International Journal of Languages Education and Teaching

ISSN: 2198 4999, Mannheim GERMANY

UDES 2015 p. 399-419

THE GRAMMARS AND DICTIONARIES OF OLD TURKISH

ESK TRKENN GRAMER VE SZLKLER1
Ceyda ADIYAMAN2

ABSTRACT
Old Turkish period in the history of the Turkish language includes written language of the Orkhon, Uighurs and
Qarakhanid. Despite of cultural, political, social and religious changes, there are the grammatical and lexical
continuity and integrity between these three written languages. Old Turkish grammars and dictionaries also
reflect that continuity and integrity. In this study Old Turkish grammars and dictionaries will be examined
chronologically and systematically. The founder of Turcology Radloff wrote the first grammar and dictionary of
Old Turkish. It has been significant progresses in field of the Old Turkish researches from Radloff to today.
Depending on the text publications, vocabulary of the old Turkish was enriched exponentially. That is the same
also in grammar studies. Henceforward, it is seen more clearly facility and need of writing a grammar and
dictionary of all historical periods of Turkish.

Key Words: Old Turkish, Grammar, Dictionary, Orkhon, Uighur, Qarakhanid

ZET
Trk dili tarihinde Eski Trke dnemi Orhun, Uygur ve Karahanl yaz dillerini kapsar. Kltrel, politik, sosyal ve
dinsel deimelere ramen bu yaz dili arasnda dilbilgisel ve leksik bir sreklilik ve btnllk vardr. Eski
Trkenin gramer ve szlkleri de bu sreklilik ve btnl yanstrlar. Bu almada Eski Trkenin gramer ve
szlkleri kronolojik ve sistematik olarak incelenecektir. Eski Trkenin ilk gramerini ve szln Trkolojinin
kurucusu Radloff yazmtr. Radlofftan bugne Eski Trke aratrmalarnda nemli gelimeler olmutur. Metin
yaymlarna bal olarak Eski Trkenin sz varl katlamal biimde zenginlemitir. Gramer almalarnda da
durum ayndr. Artk Trkenin btn tarihsel dnemlerinin bir gramer ve szln yazlmas imkan ve ihtiyac
daha ak olarak grlmektedir.
Anahtar Kelimeler: Eski Trke, Gramer, Szlk, Orhun, Uygur, Karahanl

GR
Eski Trke veya Eski Trk dili dnemi Trkolojide genellikle Orhun Yaztlar ve eski Uygur
Trkesi metinlerini kapsamaktadr. Kimi Trkologlarsa bu iki Trk yaz dilinin yannda
Karahanl Trkesini de Eski Trke kapsamna alrlar.
Bu alma Nevehir Hac Bektai Veli niversitesi tarafndan dzenlenen 1. Uluslararas Dil Eitimi
ve retimi Sempozyumunda szl bildiri olarak sunulmutur.
2 Dr. rencisi, Pamukkale niversitesi, Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal, e-posta:
ceyrinnur@gmail.com
1

400

Ceyda ADIYAMAN

Karahanl Trkesini Eski Trke yerine Orta Trke dnemine alanlar olduu gibi balang
ve biti tarihlerini birka yzyl geriye ya da ileriye ekenler de vardr. Orta Trke terimi
bal bana sorunlu bir dnemin ve kavramn addr. Trk dili tarihinin bu en tartmal
dnemini ifade eden Orta Trke terimini bir yana brakarak Trk dili tarihini Eski Trke ve
Yeni Trke biiminde iki ana dneme ayrma eiliminin de gelimekte olduu
gzlemlenmektedir3.
Orta Trke terimini ilk kez 1928 ylnda kullanan Carl Brockelman, Trkiyede Trkolojinin
kurucusu olan Fuat Kprl, Macaristan Trkolojisinin nemli isimlerinden Rona-Tas, sve
Trkolojisinin gncel uzmanlarndan Lars Johanson ve Berlin Trkoloji Okulunun
temsilcilerinden Marcel Erdal, Karahanl Trkesi metinlerini Eski Trkenin son, Orta
Trkenin ilk verimleri olarak deerlendirmektedir4.
Bu almada Eski Trkenin iki klasik yaz dili olan Orhun ve Uygur yaz dilleri ile Karahanl
Trkesi zerine yazlm gramer kitaplar ve bu yaz dilinin sz varln konu alan szlk
ve dizin almalar kronolojik, sistematik, tematik zellikleri bakmndan karlatrmal ve
bamsz birer veri olarak incelenmeye allacaktr.
Orhun Trkesine ilikin son envanter ve bibliyografya almalar Sertkaya5 ve Aydn6
tarafndan gerekletirilmitir.
Uygur Trkesine ilikin envanter ve bibliyografya benzersiz bir genilik, eitlilik ve
zenginlik grnm sunmaktadr7.
XX. yzyl balarnda Turfan kazlaryla balayan Uyguristik almalar ikinci yzylna girmi
bulunmaktadr. Almanya-Berlin8 , ngiltere-Londra9 , Paris10 , Rusya-Saint-Petersburg11 ,
sve-Stockholm12 , Macaristan-Kiado13 , Japonya-Kyoto14 , in-Pekin15 , Sincan16 , Amerika17 ,
Orta Trke ve ona bal sorunlar zerindeki tartmalar iin bkz. Berbercan, (2014), ss.765-783
Konu ile ilgili tartmalar iin bkz. Ata, (2010), ss.29-37
5 Sertkaya, (2008), ss. 7-34
6 Aydn, (2008); Aydn, (2009), ss.552-575
7 Sertkaya, (2008)
8 Albert Grnwedel, Werner Sundermann, von le Coq, Carl Brockelman, Bang, von Gabain, Mller, Peter
Zieme, Klaus Rhrborn, Jens Peter Laut, Jens Wilkens, Dieter Mau, Simone-Christiane Raschmann,
Marcel Erdal
9 Sir Aurel Stein, Sir Gerard Clauson, Lilla Russel-Smith
10 Paul Pelliot, James Hamilton
11 W. Radloff, Kont Oldenburg, Sergei Malov, rina Popova
12 Gunnar Jaring, Lars Johanson
13 Arminius Vambery, Lajos Ligeti, Laszlo Rasony, Gyrgy Kara, Denis Sinor, Rona-Tas, Andras
Bodrogligeti, Zsuzsanna Gulacsi
14 Kont Otani, Masao Mori, Takao Moriyasu, Dai Matsui, Masahiro Shogaito, Kgi Kudara, Juten Oda
15 Geng Shimin
3
4

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

ESK TRKENN GRAMER VE SZLKLER

401

Trkiye18 gibi merkezlerde alan bilim adamlar sayesinde Uyguristik bugn Trkolojinin
en yaygn, en geni alma alan durumuna gelmitir. Birok deerli ve nemli alma
yaplmasna karlk henz bu alan btnyle kuatacak bir envanter ve bibliyografya
almas yoktur. Maniheist Uygur ve Budist Uygur metinlerinin kataloglar ve bibliyografyas
konusunda Lary Clark19 ve Johan Elverskog20un almalar ncelikle anlmaldr.
Karahanl Trkesi dil ve edebiyatna ilikin geni bir alanyazn vardr. Bu dnem btn Trk
edebiyat tarihlerinin, Trk dili tarihlerinin ve ansiklopedilerin geni biimde yer verdii
dnemdir. Burada yalnzca iki Karahanl dnemi eseri hakknda yaplm kapsaml
saylabilecek bibliyografyalar verilmekle yetinilecektir. Divanu Lgatit-Trk bibliyografyas21
ve Kutadgu Bilig bibliyografyas22
ESK TRKENN GRAMER KTAPLARI
Eski Trkenin ilk gramer tasla Radloffa aittir. Radloff, henz Uygur Trkesi
almalarnn balamad bir dnemde Thomsen ile paralel biimde okuma urana girip
zmledii Bilge Kaan ve Kl Tigin yaztlarndan yola karak gramer taslan meydana
getirmitir. 1897de Trkoloji dnyasnda Eski Trke denildii zaman Orhun Trkesi
anlalyordu ve bu iki kavram zdeti. te Radloff, anlan iki yazt metnine dayal gramerini
yazm ve eseri taslak diye nitelendirmitir.23 Radloffun fonetik, morfoloji ve sentaks

Abdrreit Yakup, Kahar Barat, Dolgun Kamberi

Johan Elverskog, Lary Clark
18 Reit Rahmeti Arat, Saadet aatay, inasi Tekin, Talat Tekin, Semih Tezcan, Mehmet lmez, Osman
Fikri Sertkaya, Sema Barutu znder, Melek zyetgin, Ceval Kaya, Zekine zertural, Serkan en,
Erdem Uar, Hakan Aydemir, mit zgr Demirci, Engin etin, zlem Ayazl, Zemire Gulcal, Mehmet
Turgut Berbercan, Ferruh Aca, aban Doan
19 Clark, (1997)
20 Elverskog, (1997)
21 Coar-Gne, (2011), ss.167-231; Coar-Gne, (2011), ss.19-85
22 Kaymaz, (2009), ss.1408-1422; Glensoy, (1973), ss.109-116;
23 Radloff, 1897, ss.1-129; Ali Akar, 2005, s. 85. Radloffun bu gramer tasla Necip Asm tarafndan
1924 ylnda Trkeletirilerek Orhun Trkesinin Sarf ve Nahvi adyla yaymlanmtr. Necip Asmn
evirisinin Radlofftan yapldna ilikin ak bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak Necip Asmn gramer
blmnn sonunda sunumunu yapt Bartholdun makalesinin ad Eski Trk Kitabelerinin
Ehemmiyet-i Tarihiyyesi biiminde verilmitir. Bartholdun anlan makalesinin zgn ad Die
historische Bedeutung der Alttrkischen Inschiftendir. 36 sayfalk bu makale Radloffun 1897de
yaymlad ve yukarda anlan kitabnn sonunda yer almaktadr. Barthold makalenin banda bu
makaleyi yazma grevini Radloffun verdiini belirtir. te bu kant Necip Asmn Radloffun gramerini
evirdii kansn glendirmektedir. Necip Asmn Orhun Trkesi Grameri ve Bartholdun makalesi
uradadr: Balc, (2011), ss.149-222. Thomsenin 1896da yaymlad Orhun Yaztlar zmnde de
edat ekleri, fiil ekleri, kipler ve zaman ekleri, fiilimsiler, fonetik, saylar ve szck trleri zerine ksa
bilgiler bulunan ksa bir gramer blm yer alr. Thomsen, (2002), ss.285-287. 1893-1897 arasnda
Thomsen ile bir yar oldu ve bu yar Radloffun kazand rahatlkla sylenebilir.
16
17

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

402

Ceyda ADIYAMAN

balklar altnda Gktrk harfli 55 metne dayal bu gramer tasla kendisinden sonra yaplan
btn Eski Trke gramer almalarna kaynak olmutur.24
Eski Trkenin ilk gramerini von Gabain yazmtr.25 1939 ylnda doentlik tezi olarak
savunulan Alttrkische Grammatik26 ilk defa 1941 ylnda yaymlanmtr. Eser hakkndaki
Trkedeki ilk tantma yazlar aatay tarafndan kaleme alnmtr.27 Eserin sonunda yer
alan szlk ksmn von Gabainin n szde verdii bilgiye gre Ahmet Temir evirmitir.
Yazar kitabnn dayand kaynaklar u ekilde belirtmitir. Bu gramer, orta a Kktrk
harfleriyle yazlm kitabeleri, henz slamiyetle temas etmemi Orta Asya yazmalarn ve blok
basmalar ele alr.28 Giri blmnde Eski Trkenin tarihsel-corafik ynlerinin yansra
gn yzne karlan dil malzemelerini de genel hatlaryla belirtir. Eski Trkedeki n az, y
az, kitabelerin azlar, Brahmi yazmalarnn azlar ve Hristiyan yazmalarnn zellikleri
ad altnda ayr balklar altnda vermitir. Yaz Bilgisi ksmnda ise runik, Sod, Mani, Brahmi
harfleriyle yazlm metinlerden rnekler yer alr. Gramer ksm ana hatlaryla fonetik,
morfoloji ve sentakstan olumaktadr. Bu durumuyla eseri tarihsel ve betimleyici gramer tr
iinde deerlendirmek doru olur.
Talat Tekinin Orhon Trkesi Grameri, Necmettin Haceminolunun Karahanl Trkesi
Grameri, Kemal Eraslann Eski Uygur Trkesi Grameri ve Eski Trkede sim-Fiiller, Marcel
Erdaln A Grammar of Old Turkici von Gabainin izinde yazlm Eski Trkenin gramer
kitaplardr.
Talat Tekinin Orhon Trkesi Grameri29, California niversitesinde 1965 ylnda sunduu
doktora tezidir. Eser nce 1968 ylnda Indiana niversitesinde, 2000 ylnda da Trkiyede
Trkiye Trkesi ile yaymlanmtr. A. von Gabainin terimiyle Eski Trke veya Clausonun
yanl okuduu Trkce, Pritsakn nerdii Trkte ya da Baskokovun yanl terimiyle Eski
Ouzca biiminde adlandrmak yerine, dayand dil malzemesinden dolay eserine
Thomsenin teriminden hareketle Orhon Trkesi Grameri adn vermitir. Eserin plan,
ortografi (yazm bilgisi), ses bilgisi, yapm bilgisi, ekim bilgisi ve szck trlerinden oluan
biim bilgisi, sz dizimi, metin rnekleri, szlk, kaynaka ve tpkbasmdan oluur. Yazar, II.
Dou Trk Kaanl (682-744) dneminden kalma Kli or (719-723), Tunyukuk (720-725),
Kl Tigin (732), Ongin (732-735) ve Bilge Kaan (735) yaztlarna dayal olarak bu grameri
yazmtr. Ancak 1965-2000 arasndaki Orhun Aratrmalarnda elde edilen bilgi ve metinleri
deerlendirerek eserini gncellemi; eserini son gelime ve deiimler nda yeniden
yazmtr. Bu konuda ona Mehmet lmez ve Yong-Song Linin byk yardmlar olmutur.

Sertkaya, (1988), ss.303-317

Gabain, (2007)
26 Bkz. lmez, (1993), ss.289-292; Laut, (1995), ss. 367-374; Eren Hasan, (1993), ss.213-215; Zieme,
(2000), ss.235-237; Aksan, (1975-76), ss.257-258
27 aatay, (1943), ss.114-117; aatay, (1951), ss.685-686; iki yaz da urada yeniden yaymlanmtr:
aatay, (2008), C.2, ss.20-27
28 Von Gabain (2007), s.1,
29 Tekin, (2003); oban, (2013), ss.288-295
24
25

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

ESK TRKENN GRAMER VE SZLKLER

403

Andrey N. Kononovun 1980de baslan Grammatika Yazka Tyurskih Runieskih

Pamyatnikov VII-IX vv adl eseri30 Erene gre eski Trk yaztlarn dil bakmndan
deerlendiren yeni ve deerli bir katkdr31. Kononov 1939 ylnda yazd Trk yazarlarna
gre Trk gramer sistemi konulu yksek lisans tezi32nden beri kendini Trkenin deiik
dnem ve lehelerinin gramerini yazmaya adamtr.
Necmettin Haceminolunun Karahanl Trkesi Grameri 33, kendisine Hasan Erenin
bakanl dneminde Trk Dil Kurumu tarafndan grevin ifas iin 1993 ylnda yazlmtr.
Eserde dayanlan metinler unlardr: Divan Lgatit-Trk, Kutadgu Bilig, Kuran Tercmesi
(Rylands), Atabetl-Hakayk, Divan- Hikmet. Yazar gramerinin dayand temel eserin
szvarlnn dkmn de bu eserlere dayal olarak hazrlanm dizinlere dayal olarak
sunmaktadr. Eser ses bilgisi ile balamakta; gncel Trk dilbilgisinin ses bilgisi nda
Karahanl Trkesinin ses bilgisi deerlendirilmektedir. Trk dilinde edatlar ve fiilleri daha
nce incelemi olan yazar, eserinin 188 sayfasn ekil bilgisine, 7 sayfasn ses bilgisine,
cmle bilgisine ise 13 sayfa ayrmtr. Gramer modelinde Muharrem Ergin etkisi gerek
sistematik gerek terminoloji bakmndan aka grlmektedir.
Marcel Erdaln A Grammar of Old Turkic34i alt blmden oluur. lk blmde Ana Treden
Eski Trkeye doru geliim ve Eski Trkenin kapsam konu edilir. kinci blmde sesler,
ses olaylar ve ses bilgisi zerinde durulur. Yap bilgisine ayrlan nc blm yazarn Old
Turkic Word Formationda sz yapmn genie ele almasndan dolay yapm bilgisine ksaca
yer veren, szck trlerini ve say sistemini ele alan bir blmdr. Drdnc blmde, yan
cmlecikler, yklemine gre cmleler ve cmle geleri ilenmitir. Beinci blmde Erdal,
eitli slup sorunlar, diyalog biimleri ve soru biimleri zerinde durur. Sosyal, kiisel ve
manevi hiyerarinin konuma, emir ve hitap ekillerine yansmalarn deiik metinlerden
rneklerle ele alr. Son blmde Eski Trkenin sz varl zerine aklamalar vardr. Bu
blmde Eski Trke zerindeki Maniheist ve Budist etkiler ile ince, Soda, Sanskrite,
Toharca, Arapa, Farsa gibi dillerden gelen alnt szlerin durumunu deerlendirir. Eserin
sonunda ksaltmalar ve eserin yaynland 2004 ylna kadar yaplm almalarn geni bir
bibliyografyas ile terim ve kavramlar dizini ve Eski Trke dilbilgisel geler dizini yer alr.35

Eser ne yazk ki elimizde bulunmamaktadr. Elimizde bulunan 1959 basks Grammatika

Sovremennogo Tureskogo Literaturnogo Yazka adl eseri 20. Yzyl Trk yazarlarnn eserlerinden
zengin rneklerle desteklenen fonetik-morfoloji-sentaks diziliinde bir klasik gramer almasdr. Bu
eser muhtemelen yksek lisans tezinin gelitirilmi biimidir. Bkz. Kononov, (1959-2001)
31 Eren, (1998), s.194
32 Kolesnikov -Kamalov, (2011), s. 93
33 Haceminolu, (2008)
34 Erdal, (2004)
35 Ayrca u tantma yazsna da baklabilir: Ersoy, (2007), ss.199-200
30

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

404

Ceyda ADIYAMAN

Kemal Eraslann Eski Uygur Trkesi Grameri 36 ncelikle ders kitab niteliinde Trkoloji
rencilerine ve gen aratrclara yararl olmak amacyla, klasik gramer anlayna dayal
olarak kaleme alnmtr. Yazar, rneini u szlerle dile getirir: Bu hususta da merhum
Hocam Prof. Dr. Muharrem Erginin gramer anlay ve Trk Dil Bilgisi adl eserini rehber
alnm bulunuyorum. Prof. Dr. Marcel Erdaln, ihtisas erbabna hitab eden, A Grammar of Old
Turkic adl eserinden, almam hazrladktan sonra ulatm ve eser ngilizce yazld iin
yeteri kadar yararlanamadm. (s.17) Eserin giri blmnde Uygur uygarl ve metinleri
hakknda ansiklopedik bilgilere yer verilmitir. Yazm bilgisine ilikin ksa aklamalardan
sonra 30 sayfalk bir ses bilgisi blm yer alr. Eraslann ses bilgisi terimlerinin Ergin
geleneine deil, Tahir Nejat Gencan geleneine bal olduuna dikkat ekilmelidir. Bu
konuda nl, nsz, treme, kaynama, ayrma, gme gibi terimler rnek gsterilebilir.
ekil bilgisi blm 360 sayfalk bir yer tutmaktadr. Cmle bilgisine ise 80 sayfa ayrlmtr.
Geni, yararl ve kapsaml bir bibliyografyas olan almann sonuna 80 sayfalk bir Eski
Uygur Trkesi szl, 11 sayfalk Budist ve Mani terimleri szl ve son olarak 23 sayfalk
gramer terimleri szl eklenmitir.. Eser hakknda tantma yazs hazrlayan zkann eser
hakkndaki yargs yledir: Eraslann eseri Eski Uygur Trkesinin gramerini tm ynleriyle
ortaya koymaktadr. Ayrca bu kitap bir sahada yaplacak olan gramer almasnn nasl
olmas gerektiine de gzel bir rnek tekil etmektedir.37 Gerekte Eraslann Eski Trkenin
gramerine ilikin almalarnn temeli 1974 ylnda Eski Trkede sim-Fiiller
(Partisipler)38 ad ile doentlik tezi olarak hazrlad ve 1975 ylnda sunduu 1980 ylnda
da yaynlad doentlik tezine kadar gider. Eser be blmden olumaktadr. Birinci blmde
isim-fiilin mahiyet, mana ve ifadeleri zerinde durulmutur. kinci blmde isim-fiil ekleri
listelenmi ve rnekleriyle incelenmitir. nc blmde bu eklerin tek tek isim, sfat, zarf
ve yklem olarak kullanllar incelenmitir. Drdnc blmde isim-fiil gruplarnn yaps,
kelime gruplarnda ve cmledeki yerleri ele alnmtr. Beinci blmde ksaca isim-fiil
meneli fiil ekimleri zerinde durulmutur. almada sk sk von Gabaine atfta
bulunulduu gzlenmektedir. Eserin sonunda iki stun biiminde Trke ve Franszca dil
bilgisi terimleri szl ve son olarak da bibliyografya yer almaktadr. 39
ESK TRKENN SZLKLER
Eski Trkenin szlklerini bu dnemin alt devrelerini dikkate alarak ele alp snflamak,
sralamak ve tantmak uygun olur. Bu dorultuda Eski Trkenin szlkleri drt balk
altnda incelenmelidir:
1.

Orhun Trkesi Szlkleri

Eraslan, (2012); enin eseri de Eraslann gramer blmnn ksaltlm, filolojik bilgi ve metinlerin
artrlm olduu bir versiyon eklinde nitelenebilir. enin eseri retimlik yarar ncelemesi ve
konulara uygun yerletirilmi okuma paralarnn varl ile okuyucuyu zevkli bir yolculua
karmaktadr. Bkz. en, (2014)
37 zkan, (2012), ss. 159-162
38 Eraslan, (1980)
39 u almalar da Karahanl dnemiyle ilintilidir; ancak morfolojik ya da sentaktik bir unsur zerinde
yaplmlardr: Ercilasun, (2014), Nalbant, (2008); Demirel - Nalbant, (2014)
36

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

ESK TRKENN GRAMER VE SZLKLER

2.
3.
4.
5.

405

Uygur Trkesi Szlkleri40

Karahanl Trkesi Szlkleri41
Orhun-Uygur Trkesi Szlkleri
Orhun-Uygur-Karahanl Trkesi ya da Eski Trkenin Genel Szlkleri42

Orhun Trkesi Szlkleri

Orhun Trkesi szlklerini konu alan bamsz bir inceleme yoktur. Orhun Trkesi
szlklerinin ilk rnei, eldeki bilgilere gre Radloff tarafndan verilmitir. Radloff 1894te
yaymlad Kltigin ve Bilge Kaan yaztlarna ilikin eserinin Die alttrkischen Inschriften
der Mongolei, Zweite Lieferung: Die Denkmaler von Koscho-Zaidam, Glossar-Index und die
Chinesische Inschriften (Saint-Petersburg, 1899) adl ikinci fasiklnde anlan yaztlarn
dier ada Trk leheleriyle karlatrmal ve 600n zerinde szc kapsayan
szln vermitir (ss.86-115). Sonradan Hseyin Namk Orkun (Eski Trk Yaztlar, 1941),
Annemarie von Gabain (Eski Trkenin Grameri, 1941), Sergey Malov (Eski Trkenin
Yaznsal Antlar, 1951), Talat Tekin (Orhon Yaztlar, 1969), Muharrem Ergin (Orhun
Abideleri, 1970) gibi Kktrk Yaztlarn yaymlayanlar Radloffun bu szlklerini esas alp
yaztlarn szln eitli ekleme ve geniletmelerle vermilerdir43.
Orhun Yaztlarn Radlofftan nce zm olmasna karlk almalarn ondan sonra
yaymlamay yeleyen Thomsenin 1896da baslan Inscriptions de lOrkhon Dchiffres adl
tarihi eserinin son blmnde de yaztlarn szcklerini ieren bir dizin vardr. Bu dizinin
ham bir szlk olduu aktr. Ne var ki Thomsen dizini szle dntrme ve szlk
oluturma giriiminde bulunmamtr.44
Hseyin Namk Orkun, 1941de baslan Eski Trk Yaztlar adl eserinin IV. Cildinde Orhun
Trkesinin btn runik harfli metinleri kapsayan bir szln vermitir. Bununla birlikte
anlan szvarln DLT ile de desteklemitir. Orkun, 1284 madde ba ieren genel
szlnn ardndan 355 madde bandan oluan has isimler balkl bir onomastik szlk
vermitir. Bu onomastikonda antroponim, etnonim, toponim, hidronim, zoonim gibi birimler
listelenmitir.45
Tekinin Orhon Yaztlar adyla yaymlad ve Kltigin ile Bilge Kaan Yaztlarn ieren
kitabnn sonunda da 724 madde bandan oluan bir szlk-dizin bulunmaktadr.46 Doal
olarak iki yaztn sz varlna dayal olduu iin bu szlk btn korpusu temsil etmez. Talat
Uygur Trkesi szlkleri hakknda ztopunun bir makalesi vardr: ztopu, (1993), ss.167-174
Bu dnemin szlkleri ksaca urada tantlmtr: zer, (1998), ss. 125-130
42 Eski Trkenin genel szlkleri zerine Mehmet lmezin bir tantma ve deerlendirme yazs
vardr: lmez, (1998), ss. 119-121
43 Tekin, (2008), ss. 119-121
44 Thomsen, (2002), ss. 276-287
45 Orkun, (1941), ss. 3-148, 151-174
46 Tekin, (2008), ss.119-192
40
41

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

406

Ceyda ADIYAMAN

Tekin 1964te savunduu doktora tezi olan Orhon Trkesi Gramerinin arkasnda Kltigin,
Bilge Kaan, Tunyukuk, Ongin ve Kli or yaztlarndan oluan be Orhun Trkesi metnine
dayal her sayfas iki stun ieren bir Orhun Trkesi szlne yer verir. Sonradan bu
szle br Orhun yaztlarnn sz varlnn, Yenisey Krgz yaztlarnn ve Irk Bitigin sz
varlklarn ekler. Bu szlkte 1393 madde ba vardr.47
Hatice irin User Kktrk ve tken Uygur Kaanl Yaztlar adl almasnda, oyr, Ongin,
Kl Tigin, Bilge Kaan, Tonyukuk, Kl or, ine Usu, Taryat, Tes, Suci yaztlarnn
yaymlanm metinlerini karlatrarak szckleri snflandrmtr.48 Eserde, yaztlara ilikin
metin kaynaklar, yaztlarda geen sz ve sz beklerinin deerlendirildii almalar ve
szlkler, Eski Trk tarihi almalar, Eski Trk unvanlar hakkndaki almalar ayrntl
olarak deerlendirilmitir. Yorum ve ncelemeler bal altnda 115 ifadedeki sz ve sz
bekleri eitli anlamlandrmalar asndan incelenmitir. Konularna gre adlar ve fiiller
snflandrlm, zel ad bilgisi ve dilbilgisi geleri (sfat, zamir, edat, bala) ayr balklar
altnda snflandrlarak kendi iinde gruplandrlmtr. Szcklerin runik harfli yazl,
okunuu, anlam ve getii yer de verilerek balamlarndan koparlmadan
rneklendirilmitir. almann sonunda yer alan istatistiksel bilgilerde her szcn
kullanm sklnn yer ald bir liste yer almaktadr. Bu istatistik verilere gre konu
alanlarnn dalmn gsteren grafikler bulunmaktadr. Eserin sonunda metinlerin
yazevrimi ve kaynaka ile madde balar dizini verilerek szcklerin yer ald balklar
veya alt balklar bulma konusunda aratrmaclara yol gsterici olmaktadr. Ayrca bu dizin
ele alnan yaztlarn sz varl ve szcklerin anlamlar bakmndan nem tamaktadr.
Yazarn verdii bilgiye gre, almann malzemesi olan on yaztta 612 cins ad, 305 eylem ad,
218 zel ad belirlendi. Yaztlarda 917 szck yer almaktadr. Bu rakam, zel adlarn da madde
ba olmasyla 1135e ulamtr. Madde balarnn says, szckleri anlam katmanlarna gre
snflandrdmzda 1517e kmtr. Tekrarlanan szcklerle birlikte on yaztn toplam sz
varl 7726dr.(s.421). Eserin sonu blm almann tamamnn gzden geirilerek nicel
verilerin niteliksel yorumlanmalar asndan ayrca bir neme sahiptir.49
Erhan Aydn Orhon Yaztlar 50 almasnda Kltigin, Bilge Kaan, Tonyukuk, Ongin, Kli or
yaztlarnn runik harfli eklini, okunuunu ve evirisini vermesinin yannda Eski Trk
yaztlarnn bulunuu ve ilk almalarla beraber yaztlarn bulunduu yerleri alt balklar
altnda detaylandrmtr. Ayrca Runik yaznn zellikleri ve kayna konusunda da bilgiler
sunmaktadr. alma, kimi yanl okumalarn dzeltilmesi ile yeniden anlamlandrma
almalar bakmndan gncel bir nitelik tamaktadr. Kitabn sonunda ele alnan yaztlarn
szl bulunmaktadr. Szlkte 947 madde ba yer almaktadr.
Uygur Trkesi Szlkleri

Tekin, (2003), ss. 237-260

User, (2010)
49 Eserin tantm iin baknz: Yldz, (2010), ss. 662-663
50 Aydn, (2012)
47
48

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

ESK TRKENN GRAMER VE SZLKLER

407

Von Gabain, Trkische Turfan Texte adl metin yaymnn ilk be cildinden sonra gramer
kitabnn sonuna ekledii szl gelitirerek anlan yaymn VI. Cildine analitik indeks adyla
bir eski Trke szl koymutur.51 Szlkte 2534 madde ba bulunmaktadr.
Ahmet Caferolunun 1934 ylnda Atatrke sunduu Uygur Szl o gn iin snrl
kaynaklardan yararlanlarak karlatrmal bir szlk biiminde oluturulmutur. Szlk
nce blm halinde, birinci blm (A-K) 1934te, ikinci blm (K-S) 1937de, nc
blm (S-Z) 1938de yaymlanmtr.52 Yazarn verdii bilgiye gre eserin ilk biiminde 3500
dolaynda szck varken 1968de sz varl yaklak iki katna yani 7500e karlmtr.
Caferolu, eseri hakkndaki umudunu u szlerle dile getirir:
unu da burada hatrlatmak isterim ki, bu szlk de Uygur Trkesini btnyle
toplayamamtr. Eldeki yazma Uygur metinlerinin doru ve drst yaymlar ile ancak ileride
bu i de baarlm olacaktr. Bu ise yeni Trk kuann en iyi devi olmaldr. Ben baladm,
onlar da bitirsinler.53
Klaus Rhrborn, Uigurisches Wrterbuch Trke-Almanca bir szlktr. lk fasikl (a-agrg)
1977 ylnda ve altnc fasikl (mgksin-rk) 1998de yaymlanmtr.54 lmezin verdii
bilgiye gre birinci fasikln (1977) n sznde yazd gibi Klaus Rhrbornun Uigurisches
Wrterbuch iin ilk hazrlklar 60larn balarna, hocas A. Von Gabainle canl bir iliki
iinde olduu dneme gider. lk cildini adan nn sonuna kadar fiil cildi olarak hazrlad.
Bunu isim cildinin izlemesi ve bu cildin 2013 sonunda yaymlanmas planlanmsa da bu
yayn henz gereklememitir.55 Bu szlk, 9-14. Yzyllar arasnda yazlm Eski Uygur
metinlerinin szldr.56 Rhrbornun eseri Trke szlk hazrlamak iin yalnzca Trke
bilmenin yeterli olmadn, Trkenin btn tarihsel ve gncel lehelerini bilmenin yannda
Trkeyle ilikisi bulunan btn dnya dilleri hakknda bilgi sahibi olunmas gerektiini
gsteren en baarl rnek ve gl kantlardan biridir.
Do. Dr. smail Doan danmanlnda rencisi Zerrin Ustann yapt Eski Uygur
Trkesinin Sz Varl adl yksek lisans tezine Doann yapt ekleme ve dzenlemeler
sonucunda ortaya kan alma, Caferolunun szln esas alarak Caferolundan sonra
yaymlanan ve ulalabilen Eski Uygur eserlerinin taranmas ve varsa dorudan szlk ve
dizinleri gzden geirilip yoksa metnin kendisini tarama yoluyla Caferolunun Eski Uygur
Trkesinde mevcut 7500 madde ba alt maddeler hari 12250 dolayna karlmtr. Bu
eserde de Caferolunun eserinde olduu gibi madde ba olarak alnan szcklerin getii
Bang - Gabain, (1931)
Caferolu, (1934); Caferolu, (1937); Caferolu, (1938); Eserin tantm uradadr: Sertkaya, (1968),
ss.151-152
53 Caferolu, (2011)
54 Rhrborn, (1977-1998)
55 Laut-lmez, (1998), ss.11-13; Laut-lmez, (2012) (December 2013), ss. 78-87; lmez, (1994),
ss.207-209
56 Sertkaya, (1979), ss.347-352
51
52

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

408

Ceyda ADIYAMAN

metinler, ksaltmalarla gsterilmitir. Doan, szln banda kkenbilimsel eksik ve

yanllar bulunabileceini zellikle belirtir.57

Orhun-Uygur Trkesi Szlkleri

Annemarie von Gabainin yukarda Eski Trkenin gramerleri ile ilgili blmde tantlan
gramerinin arkasnda Trkeye Ahmet Temir tarafndan evrilen ve 3473 madde bann
bulunduu bir szlk yer almaktadr. Szlk hem Orhun Trkesi hem de Uygur Trkesi
metinlerine dayanmaktadr. Szcklerin in kaynakl olanlar in harfleriyle de verilmitir.
Sanskrite szcklerin ise zgn biimleri belirtilmitir.58
Karahanl Trkesi Szlkleri
Karahanl Trkesinin eldeki ilk gramer ve szl, Kagarl Mahmutun Dvnu Lugtit-Trk
adl eseridir.59 Ramiz Asker yedi ayr kaynaa gre DLTdeki szck saysn 7023 ile 9222
arasnda vermekte ve alfabetik sz varln bu yedi kaynaa gre tablo biiminde
vermektedir.60 enmez ise DLTnin sz varln 5147 isim, 3477 fiil olmak zere toplam
8624 olarak vermektedir.61
Emek enmez, Karahanl Trkesinin Szl adl almasn, dnemin dil verimlerinden
Divn Lgtit- Trk, Kutadgu Bilig, Atebetl-Hakayk, Divn- Hikmet, Karahanl Trkesi
lk Kuran Tercmesi (Rylands Nshas) adl eserlerin dizin ve szlklerine dayanarak
oluturmutur.62 Szlkte szcklerin anlam ve yer ald eserin ad ksaltmasyla verilmi,
getii yer rneklendirilmemitir. Szlkte, yazarn verdii bilgiye gre toplam szck says
madde ba olarak 11519dur. Karahanl Trkesiyle yazlm anlan eserlerdeki sz varl
ise yazarn yapt saymlara gre 17098 olarak belirlenmitir.63
Suat nl, Karahanl Trkesi Szl adl almasnda Divan Lgat-it-Trk, Kutadgu Bilig,
Atebetl-Hakayk, Karahanl Trkesi Satr-Alt Kuran Tercmesi Trk ve slam eserleri
Mzesi No 73, Karahanl Trkesi Satr-Alt Kuran Tercmesi Rylands nshasnn sz
varlklar ele alnmtr. Divan- Hikmet almaya dahil edilmemitir. Szln banda
dnemin anlan eserleri ile ilgili ksa bilgiler verilmi, szln hazrlanmasnda dikkat edilen
hususlar maddelenmi, kaynaka ve ksaltmalar eklenmitir. Szlkte szcklerin anlamlar,

Doan-Usta, (2014), s. 8-9

Von Gabain, 1941 (2007), ss. 258-313
59 Tun, (1972); Kagarl, (1982-1984-1985); Kagarl, (1985-1986); Kagarl, (2007); Kagarl, (2008);
Kagarl, (2012); Kagarl, (2014); znder (Ed.), (2008); Develi vd. (Yay.), (2011); Kalkm (Ed.),
2008; avk vd. (Haz.), (2009)
60 Asker, (2009), ss.41-42; A, (2009), s.48
61 enmez, (2008), s.261
62 enmez, (2010)
63 enmez, (2008), ss. 248-253
57
58

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

ESK TRKENN GRAMER VE SZLKLER

409

getii eser adlarnn ksaltmas ve kullanld yerlerden rnekler sunulmutur. Arapa,

Farsa, Moolca, Sanskrite gibi alnt szckler belirtilmitir.64
Dou ve Bat Trkesi Kuran Tercmeleri Szlnde Dou Trkesi Kuran
Tercmelerinden Karahanl Trkesi Satr-Alt Kuran Tercmesi Trk ve slam Eserleri
Mzesi No 73, Anonim Kuran Tefsiri, Rylands Kuran Tercmesi, Harezm Trkesi Kuran
Tercmesi; Bat Trkesinde Yaplm Kuran Tercmelerinden Manisa Kuran Tercmesi,
Bursa Kuran Tercmesi, Trk ve slam Eserleri Mzesi No:40 ile Dier Bat Trkesi Kuran
Tercmeleri almalar olarak sralad almalar esas alarak eserini hazrlamtr. Yazar,
anlan eserlerin nshalarna, nsha zelliklerine, evirenine, eviri tarihine, istinsah tarihi ve
mstensihine, eserler zerinde yaplan almalara yer vermekle birlikte Kurann Tercmesi
Meselesi, Kuran- Kerimin Trkeye lk evrilmesi konularna ve szlk hazrlanrken
uygulanan esaslara ilikin bilgiler ile kaynakay szlne eklemitir. Yazarn Girite verdii
bilgiye gre: Dou Trkesi dnemi ve Bat Trkesi dnemine ait madde ba olarak 7522
Trke, 3132 Arapa, 498 Trke-Arapa, 542 Farsa, 203 Farsa-Trke, 8 Farsa-Arapa,, 8
Yunanca, 1 Rumca, 3 Sanskrite, 14 Soda, 1 Moolca, 2 Farsa-Arapa-Trke, 2 Tacike ve 77
zel ad ihtiva etmektedir.65 Eserde toplam 12013 madde ba yer almaktadr. 4491 (%37)
dier dillerden szck var iken 7522 (%63) Trke szck kullanlmas Trk dilinin
karlklar bulma konusunda gcnn ve yeteneinin gstergesidir. Karahanl Trkesinin
din terminolojide kulland szckleri gstermesi bakmndan deerli bir kaynaktr.
Orhun-Uygur-Karahanl Trkesi ya da Eski Trkenin Genel Szlkleri
1969 ylnda Sovyet Trkolojisinin geldii dzeyi yanstan Eski Trkenin Szl (ETS)66
adl eser alann uzmanlarnca ortaklaa hazrlanm olmas bakmndan Caferolu, Clauson ve
Rhrborn szlklerinden ayrlr. Eserin resm yazarlar olarak i kapakta Nadelyaev, Nasilov,
Teniev ve erbak adlarnn gemesine karlk szln giri blmnde esere katkda
bulunan pek ok Trkologun ad anlmaktadr. rnein szlk metnini dzenleyenler
unlardr:
T. A. Borovkova (l, n, r, v, z harfleri),
L. V. Dimitriyeva (s harfi),
A. A. Zurin (, m, , harfleri),
. V. Kormuin (qa I qan-, qara Iqaraqunaz),
N. . Letyagina (qana- qar-III, qararqazuq II, harfi, tur- tptln-),
V. M. Nadelyaev (a alplq),
D. M. Nasilov (alq- arqant, bod I bz, r harfi, qirza quzqaq, tr- tz-),
E. R Teniev (ba- bvalq),
L. YU. Tugueva (arqar I auqlu, d, harfleri, ta tapunlu),
nl, (2012)
nl, (2012)
66 Nadelyaev-Nasilov-Teniev-erbak, (1969)
64
65

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

410

Ceyda ADIYAMAN

A. erbak (, e, f, g, , h, , i, , j, k, o, , u, , harfleri)
Szlk dzeltmenleri olarak da u uzmanlarn ad gemektedir:
V. M. Nadelyaev (alq- auqlu, b, , d, harfleri),
D. M. Nasilov (l, m, n, o, harfleri qa I qazuq II, r, s, , tur- tptln-),
E. R. Teniev (a alplq, , e, f, g, , h, , , i, j, k, harfleri),
A. M erbak (p harfi, qirza quzqaq, ta tupunlu, tr- tz-).
Szln baz ksmlarnn ilk dzeltmelerine . V. Kormuin (ab- iqar-) ve L. Yu. Tugueva
(qirza- quzqaq) katkda bulunmulardr.
Deiik alardan yaptklar yardmlar nedeniyle L. G. Gertsenberga, S. G. Klyatorniye, V. A.
Livitse, V. . Pankratova, O. . Smirnovaya, S. Y. Yahontova, ve Kagarl Mahmutun
szlnden Trk folklor metinlerini tercme eden K. F. Starkovaya teekkr edilirken
szl dzenleyen yazar grubu, SSCB Bilimler Akademisi yesi A. N. Kononav ve dilbilimci
Dr. E. V. Sevortyana eletiri ve dzeltmeleri dolaysyla minnettarlklarn bildirmilerdir. Bu
bilim adamlarnn kapsaml deerlendirmeleri ve deerli eletirileri szln
dzenlenmesinde ok yararl olmutur. Ayrca Trk dili Profesr V. V. Nasilov, Do. Y. A.
Guruina ve Do. S. A. Sokolov gibi retim yeleri de szle ilikin toplantlatrda
grleriyle katkda bulunmulardr.
Eski Trke Szlk metnindeki etimolojik incelemeler, alnt szlerin Sanskrite ve Farsa ile
ilgili etimolojisinin kontrol ve son dzeltmeler L. G. Gertsenberge, Tibete B. Pankratovaya
ve ince de S. Ye. Yahontova aittir.
ETSnin btncesi VII-XIII yy arasnda Trke yazlm eserlerde bulunan ve son 80 yl iinde
farkl lkelerde baslan eserlerdeki sz varln ierir. Szlkte coraf ve etnik adlar dahil
olmak zere 20.000e yakn sz ve deyim yer almaktadr. Szlk yazarlar btnceyi yaz
tipine gre be gruba ayrmlardr:
Orhon-Yenisey yaztlar,
Arap harfli metinler, Uygur harfli metinler,
Maniheist metinler,
Brahmi yazl metinler.
Eski Trke Szlkte metinlerin diyalektolojik yanstlmamtr. Eski Trke Szl
dzenleyenler szckleri aklarken eski Trke metinlerin Rusa, Almanca, Franszca,
ngilizce ve Trke evirilerini gz nnde bulundurmulardr.
Martti Rsnenin szl67 Trk dillerinin ilk etimoloji szldr.68 Szlkte bir yandan art
zamanl olarak madde ba olan szcn Eski Trkeden Orta Trkeye ve bugne dein
67

Rsnen, (1969)

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

ESK TRKENN GRAMER VE SZLKLER

411

ald biimler verilirken br yandan da e zamanl olarak Ural-Altay dil grubuna mensup
dillerdeki biimi rneklendirilmitir. Rsnene bu almasnda Doerfer, Ligeti ve Poppe gibi
szlkler yardm etmitir. Eserin dizinini Rsnen Macar Trkolog Kecskemti ile birlikte
hazrlamtr.69 Dizinde srayla Trkenin uva, Eski Bulgar, Yakut ve br lehelerinin;
Moolca, Manu-Tunguzca, Korece gibi Altay dillerinin; Fin, Lap, Mordven, eremi, Votyak,
Siryen, Ostyak, Vogul, Macar dilleri gibi Ural dillerinin; Sanskrit-Eski Hint, Eski ve Orta ran,
Grek, Rus-Slav dilleri gibi Hint-Avrupa dilleri ile Hunca, Eski Asya, Kafkas, Sami, in, Tibet ve
Japon dillerinin szckleri ayr balklar altnda listelenmitir.
Gerhard Doerferin drt ciltlik Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen adl
eseri70 kkenbilgisi asndan 1000-1700 yllar arasnda yazlan Yeni Farsa metinlerine
dayanarak Yeni Farsada dnlenilen Trke ve Moolca szcklerle ilgili kkenbilgisel
inceleme yapmak amacyla kaleme alnmtr.71 Erene gre Doerferin antsal eseri byk bir
boluu doldurmutur.72 Trke ile Farsa arasndaki ilikiler yaygn olarak sanld gibi
slamlama ile balamamtr. Sogdca ve Eski Farsa dnemindeki ilikiler geriye gtrlrse
ran-Turan ilikilerinin ne denli kkl ve eski olduu daha iyi ortaya kacaktr. Bu iki dil ve
kltrn arasndaki al veriler konusunda Doerferin nclnde balayan almalar son
zamanlarda Yusuf Azmun ve Ser Eker tarafndan srdrlmektedir.
Sir Gerard Clausonun An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish adl
szl73 Trkolojinin en ok kullanlan szlklerinden biridir. 9250 madde ba ieren
szlk her sayfada iki stun olmak zere 989 sayfadr. Eserin tek basks vardr. Szlk, 13.
yzyla kadarki Trk lehelerinin sz varlna dayanr. Clauson, bu leheleri runik ve
Maniheist metinlerden oluan Trk, Turfan metinlerini ifade eden Uygur, Yenisey Yaztlarn
ifade eden Eski Krgz, hem Trk hem Uygur dillerine dayal ve Karahanl dnemi
metinlerini ifade eden Hakani, Trk lehesinden gelien Ouz, Kpak, Kagarlnn
betimledii Argu lehesinin iveleri olan iil ve Kenek biiminde sralar. Szln n
sznde Clauson, eserini hazrlarken kulland dil malzemesini bir yandan anlan lehelere
dayandrrken bir yandan da bn-i Mhenna Lgati, Bedayil-Lgat, Abuka Lgati, Senglah,
Lgat-i aatay ve Trk-i Osman, Mukaddimetl Edeb, Kssa-i Yusuf, Uygurca Ouz Kaan
Destan, Munl-Mrid, Hsrev irin, Muhabbetname, Nehcl-Ferdis, Glistan Tercmesi,
Codex Cumanicus, Kitabl-drak li Lisanil-Etrak, Kitabu Bulgatil Mtak fi Lgatit-Trk velKfak, Et-Tuhfetz-Zekiyye fi Lgatit-Trkiyye, El-Kavaninl-Klliye fi Zabtil-LgatitTrkiyye, Ed-Drretl-Muziyye fi Lgatit-Trkiyye, Dede Korkut Kitab, Tarama Szl,
Radloffun karlatrmal Trk leheleri szl, Baskakov szl, Borovkov szl,
lmez, (1998), s.176-177; kr. Vamberynin eski eserini saymayacak olursak, Rsnenin szl,
Trk diyalektlerinin ilk bilimsel etimolojik szldr. Eren, (1999), s. x
69 Rsnen-Kecskemti, (1971), ss. 5-134
70 Doerfer, (1963-1975)
71 lk iki cildin tantm uradadr: aatay, (1967), ss.205-212; ayn yaz: aatay, (2008), C.2, ss.168174
72 Eren, (1999), s.xv
73 Clauson, (1972)
68

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

412

Ceyda ADIYAMAN

Yudahin szl, emsettin Saminin Kamus- Trkisi, Caferolu, Doerfer, Brockelmann, von
Gabain gibi yazarlarn eserlerini kapsayan geni bir klliyat taramtr. Szln girdileri
yani madde balar, d bkml bir dil Arapann nszlerden oluan birli, ikili, l sz
kklerine benzer biimde bir, iki, heceli szckleri Latince mon, dis ve tris saylaryla
gsterir. ten fazla hecesi olanlar da tris durumunda gsterilmitir. Bu dzenleme, szln
kullanlmasn ok zorlatrmaktadr. Bu nedenle Koolu, szln girdi dizinini oluturarak
kullanmn kolaylatrmtr.74 Dilaar, eserin kkenbilgisi szl olmasna karlk yazarn
sk sk kk karanlktr, kk anlam bilinmiyor biimindeki yarglarndan dolay adna
uygun olmaktan uzaklatn ve daha ok tarihsel szlk nitelii kazandn belirtir. Ancak
bu eletirisinin yannda szl, deerli bir tanklar gms diye niteleyerek vgsn de
dile getirir.75 Hasan Erene gre de Clausonun eseri bizim etimolojik szlmz iin deerli
bir katkdr.76
Cengiz Alylmaz Efrasiyap Gemalmaz danmanlnda hazrlad Eski Trkenin Lgati adl
bitirme tezinde77 kaynaklarn Orhon Abideleri, Uygur yazl metinleri, Divan Lgatit- Trk,
Kutadgu Bilig, Atabetl-Hakayk olarak sralamtr. Lgatte, szcklerin yer ald kaynaklar
ksaltmalaryla belirtilmi ancak Trkiye Trkesinde birtakm ses deiiklikleriyle
yaamakta olan ve anlam bilinen szcklere yer verilmemitir. Daktilo ile yazlm olmasna
ve kimi szcklerin alnmamasna ramen toplam 5005 adet madde ba yaplmtr. Alylmaz
sonradan, Drevnetyurski Slovar esas alarak Kktrk, Uygur ve Karahanl evrelerinden
oluan Eski Trkenin szvarlnn dz ve ters dizimini de hazrlamtr.78
Marcel Erdaln eseri79 iki cilttir. OTWFnin korpusu yani sz varl asndan dayand
btnce Orhun, Uygur ve Karahanl Trkesi metinlerine dayanr. Yazar, daha nce yazd
Grammar of Old Turkicin bir uzants ve zorunlu bir sonucu olarak bu almay yapmtr.
OTWF gerekte genel anlamyla bir szlk deildir. Sz yapm incelenirken rnek alnan
szckler toplandnda ortaya bir szlk kmas dolaysyla esere szlk olarak baklabilir.
Yazar btncenin kapsad metinler yannda Clausonn szlne ve Drevnetyursky
Slovara sk sk bavurur. Onlarda yer almayan szckleri bulup karr ve onlarn yanl
zmlemelerini dzeltmeye alr. Eserin ikinci cildinin sonunda (ss.856-868) verilen dizin,
incelenen sz varlnn szlkbilgisel (leksikografik) geniliini ortaya koymaktadr. 411
sayfalk birinci ciltte addan ad ve addan eylem yapm kk ve yapm ekleri bakmndan
incelenmi; ikinci ciltte ise addan eylem ve eylemden eylem yapm incelenmitir. Talat
Tekinin de belirttii gibi eser szcklerin anlam farklarna deil eklerin ilevlerine
odakland iin ilevsel bir dilbilgisi almasdr. ncelenen eklerin ilevsel kategorilerinin
belli ballar unlardr: kltme ve okamalklar, pekitirmeler, benzetmelikler,
snflayclar, topluluk adlar, renk adlar ve trevleri, ilevsel ve yerel taklar, yokluk ve
Koolu, (2006), ss. 111-149
Dilaar, (1972), ss.275-281; ayrca baknz: lmez, (1998), ss.175-184
76 Eren, (1999), s.xv
77 Alylmaz, (1985)
78 Alylmaz, (2004)
79 Erdal, (1991)
74
75

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

ESK TRKENN GRAMER VE SZLKLER

413

olumsuzluk vb. gibi.80 Yazarn ilevsel yaklam ek ve kke ilikin sesleri ve biimleri
belirlemede yeni ufuklar amtr. Gerek eserin kendisinde gerekse Tekinin tantma
yazsnda bu konuda pek ok rnek vardr. Daha nce anlam zerinden yaklalarak yanl
anlamlandrlan ren- ve erkek szcklerine ilikin Erdaln zmlemeleri bu pek ok rnek
arasndan ufuk ac iki rnek olarak anlabilir. Talat Tekin eser hakknda yargsn yle
belirtir:
Marcel Erdaln bu deerli almas son yllarda Eski Trke aratrmalarna yaplm byk
ve ok nemli bir katkdr. Ben bu yapt batan sona byk bir ilgi ve zevkle okudum ve hi
phesiz ondan ok yararlandm. Erdaln OTWF adl yapt gerek Trk dilbilimi aratrclar ve
dilbilimciler gerekse bu bilim dalna ilgi duyan herkes iin uzun sre en nemli ve en gvenilir
bir bavuru kitab olarak kalacaktr.81
Eblfez Amanolu Quliyev Eski Trk Onomastik Szly82 adl almasnda yer adlar, kii
adlar, rmak adlar, kavim adlar, unvan adlar, tanr adlar, gk cisimleri adlar, bitki adlar,
hayvan adlar gibi onomastik birimleri ETSde yer alan verileri kaynak alarak ve getii yeri
de alfabetik sra ile belirterek vermitir.

SONU
Bu almada Eski Trkenin gramerleri balamnda kronolojik olarak yedi eser incelenmi
ve tantlmtr:
1. Radloff, Die Alttrkischen Inschriften der Mongolei-Grammatische Skizze der
Alttrkischen Sprache
2. Von Gabain, Eski Trkenin Grameri
3. Tekin, Orhon Trkesi Grameri
4. Kononov, Grammatika Yazka Tyurskih Runieskih Pamyatnikov
5. Haceminolu, Karahanl Trkesi Grameri
6. Erdal, A Grammar of Old Turkic
7. Eraslan, Eski Uygur Trkesi Grameri
Eski Trkenin szlkleri be alt balk altnda tasnif edilmi ve incelenmitir:
1. Orhun Trkesi Szlkleri
a. Radloff, Die alttrkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Lieferung: Die
Denkmaler von Koscho-Zaidam, Glossar-Index und die Chinesische Inschriften
b. Thomsen, Inscriptions de lOrkhon Dchiffres
Tekin, (1993), ss.201-208; eser hakknda lmezin de bir tantma ve inceleme yazs vardr: lmez,
(1997/1998), ss. 282-283
81 Tekin, (1993), s. 208
82 Quliyev, (1999)
80

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

414

Ceyda ADIYAMAN
c.
d.
e.
f.

Orkun, Eski Trk Yaztlar

Tekin, Orhon Yaztlar
User, Kktrk ve tken Uygur Kaanl Yaztlar
Aydn, Orhon Yaztlar

2. Uygur Trkesi Szlkleri

a. Von Gabain, Analytischer Index zu den fnfersten Stcken der Trkischen
Turfan-Texte
b. Caferolu, Uygur Szl
c. Rhrborn, Uigurisches Wrterbuch
d. Doan - Usta, Eski Uygur Trkesi Sz Varl
3. Orhun-Uygur Trkesi Szlkleri
a. von Gabain, Eski Trkenin Grameri
4. Karahanl Trkesi Szlkleri
a. Kagarl, Dvnu Lugtit-Trk
b. enmez, Karahanl Trkesinin Szl
c. nl, Karahanl Trkesi Szl
d. nl, Dou ve Bat Trkesi Kuran Tercmeleri Szl
5. Orhun-Uygur-Karahanl Trkesi ya da Eski Trkenin Genel Szlkleri
a. Nadelyaev vd., Eski Trkenin Szl
b. Rsnen, Versuch Eines Etymologischen Wrterbuchs der Trksprachen
c. Doerfer, Trkische und Mongolische Elemente im Neupersische
d. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish
e. Alylmaz, Eski Trkenin Lgati ve Eski Trkenin Sz Varlnn Dz ve
Ters Dizimi
f. Erdal, Old Turkic Word Formation
g. Amanolu, Eski Trk Onomastik Szly
Eski Trkenin gramerleri dilin d tarihi konusunu genel olarak gzard eden almalardr.
Bunlarn en byk zellii tarihsel ve betimsel olmalardr. Radlofftan beri bu gramerler
ortografi, fonetik, morfoloji ve sentaks blmlerini iermektedirler.
Eski Trkenin gramerleri, yazarlarnn yetime ve ynelileri nedeniyle Avrupa gramer
modelini izlemektedir. Latin, Alman ve Rus dillerinde srdrlen bu gramer gelenei Eski
Trkenin gramerlerine de esas alnmtr.
Kagarl Mahmudun eserinde ise Trke Arap dili gramer modeline gre incelenmitir.
Zamanla Ural-Altay modelinin ne kmas ve Trkenin gramerinin bu modele gre
yazlmas beklenmelidir.

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

ESK TRKENN GRAMER VE SZLKLER

415

Gramer geleneinde eksik braklan semantik ve etimolojik sorunlar szlklerde ilenmitir.

Eski Trkenin szlkleri pek ok dil alveriine tanklk ederler. Balangta Orhonistik ve
Uyguristik aratrmalar Ari kkeni bulma abalarnn yani aryanistiin bir paras olarak
ortaya kmken zamanla bamszlamtr. Szlkler bu bamszlamaya da tanklk
etmektedir. Eski Trkenin sz varlna ilikin kkenbilgisi almalar iki ayr dnyann
ekime alandr. Trkedeki szckleri bir yandan inceye balama abalar, bir yandan da
Hint Avrupa dil grubunun lm ya da yaayan yelerine balama abalar Trkenin iki
dnya, yani uzak dou ile bat arasnda kpr oluuna da kant gsterilebilir.
Eski Trkenin szlkleri, slamlama ncesi dnlemelerin slamlama dnemi kadar
nemli ve incelenmeye deer olduunu da gstermektedir. Trkiyeli Trkologlarn gerek
gramer gerekse szlk yazmnda ncelikle Alman geleneini, Berlin okulunu izledikleri
aka grlmektedir. Eski Trkenin her alannda Radlofftan sonra Alman okulu damgasn
vurmutur. Bugn bu gelenekte yetien Trkiyeli Trkologlarn Eski Trkeye yeniden
ynelmekte olduklar metin yaymlarndan ve kkenbilgisi, tarih, szlk, dizin
almalarndan anlalmaktadr. Bu gelimenin sonular da ortaya kmaktadr.
Eski Trkenin gramer ve szlkleri gerekte dilin yazm, ses, biim, yap, szdizimi,
kkenbilgisi ve anlambilgisi alanlarnn isel balantsn da gsterir.
Trkoloji bir btndr. yleyse bu btnle uygun biimde Eski, Orta ve Yeni Trkenin
tarihsel grameri yazlmaldr. Benzer biimde hem Eski Trkenin hem de sonraki
dnemlerin szlkleri birletirilerek btnleik tarihsel Trke szlk yazlmaldr. te bu
ama dorultusundaki almalara bir envanter, gruplama, sralama, tantma ve karlatrma
bilgisi ve denemesi sunmak bu almann ana amac olmutur.

KAYNAKLAR
Akar Ali, (2005), Trk Dili Tarihi, stanbul, tken Yaynlar
Aksan Doan, (1975-76), A. Von Gabain, Alttrkische Grammatik: 3. Bask, 1974, TDAY
Belleten, S: 131
Alylmaz Cengiz, (1985), Eski Trkenin Lgati, (Danman: Efrasiyap Gemalmaz), Erzurum:
Atatrk niversitesi Fen- Edebiyat Fakltesi TDE Bl. Bitirme Tezi
Alylmaz Cengiz, (2004), Eski Trkenin Sz Varlnn Dz ve Ters Dizimi, Ankara, Kurmay
Yaynlar
Asker Ramiz, (2009), Divan Lgat-it-Trk statistikleri, Uluslararas Trkiyat Aratrmalar
Kagarl Mahmud ve Dnemi Bilgi leni Bildirileri, Ankara, TDK Yaynlar
A Ufuk Deniz, (2009), Kagarl Mahmud ve W. Radloffun Szlkl, Uluslararas
Trkiyat Aratrmalar Kagarl Mahmud ve Dnemi Bilgi leni Bildirileri, 28-30 Mays 2008,
Ankara, TDK Yaynlar

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

416

Ceyda ADIYAMAN

Ata Aysu, (2010), Mool Ftuhat ve Dou-Bat Trk Yaz Dili Kavramlar zerine, A DTCF
Trkoloji Dergisi, Cilt 17, S:1
Aydn Erhan, (2008), Trk Runik Kaynakas, orum, KaraM Yaynlar
Aydn Erhan, (2009), Trk Runik Kaynakasna Ek-I, Turkish Studies, Volume:4/8, Fall,
Aydn Erhan, (2012), Orhon Yaztlar, Konya, Kmen Yaynlar
Balc Mustafa, (2011), Orhun Yaztlar-Trkedeki lk almalar, Konya, izgi Kitabevi
Bang W.- Gabain A. Von, (1931), Analytischer Index zu den fnfersten Stcken der Trkischen
Turfan-Texte, Berlin, Prusya Bilimler Akademisi
Berbercan Mehmet Turgut, (2014), Trk Yaz Dilinin Tarihi Dnemleri ve Orta Trkenin Yeri
Meselesi, Tarih Okulu Dergisi, Mart, Yl 7, S:XVII
Caferolu Ahmet, (2011), Eski Uygur Trkesi Szl, Ankara, TDK Yaynlar
Caferolu Ahmet, (1934-1937-1938), Uygur Szl, 1. Blm, A-K, 2. Blm, K-S, 3. Blm, SZ, stanbul: Burhaneddin Matbaas.
Clark Lary, (1997), The Turkic Manichaean Literature, in Emerging From Darkness: Studies in
The Recovery of Manichaean Sources, Nag Hammadi and Manihaean Studies: 43, Leiden-New
York-Kln, Brill.
Clauson Sir Gerard, (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish,
Oxford, Clarendon Press
Coar A. Mevhibe- Gne Bahadr, (2011a), Aklamal Bir Kaynaka Denemesi-I: Divn
Lugtit-Trk ve Kgarl Mahmud zerine Yazlan Makaleler, Trkiyat Mecmuas, C. 21, Bahar
2011
Coar A. Mevhibe- Gne Bahadr, (2011b), Aklamal Bir Kaynaka Denemesi-II: Divn
Lugtit-Trk ve Kgarl Mahmud zerine Yazlan Bildiriler, Trkiyat Mecmuas C.21, Gz
2011
aatay Saadet, (1943), A. von Gabain, Eski Trke Gramer: 1941, A.. DTCF Dergisi, MaysHaziran 1943, C.1, S:4
aatay Saadet, (1951), A. von Gabain, Eski Trkenin Grameri: 1950, A.. DTCF Dergisi,
C.VIII, S: 4
aatay Saadet, (1967), Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen 1963-1965,
TDAY Belleten
aatay Saadet, (2008), Yaynlanm Tm Makaleleri, 100. Doum Yldnmne Armaan,
Yayna Hazrlayan: Aysu Ata, stanbul, Ayaz Tahir Trkistan dil-Ural Vakf Yaynlar, C.2
oban smail, (2013), Dr. Yong-Song Li ve Orhon Trkesi Grameri Adl Eserin Koreceye
Tercmesi zerine, Teke Dergisi, S: 2/1
Demirel Ezgi - Nalbant M. Vefa, (2014), Divan Lugatit- Trk Grameri-II Sz Dizimi, stanbul,
Bilgeouz Yaynlar
Develi Hayati- Kaalin M. S. - Kral F. - lmez M. - ulha T. (Yaymlayanlar), (2011), Mahmd
al-Kgarnin 1000. Doum Yldnm Dolaysyla Uluslararas Dvnu Lugtit-Turk
Sempozyumu Bildirileri 5-7 Eyll 2008, stanbul, stanbul, Eren Yaynclk Trk Dilleri
Aratrmalar Dizisi
Dilaar Agop, (1972), Yeni Yaynlar (Sir Gerard Clauson, 13. Yzyl ncesi Trkenin Kkenli
Szl), TDAY-Belleten, S:13
Doerfer Gerhard, Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen Cilt I 1963; Cilt II
1965, Cilt III 1967, Cilt IV 1975, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag GMBH
International Journal of Languages Education and Teaching
UDES 2015

ESK TRKENN GRAMER VE SZLKLER

417

Doan smail- Usta Zerrin, (2014), Eski Uygur Trkesi Sz Varl, Ankara, Altnpost Yaynlar
Elverskog Johan, (1997), Uygur Buddhist Literature, Silk Road Series I, Brepols, Turnhout
Eraslan Kemal, (1980), Eski Trkede sim-Fiiller, stanbul, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Yaynlar
Eraslan Kemal, (2012), Eski Uygur Trkesi Grameri, Ankara, TDK Yaynlar
Ercilasun Ahmet Bican, (2014), Kutadgu Bilig Grameri Fiil, Ankara, Aka Yaynlar
Erdal Marcel, (1991), Old Turkic Word Formation I-II, Wiesbaden, Otto Harrassowitz
Erdal Marcel, (2004), A Grammar of Old Turkic, Leiden, E.J. Brill
Eren Hasan, (1999), Trk Dilinin Etimolojik Szl, Ankara
Eren Hasan, (1993), Annemarie von Gabain (1901-1993), Trk Dili Dergisi, S: 495
Eren, Hasan, (1998), Trklk Bilimi Szl, Ankara, TDK Yaynlar
Ersoy Feyzi, (2007), Erdal, Marcel, A Grammer of Old Turkic (Tantma), Dil Aratrmalar
Dergisi, C.1, S. 1
Gabain Annemarie von, (2007), Eski Trkenin Grameri, (ev. Mehmet Akaln), Ankara, TDK
Yaynlar
Glensoy Tuncer, (1973), Kutadgu Bilig zerine Bir Bibliyografya Denemesi, Bibliyografya
Dergisi, Temmuz 1973, C. II, S: 4
Haceminolu Necmettin, (2008), Karahanl Trkesi Grameri, Ankara, TDK Yaynlar
Kalkm Muhsin, (Ed.), (2008), Uluslararas Kgarl Mahmud Sempozyumu, Rize, Rize
niversitesi Yaynlar
Kgar Mahmd, Compendium of The Turkic Dialects (Trk iveleri Lgati), ncelemeTenkidli Metin- ngilizce Tercme-Dizinler: Dankoff Robert - Kelly James, Cilt I, 1982, Cilt II,
1984, Cilt III, 1985, Harvard niversitesi Basmevi
Kagarl Mahmud, (2007), Dvn Lugtit-Trk, eviri ve Dzenleme: Serap Tuba YurteserSekin Erdi, stanbul, Kabalc Yaynevi
Kagarl Mahmud, (1985-1986), Divan Lgat-it-Trk, Tercmesi ve Dizini: Atalay Besim Cilt
I-II-III-IV, Ankara, TDK Yaynlar
Kagarl Mahmud, (2008), Kitbu Dvn Lgtit-Trk Tpkbasm, stanbul, Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar
Kagarl Mahmud, (2012), Dvn Lugat-it-Trk, eviri, Uyarlama, Dzenleme: Fuat Bozkurt,
Konya, Eitim Yaynevi
Kagarl Mahmud, (2014), Dvnu Lugtit-Trk, Hazrlayanlar: Ercilasun Ahmet BicanAkkoyunlu Ziyat, Ankara, TDK Yaynlar
Kaymaz Zeki, (2009), Kutadgu Bilig Hakknda Trkiyede Yaplan Yaynlar zerine Bir
Deneme, Turkish Studies, Volume 4/3, Spring
Koolu Vildan, (2006), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish
(EDPT)in Sz Dizini, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, C. VI, S. 1
Kolesnikov Aleksandr- Kamalov lyas, (2011), Avrasya Trkologlar Szl, Ankara, TTK
Yaynlar, C.I, Kitap 1
Kononov A. N, (1959), Grammatika Sovremennogo Tureskogo Literaturnogo Yazka,
Moskova-Leningrad, SSSR Bilimler Akademisi Yaynlar tpkbasm: stanbul, Multilingual
Yaynlar, 2001

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015

418

Ceyda ADIYAMAN

Laut Jens Peter- lmez Mehmet, (1998), Bah gdisi: 60. Doum Yl Dolaysyla Klaus
Rhrborn Armaan, stanbul, Simurg Yaynlar
Laut Jens Peter- lmez Mehmet, (2012) Doumunun 75. Ylnda Klaus Rhrborn, Trk Dili,
(December 2013), C. II, S:733
Laut Jens Peter, (1995), Annemarie von Gabain 1901-1993, Finnisch-Ugrisch Forschungen:52
Nadelyaev B. M.,-Nasilov D. M.,-Teniev R.,-erbak A. M., (1969), Drevnetyurkski Slovar,
Akademii Nauk SSSR, Leningrad,
Nalbant M. Vefa, (2008), Divan Lugatit-Trk Grameri-I sim, stanbul, Bilgeouz Yaynlar
Orkun Hseyin Namk, (1941), Eski Trk Yaztlar, stanbul, TDK Yaynlar
lmez Mehmet, (1993), Yitirdiklerimiz: Annemarie von Gabain (1901-1993), Trk Dilleri
Aratrmalar:3
lmez Mehmet, (1994), Duyurular: Uigurisches Wrterbuch, TDAY: 4
lmez Mehmet, (1997/1998), Old Turkic Word Formation, Ural-Altaische Jahrbcher Neue
Folge, C. 15
lmez Mehmet, (1998a), Eski Trkenin Szlkleri, Kebike Dergisi, Yl:3, S:6
lmez Mehmet, (1998b), Etimoloji Szlkleri, Kebike Dergisi, Yl: 3, S:6
zer Filiz, (1998), Orta Trke Dneminin Eserleri ve Szlkleri, Kebike Dergisi, Yl: 3, S. 6
zkan Fatma, (2012), Kemal Eraslan, Eski Uygur Trkesi Grameri, TDK Yaynlar, Ankara,
(Tantma), EF TDE Dergisi, Cilt/Say: XLVI
znder F. Sema Barutu (Ed.), (2008), Kgarl Mahmd Kitab, Ankara, Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar
ztopu Kurtulu, (1993), Uygurcann Yaz Dili Olarak Geliimi ve Uygurca Szlkler, Trk
Dilleri Aratrmalar Dergisi, Talat Tekin Armaan, C. 3
Quliyev Amanolu Eblfez, (1999), Eski Trk Onomastik Szly, Elm Neriyyat, Bak,
Radloff Wilhelm, (1897), Die Alttrkischen Inschriften der Mongolei-Grammatische Skizze der
Alttrkischen Sprache, Neue Folge, Saint Petersburg
Rasanen Martti- Kecskemti Istvn, (1971), Versuch Eines Etymologischen Wrterbuchs der
Trksprachen II, Helsinki, Suomalais-Ugrilainen Seura
Rasanen Martti, (1969), Versuch Eines Etymologischen Wrterbuchs der Trksprachen,
Helsinki, Suomalais-Ugrilainen Seura
Rhrborn Klaus, (1977-1998), Uigurisches Wrterbuch, (Fasikl I: 1977, Fasikl II: 1979,
Fasikl III: 1981, Fasikl IV: 1988, Fasikl V: 1994, Fasikl VI: 1998), Wiesbaden, Franz
Steiner Verlag GMBH,
Sertkaya Osman Fikri, (1968), Eski Uygur Trkesi Szl, Trk Kltr, C. VI, S:72
Sertkaya Osman Fikri, (1979), Klaus Rhrborn: Uigurisches Wrterbuch, EF TDE Dergisi, C.
23
Sertkaya Osman Fikri, (1988), Eski Trke Aratrcs Olarak Wilhelm Radloff, EF TDE
Dergisi, C. LVI/444
Sertkaya Osman Fikri, (2008), Gktrk (Runik) Harfli Yaztlarn Envanter, Alfabe ve
Bibliyografya Problemleri zerine, Dil Aratrmalar Dergisi, S:2, Bahar
avk lk elik-Trkylmaz F.-Cengiz M., (Hazrlayanlar), (2009), Uluslararas Trkiyat
Aratrmalar Kagarl Mahmud ve Dnemi Bilgi leni Bildirileri, 28-30 Mays 2008, Ankara,
TDK Yaynlar
en Serkan, (2014), Eski Uygur Trkesi Dersleri, stanbul, Bilge Kltr Sanat Yaynlar
International Journal of Languages Education and Teaching
UDES 2015

ESK TRKENN GRAMER VE SZLKLER

419

Tekin Talat, (1993), Old Turkic Word Formation zerine Notlar, Dilbilim Aratrmalar: 3
Tekin Talat, (2003), Orhon Trkesi Grameri, stanbul, Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi:9
Tekin Talat, (2008), Orhon Yaztlar, Ankara, TDK Yaynlar
Thomsen, V. (2002), Orhon Yaztlar Aratrmalar, ev. Vedat Kken, Ankara, TDK Yaynlar
Tun Tomris, (1972), Divan Lgat-it-Trk Dizini, Ankara, TDK Yaynlar
User Hatice irin, (2010), Kktrk ve tken Uygur Kaanl Yaztlar (Sz Varl ncelemesi),
Konya, Kmen Yaynlar
nl Suat, (2012a), Karahanl Trkesi Szl, Konya, Eitim Yaynevi
nl Suat, (2012b), Dou ve Bat Trkesi Kuran Tercmeleri Szl, Konya, Eitim Yaynevi,
enmez Emek, (2008a), Karahanl Eserlerindeki Sz Varl Hakknda, Akademik ncelemeler,
Cilt:3, S:1
enmez Emek, (2008b), Szlk almalar Asndan Dvnu Lugtit-Trk, Rize niversitesi
Uluslararas Kgarl Mahmud Sempozyumu Bildiri Metinleri, Rize, Rize niversitesi Yaynlar
enmez Emek, (2010), Karahanl Trkesinin Szl, Ankara, Dou Kitabevi
Yldz Hseyin, (2010), Tantma: User Hatice irin, Kktrk ve tken Uygur Kaanl
Yaztlar, Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi, Volume 3/11 Spring
Zieme Peter, (2000), Gabain, Annemarie von, Encyclopaedia Iranica, Vol.10, Fasc.3

International Journal of Languages Education and Teaching

UDES 2015