
izgisel olarak yorumlanmas yannda, ilerleme ve k sorunlaryla da yakndan ilgili
olmasdr. lk medeniyetlerde genel olarak, sreleri deimekle birlikte dngsel tarih anlay
baskndr. Zaman ya da tarih, dngsel kabul edildiinde, k ve gelime
anlamszlamaktadr. nk dngsellik, her eyin kendini tekrar etmesi anlamna
gelmektedir. Hint dncesinde grlen Yugalar retisi bir ke iaret etmekle birlikte,
evrensel btnl oluturan Kalpann bir blm gibi kabul edildiinden nemsizdir.
248
14.8. lke
Dnce retmenin, zellikle de teorik dnce retmenin art, ilkelerden hareket
etmek ve yine ilkelere varmaktr. lkeden hareket etmek ve ilkeye varmak, akln alma
artlar arasndadr. lke, tanm gerei, belli bir alann ya da evrenin tamamnn, btnln
ve anlamlln saladndan, teorik dncelerin hem temelinde bulunur hem de teorik
dncenin varmak istedii hedeftir. Dolaysyla, her dncenin dayand ilkeler vardr. lke
yoksa, dnce oluamaz Byle bir zorunlu ballk, tarih boyunca retilmi her dncenin
ilkeler erevesinde temellendirildii anlamna gelmektedir.
lk medeniyetlerde ne karlan dncelerde, Tanr, en temel ilke olarak yer
almaktadr. Her ey on balanarak aklanmaktadr. Ancak baz medeniyetlerde tanrlarn da
bal olduu ilkeler vardr. Hint dncesindeki Karma ve Atman gibi, Smerlerin Me Tableti
gibi, tanrsal g ilkeden gelmekte ve tanrlar da balamaktadr. te yandan toplumlarn
dzen iinde yaamasn salamak iin, doruluk, adalet, bilgelik ilkeler olarak ne
karlmlardr.
Medeniyet ad altnda anlan yaplanmalar bin yllarla ifade edilen srelerdir. Bu
kadar uzun sre dayanabilmelerinin balca nedenleri arasnda ilkelere bal olarak kurumlar
oluturmu olmalardr. lkelere ballk, srekliliin gvenceleri arasndadr.
nanlar, zanaatlar, sanatlar, bilgiler, kurumlar ve bu trden retilmi her unsur, ilkeler
btnl iinde varlk kazanmlardr. Var olularn da ilkeleriyle uyumlu bir ekilde
almayla srdrmektedirler. lkeler blmnde ele alnd gibi, ilk medeniyetlerin yaplar
genel olarak ilkeler tarafndan belirlenmiken, ayn zamanda her medeniyetin kendileri iin
rettikleri ve ne kardklar ilkeler btnl farkl olmutur. Sz konusu ilkelerin
oynadklar rol ve medeniyetlerin dncelerindeki yeri anlamak iin, o medeniyetlerin
rnlerine bakmak gerekmektedir. Mimari gibi somut rnlerde bile, teorik dncenin hangi
ilkeler zerinde ykseldii grlebilmektedir.
14.9. Bilgi
Bilgi, insan olmann art olarak, insanlamann gereklemesini salayan unsurlardan
biridir. Akln sorunlar zmek iin bilgi retmesi ve retilen bilgileri kullanmas, insanlama
ve insan olma durumunu srdrmeyi salamaktadr. Bilgi hakkndaki bu ksa belirlenim, onun
nemini ortaya koymaktadr. Bilginin nemi deimeksizin, bilgi konular tarihsel srete
eitlenmitir. Konularn eitlenmesi, farkl bilgi tiplerinin de ortaya kmasn salamtr.
Toplayc olarak bilinen topluluklarn, topladklar unsurlar tamak iin sepet
rmeleri, bilgi geliiminde nemli bir aamayken, mlek yapmak ve onu frnlayarak ok
dayanakl bir hle getirmek ve kullanmak, bilgi retiminde ok daha nemli bir aamadr.
Kilden tula yaparak byk saraylar, setler, surlar yaplmas da bu bilgi trnn gerekletii
alanlar olarak grlrler. Ayrca, madenleri metallere dntrp metal aletler yapp
kullanmak da eski medeniyetlerde bilgi konusunda varlan son noktalar arasndadr. Baka bir
deyile, gndelik hayatta ihtiyalarn giderilmesi iin zanaatlar araclyla retilen her trden
249
alet ve edevatla ilgili bilgiler, insann var oluunu srdrmesi iin zorunlu bilgilerdir. Bu
bilgiler ortaya kt gnden bu yana gelimekte ve nemlerini korumaktadrlar.
Pratik bilgilerin temellendirilmesinde nasl bir yol izlendiini inli dnrlerin u
tespitlerinde grmek mmkndr: "Hendekleri ve nehirleri ekip evirebilenler her ada
ayndrlar; ilerini Byk Y'den deil sulardan renmilerdir". "Okulukta iyi olanlar, oku
Yi'den deil yaydan renmilerdir. Dnebilenler bilgelerden deil, kendilerinden
renmilerdir (Needham 2000, 83). Pratik bilgilerdeki baarlarn dayand en temel unsur,
sorunla ilgili alann incelenmesidir. ncelemeler, gzlemler ve deneme-yanlma
ynetmeleriyle gelitirilirler. Varlan sonular, ounlukla baarldr.
Genel olarak bilgi ile alanlara ilikin bilgilerin aklanmas teorik bilgi ad altnda
anlmaktadr. Bilginin ne olduu, nasl ortaya kt, hangi zelliklere sahip olduu trnden
sorularn cevaplar teorik bir temellendirmedir. Benzer tavr, din, zanaatlar, siyaset, sanat gibi
alanlarda da gsterildiinde, ileri srlen dnceler teorik olarak kabul edilirler. Ortaya
konulan, evren, Tanr, ustalk, erdem, ahlak, inan, devlet trnden eserlere bakldnda, ilk
medeniyetlerde bu tavrn grldn rahatlkla sylemek mmkndr. nk, sralanan
unsurlarn her birinin tanmlanmas, aklanmas, tartlmas, teorik bir yaklam
gerektirmektedir.
Bilgi retiminin gerekli artlar olan akl, ihtiyalar ve sorunlar, bir araya geldiinde
yeni bilgiler ortaya kmaktadr. Bilginin belirleyici unsurlarndan ikisi, yani ihtiyalar ve
sorunlar, hi bitmediklerinden, bilgi retiminin de sonu gelmemektedir. Sorunlar ve ihtiyalar
hakkndaki her temellendirme ve tartma teorik bir yap iinde gerekletiinden, teorikpratik ayrm yapmak olduka zordur. Budist inan ilkeleri olan drt yce hakikat ya da
Smer Me Tabletinde ierilen unsurlar teorik ve pratik olarak ayrlamaz. Hint Karma
anlay, in Toa inanc, birok medeniyette vurgulanan adalet dncesinin teorik
olmadklarn sylemek, byk bir hakszlk olur.
Bilgi retiminde nemli olan, ihtiyalarn giderilmesi ve sorunlarn zlmesidir.
htiyalarn gideren ve sorunlarn zen her toplum, var oluunu gl bir ekilde devam
ettirmektedir. Tersi durumda, toplumlar dalmaktadrlar. Bilgiyle ilgili temel gereklik
budur.
250
Uygulamalar
251
Uygulama Sorular
1. Hangi artlar teori yapmay gerekli klmaktadr?
2. Teorik dncenin felsefeyle ortaya kt hangi gerekelerle temellendirilebilir?
3. Teoriletirme bilgiye ne tr bir zellik kazandrmaktadr?
4. Teoriletirme felsefeyle ortaya ktysa felsefe retmemi medeniyetler sorunlarn
nasl zmlerdir?
5. nsann gelitirdii en geni kapsaml teorik temellendirme nedir?
252

Teorik Dncenin Genel erevesi adl bu blmde, eski medeniyetlerde, teorik
dncenin kendini gsterdii, Tanr, evren, insan, devlet, tarih, zaman, ilke, bilgelik, bilgi
gibi baz alanlar deerlendirilmitir. Bu deerlendirme sralanan unsurlarn teorik
dncedeki etkileri gz nne alnarak yaplmtr. Efsane temelli kltrlerde, akln dnce
retimi tam olarak alm ve insan olmak iin zorunlu ihtiyalar giderecek yetenek, deer
ve kurumlar gelitirmitir. Medeniyetleme srecinde, nceki dnemde ortaya karlan deer
ve kurumlar gelitirilip toplum olmakla btnletirilmitir. Bu srete gerekleen dnceler,
tarih boyunca, tarm, din, devlet, zanaatlar, sanat, ticaret ve adn sayamayacamz bir sr
unsur tarafndan uygulanarak yaatlmlardr. Sz konusu dncelerin en nemli yan,
ncelikle reten toplumun, sonra da insanln ihtiyalarn gidermeleri ve sorunlarn
zmelerdir.
lk medeniyetlerde retilen bilgilerin, felsefe temelli anlaytan ne kadar farkl
olduklar, Felsefi Dncenin Oluumu balkl derste ele alnacandan, bu almada bu
konuya hi deinilmemitir. Ancak ksaca u sylenebilir: Felsefe de toplumun sorunlarn
zmek iin retilen yntemdir. Dnce dnyasnda nemli farkllklar yaratmakla birlikte,
bilgi, ihtiya, sorun zme, akl ilikilerinde felsefe ncesi dnlerden ok farkl
deillerdir. Felsefi tutum ve dnceyi ok iyi anlayabilmek iin, felsefe d kabul edilen
dnce biimlerini ve bu dnce biimindeki teorik yapy kavramak faydal olmaktadr.
253
Blm Sorular
1) Teoriletirmenin en iyi yapld aratrma alan aadakilerden hangisidir?
a) Felsefe
b) Din
c) Tarih
d) Siyaset
e) Bilim
2) Aadakilerden hangisi evren tasavvurunun grevini aklamaktadr?
a) nsanlk tarihini vermektedir
b) Deer sistemlerinin kkenini aklamaktadr
c) nsann ihtiya duyduu teorik aklamay sunmaktadr
d) nan sistemini merulatrmaktadr
e) Siyaset anlaylarn deerlendirmektedir.
3) Teorik temellendirmelerde Tanr neden ilk ilke grevini stlenir?
a) En yce varlk olmasndan dolay
b) Dinlerin basks nedeniyle
c) Rahiplerin temellendirmelerine bal kalndndan
d) Tanr, tanm gerei evrendeki her eye hakim olduundan
e) nsanlar yeterince dnemediklerinden
4) Aadakilerden hangisi insann kendisini aklamada teorik bir ereve
sunmaktadr?
a) Matematik teorisi
b) Kendilik bilinci
c) nsanlk tarihi
d) Bilim teorileri
254
e) Felsefe yapmak
5) Dnce tarihini anlamak iin aadakilerden hangisi yaplmaldr?
a) ok eitli tarihler okumak ve onlar felsefi alardan deerlendirmek.
b) deolojik temellere dayandrlm siyasi tarihler okumak
c) niversitelerin tarih blmlerinde retim grmek
d) Antropoloji ve sosyoloji teorilerini aratrmak
e) Toplumlar karlatrmak
6) Teorik dnce ne anlama gelmektedir?
7) Teorik dnce ile felsefi dncenin farkllklar ve ortaklklar nelerdir?
8) nsann var oluunu teorik olarak temellendirilmesi ne anlama gelmektedir?
9) Zaman, evrenin aklanmasnda nasl bir rol oynamaktadr/
10) Evren tasavvurunun aklanmasnda kendilik bilinci ne trden bir rol oynar?
Cevaplar:
1)e,
2)c,
3)d,
4)b,
5)a
255
KAYNAKA
Glgam Destan (1989). ev.Muzaffer Ramazanolu, MEB Yaynlar, stanbul.
Hammurabi Kanunlar, Sumer, Babil, Assur Kanunlar ve Ammi- aduqa Ferman,
(1989). Yayna Hazrlayanlar, Mebrure Tosun ve Kadriye Yalva. Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara.
Kitab Mukaddes: Eski ve Yeni Ahit (Tevrat ve ncil); (1991). Kitab Mukaddes irketi,
stanbul.
The Hymns of The Rgveda, (1995). Vol. I. Translated and Commantary by Ralph T.H.
Griffith, Low Price Publications, Delhi.
Tora I Bereit (2002). ev. Moe Farsi, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A.,
stanbul.
Upaniadlar (2008). ev. Korhan Kaya, Bankas Yaynlar, stanbul.
ARSTOTELES; (1985). Metafizik c. I (A-Z) ev. Ahmet Arslan, Ege niversitesi
Yaynlar, zmir.
ASSMANN, Jan; (2001). Kltrel Bellek: Eski Yksek Kltrlerde Yaz, Hatrlama ve
Politik Kimlik, ev. Aye Tekin, Ayrnt Yaynlar, stanbul.
BARNES, H.E.; (1963). A History of Historical Writing, Dover Publications, New
York.
BERNAL, J.D.; (2008). Tarihte Bilim 1, ev. Tongu Ok, Evrensel Basm Yaym,
stanbul.
BOTTERO, Jean; (2003). Kitab Mukaddesteki Tanr, nancn En Gzel Tarihi,
ev. smet Birkan, Bankas Yaynlar, stanbul.
BOTTERO, Jean; (2003a). Mezopotamya: Yaz, Akl ve Tanrlar, evirenler Mehmet
Emin zcan ve Ayten Er, Dost Kitabevi yaynlar, Ankara.
BOTTERO, Jean; (2000/2) Ktlk Sorunu: Mezopotamya Uygarlnda Mitoloji ve
Tanrbilim, Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, ev.
Mehmet Emin zcan, Yneten Yves Bonnefoy, Trke Baskya Hazrlayan Levent Ylmaz,
Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara.
BOTTERO, Jean; (2005 /2). Glgam Destan, Eski Yakndou Smerden Kutsal
Kitaba, Derleyen Jean Battero, evirenler Adnan Kahiloullar, Pnar Gzelyrek, Lale
Arslan zcan, Dost Yaynlar, Ankara.
256
BOTTERO, Jean; (2005/1). Babilde Sihir ve Tp Eski Yakndou Smerden Kutsal

Kitaba, Derleyen Jean Battero, ev. Adnan Kahiloullar, Pnar Gzelyrek, Lale Arslan
zcan, Dost Yaynlar, Ankara.
BOTTERO, Jean; (2005 /3). Gnahn Douu, Eski Yakndou Smerden Kutsal
Kitaba, Derleyen Jean Battero, evirenler Adnan Kahiloullar, Pnar Gzelyrek, Lale
Arslan zcan, Dost Yaynlar, Ankara.
BUDGE, Wallis E.A.; (2001). Msrda lm Sonras Fikri, ev. Rengin Ekiz, Ege
Meta Yaynlar, zmir.
CAMPBELL, Joseph; (1992b). lkel Mitoloji: Tanrnn Maskeleri, ev. Kudret
Emirolu, mge Kitabevi, Ankara.
CAMPBELL, Joseph; (1992b). lkel Mitoloji: Tanrnn Maskeleri, ev. Kudret
Emirolu, mge Kitabevi, Ankara.
CASSIN, Elana; (2000/1). Kozmogoni: Mezopotamya, Antik Dnya ve Geleneksel
Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, Yneten Yves Bonnefoy, Trke Baskya
Hazrlayan Levent Ylmaz, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara.
CASSIRER, Ernst; (1980). nsan stne Bir Deneme, ev. Necla Arat, Remzi
Kitabevi, stanbul.
CAVANDISH, Richard; (1982). Mythology. Orbis Publishing, London.
CHILDE, Gordon; (1978). Kendini Yaratan nsan: nsann alar Boyunca Geliimi,
ev. Filiz (Karabay) Ofluolu, Varlk Yaynlar, stanbul.
CHILDE, Gordon; (1982) Tarihte Neler Oldu, evirenler Mete Tunay, Alaeddin
enel, Alan Yaynclk, stanbul.
DANIELOU, Alain; (1985). The Gods of India: Hindu Polytheism, New York.
DERCHAIN, Philippe; (2000/1-1) Antropoloji. Firavunlar Dnemi Msr, Antik
Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, ev. Mehmet Emin zcan,
Yneten Yves Bonnefoy, Trke Baskya Hazrlayan Levent Ylmaz, Dost Kitabevi
Yaynlar, Ankara.
DOWSON, John; (1979). A Classical Dictionary of Hindu Mythology, Routledge &
Kegan Paul Press, Boston.
DURKHEIM, Emile; (2005). Dini Hayatn lkel Biimleri, ev. Fuat Aydn, Ata
Yaynlar, stanbul.
EBERHARD, Wolfram; (2000). in Simgeleri Szl, ev. Aykut Kazancgil ve
Aye Bereket, Kabalc Yaynlar, stanbul.
257
EBERHARD, Wolfram; (1987). in Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.

EBERHARD, Wolfram; (2000). in Simgeleri Szl, evirenler Aykut Kazancgil
ve Aye Bereket, Kabalc Yaynlar, stanbul.
ELIADE, Mircea; (1991). Kutsal ve Dind, ev. Mehmet Ali Klbay, Gece
Yaynlar, Ankara.
ELADE, Mircea; (1992). mgeler ve Simgeler. ev. Mehmet Ali Klbay, Gece
Yaynlar, Ankara.
ELIADE, Mircea; (1993). Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rifat, Simavi Yaynlar,
stanbul.
ELIADE, Mircea; (1994). Ebedi Dn Mitosu, ev.mit Altu, mge Kitabevi,
Ankara.
ELIADE, Mircea; (2002/1). Babil Kozmolojisi ve Simyas, ev. Mehmet Emin zcan,
Kabalc Yaynlar, stanbul.
ELIADE, Mircea; (2002/2). Asya Simyas (in ve Hint) Simya Sylencesi, ev.Lale
Arslan, Kabalc Yaynlar, stanbul.
ELIADE, Mircea; (2003/1). Dinler Tarihine Giri, ev. Lale Arslan, Kabalc
Yaynlar, stanbul.
ELIADE, Mircea; (2003/2). Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi 1, ev. Ali Berktay,
ELIADE, Mircea; (2003/3). Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi 2. ev. Ali Berktay,
ELIADE, (Mircea; 2003/5). Demirciler ve Simyaclar, ev. Mehmet Emin zcan,
FANG, Thome H.; (1967). The World and the Individual in Chinese Metaphysics,
The Chinese Mind, Ed. Charles A Moore, University of Hawaii Press, Honolulu.
FERGUSON, John C.; (1964). The Mythology of All Races: Chinese and Japanese,
Volume VIII, Ed. George Foot Moore, Cooper Square Publishers INC, New York.
FRANKFORT, Henri; (1989). Uygarln Yakndouda Douu: Mezopotamya ve
Msr, ev. Alaeddin enel, Verso- mge Kitabevi, Ankara.
FRANKFORT, Henri; (1957). Myth and Reality, The Intellectual Adventure of
Ancient Man, By. H. and H. A. Frankfort, John A. Wilson, Thorkild Jacobsen, William A.
Irwin, The University of Chicago Press, Chicago.
258
FRANKFORT, Henri; (1989). Uygarln Yakndouda Douu: Mezopotamya ve

Msr, ev.Alaeddin enel, Verso- mge Kitabevi, Ankara.
FUNG YU-LAN; (2009). in Felsefesi Tarihi, ev.Fuat Aydn, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul.
GARRET; John; (1999). Upaniad, A Classical Dictionary of India, D.K. Printworld
Ltd, New Delhi, India.
GASTER, Theodor H.; (2000). Thespis Eski Yakndouda Ritel, Mit ve Drama,
ev.Mehmet H. Doan, Kabalc Yaynlar, stanbul.
GOTTWALD, Norman K. (1964). All the Kingdoms of the Earth, Harper & Row
Publishers, New York.
HAWKES, Jacquetta; (1973). The First Great Civilizations, Hutchinson Co, London.
HERODOTOS; (2007). Herodotos Tarihi, ev. Mntekim kmen, Trkiye Bankas
Yaynlar, stanbul.
HIRIYANNA, Mysore; (2011). Hint Felsefesi Tarihi, ev. Fuat Aydn, stanbul Bilgi
niversitesi Yaynlar, stanbul.
HOCART, Arthur Maurice; (2000). Krallar ve Danmanlar: Yasa, Devlet Kuram,
Derleyen Cemal Bali Akal, Dast Kitabevi Yaynlar, Ankara.
HOOKE, S.H.; (1991). Ortadou Mitolojisi, ev. Alaeddin enel, mge Kitabevi,
Ankara.
HORNUNG, Erik; (2004/2). Msr Bilime Giri, ev.Zehra Aksu Ylmazer, Kabalc
Yaynlar, stanbul.
JINGPAN, Chen; (1993). Confucius as a Teacher, Delta Publishing Sdn, Bhd.
Petaling Jaya, Malaysia.
KALTENMARK, Maxime; (2000/1-1). in ve evresi: Mitler ve Efsaneler, Antik
Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, ev.Glser etin, Yneten
Yves Bonnefoy, Trke Baskya Hazrlayan Levent Ylmaz, Dost Kitapevi Yaynlar, Ankara.
KAYA, Korhan; (1997). Hint Mitolojisi Szl, mge Kitapevi, Ankara.
KIRK, G.S.; (1975). Myth, Cambridge University Press, London.
KONFYS, (1973). Konumalar, ev., Muhaddere Nabi zerdim, Devlet
Kitaplar, Ankara.
259
KRAMER, S.N.; (1990). Tarih Sumerde Balar, ev.Muazzez lmiye , Trk

Tarih Kurumu Basmevi, Ankara.
KRAMER, Samuel Noah; (2001). Smer Mitolojisi, ev. Hamide Koyukan, Kabalc
Yaynevi, stanbul.
KRAMER, Samuel Noah; (2002). Smerler, ev. zcan Buze, Kabalc Yaynevi,
stanbul.
KUHRT, Amelie; (2010/1). Eskiada Yakndou (M. 3000- 330), Cilt I. ev. Dilek
endil, Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul.
KUHRT, Amelie; (2010/2). Eskiada Yakndou (M. 3000- 330), Cilt II. ev.
Dilek
KULKE, Hermann ve ROTHERMUND, Dietmar; 201 Hindistan Tarihi, ev. Mfit
Gnay, mge Yaynlar, Ankara.
LAO TZU; (1978). Taoizm (Tao Te Ching), ev. Muhaddere N. zerdim, Ankara
niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yaynlar, Ankara.
LEAKEY, Richard ve LEWN, Roger; (1998). Gl nsanl Evrim Srecinde Bir Kesit,
ev.Fsun Baytok, Tbitak Yay., Ankara.
LVI-STRAUSS, Claude; (1984). Yaban Dnce, ev. Tahsin Ycel, Hrriyet Vakf
Yaynlar, stanbul.
LVI-STRAUSS, Claude; (1972). Structural Antropology, Penguin Books, England.
LEWIS, Paul; (1998). Tp Tarihi, ev. Nilgn Gdc, Roche Yaynlar, stanbul.
(Kitabn yazar yoktur Paul Lewis kitabn editr olarak tantlmaktadr)
LOON, P.Van Der; (1963). The Ancient Chinese Chronicles and the Growth of
Historical Ideals Historians of Chine and Japan, Ed. W. G. Beasley, Oxford University
Press, London.
MALINOWSKI, Bronislaw; (1990b). By, Bilim ve Din, ev. Saadet zkal, Kabalc
Yaynevi, stanbul.
MAUSS, Marcel; (2005). Sosyoloji ve Antropoloji, ev. zcan Doan, Doubat
Yaynlar, Ankara.
McNEILL, William; (1994). Dnya Tarihi, ev., Alaeddin enel,mge Kitabevi,
Ankara.
MELLAART, James; (2003). atalhyk Anadoluda Bir Neolitik Kent, ev. Gke
Bike Yazcolu, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
260
MESSADIE, Gerald; (1998). eytann Genel Tarihi, ev. Ik Ergden, Kabalc

Yaynlar, stanbul.
MIEROOP, Marc Van De; (2012). Babil Kral Hammurabi, ev. Blent O. Doan,
Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul.
MITHEN, Steven; (1999). Akln Tarih ncesi, ev. rem Kutluk, Dost Yaynlar,
Ankara.
NEEDHAM, Joseph; (2000). Doulu nsan ve Zaman & Beeri Hukuk ve Tabiat
Kanunlar, ev.Nejdet zberk, z Yaynclk, stanbul.
NEEDHAM, Joseph; (1972). The Grand Titration, Science and Society in East and
West, George Allen and Unwin LTD., London.
PANIKKAR, Raimando; (1992). Time and History in the Tradition of India: Kala
and Karma, Time in Indian Philosophy, A Collection of Essays, Ed. Hari Shankar Prasad. Sri
Satguru Publication, Delhi.
PONTING, Clivve; (2011). Yeni Bir Bak Asyla Dnya Tarihi, ev.Eref Bengi
zbilen, Alfa Yaynlar, stanbul.
RAJU, P.T.; (1966). The Concept of Man in Indian Thought, The Concept of Man,
Edited By S. Radhakrishnan and P.T. Raju, George Allen & Unwin LTD, London.
RINGGREN, Helmer; (1973). Religions of the Ancient Near East, Translated by John
Sturdy, The Westminster Press, Philadelphia.
RUSSELL, Jefry Burton; (1999). eytan Antikiteden Hristiyanla Ktlk, ev.Nuri
Plmer,Kabalc Yaynlar, stanbul.
SCHWARZ, Fernand; (1997). Kadim Bilgeliin Yeniden Kefi, ev. Aye Meral
Aslan, nsan Yaynlar, stanbul.
STRIG, H.J.; (1994). lka Felsefesi: Hint, in, Yunan. ev. Cemal Gngren, Yol
Yaynlar, stanbul.
ENEL, Alaeddin; (2006). Kemirgenlerden Smrgenlere nsanlk Tarihi, mge
Kitabevi Yaynclk, Ankara.
THOMSON, George; (1988/1). lk Filozoflar, ev. Mehmet H. Doan, Payel
Yaynlar, stanbul.
TOSUN, Mebrure ve YALVA, Kadriye; (1989). Sumer, Babil, Assur Kanunlar ve
Ammi- aduqa Ferman, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
261
TOSUN, Mebrure; (1973). Smer, Babil ve Asurlularda Hukuk, Kanun ve Adalet

Kavramlar ve Bunlarla lgili Terimler, Belleten, Cilt XXXVII, Say: 145-148. Sayfa 557581.
TURNER; Alice K.; (2004). Cehennemin Tarihi, ev. Ayhan Sergney, Ayrnt
Yaynlar, stanbul.
VARMA, Vishwanath Prasad; (1974). Studies in Hindu Political Thought and its
Metaphysical Faundations, Motilal Banarsidass, Delhi, India.
VOAGELIN, Eric; (1969). Order and History 1: Israel and Revelation, Louisiana
State University Press, Louisiana.
WEBER, Max; (1986). Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla, Hrriyet Vakf Yaynlar,
stanbul.
WHITROW, G.J.; (1989). Time in History, Oxford University Press, New York.
WING-TSIT CHAN; (2002) in Dinleri, Asya Dinleri, P. T. Raju, Wing-tsit Chan,
Joseph M. Kitagawa, smail R. Faruki. ev. Abdullah Davudolu, nklap Yaynlar, stanbul.
ZIMMER, Heinrich; (1992). Hint Felsefesi, ev. Sedat Umran, Ruh ve Madde
Yaynlar, stanbul.
ZIMMER, Heinrich; (2004). Hint Sanat ve Uygarlnda Mitler ve Simgeler, Editr:
Joseph Campbell, ev. Gl aal Gven, Kabalc Yaynevi, stanbul.
262

R - Felsefe Öncesi Düşünüş

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

R - Felsefe Öncesi Düşünüş

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

FELSEFE NCES DN

FELSEFE LSANS PROGRAMI

PROF. DR. AYHAN BIAK

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

STANBUL NVERSTES AIK VE UZAKTAN ETM FAKLTES

Prof. Dr. Ayhan Bak

Bu Blmde Neler reneceiz?

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

nsan olmann nasl

Kltr oluturan temel yeti

nsan olmann gereklemesi Okumak, sorgulamak,

1.1. Kltrel Evrim

yorumlanmaktadr. Alet yapann homonidlerden olduu varsaylr; bitkisel ve hayvansal

1.2. Toplayc - Avc Topluluklar

neler getirecei konusunda en ufak bir dnceye ya da kaygya sahip olmadklarn

hayati baarsnda gl bir etkendir. Becerilerinden ortaklaa yararlanlan grup, bireysel

Bu Blmde Ne rendik zeti

Dersin sonraki blmlerinde ele alnacak konular da, kltrleme aamasnda

Bu Blmde Neler reneceiz?

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Tarmn insanlk tarihinde

Yerleik hayata geiin

lk bilimlerin neler olduklar

nsanln en byk iki

Felsefenin konu edindii

Bu Blmde Ne rendik zeti

d) Tapnaklarn byk yaplar olmas

Bu Blmde Neler reneceiz?

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Tanrlarn sahip olduu

Zihnin alma tarz ile ilk

Felsefede ortaya kacak

3.1. Tanr Dncesi

3.2. Tanrlarn Kkenleri

Hint dncesinde, tanrlarn kkeni eitli ekillerde aklanmtr. Aklamalardan

Mutlak Tanr anlay, sadece Sami dinlerinde grlmektedir. Bu anlayn

Bu Blmde Ne rendik zeti

5) Tanrlarn kkenini aklarken aile modeline neden bavurulmaktadr?

Bu Blmde Neler reneceiz?

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

Evrenin bilinmesinin insan

Evrenin nasl yapldna

Evren tasavvurunda evrenin

4.2. Evrenin Katmanlar

4.3. Evrenin Yapld eler

elementlerle kurulmaktadr. inliler de be temel element sayarlar ve bunlarn evrenin

Bu Blmde Ne rendik zeti

5) Gnein tanr kabul edilmesinin nedenini aadakilerden hangisi daha iyi

Bu Blmde Neler reneceiz?

Blm Hakknda lgi Oluturan Sorular

Blmde Hedeflenen Kazanmlar ve Kazanm Yntemleri

Kazanmn nasl elde

nsan hakknda nelerin ve

Ruhun insan iin tad

nsann tarihsel seyrinde