Türk Denizcilik Tarihi 1 (Başlangıçtan XVII. Yüzyılın Sonuna Kadar)

Balangtan
XVII. Yzyln Sonuna Kadar
Trk
Denizcilik
Tarihi
1
Editrler
DRS BOSTAN SALH ZBARAN
indekiler
7
11
Sunu
Giri
17
KISIM I
Olaylar - Olgular - Yorumlar
19
Birinci Blm
Osmanllardan nce
Trk Denizcilik Faaliyetleri
Balangtan
XVII. Yzyln Sonuna Kadar
21
Seluklular Dneminde
Trk Denizcilik Faaliyetleri
Trk
Denizcilik
Tarihi
1
31
ERDOAAN MERL
HALL NALCIK
49
Trklerin Bizans ve Venedikle Denizlerdeki

liki ve Mcadeleleri
MUSTAFA DA
61
kinci Blm
Fatih Sultan Mehmed Dnemi Sonuna Kadar
Osmanl Denizcilii
63
Osmanl Devletinin Erken Dneminde Dou

Akdeniz ve Karadenizde Denizcilik Faaliyetleri
ISBN: 978-975-409-546-3
Editrler:
dris BOSTAN
Salih ZBARAN
Bat Anadoluda Ykselen Denizci

Gzi Beylikleri, Bizans ve Hallar
KATE FLEET
73
lk Osmanl Deniz ss: Gelibolu

DRS BOSTAN
Bu kitabn her trl yayn hakk,

Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu gereince
Deniz Kuvvetleri Komutanlna aittir.
Tantm amacyla yaplacak ksa alntlar
dnda, yayncnn yazl izni olmakszn
hibir yolla oaltlamaz.
85
DRS BOSTAN
97
nc Blm
Osmanl Denizciliinin Ykselii
99
Avrupann Okyanuslarda Yaylmas ve

Akdeniz Dnyas
TASARIM
SALH ZBARAN
BOYUT YAYINCILIK TC. A..

www.boyut.com.tr
e-mail: info@boyut.com.tr
111
II. Bayezid Dneminde Osmanl Denizcilii

DRS BOSTAN
121
BASKI ve CLT
Fatih Sultan Mehmed ve Osmanl Denizcilii
mparatorluk Donanmasna Doru: Tersne-i

mirenin Kuruluu ve Denizlerde Alm
DRS BOSTAN
Deniz Basmevi Mdrl

Kasmpaa/STANBUL
1. Bask, 3000 Adet, Temmuz 2009
133
Rodos Adasnn Fethinden

1540 Tarihli Trk-Venedik Antlamasna
281
MAHMUT AKROLU
141
143
DRS BOSTAN
Drdnc Blm
Preveze Savandan Tunusun Fethine:
Osmanl Denizciliinde Zirve
293
Barbaros Hayreddin: lk Deniz Beylerbeyi (1534)
295
297
DRS BOSTAN
Mezemorta Hseyin Paa ve

1701 Tarihli Bahriye Kanunnamesi
KISIM II
Osmanl mparatorluunda
Deniz Ynetimi ve Gemi na Faaliyetleri
Birinci Blm
Osmanl Bahriyesinin Ynetimi
DRS BOSTAN
155
XVI. Yzyln lk Yarsnda Orta ve

Bat Akdenizde stnlk Mcadeleleri
ZLEM KUMRULAR
309
311
kinci Blm
Osmanl Tersaneleri ve Gemi na Tezghlar
DRS BOSTAN
173
Preveze Deniz Zaferi ve Sonrasnda

Akdeniz Dnyas
DRS BOSTAN
185
323
325
nc Blm
Gemi Yapmcl ve Osmanl
Donanmasnda Gemiler
DRS BOSTAN
Malta Kuatmasndan Tunusun Fethine

DRS BOSTAN
199
201
Beinci Blm
Hint Okyanusunda Osmanl Etkinlikleri
Osmanl mparatorluunun
Hint Okyanusuna Almas
SALH ZBARAN
213
XVI. Yzyl Sonlarndan XVIII. Yzyl Sonlarna

Kadar Kzldenizde Osmanl Donanmas
MICHEL TUCHSCHERER
225
Altnc Blm
Denizcilikte Sessiz Bekleyi ve
Kalyon Dnemine Gei
227
Akdenizde Korsanlk: Osmanl Deniz Gc

DRS BOSTAN
241
XVI. ve XVII. Yzyl Kazak Deniz Aknlar

Karsnda Osmanl Karadenizi
VICTOR OSTAPCHUK
255
Girit Seferi ve Sonrasndaki Politik Gelimeler

ERSN GLSOY
269
XVII. Yzylda Gemi Teknolojisinde Deiim:

Krekten Yelkene Gei
DRS BOSTAN
341
343
Drdnc Blm
Hint Okyanusunda Osmanl Yaplanmas
SALH ZBARAN
355
369
Bibliyografya
Dizin
BALANGITAN
XVII. YZYILIN SONUNA KADAR
Trk
Denizcilik
Tarihi
Editrler:
DRS BOSTAN SALH ZBARAN
Sunu
Balang evrelerinden 20.yzyla kadar uzanan, arlkl olarak askeri ynleri vurgulanmasna karn
denizcilie ait pek ok konuyu aydnla kavuturan ve konunun uzmanlar kadar tarih meraklsna ve
renciye seslenen iki ciltlik Trk Denizcilik Tarihini sunmaktan byk bir mutluluk duyduumu, ncelikle, ifade etmek isterim. Trk Deniz Kuvvetlerindeki grevlerim srasnda kazandm birikimlerden
sonra, denizcilie ait tarihsel eserleri derlemeye altm, yaynlar tevik ettiim bir srecin sonunda,
byle bir duyguya kaplmann bahtiyarln da ayrca belirtmek isterim.
Trk Denizcilik Tarihine, zellikle de Osmanl denizciliine ilikin yaplan ve son yllarda belirli bir
younluk gsteren incelemeler ve sempozyumlar sayesinde gereki ve ayrntl verilere ulalmtr.
Byle akademik, ok yazarl/uluslararas lekte, pek ok kaynaa uzanabilmi ve yetkin editrlerce
denetlenmi bir esere ilk kez eritiimizi sanyorum. nanyorum ki bu eser, daha nce yaplm aratrmalarn sonularyla ve ulalm yeni bilgilerin yanstlmalaryla bir kaynak kitap zellii tayaca
kadar, bundan sonra yaplacak incelemelerin ynlendirilmesinde, eksikliklerin giderilmesinde, dolaysyla tarihiliin belirlenmesinde nemli bir rol slenmi olacaktr.
Planlanmas, hazrlanmas ve yaynlanmas iki yla yakn bir sre alan bu eserin ortaya kmasnda
eitli kii ve kurumlarn stn abalar bulunmaktadr. zellikle, byle bir ura bandan sonuna kadar
gtren Prof. Dr. dris Bostan, Prof. Dr. Salih zbaran, Prof. Dr. Zeki Arkan ve E. Koramiral Ltf
Sancara, bilimsel makaleleriyle katkda bulunan tarihilere ve kitabn tamamlanmasna kadar geen
sre ierisinde desteklerini bizden esirgemeyen Deniz Ticaret Odas Bakanlna itenlikle kranlarm
sunmak isterim.
Deniz Kuvvetleri Komutanlnn himayesinde hazrlanan bu kitabn tarih aratrmaclarna, denizcilere, rencilere ve tarih merakllarna yararl olmasn dilerim.
Metin Ata
Oramiral
Deniz Kuvvetleri Komutan
Giri
Giri
dris BOSTAN - Salih ZBARAN
Tarihin hemen her dneminde denizler birletirici zelliklerinden dolay medeniyetleri birbirine yaklatran, kltr alveriini salayan sosyal, ekonomik ve teknik alanlarda meydana gelen gelimeleri
yaygnlatran, devletleraras siyasal ilikileri dzenleyen nemli bir unsur olmutur. Zira denizler, insan
topluluklarnn mterek yurdu olan topraklar saran ve kara yollarnn bittii yerde, birletirici zelliklerini aka ortaya koyan birinci derecede mhim yollardr. Bu sebeple denizler, kara ticaret merkezlerinin, dolaysyla kara ticaret yollarnn ve ulamnn bittii yerler deil, balad yerlerdir. Denizlerin
bu zelliklerini bilen ve onu doru deerlendiren devletler ise emperyal bir g olma yolunda nemli
avantajlar kazanm ve kurduklar devletler/imparatorluklar daha uzun mrl olmutur. Denizleri ayrc
unsur olarak gren ve politikalarnda bu ksrl gsteren devletler ise, byle bir eksikliin bedelini ar
demiler, uzun mrl olamamlardr. Denizlerin bu zellikleri, eski alardan itibaren ktalararas,
devletleraras ve toplumlararas ilikilerdeki mcadelelerin en nemli kaynaklarndan biri olmutur.
Trklerde denizcilik anlaynn ilk evreleri

Eski ve Orta alarda kurulan ve tarihte unutulmaz roller oynayan, Avrupa ile Asya ktalar arasndaki
ticaret yollarn ellerinde tutarak ticarete byk nem veren Trk devletlerinin hemen hibiri denizci
zellikler tayamamlardr. Trklerin denizlere ynelik devlet politikas gtmee balamalar sre
daha ok Anadoluya kesin olarak yerlemeye baladklar XI. yzyl sonlarnda gereklemesiyle balamtr. te yandan, Trk mitolojisinde deniz kelimesinin ok eski dnemlerden itibaren kullanld
da bilinmektedir. Bahaeddin gelin verdii bilgiye gre eski Trkler, anayurtlarnda deniz olmad
iin nehirlere deniz (tengiz) demilerdi. Okyanusu ifade eden taluy szc de biliniyordu. Gktrk
Devletinin ilk atalar Bat Denizinin kysnda yayorlard. Yine mitolojiye gre, Cengiz Hann ilk
atalar olan Gk Kurt ile Ala Geyik de denizden gemi kimselerdi. Hatta efsanelerde Akdeniz ve
Karadenizi geen yiitlerden sz edilmesi denizle olan ilikileri ifade etmektedir1. Gerek Kagarl Mahmudun (. 1090) Divnu Lgtit-Trknde2 ve gerekse Yusuf Has Hcibin (. XI. yzyl) Kutadgu
Bilig3 adl eserlerinde gemi, deniz ve denizle ilgili szler ve dnceler yannda denizle ilgili inanlarn
da yer almas Trklerin deniz kltrne tamamen yabanc olmadklarn ortaya koymaktadr.
Baz Trk gruplarnn Hazar Denizi ve Baykal glnde gemicilikle uratna dair kaytlar vardr. Ouz
Kaan Destanndaki daha deniz daha mren ifadesi Trklerin denize olan hasretini ve ilgisini ifade etmektedir4. Ouz Kaan, halka seslenirken ordusuna ve milletine byk denizleri ve byk rmaklar tarafn
hedef gstermitir. Ouz ordular, bu szlerdeki cazibe ile comu, til Suyunu gemi, byk Bat Denizlerine doru hzla ilerlemilerdir. til Suyunu gemeyi deneyen Trkler, bu zellikleri sebebiyle zellikle
Kpak Trkleri, aatan kayk yapan Trkler olarak halk hafzasnda deerli bir yer tutmulardr5. Pek ok
Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi II, Ankara

1995, s. 20-21; 404-406.
Mahmud b. el-Hseyn b. Muhammed
el-Kagar, Kitbu Dvn Lgtit-Trk,
(haz. . Kurt), stanbul 2008, s. 603.
Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig,
(ev. R. R. Arat), Ankara 1974, msra nr. 1140,
1733, 2185, 3386, 3387. Konuyla ilgili daha
fazla bilgi iin bk. gel, Trk Mitolojisi II,
395-398.
Reid Rahmeti Arat, Makaleler, Ankara 1987,
I, 620. Mehmet Kaplan bu iiri snrlara ama
ihtirasnn bir sembol olarak grr ve
yorumlar (iir Tahlilleri, stanbul 1969, s. 192.
Ayrca bk. M. lgrel, Trklerin Bat Anadolu
Sahil gvenliine Verdikleri nem,
Prof. Dr. . Ercment Kurana Armaan,
Ankara 1989, s. 112.
Nihd Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat
Tarihi, stanbul 1971, I, 36.
11
Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I
destanda su, deniz ve denizcilie ait baka bir terminolojinin varl balang dzeyinde bile olsa, Trklerin
denizlerle ilgilendiini gstermektedir. rnein, IX. yzylda Budist Uygur Trkleriyle Mslman Karahanl
Trklerinin savalarn anlatan u manzume bir zafer destan mahiyetindedir.
Gemi ire oturup
Uygurlara kar ynelip
li suyun getik biz

Mnlak kendi atk biz6
Destanda anlatld gibi Mslman Trkler gemilere binerek li nehrini gemilerdi. Manas
Destannda ise,
Yerin ilk yaratld
Akan krmz bakrn durulup
Sertletii ada
Akarsularn ilk defa akmaya balad
Ak kavaklarn ilk defa bittii ada
Ak denizin kysndaki dan yamacna
Alp Soyun adrn kurmutu7
Abdlkadir nan, Trk Destanlar,

Trk Dnyas El Kitab (Edebiyat), III/5.
7
nan, Trk Destanlar, s. 12.
8
gel, Trk Mitolojisi II, 399-400. Anadolunun
kuzeyindeki Karadeniz iin kullanlm olmas
muhtemel Karadeniz tabiri iin bk. Dedem
Korkudun Kitab, (haz. O. . Gkyay), stanbul
20002, s. 61, 100, 137.
9
A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine
Giri, stanbul 1970, s. 164; Rene Grousset,
Bozkr mparatorluu, (terc. M. R. Uzmen),
stanbul 1980, s. 92.
10
gel, Trk Mitolojisi II, s. 484.
11
Ramazan een, slam Corafyaclarna Gre
Trkler ve Trk lkeleri, Ankara 1985, s. 47,
49, 51,
12
een, Trkler, s. 155.
denilerek Trklerin denizlerle ilgisine temas edilmitir.

Dede Korkut Ouzlar daha nce byk deniz grmedikleri iin Hazar Denizine Gke Deniz diyorlard ve umman denizi dedikleri Karadenizi de dzenledikleri aknlar srasnda tanmlard8. Bu
destanlarda da grld gibi Trkler, tarih boyunca byk sular zlemi bir millet olarak olduka derin
ve iirli ifadeler kullanmlard.
Ankara savanda Yldrm Bayezidi esir eden Timurun sizin ceddiniz gemicilerdir demek suretiyle Osmanl kimliinde yer tutmaya balayan denizcilii vurgulamtr. te yandan Trklerde denize
kar byk bir tutku olduu ve cihangir olacak kimsenin muhakkak Hazar Denizini dolamas ananesi
uzun sre sylenmi, baz Trk hkmdarlar ocuklarnn ismini Deniz/Tengiz koymulardr. Mesel
Atillann9 ve Ouzun10 ocuklarndan birinin ad Tengizdir.
nl slm corafyaclar da Trk diyarlar hakknda bilgi verirken blgedeki denizler ve Trklerin denizcilikleri hakknda bilgi aktarmlardr. Bunlar Hazar denizinin corafi zellikleri hakknda aklamalar
yaptklar gibi denizde yaplan ticarete de aklk getirmilerdir. Her ne kadar IX. ve X. yzyllarda yaayan
Hrizmi (. 847den sonra), bn Hurdazbih (. 913), bn Rst (. 913) ve bnl-fakih (. X. yzyl) gibi
corafyaclar buray ayr bir deniz kabul ettiklerine dair bir imada bulunmamlarsa da. X. yzyln nemli
corafya eserlerinden Huddl-lemde Hazarn evresi tarif edilmitir; ancak kapal bir deniz olduuna
dair bir aklama yer almamtr. Mesdi (. 956), Mrcz-zeheb adl eserinde Hazarlarn kayklar bulunduu, bu kayklarla ehrin yukar taraflarndan gelen ve til nehrine karan Burtas rmanda faaliyet
gsterdikleri bilgisine yer vermitir. Yine bu nehirde gemiler iler ifadesi yannda Hazar denizinde ticaret
gemilerinin altn belirtmesi deniz ve gemicilik konusundaki durumu aklamaktadr11. Baka bir corafyac olan stahr (. 952) ise daha ayrntl bilgiler vermektedir. Ona gre, Hazar Denizinin Siyahkh
tarafndaki boazda gemilerin rzgr tarafndan srklenerek paralanmalarndan korkulduunu anlatmaktadr. Hatta burada yaayan Trklerin korkusundan frtnadan paralanan gemilerden bir ey almann mmkn olmadna iaret eden stahr, Trklerin gemiye el koyduklarn belirtmektedir12.
Balangtan XVII. Yzyln Sonuna
12
XII. yzylda Hazar Denizi hakknda bilgi veren bir dier corafyac olan dris (. 1165) de, Hazar
denizinin yani Taberistann kapal bir deniz olduunu ve baka denizlere bitimediini anlatarak bu denizde tccarlarn mallaryla slm lkelerinden Hazar topraklarna gittiklerini ve til nehrinde de hafif
gemilerle yolculuk yaptklarn anlatmaktadr. dris, Hazar Denizinde meskn olmayan drt ada bulunduunu kaydetmektedir13. Btn bu bilgilerden baz Trk gruplarnn tarih boyunca Hazar Denizi ve
Baykal glnde gemicilikle uratklar anlalmaktadr.
Hazar Denizi, XIII. yzyla kadar Mslman devletlerin kuzey snrnn bir blmn oluturmakta
ve anlan bu dnemde Hazar denizindeki limanlardan gerekletirilen ticari faaliyetlerde byk bir canllk yaand ortaya kmaktadr. beskun liman nemli bir ipek pazar idi. Derbendden yakndaki
adalarda retilen keten ve krmz kk boya ihra ediliyor, ayrca Kafkasyadan kle ticareti yaplyordu.
Bakden neft ya yklendii gibi, Gilan, Deylem ve mul limanlar arasnda srekli bir ticaret sz
konusu idi14. Hazar Denizinin gney kylar ile kuzeydeki limanlar arasnda ticaret gelimiti. Hazarlar
kendi rnleri olan balk tutkalndan baka Rusya ve Bulgaristandan gelen kle, balk, balmumu, kunduz
derisi ve krk gibi birok eyi ihra ediyorlar; bunun karlnda Crcan ve Taberistandan giyecek
malzemesi salyorlard15. Hazar Denizinde ayn zamanda balklk da ok yaygnd. Balklk, beskunun yaklak 50 fersah kuzeydousundaki Dihistanda bir nfus ylmasna sebep oluyordu.
Mool istilas ve Altn Orda Devletinin slamiyeti kabul etmesiyle birlikte Hazar blgesi belli bir
sre siyasi ve kltrel birlie kavutu ve deniz ticaretinde nemli bir byme yaand; Hazar Denizi,
Avrupann Karadeniz zerinden Orta Asyaya ve Hindistana giden byk ticaret hattnn nemli bir
balants haline geldi. Mool istilasndan hemen sonraki yllarda nl seyyah Marco Polo, Cenevizlilerin
Gilandan ipek tama ile balayp daha sonra sahilde retilen dier mallarla srdrdkleri ticarette Hazar kullandklarn yazmaktadr. Btn bu bilgilerden anlalmaktadr ki, baz Trk gruplar Hazar Denizi ve Baykal glnde gemicilikle uramlard.
Osmanllarn da Hazar Denizi ile ilgileri olmu ve bu vasta ile yani deniz yoluyla Trkmen diyarlarna ulamaya almlardr. Nitekim eski Trklerin Kuzgun Denizi, Osmanl melliflerinin de Harizm
Denizi ve hatta yanl olarak Bahr-i Kulzm ekilde andklar Hazar Denizine16 dklen Volga-dil nehriyle Azak Denizine dklen Don nehrinin birbirine en ok yaklatklar noktada bir kanal almas fikri
sadece Ruslarn Karadeniz ve Kafkaslar zerinde oluturduu siyas tehlikeyi nlemek iin deil,
Kuzeyde ve Orta Asyadaki mslmanlar nazarnda haiz olduu din nfuzu koruma amac tayordu.
Bu misalleri bir kenara brakacak olursak, Trkler, Asyann coraf mevkii itibariyle daha ziyade
kara asker tekiltna nem vermiler ve bu sahada dnyann en kuvvetli kara ordularn vcuda getirmilerdir. Denizcilie ait kurmu olduklar tekilatn daha ziyade Anadoluyu yurt edinmelerinden sonra
balad anlalmaktadr. Anadolu, coraf mevkii icab Asyann batya doru uzanan bir yarmadasn
tekil etmesi ve Avrupa ile Asya ktalarnn arasnda yer almas ve ayrca ktalar arasndaki deniz ve kara
yollarnn birleme yeri olmas bakmndan son derece nemlidir. Anadolu topraklarnn Malazgirt zaferinden sonra Trklemee balamas ile beraber, Trklerin hkimiyet stratejisi deimi ve taraf
denizlerle evrili bu lkenin yeni sahipleri, denizlere ynelmeyi devletin gelecei iin en uygun yol olacan anlamlardr. nk denizlere ulamak Trkler iin bir Kzlelma idi. Sratle kuzey ve bat Anadolu sahillerine ulaan Trkler, derhal denizlerde faaliyetlere baladlar. Bu ciltte yer alan ilk makalelerin
ortaya koyduu zere, 1085te zmir ve civarn fetheden aka Bey ilk defa cidd olarak denizlerde hareket balatan Trk beyi oldu. Daha sonra Seluklularn Alanyada kurduklar tersane ile Akdeniz iin
ve Sinopta kurduklar tersane ile de Karadeniz iin donanma hazrladlar. Bylece Anadolunun Akdeniz
13
14
15
16
een, Trkler, s. 109-110.

Mesdi, Mrcz-zeheb, (yay. M. M.
Abdlhamid), Kahire 1367/1948, I, 168.
bn Havkal, Sretl-arz, (yay. J. H. Kramers),
Leiden 1938-39, II, 378.
Mirza Bala, Hazer Denizi, slam
Ansiklopedisi, stanbul 1977, V/I, 408-412.
13
sahillerini kendileri iin gvenlik altna aldklar gibi Karadenizi ap Krma sefer dzenlediler. Seluklulardan sonra kurulan baz beylikler de yer aldklar coraf meknn sahillerde olmas sebebiyle
deniz faaliyetlerinde bulundular. Aydnoullar, Karasi, Saruhan ve Mentee beylikleri Ege ve Marmara
kylarnda, andaroullar ise Karadenize alan birer deniz beylikleri olarak gelitiler. Kendilerine ait
birer deniz gc yaratan bu beylikler daha sonralar Osmanl donanmasnn temelini oluturdular.
Osmanl srecinde denizcilik (XIV.-XVII. yzyllar)

Aydnolu Umur Beyin Bozcaada yaknnda karlat bir Hristiyan filosunda bulunan gemilerin
Trk denizciler zerinde brakt izlenimi yanstmaya alan Elizabeth Zachariadou, Dsturnme-i Enveriden u dizeleri aktarmaktadr.
her birisi sanasn bir yce da
yz gemi urasa kalmaz biri sa17
Bu dizeler, Osmanllarn XVI. yzylda oluturduklar Bahriye gc dikkate alndnda kurulu devrinde iken sahip olduklar g ile daha sonra geldikleri noktay gstermesi bakmndan nemlidir.
17
18
Kapudan Pasha: His Office and hid Domain

(ed. E. Zachariadou), Rethymnon 2002,
s. XIII.
Trkler ve Deniz (ed. . Kumrular), stanbul
2007, s. 10.
1538 ylnda Akdenizdeki dengeleri tamamen deimesinde bir sembol olan Preveze deniz savann
yapld mevsimde Hindistandaki Diu kuatmas iin Hint Okyanusuna alan Osmanl deniz gcnn
boyutlarnn nerelere kadar tandn dndmzde 14. yzyldaki durumdan ne kadar farkl bir
denizcilik gcne ulald kavranabilir. spanyol vekayinmelerinde nceleri krek ekmeyi bilmeyen
Trkler olarak geen imgeler, andm ylda denizlerde korku uyandran Osmanl varlna ulam,
kedi gibi sudan korkan Trkler artk suyla barmtr ve:
Akdeniz, Karadeniz, Kzldeniz bata olmak zere pek ok blgede etkinlik kazanmtr. te yandan
spanyol ve talyan kaynaklarnda su donanmas (armada de agua) olarak tabir edilen ve daha ok
orta Avrupaya yaylrken Tuna zerinde kullanlan ince donanmaya dair pek ok referans vardr18.
Yukarda zet olarak yanstlmaya allan ve Trk tarihinin erken dnemlerine ilikin denizcilik
kavram, anlay ve faaliyetlerinin ok daha gelimi ve dnya boyutlarna ulam yapsnn rnei Osmanl Devletinin/mparatorluunun bnyesinde yer almaktadr. Bu cilt iinde bulunan ve konularnda
uzman tarihilerce hazrlanan blmler Osmanl denizciliini 17. yzyl sonuna kadar getirmekte, byle
bir el kitabnda mmkn olduu kadar ayrnt iine girilmektedir. Osmanllarn denizlerdeki faaliyetleri
gerek kendi dnemlerindeki vekayinme tr kitaplarda yazlan gerekse Trkiye Cumhuriyeti srecinde
-ou amatrce- yaplan almalarda ele alnmaya allmtr. Ne var ki denizcilik tarihi 20. yzyln
sonuna yaklarken ve 21. yzylla birlikte canlanan tarihiliin ve bilimsel yntemlerle incelenen konularndan biri olarak ortaya kmtr. Aadaki birka sayfada bu cildin konusu olan ve 18. yzyl
balarna kadar olan deiimleri ileyen tarihilik stnde ksaca durulacak, bu balamda nerede bulunduumuz belirlenmeye allacaktr.
Osmanl mparatorluunun denizlerdeki servenlerine ilikin bat dnyasnda -zellikle ngilizce
avantajn kullanan -tarihilerin bu tarihin yeterince ilenmediini belirten, hatta batnn nyarglarn
krmaya alan giriimlerle sorunu dnya tarih literatr iine sokmaya altklar bilinmektedir. Bu
uyarlar nemli saymakla birlikte, Osmanl denizcilii stne alan, belki saylar fazla olmayan Trk
tarihilerin ortaya koyduklar zgn almalar ise yeterince duyurulamamtr. Her ne kadar Halil nalckn 1940l yllarda balayan almalarnda ortaya koyduu alm -daha ziyade sosyal ve ekonomik
14
tarih arlkl olsa da- Osmanl denizcilik tarihi iin tam bir yenileme nitelii tarken imparatorluun
denizlerdeki yaylmasn dnya tarihiliine ortak edecek dzeye getirmeye almtr19. Baz belge yaynlar yapan ve amatr olarak sfatlandrabileceimiz veya klasik olarak nitelendirebileceimiz baz incelemelere, zellikle de smail Hakk Uzunarlnn almalarna kadar inmesek de, 1970 ylnda
yaynlanan bir derleme iinde yer alan erafettin Turann Rodos fethiyle Malta kuatmasn iledii
uzun makalesi, gerek Osmanl gerekse bat (zellikle Venedik) kaynaklarn kullanarak atlabilecek yolu
Akdeniz balamnda gsterdiini20, Cengiz Orhonlunun etin bir konunun zellikle yerli kaynaklarn
deerek ortaya koyduu incelemesi de Osmanllarn Hint Okyanusu ynnde -zellikle de Habeistan
balamnda- genilemelerini konu ettiini vurgulamamz gerekiyor21. 1970 ylnda Andrew Hessin Osmanl denizciliindeki gelimeleri (1453 ve 1525 tarihleri iine yerletirdii olaylar) dnya tarihiliine
American Historical Review araclyla duyurmas bakmndan nemsenmelidir. Zira bu inceleme, anlan
tarihler arasndaki oluumu bir evrim (evolution) olarak deerlendirmektedir22. Bunun 10 yl ardndan
yaynlanan Colin Imberin Kanuni Sultan Sleyman dnemindeki Osmanl donanma yapsn muhasebe
kaytlarna da inen almas,23 yine o sralarda, hatta daha nceleri balayan, burada ayrntlarna giremeyeceim incelemeleri yapan Svat Soucekin nc almalar,24 bir bakma, Osmanl denizcilik tarihini
hem dnya boyutlarnda duyuran hem de Trk tarihiliini bu ynde ateleyen baka giriimler olarak
deerlendirilebilir.
Bu giriimleri izleyen 1990l yllar ve 2000nin ilk yllar, Osmanl denizciliini ok daha fazla kaynak zenginlii ve ayrntl olarak ele alan tarihiliin kesiflemeye balad yllar olarak grebiliriz.
Uluslararas nitelikte eitli aratrmalarn eliinde ancak zgn Osmanl ve dnemin bat kaynaklarnn
kullanld almalar -biz editrlerin25 de iinde bulunduu tarihilerin incelemeleri- tarihi gerekten
deniztesi/okyanustesi ortamlara tayacak nitelikte olmutur26. Palmira Brummettin konuyu yeni kaynak ve yorumlarla tm dnyaya duyurduu kitab27 Muzaffer Arkan ve Paolino Toledonun spanyolca
kaynaklarn sergilemeye balad alma28, Svat Soucekin srdrd almalar29, Nicolas Vatinin
1480-1522 yllaryla snrlad Rodos zerine detayl incelemesi30, Cambridge niversitesinde yaplan
ve sonradan Kate Fleet tarafndan yayna hazrlanan The Ottomans and the Sea sempozyumu31, zlem
Kumrularn abalaryla yaplan ve Osmanl denizciliine ilikin aratrmalarda yerli ve yabanc kaynaklarn eitliliini ve yeni yorumlar ieren sempozyumdaki almlar32 ve Trk Deniz Kuvvetleri tarafndan Ekim 2008de Osmanllarn Hint Okyanusu politikalarna ilikin zel bir sempozyum konusuyla
gerekletirilen faaliyetler bu alandaki ilginin boyutlarn gstermitir. Ancak bu sahada daha pek ok
yeni aratrmalar yaplmas gerekmektedir. Bu cildin editrleri olarak tarafmzdan imdiye kadar yaplan
almalarda Osmanl denizcilik tarihinin ne kadar ayrnt iinde olduu, ne denli kaynak (yerli ve yabanc) trlerine gitmenin gerektirdii yolundaki ihtiya ortaya konulmaya allmtr. Kemal Beydillinin yapt bir deerlendirmeyi bir bakma uyar saymak gerekmektedir. Trk (zellikle Osmanl)
denizcilik tarihi yazmaya girienlerin bu ie heveslenmeden nce ne tr zorunluluklar fark etmeleri gerektiini ortaya koymaktadr:
Bu haliyle imparatorluun denizcilie yaklamnn ve deniz gcnn hangi maddi esaslar zerinde
ykseldiini, gemi yapm, donanm, seyri ve teknik bilgi birikiminin hangi kaynaklardan edinildii,
zellikle byk bir donanma sahibinin ar masraflarnn nereden ve nasl karland gibi sorulara
cevap verilmesi icap edecektir33.
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve

Sosyal Tarihi, Cilt 1 1300-1600
(ev. H. Berktay), stanbul 2000.
Rodosun Zaptndan Malta Muhasarasna,
Kanun Armaan, Ankara 1970, s. 47-117.
Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti:
Habe Eyaleti, stanbul: Edebiyat Fakltesi,
1974.
The Evolution of the Ottoman Seaborne
Empire in the Age of Oceanic Discoveries,
1453-1525, American Historical Review,
say LXXV/7, 1970, s. 1893.
The Navy of Sleyman the Magnificent,
Archivum Ottomanicum, 6, 1980, s. 211-282.
rnein Certain Types of Ships in OttomanTurkish Terminology, Turcica, 7, 1975,
s. 233-249; The Rises of Barbarossas in
North in North Africa, Archivum
Ottomanicum, 3, 1971, s. 240-251. Piri Reis
and Turkish Mapmaking after Columbus,
Londra, 1996.
dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat:
XVII. Yzylda Tersne-i mire, Ankara 1992;
Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, stanbul
2005; Beylikten mparatorlua Osmanl
Denizcilii, stanbul 2006; Osmanllar ve
Deniz; Deniz Politikalar, Tekilat ve Gemiler,
stanbul 2007; Salih zbaran, Yemenden
Basraya Snrdaki Osmanl, stanbul 2004.
2004 ylna kadar yaplan yaynlar ieren bir
alma iin bak. Tuncay Zorlu, Osmanl
Deniz Teknolojisi zerine, Trkiye
Aratrmalar Literatr Dergisi, say 2/4, 2004,
s. 297-353.
Ottoman Seapower and the Levantine
Diplomacy in the Age of Discovery, State
University of New York, 1994. Bu alma
Osmanl Denizgc: Keifler anda Osmanl
Denizgc ve Dou Akdenizde Diplomasi
bal altnda Nazl Pikin tarafndan
Trkeye evrilmitir (stanbul 2009).
XIV.-XVI. Yzyllarda Trk-spanyol likileri ve
Denizcilik Tarihimizle lgili spanyol Belgeleri,
Ankara: Deniz Kuvvetleri Komutanl, 1995.
rnein Piri Reis and Turkish Mapmaking
after Columbus, London 1996.
Rodos valyeleri ve Osmanllar: Dou
Akdenizde Sava, Diplomasi ve Korsanlk,
1480-1522, (ev. T. Altnova), stanbul 2000.
Oriente Moderno, say: XX (LXXXI), Roma 2001.
Trkler ve Deniz, stanbul 2007. zlem
Kumrularn Avrupada Trk Dmanlnn
Kkeni: Trk Korkusu (stanbul 2008) balkl
almas bu balamda tarihileri yepyeni zellikle spanyol- kaynaklarna tamas
itibariyle nemlidir.
Denizler, Corafya ve Osmanllar, Toplumsal
Tarih, say 139, (Temmuz 2005), s. 39.
15
Bu cildin ilk blm iin hazrlanan yazlar -Erdoan Meril, Halil nalck ve Mustafa Dan makaleleri- Osmanllarn denizcilik rgtlenmesinden nceki yzyllar iine almay amalamaktadr. Bir
bakma, Osmanl donanmasnn temelini oluturan beyliklerin ve onlarla Anadolu kylarnda, zellikle
Ege Denizinde, ekime ve iletiim iine giren Bizans, Venedik ve Ceneviz gibi Hristiyan deniz glerinin varlna deinmektedirler.
Osmanl deniz gcnn oluumunun, bilhassa da bu srecin balangcnda ok nemli bir yer tutan
Gelibolu deniz ss ile ve Fatih Sultan Mehmed zamanndaki gelimelerin aklamalar ikinci blmde
yer alan Kate Fleet ve dris Bostann yazlarnda yanstlmaktadr. Osmanl denizciliinin ykseli aamasna girdii ve deniztesi hareketlerde gerekten etkili olmaya balad, baka bir tanmlamayla, rgtlenmenin esas beyni saylmas gereken Tersne-i mirenin kuruluu ve onu izleyen yllarn Preveze
savana kadar olan sreci ve daha sonraki yllardaki almlar, Avrupa yaylmasyla harekete geen okyanustesi faaliyetleri ve gelimeler dris Bostan, Salih zbaran, Mahmut akirolu ve zlem Kumrularn nc, drdnc ve beinci blmlerdeki yazlarnda verilmeye allmtr. Bu cildin olaylar,
olgular, yorumlar ksmnda bulunan altnc blm ise Osmanllar iin sessiz bekleyiin, korsanlk hareketlerinin ne ifade ettiinin ve gemi teknolojisinde krekten yelkene gei servenin, kimi reform hareketlerinin, bu arada da nehir sularndaki rgtlenmeyle gemilerin nasl bir ilev grdklerinin, yani
ince donanmann tarihesi dris Bostan, Victor Ostapchuk ve Ersin Glsoyun yazlarnda ortaya konmaya allmaktadr.
Osmanl mparatorluunun deniz ynetimi, gemi inasndaki rgtlenmeleri, gemi eitleri vb konular bu cildin ikinci ksmnda ilenmektedir. Bu balamdaki yazlarn byk bir ounluu -birinci ksmda olduu gibi- dris Bostan tarafndan yazlmtr ve yazarn daha nceki incelemelerinde ortaya
koyduu zgn kaynaklarn ve yeni yorumlarn gelitirilerek okuyucuya sunulmu biimini iermektedir.
Hint Okyanusundaki yaplanmaya ilikin yazy da Salih zbaran hazrlamtr.
Bu ciltte ortaya konulmaya allan aklamalar ve bu aklamalara esas olan kaynaklar, phesiz
ki, yeterli olmayabilir; editrlerin bu giri mahiyetindeki yazda zetlemeye altklar deerlendirme
de yetersiz kalabilir. Lakin hi unutulmamaldr ki tarihin, bilinenlerin uygun yorum ve gzel anlatmlara brnm ekillerinin dayananda dnemlere ada tanklklar bulunmas nkouldur. Bu tanklara/kaynaklara ulamak, deniz ve okyanuslarda kaybolmularn izini srmek hi de kolay deildir.
Elinizdeki cilt bu ynde -ok yazarl ve merakl kadar uzmanna da seslenmeye alan- bir denemedir.
Eminiz ki yaklam tarzlar gelitike ve kaynak trleri oaldka Trk Denizcilik Tarihi geliimini
srdrecektir.
16
KISIM I
OLAYLAR - OLGULAR
YORUMLAR
BRNC BLM
Osmanllardan
nce
Trk Denizcilik
Faaliyetleri
Seluklular Dneminde Trk Denizcilik Faaliyetleri

Erdoan MERL*
Seluklu Devleti kurulmadan nce Horasan ve Mavernnehr blgelerindeki nehirler zerinde ticaret
yapmak ve yolcu tamak iin gemiler kullanlmaktayken Gazneliler dneminde ndus nehri zerinde,
Trk tarihi asndan, nemli bir sava gerekleti. Gaznelilerin mehur sultan Mahmud (999-1030)
Hindistana yapt son seferinde (Mart 1027) Multana doru ilerledi. Bu seferin gayesi yol kesen ve
hrszlk yapan Catlar cezalandrmak idi. Sultan Mahmud, ndus nehrinin iki yakasna hkim bulunan,
gayet sava ve ayn zamanda usta birer denizci olan Catlar ile savaabilmek iin ok sayda gemiden
oluan bir ince donanma yaptrd. Bu gemilerin her birine dman teknelerini paralamak iin biri geminin nnde, teki arkasnda adet sivri demir ubuk yerletirdi. Ayrca her gemiyi mrettebattan
baka yirmi oku (trendaz), karure (ie), naft (petrol) ve siper (kalkan) ile donatt. Gazneliler nehir
zerindeki bu savata Catlarn ok saydaki gemilerini batrp yaktlar ve onlar malup ettiler1. Bylece
Seluklular ncesinde Trk denizcilik tarihinde nemli bir olaya tank olundu.
Byk Seluklular Dnemi

Byk Seluklu Devleti (1038-1157) kurulduktan hemen sonra daha ziyade Bat ynnde genilemeye
balam ve on yl gibi ksa bir srede ran geerek Anadoluya ulamt. Bu bat ynndeki ilerleme srasnda Byk Seluklular dnemiyle ilgili gerek nehirlerde, gerekse denizlerde baz faaliyetlerin olduunu
tespit edebiliyoruz. Dandanakan Savann (1040) ardndan, ar Beyin olu Melik Kavurd rann Kirman blgesine hkim olduktan sonra, dikkatini zengin ve eitli hazinelerle dolu olan Uman (Umman) lkesine evirmiti. Kavurd iin Hrmz sahillerinden ok uzak olmayan Umann zabt srasnda karsna
kabilecek tek engel, belki de yabancs olduu denizdi. Buna ramen o, deniz tehlikesini pek nemsemedi
ve Hrmz emrini huzuruna ararak kendisini ve askerlerini Umana nakletmek iin her trl hazrl
yapmasn, gemiler ve kayklar toplamasn emretti. Hrmz hkimi bu emre uyarak Kavurda tbi oldu,
gemiler ve mrettebatn hazrlad. Kavurd, belki de hayatnda ilk kez grd denizde, Uman sahillerine
doru yelken at. Bylece, idaresi altndaki gemiler ile Seluklular tarihinde ilk denizar seferi gerekletirmi oldu. Kesin bir tarih sylemek mmkn grnmese de, Kavurdun Nisan-Mays 1053 ve Temmuz-Austos 1062 tarihleri arasnda Umana sahip olduunu ne srebiliriz.
Melik Kavurd kardei Sultan Alp Arslann lmn (24 Kasm 1072) Umanda iken duymutu. O,
her trl tehlikeyi gze alarak, k mevsimi olmasna ramen, Byk Seluklu tahtn ele geirmek iin,
gemiler ile Umandan Kirmana gemiti. Bu gei srasnda birok gemi paraland, askerlerin ou
boularak ld2. Kirman Seluklular 1150 yllarna kadar yaklak bir yzyl Umanda kalabildiklerine
gre, buras ile ilikilerini ve Basra Krfezindeki faaliyetlerini devam ettirebilmek asndan gemiler
ina ettirdiklerini ve kk de olsa bir donanmaya sahip olduklarn dnebiliriz.
*
1
Emekli Tarih Profesr.

Eb Said Abd el-Hayy Gerdiz, Zeyn el-Ahbr,
yay. Abd el-Hayy Habib, Tahran 1347,
s. 191-192; Erdoan Meril, Gazneliler Devleti
Tarihi, Ankara 2007, s. 28.
E. Meril, Kirman Seluklular, Ankara 1989,
s. 21-22, 28.
21
Alanya Tersanesi
Ressam: Maide Arel,
(Deniz Mzesi, Dem. Nr. 2267).
E. Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr,

(ev. F. Iltan), stanbul 1970, s. 183; M. A.
Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi,
III, Alp Arslan ve Zaman, Ankara 1992, s. 16.
M. H. Ynan, Trkiye Tarihi Seluklular Devri,
stanbul 1944, s. 111-112; . Kafesolu,
Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu
mparatorluu, stanbul 1953, s. 114-115 ve
not 6.
Urfal Mateos Vekayinmesi (952-1136) ve
Papaz Grigorun Zeyli (1136-1162), (ev. H. D.
Andreasyan), Ankara 1962, s. 172; Muhammed
b. Ali b. Sleyman er-Ravend, Rhat-sSudur ve yet-s-Srr, (ev. A. Ate), Ankara
1967, I, 126-127; Kafesolu, a.g.e., s. 93-94.
Sultan Alp Arslan dneminde nehir gemicilii asndan faaliyetlere tesadf edilmektedir. Alp Arslan ubat 1064te Reyden
bat ynnde hareketle Nahcvan snrna geldiinde Aras Nehrini
gemek iin gemilerden kpr yaplmasn emretti. Bu sefere katlan ehzde Melikah ile Vezir Nizmlmlk, Karsn kuzeydousundaki faaliyetleri srasnda Arpa-ay gemek iin gemiler
ve kayklar yaptrmlard3. Sultan Alp Arslan Karahanl I. Nasr
b. brahim (1068-1080)e kar yapt ve lmne sebep olan seferde byk bir orduyla ilerlerken Ceyhun Nehri zerinde kayklardan oluturulan bir kprden yirmi drt gnde gemiti
(Ekim-Kasm 1072).
te yandan Sultan Melikah zamannda bir Trk aknc grubunun Karadeniz sahillerinde denize kadar ulat bilinmektedir.
Bu aknc grubu Emr Ebu Yakub ile Emr sa Bri idaresindeydiler. Bu arada Bizans ynetimindeki Trabzon ehrini ele geirdiler. Ancak daha sonra Thedoros Gabras
bu ehri geri ald (1080)4. Bu arada, Sultan Melikah 1087 yl balarnda nce Antakyaya, sonra da
Samandana kadar gitti ve Akdeniz kysna ulat. Melikah burada denizi grp, hkimiyet sahasnn
babas Alp Arslannkinden ok daha genilemi olduundan dolay Tanrya kretti. O, belki de ilk kez
deniz grmenin heyecanyla atn Akdenizin sularna srerek klcn kez daldrd ve te Tanr,
Dou Denizinden Bat Denizine kadar olan yerlerin hkimiyetini bana verdi dedi. Ayrca sultan adamlarna denizden kum almalarn emretti; bu kumu daha sonraki bir tarihte Mervde bulunan babasnn
mezarna gtrp zerine serpti ve Ey babam Alp Arslan sana mjdeler olsun, henz bir ocuk olarak
brakm olduun olun dnyay batan baa feth etti dedi. O, muhtemelen denize ulamakla btn
dnyay feth ettiini dnm ve sevin duygularn bu szlerle ifade etmiti5. Dier yandan Sultan
Melikah Karahanllar zerine dzenledii seferlerden birinde, yani 481 (1088-89) tarihindeki seferde,
byk bir orduyla Ceyhun Nehrini geti. Bu geii Ceyhun zerinde alan gemiciler salamt. Seluklu ordusu nehir zerindeki geiini tamamlad zaman, Vezir Nizmlmlkn gemicilere verecei
cret 10.000 dinar idi.
Byk Seluklu sultanlarndan Berkyaruk (1093-1104), 491 (1097-98) tarihinde Basray Emr
Kumaca ikt ettiinde yani, hizmet karlnda devrettiinde, Emr, smail b. Arslanck adl bir ahs
kendisine vekleten bu ehre gnderdi. smail daha sonra Basradaki hkimiyet sahasna geniletmeyi
dndnde mahall Arap reislerinden ikisinin ok sayda gemileriyle karlat. ki taraf arasndaki
savata bu reislerden birinin okla vurulup lmesi tekinin de hkim olduu Batihaya geri dnmek
zorunda kalmasyla smail, gemilerine el koydu ve bylece kk apta bir donanmaya sahip oldu.
Bu olaydan sonra smailin adamlar kendisine gemiler yaptlar, bunlarla Umann bir ksmn ve Cennbe, Siraf ve Ceziret Beni Nefisin hkimi olan Ebu Sad Muhammed ve teki Emrlerin ehirlerini
ele geirmek iin asker sevkine tevik ettiler. smail yirmiden fazla gemi yaptrd. Bunlar belki de
Byk Seluklu yneticileri tarafndan hkimiyet sahas iinde yaptrlan ilk gemiler idi. Ebu Sad
bu durumdan haberdar olduu zaman yaklak elli para gemi ve askeri onun zerine gnderdi. Bunlar
Dicle yoluyla Basraya ulatlar (494/1100-1101). Fakat sonuta iki taraf anlamay tercih etti. Ancak
Ebu Sadn askerleri dndklerinde smail anlamaya uymad, hatta Eb Sadn adamlarna ait iki
gemiye el koydu.
22
te yandan Vast askerlerinin bir ksm, 495 (1101-1102) tarihinde bir mektup yazarak buray kendisine teslim etmek istediklerini bildirdiler. Bu davet zerine smail Vast ele geirmek iin gemilerle
Nehrebna gitti ve ehri teslim etmelerini istedi. Fakat onunla daha nce irtibat kuranlar ehri teslim
etmekten vazgemilerdi. smail bu baarsz sefer sonucu Basraya geri dnd. Geri dnmesi smail
iin byk bir anst; nk bu srada Eb Sad, yaplan anlamaya uymayan smaile kar irili ufakl
yz para gemiyle harekete geerek el-Ubulla Nehrinin azna kadar geldi. smailin askerleri de yirmiden fazla gemiyle kar ktlar. ki taraf arasnda yaanan bu sava, Byk Seluklu devrinin -Seluklular adna- tespit edebildiimiz belki de ilk donanma sava idi. Eb Sadn yannda yaklak on
bin denizci bulunuyordu. Buna mukabil smailin yannda yedi yz kii vard. Kuvvet asndan smailin
aleyhine olan bu nispetsizlik onun malubiyetine sebep oldu. Daha sonra smail, Abbas halifesi el-Mustazhirin (1094-1118) vekilinin arac olmasn salayarak Ebu Sad ile bir bar yapt6.
smail b. Arslanckn Basradaki egemenlii yaklak on yl srd. Sultan Muhammed Tapar (11051118), Seluklu tahtna getii zaman Basraya baka bir Emr tayin etti; buray Seyfddevle Sadakaya
brakt. O, 1106 ubat ay banda bu ehre hkim oldu. Bir sre sonra Muhammed Tapar Basray Emr
Aksungur el-Buharye ikt etti. Onun buradaki nibi Sungur el-Beyt halka ok iyi hizmetler yapt;
Basrann suyu tuzlu olduundan ehirdeki fakirler ve yoldan gelip geenler iin gemiler tahsis edip,
onlar iin su tatt7.
te yandan Byk Seluklu sultan Sencerin de esir bulunduu Ouzlarn elinden kurtulmasnda
bir gemi rol oynamt. Bir av bahanesiyle karlan ve at stnde Trmiz ehri karsnda Ceyhun sahiline
kadar getirilen Sultan daha nce hazrlanan bir gemi sayesinde Ceyhunu gemi ve Ouzlarn elinden
kurtulmutu (1156)8.
Irak Seluklular Dnemi

Irak Seluklu Devleti kurulduktan (1119) sonra, Abbas halifeleri zaman zaman tekrar siyas otoriteye
sahip olmak istemilerdi. Sultan Mahmud (1119-1131) askerleriyle 1126 yl sonunda Badata geldiinde, Halife Msterid (1118-1135) muhtemelen civardaki btn gemileri toplamt. Ayrca beraberinde
30.000 asker bulunuyordu. Seluklu sultan bu durumda Emr mdeddn Zengye haber gnderip gemiler ve askerlerle gelmesini emretti. O da Basradaki btn gemileri nehir zerinden Badata gnderdi;
yaya birlikler de yanndayd. Badata yaklatklarnda nehirde gemileri ve karada da askerleri gren
Halife Msterid bara raz oldu (Ocak 1127)9.
Seluklular devrinde, gemilerle ilgili, en dikkat ekici sava Dicle nehri zerinde oldu. Bu olay, o dnemdeki gemi tiplerini ve hangi silahlarn kullanldn gstermesi asndan nemlidir. Irak Seluklu sultan Muhammed (1153-1160), adna hutbe okutmayan ve rakip olarak karsna Sleymanah karan
Halife Muktef (1136-1160) ile mcadele etme zamannn geldiine inanmt ki kuvvetleriyle Badat
nne gelerek ehri kuatt (Ocak 1157). Buna karlk Halife Muktef, daha nceden tedbirler alm, silahlar
yaptrm, mancnklar iin gerekli talar gemilerle getirtmiti. Ayrca sava gemileri yaplmasn emretmiti. Bu gemiler Diclede etrafa dehet sayorlard. Seluklu ordusu savaa baladnda halife her gn
Dicle zerine eitli silhlarla donatlm gemiler karyordu. Bunlar nehir zerinde Seluklu askerlerinin
hizasna geldiklerinde silhlaryla onlarn kimini ldryor, kimini de yaralayarak rahatsz ediyorlard.
Seluklu ordusunda az sayda gemi vard. Bunlar da gemicileri zorla altrarak ve sahiplerini zarara
uratarak toplanan gemilerdi. Seluklu askerleri de o gemicilerin yannda, belki de teknelere alk olmadklar iin, gemilere binmeye pek cesaret edemiyorlard. Ancak Iraktaki Cezayir blgesindeki baz
7
8
bnl-Esir, slm Tarihi, el-Kmil fit-Tarih

Tecmesi, (ev. A. zaydn), stanbul 1987, X,
277-279.
bnl-Esir, slm Tarihi, X, 443.
Ravend, Rhat-s-Sudur, I, 179; M. A.
Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi,
II, kinci mparatorluk Devri, Ankara 1984,
s. 456.
bnl-Esir, slm Tarihi, X, 504; C. Alptekin,
The Reign of Zangi (521-541/1127-1146),
Erzurum 1978, s. 26.
23
hkim gler Seluklu sultanna gemileriyle yardm etmek istiyorlard. Halifeye aktan aa muhalefet
eden Garraf hkimi Bedr b. Muzaffer b. Hammd Seluklulara Vst ve Batayhdan gemiler tedarik
ederek yardma geldi. Halife de bunlar karlamak ve yakp yok etmek iin harekete gemiti. Bu arada
Hilleden Ben Esed Emrleri de says nemli bir yekna ulaan askerler toplayarak Seluklu sultanna
yardma gelmilerdi. Daha sonra sultann adamlarndan da nemli miktarda sekin askerler bu gemilere
bindirildi. ki taraf arasnda Dicle nehri zerinde mthi bir sava oldu. Halifenin adamlar ve halk gemileriyle sultann teknelerine rampa ettiler. Sava gnein douundan batna kadar gemiler zerinde
oldu. Hilleden gelenlerden ve sultann askerlerinden birou ldrld; Sultan Muhammed Badat kuatmasn terk etmek zorunda kald (6 Mays 1157)10.
Dicle zerindeki bu mcadelede sava aleti olarak u silahlar kullanlmt:
1.Mancnk: Genelde ta frlatan ancak bazen kor hline gelmi oklar, kzgn demir ve naft kaplar atan let.
2. Arrde: Glle ve naft atmaya yarayan mancnktan ufak bir alet (hafif mancnk).
3. arh: Surlara ve sava gemilerine monte edilen ve birka ok atabilen yay. Bu alet ayrca naft
kaplar ve bombalar da atabiliyordu.
4. Neft: Kaplar ve bunlar iinde atlan yanc maddelerden (neft yal paavra) meydana gelen bir
karm, buna Rum atei de deniyordu. Kaplar iinde atlan naft hedefe mancnk, arrde ve arhla atlyordu. Havada uan beyaz-dumansz naft ise borularla atlrd.
5. Oklar (rumat).
6. Kavarir (tekili karure/ie): Yakc ie (bir anlamda molotof kokteyli).
7. Kl11.
O dnemde yk ve yolcu gemilerine verilen genel ad merkeb (oulu merkib) ve sefine idi. Bedr b.
Muzafferin Seluklu sultanna yardm iin getirdii gemilere gelince bunlar merkib-i hammle (yk
gemileri), sava gemileri, zevrik (tekili zevrak) ve effreden (dman gemilerini yakan ate gemileri)
olumaktayd.
Trkiye Seluklular Dnemi
10
11
el-Bundar, Tavarih al-Seluk, Kitab Zubdet

el-Nusra ve Nuhbet el-Usra, yay. M. Th.
Houtsma, Histoire des Seldjoucides
del-Irak, Liede 1889, s. 247-250/Trke
tercmesi, Kvameddin Burslan, Irak ve
Horasan Seluklular Tarihi, Ankara 1943,
s. 227-229; Sadruddin Ebul-Hasan Ali bn
Nsr bn Ali el-Huseyn, Ahbr d-Devlet
is-Selcukiyye, yay. Muhammed kbal, Lahor
1933, s. 136-140/Trke tercmesi, N. Lugal,
Ankara 1943, s. 96-98; bnl-Esir, slm
Tarihi, s. 181-183.
Silahlarn ilevi iin bkz. R. een,
Salhaddin Eyyub Devri, stanbul 2000,
s. 123, 275, 293-294.
Trkiye Seluklularnn kurucusu Sleymanah, Bizansn kark durumundan istifade ederek snrlarn Marmara ve Karadeniz ynlerinde geniletmi, hatta skdar ve Kadkye doru ilerleyerek
Anadolu kylarnda gmrk daireleri kurup, Boazdan gelip geen gemilerden vergi almaa balamt.
te yandan Bizans tahtn ele geirerek imparator olan Aleksios Komnenos (1081-1118) nce stanbula
rahat bir nefes aldrmak maksadyla kk gemilerle Boaz sahilinde Trk karakollarna korsan basknlar
dzenleyerek geri ekilmee zorlamt. Ancak Aleksiosun Balkanlardaki durumu bu srada hi de iyi
deildi, Peenek ve Norman tehlikesini ortadan kaldrmak maksadyla Sleymanah ile anlamay tercih
etti (1081-Dragos Suyu Antlamas). Sleymanah bu antlamadan sonra ynn Akdeniz tarafna evirdi
ve bir frsattan yararlanarak yz atl ve ok sayda piyadeden oluan bir kuvvetle nce deniz yoluyla
hareket etti, sonra karadan ilerleyerek Antakya ehrini ve i kalesini ele geirdi (Aralk 1084-Ocak 1085).
Bu olay srasnda Karategin adndaki bir Trk beyi Karadeniz kysnda Sinopa hkim oldu (1085 ba);
ancak mparator Aleksios Sinopu tekrar ele geirdi.
Sleymanah daha sonra Halep zerine yapt seferde znikde vekil olarak brakt Ebul-Kasm
adnda bir Emr, Marmara Denizinin gney sahillerini ele geirdi; kk bir donanma kurmay tasarlad
ve bu maksatla sahilde bulunan Gemlik (Kios) ehrini zapt ederek burada gemiler yaptrmaa balad.
24
Ancak Aleksios oralarda oluacak bir Trk donanmasnn imparatorluk iin yarataca tehlikeyi kavrayarak derhal faaliyete geti. Btn donanmasn Manuel Butumites emrine vererek Ebul-Kasmn gemilerini yakmakla grevlendirdi. Karadan da byke bir kuvvetle Tatikiosu gnderdi. Bizans
donanmas sratle gelerek Ebul-Kasmn herhlde henz kzakta bulunan gemilerini yakt (1086 yl
ortalar)12.
Myriokephalon Savandan (1176) sonra Sultan II. Kl Arslan 24.000 kiilik bir Trk ordusunu
denize kadar olan blgeyi ve ehirleri tahrip etmee gnderdi (1177-78). Sultan bu ordunun komutanna
kendisine deniz suyu, kum ve bir krek getirmesini emretti. Trkler Egede Rodos Adasnn karsndaki
kylara kadar ilerlediler13.
Sultan II. Kl Arslann lmnden (1192) sonra Gyseddn I. Keyhusrev ilk tahta knda be
yl hkmdarlk yapt. Onun bu ilk sultanl dneminde Karadeniz blgesinde Trkmenler ky ehirlerini zorlamakta idiler ve II. Sleymanahn meliklik dneminde Samsunu ele geirdiler; bylece Seluklular Karadenizdeki bir limana sahip oldular14.
Bu arada Trkiye Seluklu sultanlnda bir taht deiiklii grld. Rkneddn II. Sleymanah
kardeini tahttan uzaklatrarak devletin bana geti (1196). Gyseddn I. Keyhusrev acele Konyay
terk etti ve bir sre Anadoluda dolatktan sonra Samsun (Canik)a ulat; maksad stanbula gidip Bizans imparatorundan yardm istemekti. Samsun valisi, daha nce gemiler ve kayklar hazrlatt, onlara
usta gemiciler ve tayfalar grevlendirdi, ilerini ok miktarda silah ve zahireyle doldurdu Sultann
gemicileri yelken ap stanbula doru yol aldlar ve yaklak 1199-1200de bu ehre ulatlar15.
Sultan II. Sleymanah dneminde (1196-1204), Bizans imparatoru III. Aleksios Angelos (11951203), Karadenize alt gemi gndererek yk ve ticaret gemilerine basknlar dzenletti. Bu basknlarda
zarara urayan Seluklu tccarlar II. Sleymanah Konyada ziyaret ederek ikyette bulundular ve
yardm istediler. Seluklu sultan Bizansa bir eli gndererek tccarlarn zararlarnn karlanmasn istedi. Sonuta iki taraf arasnda bir bar imzaland ve III. Aleksios ele geirilen mallar iin tazminat verilmesini kabul etti16.
Bir sre sonra Samsunun Seluklu hkimiyetinden kt anlalyor (1204)17. te yandan nye,
Sinop ve Trabzona hkim olan Aleksios Komnenos (Kyr Aleksi, 1204-1222)un Samsunu kuatmas,
znik imparatoru Theodoros I. Laskaris (1204-1222)in de ie karmas, Karadenizde bir stnlk mcadelesinin balamasna sebep oldu. Sultan Gyseddn I. Keyhusrev de itaatinden kan Trabzon imparatoru zerine yryp ehri kuatarak bask altna ald. Ancak bu stnlk mcadelesinde zarar grenler
tacirler oldu. Karadenizde ticar faaliyetlerde bulunmak neredeyse imknsz hle gelmiti. Bu durumu
en iyi ekilde aksettiren kii ortaan nl tarihilerinden bnl-esr olmutu. Ona gre18, Bu yzden
Anadolu, Rus ve Kpak ehirleriyle yaplan kara ve deniz ulam durdu. Hi kimse Gyseddnin lkesine gidemez oldu. Halk bundan dolay byk zarara urad. nk onlarla ticaret yapyor ve lkelerine gidiyorlard. Sonuta Gyseddn I. Keyhusrev Aleksiosu malup edip, haraca balad ve ticaret
yollarnn emniyetini salad.
Gyseddn I. Keyhusrev, Karadeniz sahillerinin gvenliini saladktan sonra Akdeniz blgesini dnmeye balad. nk Akdenizin nemli liman ehirlerinden Antalya (Attalia) o srada Aldo Brandini
adl bir talyann idaresinde idi ve bir tccar grubu burada soyulmutu. Onlarn da ikyeti zerine Seluklu sultan Antalyaya bir sefer dzenleyerek ehri kuatt. Ancak Kbrstaki Hallarn kk bir donanma ile yardm gndermesi zerine kuatma geici olarak kaldrld ise de Antalya uzaktan kontrol
altnda tutuldu. Bu srada ehirdeki Rumlarn sultana yardm iin bavurmalar, kuatmann tekrar
12
13
14
15
16
17
18
O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye,

stanbul 1971, s. 83-84: E. Meril,
Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara
2006, s. 111.
Niketas Khoniates, Historia (Ioannes ve
Manuel Komnenos Devirleri), (ev. F. Iltan),
Ankara 1995, s. 133.
C. Cahen, Pre-Ottoman Turkey, London 1968,
s. 117/Trke tercmesi, Yldz Moran,
Osmanllardan nce Anadoluda Trkler,
stanbul 1984, s. 127.
bn-i Bb, el-Hseyn b. Muhammed b. Ali
el-Cafer er-Ruged, El-Evmirl-Aliyye
fil-Umril-Aliyye, nsz ve fihristi
hazrlayan A. S. Erzi, Ankara 1956
(Tpkbasm), I, 50/Trke tercmesi, Mrsel
ztrk, El-Evamirl-Alaiye fil-UmurilAlaiye (Seluk Nme), Ankara 1996, I, 68.
O. Turan, Trkiye Seluklular Hakknda
Resm Vesikalar, Metin, Tercme ve
Aratrmalar, Ankara 1958, s. 122-123;
S. Kaya, I. Gyseddin Keyhsrev ve II.
Sleymanah Dnemi Seluklu Tarihi
(1192-1211), Ankara 2006, s. 68-69.
Bu srada Samsuna Sabbas adnda birinin
hkim olmaa alt ne srlmektedir,
bkz. Turan, Trkiye, s. 279; Kaya, a.g.e.,
s. 123-124. Ancak Sabbas Asidenos
Karadeniz kysndaki Samsun (Amisos)da
deil Milet yanndaki Sampsonda kuvvetle
tutunmutu, bkz. G. Ostrogorsky, Bizans
Devleti Tarihi, (ev. F. Iltan), Ankara 1981,
s. 394, not 1.
slm Tarihi, El-Kmil fit-Trh Tecmesi,
XII, (ev. A. Araka-A. zaydn), stanbul
1987, s. 201.
25
19
20
21
22
23
24
25
26
bn-i Bib (Tpkbasm), s. 95-99/Trke

tercmesi, I, 115-119; W. Heyd, Yakn-Dou
Ticaret Tarihi, (ev. E. Z. Karal), Ankara 2000,
s. 334-335; Turan, Trkiye, s.283-285;
T. Baykara, I. Gyaseddin Keyhusrev
(1164-1211), Gazi-ehit, Ankara 1997,
s. 36-38.
Turan, Vesikalar, s. 112-113; S. Koca,
Sultan I. zzeddin Keykvus (1211-1220),
Ankara 1997, s. 66.
tercmesi, I, 168-175; Cahen, Pre-Ottoman
Turkey, s. 122-123/ Trke tercmesi,
131-132; Turan, Trkiye, s. 302-305; Koca,
a.g.e., s. 30-35.
Heyd, Yakn-Dou Ticaret Tarihi, s. 328-329.
Alexis G. C. Savvides, Byzantium in the Near
East: Its Relations With the Seljuk Sultanate
of Rum in Asia Minor The Armenians of
Cilicia and the Mongols A.D. c. 1192-1237,
Selanik 1981, s. 131.
Bkz. bn-i Bib (Tpkbasm), s. 141145/Trke tercmesi, I, s. 162-166; Koca,
a.g.e., s. 37-38.
E. Meril, Seluklularda Hkmdarlk
Almetleri, Ankara 2007, s. 36.
Cahen, a.g.e., s. 165/Trke tercmesi,
s. 169. Ayrca bu antlama iin bkz. Turan,
Vesikalar, s. 112-115; Koca, a.g.e., s. 70-71.
balamasna sebep oldu. Nihayet Antalya 5 Mart 1207de Seluklu askerleri tarafndan feth edildi. Bylece Seluklular Akdenizde de nemli bir limana ve deniz ssne sahip oldular. Fetihten sonra Kbrsllar
ile ticar faaliyetleri kapsayan bir antlama yapld. Ayrca, sultan Venediklilere de Trkiyede ticaret
yapmalar iin ferman verdi19.
Gyseddn I. Keyhusrevin lmnn (1211) ardndan olu zzeddn I. Keykavus Seluklu lkesinde
duruma hkim oldu. O da babasnn siyasetine yani ticar ynden Anadolunun kalknmasna nem verdi.
Nitekim ilk olarak Kbrsllar ile bir ticaret antlamas imzalad (1214). Buna gre20, Sultanlk devletinin
msaadesi gereince iki tarafa mensup tacir ve gemicileri birbirlerinin memleketlerine serbeste girip
kacaklard. Daha sonra Venedikliler ile de bir ticaret antlamas yaplarak Akdenizin gvenlii saland. Karadenizde durum farklyd. Bu bakmdan zzeddn I. Keykavus Karadenizde bir ticar liman
ve s kazanmak amacyla Sinop zerine yrd. Ancak bu ehre hkim olmak isteyen birisi daha vard:
Trabzon imparatoru Aleksios. Seluklu sultan sefere kmadan nce Sinop hakknda ehri grenlerden
bilgi alm, burann karadan ve denizden yardm kesilirse alnabileceini renmiti. zzeddn I. Keykavus Sinopa doru ilerlerken Trabzon imparatoru Aleksios bir av srasnda Trklere esir dmt.
Seluklu kuvvetleri Sinop nne gelerek buray kuattlar. Daha sonra Behram adndaki bir komutann
1000 kiiyle ehrin deniz balantsn keserek dman gemilerini yakmas, halk g durumda brakt.
ki taraf arasndaki antlamaya gre, Aleksiosun serbest braklmas sultan tarafndan kabul edilmi ve
Seluklu ordusu 3 Kasm 1214te Sinopa girmiti. Bylece Seluklular Karadenizde de nemli bir
ticar liman ve deniz ssne sahip olmulard21. Bu olaydan sonra Trk tacirleri Sinoptan gemilere binerek Krm sahilindeki Sudaka gittiler. Ticaret eyalar pamuklu, ipekli ve baharattan oluuyordu.
Dnte ise gemilerinin yk, gzel krkler ve her iki cinsten tutsaklar idi22. Ayrca Sultan I. Keykavusun Sinopun fethinden sonra Venedik ve Cenova Cumhuriyetleri ile grmeler yapmas, Seluklu
Devleti ve Anadoludaki eyaletler iin dou ticaretinin canlanmasna ve ekonomik bir zenginlie sebep
olmutu23.
Seluklu taht iin yaplan mcadele srasnda, Antalyann Hristiyan halk bir gece isyan ederek
Trk muhafzlar ldrdler ve ehre hkim oldular. zzeddn I. Keykavus Sinopu aldktan ve Ermenileri
geri pskrttkten sonra Antalya zerine sefere kt. Onun harekete getiini renen Antalya halk
Kbrstan yardm istedi. Bu bavuru zerine Kbrstaki Hallar sava askerlerle dolu birka gemi
gnderdiler. Seluklu askerleri Antalya nne geldiklerinde ehri nce ok yamuruna tuttular; ertesi gn
silah deposundan kuatma letleri getirdiler, merdivenler yaptlar ve mancnklar harekete geirdiler.
Geni merdivenler kale duvarlarna dayand, Trk askerleri yanlarnda ar grzler ve hafif silhlarla
onarl gruplar hlinde burlara trmandlar. Sonuta Antalya Trkler tarafndan ikinci kez fethedilmi
oldu (22 Ocak 1216)24. Bu zaferden sonra I. Keykavus, sahip olduu toprak ve denizlerle es-Sultanlberr vel-bahreyn (Karann ve iki denizin sultan) olarak zikredildi25. zzeddn Keykavus dneminde
1216da Kbrsllar ile yaplan ikinci antlama deniz ticareti asndan nemliydi:
zellikle gmrk vergisi ve bu devletlere bal denizlerde gemilerin batmas hlinde mallaryla ilgili
olarak yaplacak ilemler belirtilmitir. Bu antlama metinleri, Antalya halknn Bizansllar dneminde
sahip olduklar ticaret filosunun artk bir Seluklu filosu durumuna geldiini gstermektedir26.
zzeddn Keykavusun lmnden (1220) sonra, yerine kardei Aleddn I. Keykubad Seluklu tahtna oturmutu. Seluklu Devleti denizlere ulamasna, Sinop ve Antalyada iki s elde etmesine ramen,
26
Piri Reisin Kitb- Bahriyesinde

zmir, Urla ve Foa (Deniz Mzesi,
Ktp, sr- Atika Nr. 987).
denizciliin daha da gelimesi iin teki limanlarla takviye edilmesi gerekiyordu. Sultan Aleddn bu
bilinle harekete geti. Emrlerin de tavsiyesiyle, Akdenizde Aliye (Kalonoros) kalesine sahip olmak
istedi. Kalonoros, Kyr Vart (Kir Farid) adnda Bizansl (veya Ermeni) olmas muhtemel bir valinin idaresinde idi. Seluklu ordusu Kalonorosa doru ilerlerken, Antalyadan harekete geen deniz kuvvetleri
de bu ehrin nne geldiler. Bu durum Seluklu deniz kuvvetlerinin, gerek anlamda, varlnn ve Antalyay bir s olarak kullandklarnn ak bir gstergesiydi. Seluklu deniz kuvvetlerinin komutan Antalya subas Mbarizddn Ertoku idi. bn-i Bibnin ifadesine gre
Sultan, dmann iini bitirmek iin dnyay avlayan ordularnn gruba ayrlmasn buyurdu. Buna
gre bir grup evik kaplanlar gibi (karadan) sarp kayalar zplayp geecek, bir grup timsahlar gibi
deniz tarafndan savaa girecek, bir grup da hzl dalgalar gibi gemilerle kale zerine yryeceklerdi27.
Seluklu ordusunun k mevsiminde kaleyi kuatmas iki ay srd; sultan son bir hcum yaplmasn
istedi. Ancak Kyr Vart bu son hcum karsnda fazla mukavemet edemeyeceini anlam, Mbarizddn
Ertoku vastasyla sultanla anlamak istediini bildirmiti. Sonuta iki taraf arasnda bir antlama saland ve Kalonoros Seluklu hkimiyeti altna girdi (1221). Bylece sultan, Akdeniz sahilindeki bu kaleye
kendi adna nispetle Aliye denilmesini, yeniden imarn ve burada bir tersane inasn emretti. Ad
geen tersanenin ina tarihi 1228dir. Bylece denizlere ulamak iin izlenen siyasetin sonucunda burada
gemi yapmna balanlmtr. Trkiye Seluklularnn nl tarihisi Osman Turan denizlere ynelik gelimeleri yle zetlemektedir:
27
bn-i Bib (Tpkbasm), s. 240/Trke

tercmesi, I, 259.
27
Seluklularn Sinop, Antalya ve Aliye fetihleri, Anadoluya g yollarnda yaplm baz teebbsler
mstesna, Trklerin denizcilie balama tarihi ve ilerlemeleri bakmndan ok mhim hadise olup,
Akdeniz ve Karadenizde asker ve ticar seferlere imkn vermitir28.
28
29
30
31
32
Turan, Trkiye, s. 338-339.

Savvides, a.g.e., s. 156-157; Turan, Trkiye,
s. 361; Cahen, Pre-Ottoman Turkey, s. 123 ve
125/Trke tercmesi, s. 132, 134; E.
Uyumaz, Sultan I. Aleddn Keykubad Devri
Trkiye Seluklu Devri Siyas Tarihi
(1220-1237), Ankara 2003, s. 45-46.
bn-i Bib (Tpkbasm), s. 306, 343/Trke
tercmesi, I, 320, 354; M. Ersan, Seluklular
Zamannda Anadoluda Ermeniler, Ankara
2007, s. 179-181; Uyumaz, a.g.e., s. 33.
tercmesi, I, 354.
te yandan O. Turan (Trkiye, s. 344),
Seluklularn Antalyada bir deniz ssne ve
Aliyede gemi inas iin bir tersaneye sahip
olmakla beraber, sahil muhafazas ve
nakliyatndan ileri bir donanmasnn mevcut
bulunmad iin Kbrs ve teki adalara
kacak ve Hallara kar bir deniz gazas
yapacak kudrette olmadn zikrediyor.
Ancak yine de Ertokuun adalara bir deniz
seferi yapabilecek kadar emri altndaki
donanmaya gvendiini belirtmek gerekiyor.
te yandan Karadenizde yaanan baz yamalamalar denizcilik tarihinin farkl biimlerini yanstmaktadr. Krmn Kherson limanndan hareketle Trabzon mparatorluuna verilecek yllk vergiyi getiren bir gemi, frtna sebebiyle, rotasndan saparak Sinop kylarna srklendiinde o srada
Seluklularn Sinop donanmasnn banda bulunan zzeddn I. Keykavus tarafndan tayin edilen ve
Mslmanl kabul etmi olan Hetum adnda bir Ermeni, yanndaki glerle bu gemiye saldrarak ykn yamalam ve gemiyi yneten Aleksios ve btn tayfalar da esir almt. Hetum bununla da yetinmemi, Krma gemiler gndererek Trabzona ait kolonileri yamalatm ve ganimet ile dolu olarak
Sinopa dnlmt. Bu durumu haber alan Trabzon mparatoru Andronikos I. Gidus (1222-1235) derhal
kuvvetli bir donanma ile Sinopa hcum etmiti. Trabzonlular ehrin dousunda karaya karak limanda
bulunan Trk gemilerini yamalam ve baz denizcileri ldrp bazlarn esir almlard. Ancak daha
sonra iki taraf arasnda bir anlama salanm, Hetum, Reis Aleksiosu ve adamlar ile ele geirmi olduu gemiyi btn ykyle iade etmei kabul etmi Trabzonlular da Sinopun d mahallelerinde ele
geirdikleri her eyi geri vermilerdi (1223)29. Daha sonra bir Seluklu Meliki Trabzon zerine bir sefer
yapm ise de bu baarszlkla sonulanmtr.
phesiz, Trkiye Seluklular gneyden gelip Anadoludan geen transit ticar yollarn gven iinde
olmasna nem veriyordu. Sultan Aleddn I. Keykubad devrinde de bu durum devam etmitir. Ermenilerin tutumlar ve onlar tarafndan soyulan tccarlarn ikyeti zerine Seluklu sultan bir sefer dzenleyerek ordunun Kayseride toplanmasn emretmitir. Kayseride kalan sultan, ordusunu iki koldan
Ermeniler zerine sevk etmitir. Birinci kol karadan hareket ederken, dier kol Mbarizddn Ertoku
sahilden Ermenileri etkisizletirecek ve Kbrstan gelebilecek bir yardm nleyecek ekilde ilerlemitir.
Nitekim Ertoku Manavgat, Aydos, Silifke ve Anamur bata olmak zere krk kaleyi fethetmitir (1225).
Bu sefer sonucunda Kilikya Ermeni Krall yeniden Seluklularn vassal olmu, Mersin blgesi (il) Seluklularn eline gemitir30. Bundan sonra bn-i Bibnin verdii bilgi dikkat ekicidir. Ona gre,
Emr Ertoku sultana haber gndererek, sahil civarnn ileri, saltanatn gr ve istei dorultusunda
halledilip sonuca baland. Eer izin verilirse, Frenk adalarna (Cezir-i Frengn) gidip, oralar o sapk
mezheplilerin elinden alaym diye arz etmitir31. Ancak Aleddn Keykubad bu istei kabul etmeyip
ordunun dnmesine izin verilmesini bildirmitir32.
Krm yarmadasnn nemli bir liman ve ticaret merkezi olan Sudaka, Moollarn igalinden sonra
(1223), Trabzon mparatorluunun yerlemee almas, ayrca al-veri iin gelen tccarlarn soyulmalar ve bu konuda Sultan I. Aleddn Keykubada ulaan ikyetler, buraya Seluklular tarafndan bir
sefer tertiplenmesine yol at. Bu seferde, Karadenizde transit ticaretinin kontrolne hkim olarak eitli
dou rnleriyle Bat Avrupa pazarlarnda tekelleen ve Krmdaki nemli ticaret merkezlerinin gvenliinin salanmasn isteyen Venedik ve Cenova cumhuriyetlerinin tahrikleri de rol oynamt. Seluklu
sultan bu deniz-ar sefer iin Kastamonu u beyi Hsameddn oban grevlendirdi. Hsameddn
oban emrindeki gemilerle Sinoptan hareketle Sudaka ulaarak buray denizden kuatt; daha sonra
Kpak ve Rus hkmdarlarna eliler gnderip, Seluklulara tbi olmalarn istedi. Sonuta her iki hkmdar eliler gndererek sultana tbi olduklarn bildirdiler. Bu durumda Sudak valisinin de Emr
Hsameddn obana itaatten baka aresi kalmamt (1225). Seluklularn Sudakdaki hkimiyeti
28
1239daki Mool istilsna kadar srd33. Aleddn I. Keykubad denizlerdeki hkimiyetini, I.

Keykavus gibi Sultanl-berr vel-bahr (Karann ve denizin sultan) unvanyla ifade etmiti34.
Moollar karsnda Kseda Savandaki
(1243) yenilgiden sonra Trkiye Seluklular
Devletinde bir k sreci balad. Vezir emseddn Isfahannin ldrlmesiyle (1249), teki
devlet ileri gelenleri arasnda bir stnlk mcadelesi grld. Bu srada reisl-bahr, caeddn
Abdurrahman idi ve Moollar tarafndan ayn zamanda niblik grevine tayin edildi. Daha sonra
Vezir emseddn Mahmud Tura ile aras alan
caeddn ikta sahibi ve grev yeri Sinopa
gitti35. Sinop, Sultan zzeddn II. Keykavus ile
Rkneddn IV. Kl Arslan arasndaki taht mcadelesinden yararlanan Trabzon mparatoru I. Manuel (1238-1263) tarafndan ele geirildi (1259). Daha
sonra Pervane Muineddn Sleyman lhanl hkmdar Abaka (1265-1282)dan Sinopu geri almak iin
bir yarlg ald ve toplad 4000 kiilik bir kuvvetle ehir zerine yryerek kuatt. Ancak Sinopun
sadece kara birlikleriyle zabt edilemeyeceini anlayan Pervane, denizden de ok sayda gemiyle harekete
geti. Pervane, tam donanml 1000 askeri gemilere bindirmi, ayrca teknelere mancnklar yerletirmiti.
Tceddn Kl adl bir komutann askerleriyle birlikte cesurca savamas sonucu Sinop tekrar fethedildi
(1266) ve burada Pervane Oullar beylii kuruldu36.
Sultan IV. Kl Arslan devrinde, Pervane Muineddn Sleymann yetitirip makam sahibi yapt
kimselerden olan Baheddn Muhammede Emret-i Meliks-sevhil (Sahiller Beyi Emrlii) verildi
(1261). Meliks-sevhil Baheddn, Aleddn Siyavu (Cimri) taraftarlarnca ldrld (1277)37. te
yandan Cimri isyan srasnda ldrlen Antalya hkimi Sadeddn Hoca Yunus da Emrs-sevhil unvanna sahipti38. Ancak bu dnemde ayn anda iki Meliks-sevhil bulunamayacan dnrsek, bu
ikisinden biri baka bir zamanda bu grevi yapm ve unvan bir lkap olarak kaynaa gemitir39. Bahaeddnden sonra bu grev Bedreddn mere verilmiti (1277). Bedreddn mer Emrs-sevhil unvann 1277-1278de Aliyede yaptrd bir camide kullanrken, on yl sonra Uluborludaki bir kubbede
grlen unvan ise Meliks-sevhil idi40. simleri geen bu Reisl-bahr veya Meliks-sevhillerin unvanlarnn dnda ne gibi denizcilik faaliyetinde bulunduklar hususunda kaynaklarda bilgi yoktur.
Seluklularn kara devleti karakterini deitirenler, zamanla denizi gren ve onun asker ve ticar
ynlerini kefeden Trkiye Seluklu sultanlar ve beyler olmutur. Ebul-Kasmn znik ve evresinde
hkm srm olmas, Sultan Gyseddn I. Keyhusrev ve oullar zzeddn Keykavus ve Aleddn Keykubadn yaklak yedi yl stanbulda bulunmalar, Gyseddn Keyhusrevin Antalyay, zzeddn Keykavusun Sinopu ve ikinci defa Antalyay, Aleddn I. Keykubadn ise Aliyeyi fethetmeleri bu
yndeki faaliyetler iin gsterge mahiyetindedir. Akdeniz ve Karadenizde ad geen limanlara sahip
olunmas ve tersanelerde gemi inasnn balamas denizciliin gelitiini gstermektedir. Ancak Moollar karsnda alnan Kseda yenilgisi ve onlara tbi olunmasyla Trkiye Seluklularnn ke
gemesi, bu dnemde denizciliin gelimesini engelleyen en nemli sebepler olarak ortaya kmaktadr.
Alanya Tersanesi
(Foto: Ltf Sancar).
33
34
35
36
37
38
39
40

tercmesi, I, 325-345; Turan, Trkiye,
s. 357-359; Cahen, a.g.e., s. 126, 167/Trke
tercmesi, s. 134, 170; Savvides, a.g.e.,
s. 172-173; Uyumaz, a.g.e., s. 34-38.
Meril, Almetler, s. 37.
tercmesi, II, 127-128; Turan, Trkiye,
s. 470.
Kermddin Mahmud-i Aksaray,
Msmeretl-Ahbr, (ev. M. ztrk),
Ankara 2000, s. 63; N. Kaymaz, Pervne
Mund-Dn Sleyman, Ankara 1970,
s. 112-113.
bn-i Bib (Tpkbasm), s. 689, 693, 696697/Trke tercmesi, II, 203, 206, 209-210;
Aksaray, Trke tercmesi, 56, 95; Turan,
Vesikalar, s. 152; Kaymaz, a.g.e., s. 106,
172-173.
tercmesi, II, 211; Aksaray, Trke
tercmesi, s. 86, 95.
Ab Bakr bn al-Zak, Ravzat al-Kuttab va
Hadkat al-Albb, yay. Ali Sevim, Ankara
1972, s. 34-35; Kaymaz, a.g.e., s. 172 n. 137.
Ali Sevim, a.g.e., s. 35; P. Wittek, Mentee
Beylii, 13-15inci Asrda Garb Kk Asya
Tarihine Ait Tetkik, (ev. O. . Gkyay),
Ankara 1986, s. 30 n. 93.
29
Bat Anadoluda Ykselen Denizci Gz Beylikleri,

Bizans ve Hallar
Halil NALCIK*
XIII. yzyln sonlarnda Bat Anadoluda kurulan Trkmen beylikleri hafif donanmalaryla, bata
Venedik ve Ceneviz olmak zere, Dou Akdenizde Latin egemenlii altndaki adalar iin byk bir
tehlike oluturmutur. Bu deniz gazileri (guzt fil-bahr)1, Ege Denizinde ve Balkan tarihinde yeni bir
dnem atklar gibi, bir sure sonra Osmanl egemenlii altna girerek Osmanl deniz gcnn ekirdeini
meydana getirmitir. Denizci gazi beyliklerin Bizans ve Hallarla gelitirdikleri temaslarn birok adan
nemli sonular olmutur. Bu temaslar zerinde incelemeler yapmak bir taraftan dnemin tarihsel olaylarnn geliimini anlamamza dier taraftan da blge tarihinin kimi zmlenmemi tarihsel problemlerinin bilimsel olarak incelenmesi iin zemin oluturacaktr. Bu erevede almamzda denizci gazi
Trkmen beylikleri, Bizans ve Hallarn arasnda XIII. ve XIV. yzyllarda gelien temaslar zerinde
durulacaktr.
1291de Papann, Dou Akdenizdeki slm memleketlerine kar abluka iln etmesinden sonra, Hristiyan donanmalar Anadolu kylar boyunca karakol gezmekteydiler. 1293 tarihinde 20 kadrgadan
olumu bir Venedik donanmas, Alanyay ele geirdi2. Karamanllar az zaman sonra ehri geri aldlarsa
da, Latin deniz devletleri, bu arada Rodosta yerlemi olan Hospitaller sava tarikat, Anadolu kylarnda, Tekede Makri krfezinden ukurova (Kilikya)ya kadar birok nemli deniz slerini zapt ettiler.
Mesel, Ka kasabas karsndaki kk Meis Adas (Castello Rosso), Rodos valyeleri tarafndan, Rodosla bu ileri karakollar arasnda ulatrmay devaml ekilde kontrol etmek iin igal edilmiti. Bat Anadolunun 1290-1304 tarihleri arasnda tmyle Trkmenlerin egemenlii altna dmesinden sonra, Dou
Egede gittike kuvvetlenen Hristiyan Latin egemenliine kar Trkmen deniz gazilerinin aknlar, byk
lde ve kendileri iin baarl biimde, yeniden balad. Bat Anadoludaki bu Trk korsanlarnn, ilk
nce, Gney Anadoludaki denizcilerin bu tarafa gelmesiyle ortaya kt ileri srlmtr. Hemen belirtilmelidir ki Bat Anadoludaki Gazi Trkmen beyliklerinin ilki olan Mentee Beyliinin, Gney Anadoludan Seluklu Sahil Beyi unvann tayan biri tarafndan kurulmu olmas kayda deer. Onun, bu
Teke kylarn daha 1269 ylna doru tamamyla kendi denetimi altna aldn, bu arada Strobilos, Stadia
ve Trachia limanlarn ele geirdiini biliyoruz. Mentee Bey, klak iin her mevsim Toroslardan sahil
ovalarna inen Trkmenleri rgtleyerek, gl bir deniz beylii kurmutur3. ada bir Bizans kayna
olan Pachymeres Mentee Beyin aknlarnda Teke (Caria) limanlarn kullandn aka yazar. Daha
kuzeyde Ephesus (Seluk) krfezindeki Anaea (Aniya) bu dnemde her meneden korsanlarn toplanma
yeri olmu, Trk korsanlar 1278e doru burada salam bir ekilde yerlemilerdir4.
Bat Anadoluyu fetheden Trkmen Gazilerinin eline Ege ve Marmara sahillerindeki Bizans deniz
sleri ve limanlarnn gemesi, Trk Beyliklerinde denizciliin gelimesine olumlu katk salamtr.
Bizans egemenliinin zayflamas ve bir sre sonra da yok olmasyla yerli gemiciler ve gemi ustalar
Prof. Dr. Bilkent niversitesi, ktisadi, dari ve

Sosyal Bilimler Fakltesi, Tarih Blm.
Dnemin kaynaklarndan el-meri, Masalik
al-absar, (ed. F. Taeschner), Al-Umaris
Bericht ber Anatolien, Leipzig 1929, s. 4352de Trkmen Beylikler iin deniz gazileri
tabirini kullanyor.
B. Flemming, Landschaftsgeschichte von
Pamphylien, Pisidien un Lykien im
Spamittelalter, Wiesbaden 1964, s. 62-63.
P. Wittek, Mentee Beylii, (ev. O. .
Gkyay), Ankara 19862.
Wittek, a.g.e., s. 25 vd.
31
7
8
9
10
A. Laiou, Constantinople and the Latins,

Cambridge 1972, s. 64.
Bizans imparatoru gen III. Andronikin
(1328-41) Sakz ve teki adalar, Gazi Beylikler
ile ittifak kurarak geri alma giriimi kalc bir
sonuca ulaamamtr (U. V. Bosch,
Andronikos III. Palaiologos, Amsterdam 1965).
Wittek, Mentee Beylii, s. 39.
J. Delaville Le Roulx, Les Hospitaliers
Rhodes (1310-1421), London 1974. Midillinin
1307de Khlamouz kumandasndaki
Trkmenler tarafndan istila ve yama edildi.
Bizans kaynaklar bu beyin ismini Kalames
olarak ifade ederler. Bu bey Karasi
Trkmenlerinin beyi olan Kalem Beydir
(Wittek, Mentee Beylii, s. 20).
Pachymeres, (ed. Bonn), II, 558.
M. Balard, La Roumanie Genoise (XII-debut du
XV siecle), Paris 1978, s. 119; E. Zachariadou,
Trade and Crusade Venetian Crete and the
Emirates of Menteshe and Aydin (1300-1415),
Venedik 1983, s. 7.
Trkmen Beyliklerinin yneticileri ahsnda, kendilerini koruyan, istihdam eden ve hogryle yaklaan
hkmdarlarla karlatlar. Tecrbe, bilgi birikimleri ve donanmlarn onlarn hizmetine sundular. rnein, Aydnolu Umur Bey ve ilk Osmanl deniz kuvvetlerinde ve donanmalarda profesyonel tayfa yerli
Rumlardan, sava gaziler ise Trklerden olumaktayd. Bat Anadolunun i blgelerinde, snrlardaki
yerli Rum tekfurlar Trkmen ubeyleriyle ibirliine gittikleri gibi, bu limanlardaki Rum ileri gelenleri
ve korsanlar da gazi beylerle ibirliini setiler. Bu beraberliinin gelimesinde nemli bir faktr, Rumlar
ve Trkmenlerin ayn ortak dmana, yani Ege adalarn, Moray ve Yunanistan egemenlik altna alan
ve smren Latin soyundan efendilere kar savamalaryd5. 1280-1344 dneminde, kmekte olan Bizans egemenliinin yerini, ite bu ibirlii sonucu ortaya kan Trkmen deniz beylikleri doldurmutur.
Blgede bundan sonraki mcadele, bir yandan tccar karlarn ve Latin feodal senyrleri temsil eden
talyan denizci cumhuriyetleri (ki bunlar klasik hal dneminin kalntlar idi), br yandan demografik
ve ekonomik basklar altnda batya yaylmak iin gaza yapan Trkmenler arasndayd. Trkmenler Bat
Anadoluyu istil ederken Cenevizliler Dou Ege adalarn, Sakz, Midilli ve teki adalar Bizanstan
alp igal etmekte ve bir bakma Bizans devletinin ekonomik ve siyas kn hzlandrmtr6. Bu
Latin devletleri arasnda bata gelen iki tccar ve denizci talyan devleti olan Venedik ve Ceneviz arasndaki Ege deniz yollar iin amansz mcadele, korsanln grlmemi derecede art ve sonunda
yerli Rumlarn Latin efendilerine kar dmanl, Ege dnyasnda Trkmen yayln hazrlam ve
kolaylatrmtr. Ege denizinde adalar ve ky blgelerinde egemenlik sorunu, XIV. yzyln ilk yarsnda
en nemli milletleraras sorun haline gelmi ve sonuta hal faaliyetlerinin Suriye, Filistin ve Msrdan
Ege denizine kaymasna neden olmutur.
Umur Gaziden nce Trkmenlerin deniz aknlarnn hareket noktalar zerinde bilgimiz kstldr;
zira bu aknlar hakknda bilgi veren tek kaynamz batl raporlardr, ancak bu raporlarda akn yapanlarn
nereden geldikleri bildirilmemitir. Aziz Yahya (Hospitaller) valyelerinin Rodosta yerlemesinden
nce, bu adann Mentee Trkmenleri tarafndan igal edilecei yakn bir olaslk olarak grnyordu.
Bat kaynaklarna gre, Ege adalarna kar ilk ciddi Trkmen istils, Ephesus ve Krfez blgesinde
Sasa Bey idaresinde Mentee Trkmenlerinin idaresi kurulduu zaman, 1304 ylnda kendini gstermitir.
Bu ehir ve blge, az zaman sonra Aydn-ili beyi Mehmet Beyin idaresindeki Trkmenlerin egemenlii
altna gemi7, sonra da Rodosun, Sakzn ve Midillinin Trkmen aknlarna hedef olduu grlmtr8. 1300-29 dneminde Dou Ege Denizde kmekte olan Bizans egemenliinin yerini almak iin
yaplan mcadelede, Trkmenlerin balca rakipleri Cenevizliler ve Rodos valyeleri olmutur. ada
tarihi Pachymeres, durumu yle anlatr:
talyanlar, II. Andronikosun Sakz ve Midilli adalarnn savunmasnda ihmal gsterdiini ve bu adalar Trklerce igal edilirse kendi durumlarnn ktleeceini grdklerinden, imparatordan bu adalarn gerektii gibi savunulmasn, eer bu olmazsa bu adalarn gelirleri ile bir donanma yaparak
savunulmas iinin kendilerine braklmasn istediler9.
Sakz, 1304 tarihinde Cenevizli I. Benedetto Zaccaria tarafndan igal edildi10. Rodos, bir Ceneviz
korsannn ibirlii ile Hospitalier valyelerinin eline geti (15 Austos 1308).
Trkler Bat Anadoluyu fethedip karada yerleirken, denizde egemenlik kurmadan adalar zapt etmenin ok tehlikeli olacan grdler. Latinler, 23 Temmuz 1319 deniz savanda stnlklerini kantlamt. Bu savata Mehmed Bey kumandasnda Ephesustan gelen 10 kadrga ve 18 kk gemiden
32
oluan bir Trk filosu Ceneviz ve Rodos valyelerinin birleik gleri tarafndan tahrip edilmiti11. O
tarihten balayarak 10 yl iinde, Ege denizindeki Venedik kolonilerine ve deniz gidi-geliine en ok
zarar verenler Trkler deil, Rum ve Ceneviz korsanlar idi. Mesel, 1307-26 dneminde, bu yzden,
Venediklikler Bizans mparatorunu, Bizansllarn yapt zararlarn karl olarak bir tazminat demeye
mecbur ettiler12. 1318den sonra Don Alfonso Fadrique komutas altndaki Katalanlar ile Aydn ve Mentee Trkleri arasnda ibirlii gerekleti13. Bylece Trkler, Venediklilere kar faaliyet alanlarn Agriboz ve Girit adalarna kadar geniletme olana buldular14. Katalan-Trk ibirlii, zellikle
Agribozdaki Venedikliler iin ok zararl oldu. Trkler, 1326daki aknlarnda ada zerinde Fadriquenin
topraklarna zarar vermekten kanmlar ve gemileri Venediklilerce zapt edildii zaman Fadriquenin
arazisine snm, daha sonra onun gemileri ile Anadoluya dnmlerdi. Olaylarn ada bir gzlemcisi
olan Sanudo Torsello, 1327de Agriboz Adasn tehdit eden 6 kadrga ve 30 kk gemiden olumu
gl bir Trk filosundan sz etmitir. 1327 ylnn knda Trkler 7 gemi ile tekrar almlar, Aegina
Adasn ve Morada Latinlere ait topraklar yama etmilerdi. Venedikten Agriboz Adasnn tamamn
ele geirmeyi plnlayan Fadrique iin bu Trk aknlar yararl olmutu15.
Trk aknlarna kar Ege Denizindeki Hristiyan milletler arasnda savunma iin bir birlik kurma
konusunda ilk temaslar, Venedikin giriimi ile daha 1327de balam bulunuyordu. Fakat bu konuda
ciddi grmeler, ancak 1332de Umur Beyin Bizans ve Venedik topraklarna kar seferleri balad
zaman grld16. Balangta bu grmelere, Bizansllar ve Sakzda Cenevizli Martino Zaccaria da
dhil olmak zere Egedeki btn Hristiyan milletler katld. Venedik ilk adm olarak 1324 Ekiminde,
II. Andronikos ile bir mtareke yapmakla ie balad. O zamana kadar Venedik daima stanbulda Latin
imparatorluunu yeniden canlandrarak Dou Akdenizdeki stn durumunu geri almay ummaktayd.
II. Andronikos ise, Bizansl uyruklarnn duygularn izleyerek Venedike kar bir politika gtmekte,
dolaysyla gittike daha ok Ceneviz desteine bal kalmaktayd17. Cenevizlilere fazlasyla baml
olduklarn ve Trk tehlikesinin bymekte olduunu gren Bizans imparatoru, Papa ile grmeye balayp kiliselerin birlemesi politikasn benimsedi; Venedike ve teki Latinlere yaklama politikasn
yeledi. Yeni Bizans imparatoru III. Andronikos (1328-41), Dou Egede Bizans egemenliini yeniden
canlandrmak ve Trklerin ilerleyiini durdurmak iin azimli bir politikaya yneldi. Bu enerjik politikay
yrtebilmek iin bat Hristiyan devletleriyle uzlama ve ittifak zorunluydu. Ayn zamanda Venedik de,
Bizans dhil Egedeki devletleri bir ittifak halinde birletirmeyi gerekli gryordu. Bu amala Venedik,
Bizansa kar Douda Latin hkimiyetini yeniden kurma ve kiliselerin birlemesi konularnda srar etmemeleri noktasnda Papalk ve Fransz sarayyla anlat. Torsellonun anlattna gre, Egede Trk
tehlikesi en acil problem olarak grlyor ve buna kar genel bir Hal seferi rgtlemek gerei kabul
ediliyordu. Gerekte Venedik, Dou Akdenizdeki karlarn savunmak zere Bat Hristiyan dnyasn
harekete geirmek iin yeni bir politika retirken hedef olarak ayrlmc (izmatik) Bizansllarn yerine
Trkleri koyuyordu18.
1317 ylna doru, Cenevizli Zaccarialar Sakz ve zmir kalesine sahip olduklar19 iin, Trklere kar
deniz aknlarn durdurmak bakmndan en etkin kuvvet saylmaktaydlar. Bir hal seferi pln hazrlanmasnda ba eken Dominiken kei Adam de Guillaume unu nermekteydi: Hallar ilkin eme
(Aerythrea) yarmadasn igal edeceklerdi. Buras, Trklere kar Sakz ile beraber Anadolunun yeniden
ele geirilmesi iin mkemmel bir s olabilirdi. stanbulda Latin imparatorluunu yeniden diriltme plannda Philip de Taranto, Sakza sahip Martino Zaccariay Kk Asyann Kral ve Despotu olarak
adlandrmakta ve onun lkesine Midilli, Samos, Kos, Tenedos, Icaria ve Marmara adalarn katmaktayd20.
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
P. Lemerle, LEmirat dAydin, s. 30-31;

Le Roulx, a.g.e., s. 8-10.
F. Dlger, Regesten, IV, no. 2259, 2349, 2506;
A. Laiou, Marino Sanudo Torsello, Byzantium
and the Turks Speculum, 45 (1970), s. 380;
Laiou, a.g.e, s. 234-237, 267-275.
E. Zachariadou, Trade and Crusade, s. 13-16.
D. Jacoby, Catalans, Turcs et Venetiens en
Romanie, Studi Medievali, 15 (1974), s. 247;
K. Setton, Catalan Domination of Athens,
London 1975, s. 27, 34
Jacoby, a.g.m., s. 253-254.
Laiou, Marino Sanudo Torsello, s. 374-392.
Laiou, a.g.m., s. 200 vd.
D. M. Nicol, Bizansn Son Yzyllar
(1261-1453), (ev. B. Umar), stanbul 1999,
s. 185 vd.
Balard, a.g.e., s. 119-126; Nicol, a.g.e.,
s. 121-122.
Laiou, a.g.e, s. 319.
33
Kitb- Bahriyede
anakkale Boaz ve Bozcaada,
(Deniz Mzesi, Ktp.,
sr- Atika, Nr. 989).
21
22
23
Lemerle, a.g.e., s. 54-58.

Le Destan dUmur Pacha (Dsturname-i
Enveri), Texte, Traduction et Notes:
. Melikoff-Sayar, Paris 1954, s. 51.
Ceneviz ve Rodos birleik donanmasnn Aydnoullar donanmasn, Sakz aklarnda bozguna uratmas (23 Temmuz 1319), Trkleri deniz aknlarnda ancak geici bir dnem iin engellemiti. Kuvvetli
bir garnizon tarafndan savunulan zmir kalesi, iki buuk yl dayandktan sonra sonunda Martino Zaccaria
tarafndan Umur Beye teslim edildi21. Aydn Beyi Mehmedin enerjik olu Umur Bey Martinoyu, destann anlattna gre, toylad yani bir genel ziyafetle onurlandrd ve Martino onun tbii olarak Sakza
dnd. Destann ifadesiyle, ada illik oldu22. llik terimi, bu dnem Trk kaynaklarnda Drlislm oldu demektir. Yani Martino, Umur Beyin bir haragzar tbii olmay kabul etti. Lemerlee gre;
Dou Egede Bizans egemenliini yeniden kurmaya azimli olan yeni imparator III. Andronikosun entrikalarndan kukulanan Martino, zmiri bu ekilde boaltmay ve orada tuttuu garnizonu Sakz savunmasnda kullanmay zorunlu grmtr23. Fakat iaret edildii gibi, Martino imdi Sakzda Aydn
beyliinin egemenliini tand. Drl-islma dhil olan yerlerin savunmas Mslman devlet iin bir
grevdi. Baka deyimle, Martino Bizansllara kar Umurun ittifak ve himayesini kabul etmi bulunmaktayd. Bu durum, 1329 ylndan sonra Umurun Bizansllara kar neden dmanca hareketlere
34
giritiini aklar. Andronikos, Martinoyu bozguna uratp esir ettikten sonra Sakz dorudan doruya
Bizans idaresi altna soktu24. Umur Bey, bylece Bizans egemenlii altna girmi bulunan Sakza saldrm ve ondan sonraki yllarda Bizansa ait Gelibolu ve Trakyaya (1331) ve Moradaki Yunan topraklarna (1332) seferler yapmt. Kaynamz Destann aka sylediine gre, Bizansllarla Umur Bey
arasndaki dmanlk, 1329 sonbaharnda Birgide oturan Umurun babas Mehmet Bey ile imparator
arasnda bir anlama imzalandktan sonra da devam etmitir25. Kantakuzenosa gre, Aydnolu Mehmet
Bey, yllk bir hara deme vaadi zerine imparatorun topraklarna saldrmamay kabul etmiti26. Umur
Bey ise Aydn beyliinin uc blgesinde gaza seferlerini rgtleyen ve bamsz hareket eden bir gaza lideri durumundayd ve Saruhanolu ile ittifak halinde Bizansllara kar savaa devam etmekteydi 27.
Umur, babas ile yapt tartmada, kfirlere kar gazay nlemenin Tanrnn emirlerine kar gelme
anlamna geleceini sylyordu. Bundan baka, herhalde Rum ajanlar araclyla, Umur Gazi blgedeki
Hristiyan milletler arasnda bir hal seferi hazrlklar hakknda haber alm ve Bizans imparatorunun
Trklere kar ittifak grmelerine katldn renmi bulunuyordu.
Umur, babasnn mparator ile uzlama politikasna kar, kendisi Bat Anadolu deniz gazileriyle
Geliboluda ve Semadirek Adasnda Bizansllara saldrm ve Trakyada Porouda karaya kmt
(1331 veya 1332). Umur, 1332de Agriboza ve Tesalyada Venedike ait Bodonitsa kalesine kar
seferlerinde ve Venedike bal adalara yapt aknlarda, Bat Anadoludan gelen br Trk gazileriyle ibirlii yapmt. u da ilgintir ki, Venedik daha 1332 Temmuzunda Bizans ile bir ittifak iin
grmelere balam ve Trkmen gazi beylerine kar kurulan ittifaka Bizans da dhil olmutu28.
Ege denizinde Trklere kar bu ilk Hristiyan ittifak, Venedikten baka Rodos, Kbrs, Bizans, Papa
ve Fransa kraln da ieriyordu. Mttefiklerin meydana getirdikleri 40 kadrgadan oluan gl filo,
Karesi uc blgesi Bergama Emiri caeddin Yahi-Hann 250 paradan oluan filosunu Edremit krfezinde tahrip etti (1334)29. Kaynamz Destan, Hristiyan donanmasnn zmire karma yapmak
iin giriimlerde bulunduunu, fakat bu saldrlarn Trkmen okular tarafndan pskrtldn
anlatmaktadr30.
1334 ylnda Umur, Ulu-Beg sfatyla Aydn beyliinin merkezi Birgide oturmakta olan babas
Mehmed Beyin lm zerine Aydn-ilinin ba hkmdar olarak tahta geti. Bu durum, hallara
kar beyliin btn kuvvetlerini gaza amacnda kullanmak imknn salad iin onun faaliyetlerinde
yeni bir dnm noktas oldu. O, bir gazi bey sfatyla ilk grevinin, merkezi Birgiye yakn bir Bizans
ehri olarak kalm olan Alaehiri (Philadelphia) almak olduunu dnyordu. ehri kuatt ve ancak
kendisine hara denmesi artyla kuatmay kaldrd31. Bu srada Bizans diplomasisi bir kere daha yn
deitirdi ve Ege denizinde egemen olan Latin milletlerine kar Trkler ile bir ittifak arad. Bu deiiklik, kurnaz Byk Domestikos Ioannes Kantakuzenosun politikas olup blgedeki Bizans politikasnn temel ilkesi olarak sonuna kadar srd. Bunun zerine Bizans hkmeti, Sakza kar srmekte
olan Ceneviz tehdidi ve o srada Midillinin Foa hkimi Domenico Kattaneo tarafndan igali zerine
Umur Beyle bir anlama yapmaya alt. III. Andronikos, Umur Bey ve kardei Hzr ile eme yarmadas yaknnda buluup grmeleri balatt32. mparator, bir anlamaya varmak iin Umur Beye
byk bir para vermeyi nermekteydi33. Bu grmeler hakknda Destan bize, baz ilgin ayrntlar
salamaktadr: Umur Bey bu paray reddetti; onun yerine Sakz ve Alaehir iin yllk bir hara denmesi
konusunda srar etti; bunun karlnda Bizans ile genel bir bar konusunda gvence vermeye ve Bizansn dmanlarna kar asker yardm gndermeye hazr olduunu bildirdi. Sonunda imparator, Destann sylediine gre, Sakz Umura balamay ve yllk bir ml-i harac demeyi kabul etti34.
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
Bosch, Andronikos III. Palaiologos, s. 113-16;

Nicol, a.g.e., s. 183.
Melikoff-Sayar, a.g.e., s. 61.
Lemerle, a.g.e., s. 67.
Zachariadou, a.g.e., s. 24-29.
Z. Gnal den, Karas Beylii, Ankara 1999,
s. 37-42; Zachariadou, a.g.e., s. 29-33.
Melikoff-Sayar, a.g.e., s. 76-77.
M. Couroupou, Le Siege de Philadelphie par
Umur Pacha dapres le manuscrit de
Bibliotheuque patriarcale dIstanbul,
Panaghias 58, Geographica Byzantina, Paris
1958, s. 67-77.
Melikoff-Sayar, a.g.e., s. 84-85.
35
35
36

Nicol, a.g.e., s. 198 vd.
Bu koulla, slm hukukuna gre, Sakz Adas tekrar Drl-islmn bir paras haline geliyordu. br
taraftan, mparator iin bu gvence, Umur Beyi, aday Latinlerin saldrlarna kar koruma zorunluluu
altna sokmaktayd. Bizans, bu korumay salayacak durumda deildi. Destann ifadesiyle, anlama
yeminle tasdik olundu. Bylece, Umurun Martino Zaccaria zamanndan beri balca kaygs olan
Sakz sorunu, sonunda Aydn Beyi lehine bir zme ulam bulunuyordu. Bundan baka, bu dosta
grmelerin sonunda, Destann anlattna gre, Umur Bey ve imparator karde oldular. Bu olay
zerinde Destann verdii ayrntlar dnda, Bizans kaynaklar Greogoras ve Kantakuzenos, Umur
Bey ile beraber Saruhanolunun da imparator ile ittifak yaptn, Foay egemenlik altna sokmak
ve Midilliyi Kattanenodan geri almak iin imparatorun abalarnda kendisi ile askeri bakmdan ibirlii yapmaya karar verdiklerini kaydederler35.
Umur Bey asndan bu anlama, gerekten nemli bir diplomatik baar idi. nk bylece Hristiyan ittifaknn katlmclarndan biri kendisiyle mttefik oluyor ve Sakz Adas zerindeki egemenlik
hakk yeniden tannyordu. Bir hal seferinin tehdidi altnda bulunan Umur Bey iin, Bizans ile bar
yeniden kurmak mantkl bir siyasetti. Bizansllara gelince, Umur ile ittifak deerli bir askeri yardm
saladndan, III. Andronikosa imparatorluun baka taraflarnda Bizans egemenliini yeniden canlandrma frsat vermi oluyordu. Bylece, Bizans imparatoru yalnz Egede deil, Acarnania ve Arnavutluk gibi Bizansn uzak vilyetlerinde de askeri harektta bulunmak ansn elde ediyordu. Fakat ok
gemeden, III. Andronikosun lm (1341) zerine Bizansta i sava patlak vermi ve bu i sava sresince Kantakuzenos, rakiplerine kar sadk dostu Umur Beyin salad askeri yardmdan ziyadesiyle yararlanmtr.
Durumdan yararlanan Aydn Beyi, blgedeki kk Hristiyan devletleri kendi haragzarlar veya
mttefikleri haline getirerek, Ege denizinde gerek bir Mslman deniz egemenlii kurma yoluna gitti.
Ancak Destanda verilen ayrntl bilgiler, Fransz Bizantinisti Paul Lemerle tarafndan ok kez reddedilmekte yahut yanl yorumlanmaktadr. Bu deerlendirmeler u anlaytan kaynaklanmaktadr: Hristiyan devletlerin dedii yllk hara, Trkmen aknlarn durdurmak iin verilmi nemsiz bir fidyedir.
Buna kar Mslmanlar denen harac, o devletin Mslman egemenliini tanm olmas ve Drlislmn bir paras haline gelmesi biiminde yorumlamaktaydlar. Umur Beyin Katalanlarla ittifak nasl
Agriboz ve Yunanistana seferlerini kolaylatrm ise, Bizansllarla yapt ittifak da onun nn Balkan
Yarmadasna doru ayordu. Umur, Bizansllarla ittifak sayesinde gemilerini Trakya kylarnda dost
bir toprakta karaya ekip aknlara giriebilmitir. br yandan, blgedeki Hristiyan devletlerin aralarndaki rekabet, zellikle Venedik ile Katalanlar ve Cenevizler ile Bizansllar arasndaki anlamazlklar,
Venedik ve Papaln ortak bir cephe kurma abalarn engellemitir.
Bayra altna kouan kzl brkl Trkmen azaplar sayesinde askeri olduka artan Umur Bey, Kantakuzenosla ittifakndan yararlanarak 1341-45 yllarnda yalnz Egede deil, Balkanlarda da nemli
bir rol oynamaya balad. Geri Aydn beyi, gazileri iin ganimet salamakla yetinerek toprak kazanlar
elde etmeye almad, ama blgede egemen askeri bir rol oynamaya balad. lkin 1341de, Bulgarlarn
Bizansllara kar hareketlerini nledi; sonra III. Andronikosun lm zerine (1341) Bizansta i savan patlak vermesinden tr Kantakuzenosu stanbuldaki rakiplerine kar destekledi36 Kantakuzenosun bir taraftan stanbuldaki rakiplerine, br taraftan Trakyada Bulgarlar ve Srplara kar
mcadelelerinde Umurun yani, sadk dostunun, yardmlar son derece nemli olmutur. Aydn Beylii
bakmndan bu politika, Latin ve Papalk yanda olan stanbul hkmetinin bozguna uratlmasn
hedefliyordu.
36
Kitb Bahriyede Midilli Adas

(Deniz Mzesi Ktp., sr- Atika,
Nr. 990).
37
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
F. Thiriet, Dlibrations des assembles

vnitiennes concernant la Romanie, Paris
1985, I, 92, 93, 96, 115.
Thiriet, a.g.e., s. 171, 182.
Thiriet, a.g.e., s. 187, not 3.
Thiriet, a.g.e., s. 189.
Thiriet, a.g.e., s. 142.
Delaville Le Roulx, Les Hospitaliers, s. 92-95;
Lemerle, a.g.e., s. 180-203; K. Setton, Papacy
and the Levant, Philadelphia 1976, I, 191-193.
Lemerle, a.g.e., s. 189, not 4.
N. Iorga, Philippe de Mezieres, 1327-1405 et
la croisade au XIV siecles, Paris 1896,
s. 43-44.
A. S. Atiya, a.g.e., s. 301-2; Setton, a.g.e.,
s. 223.
Lemerle, a.g.e., s. 190; N. Iorga, a.g.e., s. 42.
bn Battuta Seyahatnamesi, (ev. A. Sait
Aykut), stanbul 2000, I, 425-426.
. Aka, Timur ve Devleti, Ankara 2000, s. 29;
J. P. Roux, Aksak Timur: slamn Kutsal
Savas, (ev. A. Rza Yalt), stanbul 1994,
s. 144-145.
1343 ylnda stanbuldan talyaya giden Bizans elileri, Umura kar bir hal ordusu gnderilmesini srarla istemekteydiler37. Agriboz ve Kiklad adalarnda Trk aknlarna hedef olan Venedikliler,
1341den beri byle bir hal seferi iin en byk abay gstermekteydi. Bu politikaya destek olmak
zere, Bizans ile Papa arasnda Latin ve Bizans kiliselerinin birlemesi konusunda grmeler tekrar
hararetle ele alnd. Bu dnemde Egedeki gerek durumu anlamak iin unu belirtmek gerekir ki, bu
denizde tam egemenlik iddiasnda olan Venedik Foada ve Sakzda Ceneviz egemenliine son vermeyi
amalyordu38. Venedik, Sakzn tekrar dmanlar eline dmesi olaslndan kayglanmaktayd39. stanbulda Kantakuzenosun rakipleri Srp kral Stefan Duan ile ibirliine yaklatklar halde, Venedik,
Duann stanbulu zapt etme planlarndan dolay kayg iindeydi40.
Egede bu dnemde Trkmen gcne kar Venedik, askeri bir g olarak her biri 200 asker tayan
30 kadrgalk bir filonun yeteceini dnyordu41. O srada Birgide bulunan Umura Kantakuzenos,
bir hal donanmasnn saldrya gemek zere olduunu bildirmeye altysa da ge kald; Papalk, Venedik, Kbrs Krall ve Rodos gemilerinden oluan 20 kadrgalk bir hal donanmas zmir limanndaki
hisara bir basknda bulundu; hisar ve liman ele geirdi (28 Ekim 1344)42. Papa, zmir limannn elde
tutulmasn, Trklere kar Anadoluda Hristiyan kuvvetlerin yeni ilerlemeleri iin bir balang sayyordu43. Hristiyan baarlar bir sre Bat dnyasnda Byk Avrupa Hallar zamann hatrlatan
genel bir coku dourmutu44. Bununla beraber, bu coku sadece ortaa Avrupa valye snfnn paylat geici bir hareket olarak kald. Hal cokusunu, Fransz kralnn vrisi olan Humbertin Egede
1345deki hal seferi temsil etmi ise de, bu sefer ackl bir ekilde sona erdi. Papa, byle bir hal seferinin byk glerini temsil edecek Fransa ile ngiltere ve Macaristan ile Venedik arasndaki atmalar
durdurabilecek yeterli nfuz ve gce sahip deildi. 1344 ve 1345deki hal seferlerinin sonucunda, Avrupaya kar Trk yayl hareketi n plana km ve Trklerin batya doru ilerlemelerini durdurmak,
bundan sonraki hal seferlerinin balca hedefi olmutur45. Aa-zmir (Smyrna inferiores)de hisar ve
limann hallar tarafndan igali ve orada Umurun deniz ssnn tahribi, artk Aydn Gazilerinin denizar seferler yapmalarna engel olmutur46. Umur iin bu seferlere devam etmek imkn, ancak Saruhan ve Karesi beylikleri ile ibirlii yapmak ve anakkale Boazna giderek oradan Trakyaya
gemekle mmknd47.
zmirin hallar eline dmesi, yle anlalyor ki, slm dnyasnda geni yanklar dourmutur.
1331 veya 1332 ylnda Aydn beyliini ziyaret eden bn Battuta, zmir hisarnn dn (28 Ekim
1344) eserinde nemli bir olay olarak anmaktadr48. O, bu olaylar, 1348de Suriyeden dn seyahatinde iitmi olmaldr. Bu arada Orta Anadolunun gl Emiri Eretna, Umura zmir hisarnn duvarlarn ykmak iin mancnk yapmakta usta iki uzman gnderdii de bilinmektedir49. Sonralar, 1402
tarihinde, Timurun gelip zmiri almas sembolik bir olaydr. Timur, bylece slm dnyasna, Hallara
kar Mslmanlar himaye edecek tek Mslman hkmdarn kendisi olduunu gstermek istemitir50.
zmir hisarnn dmesi, her ne kadar hallarn daha sonraki saldrlarna bir kprba olmadysa da,
Umurun slm dnyasnda balca gaza nderi imajn sarsmtr. Onun 1348 Maysnda zmir Hisarn
kuatrken lm Destanda bir ehidin lm olarak cokuyla anlatlmaktadr. Umur Gazinin ehit dmesi zerine Aydn gazileri Rumelide akna katlmak iin imdi Osmanl bayra altna kotular. Anadolunun baka taraflarndan gelen gaziler, Rumeline gemek iin Osmanl beyinden gei izni istediler.
Bizans kaynaklar eitli tarihlerde Rumeliye Trk aknc gruplarnn geii hakknda bilgi vermektedirler.
Sonralar, 1350lerde, Rumelideki Osmanl Gazileri kendilerine Umurca Gazileri adn verecekler, Umur
Balkanlarn ilk fatihi olarak anlacak ve buradaki gaza aknlarnn manevi nderi kabul edilecektir.
38
1344de zmirin hallar eline dmesinin dourduu sonulardan biri de, artk Umurun korumasndan yoksun kalan Bizans elindeki Sakzn tekrar Latinlerin eline gemesi olmutur. 1346 ylnda
II. Humbert Viennois, Trklere kar Hristiyan hal ordusunun bakumandan sfatyla, Sakz askeri harektta bir s olarak kullanmak iin Bizans hkmetinden izin istedi. Fakat bu arada, amiral
Simone Vignoso kumandasndaki Ceneviz donanmas, bir basknla aday ele geirdi (15 Haziran-12
Eyll 1346). Vaktiyle Ceneviz kolonileri olan Anadolu yakasndaki Eski Foa ve Yeni Foada Ceneviz
egemenlii yeniden kuruldu51. Egede Trkmen gazilerinin faaliyetlerini engelleyen bir baka Hristiyan baars da, 1347 ilkbaharnda Bozcaada yaknlarnda bir Hristiyan donanmasnn, Bat Anadolu
beyliklerinin ortak filosunu bozguna uratm olmasdr52. Bu durum karsnda, Umurun halefi Aydn
Beyi Hzr Bey, yeni bir hal saldrsn nlemek amacyla dmanlarna bar nerdi. Hristiyan devletlerle kesin bir bar antlamas yapma, bylece Egedeki Hristiyan ittifakna son verme giriiminde
baarszla urayan Hzr Bey, nihayet Papaya bir eli heyeti gnderdi. Grne baklrsa, bu eli
heyeti de Papalk sarayndan eli bo dnd. 18 Austos 1348de zmirde veya Efeste imzalanm
olan n anlama suya dt ve Papa 1351 Ocak aynda Trklere kar yeni bir ittifak meydana getirmek
iin Egedeki devletler nezdinde giriimde bulundu53. Bu durum karsnda Hzr Bey, saldr siyasetine
dnd ve deniz gazilerine, Egedeki Venedik topraklarna akn yapma izni verdi. Ayn zamanda Hristiyan gler elindeki Aa-zmiri ele geirmek iin kara ve deniz kuvvetlerini hazr duruma getirdi.
Kayda deer saylmas gereken bir husus da Hzrn, ayn zamanda Venediklilerle sava halinde olan
Cenevizlilere yaklamas, onlara kapitlasyonlar balayarak Hal cephesinde bulunan bir Hristiyan
devletle ittifak yapmay baarmasdr. Gerekte, kapitlasyon (ahdnme veya urt) bir Hristiyan devlete kar sadece ticaret garantileri vermekten te bir anlam tamakta, dostluk ilikisinin ifadesi saylmakta idi54.
Osmanl sultan Orhan (1324-62), Egede Umur Gazinin baarlarndan ok yararlanmtr. Kaynaklarda iki taraf arasnda bir ittifak yapldna dair ak bir kayt olmamakla beraber, bu iki Gazi beylik
iki ayr cephede faaliyetleri ile bir ittifak halinde grnmektedirler. Orhan Bey, 1326da Bursay aldktan
sonra, herhalde, Osman Gazi dneminde 1300de balayan znik ablukasn sk bir kuatmaya dntrm olmaldr. Bizans mparatoru III. Andronikos, znikin yardmna komak zere acele bir ordu
toplayp harekete geti. Orhan, bu ordunun yolunu kesmek zere Gebze sahilinde Pelekanona geldi ve
geit yeri Eskihisar srtlarnda ordusunu yerletirerek Bizans ordusunu bekledi. Pelekanonda (Hammer
ve ondan sonra yazan tarihilerde Maltepe olarak geen yerde), Bizans ordusunu bozguna uratt. mparator yaral olarak stanbula kat (Haziran 1329). Ondan iki yl sonra 1331de znik teslim olmak
zorunda kald. Bursa ve znikin dmesiyle Bithyniada Bizans egemenlii son bulmu oluyordu. Osmanllarn bu zaferleri beri tarafta, Umurun iine yaramtr.
Kayda deer baka bir olay da 1334te Umur ve Orhann ayn zamanda Bizansla bar yapm olmasdr. Byk Domestikos Kantakuzenos, Umur ile ittifak ederek gerek stanbuldaki kartlarna, gerekse Trakyada Srp ve Bulgarlara kar mcadelesinde Trk beyliklerinin askeri desteini temel politika
olarak benimsemitir. Trk dostlar sayesinde Kantakuzenos bu ibirliinin yalnz kendi lehine tek
yanl ileyeceini umuyordu. Fakat ilkin Umur 1334-44 dneminde, 1344ten sonra da Orhan bu ibirliinden ok yararlanmlar, Balkan politikasnda n safta rol almlar, bir yandan stanbulda Latinler
ile ibirlii yapan Bizans hkmetine, br yandan Balkanlarda Srp ve Bulgarlara kar baarl bir mcadeleyi yrtme frsat elde etmilerdir. Sonunda Osmanllar Balkan Yarmadasnda yerlemilerdir
(1352).
51
52
53
54
Balard, a.g.e.
H. nalck, mtiyazat, EI2, III, 1179-1189.
39
55
56
57
Karesi Beyliinin Osmanl lkesine katlmas

birka aamada gereklemitir. Bu geliimin
kronolojisi hala karanlktr. Karesi beylii
zerinde Mordtman, H. Edhem ve
Uzunarldan sonra imdi Jhulkov
nmizmatik ve vakfiye ve tahrir defterleri
zerinde aratrmalaryla beyliin tarihine ait
baz noktalar aydnlatmlardr. Bat
Anadoluda gaza-ganimet seferleri iin
kaynaan ve gazilerin basks, siyasi
gelimelerin temel faktr idi. 1331de
Osmanl Beyliini ziyaret eden bn Battuta
Osmanl beyini Trkmen beyleri arasnda en
gl ve en zengini olarak bulmutur. br
komu beyliklerde taht iin mcadeleler
srerken Orhann uzun sren beylii
dneminde (1324-1362) Osmanl beyliini
ieride birlii koruyabilmesi ona nemli bir
stnlk salamtr. Karesideki gaza
liderleri, kukusuz beyliin Osmanl
egemenlii altna girmesinde kesin bir rol
oynamlar, daha sonra Osmanl uc beyleri
olarak Rumelideki gaza ve yayln liderleri
olmulardr.
Ayrntlar iin bkz. nalck, Edirnenin Fethi.
1361de Edirnenin Bursa yerine Osmanl
pyitaht yapldna dair sylenti yanltr.
Edirne, ancak Timur darbesinden sonra
devletin birinci pyitaht durumuna
gelecektir. Yldrm Bayezidin tutsak
dmesine kadar Drs-saltana olan
pyitaht stanbul, ikincisi Edirne, ncs
Bursa kabul edilmitir.
Bat Anadoluda kurulan beyliklerde Ulu Bey
veya Sultan i blgede pyitahtnda oturur
ileri gaza harektnn sre geldii bir blge
olarak uc blgesini byk olunun idaresine
verirdi. Uc beyi olan oul gaza faaliyetinde
olduka bamsz bir siyaset gderdi. Aydn
beyliinde Umur, Kareside Yahi, Osmanl
beyliinde Sleyman Paa bu durumda idiler.
1344 Ekiminde Papa gzetiminde Hallarn zmiri alp Umurun donanmasn yakmas, aa zmir
hisarnda daimi bir kuvvet yerletirerek onun Ege denizine kmasn nlemesi zerine Osmanl beylii
Anadolu gazilerinin Balkanlarda akn ve yaylma giriimlerinin nderliini zerine ald. Ayn tarihe
doru55 Orhann Karesi beyliini lkesine katmas ve Osmanl devleti snrlarnn anakkale Boaz
ve Trakyaya varmas Osmanl tarihinin yeni bir dorultuya ynelmesi bakmndan son derece nemlidir.
Karesi lkesinde Ece Bey, Evrenuz (Evrenos) Hac-lbegi, Gazi Fazl gibi beyler gl Osmanl beyinin
nderliinde Rumelide gaza seferlerini daha elverili koullar altnda srdrebileceklerine inanm olmaldrlar kronik kaytlar onlarn, beyliin Osmanl egemenlii altna gemesinde nemli rol oynadklarn belirtmektedir. Karesi lkesi Orhan tarafndan byk olu Sleymana ve sanca olarak verilmitir.
Sleyman Paa, Karesi donanmasnn bir deniz ss olan Bigay sancak merkezi yapmtr.
1361 ilkbaharnda son hedef, Edirneyi almak iin byk bir ordu harekete geti ve Edirne dt56.
Haber talyada ve Balkanlarda byk bir kayg ile karland. stanbulun da deceinden korkuluyordu.
Avrupada Trk tehlikesinden ilk kez son zamanda sz edilmeye baland. Hal hazrlklar nihayet
Amadade Savoienin bir hal donanmas ile gelip Geliboluyu igali ile sonuland. Bir deniz ss ve
Boazlarn kilidi durumunda olan Gelibolu bir mddet Bizans elinde kalacaktr.
Sleymann, Trakyada fetih ve yerleme harektna bu merkezden baladn greceiz. Karesi
beylii dneminde ve gaza blgesi, beyliin bat blgesi idi (Bizans dneminde de dou blgesi Paleokastron, bat blgesi Neokastron diye ayrlrd)57.
Bizansta patlak veren i harp Osmanllarn Bizans karsnda stn bir durum kazanmasn salamtr. mparatorluk tahtnda gz olan Byk Domestikas Kantakuzenus olsun, stanbuldaki rakipleri
olsun, Orhann desteini kazanmaya altlar. Ltinler tarafndan desteklenen Savoilal Annaya kar
Orhan, tabii Kantakuzenusu desteklemeye karar verdi. Orhann gnderdii kuvvetlerle o, dmanlarnn
elinden Szebolu dnda Karadeniz kylarndaki btn limanlar ele geirdi ve ittifakn salamlatrmak
iin kz Theodoray Orhanla evlendirdi (Haziran 1346).
Umur Gazinin ehit dmesi (1348 bahar) zerine Aydn gazileri Rumelide akna katlmak iin
imdi Osmanl bayra altna komakta idiler. Anadolunun baka taraflarndan gelen gaziler, Rumeline
gemek iin Osmanl beyinden gei izni istemekte idiler.
Osmanllarn 1350lerde Trakyada yerlemeye karar vermeleri ve batya doru yaylta Edirneyi
hedef olarak almalar, 1350lerde uluslararas dengede ortaya kan radikal bir deiiklikle ilgilidir. Ege
politikasnda Venedik ve Cenevizin sonunda kar karya gelmeleri, Trklere kar ortak hal planlarnn ikinci plna dmesine Karadeniz ticaret yolu zerinde hedef olmutur. Ege adalar, Sakz, Midilli,
daha sonra Bozcaada ve Boazlar zerinde egemenlik sorunu Levantn iki byk koloni devletini uzun
bir savaa srklemitir. zmirin hallar eline gemesinden sonra Cenevizlilerin Sakz yeniden ele
geirmeleri, iki Foa ve Midillide yerlemi bulunmalar ve nihayet Tenedos/Bozcaada zerinde patlak
veren rekabet sava kanlmaz hale getirdi. V. Yuannis Tenedosda imdi stanbulda hkim olan mparator Kantakuzenus, Mays 1351de Venedikle ittifak anlamas imzalad. Venedik, mparatora Stefan
Duanla mevcut gergin ilikileri iyiletirme vaadinde bulundu. Ceneviz-Venedik sava (1350-1355)
blgedeki devletleri iki taraf arasnda sralanma ile kar karya getirmitir. Aragon-Catalonia kral IV.
Pedrol (Levanttaki kolonisi Atina Dukal, 1336-1387) ve Bizans, mttefik olarak Venedik, yannda
yer alrken Aydn-olu Hzr Bey ve Osmanl Sultan Orhan Cenevizle anlatlar. Venedik diplomasisi,
blgede arl ikr olan bu iki Trkmen beyliini ittifakna almakta baarl olamad. Boazlarn
Anadolu yakasna hkim bulunan Osmanl devletinin ibirlii Ceneviz iin hayat nemde idi. Anadolu
40
kylarnn hemen yannda bulunan Trkmen beylikleri Ege Ceneviz kolonilerinin gvenlii ve iaesi,
bakmndan hayati nemde idi: zellikle Sakz ve Pera zerinde egemenliini geri getirmek umudunu
asla kaybetmeyen Bizansa kar Aydn ve Osmanl beyliklerinin tarafszl gerekli idi. Sakz Adas,
Aydn beyliini Avrupaya buday, pamuk, hal ihracatnda balca transit merkezi olduu gibi Pera-Osmanl ekonomisi iin hayat bir nem tamakta idi58. br yandan Bat Anadolu Trkmen beyliklerine
kar Papann yardmyla blgedeki Avrupal kolonileri daima bir hal ittifak halinde birletirme abas
iinde bulunan Venedik, Trkler iin balca dman saylyordu. te bu koullar altnda Aydn ve Osmanl sultanlar Cenevize kapitlasyonlar vererek dostluklarn gsterdiler. Aydn-olunun kapitlasyonu
hakknda kaynaklar bilgi veriyorsa da metni bize ulamamtr. Bir Mslman hkmdarn kapitlasyon
balamas o Hristiyan devletin dost kabul edilmesi anlamna gelir59. Gerekte Osmanllar, Venedik ve
mttefiklerine kar Cenevizle asker ibirlii yapmtr. ada belgelere gre Orhann gnderdii bin
kiilik bir kuvvet Peray Bizans-Venedik saldrsna kar savunmutur (1351 yaz)60. Orhan kendisi ordusunun banda Boazda Ceneviz donanmasnn amirali Pagano Doria ile bulumutur61. ki taraf
Osmanllarn temsili olarak

Rumeliye Geii
(Resim, Hasan, Deniz Mzesi,
Dem. Nr. 1353).
58
59
60
61
H. nalck, Osmanl Ekonomik ve Sosyal

Tarihi, 1300-1600, ed. H. nalck-D. Quataert,
(ev. H. Berktay), stanbul 2004,
s. 271, 274-276.
nalck, Imtiyazat, mad.
C. Manfroni, Le relazioni fra Geneva, Iimpero
bizantino e i Turchi, Attidella Socit ligure di
storia patria, XXVIII, er 3, I, 1896, 710-713; N.
Iorga, Geschichte des Osmanischen Reiches, I,
s. 192 ve W. Heyd, Yakndou Ticaret Tarihi,
ev. E. Z. Karal, I, 506.
N. Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi,
1300-1451, ev. N. Epeli, stanbul 2005,
s. 189.
41
62
63
64
65
66
67
68
69
L. T. Belgrano, Prima serie di documenti

reguardanti le Colonia dei Genovesi, Galata,
II. 216.
W. Heyd, Yakndou Ticaret Tarihi, Ankara
1975. nemli ap imtiyaz iin bkz. . Turan,
Trkiye-talya likileri I, stanbul 1990,
s. 175.
Belgeler, Savli tarafndan yaynlanmtr
(Della Colonia).
Konstantin Jirecek, Geschicte der Serben,
Gotha 1911.
Dsturnme, (yay. M.H. Yinan), stanbul
1928, s. 82. Bu kaynak Sleyman Paann
Trakyadaki faaliyetleri hakknda br
kroniklerde bulunmyan ilgin ayrntlar
salamaktadr.
Iorga, Latins, s. 213.
Iorga, ayn yer.
stanbul Atatrk Kitapl, M. Cevdet
Yazmalar, O. 79.
arasnda kritik karlama, 2 ubat 1352de Boaziinde iki donanma arasnda yaplan byk deniz savadr. Ceneviz belgeleri bu sava srasnda Orhann oynad rol verek andna gre62 Osmanl
kuvvetleri bu tarihte de nemli bir rol oynam olmaldr. Bundan sonra 1453te stanbul fethine kadar
Ceneviz-Osmanl ibirlii, Venedike kar deimez bir temel siyaset olarak devam etmi, zellikle buhranl zamanlarda Osmanllarn Anadolu-Rumeli arasnda Boazlardan geiinde Ceneviz donanmasnn
yardm hayati bir nem tam, buna karlk Osmanllar zengin iltizamlar, zellikle Anadoludan ap
ihra imtiyazn Cenevizlilere vermilerdir63.
yle anlalyor ki, bu sava srasnda Ceneviz-Osmanl ibirlii Sleyman Paann 1352de Avrupa
kysnda Tzympe (Cimbi)de bir kprba zapt edip yerlemesini de kolaylatrmtr. Bu tarihte Osmanllar Bizansta harp halinde idiler ve ayn tarihte, Cenevizliler Tsymper kuzeyinde Herklea, (Marmara
Erelisi) zapt etmilerdi. Boazii savandan sonra stanbulda muzaffer Osmanl ve Ceneviz kuvvetleri
tarafndan kuatlm olan Bizans mparatoru, Ceneviz amirali Doria ile bir bar imzalamak zorunda
kalm (6 Mays 1352) ve Bizans topraklarnn Cenevizlilere kar Venedik tarafndan kullanlmasna
izin vermeyecei taahhdnde bulunmutur64.
1352de Osmanllar, Bizansla sava halinde idiler. Cenevizlilerle stanbul kuatmasn, stanbulun
ilk Osmanl kuatmas sayabiliriz. Ayn tarihte Sleyman Paa kumandas altnda bir Osmanl ordusu
Trakyada idi. Kantakuzenus damad Orhan ile acele bar yapt. Paleologlar bertaraf edip Bizans mparatorluk tahtnda tek bana kalmak ve Balkanlarda Srplara kar durmak iin Osmanl ittifak onun iin
zorunlu idi. Ona kar Srp kral V. Yuannis Paleologu (1341-1391) destekliyordu. 1352 ylnda iki mparator arasnda i sava balad. Bizansta 1356ya kadar sren bu ikinci i sava, Osmanllarn Trakyada
salamca yerlemesine frsat verecektir. Boazlarn kilidi Tenedosun terk edilmesi karlnda Venedikte
Yuannisi desteklemeyi vaat etti. Yuannis, Trakya ve Edirnede tutunan Kantakuzenusun olu Matyas
bertaraf etmek iin Dimetokadan bir Srp-Bulgar ordusu ile birlikte hareket etti. O zaman Sleyman on
bin kiilik bir kuvvet ile Kantakuzenuslar desteklemek iin derhal mdahale etti ve 1352 Ekiminde
Pythionda mttefikleri ar bir bozguna uratt65. Srplara kar bu zafer, Osmanllarn Rumelide yerlemesini salayan ilk baar olmutur. Yuannis kap Tenedos adasnda Venedik himayesine snd. Osmanllarn Srplara kar bu ilk zaferi ve Sleymann Kantakuzenuslarn mttefiki olarak Edirneye girii
Osmanl kroniklerinde sonraki olaylarla kartrlm ve Edirnenin bu tarihte feth edilmi olduu biiminde yorumlanmtr66. Gerekte Kantakuzenusun baarsnn bir Osmanl baars olduunu olaylarn
geliimi gsterecektir. Bizantinistler genellikle Yunan kaynaklarnn tek tarafl yorumunu izlerler.
Sleyman Paa Bigaya sancak merkezine dnerken Gelibolu kuzeyinde kk Tzympe (Cimbi) kalesinde bir Osmanl kuvveti brakt. stanbulda Kantakuzenusun kartlar bu kaleyi onun Trklere teslim ettiini iddia ederler. Gregorasn verdii ayrntlara gre Trkler orada aileleriyle gelip yerlemi
olup bir kad ve bir camileri vard. mparatordan cret alan bir askeri koloni oluturuyorlard. Kantakuzenus ise, Sleymann bu kaleyi 1351-1352de Osmanllarla sava srerken zorla ele geirdii ve mparatorun srarna ramen terk etmedii ynndedir67.
Cenevizlilerin iki kk gemi ile Trkleri yerlemek zere Anadoludan te yakaya geirdikleri hakknda Venedik sulamalar temelsiz olmasa gerektir. Sleymann kuvvetlerini Trakyaya Ceneviz gemilerinin tadklar bilinmektedir68.
Boazn bat kysnda bir kaleyi Osmanllarn Bizans ve mttefiklerine kar sava srasnda ele geirdiklerini Osmanl kronikleri destekler niteliktedir. lk zapt edilen kale, Dsturnmeye gre AkaBurgostur. 1475 tarihli Gelibolu tahrir defterinde69 Aka-Burgoz, Bolayrdan aa anakkale
42
Boaznda Kozlu-Derededir. k Paa-zde ise70 ilkin Cimbinin feth olunduunu, sonra buradan yaplan hcumlar sonucu Aka-Burgozn dtn yazmaktadr.
Gerekte, Boazn Avrupa kysnda bir kprba kurmay, ilk kez Ece Beyin tasarlad ileri srlebilir. Sleyman Paann Trakya seferlerinde onun kuvvetlerini kukusuz Karesi beyleri ve gazileri
oluturmakta, onlar akn dnlerinde Boazn Trakya kylarnda emin bir kprbana sahip olmay
tabii arzulamakta idiler. lk Osmanl rivyetine gre ilkin Ece Bey Sleymann merkezi Bigaya gitmi,
sonra Sleyman Bursada babasn grp Rumelide bir kprba kurmak ve Trakya fethi iin babasndan izin alm. Bunlar, Rumeli fethi tasarsn, Osmanl hanedanna mal etmek iin sonraki tarihilerin
eklemelerinden ibaret olabilir. Trakya ftuhatnda bu Karesi beylerinin daima en ileri hatta uc beyi sfatyla faaliyette bulunacaklardr. Bunun ayrntlarn aada greceiz.
Trklerin Avrupa yakasnda bir kprba kurmalar Bizansta derin bir kayg ile karland ve bundan
mparator Kantakuzenus sorumlu tutuldu. mparatorun Trakyada asker faaliyetlerinde Osmanl askeri
yardmna gvenmesi ve cretli askerlerini, Dsturnmeye gre evvel, 70 kiilik ufak bir nc kuvveti
kaleyi bir Rumun klavuzluu ile basknla ele geirmi (Bat kaynaklarna gre 1351de iki kk Ceneviz
gemisiyle), sonra Karesili Ece Bey, Boazdan says iki bine varan yeni kuvvetler geirerek Avrupa topranda ilk Osmanl kprban kurmutur. Beyliklerin deniz baarlar, zellikle Umur Gazi hakknda, gvenilir bir kaynak olan Dsturnmenin bu rivyetinin doruluunu ilgin bir ayrnt dorulamaktadr. Tm
Osmanl rivyetleri, Cimbinin zaptn anlatrken bir Rumun klavuzluundan sz ederler. Dsturnme bu
noktay aklamaktadr. Bizansn Gelibolu kumandan Asenin olu Osmanllar tarafna gemi, Mslman
olup, Melik Bey adn alm ve Cimbi limanndaki Rum gemilerini Ece Bey hizmetine getirmitir. Bizans
kaynaklarndan reniyoruz ki, bu tarihte Gelibolu kumandan gerekten Asen adnda biri idi.
imdi Bizans, mitsiz bir duruma dmt. stanbulda herkes Kantakuzenusu lkeyi Trklere teslim etmekle suluyorlard. Onun 1334ten beri Trk desteine dayanma politikasnn ifls ettii meydanda idi. Damad Orhan, daima onun maksatlarna hizmet edecek kadar saf-derun olmadn
gsteriyordu. Eskiden dostu Umur Gazi de Batl tarihilere gre71 Kantakuzenusa sfiyne hizmet
etmiti. Umur Gazi balkanlarda ganimet aknlar ve Hal plnlarn suya drmek iin Bizansl devlet
adamn kullanmt; fakat imdi Osmanl Gazileri, Umurca olanlar, onu Boazn tesinde Avrupa
topraklarnda yerlemek, kendilerine snrsz bir fetih ve yaylma dnyas amak iin kullanacaklardr.
Bat uc sanca beyi ve ilerde br kardelerine kar Osmanl tahtna oturma ansn glendirmek iin
Sleyman bu frsat hakkyla deerlendirmeye karar verdi. Dedesi Osman Gazi gibi onun byk tasarlar
peinde koan enerjisiyle bir nder olduu anlalyor. Boazn te yakasnda elde edilen kprban
Trakyada ftuhat iin bir s haline getirmek azmiyle hemen gl bir ordu ile harekete geti. teki kroniklerin efsane trnden rivyetleri aksine Ruh Tarihi72 bize kesin bilgi veriyor73.
stanbulda kartlarnn ve halkn basks altnda gsp mparator, damad Orhana bavurmaktan
baka are gremiyordu.
Kantakuzenusun yazdna gre74 bin altn deme karlnda Sleymann Trakyada igal ettii
yerleri boaltmasn salayan bir anlamay Orhan imzalad. Fakat Sleyman ve gaziler, bu anlamaya
kendilerini bal tutmadlar. Beklenmedik bir olay75 Mart 1354 gecesi iddetli bir yer depremiyle Gelibolu ve civar kalelerin surlar ykld76, Rum halk panik halinde kap salam kalm kalelere sndlar.
Gaziler, Gelibolu ve teki kaleleri derhal igal ettiler. Osmanl kaynana gre, Bizans idaresi Geliboluya
yerletirdii saysz Frenk askeriyle (herhalde Katalan cretli askeri) kaleyi zapt edilmez bir duruma
getirmilerdi.
70
71
72
73
74
75
76
(yay. Atsz), s. 124.

Byk Fransz bizantinisti Paul Lemerle dahi,
o kadar etrafl bir inceleme olan La
principant dAydin adl eserinde,
Kantakuzenusun dostu Umuru kulland
tezinden dar kamamtr. Aslnda Umur
Gazi, Trakya kylarna gemileriyle gelip
Balkanlarda yapt gaza-ganimet seferlerini
bu ittifak sayesinde gvenlik iinde yapmak
frsatn buluyordu (nalck, The Rise of
Turcoman Maritime Principalities,
s. 179-217).
Sleyman Paa kararghn Bolayrda kurdu,
Gelibolu yarmadasnn bu en dar berzahnda
bir tarafta Geliboluya br tarafta stanbul
ve Trakyadan gelebilecek Bizans kuvvetlerine
kar iki serhad oluturdu. Bir ucda Gazilerin
bana Ece Bey ve Gazi Fazl, br ucda
Evrenuz (Evrenos) yerleti. Gelibolunun d
dnya ile ulatrma hatlar kesildi. Sleyman
Paa derhal Trakyada igal blgesini
geniletmek zere harekta giriti. 1354
ylnda Saros krfeziyle Megali-Agora
(Migalkara) arasndaki blgeyi kontrolu altna
ald. Yerli Rum halka iyi muamele ederek
istimlet verdiler. Bizans askerlerini
Anadoluya srgn ettiler (Ruh Tarihi, yay.
Y. Ycel-H. E. Cengiz, Belgeler, XIV/18,
s. 384-386).
Biz yerinde yaptmz bir alan
aratrmasnda, kydan Hexamilion (Ortaky)
ve Bolayra gtren Kozlu Dere vadisinde
tehlikeli bir aratrma sonucu bu yolu tespit
ettik. Tehlikeli idi, nk Gelibolu
yarmadasnn en dar berzahnda n taraftan
anakkale Boazna br taraftan Egede
Saros krfezine bakan bu stratejik tepe ve
yeralt tahkimatla girilmesi yasak bir blge
idi. Biz merammz anlatncaya kadar ksa bir
sre nbeti askerler yannda tutuklu kaldk.
Fatouros ve Tikrischer yayn, Stuttgart 1986,
III, 163.
Yer depremi ve gelimeler hakknda Bizans
Osmanl kaynaklar birbirini
tamamlamaktadr.
Osmanl ve Bizans kaynaklar depremi
kaydeder.
43
77
78
79
80
K. Jirecek, Gschichte der Bulgaren,

Prag 1876, 309.
Bizansn deniz ar ticareti tamamiyle
Venedikliler eline gemi, Hali zerinde
Perembe Pazar yresinde yerlemi
Venedikli tccar gmrk imtiyazna sahipti
(Jacoby, Catalans).
k Paa-zde, 124: ve H. nalck, Arab
Camel Drivers in Western Anatolia in the
Fifteenth Century, Revue dHistorie
Maghrebine, X, (Tunis 1983), 256-270.
Osmanl kroniklerinde eitli ekilde
anlatlr.
1356da Trk yayl karsnda en yakn tehlike altnda olan Levant devletleri, bata Venedik olmak
zere Cenova, Rodos valyeleri, Kbrs, Papann bavurusunu yantsz braktlar. Papann Hal seferi
iin en gayretli adam Nancio Peter Thomas 1356da ilkin Budine urayarak Venedik ile Macaristan
arasnda Dalmaya yznden sregelen husumete son vermelerini istedi. Daha 1354de Gelibolu Osmanllar tarafndan igal edilince stanbuldaki Venedik baylosu hkmetini stanbul iin Osmanl tehlikesine dikkatini ekmi, Rumlarn Venedik, Macaristan yahut Srbistan gibi gl bir devletin korumas
altna girmeyi dndklerini yazmt77. O zaman Venedik Senatosu skk duruma den mparatordan
yeni ayrcalklar elde etmekten fazla bir ey yapmad. Venedik ile Macaristan arasnda sava Nisan
1357de yeniden balayacak ve Bizansn savunulmasyla en ziyade kar olan Venediki Levantta hareketsiz brakacaktr78.
Nancio Thomas, Budadan stanbula geti ve orada 1357 Kasmna kadar kaldysa da, olumlu bir
sonu alamad. Artk bu tarihte Papalk, Filistini uzak bir hedef olarak dlyor, fakat Hristiyan lemine
kar cil tehlikenin Osmanl Trklerinden geldiini kabul ediyordu. Bylece Avrupa tarihinde yeni bir
dnem balamakta idi. zmirden sonra imdi stanbulun kilidi Gelibolu yeniden Hristiyanlarn eline
geri gelmeli idi.
Thomas 1357 ilkbaharnda stanbula geldii zaman V. Yuannisin Trakyada Osmanl Trklerine
kar savata olduunu rendi. Gelibolunun d ile bu tarih arasnda Trakyada Osmanl ilerleyii
Bizans iin cidden tehlikeli bir biimde gelimiti. Osmanl kroniklerinin anlatt gibi79 Sleyman Gelibolu-Bolayr kprban Anadoludan halk srgn ederek ve Gazi yoldalar ekerek Trakyada yeni
fetihlere hazrlanyordu. O zamanki tarih koullar milliyeti Grek tarihileri veya Bizantinistler gibi
bakmakla anlayamayacamz bu noktada hatrlatmak gerei vardr.
1357 ylnda beklenmedik baz olaylar, yazn Orhann 11 yandaki kk olu Halilin Foal korsanlar tarafndan tutsak edilip karlmas ve Sleymann lm80 Trakyada Osmanl baarlarn tehlikeye drd ve Bizans iin yeni bir umut kaps at. Bizans tarihisi Nikeferos Gregorasn verdii
ayrntlara gre Orhan, ehzade Halili kurtarmak iin mparatora bavurdu ve u koullarla bir anlama
yapmak zorunda kald. Osmanl Sultan Bizansa kar her trl saldry durduracak, Trakyada Kantakuzenin olu Matyasa yardmdan vazgeecek, Foaya gnderilecek geminin masraflaryla mparatorun
btn borlarn affedecekti. Papann 21 Temmuz 1357 tarihli mektubuna verdi yantta mparator ok
iyimser grnyor hatta Sleyman artk hayatta olmadndan Osmanllarn Trakyada fethettikleri yerleri
geri almay bile umuyordu.
Bir yl sonra ehzade Halil 1358 yaznda korsanlara verilen fidye karlnda kurtarlp stanbula
getirildi. mparator Osmanllarla bar srekli bir hale getirmek iin planlar peinde idi: Orhanla anlaarak 10 yanda kz reni ehzade Halile nianlad ve onun ilerde Osmanl tahtna karlmas vaadini
ald. Halil, bir yl sonra 1359da kendisine yurt verilen znikte br dnyaya gtnden bu son anlama hkmsz kalacaktr.
Bu tarihlerde Osmanl Trakyasnda nemli olaylar gndeme geldi. Sleymann lm zerine
Orhan, olu Murad Lalas ahinle Trakya ucuna gndermiti. O tarafta yerlemi Trkler, ne bahasna olursa olsun yeni yurtlarn brakmak istemiyordu. Osmanl rivyetine gre Sleyman Paa lm
deinde gazilere kendisini, Bolayrda, dman gelirse mezarn bulmasn diye belirsiz bir biimde
gmmelerini ve yeni yurtlarn asla terk etmemelerini vasiyet etmiti. Bu yanda mparator, Papa ile
temas halinde Trkleri Trakyadan karmak iin planlar yapyordu. Pierre Thomas, bu defa daha geni
yetkilerle Papann apostolic legat olarak 1359 sonbaharnda Venedik kadrgalaryla stanbula geri
44
gelmi, beraberinde Rodos valyeleri, Venedikli, Ceneviz ve ngilizlerden oluan kkleri beraberinde getirmiti. Bu kuvvet 1355de de mparatorun istedii acil yardm temsil etmekte idi. mparator,
o srada Osmanllara kar (herhalde Trakyada) savata idi. Thomasn biyografisini yazan Philippe
de Mezierese gre81 hallar Bizans kuvvetleriyle birleerek anakkale Boaznda Osmanllarn
transit liman olan Lapseki (Lampsacus)u zapt edip yakm, dnerken pusudaki Trklerin saldrsna
urayarak Thomas balarnda bozgun halinde gemilerine kamlardr. Olay zerine Anonim Tevrihi l-i Osmann verdii ayrntlar farkldr: Osmanl kayna, Hristiyan kuvvetlerinin Trakyada
Saros krfezinde karma yaptklarn aklamakla Philippenin rivyetlerinden ayrlmaktadr. Bununla
beraber, hallarn pusudaki gazler tarafndan pskrtld hakknda verilen ayrnt tamamyla Hristiyan rivyetine uymaktadr. Belki, Hristiyan donanmas anakkale Boazndan geerken Lapsekideki Trklerle bir atmaya girmi, sonra asl hedef olan Trakyadaki gazilere geriden saldrmak
zere Saros krfezine gitmi olmaldr. Kesin olan nokta 1359da Osmanllara kar, kk de olsa
bir hal saldrsnn yaplm olmasdr. Bu tarihte Trakyada yerlemi olan Trkler hakknda Orhan
Gazinin 1361 tarihli vakfiyesinde ilgin ayrntlar vardr.
Bizansn bu hal giriiminin suya dmesinin ardndan 1359-1361 yllarnda Trakya ucunda ehzade
Murad ve Lala ahin kumandas altnda Osmanl kuvvetlerinin Edirneyi almak iin geni asker harekta
giritikleri grlecektir. 1360 yl balarnda stanbulda Kantakuzen yandalarnn mparator Yuannise
kar Lala ahinle ibirlii halinde bir suikast dzenledikleri sylentisi talyaya kadar geldi. Osmanllarn
bylece stanbulu ele geirmek istedikleri vurgulanyordu. talyan kronikisi Matteo Vilani82 1359da
Trklerin stanbul surlar nnde grndn bildirir. Osmanl Anonim Tevrih-i l-i Osmanda83 H.
761 ylnda (23 Ekim 1359-13 Ekim 1360) Murad idaresindeki kuvvetlerin stanbul civarnda bir hisar
kuattn kaydetmitir. Stratejik bir zaruret olarak Murad ve Lala ahin, Edirne zerine son bir saldrdan
nce gerilerini gvenceye almak iin ilkin stanbul-Edirne yolu zerindeki Bizans kalelerini ele geirmek
zorunda idiler. Bu harekt zerinde Osmanl kronikleri ayrntl bilgi salamaktadr.
Rumeli Uclar ve Gazi Beyler

Osmanl Sultan Anadoluda Drus-Saltana Bursada otururken Rumelide alnan topraklarn savunulmas ve yeni fetihlerle snrlarn ileri gtrlmesi grevi uclarda gazi beylere verilmiti. Uc, Hristiyan
dnyasna slm fkhndaki terimiyle drl-harbe (sava blgesi) kar gaz, cihd, kutsal sava, her
Mslman iin bir farz- kifyedir zorunlu olmamakla beraber slmn grevlerinden biridir. Drlslm saldrya urarsa her yetikin erkek iin gaz farz- ayn olur, yani savaa gitmek din bir devdir.
Gaza devini yerine getirmek iin de Bursal zengin bir tccar yirmi genci para ile sefere gndermiti.
Gaz srasnda alnan ganimet en hell maldr. Kroniklere gre Edirnede -erefeli cmiini hell mal
ile yapmak isteyen II. Murad Eflak seferini yapmtr.
XIV. yzylda Mslmanlara din grevlerini retmek zere Trke yazlan ilm-i haller gaza ve ganimet zerinde din emir ve kurallar aklamtr.
Bizansa ait Karadeniz limanlar Anchialus (Osmanl Ahyolu, imdi Pomoric), Mesembria (Osmanl
Misivri, imdi Nesebar) Bizans i kargaalklar ve Osmanl istils? Srasnda Bulgarlar tarafndan igal
edilmi bulunuyordu. V. Yuannis bu zengin limanlar geri almak iin Macarlarla ittifaka karar verdi. Dalmayadan Karadenizde Tuna azna kadar bir mparatorluk kurma plnn gerekletirmek iin Macar
Kral I. Louis 1362-1364 yllarnda Tunann sa kolunda Bulgar topraklar zerinde egemenliini yaymaya alyordu.
81
82
83
N. Iorga, Osmanllara kar Hallar

zerindeki ilk nemli eserini bu biyografi
zerinde yazmtr. Iorga Thomas ve kk
hal ordusunun Osmanllara kar harekt
phe ile karlamaktadr. Oysa Osmanl
Anonim Tevrih-i l-i Osmann (yay. Giese)
verdii bilgiler, bu harekt hakknda her trl
pheyi ortadan kaldrmaktadr.
Istoria, RISS, (Milan 1729), 549-550. Ayn
tarihi 1358de Rodos valyelerinin Trakya
kylarna akndan dnmekte olan 29 gemilik
bir Trk donanmasn vurduunu kaydeder.
(Yay. Giese), s. 18.
45
84
85
86
Macar Kralnn szde hal seferi iin bkz.

G.I. Bratianu, Expedition de Louis I de
Hongrie Centre le prince de Valachie Radm I
Bassarab, Revue Historique du Sud-est
Europeen, II (1925), 4-6.
K. Setton, The Papacy, I, 328-329.
Alfons Huber, Ludwig I. Von Ungarn und die
umgarischen Vassallenlnder, Archiv fr
sterreichische Geschichte, LXVI (1884), 27.
1365 ylnda Osmanllara kar bir hal seferi iin Avignonda bulunan Bizans elisi orada Layoun
elisiyle bulutu. Papa V. Urban 1366da Osmanllara kar yaplmasn iln ettii (22 Ocak 1366 tarihli
emirnme) hal seferi iin gl Macar Kraln sefere katlmak iin tevik etti. O k Bizans mparatoru
bizzat Buday ziyaret etti. Bulgar ar Ivan Alexandr (1331-1371) Osmanllarla ittifaktan baka are
kalmadn gryordu. Sultan Murad Rumelideki kuvvetlerine kar ve Trk cretli askerine, Tuna
zerinde Macar Kralna, Karadeniz kylarnda Bizansa kar Bulgar Kral yannda savama izni verdi.
Bylece 1365-1367 yllarnda Osmanl Trkleri ilk kez Tuna yallarnda grndler ve Macarlarla savatlar. 1367de Osmanl kuvvetleri Bulgar ordusuyla birlikte Macarlar eline gemi olan Tuna Bulgaristann kaps Vidine kadar gittiler (1367). Buna kar kral Eflak voyvodas I. Vlad (1360-1372) yardm
istemek zorunda kald. Papann hal ars zerine Bizans mparatorunun bir kuzeni olan Savva kontu
VI. Amadeo kumandasnda yirmi kadrgadan oluan bir hal kuvveti anakkaleye geldi ve Geliboluyu
ele geirdi (Austos 1366). Oradan Karadenize geip Anchialos Sozopolis ve Mesembriay zapt etti
(Ekim 1366) Varnay kuatt ve pln gereince Macar kralnn hal ordusunu bekledi. Kont, Gelibolu
dahil zapt ettii yerleri mparatora teslim etti. Aka hal plnnn amac, Bizansn umduu gibi Trakyay da alp Trkleri Avrupadan karmakt. Fakat Macar Kralnn hal pln ilkin Vidinde yerlemek,
Balkanlar istil edip Ortodoks halk Katoliklie sokmak ve stanbula zapt etmek ekline dnyordu.
Kral, 1366da ilkin gney Transilvanya eyaletleriyle Vidinden oluan bir Bulgaria hanln kurarak
plnn aklamt. Macar Kralnn Trklerden daha tehlikeli bir duruma geldiini gren mparator
1367 ilkbaharnda Bulgar ar ile acele bar yapt. Bulgarlar Osmanl yardm ile Vidini geri aldlar84.
Bu gelimeler son derece ilgintir. Bizans ve Balkan Ortodoks halk iin, Papaln plnlar Osmanllardan daha az tehlikeli grnmyor ve bu halk iin Katolik batllarla Mslman Trkler arasnda bir seim
yapmak zaruretini gndeme getiriyordu. Osmanllar, Ortodoks kilisesinin koruyucusu olarak ortaya kmakla br yandan Rumeli uc kuvvetleri veya cretli Trkmen askeri vaktiyle Kantakuzen iin olduu
gibi, Balkanlarda balca bir denge unsuru haline gelmi bulunuyordu. Sonu olarak, Osmanllar artk
bir istilc deil bir balkan devleti olarak rol oynamaya namzet grnyordu.
irmende ezici Osmanl zaferi Bizansta ve Avrupada derin bir kayg ile karland ve abartl sylentilere yol at. Trklerin talyay istil edecekleri bu sylentiler arasnda idi85. Papa; Fransa, ngiltere
ve Flandra gnderdii arlarda Trk tehlikesinden sz ederek bir hal seferinde birlemelerini istedi.
Krallarla, mparator ve Levanttaki br hkmdarlar Yunanistanda Thebde bir araya gelip hal seferi
iin hazrlklar grlecekti. Ama bu toplant asla gereklemedi. Yalnz Macar kral ii ciddiye alarak
hal seferi hazrlklarna giriti ve ordusunu gtrmek zere Venedik ve Raguza (Dubrovnik)ya kendisi
iin kadrgalar yaplmasn smarlad. Aslnda Kral, Osmanllarn gneyde kazandklar bu zaferi kendi
Balkan tasarlar iin smrmek ve Srbiya, Bosna ve Bulgaristan zerine egemenliini kurmak iin kullanmak arzusunda idi. Onun hal seferi Balkanlarn izmatik (Ortodoks) halkn Katolikletirmek iin
bir sefer olacakt. Daha Mays 1356da, Stefan Duann Srp mparatorluu dalma srecine girdii
zaman Macar Kral izmatiklere kar bir hal seferi iln etmiti86. Onun himayesi altnda Fransisken
rahipleri bu ie girimilerdi. Aslnda biri Kuzeyden teki Gneyden Macar Kral ile Trkler Balkan
slav Ortodoks halklarn sktrp, egemenlikleri altna alyorlard. Bu gelime, Macarlarla Trklerin
sonunda Tuna zerinde kar karya gelecekleri gne, 1390lara kadar byle srp gidecektir.
1371-1394 dneminde Bizans korumakta hayati nemi olan gl iki deniz devletinin, Ceneviz ve
Venedikin, yeni bir savaa (1378-1381) srklenmeleri de Osmanl ilerlemelerine yardm eden nemli
bir gelime olarak hesaba katlmaldr.
46
1376 Ekiminde Venedik, mparator V. Yuannisi Tenedos adasn kendisine brakmaya ikn etmiti.
anakkale Boaz aznda stratejik durumu son derece nemli olan adann Venedik egemenlii altna
girmesi, Cenevizin Karadenizdeki kolonileriyle ulamn tehdit altna sokmakta idi. Bu hayati tehlike
karsnda Ceneviz ve Osmanllar ibirlii halinde Andronicusun stanbulda Bizans tahtn ele geirmesine yardm ettiler. Gen mparator, Amadeonun hal seferi sayesinde 1366dan beri Bizans tekrar
kontrol altna gemi bulunan Geliboluyu Osmanllara geri verdi (1377 balar) Bizansta Bat hal
yardmna bel balayan hizip kar geldiyse de halk ve senato bu karar onaylad. 1371de Sultann bir
haragzar olduundan beri Bizansta Osmanl nfuzu hayli artm grnmektedir. Andronicusa kar
Venedik, yal mparator tarafn tuttu. Yuannis, Osmanl sultanna nemli yeni dnler vermek suretiyle
yeniden tahta oturdu (Temmuz 1379). Katlanmak zorunda kald ar koullar sultann yllk harac artryor ve mparator sultann seferlerine bir askeri kuvvetle katlmay kabul ediyordu.
47
Trklerin Bizans ve Venedikle

Denizlerdeki liki ve Mcadeleleri
(XI-XIV. Yzyllar)
Mustafa DA*
Trklerin Anadoluyu yurt edinmeleri srecinde denizlerden ve denizcilikten uzak durduklar yargs
genellikle tarihi bir gerek gibi kabul edile gelmitir. Oysa kaynaklarn btn ynlerini aka grmemize
izin vermedikleri, 1071 Malazgirt savan izleyen yirmi be yllk dnem ierisinde Anadoludaki gelimeler, Trklerin denizlere hi de kaytsz kalmadklarn ortaya koymaktadr. Anadoluda Trk denizciliinin douu ve gelimesini evrede incelemek mmkndr: XI. yzyln sonlarnda yaanlan ilk
denizcilik denemeleri evresi; XIII. yzylda Trkiye Seluklularnn denizlere alma evresi; XIII yzyln ikinci yars ve XIV. yzylda Bat Anadolu Trkmen Beyliklerinin denizcilii gelitirme evresi.
Trkler, ksa sre ierisinde Marmara ve Ege sahillerine ulaarak Anadolunun tamamn asker olarak
denetim altna almlar ve fethettikleri yerlerde siyas yaplanmaya giderek varlklarn salamlatrmaya
almlard. 1075te zniki zapt eden Sleyman ah, 1081de Bizans mparatoru Aleksios Komnenosla
bar anlamas yapm ve bylece Anadoluda Seluklu devletinin varl Bizans tarafndan resmen tannmt1. Bu ekilde Anadolu tarafndan Bizansa ynelik bir tehlikenin artk kalmadn dnen mparator Aleksios, Balkanlara geerek bata Norman tehdidi olmak zere Batdaki ilerle megul olmaya
balamt. Fakat bir sre sonra Anadoluda yaanan bir gelime, mparatora planlarn yeniden gzden
geirmesini ve Anadolu ilerine ncelik vermesini gerekli kld. nk Trkler Gney Marmarada bir
donanma ina ediyorlard.
Sleyman ahn lmnden sonra znikte Seluklu ynetiminin bana geen Ebul-Kasm, Bizansla yaplan anlamay bozarak, Marmara kylarna ve stanbul boazna ynelik aknlar balatt2.
Bizans mparatoru Aleksios Komnenos, bu aknlar etkisiz klmak iin kara birlikleriyle nlem almaya
alrken Ebul-Kasmn denizden yapt giriim karsnda akna dnd. Kiosu zapt eden Seluklular, burada gemiler ina ettirmeye balamt3. Trklerin ele geirdikleri Kiosa Gemilik (Gemlik) adn
vermeleri zerinde dnlmesi gereken bir konudur. Trkler arasnda birok yerleim yeri veya coraf
ismin Grekesinden yaplan Trke uyarlamas kullanlrken Kiosun, Gemilik olarak adlandrlmasn,
en azndan burasnn denizcilik ve gemi inas iin tad deerin Trklerce takdir edildiinin bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Ebul-Kasmn burada yeni bir tersane kurup kurmadn bilmiyoruz.
Trkiye Seluklular ynetiminde ilk faaliyete geen tersane phesiz burasyd; ama bu tersane yeniden
mi kuruldu yoksa Bizansllardan m alnd? Bu sorulara konuyla ilgili tek kaynamz olan Anna Komnena ak bir yant vermiyor. Ayn ekilde gemi ina edecek usta elemanlar ve gemileri yzdrecek denizciler nasl temin edildi veya kimlerdi? Bu sorular da ne yazk ki yantsz kalyor. Bununla birlikte
Bizans dneminde bir deniz ss olduu dnlrse, burada nceden bir tersanenin bulunduu yargsna
varlabilir. Usta elemanlar ve denizciler de muhtemelen yerli Bizansllard. Ebul-Kasmn inasna balatt donanmayla ilgili olarak Anna Komnenann verdii ayrnt yledir:
Do. Dr., Dokuz Eyll niversitesi,

Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
Bu anlamann Haziran 1081den nce
yaplm olmas gerekir; zira 17 Haziran 1081
tarihli bir belgede, Bizans mparatorunun
Seluklu Sultanndan, Normanlara kar
yardm istedii belirtilmektedir (F. Dlger,
Regesten, nr. 1065, 1069).
O. Turan, Seluklular zamannda Trkiye,
Anne Comnne, Alexiade, I-III, (ed. B. Leibe),
Paris 1943, II, 79; Anna Komnena, Alexiade,
Anadoluda ve Balkan Yarmadasnda
mparator Aleksios Komnenos Dneminin
Tarihi, Malazgirtin Sonras, (ev. B. Umar),
stanbul 1996, s. 198; H. Ahrweiler, Byzance et
la mer, Paris 1968, s. 183.
49
O [Ebul-Kasm] Bizansllarn egemenlik asasna gz dikmiti; ya onu, ya da, o olmazsa, tm kylar

ve adalar ele geirmek istiyordu. Bu amala, nce, korsan gemileri yaptrmaya giriti; nk Kiosu
zapt etmiti ve gemilerin orada yapm bitince, tasarlar artk gerekleecekti; hi deilse kendisi
byle dnyordu. Ama bu da mparatorun gznden kesinlikle kamad. Hemen, iki dizi krekli
sava gemileri, dizi krekliler ve el altnda bulunan dier gemileri donatt; sonra Manuel Boutumitesi filo komutan atayp, onu Ebul-Kasm zerine gnderdi ve Boutumitese, Ebul-Kasmn
ina halindeki gemilerini, imdi hangi halde bulunurlarsa bulunsunlar, olabildiince tez elden atee
vermesini emretti4. Boutumites, denizden, anlatlmayacak kadar abuk biimde kageldi ve EbulKasmn gemilerini atee verdi5.
Trkiye Seluklularnn ilk donanma kurma giriimi bu ekilde sonuland. Bu giriimin 5 Haziran
1086 ile Nisan 1087 arasnda gerekletiini kabul edebiliriz. Zira Ebul-Kasm, 5 Haziran 1086da yaplan
Ayn Seylem savanda, Sleyman ahn lm zerine Seluklu iktidarna sahip olmu ve Emir Porsukun Nisan 1087 ncesinde gerekletirdii Anadolu seferinden nce de Bizansla anlama yapmt6.
Denizcilikte Bir nc: aka Bey

Anadoluda Trk denizciliinin gerek ncs akadr. lk Trk donanmasn ina ettirmesi ve Bizansllara kar ilk deniz savan kazanmas gibi baarlarndan tr Trk tarihinin en mmtaz ahsiyetleri arasnda yer alan akann ad ve etkinlikleri konusunda en ayrntl bilgileri bize Anna Komnena
sunmaktadr. Bizansl bir dier tarihi Zonoras7 ve dnemin birka kaynanda aka Beye ilikin kimi
verilere rastlasak da, bu bilgiler tatmin edici ve yeterli olmaktan ok uzaktrlar. aka Beyin hayat ve
fetihleri zerine kaynaklarn azl ve veri yetersizlii birok konunun ve sorunun aydnlatlmasn engellemektedir8. Bu nedenle aka Bey zerine yazlanlarn ou birbirinin tekrar gibidir. Fakat her yeni
alma var olan verileri yorumlamada az ya da ok farkl bir bak as sunabileceinden, bilinen kaynaklar nda aka Beyin hayat ve denizcilik faaliyetlerini yeniden deerlendirmek phesiz faydal
olacaktr.
4
5
6
7
9
10
11
12
Anna Komnena, a.g.e., s. 198.

Turan, a.g.e., s. 85.
Zonoras, Ioannis Zonarae epitomae
historiarum libri XIII-XVIII, (ed. T. BttnerWobst), Bonn 1897.
aka Bey zerine yaplm iki alma:
A. Nimet Kurat, aka Bey, zmir ve Civarnda
Adalarn lk Trk Beyi M. S. 1081-1096,
Ankara 19874; M. lgrel, aka Bey, DA,
VIII, 186-188.
Kurat, aka Bey, s. 39-41.
. Kafesolu, Seluklu andaki zmir Trk
Beyinin Ad: aka m, aa m, akan m?,
Tarih Dergisi, 34 (1984), s. 55-60.
Nikephoros Botaniatesi Seluklu Sultan
Sleymanah iktidara tamt, bkz. Y.
Ayn, Seluklu Bizans likileri, Trkler,
Ankara 2002, VI, 600; O. Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, stanbul 1984, s. 54-55.
Anne Comnne, Alexiade, II, 114; Anna
Komnena, Malazgirtin Sonras, s. 232-233.
Bizans kaynaklarnda aka ismi, ahas veya Tzakhas eklinde gemektedir. Akdes Nimet Kurat, bu
telaffuz ve yazm eklinin aslnda Trke aa olabileceine dikkat ekmitir9. Fakat brahim Kafesolu,
gayet ikna edici aklamalarla bu adn aslnn akan olduunu izah etmitir. Buna ramen Trke yazmnda aka ekli son derece yaygnlk kazanm ve bir de bey sfat eklenerek aka Bey ekli tercih
edilir olmutur10.
aka Bey tarih sahnesine 1071 Malazgirt zaferi sonrasnda Bizans iktidar iin yaanan taht mcadeleleri srasnda kmaktadr. 1078 ylnda Seluklu Trklerinin yardmyla mparatorluunu ilan eden
Nikephoros Botatniatesle birlikte aka adn kaynaklar zikrediyor11. Anna Komnenann aka Beyin
kendi azndan naklettii bilgiye gre, o, Bizansa kar yaplan aknlar srasnda, genlii ve acemilii
nedeniyle Bizansl komutan Aleksandros Kabalikosa esir dmt. Kabalikos, esir ald aka Beyi
mparator Nikephoros Botaniatese sunmu, o da bu Trk gencinin yeteneini sezerek sarayna almt.
Botaniates 1078-81 tarihleri arasnda hkm srdne gre, aka Beyin Bizans sarayndaki tutsakl
bu yllardadr. Botaniatesin yannda aka Beye byk itibar gsterildii ona protonobilismus (en soylularn birincisi) unvannn verildii ve iyi bir ekilde yetimesi iin gerekli her trl zenin gsterildii
anlalmaktadr. Bu artlarn elvermesiyle aka Bey, Greke ve Latinceyi ok iyi derecede renmiti12.
50
Bu bilgilere ek olarak Zonorasn akay, asalet snfndan, kahraman ve byk Trk sfatlaryla
tantmas13, onun kkeni konusunda aratrmaclar baz tahminler yapmaya gtrmtr. Bu bilgileri
deerlendiren bata Akdes Nimet Kurat olmak zere aratrmaclarn hemen tamam, onun esir dmeden
nce Anadoluda fetihlerde bulunan bir Trk beyi olduunu kabul etmektedirler14. Anna Komnenann
aka Beyin azndan, esir dmesinden nce btn Asyay (Anadoluyu) savaarak gemi olduunu
beyan etmesi, bu tespiti dorulamaktadr.
Anadolunun Trkler tarafndan fethine ilikin nemli kaynaklardan Danimend-nmede, Orta Anadoludan stanbula kadarki alanda gazalar yapan gaziler arasnda bir avuldur akadan sz edilmektedir15. Ouzlarn avuldur boyuna mensup olmas kesin gzken bu aka ile Bizansa esir den Trk
beyinin ayn kii olabileceine Mkrimin Halil Ynan16 ve Akdes Nimet Kurat17 iaret ederken, Osman
Turan biraz daha kesin ifadelerle iki ahsiyetin ayn kii olduunu kabul etmektedir18. Danimendnmede ad geen avuldur aka ile denizci aka Beyin ayn kii olmalar ihtimali bulunsa da gerek
Danimend-nmede veya baka bir kaynakta bunu kesinlikle dorulayan bir kant bulunmamaktadr.
1081 ylnda Bizans tahtna I. Aleksios Komnenosun kmas aka Beyin Bizans bakentindeki
durumunu ve mevkiini sarst. Yeni mparator, aka Beye Nikephoros Botaniates tarafndan verilen tm
imtiyazlar kaldrd. Onun byle bir davran ierisine girmesinin nedenini bilemiyoruz. Belki akann
Botaniatese bal kalaca endiesi, belki de Bizansn iinde bulunduu kargaa ortamndan aka
Beyin kendi adna yararlanmay dnmesi, Aleksios Komnenosun onu dlamasna yol am olabilir.
Bir imparatorluk kurarak kendisini imparator ilan etmek istemi olmas bunun bir gstergesidir19. Her
halkrda Bizanstaki iktidar deiiklii sonrasnda aka Beyin stanbuldan ayrlp zmire geldii ve
bu kent ve evresinde egemenliini kurduu bilinmektedir. Fakat zmirde tam olarak hangi tarihte geldiini ve egemenliini nasl tesis ettiini belirleme olanana sahip deiliz. aka Beyin zmire hkim
olarak beylik kurmasnda, A. Nimet Kurat, Bizans merkezi iktidarnn Balkanlardaki Peenek ilerleyii
ile megul olmasn kolaylatrc bir etken olarak deerlendirmektedir20. Fakat J. Claude Cheynet, yllardr kargaa ve atma ortamn yaam olan Anadoludaki Bizans halknn, istikrar arayna dikkat
ekmektedir21.
aka Bey, zmirde ilk i olarak bir donanma ina ettirdi. Bu donanmann inasnda oradaki yerli Bizansl ustalarn kullanld Anna Komnenann kaytlarndan anlalyor22. Ancak Annann, aka Beye
gemiler ina ettiini syledii zmirli gemi ustasnn adn herhangi bir kaynakta tespit edebilmek mmkn olamyor. aka Beyin yaptrd donanma, st kapal olan ve dromon (ektiri) tabir edilen gemilerden olumaktayd. Bu donanmann kalifiye personeli yerli Bizansllardan, savalar Trklerden
oluuyordu. aka Beyin meydana getirdii Bat Anadoludaki bu ilk Trk donanmas zerine bilgilerimiz genel hatlaryla bunlardan ibarettir. Donanmann nasl ve tam olarak ne zaman ina edildii konusunda ne yazk ki daha fazla ayrntya sahip olamyoruz. Deniz kuvvetlerinin tarihi zerine son
almalardan birini gerekletiren Halil N. Hatipolu, aka Beyin bu donanmay Efes tersanesinde
1081 ylnda ina ettirmi olduunu ve krk kadar gemiden olutuunu kaydediyor23. Fakat onun almasnda bu sonulara hangi tarihi verilere dayanarak ulatn belirlemek mmkn olamyor. Oysaki
konuyla ilgili tek kaynamz olan Anna Komnena, ok sayda [dromon tr] gemiye ve krk tane de
avc gemisine sahip olunca aknlara baladn yazyor24.
aka Beyin donanmasnn ilk fethettii yer Urla (Klazomenai) oldu. Daha sonra Foa zerine ynelen aka Bey, burasn da glk ekmeden zapt etti. Buradan da Midilliye yneldi. Adann ynetimini
elinde bulunduran Kourator Alaposa ulak gnderilerek teslim olmas istenince, ad geen ahs kar
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
Zonoras, a.g.e., s. 737.

Kurat, aka Bey, s. 41; Turan, Seluklular
Zamannda Trkiye, s. 88.
. Melikoff, La Geste de Melik Danimend,
Paris 1960, I, 85, 118, 122.
Ynan, Anadolunun Fethi, s. 127.
Nimet Kurat, aka Bey, s. 41.
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 88.
Anne Comnena, Alexiade, II, 158, 165; J. C.
Cheynet, Pouvoir et Contestations Byzance
(963-1210), Paris 1996, s. 93
Kurat, aka Bey, s. 42-43.
Cheynet, a.g.e., s. 408-409.
Anna Komnena, Alexiade, Malazgirtin
Sonras, s. 229-230.
H. N. Hatipolu, Orta ada Akdenizde Deniz
Glerinin ncelenmesi, Anadoluda lk Trk
Denizcilii (Umur Beyin Epir Harekat), Deniz
Kuvvetleri Komutanl, Deniz Basmevi
stanbul 2005, s. 87-88.
sonras, s. 230.
51
25
26
27
28
29
30
31
32
33
Kurat, aka Bey, s. 46.

Kurat, aka Bey, s. 46.
sonras, s. 230.
Hatipolu, a.g.e., s. 89.
Anna Komnenann Alexiaden Trkeye
eviren Bilge Umar, evirisinde bu
muharebenin 1088-1089da olduunu bir
dipnotla iaret ediyor fakat kaynak
belirtmiyor, Anna Komnena Alexiade,
Malazgirtin sonras, s. 230 dipnot 4.
Zonoras, a.g.e., s. 737.
sonras, s. 230-231.
koyamayacan anlam ve areyi bir gece vakti stanbula kamakta bulmutu. Bylece Midilli kan
dklmeden aka Beye teslim olmutu25.
aka Bey Midilliyi fethettikten sonra Sakz Adasna da asker kard ve bu aday da hkimiyeti altna ald. O muhtemelen ertesi yl Sisam ve Rodos adalarna asker kararak bu iki aday da mlkne
katm olmaldr26. Zira Ege Denizinin irili ufakl adalar zmir Trk Beyliinin egemenlii altna
girmi bulunuyordu.
Dou Ege adalarnn aka Bey tarafndan fethedildii haberi stanbula ulat zaman Bizans mparatoru I. Aleksios Komnenos, aka Beye kar harekete geme zorunluluu duydu ve Niketas Kastamoniates komutasndaki bir donanmay ona kar gnderdi. Bizans donanmasnn says, ne tr
gemilerden ve ka askerden olutuu gibi sorulara yant verme imkn imdilik yok gibi grnyor.
Anna Komnena, Niketas Kastamoniatesin gnderildiini ve bu kiinin aka ile giritii arpmada
malup olduunu ve getirdii birok geminin aka Beyin eline getiini kaydetmekle yetiniyor 27. Trk
donanmasnn Ege sularnda kazand bu ilk deniz muharebesi Sakz Adas ile eme arasndaki Koyun
Adalar civarnda cereyan ettii iin Koyun Adalar Muharebesi adyla anlmaktadr. H. Hatipolu, bu
arpmadaki aka Beyin kuvvetlerini 17 ektiri ve 33 yelkenliden oluan 50 paralk donanma olarak
tespit etmitir28. arpmann Trk kuvvetlerinin stnl ile sonuland pheye yer vermeyecek
derecede aktr. Fakat arpmann cereyan, izlenen taktik ve stratejiler konusunda hibir ayrntya
sahip deiliz. Dier taraftan muharebenin gerekletii tarihi Halil N. Hatipolu 19 Mays 1090 olarak
belirlemi bulunuyor. Fakat 19 Mays tarihi mutlu bir tesadf m yoksa bir tahminden mi ibaret bunun
netletirilmesi gerekiyor29. Bizans kayna Zonorasn belirttiine gre aka Bey bu muharebeden sonra,
Sisam ve Rodos Adasna kar da aknlar dzenleyip buralar da yeniden itaat altna almtr30.
Koyun Adalar muharebesinde Bizans kuvvetlerinin yenilmesi zerine mparator Aleksiosun bu defa
Bizansn asalet snfndan Konstantinos Dalassenos komutasnda ikinci bir donanma gnderdi. Opus
adl bir komutan da Dalassenosa yardmc yapld ve onlara 500 kadar Flandrel valye de refakat etti.
Bizans kuvvetleri arasnda cretli Peenek ve Uzlarn da bulunmas kuvvetle muhtemeldir. Dalassenos
doruca Sakz zerine yryerek, adada Trklerin elinde bulunan mstahkem mevkileri kuatt31. aka
Bey bu durumu renince hem karadan hem de denizden Sakz adasna doru harekete geti. akann
ilerleyii zerine Dalassenos yardmcsn ona kar gndermi ve rastlanld yerde aka ile arpmaya
girmesini emretmiti. Bu srada aka Bey, karadan ilerleyen kuvvetlerine paralel bir ekilde sahilden
ilerlemeyi brakarak Sakza doru almakta iken Bizans gemileriyle karlat. Opus idaresindeki Bizans
kuvvetleri, aka Beyin kuvvetlerine kar arpmaya girmeye cesaret edemeyerek kat. Anna Komnenann belirttiine gre bu harekt srasnda aka Bey, sava dzeninin bozulmamas ve muhtemel
kalar nlemek iin gemileri birbirlerine zincirle balatt32, bylece Bizans gemilerini Sakz limannda
sktrd ve Sakz kalesine kar karadan hcuma geti. Kar koymaya alan Flandrel valyelerin
yenilmesiyle, durumun kendisi iin tehlikeli bir hal aldn gren Konstantinos Dalassenos, kaleden kaarak Sakzn kk bir mstahkem mevkii olan Bolissosa snd. Eer Anna Komnenann verdii
bilgi doruysa bu mcadeleler srasnda aka Bey, Bizansllar safnda bulunan Peenekler ve Uzlarla
ibirlii yapm, Bizansllarn hareket planlarn nceden renmiti33. Anna Komnenaya gre Dalassenos, bu mstahkem mevkide durumunu dzeltmeye alrken, aka Bey kendisiyle grm, mparatora iletilmek zere isteklerini bildirmiti. Bu grme srasnda aralarnda geenleri Anna eserinde
aktarmakta ve aka Beyin azndan onun biyografisine ilikin ok deerli bilgiler vermektedir. Eer
Anna Komnenaya inanmak gerekirse aka Bey bu grmeden sonra daha byk kuvvetler getirmek
52
zere, gizlice Sakzdan ayrlm ve Konstantinos Dalassaneos Sakz kalesini zapt edip buradan Midilliye gemiti34.
Durumun Anna Komnenann anlatt gibi Bizans lehine dnmesi ok sonra olacaktr. Sakzda
Konstantinos Dalassenos kuvvetleriyle vuku bulan arpmalardan sonra aka Beyin zmir ve Efes tersanelerinde yeni gemiler ina ettirerek, daha byk bir donanma oluturduu anlalyor. Yeni ina edilen
bu donanmann dromon hcum gemileriyle iki ve sra krekli teknelerden olutuunu Hatipolu tespit
etmi bulunuyor35. Askeri hazrlklarna paralel olarak aka Beyin Balkanlardaki Peenekler ve Anadoludaki Seluklu yneticileriyle de grmeler yaparak Bizans hem Trakyadan hem denizden hem
de Anadoludan, Trk kskacyla kuatma altna almay planlyordu36. Bu konuyla ilgili olarak Anna
Komnena, Peeneklerin stanbul nlerine kadar nasl ilerledikleri ve Trakyay kasp kavurduklar hakknda bilgi verdikten sonra aka Beyin onlarla temas kurmasn Bizans iin durumu daha vahim bir
hale getirdiini kaydediyor37; aka Beyin oluturduu yeni donanma ile kontrol altndaki adalarn dnda kalan adalar da yakp yktn, mparatorluun Bat illerini zapt etme hesaplar yaptn ve Peenekleri Gelibolu yarmadasn igal etmeleri iin tevik ettiini anlatyor.
Bizans ynetimi, Peeneklere kar bir baka Trk topluluu Kumanlar kulland. Kuman-Bizans
gleri 29 Nisan 1091 tarihinde, Enez yaknlarnda yaptklar savata Peenekleri feci bir yenilgiye urattlar. Peenekler vahice bir kyma uradktan sonra tarih gelimelerde belirleyici olma zelliklerini
tamamen yitirdiler38. Bizansn Kumanlar Peeneklere kar harekete geirdii srada aka Beyin mttefikleri lehine ciddi bir giriimde bulunmadn gryoruz. Bu kaytszln tam olarak gerekesini anlayabilmek mevcut kaynak verileriyle imdilik mmkn grnmyor.
1092 ylnda aka Beyin, o zamanlar Anadolunun en byk asker gcne sahip olan Trkiye Seluklular Sultan I. Kl Arslanla Bizansa kar dostluk ve ittifak kurduunu tespit ediyoruz. Bu ittifak ve dostluu pekitirmek iin aka Bey, Seluklu Sultan I. Kl Arslan damat edinerek akraba da olmutu39.
aka Beyin Bizans fethetme abalar, onu mttefiki ve damad Trkiye Seluklu Sultan ile kar
karya getirmitir. aka Bey, Anadolunun kuzey Ege sahillerini, anakkale yresini zapt ederek Marmaraya ulamay planlyor sonra da stanbulu fethetmenin hesaplarn yapyordu. Onun, anakkaleyi
alarak Marmaraya doru ilerleme giriimleri, Bizans mparatorunu endielendirmi ve mparatorluun
zerine ken bu tehdidi kaldrmann yollarn aramaya srklemitir. Dier taraftan aka Beyin anakkale taraflarndaki faaliyetlerinden Kl Arslan da memnun deildi. Zira o bu blgeyi kendi fetih
alan olarak gryordu. Bizans mparatoru Aleksios, bu durumu kendi lehine deerlendirmi, Kl Arslan aka Beye kar harekete gemesi iin tevik etmiti40.
aka Bey, kuvvetleriyle anakkale-Nara Burnu denilen yerde kurulmu olan antik an Aydosunu
(Abydos) kuatrken Seluklu ordularnn kendisine kar harekete getiklerini rendi. Dnemin en
byk glerinden Seluklularla atmak elbette aka Beyin karna uygun deildi. Bu nedenle Kl
Arslan ile mzakere yaparak durumu dzeltmenin yollarn arad. Anna Komnena aka Bey ile Kl
Arslann karlamasn ve aka Beyin ldrlmesini yle anlatr:
aka kara ve deniz tarafndan dmanlar tarafndan tehdit edildiini grd. na ettirmekte olduu
gemiler henz bitirilmemiti . aresiz kald ve en iyisi gideyim Sultanla buluaym diye dnd,
nk ona kar imparatorun hazrlad entrikadan haberi yoktu. Sultan onu nce dosta karlad
ve onuruna ziyafet hazrlatt. kinin etkisini gsterdii bir srada Sultan klcn ekip akay cansz
yere ykt41.
34
35
36
37
38
39
40
41
Anna Komnena, a.g.e., s. 231-234.

Hatipolu, a.g.e., s. 89
M. lgrel, aka Bey, DA, s. 187; Ali hsan
Gencer, Dou-Bat atmas Ekseninde
Anadolu Trk Denizciliinin Balamas,
Semavi Eyiceye Sayg. Tarihte Dou-Bat
atmas, stanbul 2005, s. 344.
sonras, s. 247-248.
A. Nimet Kurat, Peenek Tarihi, stanbul
1937, s. 195 vd.
Turan, Seluklular Zamannda Trkiye,
s. 93-94.
Turan, a.g.e., s. 93-94.
sonras, s. 269-270.
53
Kitb- Bahriyede
Vilyet-i Aydn ili ve Eski Foa,
(Sleymaniye-Ayasofya
Ktp. Nr. 2612).
54
Trk Denizcilii ve Bizans Halk

aka Beyin ldrlmesi, Trk tarihi bakmndan olumsuz sonular dourmutur. Her eyden nce,
asker ve siyas politikalarnn merkezine denizcilii yerletiren aka Beyin lmnden sonra Hallarn
Anadoludan geii ve zmir ile birlikte sahil blgelerinin Trk hkimiyetinden k, Anadoluda Trkler
arasnda denizciliin geliimini uzun sre geciktirmitir. Bununla birlikte aka Beyin nderliinde
Trklerin yaadklar tecrbe ve edindikleri birikimin, Seluklularn Karadeniz ve Akdenize almalarna
ortam hazrlad kesindir. Trk denizciliinin douunda ikinci evre olarak adlandrdmz bu dnemde,
bilindii gibi 1207de Antalyay ve 1214te Sinopu fetheden Seluklular, 1220de Alanyay aldlar ve
1223te de Krma denizar bir sefer gerekletirdiler. Bu konular bu kitabn iinde baka bir blmde
ilendii iin burada zerinde durmuyoruz. Fakat Seluklularn Akdeniz ve Karadenizde nemli bir g
haline gelmesinde XI. yzyln son eyreinde aka Beyin balatt denizcilik faaliyetleri sonucunda
Trklerin kazandklar tecrbenin nemli bir faktr olduunu bir kez daha vurgulamakta fayda vardr.
Burada, Anadoluda Trk denizciliinin domasnda Bizansn etkisi zerine de baz aklamalar
yapmak gereklilii vardr. Zira zellikle Batl Bizans uzmanlar, Trklerin kuvvet kullanarak Bizans
mirasna el koymalarnn ve Bizansl denizcilerin bilgi birikimlerini Trklere aktarmalarnn Trk denizciliinin douunda asl etken olduunu ne srmektedirler42. Buna karn Trk aratrmaclar ise
Trklerin Anadoluya yerlemelerinden nceki dnemlerde denizcilie yabanc olmadklar ve Anadoluya getirdikleri bilgi birikimlerini Bizanstan aldklaryla zenginletirdikleri grn ortaya koyarak,
Trk denizciliinin douunda Bizansn belirleyici tek etken olmadn vurgularlar43.
Marsilya Limannda
Osmanl Kadrgalar,
1543 (Matrak, Sleymannme,
TSMK, H.1608).
42
43
H. Ahrweiler, Byzance et la mer, s. 182 vd.,

374 vd.; P. Lemerle, LEmirat dAydin Byzance
et lOccident, Paris 1957, dorudan yukarda
ifade edilen gr dile getirilmese de yaplan
aklamalardan bu sonu kyor.
rnein Halil nalck, Karia yresinde beylik
kuran Menteenin Seluklu dneminde Sahil
Beyi unvann tamasna dikkat eker Bat
Anadoluda Gazi Beylikler, Bizans ve
Hallar, Dou Bat Makaleler II, stanbul
200, s. 12. Ayrca bkz. Paul Wittek, Mentee
Beylii, (ev. O. . Gkyay), Ankara 1944,
Salpakis [Sahil Beyi], 28-31, 40-41, 53.
55
44
45
46
47
Ahrweiler, a.g.e., s. 185.

Ahrweiler, a.g.e., s. 189-197.
M. Da, Bizansn D, stanbul 2006,
s. 171 vd.
Ahrweiler, a.g.e., s. 186-188.
XI. yzyln sonlarnda Trklerin daha ilk denizcilik denemelerinde Bizans imparatorluk ynetiminin
sert tepki gsterdii yukarda verilen ayrntlardan aka anlalmaktadr. Seluklu donanmasn daha
ina halindeyken yakan Bizans ynetimi, Egede aka Beyin donanmasna kar da kuvvet kullanarak
sonu almak istedi. O dnemde Aleksios Komnenos, elindeki sava gemilerini aka Beyin zerine birbiri ardnca gnderirken, bu kuvvetlerle kendi lehine bir sonu alamayacan biliyordu. aka Beyin
donanmasyla Egeye aldn rendikten hemen sonra mparator Aleksios, onun yaratt tehlikenin
ancak byk bir deniz seferiyle ortadan kaldrlabileceine inanmt. Bunun iin de byk bir donanma
inas gerekliydi. Fakat bu i zaman alacandan aka Beyi en azndan bir sre iin elindeki deniz gcyle durdurmaya almt44. Bizans donanmas ina edilirken, Aleksios yukarda da belirtildii gibi
diplomasiyi silah olarak kullanm ve aka Beyle Kl Arslann kar karya gelmesini salamt.
1096da I. Hal Seferi balatldnda Bizans byk bir donanmaya sahipti. 1094ten itibaren hazr hale
geldii anlalan bu donanmayla nce Ege adalar ve Akdenizdeki isyanlar bastrld ve daha sonra da
Bat Anadolu sahillerinden Trklerin uzaklatrlarak Bizans otoritesinin tekrar salanmas iin hazrla
giriildi. I. Hal Seferi, bu konuda Bizansa istediini gerekletirme frsatn sunmu ve znik merkez
olmak zere Bithynia blgesinden Seluklular uzaklatrlrken, Abydostan itibaren de Bat Anadoludaki akann kurduu beylik yklmt. Antalyadan skenderuna kadarki Akdeniz sahillerinde de
Bizans mparatorluk ynetimi hkim olmay baarmt45. Bylece Trkler orta Anadoluya hapsedilirken, daha yeni domu olan Trk denizcilii uzunca bir sre iin ortadan kaldrld. Btn bu gelimeler
dikkate alnd zaman, Trk denizciliinin geliiminde Bizans ynetiminin izledii siyasetin, ykc bir
rol oynad belirgindir.
Bununla birlikte sorunun farkl bir boyutu da vardr. Trk hkimiyet anlaynn bir gerei olarak,
fethedilen yerlerdeki gayr-i Mslim halk da devletin asli unsuru kabul edilir ve mevcut hukuki kurallar
dhilinden idareciler onlara kar ayrmc ve dlayc tavr taknmazlard. zlenen bu hogrl siyaset
sonucunda yerli Bizansl halkn Trk idarecileri tercih ettiklerinin rneklerini bizzat Bizansl kaynaklar
ifade etmektedirler46. Sahil blgelerindeki denizci Bizansllar, blgelerinde Trk egemenlii yerletii
zaman, kendilerini dlamayan ve onlardan yararlanmak isteyen Trk idarecilerinin emirlerine girip mesleklerini icra ederek hizmet etmilerdir. Nitekim aka Bey iin gemiler ina eden kiinin zmirli bir Rum
olduunu Anna Komnena zellikle vurgulamaktadr. aka Beyin donanmasndaki savalarn Trklerden, buna karn usta denizcilerin Rumlardan olutuu da herkese bilinmektedir. Dier taraftan fetihlerle birlikte sahillerdeki deniz sleri ve gemi sanayinin gelitii liman ehirleri Trklerin eline getii
zaman, buralardaki tersane veya tesislere Trklerin zarar verdiklerini dnmemizi gerektirecek herhangi
tarihi bir kayt yoktur. Komnenoslar dneminden itibaren, Marmara sahillerinde Gemlik, Erdek, Biga,
Lapseki, Gelibolu; Ege sahillerinde Abydos, Edremit, zmir, Efes, Fethiye gibi sahil kentleri veya limanlarnda Bizansllarn ina ettikleri deniz sleri veya tersaneler bulunuyordu47; ve buralardaki altyapya fetihler dneminde Trklerin zarar vermedikleri aksine sahiplenerek kullandklar ve gelitirmeye
altklar grlmektedir. Dolaysyla Bizanstan Trklere kalan mirasn Anadoluda Trk denizcilii
iin mspet sonular dourduunu kabul etmememiz iin bir neden yoktur.
Bizansn benzer bir siyasetini ve Trk egemenliine girmi olan Bizansl tebaann olumlu katksn,
Anadoluda Trk denizciliinin douunun nc evresini yani denizci gazi Trkmen Beylikleri dneminde (XIII. yzyln sonlar ve XIV. yzyln ilk yarsnda) bir kez daha gryoruz. Bilindii zere
Gney Marmara, Bithynia ve Bat Anadolu blgesi, Bizansn Komnenoslar iktidar dnemi sonrasnda
Laskarislerin ynetimine gemiti. znik Laskaris devleti, hkm srd 1204-61 arasnda Marmara
56
ve Egedeki deniz sleri ve tersaneleri sayesinde, gl ve dinamik bir donanmaya sahip olmutu48.
1261de stanbulun Latinlerden geri alnmasndan sonra Bizans mparatorluu yeniden canlandrld.
Fakat Bizansn byk devletler arenasnda yeniden nemli bir aktr olmas, onun savunma ve askeri
bakmdan kuvvetli olmasn da zorunluluk haline getiriyordu. Bundan dolay mparator VIII. Mikhail
Palaiologos (1261-82) bir taraftan stanbulun savunmasna ynelik nlemler alrken bir taraftan da
bir donanma ina ettirmiti. Dnemin kayna Pachymeres, bu donanmay kk bir filo olarak adlandryor49. Bu filonun grevi sadece stanbula denizden gelebilecek Latin tehdidini nlemeye ynelikti. Buna karn Laskarislerden devralnan donanma, zellikle Anadolunun Ege kylarndaki
slere dalm bir halde, bu kylarn ve adalarn gvenliini salamakla grevliydi50. Fakat nceliin
stanbulun savunmasna verilmi olmas donanmann levazm ve ekip bakmlarndan ihmal edilmesine
yol ayordu. Bu arada byk bir deniz gc olan Cenevizle Bizansn mttefik olmalar da bu ihmalde bir dier faktrdr. Artk Ege denizinde Ceneviz ve Bizans gemileri birlikte savunmaya ynelik
faaliyetler yrtmekteydi.
Son devir Bizans donamasnn sleri ve limanlarnda da bir deiiklik grlmyor: Marmarada
Biga, Cyzicus (Aydnck), Gemlik, Egede ise Ania (Kad kalesi), Efes, zmir, Edremit. Bizans filosu
buralar s olarak kullanrken, geimini denizcilikle salayan gemiciler ve gemi yapm ustalar da
bu limanlarda toplanyordu51. Bizans mparatoru II. Andronikos Palaiologos (1282-1328), mttefiki
Cenevizin deniz gcne gvenerek, tasarruf maksadyla 1284 ylnda donanmay lavetti 52. Bu
karar Bizans iin lmcl bir hatayken Bat Anadoluda yeni kurulmakta olan Trkmen beylikleri
iin mutlu bir frsat oldu53. Atl halde ad geen limanlarda Bizans gemileri rmeye terk edilirken,
Rum gemiciler, gemi yapmclar ve esnaf da isiz kalmlard. Gemicilerin ou korsan olmular
ve zengin talyan tccar gemilerine kar korsanla balamlard. te Trk beylikleri, bu isiz gsz kalan yerli Rumlara yaptklar deniz aknlarnda istihdam, geim ve ekonomik olanak saladlar.
Onlar kendi hizmetlerine aldlar. Zamanla bunlarn ou efendilerinin dinini kabul ederek Mslman oldular. Bu limanlar, imdi denizci gazilerin sleri ve ayn zamanda nemli ticaret merkezleri
durumuna geldi54.
XIV. yzyln balarnda Karia blgesinde kurulan Mentee, onya blgesindeki Aydnoullar,
Manisa yresindeki Saruhan ve Mysia blgesindeki Karesi gazi beyleriyle bu limanlardaki Bizansl
ileri gelenler, gemiciler ve korsanlar ibirlii ierisine girdiler. Bu ibirliinin gelimesinde iki faktrn rol oynad anlalyor. En bata o dnemde Trkler ve Rumlar ortak dmana yani Latinlere
kar mcadele ediyorlard. Yzyllar nce Latinlerle Bizansllar arasnda balayan dini ayrma,
1204te silahl atmaya dnmt. XIV. yzyln banda ise Latinler Ege denizi ve adalarn,
Moray ve Yunanistan smrge haline getirmeye alyorlard55. Blgenin Bizansl halk, Latinlerden nefret etmekte ve smrgeci bu Latin otoritelerine sk sk isyan etmekteydiler. Bat Anadoluyu yurt edinen Trkmen gaziler, aknlarna hedef olarak Latinleri ve onlarn egemenliindeki
mlkleri seiyorlard. Ayn dmana kar savamalar gazi Trkmenlerle yerli Bizansllar doal
olarak yaknlatrmtr. Bu yaknlamay mmkn klan ikinci faktr ise Trkmen beylerin yerli
Hristiyan halka kar izledikleri istimalet siyasetidir. Hogr ve uzlaya dayal bu siyaset sayesinde Trkmen gazileri ve Bizansl gemiciler sk bir dayanma ve ibirlii ierisine girdiler56. Bu
ibirlii ve dayanmann en somut kant, kaynaklarn faaliyetleri hakknda ayrntl bilgi verdii
Aydnolu Umur Beyin donanmasdr. Bu donanmann sava gazileri Trklerden profesyonel tayfas yerli Bizansllardan oluuyordu.
48
49
50
51
52
53
54
55
56
Ahrweiler, a.g.e., s. 301-323

Pachymeres, I, 164; D. M. Nicol, Bizansn
Son Yzyllar 1261-1453, (ev. B. Umar),
stanbul 1999, s. 44-45.
Ahrweiler, a.g.e., s. 339.
Ahrweiler, a.g.e., s. 323 vd.
Ahrweiler, a.g.e., s. 374-76; Nicol, a.g.e.,
s. 115-116.
Gregoras, Historia, I, 175: donanmann terk
edilmesi tm felaketlerin balangc oldu.
Ahrweiler, a.g.e., s. 377-378; H. nalck,
Bat Anadoluda Gazi Beylikler, Bizans ve
Hallar, Dou Bat Makaleler II, stanbul
200, s. 12.
G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi,
(ev. F. Iltan), Ankara 19682, s. 452.
nalck, a.g.m., s. 13.
57
Umur Bey ve Bizans
57
58
59
60
61
62
63
Lemerle, LEmirat dAydn, s. 40 vd.;

E. Zachariadou, Trade and Crusade Venetian
Crete and the Emirates of Menteshe and
Aydin (1300-1415), s. 7-9.
Lemerle, a.g.e., s. 95-99; Z. Gnal den,
Karas Beylii, Ankara 1999, s. 41; K. M.
Setton, Papacy and Levant, I, Philadelphia
1976, s. 182; M. Da, Osmanl ncesi Trk
Denizciliinde Edremitin Yeri ve nemi,
Balkesir 2005 Sempozyumu Tebliler Kitab,
s. 245-246.
Nicol, Bizansn Son Yzyllar, s. 122.
Le Destan dUmur Pacha (Dsturname-i
Enveri), Texte, Traduction et Notes .
Melikoff-Sayar, Paris 1954, s. 84.
Gregoras ve Kantakuzenostan naklen
Lemerle, a.g.e., s. 102 vd.
nalck, a.g.m., s. 20.
XIV. yzyln banda Bat Anadolu ve Dou Egede kmekte olan Bizans egemenliinin boluunu
denizci gazi Trkmen beylikleri Mentee, Aydn, Saruhan ve Karesi doldurmaktayd. Blgedeki mcadelede artk bir tarafta Latin feodal senyrleriyle talyan denizci cumhuriyetleri Venedik ve Cenevizliler,
dier tarafta demografik ve ekonomik basklarla batya yaylmak iin gaza yapan Trkmenler bulunuyordu. Bu mcadelenin ayrntlar bu makalenin snrlarn atndan burada sadece unu vurgulamakla
yetiniyorum: Bu dnemde Venedik ve Ceneviz arasnda Ege denizinde egemenlik kurmak iin amansz
bir rekabet yaanmas, korsanln artmas ve yerli Bizansllarn Latinlere duyduu nefret Egede Trkmen yaylmasn kolaylatrmtr. Bat Anadoluda ve Egede Trkmenlerin denizci gler olarak gelimesine kar Bizans imparatorluk merkez ynetimi ncelikle asker ve diplomasi yollaryla mcadele
etti. Blgedeki Latin senyrleri, Venedik ve Cenevizle ibirlii ierisinde Trkmen ilerleyiini durdurmaya alt. Umur Bey ncesinde Trkmen aknlar hakknda bilgimiz kstl olduundan, bu mcadelenin ayrntlarn bilemiyoruz. Ancak 1327de Umur Beyin zmiri fethetmesi ve bata Sakza sahip
olan Zaccaria olmak zere evredeki Hristiyan gleri haraca balamas, onun Egede byk bir g
haline geldiinin gstergesidir57. 1329 ylnda Bizans mparatoru III. Andronikos, Martino Zaccariaya
saldrarak Sakz adasn dorudan Bizans hkimiyetine alnca, Umur Bey bunu slam lkesine yaplm
bir saldr kabul etti, bu saldrya kar cevap olarak 1331de Gelibolu ve Trakyaya ve 1332de Moradaki
Bizans arazisine kar seferler yapt58. 1334te babasnn lm zerine Umur Bey, Aydn Beyliinde
ulu bey oldu. Bu arada Bizans merkezi ynetiminin denizci Trkmen Beyliklerine ynelik siyasetinde
nemli bir deiim yaand. Osmanllara kar Palekanon savann kaybedilmesi ve arkasndan znik
ve zmit gibi nemli kentlerin yitirilmesiyle Bizans Anadoluyu kaybettiini kabullendi. Latin glerinin
kar koymalar ve hatta 1332de Edremit krfezinde Yahi Beyin 250 paralk donanmasnn Hal birliklerince yaklmasna59 ramen, Dou Egede ve Bat Anadoluda Trkmen egemenlii kalc hale gelmiti. Bu arada zellikle Ege adalar zerinde Ceneviz ve Venedik Trkmenlerden daha fazla tehdit
oluturuyorlard. Sakz Adasna ynelik Ceneviz korkusu devam ediyordu ve Midilliyi Foann Cenevizli hkimi Cattaneo igal etmiti60. Btn bu gelimeler zerine Bizans mparatorluk ynetimi, Umur
Bey liderliindeki denizci gazi Trkmen Beylikleriyle atmalara son vererek dostluk ve ittifaka dayal
siyaset izlemeye balad. mparator III. Andronikos, eme yaknlarnda Umur Beyle grerek anlama
imzalad. Bu ittifak anlamasyla, Destana gre, Sakzn egemenlii Umur Beye verildi ve mparator
yllk bir hara demeyi kabul etti61. Bylece yine Destann ifadesiyle Umur Bey ve mparator karde
oldular. Bu ittifakla ilgili olarak Bizansl Gregoras ve Kantakuzenos, Saruhan Beyinin de ittifaka katldn, Trkmen Beylerinin Foay Bizans egemenliine almay ve Midilliyi Cattaneodan kurtarmak
iin mparatorla askeri ibirlii yapmay kabul ettiklerini belirtirler62.
Bizans bu anlamayla gazi Trkmen Beylikleriyle ittifaklar dnemini balatm oldu. Uzun sre stesinden gelmek iin urat denizci Trkmen gazilerini silahla ya da diplomasiyle bertaraf edemediini
gren Bizans, ittifaklar yaparak onlarn sahip olduu askeri gc kendi lehine kullanmay bu dnemde
denedi. Bylece mparator III. Andronikos, Egede hl Bizansn egemenliindeki yerleri Umur Beyin
yardmlaryla elinde tutarken, mttefikinden salad askeri yardmla Acarnania ve Arnavutluk gibi
uzak eyaletlerde de askeri giriimlerde bulunma imknn elde etti. Hristiyan gler arasndaki ekimelerden faydalanan ve Bizansla ittifakn kendisine salad frsatlar deerlendiren Umur Bey, Halil
nalckn ifadesiyle, Ege Denizinde gerek bir Mslman deniz mparatorluu kurma yoluna
girmiti63.
58
1341de Umur Beyin sadk dostu III. Andronikosun lmyle, Bizansta patlak veren i sava Umur
Bey ve dier gazi Trkmen Beylikleri iin yeni frsatlar dourdu. 1341-45 arasnda i savan taraflarndan Kantakuzenosun mttefiki olarak Balkanlarda nemli roller oynayan Umur Bey, Trakyada Srplar ve Bulgarlara kar mttefikinin haklarn korudu. stanbuldaki Latin taraftar Anna de Savoie ve
olu V. Ioannes Palaiologos liderliindeki Kantakuzenos muhaliflerinin yenilmesinde Umurun yardm
belirleyici oldu64.
Umur Beyin Egede ulat stn konumdan Venedik rahatsz oluyordu. stanbulda Latin sempatizan hkmetin yklmas, Umur Beyin Bizans zerinde salad nfuz ve benzer gelimeler Aydn
Beyliine kar bir Hal seferinin yaplmasna yol at. Papalk, Venedik, Kbrs Krall ve Rodos valyelerinin katlmyla oluan Hal donanmas 28 Ekim 1344te sahil zmirdeki Liman Kaleyi bir
basknla zapt etti65. Bu hayati neme sahip deniz ssnn kaybedilmesi Umur Beyin Bizans siyasetini
ve Bizansn denizci gazi Trkmen Beylikleriyle olan ilikilerini de etkilemitir. Ana deniz ss ve donanmasndan yoksun kalan Umur Bey artk denizar seferler yapma imknn kolayca bulamamt.
Geri Saruhan ve Karesi beylikleriyle ibirlii yaparak anakkale Boaz zerinden Trakyaya gemek
mmkn olabiliyordu. Fakat bylesi bir zmn sreklilii yoktu ve ok dolayl olduundan seferler
glkle yaplabiliyordu.
Bu durumda Umur Beyin yardmndan mahrum kalan Bizansl Kantakuzenos kendisine yeni mttefik aramaya balad. Bilindii zere bu aray onu Osmanl hkmdar Orhan Beye gtrmtr. Artk
Balkanlarda askeri harekt ve fetihler yapma bayran Umur Beyden Osmanllar devralmtr. 1348
Maysnda zmiri kurtarmak iin mcadele ederken Umur Beyin lmesi Aydn Beyliinin zayflama
dnemine girmesine neden oldu66. Bundan sonraki gelimelerde Aydn beylii ve dier denizci gazi
Trkmen Beylikleri nemli bir rol oynayamadlar. Osmanllar nce Karesi Beyliini daha sonra da Bat
Anadoludaki dier denizci beylikleri kontrolleri altna alarak, onlarn meydana getirdikleri denizcilik
mirasnn kendilerine gemesini saladlar. Trkmen Beylikleri dneminde gelitirilmi olan denizcilik
tecrbesi, donanm ve bilgi birikimi hi phesiz Osmanl denizciliinin nvesini oluturmutur.
64
65
66
Nicol, a.g.e., s. 198-223.

Zachariadou, a.g.e., s. 49-50.
E. Meril, Aydnoullar, DA, IV, 240.
59
KNC BLM
FATH SULTAN
MEHMED DNEM
SONUNA KADAR
OSMANLI DENZCL
Osmanl Devletinin Erken Dneminde

Dou Akdeniz ve Karadenizde Denizcilik Faaliyetleri
Kate FLEET*
Osmanl devletinin tarih sahnesine kt dnemde dou Akdeniz ve Karadeniz blgeleri kuzey
gney olmak zere iki etki alanna blnmt; Venedikliler gneyde, Cenevizliler kuzeyde egemendiler.
Karadeniz esasnda bir Ceneviz glyd ve Cenevizlilerin Kefe yerleimi son derece karmak bir
trafii kontrol eden byk bir ticar metropol temsil ediyordu1. Bir zamanlar imparatorluun gurur
kayna olan Bizans donanmas artk nemli bir etken olma zellii tamyordu. Ekonomik zorluklar
nedeniyle her ynden skan II. Andronikos Palaeologos (1282-1328), adalar tarafndan ok sert bir
biimde eletirilen bir kararla donanmay lavetmiti2. XIV. yzyln bandan itibaren, daha sonra tm
blgeye egemen olacak bir baka aktr ortaya kmt: Trkler Anadolu kylarna ular ulamaz denizle
yaknlamlar ve bu sularlardaki yaamn her alannda etkin bir rol oynamaya balamlard.
Blgeyi bylesine nemli klan ve baat oyuncular Ceneviz ve Venedik arasnda bir dizi byk savaa yol aan neden ticaretti. Savalar, ok masrafl ve her iki taraf iin de ypratc olmasna karn blgede gler dengesinin deimesinde ok az etkili olabilmilerdi.
1351 ylnda Cenevizliler ve Venedikliler drt yl srecek Boazlar savan balattlar. Simon Vignosonun Sakzdan hareketle, Venediklilerin Egedeki egemenlik alanlarn basarak onlar Venediklilerin
elinden almasna ramen balangta olaylar Cenevizlilerin lehine gelimedi. Venedik Eriboz aklarnda
10 para Ceneviz kadrgasn ele geirdi. Devletin karlat parasal skntlara ramen Cenevizlilerin
bir araya getirdii 60 kadrgalk donanmann komutan Paganino Doria, ubat 1352de Venediklileri stanbul Boaznda nemli bir yenilgiye uratt. Ancak, Venedik Austos 1353te Cenevizlileri bir kez
daha, bu kez Sardinya aklarnda yendii iin Doriann zaferi niha olmad. Cenova karlk verdi ve
ertesi yln sonlarnda Doria saylar snrl olan kadrga gcyle Modon aklarndaki Porto Longoda
Venediklileri malup etti. 1355 ylna gelindiinde her iki taraf da sava yorgunuydu; Haziran aynda
bar yapld3.
Yirmi yl kadar sonra, Ceneviz ve Venedikliler Bozcaada sava olarak da bilinen Chioggia savanda
tekrar kar karya geldiler. nemli bir blmnn Venedik aklarnda yaplm olmasna karn savan
nedeni gene dou Akdeniz ve Karadeniz idi. Austos 1376da Bizans imparatoru IV. Andronikos, tahtn
baaryla ele geirmesiyle sonulanan iktidar mcadelesinde kendisine yardm eden Cenevizlilere stratejik adan nem arz eden Bozcaaday verdi. Venediklilerin gznde Boazlarn anahtar4 olan adann
Cenevizlilerin eline gemesi Venedik Senatosunun kabul edemeyecei bir durumdu. Bozcaadann Cenevizliler tarafndan igal edilmesini engellemek zere 1377 ylnda Arone de Struppa on kadrgalk bir
filoyla adaya gnderildi. Bu arada Venedik igali taraflar yorgun dren bir savaa dnt; sava adann silahszlandrlmasn ve boaltlmasn ngren ve 1381 Austosunda kabul edilen Torino baryla
sona erdi5.
Dr., Cambridge niversitesi, The Skilliter

Center for Ottoman Studies.
Jacques Heers, Genova nel quattrocento,
Milan: Jacabook 1984, s. 229.
J. Chrysostomides, The Byzantine Empire
from the eleventh to the fifteenth century,
ed. Kate Fleet, The Cambridge History of
Turkey, I, Byzantium to Turkey 1071-1453,
Cambridge: Cambridge University Press,
yaymlanacak; Elizabeth Zachariadou, Monks
and Sailors under the Ottoman Sultans, ed.
K. Fleet, The Ottomans and the Sea, Oriente
Moderno, 20/81 (2001), s. 139.
Michel Balard, La Romanie gnoise (XIIedbut du XVe sicle), I-II, (ASLSP, n.s., V.XVIII
(XCII) fas. I; Bibliothque des Ecoles
Franaises dAthnes et de Rome 235, GenoaParis, 1978, I, 78-83; M. Balard, A propos de
la bataille du Bosphore. Lexpedition gnoise
de Paganino Doria Constantinople, Travaux
et Mmoires, IV, (1970), s. 431-469;
Steven A. Epstein, Genoa and the Genoese
958-1528, Chapel Hill and London: the
University of North Carolina Press, 1996,
s. 221.
Daniele di Chinazzo, Cronica de la guerra da
Veneciani a Zenovesi, alntlanan kaynak:
Chrysostomides, The Byzantine Empire from
the eleventh to the fifteenth century.
Balard, Romanie gnoise, I, 88-91; F. Thiriet,
Venise et loccupation de Tndos au XIVe
sicle, Mlanges de lcole Franaise de
Rome, 65 (1953), s. 241-245.
63
Ceneviz ve Venedik arasndaki bu savalar, onlardan nce 1294 ylnda balayp 1299da Milano baryla sonlanan Curzola sava gibi, Karadeniz ve dou Akdenizi kontrol etmek amacyla yapld. Bu
savalar, esasnda bu denizlerde gerekleen mal aknn denetimini ele geirmek hedefiyle yaplan ticaret amal savalard.
Ticaret
8
9
Badoer, Giacomo, Il Libro dei Conti di Giacomo

Badoer (Costantinopoli 1436-1440), ed.
Umberto Dorini, Tommaso Bertel, Rome: Il
Nuovo Ramusio, III, Istituto Poligrafico dello
Stato, Libreria dello Stato 1956, s. 14, 27, 88,
206, 306, 307; Al-Umari, Notice de louvrage
qui a pour titre Masalek alabsar fi memalek
alamsar, Voyages des yeux dans les royaumes
des diffrentes contres (ms. arabe 583), ev.
E. Quatremre, Notices et Extraits des mss. de
la Bibliothque du Roi, Paris 1838, XIII, 361;
Balard, Romanie gnoise, II, 784; Lone Liagre,
Le commerce de lalun en Flandre au Moyen
Age, Le Moyen Age, 61 (1955), s. 187.
Dei, Benedetto, Dei, La cronica dellanno 1400
allanno 1500, ed. Roberto Barducci, Florence:
F. Papafava 1990, s. 141. Betrandon de la
Broquire, Le voyage dOutremer de Bertrandon
de la Broquire, ed. Ch. Schefer, Paris; Leroux,
1892, s. 131-135.
Heers, Genova, s. 239.
Dou Akdeniz ve Karadeniz, corafyasnn her kesinden tccarlar eken, blge iinden ve snrlarnn ok tesinden gelen mal zenginliinin dolat kazanl bir ticaret alanyd. Kuzeyden yani Krm
limanlarndan, Kefe ve Azaktan ulatrlmak suretiyle Krm, Kafkaslar ve Rusyadan getirilen kle,
krk, deri, kurutulmu balk ve havyar ticareti yaplyordu. Bunlar, Boazlar zerinden dou Akdenize
veya bat Karadeniz kylarna, Dinyester nehrinin azndaki Moncastro (Akkerman, Cetatea Alba) limanna geliyor ve oradan da karadan dou Avrupaya gtrlyordu. Gneyde Anadolu kylarna dorudan ulaan bir ticaret daha vard ki ayn zamanda dou-bat ve bat-dou ynlerinde ileyen bir alan
da oluturuyordu. Zira Trabzon, ya da daha batdaki Giresun, Samsun ve Sinop gibi limanlardan6 Kostantiniye ve Peraya ya da Bizans bakenti ve Pera yoluyla douya mal ak yaplyordu Bu mallarn
arasnda Trabzona getirilen madenler, kuma, krk, ap veya ran ve daha doudan getirilen lks eya
ve baharat gibi mallar yer almaktayd; ayrca am, Mekke ve Ciddeden kuzeye doru kara yoluyla ve
Suriye ve Anadolu zerinden Karadeniz kysna ulaan kervan yolundan mal getiriliyordu.
Son derece nemli bir ticaret merkezi olan Pera ve Kostantiniyeden deniz yoluyla pek ok mal geliyor ve gidiyordu. Ceneviz yerleiminin bulunduu Pera, kuma, baharat, mcevher ve kle asndan
nemli bir merkez olan Bursa gibi Anadoludaki belli bal Trk pazarlarndan gelen mallarn batya
sevk edildii ticaret liman olma zelliini tayordu. Ticaret dier yne doru da akyordu: Peradan
hareket eden tcirler ellerindeki bat kumalarn Bursa ve dier Trk pazarlarnda dou ipekleriyle takas
edip mcevher, baharat ve kle satn alyorlard.7
Venediklilerin Cenovann sa gz8 olarak adlandrdklar ve Cenevizlilerin elinde bulunan Sakz
Adas, Karadenizden olduu kadar batdan, gneyden, Memlk topraklarndan, Kuzey Afrikadan ve
Anadolu kylarndan gelen tccar gemileri iin bir ana var noktas veya bir ara liman niteliini tayordu. Hububat, kleler ve kuma boyamada renk sabitleyicisi olarak kullanldndan Avrupadaki
kuma sanayii iin temel nemi haiz ap Anadoludan Sakza gnderiliyordu. Ayrca Fransadan, talya
ve hatta rlanda ve ngiltereden gelen ilenmi kuma veya sabun, arap ve ya gibi mallar Trk blgelerinde satlmak zere Sakza getiriliyordu. Sakz Adas Selanik ve Enezden geen Balkan ticaret anda
da nemli bir yere sahipti. Osmanl mparatorluunun Avrupa topraklarndan gelen tcirler Anadoluya
gemeden nce Sakzda konaklyorlard. Sakz Katalanlar, Venedikliler, Floransallar, Franszlar, Trkler
ve doal olarak Cenevizlilerin urak yeriydi. Afrikadan gelen tcirler burada Msr bezi gibi mallar satyor ve kle, pamuk gibi Trk ihra mallarn satn alyorlar ya da adann en nemli rn olan ve Msr
ve Suriyenin pazarlarnda ve Bursada satlan sakz satn alyorlard. Tarihi Jacques Heerse gre Cenevizliler Rodos valyelerinden daha esnek olduklar iin, Afrikadan gelen tccarlar kendilerini daha
rahat hissettikleri Sakz tercih ediyorlard9.
Sakz gibi, Venediklilerin elindeki Girit ve Lefkoede geni bir Venedik ticar varlna karn esas
olarak Cenevizlilerin ynetimindeki Kbrs da yerel rnler iin nemli birer pazar konumundayd. Bu
adalar, dou Akdeniz, Karadeniz ve batdaki pazarlar birbirine balayan ve yksek kazan getiren doubat ticaret yollar stnde transit limanlar olarak kullanlyorlard. Anadolunun bat sahillerindeki
64
Kitb- Bahriyede Gney Anadolu

Kylar (Deniz Mzesi Ktp. sr-
Atika Nr. 987).
Aydnoullarnn Theologos (gnmzde Seluk) ve Menteenin Balat limanlar nemli ticaret merkezleriydi. Buralardan zellikle hububat, kle ve pamuk ihra ediliyor; batdan kuma, arap ve sabun
ithalat yaplyordu. Anadolunun gney kysnda da nemli limanlar bulunuyordu: Memlk topraklarndan youn olarak kereste ve katrann getirildii Fethiye, Alanya ve Antalya limanlar vard. Bunlar
da batdan kuma ithal ediyor ve pazarlarnda yn, baharat ve pamuk satlyordu.
Memlk mparatorluu doudan gelen baharatn da nemli bir kayna idi. Baharat bir yandan
Mekke ve Kzldenizden Kahireye ularken dier yandan kuzeye am ve daha uzaktaki pazarlara gnderiliyordu. skenderiye lks mal ticareti iin buraya gelen Venedik, Ceneviz, Katalan, Fransz ve dierlerinin gemileriyle doluydu. Suriye nemli bir pamuk ihracatsyd. Venedikin egemen olduu bu
ticaret sayesinde pek ok Venedikli aile servet sahibi olmutu.
Dou Akdeniz ve Karadenizdeki denizcilik faaliyeti ticaret merkezliydi. Tccar gemileri ya Venediklilerin dzenledikleri muda olarak ya da tek balarna Akdeniz boyunca gidip geliyorlard. Sakz,
Girit veya Kbrs gibi nemli adalara uradktan sonra Karadenizde Kefe veya Azaka; Suriye kysndaki Beyrut gibi limanlara, Msrn skenderiye limanna doru hareket ediyorlar ya da Kostantiniye
veya Pera limanlarna yanayorlard. Kk boy gemiler daha ok yerel ticaret ura iinde, adalar ve
Anadolu karas veya Yunan sahilleri arasndaki ya da adalar veya Kostantiniye ve Pera arasndaki sularda
gidip geliyorlard. Gemiler Karadenizin gney kylarnda limandan limana yelken ayorlard.
Trk tcirleri etkin bir biimde Seluklular dneminden itibaren bu ticaretin iindeydiler; Anadolu
kylarnn tesine mal gtryorlar, Msr10, Karadeniz, Krm11 ve Kostantiniyede12 ticaret yapyorlard.
XIV. yzyln sonunda Trk tcirlerinin karlat sorunlarn halli iin Kostantiniyede bir kad grevlendirilmiti13. lk Osmanl sultanlarndan hem Orhan hem de I. Murad Perada ticaret temsilcileri bulundurmulard.14 1390larda Ceneviz kolonisi iin tutulan ve gnmze kadar ulaan muhasebe
10
11
12
13
14
bn Bibi, Seluknme, ev. M. Halil nan,

stanbul 2007, s. 36-38.
Choniates, O City of Byzantium, Annals of
Niketas Choniates, ev. Harry J. Magoulias,
Detroit: Wayne State University Press 1984,
s. 272, 291; bn Bibi, Seluknme, s. 98;
Eflaki, Ariflerin Menkibeleri, ev. Tahsin
Yazc, stanbul 2006, s. 158, 243.
Choniates, Annals, s. 272, 291; bn Bibi,
Seluknme, s. 98; Eflaki, Ariflerin
Menkibeleri, s. 158, 243; Betrandon de la
Broquire, Voyage, s. 81, 164-5; Doukas,
Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman
Turks, ev. ve ed. H. J. Magoulias, Detroit:
Wayne State University Press 1975, s. 198.
Doukas, Decline and Fall, s. 81, 87.
1356.iii.21: Archivio d Stato di Genova
(hereafter ASG), San Giorgio Manoscritti
Membranacei IV, f.304v, published in
Belgrano, L.T., Documenti riguardanti la
colonia genovese di Pera, in Atti della
Societ Ligure di Storia della Patria 13
(1877-84), no. 17, pp. 125-6; 1387.vi.8: ASG,
Archivio Segreto 2729. doc. 26, published in
Fleet, Kate, The Treaty of 1387 between
Murad I and the Genoese in BSOAS, 56
(1993), pp. 14, 20.
65
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
Cenevizlilerin Pera Komn iin tutulan hesap

defterlerinde bu tr temaslar yer almaktadr, ASG, San
Giorgio, Sala 34 590/1304; ASG, Antico Comune 22.
Doukas, Decline and Fall, s. 81.
Luttrell, Anthony, The Hospitallers of Rhodes confront the
Turks: 1306-1421, Christians, Jews and Other Worlds,
Patterns of Conflict and Accommodation, ed. Philip F.
Gallagher, Lanham, New York, London 1988,
s. 96-97, 113; 1379.viii. 6=Anthony Luttrell, Intrigue,
schism, and violence among the Hospitallers of Rhodes:
1377-1384, Speculum, 41 (1966), s. 35; E. Zachariadou,
Changing masters in the Aegean, ed. J. Chrysostomides,
C. Dendrinos ve J. Harris, The Greek Islands and the Sea.
Proceedings of the First International Colloquium held at the
Hellenic Institute, Royal Holloway, University of London, 2122 September 2001, Camberley: Porphyrogenitus, 2004, s.
210; Doukas, Decline and Fall, s. 81.
1356.vii.7: F. Thiriet, Rgestes des dlibrations du Snat
de Venise concernant la Romanie, I-III,
(Paris: Mouton, 1958-1961), I, belge (blg) 300, s. 82-83,
1400.viii.19: a.g.e., II, blg. 988, s. 12-13; H. Noiret,
Documents indits pour servir lhistoire de la domination
vnitienne en Crte de 1380 1485, Paris: Thorin et fils
1892, s. 110-11; N. Iorga, Notes et extraits pour servir a
lhistorie de croisades au XVe siecle, I-III, Paris: E. Leroux,
1899-1902, I, 102; 1383.viii.1=ASG, Cartulare 381, ff. 148r151r; 1363-5=Andraea Naugerii, Historia Veneta, Rerum
Italicarum Scriptores, ed. L. A. Muratori, I-XXV, (Milan,
1723-1751), XXIII, stun 1049; 1353.iv.7=E. Zachariadou,
Trade and Crusade, Venetian Crete and the Emirates of
Menteshe and Aydn, Library of the Hellenic Institute of
Byzantine and Post-Byzantine Studies, No. 11, Venice:
Istituto ellenico di studi bizantini e postbizantini, 1983,
blg.1353A, madde 19,
s. 214; 1331.iv.13=Zachariadou, Trade and Crusade,
blg.1331M, madde 3, s. 187; 1337.pre iv.=a.g.e.,
blg.1337M, madde 20, s. 198; 1375.iv.22=a.g.e., blg.
1375M, madde 20, s. 222; 1403.vii.24=a.g.e., blg. 1403M,
blg. 1403M DVL, madde 20, s. 230; 1407.vi.2=a.g.e., blg.
1407M, madde 20, s. 236.
1333.xi.16: Thiriet, Rgestes, I, blg.38, s. 30-31.
1414.vii.16: ASG, Notaio Giovanni Balbi, Bl. 46, filze 1, blg.
311, Fleet, European and Islamic Trade in the Early
Ottoman State: the Merchants of Genoa and Turkey,
Cambridge University Press, 1999, Ek 5, blg. 12,
s 173-74. Ayrca bkz. 1414.iii.18: ASG, Notaio Giovanni
Balbi, Bl. 46, pr., I, blg. 288, Fleet, Trade, Ek 5, blg.
10, s. 171-172; 1404.xii.31: ASG, Notaio Gregorio
Panissario, Bl.37, pr., I, blg. 48; Paola Piana Toniolo, Notai
genovesi in Oltremare. Atti rogati a Chio da Gregorio
Panissaro (1403-1405), Genoa 1995, blg. 52, s. 105.
Doukas, Decline and Fall, s. 158-160; Akpaazade,
Die Altosmanische Chronik des Akpaazade, ed. F. Giese,
Leipzig: O. Harrassowitz 1929 (yeniden basm, Osnabrk
1972), s. 86, 88; Tevarih-i al-i Osman, ed Ali, stanbul
1332, s. 97, 99.
Piloti, Lgypte au commencement du quinzime sicle
daprs le trait dEmmanuel Piloti de Crte (Incipit 1420),
avec une introduction et des notes par P-H Dopp, Cairo:
Imp. Universit Fouad Ier, 1950, s. 14-15.
Piloti, Lgypte, s. 96.
Ruy Gonzalez de Clavijo, Narrative of the Embassy of
Ruy Gonzalez de Clavijo to the Court of Timour at
Samarcand A.D. 1403-6, ev. ve ed. Clements R.
Markham, London: The Hakluyt Society 1859, s. 20.
kaytlarndan anlalaca zere, Peradaki Cenevizliler ve Osmanl saray arasndaki her nevi deitoku seviyesi yksekti.15 Trkler, Ege adalarnda ticaret yapyorlard: Midilli, Sakz ve Limni16 adalarna hububat ihra edip, Rodos valyeleri17 ile at, kle, tahl ve dier gda maddeleri ticareti yapyor
ve Giritteki Venediklilere Anadoludan kereste, hububat ve at ihra ediyorlard.18 Osmanl sultan Orhan
1330larda Giritteki Venediklilerle at ve tahl ticaretine ilikin bir anlama yapmtr19. Trk tcirleri
adalarda da mevcuttu. rnein Sakzda, 1414 ylnda hububat ve dier mallarn bedellerinin dendiine
ilikin sipahi Bayezid tarafndan dzenlenen belgenin ahitleri arasnda zmirli bir Trk olan Merhum
zzeddin olu Bayram Bey, yine zmirden, baba ad akitte Tagdira olarak geen lyas ve Bayezidin
istei zerine akdi Latinceye eviren Sakz idaresi Trke tercman Cristoforo Picenino vardr20.
Trklerin ticarette Karadeniz ve dou Akdenizde ok etkin olduklar konusu kuku gtrmezken bu
ticareti kendi gemileriyle mi yoksa yakn iliki iinde olduklar Cenevizliler gibi Latinlerin gemileriyle
mi yaptklar hususu akla kavumamtr. phesiz, Cenevizliler Osmanllara eitli durumlarda gemi
temin etmilerdir. Ceneviz gemileri Dzme Mustafa ile olan atmasnda II. Murad ve kuvvetlerini Boazlardan geirmilerdir21. Daha sonra ayn sultann istei zerine Persivas Pallavicini komutasndaki
byk sava gemisi Cneydi zmirin gneyindeki psilide kuatmt22. Trk tcirlerinin Latin gemilerinde seyahat ettikleri kuku gtrmez. Ancak tm ticaret gemilerinin Latin gemileri olmad XIV.
yzyl sonlar ve XV. yzyl balarnda Memlk topraklarnda faaliyet gsteren Giritli bir tcir olan Pilotinin anlattklaryla akla kavumutur. Pilotiye gre Mslman tcirlerin Osmanl topraklarnda
satn aldklar kleler Mslmanlarn gemileriyle Geliboludan Memlk Sultanlna tanmtr.23 XV.
yzyln balarnda byle bir geminin orada ele geirilmesi olgusundan hareketle hkm vermek gerekirse
skenderiyeden gelen Mslmanlarn gemileri Antalyada ticaret yapm olmaldrlar24. Doukas, Aydnolu Umur Beyin faaliyetlerinden sz ederken Umurun yonya sahil eridinde kereste yk gemisi
ve triremeler inas iin uygun limanlar ve sk aal koruluklar bulduunu ifade eder25. Doukasn,
Umurun korsanlk amacyla yaptrtt triremeler ve biremeler hakkndaki tartmasn srdrmesine
karn, kerestenin uygunluu konusunda kendisinin ok ak olan referans yorumlandnda, Umurun
gemilerinden bir ksmnn ticaret iin yaptrlm olmas mmkn deil midir?
Ayrca, Anadolu anakarasyla, Sakz ve br adalar arasnda kk lekli mal ticareti vard. Sakzn
rettii meyve ve arap kk gemilerle Selanik ve Peraya gtrlyordu26. Baz adalarda en azndan bir
Trk nfus vard; rnein, 1402de Timura gnderilen Aragon elisi Ruy Gonzales de Clavijo, Sisamu
Trklerin yaad bir ada olarak tasvir etmektedir27. Daha nce de grdmz zere Trk tcirler Sakz
gibi adalarda faaliyette bulunuyorlard. Bu nedenle, Trklerin bu tr ticaret faaliyetlerinde kendi gemilerini
kullandklar nerisi mantksz deildir. Bu konuda apak kantlarn olmamas Trklerin ticareti kesinlikle
Trk gemileriyle yapmadklar anlamna gelmemektedir nk dneme ait snrl kaynaklar genel olarak
ticar faaliyetler yerine asker tehdit, yenilgi ve zaferle ilgilenmilerdir. Ne Bizans ne de Trk belgeleri
Trklerle batdan gelen tcirler arasndaki ticar ilikilere yeterince k tutmaktadr. Latin kaynaklar daha
ok ticarete ilikin malzeme salamakla birlikte kaynaklarn dikkatleri gemilerin tbiyetinden ziyade
Latin tcirlerinin ilgilendikleri bu gemilerin tadklar mallar zerinde younlamtr.
Trk denizcilik faaliyetleri

Trklerin ticaret iin kendi gemilerini kullandklar tartmasna biraz destek veren bir unsur da bu
dnemde Trk denizcilik faaliyetleri hakkndaki kantlarn bol miktarda olmasdr. Osmanl topraklarnn
denizle ikiye ayrld ve bu nedenle bu topraklar arasndaki Boazlar zerinden deniz yoluyla gidip
66
gelmenin Osmanllar iin srekli bir gereksinim olduu dnldnde, denizcilik faaliyetinin bulunmas hi de artc deildir. Latin kaynaklarnda sz edilen ligna, navilii, navigia, coche, barche, fuste,
parandaria, bregantini, ve griparia ve Enveride geen kadrga, iribar ve kayk gibi muhtelif Trk gemileri Karadenizde olduu gibi dou Akdenizde her tarafa yaylmt. Trklerin gerekten de denizde
ok etkin olduklar gr, XIV. yzylda ve XV. yzyl balarnda Girit ile Aydn ve Mentee arasnda
imzalanan anlamalardaki Trk gemileriyle ilgili maddelerin okluuyla da desteklenmektedir28. 1356da
Trk kadrgalarnn etkinlii Papa VI. Innocent Trklere kar ortak bir deniz harekt nermeye sevk
etmi29; 1368de Kbrs Kral Peter Trk navigiasna atfta bulunmu30; 1373te Venedik Dkasna
Trk lignasnn yok edilmesi ile ilgili bir rapor gelmiti31. 1374te yeni bir Osmanl filosunun hareketlenmesi Venedikin dikkatini ekmi, bunun zerine Senato, Krfez kaptan Pietro Mocenigoya Bozcaadaya gidip bu konuyla ilgili bilgi toplamas talimat vermiti32. Trk gemileri 1390larda da
hareketliydi33. 1392de Osmanl gemileri Kostantiniye ve Selanik yaknlarnda grld. Donanmann
hedefinin Sinop olduu sylentisine ramen Venedik kendi kolonilerine kar bir saldr yaplaca korkusuna kaplmt. Venedik anakkale Boazndaki Osmanl deniz hareketliliini gzleyebilmek iin
kadrga gnderdi34. Ayn yl Peradaki Cenevizliler de Osmanl denizcilik faaliyetlerini merakla izliyorlard35. Bir ka yl sonra, 1396da, Osmanllarn Gelibolu civarnda Venedik gemilerine saldrmas
zerine Venedik, Sultan Bayezidi saldrlardan vazgeilmesi yolunda ikna iin eli gnderdi36.
XV. yzyl balarnda Osmanl deniz etkinlii dou Akdeniz boyunca devam etti. Sleyman elebinin bir filo iin mrettebat grevlendirdii biliniyordu37. Ruy Gonzalez de Clavijo 1402de stanbula
giderken grd 60 kalyon ve baka gemilerden oluan bir Osmanl deniz gcnn varln nakletmiti38. Venedik her zaman olduu gibi Osmanl deniz faaliyetlerinden byk endie duyuyor ve Krfez
kaptanna gzn onlardan ayrmamas iin talimat yadryordu39. Eriboz Adas yneticileri de teyakkuz halindeydiler40. 1407 ylnda gemilerinin Geliboluda younlamas Venedikliler tarafndan bu deniz
gcnn Balat (Palatia), zmir ve Selukun yeniden fethi iin hazrlanmakta olduu eklinde yorumland41. 1408de Trk gemileri Anabolu blgesinde faaldi42.
Bu erken dnemde Osmanllarn henz bir deniz gc olmadklar grnn genelde kabul grmesine
karn en azndan 1374 ylnda yeni bir filo donatp silahlandrd bilinen I. Muradn hkmdarlndan
balayarak, bir donanma oluturduklar aktr43. Bu Osmanl donanmas, stratejik neme sahip bir yer olduu
Ruy Gonzalez de Clavijonun da gznden kamayan Geliboluda slendi. O, burasn Osmanllarn Avrupadaki baarsnn anahtar olarak deerlendiriyordu. Clavijo, ihtiya duyulduu zamanlarda Avrupa topraklarndaki ordularn takviye edebilmek iin Anadoludan getirdii kuvvetleri sratle transfer edebilecek
gemilerinin ss olan Gelibolunun kaybedilmesinin Osmanllarn Avrupada fethettii tm topraklar kaybetmesine neden olaca grndeydi44. Boazlarla birlikte Gelibolu, II. Muradn saltanatnn balarnda
Osmanl komutan olan Bayezidin belirttii gibi Dounun ve Batnn, Ege Denizinin ve Karadenizin
anahtaryd45. Gonzalez de Clavijo gibi Venedikliler de bu Osmanl deniz ssnn stratejik neminin tamamen farkndaydlar ve ss yakp yok etme ynnde 1430da yaplan bir teklifi ciddi olarak dnmlerdi46.
I. Bayezid bu noktada bir hisar, deniz ss ve liman koruyacak bir kule ina ettirtmiti47. Timurun
ilerleyii nedeniyle oradaki kuvvetler azaltldndan, Bayezid ssn korunmasna zen gstermi, Venedikli tcirlere gre, dokuz kadrga ve baz kk gemilerin oray savunmak iin silahlandrlmasn
ve bu gemiler iin aylk para ayrlmasn emretmiti48. 1402de Ankara savandaki ezici yenilgiden
sonra Sleyman, 40 gemiden oluan tm filosunu geni bir garnizonla takviye edilen kalenin koruduu
Geliboluda tutmutu49.
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
1337.iii.9=Zachariadou, Trade and Crusade, blg. 1337A,

madde 9, s. 192, madde 14, s. 193; 1337.pre iv=a.g.e.,
blg. 1337M, maddeler 3, 5, 7, 10, 11, s. 195-97;
1348.viii.18=a.g.e., blg. 1348A, madde 10,
s. 208, madde 11, s. 208; 1353.iv.7=a.g.e., blg. 1353A,
madde 4, s. 212, madde 6, s. 212, madde 8, s. 212-213,
madde 10, s. 213; 1375.iv.22=a.g.e., blg. 1375M,
madde 3,
s. 219, madde 5, s. 220, madde 7, s. 220, madde 10,
s. 220, madde 11, s. 220-221; 1403.vii.24=a.g.e..,
madde 2, s. 225, madde 4, s. 226, madde 5, s. 226-7,
madde 6, s. 227, madde 11, s. 228; 1407.vi.2=a.g.e.,
madde 2, s. 234, madde 3, s. 234, madde 4, s. 234,
madde 5, s. 235, madde 7, s. 235, madde 11, s. 235.
1356.iv.1=Diplomatarium Veneto-Levantinum sive Acta
et diplomata res venetas, graecas atque levantis
illustrantia, ed. G. Thomas,
I-II, Venice: Sumptibus Societatis, 1890-99,
I, no. 16, s. 26-28.
1368.v.19=Thomas, Diplomatarium Veneto-Levantinum,
I, no. 81, s. 132-139.
1373.viii.=Thomas, Diplomatarium
Veneto-Levantinum, I, no. 98, s. 165-166.
1374.vii.14: Thiriet, Rgestes, I, no. 541,
s. 135.
1394.vii.24=J. Chrysostomides, Monumenta
Peloponnesiaca. Documents for the History of the
Peloponnese in the 14th and 15th Centuries,
Camberley: Porphyrogenitus, 1995, no. 145, s. 283;
1395.ii.18-iv.15=a.g.e., no. 166, s. 324.
1392.iv.26=Loenertz, Raymond-J O.P., Dmtrius
Cydons correspondance, I-II, Studi e testi 186, 208,
Citt del Vaticano: Biblioteca Apostolica Vaticana,
1956, 1960, II, ek D, no. 18, s. 446-448.
1392.vi.16=ASG, Antico Comune 22, f. 40.
1396.ii.7=Chrysostomides, Monumenta
Peloponnesiaca, no. 179, s. 357.
1407.iii.1=Chrysostomides, Monumenta
Peloponnesiaca, no. 286, s. 542 ve not 3.
Gonzalez de Clavijo, Narrative, s. 47.
1401.viii.10: Thiriet, Rgestes, 2, no. 1023,
s. 19-20; 1415.iii.26: a.g.e., no. 1573, s. 134;.
1423.vi.4: a.g.e., no. 1423, s. 100.
1414.viii.23=C. N. Sathas, Documents indits relatifs
lhistoire de la Grce au moyen ge, I-IX, Paris:
Maisonneuve et cie, 1880-90, III, 72-73;
1416.i.4=Iorga, Notes et extraits, I, s. 241.
1407.ix.2: Thiriet, Rgestes, II, no. 1283, s. 73.
1408.xi.14=Chrysostomides, Monumenta
1374.vii.14: Thiriet, Rgestes, I, no. 541,
s. 135. Erken dnem Osmanl donanmas iin
bkz. K. Fleet, Early Turkish Naval Activities,
ed. K. Fleet, The Ottomans and the Sea, Oriente
Moderno, 20/81 (2001), s. 129-138; Colin Imber,
Before the Kapudan Pashas: Sea Power and the
Emergence of the Ottoman Empire, E. Zachariadou,
The Kapudan Pasha: his Office and his Domain,
Rethymnon: Crete University Press 2002, s. 49-53.
1430.ii.17=Iorga, Notices et extraits, I, 510.
1401.ix.10=G. T. Dennis, Three reports from Crete on
the situation in Romania,
Studi Veneziani, 12 (1970), no. 1, s. 246;
1402.iv.11=a.g.e., no. 3, s. 248.
Gonzalez de Clavijo, Narrative, s. 27-28.
67
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
Ibn Bibi, Seluknme, s. 36-37, 38.

Ibn Bibi, Seluknme, s. 95-105.
Nicol Barbaro, The Diary of the Siege of
Constantinople 1453, ev. J. R. Jones,
New York: Exposition Pres 1969, s. 31.
Fr. Balducci Pegolotti, La Pratica della
Mercature, ed. A. Evans, Cambridge, Mass.:
The Mediaeval Academy of America 1936,
s. 85-86.
1430.iii.3=Sathas, Documents, 3, no. 960,
s. 372.
Angeliki E. Laiou, Constantinople and the
Latins. The Foreign Policy of Andronikos II
1282-1328, Cambridge, Mass.: Harvard
University Press 1972, s. 153.
Luttrell, Hospitallers, s. 83.
Grnte Cenevizlilerin kkrtmasyla,
Luttrell, Hospitallers, s. 84-85.
1318.vii.16=Thomas, Diplomatarium
Zachariadou, Trade and Crusade, 1331 M,
s. 187, 1358/1359 M, s. 217-218.
Enveri, Dusturname-i Enveri, ed. Mkrimin
Halil, stanbul 1928; Le Destan dUmur Pacha
(Dusturname-i Enveri, ev. ve ed. I. Melikoff,
Paris: Presses universitaires de France 1954;
bn Battuta, Voyages dibn Batoutah, ev. ve
ed. C. Defremery, B. R. Sanguinetti, I-II cilt,
Paris, 1854, s. 311; Oru, Oru Be Tarihi, ed.
Atsz, stanbul 1972, s. 38.
1332.iv.4=Sanudo, Kuntsmannda, Fr., Studien
ber Marino Sanudo den Aelteren,
Abhandlungen der Historischen Classe der
Kniglich Bayerischen Akademie der
Wissenschaften vol. 7 (Munich, 1855), no. 5,
p. 797.
E. Zachariadou, The emirate of Karasi and
that of the Ottomans; two rival states, ed E.
Zachariadou, The Ottoman Emirate
(1300-1389), Rethymnon: Crete University
Press, 1993, s. 229.
bn Battuta, Voyages, s. 311.
Al-Umari, Voyages, s. 367.
1387.ix.28=Chrysostomides, Monumenta
1388=Chrysostomides, Monumenta
Dou Akdeniz ve Karadeniz, Ceneviz ve Venedikliler iin yksek kazanl bir ekonomik blgeyi
temsil etmesinden dolay ne kadar nemli ise fetihlerini ou kez ticar kazan maksadyla yapan Trkler
iin de ayn nedenden dolay o kadar nemliydi. 1207de Antalyann Keyhsrev tarafndan fethi50, Seluklularn Krmdaki Sudaka51 dzenledikleri sefer ve Sinopun 1215 ylnda aln ayn gerekeye
dayanmaktayd. Doukasa gre52 300; ya da muhasarann dorudan tan Venedikli Nicol Barbaroya
gre53 tam silahlandrlm 12 kadrga, 70-80 geni fuste, 20-25 parandaria ve brigantininin yer ald
145 para gemiden oluan Osmanl donanmasnn katld 1453 tarihinde Kostantiniyenin fethinin arkasnda da ticari mlhazalar nemli lde yer tutmutur.
Venedik ve Cenovann telann aka gsterdii zere, Trk deniz faaliyetleri nemli ve ayn zamanda da etkiliydi; adalar ve Yunan anakarasnn ky blgelerindeki nfus ve ticaret zerindeki etkisi
nemsenmeyecek gibi deildi. phesiz, ksmen bu faaliyetler nedeniyle Kbrsta ada civarndaki deniz
yollarnn gvenliini salamak zere yaplan harcamalar iin Trkiye, Rodos, Ermenistan, Suriye ve
Msrdan mal getiren gemilere missa vergisi konulmu54 ve adalarda Trk gemilerinin yaklatn gsteren uyar ateleri yaklmas ok nemli addedilmiti. Adalar Dknn Trklerle bar imzalamasnn
ardndan ate yakarak Eribozu Trk saldrsna kar uyarmay durdurmas zerine Venedik Senatosu
tarafndan kendisine ate yakmaya yeniden balamas emredilmiti55.
Sakz Adas 1305 tarihinde byk bir Trk saldrsna urad56; Trkler be yl sonra Kbrsa saldrdlar57. Mentee Trkleri 1311de Rodos Adasna hcum ettiler58. Mays 1318de, ligna olarak
nitelendirilen silahl, en by 100 en k ise 50 krekli olan ve 1500 kii tayan 16 Trk gemisi,
Kerpe adasna (Scarpanti, Karpathos) saldrmtr. Grnen o ki, Trkler bu saldrda Katalanlarla birlikte
hareket etmilerdir; Giritteki Venedikli yetkililer, bu saldrya be Katalan lignasnn katlm olduunu
bildirmitir59. Ayn yl, 26 gemi ve 2000 Trkten oluan bir kuvvetle Giritteki Sithieye yaplmas planlanan bir Trk saldrs ile ilgili sylentiler dolarken60, 24 Trk gemisinden oluan bir deniz kuvvetinin
de Eriboza saldrmaya hazrland yaylyordu61. Girit nfusu Mentee aknlaryla azalm62, Latin
kolonileri ise Aydn Trklerinin aknlarndan bir hayli zarar grmt63. Bu tr saldrlar nemli sayda
insann ele geirilerek esir alnmas ile sonulanabiliyordu; nitekim Venedikli Marino Sanudo Torsello
1331 ve 1332 yllar arasnda dzenlenen Trk aknlarnda 25.000 insann esir alndn bildirmektedir64.
1330larda Trkler anakkale Boazn geerek Trakyaya saldrmlardr65. Bu tr aknlarda ele geirilen insanlar daha sonra Trkler tarafndan Anadoluya gtrlmekteydi66. Osmanllar ve Aydn Trkleri
XIV. yzyln ortalarnda, Doukasa gre yamalamak amacyla, denizi geerek Trakya kylarna kadar
gitmilerdi67. bn Battuta, Aydnoullarndan Umur Beyin Kostantiniye blgesine sava gemileriyle srekli aknlar dzenlediini ve insanlar esir aldn aklamtr68. Yine Doukasa gre, Umur Bey korsanlk amacyla ok sayda biremeler ve triremeler ina ettirmi ve Midilli, Sakz, Sisam ve Naka gibi
adalar yamalamtr69. Karasi Beyliinin nemli deniz filolar olduu sylenmekte idi ve Karasi kle
pazarlarna srekli olarak aknlarda ele geirilen esirler getirilmekteydi70.
Trk saldrlar, XIV. yzyln ikinci yarsnda devam etti, bir sonraki yzyla tat. Trk lingas tarafndan esir alnan kiiler, 1384 ylnda Venedik bykelisi Marino Malipetronun ilgilenmesi gereken
meselelerden birini oluturdu71. yl sonra Venedik, Trk fustalarnn mal-mlk yamalamak zere
yaptklar saldrlar ve Gelibolu, zmir, Theologos (Seluk) ve Balata gtrlen Eriboz halk ile ilgili
olarak yine I. Murada ikyette bulundu72. 1388de ise Trkler Koron ve Modona saldrdlar73. Babas
gibi I. Bayezid da, Dou Akdenizdeki adalara ve anakaraya saldrmakla ve Latin gemiciliini tehdit etmekle meguld. Sakz Adasna, Kiklad adalarna, Eriboza ve Atina civarna saldrmak iin 60 sava
68
gemisi hazrlatt74 ve 1400de, Eriboza saldrmasndan

korkan Venedik iin korkulu bir byk deniz gc oluturdu75. ubat 1392de Venedik, Anaboluyu Trk saldrsna kar savunmak iin bir kadrga hazrlatt76 ve
Eriboz, skatos, kapelos ve skire civarndaki sularda
devriye gezmeleri iin gemilerine talimat verdi77. Venedik, 1394te, topraklarn Trk saldrlarna kar korumak iin yeni nlemler alyordu78. XV. yzyln banda,
Mentee Trkleri Leryosa saldrd79 ve 1416da al
Bey komutasndaki Trkler Andre, Bara ve Melosa saldrarak ok sayda kiiyi esir ald ve bir hayli hasara yol
at80.
Adalara ve ana karalara yaplan saldrlarn yan sra,
denizde de Trk-Latin arpmalar yaanyordu. Bu tr
arpmalar Trkler Ege kylarna ular ulamaz balamt. XIV. yzyln balarndan itibaren saylar 20, 50
veya 80e kadar kan gemilerden oluan Trk deniz kuvveti ile Rodos valyeleri ve Ceneviz arasnda atmalar
yaanmaktayd81. Trk filolar bazen 200 ila 300 gemiden,
hatta bir kayda gre 800 paradan oluabiliyordu82. XIV.
yzyln ortalarnda komutasndaki kuvvetler Latinler iin ac bir tecrbeye sebep olan ve baarlar Enverinin Dsturnmesinde yer alan temel ahsiyetlerden biri de, bazen 350 paradan oluan deniz kuvvetlerini
komuta etttii iddia edilen Aydnoullarndan Umur Bey idi83. Umur Bey, Kantakouzenos ve V. Ioannes
Palaeologos arasndaki i sava srasnda Kantakouzenosu en az 40 gemiden oluan bir filo ile desteklemiti84. Umur Bey, 1348te Latin saldrsna kar zmiri savunmak zere savarken, siperliini delerek
iki ka arasna saplanan bir ok nedeniyle lmt85.
Sinopta konulanan ve Umur Beyden ksa bir zaman ncesinde aktif olan Gazi elebinin deniz
kuvvetleri Cenevizlileri Karadenizde rahatsz ediyordu; nk Gazi elebi, Ceneviz kolonilerini aralksz saldrlarla taciz etmekte hatta Kefeye ksmen baarl saldrlar gerekletirmekteydi. Gazi elebinin saldrlar Ceneviz ile snrl kalmayp Venedikliler ve Bizansllar da hedef alyordu. 1313te
en az sekiz kadrgas olduu sylenen Gazi elebi, deniz arpmalar srasnda sivri ulu demir bir ubukla suya dalp dman gemilerinin gvdelerinde delik amak suretiyle gemilerin aniden ve en azndan
dmann beklemedii bir ekilde batmalarna neden olmasyla nlyd86. Cenevizliler Karadenizdeki
ticar karlarn Trk saldrlarna kar koruma abasndayd. 1340ta, dokuz Ceneviz gemisi, 12 kadrgadan oluan bir Trk filosuna kar Karadenize yelken at ve ardndan yaanan atmada Trk filosunu bozguna uratarak pek ok gemiyi ele geirdi87.
Latin ve Yunan kaynaklar Trk gemilerine ve adalara yaplan Trk saldrlarna atflarla dolu olmasna karn, Cenevizliler ve Venediklilerin byk sava gemileriyle genelde boy lemeyecek olan
Trk filolarnn yer ald byk deniz savalarna pek fazla atfta bulunmazlar. Byk deniz savalar
aynen 1334te Edremitteki Latin kadrgalar ve Trk gemileri arasnda olduu gibi88 ya da 1416da Geliboludan Naka Dkne kar 300 biremeler ve triremeler kuvvetiyle yola kan Osmanl amirali al
Beyin kumandasndaki filo ile Venedikliler arasndaki arpmalardaki gibi, Trklerin yenilgisiyle
Kitb- Bahriyede Sakz ve

civar (Sleymaniye-Ayasofya,
Ktp, Nr. 2612).
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88

1400.v.18=Chrysostomides, Monumenta
1394.iv.6=Chrysostomides, Monumenta
M. Ren de Mas Latrie, Chroniques de Chypre
dAmadi et de Strambaldi, I-II, Paris:
Imprimerie nationale, 1891-1893, s. 393, 400;
Luttrell, Hospitallers, s. 86, 87.
Zachariadou, Holy War in the Aegean During
the fourteenth Century, Mediterranean
Historical Review, 4 (1989), s. 215.
Doukas, Decline and Fall, s. 68-69; Melikoff,
Destan, s. 52-53, 56-58, 60-61, 64, 74, 78,
85, 95.
Doukas, Decline and Fall, s. 68-69.
Gazi elebi iin bkz. Zachariadou, Gazi elebi
of Sinope, Laura Balletto, Oriente e
occidente tra medioevo ed et moderna, Studi
in onore di Geo Pistarino, I-II, Genoa: Glauco
Brigati, 1997, II, 1271-1275.
Epstein, Genoa, s. 206.
Zachariadou, Trade and Crusade, s. 29-33.
69
sonuland. al Bey savata birok Trkle beraber ldrld ve Venedikliler 27 Trk kadrgasn ele
geirip Bozcaadaya gtrdler89.
Latin gemilerini yamalayan ya da Latin topraklarna saldranlar elbette ki sadece Trkler deildi;
Venedikliler, Cenevizliler, Katalanlar ve Rodos valyeleri birbirlerinin ticari gemilerini ele geirebilecek
eilim ve istee sahiptiler. XIV. yzyln balarnda Rodos valyelerinin Cenevizlilere ait bir kadrgay
ele geirmeleri iki g arasnda anlamazla yol am ve bu olay Cenevizlilerin kkrtmasyla Mentee
Trklerinin Rodosa misilleme saldrs gerekletirmeleriyle sonulanmt90. 1409 ylnn Ocak aynda
Cenevizliler yedi Katalan gemisini Rodosakadar takip edip ele geirirken,91 1411 ylnda yedi Katalan
gemisi bir Ceneviz adas olan Sakza saldrd92. Ayn yl skenderiye limannda Ceneviz ve Katalan gemileri arasnda bir deniz sava oldu.
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
Doukas, Decline and Fall, s. 118-119.

Luttrell, Hospitallers, s. 84-85.
Maria Teresa Ferrer i Mallol, Una flotta
catalana contro i corsari nel Levante
(1406-1409), Balletto, Oriente e occidente,
I, 347.
Ferrer i Mallol, Una flotta catalana, s. 352.
Blanca Gar, Elisa Varela, Comercio o
piratera? Mercanca y botn en el libro de
cuentas de un mercader cataln del siglo
XIV, Balletto, Oriente e occidente, I,
358-359.
1402.iii.3=Dennis, Three reports, no. 2,
s. 247.
Schiltberger, The Bondage and Travels of
J. Schiltberger a Native of Bavaria, in
Europe, Asia, and Africa, 1396-1427,
ev. J. Buchan Telfer, London: The Hakluyt
Society 1879, s. 100.
Zachariadou, Monks and sailors under the
Ottoman sultans, ed. Fleet, The Ottomans
and the Sea, s. 146.
Ferrer i Mallol, Una flotta catalana,
s. 333.
s. 327-328, 333.
Piloti, Lgypte, s. 96-99.
(?) 1413.vi=ASG, Notaio, Giovanni Balbi,
Bl. 46, filza 1, blg. 69.
Piloti, Lgypte, s. 105, 107; Tafur, Andanas
viajes de un Hidalgo Espanol Pero Tafur
(1435-1439), ed. Marcos Jimnez de la
Espada, Barcelona: Ediciones El Albir, 1982,
s. 112-16; Pero Tafur, Travels and
Adventures, 1435-1439, ev. ve ed. Malcolm
Letts, Broadway Travellers, London:
G. Routledge 1926, s. 97-99.
Tafur, Viajes, s. 116; Tafur, Travels, s. 99.
s. 330.
Zachariadou, The Catalans of Athens and
the beginning of the Turkish expansion in
the Aegean area, Studi Medievali, 31
(1980), s. 825 ve not 15.
Korsanlk
Rakipler Dou Akdeniz ve Karadenizin salad zenginliklerden faydalanma yollarn ararken ticaretin deniz savalarna ve fetihlere yol amas gibi -korsanlk ve ticaret ya da ganimet ve ticar mallar
arasndaki farkllklarn her zaman net olmamasna karn- blgenin ticar beklentileri de korsanlar kanlmaz biimde kendine ekiyordu93. XV. yzyln banda korsanlk pek ok Trke, Timura kar
koymaktan daha ekici gelmi olacakt ki Timura kar savamaktansa baskn seferleri iin Seluk ve
Balatta gemiler hazrlamaktaydlar94.
Korsanlar, zellikle Sakz, Rodos ve Midilli olmak zere, Egenin eitli adalar zerinde kurduklar
slerinden hem gemileri yamalamakta hem de Egeye dalm adalarn halklarn rahatsz etmekte ya
da Anadolu kylarna basknlar dzenlemekteydiler; aynen Katalanlarn yapt gibi, insanlar ele geirip
kle pazarlarnda satmaktaydlar95. Johannes Schiltberger, Konstantiniyeye doru yelken amken
1396 ylnda Niboluda (Nikopolis) Karadenizde kadrgayla dolaan Trk korsanlarna tutsak
dt96. Taoz ve Limni, XIV. yzyln ortasnda daha sonralar V Ioannes Palaeologosun hizmetine
giren ve erkek kardeiyle birlikte Aynoroz Danda bir manastr ina ettiren Bilecikli korsan Alexiosun
saldrlarna maruz kald97.
Ticar gemilere kar da korsanlk hi eksik deildi. Kt n yapm korsanlardan Bilbaodan98 eski
bir Baskl denizci Petro de Laranda Juan Prez de Caza ile birlikte Katalan gemisini 1405 yaznda
ele geirdi99. Aa yukar ayn zamanlarda, skenderiyeden gelen ve iinde deerli yk ve birok Mslman tcirle Antalyada bulunan bir Mslman gemisine el koydu. Ganimetle hemen Nakaa geen
Petro de Laranda gemiyi ve iindeki Mslmanlar Naka Dk olan Jacopo de Crispoya olduka ykl
bir para karlnda satt100. Petro, kimi zaman iindekilerle birlikte btn gemileri ele geirmek yerine
yalnzca mallar yamalyordu: 1413 civarnda Johannes Alferius(?) de Anconaya ait bir gemiden 45
torba sabun ve Geliboludaki Lillio de Blaxionun ambarndan 40 sandk sabun ele geirdi101. Petro de
Larandann sonu Katalanlar tarafndan yakalanp Memlk sultanna teslim edilince geldi. nancn deitirmeyi reddedince kafas kesilerek ldrld102. Pero Tafura gre, bedeni spanyollar tarafndan,
Kahiredeki Santa Martha kilisesinde yakld ve bundan sonra eitli mucizeler gerekleti103.
Korsanlar herkes iin byk bir problem saylyordu; rnein, Katalan korsanlarn faaliyetleri bakalar kadar Katalan yetkililer iin de rahatszlk vericiydi. 1406 ylnn balarnda Katalan kral Martino
lUmano, zellikle Midillide slenmi bulunan korsanlara kar gemi trafiini korumak iin gemilerin
donatlmalar ve sevk edilmeleri ynnde talimatlar yaynlad104. Venedikliler 1315 civarnda Eribozu
Hristiyan ve Trk korsanlara kar savunmak iin kadrga sevk etmiti105. Ve bir sonraki yzyln banda
70
hl ayn eyi yapyorlar, yani Krfezde korsan kovalyorlard106. Bu

arada 1406 ylnn Ocak aynda gemicilik yollarn korumak iin Girit evre
sularna iki cocche gnderdiler107. 1409
ylnn Ocak aynda ise, Bask ve Katalan korsanlarla ilgili endie duyan Venedikliler Krfezi korumak iin
kadrgalar silahlandrma karar aldlar108. Yine Venedikliler, Rodos valyelerinin XV. yzyln banda Trk
korsanlarna kar Bozcaadada bir kale
ina etme teklifini, Venedik-Ceneviz arasndaki Chioggia Savan 1381 ylnn Austos aynda sona erdiren Turin barna ters decei gerekesiyle reddettiler109.
inde, byk ticar gce sahip devletlerin tcirlerine ait mallarn bulunduu gemilerin ele geirilmesi
de sorunlara yol aabiliyordu. 1425 ylnda Domenico de Alegronun bir Bizans gemisini Karadenizde
Samsun yaknlarnda ele geirmesi Ceneviz iin byk bir sknt yaratt. Venedik uyruklu olan Cristoforo
Duodo, Ser Jacobo Garbiele ve Andrea Gabrieleye ait olan gemi yk arasnda Floransa ve Venedik
kumalar, sabun ve kalay gibi malzemeler vard. Bu nedenle Ceneviz, Domeniconun ele geirdii Venedik mallarnn bedelini demesini garanti etmesi iin Kefedeki konsolosa talimatlar gnderme gerei
duydu110. Ayn dnemde bu kez Cristoforo Duodoya ait 100 kantar kurun ykl olan bir baka geminin
ele geirilmesi de dkn Amasradaki Ceneviz konsolosuna kurunun geri verilmesini salamak iin talimat vermesiyle sonuland111.
Venedik Mavnas
(Ktib elebi, Tuhfetl-kibr,
haz. . Bostan).
Sonu
Trk beyliklerinin yaklak 1300lerde Anadolu sahillerinde kuruluundan 1453te Kostantiniyenin
Osmanllar tarafndan fethine kadar geen dnemde, Dou Akdeniz ve Karadenizdeki denizcilik faaliyetlerinin itici gc ticaretin arklar olmutur. Bu blgeye birlikte egemen olan, aralarnda bir dizi ypratc sava yapan Venedik ve Ceneviz gibi byk ehir devletlerini ve dnyann drt bir kesindeki
tcirleri bu nemli ticaret ann kazanl liman ve pazarlarna ynelten neden ticaretti. Trkleri bu sulara
eken ve onlar denizcilie iten sebep kazan ve ekonomik krd. Trkler aknlar dzenlediler, talanda
bulundular, adalar ve kylar fethettiler; Latin gemilerini taciz ettiler ve saldrdlar; anakara ve adalardaki
pazarlarda ticaret yaptlar; muhtemelen mallar kendi gemileriyle tadlar. 1453ten sonra blgenin kontrol Osmanllarn eline geecek ve bir sonraki yzylda dou Akdeniz ve Karadenizin sularnn egemen
gc Osmanllar olacakt.
106
eviri: Sedat i
107
108
109
110
111
1400.v.18=Chrysostomides, Monumenta
Ferrer I Mallol, Una flotta catalana,
s. 330-331.
Ferrer i Mallol, Una flotta catalana s. 347.
Sathas, Documents, I, 11-12.
1425.iii.1=ASG, San Giorgio, Sala 34, 590
1308/2, ff. 36v-37r.
1425.iii.2=ASG, San Giorgio, Sala 34, 590
1308/2, ff. 37v.
71
lk Osmanl Deniz ss: Gelibolu

dris BOSTAN*
Gelibolu Tersanesi ve Denizcilik Faaliyetleri

Sahip olduu stratejik mevki sebebiyle anakkale Boaz evresinde yer alan yerleim blgeleri iinde
en nemlisi olan Geliboluya sahip devletler btn boaz kontrol altna alabildiler ve Marmara ile Karadenize geii ellerinde tuttular. Gelibolu, stanbul merkezli kurulan btn devletler iin de ileri bir deniz
ss oldu. Rumeli ve Anadoludan karlkl geiler iin mhim bir geit yeri haline geldi, Osmanllar tarafndan fethinden sonra da askeri ve ticari nemini yzlerce yl korumaya devam etti. Trk fetihlerinin
Anadolunun bat kylarna ulamasndan ksa sre sonra ve zellikle Anadolu beylikleri dneminde Gelibolunun Trklerin ilgi alanna girdii anlalmaktadr. Bizansn son zamanlarnda Ege ve Marmara sahillerinde faaliyet gstermeye balayan Denizci Trkmen Beyliklerinin dikkatlerini Gelibolu yarmadasna
evirmeleri zerine blge Trklerin aknlarna urad. Bizansn kendisine yardm iin getirttii Katalanlar,
Geliboluya yerletikten bir mddet sonra ilikiler tersine dnm ve Bizansa kar mcadelelerinde Karesi
beylerinden Ece Halil, be yz Trkmenle birlikte Katalanlara yardma gitmiti. Bylece daha 1305te
Maydos/Eceabad ele geirerek Rumeli topraklarnda ksa sreli de olsa bir kprba oluturmulard.
Bizansn Geliboluyu yeniden bir deniz ss haline getirme abalarna karlk, Aydnolu Gazi Umur
Bey de Bat Anadolulu deniz gazilerinin desteiyle 1331de Geliboluya gelerek ehri ele geirmeye alt1.
Osmanllarn 1345te Karesi Beyliini snrlar iine almasndan sonra da denizar Rumeli fetihlerini
stlenen yine Karesi beylerinden Evrenos Gazi, Hac l Beyi ve Ece Bey olmutu. kpaazdeye gre
Sleyman Paa, Edincik ssnden Ece ve Gazi Fazl beylerin yol gstericiliiyle kardaki imbiye
gemi ve Bolayr yaknndaki Aka Limanlkta bulunan gemileri yakt halde imbideki gemilere el
koyarak Anadolu yakasndan kar kyya iki bin asker geirmitir2. imbinin ele geirilmesinden3 sonra
bir sredir Rumelide tutunmaya alan Sleyman Paa, 1354te Geliboluyu fethetmitir4.
Gelibolu, Osmanllarn sadece Balkanlara ald ilk kap ve hareket ss deil, ayn zamanda denizlere knn da ilk hareket noktasyd ve bu zelliini hibir zaman kaybetmedi. Bu sebeple anakkale Boazna ilk dnem kaynaklarnda Gelibolu Boaz ad verilmiti. Akdenize ve Marmaraya
ynelen ilk Osmanl donanmalar burada hazrland; hatta Osmanl fetihlerinin btn Rumeliye ulamasndan sonra, kara ordular bakmndan nemini kaybetse bile, donanma iin igal ettii yer bakmndan ehemmiyetini srdrd. Bu dnemde henz yeterli bir deniz gcne sahip olunmad iin Osmanl
ordularnn Anadolu-Rumeli geilerinde aralarnda dostane ilikiler bulunan ve ticaret imtiyazna sahip
olan Cenevizin gemilerle yapt tamaclktan yararlanld. lk byk tamaclk Rumelide yeni fethedilen yerlere 1363te Anadoludan g ettirilen nfusun, Gelibolu zerinden cret karlnda Ceneviz
gemileriyle yapld. I. Murad, Bigann 1365te (766) fethi srasnda kendisi ordusuyla karadan giderken
Gelibolu ve Edincikte bulunan gemilerin donatlarak denizden kuatmaya katlmalarn emretti5.
Prof. Dr., stanbul niversitesi, Edebiyat

Fakltesi Tarih Blm.
H. nalck, Bat Anadoluda Ykselen Denizci
Gazi Beylikleri, Bizans ve Hallar, Trk
Denizcilik Tarihi, (ed. B. Ar), Ankara 2002,
s. 77.
kpaaolu Tarihi, (haz. N. Atsz), Ankara
1985, s. 51-53. Osmanl kaynaklarna gre
imbi, Sleyman Paann nce salla karya
geip, sonra buradan salad gemilerle
askerlerini tayarak fethettii bir Bizans
kalesiydi (Mehmed Ner, Kitb- Cihn-nm,
(yay. F. R. Unat-M. A. Kymen), Ankara 1995, I,
171-181; Oru Be Tarihi, Osmanl Tarihi 12881502, (haz. N. ztrk), stanbul 2007,
s. 18-21). Bizans kaynaklarna gre ise,
mparator Kantakuzenosun Srplara kar
Rumeli topraklarn korumak zere Bizansa
yardm eden Osmanllara geici olarak
verilmi, fakat Sleyman Paa bir daha
buradan kmamt (H. nalck, Osmanl
Deniz Egemenlii, Trk Denizcilik Tarihi,
s. 57-58). Trklerin Rumeliye ilk defa salla
getikleri efsanesi, imbiye gizlice ulamak
isteyen Karasili ve Osmanl gazilerinin istisna
olan bu uygulamasn yanl yorumlamaktan
kaynaklanmtr.
Osmanllarn imbi kalesini ve civarn fethi
hakknda bkz. Mnir Aktepe, Osmanllarn
Rumelide lk Fethettikleri, imbi Kalas,
Tarih Dergisi, I/2 (1950), s. 283-306.
Gelibolunun Osmanl idaresine girii ile ilgili
olarak bkz. Fevzi Kurtolu, Gelibolu ve Yresi
Tarihi, stanbul 1938, s. 34-37; Halil nalck,
Gelibolu, EI2, II, London 1965, s. 983.
kpaaolu Tarihi, s. 59; Ner, Kitb-
Cihn-nm, I, 201.
73
Gelibolu ve anakkale Blgesi

(Kitb- Bahriye, Deniz Mzesi
Ktp., sr- Atika, Nr. 988).
10
erafettin Turan, Trkiye-talya likileri I,

stanbul 1990, s. 198-199. H. nalck,
Gelibolunun 23 Austosta alndn
yazmaktadr (Polunya (Apollunia)-Tanr
Ykd Osmanl Rumeli Fetihleri
Kronolojisinde Dzeltmeler (1354-1371),
Mbahat S. Ktkoluna Armaan, stanbul
2006, s. 41, 54).
H. nalck, ldutann mezarnn bugn
Edincikte bulunduundan bahsetmektedir
(nalck, Polunya, s. 49; H. nalck,
Tarihilerin Kutbu/Halil nalck Kitab,
(haz. E. aykara), stanbul 2005, s. 572).
Donald M. Nicol, Bizans ve Venedik,
(ev. G. . Gven), stanbul 2000, s. 297-298.
Venediklilerin Osmanl donanmas ile ilgili
gelimeleri yakndan takip ettikleri
konusunda ayrca bk. K. Fleet, Early Turkish
Naval Activities, Oriento Moderno, XX (2001),
s. 133.
Ner, Kitb- Cihan-nm, I, 248-249.
Nernin bu kaydn baka bir kaynakta
bulmak mmkn olmamtr. smi Ync
eklinde de okunabilen Gelibolu beyinin ayn
zamanda kaptanderya olarak kabul edilmesi
gerekmektedir.
Dukas, Bizans Tarihi (ev. VI. Mirmirolu),
stanbul 1956, s. 9; Kurtolu, Gelibolu ve
Yresi, s. 41.
Buna karlk, Bizans bakentini her iki yakadan tehdit etmeye balayan Trk ilerlemesine kar yardm isteyen imparator V.
Ioannese de olumlu cevap Cenevizli Savoy
kontu Amedeodan geldi. Amedeo komutasndaki Fransa, Venedik ve Ceneviz kadrgalarndan oluan on be gemilik bir hal donanmas,
26 Austos 1366da Geliboluyu alarak Bizansa teslim etti6. Nihayet Osmanl yardmyla Bizans tahtna geen IV. Andronikos,
Sultan I. Muradn basks karsnda 31 Austos 1376da Gelibolu kalesini geri verdi ve donanma yeniden ssne kavumu oldu. 1366
ve 1376 arasndaki bu dnemde Edincik, Osmanl donanmasnn ss haline getirildi ve
kapudan ldutan ise donanma komutanl grevini yrtt7. Nitekim bu srada I. Muradn
donanmay gelitirme planlar Venedikte kaygyla izleniyordu8.
Osmanl ordularnn Anadoludan Rumeliye geilerinde tek gvenli noktay tekil
eden Gelibolu sayesinde boazn gvenliini
salamak da mmkn olmaktayd. Bu sebeple Geliboluda gei iin yeterli sayda gemi bulundurmak
nemli bir gereklilikti. Nitekim 1388de (790) Balkanlarda oluturulan yeni Srp ittifakna kar koymak
iin harekete geen I. Murad, Anadoludaki Osmanl ordusunu, Gelibolu Beyi Yence Beyin hazrlad
gemilerle Geliboluya geirmiti. Gelibolu beyine Sen gemiyi bekle, azablarla bunda otur, t ki kfir
gemiyle gelp bir fesd etmesn, key ihtiyt eyle diye talimat veren I. Murad, ayn zamanda Osmanl
deniz politikalarnn ilk hedeflerini de gsteriyordu9. Bu srada Venedik, Osmanllara gzda vermek
iin Gelibolu aklarna bir donanma gndermiti.
Yldrm Bayezidin Antalyay Osmanl topraklarna katt Hamid ili fetihleri srasnda Saruca Paa
da Gelibolu/anakkale Boazn tahkim ediyordu. Bayezid, anakkale Boazna verdii asker ve ticar
nem sebebiyle 1390da (792) adeta bir Boaz Muhafzl kurarak Saruca Paay bu greve getirmiti.
ehrin Osmanllar tarafndan ilk fethinden 36, ikinci fethinden 14 yl sonra uzun sre devam edecek
olan limann tahkimine ve tersane inasna baland. Bu faaliyetler srasnda harap olan d kale ykldysa
da bir tepe zerinde bulunup hem ehre hem de limana hkim olan i kale yeniden yaptrld. ektiri
snf gemileri dman donanmalarnn hcumundan ve frtnal havalardan korumak iin yaplan ve i
ie iki byk havuzdan oluan yapay liman temizlendii gibi bu liman muhafaza etmek zere her iki limann azna ikier kule yaplm ve gerektiinde liman kapatmak zere katl zincir ekildi. Bizans
tarihisi Dukas, bu limann sra krekli kadrgalarn barnmasna msait olduunu yazmaktadr10. Gelibolunun tahkiminde byk bir aba gsteren Saruca Paann ok gemeden altm gemi ile Ege Denizine alarak Sakz ve Eriboz adalar ile Yunanistan sahillerini yama etmesi zerine Venedikliler
adalardaki garnizonlar ve istihkmlar takviye etmeye baladlar.
74
Gelibolu Tersanesinin ve deniz ssnn kurucusu olan ve hayat hakknda kaynaklarda yeterli bilgi
bulunmayan Saruca Paann kendisinden sonra yaayan ve stanbulun fethi srasnda vezir olarak grev
yapan dier Saruca Paa ile kartrld anlalmaktadr. Hlbuki 9 Nisan 1415 (28 Muharrem 818) tarihli irmen ve dier yerlerdeki eserleri ile ilgili olu Umur Beyin hazrlatt vakfiyede ismi merhm
emr Srmddin Saruca Paa olarak gemektedir11. Bu Saruca Paa, I. Murad ve I. Bayezid devirlerinde
grev yapan ve tersaneyi kuran nl Osmanl beylerindendi. Geliboluda mahalle, cami, imaret ve trbesi
bulunan dier Saruca Paa ise II. Murad ve Fatih Sultan Mehmed devrinde yaamt12.
Gelibolunun deniz ss olmasndan sonra zmit, Karamrsel ve Edincik gibi beylikler dneminden
kalma tersanelerdeki harp gemileri buraya getirildi ve yeni tekneler ina edildi. Bu limanla birlikte yaplan gemi ina tezghlar, malzeme muhafaza depolar, gemilerin su ihtiyacn temin iin sahile yakn
emeleri, peksimet frnlar ve baruthaneleri ile Gelibolu tersanesi Osmanl devletinde tam teekkll
bir devlet tersanesi hlini ald. Bundan sonra anakkale Boaznn Trk hkimiyetinde olduu ilan
edildi ve boazdan geecek gemilerin kontrol edilmesi, gei iin cret demeleri uygulamasna baland.
Bunun gerei olarak gemiler Gelibolu nnde durdurulup aranmaya tabi tutuluyor ve emir dinlemeyenler
cezalandrlyordu. Geliboluda gl bir deniz ssnn ve donanmann kurulmas Bizans mparatorluunun Akdenizle balantsn kopard. Yldrm Bayezid bu durumdan cesaret alarak XIV. yzyln
sonlarnda donanmasyla birlikte stanbulu kuatma giriiminde bulundu13.
Osmanl devletinin boaz kapatma uygulamasna kar kan Venedik, bunu engellemek ve Osmanl
donanmasn yok etmek maksadyla planlar yapyordu. Bu srada Osmanl donanmas da, ounlukla
Venedik donanmas denizlerde olmad zaman Geliboludaki ssnden karak Egedeki ticaret gemilerine ve Venedik slerine kar etkili olabiliyordu. Yldrm Bayezidin stanbulu kuatmasna kar
Bizansa yardm etmek iin harekete geen Fransa ve Cenevizin oluturduu Mttefik Hal donanmas,
Fransz mareal Boucicaut komutasnda 1399da anakkale Boazndan ieri girdiinde Geliboluda
slenen Saruca Paa kumandasndaki on sekiz gemilik Trk donanmasyla karlat ve ilk atmada
Bozcaadaya geri ekilmek zorunda kald. Sonunda Venedik kadrgalarnn da gelmesiyle daha fazla
glenen mttefik donanmas Boaz gemeyi baararak stanbula ulat14. Osmanl filosunun say bakmndan stnlne ramen bu srada kurulu safhasnda olduu iin mrettebatn yeterince deneyimli
olmad anlalmaktadr. Bununla beraber Osmanl donanmas Ege Denizine alarak Venedike ait
topraklara akn dzenlemeye ve Geliboludaki s vastasyla Boazdan geii denetim altnda tutmaya
devam etti. Bylece hem stanbula yiyecek ve malzeme yardm yaplmasn engelliyor hem de Karadenize gidecek ticaret gemilerinin hareketlerini gletiriyordu. Venedik Senatosu, Geliboludaki Osmanl kontroln ortadan kaldrmak iin zor kullanmak veya para datmak suretiyle kaleyi ele geirmek
veya Bayezide kar bir isyan planlamak amacyla Eyll 1402de kaptan Diedo komutasnda bir donanma gnderdiyse de sonusuz kald15.
Gelibolu, Osmanl deniz kuvvetlerinin ss olmas yannda giderek Rumelide topraklarn genileten
Osmanllarn Anadolu ve Rumeli arasndaki irtibatn salamas ve askeri nakliyatn gerekletii geit
yeri olmas bakmndan da nem kazand. Yldrm Bayezidden sonra oullar arasnda kan anlamazlklar srasnda (Fetret Devri) bunu fazlasyla grmek mmkndr. Ankara Sava (1402) sonunda Osmanllarn Timura yenilmesi zerine kurulmakta olan yeni devlet yok olma tehlikesiyle kar karya
gelmise de Geliboludaki donanma hibir zarara uramadan gelimeleri beklemek durumunda kald.
Savatan yenilmi olarak sratle uzaklaan Sleyman elebi ve sadrazam Ali Paa hazr bekleyen on
alt kadrga ile ve ksmen Cenevizli gemilerle derhal Geliboluya geerek buraya yerlemiti. ubat
11
12
13
14
15
Vakflar Genel Mdrl Arivi, Vakfiye

Defteri, nr. 632, s. 510, sra nr. 212.
Saruca Paann biyografisi iin bkz. dris
Bostan, Saruca Paa, DA, 36.
Turan, Trkiye-talya likileri, s. 221-222;
Fleet, Early Turkish Naval Activities, s. 133;
Kurtolu, Gelibolu ve Yresi, s. 42.
Turan, Trkiye-talya likileri, s. 229-230.
75
16
17
18
19
20
21
22
23

Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur,
(ev. . R. Dorul, sad. K. Doruk), stanbul
1993, s. 36.
Turan, Trkiye-talya likileri, s. 273-276;
H. nalck, Osmanl Deniz ss Gelibolu,
Trk Denizcilik Tarihi, Ankara 2002, s. 101.
Savata kaybedilen Osmanl kadrgalarnn
saysnn 131 olduu konusundaki mbalaal
bir kayt iin bkz. 16. Asrda Yazlm Greke
Anonim Osmanl Tarihi, Giri ve Metin
(1373-1512), (haz. . Batav), Ankara 1973,
s. 114.
Turan, Trkiye-talya likileri, s. 488.
Oru Be Tarihi, Osmanl Tarihi 1288-1502,
(haz. N. ztrk), stanbul 2007, s. 55; Ner,
Kitb- Cihan-nm, II, 563, 565. Kozludere,
bugn Gelibolu ilesinin Cevizli kynn ve bu
kyden geen derenin addr. Bertrandon de la
Broquiere, II. Muradn bu srada Geliboluya
2000 asker geirdiini yazmaktadr
(Bertrandon de la Broquierein Denizar
Seyahati, (ev. . Arda), stanbul 2000,
s. 88-89. 1423te Osmanl donanmasnda iki
gke bulunduu konusunda bkz. Fleet,
Early Turkish Naval Activities, s. 131.
Nicolae Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi,
(ev. N. Epeli), stanbul 2005, s. 353-354.
II. Muradn 1446 (850) tarihli
vasiyetnamesinde ad Saruca b. Abdullah
olarak geen (H. nalck, Fatih Devri zerinde
Tetkikler ve Vesikalar I, Ankara 1987, s. 212)
ve II. Murad-Fatih Sultan Mehmed devirlerinde
vezir olarak grev yapan bu dier Saruca
Paann Geliboluda cami, imaret, hamam ve
trbe gibi eserler yaptrd bilinmektedir.
Biyografisi hakknda geni bilgi iin bkz.
dris Bostan, Saruca Paa, DA, XXXV
1403de Sleyman elebi nclnde Bayezidin ehzdeleri ile Bizans, Venedik, Ceneviz ve Rodos
arasnda toprakla ilgili maddeler dnda denizden ticaret yapmay serbest brakan Gelibolu antlamas
imzaland. Bu antlamann gerei olarak Osmanl donanmasnn hareket alan kstlanyor, Mttefiklerin
ve Bizansn izni olmadka anakkale Boazndan dar kmas, Egeye almas yasaklanyordu16.
Bu dnemde Aragon kral tarafndan eli olarak Timura gnderilen ve 1403 ylnda Geliboludan
geen seyyah Clavijo, burada harp gemilerinin ve dier gemilerin korunduu bir tersane ile byk bir
havuz bulunduunu, gemilerin her an harekete hazr beklediini ve saylarnn krk kadar olduunu yazmaktadr17.
ehzdeler arasnda saltanat mcadelesi srasnda Venedik, Geliboluyu geri almas iin bir taraftan
Bizansa destek olmaya alrken dier taraftan Sleyman elebiye kar kendisine serbest gei hakk
tanyan Musa elebi ile ibirlii yapt. nk Venedik, ticaret gemilerinin boazdan gvenli bir ekilde
geiini salamak iin birlikte donanma gndermek mecburiyetinde kalyordu18.
elebi Mehmedin taht ele geirmesinden sonra donanmaya nem vermesi, Gelibolu kalesini salamlatrarak Boaz muhafzln canlandrmas, Osmanl devletinin deniz savalarnda baarl sonular
almasn salad. Venedik, 1414te (817) ticaret imtiyazn yenilemek istediyse de sonu alamad. Artk
Gelibolu, Venedik ile Osmanl Devleti arasndaki ilikilerde en nemli anlamazlk konusunu oluturmaya balad. 1415te (818) Osmanl donanmasnn Gelibolu ssnden karak Egedeki Venedik kolonilerine saldrmas zerine Pietro Loredano komutasnda bir Venedik donanmas Gelibolu nlerine geldi.
Venedik, nl Trk denizcisi al Beyin komutasndaki Osmanl donanmasn 29 Mays 1416 (1 Reblhr 819) tarihinde giritii byk deniz savanda bozguna uratmasna ramen, Osmanllar boazn
kontroln elinde tutmaya devam etti. Bu savata Osmanllar en az on iki gemi ve al Beyle birlikte
drt bin askerini kaybetti19. Bunun zerine elebi Mehmedin 1419da Venedike verdii ahidnmede
yer alan bir maddeye gre, Osmanl gemilerinin silahl olarak Gelibolu Boazndan dar kmalar
engellendi20.
II. Murad ve amcas Dzme Mustafa arasndaki taht mcadelesi srasnda (1422) Dzme Mustafa
Geliboluya gelip yerleti ve yeeninin donanmadan yararlanmamas iin derhal gemileri karaya ektirdi
ve kar tarafa gemi gemesini yasaklad. Bunun zerine II. Muradn mttefiki olan Yeni Foa beyi
Cenevizli Giovanni Adornonun gnderdii iyi silahlanm yedi gemi ve bunlarn iindeki en by
olan tccar gkesi Anadolu askerini Geliboluya geirme teebbs kadrgalardan atlan top ve tfekle
engellendi. Bunun zerine asker Kozludereye kartld ve gke yeniden gelerek II. Murad Gelibolunun musalla tarafna tad. Dzme Mustafann bertaraf edilmesinden sonra, II. Muradn Geliboludaki deniz ssn takviye etmeye alt grlmektedir21.
Venedik, Bizans tarafndan kendisine braklan Selaniki Osmanl fethine kar korumak iin yapt
savalar srasnda (1423-30/826-34) daha ok Geliboluyu hedef ald. Osmanl ordusunun 1423te karadan kuatt Selanike denizden yardmc birlik ve yiyecek getiren Venedik kadrgalarna o srada deniz
gcnden ounu kaybeden Osmanl donanmas engel olamad. Venedik amirali Loredano, 14 Temmuz
1424de daha nce zafer kazand Gelibolu sularna geldiyse de Trk kadrgasnn iddetle mdahalesi yannda karaya kmak ve su almak isteyen Venediklileri sahilde sralanm okularn hcumu geri
ekilmek zorunda brakt22. II. Muradn bu Selanik kuatmas srasnda, Gelibolu muhafzlnda bulunan Saruca Paa23, Osmanl donanmasn takviye ederek Venedik iin bir tehdit oluturmasn salad.
Saruca Paa, 1426-27 senelerinde Selanikte yaayan Trk tccarlara baz haklar tannmas ve hara
denmesi karlnda Venedik ile yaplacak bar grmelerini bizzat yrtt. Bu srada elli gemiden
76
oluan Osmanl donanmas nemli bir g

haline geldi; 1428de Gelibolu sularna gelen
iki Venedike ait ticaret gemilerini ele geirdi24.
1429da (832) durum deimiti ve Ege
Denizine alan Osmanl donanmas, Venedik hkimiyetindeki baz adalar yama ettii gibi karadan kuatlan Selaniki
denizden abluka altna alacak gce ulat25.
Temmuz 1429da Venedikin Krfez kapudan Andrea Mocenigo, donanmasyla anakkale
Boazn
tuttuktan
sonra
Lapsekideki Emir Sleyman Burgazn kuatt ve karlkl pek ok atma oldu. Daha
sonra Geliboludaki deniz ss ile tersaneye
ani bir baskn dzenleyen Mocenigo, ksa
sre zarfnda byk bir kargaa iinde geri
ekilmek zorunda kald. Geliboluda bir antlama imzalanmasndan sonra Venedik donanmas blgeden ayrld. Bunun zerine II.
Murad, dman saldrlarna hedef olan Emir
Sleymann yaptrd kaleyi yktrd26.
Macar Kral Hunyadi Yanoun Osmanllara kar Ni ve zladi Derbendi savalarn kazandktan sonra 1444te (847) Yalva savandan da zaferle kmas zerine Venedik Selanikle birlikte Gelibolu limann ele geirme ve ticarette kendileri iin
kullanma planlar yapmaya balad. Yeni bir Hal Seferi hazrlklar arasnda Venedik Gelibolu zerine
on kadrga gndermeyi kararlatrd gibi Napoli ve Aragon kral kendi filosunu Douya ynlendirmeye
karar verdi. Bylece Papalk bayra altnda oluturulan filonun komutan olarak Aloisio Loredano tayin
edildi. Bu filo, Gelibolu nlerinde beklerken II. Murad Gelibolu tersanesinde hazrlatt yirmi be gemilik donanmasyla stanbul Boazn gemi ve Rumeli birlikleri ile birleerek Varna zerine harekete
gemiti27. unu da hatrlatmak gerekir ki II. Murad devrinde Geliboluda Boazdan karya gei de
crete tabiydi ve her yaya ve her atl be ake dyordu28.
stanbulun fethine kadar donanmann en nemli ss olan Gelibolu, Fatihin ilk saltanat yllarnda
yeniden glendirildi. nk Fatih, stanbulun fethi hazrlklar iin Bursadan Edirneye gidecei
zaman Geliboludan karya gemek istemi, ancak boazn Venedik gemileri tarafndan tutulduunu
ve geiin engellendiini renince o da babas gibi zmit zerinden Anadolu Hisarna giderek oradan
karya gemiti29. Baltaolu Sleyman Bey komutasnda stanbulun fethine katlan Osmanl donanmas
Geliboluda hazrland. Bu srada Geliboluda yeni gemiler ina edildii gibi eski gemiler de tamir edildi
ve yz elli-drt yz gemiden oluan bir donanma meydana getirildi ki bunlardan bir ksm nakliye
gemileriydi. Bu donanmada krekilerden baka 20.000 denizci azap askeri bulunuyordu.
Fatih Sultan Mehmed, stanbulu fethettikten sonra anakkale Boaznn giriinde karlkl iki sahile
Sultaniye ve Kilidbahir adlarnda iki kale ina ettirerek geii tam anlamyla kontrol altna ald.
Mora Kylar ve Zaklise Adas

(Deniz Mzesi Ktp., sr-
Atika, Nr. 989).
24
25
26
27
28
29
Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, s. 357;

Melek Delilba, Johannis Anagnostis,
Selnik (Thessaloniki)in Son Zapt Hakknda
Bir Tarih, Ankara 1989, s. 12.
kpaazde de bu sefere Geliboludan
donanmann katldna temas etmektedir
(Tevrih-i l-i Osman, yay. li, stanbul 1332,
s. 118).
Nicol, Bizans ve Venedik, s. 356; Ner, bu
olayn tarihini 1430 (833) senesi olarak
vermektedir (Kitb- Cihan-nm, II, 613).
Gelibolu antlamas iin ayrca bkz.
Bertrandon de la Broquierein Denizar
Seyahati, s. 90. . Turan ise Mocenigonun
Geliboluya saldrma fikrinin kabul grmedii
iin uygulanmadn belirtmektedir
(Trkiye-talya likileri, s. 297).
Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi,
s. 380-384.
Jorga, Osmanl mparatorluu Tarihi, s. 409.
Ner, Kitb- Cihan-nm, II, 689.
77
stanbulda Kadrga liman ve Halite birer deniz ss meydana getirdiyse de Gelibolu, devletin asl
tersanesi olarak faaliyet gstermeye devam etti. Denizlerde gerekletirilen seferler iin donanma esas
itibariyle Geliboluda hazrland. Nitekim Eriboz seferi iin Mahmud Paa komutasnda 1470 (875) ylnda Geliboludan gnderilen donanmada irili ufakl 400 gemi bulunuyordu30. Yine, Karadenizde Kuzey
Anadolu sahilleri ile Kefenin fethi ve Krm iin gnderilen donanma (1475/880) Geliboluda hazrland gibi, Gedik Ahmed Paann talya seferi (1480/885) ve Mesih Paann Rodos seferi (1480) iin
gnderilen donanmann k noktas Gelibolu idi.
Gelibolunun tersane ve deniz ilerine tahsisinden sonra ehir ve civarnn yeni yerleimlere urad
ve gelierek imar edildii tespit edilmektedir. Bu durum Geliboluyu nl denizcilerin yetitii bir ehir
haline getirdi. Nitekim II. Bayezid devrinin anl denizcilerinden olan Kemal Reis bunlarn en nde gelenlerindendir. Tarihi Kemalpaazde, Kemal Reisin doum yeri ve o yredekilerin denizcilikleri hakknda bilgi verirken Mevlidi drul-guzt Geliboliydi ki, ol diyrun doan olanlar timsah gibi su iinde
byrler. Beikleri ecel tekneleridr. Sabhda ve ahmda gemicilerin silsiresi vzesiyle uyurlar diye
yazmaktadr31. Kemal Reisin yeeni, nl deniz kartograf Piri Reis de hem elimizdeki ilk dnya haritasn, hem de Akdeniz sahillerinin ve adalarnn portolan olan Kitb- Bahriyeyi Geliboluda hazrlad32.
Moton seferi iin 21 Haziran 1500 (24 Zilkade 905) tarihinde Geliboludan ayrlan Osmanl donanmasnda yirmi gke, be bara, seksen kadrga ve dier gemilerden oluan toplam 300 gemi bulunuyordu33.
30
31
32
33
34
35
36
37
Oru Be Tarihi, s. 120-121.

bn Keml, Tevrh-i l-i Osmn, VIII. Defter,
(haz. A. Uur), Ankara 1997, s. 145.
Piri Reisin biyografisi iin bkz. dris Bostan,
Piri Reis, DA, XXXIV. Piri Reisin bilimsel
ynden tartld en son sempozyum
bildirileri iin bkz. Uluslararas Piri Reis
Sempozyumu Tebliler Kitab (27-29 Eyll
2004), stanbul.
Oru Be Tarihi, s. 190.
dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat: XVII.
Yzylda Tersne-i mire, Ankara 1992.
Gelibolunun Osmanl denizcilii iindeki
nemini bize gsteren en mufassal ve nemli
bilgilerin yer ald bu tahrir defteri Atatrk
Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalar, nr. O.
79da kaytl bulunmaktadr. Bu defterin 25-82
ve 170-175 sayfalar arasndaki blm
tamamen Osmanl bahriyesinin Geliboludaki
organizasyonu ile alakaldr. Bu defterdeki
bilgileri ilk defa kullanan H. nalck olmutur
(Gelibolu, EI2, II, London 1965, s. 985).
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Tahrir
Defteri (TD), nr. 75. Bu defterdeki bilgilere ilk
dikkat eken de F. Kurtolu olmutur
(Gelibolu ve Yresi, s. 47-57). 1475 ve 1518
tarihli bu defterleri de kullanmak suretiyle
brahim Sezgin tarafndan M.. Sosyal
Bilimler Enstits bnyesinde XV ve XVI.
Asrlarda Gelibolu Kazasnn Sosyal ve
Ekonomik Tarihi (stanbul 1998) adl bir
doktora tezi hazrlanmtr.
Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalar,
nr. O. 79, s. 25-49.
Geliboluda Donanma Tekilat

Gelibolunun bir deniz ss olarak nemi, Yavuz Sultan Selim tarafndan stanbuldaki Galata/Hali
tersanesinin bir devlet tersanesi eklinde tekilatlandrlp geniletilmesine kadar srd34. XV. yzyl boyunca ve XVI. yzyln ilk eyreinde Osmanl donanmasna kumanda eden kaptanderyalar Gelibolu
sancakbeyi olarak grev yapyorlard. stanbulda Tersne-i mirenin kurulmasndan sonra Gelibolu
tersanesi ksmen nemini kaybetmekle beraber idar statsn bir sre daha devam ettirdi. Nihayet Barbaros Hayreddin Paann Osmanl mparatorluu hizmetine girmesinden ve kaptanderya tayin edilmesinden sonra bir ara Rodos ve ardndan Gelibolu, 1534te yeni kurulan Cezyir-i Bahr-i Sefd eyaletinin
merkez sanca oldu. Bu tarihten itibaren donanmann merkez ss stanbula tandndan Geliboluda
gemi ina faaliyetlerinde nemli azalmalar grld.
XV. yzylda Gelibolunun nemli bir deniz organizasyonuna merkezlik ettii konusuna k tutacak
son derece nemli verilere sahip bulunmaktayz. Nitekim Geliboluya ait ubat 1475 (evval 879)35 ve
Nisan 1518 (Reblhr 924)36 tarihli iki tahrir defteri ehrin Osmanl denizcilii bakmndan geldii
noktay gsteren en eski kaytlar ihtiva eden ariv belgelerini oluturmaktadr.
XV. yzyln son eyreine girerken kara ordusunu giderek glendiren Osmanllarn imdiye kadar
tarihilerin ok dikkatlerini ekmemi olsa bile gl bir donanma da gelitirdikleri grlmektedir. Geliboludaki gemilerin organizasyonu ve ynetiminde rol alan gemicilerin, bulunduklar gemilere gre gruplandrld tespit edilebilmektedir. 1475 ylnda Geliboludaki donanma kadrga, kalyata, kayk, at gemileri
ve tccar gemilerinden oluuyordu. Bunlardan kadrga, kalyata ve kayklarda grev yapan reis, azap ve
gmiler maal olarak donanmaya hizmet veriyorlard. At gemilerindeki reislerin iftlik gelirleri bulunuyordu. Tccar gemileri ise, ihtiya halinde donanmaya katldklarndan vergiden (avarzdan) muaftlar.
Her reisin bir kadrgaya sahip olduu dnldnde defterde yer alan Cemat- Resn- Kadrga
bal altndaki blk saylarnn donanmada doksan kadrgann mevcudiyetine iaret ettii anlalmaktadr.37 Daha sonraki dnemlerde rnekleri grld gibi bu kaytlarda donanmann gemi mevcudu
78
kadar donanmadaki personelin saylar da yer almaktadr. lk kadrga, donanma komutan olan kaptanderyaya aitti ve genellikle o dnemde kim kapudan ise onun adna kaydedilirdi38. Osmanl donanmasnda
kaptanderyann bindii kadrga hem daha bykt, hem de daha fazla mrettebata sahip bulunuyordu.
Nitekim 1475 senesine ait bu kayda gre kapudan kadrgasnda otuz iki azap askeri yannda be gmi
ve yedi kiiden oluan bir mehteran bl yer alyordu. Donanmada bir mehter blnn bulunmas,
sava esnasnda askeri coturmak iin kara ordusunda bulunan mehterin bir benzerinin -says az da olsamevcudiyetini gstermektedir. Azaplarn tekilatlanmas da yenieri blklerine benzemekte ve her blkte bir odaba bulunmaktadr. Dier kadrgalardaki azap says genellikle ondu, gmiler ise iki kiiden
oluuyordu. Odabalarn yevmiyesi genellikle 5 ake, azap ve gmilerin ise 4 akeydi. Gemilerdeki
mrettebat arasnda yer alan reis ve azaplarn tamam Mslmanlardan meydana geldii hlde gmiler
arasnda ksmen gayrimslimlerin bulunduu grlmektedir.
Donanmann ikinci gemisi tersane kethdasnn nezareti altndayd. Bu tarihte kethda olan Hasan
Veled-i Hokadem Aa, 17 ake yevmiye alyor ve ayrca Lapsekide bir mezraa tasarruf ediyordu.
nc nemli kii ise bu dnemde tersanenin gelir gider harcamalarn takip eden ve onlarn muhasebesini tutan ktipti. Bu sorumluluk daha sonra emine devredilecek ve ktip sadece bu muhasebelerin
kaydn tutmakla grevli olacakt. Ktip Hseyin sekiz ake yevmiye alyordu ve kendisi ile birlikte on
kiilik mrettebat bulunuyordu.
Kapudan, kethda ve ktibin dnda kalan dier doksan kadrga, birer reis ve azaplar topluluunun
oluturduu byk bir kadro tekil etmektedir. Buna gre 1475 senesinde devlet donanmasnda grevli
doksan kadrgada reisleriyle birlikte 1174 maal mrettebat bulunduu anlalmaktadr39.
Gelibolu tersanesine bal gemiler sadece kadrgalardan ibaret deildi ve kalyata, kayk ve at gemileri
yannda kendi zel gemileriyle ihtiya halinde sefere katlmay taahht eden tccar gemileri de donanmann mevcudunu tekil eden gemiler arasnda yer alyordu.
1475 senesinde Gelibolu tersanesine bal be kalyata bulunmakta ve her gemide bir reis ile birlikte
be azap grev yapmaktayd. Bylece 30 kiilik bir mrettebat kalyatalara bal olarak Gelibolu tersanesinde bulunmaktayd. Donanmada yer alan kayklarn says ise on birdi ve elli dokuz kiilik mevcutlar
vard40.
Geliboluda Rumeli ile Anadolu kylar arasnda asker, at ve mhimmat tamaclnda kullanlan
ve yine bu amala deniz seferlerine de katlan at gemileri nemli bir sayya ulamt. 1475te tersaneye
bal alan elli dokuz at gemisinden otuz dokuzunun reisleri gelirlerini tasarruflarnda bulunan iftliklerden elde etmekte, dierleri ise muhtemelen cretle almaktayd. At gemileri reislerinden on gemilerini babalarndan devralm ve onlarn yerlerine gemiti41.
Osmanl donanmasnn ihtiya olduu takdirde tccar gemilerinden de yararland bilinmektedir.
zellikle byk sefer senelerinde devlet, tccar gemilerini ya asker sevk etmek veya malzeme ile yiyecek
maddelerini tatmakta kullanmaktayd. Nitekim bu dnemde on tccar gemisinin tersane hizmetine
verildii grlmektedir. Devletin denizlerdeki her trl tamaclk ihtiyacn karlamak artyla gemi
kullanmalarna izin verilen bu tccar gemileri de Gelibolu tersanesine balydlar42.
Bylece Geliboluda slenen Osmanl donanmasnn 1475teki kadrga, kalyata, kayk, at gemisi ve tccar gemileriyle birlikte mevcudu 181 gemiden olumaktayd ve sadece devletten maa alan kadrga, kalyata
ve kayklardaki reis ve azaplarn tekil ettii grevli says 1263e ulayordu43. Geliboluda grevli reis ve
azaplarn maalar ise Gelibolu gmrk gelirlerinden denmekteydi. Bu grevlilerin aylk yani Recec
880 (Austos-Ekim 1475) maana ait bir deme kaydnda ise saylarnn 1411 olduu belirtilmitir44.
38
39
40
41
42
43
44
Bu tarihte kimin kapudanderya olduu

bilinmemektedir. Ayrca defterde kapudan
kadrgasnn reisi de kaydedilmemitir. Ancak
bu tarihten iki yl sonrasna ait bir kaytta 23
ubat 1477 (9 Zilkade 881)ye kadar Hamza
Beyin, 7 Mart 1477den itibaren de Ahmed
Paann (Gedik) Gelibolu sancakbeyi olduu
tesbit edilmektedir [BOA, Maliyeden Mdevver
Defterler (MAD), nr. 176, s. 405b].
nr. O. 79, s. 25-49.
nr. O. 79, s. 50-52.
Bu iftliklerin dokuzu Geliboluda, otuzu ise
Biga sancana bal atalburgazdaki bal
kynde bulunmaktadr. Bu iftlikleri
tasarrufunda tutmakla beraber biri Geliboluda
dieri Bigadaki iki reisin 1475te ellerinde
gemilerinin olmadna iaret edilmitir
(Atatrk Kitapl, Muallim Cevdet Yazmalar,
nr. O.79, s. 54-57).
nr. O. 79, s. 53.
At gemileri ile tccar gemilerinde ne kadar
mrettebat bulunduu bilinmediinden bu
toplama dhil edilmemilerdir.
BOA, MAD. nr. 176, vr. 402a. Bu saynn tahrir
defterlerindekine gre daha fazla olmasnn
sebebi, Geliboluya bal Kilitbahir ve
Sultaniyede grevli olan reis ve azaplarn da
ilave edilmesinden kaynaklanm olmaldr.
Ancak bu say 1477de 222ye, 1478de ise
183e dmtr (BOA, MAD. nr. 176, vr.
402a-b). Bu dn sebebinin, Geliboludaki
reis ve azaplarn kendi saysndaki azalmadan
m, yoksa Gelibolu gmrklerinden maa
denenlerin saysndaki azalmadan m
kaynakland tespit edilememitir.
79
45
46
47
48
49
50
51

nr. O. 79, s. 57-61. 1475te Geliboluya bal
olan Manyastan kreki yazlan 22 kiinin
ldne iaret edilmitir.
Kylerde yaayan krekilerden
Horadakilerin yirmi dokuz olu,
Ganostakilerin yirmi yedi olu olduu
grlmektedir. Bunlar sancakbeyine 35er
ake vergi demektedirler (Atatrk Kitapl,
Muallim Cevdet Yazmalar, nr. O. 79, s. 6172). Baz becyi kaytlarndan yle
anlalmaktadr ki, bunlar ileride babalarnn
yerine kreki olacaklardr
(BOA, TD. nr. 75, s. 61).
nr. O. 79, s. 72-82.
Donanmann kreki ihtiyac ve hangi
yollardan karland konusunda geni bilgi
iin bkz. Bostan, Tersne-i mire, s. 187-220.
nr. O. 79, s. 174-175.
Muallim Cevdet Yazmalar, nr. O. 79,
s. 171-175.
BOA, Tahrir Defteri, nr. 75, s. 39-52, 57-64.
Donanma gemilerinin krekle hareket ettii ve yelkeni yardmc olarak kulland dnemlerde gemilerin hareket ettirilmesi iin ok sayda krekiye ihtiya vard. Denizlerdeki gcn giderek artran
Osmanllarn ksa srede yzden fazla kadrga tr gemiye sahip olmas krekiye olan ihtiyac da artrmt. Bu sebeple blgedeki halkn bir ksm avarz, hara ve ispene gibi vergilerden muaf olma karlnda donanma gemilerinde krek ekmekle grevlendirildiler. Tamam gayrimslimlerden oluan
krekilerin bir ksm Gelibolu ehrinde, bir ksm ise kylerinde oturuyordu. Geliboluda 41 kreki45,
ehir merkezine bal olan Hora kynde 88 kreki, Ganos kynde 47 kreki46 olduu dikkate alndnda toplam 176 kreki verdikleri anlalmaktadr.
Gelibolunun Eceovas nahiyesine bal Kirte ve Maydos kyleri de donanma iin kreki veriyorlard. Kirtede on be, Maydosta yz iki kreki avarz, hara ve ispeneden muafiyet karlnda donanmada krek ekmekle mkelleftiler47. Bylece Geliboludan toplam 293 kreki, donanmann sefere
kmas halinde krek ekmekle sorumlu tutuluyordu. Donanmann btn kreki ihtiyac phesiz bu
kadarla snrl deildi. Bir kadrgada ortalama 196 krekinin bulunduu dikkate alnrsa kreki ihtiyacnn dier yollarla temin edildii anlalacaktr48. Geliboluda oturan ve donanmada sava olarak
bulunan 4 cebeci, 99 topu ve 6 oku olmak zere 109 kii mevcuttu49.
Geliboluda donanma hizmeti yannda tersanenin bakm ve tamiri ilerini grmek zere grev yapan
dier snflar da vard. Bunlarn bir ksm hizmeti karlnda maa veya cret alrken bir ksm da hara,
ispene ve avrz- divniye karlnda bu grevlerini yerine getiriyorlard. rnein, 1475te kii zemberek oku yontmakla sorumluydu ve avarzdan muaf olma karlnda senede 10.800 ok hazrlamaktaydlar.
Bu say XV. yzylda donanmada sava aleti olarak ok miktarda ok kullanldn gstermektedir.
skelelerin bakmnda ve gemilerin tamir ilerinde alan benn ve meremmetiler on yedi, kalafatlar
alt, marangozlar krk bir, krek yapclar on, demirciler , makaraclar , halat yapanlar , bkclar iki
ve limanc bir kiiydi. Bylece toplam olarak 89 kii tersane ve limann bakm ile gemi tamir etmek ve gemilere baz malzemeleri hazrlamakla sorumluydu50. Bu sonulara gre 1475 senesinde Geliboluya bal
donanmann mrettebat 1737, tersane halk 89 kii olmak zere toplam deniz personelinin says 1826yd.
Bundan yaklak krk be sene sonra, 1518de, donanma ve tersanenin durumunda gzle grlr bir deime fark edilmektedir. Geliboludaki kadrgalarda yine doksan blk bulunmakla beraber mrettebatn
saysnda nemli bir azalma saptanmaktadr. Ayrca kalyata, kayk ve tccar gemileri kaytlarda yer almamakta,
at gemilerinde ise uygulamada bir deiiklik gze arpmaktadr. nceleri at gemileri, reislerinin mlk olduundan hizmetleri karlnda iftlik tasarruf ettikleri gibi, tamaclktan salanan gelirlerin de yarsna sahip
oluyorlard. Hlbuki II. Bayezid zamannda at gemileri devlet hizmetine (beylik) alnarak reislerinin tasarrufunda olan iftlik ve mezraalarn gelirleri de hassa-i hmayna aktarlm, reisler ise maaa balanmtr.
Bu dzenlemeye gre reislere gnlk 5 ake, kethudalara 8 ake maa tahsis edilmi ve bunun iki akesi yine
iftlik gelirlerinden, kalan ise havale olunan dier yerlerin gelirlerinden karlanmaya balanmtr.
Bu dnemde Gelibolu tersanesindeki gemi ina ve tamirinde alanlar meremmeti, kalafat, stpc,
mahzenci ve makarac gibi sanatkrlar ile kreki, topu, cebeci ve kumbarac gibi askeri personeldi51. Bu
durumda btn donanma mevcudu 642, tersane halk 74 kii olmak zere toplam 716 kii bulunuyordu.
Tabloda da grlecei gibi Geliboludaki donanma ve tersane mevcudu 1475 senesinde 1826 kiiyken, 1518de bu say 716ya dmtr.
Gerek gemi saysnda ve gerekse personelde grlen azalma ile Gelibolu tersanesinin ikinci dereceye
dmesinde, Yavuz Sultan Selimin byk gayretleriyle yeniden kurulan stanbul tersanesinin artk bir
imparatorluk tersanesi halini almas ve merkez deniz ssnn Geliboludan stanbuldaki Galata/Hali
tersanesine tanmas etkili olmutur.
80
Geliboluda 1475 ve 1518 Yllarnda Donanma ve

Tersane Hizmetinde Grev Yapanlar
1475
Donanma Mevcudu
Kadrga cemaati
Kalyata cemaati
Kayk cemaati
At gemisi cemaati
Tccar gemisi
Kreki
Cebeci
Topu
Oku
Toplam
Tersane Mevcudu
Meremmeti
Kalafat
Marangoz
Demirci
Makarac
Kumbarac
stpc
Mahzenci
Limanc
Bkc
Ok yapmc
Krek yapmc
Halat bkc
Toplam
GENEL TOPLAM
Gemi says
93
5
11
59
13
181
1518
Mevcud
1174
30
59
5952
13
293
4
99
6
1737
17
6
41
3
3
1
2
3
10
3
89
1826
Gemi says
93
13
-
106
Mevcud
296
13
299
4
30
642
13
29
7
3
8
3
7
4
74
716
Burada nemli bir hususa temas etmek gerekmektedir. Osmanl Devletinin denizcileri sadece lazm
olduu zaman deniz sahillerindeki yerleimlerden toplamad, uzun yllar iinde bu meslei yapan denizcilerin yetitii anlalmaktadr. Nitekim 1475 ylnda kadrga reisi olarak grev yapan drt reisin
1518de de ayn greve devam ediyor olmas denizciliin profesyonel bir meslek halinde srdrldn
kantlamaktadr. kinci listedeki baz kadrga reislerinin babalarnn birinci listede bulunmas ve 1518de
ayn dnemde baba-olun ayr kadrgalarda reis olarak grev yapmas, yine iki kardein ayn dnemde
kadrga reisi olmas babadan ola denizci kuaklarn veya ailelerin bu yzylda olutuunu gstermektedir. Ayrca spanyann basksyla Endlsten kmak zorunda kalan baz Mslmanlarn Osmanl
topraklarna getirildikten sonra denizcilik mesleini icra etmeleri onlarn daha nce de bu meslekte olduklarn dndrmektedir. 1518 senesinde Kasm ve Sleyman adl Katalanl iki kadrga reisinin varl
buna iaret etmektedir. Yine Kemal Reis ve Davud Reis gibi nl denizcilerin azatl klelerinin kadrga
reisliine kadar ykselmi olmas o dnemde baka rneklerinden de bilindii gibi esirlerin eitilerek
donanmaya kazandrldn ortaya koymaktadr53. Bu bilgilerin oaltlmasyla Osmanl denizcilerinin
nasl bir kkten geldiini daha salkl bir ekilde anlamak mmkn olacaktr.
Osmanllar Rumeliye ilk adm attktan sonra giderek nem kazanan ve zellikle Osmanl denizciliine byk katks olan Gelibolu, imparatorluun yklna kadar yzlerce yl gerek askeri ve gerekse
ticari bakmdan bu nemini korudu. Osmanl ihtiamnn doruunda da stanbuldan Akdenize doru
sefere kan donanma, Geliboluyu nemli bir toplanma yeri ve hareket ss olarak kulland.
52
53
At gemisi ve tccar gemisi mrettebat

bilinmediinden sadece reisler toplama dhil
edilmitir.
1475 ve 1518de donanmada grevli
denizcilerin isim listeleri iin bkz. Ek I ve
Ek II.
81
EK: 1475 SENESNDEK DENZCLERN LSTES

Fatih Sultan Mehmed Devrinde (ubat 1475)
Gelibolu Donanmasndaki Osmanl Denizcileri
54
55
56
57
Kaptanderyann ismi yazlmam. Bu tarihte

Gedik Ahmed Paann bu grevi yrtt
biliniyor.
Buradan itibaren yle bir kayt
bulunmaktadr: Bu zikr olan cemat Nefs-i
Geliboluda mahallelerde dahi yerl yerinde
yazlmdr. Hcet olcak bunda bulunmain
yazld.
smin yannda yle bir kayt bulunmaktadr:
Padiah emriyle bir at gemisin yapm,
imdiki halde olu Mustafa elindedir.
Buradan itibaren yle bir kayt
bulunmaktadr: Bundan aa yazlan
reislerin iftlikleri te yakada Anadoluda Biga
sancanda atal Birgoz tevbiinde balu
adlu kydedir, anda dahi yazlmdr.
Kadrga Reisleri
Kapudan bl54
Kethda Hasan veled-i Hokadem Aa
Hseyin Ktib
Bal veled-i serrc
Nasuh veled-i Paa Yiid
Reis Hac Mema
Reis Devlethan
Reis Hac Atmaca
Reis Mema birader-i Hoca Ali
Reis Mrvvet veled-i Dede Murad
Reis Memi Zerd
Reis irmerd
Reis ca
Reis Murad Divane
Reis Hamza
Reis Mustafa veled-i Mahmud
Reis Hac Nasuh harbende
Reis Hac Emir
Reis Yiid Mahmud
Reis Ali elebi
Reis Mihneti Kk
Reis Hasan Saruhan
Reis Bahadr veled-i om
Reis Hac veled-i Miskince
Reis Hzr veled-i Haddad
Reis Hamza znikmd
Reis Durasan
Reis Ali Trk
Reis Selman
Reis lyas Kk
Reis Karagz-i atk Kzl azab
Reis Yusuf veled-i Kemal
Reis Mehmed veled-i Cllah
Reis Yusuf veled-i Danimend
Reis Yusuf veled-i Nalband
Reis Mehmed veled-i Azabca
Reis Eynebeyi
Reis Karagz strban
Reis Mehmed veled-i Sendel
Reis Mustafa veled-i Gzc
Reis Hac veled-i Timurta
Reis Can Paa
Reis Hamza Krca
Reis Bali veled-i Mansur
Reis Kethda Hzr
Reis Yusuf Yenieri
Reis Nusret veled-i Ahi Murad
Reis Arab Sinan
Reis Orhan veled-i eyh rak
Reis Seyfe
82
Reis Mehmed Divne

Reis Veli Sipah
Reis Salih
Reis Hasan veled-i Hamza
Reis Ahmed serrc
Reis Ali veled-i Arab Hoca
Reis Bedr veled-i Mrsel
Reis Mustafa veled-i Hzr
Reis Mehmed Grz
Reis Mehmed veled-i Ali
Reis Mustafa veled-i Mmin
Reis Emir veled-i Solak
Reis Mehmed veled-i Arab Hoca
Reis Mehmed veled-i Kaltal
Reis shak hayyt
Reis Kabil b. Orhan
Reis Hasan Bal
Reis Sle veled-i lyas
Reis skender
Reis Emir Ali
Reis Hac Ahmed
Reis Mehmed veled-i dil
Reis Mustafa veled-i Ali
Reis Mahmud Kk
Reis Yunus
Reis Ahmed veled-i Yusuf
Reis sa Bal
Reis Cancaa
Reis Mustafa veled-i Veli
Reis lyaszde
Reis Mahmud veled-i mer
Reis Mema veled-i Musa
Reis Ayas
Reis Kemal
Reis lyas sipah
Reis Mema veled-i oban
Reis Hseyin
Reis Hamza Havral
Reis lyas Frenk
Reis dil veled-i Hasan
Reis Mehmed veled-i Temr
Reis brahim veled-i Budaklu
Reis Hsam
Kalyata Reisleri
Reis Enis
Reis Mustafa veled-i Bekir Yormu
Reis Baba Muhammed
Reis Pr
Reis Yunus Siyah
Kayk Reisleri
Reis Yusuf veled-i Pazarlu
Reis Hac Sinan
Reis Mustafa veled-i Kaltal
Reis Azab atk-i Hasan Bey
Reis Turud veled-i Musa Tatar
Reis Tozkoparan lyas
Reis Pazarlu Hayyt
Reis Abdullah atk-i Ahmed Bey
Reis Mehmed Bey veled-i nar
Reis Ramazan veled-i Mustafa
Reis Gaybi veled-i Mrsel
Tccar Reisleri
Cemat-i res ki kendlerin gemileriyle renberlik ederler. Padihn
her ne kulluu olursa ederler. Sefer
olcak kendler gemileriyle sefere
bile giderler. Amm ulfe ve iftlik
yemezler. Bunlardr ki zikr olunur.
Mehmed b. Divane veled-i Yahya
Bahi atk-i Mema
Balaban Sinob
Hzr veled-i Turud
Saru Hamza atk-i Mehmed Bey
Memi veled-i Mesud
Mustafa veled-i mer
Umur Kean
Papas Yusuf atk-i Kethud Umur
Hac Karagz atk-i mezkr
Ali Hallc
Ahi Hamza
Kara Mustafa55
At Gemileri Reisleri
Cemat-i resn- ketih-y esb ki der
nevh-i Gelibolu, iftlik m-horend
Reis-i Mrvvet veled-i Dede Murad
Reis-i Hzr veled-i Musa Korucuk
Reis-i Mustafa veled-i Ahmed
Reis-i Davud veled-i Bahadr
(ehr yie elindedir)
Reis-i al veled-i Saruca nebeyi
(ehr Yakub bey demisi Hseyin
elindedir. Padiah hkmyle tasarruf
eder, amm elinde gemisi yokdur)
Reis-i Mehmed veled-i Mustafa azabca
Reis-i Nasuh veled-i Hac Paa Yiit56
Reis-i shak veled-i Yusuf
Kesabir Hamza an tahvl-i Sofice Halil57
Reis Hac Musa an tahvl-i Reis Mehmed
Reis Hzr an tahvl-i Sleyman

Reis Gedol Hzr an tahvl-i Kethud Uygur
Reis Muhammed an tahvl-i Mehmed
veled-i Yusuf
Reis Ali Bal an tahvl-i pedere
Reis Nusret an tahvl-i pedere
Frenk olu Mrvvet58
Reis Hac Hayreddin an tahvl-i
Hac Ali
h bint-i Hac Mrvvet an
tahvl-i Hamza
Reis Hasan an tahvl-i pedere
Reis Durak an tahvl-i pedere
Reis Sinan veled-i Teke Baba an
tahvl-i Reis lyas
Reis Mustafa an tahvl-i vildn- Bey
Reis lyas an tahvl-i pedere
Reis Muhammed an tahvl-i
pedere, gemisi yok
Reis Hac Nasuh an tahvl-i Bah
Reis Eynesi veled-i Tuluc Mahmud
Reis Turud an tahvl-i Ali
Reis Hamza an tahvl-i Sofi Halil
Reis Devlethan an tahvl-i lyas
Reis Hseyin an tahvl-i Toygur
Reis Arab Yunus an tahvl-i Hoca Ali
Reis Yakub bey mirliv-i Eriboz an
tahvl-i Kocackolu
Selimah bint-i Selman an
tahvl-i pedere
Reis Hamza an tahvl-i pedere
Reis Kara Mema an tahvl-i pedere
Reis Mustafa veled-i Gzc
Reis Hac Emr an tahvl-i Mustafa
Reis lyas veled-i Cennet?
Reis Latif veled-i Emirhan59
Reis Hac Mrvvet60
Reis Mema veled-i Uzunca brahim
Reis Mahmud an tahvl-i Mahmud
elebi
Reis Mema veled-i Bah an tahvl-i
Reis Sinan
Reis skender veled-i Sayc Halil
Reis Hadice bint-i Ali bin Tura Bey
Reis Hac Yahya an tahvl-i Emir Paa
Reis Yusuf an tahvl-i veled-i Harb
Reis Paa Yiit bint-i Yusuf ibn-i Hamza
Reis Nasuh veled-i Nm
Reis Hamza veled-i Hasan an
tahvl-i pedere
Reis Havva bint-i Kara Yah
Reis Bali veled-i Hor Ali an

tahvl-i pedere
Reis Hamza Siyah an tahvl-i Uzgur Ali
Reis Hac Ahmed an tahvl-i ktib Bali
Reis Mehmed veled-i Mustafa an
tahvl-i pedere
Reis Hamza veled-i Sarrc
Reis Hdr an tahvl-i an tahvl-i
Hac Mrvvet
Reis Yakub veled-i Kl an
tahvl-i pedere
Reis Hac veled-i Turud an
tahvl-i dizdr- zerd
(Gelibolu Tahrir Defteri, Belediye
Ktphanesi, M. Cevdet, O. 79,
s. 13b-29b) .
58
59
60

imdiki halde kz Nurlu elindedir,
sancakbeyi vermi, tasarruf eder amm elinde
gemisi yok.
Bundan aa yazlan reislerin iftlikleri
yoktur.
Vefat edicek kzlar gemilerini satmlar,
imdi kethuda olan Reis Hasan elindedir.
83
Fatih Sultan Mehmed ve Osmanl Denizcilii

dris BOSTAN*
stanbul Kuatmas ve Gemilerin Karadan Yrtlmesi

Fatih Sultan Mehmed devri Osmanl denizciliinin gelimesinde en nemli rol, Bizansn bakenti
Konstantinopolisin fethi iin yaplan hazrlklar erevesinde gl bir donanmaya duyulan ihtiya belirlemiti. Geliboluda sratle gemi inasna balanmas bu yzden olmutur.
Padiahlnn ilk yllarnda Fatih, stanbulun denizden kontrol edilmesi amacyla Yldrm Bayezid
tarafndan yaptrlan Anadolu Hisarn tamir ettirdii gibi tam karsna dier ad Boazkesen olan Rumeli
Hisarn yaptrmak (1452) suretiyle Karadenize geii kontrol altna almak istemitir. Bylece ayn zamanda Karadenizden stanbula yardm maksadyla gelecek her trl iae ve mhimmat ikmalini de denetlemeye balayan Fatih, stanbulu denizden kuatmak suretiyle ehre giden ticaret yollar zerindeki
hkimiyeti eline geirmi oluyordu. Gen hkmdar bunu teyit etmek zere bir duyuruda bulunarak Boazdan geecek btn gemilerin hisar nnde durmalarn ve selmiyye akesi dedikten sonra gei
izni alarak yollarna devam edebileceklerini aklad. Aksi takdirde hangi devlete ait olursa olsun izinsiz
gemeye teebbs edecek btn gemiler hisara yerletirilmi toplarla batrlacakt. Nitekim ok gemeden
Kasm 1452de, Karadenizden stanbula tahl getiren bir Venedik gemisi denetim emrine uymaynca hisardan alan top ateiyle batrld1. stanbulun fethinden sonra ise, bu denetim daha da sklatrld ve
Boazdan geen her gemi, iinde kaak mal ve kle olup olmad konusunda tefti edilmeye baland.
stanbulun fethi hazrlklar srasnda kuatmaya katlmak ve deniz yolu gvenliini salamak zere
donanmann kurulmas ve organize edilmesi gerekiyordu. II. Mehmedin ilk saltanat yllarnda Gelibolu
tersanesi yeniden tahkim edildii gibi kaptanderya Baltaolu Sleyman Bey2 burada ve zmitte eski
gemileri tamir ettirdi, ayrca yeni donanma gemileri yaptrd. Bylece kayk ve nakliye tr dahil irili
ufakl 350-400 gemiden oluan Osmanl donanmas Marmara Denizine girerek stanbula ulat. O zamana kadar Osmanllar tarafndan bu byklkte bir donanma hazrlanmamt. Byle bir hazrlk, devletin stanbulun fethine sadece karadan deil denizden de byk hazrlklar yaptn gstermektedir.
Donanma, stanbulun fethinde ehri abluka altnda tutmas, caydrc etkisi ve Hali tarafndan kuatmaya destek olmas sayesinde nemli bir rol slenmi oldu. nk daha nceki kuatmalarda ehir
denizden kuatlmad iin deniz yoluyla dardan gelen yardmlar nlenememiti. Bu yzden de Bizans
her zaman d destek ve yardm alabilmiti. Bu defa II. Mehmed, karada kuatmann balad ilk gnden
itibaren donanmasn stanbul sahillerine yerletirmiti. Kaptanderya Baltaolu Sleyman Bey, donanmasn bugn kendi adyla bilinen Rumelihisarnn yanndaki Balta Limanna demirlemi ve buray s
edinmiti. Bylece Rumeli/Boazkesen Hisar ile Anadolu/Gzelce Hisar arasnda boazdan geii kontrol edecekti. Zeytinburnu aklarnda demirleyen bir baka filo ise, ikmal maksadyla gerekletirilecek
stanbula geii engelleyecekti.

Fakltesi Tarih Blm.
Dukas, Bizans Tarihi, (ev. V. Mirmirolu),
stanbul 1956, s. 152. Boazdan gei ile ilgili
baz uygulamalar iin bkz. Donald M. Nicol,
Bizans ve Venedik, Diplomatik ve Kltrel
likiler zerine, (ev. Gl . Gven), stanbul
2000, s. 380-381. Bu dnemde stanbul
Boazndan geiin tabi olduu kurallar ve
Karadenizin ticar ehemmiyeti konusunda
bkz. Halil nalck, Osmanl mparatorluu
Klsik a (1300-1600), stanbul 2003, s. 329;
H. nalck, The Question of the Closing of the
Black Sea under the Ottomans, Arkheion
Pontou, Atina 1979, s. 74-89.
Biyografisi iin bkz. dris Bostan, Baltaolu
Sleyman Bey, Diyanet slm Ansiklopedisi
(DA), V, 41.
85
Hamza Beyin II. Muradn arabdr olduu

(Dukas, Bizans Tarihi, s. 198) ve o dnemde
Krevada zeameti bulunduu, muhtemelen
kaptanderyal grevlerinden sonra Rum
Beylerbeyiliine getirildii ve 1473te bu
grevde bulunduu anlalmaktadr (H. nalck,
Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I,
Ankara 1987, s. 150).
Nicolo Barbaro, Kostantiniye Muhasaras
Ruznamesi, (ev. . T. Diler), stanbul 1953,
s. 39-48. Dukas, Bizans Tarihi, s. 166. Dnemin
Bizans ve Osmanl kaynaklarnda yer alan
bilgilerinin ayrntl bir deerlendirmesi iin
bkz. V. Mirmirolu, Fatihin Donanmas ve
Deniz Savalar, stanbul 1946, s. 39-72.
Gemilerin yrtld gzerghn TophaneKasmpaa olmas gerektii konusunda ayrca
corafyac Danyal Bedizin 22 Nisan 1952de
Dil-Tarih-Corafya Fakltesinde verdii
konferansa atfta bulunan en son aklama iin
bkz. Selahattin Tansel, Osmanl Kaynaklarna
Gre Fatih Sultan Mehmedin Siyas ve Asker
Faaliyetleri, stanbul 1971, s. 75, dipnot 73.
Nicol, Galata Cenevizlilerinin gemilerin
karadan yrtlmesinden habersiz olmalarnn
imkansz olduunu belirterek bu olay en
azndan grmezden geldiklerini ileri
srmektedir (Bizans ve Venedik, s. 387)
Osmanl kaynaklarndaki bilgilerin farkl
yorumu iin bkz. F. M. Emecen, stanbulun
Fethi Olay ve Meseleleri, stanbul 2003,
s. 38-43, 89-95.
Tursun Bey, Trh-i Ebl-feth, (haz. M. Tulum),
M. Ak-F. Baar, stanbulun Fetih Gnl,
stanbul 2003, s. 49-58.
Pir Reis, Kitb- Bahriye, stanbul 1988, c. 2,
vr. 158a. Tafsilat iin bkz. Himmet Akn, Aydn
Oullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma, Ankara
1968, s. 44-45.
Tursun Bey, Trh, s. 80-81; bn Keml,
Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter,
(haz. . Turan), Ankara 1991, s. 126.
Tursun Bey, Trh, s. 147; bn Keml, Tevrih,
VII, 288.
Buna kar Bizans da Halite tedbir almakla meguld. Kuatmann karadan devam ettii srada
Baltaolu Sleyman Beyin Haliin giriine ekilmi olan zinciri krmak maksadyla denizden hcum
edebileceini dikkate alan Kaptan Antonio, on byk gemiden oluan Bizans donanmas zincirin gerisinde mevzi aldrmt. Nitekim Osmanl donanmasnn 9 Nisanda Halie girmek iin yapt ilk teebbs sonusuz kalmt. Karada ehir surlar toplarla dvlrken, donanma da Beikta ve Salpazar
nlerinde toplanarak stanbulu ilk defa deniz tarafndan kuatm oldu. Nisann ortalarnda Boaz sahillerindeki baz kyler alnm ve zellikle Bykada kalesi zapt edilmiti.
20 Nisanda stanbula yardm getiren Ceneviz gemisi, anakkale Boaz giriinde bir Bizans
nakliye gemisi ile birleerek stanbul nne geldi ve Halie girmek zere harekete geti. Osmanl donanmas bu gemileri Yenikap nnde durdurmak istedi ise de muvaffak olamad. Byk tepkiye yol
aan bu durum karsnda kaptanderya grevden alnd ve yerine Hamza Bey3 tayin edildi.
stanbulun kuatlmas srasnda donanma komutanlnn gerekletirdii en nemli harekt gemilerden bir ksmnn karadan yrtlerek Halie indirilmesi olmutur. Bu uygulama, tartmalar gnmze kadar sren nemli bir deniz harekt taktii olarak tarihe gemitir. Bizans, Haliin giriini
zincirlerle kapatm ve ierde bulunan donanmasyla ehrin bu tarafnda zayf olan surlar, Kasmpaa
tarafndan gelecek Trk saldrlarna kar koruma stratejisi uygulamak istemiti.
te yandan Marmara Denizinde yaanan baarszlk zerine nceden yaplm planlara da uygun
olarak donanmadan gerekli sayda geminin Halie indirilmesi fikri uygulamaya konmutur. Kuatma
srasnda her iki tarafta bulunan grg ahitlerinin verdii bilgilerde baz farkllklar bulunsa da gemilerin
karadan yrtld gzergh iin nerilen en inandrc yolun Tophane-Kasmpaa gzergh olduu
daha inandrcdr. Dnemin Osmanl tarihilerinin gzergh tarif ederken kullandklar Galata ensesinden veya Galatann st yanndan gibi benzer ifadelerin kullanlmas buna iaret etmektedir4. Kaynaklarn byk ounluu nce yolun tesviye edildiini, daha sonra kesilen byk aalarn yalanarak
gemilerin geebilecei bir kzak eklinde hazrlandn, tecrbeli mhendis ve denizcilerin nezaretinde
gemilerin mekanik bir yntem (cerr-i eskal) kullanlarak yukar ekildiini belirtmektedir. Tursun Beyin
ifadesiyle kadrgalar ve fyk kayklardan oluan ve rengrenk bayraklarla sslenmi, yelkenleri alm
olan bu gemiler adeta havada yrtlm, hatta uurulmutur5.
22 Nisan sabah byklkleri farkl yetmi civarnda Osmanl gemisinin Halie indirilmesi hem Bizansllar ve hem de Venediklileri artmt. lk anda bunlar yok etmeyi planlayarak 28 Nisan gn
ate gemileriyle hcum eden Bizans ve Venedik gemileri Trk topusunun at atele etkisiz hale getirilmi ve bir Venedik kadrgas batrlm, kan atma Osmanllarn stnl ile sona ermitir6. Donanmann bir ksmnn Halie inmesiyle birlikte iki yaka arasna gemilerden bir kpr yapan Osmanllar
sratle kar sahillere asker ve mhimmat tadlar ve kuatmann zayf olan bu cephesinde Bizans iin
ciddi tehdit oluturdular. Beikta sahillerinde bekleyen Osmanl donanmasna ait baz gemiler, zaman
zaman Hali azna kadar gelerek ieri girme teebbslerinde bulundu ve buradaki Bizans donanmasn
devaml olarak taciz etti.
Gemileri karadan yrtme uygulamasnn stanbul kuatmasndan nce daha Aydnolu Gazi Umur
Bey tarafndan da denendii bilinmektedir. Umur Bey, Atina Krfezi ile nebaht Krfezi arasnda yer
alan (bugnk Korint Boaz) alt millik mesafede donanmasn karadan yrterek geirmi ve Keilik
(Germe/Hexamilion) adasn fethetmitir7. Fatih de stanbulun fethinden sonra karadan gemi yrtme
uygulamasn 1456da Belgrad8 ve 1470de Eriboz9 kuatmalarnda tekrar tatbik etmitir. stanbulun
kara tarafndan ele geirilmesi zerine Hamza Bey komutasndaki Osmanl donanmas da Halii kapatan
86
Alanya Kalesi ve Tersanesi

(Kprl Ktp., II-171).
87
zinciri krarak limana girmi, Cenevize ait byk gemiler Haliten karak denize almak suretiyle
blgeden uzaklamlardr10.
stanbul fatihi, fetihten sonra bir mddet Bizanstan intikal eden Kadrga Limann tersane olarak
kullanm ve daha sonralar Halite imdiki tersanenin bulunduu tarafta Bizans tersanesinin kalntlar
zerine birka gzden ibaret olan ilk tersanesini kurmu, yanna bir divanhane ve mescit yaptrmt11.
stanbulun fethi Fatihin Denizlerin Sultan olarak anlmasna yol at gibi, bu dnemden sonra Osmanllarn denizlerde giritikleri youn fetihler de Osmanl Deniz mparatorluunun kuruluunu balatmtr12.
Kara ve Denizlerin Sultan

10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
Kritovulos, Trh-i Sultan Muhammed Hn-

Sn, (ev. Karolidi), stanbul 1328, s. 83.
. Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat: XVII.
Yzylda Tersne-i mire, Ankara 20032, s. 3.
A. Hess, The Evolution of the Ottoman
Seaborne Empire in the Age of the Oceanic
Discoveries, 1453-1525, American Historical
Review, 75 (1899).
3-11 Aralk 1444 tarihli (Evhr- aban 848)
II. Muradn bir kle azadnmesinde [Topkap
Saray Mzesi Arivi (TSMA), E. 5566] ve 3-12
Eyll 1446 (Evst- Cemziyelhr 850) tarihli
vasiyetnamesinde [Babakanlk Osmanl Arivi
(BOA), Ali Emiri-II. Murad, nr.; BOA, Vakfiyeler
Tasnifi, nr. 164] bu elkbn yer almas,
Osmanl padiahlarnn bu dnemde Kara ve
Denizlerin Sultn nvann resmen
kullandklarn gstermektedir. Bu belgeler
H. nalck tarafndan yaymlanmtr (Fatih
Devri zerinde Tetkikler, s. 204-217).
Tursun Bey, Trh, s. 171.
nalck, Closing of the Black Sea, s. 74.
Dukas, Bizans Tarihi, s. 192-193; Kritovulos,
Trh, s. 90.
Dukas, bu karlama srasnda Hamza Beye
hediye olarak ipek ve ynl sekiz elbise, alt
bin gm para, yirmi kz, elli koyun, sekiz
yz litre arap, yaklak 100 kg. ekmek,
1000 litreden ok peynir ve meyve, ayrca
donanmadaki dier rtbeli denizcilere de
uygun hediyeler verildiini belirtmektedir
(Bizans Tarihi, s. 198-199). Dukasn
Bizans Tarihini tercme eden V. Mirmirolu,
hediyeler arasnda yer alan arab, kendi
kitabnda (Fatihin Donanmas, s. 87)
merubat olarak aktarmtr.
Sakzda Trk askerleriyle Sakzllar arasnda
ufak atmalar yaanmas zerine gemilerine
snan askerlerin dengesiz hareketleri Hamza
Beye ait bir kadrgann batmasna sebep
olmu, can ve mal kaybna yol amt
(Dukas, Bizans Tarihi, s. 200-201).
Dukas, Hamza Beyin Antalya valiliine tayin
edildiini belirtirken (Bizans Tarihi, s. 203),
Kritovulos Anadolu valisi olduunu
kaydetmektedir (Trh, s. 94). Kritovulosun
daha sonraki bir tarihi iaret etmi olmas
mmkndr.
II. Murad zamannda kullanlmaya baladn grdmz Sultnl-berri vel-bahr (Kara ve Denizlerin Sultn) unvan13 Fatih tarafndan da benimsendi14. stanbulun fethi, Osmanl deniz politikalarnn daha uzak denizlere yneldii ve i denizlerdeki mcadelenin ak denizlere doru evrildii bir
dnemin balangc oldu. Bu yneli esas itibariyle stanbulun savunmasna dnk bir politikayd ve
iki cihetten harekete gemiti. Birinci yn Karadenize, ikinci yn ise Akdenize evrilmiti. Nitekim
Halil nalckn da belirttii gibi tarihte stanbula sahip olan ve boazn iki yakasna hkim olan btn
devletler mutlaka Karadenize ynelmi ve burada kontrol tesis etmilerdi15. stanbulun gvenliinin
salanmas ve ticaretin deniz yoluyla kolaylkla yaplabiliyor olmas denizciliin gelimesinde etkili
oldu. Bu yzden Osmanl donanmasnn tekilatn tamamlamas byk lde Fatih devrinde gerekleti. 1475 (879) tarihli Gelibolu tahrir defterinin, tersane ve donanmann ss olan Geliboluda denizciliin nasl yaplandn gstermesi bakmndan ok nemlidir.
stanbulun fethinden gn sonra Fatih Sultan Mehmedin, donanmann Geliboludaki ssne geri
dnmesini istemesi zerine gemiler ganimet ykleriyle dolu olarak stanbuldan ayrlmtr16.
Egede Osmanl-Venedik atmas:

Boazn Adalarnn Fethi
stanbulun fethi ile birlikte Osmanllarn yeni politikas, denizlerden gelecek saldrlara kar bu
yeni bakenti korumaya yneldi. Bu maksatla bir taraftan Ege Denizindeki hedeflere alan ve Boazn
Adalarna ulaan Osmanl donanmas, dier taraftan Karadenizin Anadolu sahillerine yneldi.
Fatih Sultan Mehmed, Rodos valyelerinin vergi vermeyi kabul etmemeleri zerine Haziran 1455te
Gelibolu sancakbeyi ve donanma kumandan Hamza Beyi, irili ufakl yz seksen sava gemisi ile Rodosa
gnderdi. Hamza Bey yolda nce Midilliye urad ve burann yneticisi tarafndan iyi karland. O srada
Midillide bulunan tarihi Dukas, karlama hizmeti ile bizzat ilgilendi. Hamza Bey, Ayazmendde demirledii donanmasn alarak adaya hibir zarar vermeden ayrld17. Daha sonra Sakza giden Osmanl donanmas,
burada ayn iyimserlikle karlanmad. Ayrca Galata tacirlerinden Francesko Draperioya ait olan borlarn
da demeleri istendii halde bunu kabul etmeyerek kar ktlar. Adann olduka iyi tahkim edilmi olduunu
ve limannda yirmi geminin bulunduunu gren Hamza Bey, basit bir yamalamadan sonra asl hedefine
gitmek zere blgeden uzaklat. Rodosa ulatnda bu aday da kendisini yeterince korumaya hazrlkl
buldu. Limanda gemiler ve adada askerler sava iin her trl tedbiri alm idiler. Buradan da bir sonu alamayacan anlayarak geri dnmek zorunda kalan Hamza Bey, dn yolunda yeniden Sakza urad
halde ada halknn balln salayamadan ve hibir iyi muamele grmeden blgeden uzaklamak ve Geliboluya geri dnmek zorunda kald (Ekim 1455)18. Daha sonra Edirnede bulunan Fatih Sultan Mehmedin
huzuruna gelen Hamza Bey bu deniz seferindeki baarszl sebebiyle grevinden azledildi19.
88
Venedik (Pr Reis,

Kitb- Bahriye,
.. Nadir Eserler
Ktp. TY. 6605).
89
20
21
22
23
Kritovulos, bu seferin btn teferruatn

kaydederek Yunus Paann yolda yakaland
frtna sebebiyle yirmi be gemisini
kaybettiini, bu yzden dnte gzden
dtn ve daha sonra baka sebeplerin de
birlemesiyle Fatih tarafndan idam
ettirildiini belirtmektedir (Trh, s. 94-96).
Kritovulos, Enezin teslim alnmas iin
padiahn Mahmud Paay gnderdiini ve
ehre giren Fatihin ehirde dzeni
saladktan sonra ynetimini Murad isminde
birisine braktn yazmaktadr
(Trh, s. 103-106).
Kritovulos, Trh, s. 113-114.
Kritovulos, Trh, s. 126-127
Fatih ncelikle yeni ve daha gl bir donanmann hazrlanmasn ve denizlerde yeni harekt iin
gemiler ina edilmesini emretti. Hamza Beyin yerine Gelibolu sancakbeyi olarak Osmanl donanmasnn
komutanlna getirilen Yunus (Has Yunus) Paa, ald talimat zerine yaklak seksen gemiden oluan
donanmayla 30 Haziran 1456da Sakza gitmek zere Adalar Denizine doru sefere kt.
Bozcaadada su ikmali yapan ve sahil blgesinden kreki toplayan donanma, geriden gelen dier
gemilerin katlmyla denize ald. Midilli yaknlarnda iken gece vakti bir frtnaya yakalanan donanmann bir ksm birbiri zerine dmek veya kayalara arpmak suretiyle batt. Kalanlar ise frtna
dinince sahile yanatlar ve Yunus Paann kadrgasnn gelmesi ile Sakzda toplandlar. Buradan
Rodos valyeleri zerine giden Osmanl donanmas Rodos ve civarndaki stanky, ncirli, Smbeki,
Leryos ve Kalimnos gibi baz adalara basknlar dzenleyerek ganimet ve esir aldlar. Bu mdahalede
Rodos ve Nakann, spanyol korsanlarna limanlarn aarak haydutluk yapmalarna imkn vermelerinin nemli rol oldu. Yunus Paa, dnte Yeni Foa ve Sakza uradnda iyi karlanmad
iin sahile asker kararak ehri igal etti ve Foadan bir miktar genci esir ederek Geliboluya
dnd20.
1456 ylnda Fatihin bizzat kara yoluyla gittii ve Yunus Paay da emrindeki on gemiden oluan
donanma ile denizden gnderdii Enez teslim oldu21. Yunus Paa, daha sonra anakkale Boaz nnde
sralanm olan ve boazn giriine hkim bir blgede bulunan mroz ve Limni adalarn Osmanl devletine balad. Bu adalardan Taoz, Semadirek ve mrozun (Gkeada) ynetimi Enez valisi Palamade
Gattilusioya brakld. Onun bir mddet sonra vefat zerine, mrozlu tarihi Kritovulosa gre, Limni,
adada hkm sren Cenevizli Gattilusio ailesine terk edildi. Ancak ada halknn ynetimden memnuniyetsizliini bildirmesi zerine Limni, kesin olarak Osmanl ynetimine geti (1457).
Fatih Sultan Mehmedin nc Srbistan Seferi (1456) ve Adalar Denizinde yrtt deniz harekt zerine Papa III. Calixtus, kendisine ait on sekiz gemilik bir donanmay Adalar Denizine gndermitir (1457). Bu donanmann asl amac Osmanl gemilerini vurmak ve Osmanl idaresine giren
adalar kurtarmak olmasna ramen Midilli ve Sakz yneticilerinden ilgi grmemi ve bunun zerine
Katalanlarla ibirlii yaparak ve krk korsan gemisini kendi filosu ile birletirerek Osmanl idaresindeki
Limni, Semadirek, mroz ve Taoz adalarna saldrmtr. Bu adalar teslim olmaya zorlayan Papalk Donanmasnn kumandan Amiral Ludoviko, asker kard Limni Adasndaki yz yenieriyi esir, Taozu
igal etmi ve ald esirlerle Rodosa dnmtr. Sadece mroz adas Kritovulosun takip ettii dikkatli
siyaset ve verdii hediyeler sayesinde bu igalden kurtulmutur22.
Boazn adalar iinde en nemlisi olan Midilli, 1354ten itibaren Bizans imparatoru V. Ioannes tarafndan Katalan korsanlarna kar denizleri korumak zere Cenevizli Gattilusio ailesinin ynetimine
braklmt. Fatihin emriyle Gelibolu sancakbeyi ve donanma kumandan smail Beyin hazrlad yz
elli gemiden oluan donanma, Midilliye karma yapm ve on iki gn sren kuatmada ehir alnamad
iin kale dndaki baz evler yamalanarak Geliboluya geri dnlmt (1459). Ada halk bu gelimenin
kendilerine zarar vereceini anladklarndan padiaha eli gndererek vergi vermeyi ve ballklarn
sunmay kabul etmilerdir23.
Kritovulosa gre, Fatih Sultan Mehmedin en nemli politikalarndan biri, sava gemilerinin saysn
artrarak sadece karada deil, denizde de egemen olmakt. lke topraklarn korumak ve zellikle uzak denizlerde hkimiyet kurmak iin gl bir donanmaya ihtiya olduunu gren sultan, deniz seferlerinin salad faydalar bizzat tecrbe ederek gryordu. Ayrca bir sredir inceledii tarih kitaplarndan edindii
kanaate gre kara ve deniz hkimiyetini elinde tutan bir devletin yldznn snmeyeceini dnyordu
90
ve bunun iin memleketin her tarafnda gemi inas iin emir vermiti (1460)24. Ertesi yl Gelibolu valisi
Zaanos Paa, krk gemiyle Taoz ve Semadirek adalar halknn bir ksmn stanbulu enlendirmek
zere bakente gtrd25.
Midilli Seferi
Fatih Sultan Mehmed, Karadenizin Anadolu kylarn Osmanl topraklarna kattktan ve Bizansn
Trabzon Eyaletini fethettikten sonra Ege Denizindeki fetih hareketlerine yeniden balad. Midilli hkimi
Nikola Gattilusionun Egede dolaan talyan korsanlarna yardm etmesi ve bu korsanlarn Geliboluya
kadar pek ok Osmanl menfaatine zarar vermesi zerine padiah, denizlerden sorumlu beyleri Edirneye
ararak onlara Geliboluda iki yz gemilik bir donanma hazrlamalarn emretmiti. Nihayet Eyll
1462de (Zilhicce 866) 110 gemiden26 oluan Osmanl donanmas Mahmud Paann serdarlnda Geliboludan ayrlm ve gn iinde Midilliye gelmiti. Bu harekt srasnda Fatih Sultan Mehmed de,
birka bin yenieri ile Edremitten adaya gemi ve ilk teslim teklifine savala karlk verilmesi zerine
kuatmay balatarak tekrar Anadolu yakasna dnmt. Mahmud Paa, yirmi yedi gn sren kuatma
savalar srasnda ehri topa tuttuu iin adann yneticisi Nikola teslim olmak zorunda kalmt27. Midillinin teslimi zerine yeniden adaya gelen Fatih, idari dzenlemeyi yaptktan sonra iki yz yenieri
ve birka kadrga brakarak adadan ayrlmt28.
Bylece anakkale Boaznn Ege Denizine alan ksm tamamen kontrol altna alnm oldu. Ada
merkezli bir sancak statsnde idar yapya kavuturulan Midilli, tahrir (vergi yazm) uygulamalarnn
ilk grld adalar arasnda yer ald. Boazn Adalar, ok gemeden idar bakmdan Osmanl donanmasnn ss ve deniz harektlarnn merkezi olan Gelibolu sancana baland29.
Fatih, Midillinin Egede nemli bir deniz ss haline gelmesinden sonra donanmada gemilerinin
saysn artrmak gayesiyle tersanelerde gemi yaplmas iin emirler verdii gibi Anadolunun her tarafndan deniz mrettebat temin etmek iin de harekete geti; Marmara Denizini ve Karadenizi kontrol
altna ald gibi gneyde anakkale Boazn tahkim etmeyi de ihmal etmedi. stanbul Boaznda
karlkl olarak bulunan Anadolu Hisar ile Rumeli Hisarna mukabil anakkale Boaznn da iki tarafna Kala-i Sultaniye ve Kilidbahir kalelerinin, Gelibolu valisi Yakup Bey tarafndan inas iin emir
verdi. Bu kalelerin tamamlanmasndan sonra her iki tarafa otuzar top yerletirilerek gvenlik saland.
Bylece Venedik, Ceneviz, Papalk ve Rodos donanmalar gibi o devrin en nemli deniz glerine kar
stanbul gvenlik altna alnd, Akdeniz ile Karadeniz arasndaki ticaret yolu da kesin olarak Osmanl
kontrolne geti.
Karadenizin Yeni Sahibi Osmanllar

stanbulun fethi Osmanllara Karadeniz ve Karadenizi evreleyen btn limanlara ulamann yollarn amt. nk o gnk artlarda sahilden bu blgelere ulamak olduka zordu. Fatih, stanbulu
Bizanstan aldktan sonra, kendi topraklarna komu olarak varln srdren ikinci bir Bizans merkezini
daha lkesine katmak zere Dou Karadenizin Anadolu kylarnda yer alan Trabzona sefer hazrlklar
balatt. Bu sefer, ayrca Karadenizin Anadolu kylarnda Amasra gibi kolonileri bulunan Cenevize
kar da bir harekt olacakt. ncelikle byk bir donanma ile Sadrazam Mahmud Paann denizden,
Fatihin ise ordusuyla karadan Amasray kuatmas zerine ehir daha fazla dayanamayarak teslim oldu
(1460)30. Bunun zerine kara ve denizden yoluna devam eden ordu sfendiyar olu smail Beyin ynetimindeki Sinopa ulat. Aslnda Sinop kendini savunacak bir donanmaya ve mstahkem bir kaleye
24
Kritovulos, Trh, s. 129-130.

Kritovulos, Trh, s. 135.
26
Theoharis Stavrides, The Sultan of Vezirs,
The Life and Times of the Ottoman Grand Vezir
Mahmud Pasha Angelovi (1453-1474), Leiden
2001, s. 155. Donanmada bulunan gemilerin
says kaynaklarda farkldr. Mesela
Kritovulos, 200 (Trh, s. 161), Dukas, 67 gemi
(Bizans Tarihi, s. 213) olduundan
bahsetmektedir.
27
kpaaolu Tarihi, (haz. A. N. Atsz), Ankara
1985, s. 163-164. Adann Osmanllar
tarafndan fethi ile ilgili kaynaklarda yer alan
bilgiler iin bkz. Stavrides, The Sultan of
Vezirs, s. 155-156.
28
Mirmirolu, Fatihin Donanmas, s. 100.
29
Boazn Adalarnn Osmanl hkimiyetindeki
ilk idar yaplanmalar iin bkz. F. Emecen,
XV-XIX. Yzyllarda Ege Adalarnda Osmanl
dar Tekilt, Ege Adalarnn dar, Mal ve
Sosyal Yaps, (ed. . Bostan), Ankara 2003,
s. 8-9.
30
Stavrides, The Sultan of Vezirs, s. 132.
25
91
sahip olmasna ramen can kaybna sebebiyet vermeksizin ehir sulh yoluyla Osmanl idaresine geti
ve yneticileri de Fatih tarafndan baka yerlerin ynetimine verilmek suretiyle dllendirildi (1461)31.
Ayn yl yeni takviyelerle yine Mahmud Paa, yz elli gemiden oluan donanmayla denizden kuatt
Trabzonu, Fatihin de kara ordusuyla gelip tazyik etmesi zerine teslim ald32. Trabzonun fethi, sadece
toprak alnmas anlamna gelmiyordu. Bu fetih, hem karada civarda bulunan ehirlerin yeni bir iskn
oluumuna sahne olmasna ve hem de denizden gelen bir hareketliliin balamasna sebep oldu. Trabzonun alnmasyla, douda Rize, batda Giresuna kadar olan kesim daha nceden balayan uygulamann
bir devam olarak Trk/Mslman nfusun isknna ald. Blgenin yeni tahrirleri yaplarak buras yeni
bir idari yapya kavuturuldu. Hatta bir ehzde sanca haline getirilerek merkez ynetimle ilikisi st
dzeye karld. Bu sayede Trabzon denizden Karadenizin kuzeyindeki topraklara ve Kafkasyaya, karadan Dou Anadolu ve rana ulamak iin nemli bir s haline getirildi.
Karadenizin Anadolu kylarndaki fetihler tamamlandktan sonra sra kuzey kylarna gelmiti.
nk Fatih, Karadenizdeki yabanc ticaretine son vermek maksadyla bu denizin sahillerine yerlemi
olan Ceneviz kolonilerini birer birer ortadan kaldrmay planlyordu. Amasradan sonra Cenevizlilerin
Kafkas sahillerinde, Krm yarm adasnda, Tuna havzasnda ve Karadenizin Rumeli kylarnda bulunan
dier ticaret slerini de ele geirmek amacyla donanmasn Karadenize gnderdi. Buna Krm Hanlnda ba gsteren taht mcadeleleri eklenince Gedik Ahmed Paa komutasnda yaklak yz gemiden oluan gl bir donanma Kefe bata olmak zere baz mhim mevkileri Cenevizlerden ald
(1475/880). Bu srada Venedik ile on iki yldr devam eden savaa bir yl ara verilmi ve bu srada Krm
seferi tamamlanmt. Kefeden sonra Ker Boazn geerek Azak Denizine ulaan Osmanl donanmas
kaleyi kuatarak sonunda teslim ald. Menkup kalesinin de alnmasndan sonra Krm Hanl Osmanl
tabiiyetine girmi ve bylece Kili ve Akkirman hari btn Karadenizde hkimiyet kurulmutur. Krmn fethi Dou ticaret yollarnn Osmanllarn eline gemesine yol at gibi, Karadenizin bir Trk
gl haline gelmesi iin atlan ilk ve nemli adm olmutur33.
Osmanl-Venedik Savalar
31
Stavrides, The Sultan of Vezirs,

s. 132-134, 138-140.
32
Stavrides, The Sultan of Vezirs,
s. 133, 138-139.
33
Kefe ve dier Krm sahil ehirlerinin Osmanl
idaresine girii ve blgenin XVI. yzylda
Osmanl mparatorluu iin haiz olduu nem
konusunda geni bilgi Ycel ztrkn
Osmanl Hakimiyetinde Kefe 1475-1600,
(Ankara 2000), adl eserinde bulunmaktadr.
Kefenin fethi sonrasna ait ehrin ticar
kapasitesini gsteren bir gmrk defterinin
neri iin bkz. Halil nalck, The Customs
Register of Caffa, 1487-1490,
(ed. V. Ostapchuk), Cambridge (MA) 1996.
stanbulun fethi ve sonrasnda Karadeniz ve Akdenizde ele geirilen yeni topraklar blgede siyas
ve ticar menfaatleri ve din balar olan dier Hristiyan devletleri ciddi olarak ilgilendirdi. Bata Papalk
olmak zere Venedik ve Napoli devletleri Osmanl devletine kar harekete getiler. zellikle Venedik,
blge zerindeki varl ve emelleri sebebiyle Osmanllara kar balatlan bu mcadelede nc rol oynad. Osmanllarn Ege Adalar zerindeki baarlar ve Moradaki Venedik kolonilerine dzenledikleri
aknlar sebebiyle Papalk, Venediki Osmanl devletine kar Arnavutlukta isyan balatan skender Beyi
desteklemesi iin tevik etti. Venedikin 1463te bir taraftan skender Bey, dier taraftan Macarlarla gizlice anlamas ve harekete gemesi iki devlet arasnda uzun sreli savalar balatm oldu. 1463-1479
yllar arasnda on alt yl sren Osmanl-Venedik savalar, denizlerde ve Venedik idaresinde bulunan
sahil ehirlerinde cereyan etti.
Osmanl aknclarnn Bosnann fethi sonrasnda Venedike ait snrlar gemesi, nebaht civarndaki
topraklar yamalamas ve Venedik idaresindeki Koron ve Motona akn dzenlemesi iki devlet arasnda
savan kmasna sebep oldu. Venedik tarafndan 1463te (868) Alvise Loredano ynetimindeki otuz
iki kadrga ve pek ok byk gemiden oluan donanma ile balatlan ilk sefer, Mora zerine gerekleti.
Loredano, Arhos ve Germe Hisarn ele geirdi, Grds kuattysa da Turahanolu mer Beyin yardma geldii haberleri ve Sinan Beyin huru hareketi ile bu giriim sonusuz kald ve kara ordusuna
92
komuta eden Bertoldo Este hayatn kaybetti. Osmanl ordusunun mdahalesi ile Arhos tekrar alnd ve
mer Bey, Venedik kolonilerine zarar vermek zere Modona geldiinde Deirmenler Kalesi, Koron ve
nebaht yamaland. Buna karlk Benefe Hristiyanlarn eline getii gibi, Osmanllara ait baz yerler
atee verildi34. Loredanonun Lerino adasn ve Limninin baz yerlerini igal etmesi ve Midilliyi kuatmas zerine Mahmud Paa, aralarnda krk be kadrgann bulunduu gl bir Osmanl donanmas
ile gelip eski yerleri yeniden Osmanl ynetimine ald (1464). Osmanl-Venedik savalar zellikle karada
devam ediyordu. Osmanl savunmas ve Mahmud Paann mukabelesi zerine Venedik geri ekilmek
zorunda kald. 1467de (872) bir miktar vergi demek karlnda mroz ve Limni adalarnn kendilerine
verilmesini isteyen Venedikin teklifini Osmanl Devleti reddetti. Bu durum karsnda Venedik yeni bir
sava balatt ve krk gemi ve iki bin kiinin katld bir kuvvetle Moraya saldrd; dier taraftan donanmasn Eriboza gndererek civardaki Osmanl adalarn ele geirmek istedi; Limni, mroz ve Enezi
igal etti. Bunun zerine Fatih tarafndan kendisine timar olarak Gelibolu sanca verilen Mahmud Paa,
Osmanl donanma komutan olarak hazrlatt kadrga, yelkenli ve kayk tr gemilerden oluan yaklak
drt yz gemilik donanma ile Eribozu fethetmek zere harekete geti. Osmanl donanmas nce yolu
zerindeki ira Adasn ald, Eriboza geti ve derhal aday kuatt. Osmanl-Venedik seferleri iinde
en nemlisi Eribozun fethidir (1470/875). Mahmud Paa, bu kuatmada Eriboz ile anakara arasndaki
denizi gemilerden oluan bir kpr ile birbirine balad ve askeri buradan karaya tad. On yedi gn
sren kuatmadan sonra Eriboz ehri teslim oldu ve btn ada ele geirildi35. Bu srada Eriboz aklarnda bekleyen Venedikli amiral Nicolo Canale ve donanmas, harekt ve kalenin alnn hibir mdahalede bulunamadan seyretmek zorunda kalmt. Venedik, Eribozu kaybedince bir taraftan Papalk
ve Napoli Krallndan, dier taraftan Rodos valyeleri ile Kbrs Krallndan yardm istedi ve olumlu
cevaplar ald. Amiral Moenigo komutasnda Dou Akdenize gnderilen krk alt gemilik bir Venedik
donanmas, on yedi gemilik Napoli donanmas ve yirmi be kadrgalk Papalk donanmas Rodosta bulutular. valyelere ait gemilerle birlikte yaklak doksan gemiden oluan Mttefik donanmas nce
Antalyay, daha sonra zmiri denizden topa tutarak yamaladlar. Bu deniz harekt 1472 senesi (877)
yaz mevsimi sresince ve ertesi yl da devam etti. 1475te stanbula gelen ve sadrazam Gedik Ahmed
Paa ile grmelerde bulunan Venedik elisiyle, hazrlanm olan Osmanl donanmas kendisine gsterilmi, birbirlerine bir yl sreyle zarar vermemek kaydyla mutabakata varlm, bylece Osmanl-Venedik ilikilerinde salanan atekes sayesinde Krm seferi gerekletirilmiti. Loredano kumandasndaki
Venedik donanmasnn bir yl sonra yeniden Anadolu sahillerine saldrmas zerine sava tekrar balad.
Venedik donanmasna kar mcadele edemeyen Osmanl donanmas anakkale Boazndan ieri girerek burada tertibat ald. Osmanl devleti, 1477de Venedikin elinde bulunan nebahtnn kuatlmasna
karar verdiyse de, Loredano tarafndan tahkim edilen kaleyi almay baaramad. Osmanl aknclarnn
Kuzey Venedik blgesine dzenledikleri baarl aknlardan sonra ve Napolinin 1478de Osmanl devleti
ile anlamas zerine yalnz kalan Venedik, bu uzun savalardan yorulmu olarak bar yapmaya hazr
hale gelmiti. Osmanl Devletinin yapt bar teklifini kabul ederek bir elisini stanbula gnderdi.
Venedik, savan bandan beri ele geirdii Morann gneyindeki Manya taraflarn ve Limniyi Osmanllara geri vermeyi kabul ediyordu. Nihayet Arnavutlukun Osmanllara braklmas karlnda
1479da (884) Venedik ile anlama saland.
Gedik Ahmed Paa vezirlikten azledilip Gelibolu kapudan olduunda donanmasyla Limni Adasn
fethetti (1478/883). Ertesi yl tekrar Geliboludan donanmasn alp Kefalonyay fethetti (1479)36.
Osmanl Donanma Sanca

(TSMA. E. 9482-6).
34
35
36
Geni bilgi iin bkz. Nicolae Jorga,

Osmanl mparatorluu Tarihi, II,
(ev. N. Epeli), stanbul 2005, s. 118-120.
Stavrides, The Sultan of Vezirs, s. 168-172.
Osmanl Tarihi 1288-1502, (haz. N. ztrk),
stanbul 2007, s. 130-131.
93
Pulya Seferi: talyada lk Osmanllar
37
38
39
40
Bu srada Gedik Ahmed Paann vezir

olduuna dair bkz. Oru Be Tarihi, s. 132.
Tursun Bey, Trh-i Ebl-feth, s. 180; l,
Knhl-ahbr, c. II, Ftih Sultn Mehmed
Devri, 1451-1481, yay. M. H. entrk, Ankara
2003, s. 177-178; Ktib elebi, Tuhfetl-kibr
f esfril-bihr, (haz. . Bostan), Ankara 2008,
s. 71.
Oru Be Tarihi, s. 133; Jorga, Osmanl
mparatorluu Tarihi, s. 170-171. Osmanllarn
Otranto seferi hakknda en son deerlendirme
iin bkz. Konstantinos Giakoumis,
Osmanllarn Otranto ve Apulia Seferi
(1480-1481), (ev. K. Akpnar), Trkler,
(ed. H. C. Gzel vd.), Ankara 2002, IX, 373-382.
Ktib elebi, Tuhfetl-kibr, s. 71.
Arnavutluk sahillerinin nemli bir ksm Osmanllarn eline gemiti. Nihayet 1479da Osmanl-Venedik anlamasnn salanmas, Osmanllarn denizlerde ilerlemesini cesaretlendirmitir. Bu noktadan
bakldnda Fatihin son yllar Osmanl denizciliinin Bat Akdenize alma teebbslerinin balad
bir dnem olmutur. Nitekim bir bakma bu amala grevi Avlonya sancakbeyliine nakledilen Gedik
Ahmed Paa37, 884te (1479-80) stanbula gelerek Pulyann alnmas iin teebbste bulunmu ve donanmann hazrlanmas iin ferman kmt. Osmanl donanmasndaki gemi says Geliboludan gelen
ve Avlonyada bulunan gemilerle birlikte yz elli civarndayd. Btn hazrlklar tamamlandktan sonra,
15.000den fazla asker ve kuatma toplarnn da yklendii donanma, Avlonyadan talyann Pulya sahillerine geti.
Osmanl donanmas, Napoli Krallna bal olan Otranto limanna demirledi. Karaya asker ve mhimmat kartan Gedik Ahmed Paa, ksa srede ehri kuatma altna ald. Osmanl kuatmasna hazrlksz yakalanan Otranto ehri, hcumlara sadece iki hafta dayanabildi ve 26 Temmuzda teslim oldu.
Tursun Bey, bu fethi olduka nemseyerek Otranto kalesini stanbula benzetmekte ve put tapnaklarnn
camilere (mabid-i asnmn mescid-i slma) evrildiini yazmaktadr38. Otrantonun en byk kilisesi olan Aziz Petrus, hakimiyetin bir simgesi olarak camiye evrildi. Osmanl ordusu sahil kesiminde
ve ierilere doru ilerleyerek Lecce, Brindisi ve Tarantoya aknlar dzenledi. talya topraklarndaki Osmanl ilerlemesi karsnda Papalk, Floransa, Milano ve dier ehir devletleri blgeye asker gnderme
karar aldlar. Bu ittifaka sadece Osmanl devleti ile yeni antlama yapan Venedik katlmad. Papa IV.
Sixtus, Osmanl igali ile kutsallnn bozulduuna inand Gney talya taraflarn kendi himayesine
ald ve direni balatt39.
talya ftuhatn devam ettirmek isteyen Gedik Ahmed Paa, Fatihin lm zerine geri arlnca bir
seneden fazla Osmanl idaresinde kalan Otranto, yeniden Napoli Krallnn eline geti. Ktib elebi, Gedik
Ahmed Paann yeni padiah olan II. Bayezidi tebrik etmek zere hediyelerle stanbula gittiini, asl maksadnn daha ok asker ve mhimmat alarak talyaya geri dnerek dier kaleleri almak olduunu belirtmektedir40. Osmanllarn Akdenizdeki fetih politikalar bakmndan son derece nemli bir yeri ve stratejisi
olan talya seferinin devam edememesinde Cem meselesinin olumsuz etkisinin olduu anlalmaktadr.
Bu sefer ile Fatih, Dou Roma mparatorluunun merkezi olan stanbuldan sonra, Bat Roma mparatorluunun merkezini de ele geirmek istiyordu.
Osmanl donanmasnn talya seferine kt 1480 (885) senesinde bir baka donanma Mesih Paa
kumandasnda Rodos zerine gnderilmise de kuatma baarl olmamtr. phesiz Rodos, Osmanllar
iin gney denizlerinde arkada kalm Latin karakollarnn en tehlikelisiydi. Fatih, Osmanl-Venedik
savalar srasnda Hal ittifakna katlan, korsanlk faaliyetleriyle zarar veren Rodos valyelerini cezalandrmak dncesindeydi. Rodos, stanbul-Msr arasndaki deniz ticareti gzerghnda yer almas
sebebiyle nemli stratejik bir konuma sahip olduu gibi, Fatihin Memlklere kar dzenlemeyi planlad Msr seferi iin denizde gvenliin bulunmas bakmndan da nemliydi. 22 Mays 1480de yz
civarnda gemiden oluan Osmanl donanmas Rodosa geldi. Rodos, karadan ve denizden kuatma altna
alnd. Rodos valyeleri std- azam Pierre dAubusson, Fatihin bir hazrlk iinde olduunu rendii zaman derhal ehrin surlarn kuvvetlendirmi ve gerekli tedbirleri almt. Osmanl askerleri nce
St. Nicolas burcuna hcum ettilerse de alamadlar, ancak bu hcumlar zaman zaman tekrarladlar.
Rodosun zapt iin balatlan 20 Temmuzdaki nc saldrnn da sonusuz kalmas zerine 28 Austosta yeniden gerekletirilen drdnc hcumda talyan Kaps alnarak buraya Osmanl bayra dikildi.
94
ehrin direndii bu atmalarda Rodos valyeleri std- azam birka yerinden yaraland. Osmanl
ordusunda ise, eskiden Rumeli beylerbeyi olan Kastamonu sancakbeyi Hadm Sleyman Paa hayatn
kaybetti. Bu srada yardm amacyla Rodos limanna iki Napoli gemisinin gelmesi ve Papann yardm
gnderecei haberleri zerine kuatma, balamasndan seksen ay sonra kaldrld41. Mesih Paa, Rodosta baarsz olmas sebebiyle stanbula dnnde azledilerek Gelibolu sancakbeyliine getirildi.
Rodos kuatmasnn askeri teknoloji bakmndan en nemli zellii ilk defa patlayc tahrip bombalarnn
kullanlmasdr.
Osmanllarn ayn sene iinde Pulya/talya ve Rodos zerine iki nemli deniz seferini dzenleyebilmi
olmas da gstermektedir ki, Osmanl deniz beylii deniz gcn arttrarak bir deniz imparatorluu olma
yolunda ilerlemektedir.
XV. yzyln son eyreine girerken kara ordusunu giderek glendiren Osmanllarn imdiye kadar
ok dikkat ekmemi olsa bile gl bir ekilde donanmasn da gelitirdii grlmektedir. Fatih Sultan
Mehmedin Gelibolu deniz ssn ve tersanesini yeniden organize ederek yaplandrd 1475 (879) senesine ait tahrir defterinden anlalmaktadr.
Geliboludaki gemilerin organizasyonunda ve ynetiminde rol alan gemiciler, bulunduklar gemilere
gre gruplandrlm, Gelibolu donanmas 1475te kadrga, kalyata, kayk, at ve tccar gemilerinden
olumutu. Donanmadaki gemi mevcudu donanma ricalinin mevcutlarn da gsteriyordu ve defterde
kaytl ilk kadrga, donanma komutan olan kaptanderyaya aitti42. Osmanl donanmasnda kaptanderyann bindii kadrga hem daha bykt ve hem de daha fazla mrettebata sahipti. Otuz iki azap ve be
gminin mrettebat olarak bulunduu bir kapudan kadrgasnda ayrca yedi kiiden oluan bir mehteran
bl de yer alyordu. Donanmada mehter blnn bulunmas, sava esnasnda askeri coturmak
iin kara ordusundakinin bir benzerinin mevcudiyetini gstermektedir.
Donanmann ikinci gemisi Tersane Kethdasna, nc gemi ise Tersane Katibine aitti. Bunlar
dnda donanmada doksan kadrga, be kalyata, on bir kayk, elli dokuz at gemisi, on tccar gemisi
bulunuyordu. Bu gemiler birer reis ve azaplar topluluunun oluturduu geni bir kadro tekil etmektedir.
Bylece 1475te Geliboluda slenen Osmanl donanmas yz seksen bir gemiden olumaktayd ve sadece devletten maa alan kadrga, kalyata ve kayklardaki reis ve azaplarn says 1263e ulayordu43.
Osmanl tersane ve donanmasnn bu yaps daha sonraki dnemlerde denizciliin gelimi yapsna
bir esas tekil etmitir.
41
42
43
Rodosun Fatih devri kuatmas iin bkz. l,

Knhl-ahbr, s. 174-177; Jorga, Osmanl
mparatorluu Tarihi, s. 169-170; Nicolas
Vatin, Rodos valyeleri ve Osmanllar, Dou
Akdenizde Sava, Diplomasi ve Korsanlk
1480-1522, (ev. T. Altnova), stanbul 2004.
Caroline Finkel, Ryadan mparatorlua
Osmanl, Osmanl mparatorluunun yks
1300-1923, stanbul 2007, s. 63.
Bu tarihte kimin kaptanderya olduu
bilinmemektedir. Ayrca defterde kapudan
kadrgasnn reisi de kaydedilmemitir. Ancak
bu tarihten iki yl sonrasna ait bir kaytta
23 ubat 1477e (9 Zilkade 881) kadar
Hamza Beyin, 7 Mart 1477den (7 Mart 1477)
itibaren de Ahmed Paann (Gedik) Gelibolu
sancakbeyi olduu tesbit edilmektedir (BOA,
Maliyeden Mdevver Defterler (MAD), nr. 176,
vr. 405b).
Geliboludaki tersane ve donanmann idari
yaps hakknda daha geni bilgi iin bkz.
. Bostan, lk Osmanl Deniz ss: Gelibolu,
Trk Denizcilik Tarihi, I, s.
95
NC BLM
Osmanl
DENZCLNN
YKSEL
Avrupann Okyanuslarda Yaylmas

ve Akdeniz Dnyas
Salih ZBARAN*
Giri
Tarihilerin ve onlara inananlarn Keifler a olarak belleklere geen uzun sreci alglama biimlerindeki farkllklarn nemini burada vurgulamak gerekiyor. Kristof Kolombun 1492sinin ya da
Vasco da Gamann 1498inin 500. yldnmndeki yeniden deerlendirmeler gstermitir ki gnmzde
tarih bilgisi olarak onaylamaya altmz olaylar ve olgular pek ok efsane iermektedir ve bu efsanelerin keifler tarihiliindeki etkileri pek de kmsenecek trden deildir. David Landes, Uluslarn
zenginlikleri ve Yoksulluklar stne 500. yldnmlerine paralel den bir kitap yazd zaman unlar
dile getirme gerei duymutu:
Ksa bir zaman nce dnya Kolombun Amerikay kefinin be yznc yldnmn kutlamaya hazrlanyordu. Gruplar ard ardna bu kiiyi ve baarlarn onurlandrmak iin yaryorlard. Kimilerinin Columbia olarak adlandrdklar Birleik Devletlerde -yetmi kadar kent ve kasabann, birok
fuar ve kardelik derneklerinin adn tayan bir kifin bulunduu ve talyan kkenli halkn (ayn
soydan geldikleri iddiasyla veya benimsemesiyle) hemehrilerine layk olmak ve onurlanmak iin
spanyollarla rekabetin yaand yerde- 1892nin drt yznc yldnmnn byk lekte tekrar
doal olarak dnlmt: Dnya leinde bir sergi (Columbian Exposition); bol bol andalar;
ve bir sonraki ylda da renkli hatra pullar1.
Ancak bu iyimserlik ve beklenti 1992ye denk den 500. yl mnasebetiyle dnlen atafatl kutlamalar iin yeterli olmad. Yeni Dnyann kifi ve tarihsel baarnn simgesi saylan Kolomb artk birok kii iin- Okyanusun Amiralini simgeleyen bir kahraman deildi. Avrupallarn Yeni Dnyaya
varlar bir keif saylamazd ve byle bir olayn kutlanmas anlamszd.
Tam tersine, Kolomb artk bir cni olarak betimleniyordu. Avrupallar istilacydlar, yerli halk ise
masum ve mutlu halk iken kleletirilmiti ve sonunda da zorba ve hastalk tayan beyaz adam tarafndan yok edilmiti2.
Belki de bu yzden, Washington, D. C.deki National Gallery of Artta 1992 ylnda hazrlanan sergide tarihin ii deitirilmi, yalnzca byle bir olay dnda kalan dnyay iermiti.
te yandan, Vasco da Gama ile balayan Portekiz yaylmasnn tarihine ynelik bak alarndaki
deiim de ok farkl bir durumda deildi. Soruna eilen tarihilerin banda gelenlerden biri olan Sanjay
Subrahmanyam, Portekizli nclerin Hindistana yneldikleri tarihten 500 yl sonra hazrlad ve Vasco
da Gamann faaliyetleriyle hakkndaki efsaneleri ieren kitabnda unlar kaydetme gerei duymutu:
*
1
Prof. Dr., Emekli Tarih Profesr.

D. Landes, The Wealth and Poverty of Nations,
London 1998, s. 60.
Landes, The Wealth and Poverty, s. 61.
99
1980lerin sonunda Portekizde dolaan ve belki uydurma olan yk, sorunlar bir perspektif iine
sokabilir. Sylenildiine gre, 1987de Portekiz hkmeti, Bartolomeu Dias Burnuna yaplan yolculuu anmak istediinde, onbeinci yzyln sonlarna ait karavellerinin benzeri bir yelkenli gemi
donatlm, Diasn 1487de Gney Afrikada ulat o noktaya yeniden ayak baslmas planlanmt.
Gemideki Portekizliler, tarihsel gerekler gereince, yar-plak zencilerle karlanacaklard. Ancak
bir sorun vard: Diasn vard yer olarak belirlenen blge (Gney Afrikadaki rk ayrmclnn
son yllarnda mevcut olan) Sadece Beyazlar sahiliydi. Sonunda zm bulundu: siyaha boyanm
beyazlar modern-zamanlarn Diasn selamlad. Tarihsel gvenilirlik tatmin edilirken rk ayrmcl
srd. Temel konu yknn doru olup olmad deildi; onun yerine modern zaman Portekizlisinin,
Keiflerin ve karavel veya karakann pupas stndeki Portekizli Spermen efsanesini alaya almada
gsterdii keyifti. Vasco da Gama efsanesine kar direni yavaa oluuyordu.
O gnlerden sonra, Portekizde biraz daha keskin sesler duyuldu. Portekiz yaylmasnn Nazi Almanyasnda Yahudilere ve ingenelere kar yaplan soykrmdan hi de farkl olmad iddialarn
tayan bir kara kitap kt3.
Tarihilik phesiz, bu tr kesin ve keskin sylemleri ihtiyatla karlamaldr, ondan bir eyler renmek isteyen merakl kii de bu bilgi dalnn kendisine nasl bir mesaj verdiini daha kolay anlayabilmelidir. Subrahmanyamn da vurgulad gibi, Avrupann yaylmas zerine yaplacak yorumlar ve
taknlacak tavrlar dramatik sapmalar ile deil -yani ne Avrupa merkezli arzu ve niyetler dorultusunda
ne de ona dardan bakan tam tersi paradigmalar ieren bak alaryla- ama tarihinin dt anakronik tuzandan uzak, kolayca yaplm genellemelerin peine taklmadan ve beer olaylar ekseninde
olmaldr:
Daha az Hristiyan olarak, samalklarna glerek, trajik taraflar iin gzya dkerek, onlarn kurban olanlarn nefret ettikleri gibi nefret ederek. Onlar anlamada baka trl nasl yaklaabilirizki?4
Ayn temennileri Trk denizcilik tarihini ilemeye, baka bir deyile, Osmanllarn denizlere almasyla ilgili kayda geenleri ve deerlendirmeleri iermeye alan bu kitap iin de dnmek durumunda
olduumuzu unutmadan, yaylan Avrupann grntsn genel hatlaryla ve bilinen otoritelere dayanarak vermeye alacam.
S. Subrahmanyam, The Career and Legend of

Vasco da Gama, Cambridge 1997, s. 367.
Subrahmanyam, The Career and Legend,
s. 368.
Michel Mollat du Jourdin, Avrupa ve Deniz,
(ev. M. Kargn), stanbul 1993, s. 128.
Baz yorumlar ve deerlendirmeler

Avrupann evre denizlerine ynelik ilk uygulamalar, tm kylardan yararlanmaya ve Kuzey ve
Gney denizcilik sektrlerini birbirine balamaya ynelikti. Denizcilik zamanla bir kr kayna ve
iktidar alan olduunu gstermeye balad; bylece, doalar gerei bandan itibaren daha telere
ulamaya eilimli olan denizciler, ardndan egemenlik blgelerini yaygnlatrma amacnda olan
kara gleri, etkinlik alanlarn geniletmeye yneldiler ve bunu yaparken de gemi yzyllardan
devraldklar rekabetleri ve atmalar kanlmaz olarak yenileyip artrmaya baladlar. ster bireysel ister kolektif olsun, tm ticari ve politik giriimler komu denizler zerinde yaylmaya ynelikti
ve etki alanlar zamanla okyanuslara kadar uzand. Yzyllara yaylan bu srecin temel zellikleri
ve baz kuvvet izgileri, ierdii kronolojik olgulardan ok daha nemlidir5.
100
Bir no (byk gemi)

yapmndaki teknik ayrnt
(Schadel, Crnica de
Nuremberg, 1493).
Yukardaki deerlendirmeyi zele indirgeyerek, baka bir ifadeyle, Amerikaya ve Hindistana alan
denizcilik hareketlerini dile getirerek zellikle iki tarihinin satrlarndan pasajlar yanstmak yerinde
olur sanrm. spanyollarn Amerikadaki fetihleri ve getirdii sonular adeta formle edilmi cmleleriyle konunun usta tarihilerinden John Elliott yle aklyor:
spanyollarn Amerikay keifleri, beraberinde kanlmaz olarak, Avrupann siyasi yaam balamnda byk deiikliklerin de umudu oldu. XVI. yzyl, dnya tarihinde ilk evrensel imparatorluklarn ykseliine tank oldu. G kaynaklar bundan byle sadece Avrupa ktasna has olmakla snrl
kalmad; Avrupal devletlerin mcadele alanlar geniledi ve onun geleneksel snrlar olan Cebel-i
Tark Boazndan taarak birok toprak ve sular iine ald. Bylece -sekler ynetimlerle dnya
boyutlarnda egemenlik kazanma arzusundaki kilise arasnda; hem devlet iinde hem de devletlerarasndaki kuvvetlerin dalmnda ve evrensel ortamn yaratlmasyla ortaya kan g ve uluslararas ilikiler hakkndaki grler balamnda- farkl alardan ok nemli beklentiler olutu6.
Hint Okyanusuna uzanan coraf keiflerin oralarda yaratt deiimi ise Hintli tarihi Om Prakash
yle dile getirmektedir:
J. H. Elliott, The Old World and the New

1492-1650, Cambridge 1970, s. 79.
101
Yzyllarca faaliyette olan Asya ve Avrupa arasndaki ticaret dzeni XV. yzyl sonunda Portekizlilerin
keifleriyle deiime uramtr. Keiflerin tarihsel sonular arasnda iki kta arasndaki ticari bymeye engel olan ulam-teknolojisinin almas bulunmaktadr. Bu ticaretin hacmi, bundan byle,
Ortadoudaki yk hayvanlarnn ve nehir gemilerinin kapasite snrlamalarna baml kalmamtr.
Gerek eski gerekse yeni yol XVI. yzyl boyunca ilemitir; fakat XVII. yzyln ilk yllarndan itibaren
-kuzey Avrupal kumpanyalar tm deniz yollarnda Portekizlilere meydan okuyunca- bu yeni yol ktalararasndaki mallarn tanmasnda tamamen ne gemitir7.
O. Prakash, European commercial enterprise

in pre-colonial India, The New Cambridge
History of India, II/5 (1998), s. 2.
spanyol denizcileri sonradan Amerika adn alacak olan ktayla tantklarnda bu yarkreyi gururla sahiplendiler. Kuzey ve gney Amerikaya ulatlar: ok fazla direnle karlamadan egemenliklerini Gney
Amerikada Orta Amerikada ve Kuzey Amerikann dou kylarnda kurdular. te yandan Portekizliler,
neredeyse bir yzyllk okyanus denizcilii deneyimlerinden sonra Afrikann gneyinden dolap Hindistana
vardlar, Brezilyaya yayldlar. Daha sonra da Karayib Adalar ngiliz, Hollandal ve Fransz denizciler tarafndan fethedildi ve buralarda ticaret merkezleri kuruldu. Avrupal kifler ounlukla kraliyet ve zel giriim ortaklnda yrttler servenlerini; daha dorusu, zel servenler merkezlerindeki otoritelerin
onayyla ticaret noktalar haline geldiler. spanyollar ticaretlerini koloniler ve ana merkezlerinde belirlenmi
limanlar arasnda rahata srdrebiliyorlard. Korsan yamasna kar mal ve hazineler muhafaza altnda tanyordu. ngiliz, Hollandal ve Franszlar ise belirli mallara ambargo koyan tekelci politikalar izlediler.
slam dnyasyla Hristiyanlk arasndaki atma ve rekabetlere tanklk etmi olan sreleri kapsayan, Akdeniz hedef ve merkezli olduu kadar okyanuslara taan gelimeleri ieren byle bir tarih boyutunda Osmanllar, phesiz, belirli bir yer kaplamlardr. Osmanl denizcilik tarihini ele alan byle bir
kitapta, ksa da olsa, denize alan devlet ve imparatorluklarn niyet ve faaliyetlerine gz atmak, bu giriimlerin Osmanllara ve Akdeniz dnyasna etkilerini vurgulamak yarar salayabilir.
ber yarmadasndan fkran ve gerek Afrikann gneyinden dolaan yolu kefederek Hint Okyanusu
sularna ulaan gerekse gelecein Amerikasna gtren coraf atlmlarn pek ok nedenleri olduu bilinmektedir. Ancak, aada belirtmeye alacam faktrler arasna, kimi tarihilerin bir zamanlar iddia
ettikleri zere, Osmanllarn bizzat konulmas ve Bat Avrupallarn Atlantik ve Hint okyanuslar ynndeki atlmlar iin sebep gsterilmesinin yanl bir saptama olduu artk tarihilerin kabul ettikleri bir
deerlendirmedir. Osmanllarn Orta Avrupa iin -zellikle de okyanuslara alan ber yarmadasndaki
politik, sosyal ve ekonomik ortam iin- ak bir tehlike olarak grnmeleri daha sonra karlalan olaylar
zinciriyle hissedilmitir. Portekiz kral I. Joonun olu Denizci Henriquenin etrafndaki bilgin ve haritaclarla Gney Portekizden XV. yzyln ilk yarsnda giritii keif yolculuklar bat Afrika kylar
boyunca srm, daha o zamanlar gelecek kuaklarn ilham kayna olmutu. Bartelomeo Diaz 1487 ylnda Afrikann gney ucuna kadar ulaabilmitir. Portekizlilerin Osmanl mparatorluu ile gneyden
tanmas ise Vasco da Gamann XV. yzyln sonunda Hindistana ulamasndan ok sonra olmutur.
phesiz, Osmanllarn 1453 ylnda Konstantinopolisi kuatp fethetmeleri, hatta daha nce Balkanlardaki ilerleyileri Avrupay alarma geirmiti. Ancak, Osmanllarn Dou Akdeniz blgesinden Hint
Okyanusuna balanan, gerek Kzldeniz gerekse Basra Krfezi zerinden ve bu denizlere hkim kara
paralarndan geen ticaret -bu arada Hac- yollarna egemen olmalar bir sonraki yzylda yani 1516 ve
1517 yllarnda Suriye ve Msr fethetmelerinden sonrasna rastlamaktadr. Dolaysyla, zellikle Portekizlilerin XV. yzyl iindeki okyanusa ve kuzey Afrikaya ynelik giriimlerinde -ve zellikle de
Kzldeniz giri-kn denetim altnda tutma gayretlerinin hazrlnda- Osmanllarn, onlardan da nce
102
Memlklerin etkili olduunu savunmak zordur. Osmanllarn Venedik ve Ceneviz devletlerinin ellerinde
tuttuklar ticar kolonilere el atmalarndan sonradr ki bu devletler bat Akdeniz lkeleriyle daha youn bir
ticaret ilikisine girmiler, Portekizi Atlas Okyanusunda ilerleme hareketlerine tevikten ziyade ekonomik
kalknmada etkinlik salamlardr. Cenevizliler Endls, Algarve, Kuzey Afrika ve ardndan Atlantikteki
Madeira ve Kanarya adalarnda zellikle eker retimindeki yatrmlaryla dikkat ekmilerdir8.
Bat Akdenizden Ykselen Denizcilik

Okyanus zerindeki deniz yollarndan yararlanma, phesiz, ekonomik imknlarn yaratlmas anlamna geliyordu. Bu gzerghta seyredenlere kar kabilecek ne gemiler ne de silahl g grnrlerdeydi.
Portekizin -Afrika ve Hindistan ticaretine gz dikebilecek byle snrl insan gcne sahip bir ulusundenizlerdeki hzl bymesi, deniz gcndeki gemici, ynetici ve askerlerin olaanst gayretleriyle ortaya
konmutur. Amerikaya spanya hizmetindeki bir Venedikli tarafndan ulalmas, onun daha nce Portekizlilerin denizcilik yntem ve deneyimlerine tank olmas sayesinde gerekleebilmitir. Kristof Kolomb
1492nin Austosunda spanyann gney-bat kesinden Aragon ve Kastilya krallklarnn himayelerinde
yola karken, Akdenizi de derinden etkileyecek bir imparatorluun admn atmt.
ber yarmadasndan yeni deniz ve ktalara aln nedenlerini tmyle ortaya koymak tarihiliin
her zaman sorunu olagelmitir. Bu tarihsel atlm, baka bir ifadeyle okyanuslara alma serveni iin
birok neden ileri srlmtr. Tarihilerin bu nedenler zerinde ortak bir mutabakat saladklarn ifade
etmek zor grnse de, Portekiz Deniz mparatorluu stne alm Vitorino Magalhes Godinho ve
Charles Boxer gibi tarihilerin belirledikleri, onlar izleyen Lus Felipe Thomaz ve Sanjay Subrahmanyam gibi baz Asya dillerine de vakf uzmanlarn genilettikleri gerekelere dayanarak zet bir grnt
salamak mmkndr. Mslmanlara kar hal ruhu, bat Afrikadaki Guinea altnlarna ulama arzusu,
Etiyopyada var olduu sanlan egemen g Prester Joo ile iliki kurarak Hristiyanl yaymak ve doudan gelen karabiber ve baharatn kaynan bulmak gibi sebepler ncelikle dile getirilmi olsa da, baz
tarihiler bu faktrlerin tmnn nceden belirlenmi olmadklarn, zamanla ve gelien olaylara bal
olarak birbirlerine eklemlendiklerini ileri srmlerdir. Saylan nedenlerden ayr olarak Portekiz krallndaki durum, asillerin konumu, dinsel rgtlenmeler gibi st dzey ynetiminin oluturduu siyasal
yap ve kraliyet gelirlerinin ekicilii, denizar almlar iin nemli faktrler oluturmulardr9.
XV. yzyln ortalarndan itibaren Afrika ile yaplan ticaret Afrikal tacirler kadar Portekiz kraliyeti
ve soylularn da zenginletirmiti. Bu hareketler ayrca, Portekizin gemi sanayisinde ilerlemesine yol
aarken Portekizli denizcilerin Atlantikte var olan rzgr ve akntlara kar alkanlklarn pekitirmiti.
Portekizliler kuzey Afrika kylarnda kale alaryla, daha sonralar Brezilyada kuracaklar yerleime
rnek olarak Atlantik adalarnda var ettikleri tarmsal ve blgesel mstemlekeleriyle ve Guinea kylarnda olduu gibi ticar faaliyetleriyle kurmaya altklar emperyal dzenlerini Asyada zellikle 15001530 srecinde, tm bunlarn bir varyasyonu olarak gerekletirmeye almlardr. Dolaysyla, Hint
Okyanusundan Akdeniz dnyasna etki yapacak olan gelimelerde, Portekizlilerin 1415-1500 srecinde
Kuzey Afrikada ve Atlantik Okyanusundaki giriimlerinin ok nemli rolleri olduu unutulmamaldr.
Subrahmanyam ve Thomazn yansttklar u szckler bu hususta yararl olabilir: Bat Hint Okyanusunda Albuquerque liderliinde kuzey Afrika modeli uygulanrken Asyada fronteiro (snrdaki gmen) kategorisinden casado yani daimi gmen modeli gelitirilmitir10. Kzldenizin Hint Okyanusu
balantsnn blokaj altnda tutulmas ve bunun iin kaynaklarn seferber edilmeleri kral Manuel dneminin emperyal nitelikteki politikasyla aklanabilmelidir.
10
R. Davies, The Rise of the Atlantic Economies,

London 1973, s. 9-10.
C. R. Boxer, The Portuguese Seaborne Empire,
1415-1825, London 1969; V. Magalhes
Godinho, A Economia dos Descobrimentos
Henriquinos, Lisbon 1962; V. Magalhes
Godinho, Lconomie de lEmpire Portugais
aux XV et XVI Sicles, Paris 1969; S.
Subrahmanyam, The Portuguese Empire in
Asia, 1500-1700; L. Filipe F. R. Thomaz,
De Ceuta a Timor, Lisbon 1998; M. Ferro,
Fetihlerden Bamszlk Hareketlerine
Smrgecilik Tarihi, (ev. M. Cedden),
Ankara 2002, s. 54 vd.
S. Subrahmanyam ve L. F. Thomaz, Evolution
of Empire: The Portuguese in the Indian Ocean
during the sixteenth century, (ed. J. D.
Tracy), The Political Economy of Merchant
Empires, Cambridge 1991, s. 300.
103
Portekizli Ferno Vaz

Douradonun Atlasnda
Bat Hint Okyanusu dnyas
(16. yzyl ikinci yars).
11
Subrahmanyam, The Portuguese Empire,

s. 65.
Vasco da Gama nceden bilmedii gney-dou Afrika sahillerine urayp Hindistana vardnda bu
lke ile Kzldeniz -dolaysyla dou Akdeniz- arasnda ileyen ticaret trafiini fark etti. Bu yzden, Brezilyay da kefedecek olan Pedro lvares Cabrala 1500 ylnda verilen talimatta (regimento) Hint Okyanusunda gezinen ve Kzldenize baharat gtren Mslman gemilerinin Hindistan kylarndan mal
yklemelerinin nlenmesi istenmiti. Portekizliler kendileriyle bar iinde yaamay kabul edenlerle iyi
geinecek, egemenliklerini tanmayanlara kar ise hogrsz davranacaklard. Daha o yllarda Portekiz
kral I. Manuel kendisini bir yandan Afrikada Guineann dier yandan Etiyopya, Arabistan, ran ve
Hindistann Lordu olarak grmt. 1505 ylnda Portekizin ilk Hindistan valisi olarak atanan Francisco de Almeida 1500 asker tayan 15 yksek gemi ve alt karavela ile Hindistana vardnda, kraliyet
emri gerei, Kzldeniz giriinde ya da evresinde bir yere giri klar durdurabilecek bir kale inasn
tasarlamt. Bylece, Memlk Sultannn lkesine bundan sonra oralardan baharat gelemeyecek, Hindistanda bulunanlar sadece Portekiz ile ticaret yapacak ve Etiyopya krallyla iliki kurulduktan sonra
karlar byyecek, kendilerine byk krlar getirecek olanaklar salanacak ve istenildii ekilde savama frsat bulacaklard11. Bu frsatlarn -bir ksmna dahi olsa- daha sonraki yllarda kavuacak olan
Portekiz deniz glerinin Akdeniz lkelerindeki, zellikle de Memlk Sultanlndaki olumsuz etkileri
grlmeye balamt.
te yandan Kolombun 1492 ylndaki ilk yolculuu, tarihin kaydedecei ok nemli bir dnm
noktas olmasna karn, zamannda ancak snrl bir etki brakabilmitir. Conquistadorlar Amerikaya yolculuklarnda devlet yardmndan yoksun kalm, masraflar kendileri karlamlard. Bu
srada ok zorluklar yaamlar, hayatlarn tehlikeye atmlard. phesiz ki, yanlarnda emperyal
104
zellikleri de tamlard. Hristiyanln drts, askerlerin zafer ve yama istekleri n plandayd;

kraliyet otoritesinin, bilincinin ve adaletinin bayraktarln yapmlard. Tabii ki emperyal grkemin
ncleri olmulard. Amerikann fethi szde, Tanrnn ve Roma kilisesinin zaferi olarak sonulanmsa da, pratikte spanyol tacnn hem kendi uyruundakiler hem de kilise ile olan ilikilerindeki
yetkisini arttrmt.
Kolomb, Kzlderililer ile Karayib Denizinde ve kta sahillerinde ilk karlatnda onlarn burunlarndaki kk altn ssleri grmt. On yl kadar sonra, Peru ele geirildiinde, karlalan gm
madenleri zenginliin byklne iaret etmiti. Cortes Biz buraya tanrya hizmet ve zengin olmak
iin geldik diyebilmiti. Vasco da Gamann Hindistana varnda mrettebatndan bir kiinin benzer
amalara ilikin Hristiyanl ve baharat bulmaya geldik dedii gibi. Amerikadaki en ekici mal baharat deil altnd. spanya bir yandan art krlar lkesine ekmeye balam bir yandan da oralardan
elde edilen gelirler ile fetihlerini srdrmt. Meksika, Kbadan elde edilen gelirlerle fethedilirken,
Meksika da fetih snrlarnn geniletilmesine yardmc olmutur. Yeni Dnyada yamalanan gmn
de Avrupaya akmasyla gelien ticar ilikiler iin Amerikan kaynaklar kullanlrken, 1570lerde
spanyol finans evreleri de Amerikadaki giriimlerini finanse etmeye balamlard. Burada hemen belirtilmelidir ki, V. Carlosun imparatorluunun gc hl Avrupa kaynaklyd; baka bir ifadeyle, 15211544 yllarnda Habsburg mirasnn topraklarndaki madenlerden elde edilen gelirler Amerikadan gelen
gmn drt katyd. Ancak yzyln ikinci yarsnda durum deiti. II. Filip (l. 1598) zaman dnldnde bir Atlantik ekonomisinden ve bir imparatorluktan sz etmek mmkndr. II. Filip imparatorluu hem evrensel hem de denizci bir imparatorluk olmutu12.
Bat Avrupa, Atlantik ve Akdeniz

Yeni Dnya ile kurulmu olan ilikiler -ister kolonicilik ve devlet izniyle korsanlk olsun isterse kent
yamacl ve yasak ticaret biiminde olsun- Avrupallarn siyasetleriyle yrtlyordu. Portekiz Brezilyasnda iin bandan itibaren Portekizin arl ok snrl kalrken Hint Okyanusundaki giriimler
-Portekizlilerin oralara salmalarndan sonra- Hollanda ve ngiltereden ulaacak gl tccar ve ticaret
kumpanyalaryla daha ok etki altna girecekti.
ngilizler 1530 ylnda Brezilya kylarnda ticaret amacyla gneye sarktlar, daha sonra eker ticareti
iin Fas kylarna gittiler, 1553 ylnda da Portekize ait olan Guinea kylarna vardlar. XVI. yzyln
ikinci yarsnda nfuzlu ve zengin pek ok ngiliz Atlantik Okyanusuna yneldi. 1570lere kadar olan
srete talya ile ticarete giritiler ve on yl kadar sonrasnda da Venedik ve Osmanl limanlarnda grndler. Bu arada Avrupay aarak Asyann zenginliklerine -aracsz olarak- ulama yollarn aradlar. Richard Hakluytun 1578 ylnda kan kitab bu yndeki atlmlar tevik etmekteydi. ngilizler dnya
pazarlarnda genilemek istiyorlard. ngiliz tacirleri kendi lkelerinde retilen mallarn -nceleri kalay
ve kurunun ve ardndan ynl kumalarn- sat kadar alclar bulunan yabanc lke mallarnn satn
da dnyorlard: Baltktan ham madde, keten, kenevir ve gemi direkleri iin kereste; Akdenizden
meyve, zeytinya ve boya ilalar; Atlantik kylar ve adalarndan boya malzemesi ve eker; Asyadan
da ipek, baharat ve deerli talar satn alyorlard. Akdeniz limanlar da onlar iin Anvers kadar ekici olmaya balamt. Ancak Londral tacirler bu denizdeki seyahatlerini, zellikle korsan faaliyetlerine kar,
Kuzey Denizindekilere gre daha yksek, kolay manevra yapabilen ve iyi silahlanm gemilerde yapmak
zorunda kalyorlard. ngiliz bretonileri zellikle Venedik gemileri iin tehlike sinyalleri veriyordu. Ancak
12
Elliott, The Old World and the New, s. 86-87;

G. Parker, The Grand Strategy of Philip II,
Yale 2000, Introduction.
105
ngilterenin kendisi spanyol donanmasnn istila gcyle kar karya gelebilirdi. Umutlarn Osmanl
mparatorluunun spanya ile atmasna balamlard. Bylece, 1588de spanyol Armadasnn ngilizlerce yenilmesinden nce, Osmanl-ngiltere ilikisi balamt. 1579 ylnda Londra tacirinin kralielerinin desteiyle- giritikleri bir ticaret ortakl stanbulda olumlu yank bulmutu. lk eli
William Harbornenn kendisi gibi tacir olan bakalaryla birlikte kurduu Levant Kumpanyas ile Franszlar, Venedikliler ve Polonyallar gibi ngilizler de gvence altnda sultann lkesinde ticaret yapabileceklerdi. 1580 ylnda ngilizlere -Franszlara 1569 ylnda verilmi olan- kapitlasyon imtiyazlar
tannd; 1581de kurulan Trkiye Kumpanyas (Turkey Company) ile de ticar giriimlere baland. Venedik Kumpanyas ile birletirilen Trkiye Kumpanyas Levant Kumpanyas ad altnda faaliyet gsterdi ve zamanla geliti: 1580de Halepte, 1583te skenderiyede, 1589da Patrasta ve 1611de zmirde
ngiliz konsolosluklar ald. Bu konu ve dnem iin Halil nalckn zellikle iktisad adan zetledii
grnt yledir:
Sonu olarak, 1580-1600 dneminde Levant, Osmanl kapitlasyonlar sayesinde ngilizler iin en
nemli ticaret blgesi haline gelmiti. yle ki, ngiliz merkantilist kapitalizminin, Yakn Dou piyasasnda ald ilk hza ok ey borlu olduunu syleyebiliriz. Ucuz ve kaliteli ran ham ipeinin
artk Halep ve zmirde bolca bulunur olmas, ngiliz ipekli dokumaclna ivme kazandrm ve
XVII. yzyl sonlarnda, en canl sanayiden biri haline gelmesini salamt. Baka bir deyile, daha
nce XV. ve XVI. yzyllarda talya ve Fransann salad gelime, imdi ngiltere iin tekrarlanmaktayd. Bu yeni dnemde ngilizler, transit ticaretinde Venedik ile rekabete giriyor; Livorno zerinden talyan ipekli dokuma sanayini kendileri beslemeye balyorlard. ran ipek kervanlarnn
gecikmesi sonucu zaman zaman patlak veren krizlere ramen ipek, bundan byle Osmanl-ngiliz
tcaretinin esasn oluturacakt13.
13
14
15
H. nalck, Osmanl mparatorluunun

Ekonomik ve Sosyal Tarihi, cilt 1: 1300-1600,
(ev. H. Berktay), stanbul 2000. Ayrca,
nalckn da kulland yaynlar ve daha fazla
bilgi iin bkz. A. C. Wood, A History of the
Levant Company, London 19642; Mbahat
Ktkolu, Osmanl ngiliz ktisadi
Mnasebetleri (1553-1610), Ankara 1974;
S. A. Skilliter, William Harborne and the trade
with Turkey, London 1977.
Davis, The Rise of the Atlantic Economies,
s. 176-183.
A. H. de Groot, The Ottoman Empire and the
Dutch Republic, Leiden 1978, s. 83 vd.;
nalck, Osmanl mparatorluunun Ekonomik
ve Sosyal Tarihi, s. 435-438.
XVI. yzyln sonlarnda ve XVII. yzyln balarnda, zellikle ran ipeinin Avrupaya satlmasndan muazzam krlar salayan ngiliz tacirler Levant Kumpanyas ile byk bir stnlk salarken Atlantikten gelen baka bir g olan Hollanda (Felemenk) Akdeniz ekonomisinde etkili olmaya balamt.
spanyol gmyle de beslenen Amsterdam daha XVI. yzyln ortalarnda nemli bir pazar konumuna
gelmiti. Avrupann Kuzeydeki ticaret faaliyetleriyle de glenen Hollandann gemi ve tacirleri hem
Avrupada hem de Akdenizin telerinde dolanr oldular. Bir izdiva ile Habsburg mparatorluuna,
bunun sonucunda da II. Filip spanyasnn nfuzu altna giren Hollanda artk Perudan Filipinlere uzanan bir dnya ile de ilikili hale gelmiti. Bu arada talyan ve dou Akdeniz limanlarnda -gemileri Mslman korsanlara kar yetersiz ve ngiliz, Fransz ve talyan tacirlerin egemenliindeki sularda snrl
kalsa da- orta ve kuzey Avrupaya ngiliz ve kendi kumalarn, uzak blgelerden ulaan eker, baharat
ve ttn satarlarken arap, keten bezi, demir eya ve inko gibi emtiay satn alrlard14. Bylece Osmanl
mparatorluu ile snrlar kesimiti. 1588 ylnda bamszlklaryla birlikte altn an yaamaya
balayan Hollandadan ilk ticaret gemisinin Levant seferi 1589 ylnda gerekleti ve Levant ticaretinin
ok krl bir i olduu anlald. Bir yandan ran ipeinin ve Hint baharatnn antreposu olan Halepte
younlatlar, dier yandan ticaretlerini yrtrken Akdenizdeki korsanlk faaliyetlerinden geri durmadlar. Ticar faaliyetlerini, ilkin Franszlarn daha sonra da ngilizlerin himayelerinde srdrdler. 1612
ylnda bamsz bir cumhuriyet olarak, kapitlasyonlara sahip oldular15.
106
Hint Okyanusundaki Atlantik gleri ve Dou Akdeniz

XVI. yzyln ortalarnda ykselie getii bilinen Hint Okyanusu-Dou Avrupa zerinden yaplan
ticaret, bir baka ifadeyle, Osmanl topraklarna Kzldeniz ve Basra Krfezi zerinden gelen zellikle
karabiber, baharat, tekstil rnleri ve deerli talar gibi emtia, gelirler blmndeki paylarn fazlalatrrken, Osmanl merkez ynetiminin pek fazla etkili olamad ak denizlerin yeni sahipleri Hint Okyanusunu yeniden biimlendirmeye hazrlanyorlard16.
Osmanl mparatorluunda timar dzeni yannda ve
onun yerine zellikle gney Arap eyaletlerinde balanglarndan itibaren iletilen iltizam yntemi, yani vergi gelirlerinin ister asker statdeki yetkililer isterse onlar dndaki
mltezimler tarafndan toplanmas yolunda hz kazanlrken,
Portekizin Asia Portuguesasnda deiim de benzeri niteliklerle kendini gsteriyordu.
Piri Reisin 1513 ylnda

hazrlad haritasnda
resmettii bir Portekiz
baras nosu).
Eer 1570i izleyen drt on yl, bir ynyle topraa ve

blgesel maceraya kar artan ilgi olarak, baka bir ynyle de Portekiz Estadosunun rakiplerine kar bir
deniz gc ebekesinin ykselii olarak nitelense dahi,
resmi Portekiz Asyas dhilinde meydana gelen deniz ticaretindeki deiimleri de unutulmamaldr. spanyann
II. Filipi [1580de] Portekizin de kral olduunda bu
deiimler zaten balam durumdayd ve sonraki yzyl iinde daha da artt17.
Gney Afrikadan dolaan ticaret yolunda (Carreira da
ndiada) Kraliyetin de arzusuyla, zel giriimcilere kontrata
dayal olarak ticaret yapma olana douyordu. Bu yntemle,
Hint Okyanusu ile yaplan ticaret Sevilla ile Atlantik teleri arasnda ileyen ekle dnyordu. Karabiber,
baharat ve yasaklanm baka ticar maddeler Luca Giraldi, Antnio Calvo, Konrad Rott, Gomes dlvas
ve Mendes de Brito gibi birok ailenin tekeline giriyordu. Bu arada mit Burnundan Asya sularna
1592de James Lancaster ve 1596da Cornelis de Houtman ile ngiliz ve Hollandal gemiler ularken
gerek Portekizlilerin gerekse Osmanllarn asker ve ticar uygulamalarn geride brakan yntemlerin habercileri oluyorlard. ngilizlerin 1601 ylnda Thames nehrinden ayrlan Kaptan James Lancaster komutasndaki drt gemilik East India Company filolar iki yl sonra byk ounluu karabiber olan mallarla
geri dnd. Uzakdouya ikinci serven 1604 yllarnda gerekletirildi18. nc filonun 1607de dorudan Kzldenize ynlendirilmesinin nedeniyse, Hollandallarn baharat kaynaklar stndeki etkilerini
azaltmak kadar dou Akdenize ulaan baharat yollarn deitirme amalarna kar kma dncesiydi.
Kumpanya Bantam (Java), Surat (Hindistan) ve onlara ek olarak Sumatra merkezli faaliyetleriyle birlikte,
gney Afrikadan ulaan ve Hint rnlerini gney Afrikadan tayan bir konuma geldi19.
Alexander Sharpie kaptanlndaki ilk ngiliz gemisi Ascension 1609 ylnda Aden nnde grnd.
1610 ve 1612 yllarnda baka kaptanlarn ynetimindeki dier gemiler onu izlediler. Yemen beylerbeyi
Cafer Paa Moha ya da Adende kendilerine yerleim izni vermedi. randa iklimin daha serin olduunu
16
17
18
19
Anlan dnemde Hint Okyanusundaki Osmanl

varlna, Portekizlilerle olan ilikilerine ve
denizlerdeki mcadelelerine ilikin zet
bilgiler nceden verildiinden burada
tekrarlanmamtr.
Subrahmanyam, The Portuguese Empire,
s. 137.
William Foster, Englands Quest of Eastern
Trade, London 1933, s. 163-172.
K. N. Chaudhuri, The English East India
Company: The Study of an Early Joint-Stock
Company 1600-1640, London 1965, s. 44-45.
107
renen ngilizler ynlerini oraya evirdiler. Basra Krfezine kylar olan ran, ngiliz kumalar iin
pazar yeri olabilirdi. Bu arada, 1614 ylnda, Hollandann Dou Hindistan Kumpanyasna (VOC) ait
bir gemisi Aden aklarnda demir att. Aden sancakbeyi, elinde serbest ticaret iin sultan berat bulunmayan gemi kaptan Pieter van den Broeckeyi ve gemisini Aden sularndan uzaklatrm olsa da iki
yl sonra ayn kaptan Mohaya yanat ve Sanada beylerbeyinin nezdinde ticaret isteklerini srdrd.
Sonunda, 1618 ylnda, stanbuldaki Hollanda elisi gerekeni elde etti: Kzldenizde -Moha snrna
kadar bile olsa- ticaret yapma yetkisini ald20.
Hollandallarn dou sularndaki ilerinin yolunda gitmesinin nedenleri daha ziyade siyas idi. Ekonomik gleri ve zellikle hazr sermayeleri ve denizcilikteki rgtlenmeleri kendilerine byle bir g
salamt. Hint Okyanusuna vardklarnda sava donanmlar tamd. Portekiz ve Osmanl deniz glerinden ok daha kuvvetliydiler. Byle olunca Portekiz slerini ele geirebilmek, Portekizlileri ve ngilizleri ticaret iin nemli olan noktalardan uzaklatrmak zor olmamt. En byk kazanlar Tidore ve
Ternate gibi Bahar Adalarndan karanfil ve Hindistan cevizinden salanyordu. Kzldeniz ve Basra
Krfezinde boy gstermi olmalarna karn Endonezya onlar iin srekli ve en fazla kazan saladklar
yer olmutur21.
XVII. yzyl Asya sularnda Hollandallarn Portekizlilere en ok zarar verdikleri yzyl olmutur
ve Portekizlilerin yitirdikleri, idaresi altnda bulunduu spanya krallnn pek de ilgisini ekmemitir.
Okyanus Portekiz karakalaryla Hollanda gemileri arasnda iddetli atmalara sahne olmutur. ngilizler
de yerel ynetimlere yardm grntsnde -1622 ylnda bir filo eliindeki yardmlaryla Hrmz blgesinin ran ahlna ve bu arada Maskatn Arap Ummana kaybetmelerinde olduu zere- Portekize
ykc darbeler indirmilerdir.
20
21
C. G. Brouwer, A Stockless anchor and an

unsaddled horse: Ottoman letters addressed
to the Dutch in Yemen, first quarter of the
17th century, Turcica: Revue dtudes
Turques, 1988, s. 175.
Davis, The Rise of the Atlantic Economies,
s. 184.
108
EK: OKYANUS GEMLER VE

DONANIMLARI STNE22
Carreira da ndia, baka bir deyile yelkenli gemi dneminde Portekiz ile Hindistan arasndaki gneyden dolanan yolculuk, bir talyan Cizvitin 1574 ylnda yaad zorlu deneyiminden sonra yazd zere, uzunca bir
sredir hi phesiz ki, dnyada bilinen en muhteem ve en etin olaydr. Bir yzyl sonra baka bir talyan evrengezicisi Gemelli Careri, 1697-8de mthi skntl geen ve Manila kalyonunun Pasifiki ap Meksikaya giden
yllk yolculuundaki yaadklarn betimlerken hemen hemen ayn szckleri kulland. Aslnda, XVI. yzylda ber
halknca gelitirilen iki nemli okyanus ticaret yoluna almada, tehlikeler ve zorluklar arasnda fazlaca bir seme
hakk yoktu. Her iki halde de tropikteki mevsim rzgarlar belirleyiciydi ve gneyden giden bu yolculuk, geminin
Goada ve Manilada bekleyi sresiyle birlikte, en uygun koullarda bir buuk yl kadar srmekteydi.
Carreira da ndiada aa yukar yz yl boyunca ileyen gemilerin banda nolar bulunmaktayd; no
szc eitli anlamlara gelmekteydi. Esasen Byk Gemi demekti ve bylece XVI ve XVII. yzyllarn karakalarn ve XVIII. yzyldaki byk frkateyn tipi gemileri ifade ediyordu.
Bu byk karakalarn ada dnyalarnda brakt etkinin belki de en gzel izlenimi Richard Hakluytn, ngilizler tarafndan Azores aklarnda ele geirilip Dartmoutha getirilen, orada West Countrynin harikas olarak
kalan ve 1592 ylnda Kaptan Richard Adams ve baka gemi uzmanlar tarafndan dikkatlice incelenen Madre de
Deus tasviridir:
Mantkl ve deneyimli kiilerin tahminlerine gre karakann arl 1600 tondan aa deildi, 900 ton yk istiflenebilirdi. Yklemenin bir ksm pirinten yaplm otuz iki adet eitli toplard; dier ksm saylar 600-700
kadar olan yolcu ve alard; yolculuun uzunluu dnldnde bu hi de kmsenmeyecek bir miktard.
Btn gemiyi iyice inceleyen Adams, burun ucundan (fenerin yerletirilmi olduu) ka kadar olan mesafenin 165
foot (50,29 m.) olduunu grd. tane olan gvertelerin en geni uzantlar bulunan ikincisi 46 foot (14,02 m.) ve
10 inch (25,40 cm.) enindeydi. Hindistandaki Cochinden hareketinde suya 31 foot (9,45 m.), Dartmoutha vardnda ise 26 foot (7,92 m.) batabiliyordu; yolculuk srasnda, eitli nedenlerle, 5 foot (1,52 m.) hafiflemiti. st
ste yedi adet eitli ambarlara sahipti: bir esas alt gverte, yakn gverte, bir ba kasaras ve iki ayr zemini olan
bir kontra gverte. Omurgas 100 foot (30,48 m.), ana direi 121 foot (36,88 m.) uzunluktayd.
The Madre de Deus 1592 ylnda iyi silahlanm gemilerden biriydi; eitli llerde otuz iki bronz top tayordu;
ancak XVI ve XVII. yzyllarda Portekiz ticaret gemilerinin ou nadiren yirmi iki veya yirmi beten fazla topa
sahiptiler.
Lizbondan Goaya alt ay sren yolculuun, 1505 ylnda olduu zere, toplama denizcilere deniz kurdu olmalar iin yeterince zaman verdii iddia edilmekteydi. Kimileri gerekten bunu baard, kimileriyse -Portekizin
sahip olduu en mkemmel deniz komutanlarndan biri olan Martin Affonso de Sousann 1538de Hindistandan
bir kraliyet papazna ikyette bulunduu zere- baarl olamad. Carreiradaki bir karakada 120 veya 130 kadar
hnerli mrettebat bulunmas gerekiyordu. Bunlar da eit olarak usta (ve sradan) denizciler ve genler (grumetes)
olarak ayarlanyordu. Bu sonuncular rak denizcilerdi, ocuk olmalar gerekmese de ou 13-19 yalarndayd.
Onlar gemideki en skntl ileri yapyorlard ve gvertede orta direk ile n direk arasnda kalan orta ksmda uyuyorlard. Birou Goaya gitmek iin Lizbondan ayrldklar ana kadar gemiye binmemilerdi. Martin Affonso de
Sousa bu durumu yle betimlemiti:
Onlarn buraya [Goaya] geldikleri anda denizci olduklarn syleyenlere inanmaynz. Bu ok byk bir yalandr; onlar hi denize almayan serserilerdir. Bir denizci olabilmek iin uzun yllar rak olarak almak gerekmektedir. Sizi temin edebilirim ki bu tipler grev sorumluluklar bulunmayan, maalarnda bir kuru eksiklii
grdklerinde ii terk eden, Mslmanlara kaan kiilerdir.
Belki de onlarn sorununu, spanyol flotasnn da bir problemini, en doru zetleyen kii, bir yzyl sonra dnya
evresini gezmesinin ardndan bunu kaleme alan keskin zekl spanyol Dominikan Fray Domingo Fernndez de
Navarrete olmutur: Ben, eitli denizlere alm olmalarna ramen pusula okumasn bilmeyen, hatta skota halatn veya kuntray dier halatlardan ayrt edemeyen adamlar grdm. Bunun yan sra denizcilie ait btn terimleri
bir aydan ksa bir zamanda renenler vard ki bu sanat zerine yllardr altklarn sanrsnz.
22
Boxer, The Portuguese Seaborne Empire,

s. 205.
109
II. Bayezid Dneminde Osmanl Denizcilii

dris BOSTAN*
Sultan II. Bayezid devri Osmanl d politikalarn genel olarak Fatihin srdrd politikalarn bir
devam olarak iki dnemde incelemek gerekmektedir. Birinci dnem (1481-1495), yeni Osmanl padiahnn kardei Sultan Cemle giritii iktidar mcadelesini ve onun lke snrlar dnda srgnde lmne kadar byk bir sessizlik iinde devam etmitir. Bu dnemde Bat dnyas ile ilikiler daha mesafeli
ve birbirini grmezden gelme prensibine dayanmtr. kinci dnem ise (1495-1512), imparatorluk snrlarnn daha ok denizlerde geniledii ve bir Dou Akdeniz egemenlik blgesinin oluturulmaya baland sreci iine almaktadr. Artk Osmanl donanmas, geleneksel Osmanl kara gcnn de stnde
bir deer olarak denizlerde ciddi bir etki alan oluturmaya balam ve gelecekte kurulacak imparatorluk
donanmasnn nvesini tekil etmeye almtr. II. Bayezid, Dou Akdenizde gelimekte olan yeni yaplanma sebebiyle denizlerin farkna varan bir hkmdar olarak gl bir donanmaya sahip olmas gerektiini grmt1.
Msr zerinden Akdenize ulaan baharat Avrupa liman ehirlerine tayan Venedik iin hayati nemi
olan Dou Akdeniz ticaret yollar giderek Osmanllar iin de nem kazanmaktayd ve ok gemeden bu
iki gcn Akdenizde ciddi olarak karlamas kanlmazd. Venedik, ticaret yollarn elinde tutma imtiyazn kaybetmemek maksadyla Adriyatikin dou kylar, Yunan Adalar, nebaht, Mora kaleleri,
Girit ve Kbrs adalarnda bulunan slerini salamlatryordu.
talya/Pulya Seferi
Fatihin son senesinde talyay fethetmek maksadyla Otrantoya asker karan Osmanllar, padiahn
lm zerine bu harekt srdremedi. Aslnda Gedik Ahmed Paa, yz kadar gemiden oluan donanmayla
Adriyatik sahillerindeki talya topraklarna ynelmi, Osmanl ordusu pek bir mukavemet grmedii iin
sratle karaya km ve etrafa aknlar dzenlemiti. Napoli Krallnn idaresindeki Otrantonun kuatlmas
zerine kale muhafz kam ve kaleyi korumak zere gelen Kalabriya dukas Alfonso da yenilince kale
teslim olmutu (11 Austos 1480). Gedik Ahmed Paa komutasndaki Osmanl ordusu, yeniden tahkim
ettii Otrantoyu kendisine s edinerek Brindisi, Lecce ve Tarantaya kadar ilerlemiti.
Osmanllarn Otranto blgesine devaml akn dzenlemeleri blgeye yerlemek ve daha kapsaml
fetihler gerekletirmek dncesinde olduklarn gstermitir. Blgenin istilas srasnda etrafa g
etmi olanlarn topraklarna geri dnmeleri halinde on yl vergiden muaf tutulacaklarnn ilan edilmesi,
ibadetlerini serbeste yapabileceklerinin duyurulmas Osmanl fetih siyasetinin bir gereine ve blgede
yerlemek istediklerine iaret etmiti.
Gedik Ahmed Paa, k mevsiminin yaklamas sebebiyle kaleye asker brakarak nce Avlonyaya
gemiti. Bu srada btn talyada gelecek yln baharnda Fatih Sultan Mehmedin byk bir orduyla
Prof. Dr., stanbul niversitesi,

Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
Bu dnemde Osmanl donanmasnn gelien
yeni konumdaki nemini vurgulayan bir
aratrma iin bkz. Palmira Brummett,
Osmanl Denizgc, Keifler anda
Osmanl Denizgc ve Dou Akdenizde
Diplomasi, (ev. N. Pikin), stanbul 2009,
s. 135-183.
111
gelecei haberleri de dolamt. Papa IV. Sixtusun ittifak teebbsleri ve Napoli Kral Ferdinandn karadan ve denizden Otrantoyu ele geirme giriimleri sonusuz kalmt. Ancak Mays 1481de Fatihin
ani lm de talya Seferini olumsuz etkilemiti. Gedik Ahmed Paann Avlonyadan kara yoluyla stanbula gelmesi ve II. Bayezidin clusunu tebrik iin hediyelerle Yeniehir sahrasna gitmesinden2
sonra, yeni sultann desteini salamaya almasna ramen Cem meselesinin olumsuz etkisi sebebiyle
bir seneden fazla Osmanl idaresinde kalan Otrantoda tutunmak mmkn olmamt. Papalk tarafndan
oluturulan ittifak gerei Napoli Krall askerleri ile Macar Kral Matyas Korvenin gnderdii iki bin
svarilik kara askeri destei ve 88 gemiden oluan bir Hristiyan donanmasnn Otrantoyu kuatmas
zerine Osmanl ordusu 10 Eyll 1481de kaleyi teslim etmiti.
Napoli Krall ile Osmanl Devleti arasnda elilerin gidip gelmesinden sonra, iki taraf arasnda varlan antlama gerei Osmanl kuvvetlerinin serbeste blgeyi terk etmesine izin verilmesi kararlatrlm
ancak buna uyulmayarak askerlerin bir ksm esir edilmiti. Sonunda Napoli Kral yeniden II. Bayezid
ile anlamaya karar vermi ve gnderdii elilerle bunu salamak iin Gedik Ahmed Paann araclna
dahi ihtiya duymutu3. Napoli Kralndan II. Bayezide gnderilen ve ahidnme talep eden mektupta,
dier ahidnmelerde yer alan ve ikili ilikileri dzenleyen maddeler dnda Otrantodan aldklar yedi
byk top ile ellerine geecek dier kk toplar ve darbzenleri, karada ve denizde aldklar btn esirleri iade edecekleri taahhd ediliyordu4.
Bodan Seferi
S. Tansel, Sultan II. Byezitin Siyas Hayat,

stanbul 1966, s. 137-138.
. H. Uzunarl, Otrantonun Zaptndan Sonra
Napoli Kral ile Dostluk Grmeleri,
Belleten, 100 (1961), s. 595-597. Osmanllarn
Otranto karmas hakknda geni bilgi iin
bkz. Tansel, II. Byezitin Siyas Hayat,
s. 133-143.
Napoli Kral bu toplara karlk Osmanllarn
Avlonyaya gtrd kilise anlarnn geri
verilmesini istiyordu. Napoli Kral
Ferdinanddan II. Bayezid ve Gedik Ahmed
Paaya gnderilen mektuplar ile ahidnmenin
tercmeleri Topkap Saray Mzesi Arivi
(TSMA) E. 6927de kaytl olup neirleri iin
bkz. Uzunarl, Napoli Krall, s. 598-608.
bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osmn, VII. Defter,
(haz. A. Uur), Ankara 1997, s. 68-70, 73-75.
Kili ve Akkirmann fethi konusunda daha geni
bilgi iin bkz. Tansel, II. Byezitin Siyas
Hayat, s. 72-77.
Donanmada -drt yz gemi bulunduu
Rodosa ulaan bilgiler arasndadr (N. Vatin,
Rodos valyeleri ve Osmanllar, Dou
Akdenizde Sava, Diplomasi ve Korsanlk
1480-1522, (ev. T. Altnova), stanbul 2004,
s. 392-395.
Fatih Sultan Mehmedin Geliboluda ilk tekilatn kurduu donanmann glendirilmesi ve ileri slere
tanmas II. Bayezid devrinde gerekletirilebilmitir. Onun Karadenizde Fatihin eksik brakt Kili ve
Akkirmana ynelik bir sefer dzenlemesi (1484) ve Gneydou Anadolu sahillerindeki ukurova blgesini
ele geirme plan ayn dnemlerde denizden balatt harektn iki nemli ynn tekil etmitir.
II. Bayezid ilk nemli seferi olan Bodan iin stanbuldan ordusuyla yola kt srada Kaptanderya
Sinan Paann emrindeki donanmay da Tunaya gnderdi. Bu sefer gemilerde kale fethetmek iin yeterli
mhimmat ve top gtrld. Bu belki de o zamana kadar donanmayla birlikte ok sayda ve byk toplarn gtrld en nemli seferdi. 27 Haziran 1484te II. Bayezidin, Tunay gemilerden kurulu bir
kpr zerinden getikten ksa bir sre sonra Sinan Paa da donanmayla Kili nlerine ulat. Hem denizden ve hem de karadan kuatlan kale on gn sonra 15 Temmuz 1484te (20 Cemziyelhr 889)
teslim oldu. Akkirman kalesi de ayn ekilde karadan ve denizden kuatld ve iddetli top atei altnda
sonunda 3 Austosta (10 Receb) teslim oldu. Bu kuatmalarda byk havy toplarn kullanldn dnemin tarihisi bn-i Keml nakletmektedir5.
II. Bayezid, Sultan Cem ve Rodos valyeleri

Cemin rehin olarak Fransaya gnderilmesinden sonra 1486da, stanbulda asl hedefi Msr olan
fakat Rodos valyeleri tarafndan Napoli olduu tahmin edilen byk bir donanma hazrlanmaya baland. Bu donanma hazrl hedefin kendi zerlerine olduunu dnen Rodos halkn tedirgin etti6. Bu
durum karsnda Papa VIII. Innocentius kar harekete geerek Napoli, Milano, Floransa ve dier talya
ehir devletlerinin desteiyle kar bir donanma hazrlna giriti. Maksad Cemi talyaya getirmek
ve bir Hal ordusunun banda Osmanllara kar bir sefer dzenlemekti. Fransa kral VIII. Charlesn
da katlaca kabul edilen bu ittifakta Venedik, kendisinin darda tutulmasn ve Cemin kendilerine
teslim edilmesini istiyordu. stanbulda hazrlanan bu donanmann istikameti ok nemliydi. II. Bayezid,
112
bu hazrlklaryla Cemin ailesini kendisine teslim etmesini istedii Memlkleri olduu kadar, Cemin
Rodosa getirilmesini istedii valyeleri de endielendirmiti. Seferin Rodos zerine olmas halinde
bundan Suriye ve Msr limanlarnn zarar greceini dnen Memlkler kadar, Osmanl donanmasnn
Msra gitmesi halinde nce Rodosun kuatlacan dnen valyeler de bundan etkilenmiti. Bu
sebeple stanbul-Rodos ve Kahire gibi merkezler arasnda devaml eliler gidip geliyordu7.
Osmanl-Memlk htilf ve ukurova Harekt

Osmanl-Memlk anlamazl zerine Adana ve Tarsus blgesine gnderilen Osmanl kara ve deniz
kuvvetleri Memlklere kar mcadele etti. II. Bayezid, Osmanl anakaras olan Anadolunun Venedik
ve St. Jean valyeleri idaresindeki adalar tarafndan evrili olduunun ve Osmanl Devletine denizden
gelecek tehdidin ve buna karlk imparatorluun denizcilik konusundaki zayfl ve yetersizliinin de
farkndayd.
Memlkler karsnda 1485te (890) mehur Memlk kumandan Atabek Emir zbek kumandasndaki Msr ordusunun Kilikyada Osmanl kuvvetlerini yenmesi, II. Bayezidi donanma inasnn arttrlmas ve denizci temini konusunda harekete geirdi. nk o, Memlklere kar giriilecek byk
apl bir imparatorluk savanda donanmann nemli rol olaca grndeydi. 1486 baharnda Osmanl
ordular ukurovada yenilince II. Bayezidin ald yeni tedbirler arasnda donanma mevcudunun arttrlmas da vard. Her ne kadar o srada Venedikle ilikiler dosta olsa da bu hazrlklar en ok denizde
gl olan Venediki ilgilendiriyordu.
Osmanl-Memlk ilikilerini takip etmek iin en iyi yer Kbrst ve bu sralarda ada, Venedik himayesinde bir deniz ss olarak ynetiliyordu (1473-1489). Venedik, Osmanl donanmasnda yaplan hazrlklar yakndan takip ediyordu. 6 Haziran 1486da gl bir Osmanl donanmasnn denize ald
haberi Venedike ulatnda Senato, donanmasn Kbrsa gtrmesi ve Osmanl tehdidine kar aday
korumas iin donanma komutan Francisco di Priuliye emir verdi. Ancak, Osmanl donanmasnn bozuk
olan Osmanl-Memlk ilikileri sebebiyle denize aldnn anlalmas zerine, Kbrsa yaklamalar
halinde donanmaya dosta davranmas ve sekiz-on gemiye kadar Magosa limanna girmesine izin vermesi iin Priuliye yeni bir talimat gnderildi. Bu srada Adana civarnda meydana gelen Osmanl-Memlk savanda sefer serdar Hersekzde Ahmed Paann Memlkler tarafndan esir edilmesi zerine
Osmanl padiah yeni bir sefer iin kara ve deniz kuvvetlerinin hazrlanmas emrini verdi.
Ocak 1487de Antonio Ferroyu stanbula eli olarak gnderen Venedik, Osmanllarn niyetini renmek istiyordu. ok gemeden Priuliye yeni emirler gndererek Kbrsn gvenlik tedbirlerini arttrmasn, acil bir durum iin 40 kadrgann hazr tutulmasn, Girne ve Magosa limanlarnn tahkim
edilmesini istedi. Venedik, stanbulun niyetinin ve amacnn farkndayd ve nitekim donanmann ikmali
konusunda Osmanl talepleri ksa zaman iinde Venedike ulat. 15 Mart 1487de II. Bayezidin Venedik
Douna gnderdii bir Osmanl elisi8, Memlklerle yaplacak bir savata Osmanl donanmasnn Magosada demirlemesine izin verilmesini istemekteydi. Bylece Kbrs, Osmanllarn Memlk idaresindeki
savunmasz Suriye sahillerine denizden dzenleyecekleri hcumlar iin nemli bir deniz ss olacakt.
Magosann Osmanl gemilerine almas halinde Kbrstan Suriye kylarna ulam bir gn iinde mmkn olacakt. Bu sebeple Venedik kontrolndeki ada, Osmanl donanmasnn denizden yrtecei harekt
iin stratejik bakmdan ok byk deer tayordu.
Venedik, Osmanllarn bu teklifini, bar iinde olduu Memlklere ve egemenliini tand Kbrs
kraliesi Caterina Cornaroya kar dosta bir davran olmayacan ileri srerek kabul etmedi. Aslnda
7
8
Tansel, II. Byezitin Siyas Hayat, s. 53-55.

Shai Har-El, Struggle for Domination in the
Middle East The Ottoman-Mamluk War,
1485-1491, Leiden 1995, s. 161. Venedike
giden Osmanl elileri hakknda oluturulan bir
liste iin bkz. Maria Pia Pedani, In Nome Del
Gran Signore, Venezia 1994, s. 203-209.
Bu listede sz konusu maksatla Venedike
giden bir eli grlmemektedir.
113
10
11
12
13
14
15
16
17
Osmanllarn ukurova harekt hakknda

Venedik kaynaklarna dayanan ayrntl
aklamalar iin bkz. Har-Al, The OttomanMamluk War, s. 159-162.
Hersekzdenin bu ilk kaptanderyal iin
bkz. . Bostan, Cezyir-i Bahr-i Sefd
Eyaletinin Kuruluu 1534, Beylikten
mparatorlua Osmanl Denizcilii, stanbul
2006, s. 58.
Tansel, II. Byezitin Siyas Hayat, s. 104, 106.
Har-Al, The Ottoman-Mamluk War,
s. 171-172.
bn Keml, padiahn 100 gemi hazrlatlmas
emrini verdiini belirtmektedir
(Tevrih-i l-i Osmn, VIII. Defter,
(haz. A. Uur), Ankara 1997, s. 108).
16. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl
Tarihi, Giri ve Metin (1373-1512),
(haz. . Batav), Ankara 1973, s. 177.
Birbirini tamamlar mahiyetteki iki listeden biri
TSMA, E. 594, dieri TSMA, E. 596da
bulunmaktadr. Bu defter kaytlarnn
bulunduu arivi ve numaras daha nce
bilinmedii iin . H. Uzunarlnn
(Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye
Tekilat, Ankara 1984, s. 512-513) naklettii
kaytlara yaplan bir atf iin bkz. Har-Al,
The Ottoman-Mamluk War, s. 172-174.
TSMA, E. 594.
TSMA, E. 596.
Venedik, Osmanllara verecei destek sonunda kendisinin Msr ve Suriyedeki ticaretinin zarar greceini
dnyordu. Venedik, btn bunlarn tesinde, Osmanl donanmasnn Magosaya gelerek kendisine gsterilen dostluu kullanmak suretiyle Kbrs ele geirmeye teebbs etmesinden korktuundan Osmanl
isteklerini reddetti; bu gelime zerine iki devlet arasndaki ilikiler yeniden bozulma noktasna geldi9.
II. Bayezid, Edirneden stanbula dndnde, Memlk topraklarna yeniden daha geni apl bir
sefer dzenlemek zere ordu ve donanma hazrlanmas maksadyla Divana emir verdi. Bu defa, stanbuldan 17 Mart 1488de (3 Reblhr 893) hareket eden Osmanl kara ordusuna destek olmak zere
deniz yoluyla donanma gnderilecekti. Memlklerin elinde esir olduu halde serbest braklan (1487)
ve Gelibolu sancakbeylii grevine getirilen kaptanderya Hersekzade Ahmed Paa10 komutasndaki
Osmanl donanmas, vezir Hadm Ali Paa emrindeki kara ordusuna kar Memlklerin denizden gnderebilecei destein nn kesmekle grevlendirilmi ve Bagras Geidini denizden tutarak ayn zamanda kylar ablukaya almt11.
1488 (893) k mevsiminin gemesiyle birlikte ilk Osmanl filosu Egedeki Kuzey Sporad adalarndan
biri olan skiri (Skyros) adasnn nlerinde toplanmaya balad. Dier taraftan da Osmanl donanmasn
bekleyen ve otuz-krk gemiden oluan Venedik donanmas su almak zere Naka Adas taraflarnda bulunuyordu. Osmanl donanmasnn bir araya gelmesi ve ardndan Dou Akdeniz blgesine ynelmesinden sonra Venedikli amiral Priuli, hzla Kbrsa hareket etti. Venedik donanmas be gn sonra Kbrsa
vardnda Osmanl donanmas henz blgeye ulamamt. Osmanl donanmasndan iki gn nce Kbrs
sularna giren Venedik donanmas adann etrafnda dolamaya balad. Amac Osmanl donanmasn gzetlemek ve hareketlerini takip etmekti.
Rodos valyelerinin stadazam dAubussonun Papa VIII. Innocentiusa gnderdii mektuba gre
Osmanl donanmasnda yaklak 80 gemi olduu12 belirtilmekle beraber Osmanl kaynaklar donanmada
100 gemi bulunduu13 bilgisine yer vermektedir. Bir Greke Anonim Osmanl Tarihinde ise yz elli kadrga gnderildii ve her kadrgada byk bir top bulunduu belirtilmektedir14. Memlk seferi iin gnderilen bu donanmada bulunan gemilerden bazlarna verilen top ve mhimmat miktarlarn gsteren 10
Nisan 1488 (27 Reblhr 893) tarihli iki donanma defterinde iki bara, bir aribar/iribar, bir mavna,
on dokuz kadrga, drt kalyata, be kayk ve on top gemisine ait kaytlar yer almaktadr. Bu gemilere
yklenen top ve seng/ta denilen yuvarlak, kereste, kalafat malzemeleri yannda gemilerde grevli azap
ve alatlarla yeniden gemilere giren yenieri, kreki, kalafat gibi sava ve geminin bakmndan sorumlu grevlilerin says hakknda bilgiler bulunmaktadr15. Bu listelere gre, bir barada drt ayka,
on iki ba topu, on iki byk darbzen, yirmi kk darbzen ve otuz be prank bulunuyordu. Aribarda
ise, ayka, alt ba topu, drt byk darbzen ve on alt prank vard. Kadrgada bir ba topu, drt darbzen ve sekiz prank, kalyatada yine bir ba topu ile birlikte iki darbzen, drt prank konuyordu. O dnemde bir sava gemisi gibi grev yapt anlalan muhtemelen byk tip kayklarda da bir ba topu,
drt prank bulunuyordu. ki bara, bir aribar, iki kadrga, bir kalyata ve bir kayktan oluan bir grup
gemi iin 93 kese gherile, 820 kabza yay ve 18 sandk ok verilmiti16. On top gemisine yklenen
toplar ise, Tophane ve Saraydan veriliyordu. Ayrca sava malzemeleri ve gemilerin kalafat iin gerekli
malzemeler de Cebehane ve Galatadaki mahzenden ykleniyordu17.
Osmanl donanmas 28 Mays 1488de Rodos adas aklarnda grnd. kmal iin urad Finike,
Antalya, Alanya ve Anamur sahillerinden ve Kbrs aklarndan getikten sonra skenderun Krfezine
ulat ve Ceyhan nehrinin aznda demirledi. Buras Ayas limannn tam gneybatsyd. Donanma komutan, Adanada karargh kuran kara ordusuyla yakn irtibat salamak ve vezir Ali Paaya donanma
114
destei vermek iin buray semiti18.

Osmanl donanmas karada gerekleecek hcumlara paralel olarak harekta katlacakt. Memlk ordusunun
blgeye deniz yoluyla sevk edilme karar zerine Hersekzade emrindeki Osmanl
donanmas
Ayas
ve
Trablusama hcum etti ve bu blgeye Memlklerin asker karmalarn engelledi. Ayrca Osmanl
donanmasndan ayrlan on kadrga Suriye sahillerini yamalamak zere gnderildi. Bylece Hersekzdenin
planna gre donanmann bir ksm
Ayas Krfezinin gvenlii iin geride
braklrken nemli ksm skenderun
Krfezinin dou kylarna yneldi.
Bu plann maksad, Memlkleri her
zamanki kara gzergh zerinden Suriye Geidini kullanmaya zorlamak ve
onlar orada engellemekti. Ayas ve
Trablusam limanlarnn Osmanl donanmas tarafndan tahribi ve Suriye
Geidinin kapatlmas, Osmanl corafya bilgisi ve asker stratejisinin bir gstergesiydi.
Osmanl donanmasna ait byk gemilerin Bagras Dalarna yanaarak Memlk ordusuna mensup
svariler iin tek gei yolu olan bu gzergh denizden top ve tfek atyla tehdit etmesi ve Hersekzdenin karaya asker karmas Osmanl ordusunun iini kolaylatrmt. Ancak Austos 1488 balarnda bir gn bir gece sren ve Afrikadan esen bir frtnann kmas, Osmanl donanmasnn bir ksmnn
batmasna ve bir ksmnn sahildeki kayalklara arparak dalmasna yol at ve donanmann blgeden
uzaklamasna sebep oldu. Bu gelimeler srasnda Osmanl donanmasna ait en az yirmi be geminin
Memlklerin eline getii grg ahitleri tarafndan bildirilmektedir19. Bu gelime zerine Memlk ordular dalar aarak Tarsus ile Adana arasndaki Aa ayrna ulat ve Osmanl ordularn yendi20. Bu
yenilgi zerine Hersekzde Ahmed Paa, donanmann arda kalan gemilerini alarak Geliboluya dnmeye
karar verdi. 8 Eyllde Rodos yaknlarna ulaan Osmanl donanmas karlkl selamlama top atlarndan
ve saladklar yiyecek ve iecek tedarikinden dolay Rodos stadazamna baz hediyeler gnderdiler21.
Kissling, bu seferdeki Osmanl baarszlna baz kumandanlarn yetersizliklerinin sebep olduunu
ve sadece kara harektnn yetmediini gren II. Bayezidin donanma ile ibirlii yaplmas gerektiinin
nemini ak bir ekilde anladn ileri srmektedir. Bu son sefer srasnda Osmanl donanmas sadece bir
nakliye vastas olarak deil ayn zamanda bir sava unsuru olarak hizmet vermiti. Hatta bu seferde kara
kuvvetleri ile bahriyenin rolleri deniz kuvvetleri lehine deimiti22. Bu harektta yaplan plan ve donanmada yer alan 100 civarndaki gemi dikkate alndnda, donanmann nemi daha iyi anlalmaktadr.
Kitb- Bahriyede Navarin,

Moton ve Koron (Deniz Mzesi
Ktp., sr- Atika, Nr. 990).
18
19
20
21
22

s. 174-175.
bn-i Keml, Tevrh, VIII, 110; Har-Al, The
Ottoman-Mamluk War, s. 181-183. Greke
Anonim Osmanl Tarihinde (s. 177)
donanmadaki gemilerin bir ksmnn frtna
sebebiyle sahile vurduu ve Memlklerin yar
boulmu halde kyya kan Trkleri
ldrdkleri bilgisi almaktadr.
Osmanl-Memlk ordularnn Aa ayr sava
iin bkz. Tansel, II. Byezitin Siyas Hayat,
s. 108-109; Har-Al, The Ottoman-Mamluk
War, s. 183-191.
s. 190-191; Vatin, Rodos valyeleri,
s. 194-196.
H. J. Kissling, kinci Sultan Bayezidin Deniz
Politikas zerine Dnceler (1481-1512),
Trk Kltr, VII/84, s. 897.
115
Arnavutluk Seferi
Fatihin lmnden sonra Arnavutlukta grlmeye balayan isyan hareketlerinin giderek oalmas
ve yaylmas zerine II. Bayezid, Geliboluda bulunan kaptanderya Sinan Paay 300 gemiden oluan
donanma ile Arnavutluk sahillerine gnderdii gibi kendisi de Mart 1492de (Cemaziyelevvel 897) stanbuldan, 3 Maysta ise Edirneden kara ordusuyla birlikte yola kt23.
II. Bayezidin ayn zamanda Korfuyu alma dncesinde olduunu ve Kemal Reisin padiah bu
sefere tevik ettiini Piri Reis kaydetmektedir24. Onun Arnavutluk harekt isyanlarn bastrlmas suretiyle baaryla sonuland.
Piri Reisin, 1513 tarihli

Dnya Haritas
(TSMK, R. 1633 mkerrer).
II. Bayezidin Mora Kalelerini Fethi

Sultan Cemin vefat (1495) zerine II. Bayezidin dikkatini Akdenize evirdii ve uzun sredir rahatszlk duyduu Venedike kar tedbir alma zamannn geldiine karar verdii anlalmaktadr. bn-i
Kemlin
23
24
Tansel, II. Byezitin Siyas Hayat, s. 172.

dris Bostan, Korfu, DA, XXVI, 201.
n sultn- zamn fermn-ferm-y cihn gaz-y deryya rgb oldu, deniz ahvline vkf olanlar
gemi kolayn bilenler rabet buldu. Bahr u berde her ne yerde ol sanat nefs bilr reis varise davetine ihtimm olundu, semend-i bd-py ketyi meydn- deryda ceveln etdiren pehlivanlara saly mm olundu
116
eklinde belirttii gibi btn denizciler greve arld. Bu arya uyarak devlet hizmetine giren ve
kendisine bir gke verilen Kemal Reis bu denizcilerin en nllerindendi25.
Cem hadisesi sebebiyle Venedikle ilikilerini dikkatle yrten Osmanllarn 1495ten sonra kendi
gvenlik emberini yeniden gzden geirdiini ve Moradaki stratejik kaleleri ele geirme planlar yaptn grmekteyiz. Fatih devrinde Mora fethedildii halde nebaht, Modon ve Koron Venedik kontrolnde idi. Egedeki Osmanl adalarnn ve Anadolu kylarnn gvenlii iin bu kalelerin alnmas
gerekiyordu.
1496da Osmanl-Venedik ilikilerinin giderek bozulduu bu srada Osmanl donanmasnn glendirildii ve gemi saysnn arttrld gzlemlenmektedir. Padiahn emriyle byk gemiler
yaptrlmaya ve deniz seferi iin hazrlklara baland26. Bu srada zmit ve Sinop tersanelerinde
ok sayda gemiler yaptrld gibi Kemal ve
Barak Reisler iin de birer byk bara ina ettirildi27. Davut Paann emrinde irili ufakl 300
gemiden oluan ve azametli bir konuma gelmi
olan Osmanl donanmasnda Kemal ve Barak Reislerin kumanda ettii iki gke bulunuyordu28 ve
30 Mays 1499da anakkaleden denize almlard. Boazdan geerken her iki sahilden ok sayda top ve mhimmat gemilere yklendi, ayn
zamanda byk bir kara ordusu gemilere bindirildi. Venedik seferin Rodos zerine olduunu
dnyordu; fakat II. Bayezid Rodos valyesiyle bir antlama yapm, stanbuldaki Venedik
baylosunu zindana attrmt. Osmanl donanmas
iddetli frtnalar yznden ikisi top gemisi
olmak zere alt gemisini kaybetti ve gecikmi
olarak blgeye gelebildi. 130 gemiden oluan Venedik donanmas da Antonio Grimani kumandasnda 1499 baharnda Moton limanna ulat.
Osmanl donanmas su ve yiyecek ihtiyacn karlamak iin karaya kmak istediinde Venedik donanmas tarafndan takip ediliyordu. Kemal Reisin
bu kuatmadaki grevi, Anavarine Venedikin deniz yolu ile yapaca yardm nlemekti. Bradona29
(Barak Reis) adas yaknnda meydana gelen savata Venedik donanmasnn Kemal Reisin gemisi sanarak Barak Reisin dierinden daha byk olan gkesine saldrmas zerine atma kt. Barak Reisin
gkesi iki dman baras arasnda kald ve onlardan biri tarafndan yedeklenerek gtrlmek zere iken
bir top mermisiyle Barak Reis hayatn kaybetti30. Bunun zerine Barak Reisin gemisindeki reisler dman donanmasn atee vererek hem kendi gemilerini ve hem de Venedik gemisini batrdlar. Ayrca
Kemal Reis de Venedikin geride kalan nc barasn top atyla batrd (28 Temmuz 1499)31. Bu
savata o devrin nl levend reislerinden Kara Hasan da Barak Reisin gemisinde bulunuyordu ve hayatn kaybetti32.
Barak Reis gkesinin

Venedik baralaryla sava,
(Matrak, Tarih-i Sultan
Bayezid, TSMK, R. 1272).
25
bn-i Keml, Tevrh, VIII, 145-146.

bn-i Keml, Tevrh, VIII, 147; Tansel,
II. Byezitin Siyas Hayat, s. 181.
27
Matrak Nasuh, gkelerin zmit ve Szebolu
(Trih-i Sultan Bayezid, TSMK. R. 1272,
vr. 20a), Anonim Tevrih-i l-i Osman/Rstem
Paa Trihinde ise zmit ve Sinop (Tevrih-i
l-i Osman, .. Nadir Eserler Ktphanesi,
TY. 2438, vr. 149b) tersanelerinde yapld
bilgisi yer almaktadr.
28
Bursa kads ve subasna gnderilen 16-26
Austos 1500 (evhr- Muharrem 906) tarihli
Moton ve Koron Fetihnmesi iin bkz.
Tci-zde Sadi elebi Mnet, yay. N. LugalA. Erzi, stanbul 1956, s. 46. bn-i Keml,
Osmanl donanmasnda be-alt yz kadrga,
mavna ve bara olduunu belirtir (bn-i Keml,
Tevrh, VIII, 178). Matrak, Trih-i Sultan
Bayezid (vr. 20b) yz gemi gnderildiini
kaydeder. Rstem Paa Tarihinde be yz
zikredilir (vr. 149b). Gemi says hakkndaki
farkl rakamlar iin bkz. Tansel, II. Byezitin
Siyas Hayat, s. 186.
29
Genellikle bu ada yanl olarak Sapienza
sanlmaktadr (Kissling, Bayezidin Deniz
Politikas, s. 902)
30
Barak Reisin kurtulabilmesi mmkn olduu
halde kendi isteiyle gemide kalp
yoldalaryla birlikte gemide kalmay tercih
ettii konusunda bkz. Oru Be Tarihi,
(haz. N. ztrk), stanbul 2007, s. 192.
31
bn-i Keml, bu atmay ayrntl bir ekilde
anlatmaktadr (Tevrh, VIII, 183-185).
32
Kara Hasan Reisin kardei Kara Durmu Reis
de bu olay zerine memleketi olan
Seferihisara dnerek gemiler ina ettirmi ve
denizlerde korsanlk yapmtr. Hayat
hakknda daha geni bilgi iin bkz. Zeki
Arkan, 15 ve 16. Yzyllarda Seferihisar,
Sack ve Korsanlk, Trkler ve Deniz,
(ed. . Kumrular), stanbul 2005, s. 80.
26
117
33
34
35
36
37
38
39
40
41
bn-i Kemal, Venedik donanmasnda 130 gemi

bulunduunu yazmaktadr (bn-i Keml,
Tevrh, VIII, 179-180). nebaht, Moton ve
Koron seferleri iin ayrca bkz. Oru Be
Tarihi, s. 190-203.
bn-i Keml, Tevrh, VIII, 201.
bn-i Keml, Tevrh, VIII, 201-204. .Fernando
Fernndez Lanza, 1500de Trklerin Modonu
Kuatmas ve gali, Trkler ve Deniz,
(ed. . Kumrular), stanbul 2007, s. 201-229.
. Bostan, Osmanl Donanmasnda Kreki
Temini Meselesi ve 958 (1551) Tarihli Kreki
Defterleri, Beylikten mparatorlua Osmanl
Denizcilii, stanbul 2006, s. 69-70, 76.
Firdevs-i Rum, Kutb-nme, (haz. . Olgun. Parmakszolu), Ankara 1980, s. 52-54.
bn-i Keml, Tevrih, VIII, 207-214.
Gelibolulu Mustafa li, Kitbt-trh-i
Knhl-ahbr, (haz. A. Uur vd.), Kayseri
20062, s. 476-482; . Bostan, Kemal Reis,
DA, XXV, 227.
Firdevs, Kutb-nme, s. 59, 269-270.
Dnemin grg ahidi Firdevs, ona yldrm
arparak lmesi iin beddua padiahn ettiini
ve Mesih Paann bir ay sonra, bu ekilde
hayatn kaybettiini belirtmektedir
(Kutb-nme, s. 169. Ayrca bkz. Oru Be
Tarihi, s. 214-215) 17 Kasm 1501de
Galatada kan bir yangn sndrme
almalarna nezaret ederken den bir tan
etkisiyle ldn kabul bilinmektedir
(H. Reindl Kiel, Mesih Paa, DA, XXIX, 310).
Kemal Reis Holomi, amlca ve nebaht boazndaki deniz savalarnda Venediklilere kar zaferler
kazand. 28 Austos 1499da nebahtnn teslim alnmasndan sonra 1500de Modon, Koron ve Anavarinin fethinde nemli rol oynad.
Modonun ele geirilmesi hakkndaki gelimeler ok sayda spanyol kaynana yansm bulunmaktadr. Buna gre, Ekim 1499da Osmanl ordusu Modona akn dzenlemi ve etraf yamalamt. Ocak
1500de kale kuatlm ve zaman zaman saldrlar gereklemiti. II. Bayezidin Maysta ehri kuataca haberleri gelmekteydi. Mart ve Nisan aylarnda Venedik tarafndan gelen destekle Modon kalesi
tahkim edilmekteydi. Anadolu beylerbeyi Sinan Paa ile Mora sancakbeyi Ali Beyin saldrlarndan kale
bir hayli etkilendi. Temmuz ay balarnda ise, Rumeli beylerbeyi Mustafa Paann da kuatmaya katlmas zerine Modon tam bir ember altna alnd ve 8 Temmuz 1500de padiahn geliiyle birlikte Osmanl ordusunun says yaya ve atl olarak yetmi bini geti. Bu srada Modon henz deniz tarafndan
kuatlmad iin Venedikten az da olsa yardm geliyordu. Venedik donanmasna ait on kadrga Modon
limanna geldiinde bunlardan drd limanda bekletilmi, dierleri denizde beklemek zere limandan
uzaklamt. 19 Temmuzda yz on kadrga, yz firkate, on be top gemisi, mavna ve baka gemilerden
oluan 320 paralk Osmanl donanmas Modon limanna geldi. Gemiler savalarla doluydu ve ok sayda cephane ve top tayordu. Top gemilerinden atlan toplarla kale dvlyordu. Akam vakti donanma
Junco limanna gitti. Ykl gemiler ve kadrgalar Esglio/San Bernardino kayalna ekildiler. Bunun
zerine top gemileri karaya kadar sokuldular. On sekiz kadrga Sapienzaya, bir o kadar da Santa Facaya
gnderildi. Bylece Modon kalesi denizden de sk bir ekilde kuatlm oldu. 24 Temmuzda Modona
yardma gelen bir Venedik donanmas Osmanl donanmas tarafndan karland33. kan atmada Venedik kadrgalarndan biri kaptanderya Davud Paann iinde bulunduu kadrga ile atarak stnlk
salad; ancak Davud Paa esir edilmi olarak Modona gtrlrken Venedik kadrgas, Osmanl donanmas tarafndan kuatlarak embere alnd. kan atmada kadrga top ateine tutuldu ve teslim
oluncaya kadar mcadele edildi34. Modon karadan yaplan hcumlar sonunda 10 Austos 1500 Pazar
gn ele geirildi35. Venedike kar vuku bulan nebaht ve Modon deniz seferleri iin ok sayda kreki
toplanmas gerekmiti ve bunun iin avarz vergisi karlnda ok sayda kreki temin edilmiti 36.
Modonun Osmanllar tarafndan fethi, bu kaleyi Kudsn iskelesi kabul eden Papalk iin ok
znt verici oldu. nk hac iin Kudse gidecek olanlarn Modona gelip, oradan gkelere bindikleri
ve dnte yine Motona geldikleri Osmanl kaynaklar tarafndan da teyit edilmektedir37. Modonun
fethi zerine Koron ve sonunda Anavarin de teslim oldu (Eyll 1500/Reblevvel 906).
Venedikin Anavarini geri almas zerine Kemal Reis, yirmi iki gemiden oluan filosu ile yeniden
denize ald ve karadan da veziriazam Hadm Ali Paa orduyla gelip 28 Mays 1501de (10 Zilkade
906) Anavarin tekrar fethedildi38.
Mora sancakbeyi Ali Paa hemen kalenin tamir edilmesi iin mracaatta bulunduysa da ertesi yla
tehir edildi ve bir miktar gemi limanda brakld. Bu savalarda ganimet olarak sekiz dman gemisini
ele geiren Kemal Reis, maiyetindeki gemilerle birlikte stanbula dnd39.
Midilli Seferi
Venedikin Mora kalelerinin fethi karsnda etkisiz kalmas, Ekim 1501de Kont Ravenstein kumandasnda 200 gemilik bir Hristiyan donanmasnn Midilliyi ele geirmesine yol at. Amalar Midilliye
karlk Kudse giden Hristiyan haclar iin Akdenizdeki son hareket sleri olan Modonun geri verilmesini temin etmekti40. Midillinin igali, Bayezidin, gerekli tedbirleri vaktinde almayan ve kale muhafazasn sadece yerli kuluna brakan veziriazam Mesih Paay iddetle azarlamasna yol at41.
118
Bu durum, Osmanl bakentinde beklenmeyen bir aknlk yaratt. Bir taraftan Saruhan sancakbeyi
ehzade Korkutun kuvvet gnderdii gibi, dier taraftan veziriazam Hersekzde Ahmed Paa donanma
ile Anadolu beylerbeyi Sinan Paa da karadan hareket ederek blgeye geldi. Donanmaya Kemal Reis on
sekiz gemiden oluan filosuyla42 katld gibi kaptanderya Davud Paa da Geliboludan iltihak etmiti.
Hersekzde Ahmed Paa bir gkeye, Davud Paa da bir baraya binerek gemisine altn yaldzl bir alem
ektirdi. Donanma Ayazmende geldi; burada Sinan Paa kuvvetlerini alarak adaya ulat ve ksa srede
igale son verildi. Bu srada pek adet olmad halde stanbuldan avarz kreki topland anlalmaktadr43. Osmanl-Venedik ilikileri 11 Aralk 1502 tarihli ahidnme ile bir bar dnemine girdi. Buna
gre, Venedikliler Kefalonya kendilerinde kalmak artyla Modon, Koron, nebaht ve Dra Osmanllara
brakyor ve Ayamavray iade ediyordu44.
Bu dnemden itibaren Osmanllarn daha ok donanmalarn glendirmeye ve Memlk ilikilerine
nem vermeye baladklar grlmektedir. Hatta Hind Denizlerine ulaan Portekizlilere kar Osmanllardan yardm isteyen Memlklerin bu isteklerini yerine getirmek zere Osmanl teknik ve asker yardm Msra tanmaya balamtr.
EK 1*
1499-1500 (904-905) senelerinde nebaht,
Moton ve Koron Seferlerine katlan
kadrga sahibi Osmanl Kaptanlar
Kadzde
Bli Reis (Gelibolu)
Hseyin elebi
Topu Bli
mer elebi
Sle Reis
Hseyin elebi
Suca Reis
Muslihiddin Reis
Erefzde
dris Reis
Receb Reis
Hac Ge
Ahmed Reis
Ali Reis
Hac Hamza
Kasm Reis
Piri Reis
Bahi Reis
42
43
44
Oru Be Tarihi, s. 216.

Eserinin tamamn Midilli seferine ayran
Firdevs, bu sefer iin 50.000 kreki
topland konusunda verdii rakamlarda
olduu gibi bazen mbalaal bilgiler
nakletmektedir (Kutb-nme, s. 178-265).
Ahidname 1503te yrrle girdi
(Mahmud H. akirolu, 1503 tarihli
Trk-Venedik Andlamas, VIII. Trk Tarih
Kongresi, III, Ankara 1983, s. 1567-1568).
Babakanlk Osmanl Arivi, Mteferrik
Defterler, nr. 36806, s. 362-375.
119
mparatorluk Donanmasna Doru:

Tersne-i mirenin Kuruluu ve Denizlerde Alm
dris BOSTAN*
Anadolunun kuzeybat blgesinde kk bir beylik olarak kurulan Osmanllar, ksa zamanda ulatklar
sahillerde faaliyet gsteren Karesioullar, Aydnoullar, Menteeoullar ve andaroullar gibi Anadolu
beyliklerinin denizcilik bilgi ve tecrbeleri ile tersanelerinden istifade ettiler. Ayrca Bizanstan alnan zmit,
Karamrsel, Gemlik ve Edincik gibi deniz slerinden
1
yararlandlar . Gelibolunun Osmanl idaresine girmesi
ve buradaki Bizans tersanesinin Yldrm Bayezid tarafndan yeniden ina ve tamir edilmesi (1390) ile Osmanllar ilk defa byk bir tersaneye kavumu oldular.
Bylece denizlerdeki rakipleri olan Venedik ve Ceneviz donanmalar karsnda kendi topraklarn korumak
amacyla faaliyetlere baladlar.
stanbulun fethi, Osmanl Devletini bir cihan imparatorluu olma yoluna gtrrken, Osmanl denizcilii de yeni bir merkeze kavumu oldu. Devletin yeni merkezi olan stanbul, ayn zamanda Osmanl
denizciliinin de ss ve merkezi olarak gelimeye balad. Haliin durgun ve derin sularnn bir tersane
iin son derece uygun olduunu gren Fatih Sultan Mehmed, muhtemelen daha nce Bizans tarafndan
da tersane olarak kullanlm olan Kasmpaa deresinin Hasky tarafnda bir tersane inas iin kaptanderya (donanma komutan) Hamza Paay grevlendirdi. Bylece gemi ina edebilmek zere birka
gz, cami ve divanhaneden ibaret olan ilk tersane kurulmu oldu. Bu tersanenin faaliyetlerini devam et2
tirebilmesi iin mparatorluun ky blgelerinden marangoz, gemici ve sanatkarlar getirtildi .
Tersane szc, Arapa drs-sna kelimesinin birok Akdeniz lkesi tarafndan yzyllarca
deiik ekillerde kullanlmas sonra Trkeye girmitir. spanyollar tarafndan ataruzana, arsenal, darsena, Portekizliler tarafndan darsanale, drasena, talyanlar tarafndan arsenale, darsena, Maltallar
tarafndan tarzna, tarznar ekillerinde kullanlmtr. Osmanllar, tersane yerine nceleri, liman kelimesini kullanrken XVI. yzyln balarndan itibaren daha ok talyanca darsena kelimesine benzeyen
3
tershne veya tersne eklinde kullanmaya baladlar .
XV. yzyln sonlarna ait resimlerde, Halite demirli kadrga ve kalyonlardan baka tamir olunan kadrgalarn yer almas, tersanenin faaliyette olduuna iaret etmektedir. Bu dnemde henz Osmanl deniz
ss olmaya devam eden Gelibolu Tersanesinde ve yeni kurulan stanbul Tersanesinde ina olunan Osmanl donanmas Gedik Ahmed Paa komutasnda Karadenizde hkimiyeti salad gibi talyaya giderek
Otrantoyu zapt ettiler. II. Bayezid devrinde tersane biraz daha bytld ve Venedikle yaplan savalara
katlan pek ok geminin, nl denizci Kemal Reis nezaretinde burada ina edildii tahmin edilmektedir.
Hali ve Tersanede Kalyonlar

(Yaz ekmecesi, TSMK, CY,
455).

Fakltesi Tarih Blm.
Beyliklerin denizcilik tecrbeleri konusunda
geni bilgi iin bkz. Halil nalck, The Rise of
the Maritime Principalities in Anatolia,
Byzantium and the Crusades, The Middle East
and the Balkans under the Ottoman Empire,
Bloomington 1987, s. 309-341.
stanbul Tersanesinini kuruluu ve ksa
tarihesi iin bkz. dris Bostan, Osmanl
Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda Tersne-i
mire, Ankara 1992, s. 1-14. Ayrca bkz. W.
Mller-Wiener, Zur Geschichte des Tersne-i
mire in Istanbul, Trkische Miszellen, Robert
Anhegger Armaan, stanbul 1987, s. 253-273.
Kelimenin etimolojisi hakknda bkz. . Bostan,
Tersne-i mire, s. 1-2. Ayrca bkz. H-R.
Kahane-A. Tietze, The Lingua Franca in the
Levant, Turkish Nautical Terms of Italian and
Greek Origin, Urbana 1958, s. 428-430.
121
XVI. Yzyl Balarnda Tersne-i mirenin Geniletilmesi
10
11
12
Nicol Giustinian, 1508-1516 yllar arasnda

stanbulda baylos olarak grev yapmt
(M. P. Pedani, Elenco Degli nviati Diplomatici
Veneziani Presso i Sovrani Ottomani, Venezia
2000, s. 18).
Marino Sanuto, l Diarii, Bologna 1969, XVI,
587; XVII, 538. Bu srada kaptanderya
bulunan ve ayn zamanda padiahn kz
kardeinin kocas olan Gelibolu Sancakbeyi
Kasm Beyi de stanbula getirtmiti.
Bu tarihte Kasm Beyin Gelibolu sancakbeyi
olduu konusunda bkz. . Bostan, Cezyir-i
Bahr-i Sefd Eyaletinin Kuruluu, 1534,
Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii,
Matrak Nasuh, Beyn- Menzil-i Sefer-i
Irakeyn, ..K., Nadir Eserler Ktphanesi,
TY. 5964, vr. 8b-9adaki grnt iin bkz. .
Bostan, Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri,
stanbul baylosu Nicol Justiniandan
Venedike gelen 12 Haziran 1514 tarihli
mektup: Sanuto, l Diarii, XVIII, 421. Baylos
raporlarna gre tersanenin inasn inceleyen
bir aratrma iin bkz. W. M. Wiener,
Bizanstan Osmanlya stanbul Liman,
(ev. E. zbek), stanbul 1998, s. 48.
Wiener, pek ok gzlemcinin bu yaplardan
kemer diye sz ettiini, ancak bunun yay
eklindeki tahta n cephe kaplamasndan
kaynaklandn belirtmektedir.
Benzerlerinden hareketle bu gzlerin i
geniliklerinin 5,5-7 m., uzunluklarnn ise
20-40 m. arasnda olduunu belirtmektedir
(stanbul Liman, s. 45-46).
li, Knhl-ahbr, s. 234b. Wiener,
Venedikteki gemi barnaklarnn da ayn
ekilde yapldn belirtmektedir (stanbul
Liman, s. 46).
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Mteferrik
Defterler, nr. 36806, s. 272.
skender Beyin nc kapdanlk dnemi
14 Mart-31 Aralk 1514 tarihleri arasndadr
(Bostan, Cezyir-i Bahr-i Sefid, s. 58).
Sinan Beyin kapudanlk sresi 31 Aralk
1514-26 Nisan 1516 tarihleri arasndadr
(Bostan, Cezyir-i Bahr-i Sefd, s. 58).
stanbul Tersanesinde yaplan asl deiiklik, Yavuz Sultan Selim devrinde oldu. Bu dnem Osmanl
padiahlarnn denizcilii byk nem verdikleri ve II. Bayezid devrinden itibaren bir taraftan Akdeniz
ve Karadenize, dier taraftan Kzldenize yani Hind denizlerine ynelik politikalarn iinde yer almaya
baladklar grlmektedir. Karadaki galibiyetleri yannda denizlerde de gl olmay isteyen Yavuz
Sultan Selim, byk bir donanmaya sahip olmak amacyla tersaneyi geniletmek dncesindeydi. Daha
henz aldran seferi ncesinde tersane inas amacyla baz kararlar almt. Nitekim Venedikin stanbuldaki baylosu Nicol Giustiniann4 30 Haziran 1513 tarihli mektubunda verdii bilgiye gre Selim,
tahta kndan bir yl sonra Gelibolu ve stanbulda her biri yz gzl iki yz kadrga kapasiteli olmak
zere byk tersaneler yaplmas emrini vermiti. Bunun iin 200.000 duka ayran padiah ayn zamanda
yeni kadrgalarn yapmnda eski kadrga kerestelerinin kullanlmasn emretmiti5. Venedik baylosu Antonio Giustinianinin verdii bilgiye gre, Tersane gzlerinin inaat 1513-14 senesi k mevsiminde Galata surlarnn batsndaki koyda eski Ceneviz tersanesinin bulunduu yerde ok sayda marangozun
nezaretinde balad. Buradaki yamata bulunan kabirler kaldrlp toplanan kemikler yeni bir mezarlkta
defnedildikten sonra ortaya kan ak alanda tersane inasna baland. 1513 sonbaharnda ilk drt gz
tamamlanmt. Matrak Nasuha ait stanbul tasvirinde grlen tersane alan muhtemelen henz inaat
balamadan nceki dneme aittir. Galata surlarnn hemen yanndaki be gzl tersane ve arkasnda bu
gzlere ait olduu anlalan drt mahzenin yer ald blge eski tersane blgesini gstermektedir6. Tersanenin yapmn hzl bir ekilde srdren Gelibolu sancakbeyi/kaptanderya skender Bey, 1514 baharnda otuz gn iinde 50, yaz sonuna kadar 100 tersane gzn tamamlam bulunuyordu. Amac 150
kadrga iin 150 gz yaptrmakt7. Gemiler seferden geldikleri zaman k mevsimini karada ve korunakl
geirmeleri iin iki taraf duvar ve st kapal tersaneler/gzler yaptrld. Bu tersane gzleri kyda
bitiik nizam yaplmlard ve kaln duvarlarna karlk atlar kiremit kaplyd. Bunlar duruma gre
bir veya iki kadrga alabilecek kapasitede idiler. Gzlerin yanlarnda krek ve benzeri gemi donanm
malzemelerinin konulduu tatan yaplm, st kurun kapl ambarlar bulunuyordu. Tersane gzlerinin
arkasnda ise kadrga yapm malzemeleri muhafaza edilen, zerleri dz olan ve kurunla kapl birer mahzen vard8. Tersane gzleri kara ve deniz taraf ak braklm, gemi ambarlar mahiyetinde uzun binalar
eklinde yaplmt. Tarihi Gelibolulu Mustafa li, bu tersane gzlerinin Frenk lkelerinde olduu ekilde ina edildiini belirtmektedir9.
17 Austos 1514 (25 Cemziyelhr 920) tarihli bir muhasebe kaydna gre yaplmakta olan tersanelerin yani gemi ina tezghlarnn stn rtmek zere kullanlmak maksadyla 3000 kantar (169 ton)
kurun Sofya ve civarndan getirtilmiti10. Bu srada Gelibolu sancakbeyi olan skender Bey11 kaptanderya olarak bu tersane yani gemi yapm tezghlarnn ina faaliyetlerini de bizzat yrtm ve gzlerin
ilk inas srasnda padiah Yavuz Sultan Selimin de henz ran seferine kmad dikkate alnrsa tersane inaat ile ilgilendii kabul edilmelidir. Tersane yapmnn tamamlanmasndan sonra sadece stanbulda deil imparatorluun dier tersanelerinde de nemli lde donanma yapmna teebbs edildii
anlalmaktadr. Yeni Kaptanderya Sinan Beyin12 dneminde, Ocak 1515ten (920 senesi sonlarndan)
itibaren giriilen gemi ina faaliyetleri srasnda Sinopta 5 kadrga, 10 top gemisi, Ayandonda 10 kadrga, Hoalayda 10 kadrga, Amasrada 10 kadrga, Bartnda 10 kadrga, Szeboluda 15 kadrga ve
20 mavna, zmitte eitli mavnalar yaptrld tespit edilmektedir. Bu gemilerin tekne inaatlarnn
1515 (921) senesi balarnda tamamland ve donanmlar iin gerekli ivi, demir, zift, lenger, kadrga
krei, palamar, halat, yelken ipi ve yelken gibi eitli malzemelerin mahzenden ve civar blgelerden
122
saland anlalmaktadr13. Bu yeni ina faaliyetleriyle beraber Osmanl donanmasna 60 kadrga, 10

top gemisi ve yaklak 30 mavna olmak zere yaklak 100 gemi katlm demektir. Bu srada Yavuz
Sultan Selim, aldran Savan kazanm olarak ran seferinden dn yolundadr ve Amasyada konaklam bulunmaktadr.
Bu srada gemi ina edilen tersaneler arasnda stanbulun bulunmamas, bu srada 4 Austos 1515te
Galatada meydana geldii belirtilen bir yangn sebebiyle faaliyette olmadn dndrmektedir. Bu
yangnda Galatada sava malzemelerinin konduu mahzende 750 kadrga halat, 100 kadrgaya yetecek
yelken, 1600 kenevir yanmt ve saysz makara, ivi ziyan olmutu. Bunun zerine Sultan I. Selim kadrga yapmn hzlandrmak ve kadrgalar kullanlr hale getirmek iin pek ok kimseyi grevlendirmiti.
Fakat talep edilen kadrga says ok fazla olduundan bu yl iinde hepsinin bitirilmesi imknszd14. Osmanl tersanelerindeki hareketlilii yakndan takip eden Venedik baylosu, Ocak 1516da sadece 40 kadrgaya sahip olduunu tespit ettii Osmanllarn gl bir donanma karabileceine nceleri pek ihtimal
vermemiti15. Daha sonra durumun deitiini gren baylos Nicol Giustinian, Nisan 1516da 120 kadrga,
100 kalyata ve firkate yannda 40 top gemisinden oluan bir donanmann hazrlandna tank olmutur16.
Dnemin Osmanl kaynaklar ise tersanenin geniletilmesi faaliyetlerine aldran Sava (1515) sonras olaylar arasnda temas etmektedir. zellikle Gelibolulu Mustafa li, nl nianc ve tarihi Celalzdenin 970 ylna denk den 1562-63 srecinde kendisine anlatt bir rivayeti Knhl-ahbrda
naklederek tersanenin kuruluu hakknda nemli bilgiler vermektedir. Yavuz Sultan Selimin aldran
savanda nc vezirlik mevkiine getirdii Piri Mehmed Paa ile yapt bir grme Tersne-i mirenin kurulmas hakkndaki gelimeleri ortaya koymaktadr. Padiah der ki17:
Bi-inyetillhi Tel bunca hadem u haem ve hazyin-i ferhem ve sefyin-i ejder-dem-i derydem mretteb u mkemmel iken sevhil-i Frengistanda Papa ve Frene ve spanyol ve Venedik
Dogeu gibi kefere-i fitne-c pdihlk davsn etmek ve balarna tc giyp, sikkelerin r-y zemnde cr klup nm u ninlar aks-y arza yetmek, zhir budur ki, benim tegflmle senin ihml
tekslndendir. mdi min bad tevecchm gemiler tedrkne ve azm donanmalar karup Efrenc
keferesi memlikinin feth u tehlknedir.
13
14
Bunun zerine Piri Paa u ekilde karlk verir:

15
el-Hakk bu tedbrinizde dahi isbet buyurdunuz. Bu hafta pyitahtnza arzn tasmm etdiim umru
arz edp ceml-i b-kemliniz devletiyle merref oluruz. Selmlayup gidiciimiz mahalde cmlemize
tb ve hussan bu bende-i kemtere tehdd ve unfile htb- mstetb edp be yz pre tershne cdn
ve evvel-i bahra dek her bir tershnede bir subn-peyker ve hen-lenger kadrgann bnydn muhkem
tenbh buyurur ve emir budur ki hemn imdi karuya gep ne mahallerde yaplmas mnsib ise tayn
edp mberet zere olasz. T ki satiyle bu emr-i mhimme mberet oluna ve Hdvendigr-
nmdrn min bad tevecchleri Frengistan teshrine id biline, hatt fermn olunan tershnelerin
bir mikdr yaplmadn mlk- Efrencin harclar ile kalalar mifth atebe-i ulyya vsl ola,
deyince Yavuz Sultan Selim, be yz tersane ve her tersanede bir gemi yaplmas iin Hazinede yeterli
para olmadn, bir kara seferi yaplmas durumunda bu hazrlklarn lzumsuz saylaca endiesi belirtmi, bunun zerine Piri Paa, maksadn u ekilde aklamtr:
16
17
Bu gemilerin sz konusu tersanelerde

yapld ve ihtiyac olan ivi ve benzeri ina
malzemelerinin miktar hakknda geni bilgi
BOA, Mteferrik Defterler, nr. 36806,
s. 576-84de bulunmaktadr.
Yangnda 2 milyon ake ve altm bin filorilik
zarar olduu ve bu yzden skender Paann
idam edildii Venedik eli raporlarnda
belirtilmektedir (Marino Sanuto, l Diarii, XXI,
160-161, 238).
Nitekim Venedik baylosu Nicol Justiniann
8 Ocak 1516da stanbuldan gnderdii
mektupta Padiahn Memlkler zerine
yrmek zere hazrlatt donanma iin
byk rakamlar sylense de gerekte
40 kadrgaya sahip olduunu ve donanmada
firkatelerin de bulunduunu yazyordu
(Marino Sanuto, l Diarii, XXI, 505).
Marino Sanuto, l Diarii, XXII, 204. Bu yangna
temas eden bir kayt iin bkz. N. Vatin,
Rodos valyeleri ve Osmanllar,
Dou Akdenizde Sava, Diplomasi ve
Korsanlk, (ev. T. Altnova), stanbul 2004,
s. 307.
Bu srada Piri Paadan veziriazam olarak
bahsedilmesine ramen onun bu greve
Ocak 1518de Msr seferi dn yolunda
getirildii bilinmektedir.
123
Benim sayim beyz pre gemi ve tershnenin sefyin-i irini yapmadan maksd- pdih hsl
olmakdr. Yani ki nice yz pre kln mifthlar ile er yllk harclar atebe-i ulynza vusl
bulup tershneler ihrct manen yine anlarn kiselerinden olmakdr. Zir beyz pre gemiler tedrk buyurulur, vzer kullar ile mnsib mahalleri tedrkne karuya geilr, ayna varmadan
ahvl Galata kffr lisnndan db-i Frengistana ilm klnur. Fel-cerem gemiler ve tershneleri
yapdrmadan irsl-i harc ile mtbaat etmeleri evl fikr olunur. Yoksa yapacamz nihyet krkelli pre tershne ve kadrgadr. Murd hemn defaten beyz pre sefyin emr olunmasdr18.
18
Gelibolulu Mustafa l, Kitabt-tarih-i

knhl-ahbr, Kayseri Raid Efendi
Ktphanesindeki 901 ve 920 No. lu nshalara
gre, (haz. Ahmet Uur vd.), Kayseri 1997,
I/2. vr. 234b-235b, s. 1120-1124. Knhlahbrn dier bir nshasnda (stanbul
niversitesi Ktphanesi, Nadir Eserler
Kitapl, TY. 5959, vr. 184b-185b) ise baz
kk farklarla ayn bilgi yer almaktadr.
Bu bilgileri Hammer, Devlet-i Osmniye Tarihi
(terc. M. At, stanbul 1330, IV, 151-152)nde
zet olarak vermitir. Tersanenin
geniletilmesi hakkndaki bilgiler kronolojik
olarak aldran sonras olaylar arasnda
anlatlmasna ramen lide Piri Paann
veziriazam olduunun belirtilmesi bir eliki
tekil etmektedir. Bu srada Piri Paa
sadrazam olduuna gre ve sadarete
getirilmesi Msr seferinden dn yolunda
stanbuldan ama arlarak 25 Ocak
1518de (13 Muharrem 924) gerekletiine
(Haydar elebi Ruznmesi,
Mnets-seltn, stanbul 1274, I, 495)
gre bu grmenin daha sonra yaplm
olmas gerekir.
19
Knhl-ahbr, I/2, vr. 235a-b, s. 1120-1124.
Tersane inas iin oluturulan bu uzun
mezarlarn kendi zamannda da bulunduunu
yazan li, bunun sebebini bilmeyenlerin
zamn- evveldeki memdir ve anlarn
makbereleridir ki detleri byle imi
dediklerini belirtmektedir.
20
Hoca Sadeddin, Tct-tevrh, II, stanbul
1280, s. 299.
21
Solakzde, Trih, stanbul 1297, s. 377.
22
Haydar elebi Ruznmesi, I, 476.
23
Haydar elebi Ruznmesi, I, 477. Cafer Aa
hakknda bkz. Bostan, Cezyir-i Bahr-i
Sefid, s. 58.
Bu grmeden bir gn sonra Divanda konunun grlmesi ve alnan karar zerine vezirler, ayn,
aalar, defterdarlar hep beraber Hali kylarna gelerek inceleme yaptlar. O zamana kadar sadece bir
kede kurulan tersane dnda blge tamamen mezarlkt. Deniz kenarndaki mezarlklarn temizlenmesi ve bir tersane yaplacak ekilde buradaki birka yz kabirde bulunan kemiklerin toplanmas ve
yer yer alan uzunlamasna byk mezarlara gmlmesi, balarna birer iaret konulmas emredildi.
Piri Paann 500 tersane ve her tersanede bir gemi ina edilmesi teklifinden maksad, stanbulda bulunan yabanc eli ve temsilcilerin bu giriimi duyarak kendi krallarna bilgi vermelerini ve bylece en
ksa zamanda bu devletlerin ballklarn bildirmek zere eli ve hara gndereceklerini tahmin etmesinden kaynaklanyordu. Tersanede yaplmas dnlen asl gemi says 40-50 civarnda kadrgadan
ibaretti. Celalzdenin anlattklarn nakleden li, gerekten tersane inaatnn balamasndan bir ka
ay sonra Fransa, Venedik, Kbrs, Dubrovnik ve benzeri pek ok lkeden er yllk hara geldiini belirtmektedir. li, ayrca 200 gemilik tersanenin ancak Kanuni Sultan Sleyman devrinde tamamlandn yazmaktadr19.
Hoca Sadeddin Efendinin verdii bilgiye gre ise Yavuz Sultan Selim, gemilerin tamir edilebilecekleri bir yer yaplmasn emredince, bina ustalar ve marangozlar bir araya gelerek Galata nnden
Balatn kar hizasna kadar olan yerde tersaneler yaptlar. Bu tersane gzlerinin yapmnda her biri iin
elli bin Osmanl altn harcanmt20. Solakzde ise, tersanenin 1515 ylnda Galatadan Haskye kadar
olan blgede 160 gz olarak yapldn, her tersane gz iin 50.000 altn harcandn ve Yeni Divanhanenin de o srada ina edildiini yazmaktadr21. Muhtemelen Osmanl kaynaklar Sultan I. Selimin
ilk yllarndaki bu tersane inas faaliyetlerini tam olarak tespit etmemi grnmektedir. Tersane inas
hakkndaki bilgilerle Rodos seferi iin yaplan hazrlklar ksmen birbirine kartrlmtr. Btn bu faaliyetler gstermektedir ki, Osmanl mparatorluunun yklna kadar Galata surlarndan Haskye
kadar olan yerde, donanmann hazrlan ve idr merkez ss grevini yrtecek olan Galata (Hali,
stanbul) tersanesi kurulmu oldu. Ayrca vurgulamakta yarar vardr ki Tersne-i mirenin imar ve gelimesinde Gzelce Kasm Paa, Barbaros Hayreddin Paa ve Sokullu Mehmed Paa gibi kaptanderylarn nemli rolleri olmutur.
Msr Seferi Srasnda Osmanl Donanmas

Yavuz Sultan Selim, Msr seferine kmak maksadyla Edirneden ayrldnda yolda iken 17 Nisan
1516da (14 Reblevvel 922) kaptanderya Sinan Beyi stanbul muhafazasyla grevlendirmi, ingene beyi Hsrev Beyi de zmite gndererek gemi ina ettirmesini buyurmutu22. 26 Nisan 1516da
(23 Reblevvel 922) ise bu defa Acemi Kasm Bey Kemerde gemi ina etmek zere gnderildi ve
ayn gn kapudanlk grevine getirilen Cafer Aa, hemen ertesi gn donanma hazrlna balamakla
grevlendirildi23.
124
Sultan I. Selim ordusuyla amda iken 12 Aralk 1516da (17 Zilkade 922) henz amdan hareket etmeden nce, stanbuldan bir ulak gelerek
gemilerin yapmnn tamamlandn bildirdi24.
Sz konusu bu gemiler, muhtemelen Piri Paa ile
yaptklar grmeler sonunda tersanede giriilen
tersane kzaklar ile gemi ina faaliyetlerinin sonucu idi. Bunun zerine padiah, stanbul muhafazasnda brakt Piri Paaya bir ferman
gndererek donanmay hazrlatmasn ve kapudan
Cafer Aa ve dier beylerle birlikte skenderiyeye
yollamasn istemiti25. Ancak bu srada stanbulda k mevsiminin iddetli gemesi ve Haliin
defalarca donmas yznden donanma hareket
edememiti26. Cafer Kapudann sadrazam Yunus
Paaya gnderdii bir rapora gre, Galatada
(Hali) 20 mavna, 42 kadrga, dokuz kayk, alt top
gemisi ve be at gemisi olmak zere 82 gemi, Geliboluda ise on mavna, sekiz kayk ve alt at gemisi olmak zere 24 gemi hazrlanmt. Toplam
106 gemiden oluan bu Osmanl donanmas ayrca
ordunun ihtiyac olan yiyecek ve giyecek maddeleri yklenmi olarak Cafer Kapudann emrinde
26 Mart 1517 (3 Reblevvel 923) Perembe gn
Msra doru yola kt27. Donanma 13 Nisan
1517de Sakza geldiinde Cafer Bey, Rodos valyeleri stadazamna bir mektup gndererek korsanlar himaye etmemesi konusunda uyarda bulunmu ve tehdit etmiti28.
Bu srada Msrn fethedildii haberleri geldi. Cafer Kapudan 26 Mays 1517de (5 Cemziyelevvel)
donanmayla birlikte skenderiyeye ve ertesi gn Nil yoluyla Kahireye gelerek Sultan I. Selim tarafndan
kabul edildi. Donanmay tefti maksadyla 28 Maysta (7 Cemziyelevvel) skenderiyeye doru yola
kan padiah, 2 Haziranda (12 Cemaziyelevvel) ehre vard ve donanmada bulunan Bursa beyi Koi
Bey gelerek padiahn elini pt. Ertesi gn kuluk vakti atna binmi vaziyette sahile inen I. Selim,
btn donanmay inceleyerek baralar zel bir ilgiyle seyretti. Baz gemilerde bulunan uzun toplar bizzat gemilere girerek inceledi. Bu srada kaleden ve gemilerden top atlarak enlik yaplyordu. Padiah
tekrar Kahireye dndkten sonra 29 Haziranda (9 Cemziyelhr) Cafer Beyin de katld Divanda
donanmann stanbula dnmesi emrini verdi. Bunun zerine Osmanl donanmas, 15 Temmuzda (25
Cemziyelhr) skenderiyeden hareket etti. 31 Austos 1517de Rodosa urayan Osmanl donanmasndan karaya kan bir eli Rodos std- zamna Padiahn aradaki barn srdrlmesini isteyen
bir mektup getirmiti. valyelerin lideri buna olumlu cevap vermek zere kendi elisini Osmanl Sarayna gnderdi29. Yavuz Sultan Selim, daha nce Rodos valyeleriyle Memlkler arasnda yaplan antlamay yenileyerek skenderiye-stanbul arasndaki ticaret yolunun gvenliini geici olarak salam
oldu. Bu sayede Rodos zerindeki kendi plannn hazrlklarn tamamlamak iin bir mddet daha zaman
Azak Kapudan Mehmed Beyin

Grcistan Seferine Gidii
(sfi, ecaatnme,
.. Nadir Eserler Ktp.
TY. 6043).
24
25
26
27
28
29
Bu srada Engrs ile de antlama yaplmt

(Haydar elebi Ruznmesi, I, 482).
Hoca Sadeddin, Tct-tevrh, II, 373.
. Tekinda, Hali Tersanesinde na Edilen
lk Osmanl Donanmas ve Cfer Kapudann
Arizas, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, II/7
(1968), s. 68. 18 Kasm 1516da (22 evval
922) padiahn amda bulunduu srada kar
yad konusunda bkz. Haydar elebi
Ruznmesi, I, 481.
Topkap Saray Mzesi Arivi (TSMA),
E. 6608de bulunan Cafer Kapudann bu
arizas iin bkz. Tekinda, Cfer Kapudann
Arizas, s. 66-70 ve daha kapsaml bir neir
iin bkz. J. L. Bacqu-Grammont, Soutien
Logistique et Prsence Navale Ottomane en
Mediterrane en 1517, Revue de lOccident
Musulman et de la Mediterrane,
Les Ottomans en Mediterrane, 7-34.
Marino Sanuto, l Diarii, XXIV, 437, 440-441.
Ayrca bkz. A. M. Lzaro, Novas do turco sam
viindas per vya de Rodes, Alqumas notas
sobre a circulao no princpio do sculo XVI,
As Ordens Militares e as Ordens Cavaloria na
Construo do Munda Occidental, Lisbon
2005, s. 383-411.
Vatin, Rodos valyeleri, s. 272-273.
125
30
31
32
33
Vatin, Rodos valyeleri, s. 272.

Ltfi Paa safnmesi, yay.
Mbahat S. Ktkolu, Prof. Dr. Bekir
Ktkoluna Armaan, stanbul 1991,
s. 88-89.
Vatin, Rodos valyeleri, s. 434-447.
Hoca Sadeddin, Tct-tevrh, II, 388-390.
kazand. Ancak iki sene sre ile imzalanan bu antlamann yenilenmesi iin 1519 baharnda arka arkaya
Osmanl elisinin yeniden Rodosa gittii ve gvenlik salamak ve korsanlk hareketlerini nlemek
zere tekliflerde bulunduu dikkat ekmektedir30.
Gl bir donanma kurulmas ve bunun iin gerekli tersane hazrlklar yaplmas gerekiyordu. Yavuz
Sultan Selim, Suriye ve Msr gibi nemli Dou Akdeniz limanlarn ele geirdikten sonra dikkatini denizlere evirdi. Bu limanlar Osmanl mparatorluuna balayan deniz yolu zerindeki Rodos adasnn
fethi kanlmazd. nk Rodosu elinde bulunduran Saint-Jean LHospitalier valyelerinin buradan
geen ticaret gemilerine vermeleri muhtemel zararn nlenmesi ve mukaddes topraklara deniz yolu ile
gideceklerin can gvenliklerinin salanmas gerekiyordu. Ayrca Anadolunun Akdenizdeki ky gvenlii de yeniden nem kazanmt ve belki de yeni bir donanma hazrl iin Kahirede kaptanderya
Cafer Beye hazrlk yaplmas emri verilmiti.
Yavuz Sultan Selimin, nl bilgini (sonralar eyhlislm) Kemal Paazdeye tersaneyi geniletme
fikrini ve bahriye ile ilgili grlerini aklamas da muhtemelen bu sradadr. Ltfi Paann verdii bilgiye gre Sultan, Tersaneyi yz aded yapdrmak isterim. T Galata Hisarndan Kadhneye dek
olmak gerek diye buyurmu. nallahu Tel niyyetim feth-i Efrencedir demiti. Buna karlk Kemal
Paazde ise, evketl Padihm, siz bir ehirde mukimsiz ki ann velnimeti bahirdir ve bahir emn
olmaynca gemi gelmez ve gemi gelmeyince slambol mamr olmaz31 diye cevap vermek suretiyle padiah donanma kurmaya ve denizlere hkmetmeye tevik etmitir.
Deniz gvenliinin ve hkimiyetinin nemini gren Yavuz, saltanatnn son yllarn korsan yata
haline gelmi olan Rodosu ele geirmek maksadyla byk bir donanmann hazrlklar iinde geirdi.
O kadar ki, Aralk 1518de blgeden gelen raporlarda Osmanl kaynaklarnda ad Santarlolu olarak
geen Rodosun nl korsan Nicola Centurione ile Venedike bal katos, skiri ve Anabolu korsanlarnn yirmi iki korsan gemileriyle verdikleri zararlar had safhaya ulamt32.
Bata padiah olmak zere btn vezirler Rodos seferinin hazrlklarn mzakere etmi, ancak padiah bu konuda etrafna hibir aklamada bulunmamt. Buna en yakndan ahit olan birisi olarak
Hoca Sadeddin Efendinin babas tersanedeki gemi ina faaliyetleri ile ilgili nemli bir anekdot anlatmtr. Sultan Selim, bir Eyp ziyareti srasnda Halite kaptanderya Cafer Beyin yeni ina edilmi
kadrgasnn kendilerine doru gelmekte olduunu grnce daha henz sefer kesinlik kazanmad iin
buna ok kzm ve bu kadrgay kimin emri ile deryya saldlar ve henz sefer mukarrer olmam iken
rahl ksn kimin izn marifetiyle aldlar diyerek Cafer Aann ldrlmesini emretmiti. Nihayet
Piri Paann araya girerek kadrgann deneme amal denize indirildiini belirtmesi ile padiah kararndan vazgeirilmiti. Ancak Sultan Selim, kale fethetmek iin ok fazla baruta ihtiya olduunu ne srerek kuatmaya yetecek ka aylk barut olduunu, yeterli mhimmat ve zahire olup olmadn sorunca
vezirler barut konusunda tatmin edici bir cevap verememilerdi. Sadece drt aylk barutun olduu anlalnca sultan, vezirlere Fatih devrindeki baarsz kalan kuatmay hatrlatarak yeniden bir mahcubiyet
yaamak istemediini sylemi ve bu kuatmadan vazgemiti33. Bu sebeple Rodosun fethi 1522de
Kanun Sultan Sleyman tarafndan daha byk hazrlklar yaplarak gerekletirilmitir.
Yavuz Sultan Selimin son senelerinde stanbulda donanmann yeni ss kurulurken donanmann
Geliboludaki ssnde de hareketlilik devam ediyordu. 1518de donanma ve tersanenin durumunda gzle
grlr bir deime fark edilmektedir. Geliboludaki kadrga azap ve reisleri cemaatinde 93 blk yani
donanmada bu sayda kadrga bulunduu ancak mrettebat saysnda 1475teki mevcuda gre nemli
bir azalma olduu tespit edilmektedir. nk Yavuz Sultan Selimin byk gayretleriyle yeniden kurulan
126
stanbul tersanesi artk imparatorluk tersanesi halini alm ve denizlerin merkez ss Geliboludan stanbuldaki Galata tersanesine tanmt. Bu dnemde Geliboludaki tersanede, gemi ina ve tamirinde
alanlar meremmeti, kalafat, stpc, mahzenci ve makarac gibi sanatkrlar ile kreki, topu,
cebeci ve kumbarac gibi askeri personelden oluuyordu. Bu durumda donanma mevcudu 642, tersane
halk 74 kii olmak zere toplam 716 kii bulunuyordu34. Geliboludaki donanmada iki Katalanl kadrga
reisinin bulunmas Osmanllarn Endlsten getirdii denizcilerin de Osmanl donanmasnda grev aldn gstermektedir35.
Kanun ve olu II. Selim devirlerinde gelimesini srdren Tersne-i mire, Barbaros Hayreddin
Paa ve onun yetitirdii nl denizciler zamannda Akdenizde Osmanl hkimiyetini salayan donanmann merkez ss olarak grev yapt. Bu dnemde Azapkapsndan Haskye kadar uzanan tersanenin
mtemilt arasnda gemi ina ve tamirlerinin yapld, saylar 200 civarnda olan gzler, eitli mhimmat depolar, imalat krhneleri (atlyeleri), idare binalar, cami, zindan, hamam ve emeler yer
almaktayd36. Bu zellikleri ile stanbul Tersanesi, XVI. yzylda dnyann en nl bir tersanesi haline
geldi ve bir benzeri sadece Venedikte bulunuyordu37.
Bu dnemde denizcilik tekilatnn her bakmdan gzden geirildii, karadaki eyaletlerle paralel olarak
denizcilikte de hem tersane ve hem de donanma yaplanmasnn giderek daha organize ve gelimi konuma
getirildii tespit edilmektedir. Nitekim kendisi de Gelibolu sancakbeyi/kaptanderya olarak grev yapan
ve daha sonra olan Ltfi Paann uygulamalar da nem tamaktadr. Ltfi Paaya gre veziriazamlar
bir kapudan tayin edecei zaman ihtiyar, korsan, frtnalar atlatm, denizlerde tecrbe kazanm ve tedbirli
kimselerden seilmesini tavsiye eder. Hatta kaptanderyalarn vazifesinin denizde zahire gemilerini korumak ve levent firkatelerine dikkat etmek olduuna temas ederek aksi takdirde kapudanlk yapamayacan anlatr. Sadrazamn ihtiyar reislere iltifat etmesini ve haftada bir tersaneye giderek onlar ziyaret
etmesini t verir. Donanmann sefere giderken hangi amala yola ktn dikkate almasn eer bir
kale kuatlacaksa 200 kadrga, 20 mavna ve 5-6 bara hazr bulundurulmas gerektiini belirtir38.
Tersne-i mirede lk Gemi na Faaliyetleri

Tersane faaliyetlerinin Geliboludan stanbula intikaliyle merkez s haline gelen Galata tersanesinin
gelimesini ve bnyesindeki gemi ina faaliyetlerinin inkiafn tespit edebilmek, bu messeseye ait
mevcut muhasebe defterleriyle mmkn olmaktadr. Bu defterlerden tespit edilebilen ilki, 1527-28 (93334) senesine ait olup, Galata Tersanesinin masraflarna harcanmak zere tahsis edilen senelik gelirin
1.662.377 ake olduu grlmektedir.
Galata tersanesinde yaplan masraflar; gemi inasnda ve dier tersane halkndan olan kalafat, neccar, paru-tra, makarac, kumbarac, haddad, stbc ve meremmeti gibi sanatkrlara denen mevcibat, gemi inasnda kullanlmak zere satn alnan malzemelere harcanan mbyat, nakliye ve
inaat srasnda altrlan sanatkrlara verilen icrt kalemlerinden ibaretti. 1527-31 (933-37) yllar
arasnda Tersane Halknn mevcudu 84-89 kii olarak deiiyordu.
Muhasebe defterlerinden anlaldna gre, 1527-31 yllar arasnda stanbul Tersanesinde her sene
gemi ina faaliyetleri devam etmitir. Bu dnemde en fazla gemi 1530 senesinde ina edilmitir. 24 kadrga yeniden yaplm, 8 kadrga da tamir edilmitir. Bu sre zarfnda ina edilen kadrga says 44, onarlan ise 32 tanedir. 1527-1530 arasnda ise, her sene sadece birer ta gemisi ina edilmi, mevcutlar
10-12 olan top gemilerinin tamiri de dzenli olarak yaplmtr. Ancak, batardalarda yeniden ina grlmedii gibi 1527-28de tamir edilenler de sekiz tanedir.
34
35
36
37
38
Bostan, Osmanllarn Denizlere Alma

Srecinde Gelibolu, Beylikten mparatorlua
Osmanl Denizcilii, stanbul 2006, s. 41.
Bkz. bu makalenin Eki.
Bostan, Tersne-i mire, s. 8-9.
Ruggiero Romano, Economic Aspects of the
Construction of Warships in the Sixteenth
Century, Crises and Change in the Venetian
Economy in the 16th and 17th Centuries,
(ed. B. Pullan), London 1968, s. 59-87.
Ltfi Paa, safnme, s. 90.
127
Yaklak altm sene sonra ise ina ve tamir olunan gemi saylarnda farkllklar meydana gelmitir. 1585de yaplan ve onarlan batarda says 23, kadrga
says ise 37dir. Bu sene iinde her zamanki gibi nakliyede kullanlan mavna,
karamrsel, ta ve at gemileri de tamir edilmilerdir.
Gemi inasnda alan sanatkrlar ise kalafat, marangoz, krek yapc,
makarac, kumbarac, demirci, stpc ve tamircilerin oluuyordu. 1530 senesinde tersanede kadrolu olarak alan sanatkrlarn says 89 idi. Ancak ihtiya olan ustalar mparatorluun zellikle ky blgelerinden para ile tutularak
stanbula getirtiliyorlar ve tersanede altrlyorlard39.
Bu tersanede klasik dnemde krekle ve yelkenle hareket eden sava gemileri ina edildi. Bunlar arasnda kadrga, batarda, firkate, kalyata ve mavna gibi
krekli gemiler, kalyon, burtun, bara ve aribar gibi yelkenli gemiler bulunmaktayd. Bir rnek ve fikir vermek zere XVII. yzylda stanbul Tersanesinde
1200 civarnda geminin ina ve tamir edildiini belirtmek mmkndr. Tabii
olarak sefer senelerinde tersanede gemi inasnn artt grlmektedir. XVII.
yzyln sonlarna doru kadrga inasnn adeta durduu ve kadrgalarn yerini
kalyonlara terk ettii grlmektedir40.
Tersne-i mire ve Mtemilat
Tersne-i mire, (Piri Reis,

Kitb- Bahriye, Kprl,
II-171).
39
40
41
42
43
44
45
Bostan, Tersne-i mire, s. 3-14. Ayrca

bkz. Murat zaka, Ottomans and The
Meditarranean: An Analysis of the Ottoman
Shipbuilding Industry as Reflected by
the Arsenal Registers of Istanbul 1529-1650,
Le Genti del Mare Mediterraneo, (ed. R.
Ragosta), Napoli 1981.
Donanmada kullanlan gemi eitleri ve ina
edilen gemi says hakknda geni bilgi iin
bkz. Bostan, Tersne-i mire, s. 83-101.
Kitb- Bahriyenin, TSMK, Revan, nr. 1633,
vr. 434a ile Kprl Ktphanesi, II/171, vr.
428adaki stanbul izimleri iin bkz. Bostan,
Osmanl Gemileri, s. 50-51.
Evliya elebi, Seyahatnme, I, 417.
Tersane Emini Hasan elebi ile ktip Nasuhun
masraf defteri: BOA, Maliyeden Mdevver
Defterler (MAD), nr. 55, vr. 384b-385a.
Mller-Wiener, Geschichte des Tersne-i
mire, s. 256; Colin H. Imber, The Navy of
Sleyman The Magnificent, Archivum
Ottomanicum, VI (1980), s. 239-240.
Mller-Wiener, stanbul Liman, s. 198,
dipnot 40.
stanbul Tersanesinin XVI. yzylda yeniden imar ve gelimesi kapudan

paalk makamnn kuruluundan sonra balam, bu hususta Gzelce Kasm
Paann hizmeti byk olmutur. XVI. yzyln ortalarnda ve sonlarna ait Piri
Reisin Kitb- Bahriye nshalarnda bulunan iki stanbul haritasnda, Azap kapsndan Haskye kadar uzanan Galata Tersanesinin mtemilat arasnda Haliin dou kysndan itibaren Meyyit iskelesi, Eski divanhane, kreklik, divanhane, mahzen, tersaneler ve Tersane bahesi yer
almtr41. Kanun Sultan Sleyman devrinde Tersane binalar arasnda Baruthane Kulesi, yetmi kapudan
mahzeni, krekhane, yedi kurunlu mahzen, yeni divanhane, Sanbola zindan, Cirit Meydan kasr, ahkulu kaps ve Meyyit iskelesi kapsnn bulunduunu Evliya elebi zikretmektedir42.
nebaht malubiyetinden (1571) sonra donanmann glendirilmesi iin derhal balanan teebbsler
arasnda Tersane-i mireye yaplan ilaveler de vardr. Bu senede daha fazla gemi yapabilmek maksadyla Tersane-i mire yaknndaki Has Baheden bir mikdar yer ayrlarak gemi inasna msait sekiz
kemerli sekiz tersane gz ina edildi.
Tersanede hicr 946 ylnda (1539-40) kan bir yangnda baz ksmlarla birlikte zindann da tahrip
olduu, bunun zerine gemi ina tezghlarnn yeniden tamir edildii bilinmektedir. Nitekim Mart
1540ta tersanede kullanlan eitli inaat malzemeleri iin 56.000 ake masraf yaplmtr43. Daha nce
tersane blgesinin etrafnda yer yer duvarlar bulunmakla beraber, ou ksm tahta itlerle evrilmiti.
1547de, Kaptanderya Sokullu Mehmed Paa, kadrgalarn malzemelerini muhafaza etmek maksadyla
her gzn arkasna bir mahzen yaptrm, tersanenin evresini, ii sadece denizden grlebilen bir duvarla
evirtmiti44. stanbulda tersanenin bu tahkimatndan bir sre nce benzer almalarn Venedik tersanesinde de yapld anlalmaktadr. 1539dan sonra byk bir kap ve yeni duvarlar ina edilen Venedik
tersanesinin yaknndaki binalarn penceresini kapatacak ekilde duvarlar rlmt45.
128
Tersaneler (Gzler)
Gemi ina etmek ve seferden dnen gemilerin k mevsiminde muhafazasn salamak zere stleri
kzaklardan meydana gelen gzler iin XVII. yzyln ortalarna kadar tersane tabiri kullanlyordu. Nitekim Kitb- Bahriyedeki planda, tersane gzleri kastedilerek tersaneler denildii gibi, Tersne-i
mireye ait muhasebe defterlerinin tamirle alakal ksmlarnda da ayn ifadeler yer almaktadr.
Rodosun fethi tarihi olan 1522de Galata tersanesinde 114, 1534te 92, 1557de 123, 1655te 120,
1668de 137 ve 1684te 110 gz (gemi ina tezgh) bulunduu anlalmaktadr. 1573te stanbula gelen
Fresne-Canaye, bu srada tersanede yaklak 200 gemi ina tezgh yani gz bulunduunu belirtmektedir46.
Tersane gzlerinin inaatnda tula, kiremit ve kurun kullanlyordu. Yine bu gzlerde en ok tamir
edilen yerler, gemilerin zerine alndklar kzaklar ile gemileri denize kzaa ekmek iin kullanlan ve
felenk denilen yuvarlak aa ktklerdi.
Mahzenler
Tersane-i mirede nceleri bir mahzen mevcud iken, XVI. yzyln sonlarnda mahzen-i srb
(kurunlu mahzen) ve anbar- b (kereste deposu) olmak zere ikiye karlmt. Gemi ve tersane
levzmtnn muhafaza edildii mahzen-i srbdeki eyalar arasnda eitli demirler, iviler, bakr kaplar,
kurun levhalar, kendir ve halatlar, variller, yelken, tente, lenger, top, fanus ve kt gibi malzemeler
vard. 1626 senesinde atalcal Hasan Paann kaptanderyal srasnda (1626-1630) bir mahzen-i
srb ina edilmiti. Mahzen-i b ise gemi inas iin lzumlu kerestenin muhafaza edildii yer idi.
Mahzenlerdeki mhimmat, Tersane-i Amire Emini deiikliklerinde yeni emin tarafndan saylarak
teslim alnr, mahzen katibince tutulan defter ise, Ba Muhasebe Kalemine kaydedilirdi. Tersane Emini
ve ktipler mahzendeki malzemenin korunmasndan birinci derecede sorumlu idiler. Zira tersanede
zaman zaman kan yangnlar byk hasara sebebiyet veriyordu.
Krhaneler (Atlyeler)
Tersne-i mirede eitli sanat kollarna ait krhaneler vard. Kalafatlar, haddadlar, stpcler,
makaraclar, zevraklar ve erre-kelere ait krhaneler bunlar arasndayd. Yaplan baz tamirlerden krhanelerin byklkleri konusunda fikir edinmek mmkndr.
Odalar
Tersanede Kapudan Paa, Tersane Kethudas, Tersane Emini, Tersane Aas, Kurunlu Mahzen Katibi ve benzeri zevatn odalar bulunmaktayd. Kapudan Paann odas Divanhanede, Tersane Kethudasnn ise, bir odas eski divanhanede, dier kk bir odas da eski divanhane yaknndaki tersane
gzlerinden birinin yannda idi. Bu odalarda kullanlan eyalardan bazlar kee, kalie, kadife, yasdk,
leen, ibrik, gm, sini, pamuk, sofra, pekir, makrama, petemal, boas vs. idi.
Divanhane
Tersne-i mirede idari hizmetlerin grld Kapudan Paa, Tersane Kethudas gibi zevatn odalarnn bulunduu divanhane, ilk olarak Fatih Sultan Mehmed tarafndan yaptrlm, Yavuz Sultan Selim
devrinde tersane geniletilirken bir de yeni divanhane ilave edilmiti. XVI. yzylda Tersane-i mirede
biri eski olmak zere iki divanhane mevcuttu. XVII. yzylda ina edilen Yeni divanhanede Kapudan
Paann odas, eski divanhanede ise Tersane Kethudasnn odas bulunuyordu.
46
Philippe du Fresne-Canaye, Fresne-Canaye

Seyahatnamesi 1573, (ev. T. Tundoan),
129
Zindan
Esir ve mcrimlerin (sulularn) konulduu, forsa ve sanbola zindan da denilen Tersana zindan,
XVI. yzylda blmden meydana gelmekte idi. Birinci blmde gemi inasnda altrlan sanatkrlar, ikinci blmde hibir sanat olmayan ve donanmada krek ekmee mecbur olanlar kalyor,
nc blm ise hastahane olarak kullanlyordu. Etraf yksek duvarlarla evrili olan ve dardan sadece iindeki binalarn atlar grnen zindann duvarlarnda pencere olmayp, tepede braklan
camlardan alyordu. XVI. yzylda 300 azap zindan iin nbeti tayin edilmiti. Zindan ile birlikte mescit,
frn, mutfak, hamam ve eme bulunuyordu.
Tersane Bahesi
lk defa Fatih Sultan Mehmed tarafndan Haskyde imar ve iskan edilen Yavuz Sultan Selim devrinde, yaknndaki tersaneye izafetle Tersane Bahesi, hkmdarlarn tenezzh yeri olmas hasebiyle de
Has Bahe diye anlan yerde kasrlar, hamamlar, birok odalar, sofa, adrvan, ahr ve benzeri binalar
bulunmakta idi. Tersane Bahesinin en mehur saray olan Kasr- Hmyun I. Ahmed devrinde, Kaptanderya Halil Paa (1608-11, 1613-16) tarafndan 1613de ina edilmiti. Osmanl padiahlar zaman
zaman deniz yoluyla Tersane Bahesine gider, ahrlarda bulunan atlara binerek Ok meydanna karlar,
cirit ve cevgan oynarlard47.
47
Tersane iinde yer alan binalar hakknda geni

bilgi iin bkz. Bostan, Tersne-i mire,
s. 7-14.
130
EK: I
Yavuz Sultan Selim Devrinde (Reblhr 924/Nisan 1518)
Geliboludaki Osmanl Donanmasnda Grevli Osmanl Denizcileri
Kadrga Reisleri
Cemat-i Res ve Azebn-
Gelibolu
Reis-i Kapudan Turgud Ata
Mustafa Kethda
Ali Reis veled-i Mirn
Reis Bli Draz
Reis Hac lyas
Reis Ahmed veled-i Papas
Reis Mustafa Ktib
Reis Abdurrahman
Reis Kasm Kedelan
Reis Ramazan veled-i Yanaa
Reis Sle veled-i Saru lyas
Reis Mustafa veled-i Kse Durmu
Reis Karaca Ahmed veled-i Abdullah
Reis Seyyid Ahmed sipah
Reis Bli veled-i Durali
Reis Ali veled-i Arab Hoca
Reis Mustafa birader-i Ece
Reis Mustafa veled-i Hasan Bli
Reis Mustafa veled-i Nasuh Reis
Reis Halil veled-i Azabc
Reis Mehmed veled-i Yunus
Reis Hac Mahmud veled-i Abdullah
Reis brahim veled-i Mustafa
Reis Ahmed veled-i lyas
Reis Hac Yunus
Reis Bli veled-i Saltk
Reis Baba veled-i mer
Reis Mehmed veled-i brahim
Reis Ali Byklu
Reis Hasan Bli veled-i Mustafa
Reis Seydi Ahmed Ktib
Reis Abdi sipah
Reis sa Divane
Reis Sleyman Kedelan
Reis Murad veled-i Ramazan
Reis Receb veled-i Hzr
Reis Ali Oslavin
Reis skender bin Paalu
Reis Mehmed veled-i Eref
Reis Hzr veled-i Seltin
Reis Ahmed b. Hac Mr
Reis Murad veled-i Mehmed
Reis lyas ..?
Reis Bal Mezid
Reis Ahmed Divne
Reis Kasm veled-i Rasl
Reis Mustafa Kukyl
Reis Yusuf Avlonalu

Reis Evren veled-i Hac Ali
Reis Ali Ancinoslu
Reis smail Bac
Reis Hamza veled-i
Abdullah, mutak- Kemal Reis
Reis Mehmed sipah
Reis Yahi
Reis veled-i Uzgur
Reis Yunus Reis veled-i Seydi Ahmed
Reis skender veled-i
Abdullah mutak- Davud Reis
Reis Ali Bolayrl
Reis Hamza-i Sabun
Reis Pr veled-i Yusuf Zkir
Reis irmerd veled-i Abdullah
Reis Mehmed veled-i Abdurrahman
Reis Pir Ali veled-i Hac Yunus
Reis Seydi veled-i brahim
Reis sa veled-i Salman
Reis Hac Nasuh b. Sadk Yusuf
Reis Ahmed Divne Menteel
Reis aban- zerd veled-i Halil
Reis Dur Bli
Reis Durmu Ksec
Reis Karagz veled-i Abdullah
Reis Abdlaziz
Reis Balaban veled-i Yusuf
Reis Mehmed veled-i Babal
Reis Hseyin veled-i Sle Reis
Reis Abdullah veled-i Abdullah
Reis Hasan Haddad
Reis aban veled-i Hamza
Reis Mustafa-i sipah Avlonal
Reis Hseyin veled-i Hseyin
Reis Hseyin veled-i Kbil
Reis Mehmed Gricel veled-i Ltfi
Reis Hac Hamza veled-i Veli
Reis Hseyin veled-i smail Bac
Reis Yusuf veled-i nebei
Reis Hac Deve
Reis Hseyin veled-i Hasan Reis
Reis Sefer ah veled-i Hasan
Reis Hac Bayram veled-i Kurt beyi
Reis Cafer
Reis Mahmud nalbend
Reis Mustafa Tabbak veled-i brahim
Reis Hac Yusuf [veled-i] Ali Draz
(Gelibolu Tahrir Defteri, BOA, TT. 75, s. 39-48)
131
Rodos Adasnn Fethinden 1540 tarihli

Trk-Venedik Antlamasna
Mahmut AKROLU*
Rodos Adasnn fethini uzun zamandan beri arzu eden Trkler, hazrlklar ve msait ortamn yaratlmas zerine 1522 senesinin Haziran aynda burann fethine giritiler. Uzun zamandan beri bu adaya
sahip durumda olan valyeler (evvel Kudste Hospitalier, orada Rodos, sonra Malta valyeleri olarak tannan kurulu, slam kaynaklarnda Daviye ad ile tannr)1, her zaman bir hcum bekledikleri iin,
savunma mekanizmalarn ok iyi ayakta tutmulardr.
Harekete geen Osmanl deniz ve kara ordusu 1522 senesinin haziran ay sonunda gerekli nlemleri
alp, kuatmay balatabilmitir. Devrin ileri gelen denizcileri verilen grevleri zamannda yerine getirip,
her trl askeri disiplini salamlar, adaya sahip bulunan valyelerin kar nlemleri hakknda yeterli
bilgileri toplayan Trk haber alma tekilat da, ilk kuatma hareketine balayan askerlerin zarar grmesini
engellemekteki faaliyetlerinde baarl olmutur. Trk donanmasnn banda bulunan Kurdolu Muslihiddin Reis, basiretli tutumu sayesinde, ilk tedbirlerin baarl gemesini salad. Adann en msait yeri
saylan mahallerde, yani kaynaklarda Cem bahesi ile kz Burnu diye geen mevzilerde Osmanl nc
kuvvetlerinin says hakknda bir dizi rakamlar verilir. Devrin ilkel koullarna ramen, btn gcn
bu ada kuatmasna ayran devlet ileri gelenleri, stanbuldan harekete geerek, kuatmaya bizzat katlmak isteyen, devrin padiah Kanuni Sultan Sleyman beklemeye balamlardr.
Sultan Sleyman, beraberinde idar tekiltn ileri gelenleri ile beraber 16 Haziran gn stanbuldan
yola kt. Onun bu sefere katlmas devrin tarihilerini, kltr adamlarn, ediplerini harekete geirdi
ve her bir aamay kaleme aldlar. Bylece Anadolu iinden geen, asker, ticar, hac, haberleme mahalleri zerinde bilgi sahibi olmaktayz2. zmit krfezini ky kesiminden getikten sonra gney istikametine ynelen ordunun gei yollar konumuz dnda grnmesine ramen, geilen yol ve zaman
bakmndan anlmaya deerdir. 26 Temmuz gnne kadar geen mhlet iinde, her bir konakta emirleri
teslim alan birlikler, esas orduya katldlar. Marmaris ehrine gelen ordu, temmuz aynn sonuna doru
Rodosa kt ve esas atma balad. Osmanl devlet ileri gelenleri, tarihten gelen bir uygulamay, bu
vesile ile de tekrar edip, valyelerin aday sulh grmeleri sonunda, burasnn harap edilmeden terk
etmelerini istediler ise de kendilerine ok gvenen bu kurulu mensuplar, 1480 senesinde yapabildikleri
bir savunma hareketini bir kere daha tekrar edebileceklerine kanaat getirip, geri evirdiler. Esas ordunun
7 Temmuz gn Sandkl denen mahalde konaklamakta iken, bir avu aracl ile getirilen haber, iki
taraf arasnda bir silahl atmann artk kanlmaz olduuna iaret etti.
Ordusunun banda bulunan devrin padiah Sleyman, 28 Temmuz gn, kyda hazr bekleyen gemiye binip, Marmaristen Rodosa ulat, kara ordusu da ksa zaman iinde yerletirilip kuatma fiilen
balatld. Rodos ehrinin kalesi, bu mahallin idarecilerinin tutumuna gre eitli kulelere ayrlm idi
ve her birisine de lisan/dil denilirdi. Top yapmclarn faaliyete geirip, devrin ileri tekniine gre
*
1

Rodos Adas iin ok sayda eser kaleme
alnmtr. Trk tarihi asndan deerlendirme
iin M. Kiel, Rodos, Diyanet slm
Ansiklopedisi (DA), XXXV, 155-158. buray bir
sre ellerinden bulunduran talyanlar da ok
neriyat yaptlar, Fumagolli, Bibliografia Rodia,
Firenze 1928. Tannm Trkolog Ettore Rossi
de bu meseleler zerine ok sayda aratrma
yaynlad; Bkz. M. H. akirolu, Ettore Rossi,
DA, XXXV, 174-175.
Bu tarz kaytlar devrin tarihileri ve kltr
adamlar tarafndan dikkatle yaplm olup,
muhtelif isimler sayesinde tannr. Burada
konu ettiim belgeler; Feridun Bey,
Mneats-Seltin, stanbul 1858, c. Ide
bulunur. Tabib Ramazann Risale-i el-Fethiyye
er-Rodosiyye, adl eseri; N. Avcnn doktora
tezidir (Erciyes niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Kayseri 1993, ancak metni verir).
133
silahlar kurup, ok iyi hazrlk iinde oldular. Asker mevcudunu tam olarak saptamak olanakszdr: Zira
daim bir orduyu byle bir mahalde gereksinmeleri ile hazr tutmak ok zor olduu iin, geici grev
veya fedilik yapmak iin gelenler olabilirdi. Hangi devletin Rodoslulara resmen yardm ettiine dair
kesin kayt yoktur: Fransa ile Almanya daim bir atma iinde olduklar, Venedik Cumhuriyeti 1521
senesinde yeni bir ahidnme metni elde ettii iin dier kk talyan devletleri, byk masraflara yol
aacak bir yardmlama giriimine cesaret edemezlerdi. Papalk makamnda bulunan VI. Adriano, kendisinden evvel seilenlerin geleneine uygun olarak Hal Seferi planlarn hazrlamakta olmakla beraber
baar salayamad3; nk etrafndaki devletler deil yardm etmek, kendi aralarnda silahl mcadelelerden dolay iine dtkleri dertleri ile megul idiler.
Rodos Adasnn kuatlmasnn balangcnda, etrafnda bulunan kk fakat gemilerin yanamasnda, gereksinmelerini karlamada ve daha baka alanlarda yarar salayan adalarn ele geirilmesi, Ege
Denizine sahip olma yannda kk adm olarak grlse bile, sonraki aamalarda epey yararl oldu.
Esas kalenin ele geirilmesi srasnda surlar altndan geilebilecek yerler almas iin yaplan giriimler,
iki taraf iin etin mcadelenin yaplmasna yol at. Her iki taraf, giritikleri mcadelenin baarl ynlerini ortaya koyup, rakip taraf kmsemeye kalkmsa da Trk ordusunun yeterli derecede hazrlkl
olduu ve 1480 senesinde yaplan hatalarn giderilmesi zerine, gl surlar tarafndan korunan Rodos
kalesi 20 Aralk 1522 gn teslim olmak zorunda kald. Silahl atma yannda iki taraf arasndaki casusluk faaliyeti de kaytlara gemi olmasna, ok ileri dzeye erien haber alma kurulularna ve daha
eski tarihlerden beri varl bilinmesine ramen elimizde az sayda belge olduu iin yorumlar ileri srmek zorlamaktadr. Bu kuatma esnasnda ve hatta daha sonra giriilen atmalarda, haber edinme her
zaman mmknd ve yakalananlara uygulanan cezalar da ibretlikti.
Bu adann kuatlmas, ordunun dzeni, atmalarn gelimesi, denizcilik alannda artk kendi geleneini yaratma yoluna giren Osmanl Devleti tekilt iinde ve sonradan Osmanl tarihi aratrmalarnda
zel bir yer tutar: Gayet planl, programl, her bir aamas dikkatle gelitirilen bu giriim, sonraki seferlere
rnek tekil etmi, bu arada ok sayda belgenin olumasna yol amtr. Trk tarafnda yaplan hazrlklar, gelimeler, askeri durum, siyas ortam ve tutum zerine belgelerin olumas yannda, kitaplar da
kaleme alnd; Rodos valyeleri de ellerinde bulunan ok saydaki tarihi kalnty korumann yannda,
bunlarn dzenli olarak evvela Girit Adasna ve sonradan da Malta Adasna naklini saladlar; deta
zafer kazanm gibi hem kendi devirlerinde hem de sonraki yzyllarda ok miktarda yaynn yaplmasna
yol atlar. Osmanl brokrasisi ile yaptklar siyasi, askeri haber alma faaliyetlerine dair belgeler de bugnk aratrclar iin kymetli yadigrlardandr4.
Kalenin teslim treni de tarihte zel bir haber nitelii tamaktadr. Kuatmay uzatmaktan bir fayda
gremeyen valyeler teslim olmay kabul edip, 26 Aralk 1522 gn padiahn adrna (Ota- Hmayun) geldiler ve dzenli bir tarzda adadan ayrlma izni istediler. Yaplan konumalar sonunda vardklar sonular gereince dzenli olarak adadan ayrlp Girit Adasna geecekler, yerli halka ibadet
serbestsi verilecek ve devirme yaplmayacak; be yl sre ile vergi alnmayacakt. Bu rnek uzun sre
sonra, Girit Adasnda cereyan eden Trk-Venedik harbi sonunda da uyguland; yenik duruma den Ve3
Kenneth M. Setton, The Papacy and the Levant,

III, 1984, s. 198 vd.
Topkap Saray Mzesi Arivindeki belgeler
iin bk. J. Lefort, Topkap Saray Arivlerinin
Yunanca Belgeleri, Ankara 1981.
nedikli yneticiler dzenli bir ekilde adadan ayrldlar. Asrlarn birikimi olan arivlerini de beraberinde
anavatanlarna naklettiler ve sonraki alarda aratrclarn ok iine yarayan ve imdi Archivio del
Duca di Candia diye tannan bu derleme, Venedik Devlet Arivi iinde ok istisna bir yere sahip olup,
zengin malzeme iermektedir.
134
Rodos Adasnn Trklerin eline getii haberi denizciler tarafndan her bir tarafa duyuruldu. Bu vesile ile Venedik Cumhuriyetinin Devlet Bakan (Doge/Trk kaynaklarnda Doj)na ve ileri gelen devlet
adamlarna resmi belgeler gnderildi. Ksa bir sre evvel, Osmanl Devleti ile anlamaya varm olan
bu Cumhuriyet, 5 Mart 1523 gn, sonradan iki devlet arasndaki diplomatik ilikilerde nemli yer edinecek olan Pietro Zen adl soylu vatandan stanbula yollad. Kasam Beg adndaki padiahn bir
elisi de (Orator del Signor Turco), Venedik ehrine gidip, Rodos Adasnn ele geirildiini resmen
haber verdi. Baka hangi merkezlere haberler yolladna dair kesin bilgiye sahip deil isek de, devrin
Papas olan VI. Adriano, Trk tehlikesinin giderilmesi iin bir Hal Seferi hazrlna giriebilmek iin
ok sayda emirnme (bulla) yollad ise de, devlet bakanlar ve idarecilerinden hi birisi madd destek
vermee raz olmadlar.
Osmanl padiah Sleyman, dn hazrlklarnn bitiminden sonra, gene ayn gzergh izleyip bakente dnd. Meydana gelen siyasi ortam her ne kadar sras geldii zaman haber ald ise de, bunlar
hakkndaki kesin kararn bakentte ald.
Rodos Adasnn fethinden sonra Ege Denizinde bulunan adalarn Trk topraklarna katlmas iin
hazrlklar her zaman devam etti. Hangi adalara doru seferler yaplacana dair haberler, Avrupa ktasnda zellikle Akdeniz ile ilgili olan devletlerde, ehirlerde, yerel ynetimlerde hibir zaman eksik olmad5. stanbul ve dier yerlerde bulunan tersanelerde gelitirilen faaliyetler, ajanlar, casuslar, gezginler
tarafndan bildirildii iin her an bir endie mevcut oldu.
Konu ettiim endieler de bouna deildi. Kuzey Afrikada glenip, Osmanl Devletine bal grnmekle beraber, kendi karlarna gre faaliyete geen, Trk kaynaklarnda Garp Ocaklar denilen kurulular siyas arlklarn duyurmaa baladlar. Bunlar arasndan kan ve tarihe Barbaros Hayrettin
Paa olarak geen denizci sayesinde, yeni bir evre yaratld. Kara tarafndan cereyan eden atmalara paralel olarak Akdeniz havzasnda etin mcadeleler meydana geldi. Tunusun korunmas ve ksmen de olsa
kaybedilmesine ramen topraklarnn geri alnmas 1532-38 senelerinde cereyan etti. zellikle Mora Yarmadasnn kylarnda II. Bayezid devrinde elde edilen limanlara yaplan saldr Osmanl idarecilerinde
Sol: Barbaros Hayreddin Paa

Sa: Barbaros Hayreddin
Paann kadrgasn temsil
eden bir maket (Deniz Mzesi,
Dem. Nr. 3783).
Fatih Sultan Mehmedin stanbulu elde

etmesinden sonra da devrin kltr, siyaset,
diplomasi mensuplar bu endielerini her
zaman ihsas ettiler. A. Pertusi, stanbulun
Fethi, e. M. H. akirolu, I-II, stanbul 2004,
2006, trl yerler.
135
tedirginlie yol at ise de bertaraf edildi (1534). Kuzey Afrikadaki baz yerel yneticiler muhtelif devirlerde iktidarlarn devam ettirmek iin, yabanc gler ile ibirlii yapacak kadar ileri gidilmi olmasna
ramen baarl olamadlar.
Ege Adalarnn ele geirilmesinde 1537 ile 1540 seneleri arasnda devam eden Trk-Venedik harbinin mhim bir yeri bulunmaktadr. Trk denizcileri srarla bir savaa giriip adalarn muhakkak alnmas zerinde dururken, Venedik Cumhuriyetine kar savaa karar verildi. Bu sralarda iki devlet
arasnda ok sk ilikiler bulunuyordu. 1503 senesinde varlan anlama, 1517 ve 1521 ylarnda hazrlanan yeni birer ahidnme metni sayesinde yenilenirken hzlanan ilikiler, zellikle yeni kefedilen Amerika ktasndan Akdeniz lemine tanan kymetli madenler ticaret hacmini bytm, Venedikli tccarlar
baarl faaliyetlerini ok disiplinli bir sistem iinde devam ettirmilerdir. Osmanl Devleti de siyasi,
ekonomik, kltr, sanat dallarnda olgunlama gsterirken, Venedik vatandalarnn stanbuldaki faaliyetlerini takip ediyor ve her iki toplum da olumlu davranlar, gzel sonular veren gelimeler salyorlard. Halep ve skenderiye bata olmak zere, byk limanlarda faaliyet devam ettiriliyordu. XVI.
yzyln banda Galata semtinde yaplan bale gsterisi ok byk bir tesir yaratt, Venedik ehrinde gelien bir ananenin ksa zaman sonra buraya nakli ve uygulanmas kltr ve sanat bakmnda her zaman
takdir edilmitir6. Venedik Devlet Bakan makamna seilen Andrea Gritti, uzun sre stanbulda yaam, zengin olmu ve siyas alanda da bir prestij sahibi olunca, yksek bir makama gemeyi hak etmi
iken, tam bir Trk taraftar (Turcofilo) siyaset izlemi ve kendisini Sultann hizmetinde bile grmtr7.
Fakat ahsi dostluklar iki devlet arasndaki savaa engel olamad. ahinler olarak tannan gruplar bahane
bulmakta gecikmediler.
Uskoklar Sorunu
Metin And tarafndan ok takdir edilen ve

muhtelif vesilelerle ele alnan bir konudur:
Trkiyede talyan sahnesi, talyan Sahnesinde
Trkiye, stanbul 1989, s. 13-17.
Robert Finlay, Al servizio del Sultano. Venezia,
i Turchi e il mondo Cristiano, 1523-1538,
Renovatio Urbis. Venezia nell et di Andrea
Gritti (1523-1538), Roma 1984, s. 78-118.
ki devlet arasnda, tarihin tozlu vesikalarnda bir dizi yazma metinlerde, baslmakla beraber hi de
dikkati ekmeyen kitaplarda kalan bir sorun vard; zira bu sorun byk bir siyasi bunalm yaratmad
iin devrin Osmanl tarihini kaleme alan kiiler tarafndan bile konu edilmemitir. Elde bulunan kaytlara
ve Venedik kaynaklarna gre, olay XVI. yzyl balarnda Adriyatik Denizinde faaliyet gsteren bir
grup tarafndan gerekletirildi. Srpa skok kelimesinden treyen bu tabir, haydut ve kaak demek
olup, 1537 senesinde Klis (Klisa/Clissa) kalesinde epey zararl faaliyetleri grlen bu insanlarn yaratt
sorun yznden alevlendi. Osmanl devlet erkn yolladklar sert ifadeler dolu ferman araclyla rahatsz olduklarn dile getirdiler ise de, Venedik Cumhuriyeti kendi sorunlar olmadn ileri srp, mdahale etmediler. Bunun zerine tarihe Korfos seferi diye geen sefer balatld ve harp bahanesi de
bulundu.
Uskoklar varlklarn burada devam ettiremeyeceklerini fark edince, Avusturya aridklne snp
Sign (Senya/Segna) kalesine ekilip zorbalklarna devam ettiler. Srp tarihileri ve aratrclar bu kiileri
kendi tarihlerine balayp, dardan gelen tehlikelere kar, milli uuru canlandran snf olarak kabul
ederler. Uskoklar geimlerini gemilere, ticaret merkezlerine, mallara saldrp yama ettikleri paralar sayesinde devam ettirdiler. Her milletten kiiler, bu arada Trkler bu eteyi meydana getirmiti. leri gidip
Venedik limanlarna giren ve kan gemilere de saldrmaa balamalar zerine, Venedik Cumhuriyeti
idarecileri nce ksa grevli kiileri, bir sre sonra da zel kuvvetleri hatta bu meseleye eilip de ksa
zamanda halletmelerini bekledikleri daireleri, komutanlklar kurdular; fakat bu deniz haydutlarnn iddeti karsnda baarl olamadlar. Trk donanmas bir bahane bularak Adriyatik Denizine girebilirdi.
Fakat Venedik ynetimi btn becerisini ortaya koyup, kendi denizleri (Golfo) saydklar Adriyatiki
136
korudular. Uskoklar baz kereler Trk tccarlarnn mallarn yama edip, engel yaratmaya kalktlar.
Bunun zerine gerek zarar gren kiiler gerek Osmanl idaresi muhtelif kereler giriimlerde bulundular,
bunu da szl olduu kadar yazl olarak bildirmekten geri durmadlar. Tccarlar uradklar zararlar
sraladklar zaman tadklar mallar, sahip olduklar her trl kymetli eyalarn listesini, yama edilen
paralarn belirtirken, bir dizi belgenin de yaratlmasn saladlar ve bunlar imdi kymetli birer tarihi
yadigr olarak iki devletin arivlerinde bulunmaktadr. ki devlet arasndaki bu sorun, Venedik Cumhuriyetini ok rahatsz ettii iin 1617 senesinde Madrid ehrinde spanya ile Venedik temsilcileri bir
araya gelip zm buldular. Senya kalesine sahip bulunan Roma Germen mparatorluu adl kurulu
artk desteini ekmee karar verdi. Osmanl Devleti kendisini rahatsz eden bu sorun iin, Avusturya
ile yapt diplomatik ilikilerde dile getirdi, zellikle 1567 senesinde yaplan anlamada8 destek verilmesini istediler. Fakat hemen baarl olamadklar olaylarn seyrinden anlalmakla beraber, btnyle
de ie yaramad denilemez; zira Venedik Cumhuriyetine kar tedbirler hzlandrld, geleneksel anlama
metinlerine ek olarak denizlerde patlak veren rahatszlarn zm iin yeni diplomasi kavramlar yaratld, XVII. yzyl boyunca, ahidnme metinlerine girmeyen konulara dair baz vesikalar oluturuldu.
Bunlarn temelinde Uskok sorunu ba sray almaktadr. Bu grubun sonunun ne olduuna dair kesin bilgiler mevcut olmamakla beraber, becerikli kiilerin muhtelif devletlerin denizcilik faaliyetlerine katldklarn, bu arada Trk asll olanlarn kendilerine yeni olanaklar saladklar ve bulduklarna dair
kaytlar bulunmaktadr.
Korfos Seferi
1537 senesinde balayp da 1540 senesinde biten harp dneminde bu seferin zel bir yeri bulunmaktadr: Mays aynda balayp kasm aynda sona erdii grlmekle beraber, brakt iz ve yaratt ortam
her zaman dikkati ekmitir.
Trklerin Avrupadaki hedeflerinin nereleri olduu o devirde olduu kadar gnmz tarihiliinde
bile canl konudur. Byk bir talya Seferi mi yoksa belirli arazilerin katlmas m dnld? Baz olaslklara konu olmakla beraber, deniz ve kara kuvvetlerinin birlikte hareket etmeleri, muhtelif mahallerin
alnmasn salad. Hatta Trklerin uzun zamandan beri devam ettirdikleri Kzl Elma9 kavramnn bir
uzants olduu da ileri srlr. Devletin btn maddi hazrlklar buna gre ynlendirildii iin, Korfos
Seferi haberi Avrupa milletlerinde yaylmakta gecikmedi. Korfu adasnn Venedik Cumhuriyeti iin
nemi ise, Adriyatik Denizinin korunmas ve bu arada baehrin her trl saldr tehlikesinden uzak tutulmas bakmndan ileri geliyordu. 1205 senesinde, Bizans mparatorluunun mirasnn paylatrlmas
iin yaplan giriimler sonucunda, Venedik Cumhuriyeti buraya sahip kt, bir aralk Napoli ehrine
egemen olan krallar elde etmee gayret ettiler. Fakat uzun sre kalamadlar. Ada, bereketli topra,
salam yaps, ok iyi korumaya msait bir mahal olduu iin eski kaleler tekrar restore edildi ve ynetim
iin gerekli olan dzenlemeler yapld. Trklerin fetih hareketine giritiklerine dair haberlerin ulamas
zerine Venedik Cumhuriyeti de bata Papa olmak zere devrin gl ve zengin devletlerinden yardm
istedi. Btnyle karlksz kalmad. Top ve mhimmat mmkn miktarda deniz yolu ile hibir engelle
karlamadan ulatrld. 25 Austos 1537 gn, Hayrettin Paa komutasndaki donanma sayesinde
adaya 25.000 kii, 30 tane de top kartld; ilk hedef olarak da Potamo adnda merkeze mil uzakta
bulunan kale alnd. Mustafa Paa komutasnda 25.000 kiilik yeni bir kuvvet daha adaya yolland ve
top atlar da hzlandrld. Fakat askeri tarih iinde ok nadir grlen bir olay cereyan etti. Beklenmedik
hava koullar, ordu iinde byk bir aknlk yaratt ve meydana gelen kargaa ve ayrca kuatlan
Muahedat Mecmuas, III, stanbul 1297, s. 63,

Serhadde Uskok saklamayub ve Haydud ve
Levend taifesine yz verilmeyub (s. 65te
tekrar edilirken Uskot diye bir basm yanl
var).
Orhan aik Gkyay, Kzlelma, DA, XXV,
559-561.
137
merkez kaleden atlan top mermileri, Trklerin akn hzn kesti ve 15 Eyll gn kuatma kaldrld10.
Uzun sren kuatmalara gre eitilmi olan Osmanl ordusunun byle bir karara varmas zerine diplomatik grmelerin yer aldn ileri srenler bulunmakla beraber, sonradan yaplmas planlanan seferlere
engel yaratmamas olasln da ileri srebiliriz11. ekilme karar bir an iin ilgili lkelerde memnuniyetle karland, fakat ok ksa srd.
Ege Adalarnn Fethi
Kitb- Bahriyede Malta Adas

(Sleymaniye-Ayasofya Ktp,
Nr. 2612).
10
11
S. Romanin, Storia documentata di Venezia,

VI, Venedik 19743, s. 20-22.
. H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi
Kronolojisi, II, stanbul 1961, s. 196.
XVI. yzyl Osmanl tarihi iinde buralarn ele geirilmesi ve uzun sren bir ynetimin yaratlmas,
devletin en yksek refah dzeyine erimesini salayan niteler arasndadr. Avrupa ile Asya ktalar arasnda tarihin en eski alarndan beri devam ettirilen ticaret faaliyeti iinde, limanlar arasnda bir urak
yeri yaratan adalar, Anadolu Yarmadas iin her devirde siyasi sorunlarn yaratlmasna yol at. Geri
hepsi byk deildi ve retim bakmndan zayf olanlar vard. Bununla beraber gemicilerin her zaman
muhta olduklar urak yerleriydi. Tarihi gemiini bir kenara brakarak devrimize eildiimiz zaman,
Venedik Cumhuriyetinin 1205 tarihindeki Bizans paylama siyasetinde gsterdii baarnn bir uzantsna rastlarz. Topra verimli adalara sahip olan bu Cumhuriyet merkeze siyasi, maddi, kltrel, parasal
bakmdan bal aileler aracl sayesinde etkinliini duyurmutu. Sakz adasna sahip olan Cenova Cumhuriyeti de, Anadoluya olan yaknlnn yaratt maddi frsatlar iyi deerlendirdi; byk bir siyasi
sorun karmadan tarm rnlerinden, zellikle belirli zaman Foada kartlan ap madeninden ok istifade edilen bir tutum iinde oldu. Venedik Cumhuriyeti, II. Mehmed ve II. Bayezid devirlerinde srdrlen Osmanl yaylmaclna kar, diplomatik becerilerini ortaya koyup, az bir zararla geitirdi.
Hatta Naka Adas diye bildiimiz imdiki Naksos Adasnn da ynetimin zel bir stat ile ve belirli
bir hara deyerek srdrld; ancak Barbaros Hayreddin Paann ban ektii yaylma siyaseti karsnda baarl olamad. Adalardan nce de, Mora yarmadasnda, II. Bayezid devrinde byk bir baar
ile sonulandrlan askeri seferden sonra, Venedik ynetimi altnda kalan iki nemli liman da Osmanllar
iin, alnmas gerekli mahaller arasnda her zaman yerini ald. Anabolu ve Meneke, tarihin eski devirlerinden beri faal limanlar olarak tannrd. Anabolu kalesinin ve limannn ad Napoli di Romania
(Doudaki Napoli) olup, Meneke olarak Trk diline geen ismin kkeni ise Monemvasia idi. zellikle
rettii ve Akdeniz havzasnda tannan, II. Bayezid Kanunnamesinde ad bulunan arab sayesinde adn
duyuran bu yrenin nasl gl bir tarm ekonomisine sahip olduu, imdi elimizdeki kalntlar aracl
ile bilinmektedir. Anabolu uzun sren Trk aknlarna kar direnme gc gstermesi bakmndan Venedikliler iin bir vnme kayna oldu. Bununla beraber harbin ilk yllarnda bu iki nemli mahal ynetim
altna girdi. Ama bu aln ksa, geici ve ykc deildi, ahalisinin varl ile beraber maddi durumu da
korundu; hatta karlan bir zel belge burasnn deerini sonraki kuaklara aktard. Osmanl Devleti,
zellikle Balkan Yarmadasnda elde ettii baz ehirlerin belirli statlerini devam ettiren belgeleri hazrlamas siyasi tarih kadar hukuk, ekonomi, ticaret bakmndan da mhimdir. Bu tarz belgeler arasnda
elbette 1 Haziran 1453 gn, Galatada bulunan Cenoval yneticilere verilen ve Galata Ferman olarak
tarih aratrmalarnda mstesna bir yeri bulunan belgenin zel bir deeri vardr. Bu belge Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarna kadar Katolik mezhebine bal olan Avrupal Latinlerin bir gvencesi oldu,
muhtelif tarihlerde yenilendi. Artk bunlarn bir btn olarak tahlilinin yaplmas bilimsel gereksinmedir.
Trk yaylma siyasetinde kk grnmekle beraber, anlam geni belgelerin bir ksmnn bu siyasetin
iinde grlmesi yeteri kadar bir hazrlk evresinin iaretidir.
138
Barbaros Hayreddin Paa, Ege Adalarnn alnmasnda srarl olduu iin byk gleri bu ynde
younlatrd, giritii harekta her bir aday bizzat kontrol etmek veya gvendii denizciler aracl
ile srdrmesi, devletine bir sre iin klfet fakat sonraki alar esnasnda refah salad. Bunun askeri,
denizcilik, stratejik gelimeleri ksa bir zaman iinde baarld ve tarih sayfalarna gemesi yannda, Gazavatnmesi iinde de yer ald. Eyll 1538de denizlerde yaratlan Hal Donanmasnn Preveze nlerinde yenilgiye uratlmas, byk utku yannda, zlenen maddi gelimeyi de yaratt. Adalarn aln ve
hukuki durumlarnn saptanmasnda sonunda yaplan anlama metninde srasyla yer alr. Iskados kalesiyle, skuros kalesiyle, Andros iki adet kalesiyle, Sifnos ve Serfoz kaleleriyle, Kerpe iki adet kalesiyle,
Naka adasna tabi olan Nakebare, Santorin ve Misvaki kalesiyle, Andre Bare kalesiyle, mamur (bakml,
yerleik) olmamakla beraber Ekine, Mrted, Termine, Baro, Mekine, Papaslk, Mrgr, Mallu Kilise, bu
arada da Tine Adas da kalesiyle beraber Trk ynetimi altna girmi bulunuyordu12.
Ahidnme metni iinde uzun zamandan beri sorun olup da, yaplan grmeler sonunda varlan ilkelerin zeti de bulunmaktadr. Bunlar arasnda deniz sorunlarn ilgilendirenler unlard: Limanlara izin
alnarak girilecek; iki taraf gemilerinin birbirleri ile karlatklar zaman yelkenlerini indirip dostluk
gsterisi yapacaklar; deniz haydutlar ve korsanlarna kar ibirliinde bulunacaklar; frtnaya yakalanp
da karaya yakn yerlerde batan gemilere yardm edilecek, adamlarn kurtarlmas yannda mallar yamalanmayacak, koruma altna alnp ilgililere teslimi salanacak. Bu maddeler ok daha nceden Akdeniz
havzasnda uygulanmas istenen ilkeler olup, dier metinlerde de grlr. Tekrar her bir defasnda hatrlatlmas, sorunun her zaman srdne delildir.
Ksa fakat anlaml bir ifade ise, gemilerin Adriyatik Denizine girmeleri esnasnda nasl izin alacaklardr. Korfoz (Korfu Adas)dan yukar ve Boazda yryen gemiler Venedik olsun ve gayri olsun
Venedike ticarete varalar ve gideler. Venedik Cumhuriyetine ait gemiler Gelibolu limannda aranmayacak. Mulak grlen bu ifadeler, Trk gemilerinin sk korunan Venedik Krfezine girdiklerine ilikin
ileri srlebilecek bilgiler ierir. Uygulamasn nasl yapldna dair iki taraf arivlerinde aratrclar
bekleyen belgelerin yeterli fikir vereceini ve Trk ticaret gemilerinin her zaman faal olduunu da ispat
edecektir.
12
Hans Theunissen, Ottoman-Venetian

Diplomatics: The Ahd-names, International
Journal of Oriental Studies, I/2 (1998); 1540
andlamas iin bkz. s. 448-469, adalarn
statsnn tahlili iin s. 639.
139
DRDNC BLM
PREVEZE
SAVAINDAN
TUNUSUN FETHNE:
OSMANLI
DENZCLNDE
ZRVE
Barbaros Hayreddin Paa:

lk Deniz Beylerbeyi (1534)
dris BOSTAN*
Prof. Dr., stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi

Tarih Blm.
dris Bostan, Saruca Paa, Diyanet slm Ansiklopedisi
(DA), XXXVI,
dris Bostan, Osmanllarn Denizlere Alma Srecinde
Gelibolu, Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii,
stanbul 2006, s. 33-46.
Bkz. Irne Beldiceanu-Steinherr, LApprovisionnement de
lArsenal de Gallipoli en Boudron, Bois et fer en 1516,
The Kapudan Pasha, his Office and his Domain,
(ed. E. Zachariadou), Rethymnon 2002, s. 71-86.
Kurulu dneminden itibaren Osmanl donanmasnn nasl ynetildii, komutannn hangi rtbede
ve ne gibi yetkilere sahip olduu ve bahriyenin tekilat yaps hl aratrma konusu olmaya devam etmektedir. Mevcut bilgiler dikkatle deerlendirildiinde Osmanl tersane ve donanmasnn btn faaliyetlerini yrten ilk nemli ismin Saruca Paa olduu tespit edilmektedir. nk 1390da Yldrm
Bayezid, Gelibolu tersanesini adeta yeniden imar ve ina ettirmek ve o gnn artlarnda gl bir donanma vcuda getirmek istediinde, o srada Anadolu beylerbeyliinden azledilen Saruca Paay Gelibolu sancakbeyliiyle kaptanderyala getirmi1, tersane ve donanmay kurmakla grevlendirmiti.
Gelibolunun Yldrm Bayezid devrinde bir deniz ss olarak tekilatlandrld2, 1516 tarihli (922)
Gelibolu tahrir defterinde de zikredilmektedir. Buna gre Geliboluya bal baz kylerin gemiler iin
zift, katran ve demir temin etmek karlnda bir vergi tr olan avarzdan muaf olduklar ve ellerinde
I. Bayezid tarafndan verilmi fermanlar bulunduu anlalmaktadr3. Bu dnemden itibaren Barbaros
Hayreddin Paann beylerbeyi olarak Cezyir-i Bahr-i Sefd eyaletinin ynetimine ve donanma komutanlna getirilmesine kadar btn kapudanlarn Gelibolu sancakbeyi olarak donanmaya kumanda ettikleri grlmektedir.
Bir sancakbeyi olarak tayin edilmekle beraber kaptanderyalarn yetki ve sorumluluklar bakmndan
dier sancakbeylerinden farkl olduklar anlalmaktadr. Bu greve gelenlerin grev yerleri ve bu grevden terfi ettikleri mevkiler dikkate alndnda bu husus daha iyi anlalmaktadr. Nitekim Fatih Sultan
Mehmed devrinde baz vezir ve sadrazamlarn gzden dtklerinde veya yeni bir greve tayin edildiklerinde Gelibolu sancakbeylii verilerek kapudanlk grevine getirildikleri grlmektedir. Mesel, vezir
Zaanos Paa gzden dt srada (1463)4, Mahmud Paa birinci sadaretinden sonra (1469)5, vezir
Mesih Paa Rodos muhasarasndaki baarszl zerine (1480)6 yeniden greve tayin edildiklerinde,
kendilerine Gelibolu sancakbeylii ile kapudan olmulard. bn Kemal, Mahmud Paann Gelibolu sancakbeyliine tayininden bahsederken Gelibolunun bir Deniz Belii olduunu belirtmitir7. Yine
Gedik Ahmed Paa, sadaretten azlinden sonra, nce Rumeli hisarna hapsedilmi ve 1477de (881) affedilerek Gelibolu sancakbeylii ile kapudan olmutur8.
II. Bayezid devrinde Sinan Paa (1489/894)9, Kk Davud Paa (1499-1502/904-8)10, Sinan Bey
(1503/909)11 ve Hersekzde Ahmed Paa (1504-1510/909-16)12 gibi kaptanderyalar da Gelibolu sancakbeyi statsndeydiler. Bu durum Yavuz Sultan Selim devrinde ve Kanun Sultan Sleyman dneminin
ilk senelerinde de deimedi ve Gelibolu sancakbeyleri terfi ettiklerinde beylerbeyi oldular. Nitekim Sinan
Bey (1514-16/920-22) Gelibolu sancakbeyliinden terfi ederek Rumeli beylerbeyliine getirildi13. zellikle Kanun Sultan Sleyman devri balarnda kaptanderya olanlar arasnda Gelibolu sancakbeyliinden
Karaman, Rum, am ve Rumeli beylerbeyliklerine terfi edenler bulunmaktadr. rnein, adi Paa14 ve
. H. Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul

1971, V, 175.
5
Tursun Bey, Trih-i Ebul-feth, (haz. M. Tulum), stanbul
1977, s. 147; Ner, Cihan-nm, s. 785. kpaazde,
Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1332, s. 171. Y. YcelH. E. Cengiz, Ruhi Tarihi, Belgeler, 18 (1992), s. 462.
Mahmud Paann kapudan olarak 1469-1472 arasnda
Gelibolu sancakbeyi olduu konusunda bkz. Theoharis
Stavrides, The Sultan of Vezirs, The Life and Times of the
Ottoman Grand Vezir Mahmud Paa Angelovic 1453-1474,
Brill 2001, s. 167-168.
6
l, Knhl-ahbr, Nuruosmaniye Ktphanesi, nr. 3407,
vr. 152b.
7
bn Kemal, Tevrh-i l-i Osman, VII. defter, yay. . Turan,
Ankara 1991, s. 279, 284-285. Ayrca bkz. ehabeddin
Tekinda, Sadrzam Adn Mahmud Paaya Ait Bir Tedkik
Mnasebetiyle, Belleten, 95 (1960), s. 520.
8
Gedik Ahmed Paa, 7 Mart 1477-3 ubat 1478 (21 Zilkade
881-29 evval 882) tarihleri arasnda Gelibolu sancakbeyi
olarak grevine devam etmitir [Baabakanlk Osmanl
Arivi (BOA), Maliyeden Mdevver Defterler (MAD), nr. 176,
vr. 405b]. Baz kaynaklarda kendisine Arnavud (Avlonya)
sancakbeylii verildii kaydedilmektedir (Ycel, Ruhi Tarihi,
s. 468; bn Kemal, Tevrh-i l-i Osman, VII, 470). Gedik
Ahmed Paaya nce Selanik sancakbeylii verildii
konusunda bkz. Hoca Sadeddin, Tact-tevrih, stanbul,
I, 566.
9
24 Mays 1489da (23 Cemziyelhr 894) 700.000 akelik
has ile Gelibolu sancakbeyliine getirildi (BOA, MAD.
nr. 17893, s. 408).
10
Haziran 1499da (Zilkade 904) Gelibolunun Emiri ve
kapudanyd (bn Kemal, Tevrh-i l-i Osman, VIII. Defter,
(haz. A. Uur9, Ankara 1997, s. 178). Yine 1500 (905)
senesinde de Davud Beyin, Gelibolu kapudan olduu
grlmektedir (Matrak Nasuh, Trh-i Sultan Bayezid,
TSMK, Revan 1272, s. 22). Bu grevde 1502ye (908) kadar
kaldna dair bkz. bn Kemal, Tevrh-i l-i Osman, VIII,
220, 243-244.
11
13 ve 18 Aralk 1503te (23 ve 28 Cemziyelhr 909)
Gelibolu mirlivas olan Sinan Beye inamda bulunulmutur
[mer Ltf Barkan, stanbul Saraylarna Ait Muhasebe
Defterleri, Belgeler, 13 (1979), s. 329, 331].
12
Ahmed Paann ilk kapudanl 1488 (893) senesindedir
(kpaazde, s. 236; bn Kemal, Tevrh-i l-i Osman,
VIII, 108). kinci defa Gelibolu sancakbeyi olarak
kapudanla tayini ise 10 Mart 1504 (23 Ramazan
909)tedir. (Barkan, stanbul Saraylar, s. 355; I
Documenti Turchi DellArchivio di Stato di Venezia,
(haz. M. Pia Pedani-Fabris), Roma 1994, s. 37).
13
Sinan Beyin yerine kapaas Cafer Aa, 26 Nisan 1516da
(23 Reblevvel 922) 500.000 akelik has ile kapudan tayin
edildi (BOA, MAD. nr. 7, vr. 313b; Haydar elebi
Ruznmesi, Feridun Bey, Mnets-seltin, stanbul
1274, I, 476-477).
14
Ocak 1521de (Safer 927) kapudan iken Karaman beylerbeyi
oldu (Bostan elebi, Sleymannme, Sleymaniye
Ktphanesi, Ayasofya Ktp, nr. 3317, vr. 11b).
143
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
Haziran 1523 (aban 929) kapudan iken Karaman

beylerbeyi oldu (Bostan, Sleymannme, vr. 60b).
Bu Ltfi Paa, Kasm 1532de (Reblhr 939)
am beylerbeyi iken vefat ettiine gre (vr. 143a)
sadrazam Ltfi Paadan ayr olmaldr.
Ekim 1521de (Zilkade 927) kapudan iken Rum beylerbeyi
oldu (Bostan, Sleymannme, vr. 36b).
Ocak 1523te (Reblevvel 929) kapudan iken
Rum beylerbeyi oldu (Bostan, Sleymannme, vr. 49b,
57a-b).
Avlonya beyi iken Kasm 1526da (Safer 933) kapudan olan
Mustafa Paa (Palak), Aralk 1529da Rum beylerbeyi oldu
(Bostan, Sleymannme, vr. 98b, 117b).
Silistre Beyi iken Aralk 1529da (Reblhir 936) kapudan
olan Mehmed Paa, 1531de Rum beylerbeyi oldu
hazinedarba iken Haziran 1523te (aban 929) kapudan
olan Sleyman Paa, 1525de am Beylerbeyi oldu
Haziran 1525te (aban 931) Gelibolu Beyi olarak
aktr- bihra kapudan yaplan Kasm Paa, sadaret
kaimmakam olarak stanbul muhafzlna ve 1528de
(934) Rumeli Beylerbeyliine tayin edildi (Bostan,
Sleymannme, vr. 74b; 77b, 98b). Kasm Paa,
26 Nisan 1529da (17 aban 935) ikinci vezir oldu
(Bostan, Sleymannme, vr. 108a). Kasm Paann
1538-40 (944-46) senelerine ait bir listeden lm olduu
anlalmaktadr: . L. Barkan, 933-934 Hicr Ylna Ait Bir
Bte rnei, FM, 15 (1954), s. 317.
Metin Kunt, Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda
Osmanl meras ve l daresi, stanbul 1978, s. 125-132.
Kitabe metni iin bkz. S. Soucek, The Rise of the
Barbarossas in North Africa, Archivum Ottomanicum,
III (1971), s. 248, dipnot 40.
Ktib elebi, Tuhfetl-kibr f esfril-bihr, yay.
dris Bostan, Ankara 2008, s. 87.
Bostan, Sleymannme, vr. 130a, 140b-141a. Koron
kuatmas ve sonras iin bkz. dris Bostan, Kanuni ve
Akdeniz Siyaseti, Muhteem Sleyman, (ed. . Kumrular),
stanbul 2007, s. 28, 42.
Ltfi Beyin daha sonra veziriazam olan Ltfi Paa olmas
gerekir. Ltfi Paa, kendisinin kapudanlk grevinde
bulunduunu ima etmekte ise de seneleri hakknda bilgi
vermemektedir (Mbahat Ktkolu, Ltfi Paa
safnmesi, Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul 1991,
s. 89).
940 (1533-34) senesine ait bir irad ve masraf
ruznmesindeki kaytlara gre Ltfi Bey, bu greve
Mora sancakbeyi olarak gelmitir (BOA, KK. nr. 1863,
s. 113). Geni bilgi iin bkz. Bostan, Cezyir-i Bahr-i Sefid,
s. 62, dipnot 26.
Barbaros kardelerin Cezayire yerleme mcadeleleri
hakknda zet bilgi iin bkz. S. Soucek, The Rise of
Barbarossas, s. 238-250.
Matrak, Sleymannme, Topkap Saray Mzesi
Ktphanesi (TSMK), R. 1286, vr. 204a-b.
Papalk ariv belgelerinde Barbarosun stanbula geli
tarihi 9 Kasm 1533tr. (M. Arkan-P. Toledo, XIV-XVI.
Yzyllarda Trk-spanyol likileri ve Denizcilik Tarihimizle
lgili spanyol Belgeleri, Ankara 1995, s. 264).
8 Aralk 1533te (21 Cemziyelevvel 940) bu gemi reislerine
de birer hilat giydirilmitir (BOA, KK. nr. 1863, s. 75).
Reid, Tunus hkmdar olan kardei Mulay Hasana kar
Osmanllardan yardm istemek zere stanbula gelmiti.
Geni bilgi iin bkz. Bostan, Cezyir-i Bahr-i Sefid, s. 62,
dipnot 31.
Ltfi Paa15 kapudanlktan Karaman beylerbeyliine, Lala Sinan Paa,16 Behram Paa17, Mustafa Paa18
ve Mehmed Paa19 Rum beylerbeyliine, Hadm Sleyman Paa am beylerbeyliine20 ve Kasm Paa
Rumeli beylerbeyliine21 ykseltilmilerdi. Bu dnemde, 1527-28 (933-34) senelerinde Osmanl mparatorluunda Rumeli, Anadolu, Karaman, Rum, Msr, am ve Diyarbekir olmak zere sadece yedi eyalet bulunduu22 dikkate alnrsa bu tayinlerin nemi daha da artacaktr.
Barbarosun Osmanl mparatorluu Hizmetine Girii

Osmanl bahriye tarihinde Barbaros Hayreddin Paann Osmanl donanmas hizmetine girmesi, denizcilikle ilgili bir eyaletin tekiliyle beylerbeyliine ve donanma komutanlna getirilmesi son derece
nemli bir hadisedir. Avrupa ilerine kadar ilerleyen Osmanl mparatorluunun denizlerde de ayn baary gsterme istei aka grnyordu. Bu sebeple Barbaros gibi n btn Akdenizi tutmu bir
deniz amiralinin Osmanl devlet hizmetine girmesi, Osmanl mparatorluu denizciliinde bir dnm
noktas oluturmutur.
Midillili sipahi Yakup Beyin drt olundan biri olarak muhtemelen 1466da dnyaya gelen ve asl
ad Hzr olan Barbaros Hayreddinin dier kardeleri shak, Oru ve lyast.
Cezayirde yaptrd caminin Nisan 1520 (Cemziyelevvel 926) tarihli kitabesinde kendi unvan
iin kulland ve Allah yolunda cihad eden Sultan Hayreddin ki Trk soyundan mehur emir, mcahid,
Eb Yusuf Yakubun olu anlamna gelen es-Sultnl-mchid f seblillhi Rabbil-lemn Mevlna
Hayreddin ibnl-emr-ehr el-mchid Eb Ysuf Yakub et-Trk23 eklindeki ifadeye gre Trk
aslldr. Ailede denizlere ilk alan Oru, kardei lyas ile birlikte hareket etmi, Anadolu, Suriye ve
Msr sahillerinde bulunmu ve Hzr da kendisine ait bir gemi ile Ege Denizi ve Selanik sahillerinde
faaliyet gstermiti.
lk Deniz Beylerbeyi:
Barbaros Hayreddin Paa
Barbaros Hayreddin Paann kaptanderyala getirildii srada bu grevde kimin bulunduu konusunda yeterli ve kesin bir bilgiye sahip olmadmz iin dnemin kitab ve ariv kaynaklarnn byk
nemi bulunmaktadr. Genellikle Kemanke Ahmed Paann bu tarihlerde kaptanderya olduu ve Koronda bulutuu Barbarosla birlikte stanbula geldii belirtilmekte24 ise de, Barbarostan nce Osmanl
kaptanderyasnn kim olduu hususuna aklk getirecek asl bilgiler, sadece ariv kaytlar arasnda bulunmaktadr. Nitekim 26 Mays-4 Haziran 1532de (Evhr- evval 938) Kemanke Ahmed Bey, seksen
kadrgayla spanya donanmasna kar mcadele etmek zere denize alm, rakip bir donanmayla karlamamt. Ancak, Koronun spanyollar tarafndan igali zerine kaleyi bir yl sreyle kuatan ve baarsz olan Kemanke Ahmed Bey25, geri dnmek zereyken burada Barbarosun filosuyla birlemi
ve stanbula hareket etmiti. Burada vurgulanmas gereken nokta o sralarda stanbulda kapudan-
deryala, 28 Austos 1533te (7 Safer 940) Ltfi Beyin26 getirilmi olduudur27.
Akdeniz dnyasnda Cezayir Sultan olarak hret kazanan Barbaros Hayreddin28, 26 Eyll 1533te
(7 Reblevvel 940) stanbula geldi29 ve byk bir merasimle karland30. Beraberinde on reis31 ve Tunustaki iktidar mcadelesinde kardei Mevly Hasana kar Trk tarafn tercih eden Reid32 de bulunuyordu. Kanun Sultan Sleyman tarafndan kabul edilen Hayreddin Reis, 29 Kasm 1533 (12
Cemziyelevvel 940) Cumartesi gn getirdii hediyeleri saraya takdim etti. Bu hediyeler arasnda yirmi
bir glman ve iki tavai (hadm) ile birlikte marapa ve srahi gibi gm kaplar; renkli kumalar;
144

(Albm, TSMK, H. 2134).
33
mercandan yaplm bir ta; iki saat; kadife, atlas, kemha ve ukadan oluan Frenk kumalar bulunu-
34
yordu33. Osmanllarn bu srada Hayreddin Reis adyla mehur olan Barbarosu Marib Beyi olarak
kabul ettikleri anlalmaktadr34.
35
Kanun Sultan Sleyman bu grmede Hayreddin Reisi derya beylerbeyliine getirmeyi uygun
grmekle beraber, bizzat hkmet ilerinden sorumlu olan ve o srada Irakeyn seferi hazrlklar iin serasker olarak Halepte bulunan veziriazam brahim Paa ile grmesini istedi35. Bunun zerine
BOA, KK. nr. 1863, s. 68.

Bu husus belgede Pke-i Hayreddin Bey
mr-i Marib el-mehr be-Hayreddin Reis
eklinde gemektedir (BOA, KK. nr. 1863,
s. 68).
Gazavt-i Hayreddin Paada bu husus,
brahim Paann Kanunye bir mektup
gndererek kendisiyle grsmek istedigi
seklinde izah edilmektedir. Gazavt-i
Hayreddin Pasa, Ankara 1995, s. 164-165.
145
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
l, Knhl-ahbr, Nuruosmaniye
Ktb, nr. 3407, s. 309.
1533-1534 (940) tarihli Halepte tutulan bu
ruznme defterindeki mrmrn- cezyir d
der dery-y sefd eklindeki kayt
(BOA, KK. nr. 1764, s. 215) daha sonra Mirmirn-
Cezyir-i Bahr-i Sefd eklinde [Feridun M.
Emecen-lhan ahin, Osmanl Tara Tekilatnn
Kaynaklarndan 957-958 (1550-1551) Tarihli
Sancak Tevcih Defteri, Belgeler, 23 (1999), s. 58]
formle edilmitir.
Elimizde sadece talyanca tercmesi bulunan bu
belgeye gre Hayreddin Paa 700.000 ake
salyane ile tayin edilmitir [Archivio di Stato di
Venezia (ASV), Documenti Turchi, busta,
3, nr. 315].
rf, Sleymannme, TSMK. H. 1517,
vr. 360a-361a.
Ktip elebi, Tuhfetl-kibar, s. 63.
Arkan-Toledo, Trk-spanyol likileri, s. 245.
Bu kaytta be-cihet-i Hayreddin Paa mrmrn-
dery, cmeh 2 sevb denilmektedir
(BOA, KK. nr. 1863, s. 141).
Bahariye, ilkbaharda devlet erknna verilen
st elbisesi veya kumaa verilen addr
(M. Sertolu, Osmanl Tarih Lgati, stanbul 1986,
s. 374).
BOA, KK. nr. 1863, s. 141-142.
BOA, KK. nr. 1863, s. 90.
Ltfi Bey son salynesini de kapudan olarak
almtr (BOA, KK. nr. 1863, s. 115).
Ltfi Beye bir hilat verilmitir (BOA, KK.
nr. 1863, s. 141).
Salyne olarak 50.000 ake denmitir
(BOA, KK. nr. 1863, s. 185).
BOA, KK. nr. 1863, s. 214. Ayrca bkz. Bostan,
Sleymannme, vr. 147b. Tayyib Gkbilgin,
Lutfi Paa, A, VII, 97.
Venedik elisinin mektuplar 1534 Nisan ay
sonlarnda kaptanderynn padiah ile grtn
belirtmektedir (Arkan-Toledo, Trk-spanyol
likileri, s. 265).
50.000 ake nakit ve iki hilat verilmitir
(BOA, KK. nr. 1863, s. 202).
BOA, KK. nr. 1863, s. 204. Bostan, donanma saysn
aynen vermekle beraber, Anadolu ve Rumeliden
toplanan kreki ve azap saysnn 30.000 olduunu
zikretmektedir (Sleymannme, vr. 147a-148b,
168a-170a). Donanmann yz gemiden olutuu
konusunda Venedik elisinin mektubunda da bilgi
bulunmaktadr (Arkan-Toledo, Trk-spanyol
likileri, s. 265).
25 Mays 1534 (12 Zilkade 940) tarihinde topulara
peksimed bedeli olarak 13.500 ake denmitir
(BOA, KK. nr. 1863, s. 214).
Belgede Diyr- Magribe ifadesi kullanlmtr
(BOA, MAD. nr. 523, s. 668).
Bostan, Sleymannme, vr. 168a-170a. stanbulda
bulunan Seydi Ali e-erif adl bir Tunuslu da
Hayreddin Paann 9 Kasmda (13 Cemziyelevvel)
stanbula geldiini dier nemli baz hadiselerle
birlikte rapor etmitir (Archivo General de Simancas
-spanya, Estado 472).
Hayreddin Reis, muhtemelen Ocak 1534te (Cemziyelhir 940)36 stanbuldan hareket etti ve Halepte
veziriazamla grt. Bu mlakat srasnda Barbaros Mrmrn- Cezyir d der dery-y sefd (Akdenizdeki adalarn beylerbeylii) grevine getirildi. 2 ubat 1534 (18 Receb 940) tarihli bu inam kaydnda Halepten ayrlmak zere olan Hayreddin Beye iki hilat hediye edildii37 grlmektedir ki, bu
tarihi Barbarosun Cezayir Beylerbeyi sfatyla kaptanderyala tayin tarihi olarak kabul etmek gerekir.
Nitekim, brahim Paann bu vesile ile Venedik Douna (Doge) gnderdii 25 Ocak-4 ubat 1534 (Evst- Receb 940) tarihli bir mektupta da, Hayreddin Paann Cezayir beylerbeyi olarak atand, donanmann emrine verildii ve Rodosun ona ikametgh olarak tahsis edildii belirtilmekte, denizlere
aldnda kendisine yardm edilmesi istenmektedir38. Halepten ayrldktan yirmi iki gn sonra (ubat
sonlar) muhtemelen deniz yoluyla39 stanbula gelen40 Barbarosun kaptanderyala tayini ile ilgili spanyaya ulaan ilk haberler de 6 Mart 1534 tarihlidir ve Venedik eli raporlarnda yer alan bilgilere dayanmaktadr41.
Kanun Sultan Sleymann 19 Mart 1534te vefat eden annesi Hafsa Sultan iin 21 Martta devlet
ricaline baz ihsanlarda bulunulduunda mrmrn- dery olarak Hayreddin Paaya da iki hilat verilmi olmas42 Barbarosun artk beylerbeyi rtbesi ve paa unvan ile anlmaya baladn gstermektedir. 22 Mart 1534te kendisine bahriye43 olarak iki elbise verilmitir44.
Hayreddin Paann Halepe gidi-dn sresi esnasnda Ltfi Bey kaptanderya olarak grevini
srdrd ve 29 Aralk 1533te deniz seferine gnderilen donanma krekileri iin kendisine hazineden
deme yapld45. Ayrca yrtt kapudanlk grevi ile ilgili olarak en son 7 ubat 1534te salyne
dendiine46 gre Hayreddin Paann beylerbeylie tayini zerine de ikinci kapudan olarak grevine
bir sre daha devam ettii anlalmaktadr. Nitekim Valide Sultann vefat mnasebetiyle hilat verilenler
arasnda kapudan- sn, yani ikinci kapudan olarak Ltfi Bey de bulunmaktadr47. Ltfi Bey bu statdeki kapudanlk grevini muhtemelen bir mddet daha srdrm ve 3 Mays 1534te hl salynesinin
bir ksmn almaya devam etmitir48. Daha sonra Kanun Sultan Sleymann veziriazam olacak Ltfi
Beyin 25 Ekim 1534te Karaman beylerbeyliine atand grlmektedir49.
stanbul tersanesindeki hazrlklarn tamamlayan Hayreddin Paa, Osmanl donanmasn bir imparatorluk donanmas olarak Akdenize karmak zere yeniden tekil etti. Bu maksatla Kanun Sultan Sleyman tarafndan kabul edildi50 ve kendisine 17 Mays 1534te (4 Zilkade 940) hilat giydirilerek inamda
bulunuldu51. Kaptanderyann beraberinde otuz bei batarda, elli ikisi kadrga, alts kalyata ve yedisi
kayk olmak zere yz gemi ve 24.400 kreki, cenki ve alat bulunuyordu52. 270 topunun53 da birlikte hareket ettii bu donanmann asl hedefi Tunustaki iktidar mcadelesinde spanyaya kar blgeyi
korumakt54. nce talya kylarn yamalayan Barbaros, 17 Austos 1534te Benzerte ulat. Buna
karlk spanya Kral V. Carlos da, yz gemilik donanmasyla 15 Haziran 1535te Tunusa asker kartarak Tunus Sultan Mevly Hasann yardmyla buray ele geirdi. Bunun zerine Tunustan Cezayire ekilmek zorunda kalan Barbaros, daha sonra donanmas ile Mayorka Adasna saldrd ve pek ok
ganimet ve esir alarak Kasm 1535te stanbula dnd55. Bylece Hayreddin Paa mirmirn- derya
olarak Osmanl mparatorluu hizmetindeki ilk seferini tamamlam oldu.
Cezyir-i Bahr-i Sefd Eyaletinin Kuruluu

Cezyir-i Bahr-i Sefd eyaletinin ortaya k ile ilgili gelimeleri ve Cezyir-i Garb eyaleti ile ilikisini dnemin kitab kaynaklarnda ve ariv malzemesinde yer alan bilgilerin altnda deerlendirmek gerekmektedir.
146
Dnemin nl tarihisi Celalzde,

Hayreddin Beyin, brahim Paa ile grmek zere Halebe gittiinde orada
kendisine Cezayir Beylerbeylii ad
altnda, geldii lkenin yani Cezyir-i
Garb beylerbeyliinin verilmesinin kararlatrldn ve bu hususun padiaha
arz edilerek 6 Nisan 1534te (22 Ramazan 940) Hayreddin Paaya berat, tabl,
nakkre ve tu gnderilerek Cezyir-i
Garb beylerbeyi olarak tayin edildiini
kaydetmektedir56. Yine Celalzdenin,
1538de ikinci kez adalar fethine kan
Hayreddin Paadan Gelibolu sancakbeyi ve donanma kapudanl yannda
Cezyir-i Garb beylerbeyi olarak bahsetmesi dikkat ekmektedir57. Ayrca
ona isnat edilen bir kanunnme mecmuasnda ehzade Bayezid ile Cihangir
iin Kasm 1539da tertip edilen snnet
dnne ait bir terifat kaydnda Cezayir ve Cezayir-i Garb olarak iki ayr
beylerbeylik kaydetmesi58 ve yine eseri
Tabaktl-memlik sayfalar iine ald idar tekilata ait listede iki ayr
eyalet zikretmesi59 bu hususta karkla sebebiyet vermektedir. Bu durumun, eserlerin yazl tarihleri dikkate
alnarak yeniden incelenmesi gerekmektedir. Bununla beraber, Hayreddin
Paann ilk tayini srasnda Cezayir-i
Garb beylerbeyi olduuna dair bir bilgiye Celalzde dnda o dneme ait
baka bir kaynakta rastlanmamaktadr.
Nitekim, brahim Paann sadareti srasnda (1523-36/929-42) tutulduu
belirtilen bir terifat kanunnmesinde
de divanda dier beylerbeyiler yannda
Cezayir beylerbeyinin kaydedilmi olmas ilk dnemde bu ad altnda sadece
bir tek eyaletin bulunduunu gstermektedir60.

(Europa und der Orient).
56
57
58
59
60
Cellzde Mustafa, Geschichte Sultan

Sleyman Kanuns von 1520 bis 1557,
oder Tabakatl-memlik ve
Derectl-Meslik von Cellzde Mustafa,
genannt Koca Ninc, yay. P. Kappert,
Wiesbaden 1981, vr. 245a-246a.
Celalzde, Tabakatl-memlik, vr. 293b.
Ahmed Akgndz, Osmanl Kanunnmeleri,
stanbul 1994, s. 250-251. Snnet
merasiminin tarihi olan 26 Kasm 1539
(15 Receb 946) iin bkz. Celalzde,
Tabakatl-memlik, vr. 337a-340a.
Cezayir ve Marib-i Zemn ve Cezyir
olarak iki ayr beylerbeylik gemektedir
(Celalzde, Tabakatl-memlik,
vr. 14b-15a).
Bu merasimde Cezayir beylerbeyinin Rumeli,
Anadolu ve Karaman beylerbeylerinden sonra
oturduu anlalmaktadr (Kanunnme
Mecmuas, Sleymaniye Ktb, Esad Efendi,
nr. 2362, s. 80b). Muhtemelen bu kayt
brahim Paann son yllarnda tutulmu
olmaldr. nk Hayreddin Paann Cezayir
beylerbeyliine tayin tarihi 1534 (940)tr.
Kanunnmede bu kanunun 1526da (932)
yazld sylenmekte ise de doru olmamas
gerekir.
147

61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
Bostan, Sleymannme, vr. 146b; BOA, KK. nr. 1764, s. 215.

Denizlerle ilgili baz meseleleri grmek zere
Aralk 1533te stanbula gelmitir (Maria Pia Pedani,
Elenco, degli inviati diplomatici veneziani presso i sovrani
ottomani, Venezia 2000, s. 21).
Salyane geliri 14.000 duka olan Barbaros Hayreddin
Paann Rodos, Eriboz ve Midilliden gelen bir bu kadar
daha geliri bulunmaktadr ve 4000 kleye sahiptir.
Rambertinin raporunun ngilizce tercmesi iin bkz.
A. H. Lybyer, The Government of The Ottoman Empire
in the time of Suleiman the Magnificent, Cambridge 1913,
Appendix I, s. 246, 255-256, 314.
Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1341, s. 344.
Matrak, Hayreddin Paann ilk tayinini sadece Cezayir
beylerbeyi olarak zikretmekle (Sleymannme, TSMK R.
1286, vr. 204a-b) beraber, vefatna ait bilgi verirken
mrmrn- bihr yannda Cezayir-i Garb beylerbeyisi
tabirlerini (Sleymannme, Arkeoloji Ktphanesi, nr. 379,
vr. 56b) kullanarak bu konuda tenakuza dmektedir. Geni
bilgi iin bkz. Bostan, Cezyir-i Bahr-i Sefid, s. 64, dipnot 64.
Bu greve 4.000.000 ake salyane ile tayin edilmitir
(Tevrih-i l-i Osman, Ali Emiri Ktb, Tarih, 15, s. 203). Ayrca
bkz. Anonim Tevarih-i l-i Osman, F. Giese,
(haz. N. Azamat), stanbul 1992, s. 143. Bu miktar ihtiyatla
karlamak gerekmektedir.
Trih-i l-i Osman, (haz. M. Karazeybek), (.. Sosyal
Bilimler Enstits, Yksek Lisans tezi), stanbul 1994,
s. 332. Bu eserde derya beylerbeyliine tayin edildikten
sonra Halepe gittii kaydedilmektedir.
Hayreddin Paa, bu sefere kmadan nce Edirnede Kanun
tarafndan kabul edilmiti (Sinan avu, Sleymanname,
Tarih-i Feth-i iklo, Estergon ve stol-Belgrad, stanbul
1999, vr.130a).
Sleymannme, Arkeoloji Ktphanesi, nr. 379, vr. 56b.
Barbarosun vefat tarihi olarak 5 Temmuz tarihi de
verilmektedir (Ktib elebi, Tuhfetl-kibr, s. 96).
BOA, KK. nr. 1764, s. 215.
ASV, Busta 3, nr. 330.
25 Ocak-4 ubat 1534 (Evst- Receb 940) tarihli brahim
Paann mektubu (ASV, Documenti Turchi, Busta, 3,
nr. 315) ile 15-25 Mart 1535 (Evst- Ramazan 941) tarihli
brahim Paann ve 29 Mart 1535 (24 Ramazan 941) tarihli
Kanunnin mektuplar: ASV, Documenti Turchi, Busta, 3,
nr. 334, 336.
Bu sefere elli sekiz batarda, seksen iki kadrga, on bir
kalyata ve drt top gemisi olmak zere yz elli be gemiden
oluan donanma katlm, 352 reis, 805 alemdar, 2509
alat ve 23.538 kreki olmak zere toplam 27.204 kii
grev yapmt (BOA, MAD. nr. 523, s. 560, 564-565). Nova
kalesinin geri alnmas ile ilgili bu muhasebe defteri
konusunda ayrca bkz. Colin Imber, The Cost of Naval
Warfare the Accounts of Hayreddin Barbarossas Herceg
Novi Campaign in 1539, Archivum Ottomanicum, IV (1972),
s. 203-216.
BOA, D.BRZ. nr. 20614, s. 57, 81.
BOA, KK. nr. 1765, vr. 14b.
1-10 Eyll 1543 (Evil-i Cemziyelhir 950);
12 Ekim 1543 (14 aban 950) ve 18-27 Ekim 1543 (Evhr-
aban 950) tarihli Tunus, 12 Mart 1544 (16 Zilhicce 950) ve
6-16 Mart 1544 (Evst- Zilhicce 950) tarihli Cezayir
halknn gnderdii mektuplar: Archive General de
Simancas (spanya), E. 474. Bu belgelerde Hayreddin
Paadan Eb Mehmed (veya Muhammed) knyesi ile
bahsedilmektedir. Mektublarda yer alan ve Tunus Emiri
Mulay Hasann spanya ile ibirlii yaptn anlatan olaylar
hakknda ayrca bkz. Trih-i Feth-i iklo, vr. 130a-132b.
Bu sancaklardan sefere katlmayan timarl sipahilerin tesbit
edilip gnderilmesi istenmitir (BOA, KK. nr. 62, s.575/2).
Benzer bir hkm de 9 Mays 1545 (26 Safer 952) tarihlidir
(BOA, KK. nr. 209, s. 14).
TSMA, E. 12321. (Bu defter H. Sahilliolu tarafndan Topkap
Saray Arivi H. 951-952 Tarihli ve E-12321 Numaral
Mhimme Defteri, stanbul 2002, adyla yaynlanmtr).
Hkmlerde bazen Hayreddin Paa, bazen de Cezayir
Beylerbeyi ifadesi kullanlmaktadr. Vefatndan sonrasna
ait 30 Eyll 1546 (4 aban 953) tarihli Arnavud Belgrad
kadsna gnderilen bir fermanda da ondan sabk Cezayir
beylerbeyisi eklinde bahsedilmektedir (BOA, D. BM.
dosya 1, nr. 62).
Bostan ise, Sleymannmesinde hibir tereddde mahal brakmakszn Hayreddin Paaya aktr-
bihrda olan cezyirin Beylerbeyilii verildiini belirterek bu tevcihin Cezyir-i Bahr-i Sefd beylerbeylii olduunu anlatmak istemi ve adeta tayinden bahseden ilk belgenin ifadesini yanstmtr61. Bu
tarihlerde Venedik elisi Daniele de Ludovici62 ile stanbula gelmi olan Ramberti Benedetto da, kendisinin stanbulda bulunduu 1534 senesinin ilk aylarnda Barbarosun deniz beylerbeyliine tayin edildiini ve Osmanl mparatorluundaki drt vezirden drdncs olarak unvannn paaya evrildiini
belirtmektedir63.
Dnemin dier nemli kaynaklarndan olan bata Ltfi Paa64 olmak zere Matrak Nasuh65, Muhy
elebi66 ve dier anonim Osmanl tarihleri67 de Barbarosa bu ilk grev tevcihinde derya beylerbeyliinin
verildiinden bahsetmektedirler. Yine Matrak, Sleymannmesinde 7 Nisan 1543te (2 Muharrem
950) Nice seferine kan68 ve 7 Temmuz 1546da (8 Cemziyelevvel 953) vefat eden69 Barbaros Hayreddin Paadan mrmrn- bihr olarak bahsetmektedir.
Barbaros Hayreddin Paann Cezayir beylerbeyliine tayini ile ilgili belgelerde yer alan bilgiler
ise olduka ayrntldr. Daha nce belirtildii gibi, Barbaros Irakeyn seferi hazrlklar iin Halepte
bulunan ve kendisini burada kabul eden veziriazam brahim Paa tarafndan 2 ubat 1534te (18 Receb
940) Cezayir-i Bahr-i Sefd beylerbeyliine tayin edilmiti70. Bizzat Hayreddin Paaya gnderilen 23
Temmuz 1534 (Evst- Muharrem) tarihli bir fermnda kendisine Cezayir beylerbeyi olarak hitap
edildii gibi71, Venedik Douna gnderilen 1534 ve 1535 tarihli dier baz mektuplarda da unvan
Cezayir beylerbeyi olarak gemekte, denizlerin ve adalarn (cezyirin) muhafazas ile vazifelendirildii
ifade edilmektedir72. Yine 1539 senesine ait Nova seferine katlan donanma mrettebat ile ilgili bir
maa defterinde (mevcib muhasebe kaydnda) Hayreddin Paann mrmrn- cezyir ve kapudan
olduu belirtilmektedir73.
5 ubat 1543te spanya seferi iin denize alma izni alan Hayreddin Paaya, birka ay iinde hazrlklarn tamamladktan sonra stanbuldan ayrlmak zereyken mrmrn- cezyir olarak muhtemelen bir ksm dier donanma reislerine verilmek maksadyla elli hilat verildi74. Yine Kanun Sultan
Sleymann onuncu seferi olan Avusturya seferi srasnda fethettii iklo kalesinde 10 Haziran 1543te
(7 Reblhir 950) datlan inamlar arasnda nebaht sancakbeyine de hilat giydirildi ve onun mrmrn- Cezyir olan Hayreddin Paann eyaletine bal olduu ifade edildi75. Ayrca Tunus halk tarafndan spanyaya kar yardm istemek, Cezayir halk tarafndan da blgedeki i karklklar
gidermek amacyla Hayreddin Paaya hitaben yazlan 1543-44 (950) tarihli mektuplarda dorudan beylerbeyliinden bahsedilmese bile vezrr-reis, emrl-kebrl-muazzam, vezrl-vzer kebrl-kber gibi sfatlarla hitap edilmesi onun vezir sfatyla beylerbeyi bulunduuna iaret etmekte, Cezayir-i
Garb ile ilgili bir bilgi vermemektedir76.
Barbaros Hayreddin Paann kendisine hitaben yazlan 25 Ekim 1544 (8 aban 951) tarihli bir fermanda Cezayir beylerbeyisi ve kapudanm ifadesi kullanlmas yannda eyalete bal olarak Gelibolu,
Eriboz, nebaht ve Karlili sancaklarnn zikredilmesi77, bu eyalet ile Cezayir-i Garb arasnda dorudan
bir irtibat olmadn gstermektedir. Yine Ocak-Nisan 1545 (Ramazan 951-Safer 952) tarihleri arasnda
Cezayir Beylerbeyi Hayreddin Paaya gnderilen pek ok hkm de bu hususu onaylamaktadr78. Btn
bu belgeler gstermektedir ki, Barbaros Hayreddin Paann beylerbeyi olarak grev yapt eyalet, deniz
beylerbeylii olarak bilinen Cezyir-i Bahr-i Sefd eyaletidir.
Barbaros Hayreddin Paann vefatndan sonra kaptanderyalk grevine gelenler, bazen nce Gelibolu
sancakbeyi olarak kaptanderya tayin edilmi ve bir sre sonra da Cezayir beylerbeyliine ykseltilmilerdir.
148

Donanmas, Toulon Limannda,
1543 (Matrak, Sleymannme,
TSMK. H. 1608).
79
Sokollu Mehmed Paa ve Piyale Paa bu uygulamaya rnek gsterilebilir. Nitekim 7 Temmuz 1546da
(8 Cemziyelevvel 953) Gelibolu sancakbeyi olarak kaptanderyalk grevine tayin edilen Sokollu Mehmed Paa, yaklak bir yl sonra 8 Mays 1547de (18 Reblevvel 954) mrmrn- Cezyir olarak
beylerbeylie ykseltilmitir79. Piyale Paa ise, nce Gelibolu sancakbeyi olarak 9 Ocak 1555te (15
Safer 962) kapudanla getirilmi80 ve 1557deki Minorka seferinden zaferle dnmesi zerine de kendisine Cezayir beylerbeylii verilmitir81. Bu uygulamalar ilk dnemlerde eyaletin beylerbeyliine yaplan atamalarda hizmet yeterliliinin n planda tutulduunu gstermekte ise de, Sokollu Mehmed
Paadan sonra 13 Mays 1548de (15 Reblhir 956) Sinan Paann dorudan mrmrn- cezyir-i
bahr-i sefd ve kapudn olarak tayin edilmesinde, veziriazam Rstem Paann kardei olmasnn rol
oynadn gstermektedir82. Piyale Paadan sonraki dier kaptanderyalarn Cezayir beylerbeyi olarak
bu grevi srdrdkleri bilinmektedir83.
80
81
82
83
700.000 ake has geliri ile Mehmed Bey bu greve

tayin edilmitir (BOA, KK. nr. 208, s. 76, 169, 187).
Ayrca bkz. Barkan, 954-955 Btesi, s. 256. 1548te
(955) grevine devam etmektedir (BOA, MAD. nr. 94,
vr. 26a, 39a).
Piyale Bey, bu greve mirliva-i Gelibolu ve kapudan
olarak getirilmitir (BOA, KK. nr. 1766, s. 103-104).
Piyale Beyin Minorka seferinden sonra padiaha
sunduu pike ile ilgili 11 Aralk 1557 (19 Safer
965) tarihli bir kayt: BOA, D. BRZ. 20618, s. 85. 29
Ocak 1558 (9 Reblhr 965) tarihli bir belgede ise
Cezayir beylerbeyi Piyale Paa olarak gemektedir
(BOA, KK. nr. 216a, s. 107).
Rstem Paann kardei olan Sinan Paa,
bu greve Hersek sancakbeyliinden getirilmi (BOA,
MAD. nr. 94, s. 63b, 66a) ve 700.000 ake ile tayin
edilmitir (Emecen-ahin, Tevcih Defteri, s. 58).
Sinan Paann Cezayir beylerbeylii dnemi ile ilgili
baz hkmler: BOA, KK. 209, s. 47; KK. 210, s. 51.
Kapudan Paalk hakknda genel olarak bkz. dris
Bostan, Kapudan Paa, DA, XXIV, s. 354-355.
149
Cezayir-i Bahr-i Sefd ve Cezayir-i Garb

Eyaletlerinin lk Dnemleri
ki eyaletin adlarndaki benzerlik konu ile ilgili bir yanl anlamaya yol am olmaldr. Barbarosun
Osmanl mparatorluu hizmetine girdii dnemde Kuzey Afrikadaki Cezayir iin Marib yannda
Cezyir tabirinin de kullanlmas bu iki eyaletin kartrlmasna sebebiyet vermi olmaldr. XI. yzyln ilk eyreine ait corafi bilgiler, Kuzey Afrikadaki Cezyir ile nceleri sadece Cezayir ehrinin
kastedildiini belirtmektedir. rnein Piri Reis Kitb- Bahriyesinde Vilyet-i Marib veya Diyr-
Marib adyla Akdeniz kysnda yer alan Fas, Cezayir, Tunus ve Trablusgarp iine alan bir blgeyi
ifade etmekte ve Cezayir ehri iin kala-i Cezyir tabirini kullanmaktadr84. Barbaros Hayreddin
Paann stanbula ilk geliinde Mri Marib olarak kabul edilmesi, onun Cezayir lkesini iine alan
blgeyi temsil ettiini ve Cezayir ehrinin de bu blgenin merkezi olduunu ortaya koymaktadr. 1536
(942) tarihli bir ruznme defterinde Barbaros Hayreddin Paann daha nce Cezayir-i Garbn idaresi
iin vekil brakt Hasan Aadan hkim-i Vilyet-i Cezyir85 olarak bahsedilmesi Cezayirin ilk dnemlerde sancak statsnde olduunu gstermektedir86.
Barbaros Hayreddin Paa ve Kanunnin

Akdeniz Siyaseti
84
85
86
87
88
Piri Reis, Kitb- Bahriye, (ed. E. Z. kte),

stanbul 1988, III, 1298-1366, IV, 1392-1452.
BOA, bnlemin-Hilat, nr. 1, s. 5.
dris Bostan, Cezyir-i Bahr-i Sefid Eyaletinin
Kuruluu, 1534, Beylikten mparatorlua
Osmanl Denizcilii, stanbul 2006, s. 47-66.
Matrak, Sleymannme, TSMK, R. 1286, vr.
98b-99b. zel bir grevle gelen Frengepaninin
elilik sresi iin bkz. J. Bacque-GrammontS. Kuneralp, F. Hitzel, Reprsentants
Permanents de la France en Turquie
(1536-1991) et de la Turquie en France
(1797-1991), stanbul-Paris 1991, s. 1.
A. Nimet Kurat, Trk-ngiliz Mnasebetlerinin
Balangc ve Gelimesi (1553-1610), Ankara
1953, s. 118-161.
Kanunnin ilk yllarnda gerek denizde ve gerekse karada gelitirilen d ilikilerin ve uygulanan
politikalarn arkasnda glerini kabul etmemiz gereken iki isim karmza kmaktadr. Bunlardan biri
veziriazam brahim Paa (Pargal, 1523-1536), dieri kaptanderya Hayreddin Paadr (1534-1546). Bu
iki devlet adam, uzun bir sredir devam eden Osmanl-Venedik ittifaknn yannda yeni oluturulan Osmanl-Fransz yaknlamasnn gereklemesinde belirleyici rol oynamlardr.
Kanunnin saltanatnn ilk senelerinde, spanyann Bat ve Orta Akdenizde tutunmak iin srdrd
Kuzey Afrikaya yerleme mcadelesi, Osmanllara kar karada ve zellikle denizlerde devam etti. Osmanllar ise, spanya ve Fransa arasnda yaanan anlamazlklar frsat bilerek Katolik Dnya iindeki
ekimeden yararlanmak istemi ve daha nce ahidnmelerle iyi ilikiler kurduu Venedik yannda yeni
bir mttefik kazanmay kendi menfaatleri iin nemli grmt. Fransann Osmanllardan ilk ciddi yardm
talebi, kral I. Franoisin spanya Kral V. Carlos tarafndan esir tutulduu srada stanbula gelen eli
Jean Frangepani tarafndan Austos 1525te Kanunye iletildiinde ilk ittifak sreci balam oldu87.
Bylece Fransa, XVI. yzyl boyunca bu ittifakta etkin bir yer alarak Osmanl mparatorluunun desteini
kazand ve spanyaya kaptrd topraklarn yeniden ele geirme ve koruma imknn elde etmeye alt. Ayrca yzyln sonlarnda ngilterenin de benzer bir ittifak aray iinde Osmanllara yaklat,
spanyaya kar himaye ve yardm talep ettii bilinmektedir88. Osmanllarn, Hristiyan olmasna ramen
kendisi ile ibirlii yapan Fransa ve Venedik gibi devletleri bu mcadelenin dnda tutmak suretiyle Akdenizdeki dengeleri kendi lehine evirmesine karlk spanya da, Kuzey Afrikadaki mahall emirlerle
irtibata gemi ve hatta coraf uzaklna ramen ran ile ibirlii yaparak Osmanllarn douya ynelmesini salamak istemitir.
Bylece Akdenize batdan gelen ve Katolik Hristiyan dnyasn temsil eden spanya ile doudan
gelen ve slm dnyasn temsil eden Osmanllar ciddi bir atma iine girdiler. Mcadele alanlar Kuzey
Afrika ile Orta ve Bat Akdeniz Blgesi idi.
Kanun devrinde batdaki Hristiyan devletlerle Osmanllar arasnda karada ve denizde sren mcadele ok sratle geliti. Nisan 1532de Alaman seferine kan Kanun, ciddi bir sava yapmam olsa
150
bile, ordusunun tehditkr tavr sebebiyle Avusturya Kral Ferdinand mtarekeye zorlam ve 1533de
anlama yapmak mecburiyetinde brakmt89. stelik spanya mparatoru V. Carlos da bu anlamadan
yararlanmak istemi ve yaklam Osmanllar cihetinden olumlu karlanmt. Nitekim, veziriazam brahim Paa, Avusturya elisinin sraryla spanya Kralna gnderdii 24 Haziran-4 Temmuz 1533 (Evil-i
Zilhicce 939) tarihli mektubunda, spanyann da Avusturya ve Fransaya salanan haklardan yararlanabileceini belirtiyor ve baz artlar ileri sryordu. Veziriazam, bu iki devletin krallarnn Padiahn
olu mesabesinde olmay kabul ettiklerini ve Kuds ve benzeri yerlerin hamisi olma gibi iddialarda bulunmamas gerektiini spanya Kralna hatrlatyor, bu frsat deerlendirmesini tavsiye ediyordu90.
Kara cephesinde bu gelimeler olurken spanyann emrindeki amiral Andrea Doria karaka, bara ve
benzeri yz gemiden oluan donanmas ile Eyll 1532de Koronu igal etmiti91. 8 Ekim 1532 Sal
gn Belgrada ulaan Kanun, Koronun kuatld haberini alr almaz karadan ve denizden desteklenmesini emrederek direnmeleri iin Balyabadra kadsna ferman gnderdi92. Ancak, bu abalar sonu
vermemi ve Koron spanyann eline gemiti. Hlbuki Kanun, ordusuyla Alaman seferine giderken
denizleri bo brakmamak amacyla kapudan Kemanke Ahmed Beyi seksen gemiden oluan bir donanma ile Akdenize sevk etmiti. Haziran 1532de stanbuldan denize alan donanma, bir mddet
Mora sularnda dolam ve hibir karlama olmadan geri dnerken Boaza ulat srada Koronun
igal edildii haberleri alnmt. Bu gelimeler zerine Kanun, denizden elli gemilik bir donanma gndermi, kale kuatlmsa da sonu alnamam ve geri dnlmek zorunda kalnmt93. Koron nihayet
23 Mays-2 Haziran 1534te kara ve denizden yaplan bir harekt ile geri alnmt94.
Barbarosun Tunus Seferi ve

Fransa ile likiler
Osmanllarn Barbaros Hayreddin Paa ile resm ilk temaslar XVI. yzyln balarna kadar gitmektedir. Daha Yavuz Sultan Selim devrinde stanbula gelme teebbsnde bulunduu halde, Cezayir zerindeki spanya tehlikesi ve ahalinin blgedeki isyanclardan ekinmesi sebebiyle gsterdikleri srar
zerine vazgemiti95. Barbarosun 1531de Marib Beyi olarak Osmanl himayesine girmesi btn Akdeniz Dnyasnda nemli yank uyandrd. Kanun Sultan Sleymann Venedik Dou Andrea Grittiye
gnderdii 3 Mart 1531 (15 Receb 937) tarihli kendi turasn tayan talyanca mektupta bu hususu duyurarak Barbarosa dosta davranlmasn ve gemilerinin iyi karlanmasn istemitir96. Barbarosun
1534 yl balarnda Osmanl mparatorluu Derya Beylerbeyiliine getirilmesi ve denizlerin ynetimi
iin yeni bir eyalet kurulmas nemli bir dnm noktas oldu. Barbarosun btn k mevsimini tersanede
hazrlklar yaparak geirmesinden sonra 17 Mays 1534te Kanun tarafndan kabul edilerek Tunus seferine gnderilmesi hem daha nce Tunusta yaanan taht mcadelesini ortadan kaldrmak ve hem de
blgedeki spanya nfuzuna son vermek amacna ynelik olmutur. Bu nl denizciye otuz bei batarda,
elli ikisi kadrga, alts kalyata ve yedisi kayk olmak zere toplam yz gemiden oluan bir donanma
elik etmiti.
Barbarosun stanbuldan ayrl ile btn Avrupa merkezleri harekete geti. Donanmann nereye gidecei ve hedefin neresi olduu konusunda pek ok yorumlar yaplyor ve alnan bilgiler mektuplarla bir
dierine ulatrlyordu. Elimizdeki bir mektup grubu, bu bilgi a hakknda ksmen bilgi vermekte ve
konunun anlalmasna katkda bulunmaktadr. Mektuplar, Zaklise ve Korfu zerinden Pulyadaki Otranto
Beyine gelmi ve o da Sicilyada Palermo Beyini ald bilgilerden haberdar etmitir. Bu haberlere gre,
Osmanl donanmas, Barbaros komutasnda stanbuldan yola km ve Eriboza ulamtr. Hedeflerinin
89
90
91
92
93
94
95
96
Kanunnin V. Carlos ve Ferdinand hedef alan

1532 Seferi hakknda bkz. . Kumrular,
spanyol Kaynaklar Inda Kanuninin
Alaman Seferi, I-V, Tarih ve Toplum, 216-221,
(Aralk 2001-Mays 2002).
M. Tayyib Gkbilgin, Venedik Devlet
Arivindeki Trke Belgeler Kolleksiyonu ve
Bizimle lgili Dier Belgeler, Belgeler, 9-12
(1971), s. 114-116, belge nr. 187.
spanyol kaynaklar Koronun 23 Eyllde igal
edildiini belirtir. spanyol ve Osmanl
kaynaklarnn yaklam farkll iin
bkz. zlem Kumrular, Koron Seferi,
Toplumsal Tarih, 127 (2004), s. 8.
TSMA, nr. E. 5723.
Bostan, Sleymannme, Sleymaniye
Ktp, Ayasofya Kitapl, nr. 3317, vr. 130a,
139b-141a.
Koronun igali hakknda bkz. Matrak,
Sleymannme, TSMK, R. 1286, vr.
202a-203a, 205a.
Cezayirden gelen kad, hatib, fukah, imam,
tccar, emin ve btn halkn hissiyatn
yanstan 25 Ekim 1519 (Evil-i Zilkade 925)
tarihli mektub: TSMA, E. 6456.
Archivo General de Simancas (AGS),
Estado (E.), 1308.
151
97
98
99
Altm ikisi kadrga olmak zere 100 gemiden

oluuyordu (TSMA, E. 11974/2, 4. 5).
Bu mektubun 19 Temmuz 1534te yazld
anlalmaktadr (TSMA, E.11974/1).
Bu mektubun 1 Austos 1534te yazld
anlalmaktadr (TSMA, E.11974/3).
Pulya veya Sicilya olduu kuvvetle tahmin edilmekte ve blgedeki yetkililerin dikkatli olmalar istenmekteydi. Bir baka habere gre ise, donanmann hedefi, yeni mttefik Fransaya yardm etmekti ve
Maribe gitmeyi planlyordu. Palermo Beyi bu haberleri nce spanyaya, nlem almalar iin de Katanya kalesi beylerine gndermitir97.
Bu mektuplarda spanya-Fransa arasndaki anlamazlklar hakknda da bilgi verilmektedir: spanya
Kral V. Carlos, bir taraftan Franco kalesine ordu yollarken dier taraftan denizden be bara ile Nicee
yiyecek gndermi, krk kadrga ve pek ok baradan oluan donanmas ile de Marsilya zerine ynelmitir. Ayrca, Fransaya bal olan Auvergne (Uranya) dknn ld haberleri alnmtr. Aslnda
Fransaya ait olan Salon (Savoie) vilayetinin spanyaya tabi olmas sebebiyle Torino (Turin) kalesi de
itaat etmiti. O srada Lyonda ikamet eden Fransa Kralnn olu Dauphin (Dalfin) ve Culyan Dukas
on iki bin kiilik ordu ile Navenyan (Avignon) kalesi zerine gitmilerdir. Duka Lomerand da on iki bin
kiilik orduyla Borgonya vilayetini beklemeye gnderilmitir98.
Katanya Beyinin Malta Ba valyesine gnderdii bir mektup da benzer konular hakknda farkl
baz bilgiler vermektedir. Buna gre, Fransa kral ok sayda askerle spanya topraklarna girmi, ele
geirdii kalelere asker ve mhimmat yerletirdikten sonra geri dnmtr. Bunun zerine spanya cephesinde hareketlilik balam, V. Carlos kara ve deniz ordusunu e ayrarak Fransa zerine sevk etmitir.
Elli bin yaya ve on be bin atldan oluan birinci gruba kendisi, otuz iki bin yaya ve be bin atldan
oluan ikinci gruba Anton di Live kumanda etmitir. Altm kadrga ve birok baradan oluan donanmann idaresi ise amiral Andrea Doryaya verilmitir. V. Carlos, ordularyla Fransann baehri Parise
doru yola karken donanma da deniz yoluyla Marsilyaya hareket etmi, Ferdinand Burgonyadan,
Portekiz kral da dier taraftan Fransa zerine yrmtr. Venedikten gelen sekiz bin kiilik ordu, sadece kendi topraklarn korumak amacyla gnderildii iin son gelimeler zerine geri dnmtr99.
Ne var ki bu mektuplar ilgililerine ulamadan Osmanllarn eline gemi olmaldr.
Barbarosun yeniden tekil ettii Osmanl devlet donanmasnn kumandan olarak spanya iin tehdit
yaratmas ve Cezayiri s edindikten sonra Tunusu ele geirme dncesi, iki imparatorluk arasndaki
atmalarn merkezini oluturdu. Hayreddin Paa, 1534te stanbuldan ayrldktan sonra Motonda
Fransa elisi ile bulumu ve yapt grmeleri stanbula bildirmitir. Daha sonra talya kylarn vurarak Tunusa gemi ve donanmasn Benzert/Bizerte limannda demirlemi, ksa sre iinde Tunusun
Halkulvd kalesine yerleerek blgeye tamamen hkim olmutur. Tunustaki bu ikameti srasnda blgedeki gelimeleri yakndan takip eden Barbaros, olanlar sratle Kanunye bildirmitir.
Tunusa Barbarosla gelen Fransz elisi, grmelerde bulunmak zere bir kadrgaya bindirilerek
Fransaya gnderilmitir. Nihayet, drt ay sonra Fransadan bir baka eli, beraberinde eski Sicilya
Beyinin kardei olduu halde Tunusa gelmiti. Sicilya, nceleri Fransa ynetiminde olduu halde spanya tarafndan igale uram, o srada bey lm ve kardei de Fransaya snmak zorunda kalmt.
Fransa kral, Barbarostan Sicilya Beyinin kardeine yardmc olmasn ve kendi elisini de stanbula
ulatrmasn istemitir. Ayrca yl iin yaplm olan Osmanl-Fransz ittifaknn gerei olarak karlkl
gidi-gelie mani olunmamas artlarna uyulmasn hatrlatmtr.
Barbaros, Fransann bu isteklerinden rahatsz olmutu. nk daha nce Motonda grt Fransa
elisi ile mutabakata varld halde Fransa, bu ittifakn tarihini kastl olarak yeniden balatmak istiyordu.
Sebebi Barbarosun, Tunusa gelmesinden bir mddet sonra gnll gemisini sefere gndermesi ve
bunlarn Fransz filosu tarafndan tutulup gtrlrken birinin kamay baararak olanlar Barbarosa
anlatmasyd. Bu yzden Fransa, anlama tarihini yeniden balatmak suretiyle sorumluluu zerinden
152
atmak istiyordu. Barbaros, Sicilya Beyinin kardeini siz bizim yanmzda iken dman bizden korkar
diyerek tekrar Fransaya yollad gibi, Fransa elisini de stanbula gnderdi.
Bu gelimeler olurken Fransaya tbi Rim Papa (Romadaki yneticiler), Barbarosa spanya donanmasnn Cenevizde olduunu ve k mevsimi getikten sonra onun zerine gideceklerini haber vermilerdi100.
V. Carlosun Tunusa karma yapaca haberleri alndnda bata padiah ve veziriazam olmak
zere devlet erkn Irakeyn seferi sebebiyle Badatta bulunuyordu. Venedikten gelen haberlerde Akdenizde bir hareketlilik olduunun anlalmas sebebiyle Mart 1535te (Evst- Ramazan 941) padiah
adna brahim Paadan, 29 Martta da bizzat Kanunden Venedik Dou Andrea Grittiye hitaben mektuplar gnderildi. Bu mektuplarda, yeni sefer-i hmynun deryaya olaca ve yaplacak hazrlklar iin
Cezayir Beylerbeyi Hayreddin Paann stanbula arld belirtiliyor ve denizlerde onunla ibirlii
yapmalar ve korsan gemilerini ele geirmek hususunda yardmc olmalar isteniyordu101. ok gemeden
brahim Paa, Mays 1535te (Evst- Zilkade 941) Venedik Douna yeniden bir mektup gndermi ve
spanya kral V. Carlosun ordusuyla Alman topraklarna geldii ynndeki haberlerin doruluk derecesinin tahkik edilmesini istemi ve bu konuda kendilerini daha nce bilgilendirmedikleri iin sitem etmitir102. Hlbuki o sralarda V. Carlos, Kuzey Afrika seferine km, Temmuz 1535de nce
Barbarosun savunduu Halkulvd kalesini ve sonra Tunusu ele geirmiti.
Bu durum Osmanl Devletini ok fazla rahatsz etmi olmal ki, veziriazam brahim Paa, yeni fethedilen Bitlisten Eyll 1535te (Evst- Reblevvel 942) gnderdii bir mektupla Barbarosa yardmc
olmayan Venedik Dounu knamt. Fransa ve Venedik iin Akdenize alan donanmaya yardmc
olmak yerine gemilerini kyya ekmelerinin kabul edilemeyeceini belirtmitir103. Tunus sultan Mevly
Hasan, 18 Eyll 1535te (20 Reblevvel 942), spanya kral V. Carlosa bir mektup gndererek dostluk
ve balln bildirmi ve Tunus-spanya ittifaknn boyutlarn ortaya koymutur. spanya kral tarafndan Hayreddin Paa ve askerlerinden Austos 1535te alnmasndan sonra Mevly Hasan, Tunusa yeniden Sultan tayin edilmi ve aralarnda bir anlama yaplmt. Bu antlamann gerei olarak Mevly
Hasan, otuz gemilik donanmasyla yaklamakta olan Hayreddin Paaya kar kendilerine yardm gnderilmesini istemitir104. Bu sre, Fransa ile ilikilerin gelitirildii bir dnemdir. 1536 Martnda Osmanl bakentine Fransa kralnn talyadaki spanya sahillerine kar bir harekt balatt ve altm
kadrgadan oluan bir donanmay Sicilyaya gnderdii haberleri geliyordu105
100
101
102
103
104
105
Hayreddin Paann Kanun Sultan

Sleymana gnderdii arzas
(TSMA, E. 5532).
Archivio di Stato di Venezia (ASV),
Documenti Turchi, Busta 3, nr. 334.
ASV, Documenti Turchi, Busta 3, nr. 338.
Mevly Hasan, mektubunda V. Carlosa Roma
mparatoru, spanya, Almanya ve Sicilya
Sultan olarak hitap etmekte, Allahn ona
ikramda bulunmas iin dua ederek
cmlelerine balamakta ve kyamete kadar
deimeyecek bir dostluk ve ballktan
bahsetmektedir (AGS, E. 463). Simancas
Arivinde Tunus sultanlarnn spanya kral
V. Carlos ve prens Filip ile yazmalar
E. 466-427, 35, 48, 56, 80, 81, 89; E. 472;
E. 476da; Tlemsan ve Vahran ile ilgili
belgeler G. A. Leg. 30-102, 104, 106da
bulunmaktadr.
Muhtemelen bir Osmanl casusu olan
Dimitri Yanoti adl birinin talyadan
gnderdii Rumca mektupta Fransa, spanya,
Avusturya ve Papalk arasndaki
anlamazlklara temas edilerek bu blgelere
yaplacak bir seferin muvaffakiyetle
sonulanaca grlerine yer veriliyordu
(TSMA, E. 1806).
153
XVI. Yzyln lk Yarsnda Orta ve

Bat Akdenizde stnlk Mcadeleleri
zlem KUMRULAR*
XV. yzylda vuku bulan iki olay bir sonraki yzylda Akdeniz ve kta Avrupasndaki siyas, ekonomik ve din eler bata olmak zere pek ok alanda yeni profilin ekillenmesindeki en byk rol oynam ve denge unsurlarnn merkezlerini belirlemiti: 1453te Konstantinopolisin (stanbul) Trklerin
eline gemesi ve 1492de Katolik Hkmdarlarn Reconquista, yani Yeniden Fetih hareketini tamamlamas. Trkler batya doru ilerleyerek Hristiyan dnyay geri atm atmaya zorlarken, spanyollar da
XII. yzylda balayan Reconquista hareketiyle Mslman Araplar yarmadann gneyine doru itiyorlard. Bu garip bir emberin balangc olacakt: kovulan Yahudilerin byk bir ksm Selanik ve stanbula, Mslmanlarn ounluu ise Kuzey Afrika sahillerine snrken, Osmanllar da ktann ilerine
ve Dou Akdeniz limanlarna doru ilerleyerek emberi daraltacakt. Akdenizde g dengelerinin yerine
oturmas ve ciddi glerin kar karya kalmas ise Kanun Sultan Sleyman ve en byk rakibi V.
Carlos devrine denk gelecek, Carlos dedesi Katolik Hkmsdar Fernandonun deniz politikasn devam
ettirerek Kuzey Afrika sahilleri ve Kuzey Akdenizde glerini Trklere kar saldr ve savunma sistemlerinde kullanacakt.
V. Carlos ve Kanun Sultan Sleyman: kta zerinde hkm sren iki imparator. Her ikisi de geni
topraklar miras aldlar ve politikalar Akdeniz ve Orta Avrupada akt. Her ikisi de imparatorluuna
devirlerinin Altn an yaatt. Birbirlerini ahsen hi tanmadlar, hi kar karya gelmediler, Veronsin Kenan Dnleri tablosu hari. Hayatlar boyunca birbirlerinin en byk rakibi oldular. Bu bir
g, ideal ve hedef atmasyd: Hilale kar Ha; Pax Christianaya kar Pax Ottomana. V. Carlos
Hristiyanlk lemini temsil ediyor, onun koruyucusu payesini alyordu; Sultan Sleyman ise Batnn
mparatorunun karsna kendisine babas Selimden kalma halife, Tanrnn yeryzndeki glgesi
unvanyla kyordu ve Carlosun mparator sfatn tanmayarak onu diplomatik arenada sadece spanya Kral olarak kabul ediyordu.
Tomas Campanellann Monarqua Hispnica (spanyol Monarisi) adl eserinde de belirttii gibi,
unvan sorunu iki taraf arasndaki en byk srtmeleri beraberinde getirecekti: Trk, Cihan Hkmdar
olarak tannmak istiyor, Katolik spanyol1 da yle. Aralarnda cihan imparatorluu iin savap duruyorlar2. Bu cihan taht kavgasn en gzel dile getiren belki de spanyol hizmetinde bulunan diplomat
Anthony Sherleydir. spanyol mparatorluunu bir gnee, Trk devletini de bir aya benzetir. Ayla gnein karlamas ise bir gne tutulmasna, pek ok ktlk, tehlikeli sonularn doabilecei bir karlamaya benzer kendisince3.
Don Pedro Ruiz de la Motann 1518 ylnda toplanan Cortese4 katlan procuradorlardan5 madd
yardm isterken ak bir ekilde Carlosu Hristiyanlk leminin Babas olarak tanmlamas, mparatorun Kfire kar savataki rolnn nemini yeterince vurgular. Mota konumasnda unlarn altn
1
2
Yrd. Do. Dr., Baheehir niversitesi,

Fen-Edebiyat Fakltesi.
V. Carlos.
Toms Campanella, Monarqua Hispnica,
(ev. Primitivo Mario), Madrid, 1982, s. 238.
Anthony Sherley, Le Peso Poltico de todo el
Mundo, (ed. Xavier Flores, DAnthony Sherley),
ou un aventurier anglais de lEspagne, Paris,
1963, s. 117.
Corts: htiya erevesinde dzensiz
aralklarla toplanan asiller snf temsilcileri ve
ehir ynetimi vekilleri.
Cortsde farkl blgeleri temsil eden
delegeler.
155
Fernando Daz-Plaja, Historia de Espaa en sus

documentos, Siglo XVI, Madrid 1988, s. 105.
Cortes de los antiguos Reinos de Len y de
Castilla, Madrid 1882, IV, 367.
Mara Antonia Garcs, Cervantes in Algiers:
A captives tale, Nashville 2002, s. 112.
izer: Majesteleri hi bir Hristiyan hkmdarn olmad kadar bu savaa girmek zorunluluundadr
ve bu meselede zel karlar da vardr. nk mparatorun geni topraklar stanbul ve Slovenya taraflarnda Trklerle snr komusudur. Ayrca Napoli ise Eflaka ok yakn bulunmaktadr ve aralarnda
sadece darack Adriyatik Denizi mevcuttur.6 Burada imparatorluun Osmanl topraklaryla olan snrlar
konusunda yaplan abartl tanm Trk tehlikesini daha arpc hale getirme arzusunun bir paras gibi
grnmektedir. Ayn ekilde, Valladolid Cortsinde mparatorun topraklarnn gvenliini Kfire
kar korumak grevi ve zorunluluu gndeme geliyordu: Majestelerine olas tm yollar kullanarak
Hristiyan hkmdarlarla bar salamak ve kfirlere kar sava amak iin aba gstermesi ve elinden
geleni yapmas iin yalvaryorlar7. Cevap ise yleydi: Bu konuda size u cevab veriyoruz: Bu konunun gerei dnld.
Osmanl-Habsburg dellosunda Akdenizdeki atmalarn kta Avrupasndaki karlamalardan en
byk fark tehlikenin gndelik hayatn bir paras olmasyd. Dzenli birliklerin saldrlar yan sra
korsan glerin zamansz saldrlarna maruz kalan sahil kasabalar ve denizlere alan gemiler Akdenizdeki kyasya savan senenin neredeyse her gnne tanm olduuna ahit oluyorlard. Aslnda
Akdenizin varlyla yat olan bu atmann bu yzylda kazanm olduu younluun temelleri Reconquistann sona erdirilmesiyle atlmt. Fetihin yeniden bu corafyadaki Mslman halkn Hristiyanlara kar besledii nefretin yeermesinde byk rol oynad da phe gtrmez. Mslmanlarn,
yarmadadan kovulduktan sonra, onlar sekiz yzyl yaadklar bu topraklardan kovanlar iin daim ve
neredeyse gnlk hayatn bir paras haline gelen bir tehlike tekil etmeleri kanlmazd.
Kuzey Afrikaya gitmek zorunda kalan Mslmanlar bu topraklara yerleip burada korsanlk dnyasnn nde gelen figrleri ynetiminde kendilerini topraklarndan eden Hristiyanlara kar bir sava
atlar. Akdenizdeki kronik sava hali, eski topraklarna kyasla hayli kuru ve verimsiz bu corafyada
hayatta kalma savayla bir araya gelerek bu insanlar ekonomik bazda ok aktif olan bu sulara itti. Korsanlk bir bakma bu Mslmanlarn haksz yere yarmadadan kovulmalarna verdikleri sert bir cevapt.
Bu koullar altnda intikam, hayatta kalma savayla birleiyordu. Bunlar dili, gelenek ve grenekleri
biliyorlar, blgeyi tanyorlard. En iyi rehberler onlar arasndan kyordu. Bunun yan sra ber Yarmadasnda kalan akrabalar, dostlar ve tandklar sayesinde ok iyi bir irtibat ve istihbarat a oluturma
ansna sahiptiler. spanyann birinci dereceden saldr merkezi olmasnn dier bir nedeni ise corafydi.
Cezayirin spanya sahillerine olan yaknl en ok tercih edilen saldr noktas olmasna sebep oluyordu.
Belki Cezayire XVI. yzylda Akdenizin orta noktas demek belki iddial bir sav olacaktr, ama
kesin olan bir ey varsa o da bu ehrin bu yzylda Akdeniz korsanlarnn bakenti olduudur. Coraf
olarak Akdenizi ortalamas ve Malta, Sicilya, Sardinya gibi adalarn neredeyse yan banda bulunmas
sebebiyle korsanlk ve deniz ekyal meslei iin ideal bir konuma sahipti. Sevillann spanyann
Babili olarak anld gibi, Cezayir de Akdenizin Babilidir. Dinlerin, dillerin, rklarn istemsizce bir
araya geldii bir Babil Kulesidir8. Cezayirin bir Osmanl eyaleti olmas ncesi ve sonrasnda korsan
yata olarak sunduu hizmetlerden faydalanan bu deniz kurtlar denizin yeni dengesini yaratmlardr.
Bu corafyann deniz, sava ve hayat geni dhilinde bile kendi iinde dnen bir politik dzeni vardr. Yzyllara gre deien iki ya da ekirdek devletin etrafnda dier devletlerce kurulan uydu devlet
sistemiyle, deien farkl dengelerin kurulduuna ahit olunmutur. dzenini bir trl kuramayan,
kronik ekime iinde bulunan Kuzey Afrika halklarnn kar ky Avrupa devletleriyle ksa dnemli
denge oyunlarnn sonucu olarak ekirdek devletlerin kara rekabetleri denize taarak menziline baka
kurbanlar da dhil etmitir.
156
Faaliyet alan deniz ve sahiller olan yasa d eylemler sz konusu olduunda korsan (corsario) ve
deniz ekyas (pirata) terimlerini birbirinden ayrmakta fayda vardr. Korsan, belirli bir birlie ve otoriteye bal olarak, yani bir bayrak altnda alr. Deniz ekyas ise, adndan da anlalaca zere hibir
birlie tabi olmayan, dzenli bir siyas tekilata dhil bulunmayan, sadece yerel olarak kk apl deniz
yamalaryla hayatn srdren kiidir. XVI. yzyl metinlerinde pirata sk karlalan bir terim deildir.
Avrupa, Kuzey Afrika orijinli her korsan ve deniz ekyasn ayn kefeye koyduu iin terminolojik ayrma dikkat etmez. Ne de olsa her ikisinden de grd zarar ayndr. ou zaman kylara yaplan kk
apl deniz ekyas saldrlar belgelere de korsan saldrs olarak yansmtr.
Bu yzyl banda Avrupa ve Akdeniz siyas sahnesinde Trkn ciddi bir figr olarak ortaya kmas,
eski politikay tamamen paralize edecektir. Ayn ekilde, kemiklemi deil, hayli esnek bir corafya
sz konusudur artk. Trk mobilizasyonu, tehlikenin boyutlarn bytmeye yeter de artar bile. Trk,
yerinde duran, zaman zaman patlayan bir volkan deil, dzenli aralklarla, ciddi organize edilmi seferlere
kp blgeyi talan ederek geerken ulamak istedii nokta zerinde takntl bir ekilde alan bir dman figr izer.
XVI. yzyln ilk yarsnda kemikleen siyas denge sisteminin zellikle devletlerin Akdeniz politikalarna yansd grlr. Bu iki imparatorluun Akdeniz ve Orta Avrupa hegemonyas iin rekabeti,
dier Avrupa devletlerini de karlar gerei bir siyas kutuplamaya zorlayarak, merkezini bu iki byk
imparatorluun oluturduu bir uydu devletler sistemi oluturmutu. Hedefleri, oyun sahalar, sorunlar
benzeen bu iki devletin siyas ortamda arpmas Avrupa ve Akdeniz politikasnn eski durumunu btnyle deitirip, ktada gler dengesinin korunmasnda yeni eilimler, siyasetler ve hiziplemelerin
domasna sebebiyet verecekti: V. Carlosun ve Sultan Sleymann dellosu Avrupann profilini deitirecekti.
Uydu Devletler -yani, yeni politik duruma gre politikalarn deitirme mecburiyeti hisseden
devletler-, bu byk kllar arasnda ezilme tehlikesi altnda kalmamak ve oyundan en az zararla kmak iin ellerinden geleni yaptlar. Bu uydu devletler sisteminde, her iki imparatorluk g merkezini
olutururken, dier devletler de -ngiltere, Papalk, Macaristan, Fransa, Lehistan, Safev Devleti, Protestan Almanya ve Kuzey Afrika eriflikleri- bu sistem iinde asgar zarar grecekleri bir izgi yaratmaya
altlar. Orbis Europaeus Christianus kendi arasnda kart fraksiyonlara blnm bir grnm sergiliyordu ve bu devletlerden her biri, ktann barometresinin gstergesini temel alarak, kendi karlar
dorultusunda pek de saydam saylamayacak bir politika uyguluyordu. Kanunnin bu sk mttefik a
politikas karsnda, imparatorluunu zlmeye gtrebilecek bir g yok gibi grnyordu. Sultan,
Trk kart fraksiyonlar ve Osmanlnn etrafndaki uydu devletlerin herhangi bir uzlamaya varmas
olasln elinden geldiince azaltmt. Fernand Grenardn belirttii gibi Kanunnin imparatorluunun
Jstinyenin imparatorluundan en byk fark Sultann Bat devletleri tarafndan gelecek bir istiladan
korkmamasyd9.
XVI. yzyl hayli baarsz bir Hal sava planyla balamt. Macar Kral VIII. Lszl ve Fransz
kral XII. Louis Venedikle bir ittifaka girmi, Papa VI. Alessandro da 1 Haziran 1500de bir hal
seferi ilan etmiti. Fransz filosu Egeye kadar gelmi, lakin btn bu heyecanl balang faaliyetleri
Hristiyanlarn byk kayplar vermesinden baka bir ie yaramamt. 14 Aralk 1503te yaplan bir anlamayla Venedikliler pek ok Yunan sahil ehrini ve Arnavutluktaki bir ka kenti Trklere brakmak
zorunda kaldlar10. Yine yzyln ilk ylnda II. Bayezidin baarl Modon kuatmas Trklerin yzyl
boyunca srecek denizlerdeki baarlarn mutular cinstendi11. Katolik hkmdarlarn 1495te Bula
10
11
Fernand Grenard, Asyann Ykselii ve

D, stanbul 1992, s. 73.
Charles A. Frazee, Catholics and Sultans:
The church and the Ottoman Empire 14531923, Cambridge University Press, 1983, s. 22.
Fernando Fernndez Lanza, 1500de Trklerin
Modonu Kuatmas ve gali, Trkler ve
Deniz, (ed. . Kumrular), stanbul 2006,
s. 201-229.
157
Ineffabilis ve 1509da Sintra antlamasyla ekillenen Afrikay paylama planlar, XVI. yzyl banda
Afrikann kuzeyinde yurt tutan Barbaros kardelerin baarl faaliyetleri sonucunda ksa srede suya
decekti12.
1504 ylnda Oru ve Hayreddinin Kuzey Afrika sahillerinde Golettada yerlemeleriyle spanyollarn XVI. yzyln ilk yarsnda bu blgenin jeostratejik noktalarnda garnizon kurma almalar hzla
devam etti. spanyol gemileri 1497de Melillay 1505 ile 1510 yllar arasnda da Honeim, Mazalquivir,
el Pen de Vlez de la Gomera (Velez kayal), Orn (Vahran), Trpoli (Trablusgarp), Djerba (Cerbe),
Cazaza (Kasba), Pen de Argel (Cezayir Kayal) ve Buga (Bicaye)y igal ettiler13. Osmanllarn
Habsburg mparatorluunun belki de en nemli periferisi olan Cezayirde glerini gstermeleriyle
yzyl boyunca tm iddetiyle devam edecek bir ekime balam oldu. Oru Reisin 1518de lm
spanyann Kuzey Afrikada ilerleme hayallerini suya drd. Ne de olsa Hayreddin, Oru Reisin
balatt yaylma politikasn baaryla devam ettirecekti.
Cenevizlilere zarar verirdi
Berberistana da...
spanya sahillerine de
Saldrrd zaman zaman.
Pek ok gemi alrd.
Sicilyadan yola kan.
Tm denizlerde kol gezerdi
karlamazd denize gemi.
Ne bir insan, ne bir millet vard
Kendine dost bildii
Franszlardan baka14 .
12
13
14
15
Barbaros kardelerle ilgili spanyolca

literatrn bir zeti iin bkz. S. Soucek,
The Rise of the Barbarossas in North
Africa, Archivum Ottomanicum, III (1971),
s. 238-250.
Miguel ngel de Bunes Ibarra, OsmanlBerberi Korsanl ve spanya Sahilleri,
Toplumsal Tarih, 127 (2004), s. 73.
Albert Mas, Les Turcs dans la littrature
Espagnole du sicle dor, Paris 1967, s. 77.
R. Trevor Davies, The Golden Century of
Spain, 1501-1621, London 1961, s. 93.
Bir XVI. yzyl Kastilya romansnda Barbaros ite byle tasvir ediliyordu. Barbaros, tartmasz bir
ekilde yzyln en mehur figrlerinden biriydi, hatta Akdeniz havzas iin Kanunnin kendisinden bile
mehurdu. Folklorik inanca gre lmszln srrn bilen, Hz. Muhammed zamannda yaam, insanlarn yaralarn sarmak iin koturan Hzr adyla anlmas ise kendisine din bir kurtarc grevi yklyordu adeta. Hayreddin Barbaros, spanyol sahillerinde kalan Mslman halkn 1519 ylndan beri
Osmanldan ald meru hakla hkmettii Cezayir topraklarna tanmas misyonunu yklenmiti. Barbaros, Mare Nostrumda Hristiyanlar iin en korkun figr haline gelirken, Mslman halkn gznde
tam anlamyla bir Hzr, bir kurtarc ve adalet sahibi bir liderdi. Bunun en gzel rnei 1532 ylnda
V. Carlos deniz filosuyla Barselonadan talyaya geerken grld. Barbarosun taifesinden olan ve
Hristiyanlarn korkulu ryas haline gelen Cacciadiabolo (eytan Avcs) deniz kuvvetlerinin talyaya
doru yola kmasn frsat bilerek Valencia sahillerini talan etti ve blgeden binlerce Hristiyan esir
ald. V. Carlos bu igalcilere kar savamak zere sekiz kadrgalk bir mfreze gnderdiyse de, bu kuvvetler misyonlarn yerine getiremediler ve sadece iki tanesi Cenovaya dnebildi15 .
Barbaros, Osmanlyla ilk irtibatn 1519da Yavuz Sultan Selime esir ve hediye dolu drt gemi gndererek salad. Selimden yardm istemiti, oysa Osmanl sultan topraklarn slam corafyas zerinde
geniletmek ve slam dnyasn Osmanl bayra altnda birletirmek hayaliyle Safevlerle sava halindeydi. Trk donanmasnn organizasyonu ve mkemmelletirilmesi ikinci planda kalyordu. Deniz
158
meselelerini bir hayli kenara braktnn bilincinde olan Sultan, Barbarosa

emir unvannn yan sra, bir hilat, sancak, asker, levzm ve cephane vererek
Anadolu sahillerinden istedii sayda
asker alabileceini syledi.
Barbarosun Cezayirdeki hkmranl sadece V. Carlos iin deil, yzyln en gl hkmdar tarafndan
meru olarak desteklenen bir korsana ait
hkimiyet blgesinin kontrolsz bir ekilde genilemesinden korkan Tunus ve
Tlemsen16 beyleri iin de huzursuzluk
kayna olmutu. Cezayirdeki halklarn
i savalarndan sklan Barbaros, 1524
ylnda ksa srede Avrupa sahillerini
talan edecek 40 paralk bir donanma
hazrlayaca erele geldi. Kuzey Afrikadaki Bona ve Constantina gibi baz
ehirleri de ele geirdi. Trk korsann bu
yeni baarlar, Cezayirlileri 1527 ylnda yeniden eski beylerinin hkimiyetini kabullenmeye ve ona itaat etmeye
zorlad.
Yukardaki romansta belirtildii zere, Barbaros hayli geni bir corafya zerinde etkinlik gsteriyordu. Akdenizdeki en jeostratejik noktalardan biri olan Cezayirde hkimiyet kurmas, sadece talyay
deil spanya sahillerini de tehlike altna alyordu. Napoli kral nibi Lannoy, imparatora gnderdii mektupta bu ehrin yeni bir Rodosa, yani Osmanl mparatorluu ile yeni bir snra dntn yazyordu17.
Ayn ekilde, 1525te Sicilya parlamentosu V. Carlosa Bu kadrgalarn gelmesini ve daim olarak bu
pek sadk Kralln korunmas, savunmas ve gzetimini stlenmesini buyurmasn rica ediyordu 18.
mparatorun cevab hi mit vaat etmiyordu: Fransayla sava halinde bulunduundan savunma iin gerekli kuvvetleri Sicilyaya gnderemeyecekti.
Kanunnin tahta gemesiyle, byk dedesi Fatih Sultan Mehmetin iki byk hayali ve baarsz teebbsn gerekletirmesi siyas platformda kimi rnek aldn gstermeye yeter. 1521de Belgradn
alnmasndan sonra 1522de balayan ve bir sonraki yl baaryla sonulandrlan Rodosun fethi V. Carlosun Fransayla sava halinde bulunmas sebebiyle yardma koamad iki seferin sonucuydu. Doudaki bu iki kalenin dmesi karsnda panie kaplan Papa VI. Hadrian, Hristiyanlk lemi arasnda
en azndan yllk bir atekes salamaya alrken, imparator, Trklerin ber Yarmadas iin bir tehlike
arz etmekten uzak olan Akdenizin dousundaki faaliyetlerden ziyade yan bandaki Fransaya kar
sava vermek zorunda kalyordu.19 Ayn ekilde, Fransa da glerini mparatora kar younlatrmken,
uzak bir adaya yatrm yapmaktan kanmaktayd. Buna ramen Marsilyadan bir grup Fransz valye,
alt gemi ile Rodosa doru yola kt20.

16
17
18
19
20
Tremecen.
Juan Francisco Pardo Molero, La defensa del
imperio, Carlos V, Valencia y el Mediterrneo,
Madrid 2001, s. 160.
Capitula Regni Siciliae, II, 74-5ten zikreden
Titone, Virgilio. La sicilia dalla dominazione
spagnola allunit DItalia, Bologna, Zanichelli
1955, s. 236.
C.S.P. (Calender of State Papers), Spain, II,
420.
Prudencio de Sandoval, Historia de la vida y
hechos del emperador Carlos V, II, Madrid
1955, s. 510.
159
Osmanl Kadrgas, yelkenleri

ak vaziyette (Kitb- Bahriye,
Deniz Mzesi Ktp, sr- Atika,
Nr. 989).
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
Jacobus Fontanus, La muy lamentable

conquista y cruenta batalla de Rhodas.
Sevilla, 1526. R. 3.873. BNM. (Biblioteca
Nacional de Madrid), 103 b.
Alfonso Ulloa, La vita de del imperatore del
imperatore Carlo V, Venezia, 1575, s. 84.
Yaar Ycel, Muhteem Trk Kanun ile 46 Yl,
Ankara 1991.
R.A.H. (Real Academia de la Historia), C.S.C.
(Coleccin Salazar y Cstro), dosya A 24,
s. 222. Una copia hecha del aviso de Felipe
Viler de Listradon, Maestre de Rodas, hecha
por los venecianos (Venedik, 26 Haziran
1522).
R.A.H., C.S.C., A-25, s. 97-98.
R.A.H., C.S.C., A-25, s. 111-112
R.A.H., C.S.C., A-26, s. 347-348.
Julian Paz, Documentos Inditos, XXVI/38,
Madrid 1930, s. 59.
spanyolcas carraca. XV. yzyl sonlarnda
kullanlan kare yelkenli kalyon tr gemi.
Paolo Giovio, Historia de todas las cosas
succedidas en el mundo en estos cinquenta
aos de nuestro tiempo, Valencia 1562,
s. 301.
Cortes de los antiguos Reinos de Len y de
Castilla, Madrid: Impresos de la Real Casa,
1882, IV, 348.
Pedro Mexa, Historia del Emperador Carlos V,
Madrid 1945, s. 401.
valyeler umutsuzca V. Carlos, I.

Franois ve Papa VI. Hadrian bata
olmak zere Hristiyan hkmdarlardan yardm bekliyorlar ve adann Trk
istilasndan kurtulmasna yardm etmeleri iin kendilerine mektuplar gnderiyorlard. Bu sebeple Ludovico
Andugo V. Carlosun ve Claude Decemille de I. Franoisnn sarayna gnderilmilerdi21. Bu esnada Carlosun
vakanvisi Alfonso Ulloann deyimiyle herhangi bir cesurca teebbs
iin 50 kadrgasyla Kandiyede bekleyen ve Osmanllarla yeni imzaladklar antlamay tehlikeye atmaya cesaret edemeyen Venedikten ise bir beklentileri yoktu22. Kbrs iin
10.000 ve Zante iin de 500 duka vergi vermeyi kabul eden Cumhuriyet, bu polemiin dnda kalmay
tercih ediyordu23. Venedik bu ekimede her zamanki gibi Osmanllarla ilgili haber datm roln stlenmekten baka bir ey yapmad ve Rodostan gelen haberleri Avrupa saraylarna gnderdi24.
Kardinal Santa Cruz, Bernardino y Sande25 mparatora Trk donanmasnn Rodosa vardn haber
veriyor; Macar Kralnn haznedarndan26 Cenovadan bildiren Antonio Adornoya27 dek pek ok kaynaktan mparatora panik yaratan haberler ulayordu. Njera bapiskoposu ise stadazamn bir elisinin
gnderdii haberleri iletiyor ve mparatora Pedro Navarroyu bu blgeye gndermesini tavsiye ediyordu28. Bu arada sava halinde olan Carlosun elinden sadece St. Jean valyelerine yerine ulap ulamad bilinmeyen 2 karaka29 gndermekten baka bir ey gelmemiti.
1291 ylnda Kuds terk etmek zorunda kalan St. Jean valyeleri, 231 yl sonra Rodosu Trklere
brakmak zorunda kalm ve 1523n Ocak aynda aday terk etmilerdi. Paolo Giovio, Kanunnin brahim Paaya Bu evinden kovulan zavall ihtiyarn byle zgn gitmesi bana pek tabii dokunuyor,
dedii stadazam, Kandiye zerinden Messinaya kmt30. Oradan da Napoliye geen valyelere,
V. Carlos Rodosun kurtarlmasnda gstermedii ilgiyi gsterdi ve 1523 ylnda Valladolidde toplanan
Cortsde tm ihtiyalarnn salanmasn kararlatrd31. Papa VII. Clementenin istei zerine Carlos
valyelere Maltay vermeye karar verdi. 1525 ylnn Ekim aynda imparatorun sarayna gelen stadazam byk aaayla karland32.
V. Carlos, valyelere resm olarak 23 Mart 1530da Sicilya Krallna bal olan Malta takmadalarn verdi, onlar da Maltaya yerleerek artk Akdenizin en dou ucunu deil, btn yollarn kesitii
tam orta noktasn ele geirmi ve korumaya balam oldular. Sicilyaya ve Napoliye, zellikle de Romaya yaknl Papann neden bu adann valyelere verilmesi konusunda srarc olduunu aklar niteliktedir. Batnn ve dounun birletii bu dm noktasnda valyeler, Rodosta izledikleri politikay
izlemeye devam ederek, hem saldr hem savunma konusunda faaliyetlerini srdrdler. Bir taraftan korsanlk faaliyetlerini canl tutarken, dier taraftan da Trklerin 1565 ylnda ykamayacaklar kadar gl
mstahkem surlar rdler.
1526 ylna gelindiinde, Orta Avrupann kaderini deitirecek olan Moha Sava ncesinde Venedikten Trklerin karadan ve ok byk bir donanma ile denizden gelmeye hazrland haberleri
160
yaylyor ve Venedikteki imparatorluk elisi Carlosu uyaryordu: Majestelerinin Puglia ve Sicilya sahillerinin istihkm almalarna balamak konusunda uyarlmalarn emretmeleri
hayrl olacaktr, ne de olsa bu konuda maceraya atlmak sz konusu olamaz. Tehlike ite bu denli byktr33. Lkin tehlike sadece karadan gelecekti.
Budini ele geirip, himayesi altna ald Jnos Szapolyaia
kral unvan verdikten sonra ta datan unvann alan Kanunnin Moha sonrasnda denizler konusunda tedirginliini Venedik elisi Bernardo Navagero yle kaydetmiti: Trkler, V.
Carlosunki gibi denizde ve karada kuvvetli koskoca bir imparatorluk grp zaman iinde birok zafer kazandklarna ahit
olunca, bunlarn bu saygn devletin [Venedikin] deniz kuvvetleriyle birleince kendilerine bir zarar getirebileceklerinden ok
korkuyorlard34.
1529 ylnda dengeleri ciddi ekilde deitirecek bir atanma
sz konusu olur. Andrea Doria, tm kuvvetleri ve yllarn verdii
tecrbesiyle, Fransz donanmasndan imparatorluk deniz kuvvetlerinin bana gemi ve denizlerde Trklere kar savunmada bulunabilecek kalitede bir donanma olumaya balamtr. Lkin o
devre kadar nispeten zayf olan spanya donanmasnn toparlanmas hayli g olmutur. Bir tehlike annda tm gemilerin toplanmas zaman alr.
Barbaros 21 Mays 1529da Cezayir Kayaln ele geirdi.
Bir cuma gnne denk gelmiti ve Martn de Vargas ynetiminde
savunmay gerekletiren yz elli imparatorluk askeri blgeyi kurtarmakta baar salayamamt. ehirdeki Hristiyan halkn Mslmanlara kar gsterdii dmanlk bu saldry merulatrmak iin bulunmaz bir frsatt. Kanunnin askerleri stanbuldan Avusturya zerine yola ktnda Barbaros ehrin
drt bir yannda sancan dalgalandryordu. Geleneksel olarak, Hristiyan dnyasnda Trklerin yapt
kymlardan bahseden kara efsaneler eksik olmuyordu. V. Carlosun vakanvisi Santa Cruz bunlardan
birini nakleder ve Juan de Vargasn olu olan Madridli Penun35 valisinin ald pek ok yaradan
sonra, Barbarosun kendisini ya dolu bir kazanda kaynattrdn ve burada iyi bir Hristiyan ve valye
olarak ldn yazar36. Kara efsane olsa da olmasa da, bu zafer Barbaros iin pek ok yol amt ve
bu zaferden sonra spanyollara kar kendisiyle ittifak kuran korsanlarn says oalmtr.
Bu jeostratejik noktann Barbarosun ellerine dmesi 1529da balayan felaketler serisini kapatmaz.
Kastilla Kral naibi ve devlet danman da ayn tedirginlii paylayor ve 1 Haziran 1529da V. Carlosa
Barbarosun Cezayir Kayal fethinden sonra Vahran, Mersal-kebir, Bicaye ve yarmadann Cadiz, Cebelitark, Cartagena ve Almeria gibi baz sahil blgelerinin ok ciddi bir tehlike altnda olduunu yazyorlard37. Ayn yln Kasm aynda Akdenizde ortalk iyiden iyiye kzmt. Bu ay Kaptan Portundo
imparatorun emriyle spanya sahillerini savunma greviyle Cenovadan kadrgalaryla yola kt. Sekiz
kadrga ve iki perdendeyle gtrecek sayda asker bulamaynca bizaya yneldi. Barbarosun Valencia
sahillerine kp adam toplad ve onlar Cezayire gtrmek zere yola karak Formentera Adasna
Kitb- Bahriyede Marsilya

Liman (Deniz Mzesi Ktp,
sr- Atika, Nr. 990).
33
34
35
36
37
R.A.H., C.S.C., dosya A-37, s. 22. Protonotario

(ba noter) Marino Caracciolo ve Venedikteki
imparatorluk bykelisi Alonso Snchezin
Carlosa mektubu (15 ubat 1526).
E. Alberi, Relazioni degli ambasciatori Veneti
al Senato, Firenze 1839, Seri III, cilt II, s. 83.
Pen de Argel, Cezayir Kayal.
Alonso de Santa Cruz, Crnica del emperador
Carlos V, Madrid 1920. s. 27.
Manuel Fernndez lvarez, Corpus documental
de Carlos V, II, Salamanca 1973-1981, s. 159.
161
Kitb- Bahriyede Fransa

Vilayeti (Sleymaniye-Ayasofya
Ktp, Nr. 2612).
162
geldii haberleri ulat. Bu iki kuvvet sonunda Barbarosun muzaffer kt bir atmaya girdiler. Portundo hayatn kaybetti ve gemilerden geriye sadece bir kadrga kald38. Bicayeden gelen mektuplar bu
sahil halknn bir Trk saldrs karsnda duyduu korkuyu bildiriyordu. Ne de olsa savunmasz bir konumdaydlar. Gemileri olsayd, yarmadaya snabileceklerini bildiriyorlard.
Yine 1529da Avrupada kasrgalar estirmekte olan Trk tehdidi yznden V. Carlos ynetimi ei mparatorie Isabel de Portugala brakarak spanyadan ayrld. mparatorie, 1533 ylna kadar kralln
tm ilerini tek bana yrtt, imparatorluunun farkl ehirlerinde bir gezgin gibi dolamakta olan eine
yardm gnderdi. Btn bu sre boyunca imparator ve imparatorie kayda deer bir sklkta
mektuplatlar. mparatorienin Carlosun delegesi olarak ynetimde bulunduu sre iinde en byk kaygsnn Trk tehlikesi olduunu gryoruz. Lakin o, Orta Avrupay tehdit eden kara kuvvetlerinden deil,
imparatorluun sahillerini rahat brakmayan Trk deniz gc ve korsanlarndan, zellikle de Barbarostan
ekinmektedir. Ne de olsa bu, imparatorluun Akdenize sahili olan tm topraklarn etkisi altna alan bir
tehlikeydi: spanya, talya, Afrika ve adalar. Lakin Kastilyadaki ileri gelenlerinin Isabele, Isabelin de
Carlosa yapt bask sayesinde her eyden nce ber Yarmadas sahillerini koruyan kuvvetler oluturuldu.
Fakat bu kuvvetler nereden saldraca bilinmeyen Trk korsanlara kar koymaktan aciz kald.
1530 baharnda Cezayirin yaklak 50 mil batsnda bulunan erel kalesine bir saldr dzenlendi.
ok sayda Mslman gemisi tahrip edildi ve pek ok Hristiyan esaretten kurtarld. Lkin yama iin
karaya kmak imparatorluk gleri iin beklenmedik bir felaket getirdi. te yandan ayn yln yaz aylarnda sahil eridinde hayat eskisi gibi devam ediyordu ve gzle grlr bir tehdit sz konusu deildi.
Isabel, Carlosa Nisan aynda artk Hristiyanlar iin alldk bir ey haline gelen u haberleri verdii
bir mektup gnderiyordu:
Cenova bykelisi, Nice yaknlarnda krk drt Trk gemisi grndn, bunlar arasnda on bir
tanesinin de kadrga olduunu yazd. Kk bir alanda arpma olmu; buras da nfusu kk bir
yer olduundan halk bir kuleye snm ve bylece kurtulmular. Yakp ykmlar. Cenovaya ait olduu sylenen baka bir yerde de arpma olmu, lakin orada bir ey yapmamlar. Tanrya krler
olsun ki zarar yok. Ne de olsa btn o blge bu konuda iyi haberdar ediliyor. Bu donanmann Barbarosa ait olduunu yazmlar. Buralara kadar gelmelerinin sebebi Andrea Doriann donanmasna
saldrmakm. Cenova bykelisi bana Andrea Doriay haberdar etmi olduunu yazsa da, ben de
ayrca kendisine olanlar iletip uyardm39.
Cezayire yaplacak baka bir operasyon, yaklak on yllk bir sreliine askya alnmak zorunda
kalacakt. Andrea Doriann imparatorluk saflarna gemi olmasyla Carlosun imparatorluunun denizlerdeki tm sorunlarnn zleceini sanmas bir hatayd. Usuz bucaksz Akdeniz sahilleri nereden
ve ne zaman gelecei bilinemeyen byle bir tehlike karsnda savunmann garanti edilememesine yol
ayordu. Ayrca, neredeyse bu topik seferi gerekletirmek iin yeterli kaynak da mevcut deildi. Amiral, Hristiyanlk lemi iinde paylalamayan bir kiilik haline geliyordu. Ayn mektupta Isabel mparatora, Majestelerine Andrea Doriann bu topraklardan ayrlmasna dair haberleri iletmitim. Kendisine
duyduumuz ihtiya gn be gn artmakta, diye yazyordu40. Ayn ekilde Perpin snrnn ve kalelerin
ok byk bir ihtiya iinde olduunu belirtiyordu. Bu durumda kadrgalar tek bir blgede toplamak
tehlike arz edebilirdi. 1532de, benzer bir durum yaanm, yaz banda korsanlar durumdan istifade
ederek yirmi fustayla Cebelitark Boazn geip Cdize saldrmlard41.
38
39
40
41
a.g.e., s. 177. Isabelin V. Carlosa Madridden

yazd 16 Mays 1529 tarihli mektup.
A.G.S. (Archivo General de Simancas) Estado,
Dosya 19, s. 240-241.
Manuel Fernndez lvarez, Corpus documental
de Carlos V, II, 186.
J. F. P. Molero, La defensa del imperio, s. 159.
163
42
43
44
45
46
47
48
49
dris Bostan, Garp Ocaklarnn Avrupa

lkeleri ile Siyasi ve Ekonomik likileri
(1580-1624), Tarih Enstits Dergisi,
14 (1994), s. 60.
Bu eyalette Yenieri Oca kurulmasyla,
bunlar Garp Ocaklar adn almtr,
bkz. Aziz Samih lter, imali Afrikada Trkler,
stanbul 1936.
B.N.M. (Biblioteca Nacional de Madrid),
elyazmas 991, s. 554.
A.G.S., Estado, dosya 19, s. 333 (3 Ocak 1530).
G. Heine, Briefe an Kaiser Karl, geschrieben
von seinem Beichtvater in den jahren
1530-1532, Berlin 1848, s. 348
(13 Mays 1530).
A.G.S., Estado, dosya 1308, s. 175
(Rodrigo Niodan, 1531 yaz).
A.G.S., Estado, dosya 1308, s. 204 (1531 yaz).
Juan Gins de Seplveda, Historia de Carlos V,
II, Madrid 1995, s. 101.
Don lvaro de Bazn, Oran yaknlarnda Honoinenin bir ksmn ele geirmi ve Mariplileri uratt bu yenilgiden sonra Tlemsen topraklar ile sahil arasndaki irtibat kesen bir garnizon yerletirmiti.
Fakat bu ksm baarlar beklenen sona engel olamad: Cezayir 1533te bir Osmanl topra haline geldi42.
Seri, 1573te Tunusun Osmanlnn olmasyla tamamland. Trablusgarp zaten 1551den beri topraklar
dhilindeydi. Bu eyalete Magrip Eyaletleri ya da Garp Ocaklar deniyordu43.
Yine Osmanllarla mparatorluk arasndaki srtmenin hzla artt 1530 balarnda, V. Carlosun
kardei Avusturya Aridk I. Ferdinand, mparatorun yerine Kastilya Krallnn banda bulunan
Isabele yazarak Trklere kar savunmada kullanlacak bir kuvvet talep etti. 29 Nisan 1530da Linzten
gelen mektup aynen yle demekteydi: Ben saraymdan Ochoa de Salar adl adamm, Trke kar savunmada ok ihtiya duyduum, sava sanatnda usta ve denizden anlayan bin adam toplamas iin Vizcaya ve Guipuzcuaya gnderiyorum44. Bask lkesi snrlar iinde bulunan bu iki blgeden Trklere
kar savaacak bin askerin toplanmas iin Isabel bakomutana yardm ederek, Ferdinanda yardmc
olunmasn rica etti. Akdenizde savamak zere Cantabria sahillerinden denizcilerin toplanmas hayli
ilgin olmutur.
Kanunnin 1532 ylnda kaca Alaman seferi arifesinde Avrupann drt bir yanna yaylan haberler denizden de bir saldr geleceine iaret etmekteydi. Habsburglar, Trklerin Viyana kaplarndan
ekilmek zorunda kalmas sevincini yaayamadan bu sefer de bu saldr haberleriyle tedirgin olmaya
baladlar. Cebelitarktan Adriyatike kadar uzanan btn sahillerde panik hkm sryor, saldrnn
tam olarak nereye yaplaca konusunda bir kesinlik olmamas tm sahil eridinde savunma hazrlklarnn balamasna yol ayordu. mparatorie, Carlosa gnderdii mektupta Granada, Valencia, Cdiz
ve Endlsteki dier ehirlerin byk bir hzla savunma konumuna getirilmesini yazyor ve artk majestelerinin ellerini hamura batrmas gerektiini bildiriyordu45. Kardinal Sigenza da ayn ekilde Romadan imparatora gnderdii mektupta kendisine bu ehirde dolaan haberleri iletiyor ve bylesine
gl dmanlar karsnda savunmann ok masrafl ve etrefil olacan, ama Sicilya ve Napolinin
iinde bulunduu tehlikeden acilen kurtarlmas gerektiini yazyordu46.
1531 yl da, ayn derecede tela ve kargaa iinde geecekti. Avrupada gidip gelen postalar, Trklerden haberleri drt bir yana tayor ve eli kulandaki tehlikenin arifesinde olan Avrupa devletlerine
Osmanlnn att her adm bildiriyordu. Avrupann dier ucunda baka bir hareketlilik grlyordu.
13 Mart 1531de Giorgio Gritti stanbuldan yeni haberler getiriyordu. stanbuldaki tersaneye farkl
yerlerde ina edilen ve ince donanmadaki batardalardan ok daha byk olan iki yz kadrga getirildiini
yazyordu. Dier yz kadrga ise at ve asker tamakta kullanlacakt. Bu iki yz kadrgaya yerletirilmek
zere top ve mhimmat hazrlanyordu. Giorgio ayrca Sleyman ve brahim Paann ava gittiini haber
veriyordu47. Doun olu bunlarn yan sra ilgin bir haber daha naklediyordu: stanbuldaki tersanede
kadrgalarn donatlmak zere gece karldn ve bu ilemin gizli gizli yaplmakta olduunu48.
1532 yl ise Avrupa iin daha kritik bir yl oldu. Yln balarnda VII. Clemente kilise topraklarnn
sahil blgelerinin, zellikle de Anconann istihkm edilmesini emretti. Sicilya ve Puglia zerine bir saldr bekleniyordu. V. Carlos, Andrea Doria kumandasnda bir donanmann hazrlanmasn emrettiinde,
Papa, Lorenzo Salviati kumandasnda eitli yardmc deniz kuvvetleri gnderdi. Dier be gemi de St.
Jean valyeleri tarafndan gnderiliyordu49. Kardinal, Hiplito de Mdici de Carlos ve Ferdinanda paral asker tutulmas iin 50.000 duka gnderdi. Gerekten de Carlos tahta getiinden beri imparatorluk
ve Papalk arasnda byle bir dayanma grlmemiti. Bu savunma almalar boa gitmemiti, nitekim
Kanun, ordusunu toplayp nisan sonunda stanbuldan yola kmt. Deniz kuvvetlerine gelince,
164
Kaptan- Derya, Venedik ngiliz ve Fransz gemilerine saldrmama emri alarak Gelibolu Tersanesinden
denize almt50. Her zamanki gibi Trkn Fransa Kralna imparator payesini bahedecei dedikodusunu yayanlar Venedikliler olmutu51.
1532de Kanun, Yeni a Avrupasnn grd en byk orduyla V. Carlosla cihan taht davasnda kozlar paylamak zere Viyanaya doru ilerlerken, yaklak yz elli para gemiden oluan Osmanl donanmas da Modon ve Koron zerine kmt. 1530 ylnn baharndan beri ktay huzursuz
eden yeni bir Trk saldrsn haber veren postalar stanbulda yaplan hazrlklar en ince ayrntlaryla
anlatyordu. Romada da panik hkm sryordu. Tam iki yldr dzenli bir ekilde gelen tyler rpertici
haberler Byk Trkn talya sahillerini yerle bir edeceini doruluyordu. Bu haberler arasnda en huzursuz eden nokta Barbaros kuvvetlerinin de bu donanmaya katlacayd. Rodrigo Nio Venedikten
u satrlar yazyordu imparatora: Do, Trkn Barbarosa gnderdii top ve levazm dolu kadrgalarn
oktan stanbuldan yola ktn syledi52. Papa ise bo yere I. Franoisdan kadrgalarn dn vermesini istemiti. Fransa Kral bu hiziplemede tarafn oktan semiti.
mparator, bu beklenen saldr karsnda yaplacak olan savunmann tm hazrlklarn artk imparatorluun amirali olan Andrea Doriaya brakmt. 26 Mart 1532de, V. Carlos Regensburgdayken,
tm kadrgalarn alp stanbuldan kacak olan donanmay Yunanistan yaknlarnda beklemesini emretmiti53. Bu emir, Kanunyle V. Carlosun rekabetinde bir dnm noktasna imza atacakt. lk defa spanya, Osmanl karsnda bir savunma deil de saldr hareketi balatm oluyordu. V. Carlos, Melfi
Prensine gnderdii mektupta bunu en arpc bir biimde beyan ediyordu: Trke (Trkn) kendi sularnda saldracaklard!
Gerekten de bu sefer imparatorluk birlikleri stn gelir ve Doria zaferini anakkale Boaznda
noktalar. Boazn giriinde II. Bayezid tarafndan yaptrlan baz kaleler Melfi Prensinin eline geer.
Salvo ve Salvani adl kaptanlarna ele geen ilemeli Trk toplarn hediye eder ve kalann Cenovaya
gtrr. Koronda ise, Zantede olduu gibi gelecek sene spanyaya geri gtrme sz vererek spanyollardan oluan baka bir garnizon brakr. Marino Sanuto, dier birliklerin yolda davullar eliinde,
elenceler dzenleyerek nasl en akrak dndklerini anlatr54.
V. Carlos, Kanun Sultan Sleymann birliklerinin Kasm sonlarna doru artk ekilmeye balamas
zerine, denizdeki bu zaferi de birletirerek Avrupaya zafernmeler gndermeye balar. Trkn ordusu
ve donanmas pek byk hasar ve utanla geri ekildi ve kaarak memleketine dnd der ve yle ekler
sevin iinde: Hristiyanln bunca faydasn grd zaferimiz ve onurumuzla, Yce Tanrmzdan
Onun kibrini yok etmesini ve bu sayede ileride bize pek ok fayda salamasn diliyoruz55.
Aslnda amiralin kendisi bile bu seferin hi de gelecek vaat eden bir asker baar olmadnn bilincindedir. Her eyden nce, Osmanl snrlar iinde bulunan, Akdenizin dier ucundaki bir blgenin ok
zor koullarda bulunan ve Osmanldan nce alkla savamak zorunda kalan bir avu spanyolla korunmas imknszdr. Bu askerler hayatta kalmak iin at, eek, hatta ayakkablarn bile yemek zorunda
kalmlardr. Hi tanmadklar bir dman karsnda, belirsizlik ve gvensizlik iinde, hi tanmadklar
bir blgeyi savunmaya zorlanmlardr. Blgenin korsanlardan gelecek herhangi bir yardma hayli ak
olmas da durumu iyice zorlatrmaktadr. Don Pedro de Toledo imparatora gnderdii mektupta u yorumda bulunur: ok gl bir yer ve hi de yle kolay kolay ele geirilebilecek gibi deil. Orada bulunan askerlerin kendilerine gelecek yardmdan umudu kestiklerini grmek insann vicdann
szlatyor56. Sadrazam brahim Paann Avusturya elilerine verdii vakur cevabn da dorulad gibi
Osmanl Koronu antlama ile deil, klcnn gcyle geri alacakt.
50
51
52
53
54
55
56
Marino Sanudo, I Diarii, LVI, Venezia

1879-1903, s. 460.
Kenneth M. Setton, The Papacy and the Levant
(1204-1571), III, Philadelphia 1984, s. 360.
A.G.S., Estado, dosya 1308, s. 175.
hechos del Emperador Carlos V, II, 452.
Marino Sanuto, I Diarii, LVII, 237.
A.G.S. Estado, dosya 28, s. 182
(Rodrigo Nioya mektup).
A.G.S., Estado, dosya 1011, s. 70.
165
57
58
59
60
61
62
63
64
65
R. B. Merriman, Suleiman the Magnificent,

New York 1962, s. 140.
Aldo Galotta, Il Gazavat- Hayreddin Paa
pars secunda e la spedizione in Francia di
Hayreddin Barbarossa (1543-1544), Studies
in Ottoman History in Honour of Professor V.
L. Mnage, (ed. C. Heywood-C. Imber),
E. Alberi, Relazioni degli ambasciatori Veneti
al Senato, I/I, 157.
C.S.P., III, 881.
N. Tommseo, Relations des ambassadeurs
vnitiens sur les affaires de France au XVIe
sicle, I, Paris 1838den zikreden Kenneth M.
Setton, The Papacy and the Levant
(1204-1571), III, 392.
R. B. Merriman, Suleiman the Magnificent,
London 1944, s. 126.
Detaylar iin bkz. Francisco Lpez de Gmara,
Guerras de mar de Emperador Carlos V,
(ed. Miguel ngel de Bunes Ibarra), Nora Edith
Jimnez, Madrid, 2000, s. 154.
Bkz. Colin Imber, The Navy of Suleyman the
Magnificent, Archivium Ottomanicum,
VI (1980), s. 211-282.
hechos del emperador Carlos V, II, 469.
1533te Barbaros, Franoisnn potansiyel bir mttefiki haline geliyordu. Fransz Kral, Akdenizdeki
dengelerin salanmas konusunda byk bir avantaj ele geirmi oluyordu. Valois-Habsburg dellosunda
Franoisnn Carlosa verecei cevaplarn en arpcs olacakt bu. 1533 Temmuzunda Franois Puyde
Barbarosun elilerini arlad.57 Fransz elileri ise Cezayiri ziyaret etmilerdi58. 1534 ylnda ise
Fransa Cezayirle yllk bir antlama imzalamt. Venedik elisi Marino Guistiniano da verdii raporda bunu doruluyordu: Tam bu zamanlarda Kral [Franois] Trkle bir anlama yapmaya karar
verdi. Maiyeti Marsilyaya gitti. Barbarosun elisi Kralla grmek zere Puyye geldi. Bu bulumadan
sonra Trkn elisi de Chastelleraultya geldi ve burada Trk, Barbaros ve Kral arasnda bir anlama
yapld.59 Alt ay sonra da mehur diplomat Antonio de Rincnu, Barbarosu ziyaret etmesi iin Kuzey
Afrikaya, daha sonra da Badad seferi arifesinde ran yoluna km olan brahim Paaya gnderdi.
16 Aralk 1533te Carlos protonotario Caraccioloya drt bir yandan gelen bilgilerin Trklerin yeniden Avrupaya saldrma planlar yaptklarn belirtiyordu. Bir kez daha Papann yardm kanlmaz
oluyordu. mparator Cifuentes Kontuun Onun adna Papa Hazretlerinden Trk tehlikesi karsnda
yardm etmesini rica etmek iin Romaya gnderdi.60 Lkin haberler yanltyordu. Yeni bir sefer sz
konusu deildi. 1535 ylnda Franoisnn saraynda bulunan Venedik elisine bunu btn aklyla
belirtmiti: Trk pek gl ve savaa hazr grmeyi ok arzuladm inkr edemem. Kendi adna
imparatorun gcn azaltmasn, bylesine gl bir dman karsnda kendi topraklarn gvenceye
almak iin byk masraflar yapmasn arzuluyorum61.
XVI. yzyln ilk yarsnda Fransann dou ve batda izledii politika, tm Avrupa devletleri arasnda
en kaypak; dier devletler tarafndan en ok eletirilen politikayd. Avrupada siyas sahneye V. Carlos
gibi parlak bir hkmdarn gelmesi Habsburglar ve Valoislar arasndaki rekabeti canlandrm ve Franszlar Trkler karsnda izledii klasik devlet politikasn deitirmeye zorlamt. Araplarn Avrupann
ilerine szmasn engelleyen, 732de Tours savayla Mslman glerini pskrten Franszlar artk Avrupann kalesi pozisyonunu korumaktan ok uzak dmlerdi. Bunu takip eden yzyllarda kafirlere
kar yaplan Hal Seferlerinin ban eken, Mslman gcn temizlenmesi iin verilen savalarda barolde oynamlar, VIII. Charles stanbulun ele geirilmesine Napoliyi fethederek balama hayalleri
kurmutu62. Ama artk Fransa farkl bir profil ve siyasetle ktann karsna kmt.
Kanun 1531 ylnda Osmanl himayesine giren Barbarosu 1534te Kaptan- Deryala getirdi63. Babli, Hayrettin Paann kapudan paa ilan edilmesinden elde ettii siyasi faydann yan sra, kuvvetleri
dhilinde neredeyse efsanev bir figr de bulundurmu oluyordu:64 Tm Maribler tarafndan saylan
bu kahraman, spanya sahillerinden 70.000 Mslman Afrika sahillerine getiren bu kurtarc imdi ayn
zamanda Sultann resm bir grevlisi oluyordu. Barbaros, denizlerde bir sihirbaz olmasnn yan sra
Turgut Reis, Seydi Ali Reis, Piyle Paa, Salih Paa, Kl Ali Paann Osmanl tarafndan onurlandraca bir ekol kurmu oluyordu. lmnden sonra, onun ekolnden gelenler Osmanl saraynda ayrcalkl grevlere getirilecekti. Barbaros tm bu deniz adamlarnn rnek ald bir efsanev figre
dnecekti.
te yandan bu yeni unvanla, Franois ve Barbaros arasndaki ittifak meruluk kazanm oluyor,
Fransa Osmanl Kaptan- Deryasyla ak ak ibirliinde bulunmaktan ekinmiyordu. Sandoval, vakayinmesinde Barbarosun baka bir heyetinden bahseder ve yle der: Barbaros 1534de Franoisya
haber salp, arasnda arslanlar ve kaplanlar da olan hediyeler gnderdi ve kendisine yardm teklifinde
bulundu65. Barbaros, Fransz kralyla bu yaknlamadan sonra Puglia kylarna saldrd ve Enghien
Dkyle Nice kuatmasna katld. Trk donanmas k Tolonda geirdi ve ehri bahar aynda pek ok
166
Hristiyan esirle terk etti Franszlar mttefiklerinin tm yaptklarndan sorumlu olmay kabul ettiler66.
Tolonda bir Osmanl ss oluturulmas ve buradan saldrlarn balatlmasyla Akdenizin batsndan
Trk krbacnn sesi daha ok duyulmaya balad. Voltaire, Tolonda bir cami ina edildiini naklederken
Barbarosun bu corafyadaki nemini de vurgulamay ihmal etmez. Ayn yln Aralk aynda, Barbaros
tarafndan baka bir heyet gnderildi, bu sefer Catelermoya. Anonim bir talyan el yazmas, V. Carlosun
Tunus seferi arifesinde Barbarosun bu dellodaki yerini yle tanmlar: 1534 Aralk ayndan sonra Catelermoya baka bir heyet gnderdi. Bununla birlikte Fransa, Byk Trk ve Barbaros arasndaki ibirlii
son eklini bulmu oldu. Anonim yazar, Franszlarn yllk bir atekes istediklerini, Carlosun Barbarosa kar kaca Tunus seferi ncesinde hayli hazrlksz grndn syler67. Fransann el altndan Barbarosa yardm ettii artk hi kimse iin sr deildi. 1535de Golettada bulunan pek ok
silah, Fransz tersanelerinin armasn tayordu.
Denizlerde ortaklk bir yenilik saylmazd. mparatorluk kuvvetlerine kar ittifak XVI. yzyln ikinci
on ylna gidiyordu. Sandoval, 30 Temmuz 1531de imparatorie, Kastilya krallnn banda vekil bulunurken, Napoli Kral naibinden haber aldn ve Franois ve Trk arasndaki anlama yznden Hristiyanlk Aleminde kan huzursuzluk dolaysyla Kastilyada alarma geildiini nakleder ve Bu
kralln (Napoli) sahillerinde, Taranto yaknlarnda yz elli kadar Trk gemisi grndn ve Pugliadan sahile adam kardklarn ve Castrodan saldrya getiklerini ekler.68 Vakanvis, mparatorienin Fransa Kralnn Trk dostlarnn talya sahillerinde olduunu grp silahlarn spanyaya kar
evirmesinden ve elinden gelen tm zarar vermesinden korktuunu belirtmeyi de unutmaz.
Koyu Hristiyan Kral (Roi tres crestien) unvann tayan I Franoisnn Osmanlyla ibirlii yapmas Avrupada yeni bir devir balatacakt: Yeni bir siyas denge devri. Hristiyan devletler iin OsmanlFransa yaknlamas sadece siyas deil, bir etik sorun haline dntrlrken, Trkle ayn at altnda
bulunmak Fransann uzun sre zerine yapacak olan bir etiketi de beraberinde getiriyordu. phesiz
bu etik skandal, siyas dengenin bozulmasndan byk tedirginlik duyan dier Hristiyan devletlerin yeni
gtmeye balayacaklar politikann en nemli elementiydi. I. Franois her zaman bir despot gibi hkm
srerek tamamyla kiisel kaprislerinden ibaret bir devlet ynetimi sergilemekten ekinmezken, V. Carlos
hkmdarl sresince hep ayn emelin peinden komaya devam edecekti: Tm Hristiyan prensler
arasnda kalc bir bar.
Barbarosun Osmanl donanmasnn bana geirilmesinde Koron yenilgisinin byk pay olmaldr.
Barbaros, Koronun intikamn almakta gecikmeyecek ve imparatorluk saflar iin korkulan an beklenenden nce gelecektir. 1534n 28 Maysnda Barbaros Osmanl Devletinin Kaptan- Deryas unvanyla ve tepeden trnaa yenilenmi Osmanl donanmasyla stanbuldan tm grkemiyle yola kt69.
Barbarosun tam olarak nereye yneleceinin hl bilinmemesi talyan ve spanyol sahillerini daha da
telaa veriyordu. Don Pedro baka bir mektubunda mparatora unlar naklediyordu: Trk donanmasnn Modondan sonra hangi rotay takip edecei hala renilemedi. Zante, Korfu ve Avlonyaya gnderilen gemilerden de hl bir haber gelmedi70.
Trk donanmas, talyan ehirlerine urayarak ve unutulmayacak kt hatralar brakarak ilerliyordu.
spanyol vakanvis Francisco Lopez de Gmara vakayinmesinde, Trk gazabn u satrlarla lmszletiriyordu: Bylece verdii zarardan ok korku yaratarak Napoli sularnda grld71. Asprelongoya
karak bu ehirden 1200 esir ald ve Fondi ehrine de 2000 Trk gnderdi. ehir drt saat iinde talan
edildi72. Bu ehirden olan bir dnmenin yardmyla Trkler Tragetto Desi ve Fondi Kontesi olan, gzellii pek ok Rnesans tablosu, heykeli ve iirinde lmszletirilen Guilia Gonzaga ele geirildi.
66
67
68
69
70
72
R. B. Merriman, The Rise of the Spanish

Empire in the Old World and in the New, III,
270.
Franco Xavier Santiago Palomares, A.H.N.
(Archivo Histrico Nacional) Libros, E. N 3,
Madrid 1748, s. 104.
hechos del Emperador Carlos V, II, s. 430.
Bu donanmadaki gemi saysyla ilgili ciddi bir
tutarszlk sz konusudur. Venedikten V.
Carlosa ulaan postalardan biri Barbarosun
stanbuldan altm sekiz para gemiyle
denize aldn, bunlardan krk tanesinin
batarda, altsnn hafif kadrga, dierlerinin
fusta ve kalyata olduunu belirtir: A.G.S., G.A.,
dosya 6, s. 72 (Temmuz 1534).
A.G.S., G.A., dosya 7, s. 6 (Napoli kral
naibinden V. Carlosa, 20 Haziran 1534).71
Francisco Lpez de Gmara, Guerras de mar
del Emperador Carlos V, Madrid 2000, s. 156.
Joseph von Hammer-Purgstall,
Byk Osmanl Tarihi, II, 145.
167
73
74
75
76
77
78
Andr Clot, Soliman Le Magnifique,

Paris 1983, s. 118.
Baron Ignace de Testa, Des traites de la porte
Ottomane, Paris 1864, s. 29-32.
a.g.e., s. 30.
Gertrude Schwarzanfeld, Carlos V, padre de
Europa, Madrid 1958, s. 266.
Manuel Fernndez lvarez, Corpus
Documental de Carlos V, Salamanca 1975,
III, 445.
Eduardo G. Herrera, La poltica norte africana
de Carlos I, CSIC, Madrid: Institutos de
Estudios Africanos, s. 60.
Kanun iin bu seferin en paha biilmez ganimeti olacak bu gzeller gzeli talyan Vensnn karlmas gerekletirilemedi. Hayranlarndan biri onu gecenin karanlnda atnn terkisine atarak kard.
brahim Paann Barbarostan sarayda hkmeden Hrrem Sultann etkisini azaltmak iin Giula Gonzagann karlmasn zellikle rica ettii dedikodusu ortal sarmakta gecikmedi73.
mparatorluk saflar ellerindeki tm kaynaklar ortaya koyup bir savunma mekanizmas olutururken,
Barbaros rotasnn son izgisini ekmi ve 15 Austosta Bizertede demir atmt. Akllca bir taktikle
Reidin ocuklarn karaya kararak halk kendisinin de donanmada olduuna inandrd. Mevly
Hasandan medet uman halk Osmanl donanmasnn yeni amiraline hizmet etti. Hasann erkek kardeinin
Trk donanmasnda olmadn fark ettiklerinde ise i iten gemiti. Bylece Golettaya kadar uzanan
yol Barbarosun nnde ald ve kendisi de seferin son dura olan Tunusa vard.
1535 ylna gelindiinde, Carlos Barbarosa kar savaa kmak zere hazrlanmaktayken Fransz
Kral stanbula ilk resmi heyetini gnderdi. Jean de la Foret 11 ubatta tm talimat ald74. lk bakta,
Franoisnn Halkn menfaatini kollayan, pek Hristiyan kral olarak evrensel bar diledii gze arpar.75 Oysa bu heyete gerekte verilen talimat, Franoisnn gstermeye altndan ok daha farklyd.
Fransa Kral, gizli bir ekilde Cenova, Milano ve Flandra topraklarnn kendisine verilmesini talep ediyor
ve Jnos Szapolyai Macar Kral olarak tanyacan ve mparatora kar bir saldrya bulunmaya hazr
olduunu beyan ediyordu. Fransann byle bir saldrda aktif olarak yer almas halinde, Sleyman kendisine bir milyon dka altn balayacakt. Eer Sultan bu mebla karamazsa, o tek bana saldrya
gemek zorunda kalacak ve Barbarostan da kuvvetlerini Sardinya ve Sicilya topraklarna gndermesini
isteyecekti. Carlos, Franoisnn izledii bu politikay ksa ve etkili bir biimde zetlerken, krgnlk ve
kzgnln da belirtmekten ekinmiyor ve son noktay yle koyuyordu: Hayatm boyunca bu din ekimelerine bir son vermek ve Hristiyanlk lemini Trklerden korumakla geirdim. I. Franois da Trkleri kuvvetlendirmek ve din ekimesini uzatmak iin elinden geleni yapt76.
1535te V. Carlos, Tunusu ele geirmek ve Barbarosa kar artk kanlmaz olan sava balatmak
zere sefere kt. Bu esnada bir kez daha Isabeli devlet ilerinden sorumlu olarak yerine brakyordu.
Carlos, Tunusa gemek zere gittii Barcelona sahillerinden sk sk mektup gnderiyor, kalelerle hisarlarn tamiri ve sahillerin korunmas ile ilgili talimatlar veriyordu. spanyol, talyan, Alman, Portekiz
askerlerinin yan sra Maltadan St. Jean valyeleri ve Papalkn gnderdii askerlerin de katld glerden oluan ordusuyla 20 Haziranda Golettay kuatt. 14 Temmuza kadar sren zorlu kuatma srasnda farkl milletlerden oluan askerler arasnda kan sorunlardan, V. Carlosa silahn eviren bir
sarhoa kadar pek ok sorunla uramak zorunda kalan imparatorluk gleri buuk hafta sonra Golettay ve Barbarosun donanmasnn byk bir ksmn ele geirdiler. Tunus fethedilmeden seferin
yarm kalaca dnldnden imparatorluk saflar Barbaros, Yahudi Sinan ve Cacciadiablo tarafndan
savunulan Tunusa ilerlediler ve 20 Temmuzda ehir dt. Barbaros ise ertesi gn elindeki kuvvetlerle
Balear Adalarna doru yola kt. Bu zafer sonrasnda bile tedirginlik sona ermemi, bu durum Isabelin
yazd mektuplara yansmt. Ayn yl 13 Aralkda yazd mektupta Trkn yeniden donanmasyla
Hristiyanlk lemine elinden geldiince zarar vermek iin geri dnmeyeceinden asla emin olamayz
diyordu77.
Carlos 6 Austosta Mevly Hasanla bir antlama imzalad78. Tunustaki varln Carlosa borlu
olduunu kabul etmesi, Hristiyan halka zgrlk salamas, imparatorun tebaasna ibadet zgrl
getirmesi ve hi bir koulda dmana yardm salamamas bata olmak zere bir dizi maddeden ibaret
olan bu antlamayla imparator, yerel ynetimi Osmanl glerine kar koruyarak dengeyi kurma politikasnn bir uzants olarak bu corafyada Barbaros kart bir kuvvete en nemli destei vermi oldu.
168
mparatorun bu zaferi, ayn 1571de yeniden olaca gibi, Hristiyanlk leminin moralini ykseltmekten baka kkl bir zm getiremedi. Bu zafer bykl kkl saysz ehirde kutland ve nebaht
rneinde de tekrar edilecei zere sanatn tm dallarnda lmszletirildi. Romanslardan, tablolara
kadar pek ok alana konu olan bu seferden ayrntl sahneler on iki duvar halsnda topland79. Carlos
ise Hristiyanln Babas sfatyla kendisinden beklenen grevi bir kez daha yerine getirmi oldu.
Balearlara doru yola kan Barbaros ise Carlosa baka bir corafyada cevap vermek zere Minorkaya
gelerek Mahnu kuatt. Adaya girerken ciddi bir savunmayla karlamamasnn bir nedeni de gemilerinde
spanyol bayra dalgalandrmas, hatta bir ksm denizcinin Hristiyan kyafetleri giyerek muzaffer mparatorluk donanmasnn dndnn sanlmasyd.80 Drt gn sren kuatma sonunda ehre giren Barbaros
byk bir yama sonucu adadan yaklak bin sekiz yz esirle ayrld. Barbarosun Tunusun dmesi sonucunda giritii bu saldr hem fethe glge drme, hem de bir intikam saldrs olarak alglanabilir.
1537 ylna gelindiinde Barbarosun Puglia ve Korfu seferi ve ikinci adalar seferi gneybat Egedeki
adalar ele geirmesiyle Osmanl ve Venedik arasndaki dostane iliki geici olarak sekteye uram
oldu. 1538de Venedikliler Andrea Doria ynetimindeki mparatorluk donanmasna katldlar. Venedikin
ilk defa aka Osmanlnn karsna getii bu seferde ileri hi de yaver gitmeyecekti: Trkler Venedik,
spanya, Portekiz, Malta ve Papalktan oluan donanmay yenerek Preveze savandan zaferle ktlar.
Bu zafer de Carlosun Tunusta kazand baarya bir cevap olarak Trk deniz kuvvetlerinin Akdenizdeki prestijini yeniden kazanmasn salad.
Venedikliler, Osmanl Devleti aleyhinde taknacaklar bir tavrn kendilerine pahalya patlayacan
anlamakta gecikmediler. Bir kez daha sultann dostluunu kazanmak iin yeniden kollar svadlar. Kanunnin Venedik elilerine verdii cevap beklediklerinden ok daha lml ve ironikti: Benim yce derghm daima aktr, eer dostluk ve eer dmanlk indr, her kim gelmek isterse kimesnenin
gelmesine ve gitmesine asla mani ve red yoktur81. Venedik Douna ulaan nme-i hmynunda ise
yle diyordu: ark ve garp fermn- erfime mazhar olmutur. nyetullah ile kimesnenin dmanlndan ihtiyatm olmayup ve kimesnenin dostluuna ihtiyacm yoktur82. phesiz Venedik, Osmanlnn
Avrupadaki emellerine ulamas iin en nemli anahtard. ki devlet arasnda meydana gelebilecek srtme, her iki taraf iin de paralize edici olacakt. Kanun bir an nce Venediki yine kendi dostluk ats
altna almak iin elinden geleni yapacakt. Ama, her eye ramen, Venedikin bu sadakatsizliinden krlm, zellikle onu ezeli rakibi Carlosun yannda grmekten hi hazzetmemi, gvenini kaybetmiti.
ki tarafn da bekledii bar ok gecikilmeden saland. Venedik, bunu takip eden yllarda da kta
iindeki siyas denge oyununda roln bir ip cambaz ustalyla yerine getirmeye devam etti. Batdan
ok douya yaknlamak Venediki her zaman kazanl karacakt. Yeni bir hal seferi dncesinin
yaknndan gemeyen bu devlet, Han damgasn tarken, Hilalin altna snarak Avrupay kaynatan
din atmalarnn dnda kalmay da baard. Baty ve douyu kzdrmadan, Avrupa siyas sahnesinin
ortasnda, tehlikenin de dnda kalmay srdrd.
Turgut Reisin 1540 Temmuzunda Korsikann kuzey sularnda Giannetino Doria ve Berenguer de
Requesns tarafndan esir alnmasnn cevab Cebelitark saldrs oldu.83
Akdenizin dousunda Osmanl donanmasnn baarsyla sonulanan bir sava sonunda mttefikler
dalp kendi savalarn kendileri vermek zere kelerine ekilirken, ktann en bat ucunda, Cebelitarkta yeni bir Trk saldrs gndeme geliyordu. 24 Austosta Cezayirden on alt para gemiyle yola
kan Ali Hamit (Deli Hamit) kumandasndaki deniz gc 9 Eyllde Cebelitarka vard. Sadece drt
saat sren saldr sonunda84 gn aklarda kalan kuvvetler bulunduklar noktalardan Hristiyan esirler
iin getirilecek fidyeleri aldlar.
79
80
81
82
83
84
Ceciliq Paredes, Du texte limage: Les

tapisseries de la Conqute de Tunis et les
gravures des Moeurs et Fachons des Turcs,
Lempire Ottoman dans lEurope de la
Renaissance, (ed. A. Servantie), Leuven
University Press 2005, s. 123-150.
Francisco Lpez de Gmara, Guerras de mar
del Emperador Carlos V, s. 421.
M. Tayyip Gkbilgin, Osmanl-Venedik
Mnasebetleri, Kanun Armaan, Ankara
1970, s. 180.
a.g.e., s. 181.
Eduardo G. Herrera, La poltica norte africana
de Carlos I, CSIC, Madrid: Institutos de
Estudios Africanos, s. 72.
Mara Carabias Torres, spanyada Trklere
Kar Yaplan Deniz Savalaryla lgili
Dokmantasyonun ncelenmesi: Barrantes
Maldonado rnei, Trkler ve Deniz,
stanbul 2006, s. 247-265.
169
85
86
87
88
89
90
91
A.G.S., E 1115 dosyas bu mzakerelerim tm

detaylarn ieren belgeleri bir arada
bulundurmaktadr.
A.G.S., Estado 115, s. 24. Sicilia. Libanes,
1541, Rrelain de Juan de Aragn que vino
de Levante.
hechos del emperador Carlos V, s. 373.
Kenneth M. Setton, The Papacy and the Levant
(1204-1571), IV: The Sixteenth Century from
Julius III to Pius V. Philadelphia 1984, s. 532.
AGS, E 1119, s. 49.
E 1119, s. 4. Sicilia, Palermo. Juan de Vegas
(15 ubat 1550).
E 1119, s. 16-17, (10 Temmuz 1550).
Denizlerde Osmanl ve Habsburg saflarnn sava ve bar zamannda diplomasi alannda bir kopukluk
yaadn dnmek yanl olur. Sz gelimi, Barbaros, imparatorluk saflaryla gerei halinde grme
yapyor, kendisine V. Carlos ve imparatorlua bal krallklardan gnderilen temsilcileri kabul ediyor
ve bunlarla mzakere yapyordu. Hatta bu mzakareler Juan de Aragnun Barbarosla 1541 ylnda stanbulda yapt mzakere gibi bir ay kadar uzun da srebiliyordu.85 V. Carlos, kral naipleri ve onlarn
diplomatlar araclyla Barbarosu kendi saflarna alabilmek iin bir dizi projeye girimiti. Bu sre
dhilinde, 1541 ylnda Sicilya kral naibi Juan de Aragn adl temsilcisini Barbarosla grmek zere
stanbula gndermiti. Bu grevlinin yakalanmas halinde elinde delil bulunmamas iin yazl bir metin
gnderilmemi, mzakere edilecek konular kral naibi tarafndan szl olarak aktarlmtr. Esirlerin kurtarlmas gibi mzakere konular yan sra Barbarosun saf deitirmesi iin eitli teklifler sunulmutu86.
Lkin bu almalar hi bir meyve vermedi.
1541 ylnn en nemli olay Isabelin 1539 ylnda lene dek byk bir arzuyla bekledii ve Carlosa
gnderdii mektuplarda srarla klmasn tavsiye ettii Cezayir seferinin gerekletirilmesi oldu. Balear
Adalarnda toplanan imparatorluk deniz kuvvetleri 21 Ekimde yola ktlar. Kk bir kuvvetle ehri
savunan Hasan Aann baarl savunmas sonucunda pskrtlen imparatorluk birlikleri uzun sredir
beklenen bu seferden hezimetle ayrlmak zorunda kaldlar.
1543te stanbuldan yola kan Osmanl donanmas Marsilyaya vard. Sefer hazrlklarn Toulonda
geirdi. Nicei ele geirdi ve Toulonda klad. Sekiz ay Toulonda kald ve dnte 1544te talya sahillerini yakp ykarak esir ve ganimetle dnd.
Yzyln ortasna gelindiinde Akdenizdeki imparatorluk topraklar yeni bir Trk tehlikesiyle kar
karya kalyordu. 1546da Barbarosun, 1547de ise I. Franoisnn lmyle Akdenizdeki dengelerin
deimesi beklenirken, Fransz kralnn vrisi babasnn Trk politikasn devam ettirmi, Turgut Reis
ise Barbarosun yokluunu aratmayacak ekilde ciddi ve dzenli seferler balatmt. Kanun, 1545 ylnda imzalanp 1547de yenilenen Osmanl-Habsburg antlamasnn verdii rahatlkla yeniden doudaki
dman Safev ah zerine yrmt. Bir taraftan yapm 1557 ylnda sona erecek olan camisinin
inaat devam ederken, Avrupaya bir kez daha hem douda hem batda savaacak kadar yeterli askeri
ve madd kaynaa sahip olduunu gsteriyor, ran ve Macaristan snrlarndaki savalardan baar ile
dnyordu. Sultann deniz kuvvetleri ise 1550 ylna girerken nc bir cephe ayor ve Akdenizde
uzun zamandr korku iinde beklenen sefere kyordu.
Ayn yl Andrea Doriann deniz kuvvetleri 1549da imparatorun emri zerine baladklar misyonu
yerine getirmiler, Ekim aynda Mehdiyeyi ele geirmilerdi. Sicilya kral naibi Juan de Vega tarafndan
gerekletirilen fetih Romada, 1535 ve 1571de olduu gibi geni apl kutlamalarn yaplmasna sebep
olmutu. Prudencio de Sandovaln Birbirine hayli yapk kaleler ve ok kuvvetli bir sur87 olarak nitelendirdii Mehdiye stratejik konumu bakmndan dzenli ve dzensiz saldrlar iin Akdenizin en
nemli noktalarndan biriydi. Dier taraftan Trk ve Marib korsanlar tarafndan bu blgeden yaplan
saldrlar Barcelona ve Napoli arasndaki ulam pahal ve tehlikeli hale getirmekteydi88. stanbulda
balayan ve bu kaybedilen topraklar geri almak iin balanaca sanlan saldrlarn hazrlklarnn haberleri Napoli ve Sicilya krallklar topraklarna gelmeye balamt bile89.
1550 Ekiminde Sicilya kral naibi Juan de Vega, I. Ferdinanda gnderdii mektupta Levanttaki
deniz glerinin baarszl konusundaki haberleri veriyordu.90 Baka bir posta ise daha gereki bir
haber veriyor ve Turgut Reisin yeni bir sefere kmak zere gemilerini hazrlattn yazyordu. Yaz aylar geldiinde haberler daha da tela yaratyordu. Sicilya krallndan Ferdinanda gnderilen mektuplar
Turgut Reisin 9 Haziranda Mesinada grldn bildiriyordu91.
170
Turgut 1550 baharnda krk para gemiyle Akdenize alm, o yln Anno Santo olmas sebebiyle
pek ok Hristiyan gemisinin yolculua ktn hesaplayarak Akdenizde esir ele geirmek iin bulunmaz bir frsat olduunu dnm olmalyd92. Gozoya, oradan da Maltaya geip blgeyi yakp ykp
ok sayda esir ele geirerek Kalabria ve Korsikaya geti. 1550 baharnda Bicaye ve Vahranda Maribi
ve Trk futsa/kalyatalarnn grld haberi korkuyla beryadaki otoritelere bildiriliyor, levazm yetersizlii kaygs yaanyordu93. Bir dizi saldrya hayli hazrlksz olan Malta sahilleri ve imparatorlua
bal sahil kasabalar bunu takip eden yl boyunca da benzer saldrlara maruz kalacakt.
Yzyln ilk yars sona erdiinde Osmanl gleri Akdenizin iki yannda varln ve stnln
hissettirmi, dzenli ve dzensiz korsan glerinin verdii destekle de salam bir itibarn yan sra, bu
corafyann folklorunda lmszleecek bir korku yaratmaya balamt. Btn bu saldrlar devam ederken panik iinde kalemi eline alan Sicilya kral naibi Juan de Vega, 6 ubat 1552de Cataniadan majestelerine u satrlar yazacakt: Dmanlar [Trkler] tepeden trnaa denizlerin efendileridir94
92
93
94
Rinaldo Panetta, Pirati e Corsari: turchi e

barbareschi nel Mare Nostrum, Milano 1981,
s. 160.
AGS, GA (Guerra Antigua), leg 40, s. 16. GA,
dosya 40. s. 50.
AGS, Estado, dosya 1120, s. 11
(Catania, 6 ubat 1552).
171
Preveze Deniz Zaferi ve

Sonrasnda Akdeniz Dnyas
dris BOSTAN*
Kanun Sultan Sleymann Osmanl tahtna k, daha nceki rneklerinden olduka farklyd.
zellikle, saltanatn tek varisi olarak tahta getii iin, dier padiahlarn dneminde grld gibi bir
taht kavgas yaanmad. Daha babasnn padiahl srasnda Kefe ve Manisa sancakbeyliklerinde bulunarak yneticilikte tecrbe kazand gibi, ran ve Msr seferleri srasnda da Edirnede saltanat vekillii yapmt. Yavuz Sultan Selim gibi cihangir politikalar olan muktedir bir padiahn olu olmas,
onu saltanatnda gl klmt. Ald eitim ve ynetme tecrbesi Byk Trk kendi dneminde
yeni politikalara sevk etmi, komuta ettii dnyann en byk ve gl ordularyla XVI. yzyln hakknda en ok konuulan hkmdar olmutu.
Kanunnin tahta kmas ile gl Trk sava makinesi1, yeniden ve sratle harekete geti. Yeni
padiah, grevinin banda olarak bizzat komuta ettii sefer-i hmynlarda pek ok kara savan ynetti ve denizlere sevk ettii donanmalarla da hknl-bahreyn unvann kulland. Bylece Akdeniz
ve Karadenizin Sultan olan Kanun, 1531de Venedik Dou (Doge) Andrea Grittiye gnderdii bir
mektupta denizlerdeki hkimiyet alanlar arasna Hint Okyanusu, Kzldeniz, Hazar Denizi ve Taberistan
gln de ilave ettiine iaret ediyordu2.
Unutmamak gerekir ki, Osmanl padiahlarnn nderliinde srdrlen yaylmac fetih politikalar,
kendilerinden nceki dnemlerin bir devam mahiyetindedir ve gelien yeni artlarla deime ve erteleme
dnda bu politikalardan pek vazgeilmemitir. Nitekim Kanun devrinde yeniden balayan denizlere ynelme fikrinin ilk iaretleri, aslnda Yavuz Sultan Selim tarafndan tersane inas ve Rodos seferi hazrlklar
ile verilmi, ancak padiahn vefat sebebiyle bu teebbs bir mddet ertelenmiti. Kanun ilk seferi olan
Belgraddan (1521) sonra Rodosu fethederek (1522), ksa srede yeni hedeflerini belirlediini ve selefinin
yolunu takip ettiini gstermitir. Bundan byle Osmanl ordu ve donanmalar nce batya ynelmiler,
artlar gerei yeniden douya ve gneye dnerek snr talarn ok daha ileri noktalara gtrmlerdir3.
Preveze Deniz Sava

Akdenizde Osmanl hkimiyetini kesin olarak belirleyen Preveze deniz sava, 28 Eyll 1538te (4
Cemziyelevvel 945) Osmanl donanmas ile mttefik hal donanmas arasnda meydana geldi.
Kanun Sultan Sleymann, 1537de (944) Pulya ve Korfu zerine dzenledii seferin sonusuz kalmasna ramen, Barbaros Hayreddin Paann dnte Kiklad adalarn ve Nake dukal ile birlikte
baz Sporad adalarn ele geirmesi Osmanllarn yeni hedeflerini belirlemesi bakmndan nemliydi.
Osmanllar, Ege ve Adriyatikteki Venedik adalarn ve topraklarn ele geirmek istiyordu. Osmanl mparatorluu ile spanya arasndaki rekabetin sonucunu etkilemek zere Papa III. Paolonun nclnde
ubat 1538de Hristiyan devletlerarasnda denizlerdeki hkimiyet mcadelesini kazanmak ve Osmanllar Akdenizden uzaklatrmak amacyla bir ittifak yapld.

Fakltesi Tarih Blm.
F. Braudel, The Mediterranean and the
Mediterranean World in the Age of Philip II, II,
(ev. S. Reynolds), London 1976, s. 907.
Archivo General de Simancas (AGS), Estado,
1308.
Osmanllarn gney politikalar hakknda bkz.
Salih zbaran, Yemenden Basraya Snrdaki
Osmanl, stanbul 2004.
173
Cellzde Mustafa, Geschichte Sultan

Sleyman Kanuns von 1520 bis 1557, oder
Tabakatl-memlik ve Derectl-Meslik von
Cellzde Mustafa, genannt Koca Ninc, yay.
P. Kappert, Wiesbaden 1981, vr. 320b-321a;
Ktib elebi, Tuhfetl-kibr f esfril-bihr,
yay. dris Bostan, Ankara 2008, s. 91-92.
Cellzde, Tabakatl-memlik, vr. 323a;
Nuhbett-tevrh, vr. 58b; Katib elebi,
Tuhfetl-kibr, s. 93; Ernle Bradford, Sultann
Amirali Barbaros Hayrettin, (ev. Z. Aral),
stanbul 1970, s. 185-186.
Bradford, Barbaros, s. 191-192.
spanya donanmasnn amirali Andrea Doriann Msrdan gelen hazineyi ele geirmek iin Girit civarnda bekledii haberini alan Barbaros Hayreddin Paa, 7 Haziran 1538de (9 Muharrem 945) 40 kadrgalk donanmasyla stanbuldan ayrld. Asl amac, Andrea Doriaya engel olmak ve Adalar Denizini
Venediklilerden temizlemek olan bu donanmaya bin yenieri ile Kocaeli, Tekeili, Hamidili ve Aliyye
beyleri de katlmt. Barbaros, nce Kuzey Sporad adalarndan katozu ele geirdi. Bu srada stanbulda hazrlklar tamamlanan doksan gemilik ilave donanma ile Salih Reisle Msrdan gelen yirmi
gemilik filo Barbarosa katld. Bu donanmadan baz gemiler tamire muhta olduu iin Geliboluya ve
bir ksm da Eriboza gnderildi. Kalan gemilerle yola devam eden Barbaros, Andre ve Serifos (Koyunluca) adalarn ele geirdii gibi daha nce fethedilen stendil ve kiroz adalarn vergiye balayarak
ald esir ve ganimetleri yedi gemi ile stanbula yollad. 13 Temmuz 1538de (15 Safer 945) Girit nlerine gelen ve bir hafta sren aknlarda zaman zaman karaya asker kartan Barbaros, ele geirdii pek
ok esir, ganimet ve kale toplarn stanbula gnderdi. Bu esnada Kerpe ve Kaot adalarn fetheden
Osmanl donanmas, stanky civarnda iken Anadolu ve adalardan kreki ve asker tedarik etti. Daha
sonra stanpulya Adas alnd ve Eriboza giden Barbaros, burada tekrar Salih Reis filosu ile birleti4.
te yanda Osmanl ilerlemesini durdurmak zere kurulan spanya, Papalk ve Avusturya arasndaki
ittifaka Venedik, Portekiz, Malta ve Cenevizin katlmas ile Andrea Doria kumandasnda byk bir Hristiyan donanmas meydana getirildi. Korfuda Mart 1538de (evval 944) toplanmaya balayan mttefik donanmas, nihayet 7 Eyll 1538de (12 Reblhr 945) tamamlanarak Narda Krfezinin kuzey
giriindeki Preveze kalesini kuatt. Bunu haber alan ve derhal Eribozdan ayrlan Barbaros Hayreddin
Paa, Turgut Reis kumandasnda yirmi gemilik bir gnll filosunu nc olarak gnderdi. Turgut Reis,
Zenta sularnda krk gemilik bir Hristiyan filosu ile karlat ve durumu Modonda bulunan Barbarosa
bildirdi. Buna karlk, Zentadaki rakip filo da Prevezeye giderek Andrea Doriay Osmanl donanmasnn geliinden haberdar etti. Bunun zerine Prevezeden ayrlan mttefik donanmas Korfuya ekildi.
Barbaros da, Preveze kalesinin tahrip edilmesine karlk Kefalonya adasn yamalad. 24 Eyll 1538de
(29 Reblhr 945) Preveze kalesine ulaan Barbaros, buray tamir ve tahkim ettikten sonra krfezde
hazr konumda beklemeye balad. Ertesi gn yeniden Preveze aklarnda demirleyen mttefik donanmasnn mevcudu, bilgiler farkl olmakla beraber spanya ve Portekize ait seksen kalyon, Venedike ait
on kalyon ve yetmi kadrga, Papalka ait otuz alt kadrga, Maltaya ait on kadrga, Cenevize ait bir
kalyon ve elli iki kadrga ile dier devletlere ait krk dokuz kalyon olmak zere toplam kare yelkenli
140 kalyon, 168 kadrga ve pek ok nakliye gemisi ile 55.000 askerden oluuyordu. Buna karlk Barbarosun donanmasnda kadrga tr 122 gemi ve 20.000 asker bulunuyordu5.
Aradaki g dengesizlii sebebiyle nasl hareket edilmesi konusunda farkl grler ortaya kt. Barbarosun toplad sava meclisinde donanmann Narda Krfezinde kalmas tavsiye edildii halde Kapudan Paa, dar kp dman donanmasyla savama plann tercih etti. Sinan Reis ve taraftarlar,
karaya asker kartlarak mttefik donanmasnn karsndaki kylara yerletirilmesini ve bylece Preveze kalesinin korunmasn tavsiye ediyordu. Hlbuki Barbaros, buna kar karak Andrea Doriann
ate hattna girecek birlikleri kolaylkla imha edeceini ileri sryordu. Mttefiklerin kararghnda ise,
karaya asker kartarak Preveze kalesinin teslim alnmas ve Barbarosun krfezde sktrlmas isteniyor,
Andrea Doria buna kar kyor ve bir frtna halinde donanmay geri ekmek gerekeceinden karadaki
askerlerin tehlikede kalacan dnyordu. Hatta bu plan gerei 23-25 Eyll arasnda yaplan hcum
Osmanl muhafzlar tarafndan geri pskrtld6. Krfezin girii s olduu iin mttefik donanmasndaki kalyonlar ieri giremiyordu, ama girii kapattklarndan Osmanl donanmasnn n kesilmiti.
174
25 Eyll 1538de (1 Cemziyelevvel 945) mttefik donanmasndan

bir saldr gerekleti ise de, onlara karlk Turgut Reis, Murad Aa
ve Gzelce Mehmed Reis emrindeki Osmanl gemileri harekete geerek Krfezden km ve bu saldry pskrtmt. 27 Eyll Cuma
gn Barbaros, donanmasyla Krfezden dar alm ve alt mil gittikten sonra hilal eklinde sava nizam almt. Vakit geirmeden btn
kadrgalar balarnda bulunan er topu atelemek suretiyle sava balatm, Andrea Doria bu durum karsnda aknlkla yanl bir manevra ile donanmasn tehlikeli bir konuma getirmiti. Bu srada
Barbaros krk gemilik bir filoyu mttefik hal donanmasn ikiye ayrmak zere ileri gndermi ve bunu gren Andrea Doria, donanmasna
Korfuya geri ekilme emri vermiti. Bu durum karsnda Barbaros,
havann da kararmas sebebiyle donanmasn Narda Krfezi dnda
Preveze nlerinde demirlemiti.
28 Eyll gn Andrea Doria, kendisi sava taraftar olmamakla beraber toplad sava meclisinin
karar gerei savamak zere geri geldi ve Osmanl donanmas da onlar karlamak zere sra halinde
mttefik donanmasna doru ilerledi. Barbaros, donanmasn yeniden hilal eklinde dzenleyerek kendisi
merkezde, Salih Reis sa kanatta, Seydi Ali Reis sol kanatta, Turgut Reis de gnll reislerden oluan
filosuyla bu hattn arkasnda yerini ald. Mttefik donanmasnda ise, spanya imparatorluk donanmasna
kumanda eden Andrea Doriadan baka, Venedik donanmasna Vicenzo Capello, Papalk donanmasna
Marco Grimani komuta ediyordu ve donanma komutanlar arasnda bir fikir birlii yoktu.
Borda dzeninde ve saf halinde dizilen dman donanmasnn birinci srasnda en nde Bondulmierin emrindeki byk Venedik kalyonu olmak zere siper grevi grecek olan kalyonlar, ikinci srada
kadrgalar ve nc srada da dier kk gemiler sralanmt. Andrea Doria ikinci sradaki kadrgalarn
bandayd. Bu dzene gre iki donanma, Preveze aklarnda karlat srada rzgr gneyden esmektedir ve mttefik donanmasnn lehine, Osmanl kadrgalarnn aleyhine bir durum sz konusudur.
Bu durum karsnda aresiz kalan Barbaros, kendi askerinin maneviyatn ykseltmek iin Kurndaki
muhtemelen Dilerse O (Allah), rzgr durdurur da onun (denizin) stnde kalakalrlar (r, 33) ayeti
ile Ey iman edenler, Allahn size olan nimetini hatrlayn; hani size ordular saldrmt da, biz onlara
kar bir rzgr ve sizin grmediiniz ordular gndermitik (Ahzb, 9) ayetini7 birer kda yazdrp
gemisinin iki yanna denize brakt. Nihayet rzgrn kesilmesi ve bu defa Mttefik donanmasndaki
kalyonlarn hareketsiz kalmas zerine8 Andrea Doria, ndeki kalyonlardan youn bir top atei balatt.
Ancak kalyon toplarnn menzilinin ksa olmas sebebiyle btn glleler denize dmt. Barbarosun
kar hcumu ise kadrgalarn top menzilinin daha uzun olmas sayesinde nce kalyonlar vurmu ve
ikinci sradaki kadrgalar, Osmanl donanmasn evirme harektna girimise de ar top at ve Turgut
Reisin evirme harekt ile geri pskrtlmt. Andrea Doria, Osmanl donanmasn iki ate arasna
alma plann birka kere daha denemek istemi, ancak Barbarosun mukabil manevralaryla karlamt.
Bu saldrlarda mttefik donanmasnn n safnda bulunan kalyonlarn ou tahrip edildi. Dman donanmasn yarmak iin iddetli bir hcum emri veren Barbaros, birinci sray ikiye ayrarak Andrea Doria
komutasndaki kadrgalara saldrd. Turgut Reisin de kendi filosuyla arkadan evirmesi zerine imha
edilme tehlikesiyle kar karya kalan Andrea Doria geri ekilme karar ald. Bu yzden Venedik donanmas komutan Capello tarafndan savamamakla suland ileri srlmektedir. Osmanl donanmas
Batarda-i Hmayun,
III.Ahmed devri
(Surnme, TSMK, A, 3593).
Ayet melleri iin bkz. Kurn- Kerm ve

Aklamal Meli, (haz. A. zek v.d.), Ankara
1993, s. 418, 486.
Gazavt- Hayrettin Paa, (yay. Deniz Kuvvetleri
Komutanl), Ankara 1995, s. 204.
175
Celalzde, Tabakatl-memlik,
vr. 322b-326a; Lokman, Zbdett-tevrh,
Trk slam Eserleri Mzesi, nr. 1973, vr. 67a;
Katib elebi, Tuhfetl-kibar, s. 93-94;
Bradford, Barbaros, s. 197-208.
10
Cellzde, Tabakatl-memlik, vr. 322b,
331b; Nuhbett-tevrh, vr. 58b.
11
BOA, MAD. nr. 523, s. 560-565.
12
Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, stanbul
1341, s. 369; Celalzde, Tabakatl-memlik,
vr. 335a-336a; Lokman, Zbdett-tevrh,
vr. 67a; M. Arkan, T. Toledo, XIV-XVI.
Yzyllarda Trk-spanyol likileri ve
Ankara 1995, s. 276.
13
BOA, MAD. nr. 523, s. 71-73.
14
Fernand Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas,
II, (ev. M. A. Klbay), stanbul 1990,
s. 152, 176.
15
Korfu seferi iin bkz. . Bostan, Korfu,
Diyanet slam Ansiklopedisi (DA), XXVI,
201-202.
be saat sren bu savatan sonra geri ekilen mttefik donanmasn takip etmesine ramen, frtna kmas
ve havann kararmas sebebiyle fenerlerini sndren Andrea Doriann izini kaybetti. Bunun zerine
Barbaros, iki saat sren bir takipten sonra geri dnerek Ayamavrada sabaha kadar bekledi; pek ok esir
ve ganimet alm olarak Prevezedeki ssne dnd. Mttefik donanmas kalyon tr yz yirmi sekiz
gemisini kaybetti9.
Preveze deniz zaferinin haberi Bodan seferi dnnde Yanboluda bulunan Kanunye 14 Ekim
1538de, (20 Cemziyelevvel 945) Barbarosun olu Hasan Bey tarafndan ulatrld. Barbarostan gelen
fetihnme devlet erkn tarafndan ayakta dinlendi ve byk bir sevin vesilesi oldu. Bu srada elinde
kalan donanmasyla Hersek kylarndaki Kotor Krfezinde Novaya saldran Andrea Doria, 27 Ekim
1538de (3 Cemziyelahr 945) igal ettii kaleye -drt bin asker yerletirerek blgeden ayrld10.
Nova kalesinin igal edildii haberinin alnmasna ramen mevsim getii iin stanbula dnen donanma
k mevsiminde yeniden hazrland. 2 Haziran 1539da (15 Muharrem 946) yz elli be gemilik bir donanma ile stanbuldan hareket eden Barbarosun maiyetinde reis, sava, kreki ve alat olmak zere
27.204 kii bulunuyordu11. Karadan Ulama Paa emrindeki be sancak askerinin de katlmasyla hafta
sren bir kuatmadan sonra Nova kalesi 7 Austos 1539da (22 Reblevvel 946) geri alnd. Tarihi
Cellzde, Novann geri alnma tarihini 24 Austos (9 Reblahr) olarak vermektedir12. Bu srada Preveze kalesi tamir edildi13.
Barbaros ve ekibi, bylece tecrbelerinin sonucu olarak kurduklar donanma ile ilk imtihanlarn Prevezede vermilerdi. Mttefik donanmalar karsnda sava kazanmalarnda Barbarosun taktik dehas
yannda donanmadaki gemi cinslerinin de etkisi olmutu. Mttefik donanmasndaki byk kalyonlara
karlk, Osmanl donanmasnda sadece kadrgalarn bulunmas ve savan kadrgalarn stnlyle sonulanmas, Osmanl donanmasnda uzun sre kadrga tr gemilerin tercih edilmesine sebep oldu. Rzgrla hareket eden yelkenli gemilerden kurulu bir donanma ile krekli kadrgalardan kurulu bir donanma
arasnda kkl bir fark olduunu, Akdeniz kylarn ve Akdeniz iklimini ok iyi bilen Barbaros, kadrgalar tercih ediyordu. zellikle Orta Akdenizde durgun havalar gnlerce srerdi ve o koullarda yelkenli
gemiler koylarda ve kk limanlarda kullanl deildi. Yelkenlilerin seri hareket edememesi ve manevra
kabiliyetinin azlna karlk, top menzili daha uzun olan kadrgalar sratle hareket edebiliyor, s yerlerde dolaabiliyordu.
Preveze deniz sava ile Hristiyan dnyas Akdenizdeki hkimiyetini kesin olarak kaybetti14. Preveze Hristiyan devletler iin olduu kadar Osmanl devleti denizcilii iin de bir dnm noktas oldu.
O zaman kadar esas olarak bir kara imparatorluu olan Osmanllar, denizci kimliiyle de politikalarn
srdrdler. Prevezeden sonra mttefik Avrupa devletleri bir daha ancak nebahtda (1571) Osmanl
devletine kar kabildi. Prevezedeki mttefik Hristiyan devletlerin malubiyetini, sonular bakmndan nebahtdaki Osmanl malubiyeti ile karlatrmak imknszdr. Prevezenin sonular bir asrn
te birini Osmanllar lehine etkiledii halde, nebahtnn ertesi yl Akdenize alan yeni Osmanl donanmas karsnda savaacak bir donanma dahi bulamamt.
Osmanl-Venedik ilikilerinde Barbarosun Pulya ve Korfu seferi ad altnda talya zerine dzenledii
deniz hareketi (1537)15 ile ikinci Adalar seferi srasnda (1538) Ege Denizindeki Kiklad ve Sporad Adalar fethedilmi ve Preveze Sava ile Akdeniz mcadelesi Osmanllar lehine kesinlemiti. Ksa sre
iinde Osmanl makamlarna bavurarak anlama zemini arayan Venedik bu imkn ok abuk yakalayamad. Akdenizdeki Osmanl hkim gc o seviyeye ykselmiti ki bizzat Kanun, Venedik Dou Pietro
Landoya gnderdii 14-24 Eyll 1539 (Evil-i Cemziyelevvel 946) tarihli mektupta, kimesnenin
176
Kitb- Bahriyede Trablusgarb

(. Nadir Eserler Ktp, TY. 6605).
177
16
17
18
19
20
21
23
ASV, Documenti Turchi, Busta 3, nr. 407, 412.

Eli, Tommaso Contarini idi (Pedani,
Documenti Turchi, s. 107, 110).
1540 tarihli Venedik ahidnmesinin metni iin
bkz. M. Tayyip Gkbilgin, Venedik
Arivlerindeki Vesikalar Klliyatndan Kanun
Sultan Sleyman Devri Belgeleri,
Belgeler, I/2 (1964), s. 121-128, belge nr. 1.
Jean-Louis Bacque-Grammont, S. Kuneralp,
F. Hitzel, Representants Permanents de la
France en Turquie (1536-1991) et de la
Turquie en France (1797-1991), Varia Turcica:
XXII/1 (1991), s. 5. Polinin Kanun ile Budinde
bulutuu ve yz gemi ile para yardm sz
ald konusunda bkz. H. Pfeffermann,
Rnesans Papalarnn Trklerle birlii,
(ev. K. Beydilli), stanbul 2003, s. 136-137.
ASV, Documenti Turchi, Busta 4, belge
nr. 455, 467.
Kanunnin Venedik Dou P. Landoya
stanbuldan gnderdii 1-10 Ekim 1542 tarihli
mektup: ASV, Documenti Turchi, Busta 4,
belge nr. 482. Kanun bir baka mektubu da
drt ay sonra Edirneden gndermiti
[ASV, Documenti Turchi, Busta 4, nr. 495.
Osmanlca neri iin bkz. Mahmut H.
akirolu, Venedik Arivi ve Kitaplklarndan
Trk Tarih ve Kltrne Ait Kaytlar,
Erdem, III/7 (1987), s. 128-130].22
Kanunnin Venedik Dou P. Landoya
stanbuldan gnderdii 11-21 Ekim 1542
(Evil-i Recep 949) tarihli mektup: ASV,
Documenti Turchi, Busta 4, belge nr. 486.
Anton C. Schaendlinger, C. Rmer, Die
Schreiben Sleymans des Prchtigen an
Karl V, Ferdinand I und Maximilian II, Wien
1983, s. 5-7, belge 2-3. Bu Fransz elisi,
Csar de Cantelmo olmaldr (BacqueGrammont, Reprsentants Permanents de
la France en Turquie, s. 4).
dmanlndan ihtiytm olmayup ve kimesnenin dostluuna ihtiycm yokdur diyerek salanacak anlamann kendi rzasna bal olduunu ve gnderilen elinin tam yetkili olmadn ileri srerek geri
gndermiti. Hatta aslen Venedikli olan tercman Yunus da, olup bitenlerin padiah son derece rahatsz
ettiini, eli Contarininin grmesine ve vezirlerin defalarca padiah iknaya almasna ramen yumuatmalarnn mmkn olmadn Venedik Douna iletmiti16. Grmelerin bu ekilde kesilmesi
zerine Sadrazam Ltfi Paa ve Vezir Sokollu Mehmed Paann birlikte gnderdikleri bir mektupta anlamazln asl sebebi olarak V. Carlosa verdikleri destek gsteriliyordu. Bu yzden pek ok Osmanl
gemisi ve kalesi kaybedilmiti. Buna karlk Osmanl donanmas 1536da talya zerine gnderilmi
ve bizzat Kanun de 1537de Pulya ve Korfu seferine kmt. Bu savalardan da Venedik zararl kmt
ve yaplacak yeni antlamada Osmanl tarafnn artlarn kabul etmek zorunda kalmt. Btn bu gelimeler olurken Fransa, tercihini Osmanllar tarafnda yapm ve bu yaklamndan krl kmt. stelik
padiahn takdirini kazanarak elisinin stanbulda ikamet edebilmesi iin izin almay baarmt17. Yine
de Venedik ile antlama saland ve 1540 tarihli ahidnme18 ile Osmanl-Venedik ilikileri yeniden dostane bir zemine oturdu.
1535te Tunustan ekilmek zorunda kalan Hayreddin Paa, 1538de Prevezede, 1541de Hasan
Aann savunduu Cezayirde kazand zaferlerle bata spanya kral V. Carlosa kar olduu kadar
dier Hristiyan devletlere de yeterince gzda vermi oluyordu. Hayreddin Paa, Kuzey Afrikada bir
taraftan spanya ile menfaat ilikisi iinde olan yerli hanedanlarla urayor, dier taraftan Akdenizde
ittifaklar oluturulmasna destek veriyordu. Bu ittifaklar arasnda Venedik ve Fransa ile srdrlenler
en nemli olanlar idi.
Osmanl-Fransz ttifaknda Barbarosun Rol

Fransa kral I. Franoisnn elisi Polinin (1541-1543)19 teebbsleri zerine Osmanl-Fransz ittifak
yeniden salanmt. Bu ittifakn desteklenmesi iin Kanun, 1541 ve 1542de Venedik Dou Pietro Landoya iki mektup gndererek ahidnmeye sadk kalmalarn ve Fransay dost ve mttefik kabul ederek
ilikilerini gelitirmelerini istemiti. Mektupta Fransaya verilen ahidnmenin yenilendiinden bahsedilmi ve mektubu gtren tercman Yunusun da Venedikteki gelimeleri ve sonular gzlemlemesi
arzu edilmiti.20 Tercman Yunus elilik grevini yerine getirdikten sonra stanbula dnm ve Venedikteki gelimelerden padiah haberdar etmitir. Buna gre Kanunnin sz konusu talebi zerine Venedik Dou ve Cumhuriyetin ynetiminden sorumlu otuz bey ncil zerine yemin ederek sz vermiler,
hatta topraklarna bitiik olmas nedeniyle zarar vermesinden endie etmelerine ramen spanyaya asker
ve mal yardm yapmama karar almlardr. Muhtemelen bu merasim tercman Yunusun huzurunda
gereklemiti ve aslnda bu artlarn kabul Venedik iin son derece ar olmalyd. Bunun zerine Kanun, Doa gnderdii cevap mektubunda duyduu memnuniyeti belirtti ve szlerinde durduklar srece
ahidnmede salanan imknlardan yararlanabileceklerini hatrlatt.21
Fransay himayesi daha sonra da devam eden Kanun, gerek Venedik ve gerekse Avusturya nezdinde
baz giriimlerde bulunmutu. Nitekim, Doa gnderdii baka bir mektubunda, eli Polinin Fransaya
gidip gelecek adamlarna Venedik topraklarndan getikleri srada yardmc olunmasn istiyordu.22 Kanunnin Eski Budinden ve Penteliden Ferdinanda gnderdii 11-21 Eyll 1541 tarihli iki mektubunda
da, V. Carlosun Fransadan gelirken alkoyduu Fransz elisini serbest brakmasn istemi, aksi takdirde
memleketinin yklaca tehdidinde bulunmutu23.
178
Fransz elisinin uzun grmelerden sonra yardm sz almas zerine sultanlka Barbaros Hayreddin Paaya donanmann hazrlklarn yapmas talimat verildi. Bu donanmada deniz askerlerinden
baka, sancakbeyleri ile birlikte timarl sipahiler, kapkulu ocaklarndan ok sayda tfenki ve yenieri
bulunuyordu. Kanun bu mhim harekt Edirneden gnderdii ubat 1543 tarihli mektubuyla Fransa
kral I. Franoisya bildirmi ve baz nemli hususlar hatrlatmaktan da geri kalmamtr. ncelikle
Fransz donanmasnn da hazrlanmasn ve Barbaros ile ibirlii halinde hareket etmelerini isteyen padiah, kraln da ordusuyla karadan dman zerine yrmesini ve yaplan bunca hazrln boa gitmemesini hatrlatmtr. zellikle spanya ile ilikilerine dikkat etmesini I. Franoisya tavsiye eden Kanun,
Papalkn ayn din mensuplarnn aralarnda anlamazlk olmamas ve dostluk yaplmas eklindeki telkinlerine kaplmamasn, araya girecek dier dostlarnn bar yaplmas ynndeki tavsiyelerini dikkate
almamasn istemitir. Zira, bizzat spanya, Osmanllarla anlama yapmak ve ahidnme almak iin teebbste bulunduu halde olumlu cevap alamamtr. Bu sebeple yaplacak savalarda spanya kral ele
geirilemese bile vilayetleri yerle bir edilerek ksa srede imar edilemez hale getirilmesi planlanyordu.24
Hayreddin Paa, btn hazrlklarn tamamladktan sonra 17 Nisan 1543te muhteem donanmasyla
birlikte stanbuldan ayrld.25 Osmanl donanmas, yaklak ay sonra Marsilyada karaya km,
sonra gerekli sefer hazrlklar iin Toulona gitmi ve Nicee geerek spanyaya tabi Savoi dknden
ksa srede ehrin teslimini salamtr. Osmanl donanmas sekiz ay Toulonda kalm ve bu sre zarfnda ehrin ynetimini elinde tutan Barbaros, nl reislerinden Salih ve Hasan spanya zerine gndermiti. Bu kk Osmanl filosunun, Katalonya sahillerine dzenledii aknlar sonunda aldklar pek
ok esir ve ganimet Cezayire gtrlm,26 buna mukabil spanya, kar harekta cesaret edememiti.27
Donanmann stanbuldan ayrlndan bir hafta sonra 23 Nisanda Kanun, Edirneden Avusturya
seferine km ve Barbarosun Marsilyada karaya kt 21 Temmuz gn o da Budin ehrine girmitir.
Ancak o zamana kadar Derya Beylerbeyinin faaliyetlerinden bir haber alamad iin endielenmi olmal
ki durumu aratrmak zere Venedik Dou Pietro Landoya Budinden bir mektup gndererek hem kendi
gerekletirdii fetihlerden bahsetmi ve hem de Barbaros hakknda bilgi edinmek istemitir.
Burada Trk tarihiler tarafndan bugne kadar ok snrl olarak kullanlan spanya arivlerindeki
Osmanlca ve Arapa belgelerin nemini vurgulamak gerekir.28 Bazen tarihin karanlklarnda kald
dnlen pek ok ayrnt, bu sayede anlalr hale gelmektedir. spanyann Walladolid ehri yaknlarndaki Simancas Arivi (Archivo General de Simancas) bu belgelerin en gzel ilk rneklerini muhafaza
etmesi bakmndan nemlidir. Hayreddin Paann Fransa sahillerindeki harekt srerken Tunus beylerinin Barbaros tarafnda yer aldklarn gsteren baz mektuplar bulunmaktadr.
Hayreddin Paa, 1543te Fransaya yardm iin Marsilya sahillerine geldii srada Cezayir ve Tunustan kendisine baz mektuplar gnderilmitir29. Mesela, spanyaya snd iin Tunus halk tarafndan tahttan indirilen Mevly Hasann olu Ahmedin mektuplar bu dneme rastlamaktadr. Mevly
Ahmed, 1-10 Eyll 1543 (Evst- Cemziyelhr 950) tarihli Hayreddin Paaya gnderdii mektubunda
pek ok vg ifadeleri kulland gibi, kendisinin Kanun Sultan Sleymann evlad olarak kabul
edilmesini, dmanlarnn saldrlarna kar yardm gnderilmesini, zellikle barut ve silah yollanmasn
istiyordu. Yine ayn Tunus emiri Mevly Ahmed, yaklak iki ay sonra Cezayirde Barbarosun vekili
olan Hasan Beye gnderdii bir baka mektupta benzer isteklerde bulunarak kendilerine barut yardm
yaplmasn ve oradaki Tunuslularn iade edilmesini talep ediyordu.
Cezayirden Hayreddin Paaya gnderilen mektuplar, Kuzey Afrika hakknda bilgiler ihtiva etmektedir. Nitekim Kosantine beyi Muhammed el-Murbtn 12 Kasm 1543 (14 aban 950) tarihli mektubu
24
25
26
27
28
29
Nme-i hmynun Osmanlca neri iin

bkz. M. Tayyip Gkbilgin, Venedik Devlet
Arivindeki Trke Belgeler Kolleksiyonu,
s. 116-119, belge nr. 188.
Matrak, Sleymannme, yay. Tarih
Aratrmalar Vakf (TAV), stanbul Aratrma
Merkezi, Sinan avu, Tarih-i Feth-i iklo
adyla, stanbul 1999, vr. 17a.
Hayreddin Paann Fransa harekt hakknda
geni bilgi Matraknn Sleymannmesinde
(yay. TAV, vr. 10b-36b) bulunmaktadr.
Barbarosu Toulondan karmak zere
spanyollarn aralarnda yaptklar
grmelere temas eden Matrak
(Sleymannme, Arkeoloji Mzesi Ktp, nr. 379,
vr. 2a-3b), Prevezeyi hatrlayarak bundan
vazgetiklerini ifade etmektedir.
spanya arivlerinin nemini vurgulayan ilk
tarihimiz Halil nalck olmutur. Bizzat
katld V. Beynelmilel Onomastik limler
Kongresini tantt yazsnda spanyol
Arivleri Hakknda, bilgi vererek nemini
belirtmitir: Belleten, 78 (1956), s. 230-236.
AGS, E. 474.
179
Tunus halknn spanyaya giden emir Hasann yerine olu Mevly Ahmedi baa geirdiini, Ahmedin
Cezayire bir eli gndererek Trklerden yardm istediini haber veriyordu. Ayrca Mevly Hasan bir
ordu ile spanyadan dnerek Araplara ibirlii teklif etmi ancak iki taraf arasnda kan atmada
Hasan yenilmiti.
Hayreddin Paa, Toulonda iken Cezayir halk 12 Mart 1544 tarihli bir mektupla balln bildirmi,
vekili Hasan Beyin lkenin korunmasna gsterdii gayretten bahsederek ehir surlarn yaptrd ve
sava malzemeleri hazrlatt iin ona olan memnuniyetlerini ifade etmitir. Buna karlk Cezayir halk,
Barbarosun emrinde iken Cezayire gelen ve halk arasnda huzursuzlua sebebiyet veren Hasan ve Salih
Reislerden ikyette bulunmutur. Nitekim Mart 1544 tarihli bir adl belgede, donanmalar ile Cezayire
gelen Hasan ve Salih Reislerin ehirde iyi karlandklar halde, beraberlerindeki askerlerin taknlk
yapt ve ehir halkn huzursuz ettii belirtilmitir. Bunun zerine Cezayir Beyi Hasan Aa, her iki
kaptan huzuruna arp nasihat etmi ve tayfalarna mani olmalarn istemitir. Ancak bunu salayamadklar iin her iki reis tayfalaryla birlikte Cezayirden karlmlardr. Bu davranlarnn Hayreddin
Paa tarafndan yanl anlalmamas iin kendisi gelimelerden haberdar edilmitir.
Fransa harektn istenildii gibi yneten Hayreddin Paa, k mevsimini Toulonda geirdi, ertesi
yl donanma ile dnerken (1544) yakp ykarak getii talya sahillerinden ald esir ve ganimetleri stanbula gtrd. ok gemeden yeni bir donanma vcuda getirmek zere tersanelerde gemi ina faaliyetlerine giriti30.
Osmanl-Habsburg Bar ve
Kuzey Afrikaya Yansmas
30
31
32
Hayreddin Paann stanbula dndkten

sonra yz gemi yapm konusundaki
faaliyetleri iin pek ok hkm 1545 (951)
tarihli Mhimme Defterinde yer almaktadr
(Topkap Saray Arivi H. 951-952 Tarihli ve
E-12321 Numaral Mhimme Defteri,
(haz. H. Sahilliolu), stanbul 2002).
BOA, Ali Emir-Kanun, nr. 250/3, vr. 8b.
Grmelerde bulunmak zere ilk gelen
Avusturya elisi Hieronymus idi ve Edirneye
geldiinde hastalanm, huzura kmadan
hayatn kaybetmiti. Elinin getirdii mektup
tercme edilmi, Hieronymusun beraberinde
Portekiz elisinin de bulunacandan
bahsedildii halde onun gelmedii
anlalmtr (TSMA E. 1451).
Feridun Bey, Mnets-seltn, II, stanbul
1275, s. 76-78. Bu ahidnmenin spanya Kral
V. Carlosa ve I. Ferdinanda verildiini bildiren
19-29 Haziran 1547 (Evil-i Cemziyelevvel
1547) tarihli Kanunnin iki mektubu:
Schaendlinger, Schreiben Sleymans,
s. 11-18, belge nr. 6-7.
Kanunnin Avusturya seferinden baar ile dnmesi ve Macaristandaki Pe, iklo, Estergon ve stoln-i Belgrad alarak Habsburg mparatorluuna byk bir darbe indirmesi, V. Carlos ve Ferdinand
Osmanllarla bar yapmaya zorlam ve stanbula iki eli gndermelerine yol amtr. Bunlardan Gerhard Veltwyck spanyay, Nikolaus Sicco Avusturyay temsil etmitir. Babakanlk Osmanl Arivi Ruznme kaytlarna gre spanya elisi 19 Ekim 1545te, (12 aban 952) Avusturya elisi ise ertesi gn
huzura kabul edilmilerdir. Kaytlardan her iki elinin de teh dest med yani eli bo geldii anlalmaktadr. Ancak Osmanl devlet gelenei yine de bunlardan spanya elisine 13.000 ake, Avusturya elisine 10.000 ake caize verdii gibi hilatler giydirmi, eitli kuma ve gm kaplar hediye etmitir.31
Bir sre devam eden mzakerelerden sonra Edirnede varlan mutabakata gre bir buuk yllk bir
atekes salanm ve bir antlama imzalanana kadar Osmanl snrlarnn korunmas ve Osmanl devletine
hara denmesi art koulmutu. Asl antlama 8 Ekim 1547de (23 aban 954) stanbulda Kanun tarafndan tasdik edilmi ve spanya ve Ferendu krallarna gnderilen ahidnmede belirtildii gibi be
yl sre ile geerli olduu kabul edilmiti. Ahidnmenin Akdenizdeki gelimelerle ilgili nemli maddeleri arasnda, Osmanl lkesine ve Maribdeki Cezayir topraklar ile halkna ve Kuzey Afrikadaki dier
blgelere karadan ve denizden hibir ekilde zarar verilmemesi, zarar verenlerin cezalandrlmas ve
zararn tazmin edilmesi art yer almt. Ayrca denizde korsan yani haram levend dolamas yasaklanm ve karlkl serbest ticaret yaplmas uygun grlmt. Bu antlamadaki artlarn bir Osmanl
mttefiki olan Fransa ve Venedik iin de kabul edilmesi istenmiti.32
Bu antlama ve yeni gelimeler sebebiyle ksa bir sre Akdenizde sakin bir ortam saland dnlebilir. nk bir taraftan Akdenizdeki Osmanl ittifaknn iki nemli aktrnden biri olan Hayreddin
Paa 1546da, Fransa kral I. Franois 1547de hayata veda etti; dier yandan Kanun ciddi ekilde ran
180
meselesi ile megul oldu. Bu dneme ait spanya ariv belgelerine yansyan bilgilere gre, Kuzey Afrika
kylarnda baz mnferid olaylarn meydana geldii anlalmaktadr. Bu olaylar srasnda bazen spanyol
hedeflerinin Osmanllar tarafndan, bazen de Osmanl denizcilerinin spanyollar tarafndan taciz edildikleri tespit edilmektedir. Mesela, Cezayir Beylerbeyi Hayreddin Paa olu Hasan Paann spanya
donanma komutan Andre Dorya ile yapt yazmalar, gelimeler hakknda bilgi vermektedir. Cezayir
Paasnn 17-27 Haziran 1548 (Evst- Cemziyelevvel 955) tarihli bir mektubu, Ocak 1548den itibaren yrrle giren antlamann gerei olarak Osmanl denizcilerinden ikyet edildiine ve el konulan
gemilerin iadesinin istendiine deinmektedir. Hasan Paa ise verdii cevapta, stanbuldan yeni gelen
bir fermana gre, spanya ve Cenevize tabi yerlere saldrda bulunulmasnn yasaklandn ve bu sebeple
daha nce denize alan be gemi reisine geri gelmeleri iin haber gnderildiini bildirmitir. Buna mukabil antlamadan nce el konulan gemilerin iade edilmesi konusunda kesin bir emir bulunmadn ileri
srerek isteklerinin yerine getirilmediini belirtmitir. Hasan Paa bu mektubunda ayrca nemli bir hususa da temas ederek bu antlamann Papalk ve Portekiz devletlerine temil edilmediini zellikle belirtmitir. Bu sebeple her iki devletin topraklarna kar akn dzenlemek haklarnn olduunu ve bu
maksatla gemiler hazrlandn belirtmitir33.
Bu olaylarn bir benzeri de Cezayirli denizcilerin bana gelmi ve spanyann Vahran (Oran) valisi tarafndan taciz edilmilerdir. Haziran 1549 (Evst- Cemziyelevvel 956) tarihli Cezayirde hazrlanan bir
adl belge, Cezayirden Fasa giderken el-Garb vilayetine urayan iki ticaret gemisine spanyann Vahran
valisinin el koyduunu belirtmektedir. Gemilerden birinde Muslihiddin et-Trk ve dierinde Muhammed
bin Gnim el-Merke ile Ali uayb el-Mdeccen Reisler bulunmaktadr. Bu hcceti imzalayan ahitlerin
beyanna gre gemilerde yk olarak kle ve Fasta yetimeyen dar tanmaktayd. Aslnda Cezayirdeki
gemi reisleri, Kanun ile spanya kral arasnda kabul edilen barn gerei olarak korsanlk yapmayacan
ve Hristiyanlardan kimseye saldrda bulunmayacan taahhd etmedike denize alamyordu. Bu sebeple
gemilere el konmas bir hakszlk idi.34 Vahran Kontuna gemileri serbest brakmas iin defalarca mektup
yazld halde dinlememi, bu durum spanya imparatoruna ve Dk Felipeye de bildirildii halde sonu
alnamamt. Bunun zerine Cezayir Beylerbeyi Hasan Paa, 27 Mays-6 Haziran 1550de (Evst- Cemziyelevvel 957) Kalavriye Dk Felipeye bir mektup gndermi ve buna Tunus Emirinin de ayn ierikte bir mektubunu ilitirmitir. Hasan Paa, mektubunda, kendisinin el altndan korsan reisler gnderdii
iddiasna iddetle kar km, gizli bir ey yapmadklarn ileri srerek Vahran kontunun bu tavr sebebiyle
barn bozulduunu belirtmitir. Mektubun sonunda ise, korsan gemilerinin denizlere almasna msaade
edildiini bildirmitir.35 Bylece 1547de imzalanan antlama spanya tarafnn artlara uymamas sebebiyle
bozulmu ve her iki taraf iin atmalar yeniden balama durumuna gelmiti.
Hasan Paann mhryle tasdik edilen bu mektuplar Cezayirde yazlm ve stanbulda yazlan ferman rneklerinde grld gibi yazld yer, Be-makm- Drl-cihd- Mahrse-i Cezyir eklinde
kaydedilmiti. Bu ifade bir u blgesi olan Cezayirin Cihad Yurdu kabul edildiine iaret etmektedir
ki bu durum, Barbaros Hayreddin Paa zamanndan itibaren devam eden bir uygulama idi.
Btn bu belgeler gstermektedir ki, Osmanl-spanya ilikilerinde ayrntlar ok iyi bilinmeyen ve
bazlar muhtemelen devlet merkezlerine hi yansmayan olaylar cereyan etmitir. Osmanl devlet merkezinde alnan kararlarn en u blgelerde bile dikkatle uygulanm ve takip edilmi olmas dikkate deer
bir husustur.
ki devlet arasndaki antlamann bozulmas ve Turgut Reisin Mehdiyeyi almas, spanyann yeniden donanmasyla blgeye geldiini ve kaleyi geri aldn gstermektedir. Bununla beraber spanya,
33
34
35
AGS, E. 473. Papalkn bu antlamaya dhil

olduu pekok kaynakta yer almaktadr.
En son bir rnek iin bkz. Pfeffermann,
Rnesans Papalar, s. 140.
AGS, E. 474.
AGS, E. 475.
181
ilikilerin bozulmasndan rahatszd ve stanbula eli gnderebilmek iin izin verilmesini istemekteydi.
V. Carlosun Rstem Paaya gnderdii bir mektup, Turgut Reisin antlamaya aykr olarak spanya
hedeflerine verdii zararlardan ikyet etmekte ve grmelerde bulunmay istemektedir. spanya kral
ayrca Fransann dostluuna gvenilmemesini hatrlatmaktadr36.
Trablusgarb Seferi
Kuzey Afrikann Osmanllar tarafndan fethi belli dnemlerde gerekleti. Sinan Paann kaptanderyal srasnda Trablusgarba sefer planlandnda derhal donanma hazrlanmasna ve kreki, asker
toplanmasna baland. 1551 (958) ylnda Osmanl donanmas iin Rumeli ve Anadoludaki kazalardan
kreki topland. Ayrca Papalk belgelerine yansyan bilgilere gre de bu yln balarnda donanmann
kreki ve peksimet temini hazrlklarn sratle yapt dikkat ekmektedir37. Trablusgarb seferi iin
toplanan krekiler de avarz vergisi karl alnmt. Osmanl devleti Trablusgarb seferi iin hazrlklarn olduka erken bir tarihte balatm olmal ki kreki temini iin de kadlklara fermanlar gndermi ve her yirmi haneden bir kreki toplamt38. spanya tarafndan 1510da ele geirilen
Trablusgarbn fethi iin zellikle blgeyi iyi bilen ve o srada Mehdiye sancakbeyi olan Turgut Reisin
klavuzluu nemli rol oynad. Akdenize karak Malta Adasn topa tutan ve Kk Malta olarak
anlan Gozoyu yamaladktan sonra Trablusgarba ynelen donanma, yz yirmi kadrgadan oluuyordu.
Trablusgarb kuatmaya uzun sre dayanamad ve sonunda teslim oldu39. Fetihten sonra eyalet ynetiminin kendisine verileceini bekleyen Turgut Beye Karlili sancann, Murat Aaya ise Trablusgarb
beylerbeyliinin verilmesi anlamazla sebep oldu. Nihayet bizzat Kanunden talep etmesi zerine
Turgut Bey, 1556da Trablusgarb beylerbeyliine getirildi.
Piyale Paa ve Cerbenin Fethi

36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
TSMA. E. 3451.
Papalkn Venedikteki elisi Ludovico
Beccadelli, stanbulda toplanan krekiler
hakknda bilgi vererek Nisan 1551de
stanbulda 1500 kreki toplandn ve bu
saynn artmasnn beklendiini rapor
etmektedir (M. Arkan, P. Toledo, XIV-XVI.
Yzyllarda Trk-spanyol likileri ve
Ankara 1995, s. 286).
BOA, KK. nr. 2549, s. 83-84.
Ktib elebi, Tuhfetl-kibr, s. 96;
F. Emecen, . ahin, Osmanl Tara
Tekiltnn Kaynaklarndan 957-958
(1550-1551) Tarihli Sancak Tevcih Defteri,
Belgeler, XXIII, s. 59, 97.
Ktib elebi, Tuhfetl-kibr, s. 101-102.
Lokman, Zbdett-tevrih, vr. 73a.
BOA, MAD. nr. 23305.
Celalzde, Tabakatl-memlik,
vr. 514a-516b.
BOA, D. BM. nr. 51, 55; D. BRZ. nr. 20618,
s. 85.
BOA, KK. nr. 216A, s. 107; D. BRZ. nr. 20618,
s. 40.
Sinan Paann yerine Gelibolu sancakbeyi olarak kapudanla getirilen Piyale Beyin, Akdenize
yapaca ilk sefer iin Kanunnin Tercan ovasndan gnderdii Mart 1555 tarihli fermannda, gerekli
hazrlklar yapmas ve Akdenizde Fransa donanmas ile birleerek spanyaya kar mcadele etmesi
emrediliyordu40. Piyale Paa, Galata ve Geliboludaki gemiler iin gerekli hazrlklar yaparak donanmadaki reis, cenki, kreki, alat ve marangoz gibi grevlileri tamamlatt. Sonunda altm kadrgadan
oluan Osmanl donanmas Fransaya da yardm maksadyla Mays 1555de denize ald ve bu seferde
Karlili sancakbeyi Turgut Reisin de destei saland41. nce Pulya kylarn vurarak Mesine Boazndaki Rie kalesini fethetti (Haziran 1555). Blgeye yaplan karma srasnda etraf yama ve tahrip
eden Piyale Bey, Andrea Doriay takip amacyla talyadan spanya sahillerine kadar byk bir deniz
harekt yapt42. Bu arada Korsika yaknlarndaki Elbe Adas kuatld ise de alnamad43.
Osmanl donanmas ertesi yl, 1556 baharnda, Piyale Bey komutasnda krk be kadrgayla Cezayire
gitti ve Cezayir Beylerbeyi Salih Paann da yardmyla Vahran kalesini spanyollardan geri ald44.
Piyale Bey, Mays 1557de emrindeki yzden fazla kadrgadan oluan donanmasyla spanyann igali altnda olan Tunusun Benzert (Bizerte) ehrini fethetti ve Kuzey Afrika sahillerinde koruma grevini
yerine getirdi; pek ok da armaan (pike) sundu45. Bu eylemleri zerine mirmirn- Cezayir ve kapudan nvanyla Cezayir-i Bahr-i Sefid beylerbeyliine getirildi46. Ertesi yl yz elli kadrgadan oluan
donanmayla yeniden Akdenize kan Piyale Paa, spanyaya ait Minorka Adasna baskn dzenleyerek
asker kard; pek ok esir ve ganimet alarak en nemli ehri Ciudedelay (Siyedela) ele geirdi. Minorkann fethi dnnde yararlk gsterenlere Piyale Paann arz zerine Kasm 1558de (Muharrem
182
966) baz maa artlarnda (terakkilerde) bulunuldu47. Piyale Paa, 1559 ylnn yaz aylarnda koruma
greviyle emrinde seksen sekiz kadrga olduu halde Akdenize alarak Avlonyaya kadar gitti. Moton
nlerinde Trablusgarbl Sleyman ve Mehmed Reislerin yakalad bir esirden dmann altm kadrga
ve elli baras dnda yz kadrga ve iki yz baradan oluan bir mttefik hal donanmas hazrladn,
Trablusgarb aldktan sonra Cezayir zerine gitmeyi planladklarn rendi. Ancak deniz mevsimi getiinden 2 Ekim 1559da donanma stanbula dnmek zere hareket etti48.
Cerbenin Fethi
spanya ynetimindeki mttefik Hristiyan donanmas, 12 Mart 1560da Cerbe Adasn igal etti.
Bunun zerine Piyale Paa, yz yirmi kadrgadan oluan donanmasyla 28 Mart 1560da stanbuldan
hareket etti. Piyale Paaya gnderilen 10 Nisan 1560 (14 Receb 967) tarihli grev beratnda Trablusgarp
ve dier Osmanl topraklarnn korunmas emri verildi ve Yalva kads donanma askerine kad tayin
edildi49. 27 Nisanda Modona gelen ve ikml yaptktan sonra Malta zerine giden Piyale Paa, 8 Maysta Gozo Adasna ulat. Buray yamalayarak su ikmali yapt ve mttefik donanmas tarafndan korunan Cerbe Adasna hareket etti. 11 Maysta iki donanma arasnda balayan ve gn sren atmada
on dokuz kadrgasna el konan ve yirmi alt baras tahrip edilen mttefikler yenildi; on bir kadrgas da
Cerbe kalesine snmak zorunda kald50. Trablusgarp Beylerbeyi Turgut Paann da katlmasyla balayan Cerbe kalesi kuatmas yaklak iki ay srd ve sonunda 30 Temmuzda Cerbe fethedildi. Piyale
Paa, be gn Cerbede kaldktan sonra nce Trablusgarba, oradan 12 Austosta Rumeli kylarna ve
26 Austosta Prevezeye geti51.
Cerbe zaferinin yanklarn o srada stanbulda bulunduu iin yakndan izleyen Busbecq, stanbul
halknn ve sahildeki yal kkne gelen padiahn, Piyale Paa emrindeki donanmann beraberindeki
esir, ganimet ve ele geirilen gemileri, zellikle esir edilen amiral gemisi stndeki nl Hristiyan amirallerini seyrettiini anlatmaktadr52.
Cerbenin fethiyle Osmanllar, Orta Akdenizdeki dier rakip hedeflere -zellikle sk sk yamaladklar Maltaya- ynelmeye baladlar.
47
48
49
50
51
52
BOA, nr. KK. 216, s. 23, 40, 57.

TSMA, E. 595; BOA, MD. 3, h. 381.
BOA, MD. 3, h. 892, 899, 959.
BOA, MD. 3, h. 1268.
TSMA, nr. 3465.
Ogier Ghislain de Busbecq, Trk Mektuplar,
(ev. H. C. Yaln), stanbul 1939, s. 223-235.
183
Malta Kuatmasndan Tunusun Fethine

dris BOSTAN*
Osmanllarn Akdenizdeki ilerlemeleri esnasnda srdrdkleri mcadelede Rodos ve Maltann ortak bir kaderi olduunu
sylemek mmkndr. nceleri Egenin Osmanl i denizi haline
gelmeye balad srada Msr-stanbul gibi en nemli ticaret
yolu zerinde bulunan Rodos valyelerinin saldr dzenleyerek
ve yol keserek uzun sre varlklarn koruyabilmeleri, denizlerdeki gleri kadar, hi phesiz, bulunduklar adalar ok ciddi
savunuyor olmalaryla izah edilebilir. Rodosta var olan bu zellik
benzer ekliyle Maltada yeniden ayn valye tarikat tarafndan
srdrlmtr.
Pir Reis, Kitb- Bahriyesinde evresi altm be mil olan
Malta Adasnn spanyaya tabi, altm kyl mamur bir yer olduunu, karada byk bir kalesinin (Medine) bulunduunu, Moranso (Mersa Musceto) liman ile Byk Limann giriindeki
Buruka (Rikasoli) kalesini ve tabii bir liman olan Marsaloloku
zikreder. Gozo (Koza) Adasna ise, Trklerin Kk Malta dediini nakleden Pir Reis, Gozo ile Malta arasnda Comino (Kamuna) adnda kk bir adann yer aldn
belirtir1.
Mslman Araplarn Maltaya ilk gelilerinin Agleb hkmdar I. Ziyadetullahn hicr 221de (83536) adaya bir donanma gndermesi ile balad ne srlmekle beraber, asl fethin Bizans donanmas
tarafndan kuatlan Maltay kurtarmak zere Sicilyadaki Agleb komutanlarndan Ahmed bin mer
ynetiminde yola kan bir filonun adaya ulamas zerine kesin olarak gerekletii kabul edilmektedir
(870). Aglebler, gemi yapmak maksadyla burada bir tersane ina ettiler. Maltadaki Mslman hkimiyeti kalc ve etkili olduu iin ada halknn dili ve yer adlar zerinde Arapann etkisi grld. Mslmanlarn adadaki hakimiyetleri srasnda merkez yaplan Melita ehrinin ad Medine olarak
deitirilmi ve varolar Rabat adyla ayr bir ehre dnmt. Mslmanlar, II. Frederikin karar
ile 1249da adadan kartld2. Ne var ki yz yl sonra Mslmanlar, bu defa Osmanllar olarak yeniden
adaya gelme planlar yapmaya balad.
Kanun Sultan Sleymann 1522de Rodostan kard St. Jean valyelerini spanya Kral V.
Carlos, Maltaya yerletirdiinde (1530), Maltann sahip olduu ideal limanlar ile valyeler iin uygun
bir s olaca dnlmt. nce Birgu ehrine yerleen valyeler ksa srede St. Angelo kalesini tahkim ettikleri gibi Senglea ehrinin ucunda St. Michel kalesini yaptlar ve ehirlerin etrafn surlarla
Kitb- Bahriyede Malta Adas

(, Nadir Eserler Ktp, TY.
6605).

Fakltesi Tarih Blm.
Kitb- Bahriye, (ed. E. Z. kte), stanbul 1988,
III, 253b-255a. Bir baka Kitb- Bahriye
nshasnda ise Cominoya Ulu Ali Adas
denilmektedir (Kprl Ktp, II. Ksm, nr. 172,
vr. 91b).
dris Bostan, Malta, Diyanet slam
Ansiklopesi, XXVII, s. 539-542.
185
1565 Malta Kuatmas Plan

(TSMK, YY. 1118).
5
6

yay. dris Bostan, Ankara 2008, s. 103.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Mhimme
Defteri (MD), 6, h. 429, 561, 902. Mhimme
Defterlerinden yararlanarak Malta seferini ilk
defa ayrntl bir ekilde inceleyen erafettin
Turan olmutur (Rodosun Zabtndan Malta
Muhasarasna, Kanun Armaan, Ankara
1970, s. 47-117).
BOA, MD. 6, h. 562, 565, 566, 977.
Arnold Cassola, . Bostan, T. Sheben, The 1565
Ottoman Malta Campaign Register, Malta
1998, s. 357-358.
BOA, Kamil Kepeci (KK) 7502, s. 1-115.
evirerek istihkmlar salam hale getirdiler

ve burada yeniden mstahkem bir Rodos
kurdular. Zaman iinde o srada meskn
olmayan Valettann dou ucunda da St.
Elmo kalesini ina ederek (1552) Byk
Liman ile Mersa Muscet gibi iki nemli
limann korunmasna nem verdiler.
Malta valyeleri yeniden toparlanp
denizde Osmanl deniz ticaretine ve asker hedeflerine zarar vermeye baladnda dikkat ekmeye balad.
Malta halk ve valyelerin Osmanllarla ilk ciddi karlamalar,
Turgud Reisin 1540ta Gozoya,
1541de Maltaya yapt aknlarla
balad ve daha sonraki yllarda da
devam etti. zellikle 1551de
Trablusgarbn fethine giden Sinan
Paa, Turgud Reis ile birlikte Maltaya karma yapt. Surlarla evrili ehirlerin dnda kalan yerleri
yamalad ve Gozo Adasn ele
geirdi. 1560ta Piyale Paa komutasnda yaplan Cerbe Seferi
iin Akdenize kan Osmanl donanmas, Gozoya urayarak erzak temini maksadyla aday yamalad. Malta, zaman iinde binlerce mslman esirin getirilip zindana konduu ve zaman zaman inaatlarda altrld bir esir kamp haline
gelmiti3.
Osmanl Devleti, Malta valyelerinin Akdenizde mslman haclara, tccar ve yolculara verdikleri
zararlar sebebiyle sonunda adann alnmasna karar verdi. Nitekim, Malta seferi iin serdar tayin edilen
Vezir Mustafa Paaya verilen 23 Mart 1565 (20 aban 972) tarihli serdarlk beratnda ve Cezayir-i Garb
Beylerbeyi Hasan Paa ile Trablusgarb Beylerbeyi Turgud Paaya gnderilen fermanlarda bu husus
onaylanmaktayd4. Komutanlna Piyale Paann getirildii donanmada, yaklak 240 gemi bulunuyordu. Akdenizde dolaan btn gnll reislerden gemileriyle bu sefere katlmalar istenmiti5. Anadolu
ve Rumelideki yirmi be civarnda sancan askerleri ile yenierilerin de sefer iin hazrlanmas ve gnll cenki toplanmas emredildi. Ayrca donanmann kreki ihtiyac yine bu sancaklardan saland.
Osmanl ordusunda yenieriler dhil 35.000 civarnda kara askeri bulunuyordu. Donanma iin sadece
Msrdan 3500 kantar barut hazrlanmas istendii gibi, yine Modon ve Trablusgarbda barut, dier yerlerden top yuvarla ve peksimet hazrlna giriildi6.
Malta seferine ait bir gnlk (ruznme) defterinde yer alan bilgilerin nda donanmann stanbuldan kndan seferin sonuna kadar geen sreci takip etmek de mmkn olmaktadr7. Buna gre,
donanma 29 Mart 1565te (26 aban 972) Serdar Mustafa Paann kumandasnda stanbuldan yola
186
kt. Yedikulede demirledikten sonra geceleyin hareket eden ve frtnal bir yolculuktan sonra 30 Martta
Geliboluya gelen donanma, frtna sebebiyle yaklak bir hafta Geliboluda beklemek zorunda kald.
6 Nisan 1565te Boazhisarlarna ulatnda Tersane Emini yetierek donanmaya katld. Donanmann
buradan hareketinden sonra, Selanikten barut ve top gllesi, Rumelideki baz kadlklardan peksimet
ve hububat, Modondan barut teminine alld. Ayrca, drt kadrga ve kalyatadan oluan filosuyla Kavala kapudan Ege Denizinin muhafazasyla grevlendirildi. Donanma, 12 Nisanda Bozcaadaya, 14
Nisanda Sakza ve nihayet 16 Nisanda Koyun Adasna ulat ve burada kadrgalar yalanarak tekrar
Sakza geildi. 21 Nisanda ay nda hareket eden donanma, Andre Adasn geerek Kzlhisarda
demirledi ve 24 Nisanda Atina nlerine geldi. Donanma burada beklerken Piyale Paa birka gemi ile
daha nce hazrlanmas istenen 3000 kantar peksimeti almak zere Korintosa gitti ve 27 Nisanda geri
dnmesiyle tekrar yola kld. Temaalk ve amlca adalar geildikten sonra Termihte demirleyen
donanma, 30 Nisanda buradan ayrld ve yolda Habe Ahmed Reisin baras bir kayaya arpt iin
delinerek batt.
Donanma, 1 Maysta (30 Ramazan) Benefe Burnuna geldi ve Mustafa Paa ile Piyale Paa beraberlerindeki kadrgalarla on mil mesafedeki Paa limanna gittiler. Ordu, Ramazan bayramn burada geirdikten sonra 3 Maysta Manya Burnuna, 4 Maysta Korona, 6 Maysta Modona, 7 Maysta
Anavarine geldi ve Mustafa Paa, burada karaya karak adr kurdu. 10 Maysta Rodos Beyi dokuz
kadrga ile ve Selanik Beyi de askerleriyle birlikte donanmaya katldlar. 15 Mays gecesi yeniden denize
alan donanma drt gn dolatktan sonra 19 Mays Cuma gn kuluk vakti Malta Adas nnde demirledi. Bu konumda iki gn bekledikten sonra Mustafa Paa, 21 Maysta Mersaolokta karaya kt
ve burada adr kuruldu. Ertesi gn btn asker adrn etrafnda topland ve padiah tarafndan Mustafa
Paaya verilen serdarlk berat okundu, askere bahi verildi. Ordu birka gn iinde toplar dhil btn
arlklarn adaya kard. Malta valyeleri byk stad La Valettann savasz teslim teklifini kabul
etmemesi zerine 26 Maysta Mersa Musket ile Byk liman arasndaki burnun ucunda bulunan Santarma (St. Elmo) kalesi yaknnda yerleen Osmanl ordusu metrisler kurmaya ve birka gn iinde Malta
valyeleriyle atmaya balad. 2 Haziranda Maltaya gelen Turgud Paa, kuatmaya buradan balanmasn doru bulmamakla beraber, harekta bizzat katld. Nihayet, 23 Haziran 1565de Santarma
kalesinin alnd gn Turgud Paa, daha nce bandan ald bir yara sebebiyle hayatn kaybetti. St.
Elmonun zapt sayesinde Osmanl donanmas adann en korunmu liman olan Mersa Muscete girdi.
Kuatmann Malta kalesine evrilmesi ile mcadele Birgu ve Senglea ehirlerine yneldi. 9 Temmuz
Pazar gn Kurban bayram olduundan Mustafa Paann adrna gelen Piyale Paa ve dier asker
erkn bayramlatlar. 12 Temmuzde Cezayir-i Garb beylerbeyi Hasan Paa yirmibe kadrga ile gelerek
donanmaya katld.
Donanmann stanbuldan ayrlndan yaklak iki ay sonra Mustafa Paaya gnderilen bir emirde
kendisinden hibir haber alnamad belirtilerek Maltada fethedilen yer olup olmadnn, Turgud
Paann kuatmaya itirak edip etmediinin bildirilmesi istendi8. Hlbuki Mustafa Paa, 6 Temmuzda
Abdi avuu kuatma hakknda bilgi vermek zere, kuatmay gsteren bir plan ile birlikte stanbula
gndermiti9. Mektup stanbula ulatktan sonra Abdi avu, bu defa Mustafa Paaya gnderilen ferman alarak Maltaya doru yola kt. Bu arada 7 ve 20 Austos 1565de Malta kalesi zerine iddetli
iki hcum daha yapldysa da sonu alnamad. Kuatma srasnda Malta valyelerinin yardm istekleri
zerine Sicilyadan takviye gler geldii gibi, 6 Eyllde spanyann destekledii Sicilya valisi Don
Garcia ynetiminde 8000 asker Maltann batsnda adaya kartld. Mustafa Paa, biraz da mevsimin
8
9
BOA, MD. 6, h. 1423.

BOA, KK. 7501, s. 105. Kuatma srasnda
izildii bilinen bu orijinal haritada kuatma
hakknda nemli bilgiler de bulunmaktadr
(Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Y.Y, nr.
1118).
187
10
11
12
13
14
15
16
17
18
. Turan, Rodosun Zabtndan Malta

Muhasarasna, s. 102.
Cassola, The 1565 Ottoman Malta, s. 359-382.
BOA, KK. 7502, s. 95-97.
l, Knhl-ahbr, . . Nadir Eserler
Ktphanesi, TY. 5959, vr. 346b.
. Turan, Rodosun Zabtndan Malta
Muhasarasna, s. 106-107.
BOA, MD. 5, h. 499.
BOA, MD. 5, h. 1490, 1539.
BOA, Maliyeden Mdevver Defterler (MAD)
nr. 350, s. 10-13.
Bu ahidnmede Kbrs harac ile ilgili pasaj
ve mukaddem diyr- Msr erkise elinde
iken cezre-i Kbrsdan sl be-sl sekiz bin
filoriye bedel kuma ve harc vermek detleri
imi. Eyle olsa hliy diyr- Msr devlet-i
kahirem muktezsnca klliyen feth olunup
sir memlik-i mahrsemden vk olup zikr
olunan harc yce pdihlma verilmesi
lzm olman buyurdum ki harc- mezbr
kuma olmayup her yl sekiz bin nakid fireng
filori olup mahrse-i stanbula gnderp
Hzne-i mireme teslm edeler eklinde
gemektedir: M. Tayyib Gkbilgin, Venedik
Devlet Arivindeki Trke Belgeler
Koleksiyonu ve Bizimle lgili Dier Belgeler,
Belgeler, 9-12 (1971), s. 53.
deimesi ve nl olok rzgrlarnn esmeye balamas sebebiyle 8 Eyllde kuatmay kaldrmak zorunda kald. Adaya kan yardmc kuvvetler ile St. Paul kalesi civarnda son bir defa atmaya giren
ve baar elde edemeyen Osmanl ordusu 12 Eyllde Maltay terk etti10. Malta seferi srasnda yaklak
20.000 asker hayatn kaybetti. Resm kaytlara gre denizde boulan ve kuatma srasnda len sadece
timarl sipahilerin says 540 kii idi11.
Donanma dn yolunda 14 Ekim 1565de Midilliye, 22 Ekimde Kilidlbahire ve muhtemelen 31
Ekimde (6 Reblhr) stanbula ulat12. Malta kuatmasnn sonucu Avrupa merkezlerinde sevin uyandrrken stanbulda znt ile karland. Sonutan sorumlu tutulan Mustafa Paa vezaretten azledildi13.
Maltada ise kuatma srasnda adeta yerle bir olan Birgu yerine, 1566da valyelerin yeni merkezi
olarak bugnk Valetta ehrinin inasna baland. Papa IV. Piunun gnderdii asker mhendis Laparellinin planna gre her taraf sur ve burlarla kuatlan ve yeni Trk saldrlarna kar yeterince korunabilmek amacyla mstahkem bir ekilde dnlen ehrin yapm be ylda tamamland ve Maltann
merkezi Birgudan Valettaya tand (1571).
Kanun Sultan Sleyman iin Malta baarszln kabullenmek kolay olmad. Malta valyeleri
adeta Rodosun intikamn alm gibiydi. Kanuni ilerlemi yana ramen Maltada alnan bu sonuca
raz olmak istememi ve yeni bir sefer iin gereken hazrlklarn yaplmas emrini vermiti. Bir taraftan
Cezayir-i Garb Beylerbeyi Hasan Paay ve Trablusgarb Beylerbeyi Ulu Ali Paay tebrik ve takdir
ederken, dier taraftan vakit geirmeden bir sredir tam faal olmayan Gelibolu tersanesine on sekiz
gzl yeni bir tersane kurulmasn emretmiti. Yaplan plana gre bu tersanede yaz ve k mevsimlerinde
gemi ina edilebilecekti. Gelibolu tersanesinde ilk anda be kadrgann yapm dnld14. Ayrca daha
donanma stanbula dnmeden nce Rodos Beyine gnderilen bir fermanla 17 Kasmda (23 Reblahr)
padiah, gelecek yln ilkbaharnda sefere byk bir donanma kartlacan duyurarak imkn olan leventlerin 18-25 oturakl gemiler yaptrmalarn istemiti15.
1566 senesi ilkbaharnda Malta valyelerine ait be geminin Msr aklarnda grlmesi, Kanuni
Sultan Sleyman Malta zerine bir sefer iin daha fazla tevik ederken ve btn hazrlklarn buna gre
yaplm olmasna ramen, imparator II. Maximilienin Erdelden geri ekilmemesi padiah Avusturya
zerine bir sefer dzenlemeye mecbur brakmt.
Piyale Paa, ertesi sene Akdenize alrken ald 24 Mart 1566 (3 Ramazan 973) tarihli serdarlk
beratnda dorudan Malta zerine sevk edilmemi, Akdeniz sahilindeki Osmanl topraklarn korumak
dnda Mesine, Kalabriya ve Maltaya akn dzenlemekle grevlendirilmiti. Kaptanderya Piyale Paa,
emrindeki yetmi kadrga ile nce Sakza urad ve 14 Nisan 1566da (24 Ramazan 973) aday fethetti16;
daha sonra talya kylarna gitti ve Pulya blgesini yamaladktan sonra stanbula dnd. Piyale Paaya, Sakzn fethi ve denizlerde kazand baar sebebiyle Gazi unvan verildi17.
Akdenizde G Gsterisi: Kbrsta

Osmanl Zaferinden nebahtda Hal Zaferine
Osmanl deniz imparatorluunun, XVI. yzyl boyunca btn Akdenizde gcn iyice hissettirdii
halde stratejik ve ticar nemi byk olan Kbrs henz topraklar arasna katmam olmas ticaret yollarnn gvenlii iin saknca tekil etmekteydi. Msrn fethi sonrasnda Venedike verilen Eyll 1520
(aban 923) tarihli ahidnmede18 daha nce Memlk devletine verildii belirtilen 8000 floriden oluan
Kbrs haracnn Osmanl mparatorluuna denmesi kabul edilmi ve bu durum 1570 ylna kadar
devam etmiti.
188
Kaynaklarn ortak tespitine gre, II. Selim daha ehzdelii srasnda Osmanl topraklar arasnda
kalm olan adann ehemmiyetini idrak etmi ve kendisinin padiah olmas halinde ilk iinin bu aday
fethetmek olduunu dile getirmiti. Ayrca Akdenizdeki Hristiyan devletlerin korsan gemileri Msra
giden deniz yollar zerinde hem ticaret gemilerine zarar vermekte, hem de hac yollarnn gvenliini
tehdit etmekteydi. Bu korsanlarn Venedik idaresindeki Kbrs s edinmeleri Osmanllarn dikkatini
ada zerine evirmelerine sebep olmuu. Nitekim o sralarda Msra giden Msr defterdarnn gemisine
el koyarak iindeki mal ve eyay yamalayan, glman ve cariyelerini esir eden Kbrsllarn padiaha
ikyet edilmesi seferin balatlmasna yol aan nemli bir etken oldu19.
Bu dnemde Venedik ile Osmanl mparatorluu arasndaki anlamazln zlemez hale geldii
grlmektedir. Bu durumun ortaya kmasnda Venedikin ahidnmelerle belirlenmi snrlar ihlal etmesi
ve blge halkn kkrtarak yeni kyler oluturmaya teebbs etmesi ile adadaki Kilis Sancana bal
baz kylere girerek halkn bir ksmn esir edip bir ksmn ldrmesi ve mallarn yamalamas etkisini
gsterirken Osmanllarn Kbrs zerindeki niyetlerini iyice belirgin hale getirdi; Venediklilerle anlamazl derinletirdi. Osmanl mparatorluu Kilis civarndaki tecavzleri sebebiyle Venediki protesto
ettiyse de bir sonu alamad. Bunun zerine blgedeki sancakbeylerine fermanlar gnderilerek Venedik
tarafndan snrlarda kurulan yeni kylerin vurulmas emri verildi20. Ayrca bu meselenin halli ve zellikle
Kbrs adasndan vazgemelerini teklif etmek zere Kubad avu21 eli olarak Venedike gnderildi.
Osmanl elisinin Kbrsn sulh yolu ile teslimini salama hususunda olumlu bir cevap getirmemesi
zerine Osmanl devlet adamlar, Sadrazam Sokollu Mehmed Paann baz itirazlarna ramen eyhlislam Ebussuud Efendinin fetva22 ve desteini alarak Dou Akdenizdeki bu stratejik aday hkimiyetleri altna almay kararlatrdlar ve bu amala sava hazrlklarnn artrlmasn istediler. Tersanelerde
kadrga, batarda, mavna ve at gemileri yaplmas iin emirler gnderildi. Donanmann eksiklerinin tamamlanmas yannda, ordunun yiyecek ihtiyacn karlamak zere zahire temini ile sefer srasnda yaklak yl yetecek miktarda silah ve mhimmat hazrlanmasna baland.
Kbrs seferi ncesinde stanbul tersanesinde yaplan hazrlklar arasnda gemilerin ina ve tamir edildii grlmektedir. 20 Aralk 1568 ve 28 Austos 1569 tarihleri arasnda tersanedeki faaliyetleri gsteren
muhasebe kaytlarna gre Bae-i mirede dokuz kayk, tersanede on iki batarda, kadrga ve kalyata
yannda, krk be batarda, kadrga ve kalyata, yedi top gemisi, ta gemisi ve palakerme tamir
edilerek donanma iin yetmi dokuz gemi ve kayk hazr hale getirildi. Ancak Karadeniz kysndaki
Ahyolu, Bartn ve Amasrada yaplmas istenen gemilerin tamamlanmam olmas skntya sebebiyet
veriyordu. Buna karlk Aydn blgesindeki leventlerin gemi ina etmesi takdirle karlanyordu.
Osmanllar, Kbrs ile ilgili hareketlerinin ve hazrlklarnn Kbrs halk tarafndan bilinmemesi amacyla baz tedbirler almaya giritiler. ncelikle adaya gidi gelii engelleme yoluna gittiler ve adaya civar
olan nemli ticaret merkezlerindeki Venedik bayloslarn tutuklattlar. Venediklilerin Bosna ve Hersek
topraklarndaki tecavzlerini ne sren Osmanl mparatorluu Halep ve Msrdaki Venedik konsoloslarn hapsettirdi ve onlarn Kbrsa sefer ile ilgili haber gndermelerine engel olmaya alt. Bu maksatla
Kbrsa gidip gelen gerek tccar, gerekse konsolosun adamlar, hatta casuslar tespit edildii takdirde
hemen yakalanmalar, ellerinde mektup veya yazl kt bulunanlara el konup en ksa zamanda stanbula
gnderilmeleri saland. Osmanl yneticileri Kbrsllarn sefer hakknda bir bilgilerinin olup olmadn
da merak ediyor ve bu amala adaya casuslar gndererek bilgi almaya urayordu. Kbrsa kar alnan
tedbirler biraz daha artrlarak Trablus ve skenderiye gibi Osmanl limanlarndaki Venedik gemilerine
el kondu, iindeki kaptan ve yolcular tutukland. Venedikli konsolos ve tccarlar tutuklamalarna ramen
19
20
21
22
Mehmed b. Mehmed er-Rm,

Nuhbett-tevrh vel-ahbr, (haz. A. Sarl,
.. Sosyal Bilimler Enstits, baslmam
Doktora tezi), stanbul 2000, s. 329-330.
Selnik de, II. Selimin ehzdelii srasnda
kendisine Msrdan gelen baz hediye, eker,
pirin ve atlarla ykl geminin frtnaya
yakalanp kurtulduu halde Kbrsllar
tarafndan el konmasn unutmadn
belirtmektedir (Selnik Mustafa Efendi,
Tarih-i Selnik, (haz. M. pirli), stanbul
1989, I, 77).
skenderiye, Dukakin, Prizren, Hersek,
Kilis sancakbeylerine gnderilen 8 ubat 1570
tarihli hkmler: BOA, Mhimme Zeyli Defteri,
15, s. 5-8/13-18.
Kubad avuun elilik grevi ve sresi
hakknda bkz. Maria Pia Pedani-Fabris,
Ottoman Diplomats in the West: The Sultans
Ambassadors to the Republic of Venice,
Tarih ncelemeleri Dergisi, XI (1996),
s. 189-191; M. P. Pedani, In Nome del Gran
Signore, Venedik 1994, s. 207. Kubad
avuun Venedike gtrd II. Selimin ve
Sadrazam Sokollu Mehmed Paann ubat
1570 tarihli mektuplar ile ilgili olarak bkz.
M.P. Pedani Fabris, I Documenti Turchi
dell Archivio di Stato di Venezia, Roma 1994,
s. 210-212.
Ebussud Efendinin Kbrs seferi iin verdii
gerekeli fetvann suretleri iin
bkz. M. Erturul Dzda, eyhlislm
Ebussud Efendi Fetvalar Inda 16.
Asr Trk Hayat, stanbul 1983, s. 108-109;
Peuylu, Trh, stanbul 1281, I, 486-487;
Katib elebi, Tuhfetl-kibar f esfril-bihr,
yay. dris Bostan, Ankara 2008, s. 110.
189
23
24
25
26
27
28
29
Geni bilgi iin bkz. dris Bostan, Kbrs

Seferi Gnl ve Osmanl Donanmasnn
Sefer Gzergh, Beylikten mparatorlua
24 Nisan 1570 tarihli el Beyine gnderilen
hkm: BOA, A. DVN. MHM. 932, h. 19.
Hayat ve daha am Beylerbeyi iken Kbrsn
fethinin zarureti hakknda stanbula
mracaatta bulunduu konusunda bkz. Bekir
Ktkolu, Mustafa Paa (Lala), slam
Ansiklopedisi, VIII, 733.
Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi,
(ev. M. At), stanbul 1332, VI, 252.
Selnik, Trh, I, 77-78.
l, Knhl-ahbr, Nuruosmniye Ktp,
nr. 3407, vr. 158a-b. l, adaya k tarihini
yanl olarak 27 Reblahr eklinde
vermektedir (vr. 158a).
16 Mays-9 Aralk 1570 (10 Zilhicce 977-11
Receb 978) tarihleri aras BOA, MD. 8de
bulunmaktadr. Bu defterden seilerek yaplan
bir neir iin bkz. Safvet, Kbrs Fethi zerine
Veskalar, TOEM, 19 (1329), s. 1177-1193.
Yine ayn tarihte balayp 7 Eyll 1571de
(16 Reblahr 979) Magosann fethi ile sona
eren ikinci defter, BOA, KK. 221de kaytldr.
zellikleri ksmen farkl nc defter: BOA,
KK. 64.
Osmanllar, Franszlara dokunulmamasna zellikle dikkat ediyorlard. Hatta Venedike kar yrtlen
ambargo arasnda onlara tereke satlmamas, Venedike giden tccarlarn eyalarnn aranmas ve ykleri
arasnda altn, ake ve mektup bulunmas halinde hepsinin stanbula gnderilmesi isteniyordu23.
Divan- Hmyndan kan fermanlardan nceleri II. Selimin byk nem verdii Kbrs seferine
kendisinin de bizzat katlma fikrinde olduu anlalmaktaysa da daha sonra bundan vazgetii grlmektedir.
Osmanl hkmeti bir taraftan sefer hazrlklarn yrtrken dier taraftan Kbrs halk ile temas
kurmaya alyor ve henz sefer balamadan onlarn desteini kazanmaya urayordu; hatta devlet el
Beyine mracaat ederek Kbrs halkna mektuplar gndermek suretiyle temas kurmasn ve desteklerini
salamaya almasn istemiti. Bu mektuplarda, Osmanl ordusuna dostluk gsterdikleri takdirde fetih
sona erdikten sonra timarlar ile ev ve mlklerinin kendilerine braklaca, aksi takdirde hepsinin ldrlerek ocuk ve kadnlarnn esir edilecekleri bilgisi yer alyordu24.
Kbrsa hareket karar alnmas zerine Osmanl kara ve deniz ordusunun sefer serdarlna altnc
vezir Lala Mustafa Paa25 getirildi ve onun emri altna verilen nc vezir Piyale Paa ise donanma
serdar olarak grevlendirildi. Cezayir beylerbeyi ve Kapudan Mezzinzde Ali Paa ise Lala Mustafa
Paa ile birlikte deniz yolu ile Kbrsa gitmek ve sonra Piyale Paann emrinde olmakla vazifelendirildi.
Osmanl donanmasnn grup halinde stanbuldan Kbrs seferi iin denize ald anlalmaktadr.
Birinci filonun banda bulunan Murad Reis yirmi be gemiden oluan filosu ile birlikte Rodosu s
edinmek zere grevlendirilmiti. Asl vazifesi dman donanmas hakknda bilgi toplamak ve Kbrsa
deniz yolu ile yaplmas muhtemel yardmlar nlemekti. Mart 1570te stanbuldan ayrlm olduu tahmin edilen Murad Reis kumandasndaki filonun Ege adalar arasnda ve Girit taraflarnda keif hareketlerinde bulunduu anlalmaktadr. Donanmann ikinci byk ksmn tekil eden, altm be batarda
ve kadrga ile nakliye amal otuz kalyon tr gemiden oluan Piyale Paa komutasndaki filo, 26 Nisan
1570te stanbuldan ayrld. Bu filonun asl vazifesi dman donanmasn bulduu yerde vurmak ve
Kbrsa yardm gtrmelerini engellemekti. Osmanl donanmasnn nc grubunu tekil eden ve Kbrs serdar Lala Mustafa Paa ile Kapudan Paann emrinde bulunan filo ise, otuz alt kadrga, on iki
ektiri, sekiz mavna ve hayvan tamak iin krk gemi ile asker, yiyecek ve top tamak zere krk karamrselden oluuyordu26. Kbrs seferine katlan donanmann says hakkndaki bilgiler olduka farkldr.
Tarihi Selanik, Piyale Paann stanbuldan ayrld srada yannda seksen drt kadrga ve batarda
olduunu, Mustafa Paa ile hareket eden donanmada ise yz yirmi drt gemi bulunduunu, bylece donanmann toplam olarak iki yz sekiz gemiden olutuunu yazarken27 dier bir tarihi l, Kbrsta toplanan donanmann yz para kadrga, mavna ve kalyatadan olutuunu, yz levend gemisinin
katlmasyla saynn drt yze ulatn belirtmektedir28.
Kbrs Donanmasnn Gzergh

Osmanl donanmasnn stanbuldan ayrldktan sonra Kbrsa gidinceye kadar takip ettii gzergh
ve Kbrstaki kuatma ve fetih olaylarnn hangi tarihte, nasl cereyan ettiini renebilmek bakmndan,
elimizde bulunan 1570 Kbrs seferi ruus kaytlarnn gnlk olarak kaydedildii gnlk (ruznme)
defterleri ayrntl bilgiler vermektedir29. Bu defterlerde kaytl bilgilere gre donanma, 16 Mays 1570
(10 Zilhicce 977) Sal gn, yani Kurban bayramnn birinci gn Lala Mustafa Paann, beraberinde
Kapudan Mezzinzade Ali Paa olduu halde bayram namazn Beiktata klmasndan sonra Saray-
mire nne gelip padiah top atarak selamlad. Hatta bizzat padiah bir saltanat kayna binerek
190
Yedikuleye kadar donanmaya elik etti30. Yedikuleden ayrlan donanma, 17 Maysta le ile ikindi
arasnda Tavan Adasna, 18 Maysta Geliboluya vard. ki gn burada kaldktan sonra 20 Mays gn
cumadan sonra yola koyulan donanma akamzeri 30 mil mesafedeki Boazhisarna ulat. Ayn gn
Piyale Paadan gelen bir mektup yz yirmi kadrga, on iki mavna ve otuz baradan oluan dman donanmas hakknda bilgi vererek bir araya gelinmesini ve ne yaplacann kararlatrlmasn istemekteydi.
Yine ayn gn Ankara Beyi ile Dumdum Memi Reis zmir ve Foa taraflarna peksimet temin etmek
zere gnderildi. Donanma 21 Mays cumartesi gn su ikmlini yaptktan sonra Boazhisarndan ayrld ve 22 Maysta Bozcaadada demirledi; 23 Maysta Midilli limanna yanat; 25 Maysta Sakza
vard. Alt gn burada kaldktan sonra Sacka gelindi. Bu srada Piyale Paadan ve eitli yerlerden
kar glerle ilgili haberler ulamaktayd. Mora sancakbeyinin yapt tahkikata gre dman, doksan
kadrga ve yirmi bara ile Giritte bulunuyordu. Bunu renen Piyale Paa, Rodos civarnda bulunan
Murad Reisin gemileriyle birlikte kendi yanna gelmesini ve dman Giritte kstrp imha etmeyi,
sonra da Mustafa Paaya katlmay planlamaktayd. Hlbuki Eriboz Beyinin bir adamnn batan bir
Venedik barasndan elde ettii bilgilere gre, rakip gler altm kadrga ile Holomie asker karmt.
Kocaeli Beyi Kaya Bey de Andre Adasndan benzer bilgiler toplamt31.
Kbrs Haritas
(Piri Reis, Kitb- Bahriye,
Sleymaniye-Ayasofya
Ktp. 2612).
30
31
Selnik, Trh, I, 77; Mehmed b. Mehmed,

Nuhbe, s. 331.
Donanma ve ordunun Kbrsa kmasndan
sonra skenderiye kapudannn 50 kadrga ile
Piyale Paaya yardma gitmesi daha uygun
grlmt. 28 Mays 1570 (22 Zilhicce)
tarihli Piyale Paaya ve Vezir Mustafa Paaya
gnderilen hkmler: BOA, MD. 9,
s. 92-94/237, 239.
191
32
33
34
35
36
37
38
39
Bostan, Kbrs Seferi Gnl, s. 94.

el blgesinden Kbrsa yaplan asker, zahire
tanmas ile ilgili bkz. enol elik, Osmanl
Devletinin Kbrs Seferindeki Asker ve Zahire
Naklinde el Sancann Rol, kinci
Uluslararas Kbrs Aratrmalar Kongresi,
24-27 Kasm 1998, Gazi Magosa 1999,
s. 107-129.
Tekeili Beyine, Antalya ve Elmal kadlarna
gnderilen 4 Haziran 1570 (29 Zilhicce 977)
tarihli hkmler: BOA, MD. 9. s. 97/248;
98/251.
BOA, MD. 9. s. 97/248; 98/251.
BOA, MD. 8, s. 9; KK. 221, s. 9. Sefere bizzat
katld bilinen Pirnin Finikeden ayrl
tarihini 24 Muharrem, Tuzlaya var tarihini
ise 29 Muharrem olarak vermesi ruus
defterlerindeki kaytlara uymamaktadr
(Fethiye-i Cezre-i Kbrs, yay. Harid Fedai,
Ankara 1997, s. 8).
l, Knhl-ahbr, vr. 158a-b; Selnik, Trh,
I, 78.
BOA, MD. 8, s. 9; KK. 221, s. 9.
19 Austos 1570 (17 Reblevvel 978) tarihli
Piyale Paaya gnderilen hkm: BOA, MD.
14/1, s. 354/422.
1 Haziranda Sisam Boazna gelen donanma, ertesi gn stankye geti. 3 Haziranda Murad Reis,
yirmi be kadrgadan oluan filosuyla gelerek asl donanmaya katld. Osmanl donanmasnn Rodos
civarnda toplanmaya balad sralarda Mslman gemisi ekline brnm iki kadrga ve firkateden
oluan bir dman filosu Trablusam limanna gelerek sabun ykl bir tccar gemisini alp gtrd ve
etraftan tutsak aldklar haberleri geldi. Bunun zerine Rodos ve skenderiye Beyleri ile am Beylerbeyleri gereken tedbirleri almalar konusunda ikaz uyarldlar32.
Donanma, 4 Haziranda Rodosa geti ve ertesi gn Piyale Paa, beraberindeki donanma ile gelip
Lala Mustafa Paa ve Kapudan Ali Paa donanmasyla birleti. Bylece Kbrs seferine katlan btn
Osmanl donanmas bir araya gelmi oldu. 7 Haziranda hep birlikte Meis Adasna geen donanmadaki
kadrgalar yaland ve burada gn kalnd. 10 Haziranda Finikeye ulaan donanma, 30 Hazirana
kadar henz blgeye gelmemi olan Anadoludaki sancak askerlerinin ulamas iin bekledi. Bu sre
zarfnda zahire, un ve koyun ihtiyac saland gibi, daha nce verilen emirler erevesinde yakn civardan ihtiya olan malzemeler temin edildi33.
Donanma Finikede demirlemi ve gerekli tanma hazrlklar yaplrken, 19 Haziran 1570te Piyale
Paa, Mustafa Paa ve Kapudan Ali Paa birka kadrgayla inceleme yapmak zere Antalyaya gittiler.
Ertesi gn Adrasan limannda konaklayan paa yeniden Finikeye dnd. Askerin Kbrsa bu civardan
geecei daha nce belirlenmi olmal ki yollar geniletilmi ve iskeleler gei ve asker ykleme iin
tamamlanmt34. Kara yoluyla gelen askerlerin toplanp Kbrsa geecei iskeleler de bu sahillerde bulunuyordu. Toplanan askerden at gemilerine yetiemeyenlerin sratle renber gemileri buldurularak
adaya tanmalar emredildi35.
Osmanl donanmas 30 Haziran 1570 (26 Muharrem 978) Cuma gn le vakti Finikeden ayrld
ve iki gn sonra 2 Temmuz Pazar gn Kbrsn Limasol Kalesi nne geldi. Osmanl donanmasn karsnda gren kale halk kaarak mekn terk etti ve karaya kan Osmanl askerleri kaleyi yamalayarak
geceyi orada geirdi36. 3 Temmuzda akama doru Tuzlaya (Larnaka) gelen donanma, 4 Temmuzda
Serdar Lala Mustafa Paann emriyle karaya asker karmaya balad. Adaya nce Piyale Paa kt ve
bir miktar asker ile kendi adamlarn yanna alarak serdarn otan kurdu. Orduda bulunan beylerbeyi,
sancakbeyi ve dier askerler atl ve yaya olarak deniz kenarnda dizildikten sonra Lala Mustafa Paa karaya kt ve otana gitti. nce Piyale Paay ve sonra srasyla dier beylerbeyi ve sancakbeylerinin
selamlamalarn kabul etti. Bu merasimde Anadolu Beylerbeyi skender Paa, Karaman Beylerbeyi Hasan
Paa, Sivas (Rum) Beylerbeyi Behram Paa, Mara Beylerbeyi Mustafa Paa, Halep Beylerbeyi Dervi
Paa, Kilis Hkimi Canpolad Bey, ehrizor beylerbeyliinden azledilen Muzaffer Paa hazr bulundular37. Bu srada yaplan grmelerde Piyale Paa nce Magosann kuatlmasn tavsiye ettii halde,
Lala Mustafa Paa adann idari merkezi olduu iin ncelikle Lefkoa Kalesinin kuatlmasna karar
verdi ve kuatma toplar sratle karaya karld38. Btn kaynaklar nc vezir ve padiah damad Piyale Paann, paye itibariyle altnc vezir Lala Mustafa Paadan daha st mevkide bulunmasna ramen
bunu ihtilafa dntrmedi ve kuatma boyunca serdarn emirlerini yerine getirme konusunda ittifak halinde kald.
Lefkoa kuatmasnn balamasndan sonra Piyale Paa, serdar ve kapudan olarak donanmaya dnd.
Kapudan Mezzinzde Ali Paa ise, eski yenieri aas olduu iin kara savalarndaki tecrbesi sebebiyle Lefkoann kuatlmasnda grev ald. Piyale Paa donanmayla Kbrstan ayrldktan sonra Trablusam ve Silifkeye giderek geride kalan yaklak 20.000 askeri Tuzlaya tad. 22 Temmuzda
beraberine ald otuz gemiyle denize ald ve dier gemileri Kbrsta brakt39.
192
lk karma tarihinden itibaren 26 Temmuza kadar Tuzlada kalan ve btn hazrlklarn burada tamamlayan ordu, 27 Temmuzda Lefkoa Kalesi yaknlarnda Alana kyne gelerek burada konaklad40.
Lefkoa Kalesinden kuatmaya engel olmak iin yaplan teebbsler, Karaman Beylerbeyi Hasan Paann yetimesiyle pskrtld ve hemen kale kuatmasna baland41. Kuatmaya Anadolu Beylerbeyi
skender Paa, Mezzinzde Ali Paa, Halep Beylerbeyi Dervi Paa, Karaman Beylerbeyi Hasan Paa
ve Muzaffer Paa42 birer taraftan katldlar ve kararghta bulunan Lala Mustafa Paa kolu ile yenierilerin43 bulunduu Yahya Kethuda kolu ayr bir grup oluturdular44.
Lefkoa kuatmasnn balamas zerine Lala Mustafa Paa, derin hendeklerle evrili kalenin durumu
ve ekilen su sknts hakknda stanbulu bilgilendirdi. K mevsiminin adada geirilecei ihtimali karsnda am, Halep ve Karamandan toplanan zahirenin Trablus, Payas ve Silifkeden adaya tanmas
gerekiyordu45.
Lefkoa kuatmasnn balamasndan krk drt gn getikten sonra Serdar Lala Mustafa Paann
yeni bir hcum emri vermesiyle 9 Eyll 1570 (8 Reblahir 978) Cumartesi gn sabah namazndan
iki saat sonra Lefkoa Kalesi fethedildi46. Ayn gn Kbrs beylerbeylii kurularak Avlonya Sancakbeyi Muzaffer Paa bu greve getirildi47. Fetihten gn sonra Lefkoann en byk kilisesi camiye
evrildi48. Bu savata pek ok ganimet ve esir alnd ki Serdar Lala Mustafa Paann verdii bilgiye
gre esir says 20.000 kadard. Fethi takip eden bir aylk sre iinde (9 Reblahir-9 Cemziyelhir
978/10 Eyll-8 Ekim 1570) 13.719 Kbrsl esir alnarak bunlardan 1650si donanmadaki gemilere
datlmt49.
Lefkoa kuatmasnn devam ettii srada Venedik ve mttefiklerinin hazrlklar yakndan takip edilmi Austos 1570te alnan bilgiye gre, yz otuz gemiden oluan Venedik donanmasna spanya krk
dokuz, Papalk on bir gemi ile destek olmutu. Kbrsn durumu hakknda bilgi almak zere Korfu ve
Giritten drt kadrga gnderen Venedik, Kbrsn Osmanllar tarafndan alndn renince ileri gitmekten vazgemitir. Mttefik donanmasnn bu hazrlklar zerine Piyale Paa, bir miktar gemiyi muhafaza amacyla Kbrsta brakarak 150-160 gemiden oluan donanmasyla dman zerine hareket
etmiti50.
Lefkoann alnmasnn ertesi gn teslim olmalar iin Girne ve Baf yneticilerine haber gnderilmesi zerine bu kaleler savamadan teslim oldu. Baf kapudanl sancak statsnde hassa reislerden
Receb Reise, Girne sanca ise Kaid Mustafaya verildi51.
16 Eyllde Magosa zerine hareket eden Lala Mustafa Paa, 21 Eyllde Magosaya ulat ve hemen
kaleyi kuatmaya balad52. Ayn zamanda Piyale Paa komutasndaki donanma da Magosaya gelerek
kaleyi denizden kuatma altna ald. Ancak kuatmann uzun srme ihtimali ve donanmann demirlemesine msait geni bir liman bulunmamas sebebiyle53 Arab Ahmed Bey krk kadrga ile adada brakld
ve Piyale Paayla Kapudan Ali Paa 7 Ekim 1570te (7 Cemziyelevvel 978) donanmaya binerek Kbrstan ayrldlar. Asl maksat, Rodos ve Girit taraflarn gzetlemek ve korumak amacyla blgede bir
miktar gemi brakmak ve sonra stanbula gitmekti. Divan- Hmyn da, dman donanmas dalmadan
donanmann stanbula dnmesini doru bulmam, adalar arasnda mutlaka altm-yetmi donanml
geminin muhafaza iin braklmas istenmiti54. Bylece Kbrs seferinin ilk safhas tamamlanm oldu.
Magosa kuatmas ise bir yl sonrasna kadar devam etti ve nihayet 1 Austos 1571 (9 Reblevvel 979)
tarihinde vire szyle teslim olan Magosa Beyi, arada varlan antlamaya uymad iin birka gn sonra
tutukland ve idam edildi55.
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
BOA, MD. 8. s. 87; KK. 221 s. 14. Selanik,

Tuzlaya ilk karma tarihini yanl olarak
22 Safer (Tarih, I, 78), Mehmed b. Mehmed
ise, 20 Safer eklinde kaydetmitir (Nuhbe,
s. 332). Bu tarih Tuzladan Lefkoaya hareket
tarihi olmaldr. Pr Efendi ise Tuzladan
Lefkoaya hareket tarihini 19 Safer olarak
kaydetmektedir (Fethiye, s. 10) ki bu tarihin,
ota kurmak iin nceden gnderilen Krehir
ve Akehir beylerinin hareket tarihi olmas
mmkndr.
Kuatmann safahat hakknda kaynaklara
dayanan bilgi iin bkz. Kbrs Seferi
(1570-1571), Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi,
III/3, Ankara 1971, s. 93-100.
Muzaffer Paa hakknda daha fazla bilgi iin
bkz. Bostan, Kbrs Seferi Gnl, s. 108,
dipnot 48.
Kaynaklarda Kbrs seferine katlan
yenierilerin 5000 olduu kaydedilmekle
beraber (Ktib elebi, Tuhfetl-kibr, s. 110)
bu say cebeci, topu, arabac, sipah, silahdar,
ulufeci ve gariblerin tamamna mil
olmaldr. Sadece yenierilerin says 3983tr
(BOA, KK. 1768, vr. 14a-b, 17b).
Pr Efendi, Fethiye, s. 12-13; l, Knhlahbr, vr. 157a; Mehmed b. Mehmed, Nuhbe,
s. 334.
19 ve 21 Austos 1570 (17 ve 19 Reblevvel
978) tarihli Mustafa Paa ve Kapudan Ali
Paaya gnderilen hkmler: BOA, MD. 14/1,
s. 333-334/389, 391.
BOA, MD. 8, s. 120; KK. 221, s. 35. Lefkoann
fethi sreci hakknda bkz. Pr, Fethiye,
s. 15-20; l, Knhl-ahbr, vr. 157a;
Selnik, Trh, I, 78.
BOA, MD. 8, s. 120/1360; KK. 221, s. 35.
BOA, MD. 8. s. 128/1454.
Kimin esiri olduu, kymeti, meslei, konumu
belirtilen bu defterde esirleri ismen
kaydedilmitir. Kbrs halknn kimlii
hakknda salkl bilgi elde etmek iin bu
defterin deerlendirilmesi emin bir yol olarak
grnmektedir (BOA, MAD. nr. 5471).
Bu bilgi stanbula 19 Eyll 1570de
(18 Reblahir) ulamtr. Ekim 1570
(Cemziyelevvel 978) tarihli Rumeli
Beylerbeyine, Mustafa Paaya ve Piyale
Paaya gnderilen hkmler: BOA, MD. 14/1,
s. 427/520; s. 429/521, s. 443/539.
Bostan, Kbrs Seferi Gnl, s. 98.
BOA, MD. 8, s. 136.
Donanmann Kbrsta demirlemesine msait
bir yer olarak tespit edilen Bafn, birinde yz
kadrga, dierinde elli bara kalacak iki liman
olduu anlalmt (BOA, MD. 14/2,
s. 585/837).
Kapudan Paaya hkm: BOA, MD. 14/2,
s. 677-678/872.
BOA, KK. 221, s. 181.
193
nebaht Deniz Sava
56
57
58
59
BOA, MD. 12. h. 62, 183, 208, 211, 316, 375,

394, 464, 786, 787. Ktib elebi,
Tuhfetl-kibr, s. 112.
BOA, MD. 12. h. 15, 314-316, 367, 394, 474,
510.
BOA, KK. 223, s. 134-202.
BOA, MD. 10, h. 14, 22; KK. 223, s. 136.
Sngn donanma sava olarak da bilinen nebaht (Lepanto) deniz sava, Osmanl deniz tarihinde
yenilgi ile sonulanan ve donanma kaybedilen ilk byk sava olarak kabul edilmektedir.
Kbrsn Osmanllar tarafndan fethi zerine bata Papalk olmak zere Venedik ve spanya gibi
byk donanmalara sahip devletlerin nclnde Kbrs kurtarmak iin bir Hal ittifak kurulmu
(20 Mays 1571) ve birok Hristiyan devlet bu ittifaka donanma yardmnda bulunmutu. Bu ittifakn
hazrlklar ile megul olan ve tek bana donanma ile Kbrsa yardma gitme cesareti olmayan Venedik,
adann dnden sonra bunun karln, Adriyatikteki Osmanl kylarna saldrmakla almak istemitir. Nitekim ubat 1571de stanbula gelen haberlerde Korfu yaknlarndaki Venedik donanmasnn
faaliyetleri hakknda bilgi verilmekte, spanya ve Venedik donanmasnn Kefalonya ve Zaklise taraflarnda olduu bildirilmekteydi. Bu durumu vaktinde haber alan Osmanl mparatorluu da biri Kbrsa
yaplacak mttefik yardmn nlemek, dieri henz alnamam olan Magosaya ikmalde bulunmak iin
iki donanma hazrlamak zere harekete gemitir. Bu maksatla ubat ve Mart aylarnda Rumeli ve Anadoludaki kadlklara kreki temini, orum, Ankara, ankr, Canik ve Karahisar- arki sancaklarna
da sipahileriyle birlikte donanmaya katlmalar iin emirler gnderildi. Ayrca sahillerde gemi ina etmek
isteyen levend reislere yardmc olunmas talimat verildii gibi, 13 ubat 1571de Avlonya azaplar aas
olan Kara Hoca bu reislere babu tayin edildi. Bunun dnda Manya asileri spanya ve Venedik ile ibirlii yaptndan, 27 Nisanda vezir Ahmed Paa serdarlnda Arnavutluk ve Dalmaya kylarna karadan bir ordu gnderildi.
Kbrsa gidecek olan kaptanderya Mezzinzade Ali Paa, 16 Mart 1571de yz kadrgadan oluan
donanmas ile stanbuldan yola kt. 13 Nisanda Fenikeye gelen kaptanderya, Nisan sonlarnda Magosaya ulat ve kendisine verilen emir gerei mhimmat teslim edip on be-yirmi gemiyi orada braktktan sonra dnp Rodos boaznda dman gemilerinin yolunu kesmek zere harekete geti56.
Mart 1571de (evval 978) donanma serdar tayin edilen vezir Pertev Paa ise, beraberindeki yz
yirmi drt gemiyle 4 Maysta stanbuldan ayrld ve geri kalan gemiler, Haziran balarnda sabk Cezayir-i Garb Beylerbeyi Hasan Paa maiyetinde gnderildi. Donanmada krekinin yetersiz olduu grldnden adalardan kreki salanmas uygun grld. Arnavutluk ve Dalmaya kylarnda
yrtlecek olan bu deniz harektnda Mora, Yanya ve Delvine sancaklarnn yardmc olmalar ve Cezayir-i Garb Beylerbeyi Ulu Ali Paann da bu donanmaya katlmas kararlatrld57.
nebaht yolculuunun gzerghn gsteren bir ruus defterine gre donanma 19 Maysta Sakzda
ve 27 Mays 1571de Eribozdadr58. Ayn gn Ulu Ali Paa alt batarda, bir kadrga ve on bir kalite
ile gelmi ve bunlardan ikisini Hac Murad Reis ile stanbula gndermitir. Yine Trablusgarb Beylerbeyi
Cafer Paa da bir kadrga ve bir kalite ile donanmaya katlmtr. Donanma alt-yedi gn Eribozda
kalp btn gemiler yalandktan sonra 3 Haziranda buradan ayrlm birka gn sonra da kaptanderya
kendi donanmasyla Pertev Paaya ulam ve birlikte Girit zerine gidilmitir59.
Uzun bir Ege Denizi seyahatinden sonra donanma 18 Haziranda Girit Adasna gelmi ve be-alt
gn sren yamalama saldrlarndan sonra srayla 29 Haziranda Manya, 3 Temmuzda Avarin, 5 Temmuzda Ball Kilise, 8 Temmuzda Zaklise, 10 Temmuzda Kefalonya, 14 Temmuzda Bahlar, 21 Temmuzda Sobot ve 29 Temmuzda Sazana Adasn yamalam ve nihayet Arnavutluk kylarna
ulamtr. 1 Austosta lgn, 3 Austosta Bar, 14 Austosta Nova, 19 Austosta Budva, 24 Austosta Dra, 26 Austosta Korfu, 8 Eyllde Balklao, 10 Eyllde Gomanie, 13 Eyllde Preveze, ve
21 Eyllde Balyabadraya urayarak 22 Eyllde nebahtya gelmitir. Donanma on gn burada
194
kaldktan sonra 3 Ekimde nebahtnn karsnda yer alan Balyabadra yaknlarna gemi ve sava ncesinde burada demirlemitir.
Dalmaya kylarndaki harekt srasnda Ulu Ali Paa maiyetindeki
donanmayla Zadara kadar uzand gibi Kara Hoca da Venedik Krfezine kadar ilerlemi ve bu tehdit altnda Venedik Devleti, ehri
savunmak amacyla ciddi bir tahkimat yapmak zorunda kalmtr.
Btn bu gelimeler olurken Haziran ortalarnda spanyadan
yz on kadrga, altm bara ve iki kalyonun gelmeye hazr olduu
haberi alnmt60. Ancak henz ortada savaacak bir donanma olmadndan Temmuz-Austosta kaptanderyann, donanmann bu
sene Adriyatikte klamas teklifi uygun grlm ve 150 geminin
Kotor limannda demirlemesi kararlatrlmt. Fakat ok gemeden Don Juan komutasndaki spanya donanmas 24 Austosta Otrantoya ulam, burada yaplan grmelerden sonra mttefik donanmas 16 Eyllde Mesinadan kp 27 Eyllde Korfuya gelmiti61.
Bu durumda iki donanmann da sava iin ok hazrlkl olduklarn sylemek mmkn deildir. Osmanl donanmas alt ay sren uzun bir deniz harektndan sonra yorgun dm ve baz levend gemileri
ile etraftaki sancakbeyleri izin isteyerek donanmadan ayrlmlardr. Osmanl donanmasnn kreki ve
sava eksii ortaya kmtr. Mttefik donanmas ise ne yapaca konusunda kararszd. spanya donanma komutan Don Juan ya dorudan Kbrsa veya Tunusa gidilmesinde, Venedik donanma komutan
Veniero ise, Osmanl donanmasna saldrlmasnda srar etmekteydi. Nihayet Papalk donanma komutan
Colonnann da tevikiyle Osmanl donanmas zerine gidilmesine karar verilmitir.
Osmanl donanmas nebaht Krfezinde beklerken mttefik donanmasnn gelmekte olduu haberleri alnd. Bunun zerine donanma serdar Pertev Paa, kaptanderya Mezzinzde Ali Paa, Cezayir-i
Garb Beylerbeyi Ulu Ali Paa, Trablusgarb Beylerbeyi Cafer Paa, Hayreddin Paazde Hasan Paa,
on be sancakbeyi ile tecrbeli reislerin katld bir sava meclisi topland. Mzakerelerde Ulu Ali
Paa, dmann mstahkem bir mevki olan nebaht Boazn gemesinin imknsz olduunu ileri srerek ciddi eksikleri olan donanmann krfezden dar kmamasn ve mttefik donanmasnn burada
beklenmesini nerdi ve bu dnce Pertev Paa tarafndan da benimsendi. Ancak kaptanderya bu gre
kar kt ve ald emir gerei mutlaka savamak gerektiini savundu62.
Nihayet iki donanma 7 Ekim 1571 (17 Cemziyelevvel 979) tarihinde nebaht Krfezinde kar karya geldiler. ki tarafn gemi says hakkndaki bilgiler olduka farkldr. Osmanl donanmasnda yaklak
iki yz otuz gemi, 25.000 sava, mttefik donanmasnda ise iki yz krk gemi ve 37.000 sava bulunmakta idi. ki donanma arasndaki asl nemli fark, Osmanl donanmasnn uzun sren yorucu ve ypratc savalardan sonra zayf dmesi, mttefik donanmasnn ise taze bir kuvvete sahip olmasyd.
leye doru balayan ve akam gne batarken sona eren sava ok iddetli ve kanl oldu. Osmanl
donanmasnda 20.000 kiinin ld bu savata bata kaptanderya olmak zere on bir sancakbeyi ve
alaybeyleri, tersane emini ile kethdas ve pek ok reis hayatn kaybetti. Trablusgarb Beylerbeyi Cafer
Paa ve Mezzinzde Ali Paann iki olunun da aralarnda bulunduu 3000 kii esir dt. Pertev Paa
gemisi de yenildi ve serdar denizden yaral olarak glkle kurtarld. Sadece Ulu Ali Paa, mttefik
donanmasna verdii ksm zarardan sonra usta manevralarla kendisine ait otuz gemiden oluan filoyu
sava mahallinden karmay baard ve sratle uzaklat63. Btn Osmanl donanmasnda yz doksan
gemi ya batt veya esir edildi ve 15.000 forsa serbest kald. Mttefik donanmasnda ise 8000 l, 21.000
nebaht Deniz Savanda

esir den sancak (Klkaya,
Deniz Mzesi. Sancaklar,
T, Yks. Lis. Tezi).
60
61
62
63
BOA, MD. 12, h. 532.

BOA, MD. 16, h. 34, 40, 649.
195
yaral yannda on be kadrga batm ve pek ou da tahrip olmutur. Ayrca donanma komutan Don
Juan yaraland gibi Don Quijote (Kiot) yazar Cervantes de sol kolunu kaybetmi ve pek ok spanyol,
talyan ve Maltal asilzde lmtr.
II. Selim nebaht savann sonucunu Ulu Ali Paann gnderdii bir mektupla 23 Ekim 1571de
(3 Cemziyelahir 979) rendi64 ve ertesi gn nlem olarak Mora kylarnn korunmas iin vezir Ahmed
Paaya ve Rumeli Beylerbeyine emirler gnderdi65. Pertev Paa ise 17 Ekimde nebahtdayd ve savata hayatn kaybedenlerin yerlerine baz tayinler yapm ve terakkilerde bulunmutu66. Ancak Sultan
II. Selim ve sadrazam Sokollu Mehmed Paa, nebaht savana katlanlarn hallerinden hi memnun olmamt. Hatta eyhlislam Ebussuud Efendinin nebaht ile ilgili bir fetvasnda savatan kaarken
gark olanlar Hak Hazretlerinin gazab cnibine mbtellardr. Hals olanlara dahi an karib erir denilmektedir67. Bu sebeple gerek donanmada ve gerekse nebahtda verilen ek cretlerin ve yaplan tayinlerin geersiz olduu ilgili makamlara bildirilmi68, sadece savata arpt halde batan gemilerden
kurtulanlar istisna edilmitir69.
Savata gsterdii gayretlerinden dolay Ulu ad Kla evrilen Ali Paaya 28 Ekim 1571de (8
Cemziyelahir 979) kaptanderyalk grevi ve Cezayir Beylerbeyilii verildi. Maiyetindeki gemilerle
birlikte Pertev Paaya iltihak etmesi ve stanbula dnmesi istendi70. 9 Kasmda Eriboza gelen donanma bir sre bu blgede muhafaza grevini srdrm ve nihayet 26 Kasmda stanbula dnmtr71.
Donanma serdar Pertev Paa ise, baarszlndan dolay azledilerek emekli edilmitir.
nebaht sava Katolik Hristiyan dnyasnn son byk Hal seferi idi ve kalc sonular olmad
iin sadece geici bir zafer grnts sergiledi. nk Kutsal ttifakn asl amac olan Kbrs Osmanllardan geri alnamad gibi Venedik, ok gemeden yeni bir ahidnme (1573) ile dostluk kurmak, Kbrs
iin sava tazminat vermek ve Zenta Adas iin dedii harac arttrmak zorunda kald. Ertesi ve mteakip senelerde Akdenize alan ve karsnda mukabele edecek bir donanma kmayan Osmanl donanmas ayn zamanda Tunusu tamamen fethetti (1574). Bununla beraber nebaht sava ile XV.
yzyldan beri Hristiyan Avrupada var olan Trklerin yenilmezlii efsanesi yklm oldu.
Bu savata donanmasnn ok nemli bir ksmn kaybeden Osmanl mparatorluu sava takip eden
k mevsimini btn tersanelerinde gemi ina faaliyetleri ile geirmek zorunda kald. Kasm 1571de
ellisi Rumeli ve ellisi Anadolu kylarnda olmak zere yz geminin inas kararlatrld. Bata stanbul,
Gelibolu, zmit ve Sinop tersaneleri olmak zere Varna, Silistre, Semendire, Burgaz, neada, Vize, Ah64

BOA, MD. 16. h. 139, 144.
66
BOA, KK. 223, s. 4-88.
67
BOA, A. NT. 1066, s. 3.
68
BOA, MD. 12, h. 1089.
69
Safvet, Sngn Donanma Harbi zerine
Baz Vesikalar, TOEM, II, 561.
70
BOA, MD. 16. h. 563.
71
BOA, KK. 223, s. 81, 83.
72
H. nalck, Lepanto in the Ottoman
Documents, Il Mediterraneo nella seconda
met del 500 alla luce di Lepanto, Firenze
1974, s. 185-192; C. Imber, The
Reconstruction of the Ottoman Fleet after the
Battle of Lepanto 1571-1572, Studies in
Ottoman History and Law, stanbul 1996,
s. 85-101.
65
yolu, Szebolu, Midye, Kefken, Bartn, Samsun, Biga, Gemlik, Rodos, Alanya, Antalya ve Sakarya zerinde gemi inasna baland. Nihayet stanbul Tersanesinde yaplan gemilerle birlikte toplam yz otuz
drt gemi be-alt ay iinde yeniden ina edildi. Ayn zamanda levend reisleri de gemilerini ina ve tamir
etmek suretiyle gelecek yl iin hazrlandlar72. Btn gemilerin tamamlanmasndan sonra Tersanede
toplanan iki yz elli kadrga ve yz civarnda gnll reislerin ekdirilerinden oluan Osmanl donanmas 13 Haziran 1572de (1 Safer 980) Kl Ali Paann kaptanderyal altnda denize ald. Bu
bir muhafaza seferiydi. Bylece Osmanl mparatorluu, nebahtdaki donanmas kadar gl bir donanmay yeniden oluturduunu gstererek Akdenizdeki faaliyetlerine devam etti. Ertesi yl Piyale Paa
serdarlnda kaptanderya Kl Ali Paa komutasnda yeniden denize alan Osmanl donanmas, talya
kylarn vurdu. Venedik zerine yneldii srada, stanbula giden Venedik elilerinin bir bar yaplmas
imknn elde ettikleri haberleri geldiinden ve donanma geri dnerek Kasm 1573te stanbulda Tersaneye girdi.
196
Tunusun Fethi:
Venedikin Osmanllarla anlamas zerine spanya yalnz hareket etmekten kanm ve Tunus zerine ynelmiti. lk anda Tunus kalesini ele geiren spanyol donanmas, nceden sahip olduu Halkulvd
kalesini tahkim ederek mhimmat ile doldurdu. Bu gelime Osmanl Devletini harekete geirdi ve Sokullu Mehmed Paa, 260 kadrga ve kalyata, 15 mavna, 15 kalyondan oluan donanmay hazrlatarak
gemilere 48.000 kreki yannda asker olarak timarl sipahiler, yenieriler ve leventler yerletirdi. Yemen
fatihi vezir Sinan Paann serdarl ve Kl Ali Paann komutasnda 15 Mays 1574te (23 Muharrem
982) stanbuldan yola kan donanma, talyann Kalavriya ve Mesina kylarn yamaladktan sonra
Afrikaya geti. Osmanl ordusu karadan ve denizden Halkulvd kalesini kuatt. Piyale Paann donanmayla denizden, Tunus Beylerbeyi Haydar Paa ve Trablusgarb Beylerbeyi Mustafa Paann karadan
balatt 33 gn sren kuatma savalar sonunda 24 Austos 1574te kale ele geirildi. Pek ok esir ve
ganimet alnd gibi kalede bulunan 5000 kadar sanat deeri olan top alnarak stanbula gnderildi.
Halkulvd kalesi daha sonra yeniden dman eline geebilir dncesiyle ykld. Sinan Paa daha sonra
ordusuyla Tunus yaknlarndaki Bastiyon denilen kaleleri ele geirdi ve Ramazan Paay Tunus beylerbeyi tayin ederek stanbula dnd73.
Tunusun fethi ile spanya Kuzey Afrikadaki bir ssnden daha uzaklatrlm oldu. Bylece Akdenizde Osmanl hkimiyeti byk lde yerlemi oldu ve bundan sonra nemli bir deniz seferi ve
sava gereklemedi.
73
Kazasker Vusl Mehmed elebi ve

Selim-nmesi, yay Necdet ztrk,
Trk Dnyas Aratrmalar, (1987), s. 88-97;
Selnik, Trh, I, 91-94; Ktib elebi,
Tuhfetl-kibr, s. 116-117.
197
BENC BLM
HNT
OKYANUSUNDA
OSMANLI
ETKNLKLER
Osmanl mparatorluunun Hint Okyanusuna Almas

Salih ZBARAN*
Osmanl mparatorluunun Kzldenize duyarll, Sultan I. Selim

nclndeki ordunun Memlk Sultanlnn bakenti Kahireyi 1517
ylnda zapt edip bu sultanla bal
toprak ve denizlere egemen olmadan
ok nce balamtr. Gerek douda
Safevi Devletinin etki alanlar iine
girme riski, gerekse Memlklerle
kimi zaman dostane kimi zaman da
muharebelere yol aan ilikilerin srkledii olaylar, Osmanllarn gneye doru yaylma politikalarna
yn vermi, bu arada Portekiz deniz imparatorluunun Hint Okyanusundaki tehdit edici bir durum yaratmasyla da, Dou Roma mparatorluu topraklarna yerlemi olan Osmanl lkelerinden gelen kimseler anlamn tayan, Rumlu (Rm) olarak hret bulan ve iinde birok denizci ve ateli silah ustasnn
yer ald leventlerin Yemene hatta Hindistana kadar gitmelerini cesaretlendirmitir. Daha ziyade ateli
silahlara dayal ordu gleriyle Hint Okyanusu -Kzldeniz ve Basra Krfezi- ynnde yaylmalarnn
hemen ncesindeki tarihsel corafya, bir bakma, Osmanl sultan ve yneticilerin gneye ynelmelerinin
gerekesi gibi grnmektedir.
1517de Selman Reisin

Portekizlilere kar savunduu
Cidde Sava (Gaspar Correia,
Lendas da India).
Osmanl Yaylmas ncesinde

Blgenin Tarihsel Corafyas
Memlk Sultanl XVI yzyln balarnda Msr, Suriye, Hicaz kontrol altnda bulunduruyor, egemenlik alanlarn Kzldenizin Afrika sahillerinde Sevvakine ve Nil nehri zerinde Asvana kadar uzatabiliyordu. Kahirenin canl ticareti, geleneksel ticaret yollar -zellikle baharatn akp getii trafikzerindeki konumu ve slamn kutsal kentleri olan Mekke ve Medineye varan hac kafilelerinden salanan gelirler Memlk ekonomisini canl tutuyordu. Kzldenizin gneyinde yer alan Yemen,
kuzey/gney ayrmyla bir yandan Sana merkezli i Zeyd hanedanlnn egemenliinde Moha, Zebid,
Hudeyde ve Lhayye gibi limanlara alyor, dier yandan Taiz ve evresiyle, zellikle Aden liman kentiyle Hint Okyanusu ve Afrika ynndeki ticaret alarna balanyordu. Bat Afrikada merkez Etiyopyann yksek kesimlerinde Hristiyan Habeliler egemen olurken, Masavva gibi liman kentleriyle
*
201
16. yzylda Dou Akdeniz-Hint

Okyanusu balantsnda nemli
kentler, limanlar ve sler.
Osmanl yaylmasndan nce Hint Okyanusu

erevesi iinde bulunan ve bir hayli zengin bir
literatre sahip olan tarih corafya iin u
birka eserin yeterli olacan dnyorum:
N. K. Chaudhuri, Trade and Civilisation in the
Indian Ocean: An Economic History from the
Rise of Islam to 1750, Cambridge 1985; R. B.
Serjeant, The Portuguese of the South Arabian
Coast: Hadrami Chronicals with Yemeni and
European accounts of Dutch pirates of Mocha
in the Seventeenth Century, Oxford 1963;
K. McPherson, The Indian Ocean, The Indian
Ocean: A History of people and the Sea,
Oxford-Delhi 1998; W. Floor, The Persian Gulf:
A Political and Economic History of Five Port
Cities, Washington: Mage Publishers 2006.
Yeni kaynaklar ve yorumlar iin
bkz. Dejanirah Couto ve Rui Manuel Loureiro
(editrler), Revisiting Hormuz: Portuguese
Interactions in the Persian Gulf Region in the
Early Modern Period, Wiesbaden 2008.
Kzldenize alan ve i ilerinde bamsz yaayan Mslman Emirlikler

bulunuyordu. Afrika Boynuzu Mslman etkisi altndayd; Zeyla, Aden ile
ok yakn iliki iindeydi. Bat Afrika sahillerinin gneyine doru es-Sevhil
boyunca yer alan Kilva, Melindi, Mombasa ve Mozambik gibi blgelerde
Arap ve Afrika kltrlerinin karmndan oluan bir yap egemendi. Altn,
fildii ve kle ihracna karlk deerli talar, tekstil ve Dounun baz
rnlerinin ithaliyle zenginleen ticaretleri Arap ve Gceratl tacirler eliyle
okyanusu ayor, Hindistan, Basra Krfezi ve Kzldeniz kylarna uzanyordu.
te yanda, Portekizlilerin ayak basmalarndan nce Bat Hindistan sahillerinde, deniz ticaretine Diu limanyla egemen olan Mslman Gcerat
sultanl bulunmaktayd. Daha gneyde denize snrlar bulunan Mslman
Ahmadnagar ve Bicapur devletleri, Goann gneyine doru uzanan kyy
kontrol eden Hindu Vicayanagar devleti ve bunun da gneyinde Kaliktte
slam lkelerle ticareti tevik eden Smur (Zamorin) idaresi altnda Malabar beylikleri yer almaktayd. Bu blgede retilen ac biber okyanus ticaretine alan Koin liman iin ok nemli bir ticar meta idi.
Hint dnyasndan Basra Krfezine balanan ticaret ann ok nemli
antrepolardan birisi de Hrmz adasdr. Suyu olmayan ve verimsiz bir yer
olan bu ada merkezli Hrmz ahl, bir yandan Umandaki (Umman)
Maskat ve Kalhat gibi liman kentlerine ve krfezdeki Bahreyne sahip olurken bir yandan da Basra, Badat ve Halep ynnde Akdeniz kylarna ve Anadolu ilerine uzanan ticaret
yolunun giri ve k noktalarn kontrol ediyordu. ran ahl da i etkinliini Anadoluda yaygnlatrmaya alan ve Osmanllarla atacak olan bir rekabetin taraf olarak yaylyordu1.
Hint Okyanusu, Osmanllarn Suriye ve Msr egemenlik alanlar iine almalarndan nce, 1498 ylnda, Vasco da Gama liderliindeki birka gemi ile Gney Afrika kylarndan dolaarak Hindistanda
Kalikta ulatnda, Portekiz Asya mparatorluunun ilk admn atmt. eitli nedenlerin ileri srld byle bir alma ilk gerekeli cevap, Vasco da Gamann adamlarndan biri tarafndan baharat
ve Hristiyanlar bulmak iin geldik eklinde verilmiti. Baharat, Asyann zenginliini, Hristiyanlk
ise dini simgeliyordu. Ancak tarihiler Portekiz yaylmasn ok daha geni kapsamda ve din, ekonomi,
strateji ve politikann sevk ettii niyetlerle aklamaktadrlar. Btn bunlar kadar, Portekizde sosyal hareketliliin drts ve kraliyet gelirlerinin mthi cazibesi yaylma giriimlerinin nemli gerekeleri
olarak gsterilmektedir. Son yaynlarn altnda ileri srlebilir ki, Portekiz yaylmas -Osmanllarn
almndaki nedenlerle benzerlik gsteren- nceden belirlenmi bir plann tam uygulanmasndan ziyade,
zaman iindeki gelimelerin ynlendirmesiyle gerekletirilmitir. Hindistan kylarnda kendilerine
zellikle denizcilik faaliyetleri iin uygun rgtlenmelerin ardndan Kzldeniz ynnde ileyen ticareti
engelleme ve okyanusu mit Burnundan Lizbona uzanan okyanus ynne evirmelerinin planlarn
uygulamaya girimilerdir. Kzldenizi ablukaya alma yolunda giritikleri ykc hareketler sonusuz
kalsa da, 1515 ylnda nl denizcileri ve Hindistan genel valisi Alfonso de Albuquerque komutasndaki
deniz kuvvetlerince Hrmz fethedilmitir. Portekiz, Afrika sahillerinden Japonyaya doru uzanan Asia
Portuguesasn kurmak zeredir artk. Osmanllar -yukarda ksaca belirlemeye altm tarihsel corafya stnde etkili olacak- byle bir ortama doru almak zeredirler.
202
Osmanllarn Kzldenize Ulamalar

ve lk Faaliyetleri
Osmanl Devletini bir imparatorluk grntsne ve niteliine brndren en nemli olaylardan birisi, Msrn Sultan Selim liderliindeki ordu tarafndan Osmanl hkimiyeti altna girmi olmasdr. Bu
zellikleri veren unsurlarn banda Msrn geni evresiyle birlikte salad corafya, okyanusa alan
ticaret yolu zerindeki nemli iktisad konumu ve slamn kutsal topraklarna alan hac yolunu kuzeyden kontrol etmesi gelmektedir2.
1517 ylnda, Portekizin genel valisi Lopo Soarez komutas altnda otuz yedi gemilik bir Portekiz
donanmas, daha nce Osmanl hizmetinde bulunmu olan Selman Reis tarafndan Ciddede pskrtldnde, Atlantik zelliklerini tayan bir deniz gc, Akdeniz yntemleriyle ortaya konmu ve bir Osmanl denizcisi tarafndan ynetilen bahriye gcyle karlamt. Bu tarih olay, daha sonraki yllarda,
Osmanl deniz kuvvetlerinin Kzldenizdeki savunma taktiklerine bir rnek tekil edecek, Hint Okyanusu
aklarnda eyleme koyamad denizciliini karaya ve topulua bal bir strateji iinde uygulamay
srdrecektir3. Tabii ki doann zelliklerinden kaynaklanan glkler, baka bir deyile, Memlk sultanlnn egemenlii altndaki toprak ve denizlerde karlalan zorluklar Osmanllara kalm bir miras
olarak srecek; iklim artlar, stratejik engebeler ve imparatorluk politikalarndan kaynaklanacak ve ou
zaman yetersiz kalacak olan tedbirler, Kzldenizin, zellikle Yemende ve okyanus sularnda simgeleecek ve uzun srecek olan tarihsel grntsn belirleyecektir.
phesiz, en byk engel Portekiz deniz kuvvetlerinin, Kzldenizin giri kn denetim altna
almak ve dou Akdeniz limanlarna akp giden Hindistan ve uzak-dou mallarn tayan Mslman tccar gemilerini engelleyerek, ticareti gney Afrikay dolaan okyanus trafiine ynlendirme yolundaki
eylemleriydi. Gerekten, -ada Portekiz kaynaklarnn ayrntl kaytlarnda yer aldna gre- Portekiz
kuvvetlerinin Memlkler zamannda zellikle baharat ticaretine vurduu darbe Osmanllar iin de ciddi
bir tehditti. Nitekim 1518 ylnda Portekizli kaptan Antnio de Saldanha, on gemiden meydana gelen
bir filo (armada do Estreito) ile Kzldeniz ve Hindistan kylar arasnda ticaret yapan baharat ykl
zengin Mslman gemilerini yakmt. Bundan iki yl sonra da, aa yukar 3000 asker ve etkili toplar
tayan yirmi drt gemilik bir deniz gcne kumanda eden Portekizin Asyadaki genel valisi Diogo
Lopes de Sequeira, Kzldenize girmi, fakat Ciddedeki gemileri tahrip etme plann gerekletirememiti. Bu arada Afrika kysnda Masavvaya urayarak oradan Hristiyan imparatora (Preste Jooya)
bir eli heyeti gndererek onunla iliki kurmu, Kzldenize giden baz Mslman tccar gemilerini
zapt etmi, Dahlak ehrini yakmt4. Portekiz donanmasnn bu tr saldrlarn 1523 tarihinde geen
olaylarda da grmek mmkndr. Bir Portekiz filosu, Guardafui yaknlarnda be Mslman tccar gemisine el koymu, bunlardan drt tanesini Aden limannda yakm, Arabistann okyanusa bakan ihr
kentini de tahrip edip Masavvaya kadar gitmi, dnte de Uman (Umman) kysndaki Zufar atee
vermiti5. Kahire, skenderiye ve Beyrut gibi ticaret merkezlerine bata baharat olmak zere, Hint Okyanusu tarafndan gelen mallarn ticareti ciddi bir darbe yemiti. Osmanl mparatorluu Kzldeniz egemenliine adm att yllarda ite byle rakip bir Hristiyan imparatorluun faaliyetleriyle ve Levant
dnyasnda yaratt olumsuz etkiyle yz yze gelmiti.
Osmanl yneticilerini Hint Okyanusunda faaliyete geiren faktrler bu tr oldubittiler miydi? Yoksa
Suriyenin ve Msrn fethinden nce hazrlanm ve okyanus koullarna adapte edilebilecek denizcilik
faaliyetlerine ynelik bir temel Osmanl plan var myd? Memlk devletine kar kimi zaman dosta,
ou zaman da rekabet iinde srdrdkleri ilikilere karn, randaki Safev devletine ve Kzlba
Osmanllarn Hint Okyanusuna almalarna

ilikin faktrlere, oradaki konum ve
faaliyetlerine ve ilgili literatre yol gsterici
olabilecek almay belirtmekle
yetineceim: Halil nalck, Osmanl
mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi,
(ev. H. Berktay), stanbul 2000, I, 373-424;
Salih zbaran, Yemenden Basraya Snrdaki
Osmanl, stanbul 2004; S. zbaran,
Ottoman Expansion towards the Indian Ocean,
stanbul 2009.
1517 ylndaki Cidde olay ve denizcilie ilikin
bilgiler iin bkz. ehabeddin Tekinda,
Sveyte Trkler ve Selman Reisin Arzas,
Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 9 (1968),
s. 77-80; Jean-Louis Bacqu-Grammont ve
Anne Kroell, Mamlouks, Ottoman et Portugais
en Mer Rouge: LAffaire de Djedda en 1517,
Le Caire 1988; J. Francis Guilmartin,
Gunpowder and Galleys: Changing Technology
and Mediterranean Warfare at Sea in the
sixteenth Century, Cambridge 1974, s. 7-15;
M. Y. Mughul, Kanuni Devri Osmanllarn
Hint Okyanusu Politikas ve OsmanlHint Mslmanlar Mnasebetleri, 1517-1538,
stanbul 1974, 2. blm.
Ferno L. De Castanheda, Histria do
Descobrimento e Conquesta da India pelos
Portugueses, Lizbon 1833, livro IV, capitulos
XXXII ve XXXVI; Gaspar Correia, Lendas da
India, II, Lizbon 1858-1861, s. 583; L. O.
Schuman, Political History of the Yemen at
the Beginning of the 16th Century: Abu
Makramas Account of the Years 906-927
(1500-1521) with Annotations, Amsterdam
1960, s. 25-26; R. B. Serjeant, The Portuguese
of the South Arabian Coast: Hadrami
Chronicals, Oxford UP 1963, s. 51-52;
The Prester John of the Indies, a True Relation
of the Lands of the Prester John, (ed. C.F.
Beckingham and G.W.B. Huntingford),
I-II, Cambridge 1961.
zbaran, Yemenden Basraya, s. 118 vd.;
zbaran, Ottoman Expansion, s. 39 vd.;
Serjeant, The Portuguese, s. 52-53; V.
Magalhes Godinho, Os Descobrimentos e a
Economia Mundial, II, 1965, s. 146.
203
hareketine kar hazrlanan bir ordunun gneye ynelip anlan stratejik blge ve kentleri zapt etmeleri
ve bylece Kzldenize ulamalar tesadflerin ve gncel olaylarn ynlendirdii bir giriim olarak m
alglanmaldr? Hint Okyanusu ile balantl ticaret yollarnn ve bu yollara egemen olan liman kentlerinin
-ekonomik bilinle- ele geirilmeleri Sultan I. Selim zamannda Osmanllarn temel hedeflerinden birisi
olmamakla birlikte, Suriye ve Msrn fetihleri ncesinde ve sonrasndaki gelimeler Osmanllarn Kzldenize ulamalarna aklk getirebilecek mahiyettedir.
Halil nalckn incelemeleriyle ortaya koyduu kantlara gre, Sultan I. Selimin iktidara gelmesinden de nce, am ve Halep ile Bursa arasnda ileyen nemli bir ticaret vard ve bu ticaret Anadolu ile
Arap kentlerini dolaysyla da okyanusa alan dnyay birletiriyordu6. Ayrca, Memlk devleti donanma
kuvvetlerinin takviyesi iin hem kereste, demir ve zift gibi Osmanl sava malzemesine hem de Rm
(Osmanl) olarak n salan denizcilere ve ateli silah kullanabilen paral ve gnll askerlere ihtiya duyuyorlard. Tarih kaynaklar -bata bn yasn dneme ada olan tarihi ve baz Portekiz belge ve kronikleri olmak zere- bu tr yardmlarn Anadoludan ulatna dair bilgileri iermektedir7. Hicaza Surre
olarak gnderilmi olan yardmlarn ve baz slam lkeleri liderlerinin Portekiz saldrlarna kar yardm
isteklerine ynelik ilginin de Osmanllarn gney balantlarnn ayr birer itici g olduklarn belirtmek
gerekmektedir.
Selman Reis Faktr

Akdeniz tarihinin ok nemli bir kayna saylan Marino Sanudonun Diariisindeki bilgilere gre,
Selman Reis 1519 ylnda stanbula gitmi, Portekizlilere kar otuz kadrgalk bir donanma gcnn
hazrlanmasna memur edilerek beraberinde 3000 savayla gemi ina malzemesini skenderiyeye gtrmt8. Osmanllar iin nemli bir deniz ss olacak Svey tersanesine aktarlan malzemeden hazrlanan donanma Osmanllarn Kzldeniz ve Hint Okyanusuna kardklar deniz gcnn ilk rnei
saylmaldr. Daha sonra, 1525 ylnda, Selman Reisin dnemin Osmanl sadrazamna sunduu tahmin
edilen ve Kzldenizle Hint Okyanusundaki tarihsel corafyay yanstan aydnlatc bir rapor (sret-i
defter), o srada Ciddede bulunan Osmanl gemileri ve toplarna ilikin nemli bir belge olarak Topkap
Saray Arivinde bulunmaktadr. Buna gre sz konusu gemi ve top says yledir:
Gemiler: 6 batarda, 8 kadrga, 3 kalyata ve 1 kayk.
Toplar: 7 bacaluka, 13 yantopu, 57 zarbozan, 29 ayka, 95 demir top, 97 prang9.
8
9
nalckn Bursa and the Commerce of

the Levant balkl almas iin bkz.
The Ottoman Empire: Conquests, Organizations
and Economy, London 1978, s. 219-247.
zbaran, Yemenden Basraya, s. 120-121;
zbaran, Ottoman Expansion, s. 59 vd.
Godinho, Os Descobrimentos, II, 154.
F. Kurdolu, Mehur Trk Amirali Selman
reisin lyihas, Deniz Mecmuas, 47 (1934),
s. 67-73; S. zbaran, A Turkish report on the
Red Sea and the Portuguese in the Indian
Ocean (1525), Arabian Studies, IV (1978),
s. 81-88.
Osmanl donanmasnn Selman Reis komutas altnda Kzldenizdeki giriimleri, bu arada Kamaran
Adasnda slenmeleri ve Yemen zerinde belirgin bir hkimiyet kurmalar Hint Okyanusuna ynelik
atlacak admlarn n hazrlklar gibiydi. Ancak Yemende Osmanl kuvvetlerinin komutan olan Hayreddin Bey ile olan iktidar ekimesi Selmann sonunu getirirken Yemende zalimne hareketleri olduu
saptanan bir denizcinin yrtt yaylma sekteye uramt. Anlalan Osmanllar, merkez bir ilerleme
politikasndan yoksundular. 1531 ylnda Selman Reisin yeeni Emir Mustafa tarafndan 600 Osmanl
ve 1300 Araptan oluan ve byk toplarn tand bir sefer, Arabistann ihr limanndan Hindistandaki Diu liman zerine yaplm, ehir Portekiz saldrndan kurtarlm ve Osmanllarn Rm olarak
nleri ve ateli silah retmedeki ustalklar Hindistana yaylmsa da, bu olaylar ncelikle hazrlanm
merkez bir planlamaya dayanan giriimlerin sonucu deildi. Esas hazrlk Msr beylerbeyi Hadm Sleyman Paann denetiminde ve Sveyte yaplmaktayd; hatta -Portekizli tarihi Godinhonun ada
204
bir tank olan Marino Sanudoya dayanarak yanstt bilgiye inanmak gerekirse-, Sleyman Paa, NilKzldeniz arasnda bir kanal almasn daha o tarihlerde planlam, 1532 ylnda devam ettii bildirilen
byle bir almann sonu gelmemiti10. Ancak Svey tersanesi faaliyetlerini srdrmt. Venedik
nezdindeki Portekiz elisinin kralna 24 Kasm 1531 tarihinde gnderdii bir mektuba gre, irili ufakl
seksen kadar geminin hazrland ve ilk frsatta okyanusa alp Portekiz deniz kuvvetlerinin peine decei bildirilmiti11. Osmanllarn Portekizlilere kar gelmek ve ticaret yolunu amak iin kanlmaz
olarak grdkleri Hint Okyanusuna almak ve bata Gcerat sultanl olmak zere yardm bekleyen
Mslmanlara ulamak iin planladklar byle bir gvde gsterisi, spanya kral V. Carlosun Kuzey
Afrikaya yerleme niyetleri karsnda Msrdaki toplar ve mhimmatn Akdenize tanmas ve ardndan Msr beylerbeyi Sleyman Paann Irakeyn seferine km olan padiaha hazinesiyle katlmas
dolaysyla yaplamamt. Byle bir deniz seferi ancak 1538 ylnda gerekleebildi.
Diu Seferi, 1538

Osmanl mparatorluunun Hint Okyanusuna sald en byk donanma gc 1538 ylnda Bat
Hindistan kysndaki Diu kalesine kar yaptklar bir sefer ile belirginlemitir. zerinde ayrntl bir
almann bulunmad ancak ada kaynaklar zengin olan byle bir sefer, denizcilik tarihi bakmndan
ok ey ifade etmektedir. Osmanllar, Preveze deniz muharebesiyle ayn tarihte gerekleen ve yetmi
drt (kimi tahminlere gre seksek-doksan) gemiye ulaabilen, aralarnda ok sayda batarda, kadrga
ve mhimmat gemisinin bulunduu ve 3000 savayla birlikte 20.000 kadar kiiyi ve byk toplar tayan bir donanma gcyle Hindistanda Diuya kar sefere kabilecek bir duruma gelebilmilerdi12.
Msr Beylerbeyilii yerine kendisine serdarlk grevi verilen Sleyman Paa, 22 Haziran 1538 tarihinde
Hint Okyanusunda tank olunan ilk ve son kez bu denli kalabalk -daha nce Tura gnderilen kuvvetlerle de btnleen- bir donanmayla Svey Tersanesinden denize ald. Su ve baka ihtiyalarn salanmas iin Ciddeye ve Kameran Adasna urayan donanma Bablmendeb Boazn getikten sonra
Aden liman nlerine ulat. Sleyman Paa burada blgenin Arap Emiri eyh Amir bin Davudu bir
kurnazlkla yanna artt ve Emiri veziriyle birlikte ldrtt.
Hindistana doru klan bir sefer yolunda Aden gibi ok nemli bir ticaret kenti ve bir o kadar da
stratejik konuma sahip bulunan bir yerin ele geirilmesi Osmanllar asndan nemliydi. Buras anlan
tarihten itibaren Hint Okyanusundaki faaliyetlerin bir gzlem merkezi oldu.
Donanma ulatnda Osmanl kuvvetlerini yardma aran Gcerat ah Bahadur lmt. Bu yzden Osmanl ordusu gerekli destei alamad. Osmanllar bir anda kurtarc roln kaybederek anakarada
yamac ve igalci konumunda grndler. Gogala (Bender-i Trk) ve Kat kaleleri ele geirilmesine
karn, toplarn desteiyle Diuya yaplan kuatma baarl olamad. Gceratn yeni sultan Mahmudun
ve bu sultann 1531 ylnda hizmetine girmi olan Hdavent Han (Hoca Sefer)n kuvvetlerinden beklenen takviye gelmedi. Donanmann soyutlanm halde beklemesi ve her an bir Portekiz saldrsyla karlama kukusunu giderecek nlemlerin alnmamas, Osmanl serdarn kuatmadan vazgeiren dier
nemli etkenler oldu. Sleyman Paa 6 Kasm 1538 tarihinde geri dn yoluna koyuldu.
Geri Diu seferi Osmanllar iin gereken baary salayamamt, ama donanma dnnde, Osmanllarn Kzldeniz egemenliklerinde ok nemli bir rol oynayacak ve Kzldenizin Okyanus ile irtibatn kuracak olan Yemen Eyaletinin temelini atmt. Gazze naiblii yapm olan Mustafa Bey ise
vli ve hkim-i Yemen olarak atanmt. Bylece mr-i mranlk (beylerbeyilik) statsne getirilmi
olan Yemenin Aden noktasna 1500 kadar yenieri yerletirilmi, limanna da birka kadrga braklm,
10
11
12
Godinho, Os Descobrimentos, II, 154.

Arquivos Nacionais/Torre do Tombo
(ksaltmas: AN/TT), Lizbon, Gaveta 20,
Mao 7, Documento 15.
Portekiz mparatorluunun olaylara ada
tarihisi Joao de Barrosa (Da Asia, Dcada IV,
Livro X, Capitilo II) gre, gemiler arasnda otuz
sral on be batarde, otuz sral yirmi be
kadrga bulunuyordu. Bunlar aralarnda 1500
yenieri ile 2000 okunun yer ald kuvvetleri
ve Venedik gemilerinden alnan neccar,
kalafat ve topular gtryordu.
205
13
14
15
AN/TT, Corpo Cronolgico, Parte 1, Mao 24,

Documento 35; Particular Relation of the
expedition of Solyman Pacha from Suez to
India against the Portuguese, (ed. R. Kerr),
A General History and Collection of Voyages
and Travels, Edinburgh 1812, VI, 258-287;
Serjeant, The Portuguese, s. 79 vd.;
Nahravali/l, Ahbrl-Yemani, SleymaniyeHamidiye Ktphanesi, nr. 886, vr. 44b-45b;
C. Orhonlu, Osmanl mparatorluunun Gney
Siyaseti: Habe Eyaleti; stanbul 1974,
s. 15-19; Dejanirah Couto, No rasto de Hadm
Suleimo Pacha: alguns aspectos do comrcio
do Mar Vermelho nos anos de 1538-1540,
A Carreira da ndia e as Rotas dos Estreitos,
Angra do Herosmo, (ed. A. T. de Matos,
L. F. Thomaz), 1998, s. 483-508. Mughul,
Kanuni Devri, s. 122-155.
E. Sanceau, Uma Narrativa de Expedio
Portuguesa de 1541 ao Mar Roxo, Studia,
9 (1962), s. 209; D. Joo de Castro, Roteiro
que Fez Dom Joao de Castro da Viajem que
Fezeram os Portugueses desde India atee
Soez, (ed. A. Corteso ve Luis de
Albuquerque), Obras Completas de D. Joo de
Castro, II, Coimbra 1971, s. 171-399;
T. J. Coates, D. Joo de Castros Red Sea
Voyage, Decision Making in the Ottoman
Empire, (ed. C. E. Farah), The Thomas
Jefferson UP 1993, s. 263-285.
AN/TT, Documentos Orientais, Mao 1,
Documento 24 (zbaran, Yemenden Basraya,
s. 142; zbaran, Ottoman Expansion, s. 90).
bu arada Zebid takviye edilmiti13. Geri bu kuvvetler, Portekiz filolarna Kzldeniz aznda dur diyebilecek gte deildi; ancak Yemen, en azndan baz nemli ve stratejik ehirlerinin fethiyle Osmanl
nfuzunu yaamaya balamt.
Osmanllarn Diuya kadar ulaan byle bir g gsterisi, phesiz ki Portekizin Asyada kurduu
imparatorluk (Estado da ndia) nezdinde kuku hatta korku yaratmt. Buna ramen Portekiz deniz kuvvetlerinin gz Kzldenizden uzaklamamt. Osmanllarn Hint Okyanusunda grnmelerini ve Sveyte bekleyen donanmalarn Hindistan ticareti iin byk bir tehlike olarak niteleyen Portekiz
kraliyeti, tehlikenin yok edilmesi iin bu rakip donanmann yaklmasn istiyordu. Hindistan genel valisi
D. Garcia de Noronha, komutas altndaki yetmi fusta, sekiz kalyon, iki nao, bir karavel, kalyateden
oluan ve 2300 asker tayan bir donanma ile 1541 tarihinde Kzldenize girdi; Massavvaya urad ve
Sevvakine (Suakine) vardnda bu zengin ticaret merkezinin Osmanl sultanna vergi dediini rendi,
aday tahrip etti, orada ticaret iin bulunan elli kadar Osmanly ldrtt, ardndan Kuseyri de tahrip
etti. Daha sonra Tura ve oradan da asl hedefi olan Svey nne geldi. Ancak byle bir sefer Portekizlilere istedikleri sonucu getirmedi; Osmanl topular tersaneyi ve gemileri Portekiz basknndan korumutu. Ayrca, hastalklar, ar scaklk ve alk doal engeller olarak Portekizlilerin karsndayd14.
yle anlalyor ki her iki imparatorluk da, yaptklar byk deniz seferlerinden istedikleri sonucu alamamt. zellikle Kzldeniz aklarnda ticaret gemilerine ynelik saldrlar srerken bar grmeleri
iin denemelerin yapldna da tank olunmutu. ihr-Aden-Zeyla hattn snr olarak tanyan ve tacirlerin
serbeste Hindistan yolunda seyahat etmelerinin garantisini ve belli arlkta karabiber teslimini isteyen
Osmanl sultanna karlk Portekiz kral buday peindeydi. Eli teatileriyle srdrlmek istenen diplomatik ilikilerin okyanus sularna bar getirmedii daha sonraki olaylardan anlalmaktadr. Kanun Sultan Sleymann Ekim 1544 tarihinde Portekiz kralna yazd ve aada sadeletirilerek yanstlan bir
mektup durumu zetlemekte, sultann kar tarafn ne srd koullar reddettiini gstermektedir: 15
Saygn Hristiyan hkmdarlarn lideri, sa dininden ulular arasnda rnek alnacak kii, Hristiyan
halknn ilerini kolaylatran, gelitiren, grkem ve n sahibi Portekiz Kral III. Dom Jooya:
Bu yce mektup size ular ulamaz bileceiniz zere, Duarte Catanho adl elinizi saadetli makammza gndermitiniz ve bizim yce katmz ile dostluk kurmak istemitiniz. Bu balamda ayrntl
padiah mektubumuz cevap olarak yazlp ayn eliyle gnderilmiti. Daha sonra Diogo de Mesquita
adnda bir eliniz daha gelmi, Catanho ile gnderilen mektubumuzda yazl koullar kabul ettiinizi
bildirmi ve ek olarak baka eyler istemisiniz. Bu isteklerin bazlar kabul edilmemi, uygun olanlar
yce mektubumuzda yazlp ad geen kiiyle size gnderilmiti. Bu artlar erevesinde dostluk istemeniz durumunda gvenilir bir eli gndermeniz istenmiti. imdi, Duarte Catanhoyu tekrar saadetli padiah kapsna gnderip baz koullar ileri srmsnz. Bunlar nceki eliniz de dile
getirmiti, ama tarafmzdan kabul edilmemiti; imdi de kabul edilmemitir. Eer eskiden bildirilen
koullar erevesinde dostluk isterseniz bize bildiriniz. Dostluk arzunuz yoksa dahi bildiriniz ki Hindistan tarafnn sorunlarna ona gre eilelim.
Eliniz gitme arzusunu gsterdiinden dolay sultann yce izniyle gnderildi.
Kostantiniyye (stanbul), Ekim 1544
Sonu gelmeyen Osmanl-Portekiz diplomasi denemeleri srerken dnemin zellikle Portekiz ve Arap
kaynaklar Osmanl kadrgalarnn Hint Okyanusu sularnda daha fazla grndklerine iaret etmektedir.
206
Bir bakma baharat ticareti trafiinin artt yllara paralel giden bir manzara sezmek mmkn grnmektedir. Osmanl donanmas Svey tersanesinde demirli dururken, baz kadrgalar Kzldenizin eitli
limanlarnda ve Hint Okyanusu sularnda grnmeye balamlard. Bir yandan Yemen Beylerbeyliinin
tekilat gelitiriliyor, bir yandan da Afrika ktasnda Habe kralna kar cihad am olan ve merkezi
Harar olan Mslman emirliine yardm etme frsat buluyordu16. Yemenden 1542 ylnda ulaan byle
bir yardm, slam Emirliin galebesini salarken bunda 900 tfeki ve 10 topu -Portekiz kaynaklarnn
da dikkati ekecek biimde belirttiklerine gre- etkin rol oynamt. 1544 veya 1545 ylnda Osmanl
kadrgalarnn Arabistann okyanusa bakan kysnda bulunan ihr aklarnda bir Portekiz kalyonunu
zapt etmeleri, ertesi yl yine ayn kyya yakn Meseira Adalar civarnda Osmanllara ait sekiz kalyatenin
dolat, ve drt Osmanl kalyatesinin Kini bombaladktan sonra Dofara ulatklar, orada kale ina
ederek Osmanl egemenlii kurduklar dnldnde Osmanllarn hareketlilii anlalabilir. Ayrca,
dnemin baka bir Portekizli tarihisi Gaspar Correiann yazdklarna gre, anlan yllarda Osmanllarn
Afrika sahillerinde gezindikleri, Melindiye kadar ulaarak kara ve denizlerde yamaclk yaptklar da
varsaylabilir17. Durum, sanki tersine dnmt; Osmanllar Avrupal rakiplerine kar -bu arada da yerel
ynetimlere bazen yardm bazen de saldr niyetiyle- tehlikeli bir tavr iine girmilerdi.
Pr Beyin Hrmz Kuatmas, 1552

Osmanl kuvvetleri Badat fethettikten bir sre sonra, 1546 ylnda, Basraya da hkim oldular.
Bylece, 1515 ylnda Hrmz zapt eden ve daha sonralar Basra Krfezinde hareket alan bulan Portekiz gleri karsnda hasm bir emperyal denge durumuna geldiler. Her iki imparatorluk iin krfez
boyunca akp giden ticaret yolu ok nemliydi. Irakn Cezayir blgesini elinde bulunduran ve Osmanllarn oralara almalarndan korkan Ali ibn Uleyyann, Hrmz valisine yazd bir mektuptaki baz
satrlar yeterince uyarcyd:
Eer [Osmanllar] Basray alrlarsa artk hibir ey yapamazsnz. Sonra da sizin ve lkelerinizin
zerine gelecekler. Bu yol onlar iin Svey ve Cidde yolundan daha yakn. Daha fazla yazmama
bilmem ihtiya var m?18
Geri yeni kurulan Basra eyaletinin beylerbeyi 1547 ylnda Hrmz valisine bir mektup gndermi
ve ticaret aknn salanmas iin anlama yollarn arama denemesine girmiti. Ancak Osmanllarn
Hint Okyanusu snrndaki Basra Beylerbeyliini kurmalar, Dou Arabistandaki Lahsada (al-Hasada)
genilemeleri; zellikle zdemir Paann 1547 ylndaki abalaryla, bata Sana olmak zere eitli
yerleim alanlar ve kalelerin fethiyle Yemenin i kesimlerine doru egemenlik sahalarn geniletmeleri,
1548 ylnda Adenin geri alnmas, 1550 ylnda Kalhat yamalamak iin gitmeleri ve bu arada Portekizli kaptan Luiz Figueirann Sefer Reis idaresindeki be kalyateye kar yapt muharebeyi kaybetmesi, hatta hayatndan olmas, Osmanllarn Hint Okyanusuna ynelik alm faaliyetlerinden
rneklerdi.19 Basra Krfezi ve Kzldenizden Portekiz slerine giden haberler Osmanllarn (Rmlerin)
yeni bir hazrlyla ilgiliydi; her an Portekiz slerine saldrabilirlerdi.
Byle bir giriim, yani 1538 Diu seferinden sonra en kapsaml k, 1552 ylnda gerekleti. Yirmi
be kadrga, drt kalyon ve ayrca bir gemiden oluan ve 850 asker tayan donanma Sveyte hazr
hale getirildi. nl denizci ve corafya bilgini Pr Reis (bu tarihlerde bey) Hind Kapudan olarak
Nisan aynda denize ald20. Osmanllar Austos banda Maskata ulat. Bu liman kentini bombaladlar,
16
17
18
19
20
Orhonlu, Habe Eyaleti, s. 22-30.

Correia, Lendas, IV, 243, 427-428, 525;
Serjeant, The Portuguese, s. 106.
AN/TT, Colecao de So Loureno, IV,
vr. 139a-140a ve 493a-494b.
Nahravali/l, Ahbr-l-Yemani, vr. 47a-50a;
Diogo do Couto, Da sia, Dcada VI, Lisbon
1781, Livro VI, Capitilo III-V; Livro VIII,
Capitilo XII; Livro IX, Capitilo III.
C. Orhonlu, Hint Kaptanl ve Piri Res,
Belleten, 134 (1970), s. 235-236; zbaran,
Yemenden Basraya, s. 153-161.
207
Portekizli kumandan ile birlikte kale garnizonunu esir aldlar ve ehri yamaladlar. Pr Bey, 19 Eyll
tarihinde Hrmz nnde grnd. Kale, yirmi gn kadar srekli ekilde bombaland. Osmanllar stratejik konumu nemli olan byle bir noktay ele geiremediler. ster gl bir Portekiz donanmasnn
kurtarma operasyonu iin yola kt haberi, ister mhimmat ve erzak ktlnn ba gstermesi, isterse
de yakndaki Kim Adasndaki zenginlie gz dikip orada konaklayan tacirlerin deerli eyasn yamalatmaya ynelmesi, Osmanl komutanna kuatmay terk ettirdi ve Ekim ay sonunda Basra yolu tutuldu21. Oysa Basra beylerbeyliine gnderilen iki sultan fermannda Osmanl donanmasnn sadece
Hrmze egemen olmakla kalmamas ayn zamanda Bahreyn Adasn da fethetmesi emredilmiti22.
Ancak bunlar gereklemedi ve Kanun Sultan Sleyman, donanmay Basrada brakp ganimet ve Portekiz esirleri tayan gemiyle Sveye dnen nl denizci, dnya haritas izeri ve Kitb- Bahriye
mellifini idam ettirmekte tereddt etmedi.
Seydi Ali Reisin Serveni
21
22
23
24
25
26
AN/TT, Corpo Cronolgico, Parte 1, Mao 89,

Documento, 9, vr. 3b-5a; Couto, Da sia,
Dcada VI, Liv.X, Capitulo II-III; Orhonlu,
Hint Kaptanl, s. 243-244; zbaran,
Yemenden Basraya, s. 158-160.
Topkap Saray Mzesi Ktphanesi,
Koular 888, vr. 487b-488b (Orhonlu, Hint
Kaptanl, s. 249-253).
Wicki, Documenta Indica, III (1954), s. 25-26;
Couto, Da sia, Dcada VI, Livro X, Capitulo
XIII.
Seydi Ali Reis, Mirtl-memlik, s. 16-27;
Seyidi Ali Reis, Le Miroir des Pays, (eviren
ve notlayan J-L. Bacqu-Grammont), Sindbad
1999, s. 50-61. . Turan, Seyd Ali Reis,
slam Ansiklopedisi; C. Orhonlu,
Seyd Ali Reis, Tarih Enstits Dergisi, I
(1970), s. 39-56.
Couto, Da sia, Dcada VII, Livro I, Capitulo V.
Orhonlu, Habe Eyaleti, s. 31.
Osmanl kadrgalar Basrada kalmt ve Kzldeniz Portekiz saldrsna urayabilir, bata Svey olmak
zere deniz sleri yok edilebilirdi. Lahsa Beylerbeyilii kysnda yer alan Katif sancann beyi Murad
Reis, 1553 Austosunda on yedi gemiyle Hrmz Boazn gemek istediyse de Portekiz kuvvetleriyle
giritii atmalarda baarsz oldu, baz kapudanlarn ve gemilerini yitirerek Basraya dnmek zorunda
kald23. Gemileri Kzldenize gtrme grevi bu kez nl denizci ve corafya bilgini Seydi Ali Reise verildi. Ald nbilgileri deerlendirip Bahreyni ve Hrmz Boazn emniyet iinde geen Osmanl kaptan
1554 ylnn 9 Austosunda Uman kysndaki Horfekkan yaknlarnda karlat yirmi be gemiden oluan Portekiz kuvvetleriyle yapt muharebeyi Miratl-Memlik (lkelerin Aynas) adl anlarnda anlatrken bir mertebe top ve tfenk cengi oldu ki vasf olunmaz ifadesini kullanm ve bu karlamay baar
olarak nitelemitir. Ancak geri ekilen, taze kuvvetlerle ve otuz drt gemiden oluan Portekiz donanmas
yeniden Osmanllara saldrd. Seydi Ali, Barbaros Hayreddinin yapt muharebelerden daha etin olduunu yazd bu karlamalar sonunda yedi gemiyle kald ve Yemene doru ald; ancak ynn frtnalar
tayin etti. Hindistana srklendi; Gcerattaki Daman limanna ulatnda neredeyse hibir eyi kalmamt24. Bu arada Osmanl kadrgalarn aramak iin birka gemi ile okyanusa kmas sultanlka emredilen
Sefer Reis, Hrmzden Diuya giden baz Portekiz gemilerini ele geirmekten te gitmedi25.
Bylece, Osmanl donanmas, eitli politik ve stratejik sebepler yannda, deniz gcnn Hint Okyanusundaki yetersizliine bir kez daha tank oldu. Bu olay Osmanllarn Kzldenizden byk k
hareketlerinin ikincisi ve sonuncusu olarak kald. Osmanllar, artk, byk deniz operasyonlarndan vazgeecekler, korsanvri giriimlerle i grmeye alacaklard. Osmanl politikas, bir bakma, okyanusun
ak sularndaki deneyimiyle, snr boylarn muhafazaya dnm, gmrkten gelen vergilerin, zellikle
de arazi vergisi (harc- arazi) olarak tanmlanan gelirlerin salad imknlar kullanmaya balamtr.
Osmanl mparatorluu yneticilerinin 1554-55 yllarnda Habeistana kar giritikleri fetih giriimleri,
okyanusa ak bulunan bu lkenin, bilhassa altn ticaretindeki konumundan faydalanmak istemeleri emperyal uzantnn bir gerei idi. Osmanllarn Habeistandaki varlklarna ilikin almalaryla tannan
Cengiz Orhonlu, bu giriimin nedenlerini yle zetlemektedir:
Osmanl mparatorluunun gney siyasetinin en nemli safhalarndan biri de Habeistan zerine
yaplan fetih ve bunun sonucunda orada yeni bir eyaletin tekil edilmesi olmutur. Bu, iktisad gereklerin de zorlad bir harekettir26.
208
Maalar Msr Eyaletinin hazinesinden verilmesi emredilen 3000 Osmanl askeri, her trl cephane
ve zahire ile Sveyten Sevvakine nakledilmi, daha gneyde kalan Masavva karsndaki Dahlak Adasyla birlikte Afrika kylarndaki limanlara egemen olunmu; bylece Habe Eyaleti 1555 ylnda resmen kurulmutur. 1557 ylnda Afrika kylarndaki Masavva, sonra Arkiko ve ardndan da Zeyla Osmanl
egemenlii altna sokulmutur. Ayrca Debarva, brim, Derr ve Say gibi Kzldenize yakn nemli ehirlerin fethiyle, Osmanl nfuzu Habeistan ilerine kadar gtrlmtr. Ancak doal artlar ve yetersiz
kalan asker g, Osmanllarn Kzldeniz kylarndan uzak blgelerde tutunmalarn zorlatrmtr27.
Aslnda, Portekiz ile giriilen, denizde donanmalarn ve hacimli filolarn karlkl gsterilerini simgeleyen yllarn ardndan Osmanllar, egemenlik alanlar bulduklar blgeleri koruma ve yerli halklarn isyanlarn bastrmaya ynelik politikalarn glendirmiler, snrlarn fazlasyla genileten bir
imparatorluu koruma siyasetini srdrmler, krsal kesimlerden, kentlerden ve limanlardan toplanan
vergilerin getirileriyle yetinmilerdir. zellikle Yemen ve Basradaki Osmanl varl bu politikann en
belirgin rneklerinin yaand blgeler olarak belirmitir.
Baskn, Yardm ve Yama

Sveyte veya dier slerde bulunan Osmanl kadrgalarnn -imparatorluk merkezinin plan ve hazrlna gerek duyulmadan- yaptklar baskn hareketleri okyanus tarihi iin baka bir zellik olmu,
bir tr korsanlk denilebilecek politikalarla dmanlarna veya onlarla ortaklk edenlere gzda verilmek
istenmi, yardm eli uzatlm ya da geici yamalamalarla ganimet elde etme yollarna gidilmitir. Aada sergilemeye altm birka rnein yeterince aklayc olacan sanyorum.
1559 ylndaki serven, yani Lahsa beylerbeyi Mustafa Paann Basra Krfezinde tampon durumunda olan Bahreyni ele geirme denemesi, Osmanl gney politikasndaki dzensizliin ilgin bir rnei saylabilir. Ad geen paann, iinde iki kadrga ve bir pergendenin bulunduu yetmi kadar irili
ufakl gemi ve kayn tad 1200 kadar askerle, ancak bir sultan fermanna gre, merkez ynetimden
izinsiz (sdde-i saadete arz ve ilm itmeden fuzli baz mer ve askirle) aday zapt etme istei ve
orann gelirinden yararlanma dncesi, Portekiz yardmnn ulamas sonucu hsran ile neticelenmi,
kendisi dhil birok bey ve askerin sonu olmutur. Olayn grg tan bir Osmanl Beyinin kaleme
ald rapor ve ada bir Portekizli tarihi Diogo de Coutonun ayrntl olarak anlatt28 bu olaydan
sonra da Osmanllarn, 40.000 altn sikke gelir getirebilecei varsaylarak, bu kez stanbul merkezli dnce ve hazrlk giriimleriyle adaya egemen olma arzular, rnein 1570li yllardaki yazmalarda yer
alan barut, top, alt ve esbb tedrikine ynelik planlamalar, Basrada bulunan kadrgalarn ve savalarn byle bir teebbs iin yeterli olaca dncesi, kt zerinde kalmtr29.
Yardm balamnda verilebilecek en nemli rnek, Sultan II. Selimin saltanatnn ikinci yl olan
1567de on yedi Osmanl gemisinin Sumatradaki Ae sultanlna yaplmak istenen hizmettir. Anlan
sultanln komularyla ve Portekizlilerle yapt savalarda kullanlmak zere Osmanl padiahndan
(Raca-Rmdan) istedii yardma cevap olarak 500 Trk, birok ar top, bol miktarda cephane, birok
mhendis ve usta topunun30 Svey kapudan Kurdolu Hzr Reis komutas altnda yle uzak bir diyara gnderilme giriimi yeni bir cesaret rnei saylabilirdi. Geri byle bir kuvvetin yn Yemende
kan bir isyann bastrlmasna evrilmiti ve Ae yolculuu gerekletii varsayldnda nasl bir okyanus serveniyle karlaaca soru iareti olarak kalmt. Yine de unutmamak gereklidir ki, iki geminin
tad askerler, tfenkiler, birok ar bronz top ve sava malzemesi Aeye ulam, ylesine uzak
bir slam lkesinin yzyllar srecek ban kurmutu. Aslnda Osmanllarn Ae ile olan ve ticareti de
kapsayan ilikilerini 1540l hatta 1530lu yllara gtren aratrmalar vardr31.
27
28
29
30
31
Orhonlu, Habe Eyaleti, s. 37 vd. Baz

tarihilerin Sevvakin ve Massavva gibi
Kzldenizdeki nemli limanlarn Sultan I.
Selim zamannda (1512-1520) Osmanllarn
denetimi altna getiini iddia eden tezlerine
kar gr iin bak. P. M. Holt, Sultan Selim
I and the Sudan, Journal of African History,
VIII/I (1967), s. 19-23; V. L. Mnage,
The Ottomans and Nubia in the Sixteenth
Century, Annales Islamologiques, XXIV
(1988), s. 137-153.
Orhonlu, 1559 Bahreyn Bahreyn Seferine Dair
Bir Rapor, Tarih Dergisi, XVII/22, s. 1-16;
Couto, Da sia, Dcada VII, Livro VII, Capitulo
VII-X; zbaran, Yemenden Basraya,
s. 162-171; zbaran, Ottoman Expansion,
s. 117 vd.
S. zbaran, The Ottoman Response to
European Expansion, stanbul 1994, s. 139.
Couto, Da sia, Dcada VIII, Capitulo XXI.
Burada yalnzca incelemenin adn
vermekle yetiniyorum: Safvet, Bir Osmanl
Filosunun Sumatra Seferi, Tarih-i Osman
Encmeni Mecmuas, Cz 10-11, s. 606 vd;
A. Reid, Sixteenth Century Turkish Influence
in Western Indonesia, Journal of Southeast
Asian History, X/3 (1969), s. 395-414;
. H. Gksoy, Malay-Endonezya Kaynaklarna
Gre Trkler ve Osmanl-Ae likileri, Tarih
ncelemeleri Dergisi, XIV (1999), s. 175-185.
209
16. Yzyl ortalarnda Osmanl

mparatoluunun denizlerde
ulat snrlar.
32
33
Serjeant, The Portuguese, s. 111; Couto,

Da sia, Dcada X, Livro I, Capitulo XI-XII.
Diogo do Couto ve Joo dos Santosun
eserlerinden yararlanp aktaran bir alma
iin bkz. J. Strandes, The Portuguese in East
Africa, Nairobi 1968 (yeni basm), s. 128-133.
ok sayda gemi ve askerin katld iki deniz seferi dnda, Hint Okyanusunda Osmanl deniz hareketlerini simgeleyen ve birka gemi ile yaplan basknlara rnek olarak, Ali Beyin Uman (Umman)
sahilindeki Maskata ve dou Afrika kylarndaki baz liman kentlere ynelen saldrlar verilebilir. zellikle Portekiz ve Arap kaynaklarndan rendiimiz kadaryla, Yemen beylerbeyi Sinan Paann emriyle
denize alan ve Diogo de Coutonun tehlikeli ve vahi bir korsan, kt bir kaptan olarak niteledii
Ali Bey -kentin zenginliine tamah ederek- Maskat 1581 ylnda yamalad. Hadrami kronii Tarih-i
ihride anlatld zere Osmanl beyi ehri yamalatt, alt gn kontrol altnda tuttu, Portekizlilere ait
kiliseyi yaktrd, evleri yamalad ve talan edilenleri gemilerine ykledi32.
Drt yl sonra ayn bey ve tehlikeli korsan iki gemiyle Kzldenizden Afrika sahillerine ald ve
Mogadiuya ulat. Arkasnda sultann emriyle gnderilen koca bir donanmann geldii ve tm kylarn
Osmanl hkimiyeti altna alnaca haberini yayd ve korku yaratt. Baz gemilere el koydu, Portekizlilerin varlndan honut olmayan yerli halkn da yardmyla Melindiyi teslim ald ve boyun emeyenleri
ykmla tehdit etti. O blgelerde Rm olarak n salan Osmanllara kydaki baka liman ve iskelelerde
bulunanlar da itaat etti; Mombasa hkimi de Ali Beyi scak karlad ve Osmanl sultanna gnderdii
bir eli ile kendilerine adada srekli bir garnizon iin kale yapmalarna izin verileceini bildirdi. Ali Bey
150.000 altn sikke (cruzado) ve 260 esirle Kzldenize dnd. Ancak Portekizlilerin duruma yeniden
hkim olmalar ve Osmanllara yardm edenlerin cezalandrlmalar gecikmedi33.
210
1588 yl sonlarna doru Ali Bey bir kez daha, phesiz ganimetin ekicilii ile ve bu kez be gemiyle, ayn yne ald. Portekizlileri Savahili kylarndan kovaca izlenimini yaratan Osmanl beyine
Mogadiu yine kucak at. Mombasaya kadar uzanan Osmanl askerinin harcamalarn yerli halk dedi.
Ancak Portekizliler bu kez uyank davrandlar, Ali Beyin kadrgalarna, toplarna el koydular ve bu kez
kendisininkiyle beraber yanndaki dier gemiler yamaland. Osmanllara yardm eden Savahili halkn
cezalandrdlar ve Ali Beyi de Goaya gtrdler. Daha sonra Lizbona gtrlen Osmanl beyi (korsan)
orada -belki de yeniden!- Hristiyan oldu34.
Hint Okyanusuna yeni misafir olacak Hollanda ve ngiliz giriimleriyle de Osmanl grnts deiecek, kendilerini snrlarda koruyacak, baz vergi gelirlerinin ve d ticaretin getirileriyle avunacakt.
1604 ylnda Basrada 3000 kiiyi bulan Osmanl birlikleri iinde deniz hareketlerine giriebilecek
herhangi bir gten bahsetmek zordur. Mevcut olan ve zaman zaman ina edilen gemiler snr korumak
ve zellikle de isyan eden yerli Araplara kar nehirde kullanlmak iindi. lerleyen yllarla birlikte etkisini
daha da kaybedeceklerdi35.
Kzldeniz, XVI. yzyln sonlarnda ve XVII. yzyln balarnda, zellikle kahve ithalatna dayal
ticaret faaliyetlerinin yapld hareketlere sahne oldu. Kap kap dolaan geleneksel kervan ticaretini
aan ve Okyanusta Portekiz etkisini azaltarak onu yapsal bir devrim ile deitirenler Hollanda ve ngiltere oldu. Sz konusu corafya yeni gelen bu kuvvetlerin rgtlenmelerine de sahne olurken ak bir
deniz durumuna geldi. Hint Okyanusu artk ne sadece Portekiz donanmasnn gcnden rken ne de Osmanl kadrgalarnn belirsiz klarndan etkilenen bir blgeydi. Levant yolu, baharat kaynaklarndan
mahrum kalrken, Yemen kkenli kahve ticaretinin vergi gelirleri yeni srece tanklk edecekti; baka
bir deyile, kahve ekim alanlarna yakn olan ve korumal saylan Moha liman Kzldeniz ilerinden
gelen ok saydaki tccarn hedefi olacakt36. Yzyln sonuna ait bir Yemen Eyaleti btesinden37 de
anlalmaktadr ki bu dnemlerde eyalet limanlarna Hint Okyanusundan gelen emtiadan alnan vergiler
imparatorluk iin hatr saylr bir gelir salamaktayd. Bata Moha ve Aden olmak zere ok saydaki
iskelede toplanan parann 118 altn (sikke-i hasene) -tm eyalet gelirinin 400 altn olduu dnldnde- ticar faaliyetlerin devam ettii ortaya kar. te yandan Basra beylerbeyliinin ayn zamana
rastgelen btesinde gmrk gelirlerine karn byk bir ak verildii unutulmamaldr38. XVII. yzyln
ilk eyreinin Osmanl tarihinin bir dnm noktas olduu kabul edilmelidir. 1612 ylnda Basrann
otonom bir idareye dnmesi ve 1635 ylnda da Yemenin elden kmas, Osmanl tarihinin Hint Okyanusundaki dnmnn kilometre talar olarak alglanabilir.
34
35
36
37
38
Strandes, The Portuguese in East Africa,

s. 134-139.
W. Floor, The Persian Gulf: A Political and
Economic History of Five Port Cities,
1500-1730, Washington 2006, s. 546-547.
Suraiya Faroqhi, Coffee and Spices: Official
Ottoman Reactions to Egyptian Trade in the
Later Sixteenth Century, WZKM, 76 (1986),
s. 87-93; C. G. Brouwer, A Stockless anchor
and an unsaddled horse: Ottoman letters
addressed to the Dutch in Yemen, first quarter
of the 17th century, Turcica: Revue dEtudes
Turques, XX (1988), 173-242.
H. Sahilliolu, Yemenin 1599-1600 Yl
Btesi, Yusuf Hikmet Bayura Armaan,
Ankara 1985, s. 302-303.
Babakanlk Osmanl Arivi, Maliyeden
Mdevver Defterler, nr. 7531.
211
XVI. Yzyl Sonlarndan XVIII. Yzyl Sonlarna Kadar

Kzldenizde Osmanl Donanmas
Michel TUCHSCHERER*
Sveyteki tersanenin gelitirilmesi, Kzldenizde Akdeniz teknolojisine uygun, eitli gemilerden

oluan bir donanma kurulmas iin Osmanllar, Anadolu ve stanbuldan getirttikleri malzeme ve ustalarla
daha 1517den nce Memlklere nemli bir katk saladlar. 1517 ncesinde Kzldenizdeki bu deniz
gc, Osmanllarn slamn kutsal yerlerdeki varln salayacak ve hanedann meruluuna da hizmet
edecekti. Bu, ayn zamanda epeevre Hint Okyanusu kylarna yerlemi ynla slam cemaatlerinin desteini de alarak Osmanlnn buradaki nfuzunu pekitirmeye yarayacakt. Ksacas 1525 tarihli bir rapor,
Kzldeniz kylarnda Osmanl hkimiyetinin yerlemesi iin gereken koullarn olutuunu belirtiyordu.
O zamandan beri bu maddi ve ayn zamanda ideolojik snrlar izen Osmanllar, Kzldenizde
yzyl srecek bir politikay yrtt. Akdenizde bir donanma vard ve bu donanma ok farkl bir evrede
harekta arlabiliyordu. Oysa Kzldeniz donanmas, Osmanlnn kutsal yerlerde gtt politikasnn
ve Hint Okyanusundaki amalarnn hizmetinde olacak, stanbulla bir btnlk oluturacak biimde
blgesel bir egemenlii gvence altna alacakt.
Gerek anlamda bir kopua iaret eden 1635te Yemenden ekilme, Kzldenizin kuzey yarsnda
toplanan k halindeki donanmann gerek grevinin sorgulanmasnn tersine, 1560n son yllarndaki
Yemen isyan ve bunun yannda Afrika kysndaki karklklar bu temelleri pek sarsmad.
Kzldenizdeki Egemenlikte Direnmek ve

Hint Okyanusunda Btn Nfuzdan Vazgemek Arasnda
1569 ve 1589 yllar arasnda Osmanllar, Hint Okyanusunda etkin bir politika izleyerek Kzldenizde
ve Aden Krfezinde kurduklar gc pekitirdiler. Sinan Paa, Ocak 1569dan ubat 1571e kadar yrtt zorlu bir askeri harektla btn Yemeni ele geirdi. mam Zeydinin ban ektii bir ayaklanma
sonucunda Osmanllar burada neredeyse tamamen ekildiler. Habe melikinin ve Sudan Func sultanlnn
destei ile yerel airetlerin kuatt Sevvakin liman kentinden kuatmay 1573te kaldrdlar1. Bir sre
sonra da varlklarn Habe eyaleti zerinde kabul ettirmeyi baardlar. Bylece, 1580de Necasi airetlerini korkutarak Habeistann ilerine doru, dalk blgelerine doru srdler. Zaten iki yl sonra da
Beyll liman zerinde denetim kurdular. Bylece Habe melikinin denizden sava levazm salamas
zorlat2. Hint Okyanusundan gelen ticaretten, Mohann zararna, byk pay alan bu limann stnlne son verildi3. Aden Krfezi de bu el koyma iinin dnda kalamad. Hkmdar 1562den beri Osmanl egemenliini kesin olarak kabul etmi olmakla birlikte geni lde etki alanlarnn dnda kalm
olan Hadramut zerinde Osmanllar nfuzlarn pekitirdiler. Osmanllar bylece 1588de Hadramutun
ileri bir karakolu konumunda bulunan Yafi4 blgesini yeniden ele geirdiler. Dahas ayn yln eyll aynda
Hadramutun denize balca k noktas olan ihr liman zerine bir deniz seferi dzenlediler 5.
2
3
Prof. Dr., Institut de Recherches et dtudes

sur le Monde Arabe et Musulman, (IREMAM,
Aix-en Provence).
Orhonlu, Osmanl mparatorluunun Gney
Siyaseti, Habe Eyaleti, stanbul 1974,
s. 76-77.
Orhonlu, Habe Eyaleti, s. 60-64, 78-82.
Giancarlo Casale, The Ottoman Administration
of the Spice Trade in the sixteenth-century
Red Sea and Persian Gulf Journal of the
economic and social History of the Orient, 49/2
(2006), s. 194.
Frdric Soudan, Le Ymen ottoman daprs la
chronique dal-Mawzai, Le Caire 1999, s. 96.
al-Shayk Slim al-Kindi, Tarikh Hadramonut,
s. 224.
213
1519da Kzldenizde
Osmanl ve Portekiz Gemileri
(Mollat-Ronciere,
Sea Charts, 1984).
9
10
11
12
13
14
15
16
17
Casale, Global Politics in the 1580s:

One Canal, Twenty Thousand Canibals, and an
Ottoman Plot to rule the World, Journal of
World History, 18/3 (2007), s. 277.
Suraiya Faroqhi, Kultur und Alltag im
Osmanischen Reich, vom Mittelalter bis zum
20. Jahrhundert, Mnchen 1995, s. 51.
Aedeki Osmanl varl iin zellikle
bkz. Anthony Reid, Sixteenth century Turkish
Influence, Journal of South East Asian
History, 10/3 (1969), s. 395-414; G. Casale,
His Majestys servant Lutfi, The career of a
previously unknown sixteenth century
Ottoman envoy to Sumatra, based on an
account of his travels from the Topkapi
Palace, Turcica, 37 (2005), s. 43-81.
Casale, Global Politics, s. 280-287.
R. B. Serjeant, The Portuguese off the South
Arabian Coast, Hadrami Chronicles, Oxford
1963, s. 11; Casale, Global Politics, s. 283.
Bu seferin ayrntl bir zmlemesi ve siyasal
ierii iin bkz. Casale, Global Politics.
Siyasal gelime zerine kr. Casale, Global
Politics, s. 279; Osmanlnn kltrel etkisi
konusunda, kr. Teh Gallop, Ottoman
influences in the Seal of Sultan Alauddin
Riayat Siayh of Aceh, s. 176-190.
Subrahmanyam, LEmpire portugais dAsie,
187-189, Faroqhi, Mughal-Ottoman Relations,
Delhi 1989.
Casale, Global Politics, s. 280-281;
kr. Faroqhi, Mughal-Ottoman.
ed. Markovits, Histoire de linde, s. 83.
Casale, Global Politics, s. 290.
elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi, 9 kitap,
s. 414 ve 427.
Bu etkin politika bununla kalmad. Daha zayf bir ekilde Hint

Okyanusunun btnne yayld.
1560 ve 1570 yllarnda Veziriazam
Sokullu Mehmet Paa, zellikle
Hint kylarnda Malabar ve Keralada kendilerine bal eitli
Mslman cemaatlere dayanarak6
ticari alarn, diplomatik ve dini ilerin gelimesini tevik etti. Bylelikle 1576-1577de Osmanllar
Kalikuta camiine hatr saylr bir
ba yaptlar7. Sumatra Adasndaki Ae Sultanl, Osmanl nfuzunun girii iin bir baka
dayanak noktasyd8. 1580li yllarda, zellikle Koca Sinan Paa dneminde Yemeni yeniden ele
geiren kahramanlar, veziriazamlk
mevkiinde bulunuyorlard ve Osmanl politikas giderek daha saldrgan bir nitelik alyordu9. Moha
Kapudan olduuna phe bulunmayan Mir Ali, 1581 yaz boyunca
Maskat ve liman yamalayarak
Portekizleri artt ve ganimeti korsanlaryla paylamak zere Yemene geldi10. 1586 bahar sresince Portekizlere kar yeni bir sefer at;
bu kez Dou Afrika kys boyunca liman kentlerinin birok reisiyle iletiim kurmay baard. Portekizleri
blgeden uzaklatrmak ve Osmanllarn Mozambik altn madenlerine el koymasn salamak iin
yl sonra balatt yeni bir sefer, Mombasa yaknnda Osmanl filosunun tam bir bozgunuyla sonuland11. Bu yenilgi, Osmanllarn Hint Okyanusundaki byk isteklerinin sonuna iaret etmektedir.
1590l yllardan itibaren Osmanl etkisi btn Hint Okyanusunda hzla kt. Ae Sultanl, uzun
i atmalarla batyordu12. Hint Okyanusunda Osmanl siyaseti, gcnn gittike artt kesinleen ve
Osmanllar yerine Portekizlerle antlamay yeleyen Moollarn engeliyle kar karya bulunuyordu13.
Saygnl, dzenli olarak Mekkeye hac gemileri gndermesinde ve gsterili armaanlar datmasnda
yatan Sultan Ekber, Osmanllara gerek anlamda meydan okuyordu14. Ayn ekilde, gneyde Hint racalarnn Portekizlerle ibirliine girmesi, Mslman cemaatlarn zayflamasna yol ayor ve bunlarn Osmanllarla balarn gevetiyordu15. Osmanllarn Akdenizi Hint Okyanusuna balayacak bir kanal
ama fikrini, 1580 yl sonlarna doru tamamen terk etmeleri son derece anlamldr16. Osmanllar, Sveyten Zeylaya kadar uzanan ve buradan Hint Okyanusuna (muhit)17 alan Bahr-i Kulzm ya da
Bahr-i Svey olarak adlandrdklar, kendi iinde bir btnlk gsteren alan zerinde rakipsiz bir egemenlik kuracaklar Kzldenize ekildiler.
214
Kadrgalar, Limanlar, Snaklar ve Kaleler

Osmanllarn Kzldenizde bu egemenlik siyaseti byk lde donanmalarna bal bulunuyordu.
1580e doru bu donanma yirmi kadar kadrgadan oluuyordu. htiya duyulduunda zel ya da devlete
ait (mir) yelkenlileri de seferber edebiliyorlard. Kapudann yetkisi altnda bulunan bu donanma aslnda
Sveyte sleniyordu. Dorudan doruya Babli tarafndan atanyor, Msr btesinden sabit bir denek
alyor ve pek ok yerin iltizamn da tasarruf ediyordu. Bu gelirler, esas olarak donanmann bakmna ve
mrettebatn deneklerine tahsis ediliyordu18. Svey kapudan ayn zamanda
Kahire Divannn yesi bulunuyordu19.
kinci bir Kapudan Mohaya yerlemiti.
Bu grev 1560l yllarda20 ortaya kmakla birlikte Moha, Kzldenizde Osmanllarn ikinci bir deniz ss olarak
gerek anlamda ancak 1570ten ve sultann kuvvetlerinin Yemeni yeniden ele geirmelerinden sonra geliti. Svey
tersanesinden salanan, phesiz drt ve
bei gemeyen kadrgay barndryordu21.
Buradan, 1570 ve 1580 yllarnda Osmanllar Hint Okyanusuna eitli deniz seferleri dzenlediler. Hollanda kaynaklarna
gre, kapudann buyruunda ayn zamanda kk alupeler bulunuyor, bunlar
Hint Okyanusundan Bablmendebe
gelen tccar gemilerini yakalayp gmrk
resmi demeleri iin Mohada mola vermeye zorlamak iin kullanlyordu22. 1616
ve 1624 yllar arasnda bu grevi phesiz
aslen spanyol olan fakat Mslmanl
kabul etmi bulunan Mimi b. Abd Allah
adl biri yrtyordu. Limana yanaan gemileri denetlemenin dnda, bundan byle
artk buraya sk sk gelen ngilizler ve Hollandallarn tercmanln da stlenmi bulunuyordu23. Habeistann Afrika kysnda bir Kapudan daha vard. O da phesiz Sevvakine yerlemiti ve buyruundaki iki kadrga da Svey tersanesinde yaplmt 24.
XVI. yzylda Akdenizde Osmanl deniz gcnn stratejisi gemilerle bunlar tamamlayan kylardaki
kalelere yerletirilmi topu kuvvetine dayanyordu25. ok benzer bir strateji Kzldenizde gelitirilmiti.
Bu arada, yabanc bir filonun saldr tehlikelerinin geni lde yok olduu srada, XVII. yzylda bile
hl varln koruyordu. Kzldeniz kylarnda, bir dizi kale yaplm bulunuyordu. Buralarda pek ok
topla donatlm garnizonlara agalar komuta ediyordu. Etrafndaki drt kule ile berkitilmi Svey kalesi,
gemilerin demir att koya hkim kk bir tepe zerinde, phesiz Kanuni Sultan Sleyman zamannda
ina edilmiti26. Yz kiilik bir garnizonu barndryordu27. Mohadaki garnizon daha kalabalkt, 1616da
Msr (Kahire) ehri ve

Nil nehri (Kitb- Bahriye,
Kprl Ktp, II-171).
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
Shaw, Financial and Administrative

Organisation, s. 134.
Organisation, s. 134-137.
1559 yl sonunda, Seydi Ali Reise yardma
gnderilen Sefer Reis, Mohadaki gemileri
Mustafa adnda birine brakt ve kendisi de
Svey kaptanlna getirildi. Kr. zbaran,
The Ottoman Response, s. 136 not 74. 1564te
bu greve Ferhad adnda biri atanmt. Kr.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Mhimme
Defterleri 6, 382: 12 Rebilahir 972/17 Kasm
1564.
Brouwer, Mokha Profile of a Yemeni, Seaport,
s. 185-188.
Brouwer, Mokha Profile of a Yemeni Seaport,
s. 187-188.
s. 187.
Bu konuda Guilmartinin ustaca zmlemesi,
Gunpowder and Galleys.
Birok seyyah, zellikle Gonzales (Voyage de
1665-1666, I, 372), kalenin zl bir tasvirini
vermektedir.
Shawa gre, Financial and Administrative
Organisation, s. 211, burada 1004/1595-96da
yz nefer bulunuyordu. 1082/1671-72de bu
say 55e dmt.
215
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46

s. 179-181.
Hollandallar, 1616da Mohaya yaptklar ilk
ziyaretleri srasnda limann ok gzel bir tasvirini
braktlar. Bu, Brouwerin eserine alnmtr, Mokha
Profile of a Yemeni Seaport, s. 2 ve 131. Bu yazar,
1616-1640 tarihlerine ait limann bir plann
yapmtr. Kadrgalarn demir attklar yerle kalelerin
tasviri iin, kr. gst. yer, s. 127-131.
Brouwer, Mokha Profile of a Yemeni Seaport, s. 88.
Niebuhr, Voyage, I, tablo LV, kentin birletirilmi bir
plann vermektedir.
Bu garnizon iin kr. Shaw, Financial and
Administrative Organisation, s. 212. Turun 1639
tarihindeki bir tasviri iin kr. Coppin, Relation,
Voyages en Egypte, s. 250-251. Turun liman alannda
bir sreden beri nce bir Japon topluluu, sonra
Kuveyt-Japon ibirlii ile yllk arkeolojik aratrmalar
yaplmaktadr. zellikle 2002den beri yaymlanan kaz
raporlar iin bkz. Kawatoko, Archaelogical Survey of
the Royal/al-Tur Area on the Snai, Peninsula.
1672de burann tasviri iin kr. elebi, Evliya elebi
Seyahatnamesi Kitap 9, s. 417-418.
elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi Kitap 9, s. 416.
Kahire ile Mekke arasndaki yar yol zerinde nemli
bir konak yeri olduu iin grevliler tarafndan zel bir
ilgiyle korunuyordu.
Shawa Financial and Administrative Organisation,
s. 251-253.
Limann tasviri iin kr. elebi, Evliya elebi
Seyahatnamesi 9 kitap, s. 412-414.
Mhimme Defterleri, 12, 905, 5 Cemaziyelevvel
979/29 Eyll 1571. Garnizon iin kr. Shaw,
Financial and Administrative Organisation, s. 212.
s. 483-484.
s. 485-486.
Salif, Kamaran adasna bakar ve Hudeydenin krk
kilometre kuzeyinde bulunur. Buka, Zebidden uzak
olmayan, ayn kentin gneyinde yer alr.
Brouwer, Mokha Profile of a Yemeni Seaport, s. 2.
Coppin, Voyage en Egypte, s. 253-254.
Bir seyahatname yazar olan Heberer von Brettenin
durumu byleydi. Kr. Von Bretten, Voyage en Egypte,
1585-1586, s. 122.
Gonzales, Voyage de 1665-1666, I, s. 376. XVI. yzyln
sonu ve XVII. yzyln ilk yars boyunca Sveyteki bu
zindann varl konusunda baka bir tank iin kr.
Kiechel, Voyages, 1587, s. 83.
Aden krfezinde konaklam Portekiz gemilerine kar
Sveyten 1564te bir sefer hazrlanmas bu duruma
bir rnektir.
Aden Osmanllar tarafndan yeniden 1569da
fethedildii zaman Zeydiyye askerleri bu kentte tutsak
alnd; fakat bu koullarda allageldii zere bunlar
kltan geirilmedi, fakat kadrgalarda hizmet etmek
zere Mohaya gnderildi. Kr. Nahrawl,
al Barq al-Yamni, s. 254.
ki mevcudu 300 nefer olarak hesaplanmaktadr28. Bu say kaleye dalm bulunmaktadr: Kentin
nndeki kalelerden birincisi, kuzeyde denize doru uzanan bir dil zerindeydi. kincisi gneyde, kydan
yaklak 200 metre uzakta kk bir adada bulunuyordu. Sonuncusu kadrgalarn demirledii denize
bakan yamacn zerinde 1611de kentte ina edilmiti29. Ayaklanan Zeydiler, Taizde denetimi ellerine
geirdikleri ve dorudan doruya liman tehdit ettikleri srada, kent 1629da kara tarafndan korunmasn
salayacak surlardan yoksundu30. Buna karlk Ciddenin zerinde Portekiz tehditlerinin arl hissedildii sralarda, kent Memlk dneminin sonundan beri tabyalarla donatlmt. Kentin kuzeyinde, deniz
kysnda kurulmu bir kale liman koruyordu. Hicazn Osmanl emiri burada oturuyordu. Kentin gney
ucundaki kk koyun girii kadrgalara ayrlmt ve burasn toplarla donanm bir kule koruyordu31.
Sina yarmadasndaki Tur, XVII. yzyln balarna kadar, Sveyin ticari bir liman olarak stnln
kabul ettirmeden nce nemli bir limand. yle ki limann 150 neferin oturduu bir kalesi vard32. Akabe
Krfezinden Ciddeye kadar dier kaleler birbirini izliyordu. Fakat bunlarn grevi deniz boyunca giden
Msr hac kervanlarnn yolunu korumaktan ok denizin gvenliini salamakt. Burada kuzeyden gneye
inen kaleler sz konusudur.
Mveylah, tahkim edilmi, etrafn evreleyen surlar zerinde 8 kule bulunan ve 150 neferi barndran
kk bir kasabayd33; Ezlem kalesine Evliya elebi zamannda 20 topla donatlm 70 mteferrika yerletirilmiti34; al-Wajh35 ve zellikle Yanbu ayn zamanda Medinenin limanyd36. Arabistan sahiline
pek az gemi yanamasna ramen Afrika kysnda birka kale vard ki bunlarn temel grevi lkenin i
kesimlerinde kaynamakta olan airetlere kar limanlarn gvenliini salamakt. Yukar Msrn liman
Kuseyr kalesi 1571 tarihinde Sinan Paa tarafndan yaptrlmt37. Ada kent Sevvakinin savunmas ana
karada ina edilmi kale tarafndan yerine getiriliyordu; bunlarn her biri, limann ihtiyacn karlayan
su kaynaklarnn gvenliinden sorumlu 60 nefer barndryordu38. Arazi yaps tamamen ayn olan Massavada ana kara zerinde bulunan Arkiko kalesi, 200 neferiyle airetlere kar kuyularn gvenliini
salyordu39. Arabistan kylarna serpitirilmi, kh gemiler iin uygun bir boaltma noktas, kh elverili
rzgr esinceye kadar snak devi gren demir atlan barnaklar anmadan tablo tamamlanmayacaktr.
Hicazdaki Kundufa, Yemenden gelenlerin arabuk Mekkeye ulamalarna hizmet ediyordu. Salif ve
Bukadan40 yksek dzeydeki Osmanl devlet adamlar arabuk Zebid, San ya da Taize ulayorlard.
arm (arm-e-eyh), Sinann gney ucunda, kar ynden esen rzgarlar iin ideal bir snma yeri
idi. XVI-XVII. yzyllarda Kzldenizde 50-100 kadar savann binebilecei ve aa yukar 150 kreki tarafndan ekilen kadrgalar iin elimizde, 1616da41 yaplm, Moha limann gsteren bir Hollanda gravr bulunmaktadr. Malzemesi Dou Akdenizden balayarak getirilen btn bu kadrgalarn
yapld yer Svey tersanesiydi. eitli aalardan yontulmu paralar, zellikle mee Anadolunun
dalk blgelerinden, Sinop ve Karadeniz kylarndan ve Akdenize, skenderuna yakn sk ormanlardan
kesilip perdahlanyordu. skenderiyeye gelmi olan bu malzeme burada kayklara ykleniyor, Nil boyunca Kahireye varyor ve buradan kervanlarla Sveye tanyordu. Daha sonra, kadrgalar phesiz
kumsalda, kentin nnde ina ediliyor, seyyah Jean Cappine inanmak gerekirse, en sonunda tonozlu
bir binada gven altna alnyordu42. Bu i iin stanbuldan ya da Kahireden usta iiler toplanmakla
birlikte Akdenizdeki korsan av srasnda yakalanp tutsak edilen Hristiyan klelerden de yararlanlyordu43. Bunlar, Sveyte, uzun ve geni ambara benzeyen bir binada kalyorlard44. Bu tutsaklar kadrgalarda ayn zamanda kreki olarak hizmet ediyorlard. Elbette btn gemileri donatacak sayda
deillerdi. Kentlerden, kamu hukuku erevesinde toplanan tutsaklarn45 zellikle Yemende46 olduu
gibi, Osmanllarn isyan etmi halka kar yrtt seferlerde ele geirilip kree mahkm edilenlerin
216
Seydi Ali Reisin kadrgalaryla

Portekiz gemilerinin sava,
1554 (Anonim Port. Mont.
Cart).
Sveye gnderilmesinde yetkililer Msr deltasndaki kyllerin yardmna bavuruyorlard. 1619da

mam Zeydi el-Kasmn bir adadan (phesiz Kamaran Adas) tutsak alnan ve donanma-y hmayun
gemilerinde hizmet eden yz kadar taraftar kaptanlarn ldrp, bordadaki silahlar zapt etmi ve imamlarna katlmay baarmt47. Suya daha az batan kadrgalar, Kzldeniz kylar boyunca, ynla mercan
kayalklar ve kum katmanlar arasndan kendilerine, pek ok yelkenlinin tersine, kolayca yol aabiliyorlard. Bu yzden limanlarda, kadrgalarn demir atmalar iin kyya ok yakn yerler bulunuyor ya
da Cidde ve Sveyte olduu gibi korunakl kk koylar tahsis ediliyordu48.
Osmanl Donanmas ve Yemene Mdahale

Rzgrlarn rastlantsna bal bulunan ve mevsimlere uygun olarak ahenkli bir denizcilie elverili
yelkenli gemilerin tersine kadrgalar btn yl boyunca hzla yer deitirebiliyorlard. Sveyi Ciddeye
balayan yolu kat etmek iin on iki gnden fazla zaman gerekmiyordu. Moha hatta Adene kadar ulamak
iin sadece on be gnlk bir zaman yetiyordu. Denizden o halde kadrgalar zerinde yolculuk sresi,
kara yollarna gre yar yarya iniyor, yaz aylarnda scakln dayanlmaz bir hale gelip yer deitirmeyi
engelledii zaman daha elverili oluyordu. Daha nce grld gibi Osmanllar, 1590dan itibaren Hint
Okyanusunda her trl deniz mdahalesinden vazgemilerdi. Denizde ciddi bir tehlike kalmadna
gre, Svey donanmasnn esas grevi, imdiden sonra nemli haberlerin (dnemin deyimine gre
umr- mhimmenin), Bablinin gnderdii yksek grevlilerine aktarmak ve gerektii zaman askeri
birliklerin geiini abuklatrmakla snrlandrlm bulunuyordu. Bununla birlikte Hicazda toplam 500
neferden oluan birliklerin nbet deiimi her yl hac mevsimi srasnda kara yoluyla yaplyordu. Askerler bylece kervanlara elik ediyor ayn zamanda onlarn gvenliini salyordu49. Buna karlk nce
47
48
49
Yahiya b. Al-Husayn, Ghyat al- amani, II, 815.

Niebuhrun, 1762de Ciddeden getii srada
izdii plan taslanda, surlarn iinde kentin
gneyinde, kk bir koy kadrgalara ayrlm
bir liman olarak iaret edilmitir. Voyage, I,
222 tablo LV. Sveyte kentin dousunda,
kadrgalar, karann iine doru giren kk bir
koyda demir atyorlard. Kr. Description de
IEgypte, Etat moderne, cilt I, levha 11: Svey
limannn ve Arap krfezinin derinliinin plan.
Samra Fahmi, Imarat al-hadjdh fi Misr aluthmniyya, s. 288-290.
217
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
al-Bakri, Nuzha zahiyya, 185-185. Bir Alman

seyyahna gre bunlarn says neredeyse
100 dolaylarnda idi. Kr. Wild Johann Wild,
Voyages en Egypte 1606-1610, s. 164.
Ishq, Kitab akhbr, s. 167-168.
al-Bakri, Nuzha Zahiyya, s. 191-2, yay
Abd al-Rzq, bu kaynaa gre 1000 nefer;
Ishqi Kitab akhbr, s. 167-8 4000; ya da
al-Malawni, Tuhfat al-ahbb, s. 125-6,
sadece 200 olduunu sanmaktadr.
al-Bakri, Nuzha Zahiyya, s. 196; al-Malawni,
Tuhfat al-ahbb, s. 126.
Yahiya b. Husayn, Ghyat al amani, II, 828.
Tabari, thaf fudal al-zaman, II, 37-38.
Tabari, thaf fudal al-zaman, II, 42.
Yahiya b. Al Husayn, Ghyat al-amani, II, 828.
Msr beyleri iin Kr. Hathaway, The Politics
of Households in Ottoman Egypte, s. 17-51.
Hathaway, A Tale of Two Factions, s. 151.
Yahiya b. al-Husayn, Ghyat al-amn, II,
831-832.
Yahiya b. Husayn, Ghyat al amani, II,
838-839.
Yahiya b. Husayn, Ghyat al amani, II, 839.
Zeydi kabilelerinin bir imamn etrafnda toplanmas daha sonra dier airetlerin de ona katlmyla balayan isyan, 1597den itibaren, Yemende Osmanl gcn yeniden tartmal hale getirdi. Osmanllarn
1635 yl sonunda ekilmesine kadar, ayaklanmay bastrmak iin yaplan seferler, ksa ya da uzun vadeli
kesintilerle birbirini izledi. Her seferinde Msr ya da stanbuldan takviye kuvveti gnderilmesi gerekiyordu. Bu askeri harekt, geni lde btn imparatorluu sarsan kargaa ve glklerin hanesine yazlyordu. O zamandan beri Yemen, imparatorluun dier yerlerindeki istenmeyen kiiler iin, genellikle
dn olmayan bir srgn yeri haline geldi.
Dnemin kaynaklar, Yemende yrtlen bu askeri harekt ve Kzldenizdeki Osmanl donanmasnn roln btn aklyla ortaya koymak iin ok yetersizdir. imdilik bizce sadece ikinci derece
de baz ayrntlar bilinmektedir. Mart 1609da Msr Valisi 300 veya 400 askerin oluturduu bir topluluu
srmt. Bunlar, bir ay nce Msrdan yaplan seferleri hrpalayan ayaklanmaya katlmlard50; hemen
Sveyten gemilere bindirildiler ve Yemene gnderildiler. 1613 balarnda, Sadrazam Nasuh Paa,
kendi grevi srasnda, stanbulda istenmeyen bir yenieri topluluunu Yemenin uzak diyarna srmek
istiyordu51. Onlar Msra gnderdi. Fakat Kahiredeki kayg verici karklklar zerinedir ki Msr
valisi bunlar Sveye gndermeyi baard. Haziranda, en sonunda Yemene hareket eden gemilere bindirildiler. Saylarn kendisi bile son derece elimekte ve kaynaklara gre birka yzden 4000 kiiye
kadar kmaktadr52. yl sonra, Haziran 1616da, Yemen ve Habeistana srlen yeni ortalarn gemiye
bindirilmesi bu kez kazasz belasz geti; nk vali, hareket etmeden nce yenierilerin hak ettikleri
ulufelerini demek iin gereken nlemi ald53.
1626da, yedi yldan fazla sren bir atekesten sonra Osmanllarla Zeydiler arasnda dmanlklar
tekrar balad zaman Yemene taze kuvvetler gnderilmesi zorunlu oldu. Ekim 1627de bunlarn Yemene doru yelken at srada, phesiz bir frtnann neden olduu deniz kazas sonucunda 1500 kii
bouldu54. Bu kazadan sadece 300 kii kurtuldu. Kaza yerine gnderilen Cidde dalglar enkazdan baka
bir ey grmediler ve gemide bulunan tayfalardan hi kimseyi kurtaramadlar55. Btn tayfalarn ynla
insana elik ettii gz nne alnrsa kafilenin phesiz sadece kadrgalardan olumad ayn zamanda
kalyonlar da kapsad anlalmaktadr. Bu felaketten sonra, dier topluluklar Yemene deniz yoluyla
Svey56 ya da Sevvakinden gnderildi57. Yemen de durumun bozulmas zerine Babli, 1629da, Kahiredeki bir emirin klesi olan Kasm Beyi yeni bir sefer amakla grevlendirdi. O zamandan sonra stanbuldaki yneticiler Msr beylerini dizginleyemez duruma geldiler58. Koullar gereince Yemen
valiliine atanan Kasm Bey, bazlar stanbuldan gnderilmi dierleri de cretli asker olarak blgelerden derlenmi 8000 kara askeri toplad59. Bunlar deniz yoluyla Hicaza yollad. Saynn okluu gz
nnde bulundurulursa bunlarn hepsinin kadrgalara bindirilemedii, fakat ayn zamanda onun kalyonlardan da yararland anlalmaktadr. Kendisi bin kadar svari ile birlikte karadan Hicaza gitti. 1629
Austosunda Mekkeye ulat ve erifin birok kabilesinin kart direnmelere mdahale etti. Zaten
phesiz iyice azalm olan birlikle, Kasm Bey, en sonunda ertesi yln banda Hicazdan kara yoluyla
m yoksa denizden mi gittii anlalmamakla birlikte en sonunda Yemene ulat. Bir sre sonra kendisi
Cazana vard zaman iki kadrga ve iki yelkenliye bindirilmi bir birlik de arkasndan geliyordu60. Bu
son mdahale tam bir yenilgi ile kapand. Yemenin tamamn denetim altna almakta olan imamla yaplan
grmelerden sonra Kasm Bey, 1635te, Tihamann kuzeyindeki kk snaa, Itwada ve belki de
denize ekildi61. Vekili Mustafa Bey, yapabildii kadar birka ay sonra ve birka yz adamyla Mohaya
ekilerek yakasn kurtarabildi62.
218
Daralan Bir Alan, ken Bir Donanma

Yemenden ekildikten sonra, Osmanl askeri varl Kzldenizin gney kesiminde tamamen
kayboldu. XVII. yzyln sonunda, Habe eyaletinin Cidde sancana katlmasyla Osmanl gc Yemende giderek biimsel bir hale geliyordu. Askeri ve idari kurumlarn denetimi bundan byle ok
sk biimde mahalli nfusa bal olarak, ya tamamen yerlilerin ya da Osmanllarn elinde bulunuyordu63. Massavada naiblik grevi, siyah Beca ailesinden olan Balawlarn tekelinde bulunuyordu64.
Ayn ekilde Osmanl ticaret alarnda ok byk bir daralma grld. Hint limanlarnda bir za-
63
64
manlar gl bir ekilde var olan Osmanl tccarlar 65, XVII. yzyl iinde, Ermeni tccarlarnn hatr saylanlar dnda, Hint Okyanusunun ticaret alanlarndan tamamen ekildiler. Onu izleyen
65
yzylda Yemen limanlarnda da geni lde grnmez oldular. Bunun tersine, Hint ticaret alar,
zellikle Gcerattakiler, parlak bir yaylmaya tank oldular. Mohada byk ambarlar kuran bu tc-
66
66
carlar Kzldenizin btn gney ksmndaki ticarete hkim oldular . Kahiredeki Trk, Magripli ve
Msr tccarlar kuzey ksma ekildiler. Orada olduka gl bir biimde savunduklar bir tekel kurdular. Osmanl egemenliinin giri kapsna dnen Ciddeye Hint Mslmanlarnn gelii ho grld; fakat bu Sveyte byle deildi. Gceratl bir tccar bunu 1698de rendi ve mallarn
zararna bir Msr limanna indirdi67. Misilleme olarak ertesi yl Kahire blgesinin tekelini eline al-
67
68
69
maya balad ve kararsz olduu Ciddede olduka yksek olan gmrk resmini demek zorunda
70
kald68.
Mohada bulunan Avrupallar, 1610dan sonra ngilizler, 1616dan sonra Hollandallar gerekten
Hint ticaret alar zerinde yara girmesini bilmediler69. Kimi Avrupallar, Akdeniz ile Hint Okyanusu arasnda daha XVII. yzyln sonunda dorudan doruya balant kurmakla birlikte, ngilizler
ve Franszlar Kahire yetkilileri ile grmeler yapabilmek ve Svey kysna yanamak hakkn elde
edebilmek iin 1770li yllar beklemeleri gerekmitir70.
71
Osmanlnn etkisi ya da Osmanl denetimiyle daralan alan, 1635ten balayarak Svey donanmasnn etkinliklerine yeni snrlamalar getirdi. Kadrgalar artk askeri amalara hizmet etmiyorlard.
72
Deiik ordu birlikleri Hicazdaki garnizonlaryla birlemek iin hac kervanlaryla birlikte yolculuk
etmeleri gerekiyordu. Bu onlarn, uzun ve yorucu bir yolculuktan saknmak iin, grevlerini hatrlatan
buyruklara ramen, Sveyte ticaret gemilerine binmelerine engel olmuyordu. Svey kadrgalar
korsanlara kar bundan byle gvenlii artk salayamyordu. yle ki bunlar XVII. yzyln bandan beri71 Bablmendeb evresinde saylar epeyce fazla olan korsanlar, baz istisnalar dnda72
73
74
Kzldenizin iinde artk korsanlk yapmyorlard. Evliya elebi, 1672de Kapudann 7 firkatesi73
bulunduu konusunda gvence veriyorsa da, bu dnemin Avrupal seyyahlarnn tanklyla karlatrld zaman, iyimser bir tahmin olarak grnmektedir74. Bu kadrgalar geni lde z grev-
75
75
lerinden uzaklamlard ve zellikle cret karlnda, Ciddeye haclar tayorlard . XVII.

yzyln sonundan itibaren phesiz bunlarn hibiri kalmamt. Kale muhafzlarnn 1672de76 her
tarafta azaltlmas ve toplarn da yava yava geri ekilmesi bu kn bir baka iaretidir 77. Bu
yeni balamda kapudann yeni rol askeri konularda pek az bir eye indirgenmiti. Bu grevlinin
balca ii bundan byle Hicazdaki kutsal kentlerin beslenmesine yarayacak Msr hububatnn yerine
ulamasn salamak, devletin ayni olarak ald toplanm vergileri tayan gemilerden oluan bir
filoyu ayakta tutmakt.
76
77

Kr. XIX. yzylda Massava zerine yakn zamanda
yaplan tez iin bkz. Jonathan Miran, Facing the
Land, facing the Sea, s. 37-67.
XVI. yzyl sonu ve XVII. yzyl banda Kahireli
bir tccarn Hindistandaki ticareti iin Kr. Nelly
Hanna, Making Big Money in 1600, s. 34-35, 58
ve 77.
Bu sorun iin zellikle bkz. Das Gupta, ndian
Merchants and the Decline of Sura; Das Gupta,
Gujerati Merchants and the Red Sea Trade,
ve Barendse, The Arabian Seas, zellikle 2. blm.
BOA, Maliyeden Mdevver Defterler (MAD) 3364,
s. 110, 1100/1698.
Surat, Molla Abdulgafur adlarndaki nl amatrlere
ait bir gemi sz konusuydu. Kr. Das Gupta,
Indian Merchants and the Decline of Surat, s. 70.
Van Santem, Trade between Mughal ndia and
the Middle East, s. 87-95.
Bu konularda en mkemmel alma Charles
Rouxnun eserleridir. zellikle LIsthme et le Canal
de Suez, Historique tat actuel, Paris 1901, II cilt;
Le projet de commerce avec IInde par suez sous le
rgne de Louis XIV, Paris, 1926; Autour dune route.
LAngleterre, IIsthme de Suez et IEgypte au XVIIIe
sicles, Paris 1922. Ayrca bkz. Muhammed Anis,
England and the Suez-Route in the 18th Century,
Cairo, tarih yok, The Renaissance Bookshop.
Blgedeki korsanlk zerine zellikle
bkz. Bialuschewski, Das Piratenproblem im 17.
und 18. Jahrhundert.
1650 sonunda haclar tayan bir gemi, Qunfudha
gemisinde bulunan Frenkler tarafndan saldrya
urad. Korsanlar Habeistan kysnda Beyll
limann s olarak kullanyorlard. Moha valisinin
gnderdii kayklar bunlar yakalad ve korsanlar
Yemen meydannda idam edildiler. Kr. Serjeant,
The Portuguese, XVII. yzyla ait Yemenli Rumuzinin
eserinden alnt yapmaktadr, s. 115-117.
elebi, Evliya elebi Seyahatnamesi, 9. kitap, s. 42.
Fermanel, 1631de Sveyte demirlemi ancak iki
kadrga grmt, kr. Gilles Fermanel, Voyages,
s. 110; Gonzales, 1666da Turda sadece bir tane
kadrga olduuna dikkati ekmektedir.
Kr. Gonzales, Voyage de 1665-1666, I, 381.
Gonzalesin anlatmndan bu anlam kyor. 1666da
Sveyi ziyaret ettii srada, kreki olarak
kullanlan Hristiyan tutsaklarla karlatnda
bunlar kendisine dzenli olarak haclar tadklarn
sylediler. Kr. Gonzales, Voyages de 1665-1666, I,
381.
Shawn derledii 1005/1598, sonra 1082/1672 ve
1121/1701 yllarn kapsayan saylara bkz. Financial
and Adminstrative organisation, s. 212.
Niebuhr, 1762de Turdan getii zaman kale harabe
haline gelmiti. Ciddede kadrgalarn girdii liman
koruyan kule terk edilmi durumdayd, Niebuhr,
Voyages, I, 208, 223.
219
Svey Kapudanl ve Hicazn

Kutsal Kentlerinde Buday Datm
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
Bu defterlerin saklananlardan bazlar imdiki

halde Topkap Saray Mzesi Arivinde (TSMA)
bulunmaktadr. zellikle bkz. 996 yl iin
Defter 3438; 991 yl iin Defter 4119 ve
992 yl iin Defter 4120. Bildiimize gre, bu
defterler imdiye kadar herhangi bir aratrma
konusu olmad.
Sz konusu olan u vakflardr: Deie Kbr
15.100 irdeb, Hsikiyye 3000, Muradiye 2842;
Muhammediye 11.000 toplam 31942 irdeb,
Topkap Saray Mzesi Arivi, Defter 1943 ve
3887. Bu konuda kr. Shaw, Financial and
Administrative Organisation, s. 269-271;
Muhammad Al Bayymi, Mukhassast alHaramayn al-Sharifayn, s. 56-109.
Girard, Mmoire Sur Iagriculture, Iindustrie
et le commerce, Description de IEgypte Etat
Moderne, XVII, 1824 basm, s. 31de irdeb,
141 kg. olarak verilmektedir. Biz de bu deeri
dikkate alyoruz.
XVI. yzyln sonuna kadar durum byleydi.
Kr. Shaw, Financial and Administrative
Organisation, s. 44-45. XVII. ve XVIII.
yzyllarda bu grevlilerle Msr beyleri
arasndaki ilikilerin ayrntl bir zmlemesi
iin, kr. Hathaway, The Politics of
Households, zellikle, s. 158-160.
Bu sorun iin kr. Tuchscherer, La flotte
impriale de Suez de 1694 1719, 47-70;
Tuchscherer, Approvisionnement des villes
saintes dArabie en bl dEgypte daprs des
documents ottomans des annes 1670
s. 79-99.
Organisation, s. 261, 263, 290.
Byle bir ilem iin ayrntl bir zmleme,
kr. Tuchscherer A propos de lassemblage
de trois navires ottomans dans larsenal de
Suez (1762-1767), s. 323-334.
BOA, Msr Mhimme Defterleri 3, 24,
13 Evil-i aban 1131/19 Haziran 1719.
XVIII. yzyl balar iin yaptmz aratrmaya
gre mir filolarda kullanlan mismar tipi
gemilerin ortalama mrleri be yld, fakat
eldeki veriler ok az olmakla birlikte denebilir
ki Hint gemilerininki bunun iki katyd.
Kr. Tuchscherer, La flotte impriale de
Suez, s. 59-60.
XVIII. yzyl iin Babakanlk Osmanl
Arivinde bulunan balca Msr Mhimme
Defterlerinde bu ikyetler grlmektedir.
Osmanl iktidarnn meruiyetinin temel kaynaklarndan biri, Msrn Osmanl mparatorluuna katlmasndan beri padiahn tad Hdiml-haremeyn unvanna dayanyordu. O halde onun Memlkl
seleflerinin politikasn izlemesi, Msrdan balamak zere Mekke ve Medinenin iaesini salamas
kendisinden bekleniyordu. Daha akas, bu blgelerde zenle tutulmu defterlerdeki listelere, anlan
kentlerde yerlemek hakkn elde etmi kimselere belirli miktarda budayn bedava datlmasn salamak sz konusuydu78. Bu datm iki kurum erevesinde yaplyordu. Bir taraftan, bazlar Memlk
dnemine tarihlenen, dierleri sultanlarla Osmanl sekinleri tarafndan dikilen vakflar79 te yandan
mir olarak nitelendirilen Msr eyaletinin ayn vergileri zerinden salanan tahsisat sz konusuydu.
XVII. yzyln ortalarndan itibaren, Hicaza gnderilen buday miktar kuramsal olarak 73.708 irdeb
olarak grlmektedir ki yaklak olarak 10320 tondur80; bunun 41.766 irdebi miri adna, 31.942 irdebi
de vakflar adnadr. Bu miktar sonradan da deimemitir ve Mekke ile Medine arasnda aa yukar
eit olarak datlmtr.
retim blgeleri yaklak olarak Yukar Msrda Minye ile Circe arasnda yer alm bulunmaktadr.
Kutsal yerlere kar yerine getirilmesi gereken ayni vergiler, kayklarla Nil zerinden Kahireye gnderildiler. Oradan da kervanlarla Suriyeye sevk edildi. Az miktarda olanlar da dzensiz bir biimde Kuseyre varyordu. Ondan sonra, Msr limanlarnda bu buday gemilere yklenir sonra da Yenbu limanna
kadar tanrd. Medine ve Ciddeye sevk edilen lde Mekkeye de gnderilirdi. Her vakfn, toplam
alt ya da yedi kadar zel gemileri vard. eitli vakflarn da hepsinin Darssaade aalarnn nezaretinde
bulunan mtevellileri vard81. Svey Kapudanna gelince o, on iki gemiden oluan bir filonun bakmn
stleniyor, mir maln82 tanmasn salyor, emin-i merkibl mir tarafndan desteklenen gidi geliin
dzenli akn denetliyordu. XVII. yzyln ortalarnda bu say phesiz gerei yanstmyordu; nitekim
1672de brahim Paa, Kprl tarafndan Msr eyaletine yeniden ekidzen vermekle grevlendirildii
zaman bu sayy 6ya indirdi83.
Kadrgalar iin Anadolu kylar ve stanbul tersaneleri gerekli malzemeyi salyordu. Bu malzeme
daha sonra skenderiye ve Kahire zerinden Sveye doru yola karlyordu84. Daha sonra gemiler
ehrin nndeki kyda yaplyordu. Fakat XVIII. yzyln banda bu alan ksmen, tccarlarn izinsiz
olarak ina ettirdikleri hanlarla dolmutu. Bu yasad yaplarn gerektiinde yklmas iin yerinde soruturma yaplmasna buyruk verildi85. Bu buyruun sonucunun ne olduunu bilmiyoruz. Sveyte bylece yaplan gemiler ghaliyn [kalyon] tipindendi. Bunlarn hacimleri deiebiliyordu fakat ortalama
5-6000 irdeb arasnda tahl alabiliyordu ki bu da 770den 925 tona kadardr. Fakat ihtiya halinde miri
ve vakf filolarn, Ciddedeki Hint tccarlarndan alnan Hint tipi (merkeb-i Hint) gemilerle tamamlamakta tereddt edilmiyordu. Hint mallaryla ykl olarak Kzldenize gelen bu gemiler dnlerinde
ok ucuza kiralanyordu. Tccarlar o halde bunlar seve seve brakabiliyordu. Bu gemiler, borda kaplamalarnn, Akdeniz tekniiyle Svey tersanesinde ivilerle yaplm olanlardan hurma lifleriyle yaplm
olmasyla ayrt edilebiliyordu. stelik ivilenmi (mismr) veya dikilmi (Hint) olmakla bu gemileri
birbirinden fark ediliyordu. Genellikle birincilerin hacimleri ok yksekti, fakat mrleri kesinlikle ok
ksayd86. ki kutsal kent iin ngrlen hububat ok seyrek olarak btnyle geliyordu; bu da stanbuldaki yetkililer katnda Mekke ve Medinenin sorumlular tarafndan srekli yinelenen ikyetlere
yol ayordu87. Bunun nedenleri pek oktu ve ou kez elverisiz doa koullarndan ileri geliyordu.
Nilin tamalar yetersiz ya da tersine ok kuvvetli oluyor ve bu da sonu olarak az rn kaldrlmasna
220
yol ayordu. Kzldenizdeki denizciliin zel koullar bir baka engeldi. Hububat yelkenli gemilerle
tanyordu, dolaysyla rzgrlarn dzenine balyd. Eer yolculuk Hicaz kylarna ynelik ise, kuzeyden esen hkim rzgrlar nedeniyle kolayd, dn olduka rastlantya balyd ve rzgrn ksa dnemlerde gneyden esmeye balad ekim ve mays aylarnda yolculua klabilirdi. Gemilerin Hicazdan
itibaren Sveye dnmelerine her zaman izin verilmiyordu. Yolda gemiler abluka altna alnyor, gelecek
mevsimin banda dn yolculuunu tamamlamadan nce, demir atabilecekleri yer genellikle arm ve
Kuseyrde uygun bir snakt; iskeleye yanamak (tawahi) zorunda braklyordu. Mesafelerin nisbeten
ksa olmasna ramen, gemilerin bir yl iinde gidi ve gelilerini tamamlamalarna demek ki olanak yoktu.
stelik ani ve sert frtnalar kadar mercan kayalklar ve pek belli olmayan kum katmanlar sk sk deniz
kazalarna yol ayordu88. Bu saysz doal glklere, insanlar tarafndan yaplan kkrtmalar da ekleniyordu. Yukar Msrdaki retim alanlarndan balayarak Hicazdaki datm blgelerine varncaya kadar
bu uzun gzergh boyunca, deiik kimseler mal karmaya alyorlard. Kzldenizde kaptanlar genellikle gemilerine yolcular, ou kez haclar, sk sk tccarlarn mallarn yklyorlard. Ayn zamanda
hububatn bir ksmnn iine saman, kum ya da toprak krtrlabiliyordu. Namuslu olmayan kimi kaptanlar, gemilerini batryorlar, bylece geminin btn ykn aldklarn gizliyor ve kadnn huzurunda
tanklar, usulne uygun biimde bir deniz kazasym gibi tescil ettiriyordu89.
Fakat XVIII. yzyln banda hububatn kutsal yerlere dzenli olarak iletilmesinde belli bal engellerden biri de bedevilerin, gemilere giderek sklaan saldrlaryd. Hicaza giden yolda, engin denizde
gemiler asla kendilerini tehlikeye atmyorlard. Bunun tersine, kum katman ya da s kayalklara oturmas tehlikesi pahasna gemiler ky boyunca ilerliyor ve geceleri duruyorlard. te o zaman bunlar ky
boyunca gzetleyen bedeviler iin kolay bir av haline geliyorlard. 1719 baharnda Beni Harbler Yenbu
yaknndaki bir gemiyi byle yama ettiler90. Kzldenizdeki bu bedevi kaynamas, Orta Arabistann
bedevi dnyasn o zaman etkileyen deiimlere phesiz yabanc deildi; yzyln ortalarna doru Vehhabilik hareketi buradan ortaya kacaktr91.
1724ten balayarak stanbuldaki yetkililer birka kadrgadan oluan yeni bir filotilla yapmna karar
verdiler. Kimi kez kalyota kimi kez firkate diye adlandrlan bu gemilerin ilk 1726dan itibaren ilerlik kazand, dier tanesi de ertesi yl Sveyte yapld. Bunlarn ilk ana grevi bedevi saldrlar
karsnda elbette miri olsun vakflarn olsun hububatn tayan fakat ayn zamanda her trl ticaret eyasn tayan gemilerin gvenliini salamakt. Bundan byle hububat ykl gemiler yazn Sveyten
kafile halinde ve iki kalyotann eliinde ayrlmak zorundayd92. Kadrgalar ayn zamanda Sveyle
Cidde arasnda olduka abuk, belgelere inanmak gerekirse, on iki gnde balant kurabiliyordu93. Gemite olduu gibi, biri srekli olarak Sveyte94, teki Ciddede95 slenen iki kadrga Babli ile Mekke
arasnda, bu nedenle nemli haberlerin hzl bir biimde akn salamakla grevlendirilmiti96. Bu kadrgalarn ayn zamanda yksek devlet memurlarn ve zel olarak gnderilen grevlileri tamak iin
btn mevsim el altnda bulundurulmas zorunluydu97.
1725 ylnda firkate, dier de ertesi yl Svey tersanesinde kzaa kondu98. Uzunluklar 33
zira, yani 22 ve 24 metre arasnda99 deiiyor, krekiler iin de 24 oturak yerleri bulunuyordu100. Gerekli malzemeler stanbul tersanesinden alnyordu. Eksik malzemeler, kalafat iin gereler, yelken bezleri
iin kirpas Msrdan alnp tamamlanyordu101. Firkatelerin her birinin bundan baka stanbul Tophaneden salanan topla donatlmas zorunlu idi102.
Her firkate elli kreki, o kadar da silahla donatlm insan tamak zorundayd103. lk gemideki
savalarn 10, stanbuldaki donanma-y hmayun savalar arasndan seilmiti104. Bunun dier
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
Deniz yolculuklarnn ayrntl bir zmlemesi iin

kr. Tuchscherer, La flotte impriale de Suez de
1694 1719, s. 48-53.
BOA, Msr Mhimme Defterleri 3, 648, s. 262,
Evil-i Rebilevvel 1138/9 Eyll 1725.
Evst- Receb 1131/3 Haziran 1719.
Fattah, The Politics of Regional Trade, s. 23-28.
BOA, Msr Mhimme Defterleri 4, 402, s. 239-240,
Evhr-i Zilhicce 1144/24 Haziran 1732.
Evst- Safer 1139/12 Ekim 1726.
Evst- Receb 1137/30 Mart 1725.
BOA, MAD. 8945, s. 564, Evhr- Zilhicce
1144/24 Haziran 1732.
Evil-i evval 1148/14 ubat 1736.
Aralk aynda Msr valisine verilen bir buyruk
uyarnca Mekke erifine grevini yineleyen berat ve
gerekli armaanlar teslim etmek zere Bablinin
grevlendirdii bir kapcnn Sveyten Ciddeye
gnderilmesi emrediliyordu. Kr. BOA,
Msr Mhimme Defterleri 4, 81, s. 40, Evil-i
Cemaziyelevvel 1140/15 Aralk 1527. ayn ekilde,
Nisan 1728de, Cidde Sancakbeyi Ebubekirin yeeni
Ahmetin stanbuldaki grevi sona erip Hicaza
doru yola koyulmas iin kendisine bir kadrga
tahsis edilmesi konusunda Msr valisine bir arzhal
gnderilmiti. Kr. BOA, Msr Mhimme Defterleri
4, 66, s. 33, Evhr- aban 1140/11 Nisan 1728.
BOA, MAD. 8945, s. 134-135. fakat bir baka
belgeye gre, bunlarn kzaa konulmas ancak
1726 ve 1728 tarihleri olmaldr. Kr. BOA, Msr
Mhimme Defterleri 4, 445, s. 212, Evil-i Receb
1144/Aralk 1731 sonu.
Zirann gerek deeri, kukusuz sorunlar
dourmaktadr. Msrda zira-i hendese iin 0,65 m
olan deeri esas tutmak gerekir kr. Hinz,
Islamisch Masse und Gewichle, s. 58, ya da onun
stanbulda 0,75 m olan deerini gz nnde
bulundurmak gerekir. Kr. nalck, Weights an
Measures, urada Halil nalck, Donald Quataert,
An Economic and Social History of the Ottoman
Empire, s. 987.
lk firkate iin gerekli malzemeyle bu
malzemenin deeri ile ilgili bilgiler eksik bir masraf
defterinde yer almaktadr. BOA, MAD. 8945, s. 556,
8 Cemaziyelevvel 1137/Ocak 1725 tarihli; ayn belge
BOA, bnlemin-Bahriye 1247, 20 Receb 1137/Nisan
1725. teki firkate iin kr. BOA, Msr Mhimme
Defterleri 3, 689, s. 279, Evst- Safer 1139/12
Ekim 1726.
Msrda yaplan bu almlar iin bkz. BOA, Msr
Mhimme Defterleri 3, 482, s. 194, Evst-
Cemaziyelevvel 1137/1 Mart 1725; BOA,
Msr Mhimme Defterleri 3, 542, s. 219-20,
Evst- Rebiyus-sani [ahr] 1138/21 Aralk 1725;
Evst- Safer 1139/12 Ekim 1726.
BOA, MAD. 8945, s. 556, 8 Cemaziyelevvel
1137/23 Ocak 1725.
BOA, Msr Mhimme Defterleri 4, 27, s. 14-15
Evst- Ramazan 1139/5 Mays 1727.
1137/23 Ocak 1725.
221
105

Evst- Safer 1139/12 Ekim 1726; BOA, Msr
Mhimme Defterleri 4, 27, s. 14-15 Evst-
Ramazan 1139/6 Mays 1727.
106
Bir tayfann, dorudan doruya Babliye
yapt ikyet zerine stanbuldaki yetkililer
Kahire paasna yerinde bir soruturma
yapmasn emrettiler. Eer sulamalar
doruysa, sz konusu muqaddam
deitirilmeliydi. Kr. BOA, Msr Mhimme
Defterleri 5, 204, s. 79, Evil-i evval/
24 ubat 1735.
107
Bu kken phesiz rastlant deildi. 1720 ve
1730 arasnda Kahiredeki ocaklar
Anadoludan gelen insanlarla kuatlmt.
108
Bu ticari ilemler, Kahire Arivindeki
belgelerden anlaldna gre tekrarlanan bir
tarzda grlmektedir. zellikle Qsma
Askeriyya [Askeri Ksm] defterleri.
109
1137/23 Ocak 1725 tarihli.
110
s. 14-15 Evst- Ramazan 1139/5 Mays
1727; BOA, Msr Mhimme Defterleri 4, 445,
s. 212, Evil-i Receb 1144/Aralk 1731 sonu.
111
112
BOA, MAD. 8945, s. 134-135.
113
Evil-i Receb 1144/1731 Aralk sonu; BOA,
Msr Mhimme Defterleri 4, 478, s. 227-228,
Evst- Ramazan 1144/12 Mart 1732.
114
s. 227-228, Evst- Ramazan 1144/12 Mart
1732; BOA, Msr Mhimme Defterleri 4, 502,
s. 239-240, Evhr- Zilhicce 1144/24 Haziran
1732; BOA, MAD. 8945, s. 564, Evhr-
Zilhicce 1144/24 Haziran 1732.
115
Belgelerin incelenmesinden anlaldna
gre bu iler iin Msr vergisi zerinden bir
pay ayrlmas ngrlmektedir. Kr. BOA,
MAD. 8945, s. 364-365, 11 aban 1146/
17 Ocak 1734; BOA, MAD. 8945, s. 564,
16 aban 1146/22 Ocak 1734.
116
Evil-i Ramazan 1145/15 ubat 1733.
117
Ad, kapudan unvanyla grlmektedir. BOA,
Msr Mhimme Defterleri 5, 100, s. 39,
Evhr- Zilhicce 1146/30 Haziran 1734.
118
BOA, MAD. 8945, s. 561, Evil-i evval
1147/24 ubat 1735.
119
120
BOA, Cevdet Bahriye, 2849.
gemide de byle olup olmadn bilmiyoruz. Tayfa, yerlilerden devirilen gemiciler (mallah) ve gemici
ya da krekilerle tamamlanyordu105. Her gemideki krekiler, kendisi de Sveyte ve Msr kylerinde
denizci toplamakla grevli, bir reis ya da mugaddamn yetkisi altnda bulunuyordu. Bu kii ayn zamanda
gemicilerin ulfelerini datmakla da grevliydi. Bir krekinin stanbuldaki yetkililere gnderdii ikyetnameye gre hkm vermek gerekirse gemide disiplin sertti ama hrszlk olaylar yaygnd. Dayak
eksik deildi ve ulufelerin btnyle denmesi de seyrekti106.
Bu kadrgalar filosu, atanmas dorudan doruya Bablinin yetkisinde bulunmaya devam eden, Svey kapudannn sorumluluundayd. 1726da filotillann denize indirilmesi srasnda bu grev, Kahirede oturan biri gibi grnen, Ali al-Maralnn zerindeydi107. Adnn da iaret ettii gibi o,
Anadoludan geliyor, Msrla Hicaz arasnda kazanl ticari ileri yrtyordu108. Her firkatenin banda
belgelerde kapudan olarak nitelenen bir kaptan bulunuyordu. Bunlardan biri, babu unvanyla ayrca
dier bei zerinde de yetki sahibiydi. 1726da bu grevi, Boazl Mehmed adnda, kendisi de dier
kaptanlar gibi dorudan doruya stanbuldan atanm, biri stlenmiti109. Bu filonun masraflar Msr
gelirleri zerinden, eyaletin her yl stanbula gndermesi gereken irsliyeden karlanyordu. Her gemi
iin n grlen 10 kese-i Rum 200,000 aka tutuyordu110. Bu, teki kaptanlara datmak zere Babua
teslim ediliyordu. Bu tutarlar, yalnz tayfalarn cretlerini ve geminin iae giderlerini karlamakla kalmyor, ayn zamanda, geminin bakm, zellikle yllk kalafat giderlerine harcanyordu111.
1748 tarihli ge bir belgeye gre, bu kadrgalar filosu, 1726da kuruluunun ilk be ya da alt yl
iinde tatmin edici bir tarzda ilemi olmaldr112. Gerein biraz daha farkl olduu grlmektedir. phesiz daha 1727de teknelerden biri batt, sonra dier , Ebubekir Paann Msr valisi bulunduu
dnemde (Safer 1140-Zilkade 1141/Eyll 1727-Haziran 1729) bilinmeyen nedenlerden tr, kullanm
d kald. Asl sorun, Msr emirleri ve Svey kapudanlar tarafndan, bu kadrgalarn asl amacndan
saptrlarak kendi amalar iin ya da tccarlarn ve yolcularn zel karlar dorultusunda kullanmalarndan kaynaklanyordu113. Bu olumsuz ileyii, phesiz yerinde incelemekle grevlendirilen am valisi
Abdullah Paa ile Suriye hac kervan emini 1732de Babliye bir ariza sundular. Drt firkate hl varln srdryordu, fakat sadece bir tanesi kullanmda bulunuyordu. Abdullah Paaya gre, biri srekli
olarak Sveyte slenmek, dierleri bedevilere kar gvenlii salamak zere be kadrga gerekli idi114.
phesiz 1733de var olan drt firkatenin yeniden dzene konulmasna ve bir beincisinin inasna giriildi115. stelik Ali al-Maral, iinden uzaklatrld, yerine Msr beylerinden olan Sleyman adnda
biri hem Svey kaptanl hem de kadrgalar babuu olarak grevlendirildi116. Hi kuku yok ki Babli Msrda durumu dzeltemedi, nk hkmetin elinde Msr beyleri evresinde oluan airetleri
birbirine kar kullanmaktan baka gc yoktu. Bu koullar altnda Ali al-Maralnn bu koullar altnda,
iinden atlmadan nce epey zamandan beri iledii knanacak davranlar dile getiriliyor, bundan
byle hibir mir firkateye binmemek kaydyla yeni batan abucak greve getiriliyordu117. O srada
yerine, kendisinden firkateler iin yeni kaptanlar atamas beklenen Cezayirli Mahmut Kapudan adnda
biri getirildi118. Ali al-Maral, bununla birlikte kendi hesabna phesiz firkatelere katlmak zere be
kanca ina ettirerek gnl almasn bildi. u halde abucak Svey kapudanl ve kadrgalar filosu reisliine getirilerek abucak grevlerine kavutu119. Ali al-Maralnn ayan kaydrmak iin Kahire
Mteferrikalar serdar brahim adnda biri 1740da yeni bir giriimde bulundu120. Fakat bu giriim daha
ncekiler gibi sonulanmad.
Bu arada kadrgalar filosunun says ok azalmt. 1735 ylna tarihlenen bir rapora gre be gemi
yzst braklmt; iki gemi Kuseyr, dier ikisi Tur ve sonuncusu da Svey limanlarnda bulunuyordu.
222
stanbuldan verilen emre gre, bunlarn teknelerinin Sveye getirilerek sktrlmesi ve paralarndan
ancak yirmi silahl adam ve krekiler iin on iki oturak alabilecek lde daha kk daha salam
iki firkate yaptrlmas gerekiyordu121.
Kadrgalarn boyutlarnn klmesi gz nnde bulundurularak salyaneden bunlara tahsis edilen
denek de gemi bana ylda 8 keseye indirildi ki bu da 160.000 aka tutuyordu122. 1750 yllarndan itibaren ariv kaynaklar firkateler hakknda hibir iz tamyorlar. phesiz varlklar sona ermi ve onlarla
birlikte Osmanllarn balca deniz vastalar da yok olmutu. Eer Svey tersanesinde gemi yaplmaya
devam ediliyorsa, bunlar vakf ve miri hizmetlere ayrlm olmaldr. Fakat bu gemilerin gittike Ciddede
bulunan Hint gemileri rneinde donatlmalar tercih ediliyordu. 1775 ylnn tesinde ister vakf olsun
ister miri olsun Msr buday Arabistann kutsal kentlerine git gide daha dzensiz olarak ulayordu.
Bu, yalnzca Osmanllarn nne gemeye altklar fakat baaramadklar Memlk emirlerinin doymazlna bal deildi; fakat byk bir yaylma srecine giren Avrupa tahl piyasas giderek Yukar
Msr budaynn nemli bir blmnn Sveyten Akdeniz kylarna ynelmesinden ileri geliyordu.
Bundan dolay skenderiye pazarnda gerek deerinden daha dk olan buday fiyat gtr olarak
hesaplanyor, hakk olanlara, Mekke ve Medinede nakit olarak demekle yetiniliyordu. Kzldenizin
zel doal koullarna ksmen uyum saladktan, XVI. yzyln sonlarndan itibaren Osmanl varln
son derece yetersiz aralarla korumaya katkda bulunduktan sonra donanma hizmet edemez duruma
geldi ve yok oldu.
eviri: Zeki Arkan
121

Evil-i evval 1148/14 ubat 1736; BOA,
Msr Mhimme Defterleri 5, 314, s. 113,
Evhr- evval 1148/14 Mart 1736.
122
BOA, Msr Mhimme Defterleri 5, Evhr-
evval 1148/14 Mart 1736. Sonradan, iki
firkate iin denen 16 kesenin Msr vergisi
zerinden kesildii dzenli olarak 1158 ylna
kadar grlyor; bu hi deilse bizim
incelediimiz belgelere gre byledir.
Kr. BOA, MAD. 8945, s. 374, 1151 yl iin;
BOA, MAD. 8945, s. 380-382, 1152 iin;
BOA, MAD. 8945, s. 383-384, 1154 iin;
BOA, MAD. 8945, s. 394-5, 1155; BOA, MAD.
8945, s. 410-12, 1156 iin; BOA, MAD. 8945,
s. 420-422, 1158 iin.
223
ALTINCI BLM
DENZCLKTE
SESSZ BEKLEY VE
KALYON
DNEMNE
GE
Akdenizde Korsanlk: Osmanl Deniz Gc

dris BOSTAN*
Korsan Kavram ve Hukuk Stats Hakknda

ncelikle Arapa korsan kelimesinin talyanca corsarodan geldiini ve denizlerde dman gemilerine
yaplan saldry ve yine denizlerden gelerek sahillere yaplan aknlar ifade ettiini belirtmek gerekmektedir.
Bu kavram iin kullanlan kelimeler arasndaki farka nem verilmemesi korsanln ve zellikle Osmanl korsanlnn bir haydutluk gibi alglanmas denizlerde yaanan olaylara ok az dikkat edildii
sonucunu dourmaktadr. zellikle XV. yzyl sonlarnda ve XVI. yzyln balarnda korsan kelimesinin
sadece Hristiyanlar iin kullanld ve Mslmanlara levent denildii artk batl tarihiler tarafndan
da fark edilmi ve bu kavram kargaasnn dzeltilmesi gerektii anlalmtr1.
Gerekten Osmanl mparatorluunda korsanlk yapan denizcilerin ariv belgelerinde ve dnemin
kaynaklarnda daha ok levend reisleri veya gnll reisler olarak anlmas bu fikri teyit etmektedir.
Gnll reislerin esas itibariyle Cezayirde bulunduklar, devlet donanmasnn denizlere ald zamanlarda ona katldklar, dier zamanlarda ise slendikleri yerlerde sahil muhafaza grevi yrttkleri grlmektedir. Levent reislerinin sadece, Osmanl mparatorluunun hkimiyetindeki yerlere veya adalara
saldrda bulunduklar zaman korsan ve harmi kelimeleriyle adlandrldklar dikkat ekmektedir.
Korsanlarn hareket serbestliine sahip olduklarn dndren pek ok rnek olmasna ramen yine
de bal bulunduklar Osmanl devletinin hukuk kurallarna gre davranmak mecburiyetinde olduklar
anlalmaktadr. Mslman korsanlar, devletten bamsz olarak hareket ettikleri zaman bile slm hukukunun snrlar iinde kalmlardr. nk slm hukukuna gre, drl-islm olan islm lkesi ile
drl-harb olan gayr- mslimlerin yaad lke arasnda devaml sava hali geerlidir ve bar yaplm olsa bile bu durum geici olduundan sava hali her zaman hazr olmay gerektirmektedir. Bu sebeple Osmanl Devletinin gaza ve cihad iin denize alacak levent reislerine mdahale etmesi
beklenemezdi. Bunun tek istisnas dost ve mttefik olarak korunmalarna izin (emn) verilmi bulunan
ve iliki artlar ahidnmelerde aklanm olan devletlerdi. Osmanl leventlerinin yani korsanlarn XVI.
yzylda Venedik ve Fransa gibi devletler dnda denizde rastlanacak gemilere ve topraklara kar gazya
kmalar takdir ediliyordu. Korsan kelimesinin devlet izniyle savaanlar iin kullanlmas ve takdir grmesi ise, muhtemelen XVI. yzyln sonlarna doru yerlemeye balamtr. Nitekim tarihi Mustafa
Selnik, bunlarn kffr- hksr stne gh u b-gh cihd u gazda olan benm korsan ve kurnz levend tifesi olduklarndan bahsetmektedir. Bu sebeple Osmanl korsanlarnn birer haydut deil, aslnda
birer deniz gazisi olduu ve karadaki aknclara mukabil var olduklar dikkate alnmaldr2.
Akdenizde korsanln nc isimleri arasnda Kemal Reis ve yeeni Pr Reis ile etrafndaki deniz
gazileri kadar ikinci korsan grubu olan Barbaros Kardeler ve zellikle Barbaros Hayreddin Paa, Turgut
Paa, Kl Ali Paa devlet hizmetinden nce denizlerdeki gazalaryla hret bulmu nl denizciler vard.

A. Rieger, Die Seeaktivitten der Muslimischen
Beutefahrer als Bestandteil der Staatlichen
Flotte whrendder Osmanischen Expansion im
Mittelmeer im 15. und 16. Jahrhundert,
Berlin 1994, s. 17-20. Bu kitapla ilgili bir
deerlendirme iin bkz. dris Bostan,
Osmanl Aratrmalar, 16 (1996), s. 253-257.
dris Bostan, Adriyatikte Korsanlk
(1575-1620): Osmanllar, Uskoklar,
Venedikliler, (Baslmam Profesrlk
Takdim Tezi), stanbul 1998, s. 14-17.
227
nl Osmanl Korsan Denizcileri

Kemal Reis
nebaht Plan
(TSMK, Resim Galerisi,
17-348).
5
6
7
bn-i Keml, Tevrh-i l-i Osmn, VIII. Defter,

(haz. A. Uur), Ankara 1997, s. 145. l,
Karaburunlu olduunu yazmaktadr
(Knhl-ahbr, haz. A. Uur, Kayseri 1997,
s. 855).
Gelibolu Tahrir Defteri, Belediye Ktphanesi,
Muallim Cevdet Yazmalar, nr. O. 75, s. 47.
li, Knhl-ahbr, s. 855, 899.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA),
bnlemin-Maliye, nr. 4.
bn-i Keml, Tevrih, VIII, 169-170;
kpaazde, Trh, s. 250-251.
Aslen Gelibolulu olan Kemal Reis3, Kitb- Bahriye mellifi ve nl denizci Pr Reisin amcasdr.
1470de Mahmud Paa ile birlikte bir azap neferi olarak Eriboz seferine katlm, fetihten sonra yerletii adada azaplar reisliine getirilmi ve nihayet donatt
bir kalyata ile Venedik gemilerine ve Venedike ait kale ve
sahillere kar korsanla balamtr. 879/1475 tarihli Gelibolu tahrir defterinde yer alan Osmanl donanma mevcuduna
ait bir listede kadrga reisi olarak ad geen sekiz ake yevmiyeli Reis Kemalin nl Kemal Reis olmas muhtemeldir4.
spanyada katliama urayan Endls Mslmanlarnn
yardm isteklerine karlk olmak zere Osmanl Devleti hizmetine arlan Kemal Reis ve beraberindeki denizciler, II.
Bayezidin hazrlatt filo ve mhimmatla birlikte 1487de
Gneybat spanyay vurmakla grevlendirildi. Kemal Reis,
spanya kylarna dzenledii aknlar srasnda bir spanyol
donanmasn malup ederek Malakay yamalad. Kuzey
Afrikadaki Cerbe, Bicaye ve Boneyi s edinerek spanya,
Fransa ve talyaya kar pek ok baar elde etti. 1492de
Fransa sahillerini ve Balear Adalarn vurduktan sonra Maltaya dzenledii baskn sonunda ald ganimet ve esirlerle
Geliboluya gelerek hediyelerini kapudan Sinan Bey vastasyla padiaha sundu. Bunun zerine kendisine
ihsanda bulunuldu ve elli ake yevmiye ile maaa baland5. Kemal Reisin Hristiyan sahillerine ve gemilere saldrs II. Bayezidin onu Osmanl donanmasn bytmek amacyla stanbula davet ettii
1495e kadar srd.
On be yl boyunca btn Akdenizde dolaarak gaz vu cihd iin savatktan sonra Cemin vefatyla (1495) padiahn Venedike kar deniz ilerine nem vermesi zerine yeniden devlet hizmetine
alnmak maksadyla pek ok hediyelerle stanbula gelen Kemal Reis, II. Bayezid tarafndan kabul edilerek ina edilen iki gkeden birine reis tayin edildi. 1495de donanma ile birlikte yeniden denize ald
ve her tarafa korku sald6. 1498de Anadoludaki Haremeyn vakflarnn gelirlerini kara yolu gvenli
olmad iin deniz yoluyla skenderiyeye gtrd7. Dnte Rodos kapudan nl korsan Santurluolu
ile giritii atmay kazand gibi bu korsan, be gemi ve yzlerce esirle birlikte stanbula getirip
padiaha sunduu iin II. Bayezid tarafndan taltif edildi8.
nebaht kuatmas srasnda (1499) Venedik donanmas karsnda zafer kazanlmasnda en nemli
rol oynad. O ve Barak Reis iki byk gkenin kapudan idiler. Kemal Reisin bu kuatmadaki vazifesi
Anavarine Venedikin deniz yolu ile yapaca yardm nlemek ve kaleyi karadan kuatm olan Rumeli
beylerbeyi Mustafa Paaya yardmc olmakt. Sapienza (Bradona, sonralar Barak Reis) Adas yaknnda
meydana gelen savata Venedik donanmasnn Kemal Reisin gemisi sanarak Barak Reisin gkesine
saldrmalar zerine yakn arkada Barak Reis kendi hayatn ve gemisini kaybetme uruna dman donanmasn atee verdi (28 Temmuz 1499). Kemal Reis o atmada ve sonraki ay meydana gelen Holomi, amlca ve nebaht boazndaki deniz savalarnda Venediklilere kar zafer kazand. 28 Austos
228
1499da nebahtnn tesliminden sonra 1500de Modon, Koron ve Anavarin fethinde de nemli rol oynad. Ancak Venedikin Anavarini geri almas zerine yirmi iki gemiden oluan filosu ile denize alan
Kemal Reis, 1501de baarl bir harekt ile Anavarinin yeniden fethine yardmc oldu9. Ganimet olarak
sekiz dman gemisini ele geiren10 Kemal Reisin nce gz mevsimine kadar burada kalmas dnld
ise de daha sonra maiyetindeki gemilerle ve dmandan ald kadrgayla birlikte stanbula gelmesi istendi11. Yararlklarndan tr II. Bayezid tarafndan 3000 ake ve bir hilat verilmi ve maana be
ake ilave yaplmt12.
Kemal Reis, 1502de Osmanl-Venedik sulhunun teminindeki rolnden 1510da lmne kadar geen
srede Egedeki ticaretin gvenliini salamak ve fevkalde eli olarak Memlk Devletine gitmek gibi
grevler stlendi. 20 Nisan 1504te (5 Zilkade 909) kendisine inam olarak be bin ake ve bir hilat verilmiti13. Trablusgarb Emirinin yardm istei zerine 1505de Akdenize alan Kemal Reis, ertesi yl
da spanyaya kar Kuzey Afrikay ve Endls Mslmanlarn korumaya alt ve aknlarn spanya
sahillerine kadar ulatrd.
1507 ve 1510da Kzldeniz ve Hind Okyanusunda bulunan Portekizlilere kar kullanlmak amacyla
Memlklere asker yardm gtrmek zere Msra giden insan, mhimmat ve top ykl donanmaya
kumanda etti. 1507de ayn zamanda eli olarak Kahireye ulaan Kemal Reis, beraberinde elli top, Sveyte donanma ina edebilecek vasfta sanatkrlar ve top dkm iin bakr gtrmt. Kemal Reis,
Msrda byk ilgi grd ve sarayda onuruna verilen toplantya katld. Bu grevini tamamlayp stanbula dndkten sonra kendisine on bin ake inamda bulunuldu ve bir hilat giydirildi (16 Temmuz
1507)14.
1510da stanbulda bulunan Memlk elisine refakat etmek ve ayn zamanda Memlk Devletine
yardm gtrmek zere ikinci byk filonun da kumandas Kemal Reise verildi. skenderiyeye doru
yola kan yardm filosu sekizi kadrga olmak zere yirmi be-otuz be gemiden ibaretti. Yola kmadan
nce 21 Eyll 1510da on bin ake ve bir hilat ile taltif edilen15 Kemal Reisin yardm filosu Ekim
1510da bir frtnaya yakaland ve dier baz gemilerle birlikte kendi gemisi de batt. nl denizci bu
olayda hayatn kaybetti16.
Kl Ali Paa
9
10
11
12
Giovan Dionigi Galeni adnda aslen Kalabriyeli olan Kl Ali Paa, papaz olmak iin Napoliye giderken 1520de Cezayirli Ali Ahmed Reis tarafndan esir edilmitir. Tophanede yaptrd camiye ait
vakfiyede baba adnn Abdlmennan ve Abdullah gibi iki ayr ekilde yazlm olmas17, onun mhtedi
olduuna iaret etmektedir. Aslnda ulu kelimesi, Kuzey Afrikada arap olmayan kfir ve dinsiz anlamna gelen lc kelimesinin oulu olarak kullanlmakta, ariv belgelerinde denizciler iin ulu ve
mslman suretinde kfirler eklinde casusluk yapan frenk denizcileri tarif etmektedir18. Bu sebeple
sfatn bu manaya dellet etmek zere verilmi olmas muhtemeldir. Hicr takvimle doksan yalarnda
vefat ettiine gre 1500l yllarn balarnda domu olmas muhtemeldir19.
Ulu Alinin, esaretini takiben mslman olduu ve denizciler arasna katlarak ksa srede hretini
arttrd anlalmaktadr. 1548de Turgud Reisin maiyyetine girmi, Mehdiye savunmasnda (1549) ve
Cerbe aknlarnda (1550) baarl hizmetleri olmutur. Turgud Reisle katld Trablusgarb seferindeki
(1551) hizmetinden dolay Beled-i Unnb kaidliine getirilmitir. Hakknda yaplan baz ikyetler sebebiyle Cezayir Beylerbeyi Salih Paann emriyle tefti iin Cezayire gtrlrken kaarak stanbula
gitmi, burada kendisini 40 ake ulufe ile hassa reislie tayin ettirmitir (1556) 20.
13
14
15
16
17
18
19
20

li, Knhl-ahbr, s. 899.
. ahin-F. Emecen, II. Bayezid Dnemine Ait
906/1501 Tarihli Ahkm Defteri, stanbul
1994, h. 137.
Pir Reis, Kitb- Bahriye, stanbul 1988,
II, 660; III, 1332, 1346.
. L. Barkan, stanbul Saraylarna Ait
Muhasebe Defterleri, Belgeler, 13 (1979),
s. 367.
Ruznme Defteri, Belediye Ktphanesi,
0.71, s. 224.
Ruznme Defteri, s. 400.
Akdenizdeki faaliyetleri hakknda ayrca
bkz. P. Brummet, Kemal Reis and
Ottoman Gunpowder Diplomacy, Studies on
Ottoman Diplomatic History, V (1990), s. 1-15.
Kl Ali Paa Vakfiyesi, Sleymaniye
Ktphanesi, Kl Ali Paa Blm, nr. 1052,
vr. 8b, 40a.
Mtercim sm, Kams Tercemesi,
stanbul 1325, I, 424. BOA, Mhimme Defteri
(MD), 5, hk. 1502-1503; Kamil Kepeci (KK),
nr. 1770, 85b.
Selanik, Trh, I, 86.
BOA, MD. 2, hk. 414, 516.
229
Kaptanderya
Moral brahim Paann mezar
(Bostan, Osmanl Gemileri).
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
BOA, D. BM. def. 51.

Zekeriyazde, Ferah Cerbe Sava,
(haz. O. . Gkyay), stanbul 1980,
s. 42-43, 74-75; BOA, MD. 4, hk. 1466.
BOA, KK. nr. 219, s. 144.
erafettin Turan, Rodosun Zaptndan Malta
Muhasarasna, Kanun Armaan, Ankara
1970, s. 82, 86.
BOA, KK. nr. 7501, s. 108, 111.
BOA, MD. 7, hk. 1625.
Aziz Samih lter, imal Afrikada Trkler,
stanbul 1936, I, 147.
BOA, MD. 9, hk. 204.
Bu srada zedelenen kendi gemilerini tamir
ettirmek zere tekrar Tunusa dnd
(Ktib elebi, Tuhfetl-kibr, s. 111).
BOA, MD. 16, hk. 640.
BOA, MD. 16, hk. 563, 568; MD. 19, hk. 195;
KK. nr. 74, s. 403.
BOA, A. NT. def. 1069; MD. 19, hk. 195, 316;
. Bostan, nebaht Deniz Sava,
Diyanet slm Ansiklopesi, XXII, 287-288.
Ulu Ali, Mays 1557de Piyale Beyin emrinde Akdenize alan Osmanl donanmasna bir batarda
ile katld21 ve 1560da Cerbe seferinde bulundu. Donanma Benefeye geldiinde Ulu Ali, keifte bulunmak zere uka adas civarna gnderildiinde rastlad bir baray esir ald ve kuatma srasnda
pek ok yararlk gsterdi22. Bu ve benzeri hizmetleri karlnda Sla sancakbeyliine getirilen Ulu
Ali, bu grevde iken derya muhafazasna gnderildi23. Malta kuatmasna alt gemilik bir filoyla skenderiye beyi olarak katlan Ulu Ali24, Turgud Paann kuatmada hayatn kaybetmesi zerine Temmuz
1565te Trablusgarb beylerbeyi oldu25. 1568de Cezayir-i Garb beylerbeyiliine getirildi26. Tunus halknn da davetiyle Mart 1570te Tunusu ele geirdi ve Kaid Ramazan buraya kaimmakam brakarak
Cezayire dnd27. Ayn zamanda blge ahalisinin destei ile spanya zerine giderek Endls Mslmanlarna yardm etti ve baz spanya ehirlerini yamalad28. Kbrs kuatmasna katlmak zere Akdenize alan Ulu Ali Paa, drt Malta kadrgasn esir etti29. nebaht ncesinde Dalmaya kylarndaki
harekat srasnda Ulu Ali Paa, maiyetindeki donanma ile Adriyatikin kuzey kylarndaki Zadara
kadar gitti ve aknlar dzenledi. Donanmann Kotor limannda klamas karar zerine o da kendi filosuyla birlikte burada kald30. Mttefik donanmasnn gelmekte olduunun anlalmas zerine toplanan
sava meclisine katld. Ulu Ali Paa, donanmann dman krfezde beklemesini teklif ettiyse de kaptanderya Mezzinzde Ali Paaya kabul ettiremedi. Nihayet 7 Ekim 1571de spanya, Papalk ve Venedik donanmalarndan oluan mttefik donanmas ile nebahtda yaplan ve yenilgi ile sonulanan
savata sadece onun otuz gemiden oluan filosu kurtulabildi. Sava sonucunu bir mektupla II. Selime
bildiren Ulu Ali Paa, gayretlerinden dolay 28 Ekim 1571de kaptanpaalk grevine getirildi ve Ulu
lakab Kla evrildi31. Bu savata donanmasnn nemli bir ksmn kaybeden Osmanl devleti, o k
Kl Ali Paann nezaretinde btn tersanelerde gemi inas ile geirdi. 13 Haziran 1572de Kl Ali
Paa tersanede toplanan iki yz elli kadrga ve yz civarnda gnll reisin ektirilerinden oluan
yeni donanmayla denize ald. Bir g gsterisi olan bu seferde Osmanl donanmas Koron yaknlarnda
ve Anavarin limannda dman ile yapt kk apl savalarda stn geldi32.
Bir deniz gazisi/korsan olarak balad denizlerdeki hayatn Koca Kapudan olarak srdren Kl
Ali Paa, stanbul tersanesinin geniletilmesinde, donanma gemilerinin daha byk ve gsterili yaplmasnda rol oynam, krek ekmeyi kolaylatracak ve hzlandracak baz deiiklikler yapmtr.
Barbaros Kardeler
Barbaros ailesinde denizlere ilk alan Oru, kardei lyas ile birlikte hareket edip, Anadolu, Suriye
ve Msr sahillerinde faaliyet gsterirken Hzr kendisine ait bir gemi ile Ege Denizi ve Selanik sahillerinde gvde gstermitir.
Oru Reis, korsan Rodos valyeleri ile giritii bir atmada esir dm, kardei lyas ise hayatn
kaybetmitir. Hzr Reisin teebbsleriyle bir mddet sonra esaretten kurtulan Oru Reis, Antalya valisi
ehzade Korkudun msaadesiyle donatt kalyatas ile denizlere alm, talya sahillerine ve Kuzey
Afrikaya giderek Cerbe Adasnda s tutmutur (1510). Burada Hzr Reis ile birlemi ve iki karde,
Tunus Sultannn izniyle Halkulvde yerlemi, 1513teki ilk deniz seferlerindeki baarlar sebebiyle
Akdenizde faaliyet gsteren dier nl Trk denizcileri Kurdolu Muslihiddin ve Muhyiddin Reisler
kendi filolar ile onlara katlm ve Akdenizde yeni bir deniz gc olumaya balamtr.
Savunmasz Afrika sahillerini ele geirmeye kalkan spanyaya kar blge halklarnn Barbaros
kardelerden yardm istemeleri zerine 1516da Cezayire yerletiler ve burada hkmranlklarn ilan
ettiler. 1518de spanyollarla meydana gelen savata Oru Reisin hayatn kaybetmesi zerine Hzr
230
Reis, Cezayir Sultan oldu. Ancak elindeki kk kuvvetlerle spanyaya kar duramayacan gren
Hayreddin Hzr Reis, Osmanl padiah Yavuz Sultan Selime mracaat ederek nce iltihak etmek istedi
ise de sonradan Cezayir halknn kendilerini spanyollara kar korumasn Yavuzdan talep etmeleri zerine orada kalarak yardm isteinde bulundu. Yavuz Sultan Selim, Hayreddin Reise emirlik berat ile
birlikte sava malzemeleri ve birka gemi yannda iki- bin asker gnderdi ve Anadoludan diledii
kadar asker toplamasna izin verdi. Hayreddin Reis ve emrindeki levend reisler de Akdenizde spanyollara kar kazandklar savalarda elde ettikleri ganimetlerden bir ksmn zaman zaman padiaha yollamay ihmal etmediler.
Dier taraftan Akdenizin en gzde denizcilerinden Andrea Dorya da spanya donanmasnn komutan
olarak spanya menfaatlerini korumak zere Barbarosun bulunduu yerlere saldr dzenliyor, ancak
sonu elde edemiyordu.
Bu arada Barbaros, spanya Krall tarafndan 1492de Beni Ahmer devletinin ortadan kaldrlmas
zerine din deitirmek veya hayatn kaybetmek gibi tehditlerle bask altnda hayatlarn srdren Endls Mslmanlarna yardm elini uzatt; spanya donanmasnn Mora sahillerinde olmasndan yararlanarak on be gemiden oluan bir donanmay spanya sahillerine gnderdi. ok zor artlarla sahillerde
toplanan yaklak 70.000 civarnda Mslman gemilere bindirerek Cezayir ve dier Afrika kylarna
tadlar. Daha sonra yeniden otuz alt gemi hazrlatarak spanyol zulm altnda inleyen Mslmanlarn
ihtiyar, kadn ve ocuklarn Afrikaya naklettirdi.
Dier taraftan ise Andrea Dorya, Mora kylarndaki Koron kalesini ele geirmiti. Bylece Akdenizde ok ciddi atmalar haber veren bir sre balamt. Bu sebeple Kanun Sultan Sleyman Barbaros Hayreddini kendisine Deniz Beylerbeylii grevini vermek zere stanbula davet etti.
Akdenizde Garp Ocaklar Korsanl (1580-1624)

Preveze deniz sava ile Akdenizde hkimiyetini genileten Osmanl devleti33 daha nce Cezayir
(1516) ve Tunusu (1534) sonra da Trablusgarb (1551) fethetmek suretiyle34 Bat Akdeniz blgesini
kontrol altna almaya alt. zellikle Cezayirin Akdenizdeki Osmanl menfaatlerine salad avantajlar, merkezden ok uzaklarda bile nemli siyas sonularn alnmasna yardmc oldu. Daha ok Marib
Eyaletleri ve sonralar da Garp Ocaklar olarak anlan bu eyalet, kendi gemileriyle aldklar Akdenizde zaman zaman yabanc devletleri g durumda brakt. Byk lde korsan denizcileri bnyesinde yaatan bu eyaletler XVI. ve XVII. yzyllarda bilhassa ngiltere, Fransa ve Venedik tccarna zor
anlar yaatt. Fransa ile ilikilerin dostluk erevesinde gelitii XVI. yzylda, gerek Kanun Sultan Sleyman tarafndan verilen imtiyazlar, gerekse Barbaros Hayreddin Paann oluturduu iyi ilikiler uzun
sre devam etti. Ancak ngilterenin Akdeniz pazarlarna girmek iin aba gsterdii ve Fransann iktidar
kavgalar iine dt XVI. yzyl sonlarnda, garp ocaklarnn Bat Akdenizde hatta Atlas Okyanusunda korsanlk hareketlerini artrd grld.
Kanun devrinde balayan Osmanl-Fransa dostluk ilikileri ayn dnemde Cezayir beylerbeyi ve
Kaptanderya Barbaros Hayreddin Paa tarafndan gelitirildi. Osmanl donanmas bir Fransz liman
olan Toulon ehrini zaman zaman adeta bir s gibi kulland ve spanya ve Venedik gibi Fransann dman olan devletlere kar Fransaya yardmc oldu. Fransa 1536 kapitlasyonu ile Osmanl topraklarnda
ticaret yapma hakkn elde ettii gibi 1569 kapitlasyonu ile de Venedik hari dier devletlerin kendi
bayra altnda ticarete katlmalar imtiyazn ald. 1577de yenilenen ahidnmede de bu husus deimedi.
Ancak 1580de ngilterenin kendi bayra altnda ticaret yapma hakkn elde etmesiyle iki lke arasnda
33
34

II, (ev. M. A. Klbay), stanbul 1990,
s. 152, 176-177.
Cezayir, Tunus ve Trablusgarbn fetih
tarihleriyle buralarn birer Osmanl eyaleti
olarak tekilatlandrlmalar tarihleri farkldr.
Cezayir 1533te, Tunus 1573de ve Trablusgarb
ise 1556da birer Osmanl eyaleti olmulardr
(Halil nalck, The Ottoman Empire,
The Classical Age 1300-1600, London 1973,
s. 106). Bu eyaletin tarih geliimi
konusunda geni bilgi iin bkz. A. S.
lter, imal Afrikada Trkler, stanbul 1936.
231
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz

ktisdi Mnasebetleri I (1580-1838), Ankara
1974, s. 38-41.
Bu husustan rahatsz olan Fransa Kral IV.
Henri ve elisi stanbula ikyette bulundular
ve Divandan Garp Ocaklar yneticilerine
hitaben ferman gnderilmesini saladlar
[Ahmet Refik, Trkler ve Kralie Elizabet,
Darlfnun Edebiyat Fakltesi Mecmuas,
VIII/5 (1932), s. 14-15]. Benzer bir olay
Ekim 1607de Tunusa gelerek bir kalyon
donatan ngiliz korsan Vardonun iki Venedik
barasn esir almasyla meydana geldi
(BOA, Dvel-i Ecnebiye, nr. 13, s. 50/216).
I. de Testa, Recueil des Traits de la Porte
Ottomane avec les puissances trangres,
Paris 1864, I, 94.
BOA, Bb- safi, Dvan- Hmyn, Dvel-i
Ecnebiye Defteri (A. DVN. DVE), nr. 901, s. 2.
Venedik ve Fransa elilerinin ngiliz
korsanlaryla ibirlii yapan Cezayir, Moton ve
Korondaki reislerden ikyetleri zerine
5 Temmuz 1605te Mora ve Mezistre beyleri ile
Koron ve Moton kadlarna gnderilen
hkmler: BOA, Dvel-i Ecnebiye, nr. 13,
s. 23/78-79.
Marsilya, Levant ticaretinin nemli bir
merkeziydi. spanya, Katolik birliini
destekleyince Osmanl padiah Marsilyaya
verdii ticari imtiyazlar geri ald ve
korsanlarn ehre saldrmasna msaade etti
(nalck, The Ottoman Empire, s. 137-138).
BOA, A. DVN. DVE. nr. 901, s. 2.
BOA, A. DVN. DVE. nr. 901, s. 2, 7/1.
Marsilya zbitine ve yanna gnderilen
1 Haziran 1593 tarihli fermanda, krallarna
itaat ederlerse Garp Ocaklar tarafndan esir
alnan halklarn ve el konulan mallarn
kurtarmalar mmkn olacakt (BOA, A. DVN.
DVE. nr. 901, s. 3/4).
Fransa kralnn istei zerine Cezayir, Tunus
ve Trablusgarb beylerbeylerine gnderilen
1 Haziran 1593 tarihli hkmlerde krallarna
isyan ettikleri gerekesiyle gemileri ve mallar
yamalanan ve kendileri esir alnan
Franszlarn serbest braklmas emrediliyordu
(BOA, A. DVN. DVE. nr. 901, s. 2)
BOA, A. DVN. DVE. nr. 901, s. 7/1.
BOA, Bb- saf, Dvan- Hmyun,
Mhimme Kalemi (A. DVN. MHM), nr. 934,
s. 7/2.
BOA, A. DVN. MHM. nr. 934, s. 14/2.
BOA, A. DVN. DVE. nr. 901, s. 3.
I. de Testa, Recueil des Traits de la Porte
Ottomane, I, 146; Kapitlasyonlar: tarihi,
menei, asllar, (ev. Macar skender-Ali
Read), stanbul 1330, s. 103-104.
rekabet balad35. ngilizler Akdenizdeki Fransz ticaretini kskandklarndan onlarn gemilerine hcum
ediyor ve garp ocaklar korsanlaryla anlaarak Fransz gemilerini mrettebat ile beraber Afrika limanlarna esir olarak satyorlard36. nk Fransa, XVI. yzyln sonlar ile XVII. yzyln balarnda deniz
kuvvetleri bakmndan olduka zayft ve ngiliz korsanlarnn saldrlar karsnda yetersiz kalyordu.
1569 senesinde Fransaya verilen ahidnmeden anlaldna gre Fransann Cezayir ve Kuzey Afrika limanlarnda birer konsolosu bulunuyordu ve bunlar deitirme yetkisi kendilerine aitti37. XVI.
yzyln sonlarnda Tunus ve Trablusgarbda grevli olan konsolos bu blgedeki Franszlarn problemleriyle bizzat ilgileniyordu38.
Osmanl devleti XVI. yzyln balarndan itibaren mttefiki olan Fransann iileriyle de yakndan
alakadard ve bununla ilgili olarak garp ocaklar valilerine fermanlar gnderiliyordu. Nitekim IV. Henri
Navarann Fransa kral olunca Protestanlktan Katolik mezhebine gemesini hi ho karlamayan Marsilyallar krala ballklarn bildirmediler. Osmanl devleti IV. Henri Navarann Fransa kral olmasna
kar kan Marsilya ynetimine mdahale etti.39 Hatta Marsilya yneticilerini ikna etmek ve eitli grmelerde bulunmak zere iki temsilcisini Toulona gnderdi40. Marsilyallar kendilerine gnderilen
iki Osmanl temsilcisine de Fransa kralnn kendi mezheplerinden olmadklar iin itaat etmeyeceklerini
akladlar41. Bunun zerine Osmanl devleti Marsilya eyaletinde yaayanlarn krala itaat etmemeleri
halinde Fransaya verilen ahidnmelerden yararlanmalarnn mmkn olmadn bildirdi. Buna ilave
olarak da Garp Ocaklar mensuplarnn bunlarn mallarn gasp etmelerine mani olunmayacakt42. Nitekim ok gemeden garp ocaklarna mensup korsanlar Fransann bu kark durumundan yararlanarak
pek ok Fransz gemisini ele geirmi ve iindekileri esir almlard43. Marsilya halknn Fransa kralna
muhalefeti birka yl srd ve ihtilaflar spanya Kral II. Philip tarafndan da desteklendi. 1595te stanbuldaki Fransa elisinin istei zerine Osmanl devleti Cezayir beylerbeyinden Marsilyallara nasihat
ve krala itaat etmelerini salamak zere bir temsilcisini gndermesini istedi; kabul etmedikleri takdirde
Fransa kralyla ibirlii yaparak Marsilya zerine hcum etmeleri ve dier isyanclara ibret olacak ekilde
onlar cezalandrmalar emredildi44. Fransann spanya zerine sefer dzenleme istei ve Osmanl devletinden yardm istemesi zerine de 1595te ittifak yaplmas kararlatrld. III. Murad devrinde alnan
karara gre karadan spanya zerine gidecek olan Fransa ordusunu byk bir Osmanl donanmas denizden destekleyecekti; ancak stanbulda saltanat deiiklii olmas yznden Akdenize yeni bir donanma gnderilemedi. Buna karlk Cezayir-i Garb Beylerbeyi Hzr Paa Cezayir ve Tunus gemilerine
serdar tayin edilerek Fransann uygun grecei yerlere emrindeki donanmayla yardma gitmesi emredildi45. Ertesi yl ngiltere elisinin verdii haberlerde ise Fransa ile spanya arasndaki anlamazln
ortadan kalkmak zere olduu ve bunun kendileri aleyhine bir ittifak balataca endiesi dile getiriliyordu. Bunun zerine ngiltere kraliesine gnderilen 5 Haziran 1596 tarihli cevab mektupta merak
edilmemesi belirtilerek donanmann denize almak zere olduu ve eer Marsilyann spanyaya ball gerek ise bu duruma mdahale edilecei ve zorla da olsa Fransaya balatlaca anlatlyordu46.
Osmanl devleti, Franszlarn Kuzey Afrika sahillerinde balk ve mercan avlamalarna ve depolar
kurmalarna da izin vermiti. Bunun karlnda ise Fransa tccar belli bir vergi demek zorundayd.
Mesela, 1593te Tunusa bal Benzert limannda mercan av yapabilmek iin Fransz tccar 4000 altn
demek mecburiyetindeydi ve bu para yenieri maalar iin kullanlmaktayd47. Fransa tccarnn Kuzey
Afrika sahillerinde mercan avlayabilecekleri hususu 1604 tarihli ahidnmede de tekrar edildi48.
Garp Ocaklarnn Fransa ile ilikileri daha ok eitli korsanlk hareketleri ve Fransann bunlardan
ikyetleriyle devam etti. zellikle Fransada i karklklarn meydana geldii yllarda bu tr olaylara
232
daha ok tesadf edildi. Nitekim 1594te Cezayir, 1595te Tunus korsanlar Fransz ticaret gemilerine
saldrlarda bulunmulard. Cezayirde grevli beyler ve korsan reisler, Fransa bayra tayan gemilere
el koymu, 800.000 altn tutarndaki para ve mal yamalam, tccar ve tayfalar esir almlard. stanbuldan gnderilen fermanlar zerine bunlarn bir ksm serbest braklmsa da Benzert kapudan ile
birlikte dier birka korsan reisinin gemilerinde 80-100er Fransz esir bulunduu anlalmt49. Tunus
korsanlar da rast geldikleri yerde esir aldklar Franszlarn gemi ve mallarna el koyuyorlard50. Fransann stanbuldaki elisi btn bu saldrlar Divan- Hmayuna bildiriyor ve ilgililere emirler gnderilmesini salayarak kendi tccarnn madur olmaktan kurtarlmasna alyordu. Ayrca garp ocaklar
vilayetlerindeki valilerin korsanlara yardmc olmaya devam etmeleri halinde bir daha Fransa limanlarndan yararlanamayacaklar konusunu hatrlatyordu; nk Cezayir gemileri darda kaldklar her zaman
Fransa limanlarna snyor, barut, kurun ve benzeri harp mhimmat ile dier ihtiyalarn karlyordu.
Anlaldna gre Cezayir, Tunus ve Trablusgarbdaki hapishane ve korsan gemilerinde iki binin zerinde Fransz esir bulunuyordu. Eli bunlarn en ksa zamanda serbest braklmasn istiyor, aksi halde
Venedik gibi Fransa da kendi limanlarna Osmanl gemilerinin ikmal maksadyla kabul etmeyeceklerini
ileri sryordu51.
Marib korsanlarnn bu menfi tutumlarna karlk Franszlarn da zaman zaman ahidnmelere riayet
etmedikleri grlyordu. Mesela, 1595te Cezayire tabi Bastiyonda ikamet eden Franszlar ihra edilmesi yasak olan mallar Cezayirden gemilerine ykleyerek kfir diyarna tayorlard. Ayrca, oturduklar Bastiyona eskisinden fazla sayda ilave bur ve kale ina ediyor ve buralara Darlharpten
yabanclar getirterek etrafa pek ok zarar veriyorlard. Tabii ki bu durum karsnda gerekli tedbirlerin
alnmas Cezayir valisine havale ediliyor ve Franszlarn ina ettirdii yeni binalarn yktrlmas cihetine
gidiliyordu52. Garp Ocaklar ile Fransa arasndaki ilikiler karlkl sulamalarla sryor ve Fransz tcirler durumdan olumsuz etkileniyordu. Osmanl devleti ise Fransann yardmna ihtiyac olduu zamanlarda Fransz tccara daha msamahal davranyordu. XVII. yzyln balarnda spanyann basks
altnda ya dinlerini deitirmek veya baka diyarlara g etmek zorunda kalan spanyal Mslmanlarn
(mdeccel, morisco) Maribe gemelerine yardmc olunmas isteniyordu. Buna karlk Fransz bastiyonlarn iade edilmesi ve Cezayirden srlen Franszlarn geri dnmesi kabul ediliyor ve Fransz tccarn gemilerine el koyan Sleyman Paadan bunlarn geri alnmas taahht ediliyordu53. Yine
Cezayirdeki Beled-i Unnb yaknlarnda yerlemi bulunan Franszlarn ihtiyalar kadar hububat almalarna izin veriliyor, ancak hububatn yabanc diyarlara gtrlmesi yasaklanyordu54.
XVII. yzylda Osmanl devletinin iine dt i ve d buhranlar sebebiyle Akdenizde ticaret
yapan devletler ayn zamanda zellikle Cezayir ve Tunus ile de antlama yapmak zorunda kaldlar. Cezayir ile Fransa arasnda ilk antlama Osmanl devletinin izni ve onayyla 21 Mart 1619da Marsilyada
imzaland55.
Dman saydklar spanyollara kar kendilerine yardmc olabilecek devletin Osmanl mparatorluu
olduunu dnen ngilizler, ilikileri gelitirmek amacyla ilk elileri Harborneu, III. Murad devrinde
stanbula gnderdiler. Aslnda ngilizlerin Kuzey Afrika ile ticarete balayp orada bir de konsolosluk
amalar olduka eskiye dayanyordu. 1580 tarihli ahidnme ile Osmanl devleti Cezayir, Tunus ve Trablusgarb iskelelerinde ngilterenin konsolos bulundurmasn kabul ederken korsan gemilerinin ngilizleri
esir edip satmalar yasaklanyordu56.
Kuzey Afrika sahillerinde slenen garp ocaklar yznden bu sularda ticaret yapmak tehlike barndrd halde krl olmas sebebiyle tercih ediliyordu. ngiliz tccar Garp Ocaklarna kurun, barut ve
49
50
51
52
53
54
55
56
Kapudan Paaya gnderilen 16 Haziran 1594

(27 Ramazan 1002) tarihli hkmde Cezayir
korsanlarnn ellerinde bulunan Fransz
esirlerin serbest braklmasn salamas
isteniyordu (BOA, A. DVN. DVE. nr. 901, s. 6/1).
BOA, A. DVN. DVE. nr. 901, s. 6/5.
Kaptanderya vezir Halil Paaya gnderilen
10 Haziran 1596 (13 evval 1004) tarihli
hkmde ahidnmelere aykr olarak
Franszlarn esir alnd doru ise derhal
serbest braklmalarnn salanmas
emrediliyordu. Eer bu emri yerine
getirmezlerse Maribdeki beylerbeyi, beyler,
reisler ve dier grevlilerin Dvan-
Hmynda yarglanmak zere stanbula
gnderilmeleri isteniyordu (BOA, A. DVN. DVE.
nr. 901, s. 9/1).
BOA, MD. 73, s. 574/1232. Bu konuda ayrca
bkz. lter, imal Afrikada Trkler, I, 182-183.
Nisan 1605 (Zilhicce 1013) tarihinde Fransa
kralna gnderilen nme-i hmyn: MD. 77,
s. 16-17. Ayrca bkz. lter, imal Afrikada
Trkler, I, 185-186. spanyadaki
Mslmanlarn maruz kaldklar muamele ve
Osmanllarn bunlara gsterdii ilgi
konusunda bkz. Andrew Hess, The Forgotten
Frontier, Chicago 1978, s. 127-155.
BOA, Mhimme Zeyli, 7, s. 23/54.
J. P. von Hammer, Devlet-i Osmaniye Tarihi,
(ev. Mehmed At), stanbul 1335, IX, 30,
dipnot 2.
Osmanl devleti ile ngiltere arasndaki
iktisad ilikilerin balamas ve gelimesi
konusunda geni bilgi iin bkz. Ktkolu,
Osmanl-ngiliz ktisd Mnasebetleri, s. 22;
A. Refik, a.g.m., s. 6, 19-21. ngilterenin
Akdeniz ticareti ile ilgili olarak ayrca
bkz. Godfrey Fisher, Barbary Legend; War,
Trade and Piracy in North Africa 1415-1830,
Oxford 1957.
233
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
Ktkolu, a.g.e., s. 33.

Refik, a.g.m., s. 22-23.
Refik, a. g. m., s. 14-15.
1620de 50 Trk gemisinin korsanlk
hareketleri yznden kayplarn artt
anlalmaktadr: Todd Gray, Turkish Piracy
and Early Stuart Devon, Rep. Trans, Devon
Ass. Advmt, Sci, 121 (1989), s. 162.
Gray, Turkish Piracy, s. 169, dipnot 26.
Ktkolu, a.g.e., s. 33-36. IV. Muradn
ngiltere kralna gnderdii Ocak 1626 tarihli
mektup iin bkz. Feridun Bey,
Mnets-seltn, II, stanbul 1275,
s. 471-473.
Gray, Turkish Piracy, s. 163.
Gray, a.g.e., s. 167. Sel ehri ve Sel
korsanlar hakknda geni bilgi iin bkz.
Roger Coindreau, Karsinatu Sel (Les
Corsaires de Sale), (ev. Muhammed Hamud),
Rabat 1991.
Seluklulardan itibaren balayan Trk-talyan
ilikileri konusunda en geni ve son aratrma
iin bkz. erafettin Turan, Trkiye-talya
likileri (Seluklulardan Bizansn Sona
Eriine) I, stanbul 1990.
Alberto Tenenti, Piracy and the Decline of
Venice 1580-1615, (ev. Janet Brian Pullan),
London 1967, s. 25.
Tenenti, Piracy, s. 26-27. Burada esirler
hakknda daha ayrntl bilgi verilmektedir.
baharat satyor, onlardan limon, portakal, zm ve zeytin alyorlard57. Garp Ocaklar korsanlarnn ngiliz ticaret gemilerine dzenledii saldrlarla ngiliz tccar byk zarara uruyordu. Bu hususta stanbuldaki ngiliz elilerinin teebbs ile Trablusgarb, Tunus ve Cezayir beylerbeylerine fermanlar
gnderilmesine ramen korsanlk nlenemiyordu. Nitekim 1585te ticaret iin Cezayire giden bir ngiliz
gemisi korsanlar tarafndan yakalanarak eyalarna el konmu ve tayfalar esir alnmt. Trablusgarb
Beylerbeyi Hasan Paa, gnderilen emirlerde alnan eya ve esirlerin geri verilmesi sylendii halde,
bunlar teslim etmemiti58. Bununla beraber ngilizler de zaman zaman Kuzey Afrikadaki korsanlarla
ibirlii yaparak Fransz gemi ve tayfalarn Afrika limanlarnda satyorlard59.
XVII. yzyln balarnda sadece Akdenizdeki ngiliz gemilerine deil, Gney ngiltereye kadar
uzanan blgede korsanlk saldrlar giderek artmaya balad. Gneybat ngilteredeki Devon blgesine
giden Cezayir ve Tunuslu korsanlar Plymouth ve Dartmouthtaki ngiliz ticaretine byk zararlar verdiler60. 1609-1611 yllarnda yz Cezayir gemisi yetmi kadar ngiliz gemisini teslim almt61. ngilterenin
stanbul elisi Sir Thomas Roe, bu hareketleri engellemek iin pek ok teebbste bulundu. 1622de Osmanl ve ngiliz grevliler stanbuldan Tunus ve Cezayire gittiler. Bu heyet ngilizlerle garp ocaklar
arasndaki anlamazl zmekle grevliydi ve ayn zamanda korsanlk hareketlerine son verilmesi konusunda ferman gtryordu. Yaplan grmelerde Tunuslular olumlu cevap verdii halde Cezayirliler
muhalefet gsterdiler; bununla beraber grmelerde bulunmak zere stanbula bir heyet gndermeyi
kabul ettiler. 1623te imzalanan antlamaya gre, ngiltere ile garp ocaklar arasnda devaml dostluk
olacak ve ticaret gelitirilecekti, ancak ngiliz gemileri Osmanl devletinin dmanlarna ait mal ve asker
tamayacakt. Bu antlamaya ramen korsanlk hareketleri devam ediyor ve ngilterenin ikyetleri
bitmiyordu62. XVII. yzyln ilk yarsnda Cezayir, Tunus ve Fas korsanlarnn Gney ngiltereye yaptklar saldrlar son derece tehditkrd. ngiltere 1627de Cezayir ile bir antlama imzalad halde korsanlk hareketleri 1630lardan itibaren eskisinden daha iddetli olarak devam etti63.
ngiltere kylarnda korsanlk hareketlerinde bulunan bir dier nemli s, Fasn Sel (Sale) ehriydi.
1616-1642 tarihleri arasnda Sel ssnden ve dier yerlerden gelen korsan gemileri Gneybat ngilterede 350-400 gemi ele geirmiler, yine bu yllar arasnda 6500-7000 arasnda ngiliz esir alnmt64.
Osmanl mparatorluu topraklarnda ticaret yapma hakk en eskiye uzanan devlet Venedikti65. nceleri btn devletler Venedik bayra altnda ticaret yapabilme hakkna sahipken XVI. yzylda ilk defa
Fransa mstakil ticaret yapma izni ald, onu ngiltere izledi. Dier devletlere verilen bu imtiyazlardan
memnun olmad anlalan Venedik bilhassa ngilizlerin Osmanl devleti ile ticari mnasebetler kurmas
karsnda Fransa ile ibirlii yaparak bu faaliyetleri baltalamaya alt.
XVI. yzyln sonlarndan itibaren Akdenizde grlmeye balayan korsanlk hareketleri arasnda
Garp Ocaklar korsanlarnn Venedik ile olan ilikileri de nemli yer tutmaktadr. 1580-1590 yllar arasnda Katolik devletlere ait hibir liman ve sahil yoktu ki, garp ocaklar korsanlar tarafndan saldrya
uramam olsun. Bu korsanlar Adriyatik, Tuskana ve Sicilya sularndaki kylar tehdit ediyorlard. Venedik ise Babli ile anlamas sayesinde tarafszl srdren tek Akdeniz devletiydi. Ancak yzyl sonlarnda baz Venedik ticaret gemilerine Berberi korsanlar tarafndan el konuldu. Mesela 1580 yl
sonbaharnda bir ay iinde yirmi be Venedik gemisi garp ocaklar korsanlar tarafndan zapt edildi66.
Ancak 1584te Trablusgarb valisi Ramazan Paann hanmn tayan bir kadrgann stanbula gelirken
Venedik donanmas kumandan Gabriel Emo tarafndan zabt ve gemidekilerin pek ounun katli ile kadnlara saldrlmas stanbulda tepkiyle karland67. Bunun zerine Gabriel Emo Venedikte idam edildii gibi yakalanan gemi de stanbula gnderildi ve bylece Osmanl devletinin infiali nlenmek istendi.
234
1604te Venedike verilen ahidnmede korsanlk faaliyetlerine engel olunmas ve korsanlarn ald esirlerin iade edilmesi hususlarna da yer verildi68. Bununla beraber korsanlk hareketleri durmad. Mesela
Koronlu Turgut Reis 1609da Venedikten stanbula gelen baray zapt edip iindekilerle birlikte
Trablusa gitti ve Venedik tccarna pek ok zarar verdi69. 1619da Venedike verilen ahidnmede ise
Marib korsan gemilerinin Venedike tabi yerlere ve gemilere saldrmas ve alnan esirleri iade etmesi
konusundaki madde tekrar edildi70. Bununla beraber 1624te meydana gelen bir korsanlk hareketi Osmanl devleti ile Venedik arasndaki ilikilerin bozulmaya balamasnda balang tekil etti. Garp ocaklar korsanlar on para kalyatalar ile Venedike tabi yerleri yakp ykmlar, kadn erkek 459 kiiyi
esir almlard. Babli Venedik elisinin ikyetleri zerine esirlerin iadesi iin alt ise de fazla baarl
olamad71. 1637de ise Adriya denizine giren Cezayir ve Tunus beylerine ait on alt korsan gemisinin
Pulya sahillerine asker karmasyla durum gerginleti. Buna kar yirmi sekiz gemiden oluan bir Venedik donanmas intikam almak iin korsan gemilerini Avlonyada sktrarak on be Cezayir gemisini
batrd. Bu olay iki lke arasndaki gerginlii artrd ise de bir mddet sonra Venedikin tazminat demeyi
kabul etmesiyle yattrld72.
Btn bu rnekler Kuzey Afrikadaki Osmanl eyaletlerinin zellikle Orta ve Bat Akdenizde Osmanl donanmas iin her zaman ileri karakol grevi yaptklarn ve Osmanl devletinin Avrupa devletleriyle denizlerdeki ilikilerinde nemli rol oynadklarn gstermektedir. Bilhassa XVI. yzyln
sonlarnda denizci Avrupa devletlerinde ve garp ocaklarnda grlmeye balayan korsanlk hareketleri
daha sonraki yzyllarda da devam etmitir. Bu sebeple Akdeniz ticaret tarihinde korsanlk hareketlerinin
nasl seyrettii ve bunun devletleraras ilikilerdeki yerinin tespiti nemini korumaktadr.
68
Adriyatikte Korsanln Ykselii

nebaht Sava (1571) Akdenizde byk donanmalarn karlat son deniz meydan sava gr-
69
nmndedir ve bu tarihten sonra Mslman Trk dnyasyla Hristiyan dnyas arasnda resmiyet kazanmam bir bara varldndan korsanlk nemli bir hareketlilik gstermi ve byk bir hamle
gerekletirmitir73.
Adriyatik, XVI. yzyln ikinci yarsnda artmaya balayan ve son eyreinde zirvesine ulaan
70
Akdeniz korsanlnn nemli bir mekn idi. Yine XVI. yzyln sonlarna doru Akdenizde etkin
olan Garb Ocaklar korsanlnn gz kamatrc ykselii, phesiz Adriyatikteki gelimeleri de
etkilemiti74. Bu dnemde Adriyatikin dou sahilleri esas itibariyle Osmanl hkimiyetindeydi ve
Venedike verilen ahidnmelerde varlan mutabakat sonucu denizde asayiin salanmas Venedike
71
72
75
braklmt. Bu sebeple, Osmanllar bu denize Venedik Krfezi diyorlard . Venedik, bu sularda

Uskok ve dier korsanlara kar gvenlii salamak zere merkezi Korfuda bulunan bir sahil koruma
filosu oluturmutu.
XVI. yzyln sonlarnda, Adriyatikte Osmanl korsanlar ile Uskoklarn ve ksmen Venedik kor-
73
sanlarnn kendilerine hareket alan bulduklar grlmektedir. Blgede gelien bir g olarak Osmanl
korsanlar sahillerde ina ettikleri kayk, sandal, firkate ve kalyata trndeki gemileriyle Adriyatikte
74
faal olan spanya, Venedik ve Uskok korsanlarna ve hedeflerine kar harekete gemilerdi. Hatta XVII.
yzyln balarnda Osmanl gemi ve sahillerine zararlar had safhaya ulaan Uskoklara kar Avlonya,
Gabele, Nova ve Kirkada deniz sleri kurulmu ve savunma amacyla buradaki Osmanl sava gemileri
mcadeleye girimilerdi.
75
BOA, Mhimme Zeyli, 7, s. 2/3;

. H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1,
Ankara 20036, s. 139-140.
Ancak Trablusgarb beylerbeyi bunlar korsan
reisin elinden alarak emanete koymu ve
Divn- Hmyundan gelecek karar
beklemitir. 5 Aralk 1607 (15 aban 1016)
tarihli hkm: BOA, Dvel-i Ecnebiye, nr. 13,
s. 69/328.
25 Aralk 1618 (Safer 1028) tarihli ahidnme:
BOA, Mliyeden Mdevver Defterler (MAD),
nr. 17901, s. 2-4. Bu ahidnmenin bir sureti
iin bkz. Feridun Bey, Mnets-seltin, I,
482-487.
BOA, MAD. nr. 6004, s. 109.
Uzunarl, Osmanl Tarihi, III/1, s. 141-142.
Adriya denizindeki korsanlk hareketleri ve
Dubrovnikin bundan etkilenmesi ile ilgili
olarak bkz. N. H. Biegman, The Turco-Ragusan
Relationship, The Hauge 1967,
s. 64-67, 81-84.
A. Tenenti, Piracy and the Decline of Venice
1580-1615, (ev. J-B. Pullan), London 1967,
s. XVI.
F. Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas,
(ev. M. A. Klbay), stanbul 1990, II, 158160.
Pir Reis de Adriyatikin Dubrovnikten yukar
olan kesimini Venedik Krfezi olarak
tanmlyordu (Kitb- Bahriye, stanbul 1989,
II, 761-889).
235
Adriyatikte Osmanl Korsan sleri
76
77
78
79
80
Avlonyadaki korsanlarn kart olaylar iin

bkz. Bostan, Adriyatikte Korsanlk, s. 26-31.
The Via Egnatia Under Ottoman Rule
(1380-1699), (ed. E. Zachariadou), Rethymnon
1996.
III. Muradn Venedik Dou Pasquale
Cicognaya gnderdii 30 Haziran9 Temmuz 1594 (Evst- evval 1002) tarihli
mektupta, stanbuldaki Venedik baylosu
Marco Veniernin verdii bilgiler zerine
gerekli tedbirlerin alnaca, sulularn
cezalandrlaca belirtilmi, Venediklilerin
buna karlk vermek amacyla korsanlk
hareketlerine girimemeleri hatrlatlmtr
[Archivio di Stato di Venezia (ASV). Documenti
Turchi, busta 9, nr.1057; ASV. Bailo, Carte
Turche, busta, 252/343].
Bostan, Adriyatikte Korsanlk, s. 32-34.
Cezyir-i Garb beylerbeyisine gnderilen
23 Temmuz-1 Austos 1591 (Evil-i evval
999) tarihli hkmde Murad Reisin bunlarn
dnda daha pek ok Venedikliye zarar
verdii, bu sebeple derhal yakalanp
stanbula gnderilmesi isteniyordu
(ASV. Bailo, Carte Turche, busta, 250/ 330;
ASV. Documenti Turchi, busta, 8, nr. 1018).
Adriyatikte Osmanl korsanlarna s grevi gren ana blge olumutu. Korsanlkla ilgili yaplan
ikyetler dikkate alndnda bu slerin sahillerdeki nemli baz liman ehirleri ve kaleler olduu tespit
edilmektedir. Mesela Hersekte Nova, Arnavutlukta Avlonya ve Dra, Adriyatikin gneyinde Ayamavra,
Preveze ve nebaht, Morada Moton ve Koron korsanlarn topland sahil ehirleri idi ve bunlar XVII.
yzyldan itibaren nemli korsan sleri olarak tarihe getiler.
Osmanllarn Adriyatik sahillerindeki ilk limanlarndan olan Avlonya, sahip olduu tersanesi ve kaptanl ile nemli bir deniz ss konumundayd. spanyadan getirilen Yahudilerin, buraya yerletirilmesi
ile bir ticaret liman haline gelmiti. Avlonya tccarnn en ok ticaret yaptklar yerler Venedik kadar
talya sahillerindeki Ancona ve Pulya idi. Bu ticar hareketlilik sebebiyle Avlonya, Adriyatikteki deniz
korsanlarnn ilgi oda oldu. Bu sebeple bazen kuzeydeki Uskoklarn, bazen de Venediklilerin saldrsna uruyordu. Bu saldrlara kar koymak ve mukabil basknlar dzenlemek zere de Mslman
korsanlar ile Maripli korsanlar Avlonyada toplanyorlard. Muhtemelen korsanlk olaylarnn yaygnlamasyla XVI. yzyln sonlarna doru ticar nemini kaybetti ve Venedike ait Spilitin 1590da serbest liman haline gelmesi ile sadece asker bir s olarak kald76.
Adriyatikte Osmanl korsanlarnn topland nemli bir baka liman ehri olan Dra, Via Egnatia
denilen ve Balkanlarn ilerine uzanan tarih ticaret yolunun en nemli balang noktasnda yer alyordu77. XVI. yzyln son eyreinde Adriyatik kylarnda ortaya kan korsanlar ile zellikle Kuzey
Afrikadan gelen Marib korsanlarnn s edindikleri Dra, ayn zamanda korsanlarn el koyduklar gemilerde bulunan eyalar getirip sattklar nemli bir pazar olarak da dikkat ekiyordu. Bu zendirici
durum, Drataki asker grevlilerin korsanlk yapmaya balamasna ve olaylarn artmasna sebep oldu.
Nitekim 5 Mays 1594de Venedikin Dalmaya kysndaki Rogoznie limanna gelen bir kadrga, her
sene Spilitte dzenlenen bir panayra katlan ibenik Beyi ile oullarn ve dier beyleri beklerken
Mslman firkatesinin saldrsna uram, olayda sadece ibenik Beyi ve oullar sa kurtulmutu. Leventler, gemideki ok miktarda paraya el koyarak Draa gitmilerdi78.
Bu olay, Osmanl makamlarn zor durumda brakm, gereken tedbirlerin alnmas ve izinsiz gemi donatarak denize alan leventlere engel olunmas konusunda blgedeki idareciler defalarca ikaz edilmiti. Aslnda
bu tr korsanlk hareketleri tccarn Draa geliini etkilemi ve iskele gelirlerinin azalmasna yol amt.
Drata slenen leventler, Noval ve Cezayirli korsanlarla ibirlii yaparak Venedik ticaret gemilerine
de baskn dzenliyorlard. Mesel 1605te farkl zamanlarda Adriyatikte seyreden Mauka, Marciliana
Bone ve Marciliana Noris adl Venedik baras ile iki kalyona el koyarak 400 bin altn deerindeki
mal ve eyay, esirlerle birlikte Draa getirmi ve orada satmlard. Bunu yaparken leventlerin ibirlii
yapt Osmanl asker yneticilerinin banda Dra aalar geliyordu79.
Osmanl korsanlarnn, Adriyatik kysndaki nemli Osmanl merkezlerini s edinerek Venedik ticaret
gemilerine saldrdklar bir dier yer Nova kalesiydi. 1590da baz leventler, bir kalyata ile denize alm
ve Korfu Boazna giderek Venedik tccarna dzenledikleri basknda mallarn yamalamlard. Yine
1593de drt levent firkatesi Kotor Krfezinde gelip geen gemilere zarar vermilerdi. Adriyatikin Venedik tarafndan en fazla kontrol edilen bir yer olmas bakmndan Nova civarndaki korsanlklarn ou
defa nlendii veya tazmin ettirildii anlalmaktadr.
Bu dnemde Adriyatikte korsanlk yapan Osmanl leventleri yannda Garb Ocaklarndan gelen gnll reisler de etkili oluyordu. Bunlardan Cezayir leventlerinden Murad Reis olduka nl idi. Murad Reis, 1591de
bir levent kalyatas ile Adriyatike gelip Spilitdeki bir gemiye el koymu ve 15.000 florilik para ve mal almt80.
236
Denizlerdeki korsanlk hareketlerinin sebepleri zaman zaman o derece basit alacak-verecek davalarna
dnmtr ki, bunlar korkun imajlar artran korsanlk olaylar karsnda sradan hadiseler olarak
kabul etmek ihtiyac domaktadr. Bu durum Osmanl ve Venedik halklarnn ne derece sk ekonomik
ilikiler iinde olduunu gsterecek mahiyettedir.
Adriyatikin Zorlu Korsanlar: Uskoklar

XVI. yzyln balarndan itibaren Venedik ve Osmanllar dnda Adriyatikte grlen nemli bir
korsan grubu Uskoklard. zellikle Osmanllara kar karada ve denizde faaliyet gsteren bu topluluk,
Osmanl tccarnn denizlerdeki korkulu ryalaryd. Uskoklar, XVI. yzyl boyunca denizde Adriyatikte
ve karada Seng blgesinde Habsburg mparatorluunun hizmetinde Trklere kar basknlar yaparak
Hristiyanlarn koruyuculuu grevini stlenmi bir korsanlar topluluuydu. Bunlar genel olarak Balkanlardaki Osmanl fetihleri srasnda buralar terk eden
sava Hristiyan mltecilerden oluuyorlar ve yerletirildikleri Hrvatistan-Slovenya blgesinde Habsburg
topraklarn Trklere kar koruyorlard81. Bu zellikleri
ile Uskoklar, Karadenize kan ve sratli tekneleri aykalarla stanbul Boazna kadar gelip zarar veren Kazaklara benzemektedir.
Osmanl ariv belgelerinde Uskoklar iin harb
kfir, hrsz ve ekiy tabirleri kullanlrken sleri olan
Seng iin de harb kala veya drlharb kalas ifadeleri kullanlyordu82. Pir Reisin Kitb- Bahriyesinde ise, Seng kalesi Sanya Kalas olarak
gemektedir83.
Uskoklarn Adriyatik sahillerinde saldrdklar Osmanl limanlarn ana blgede toplamak ve bu
merkezleri esas alarak incelemek konunun takibi bakmndan daha isabetli olacaktr. Bunlar kuzeyden
gneye doru, Kilis blgesi, Gabele ve Nova civardr.
XVI. yzyln balarndan itibaren saldrlarna ahit olunan Uskoklar daha ok Venediklilerden cesaret aldklar iin onlarn ada ve kylarna kadar sokulmakta ve buralara gelip-giden Osmanl tccarna
saldrmaktaydlar. Uskoklarla ilgili en son ve muhteval aratrmay yapan Bracewell, kylarn ve deniz
ticaret yollarnn Uskoklar iin ok krl bir hedef olduunu ve yaklak 1520lerden itibaren Adriyatikteki Osmanl ticaretini hedef alan saldrlar dzenlediklerini belirtmektedir.
Venedik ile ibirlii sayesinde denizden gelen ve Osmanl topraklarna kan Uskoklar, Venedik tebaasndan aldklar yardmla blge halkna byk zarar vermekteydiler. Bu sebeple, Adriyatikin ky blgesinde olan ve Venedike tabi bulunan Zadra, ibenik, Spilit ve Trogirin hinterlandndaki pek ok Osmanl
ky de bu durumdan etkilenmekteydi. Hatt 1591de bu saldrlar sonunda Osmanl reys yerlerini terk
etmek zorunda kalmt. Ayrca Uskoklarn deniz kenarna yakn yerlerdeki stnlkleri sebebiyle buralarda
yaayan ve says 10.000 haneye ulaan Osmanl reayas Uskoklara hara vermek durumunda idiler84. Osmanl idaresindeki kyler, yamalanmaktan kurtulmak iin 1576dan beri bu vergiyi demek durumunda
kalmlard. Bu haralarn toplanmas hibir resm yetkisi olmayan Uskok voyvodolar ile kyler arasndaki
mutabakat sonucu gereklemekteydi. Yine 1588de Uskoklarn Neretva nehrinin azndan Zadar snrlarna kadar olan blgede her haneden bir Venedik altn hara aldklar tespit edilmektedir85.
Kazak aykas, 17. yzyl sonu,

(Dmak, Nusretl-slm,
TSMK, B. 326).
81
82
83
84
85
Uskoklar hakknda en son aratrma iin

bkz. C. W. Bracewell, The Uskoks Of Senj,
Piracy, Banditry, and Holy War in the
Sixteenth-Century Adriatic, Ithaca 1992, s. 1.
BOA, KK, nr. 216, s. 14/3.
Kitb- Bahriye, II, 805, 817.
BOA, MD. 67, s. 109/295.
Bracewell, Uskoks, s. 104-108.
237
Uskok Basks Altnda Osmanl Limanlar
86
Bostan, Adriyatikte Korsanlk, s. 89-93.
Venedik Devleti, nceleri Uskoklara kar Osmanl tccarn himaye ettii halde, daha sonralar ve
zellikle Osmanl devleti ile arasnn ak olduu zamanlarda bu tavrn deitiriyor ve Uskoklara yardmc oluyordu. Bu yzden Uskoklarn Osmanl tccarna ve topraklarna yaptklar saldrlar ikyet
konusu oluyordu. nk Seng kalesinden kan Uskoklar, Venedike ait Zadar, ibenik ve Spilite urayp Dalmaya kylarn takip ederek gneye doru iniyorlard. nemli bir ticaret iskelesine sahip olan
ve deniz ticaret trafii itibariyle dikkat eken Osmanl idaresindeki Makarska limannn karsndaki Venedikin Bra (Brast) adasna yerleiyorlard. Sonra da denizlerde rastladklar tccar gemilerine saldrarak mallarna el koyuyor, kendilerini esir ediyorlard. Ayrca Venedike ait adalara uradklarnda ise
ada halk onlarn hem snmalarna yardmc oluyor ve hem de yiyecek ihtiyalarn karlyordu.
Deniz kenarnda olan Makarska iskelesi saldrlardan olumsuz etkilendii iin tccarn gidi-gelii
azaldndan iskele gelirleri de dm, bu sebeple korunmas iin i blgelerdeki kalelerden nefer gnderilmesi ve gereken mcadeleyi yapmak iin kalelerde azap aal makamnn yeniden faal hale getirilmesi uygun grlmtr.
Osmanl topraklarndan Venedike giden ve bu esnada Uskoklarn saldrlarna urayarak madur
olan Mslman tccarn says hi de az deildir. 1578de Gabeleden yola kan Osmanl tccar ibenik
taraflarnda Uskoklarn saldrsna uram ve arasnda sof gibi kymetli mallarn da bulunduu btn
eyalar yamalanmt. Gabele blgesinden Venedike gitmek zere yola kan tccar, genellikle Far
(Lesina) Adasndan Venedik gemilerine biner ve bu yolla Venedike ular ve dnte de ayn yolu kullanrlard. Ne var ki bu yolculuk srasnda Venedik kaptanlarnn Uskoklara gz yummas veya yardm
etmesi sebebiyle Mslman tccarn bulunduu gemiler saldrya uruyordu.
Mesela Ankaral tccardan Seyyid Abdinin bandan geenler bunun tipik bir rneidir ve stanbulVenedik arasnda srdrlen ticaretin aamalarn gstermesi bakmndan da dikkat ekicidir. Seyyid
Abdi, 1586 senesi balarnda Ankaradan 38 yk (76 denk) sof temin edip stanbula getirmi, burada
mr gmrn dedii gibi, Venedik baylosuna da her yk iin 160 ake vermi ve iki adam ile birlikte
maln Venedike yollamtr. Bunlar Gabele iskelesine geldiklerinde orada da gerekli gmr demi
ve 5 ubat 1586da Venedikli bir sof tccarnn gemisiyle yola karken Uskoklarn saldrsna uramtr. Gabelenin zerinde bulunduu Neretva nehrinin giriinde gvenlii salamak Venediklilerin sorumluluunda olduu halde, Venedikli kadrga reisi Uskoklarla ibirlii yaptndan geminin
baslmasna ve yamalanmasna gz yummular ve olayda tccarn iki adamndan biri ldrlm, dieri
esir edilmitir. El konulan mallar ise, Uskoklarla Venedikli gemi reisi arasnda taksim edilmitir. Tccar
Seyyid Abdi, srarla hakkn aramsa da 24 Ekim 1590 tarihli bir kayttan anlaldna gre, hadisenin
zerinden yaklak drt yl getii halde bir sonu elde edilememitir86.
Osmanl padiah III. Murad, Venedik Dou Pasquale Cicognaya Kasm 1594te bir mektup gndererek Uskoklarn Venedikle ibirlii halinde Gabele iskelesini yamalamaya altklarn, tccar gelmedii iin Gabele iskele gelirlerinin azaldna dikkatini ekmitir. Ayrca, Osmanl toprana bir top
menzili mesafede olan ve Neretva Boaz karsnda bulunan Skurye Adasnda yaptrlan kalenin derhal
yktrlmasnn Osmanl menfaatleri bakmndan nemini vurgulamtr.
Buna karlk Venedik makamlar, Osmanllarn kendi sahillerini korumak iin blgeye gemi gnderme ve oraya savunma amal kale yapma eilimlerine daima kar kmt. Venedikin asl maksad,
blgedeki ticaret merkezlerini kendi limanlarna tamakt. nk Uskoklar Osmanl iskelelerini yamaladka tccar gvensiz bulduu bu limanlar terk ediyor, Venedike tbi Spilit, ibenik, Trogir ve
238
Zadar gibi daha kuzeydeki limanlara yneliyordu. Venedikin Osmanl makamlarna kar deniz gvenliini salayacaklarna dair taahhtte bulunmalarna ramen ou defa Uskoklara yardmc olmas Osmanllarn sabrn tarm olmal ki, 11-20 ubat 1614te (Evil-i Muharrem 1023) Venedik Dou
Marcantonio Memmaya bir mektup gnderen I. Ahmed szlerini daha ciddi ve dikkatli olmalarn bildirerek u tehditkr ifade ile bitiriyordu87:
Her emrin intihsn ibtidsndan akdem ve her maslahatn htimesini ftihasndan mukaddem fikr
ve teemml eyleyp bek-y devletinize ve imtidd- zamnnza lzm olan hal-i sadkat ve rh-
mutbaatdan kmamaa say u ikdm ve cidd u ihtimm eyleyesiz.
Btn korsan tehditlerine ramen Osmanl tccar ile Dubrovnik ve Venedikli tccarn Adriyatikin
iki yakas arasnda gerekletirdikleri sk ilikiler sayesinde Dalmaya ve Arnavutluk kylarnda pek
ok liman ehri ortaya km ve blgenin hinterland ile olan ticar ilikiler artmtr. Galiba, Geoffrey
Fisherin dedii gibi, korsanln varl gelien ticaret trendi ile yakndan ilgilidir ve ticaret gemisi olmazsa korsan gemisi de olmayacaktr.
87
ASV. Documenti Turchi, busta, 10, nr. 1184.
239
XVI. ve XVII. Yzyl Kazak Deniz Aknlar

Karsnda Osmanl Karadenizi
Victor OSTAPCHUK*
II. Mehmet ve II. Bayezidin fetihlerinin ardndan insani, ticari ve doal kaynaklar asndan Osmanl
mparatorluu iin ayrcalkl bir konuma sahip olan Karadeniz genel olarak adlandrld zere, bir
Osmanl gl oldu. Dahas, bu blgenin zellikle de kuzey bozkrlarnn deniz kylarnn yani eski
Det-i Kpak ya da sadece Det (Bozkr)in u ksmlarnn kontrol, Litvanya-Lehistan ve Moskova
Devleti (ki XVIII. yzylda Rusya mparatorluu olacakt) karsnda Osmanllara muazzam bir stratejik
stnlk kazandrd. Bu durum, Rusya mparatorluunun Osmanllarn Karadenizin kuzey sahilindeki
egemenliine son vererek blgedeki tekelini sona erdirdii XVIII. yzyl sonuna kadar srecektir. Sonu
olarak, yzyl boyunca Karadenizi byk lde bir Osmanl idenizi olarak grme anlay hkim
olmutur ki bu yzden denizcilik tarihi asndan bakldnda klasik Osmanl yzyllar boyunca, heyecan verici ya da tehlikeli olaylarn cereyan etmemi olduu dnlr.
Ancak, bu gr 1550-1650 yllar arasndaki yz yllk sre iin doru deildir. nk bu yzylda,
gevek bir biimde Litvanya-Lehistana tbi olup ve daha ziyade Dinyeper Nehrinde bulunan Zaporojya
(veya Zaporoh) Kazaklar olarak da tannan Ukrayna Kazaklar ile gevek bir biimde Moskova Devletine tbi olan aa Don Nehri civarnda yaayan Rus (veya Don) Kazaklar ayka olarak bilinen byk
teknelerle Karadenizde aknlar dzenlemilerdir. Cesur ve artmac Kazak denizcilik taktikleri yznden Osmanl denizcilik kurumlar, ister merkezi ister yerel olsun, bu tehditle baa kmakta zorlanmt. Sonu olarak, zellikle aknlarn zirveye kt XVI. yzyln sonlarndan XVII. yzyl ortalarna
kadar sren dnemde Osmanl denizcilii ve kylar ok byk zarar grmtr. Bu sre sz konusu olduunda Karadenizi bir Osmanl gl olarak adlandrmak tam olarak doru olmayp blgedeki durumla ilgili gereklerin tam olarak anlalmasn engellemektedir.
Denizden uzak blgelerde yaayan ve ounluu kyl olan Dou Slavlarn karada ve denizde mthi
savalara dnmeleri dikkate deer bir tarihsel olgudur. ok iyi bilindii zere Kozak (Ukraynaca),
Kazak (Rusa) ve Cossack (ngilizce) gibi isimler Trk dillerdeki kazak kelimesinden gelir. Bu kelime
Altn Ordu ve aatay Hanl gibi ingislilerin kurduu hanlklarn gerileme dneminde bir terim
olarak kullanlmaya balanmtr. Kazak, tbi olduu memleketi siyas nedenlerle terk ederek bozkrda
yaamaya balayan, ynetici olarak olmasa da sz sahibi olarak sonunda yeniden eskiden bal olduu
siyas dzenin bir paras olabilmek amacyla ayn dzene kar maiyetiyle mcadele eden kiiler iin
kullanlan bir szcktr. Dou Slav kazaklnn tarihi Litvanya Byk Dkaln terk eden gruplarn,
Karadeniz bozkrlarna kaarak burada hayvan srlerini, kervanlar ve yerleim alanlarn basknlarla
yamaladklar XV. yzyln sonundan itibaren balamaktadr. Trk Kazaklarnda olduu gibi Slav Kazaklar da siyas (ayn zamanda ekonomik) konumlarn glendirebilmek iin bozkrn sunduu sert olmasna karn byk frsatlarla dolu hayat seen soylu kkenli kiiler de olabilir. Kazakln sunduu
Prof. Dr., University of Toronto, Department of

Near and Middle Eastern Civilisations.
Makalenin yazar, tercme metin zerindeki
dzeltmelere katks iin doktora rencisi
Murat Yaara teekkr eder.
241
Karadeniz Haritas.
Bu tarihsel anlatm ve belgesel kaynak

tiplerinin bazlarnn tahlili iin bkz. Victor
Ostapchuk, Five Documents from the Topkap
Palace Archive on the Ottoman Defense of the
Black Sea against the Cossacks (1639),
Raiyyet Rsmu, Essays Presented to
Halil nalck on His Seventieth Birthday by his
Colleagues and Students, Cambridge, Mass.
1987, Journal of Turkish Studies, 11 (1987),
s. 49-104; Victor Ostapchuk, An Ottoman
Gazaname on Hall Pasas Naval Campaign
against the Cossacks (1621), Adelphotes:

A Tribute to Omeljan Pritsak by His Students,
Cambridge, Mass. 1991, Harvard Ukrainian
Studies, 14 (1990), s. 482-521; Victor
Ostapchuk, The Human Landscape of the
Ottoman Black Sea in the Face of the Cossack
Naval Raids, Oriente Moderno, 20 (2001),
s. 23-95.
frsatlar esas olarak batda Ukraynallar douda ise Ruslar cezbederken ayrca Litvanyallar, Lehler ve
hatta Tatarlar veya daha uzak topraklardan gelen Avrupallar gibi birok etnik kkenden ve seviyeden
maceracy da blgeye ekmitir. Nihayetinde, Dou Slav kazakl Ukrayna ve Moskovadaki sadece
siyasi deil, ayrca sosyal ayrmclk ve ekonomik istismardan kaan mltecilerin oluturduu bir sosyal
yap olmutur.
Litvanya-Lehistan, Moskova Devleti, Osmanl mparatorluu ya da daha baka yerlere ait kaynaklarda Karadenizde Kazak faaliyetlerine ilikin ok sayda referans bulunmasna karn bu kaynaklarla
ilgili temel sorun vardr: kaynaklardaki detaylarn azl, uzakl ve tarafll. lk sorun, Kazak faaliyetleri ve Kazak-Osmanl mcadelesiyle ilgilidir. Kazaklar, tbi olduklar Litvanya-Polonya veya Moskova asndan yasa d faaliyetler iinde olduklar iin yaptklarnn belgelenmesiyle ilgilenmiyorlard.
Kaytlarn yok edilmesi de sz konusudur. Erken dnem Kazak siyasi sistemine ait mevcut olabilecek
arivin byk bir ksm veya Kazaklar tarafndan yazlan kantlar Kazaklarn kargaa dolu tarihi boyunca
yok olmu olabilir. Olaylara katlanlar ve gzlemleyenlerin yazdklarn aktaran kaytlar olduka azdr.
Elimizdeki kaynaklarn byk bir ksm olaylarn gerekletii alann ok uzanda, rnein Varova,
Moskova, stanbul veya Venedik gibi ehirlerdeki kiiler tarafndan yazlmtr. Ancak bu durum, kaynan yanl bilgilerle dolu olduu anlamna gelmez. Bu tr kaynaklar, bir olayn meydana geldii sahneyi gzlemleyen veya dorudan iinde yer alan gvenilebilir ve olaylar anlama kabiliyeti olan bir tank
tarafndan toplanan salkl verileri ihtiva edebilir1. En ok karlalan kaynaklar ise Kazaklarn rakipleri
durumundaki Leh veya Moskoval hkimler ya da Kazak saldrlarnn kurbanlar olan Osmanllar tarafndan kaydedilmitir ve doal olarak bunlar olaylar tarafsz nakledemeyecek kadar nyarglydlar.
Buna ramen bu tr kaynaklar, bazen olduka gvenilir grnen bilgiler de iermektedirler. Karadenizi
bir Osmanl gl olarak gren Osmanllar iin Kazaklarn gsterdii baarlar, yz kzartc ve hatta
242
aalayc olaylard. Bu nedenle Katib elebi ve Naima gibi gnmz literatrnde gvenilen Osmanl
mverrihleri, durum tam bir krize dnene, yani 1614 ylndaki Sinop saldrsna kadar, Kazaklar grmezden gelmilerdir. Bu da Kazaklarn blgede durduk yerde birden bire ortaya ktklar izlenimi uyanmasna neden olmutur. Oysa Osmanl ariv ve dier kaynaklarda aka grlecei zere bu olaydan
neredeyse bir kuak nce kuzey ve bat Karadenizde bir kriz durumu zaten vard2.
XV. yzyln sonlarnda Kazaklarn Karadenizin kuzeyindeki ilk denizcilik faaliyetlerinden balayarak XVII. yzyln bana kadar geen srede onlarn denizcilik donanm ve taktikleri hakknda sarih
bilgiye sahip deiliz. Deniz savalarnn says gz nnde bulundurulacak olursa, nehir yataklar ve
deniz altnda ok fazla arkeolojik buluntular olmaldr. Ne yazk ki Kazak ve Osmanl dnemine ait sualt
arkeolojisi almalar ok nadirdir3. Kazaklarn aknlarnda kullandklar teknelere ait en toplu bilgi,
Kazaklarn donanm ve taktiklerinin en iyi durumda olduklar, yani Karadenizde en aktif olduklar dneme aittir. Bu bilginin kayna, Guillaume Le Vasseur de Beauplann nl Description dUkraine qui
sont plusieurs provinces du Royame de Pologne contenues depuis les confins de la Moscouie, jusques
aux limites de la Translivanie adl eseridir. Beauplan, 1630lar ve 1640lar boyunca Ukraynada Lehistan
krall iin alan bir Fransz askeri mhendisiydi4. Ona gre, gl silah ve ikmle sahip saylar 40la
70 arasnda deiebilen Kazak mrettebatn tayabilecek kapasitede olan ara, byk (18 metre uzunluu, 3-3.5 metre genilii, 3.5 metre derinlii olan; Osmanl kaynaklarnn kimi zaman gemi olarak
da niteledikleri) bir sandal (longboat) idi. Her bir Kazakn sahip olduu iki tfek ve bir kl yannda,
her bir aykada drtle alt arasnda deien sayda kk top (falconet) bulunurdu. Esas olarak krekle
ilerletiliyor olmasna ramen bir de direi vard ve bu direk uzaktan grlmesini nlemek amacyla kartlabiliyordu. Omurgalar olmamasna ramen, kenarna balanm byk saz demetleri sayesinde
batmalar zor olduundan Kazak aykalar yalnzca nehirler ve s sular deil, deniz iin de uygundu
(geri aykalarn frtnaya teslim olduu pek ok rnek de vardr). Beauplana gre, Karadenizin kar
kysna 36-40 saat arasnda bir srede ulamalar mmknd. Su zerinde alak duran ekilleri sayesinde
uzaktan fark edilmeleri g olduundan aykalar byk gizlilikle hareket edebiliyorlar ve Osmanlya
ait byk tekneleri izleyebiliyorlard. Her iki uta da dmen olduundan dn yapmadan yn deitirmeleri mmknd; bu nedenle manevra kabiliyetleri ok yksekti. Tm bu faktrler aykalar ok korkulan deniz aralar haline getirmiti. Beauplan, Zaporojya Kazaklarnn karada mthi bir g elde
etmesini salayan Wagenburg (tabur) taktiklerini5 denizcilik taktikleriyle karlatrarak, ayka filotillasn Anadolunun en nemli ehirlerine saldr kapasitesi olan Karadeniz zerindeki seyyar Kazak taburu6 olarak niteler.
XVII. yzyl Osmanl tarihilerinin kaytlar da Beauplann aykalara ve Kazaklarn denizcilik taktiklerine dair verdii bilgilerle rtmektedir. Osmanllar Kazak teknelerini genellikle ayka olarak
adlandrmlardr; bu isimle nitelendirilen ve Tuna gibi byk nehirlerde kullanlan Osmanl aykalar
Kazak aykalarna benziyor olmalyd; belki de Kazak aykalarnn bir taklidiydi. Osmanl vekayinamelerinde her bir aykada bulunan mrettebat says ortalama 50 olarak belirtilmiti ki bu Beauplanin
verdii sayyla hemen hemen ayndr. 1621 Hotin (Khotn) seferinde Kapudan Paa Halilin Karadenizde
Kazaklara kar gerekletirdii harektlarla ilikili bir anonim yazarn Gazanme-i Halil Paa adl eserinde bu tekneleri gzlemenin zor olmas gibi zelliklerine deinilmitir: Anlarn aykalar cssedr
ve ehl-i slm kadrgalar gibi mesfe-i badeden mer ve nmdr olmamala anlar donanma-i hmynun kh-peykar kadrgalarn yigirmi otuz mil yerden sep firra yz tutup7. Naima, 1625te, Osmanl donanmas ile Zaporoje Kazaklar arasnda Kara Harman yaknlarnda geen byk deniz
2
3
Ostapchuk, Human Landscape, s. 88-94.

Dinyeper Nehrinde, Si olarak bilinen
Kazak kararghlarnda baz kazak tekneleri
bulunmutur. Ancak bunlar byk bir olaslkla
XVIII. yzyldan kalmadr.
Eserinin ilk basks 1651 ylnda yapld.
1630la 1647 yllar arasnda LitvanyaLehistanda bulunduu iin, sanrm bilgisinin
nemli bir ksm bu yllardan ve bunlardan
hemen nceki yllardan gelmektedir. Eserin
tpk basm, Ukraynaca evirisi ve mkemmel
yorumlar iin bkz. Opys Ukrayin, kilkokh
provintsii Korolivstva Polskoho,
(ed. H. Boriak, Ya. Dakev, T. Yakovenko, vd.,
ev. Ya. Kravets ve Z. Borsyuk), Kiev 1990.
Kartografi ynnden mkemmel fakat tarihsel
adan olduka yzeysel bir yorum ieren
ngilizce bask iin bkz. n. 6.
Taburlar (Ukr. tabor), birbirlerine zincirlerle
bal ve ateli silahlarla donatlm arabalar;
bunlar Hussitler, Macarlar, Osmanllar ve
bakalar tarafndan da byk bir etki
yaratacak ekilde kullanlmlardr.
Ayrca bkz. n. 6.
Guillaume Le Vasseur, Sieur de Beauplan,
A Description of Ukraine, (ev. ed.
Andrew B. Pernal, Dennis F. Essar), Cambridge,
Mass., 1993, s. 63-70. Zaporojya taborlarnn
ve bozkrda nasl harekat dzenlediklerinin
tasviri iin bkz. s. 13, 56-57.
Ostapchuk, Gazaname on Hall Pasa,
s. 492, 497.
243
Mustafa Nam Efendi, Trih-i Nam, II,

(haz. M. pirli), Ankara 2007, s. 579.
Ktip elebinin Tuhfetl-kibar adl denizcilik
tarihi eserinde Kazaklar ve Karadeniz zerinde
yazdklar bu ve dier ksmlarnn metni,
eviri ve yorumu iin bkz. Victor Ostapchuk,
Oleksandr Halenko, Kozatski ornomorski
pokhod u morskiy istoriyi Kyatiba elebi
[Katib elebinin denizcilik tarihinde
Kazaklarn Karadenizdeki seferleri],
Mappa mundi. Studia in honorem Jaroslavi
Dashkevych septuagenario dedicata,
New York, Kyiv, Lviv 1996, s. 341-426.
9
Gilles Veinstein, Loccupation ottomane
d'Ocakov et le problme de la frontire
lithuano-tatare (1538-1542), Pass
turco-tatar, prsent sovitique, Mlanges en
lhonneur dAlexandre Bennigsen,
(ed. Ch. Lemercier-Quelquejay, G. Veinstein,
E.S. Wimbush), Paris 1986, s. 221-237.
10
Mykhailo Hrushevsky, History of Ukraine-Rus,
7, The Cossack Age to 1625, (ed. Serhii
Plokhy, Frank Sysyn, ev. Bohdan Struminski),
Edmonton and Toronto 1999, s. 64-65.
11
Hrushevsky, Cossack Age, s. 82-83, 86-87.
12
Vnevetskinin hayatnn Osmanl ve dier
kaynaklara dayanan ayrntl bir sunumu iin
bkz. Chantal Lemercier-Quelquejay,
Un condottiere lithuanien du XVI e sicle:
Le prince Dimitrij Vineveckij et lorigine de la
Sec Zaporogue daprs les Archives
ottomans, Cahiers du monde russe et
sovitique, 10 (1969), s. 258-279. Vnevetski
zerine Osmanl belgeleriyle desteklenen
yorumlar bu incelemeye dayanmaktadr.
13
Colin Imber, The Navy of Sleyman
the Magnificent, Archivum Ottomanicum,
6 (1980), s. 211-282, zellikle s. 255-260.
14
dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilt:
XVII. Yzylda Tersne-i mire, Ankara 1992,
s. 17-19, 23-26.
15
BOA, MD, 5, no. 1167 (5 numaral Mhimme
Defteri, 973/1565-1566, ed. N. Akta, vd.,
Ankara 1994).
16
BOA, MD, 3, no. 305, 543, 965 (3 numaral
Mhimme Defteri, 966-968/1558-1560,
ed. Nezihi Aykut, vd.), Ankara 1993); BOA,
MD, 5, no. 1167.
muharebesini anlatrken aykalarn su yzeyinde kalma zelliini arttrmak iin kullanlan saz demetleri
hakknda u yorumda bulunmaktadr: Nihyet aykalarn talazlnda saz ubuklarndan bir gne rlm bal desteler olmakla batmaa mni olup su ile dolmakla iinde olan meln boazna dek suya
mstarak cenk ederler idi. Bu Kazak tifesi kadar bir it canl munid kavm grlmemidr8.
Kazaklarn Osmanl mparatorluu ve Krm Hanlna yapt tek tk saldrlar XV. yzyln son
on ylndan itibaren kaydedilmeye balanmsa da Gilles Veinsteinin de belirttii gibi, ciddi Kazak basknlar 1538de Osmanllarn Dinyester Nehri kenarndaki Bender (Tighinia) ve Dinyeper aznda yer
alan ziyi (Cankerman) ele geirmeleriyle birlikte balamt. Byk Litvanya Dkal bu topraklar
zerinde uzun zamandr hak iddia etmekteydi9. lk dnemlerde deniz kysndaki yerleim yaplan basknlar bile ounlukla karadan yaplmaktayd; bununla birlikte denizden ya da kara ve deniz olanaklar
bir arada kullanlarak yaplan basknlar da kaydedilmiti. Verdikleri hasarlardan birinin bir geminin ele
geirilmesi olduundan, 1492de aa Dinyeper zerinde bulunan Tyahndak basknn tekneyle gerekletirilmi olduunu tahmin etmekteyiz10. 1538de ziye teknelerle saldr gerekletirildi ve 1545te
32 aykadan oluan bir filotilla, gece saldrsnda kaleyi ele geirdi. Bu saldrnn boyutu ve olaanst
baars dnda dikkat ekici dier bir nokta da bunun, tamamen olmasa da ncelikli olarak nehir zerinde yaplan bir sefer idi11. XVI. yzyln ilk yarsnda gerekletirilen bu ve benzeri dier basknlar
hakknda elimizde ok az bilgi olmasna ramen, tekneleriyle Dinyeperden gelip giden Kazaklardan
sz eden kaynaklarn varlna dayanarak nehirden yaplan basknlarn olaand olmadklar sonucuna
varmak mmkndr.
1550lerde, Dinyeper Nehri zerindeki bir adada Si diye bilinen arampol tarznda ilk korunakl
Kazak kararghn ina eden, Osmanl kaynaklarnda Dimitra olarak bilinen Rutenyal (Ukraynal) prens
Dmtro Vnevetskinin abalaryla Karadenizdeki Kazak hareketlilii artt. Bu on yllk sre boyunca
Dimitra, Kafkasyadan Moldovyaya kadar ok geni bir alanda Litvanya-Lehistan ve Moskova tebaas
olarak (hatta 1553-1554 yllarnda Osmanlya bal olarak) harekatlar dzenlemitir. Bozkrlardaki Tatar
mallarna saldrmann yannda Vnevetski, bata zi (1556) ve Azak (1559-1560) olmak zere kuzey
sahilinde bulunan Osmanl kalelerine yaplan bir dizi kuatmadan ve de Krma yaplan aknlardan
(1558 ve 1559 veya 1560) sorumludur. Vnevetskinin 1559-1561 yllar arasndaki aknlar ve bunlara
kar Osmanlnn ald nlemler Mhimme defterleri iinde yer almaktadr12. Orada kaytl fermanlarn
yardmyla Osmanllarn, Karadeniz hkimiyetine ynelik bu ilk ciddi tehdide kar aldklar nlemler
hakknda bilgi edinebiliriz. Pek ok nedenden tr Karadeniz, Akdeniz-Marmara-stanbul blgesi kadar
gelimi denizcilik altyapsna sahip deildi. Bu byk ihtimalle Karadenizin, Kazaklar gelinceye kadar
Akdenizde olduu gibi denizcilik altyaps gerektirecek bir tehditle karlamam olmasyla ilgilidir.
Akdenizde Bey gemileri de denilen kadrga ve kalyatalardan oluan filotillalardan sorumlu deniz sancak
beyleri mevcuttu. Bu sancaklar da Kavala, Midilli, Rodos ve Tunus gibi yerlerde bulunuyorlard13. Karadenizde, bata Sinop olmak zere Samsun, Amasra, Kefe (Kaffa, Feodosiya) ve Balaklavada14 nemli
tersaneler bulunmaktayd. Ancak bunlar gerek anlamda deniz sleri deillerdi. Fakat kapudanlk olarak
bilinen daha kk yerel deniz birlikleri bulunmaktayd. Bylece, Vnevetskinin Azak blgesine olan
saldrlarn takip eden yllarda ya da daha nce orada bir kapudanlk kuruldu15. Vnevetski dneminde
deniz kuvvetleri merkezden gnderilirken, Kefe sancak beyi ve Krm Han gibi blge komutanlar yalnzca savunma operasyonlarn dzenlemekle deil, kadrga, kalyata ve kayklarn Kazaklara kar savunma iin donatlmasn ve yapmn dzenlemekle bile grevlendiriliyorlard16. 1560taki ok ciddi
bir tehdide kar, Rumeli ilerinden -Silistre irmen, Vize, Vuletrin (Vushtrri), Alaca Hisar, skenderiye
244
(Shkoder) gibi yerlerden- tmarllar zi ve Azak Kazaklara kar savunmak iin grevlendirilmilerdi17.
Dimitratan sonraki on yldan biraz fazla bir sre boyunca Osmanl ve Slav kaynaklarnda ve daha baka
kaynaklarda Kuzey Karadeniz kylarna yaplan Kazak deniz saldrlarndan neredeyse hi bahsedilmemektedir. Daha ayrntl bir aratrma gerekse de en azndan bu yllarda Ukrayna Kazaklarnn denizcilik
faaliyetlerinin dnda Bodanda da etkin olduklarn ve mdahalelerde bulunduklarn (Ioan [Yovan]
Vodann Osmanlya kar 1574 ylndaki isyan gibi18) biliyoruz. Bunlarn yannda, zellikle Vnevetskinin 1563teki lmn izleyen yllarda Kazaklarn Livonya Savana (1558-1582) katlmas gibi
baka alanlarda da aktiviteleri vard19.
1570lerin ortalarndan 1590larn ortalarna kadar geen srede kuzey Karadeniz blgesindeki Kazak
basknlarnn saylarnda bir art grld. Bender, Akkerman, zi, aa Dinyeperdeki slam Kerman,
Azak ve Krmdaki ve Bodandaki birok yerleimler pek ok kez saldrya uram ve bu basknlarn
bazlarnda byk hasar grmtr. Kaytlarn tam olmamas ve ou zaman verilen ayrntlarn yeterli
olmamasna ramen basknlarn pek ounun karadan gerekletirilmi olduu tahmin edilmektedir. Denizden yaplan basknlara gelince, biri 1574te20 25 dieri 1576da21 35 ayka ile Akkermana yaplan
iki basknn yan sra 1589da kuzey sahillerinde, kendisi de yamalanan Gzleve (Yevpatoriya) yaknlarnda olmas muhtemel bir blgeye gerekletirilen bir saldr ve burada baz gemilerin imha edildii
bilinmektedir22.
Kazaklarn Tuna Nehrine ilk kez denizden ulamalar ile 1590larn ortasndan itibaren yeni bir
dnem balad. Selnikye gre, blgeye savunma amal kadrga yerletirilmemesi nedeniyle Kazaklar
1594te Tuna azndaki sazlklarda 35 ayka gizleyebilmi ve k balangcna kadar Kili (Kilia) evresini
yamalam ve sonra ganimet ykl olarak geri dnmlerdir23. Ertesi yl zi, Akkerman ve Bender ile
Tuna boyunda brail (Brila), sakc (Isaccea), Yerky (Giurgiu), Rusuk (Ruse) ve Tutrakana saldrlar
dzenlenmi ve hatta gneydeki Varna bile vurulmutur. Yardm iin stanbula bavuruda bulunanlarn
ifadelerindeki abart pay hesap edilse bile ykmn derecesi nemli olmaldr: Hi bir kasaba ve kur
kalmad ki ihrk bin-nr etmeyp ancak kalalar kalup cmle iskeleleri ve varolar bil-klliyye
harb u yebb old24. Karlk olarak Karadenize 20 kadrga gnderildi (geri kalan Akdenize kt)
ve zide veya yaknlarnda Kazaklara kar mcadele edildi25. 1590larn ortalarndan 1610larn ortalarna kadar sren yirmi yl ierisinde Kazaklarn hemen hemen her yln ikisinde Krmdan Varnaya
ve Tuna ilerine ve hatta baz defalar gneye, Burgaz Krfezindeki Misivri ve daha da gneydeki Akhtopole kadar akn dzenlediklerine dair kaytlar mevcuttur. Bu kaytlarda Kazaklarn yerleim blgelerine ve ticaret gemilerine saldrd ve hatta Osmanl sava gemileriyle savaa tututuuna dair bilgiler
bulunmaktadr. Bahsedildiinde Kazak filolarndaki ayka says 20-30, bazen 60 veya daha fazla olarak
verilmektedir26.
Bir sonraki safha Kazak denizciliinin Karadenizdeki altn a olarak adlandrlabilir. Kazak ve
Osmanl deniz faaliyetleri asndan bu dnem eskiye oranla daha iyi belgelenmitir. Zaporojya Kazaklarnn denizi ap Anadolu tarafna ilk kez gemeleri ve Osmanlya ait stratejik bir blgeyi yamalamalar hi beklenmedik bir olayd. 1614 ylnda Sinop istila edilmi, liman ve kalesi ar hasar alm ve
nfusu byk kayplara uramtr. Saldr bu dnemde yaayanlar zerinde byk bir etki yaratm ve
Osmanl, Leh ve Moskoval kaynaklar tarafndan kaydedilmitir. rnein, Leh kraliyet hetman, Stanisaw kiewski, aadaki bilgiyi Osmanl topraklarndaki muhbirlerinden renmitir: [Kazaklar]
Sinop kalesini yamaladlar, Trkler zarar 40 milyon olarak tahmin ediyorlar, orada bulunan tersane-i
amire, kalyon ve kadrgalarn tm kl oldu27. Ertesi yl Kazaklar ilk defa Boaza girmilerdir.
17
BOA, MD 3, no. 1047, 1048, 1049. Bu geni

seferberlik tepkisi XVII. yzylda zaman zaman
alnan tedbirleri akla getiriyor (aaya bkz.).
18
Mihnea Berindei, Le problme des
Cosaques dans la seconde moiti du XVI e
sicle: A propos de la rvolte de Ioan Voda,
vovode de Moldavie, Cahiers du monde
russe et sovitique, 12 (1972), s. 338-367.
19
Hrushevsky, Vshnevetskinin Kazaklarnn
1570ten birka yl nce Livonyann hizmetine
girdiine iaret ediyor (Hrushevsky, Cossack
Age, s. 111, ayrca bkz. s. 126).
20
BOA, MD 26, no. 232; Berindei, Ioan Voda,
s. 365-367.
21
Mihnea Berindei, La Porte ottomane face aux
Cosaques zaporogues, 1600-1637, Harvard
Ukrainian Studies, 1 (1977), s. 273-307,
zellikle s. 274.
22
Jerela do istoriyi Ukrayin-Rus, 8: Materyal
do istoriyi ukrayinskoyi kozan po r. 1631
(Lviv: Arkheografina komisiya Naukovoho
tovarystva imen evenka, 1908), no. 38, 39.
23
Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik,
(haz. M. pirli), Ankara 1999, I, 363.
24
Selnik, Tarih, II, 481.
25
Selnik, Tarih, II, 483, 485. Bu karlamaya
ilikin olarak verilen tek ayrnt pek ok
kfirin top ve tfek atlaryla ldrlddr.
26
Hrushevsky, Cossack Age, s. 251, 254;
Berindei, La Porte face aux Cosaques
zaporogues, s. 275-276, 278; Zherela, no. 76,
.
93; Pisma Stanisawa Zkiewskiego,
(ed. August Bielowski), Lviv 1861, s. 467; E. E.
Granstrem, Zametka sovremennika o
nabegakh kazakov na turetskie vladeniya v
naale XVII, Vostony sbornik, 3 (Moscow
1972), s. 37-40; Panteleymon Kuli, Istoriya
vozsoedineniya Rusi, II, St. Petersburg 1874,
s. 183-184.
.
27
Pisma Zkiewskiego, s. 513, ayrca
bkz. s. 302. Bu aknn Osmanl ve Leh
kaynaklarna dayanarak dzenlenen anlats
iin bkz. Hrushevsky, Cossack Age, s. 271-272
ve Ostapchuk, Human Landscape, s. 44-47.
Dnemin Moskovasnn bu akn hakkndaki
bilgisi iin bkz. Dokument rosiyskkh arkhiviv
z istoriyi Ukrayin, I: Dokument do istoriyi
zaporozkoho kozatstva, 1613-1620,
(ed. B. Floriya, L. Voytov vd.),
Lviv 1998, no. 14.
245
1616da Zaporojya
Kazaklarnn Kefeyi yama
etmesi (Kasjan Sakowicz
[Kasiian Sakovych]).
28
29
30
31
Ostapchuk, Human Landscape, s. 64.

Trkler Kazaklarn denize kmalarn
nlemek iin Borysthenesin (Dinyeper)
aznda harekete gemeye hazr birka
kadrga tutarlar. Buna ramen, Kazaklar daha
kurnaz olup Borysthenes Nehrinde ya da
drt fersah (lieue) boyunca uzanan sazlklar
arasnda gizlenip yeni ayn kna yakn
bir gecede sessizce karanla karrlar.
(Beauplan, Description of Ukraine, s. 67);
Gece [kadrgalar] Klburun kllesiyle,
zi boaznda sabha dek serdemende durup
kll muhfaza ve hizmet zeredr
[Topkap Saray Mzesi Arivi (TSMA),
E. 6019/2; Ostapchuk, Five documents,
s. 79 (blg. III), ayrca s. 87 (blg. IV)].
1621 ylnda Karadenizdeki olaylar iin
balca iki kaynak mevcuttur: Ktib elebinin
deniz tarihi, Tuhfetl-kibar ve anonim
Gazanme-i Halil Paa. Bkz. Ktib elebi,
Tuhfetl-kibr fi esfril-bihr, stanbul
1329/1911, s. 107-108; Ostapchuk,
.
Gazaname on Hall Pasa, Gazaname-i Halil
Paaya ilikin olarak Tuhfetin bu blmnn

metni, evirisi ve yorumu iin
bkz. Ostapchuk-Halenko, Kozatski
ornomorski pokhod, s. 357-370.
Ardndan, Boaz giriinin yaknlarna ya da ilerine yaplan saldrlar 1617, 1620, 1621, 1622, 1624 ve 1627 yllarnda grlmtr28. 1616 ylnda Zaporojya Kazaklarn Kefeye byk bir
akn oldu. Bu saldrnn bir gravr 1622da Kazak Hetman Petro
Konaev Sahaydanyn (ki 1621de Osmanllarn Hotin Seferinde baarsz olmalarnn en nemli nedenlerinden biri bu hetman ve Kazaklar idi) baarlarna ithafen yazlan an kitabnda
yaplmtr. Gravrde Kazak aykalarnn Osmanl kadrgalar ile
sava ve Kazaklarn merdivenlerle Kefe kalesinin duvarlarna trman grlebilir. Bu dnem boyunca, Kazak gruplarnn genellikle 50 ve 100 aykadan olumasna karn, 1620li yllarda akna
katlan aykalarn says bir ka yze kadar kabiliyordu. Bu da
binlerce Kazak demekti. rnein, 1625 ylnda Trabzona 300 teknelik bir gle saldrld ve ar hasar verdirildi29.
Kazaklarn deniz faaliyetlerinin Karadenizde zirveye kt
dnemde yerel gler bu tehditle baa kabilecek yeterlilikte grnmemekteydi. Bu nedenle stanbulda konulanm donanma-i
hmayun, ksmen ya da tm gcyle Karadenizde grev yapmaktayd. Bu durum genellikle Akdenizde devriye ve savunma yapmas gereken Osmanl donanmas iin bir sknt yaratt. Buna ek olarak, Akdenizdeki bey gemileri sk
sk Karadenize gitmek zorunda brakld. Karadenizin uzun kylarnn yannda deniz yollarn da korumak, zellikle Kazaklarn gizlilik iinde hareket etme kabiliyeti gz nnde bulundurulduunda zorlu
bir grevdi. ncelikle, giri noktalarnda yollarn kesmek zordu. Dinyeperin az geni bir liman idi.
Birbirlerine bakan iki kaleden (zi ve Klburun) gelen top atlar tm nehir azn kapsayamad iin
denize almak olduka kolay hale geliyordu; donanma nehrin aznda iken bile Kazaklar zellikle ay
nn olmad gecelerde aradan szabiliyorlard30. Liman yerine delta bulunan Don Nehri aznda
durum biraz farklyd. Bu deltann kollarndan yalnzca biri zerinde olan Azak Kalesi giri k trafiini
tek bana glkle kontrol edebiliyordu. Azak Denizi ve Karadeniz arasndaki boaz genitir. Burada
bulunan Ker (Ker) ve Taman kaleleri ile deniz glerinin durumu Dinyeper Nehri giriindekilerle benzer bir durumdayd.
Denize ktklarnda Kazaklar engellemek ansa kalmt. 1621 Hotin Seferi srasnda Osmanl donanmasnn durumu buna apak gstermekteydi. Kiliye malzeme ve mhimmat gtrmesi ve ondan
sonra Osmanl ordusunun Bodana gemesini salamak zere Tuna zerinde yer alan sakda tonbazlarla oluturulan kpry muhtemel Kazak saldrlarna kar korumak amacyla Kapudan Halil Paa
komutasnda 43 kadrga grevlendirmiti31. sakya ulalmasndan sonra, Kara Harman yaknlarnda
17 Kazak aykas olduu raporu zerine Halil Paa, eski Kefe Beylerbeyi Mehmet Paay 15 gemiyle
oraya yollam, Mehmet Paa bu sularda on alt gn boyunca denizi taradktan sonra rapor edilen Kazak
filotillas hakknda baka bilgi edinemeden Tunaya geri dnmt. Denizin eitli alanlarnda Kazaklarn
olduu ynndeki yeni haberler alnmas zerine Kapudan Paa Halil Kazaklar aramak maksadyla ana
donanmasyla birlikte denize alm ve dier baz donanma gemilerini deiik ynlere sevk etmiti. Burada grup mevcuttu: Yine Mehmet Paa komutasnda 18-20 gemi Ker boazna gnderilmiti. Tuna
aykalarndan (aaya bkz.) oluan ikinci grup Dinyeper Nehri aznda devriye grevine gitmi,
246
Beauplana gre
Kazak aykas, 1660
(Beauplan, Description
dUkraine).
28 kadrgadan oluan ana donanma ise rapor edilen 40 adet Kazak aykasn aramak zere Sinop yaknlarndaki Anadolu sahiline doru almt. Orada Gerze yaknlarnda ele geirilmi iki byk geminin
yannda 9 aykann demir atm olduunu rendiler. Fakat oraya vardklarnda hi bir Kazakla karlamamlard. Halil Paa filoyu ikiye blerek blgeyi bir iki gn taratm (hatta bu gruplardan biri Trabzon [Vona Burnu] yolunu yarlamtr) ama frtnalardan baka sadece mrettebat tarafndan Kazak
korkusuyla terk edilmi bir gemiden baka bir ey bulamamt. Daha sonra Sultan donanmann Tunaya
dnmesi iin emir geldi. Bu byk (ve pahal) gcn iki buuk hafta boyunca yapabildii en fazla ey
Kazaklar Anadolu kysndan uzaklatrabilmek olmutur. Ancak Kazaklarn kamadan nce baz ticaret
gemilerine saldrmasn nleyememilerdir. te yandan Dinyeper Nehri az ve Ker boazna devriye
grevi yapmaya gnderilen iki filo yamadan dnen Kazaklarn yolunu kesmeyi baarmtr. Katip elebinin belki de biraz abartl anlatmna gre Osmanllar akndan dnen Kazaklar yenmi ve hepsini
tutsak etmitir. Kazaklar denizde etkisiz hale getirmenin en iyi yolu onlar tekneleri ganimetle dolu bir
ekilde nehirdeki snaklarna dnerken kstrmakt. Yine de yakalanmadan nce Osmanl yerleimleri
ve deniz aralarna zarar vermi oluyorlard.
Osmanl kadrgalar ile Kazak aykalar arasndaki deniz savalarna dair ayrntl bilgi azdr. Bunun
nedeni ksmen, Kazaklarn mmkn olabildiince Osmanl donanmasndan kanp, tccar gemileri ve
sivil yerleim blgelerine aknlar dzenlemeyi tercih etmeleri olabilir, yani her iki taraf arasnda dorudan
karlama ok da yaygn olmayabilir. Fakat glerinin doruunda olduklar 1610lu ve 1620li yllarda
onlarca hatta yzlerce aykadan oluan donanmalaryla denize almaya muktedirken Osmanl donanmasyla arpmaya daha istekli olduklar grnmektedir. Beauplan, akam gneinin kr edici ndan
yararlanarak aksi ynden kadrgalar da dhil Osmanl gemilerine nasl yaklatklarn ve onlar gece anszn nasl ele geirdiklerini, gemilerdeki toplar da dhil olmak zere ne varsa yamaladklarn anlatr.
1618de, Hetman lkiewski 1615te stanbul Boazna saldran 80 aykann, kendilerini Tuna Nehri
aznda yakalayp takip eden Osmanl kadrga gcn nasl yenilgiye urattklarn, sonrasnda, kalan
gemileri Dinyeper Limanna getirdiklerini ve zi nnde yaktklarn anlatr32. Ne yazk ki bu karlama
baka bir kaynakla dorulanamamaktadr.
32
.
Pisma Zkiewskiego, s. 303.
247
33
34
35
36
37
38
39
Osmanl tarafndan Kara Harman Sava Ktip

elebi tarafndan ele alnmtr (Ktip elebi,
Fezleke, II, stanbul 1287(1870-71), s. 72-74
ve Tuhfet, s. 110-111, ngilterenin Babali
bykelisi Sir Thomas Roenun bu savaa
ilikin tankl son derece deerlidir
(The Negotiations of Sir Thomas Roe in His
Embassy to the Ottoman Porte, from the Year
1621-1628 Inclusive, London 1740, s. 427).
Ayrca Fransz bykelisi Philippe de
Harlayin gnderdii raporlar iin, Comte de
Czy, Historica Russiae monumenta/Akt
istorieskie, otnosyaiesya k Rossii, II,
(ed. A. I. Turgenev), St. Petersburg 1842,
s. 430). Savan tam bir betimlemesi iin
bkz. Victor Ostapchuk, The Ottoman Black
Sea Frontier and the Relations of the Porte
with the Polish-Lithuanian Commonwealth
and Muscovy, 1622-1628 (Harvard
niversitesi, Doktora tezi, 1989), s. 113-117.
Bkz. Imber, Navy of Sleyman, s. 275-277;
Bostan, Osmanl Bahriye, s. 23, 88-90.
BOA, Kmil Kepeci, nr. 5641.
Bkz. Bostan, Osmanl Bahriye, s. 83-84.
BOA, MD, 83, no. 110 (83 numaral Mhimme
Defteri, 1036-1037/1626-1628,
(ed. O. Yldrm, vd.), Ankara 2001).
TSMA, E. 2891/1, metin, eviri ve yorum iin
bkz. Ostapchuk, Five Documents, s. 86-96
(blg. IV). Bu belgede de Piyale unu belirtir:
Ziyde rzgrlu ve furtunal gnde ve gyet
s ve teng yerde bulunup istidrc u imhlleri
nihyet u keml bulmam.
Ktib elebi, Tuhfetl-kibr, s. 107,
ayrca bkz. 150-151; Ostapchuk - Halenko,
Kozatski ornomorski pokhod,
s. 355, 396-397.
Buna karlk 1625 ylnda Kara Harman yaknlarndaki mehur sava, Osmanl, Polonya ve Avrupa
diplomatik kaynaklarnda iyi bir ekilde belgelenmitir. Sava, manevra ve harekt kabiliyeti yksek
aykalarn hantal kadrgalar karsnda ak bir ekilde avantajl olduu sakin denizlerde balad. Gerekten de 350 ayka ve 40 kadrgann yer ald bu karlamada Osmanl donanmas, Kazaklarn kadrgalara trmanmay baarmas ve mrettebatn adam adama arpmas nedeniyle neredeyse bozguna
uramann eiine gelmitir. Ancak anszn kan kuzey rzgr pek ok aykay alabora ederken kadrgalara daha iyi harekt kabiliyeti salamtr. Sava sonunda Osmanl gleri galip gelmi olsa da zaferin
bykln belirlemek kolay deildir. Osmanl vekayinmelerinin aksine stanbuldaki Fransz ve ngiliz diplomatik kaynaklar, bu galibiyetin Osmanllar tarafndan abartl bir ekilde aktarldn belirtirler.
ddia edildiine gre Kazaklar akam rzgr dindiinde sava srdrebilecek kadar toparlanmlard.
Hatta sa kalan Kazaklar dn yolunda Kili ve Akkermana saldrmay baarm olmalar mmkndr33.
Osmanl ayka donanmasnn Tunada slendiinden daha nce sz etmitik. Bu ayr bir alma olacak kadar deerli bir konudur ve bununla ilgili kaynak sknts da yoktur. Tuna donanmasndan sz edilmeye balanmas Tuna blgesinden, rnein stanbula tahl ulatrlmasnn ve Macaristandaki Osmanl
seferleri iin gereken malzeme temininin nem kazand XVI. yzyla dayanr. Bu donanma sadece
aykalardan deil ayn zamanda farkl tipte tekne ve gemilerden meydana geliyordu (rnein kalyatalar)34. Kazak aykalarna kar tercih edilen kk tekneler aykalar olurken, Tuna Nehrinde Kazaklara
kar kullanlan donanmalarda baka tr gemiler de bulunabiliyordu. Nitekim 1616da i hazineden35
temin edilen 2.6 milyon akeyle 39 firkate (Osmanl balamnda en hafif kadrga tr olan frkateler)36
ve 33 kayk (belki de aykalar?) hazrlatlmtr. Bir sonraki sene yaplmas planlanan Karadeniz seferinin
hazrl iin 1627 Ekiminde verilen bir dizi fermanda, Vidin, Rahova (Oryakhovo), Nibolu (Nikopol),
Rusuk, Hrsova (Hirova), sak ve Tulca (Tulcea) kadlarna nevruzdan (22 Mart 1628) nce her bir
ayka iin nitelikli kreki ve asker salamalar emredilmiti37.
ayka donanmas Kazaklara kar yrtlen savunmann ok nemli bir koluydu ve bu donanmann
nemi yalnzca fazladan asker ve gemi salamasndan ibaret deildi. Azak Denizi ile birlikte, Karadenizin Tunadan Bat Krma kadar uzanan kuzey sahilinin byk bir blm (Tuna ve Dinyeper arasndaki byk limanlar da dhil), kadrgalarn kolaylkla karaya oturabilecei s sulara sahipti. Kazaklar
sadece at menzilinin gerisine ekilerek gl Osmanl donanmasndan korunabiliyorlard. Bunun yan
sra bu kylar Kazaklarn rahatlkla iinde kaybolabilecekleri geni ve uzun sazlklarla kaplydlar. Gvdesi kadrgalara gre daha kk olan kalyatalar bu sularda daha kullanlyd. Ancak bu teknelerin etkinlii bile snrlyd. Bu nedenle, ayka s sularda vazgeilmez bir deniz aracyd. Kadrga tarz byk
gemilere duyulan ar gven ve daha kk gemilere duyulan gereksinim, Kazaklarla mcadelede ok
tecrbeli bir Osmanl deniz komutan olan Piyale Kethda tarafndan belgatli bir dille stanbula bildirilmiti. 1639 Temmuzunda, zorlu bir takip sonucunda 10 Kazak aykasyla arplmas sonrasnda,
Kara Harman savana da katlan Piyale Kethda yle yazmt: Ne mikdr kadrga karlrsa her
birine birer sandal bin ettirilp maan karlmaa ... buyurula ki ... [olmaz ise] ... byk kadrgalar ile
byle s yerlerde ve sazlk mahallerde bulundukda emek heb ve hidmet zyi olur38. Denizcilik tarihine dair kaytlarnda Katip elebi, kapudan kaimmakam olarak ad geen Mahmud Paann kadrgalaryla 1616da Varna yaknlarndaki s sularda Kazak aykalarn kovalarken kadrga filosunu
kaybetmesinden bahseder39.
stanbul tarafndan ya da yerel olarak Kazak deniz saldrlarna kar yrtlen mcadele yalnzca
Osmanl deniz glerinin uramak zorunda olduu bir durum deildi. Osmanl kara kuvvetleri, zellikle
248
Osman Paa ve Cafer Paann

Kazaklara kar sava,
1592 (Lokman, ehinahnme,
TSMK, B.200).
249
de kalelerde bulunanlar, kentleri korumak ve yerel filotillalara insan gc salamalar asndan da ok

nemli bir yere sahiptiler40. Blgede bulunan Kazaklar hakknda bilgi elde etmek ya da karaya kan
Kazak gruplarn engellemek iin svari birlikleri kullanld. rnein, 1639da Anadolu kysndaki muhtemel bir Kazak faaliyeti konusunda bilgi edinmek iin atl hisar erleri Bafradan dou ynnde Giresuna
ve stefandan (Sinop yaknlarndaki Ayanck) 3-4 menzil bat ynne gnderilmekteydiler.
40
41
42
Kapudanlklara ilikin referanslar: 1560larda

Azak iin (bkz. yukarda n. 15), 1620lere
kadar Akkerman iin bkz. Ktib elebi,
Tuhfetl-kibr, s. 107; Ostapchuk - Halenko,
Kozatski ornomorski pokhod,
s. 357 ve zi iin bkz. BOA, Tapu Tahrir 748;
BOA, MD, 83, no. 143.
Beauplan, Description of Ukraine, s. 68-69.
Ktib elebi, Tuhfetl-kibr, s. 106;
Ktib elebi, Fezleke, I, 358; Ostapchuk Halenko, Kozatski ornomorski pokhod,
s. 350.
Krm Tatar svarileri Karadenizin kuzey sahillerinde bunun gibi nemli bir rol oynamaktayd. Bunlar, Dinyeper azndan geen dn yolu Osmanl donanmas tarafndan abluka altna alndnda, ziyi
atlayarak uzun ve alak Klburun (Kinburn) Yarmadas zerinden omurgasz aykalarn eken Kazaklarn yolunu kesebiliyorlard41. rnein, 1614te bir grup Kazak Sinopa yaptklar saldr sonrasnda
dn yolunda Dinyeperin aznn 60 Osmanl aykas tarafndan abluka altna alndn grnce kayklarn Klburun Yarmadas zerinden karadan limana naklettiler. O gn ans Osmanllardan yana olmal ki bir grup Tatar tesadfen Kazaklarla karlat; kan atma sonrasnda Kazaklar ok kii ve ok
ganimet kaybettiler42.
250
Denizde Zaporojya kazaklar

(O. Lopukhov Albom,
Kiev 1991).
Gl yerel bir asker altyap -yani yeterince askerle donatlm salam hisarlar ve yerel deniz kuvvetleri- olmakszn Kazaklarn denizden gelen tehditlerine kar ana Osmanl donanmas tarafndan yrtlen operasyonlarn, zellikle de bu operasyonlar iin harcanan para hesaba katldnda, esas olarak
verimsiz olduu iddia edilebilir. Bu durum, muhtemelen 1590larda stanbul tarafndan kabul edilmi ve
Tuna vadisi ve evresindeki yerlerde yeni bir idar dzenleme yaplmt. Bu eski Rumeli eyaletinden ayrlarak oluturulan yeni zi eyaleti idi (eyalete ait sancaklar deimekle beraber, Silistre, Nigbolu, Vidin,
irmen, Vize, Krk Kilise, Bender, Akkerman, Klburun gibi sancaklar iermekteydi). Bu eyalet, Karadenizin savunmas iin gerekli olan insan gc ve finansal kaynaklarn temin edilmesinde blgesel bir
altyap oluturacakt. Sultan II. Osmann bizzat komuta ettii byk bir kara ve deniz harekt olan Hotin
seferi (1621) Ukrayna Kazaklar problemini zmek konusunda baarszla uraynca, Osmanllar
zideki kale kompleksini yeniden elden geirmeye ve geniletmeye karar verdiler. 1627de bu amala
Dinyepere byk bir kara ve deniz seferi dzenlendi. Tuna vadisinden (yani zi eyaletinden) ve bitiik
dou Bosnadan (zvornik [Zvornik] sancandan) gelen tmarllar bu yapm ve onarm projesinde ve
251
43
44
45
46
47
Bkz. Ostapchuk, Ottoman Black Sea,

s. 126-186.
Vergi gelirlerinin, bir garnizonun maalarn
ok yll bir temelde demek gibi bir ama iin
tahsis edilmesine ocaklk denir. 1627 ve 1628
seferlerinin komutanln yapan Kapudan
Paa Hasann eylemlerinde bu faaliyet
ayrntl bir biimde, iki ordu mhimmesi
kaytlarndan izlenebilir. 1627 ve 1628
kaytlar iin bkz. BOA, MD, 83. Bu iki seferin
sunum ve analizi iin bkz. Ostapchuk,
Ottoman Black Sea, s. 126-266.
TSMA, E. 599, 6555; Ostapchuk, Five
Documents, s. 65-68 (blg. I), 97-101 (blg. V).
Beauplan, Description of Ukraine, s. 67;
Ktib elebi, Tuhfetl-kibr, s. 112-114;
Ktib elebi, Fezleke, II, 209-211; Ostapchuk
- Halenko, Kozatski ornomorski pokhod,
s. 383-394.
burann savunmasnda donanmaya yardm etmekle grevlendirilmilerdi43. Bu proje, ertesi yl, ikinci
bir seferin yardm ile tamamlanmt. Ayn zamanda, Osmanllar, zi, Klburun ve Karadenizde bulunan
dier birka stratejik kalelerde bulunan byk garnizonlarn maalarnn denmesi iin, ncelikle zi
eyaletinden gelen vergi gelirlerinin dzenlenmesi iini de baarmlardr44.
Bundan sonra, onlarca ya da yzlerce ayka ile Dinyeperden yola kan Zaporojya Kaza aknlarna
ilikin kaytlara rastlanmamaktadr. Bunun yerine, Dinyeper Kazaklar, daha kk gruplar halinde hareket etmiler ya da Azak Denizine ve Karadenize geiin hala daha kolay olduu Don Nehrine ekilmilerdir. Dinyeperden yola kan kk Kazak gruplar, hala hatr saylr lde psikolojik ve fiziksel
karmaa yaratmay baarabilmekteydiler. Bahsedilen duruma rnek olarak Piyale Kethdann 1639da
kk ayka kuvvetlerine kar dzenledii skntl operasyonlar gsterilebilir. Donanma-y hmayundan
gelen 32 kadrga ve 9 beylik gemisinden oluan donanmas ile kuzeydeki sahillerde olduu kadar Rumeli
ve Anadolu kylarnn nemli bir ksmnda yapt devriye grevinden, zi yaknlarnda karlat 10
aykayla girdii bir arpma dnda eli bo dnmtr45. Elbette ki bu byk deniz gcnn operasyonlarnn caydrc etkisini reddetmek mmkn deildir.
Kazaklar da Vikingler gibi yamalayacak ky ve kasaba ararken karada hatr saylr bir mesafe boyunca
ilerleyebildiklerinden, bu savunmada kara kuvvetlerinin rol daha da nemliydi46. Arazi koullarna bal
olarak yanlarna kk bir koruma koyduktan sonra teknelerini kyda brakr, ya da nehirlerden yukar
veya bataklklarn iinden yol alrlard. stelik teknelerin omurgalar olmadndan, suyun s olmas
veya gerektiinde karadan tanmas da pek nemli bir sorun tekil etmezdi. Ktib elebi, 1638de, Ker
karsndaki Taman yarmadasnda meydana gelen ve Kazaklarn youn ve uzun sreli takibi olayndan
ayrntl olarak bahsetmitir47. Azak Denizi ve Ker boaznda devriye gezen Piyale Kethudann gemileriyle karlaan 30 Kazak aykas, teknelerini Osmanl kaynaklarnda tabur diye tabir edilen biimde
savunma durumuna getirerek Ker boaznn Taman yarmadas tarafnda Tuzla burnunda (ki buras gnmzde Ker Boaznn ortasnda bir ada olup Ukraynaya aittir) s suda konulandrp savaa hazrlanmlard. Piyalenin gemileri toplarn kullanarak mmkn olabildiince Kazaklar top atei altna
almt. Bu arada, Kefe Beylerbeyinin salad Azaktan gelen birka yz tfekli (tfenk-endz) asker
ile kadrgalardan inip sandallar dolduran birlikler Kazaklara saldrmlard. Ar kayplar veren Kazaklar
hava karardnda bulunduklar yerden ayrlm yine Taman yarmadas zerinde ama Tuzlann kuzeyinde olup Azak Denizine yakn yerde bulunan uka burnunda konulanmlard. Kendilerini bu ekilde konumlandrdklarndan ve suyun sl gemilerin sahile yaklamasn engellediinden, Piyale
toplarn bir ksmn karaya indirmi, iki gn boyunca Kazaklar top atei altnda tutmutu. Kazaklar gece
tekrar Taman yarmadasndaki suyollarndan birini kullanarak kamay baarmlardr. Piyalenin ve
Kefe beylerbeyinin kuvvetleri, setler ina ederek denize ulaan btn klar kapatmay baardktan
sonra toplar indirip atee tekrar balatmlard. Ancak, Kazaklar iyi levazml olduklarndan, Piyale, sadece kuatmann iyi bir seenek olmadna karar verip daha kuvvetli hcum yapabilmek iin tombaz
ve fazladan sandallar getirtmiti. arpma sonraki birka hafta boyunca da devam etmi; bu sre ierisinde Kazaklar kimi zaman kap baka bir yere yerlemiler veya kamlklara saklanmlar ya da tekrar
Kuban Nehrinin yukar kylarna ve kollarna kamlard. Ama sonunda, Ktib elebiye gre, bu Kazaklarn tm esir dm ya da ldrlmt. Eer kaynamza gvenilecek olunursa, birka hafta
sren bu atma Taman yarmadasnda 70 kmlik (50 mil) nehir ve bataklk alana yaylmt Kazaklar
karada ve denizde yrtlen savata mkemmel olduklarn kantlamlar ancak Osmanllar da, bu sava
tekniinde bundan byle kendilerine rakip olabileceklerini gstermilerdi.
252
Daha nce de belirtildii gibi, 1620lerin sonlarna gelinmeden, Dinyeper zerinden yaplan saldrlarn boyut ve etkileri azalmt. Bu, yalnzca nehir azndaki glendirilmi savunma glerine bal
deildi. 1630 ve 1640larda Ukrayna Kazaklar Litvanya-Lehistan Birliine kar pek ok byk isyana
girimi, bu ayaklanmalarla birlikte onlar da sert bir biimde bastrlmt. 1648-1654 yllar arasndaki
byk isyan srasnda Hetman Bohdan Hmelntskinin ban ektii Ukrayna Kazaklar daha nce grlmemi bir gle yeniden canlanmt. Bu g, her ne kadar byk oranda Litvanya-Lehistan Birliini
hedef alm ise de, en sonunda Moskova Devleti, Bodan, Osmanl ve Krm Tatarlarn da iine alan
XVII. yzyln ikinci yarsndaki karmak savalarn iine ekilmiti. Hatta Hmelntskinin Kazak donanmasn Krm Hanlyla ittifak karlnda 1648de yakmasnn Zaporojya Kazaklarnn denizcilik
kariyerinin sonu olduu ynnde tahminler bile ne srlmtr48.
Yine de, en azndan 1648e kadar Zaporojya Kazaklar denizde olduka etkinlerdi ve sadece Dinyeperden hareket eden kk yamac birlikler olarak kalmadlar. zinin 1627 ve 1628deki tekrar yaplandrlmasn takip eden yirmi yl boyunca, Lehistandan gelen basklar ve Don Nehrinden denize
daha iyi ulama olana sayesinde, bahsedildii zere, pek ou Don Nehrine doru hareket etmi ve
Osmanl ve Krm egemenliindeki yerleri yamalayan Don Kazaklarna katlmlardr. Gerekten de
1630lar ve 1650ler arasndaki srede Don Kazaklarnn denizde en etkin olduklar dnemdir49. 1637de
Don ve Zaporojya Kazaklar Azak ele geirmilerdi. Bu durum, onlarn denize almalarn kolaylatrmtr. Kazaklarn Azak ele geirmeleri Osmanl ve Krm ordusu ve zellikle Osmanl donanmas
iin yeni bir snavd. 1641e kadar Osmanllar tam bir kuatma gerekletirememilerdir ki o zamana
kadar aradan geen drt sefer mevsimi boyunca Osmanl deniz kuvvetleri, Don ve Zaporojya Kazaklarnn deniz aknlarn durdurmaya almlardr. 1641 kuatmas, tam olarak baarl olmamsa da, donanma nemli bir destek ve saldr rol oynamtr. Kazaklar, ancak 1642de Moskovann mhimmat
gndermeyi reddetmesi zerine byk bir blmn de tahrip ederek kaleyi tahliye etmilerdir.
Kazaklarn Karadenizde yol at krizler, Osmanl mparatorluunu XVII. yzylda etkisi altna
alan Celali isyanlar, Orta Avrupa ve Dou Anadoludaki uzun savalar, stanbuldaki sonu gelmeyen
entrikalar ve istikrarszlk gibi sorunlarla birlikte ele alnmaldr. Kazak sorunu, kesinlikle, bu dnemi
Osmanl mparatorluu iin zor bir hale getiren unsurlardan birisi idi. Son olarak, srecin birka nesil
boyunca devam etmesine ramen ynetim ve asker yap, Kazaklarn Osmanl gln yok etme tehdidinin stesinden gelmeyi baarabilmi ve sorunlar ksmen d etkenler nedeniyle eski arln kaybetmitir. Bu problem ne kadar dikkatle incelenirse, Osmanlnn asker ve idar deiimi o kadar ak
bir biimde gzlemlenebilir ve Osmanlnn dnm kapasitesinin geriye dndrlemez bir gerileme
tehdidini nasl engelleyebildii o kadar net bir biimde deerlendirilebilir.
48
eviri: Sedat i
49
Omeljan Pritsak, Das erste trkischukrainische Bndnis (1648), Oriens, 6,

(1953), s. 266-298; Omeljan Pritsak, lk
Trk-Ukrayna ttifak (1648), lm
Aratrmalar Dergisi, 7, (1999), s. 255-284.
Bununla birlikte Lehistann Kazaklar
etkisizletirme eylemlerinin bir blm olarak
Zaporojya donanmasnn bundan nce de
birka kez yaklm olduunu ifade etmek
gerekir.
Gene de donanmann bana gelen bu
ykmlarn boyutunun 1648 ykm kadar
nemli olup olmadn belirlemek
imknszdr.
Ukraynal Kazaklar 1648den sonra Krm
Tatarlaryla ittifaklarn koruyabilmek ve
Osmanllarla iyi ilikilerini srdrebilmek iin
(Hmelntskinin 1649dan itibaren kendisini
Osmanl tebas olarak grd
hatrlanmaldr) yalnz denize kmay
reddetmekle kalmayp Don Kazaklarn ve
hatta Moskovay bile Osmanl ve Krm
mlkne kar aknlarn devam etmesi halinde
savala tehdit etmilerdir.
253
Girit Seferi ve Sonrasndaki Politik Gelimeler

Ersin GLSOY*
Girit, Dou Akdeniz tarihinde daima nemli rol oynamtr. Ortaada bu aday elde bulundurmak
Akdenizde stnlk kurmak anlamna gelmiti. Venedikin 1204te Giriti almas, ona Dou Akdenizin
belirgin hkimiyetini salamtr. Ada giderek Venedikin Egedeki ileri karakolu ve Levant mparatorluunun merkezi olmu, Dou Akdenizdeki ticar ilikilerini Girit Dukal aracl ile dzenlemeye
balamtr1. Bilindii zere Dou Akdeniz ticaretini canlandran en nemli e, Uzakdou ve Hindistan
mallarnn Avrupaya aktarlmasyd. Tacirlerine byk karlar salayan bu mallar Malaka boazndan
ve Malabar sahili limanlarndan Basra krfezine ve Iraktaki Dicle, Frat nehirleri ve kervanlar vastasyla
Suriye limanlarna tanmaktayd. Dier bir yol ise, Sveye oradan da skenderiyeye aktarlmaktayd2.
Girit, bu mallarn Venedike oradan da Avrupa lkelerine datmnda bir ara iskele grevi yapyordu.
Venedik tacirleri, Suriye limanlarna gidi gelilerinde gemi konvoylaryla Giritte dururlard. Ayrca, Venedikin Anadolu topraklarndan yapm olduu ticaret de ekonomisinde son derece nemli yer tutuyordu.
Bu ticaretin nemli bir ksmn, Anadolu ve Rumeli sahillerinden ithal ettikleri hububat oluturuyordu.
XVI. yzylda btn Akdeniz dnyasnda grlen nfus patlamas ve retim yetersizlii, sadece Venediki
deil Cebelitark Boazna kadar uzanan btn Akdeniz lkelerini Osmanl topraklarnda retilen budaya
muhta duruma drmt3. Bu yzyln ikinci yarsnda Girit yllk tahl retiminin ancak 6-8 aylk blmn retebiliyordu. Girit yneticileri, tahl ihtiyalarn Osmanl topraklarndan salamak yoluna gidiyorlard. Geri Osmanl Devletinde hububatn ihracat yasakt4; ancak tahln fiyatnn Venedik
topraklarnda Osmanl i piyasasndan ok yksek oluu ve deniz tamaclnn salad kolaylklarla
Anadolu ve Rumeli sahillerindeki Osmanl reticileri, mahsullerini kendilerine en yakn Venedik lkelerine
pazarlyorlard. Bu pazardaki en byk pay, Girit Adas oluturuyordu. Bu ekilde ucuz yolla tahl ihtiyacn
karlayan Giritliler, senatonun balarn sklerek, arazinin hububat ekiminde kullanlmas ynndeki kararna ramen topraklarn geliri daha yksek olan ba, zeytin ve turungiller yetitirilmesi gibi alanlarda
deerlendiriyorlard. Onlar da rettikleri bu mallar Osmanl piyasasnda pazarlyorlard. Yaknl, mallarn
elde kalma tehlikesinin bulunmamas ve uygun fiyatlar bu piyasay cazip duruma getiriyordu5.
XVII. yzyln balarna kadar Venedik, Dou Akdeniz ticaretinde ok nemli bir g konumundayd
ve bu alana tamamen hkim olan Osmanl topraklarnda ahidnmelerle elde etmi olduu ticaret serbestlii hakkn kaybetmek istemiyordu. Osmanllarla giritikleri mcadelelerin sonunda ticaretin canlanmas iin hemen giriimlerde bulunmulard. Venedikin bu alanda gerilemesine sebep olan olay,
1645-69 yllar arasnda Osmanllarla Girit Adas yznden yrttkleri sava olmutur. Bu savalar,
iki ksm hlinde incelemek gerekir. Bunlardan birincisi adada cereyan eden kara savalar, ikincisi ise
adadaki askerlerine mhimmat ve zahire gtrmek isteyen Osmanl donanmasyla bu yardm engellemeye alan Venedik donanmasnn Akdenizdeki savalardr.
Yrd. Do. Dr., Atatrk niversitesi, Kazm

Karabekir Eitim Fakltesi, Tarih Eitimi
Anabilim Dal.
Ekkehard Eickhoff, Denizcilik Tarihinde
Kandiye Muharebesi, (ev. M. Eren), Atatrk
Konferanslar, (1964-1968), II, Ankara 1970,
s. 149; Venedikin bu dnemde Dou
Akdenizdeki ticar ilikileri ve imzalanan
antlamalar iin bkz. Osman Turan, Trkiye
Seluklular Hakknda Resm Vesikalar Metin,
Tercme, Aratrmalar, Ankara 1988; Elizabeth
A. Zachariadou, Trade and Crusade Venetian
Crete and The Emirates of Menteshe and Aydn
(1300-1445), Venedik 1983; erafettin Turan,
Trkiye-talya likileri, Seluklulardan
Bizansn Sona Eriine, I, stanbul 1990;
Melek Delilba, Ortaada Trk
Hkmdarlar Tarafndan Batllara
Ahidnmelerle Verilen mtiyazlara Genel Bir
Bak, Belleten, XLVII/185 (1984), s. 95-103;
Momclo Spremi, XV. Yzylda Venedikin
arkta dedii Haralar,
(ev. M. H. akirolu), Belleten, XLVII/185
(1984), s. 363-390.
Levant Ticareti ve bunun iin yaplan
mcadelelere ilikin incelemelerin says az
deildir; bazlar iin bkz. W. Heyd, Yakndou
Ticaret Tarihi, (ev. E. Z. Karal), Ankara 1975;
I-II, (ev. M. Ali Klbay), stanbul 1989-1990;
Mbahat S. Ktkolu, Osmanl-ngiliz ktisad
Mnasebetleri 1550-1838, I, Ankara 1974;
Robert Mantran, XVI-XVIII. Yzyllarda Osmanl
mparatorluu, (ev. M. Ali Klbay), Ankara
1995; Cengiz Orhonlu; XVI. Asrn lk Yarsnda
Kzl Deniz Sahillerinde Osmanllar, TD, 12/16
(1962), s. 1-24; Salih zbaran, Osmanl
mparatorluu ve Hindistan Yolu, TD, 31
(1978), s. 65-146; S. zbaran, Yemenden
Basraya Snrdaki Osmanl, stanbul 2004;
Rosamond E. Mack, Dou Mal-Bat Sanat:
slm lkeleriyle Ticaret ve talyan Sanat
1300-1600, (ev. A. zdamar), stanbul 2005;
Carlo M. Cipolla, Neeli ykler,
(ev. T. Altnova), stanbul 2000.
Zeki Arkan, Osmanl mparatorluunda hrac
Yasak Mallar (Memnu Meta), Prof. Dr. Bekir
Ktkoluna Armaan, stanbul 1991, s. 285.
Ltfi Ger, XVI-XVII. Asrlarda Osmanl
mparatorluunda Hububat Meselesi ve
Hububattan Alnan Vergiler, stanbul 1964,
s. 40.
Bruno Simon, Onaltnc Yzyl Ortalarnda
Osmanl mparatorluu ve Girit likileri
Hakknda Birka Not, X. Trk Tarih Kongresi
Kongreye Sunulan Bildiriler, IV, Ankara 1993,
s. 1816-1817.
255
Girit Seferinin Sebepleri ve Giritin Alnmas
Osmanllarn bu niyetleri Giritin Venedikli

idarecileri tarafndan zaman zaman senatoya
rapor ediliyor ve bunu engellemenin tek
yolunun onlara bu frsat vermemek olduu
ifade ediliyordu [B. Simon, Osmanl
mparatorluu ve Girit likileri, s. 1819-1820;
Molly Greene, Kandiye 1669-1720: The
Formation of a Merchant Class, (Baslmam
Doktora Tezi), Princeton 1993, s. 9].
Ersin Glsoy, Giritin Fethi ve Osmanl
daresinin Kurulmas (1645-1670),
stanbul 2004, s. 26-27.
Serdar Yusuf Paann Girit seferi ve Hanyann
fethi bu seferde hazr bulunan Pr Paazde
Hseyin tarafndan kaleme alnan Trih-i
Feth-i Hanya isimli gazavtnmede gn gn
kaleme alnmtr (Sleymaniye Ktphanesi
Mikrofilm Arivi, No: 1920). Ktip elebi,
Hanya seferini anlatrken tamamen bu eserden
faydalanmtr (Ktip elebi, Fezleke,
II, stanbul 1297, s. 233-268). Bu bilgilerin
deerlendirmesi ve mracaat yerleri iin
bkz. E. Glsoy, Giritin Fethi, s. 23-46.
Kbrsn Osmanllar tarafndan fethi ve nebaht deniz muharebesinden sonra Osmanl-Venedik ilikilerinde yeniden dostluk salanmt. Gerekte Osmanllar, Girite sefer dzenlemek iin bir frsat ve
uygun zaman bekliyorlard. nk Msr, Tunus, Cezayir ve Trablus deniz yollar zerinde bulunan
ada, Osmanllarn Dou Akdenizdeki hkimiyetlerini tehdit ediyordu. Bu eyletlerden stanbula gelecek
olan mal ve malzemenin tehdit altnda olmas istenilmeyen bir eydi. Dier taraftan adann Latin-Venedik
ynetimi ile devaml mcadele iinde olan Rum-Ortodoks kilisesine bal halkn byk bir ounluu,
yaam sknts ve din basklarn daha az olduu Osmanl Devletini aday ele geirmeye davet ediyorlard. Bu davetler, Osmanl yneticileri tarafndan olumlu karlanyor ve zaman zaman Girite sefer
gndeme getiriliyordu6. Osmanllar IV. Murad zamannda bu frsat yakalamalarna ramen douda Safevilerle sava hlinde olduklarndan bundan yararlanamadlar. Ancak Sultan brahim zamannda ortaya
kan Snbl Aa olay ile Venedike sava ilan edilmi ve Girit zerine sefer dzenlenmitir7.
Sultan brahim, derhal sefer hazrlklarnn balamasn emretti. Venedikin nlem almasn engellemek iin ilk aamada seferin Malta zerine olaca ilan edildi. Gerekli hazrlklar tamamlandktan sonra
serdar Yusuf Paa emrindeki donanma 30 Nisan 1645te stanbuldan hareket etti. Anadolu ve Rumeli
taraflarndaki eyalet askerleri ile Cezayir, Tunus ve Trablus Beylerbeylikleri askerleri donanmaya yolda
katldlar. Ordu Avarin limanndan ayrldktan sonra Yusuf Paa, beyler ve kaptanlar batardasna davet
ederek, seferin Girit Adas zerine olduunu bildiren hatt- hmayunu duyurdu. Osmanl donanmas,
22 Haziran 1645te Girit ile Todori adalar arasnda demirledi, askerler ve mhimmat karaya karld.
Hanya muhasarasnn emrolunmasyla ordu o tarafa hareket etti ve derhal muhasara hazrlklarna giriildi. Nihayet 27 Haziran 1645te metrisler tamamlanarak ehrin kuatlmasna baland. Hanya 54 gnlk bir kuatmann ardndan 19 Austos 1645 tarihinde eman ile yani savamadan teslim alnd. Yusuf
Paa burada gerekli tayinleri yaptktan ve kalenin onarmnn tamamlanmasndan sonra adadan ayrld8.
Yusuf Paann stanbula dnmesinin ardndan zi muhafz Siyavu Paa, baharda dzenlenecek
olan Girit seferine serdar tayin olundu (Aralk 1645). Ancak bundan bir ay kadar sonra Siyavu Paaya
Silistre Sanca tevcih olunarak, Girit serdarlna eski sadrazam Sultanzde Mehmed Paa getirildi
(Ocak 1646). Mehmed Paa 12 Temmuz 1646da Hanyaya gelerek ordunun bana geti ve Suda kalesini
kuatt. Muhasara devam ederken, Mehmed Paa 22 Austos 1646da ld. Bu haberin stanbula ulamasyla Girit serdarlna Hanya muhafz Deli Hseyin Paa atand. Yeni serdarn toplad sava meclisinde grlen lzum zerine Suda kuatmasnn kaldrlarak, Resmonun muhasara edilmesine karar
verildi. 7 Ekim 1646da kuatma balad ve 16 Kasm 1646da ehir eman ile teslim alnd. Resmo kuatmas devam ederken ehrin gneyinde ve iki saatlik yry mesafesinde bulunan Milapoteme kalesi
gnderilen bir miktar kuvvetle ele geirildi. Bylelikle bu kalenin etrafndaki 60 kadar ky Osmanl ynetimi altna girdi. Fetihten sonra Resmoda ordunun burada klamas kararlatrld.
K aylar ierisinde Hseyin Paa, Kandiye muhasarasnn hazrlklaryla urat. Baharla birlikte
Kandiyenin dousunda bulunan Kastaru palangas zerine bir miktar kuvvet gnderilerek etrafndaki
kylerle birlikte ele geirildi (Nisan 1647). Bylece Osmanl hkimiyeti Kandiye etrafndaki kylere
kadar geniledi. Ancak kuatmann balamas iin beklenen asker, cephane ve mhimmat adaya henz
ulaamamt. Bundan tr kuatma bir sre ertelendi. Sonunda Fazl Paa komutasndaki donanma,
28 Eyll 1648de Hanya limanna gelerek bir miktar asker, zahire ve cephaneyi karaya kard. Fakat
getirilen bu mhimmatn karadan Kandiye nlerine nakli hayli zaman ald. Dolays ile Kandiye kuatmasna henz balanamad. Bu durumu deerlendirmek isteyen serdar, adann gneyinde yer alan
256
Miranbelo ve gneydousunda bulunan Yerapetre kalelerinin alnmas iin harekete geti. Gnderilen
kuvvetler, 29 Kasm 1647de Miranbelo ve 1648 Ocak ay ierisinde de Yerapetre kaleleri ve etrafndaki kyleri ald. K ierisinde Hanya ve Resmodaki toplar ve dier mhimmatla birlikte ordu Kandiye nlerine geldi ve kuatma iin btn hazrlklar tamamland. Ordunun metrislere girmesi iin
sadece donanmann gelmesi bekleniyordu. nk orduda bulunan toplar, Kandiye gibi mstahkem bir
kalenin kuatmas iin yeterli deildi. Buna ramen donanma adaya gelmeden kuatmann balamasna
karar verildi, 30 Nisan 1648de kale dvlmeye baland. Osmanl askerlerinin yrttkleri metrislerin
altnda Venedikliler daha nceden hazrladklar lamlar ateleyerek, ilerlemeyi engellemeye alyorlard. Metrisler kale hendeinin nlerine kadar getirilmesine ramen stanbuldan beklenen yardm
bir trl adaya ulaamamt. Ordughta zahire ktl da balamt. Venedikliler anakkale Boazn
ablukaya aldklarndan, Kaptan Ammarzde komutasndaki donanma boazdan kamamt. Bir ksm
mhimmat ve baz lamclar karadan Ege Denizine gnderilerek, buradaki bey gemileriyle adaya
ulatrlabilmiti.
Ertesi yl Voynuk Ahmed Paa komutasndaki donanma, alnan tedbirlerle anakkale Boazndan
kabilmi ve hazrlanan asker, zahire, cephane ve mhimmat Resmo limanna getirmitir. Ancak gelen
zahire, cephane ve mhimmat ihtiyac karlamakta hayli yetersiz kalmtr. Yaanan bu zorluklar, 15
aydr kuatmada bulunan askerler arasnda huzursuzluklara yol amtr. Buna serdarlk makamn ele
geirmek isteyen Rumeli beylerbeyi Zurnazen Mustafa Paann askeri kkrtmas da eklenince, 1 Austos 1649 gecesi Serdar Hseyin Paaya kar isyan kt. syann bastrlmasndan sonra askerlerle toplant yaplarak istekleri soruldu ve bu toplantda alnan kararla asker Kasm ayna kadar metrislerde kald
ve ondan sonra kuatmaya ara verildi; durum divan- hmayuna bildirildi.
Bu arada Voynuk Ahmed Paann lmnden sonra Hanya limannda demirli bulunan donanmadaki
komutan ve askerler, Hseyin Paaya bir mektup yazarak, Kandiye muhasarasna katlmak istediklerini
bildirdiler. Bu haberin askerlere duyurulmas zerine hepsi yeniden metrislere girmeye raz oldular. Donanma askerleri 29 Austos 1649da Kandiye nlerine gelerek orduya katldlar. Ertesi gece de btn
askerlerin metrislere girmesi zerine kuatma yeniden balad. Kuatma btn iddetiyle devam ederken
1650 ylnda asker, mhimmat ve cephane ykl donanma anakkale Boazndan yine kamam ve
beklenen yardm adaya ulaamamtr. stelik Venedikliler metrislerin altna kadar getirdikleri lamlar
ateleyerek, bir hayli zayiat verdiriyorlard. K mevsiminin yaklamas zerine ordughta yaplan toplantlar da, Kandiye karsna kaleler yaplp, ordunun o kalelerde klamasna karar verildi. Ordughtan
gelen bu talep 26 Kasm 1649da Divanda grlp, uygun bulundu. Bunun zerine nce Kasteru yaknlarnda bir kale yapld, btn cephane ve toplar buraya gnderildi. Daha sonra kuatma iin asl
nemli olan ve Kandiye karsna yaplacak olan kalenin hazrlklarna baland. nceleri Yeni kale daha
sonra nadiye adyla hret bulan bu kalenin temeli 20 Nisan 1650de atld ve ksa srede tamamland.
Askerler metrislerden karak buraya tandlar.
Ordu kuatmaya ara verdikten sonra, henz Osmanl hkimiyetine girmemi olan stiye zerine bir
miktar kuvvet gnderildi; kale ve etrafndaki kylerin fethedildii haberi 9 Haziran 1651de stanbula
ulat. Gerek o ki, Giritteki askerlere yeterli yardm yaplamadndan kuatma gerei gibi yrtlemiyordu. Nitekim 1651 ylnda gerekletirilen donanma seferinde Naka nlerinde Osmanl donanmas
ar bir yenilgiye uram, erzak ve zahire kalyonlarnn bir ksm Venediklilerin eline gemiti. Ertesi
yl dzenlenen seferde de donanmann anakkale Boazndan kmas mmkn olmamt. Ancak 1653
ve 1654 yllarnda dzenlenilen seferlerde adaya yardm ulatrlabilmiti.
257
10
Hseyin Paann Girit serdarl ve adada

yrtt faaliyetler bata Fezleke
(II, 268-386) olmak zere Vecih Tarihi
(Das Osmanische Reich um die Mitte des
17. Jahrhunderts Nach Den Croniken des
Vecihi (1637-1660), yay. Bura Atsz, Mnih
1977); Abdurrahman Abdi Paa Vekayinmesi
[Abdurrahman Abdi Paa Vekayinmesi Tahlil
ve Metin Tenkidi, (haz. F. etin Derin,
. . Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1993];
Ravzatl-Ebrr Zeyli, (Kara elebi-zde
Abdlaziz Efendi Ravzatl-Ebrr Zeyli
(Tahlil ve Metin), haz. Nevzat Kaya, Ankara
2003); Silahdar Tarihi (Silahdar Fndkll
Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, I, (nr. A. Refik),
stanbul 1928); Nam Tarihi (Mustafa Nam,
Tarih-i Nam Ravzatl- Hseyn f Hulasa-i
Ahbril- Hafkeyn, IV, stanbul 1280) gibi
devrin kaynak eserlerinde etraflca
anlatlmaktadr. Bu bilgilerin deerlendirmesi
ve deinilen almalar iin bkz. E. Glsoy,
Giritin Fethi, s. 46-72.
E. Glsoy, Giritin Fethi, s. 72-76.
Bu tarihlerde stanbuldaki otorite boluu yznden Girit seferine yeterince nem verilemiyordu.
Giritten devaml olarak askerin azlndan tr kuatmann yrtlemediini, byle giderse adada alnan yerleri elde tutmann mmkn olamayacan bildiren mektuplar gelmekteydi. Bunun zerine yaplan
Divan toplantsnda Giritte yardm karar alnamam, Girit serdarnn deitirilmesiyle yetinilmitir
(5 ubat 1656). Ancak kan isyan zerine Girit serdarlna atanan Siyavu Paa sadrazam olduundan
Hseyin Paa da yeniden Girit serdarlna getirilmitir (5 Mart 1656).
stanbuldaki otorite boluu Kprl Mehmed Paann sadrazamlna kadar devam etti. Osmanl
donanmasnn 1656 yl seferinde, anakkale Boaz nlerinde yaplan savata nebahtdan sonra en
byk yenilgiye uramas zerine Bozcaada ve Limni Venediklilerin eline geti. Bunun zerine sadrazam
Boynueri Mehmed Paa azledilerek, yerine Kprl Mehmed Paa sadrazamla getirildi (14 Eyll
1656). Kprl Mehmed Paa, Bozcaada ve Limniyi geri aldktan sonra kendisine rakip grd Girit
serdar Hseyin Paay ortadan kaldrmann yollarn aramaya balad. Nitekim 23 Nisan 1658de Hseyin Paa serdarlktan alnarak yerine Kr Hseyin Paa atand9.
Kprl Mehmed Paann sadrazaml zamannda Osmanl Devleti, Bozcaada ve Limninin geri
alnmas, Erdel seferi ve Anadoluda Abaza Hasan isyan ile megul olduundan Girit seferine yeterince
nem verilemedi. Kr Hseyin Paann ve ondan sonra serdar tayin edilen Tavuku Mustafa Paann
ve Ankebut Ahmed Paann serdarlklar zamannda adada pek nemli bir olay yaanmamtr. Osmanl
askerleri metrislerdeki yerlerini koruyarak Kandiye nlerinden ayrlmam ancak kayda deer bir kuatma faaliyeti de yrtlememitir10.
Fazl Ahmed Paann sadaretinin ilk yllarnda Avusturya ileri daha n plana ktndan o tarafa
arlk verilmi ve sadrazam ilk seferini Uyvar zerine yapmtr. Bu seferden dndkten sonra Girit seferi gndeme gelmi ve kuatmas yllardr devam eden Kandiyenin alnmas iin gerekli hazrlklara
balanmtr. Girit seferinin balamasndan beri ilk defa bir sadrazam Kandiyeyi kuatmas iin adaya
geiyordu. Bunun iin Osmanl ordusunun serhatlarda muhafazada bulunanlar dnda tamam bu sefere
memur edildi. Btn hazrlklar tamamlandktan sonra 18 Mart 1666da ota- hmayun, Davud Paa
sahrasna kuruldu. Fazl Ahmed Paa ve beraberindeki ordu Edirne, Gmlcine, Selanik, Yeniehir yolunu izleyerek 16 Austos 1666da stefeye ulat. Burada iki buuk ay kadar kalan sadrazam, Rumeli
ve Anadolu iskelelerinde hazrlanm olan asker, zahire, mhimmat ve cephaneyi Girite gnderdi. Btn
bu iler tamamlandktan sonra sadrazam ve ordunun geri kalan donanma-y hmayun gemileriyle Terme
iskelesinden hareket etti, 3 Kasm 1666da Hanya limanna ulat. K aylar ierisinde kuatma hazrlklar tamamlandktan sonra ordu Kandiye nlerine geldi. 28 Mays 1668de kuatma balad. Bu tarihten
itibaren Kandiyenin alnd 6 Eyll 1669 tarihine kadar kuatma aamada tamamland.
Kandiye, tabyal tahkimat sistemine gre korunan, mstahkem bir kale ehir konumundayd. Kale
dou, bat ve gney taraflarndan olduka mstahkem tabyalarla korunuyordu. Her tabyann ayr cephanelii vard; nlerinde olduka geni ve derin hendekler kazlmt. Bu dnem ierisinde Kandiye kuatmas lam savalaryla hret bulmutur. Nitekim yaklak yedi ay sren kuatmann birinci
devresinde (28 Mays-Kasm/Aralk 1667) her iki taraftan yaklak 600 lam atelenmitir. Bundan
tr Osmanl ordusundaki lamc ve beldarlarn ou yaralanm ve lmlerdir. Bunun zerine kuatmann ikinci devresi iin Girit halkndan ve Osmanl memleketlerinden lamc ve beldar yazlmas
yoluna gidilmitir.
Kuatmann ikinci aamas iin gerekli asker ve ikmal malzemesi destei salandktan sonra 30 Haziran 1668de kuatma balad. Kuatmann balamasyla birlikte lam savalar yeniden iddetlendi.
258
Hatta k ierisinde bu savalara ara verilmedi. Bu devrede Osmanl ordusu kaleyi koruyan tabyalarn
duvarlarna kadar ilerledi fakat tabyalar ele geiremedi. Baharla birlikte adaya yeniden lamc, beldar,
kapkulu askeri ve mhimmat naklinden sonra kuatmann nc devresi balad.
Bu devrede olduka bunalan Venedik, Avrupa devletlerinden yardmlar talep etmekteydi. Venedik
Dounun bu maksatla Fransz kralna gnderdii mektuba olumlu yant verildi. nk Venedik, Kandiye
kuatmasn kaldrlabilmeleri durumunda, kaleyi Fransaya brakacan vaat etmekteydi. Kandiyeye
yardm iin 7000 kiiden oluan Fransz ordusu, 30 gemiyle 20 Haziran 1669da Kandiye limanna
kt11. Franszlar, 25 Haziran 1669da kuatmadaki Osmanl askerlerinin zerine saldrdlar; 25 Temmuz
1669da hem donanmadan hem kaleden huru ederek Osmanl metrislerini basmaya altlar fakat baaramadlar. Fransz askerlerinin baarsz olarak memleketlerine dnmesinden sonra daha fazla dayanamayacaklarn anlayan Venedik, Kandiyenin teslimi iin bar grmelerine balanlmasn istedi.
1 Eyll 1669da balayan grmeler, 6 Eyllde sonuland. Kandiyenin Osmanllara teslimini n
gren 17 maddelik bar antlamas imzaland12.
Antlamann ilk iki maddesi, snrlarn belirlenmesiyle ilgilidir. Yani Kandiyenin Osmanllara teslimi
ve Suda, Granbosa, spirlonka ve Kilis Kalelerinin Venedikte kalaca belirtilmektedir. Bundan sonraki
yedi maddede, Kandiyede bulunan Venedik donanmas toplarnn tekrar donanmaya tanmas, kaleden
gitmek isteyenlerin 12 gn ierisinde gitmeleri ve bu sre zarfnda taraflarn uyacaklar kurallar belirtilmekte, birbirlerine verecekleri rehineler isimleriyle aklanmaktadr. Antlamann 12. maddesi, Venedik
korsanlarnn Akdenizdeki korsanlk faaliyetlerini sona erdirmek iin almalar yaplmasyla ilgilidir.
Dier maddeler ise sava esirlerinin mbadelesini ve Zakilisa Adas iin Venedikin Osmanllara verecei
vergiyi belirtmektedir13.
Girit Seferi Dolays ile Akdenizde
Osmanl-Venedik Savalar
Osmanllarn Hanyaya asker karmalarnn Venedikte duyulmasndan sonra senato aralksz toplanarak, durumu mzakere etti. Bunun sonucunda Avrupann byk devletlerinden yardm talebini
ieren mektuplar Paris, Viyana, Mnster, Madrid ve Napoli elilerine ve dier talyan temsilcilerine gnderildi. Papalk btn siyas imknlaryla bu arya destek oldu. Ancak bitmek zere olan 30 Sene Savalar ile uraan Avrupann byk devletleri, bu olayla ilgilenecek durumda deillerdi. Venedik,
kendisine mttefik olarak Malta, Napoli, Papalk ve Floransay bulabildi. Bir yl sonra bu ittifak daha
da kld ve yalnz Malta ve Papalk, Girit savalarnn sonuna kadar Venedike sadk kald.
Osmanllarn Venedike kar karada stnl tartlmaz bir gerekti. Venedikliler, onlar Giritte
durdurmann tek yolunun adaya gnderilecek yardmlarn engellenmesine bal olduuna inanyorlard.
Bu fikrin mimar olan gen denizci Tommaso Morosini, 1646 yl balarnda Osmanl donanmasnn sava
meydanna girerken nn kesip, yok etmek iin hazrlad plann senatoda aklad. Buna gre; Osmanl
donanmas ilkbaharda anakkale Boazndan karak zmir veya Adalar blgesinde Cezayir, Tunus,
Trablus ve Derya Beyleri donanmalar ile birlemeye giderken yani anakkaleden kt anda, kuzeydou rzgr ve deniz yzndeki kuvvetli aknt ile gneybat istikametinde yol ald srada Venedik donanmas nn kesecekti. Byle bir hareket tarznn abukluu, Osmanl donanmasn bir hat zerinde
ya da ok eklinde ilerlemeye zorlayacakt ki bu durumda iki bin yllk kadrga savalarnda uygulanan
ak yarm ay eklindeki sava dzeni mmkn olmayacakt. Akntnn ilerisinde yer alan Venedik donanmas da onlar her iki yandan kuatarak top ateine tutabilecekti. Bylece Giritteki Osmanl ordusunun
11
12
13
Faruk Bilici, XIV. Louis ve stanbulu Fetih

Tasars, Ankara 2004, s. 32-33; Biblioteque
Nationalede bulunan bir baka kaynakta ise
bu ordunun mevcudu, kara kuvveti olarak
7429, deniz kuvveti olarak 12.149 asker ve
komutan olarak belirtilmektedir (Nuri Adyeke,
Girit Savalar ve Birleik Hristiyan
Ordular, Trkler, IX, Ankara 2002,
s. 742-743; Osmanl kaynaklarnda bu
ordunun 12.000 kiiden olutuu
zikredilmektedir. Bu yardm kuvveti ierisinde
yer alan Fransz subay ve generallerinin
braktklar hatratlarn deerlendirmesi iin
ayrca bkz. F. Bilici, XVII. Yzylda Osmanl
mparatorluunun ki Sava Anatomisi:
Saint-Gotthard ve Kandiye, XIII. Trk Tarih
Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, III/I,
Ankara 2002, s. 139-151.
Fazl Ahmed Paann Girit seferi ve
Kandiyenin alnna kadarki btn
faaliyetleri Trih-i Fazl Ahmed Paa
(Sleymaniye Ktphanesi Hamidiye Blm,
No: 909); Trih-i Fazl Ahmed Paa ve
Feth-i Kandiye (Topkap Saray Ktphanesi
III. Ahmed Blm, No: 3605); Trih-i Muteber
(Kprl Ktphanesi Fazl Ahmed Paa
Blm, No: 214); Hikyet-i Azimet-i Sefer-i
Kandiye (zmir Mill Ktphane, No: 24/510);
Girid Fethi Tarihi (Trk Tarih Kurumu
Ktphanesi, No: Y/29) isimli gazavtnmeler
ile Mhrdar Hasan Aa tarafndan yazlan
Cevhirt-Tevrih der Beyn- Menkb-
Kprlzde Fazl Ahmed Paa (Sleymaniye
Ktphanesi Esad Efendi Blm, No: 2242)
isimli eserin son faslnda geni bir ekilde
izah edilmektedir. Ayrca Silahdar Tarihi, I,
bata olmak zere devrin kaynak eserleri de
hadiseleri kaydetmitir. Btn bu eserlerin
deerlendirmesi ve mracaat yerleri hakknda
bkz. E. Glsoy, Giritin Fethi, s. 127-167.
Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Dvel-i
Ecnebiye, 16/4, s. 9-11.
259
14
15
E. Eickhoff, Kandiye Muharebesi,

s. 150-153.
Bu seferler ve yaplan mcadeleler iin
bkz. Ktib elebi, Tuhfetl-kibr f
esfril-bihr, (Haz. dris Bostan),
stanbul 2008,
s. 125-135; E. Glsoy, Giritin Fethi, s. 89-125.
iae ve stratejik ilikisi kesilmi olacak; Derya Beyleri, Cezayir, Tunus ve Trablus donanmalar da yalnz
braklp vurulabilecekti. Bu suretle Girit ve Egenin gneyindeki adalar Venedikin eline geecekti. Senato
bu plan heyecanla benimsedi. Morosini yelkenli gemilerin amirali tayin olunarak, anakkale Boazn
abluka etmekle grevlendirildi. Girit savalar boyunca Venedik hep bu stratejiyi izlemitir14.
Osmanllar, Girit seferlerinin balamasndan sonra buradaki askerlerine yardm gtrmek iin hemen
her yl donanma seferleri dzenlemilerdir. Bu mcadelenin en youn bir biimde devam ettii devre
olan 1645-57 yllarnda toplam 14 sefer dzenlenmitir. Bu seferlerin nde, donanma boazdaki Venedik ablukas yznden anakkaleden kamamtr (1648, 1650 ve 1652 yllar seferleri). Donanmann
drt seferinde (1649, 1654, 1655 ve 1657 yllar seferleri) boazdaki Venedik ablukas yarlarak, Ege
Denizine klabilmi; bunlardan 1654 ve 1657 seferlerinde Venedik donanmasna tam bir stnlk salanabilmitir. Dier seferlerde, anakkale Boaz bo bulunarak klm ancak ak denizde yaplan savalarda Osmanl donanmas ar kayplar vermitir15.
Osmanl Devletinin XVI. yzylda Akdenizde ok gl olduu tartma gtrmez bir gerektir.
Bu yzyldaki fetihlerle blgedeki en byk siyas g olmasnn yannda, ekonomik alanda da son derece iyi bir konumdayd. Avrupada byk yank uyandran nebaht bozgununun hibir kalc sonucu
olmamtr. XVII. yzyln balarnda da durum ayndr. Ancak bu yzyln ortalarndan itibaren devlette zayflk belirtileri ortaya kmaya balamtr. Btn kurumlarda balayan bozuklular, bahriye alannda da kendisini gstermitir. lgintir ki Ktip elebi, Tuhfetl-kibr f esfril-bihr balkl eserini Girit seferleri
dolaysyla, donanmada ortaya kan aksaklklar yznden kaleme almtr. Eserde, Osmanllarn ilk dnemlerinden itibaren 1656 ylna kadar gelen deniz muharebeleri anlatldktan sonra zellikle Girit seferlerinde karlalan yenilgiler ve buradaki hatalar gsterilerek, bunlar nlemenin areleri zerinde durmutur.
260
Osmanllar, bu savalarda gemi teknolojisinde birtakm deiiklikler yapmak gereini duydular. Bu

zamana kadar deniz muharebeleri, hep krekli gemilerle yaplyordu. Ancak bu seferler srasnda kadrgalarn (krekli gemi), Venedik kalyonlar (yelkenli gemi) karsnda baar salayamad grld. Osmanl donanmasnda reform yapma yani yelkenli gemiye gei dncesi, ilk kez 1648de IV. Mehmedin
tahta gemesiyle sadrazam olan Sofu Mehmed Paa zamannda gndeme geldi16. Sofu Mehmed Paa,
ilk i olarak donanmann durumuyla ilgilenmeye ve anakkale Boazndaki Venediklilerle baa kabilecek bir donanmann oluturulabilmesi arelerini aramaya balamtr. Yaplan Divan toplantlarnda
Venedik donanmasnn yelkenli gemilerden olutuu, sava esnasnda rzgr da kullanarak daha hzl
hareket ettikleri, krekli gemilerden kurulu Osmanl donanmasnn bunlara kar baar salayamad
belirtilerek, donanmada yelkenli gemilere geme fikri dile getirilmitir. Bunun zerine Tersane-i mirede kalyonlar inas iin faaliyete geilmitir17.
Girite yardm iin dzenlenen 1651 yl seferinde tersanelerde ina olunan 30 kalyon donanmadaki
yerini ald. Naka nlerinde yaplan savata, kalyonlarn bir ksm Venediklilerin eline geti. nk donanmada kalyonlar hl ikinci derecede grldnden sava malzemelerinden yoksundu ve kadrgalarn
yedeinde denize almlard. Bu uygulama, kalyonlarn Osmanl donanmasnda henz n plna kmadn veya onlar kullanacak yeterli uzmann olmadn gstermektedir18. Nitekim bu ilk senelerde
donanmann Venedik kalyonlar ile yapt savalar, kalyoncularn acemilikleri yznden kaybedilmitir19. Bundan sonra Bozcaada ve Limninin Venedikliler eline gemesiyle alnan Yal Kk kararlarna
gre, Osmanl tersanelerinde kalyonlar inas durdurularak, yeniden krekli gemilerin yaplmasna karar
verilmitir20. Ancak ayn yl ierisinde tersanelere kalyon yapm iin gnderilen emirler, bu faaliyetin
tamamen durdurulmadn da gstermektedir. Fazl Ahmed Paann sadaretine kadar da bu durum
devam etmitir. Bahriyede slahat yapmak isteyen Fazl Ahmed Paa, 1661de Merzifonlu Kara Mustafa
Paay kaptanderya tayin ettikten sonra tersanelerde kalyon yapmnn durdurularak, kadrgaya dnlmesini emretmitir. Bylelikle Osmanl donanmasnda kalyon dneminin ilk safhas kapanmtr21.
Bu seferler srasnda Venedik, 1655 ylna kadar Osmanl donanmasyla mcadele ederken sahillere
saldrmak gibi bir tutum ierisinde bulunmamtr. Ancak sz konusu tarihte Benefe kalesini kuatmalar ile birlikte Osmanllarn adalar ve sahillerin muhafazas iin bu blgelere asker gndermeleri
gerekmitir. Kandiyenin kuatlmas ve donanmaya sava asker bulmada skntlar yaayan devlet,
bir de buralara asker ymak zorunda kalmtr22. Bozcaada ve Limninin elden kmasndan sonra
alnan kararlara gre, Saruhan, Aydn, Mentee, Beyehir sancaklar ile Anadolu ve Karaman eyaletlerine yaplacak atamalarn Venediklilerin saldrmas muhtemel olan Sakz ve Midilli adalar ile zmir
ve stanky sahillerinin korunmas art ile yaplmas kararlatrlmtr. Bu atamalar 29-31 Austos
1656da gerekletirilmitir23.
Giritin fethinin sonuna kadar Osmanl Devleti, bu tehlikeli blgelerde devaml asker bulundurma zorunda kalmtr. Bozcaada ve Limninin geri alnmasndan sonra Venediklilerin yeniden Anadolu ve Rumeli
sahillerine saldrmalar ihtimali gz nnde tutularak, bu yerler muhafazasna komutan ve askerler gnderilmitir24. Bu atamalar Fazl Ahmed Paann Uyvar seferine kmasndan hemen sonra da geerli saylmtr.
Osmanl Devleti, Habsburg mparatorluu ile savaa balad sralarda da sahiller ve Ege adalarnn
muhafazasna son derece nem veriyordu. nk bu sava esnasnda adalar ve sahillere yaplacak bir
Venedik saldrsnn ok pahalya mal olaca biliniyordu. Bu tecrbe, Bozcaada ve Limnide yaanmt.
Bunun iin grevli komutanlara fermanlar gnderilerek, muhafaza hizmetine azami dikkat gstermeleri
ve askerlerin yoklanarak defterlerinin stanbula gnderilmesi isteniliyordu25.
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
Aslnda Osmanllar Girit seferinin hemen

arefesinde (1644) ilk kalyonu ina etmilerdi.
Ancak bu kalyona yaplan ina masraflar bir
kadrgann drt kat civarndayd (dris Bostan,
Osmanllar ve Deniz Deniz Politikalar Tekilat
Gemiler, stanbul 2007, s. 41.
Kalyon sreci, bu kitapta yer alan dris Bostann
Krekten Yelkene Gei makalesinde
ayrntlaryla anlatlmaktadr.
. Bostan, Beylikten mparatorlua Osmanl
Denizcilii, stanbul 2006, s. 189.
Kaptanderya Ali Paann ikinci donanma
seferinde Naka Adas nlerinde cereyan
muharebede kalyonlar sava alannda pek bir
varlk gsteremedikleri gibi bir ksm Venedik
donanmas tarafndan batrlmtr (Ktip elebi,
Tuhfetl-Kibr, s. 132-133; Ktib elebi, Fezleke,
II, 370). Yine 1655 yl donanma seferinde
anakkale Boaz nlerinde cereyan eden
muharebede kalyonlar sava alanndan
kamlard. Bunun zerine kaptanderya
Zurnazen Mustafa Paa Sakza geldikten sonra
kalyonlarn savata pek faydal olmadklarn
grerek, onlar stanbula gndermitir.
Nihayet Sar Kenan Paann donanma seferinde
en nde yer alan kalyonlarn sava balar
balamaz muharebe meydann terk etmeleri
sonucu Osmanllar nebaht malubiyetinden beri
en ar darbeyi bu savata almlardr
(E. Glsoy, Giritin Fethi, s. 106-112).
Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi,
I, 55-56.
. Bostan, Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri,
stanbul 2005, s. 121-124.
Benefenin muhasarasndan hemen sonra
Yanya Sanca Preveze sahillerini muhafaza
artyla 20 Eyll 1655te Kaplan Paaya tevcih
olunmutur (BOA, A. RSK 1529, s. 113).
Bu tayinlere gre grev taksimat da u ekilde
yaplmt: Aydn Sanca, Midilli Adasn
muhafaza artyla 29 Austos 1656da arpalk
olarak eski Anadolu beylerbeyi Bayram Paaya
(BOA, A. RSK 1529, s. 307), Ayn gn Saruhan
Sanca da zmir sahillerini muhafaza etmek
artyla Mustafa Paaya tevcih olunmutur
(BOA, A. RSK 1529, s. 307); 30-31 Austos
1656da Mentee Sanca Ahmed Paaya,
Karaman Eyleti Tekeli Ahmed Paaya, Beyehir
Sanca da Ahmed Paaya Sakz Adasnn
muhafazas artyla tevcih olunmutur
(BOA, A. RSK 1529, s. 307-309); Vezir Grc
Hasan Paa da stanky sahillerinin
muhafazasyla grevli olarak 31 Austos 1656da
Anadolu Beylerbeyliine tayin olunmutur
(BOA, A. RSK 1529, s. 309).
Bu blgeler muhafazasna tayin olunan vezir ve
komutanlara eitli vesilelerle gnderilen emirler
iin bkz. BOA, MD 92, s. 56, h. 263; s. 60,
h. 281-282; s. 62, h. 291; s. 66, h. 312; BOA,
MD 93, s. 26, h. 138; s. 38, h. 202.
Sakz, eme, Midilli, stanky, Bozcaada ve

Limni muhafzlarna bu maksatla gnderilen
hkm iin bkz. BOA, MD 94, s. 5, h. 16.
261
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
Vekayinme, s. 13-14.
Ktip elebi, Fezleke, II, 381; Vekayinme,
s. 36.
BOA, A. RSK 1529, s. 180; A. RSK 1529, s. 190.
BOA, A. RSK 1529, s. 317.
Dou Akdeniz ticaretinde 1535teki
kapitlasyonlar ile burada birok
konsolosluklar aan Fransa ve 1579 ve
1597de ayn haklar elde edip 1581de Levant
Companyi kuran ngilizler sz sahibi olmaya
balamlard (R. Mantran, Osmanl
mparatorluu, s. 111-112; H. nalck, Osmanl
mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi,
Cilt 1, 1300-1600, (ev. H. Berktay), stanbul
2000, s. 237 vd).
E. Eickhoff, Kandiye Muharebesi, s. 152.
Kenneth Setton, Venice Austria and The Turks
in The Seventeenth Century, Philadelphia
1991, s. 137, 160.
E. Eickhoff, Kandiye Muharebesi,
s. 156-158.
Venedikin stanbulda daimi eli
bulundurmaya balad 1454 ylndan
itibaren, Osmanl Devleti nezdine
gnderdikleri baylos ve elilerin listesi iin
bkz. Vittorio Graziano, Ambasciate dItalia in
Turchia, Catania 1994, s. 52-55.
Mays-Haziran 1645 tarihinde am kadsna
gnderilen ferman iin bkz. Topkap Saray
Mzesi Arivi (TSMA), E. 5223/8.
Ktip elebi, Fezleke, II, 342; Vekayinme,
s. 12. Bu olaydan sonra btn Osmanl
memleketlerinde yer alan Venedik
konsoloslarnn da snr d edilmesi
kararlatrlmtr. Bu hususta Msr
beylerbeyi Ahmed Paaya gnderilen
fermanda; btn Osmanl memleketlerinde
bulunan Venedik konsoloslar ile stanbuldaki
Venedik baylosunun Venedike gnderilmesine
karar verildii ve bundan sonra hi bir yerde
Venedik malnn satlmasna izin verilmemesi
bildirilmitir (TSMA, E. 1506/2). Bunun hemen
akabinde gnderilen baka bir fermanla da
Venedik konsoloslarnn derhal snr d
edilmesi emredilmitir (TSMA, E. 1506/3).
Bu savalar sresince devleti en ok uratran iki etken olmutur: Bunlardan ilki uzunca bir sreyi
kapsayan Girit savalar, dieri ise bu savalarn etkiledii devletin bozuk olan mal durumuydu. Devletin
padiahtan sonra en yksek makam olan sadrazamla tayin ve aziller hep bu sebeplerden dolay yaplyordu. IV. Mehmedin ilk veziriazam olan Sofu Mehmed Paa, Voynuk Ahmed Paa komutasndaki
donanmann Foada baskna uramasndan sonra azledilerek yerine Kara Murad Paa tayin olunmutur
(19 Mays 1649)26. Ayn ekilde IV. Mehmedin beinci sadrazam olan Grc Mehmed Paa da Hsamzde Ali Paann nc seferinde donanmann anakkale Boazndan kamamas zerine azlolunarak greve Tarhuncu Ahmed Paa getirilmitir (20 Haziran 1652)27. Daha sonra Sleyman Paa28
ve Boynueri Mehmed Paann sadrazamlktan azilleri de Girit savalar sebebiyle olmutur29.
Bu sre zarfnda kaptanderyalk makamna yaplan atamalarda da ayn gerekeler rol oynamtr.
Bu seferlerde pek baar salayamayan donanmann bana hemen her seferden sonra yeni bir kaptanderya atanmtr; mcadelenin en sk olduu devre olan 1645-57 yllar arasnda geen on iki yllk srede bu makamda 18 defa deiiklik yaplmtr.
Girit savalar, Venedik iin de i ac sonular dourmamtr. Ekonomik alanda yzyllardr Dou
Akdeniz ticaretini elinde bulunduran talyan ehir devletlerine yenileri ve Atlantik gleri eklenmesine
ramen Venedik XVII. yzyln balarnda bu alanda bir numaral ticar g konumundayd30. Venedikin
bu alanda gerilemeye balamasnn nedeni 1645-1669 yllar arasnda Osmanllarla yrtt uzun Girit
savalar olmutur. Daha ncede belirtildii gibi karada Osmanllarla ba edemeyeceini anlayan Venedikin bu savataki stratejisi, Giritteki Osmanl askerlerine yaplacak yardmn engellenmesi zerine
kurulmutu. Bunda ksmen baar salayabilmiler, ancak bu baar adann tamamen fethini bir mddet
geciktirmekten teye gidememitir. Venedikin denizdeki bu taktik stnl, donanma komutanlarnn
denizcilik sanatn iyi bilen Venedik asilzdelerinden olmalaryla aklanabilir31.
Venedik donanmasnn bu faaliyetinin zayf noktalar belliydi. Yksek bordal filonun, k boyunca
Kuzey Egede beklemesi zorunluydu ve kuvvetli bir kadrga filosuyla da desteklenmesi gerekiyordu. Bu
ok masrafl bir i olduundan Venedik, anakkaleyi devaml kapatmay baaramad. Bu nedenle zaman
zaman anakkaleyi abluka iinden vazgeiyorlard. Ayrca bozulan ekonomilerini dzeltmek iin faizle
borlanma dhil her yolu deniyorlard. Bu devirde olduka yksek bir rakam olan %7 orannda faizle bor
para almaya balamlard. Hatta senato 70.000 dkaya soyluluk unvan bile satmaya balamt32.
Venedikin stanbul ve Edirnede yar resm temsilcisi olarak bulunan Giovanni Battista Ballarino
raporlarnda Avusturya ve imkn olursa XIV. Louis ile aktif bir ittifakn mutlaka yaplmas gerektiini
belirtirken, adann karadan geri alnmasnn mutlaka denenmesi yoluna gidilmesini sylyordu. nk
Kandiyede iki kyn geri alnmasnn Osmanl donanmasn yenmekten daha ok etki yapacan biliyordu. Btn bu uyarlara ramen senato bu konularda gerekli admlar atamamtr. Bu durum, herhalde
Venedik merkezindeki yol gsterici iradenin eksikliiyle izah edilebilir33.
Girit Seferi Srasnda

Osmanl-Venedik Diplomasi Etkinlikleri
Girit seferi baladnda, Osmanl bakentinde Venedik baylosu olarak 1642de atanm olan Giovanni Soranzo bulunuyordu34. Savan balamas ile birlikte Soranzonun dnda, Osmanl ehirlerinde
bulunan konsoloslarn tutuklanmas ve Venedik mallarnn sattrlmamas iin bu yerler kad ve valilerine
emirler gnderilmitir35. Sava devam ederken, Osmanl donanmasnn durumunu anakkaledeki donanmalarna bildirdii renilen baylos, 29 Nisan 1649da Rumeli hisarna hapsolunmutur36.
262
Grc Mehmed Paann sadareti zamannda stanbuldaki ngiliz elisi, Osmanl-Venedik bar iin
arabuluculuk nerisinde bulundu. Bunun zerine Osmanl hkmeti Venedikten eli istedi. Senato tarafndan eli olarak grevlendirilen Giovanni Battista Ballarino, 18 Ocak 1653te stanbula geldi. Sadrazam Tarhuncu Ahmed Paa ile gren eli, Kandiyenin kendilerinde kalmas artyla her sene 20.000
kuru cizye ve donanma masraflar iin de bir defaya mahsus olmak zere 400.000 kuru vermeyi nerdi.
Onun bu nerisi, sadrazam tarafndan kabul olunmad, kendisi gzaltna alnd. Bu tarihten itibaren stanbulda yar resm temsilci olarak, belirli bir hareket serbestsine sahip olan Ballarino, senatoya gnderdii raporlarnda Giritteki sava iin grlerini belirtmitir37.
Fazl Ahmed Paann Girit seferi iin hazrlklara balad srada, 13 yldan beri tutuklu bulunan
Ballarino, grme isteinde bulundu. stei kabul edilerek sadrazamn huzuruna karlan eli, bar nerisini yenilemitir. Fazl Ahmed Paa, Kandiye kalesinin Venediklilerde kalmasna karlk senede 10.000
altn hara ve bir defaya mahsus olmak zere 100.000 frenk altn hediye verilmesi; liman kendilerinde
kalmak artyla Suda kalesinin yklmas; Bosna taraflarnda elde ettikleri kalelerin teslimi ve ellerinde
bulunan Mslman esirlerin serbest braklmas karlnda bar yaplabileceini bildirmitir. artlarn
yerine getirileceini syleyen eli, yalnzca Suda kalesinin yklmasn kabul etmemitir. Sonuta bar
gereklememi ve eli yeniden hapse gnderilirken, Kandiye seferi hazrlklarna devam edilmitir38.
Fazl Ahmed Paann Girit seferi iin Edirneye gelmesinden sonra Venedik dou padiah ve sadrazama bar nerisini ieren birer mektup gndermitir. Doun mektubundan Venedikin bar salayabilmek iin azami gayret gsterdii anlalmaktadr. Osmanl Devleti de Venedikliler ile uzun bir sredir
devam eden harbe Kandiyeyi aldktan sonra son noktay koymak gayreti ierisindedir. Nitekim ilk defa
bir vezir-i azam adaya geerek, Kandiyenin fethi iin mcadelelere balayacaktr. Doun mektubu zerine, Venedik elisi tekrar arlarak grlmesine ramen evvelki grmeden farkl bir sonu alnamamtr. Eli yeniden tutuklanrken, Fazl Ahmed Paa Girite hareket etmek zere otana gemitir
(5 Mays 1666)39.
Fazl Ahmed Paa stefede iken eli Ballarino, yeniden grme isteinde bulunmu, ancak stefeye
varamadan yolda lmtr. len elinin yanndakilerden bir grevli, kendisinin bar grmelerini yrtmeye yetkili olduunu syleyerek, sadrazamn huzuruna kmtr. Bu grmede sadrazam, Suda
kalesinin yklmas, bir defaya mahsus olmak zere 100.000 altn ve senede 12.000 altn vermeleri karlnda Kandiye kalesinin dairen drt saat uzaklndaki mesafenin Venediklilerde kalabileceini bildirmitir. Eli bunun zerine adann yarsnn kendilerine verilmesi artyla btn isteklerin kabul
edileceini sylemitir. Bu teklif zerine Fazl Ahmed Paa, istenilen topran gelirlerinin defterhneden
yoklanmasn emretmitir. Defter-i hakan kaytlarna gre, btn timr, zemet ve vakflardan hari istenilen yerin yalnz haracnn 150.000 kuru olduu sadrazama bildirilmitir. Bundan baka Kandiye
karsnda yeni yaplm olan nadiye kalesi, cmi ve mescitler, ayrca Osmanl askerinin 22 senedir ektii skntlar gz nne alnarak, elinin teklifi kabul edilmemitir40.
Fazl Ahmed Paa, elinin yanna gelirken ldn, onun adamlarndan birisi ile bar grmesi
yapldn ancak bundan da bir sonu kmadn bir mektupla Venedik douna bildirmitir. Do bunun
zerine baktibi olan Giovanni Battista Padavinoyu eli olarak grevlendirerek sadrazama bir mektup
gndermitir. Bu mektup 31 Mart 1667de sadrazama ulamtr. Do mektubunda, Giovanni B. Padavinoyu bar grmeleri iin yetkili kldn belirtiyordu. Hanyaya gelen Padavino, 20 Nisan 1667de
Venedikten ald direktifler dorultusunda bar konusundaki nerilerini sunmutur. neriler incelendiinde, Venedikin bar gerekletirmek iin azami aba gsterdii anlalmaktadr. Vermeyi taahht
37
38
39
40
Vekayinme, s. 40-41; Mustafa Nam, Nam

Tarihi, V, 264; Ktip elebi, Fezleke, II,
382-383.
Trih-i Fazl Ahmed Paa, vr. 35a; CevhirtTevrih, vr. 98a; Trih-i Muteber, vr. 7a-7b.
Trih-i Muteber, vr. 8a-9a; Cevhirt-Tevrih,
vr. 98a-99a; Trih-i Fazl Ahmed Paa,
vr. 35b-36a; Silahdar Fndkll Mehmed Aa,
Silahdar Tarihi, I, 398-399.
Cevhirt-Tevrih, vr. 106a-b; Silahdar
Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, I, 412;
Trih-i Fazl Ahmed Paa, vr. 37a.
263
41
42
43
44
45
Trih-i Fazl Ahmed Paa, vr. 40b-41a;

Cevhirt- Tevrih, vr. 112b-113b.
Trih-i Fazl Ahmed Paa, vr. 44b-53a;
Silahdar Fndkll Mehmed Aa, Silahdar
Tarihi, I, 440-457.
IV. Mehmed bu hatt- hmayununda, eer
fethini aklnz kesiyorsa eliden Kandiyeyi
isteyelim, yok bir sene daha muhasara devam
edecekse asker, cephane ve mhimmat
yetitirmekte btn Osmanl memleketleri
aciz kalmtr diyerek, Venedikin sunduu
bar artlarn kabul etmek yolunda bir tavr
sergilemeye balamtr (Trih-i Fazl Ahmed
Paa, vr. 61a).
Padiah IV. Mehmed ile Fazl Ahmed Paa
arasndaki yazmalar iin bkz. E. Glsoy,
Giritin Fethi, s. 180-184; Trih-i Fazl Ahmed
Paa, vr. 62b; Silahdar Fndkll Mehmed Aa,
Silahdar Tarihi, I, 494.
Trih-i Fazl Ahmed Paa, vr. 63b-64a.
ettii vergi ve hediyelerde art yapyor, hatta Bosna kylarnda ele geirdikleri yerleri geri vereceklerini
sylyorlard. Bunun yannda, Papalk ve dier Avrupa devletlerinin kendilerine yardm edeceklerini
belirterek, ksmen de olsa sadrazama gzda vermek gereini duymulard. Bu durum karsnda Fazl
Ahmed Paa, bu nerileri daha nce yapmalar gerektiini belirterek, btn asker, cephane ve mhimmatn Girite gemesinden sonra artk sulhun mmkn olmadn bildirmitir41.
Padavino, stlendii bar grmelerinde hi bir ilerleme salayamadan hayatn kaybetmitir. Senato tarafndan yerine Girolamo Giavarina yeni eli tayin olunarak, Girite gnderilmitir. Elinin Kandiyeye geldii ve grme izni istedii, 23 Temmuz 1667de Fazl Ahmed Paaya bildirilmitir. Vezir-i
azam da elinin ne zaman isterse ordugha gelebileceini bildirerek, Katrcolu Mehmed Paa iftliinin hazrlanmasn istemitir.
Ordugha gelebilmesi iin izin verilen eli, 25 Temmuz 1667de iki ektiri, bir kalyon ile gelip kyya
yanat. Daha nceden hazrlanan iftlie gtrlerek maiyetine bir aa ve bir ka yenieri verilerek btn
ihtiyalarnn karlanmas emrolunmutur. Ancak bu eli de sadrazamla gremeden lmtr. Bunun
zerine Fazl Ahmed Paa Venedik douna durumu bildiren bir mektup yazarak, Kasm-Aralk 1667 sonlarnda gndermitir. Olduka sert diplomatik bir dille kaleme alnm olan bu mektupta, Kandiye muhasarasnn hazrlklarna balanmasndan o tarihe kadar, Venedik elilerinin yrttkleri bar grmelerinden
bahsedilerek, bu elinin hemen hemen ayn nerilerde bulunduklar, bunlarn da zaten kabul olunmad
belirtilmektedir. Bundan tr Venedikin bar hususunda samimi olmad, dier Avrupal devletlerine
bar ister grnts vererek, maduriyetini ispat etmek ve onlardan yardm koparabilmek emelinde olduu
ifade edilmektedir. Bar konusunda gerekten samimi olduklarnda Osmanl Devletinin isteklerini dikkate
almalar gerektii istenmektedir. Mektubun sonunda bu istek gayet ak bir dille yazlarak, Osmanl Devletinin uruna bu kadar zahmet ektii Kandiyeyi almadan bara yanamayaca dile getirilmektedir.
Mektup, len elinin adamlarndan biri ile gnderilmitir. Mektubun Kandiyeye gitmesinden sonra General Morosini, mevsimin k olmasndan dolay mektubun Venedike ulaamama olaslnn bulunduunu,
bu yzden bar iin kendisinin grmelerde bulunabileceini bir mektupla sadrazama bildirmitir (23
Aralk 1667). Bu nerinin kabul edilmesi zerine Morosininin temsilcisi Giovanni Petre ile sadaret kethdas
iman brahim Aa arasnda bir grme yaplmtr. Ancak bu grmede, sadrazamn padiahn mutlak
vekili olduu gibi generalin de doun vekili olduuna dair yetki belgesinin olmas gerektii belirtilerek,
byle bir veklet olmadan grme yapmann gereksizlii sylenilmi ve temsilci geri gnderilmitir42.
Sadrazamn doa yazd mektubun Venedike ulamasndan sonra ondan bar umudunu kesen Senato, yeni tayin ettikleri eli Alvice da Molini Yeniehirde bulunan padiah IV. Mehmede gndermitir.
Elinin Yeniehire geldii, 6 Kasm 1668 tarihinde ordugha gelen hatt- hmayunda bildirilmekte idi.
IV. Mehmed bu hatt- hmayununda, eliyi henz kabul etmediini, huzura kabul olunduunda ne
sylemesi gerektiini soruyordu43. Padiah ile Fazl Ahmed Paa arasnda devam eden yazmalar sonucunda, eli hapsedilmek zere Hanyaya gnderilmitir44.
Alvice da Molin, Hanyada hapsolunmasndan sonra, vezir-i azama bir mektup yazarak kendisi
ile grp grmeyeceini sormutur. Sadrazam bunun zerine padiahn kendisini Venedike gndermek istediini, ancak ricalar ile Hanyada hapse raz ettiini belirtmitir. Sadrazam, ayrca padiahn hangi gerekeyle kendisini Venedike gndermek istediini bilmediini, bunu ve Venedikten
kendisine bar iin ne gibi direktifler verildiini ayrnts ile yazarak bildirmesini istemitir (21
ubat 1669)45. Fazl Ahmed Paa bu mektubunda, elinin Yeniehirde yapt grmelerden habersiz gibi davranmaktadr. Aslnda padiah ile yrtt yazmalar sayesinde bu grmelerin
264
hepsinden haberdard. Bunu, padiahn kuatmann uzamasndaki tereddtleri dolays ile Venedikin
nerilerini kabul eder bir tutum ierisinde bulunduunu eliye sezdirmemek, onun da kendisi ile ayn
grte olduunu gstermek iin yapmaktayd. nk byle bir sezgi ile Venedik, IV. Mehmed nezdindeki bar nerilerini younlatrabilirdi. Fazl Ahmed Paa bir taraftan padiah kalenin ok ksa
bir zamanda alnacana inandrmaya, dier taraftan da Venedik elisine padiahn dncelerini aksettirmemeye alyordu.
Sadrazamn bu mektubu zerine Alvice da Molin, Yeniehirde yapt grmeleri ve bar konusundaki yetkilerini yazarak bildirmitir. Bu mektup, 8 Mart 1669da Sadrazama ulamtr. Eli
mektubunda, sadaret kaymakam ile olan grmesini anlattktan sonra eyhlislam ile grtklerinde Kandiye kalesini verebilmesi iin Venedike danmas nerisi karsnda buna gerek olmadn, durumun deimeyeceini sylediini yazmtr. Molin bar hususundaki yetkisi ierisinde
Kandiyenin tesliminin bulunmadn, sadece sadaret kaymakamna sunduu koullarda bir takm
deiiklikler yapabileceini belirtmitir46. Elinin bu aklamalarndan anlaldna gre, Fazl
Ahmed Paa yrtt diplomasi faaliyetinde olduka baarl olmu, eli padiahn tutumu hakknda
her hangi bir bilgi sahibi olamamtr.
Bundan sonra Franszlarn Kandiye kalesinin yardmna gelecekleri renildiinden eliye ordugha gelmesi iin izin verilmitir. Bunun zerine 18 Mart 1669da Kandiyeye gelen Molin, Katrcolu iftliine yerletirilmitir. Elinin ordugha gelmesinden gn nce sipah ve silahdar
serdengetilerinden bir grup, Fazl Ahmed Paaya kar isyan etmiler, ancak zerlerine gnderilen
kuvvetlerle datlmlard. Kandiyeye gelen elinin grme isteminde bulunmas zerine, Divan
ba tercman Panayot Efendi bu i ile grevlendirilmitir. Yaplan grmede Alvice da Molin, Kandiyenin kendilerinde kalmas artyla Osmanl Devletine bir defaya mahsus olmak zere 600 kese
ve her sene 20.000 altn har vermeleri karlnda bar yaplmasn nermitir. Bunun Fazl
Ahmed Paa tarafndan reddedilmesi zerine, bunlara ek olarak Suda ve Kilis kalelerinin verileceini
belirtmitir. Sadrazam bu neriyi de kabul etmeyerek, barn son olarak Kandiye Kalesinin yklmas, Venedike adada kale yapmak iin baka bir yer verilmesi artyla yaplabileceini bildirmitir.
Bu teklife de Molin raz olmam ve grmeler kesilerek, hapsedilmek zere tekrar Hanyaya gnderilmitir (28 Mart 1669)47.
Aslnda, Fazl Ahmed Paa daha nce kendisi ile yapt yazmalardan, elinin Kandiyeyi teslime
yetkili olmadn biliyordu. Dolays ile bu grmeyi gerekletirmeden sonucun byle olacan tahmin ediyordu. Eli ile grmesindeki ana hedef, askerin iinde kk apl da olsa kuatmaya kar
kan gruplar teskin etmek ve onlara bar iin her yolun denendii fikrini vermek iindi.
Kaynaklarda belirtildii kadaryla bu tarihten sonra Kandiyenin fethine kadar, eli ile her hangi
bir grme ya da yazma yaplmamtr. Kandiyenin fethinden sonra eli Alvice da Molin, bykeli tayin olunmutur. Molin, tutuklu bulunduu Hanyadan sadrazama bir mektup yazarak, grmek
isteini dile getirmitir. Bu iznin verilmesi ile 16 ubat 1670de Kandiyeye gelmitir. Protokol kaidelerinin uygulanmasndan sonra, 26 ubat 1670de Fazl Ahmed Paa tarafndan kabul edilmitir.
Bu kabulde, bykeli tarafndan Venedik dou Dominique Contarininin mektubu sadrazama sunulduktan sonra eliye hilat giydirilmi ve konana uurlanmtr. Do mektubunda, selam ve dostluunu bildirdikten sonra, Alvice da Molinin bykeli olarak tayin edildiini ve Kandiye generali
Morosini ile akdedilen barn kendileri tarafndan da kabul ve tasdik edildiini sylemekte ve
Molinin stanbula yollanmasn istemekteydi48.
46
47
48
Alvice da Molin sadaret kaymakam ile

grmesinde, Kilis ve bu sava srasnda
Dalmaya kylarnda Venedikin eline geen
yerlerin geri verilmesi; Kandiye ve kalenin
nnden geen sra dalarn snrlad alann
kendilerinde kalmas karlnda senelik
24.000 ve bir defaya mahsus olmak zere
200.000 riyal kuru vermeleri ve anak ve yeni
yaplan Kandiye Limanlarn ykmalar artyla
bar yaplmasn teklif etmitir. Sadaret
kaymakam Mustafa Paa da bunlar eski
teklifleriniz, barn olabilmesi iin Kandiyeyi
vermeniz gerekir buna yetkin var m diye
sormutur. Elinin buna izni olmadn
sylemesi zerine grmeye son verilmitir
(Trih-i Fazl Ahmed Paa, vr. 64a-65a);
20 Kasm 1667 tarihinde gerekletirilen bu
grme iin ayrca bkz. Vekayinme,
s. 271-272.
Trih-i Fazl Ahmed Paa, vr. 65b-66b;
Silahdar Fndkll Mehmed Aa,
Silahdar Tarihi, I, 498-500.
Cevhirt- Tevrih, vr. 126b-127b.
265
Piri Reisin
Kitb- Bahriyesinde
Girit Adas,
(Sleymaniye-Ayasofya
Ktp, 2612).
Alvice da Molin bundan sonra, Fazl Ahmed Paaya bavurarak, Kandiye barndan sonra ahidnme-i hmayunun yenilenmesini istemitir. Vezir-i azamn durumu padiaha bildirerek, onayn almasndan sonra, Osmanl Devleti ile Venedik arasndaki yeni ahidnmenin metni Fazl Ahmed Paa
ve Alvice da Molin tarafndan hazrlanarak 11-21 Mays 1670de Kandiyede imzalanmtr. Bundan
sonra stanbula giden Alvice da Molin bykelilik grevine devam etmitir49.
Sonu
49
Bu ahidnmenin metni iin bkz. BOA, Dvel-i

Ecnebiye Defterleri 16/4, s. 11-18.
Girit seferi Osmanl Devletinin XVII. yzyl ierisinde yrtt uzun sreli harplerden birisi
olmutur. Savan ilk iki yl ierisinde Hanya ve Resmo ehirleri alnm, bundan sonra sava adann
idare merkezi ve en mstahkem kalesi olan Kandiye zerine younlamtr. Bu tarihten 1669da
ehir alnncaya kadar lam savalar ve adaya gnderilmeye allan zahire ve mhimmat iin yrtlen donanma savalaryla nl bir dnem yaanmtr. Girit seferi erevesinde yrtlen donanma savalar, Osmanl bahriyesinde bir takm deiiklikler yapmak lzumunu hissettirmitir. Bu
savalar srasnda Osmanl donanmasnda kalyon dneminin ilk safhas (1650-1662) gerekletirilmitir. Ancak yaanan bir takm olumsuzluklar yznden, donanmada yeniden krekli gemilere
dnlmtr.
266
Girit savalar, karada ve denizde mcadelelerin hzla devam ettii dnemde Osmanl idare politikasn etkileyen ok nemli faktr olmutur. Devletin yrtme alanndaki en yksek makam olan
sadrazamla yaplan tayin ve azillerin ou, bu mcadeleler yznden olmutur. te yandan kaptanderya atama ve azillerinde, tamamen Venedik donanmas ile yaplan savalarda gsterilen baar
ya da baarszlk dikkate alnmtr.
Bu savalar Osmanl maliyesini de olumsuz ynde etkilemitir. Hazinedeki a kapatmak iin
yeni vergiler konmutur. Bu seferler srasnda btn Osmanl dirliklerine %50 orannda bedel-i timr
adyla bir vergi konularak toplanmasna balanmtr. Devletin mal durumundaki bozukluk, Tarhuncu
Ahmed Paann sadrazaml dneminde yaplan bte almalar ile btn plaklyla ortaya konulmutur. Bu durum karsnda hazinedeki byk a kapatmak maksadyla, 1652-53 (1063) ylna
ait olmak zere muaf ve mkellef btn Osmanl reysndan hazine imdad nmyla 80er ake
vergi tahsil olunmutur. Toplanan para devlet ekonomisini dzle karmakta yeterli olmad iin
ayn yla ait olarak Osmanl topraklarndaki btn deirmen vergilerinin hazine iin toplanlmas kararlatrlmt. Ancak kan isyan nedeniyle bu karar uygulanamamtr. Mal alandaki bu bozukluklara, idarecilerin yolsuzluk ve suiistimalleri de eklenince Anadoluda yer yer Cell isyanlar
kmaya balamtr.
Osmanl Devleti, Girit Adasnn ele geirilmesi konusunda yrtt mcadeleler erevesinde,
olduka fazla ihtiya duyduu grevlilerin temininde de yeni bir takm uygulamalar ortaya koymak
zorunda kalmtr. Nitekim donanma savalarnn hzla devam ettii dnemde toplanan krekilerin
ihtiyaca cevap verememesi zerine, hod-girifte krekisi ad altnda ilk defa bu savalar srasnda
kreki temini yoluna gidilmitir. Ayn ekilde lam savalar eklinde devam eden Kandiye muhasarasnda lamc ihtiyacn karlamak iin yine ilk defa hod-girifte beldar yazlmasna
balanlmtr.
Osmanl Devletinin fetihler yoluyla oluturduu son eyletlerden birisi Girit olmutur. Hanyann
alnmasyla birlikte, buras bir eyalet olarak tekilatlandrma yoluna gidilmi ve 1647den itibaren
de Hanya eyaleti kurulmutur. Kandiyenin fethinden sonra eyalet merkezi buraya kaydrlm ve
Girit ya da Kandiye eyaleti adyla anlan yeni bir idar birim oluturulmutur.
267

Krekten Yelkene Gei
dris BOSTAN*
Akdeniz XV. yzyln sonlarna doru nce byk yelkenli gemilerin geliimine ahit olmu, XVI.
yzylla birlikte ise daha kk gemiler n plana kmtr. Yaygn kanaatin aksine bu yzylda Akdenizde gemicilik okyanusta gelienden ok farkl deildir. Okyanusta ortaya kan yeni bir geminin benzerleri ksa sre sonra Akdenizde grlmeye balad gibi, kk tonajl gemiler de okyanus
gemiciliinde nemli bir yer tutmutur. Byk tekneler esas itibariyle uzun yolculuklar iin ve korsan
saldrlarna kar bir gvence olarak dnldnden devlet desteiyle srdrlmtr1.
Aslnda kadrgalar rnek alnarak yaplan ve daha uzun bir gvdeye sahip olan kalyonlar manevra
kabiliyeti olmayan ve sratli hareket edemeyen gemilerdi; bu sebeple XVI. yzyln ortalarndan itibaren
gemi mhendislerinin gayretleri bu byk gemilere stnlk salayan yeni zellikler katt. Kalyon, adnn da iaret ettii gibi spanyol meneliydi ve ok gemeden ngiliz ve Hollandallar tarafndan benimsenerek gelitirildi2. Buna karlk kendine has gemi tipleri bulunan ve geleneksel olarak bunlar kullanma
eiliminde olan Venedik, XV. yzylda byk yelkenli gemileri tercih ettii halde, XVI. yzylda krekli
gemilere ynelmiti. Yzyln sonlarndan itibaren bir ara yeniden kalyon ve burtunlara dnme ihtiyac
duymusa da bu teebbs ksa srmt.
Venedik bata olmak zere dier Akdeniz devletleri de gemicilikte eski geleneklere bal kalmt.
Bu devletler kadrgann sava stratejisi olan cepheden hcum, rampa etme ve nn kesme taktiklerinin
geerliliine inanyorlard. Nitekim XVII. yzylda batdan gelen okyanus yelkenlileri karsnda uzun
tartmalar yaayan Venedik, yine de kadrgalar lehine tercihte bulunmutu. Venediklilerin bir sava gemisi olarak kalyon inasnda bir gelenekleri olmadndan 1608de Venedik tersanesi dnda yapmna
teebbs edilen bir kalyon hz dk olduu iin donanmada kullanlamam ve denizde yzer bir kaleye
dnmt3. Venedik tersanesinde sava kalyonu inas, XVII. yzyln ikinci yarsnda tersanede bu
tip gemilerin yapmna uygun bir havuzun inasndan sonra balamt4.
Osmanllar da benzer bir tecrbeyi XVII. yzyln ortalarnda yaadlar. Bu sebeple kadrgalar yzyln yaklak sonlarna kadar Akdeniz lkelerindeki sava filolarnn en nemli gemileri olma zelliklerini korudular. Halbuki ngilizler daha XVII. yzyln balarnda kalyon lehine tercihlerini yaparak bu
yeni gemileri ina etmeyi ve gelitirmeyi srdrmeye balamlard5.
phesiz, Osmanllar kurulu dneminde denizlere alrken henz yeterli bir tecrbeye sahip olmadklar iin Ceneviz ve Venedikin gemi ve denizcilerinden yararlanmlard. Ancak ok gemeden gemiler ina ederek kendi donanmalarn oluturdular ve eksiklerini gidererek yeni modeller gelitirmeye
baladlar6.
Osmanl denizcilik tarihinde gemiciliin geliimini ayr dnemde incelemek gerekmektedir. Birincisi imparatorluun kuruluundan XVII. yzyln ikinci yarsna kadar devam eden krekli gemiler

Akdeniz gemicilii ile Okyanus gemiciliinin
benzer ve farkl zellikleri hususunda
deerlendirmeler iin bkz. Fernand Braudel,
Akdeniz ve Akdeniz Dnyas,
(ev. M. A. Klbay), stanbul 1989, s. 195-206.
XVI. yzylda Venedikte gemi ina faaliyetleri
ile ilgili bkz. R. Romano, Economic Aspects of
the Construction of Warships in Venice in the
Sixteenth Century, Crises and Change in the
Venetian Economy in the 16th and 17th
Centuries, (ed. B. Pullan), London 1968,
s. 59-87.
Carlo M. Cipolla, Yelken ve Top,
(ev. A. Kayabal), stanbul 2003, s. 44. talyan
kaynaklarnda galeone XV. yzylda Po
nehrinde kullanlan yelkenli ve krekli sava
gemileri iin kullanlmt (Dizionario di Marina
Medievale e Moderno, Roma 1937, s. 286);
XVI. yzylda ise byk kadrga anlamna
geliyordu [E. Concina, Navis. Lumanesimo sul
Mare (1470-1740), Torino 1990, s. 52-53].
Alberto Tenenti, Piracy and Decline of the
Venice 1580-1615, London 1967, s. 136-138.
Guglielmo Zanelli, LArsenale di Venezia,
Venedik 1991.
Cipolla, Yelken ve Top, s. 40-46. Nitekim
Kaptanderya Hasan Paa 1626da (1035) bir
ngiliz tccar kalyonuna Sakzda el koymutu
[Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Bbsaf,
Divan- Hmayn (A. DVN) 24, gmlek 89].
Osmanllarn Anadolu denizci beyliklerin
donanmalarn kullandklar ve denizcilerinden
yararlandklar konusunda bkz. Halil nalck,
The Rise of the Turcoman Maritime
Principalities in Anatolia, Byzantium, and the
Crusades, The Middle East and the Balkans
under the Ottoman Empire, Bloomington 1987,
s. 309-341.
269
(ektiri veya kadrga) dnemi, ikincisi IXX. yzyln ortalarna kadar devam eden yelkenli gemiler (kalyon) dnemi, ncs de imparatorluun yklna kadar sren buharl gemiler dnemidir.
XVI. yzyln balarna kadar Osmanl gemi teknolojisinin daha ok bir oluum sreci yaad ve
bir gei zellii yanstt tespit edilmektedir. Bu dnemde Osmanl donanmasnn geleneksel olarak
Akdenizde yaygn olan ve esas itibariyle krekle hareket eden kadrga tr gemilere nem verdii, dier
denizci devletlerin zellikle Venedikin etkisinde olduu grlmektedir. Bununla beraber zaman zaman
okyanus tecrbesi olan ve Akdenizde en byk dman kabul ettii spanyann gemi teknolojisini
rnek ald, bunun sonucu olarak da gke denilen bara tr byk yelkenli gemiler ina ettii tespit
7
10
11
12
13
14
15
16
Baz donanma gemilerini gsteren 1488 (893)

tarihli bir listede Bali Reis ve Muhyiddin Reis
baralarna eitli byklkte seksen top,
Musa Reis agribarna ise yirmi dokuz top
verilmiti [Topkap Saray Mzesi Arivi
(TSMA), E. 594]. Kemal Reis ile Barak Reisin
nezaretinde Sinopta 901de (1496) bir
bara/gke ina edilmiti [BOA, Maliyeden
Mdevver Defterler (MAD), nr. 23501].
Krekli gemilerle yelkenli gemiler arasndaki
fark ve Barbarosun kadrgalar ile ilgili
dnceleri iin bkz. Ernle Bradford,
Barbaros Hayrettin, (ev. Z. Aral),
stanbul 1970, s. 105-114.
s. 94. S. Soucek, Osmanllarn kalyon
kelimesini ilk defa XVI. yzyln ilk yllarnda
iittiklerini yazyorsa da doru deildir
(Certain Types of Ships in the OttomanTurkish Terminology, Turcica, VII, Paris 1975,
s. 244).
. Bostan, Tersne-i mire, s. 94.
. Bostan, Kemal Reis, Diyanet slm
Ansiklopedisi (DA), XXV, 227 Ayrca bkz.
dipnot 7. Ktib elebi bu baralara gke/kke
demektedir (Tuhfetl-kibr f esfril-bihr,
haz. . Bostan, Ankara 2008, bkz. s. 190).
Byk kalyonda on sekiz topu bulunuyordu
(BOA, D. BRZ. nr. 20617, s. 8, 11).
2 Temmuz 1591 (10 Ramazan 999) tarihli
Rodos Beyine gnderilen hkm: BOA,
Mhimme Zeyli Defterleri, 5, s. 82/245.
Ocak 1593 (Reblhir 1001) tarihli hkme
gre, Sinan Paann kalyonunda kendi evkaf
gelirlerinden 10.000 sar altnlk meta olduu
anlalmaktadr (BOA, Mhimme Zeyli
Defterleri, 6, s. 81/218).
XVII. yzyln balarnda Kazak saldrlarna
kar Karadenize sevk edilen Osmanl
donanmalar hakknda en son aratrmalar
iin bkz. Victor Ostapchuk, The Human
Landscape of the Ottoman Black Sea in the
Face of the Cossack Naval Raids,
The Ottomans and the Sea, Oriente Moderno,
20/81 (2001), s. 23-95.
XVII. yzylda tersanedeki gemi ina
faaliyetleri iin bkz. Bostan, Tersne-i mire,
s. 97-101.
edilmektedir7. Bu oluum sreci Barbaros Hayreddin Paann 1534te mrmirn- dery olarak deniz
beylerbeyliine getirilmesine kadar devam etmitir. Esas itibariyle Venedik gemi ina tekniklerini uygulayan Osmanllar, Barbaros ile birlikte bu sahada baz deiiklikler yaptlar. Bu yeni dneme zellikle
Osmanl gemi teknolojisine kendi bilgi ve becerilerini ilave eden Barbaros Hayreddin Paa damgasn
vurdu. Barbaros ve adamlar denizlerde dolatklar uzun yllar boyunca sadece denizci olmakla kalmamlar, savalarda zapt ettikleri spanya kalyonlarn, Napoli kadrgalarn ve eitli milletlere ait byk
ticaret baralarn ayrntlaryla inceleyerek gemi onarm ve inas konusunda uzmanlamlard. Barbaros
ektirilerin en etkili sava tekneleri olduu kanaatindeydi, nk yelkenli byk gemiler rzgr estiinde
daha hzl yol alsalar bile Akdenizde yaz mevsiminin uzun srmesi ve bu aylarda havann durgun gitmesi
sebebiyle uzun zaman adeta hareketsiz kalyorlard. Yine bu gemiler krek arlkl kadrgalar gibi koylarda ve kk limanlarda kullanlmaya elverili deildi. Sava srasnda da hzl hareket edip dman
gemilerini sktramyorlard8. Bu sebeple XVII. yzyln ikinci yarsna kadar Osmanl donanmasnn
esasn krekle hareket eden ve yelkeni yardmc olarak kullanan ektiri snf gemiler oluturmutur.
Bu tercih Osmanl denizcileri tarafndan benimsendii iin zellikle srdrlm ve Barbaros ekol her
zaman etkili olmutur. Osmanl gemi teknolojisinin gelien Avrupa denizciliine ayak uyduramad
eklindeki iddia, bu husus dikkate alnmadan zmlenemez. Barbaros ve takipisi Osmanl denizcilerinin bu tercihi eletirilebilir olsa bile bunun birtakm hakl gerekelerinin olduu unutulmamaldr.
Kadrga Osmanl donanmasnn belkemiini tekil etmi olsa da kalyonun kullanlmas olduka eski
dnemlere kadar gitmektedir. Gerek donanmada sava gemisi ve gerekse nakliyede ticaret gemisi olarak
kalyonlardan yararlanlm, ama bu durum hibir zaman yaygnlk kazanmamtr. Nitekim 1488de
Mustafa Tanburnin kalyonu9, 1498de skenderiye seferine katlan kalyon10 ile Kemal ve Barak Reislerin Sinopta ina edilip 1499 nebaht ile 1500 Moton ve Koron seferlerinde kullandklar bara denilen
kalyonlarn birer sava gemisi11, 1554te Msra giden kalyon- bzrk ile bara-i kebrin12, Msrdan stanbula gelirken 1591de batan Hasan Reis kalyonu13 ile 1593te batan veziriazam Sinan
Paann mlk kalyonunun14 birer ticaret gemisi olduklar anlalmaktadr.
Osmanl Gemi Teknolojisinde Deiimin Dnm Noktas:

Girit Seferi (1645-1669)
XVI. yzyln sonlarndan Girit seferinin balad 1645 ylna kadar Osmanl donanmasnn byk
apta bir sefer iin Akdenize kmad ve sadece muhafaza hizmetinde olduu bilinmektedir; hatta Karadenize donanma kartld halde15, bunlar da nceki byk deniz seferleri ile karlatrmak mmkn deildir. Buna ramen donanmann sahilleri korumak amacyla denizlere almas sebebiyle yaklak
yarm yzyl boyunca Osmanl tersanelerinde yine gemi inasna devam edilmitir16.
270
Osmanl mparatorluu ve
Avrupa Haritas (Ktib elebi,
Tuhfetl-kibr, TSMK, R.
1192).
1645-69 (1055-80) seneleri arasnda yaklak yirmi be yl sren Girit seferi Osmanl denizciliinde
nemli bir dnm noktas tekil eder. O zamana kadar donanmann belkemiini oluturan krekli gemiler,
yani kadrgalar ile ilgili kanaatler deimeye ve artk Akdenizde grlmeye balayan yelkenli gemilerin
yani kalyonlarn hreti artmaya balamt17. Bu sebeple Girit sava srasnda Osmanllar kalyona
geme teebbslerinde bulundularsa da donanmann esasn yine kadrgalar oluturuyordu18. Buna karlk daha ok korsanlk ve ticaret iin Akdenize gelen ngiltere ve Hollandann yelkenli gemileri ok
gemeden stnlk salamaya balad. Nitekim Venedik bu devletlerin gemilerini kiralamak suretiyle
Giriti kuatan Osmanl donanmasn engellemeye, hatta anakkale Boazn ablukaya alarak asker ve
malzeme naklini nlemeye alt ve aradaki g dengesini kendi lehine bozdu19. stanbuldan Girite
yardm iin giden donanmann anakkale Boazndan kna mani olacak kadar etkili olan Venedik
donanmasndaki kalyonlar Osmanl denizcilerini bu gemiler konusunda ciddi olarak dndrd ve baz
mzakere ve istiarelerden sonra devlet adamlar sratle ok sayda kalyon inasna karar verdiler.
Osmanllar burtun denilen ilk kalyonu bu karardan daha nce, Girit seferinin hemen arifesinde, 1644
(1054) senesinde ina ettiler. Bykl bilinmeyen bu kalyona yaplan ina masraflar bir kadrgann drt
kat civarndayd20. Ancak bu giriimin devam etmedii ve kalyon inasna ciddi olarak bu ilk denemeden
be-alt yl sonra yeniden baland anlalmaktadr. Girit kuatmas srasnda az sayda kalyonun varl
dikkate alnrsa bunun deneme mahiyetinde istisna bir durum olduu veya garp ocaklarna mensup kalyonlar olabilecei anlalacaktr. rnein kuatmaya katlan krk iki toplu Cafer Reis kalyonu byle bir
rnek olmaldr, nk Girit seferinin21 balad 1645 (1055) senesinde tersanedeki gemi yapm faaliyetleri
arasnda on be kadrga ina, otuz kadrga ve drt batarda tamir edildii halde kalyon ile ilgili bir kayt
grlmemektedir22. Tersane muhasebe defterleri ile ahkm defterlerindeki kereste teminine ait hkmlerden
Girit seferinin balamasndan itibaren daha ok mavna denilen gemiler yapld tespit edilmektedir.
17
18
19
20
21
22
XVI. yzyldan itibaren Portekiz, spanya ve

ngiltere gibi Avrupal devletlerin
donanmasnda grlen kalyonun geliimi
hakknda genel deerlendirmeler iin
bkz. G. P. B. Naish, Ships and Shipbuilding,
A Short History of Technology, III,
(ed. C. Singer), Oxford 1957, s. 480-486.
Svat Soucek, The Strait of Chios and the
Kaptan Paas Navy, The Kapudan Pasha:
His Office and his Domain,
(ed. E. Zachariadou), Rethymnon 2002, s. 142.
Venedik 1616-20 yllar arasnda Napoli ile
giritii savata da yine bu iki devletin
gemilerini kiralamt (Jan Glete, Warfare at
Sea, 1500-1650, London 2000, s. 109).
BOA, MAD. nr. 1572; TSMA D. 5906.
Girit Seferi ve safahat ile ilgili geni bilgi iin
bkz. Ersin Glsoy, Giritin Fethi ve
Osmanl daresinin Kurulmas, 1645-1670,
stanbul 2004.
271
Bu dnemde Osmanl donanmasnn ikmal yolunu

kapatmak zere anakkale Boaz nne gelen Venedik donanmas bu stratejisini srarla srdrd. Nitekim
Nisan 1646da (Safer 1056) stanbuldan kan donanma23 anakkale nnde yolunu kesen yirmi alt
kalyonluk Venedik donanmasn kk bir atma ile
aarak Girite ulam olsa bile, arkasnda brakt Venedik donanmas Bozcaaday kuatt ve bundan sonra
Girit seferine yardm iin gidecek btn donanmalar
engellemeye balad. Yine 1648de (1058) Girite yardm iin malzeme ve mhimmat tayan bir baka Osmanl donanmas, Boazhisarlar nnden geerken
Venedik donanmasnn ablukasna takld iin yardm Egede bulunan bey gemilerine kara yoluyla tanmak zorunda kalnd ve ancak bu ekilde Girite
ulatrlabildi. Kendisi tersane kethdalndan geldii
halde bu husustaki baarszl, kaptanderya Ammarzdenin hayatna mal oldu (Haziran 1648)24.
Kalyonun Meveret Meclisinde

Mzakeresi
Gke, 17. yzyl sonlar

(Ktib elebi, Tuhfetl-kibr,
Sleymaniye-Mihriah
Ktp, 304).
23
24
25
26
Bu donanmada byk bir kalyon ve burtun

bulunuyordu (BOA, E-Bahriye, nr. 324).
Donanma ile birlikte Girite asker, top ve
mhimmat tamak zere sevk edilen tccar
gemilerinin says yz doksand [BOA, Kamil
Kepeci (KK), nr. 1841, s. 6-9].
Girite sevk edilen donanmalar ile ilgili
bkz. Glsoy, Giritin Fethi, s. 92-126.
1656da (1066) vefat eden ve Hoca lakabyla
tannan Abdrrahim Efendinin biyografisi iin
bkz. Mehmet pirli, Abdrrahim Efendi,
Hoca, DA, I, 289.
Osmanllarn XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren kalyona geme giriimleri iki aamada gerekleti. Birinci aama 1650-62 yllarndaki deneme
dnemiydi ve sonunda kadrgaya geri dnld. kinci
ve kalc olan dnem ise 1682de yeniden balad.
1648de (1058) Sofu Mehmed Paann sadarete ve
Voynuk Ahmed Paann kapudanla getirilmesiyle,
Girit meselesi ve donanmann Venedik karsndaki
olumsuz durumu tartlmaya ve devlet erkn tarafndan donanmann slah hakknda eitli grler ortaya konulmaya baland. Kimi isimler Venediklilerin
kalyonlaryla denizlerde dolatklarn ve sava srasnda rzgr sayesinde karlarna kan kadrgalar
inediini ileri srerek kadrgalarn bunlarn karsna kmasnn imknsz olduunu ileri sryordu.
Bu sebeple Venedik donanmasna kar koyabilmek iin kalyon yaplmas gerektii zerinde duruldu ve
kalyona kalyonla karlk verilmesini teklif ederek 1648de (1058) kalyon inasna karar verildi25.
Ktib elebi, dnemin kamuoyunda tartlan bu konu ile ilgili u ayrnty ilave etmektedir: Bu mzakereler sonunda devrin eyhlislam Abdrrahim Efendi26 kendi yaknlarndan olan ve bahriye tarihini
iyi bildiini dnd Ktib elebiden, gemite Osmanl kapudanlarnn kalyon ile sefere kp kmadklarn renmek ister. Ktib elebi, eyhlislama Kbrs ve Tunusun fethine giden donanmada
asker, top ve mhimmat tamak zere kalyon, burtun ve dier trde gemiler kullanldn, ancak sava
gemisi olarak sadece kadrga ve mavna bulunduunu belirtir. Ancak Barbarosun dman kalyon ve kadrgalarna her zaman kadrgayla kar ktn ve zafer kazandn hatrlatarak kendi eiliminin de
272
kadrga tarafnda olduunu ifade eder. Ktib elebi ayrca, eer sava gemisi olarak kalyon yaplacaksa
sadece gemi yapmann yeterli olmadn, top ve dier tehizatn tamamladktan sonra bunlar kullanacak
eitimli gemici ve topular yetitirilmesi tavsiyesinde bulunur ve eyhlislam da onun bu grn
tasdik eder27. Gelimeler kalyona geme eiliminin ar bastn ve ok gemeden kalyon inasna balandn gstermektedir.
1649 (1059) ylnda Kaptanderya Voynuk Ahmed Paa kumandasnda Girite yardm gtren Osmanl donanmas, anakkale Boazndan karken karadan atlan toplarla Venedik donanmasn gei
yolundan uzaklatrp yoluna devam ederken28 donanmada kalyon bulunuyordu29. Kalyonlar ektiriler
gibi sratli olmadndan ve henz n sraya gemediinden kadrgalarn yedeinde gidiyordu30.
27
Ktib elebi, eyhlislamn konu ile ilgilendiini,

ama baarl olamadn belirtmektedir
(Tuhfetl-kibr, s. 130).
28
stanbuldaki Venedik Baylosu Giovanni Soranzo,

bu donanmann byk bir ihtiamla denize
aldn, ald bilgilere gre zmirden gelen on
ngiliz, Fransz ve drt Hollanda gemisinin
bu donanmaya katlacan Venedike bildiriyordu
(Daniel Goffman, Osmanl mparatorluunda
Kalyon Dneminin lk Safhas (1650-1662)

Kadrgalar lehindeki eilim bir mddet sonra yerini kalyonlara brakmak zorunda kald, nk Venedik donanmas Osmanl donanmasn adeta anakkale Boazna hapsetmiti. Mays 1650de Girite
yollanan Osmanl donanmas yine anakkaleden kamaynca ok gemeden 22 Temmuz 1650de (23
Receb 1060) otuz civarnda kalyon ve burtun yaplmas iin etrafa fermanlar gnderildi31. Bir ksm burtun olan bu kalyonlarn Karadeniz kylarndaki Sinop, Samsun, Bartn ve Varnada ina edilmesi kararlatrld32. Bylece Osmanl mparatorluu donanmasnda krekli gemiler olan kadrgalardan yelkenli
gemiler olan kalyonlara gei sreci ilk defa gerek anlamda balam oldu. Bu kalyon inas seferberliine bizzat katlan devrin sadrazam Melek Ahmed Paa da masraflarn kendi karlamak zere 45 m.
uzunluunda bir kalyonun Bahekapsnda yaplmasn emretti. 1651de inas tamamlanan bu kalyon
denize indirildii srada muhtemelen baz eksikleri sebebiyle yan yatarak iine su ald. Byk zntye
sebebiyet veren bu olay zerine kalyonun suyu boaltld ve st ksm hafifletilerek tersaneye gtrld.
Halk ise bu durumun sebebini haksz uygulamalarda ve ar vergi toplanmasnda buluyor, zulmle yaplan geminin hli budur diyordu33.
Ayn yl tersanelerde hazrlanan otuz kalyon, otuz sekiz kadrga ve alt mavna Girite yardm iin
donanmaya katld ve Santorin yaknlarnda rastlanan Venedik donanmas ile yaplan savata kalyonlarn
bir ksm Venediklilerin eline geti; nk bu savata kalyonlar hl ikinci derecede kalm, kadrgalarn
yedeinde gitmiti34. Bu uygulama kalyonlarn henz n plana kmadn veya onlar kullanacak yeterli
uzmann bulunmadn yahut stratejik olarak kalyonlarn ne gemesine donanma komutanlarnn henz
karar vermediini gstermektedir. Yine de bu tarihten itibaren Osmanl donanmasnda kalyonlar giderek
oalmaya balarken 1653te avuzde Mehmed Paa kumandasnda krk kadrga, alt mavna ve on
be burtundan oluan donanma Girite gnderildi35.
Yine Girit iin 1654te sefere kan Kaptanderya Murad Paa, anakkale Boazndan geerken Venedik kalyonlarnn boaz kapattn grnce sava karar ald ve ne kalyonlar, arkaya mavna ve kadrgalar dizerek denize kt. Bu savata donanma ksmen zayiata urasa da yolu aarak denize ald.
Daha sonra Tunus, Msr ve Cezayir kalyonlar donanmaya katld. Ayn dnemde derya beyleri ise henz
kadrgalara biniyorlard36.
Kalyonlarn kesin olarak ne kmas ile birlikte tersanede tamir edilen on bir kalyonun da yer ald37
32 kalyonluk Osmanl donanmas Zurnazen Mustafa Paa komutasnda Akdenize ald ve 21 Haziran
1655te anakkale Boaz knda Venedik kalyonlar ile karlatlar. Derhal sava nizamna geerek
atmaya girien Osmanl donanmas bu savata stn geldi38. Ancak ertesi yl 1656da Kenan Paann
komutasnda yine boaz nnde yaplan savata Osmanl donanmas byk kayplara urad gibi
ngilizler, (ev. Aye Ba-Sander), stanbul 2001,

s. 136-37). Giovanni Soranzo iin ksaca bkz.
Maria Pia Pedani, Elenco degli inviati diplomatici
Veneziani presso i sovrani Ottomani, Venedik

2000, s. 35-36. Sz konusu yabanc gemilerin
Osmanl asker ve mhimmatn Giritin Resmo
limanna indirdikleri konusunda bkz.
Abdurrahman Abdi Paa, Vekayinme,
haz. F. etin Derin, ( Sosyal Bilimler Enstits
baslmam Doktora tezi), stanbul 1993, s. 18.
29
Bu kalyonlara burtun da deniliyordu (BOA, MAD.

nr. 5932, s. 33, 45). Bu baar Venedik ve ngiliz
elilerinin mektuplaryla da teyit edilmektedir
(Goffman, ngilizler, s. 136). Burtun hakknda
bkz. Bostan, Tersne-i mire, s. 95-96.
30
Kalyonlarn ektiri ile ayakda olmad ve

yedeinde gittii konusunda bkz. Ktib elebi,
Tuhfetl-kibr, s. 130, 132.

31
32
BOA, MAD. nr. 2787, s. 128-130; nr. 1815, s. 124.
33
Ktib elebi, Fezleke, II, stanbul, 1287, s. 369;

Bostan, Tersne-i mire, s. 98-99. Kalyon
yapmndaki ilk denemelerin olumsuz
sonulanmas sadece Osmanl mparatorluunda
yaanmad. Venedikte 1608de ina edilen
kalyon, yzer bir kale grnmndeydi
(Tenenti, Piracy, s. 136-137; Cipolla, Yelken ve
Top, s. 45). 1628de svete yaplan Wasa adl

kalyon, daha Stockholm limannn dna
kamadan batmt [Richard Harding,
Deniz Savalar 1453-1815, Top, Tfek ve
Sng Yeniada Sava Sanat (1453-1815),

(ed. J. Black, ev. Y. Alogan), stanbul 2003,
s. 111].
34

Karaelebizde bu donanmada krka yakn kalyon,
yetmi kadrga, alt mavna bulunduunu
belirtmektedir (Kara elebi-zde Abdlaziz Efendi,
Ravzatl-ebrr Zeyli, haz. Nevzat Kaya,

Ankara 2003, s. 60).
35
Donanma, 29 Nisanda (1 Cemziyelahr)

Boazdan geti (Kara elebi-zde, a.g.e., s. 153).
36
Ktib elebi, a.g.e., s. 133-134.
37
38
Ktib elebi, a.g.e., s. 135; Silahdar, Trh, I,

stanbul 1928, s. 12-13.
273
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
Ktib elebi, a.g.e., s. 135; Silahdar, a.g.e., I,

44-46. Venedikin anakkale Boazn
kapama teebbsleri ile ilgili ayrca
bkz. Daniel Panzac, Affrontement Maritime et
Mutations Technologiques en Mer
Egee:lEmpire Ottoman et la Republique de
Venise (1645-1740), The Kapudan Pasha:
His Office and his Domain,
(ed. E. Zachariadou), Rethymnon 2002,
s. 127-129.
Kara elebi-zde, Ravzatl-ebrr Zeyli,
s. 264.
Kara elebi-zde, a.g.e., s. 287.
Ktib elebi, Tuhfetl-kibr, s. 130; Silahdar,
Trh, I, 55-56.
BOA, MAD. nr. 9837, s. 105.
Kara elebi-zde, a.g.e., s. 305; Silahdar,
a.g.e., I, 69-73.
Tersane muhasebe defteri: BOA, MAD.
nr. 1077, s. 24.
Silahdar, a.g.e., I, 221.
14 aban 1082 (16 Aralk 1671) tarihli hkm:
BOA, MAD. nr. 6572, s. 69.
BOA, MAD. nr. 15846, s. 1.
Silahdar, Tarih, I, 467, 469, 479.
Ktib elebi, Tuhfetl-kibr, s. 126. Garp
ocaklar filosunda Cezayir gemilerinin
bulunmamasnn sebebi, 1638de padiahn
davetiyle Venedike kar yardma arlan
Cezayir gemilerinin Avlonyada urad
saldrnn tazmin ettirilmemesiydi
(Aziz Samih lter, imali Afrikada Trkler, I,
stanbul 1936, s. 206, 208).
Kara elebi-zde, Ravzatl-ebrr Zeyli, s. 26;
Abdi Paa, Vekayinme, s. 13.
BOA, MAD. nr. 5932, s. 33.
kalyonlarn ou Venediklilerin eline geti39. Bu yenilgi tarihiler arasnda genellikle nebahtda yaanan
malubiyete benzetilmektedir; hatta Karaelebizde dman donanmasna kar koymak bahanesiyle
burtun yaplmasn ve bunun iin halktan haksz vergi toplanmasn eletirerek bu yenilginin sebebi
olmak zere hn- cier-pre-i rey ve ek-i dde-i h- dern- fukar ile sret-pezr olan gemilerden
ne makle hner cilve-ger-i munassa-i sudr ola demektedir40. Bu yenilgiden sonra Bozcaada ve
Limninin Venedik tarafndan igal edilmesinin Osmanl kamuoyunda byk huzursuzluk yaratmas zerine 1656 ylnn Austos ay sonlarnda (Evil-i Zilkade 1066) Yalkknde Sultan IV. Mehmedin de
bizzat hazr bulunduu ve kubbealt vezirleri, eyhlislam, kadaskerler ile yenieri aasnn katld
ura meclisinde kalyonlardan vazgeilmesi ve kadrga yapmnn srdrlmesi hususunda srarl tartmalar oldu. Dnemin tarihileri bu tartmay naklederken kendi grlerini de belirtmekte, rnein Karaelebizde, kalyonlar iin beyhude veya bo anlamna gelen b-hde tabirini kullanrken41, Ktib
elebi ve Silahdar da ektiriyi kalyona yelediklerini ifade etmektedirler42.
Bununla beraber kalyonlarn nemini ve stnln koruduunu, ayn sene yeni kalyonlarn inas
iin verilen emirlerden anlamak mmkndr. Bunun gerei olarak Sinop, Samsun, Ereli, Balkla,
Varna, Kemer, zmit ve Silivride yirmi kalyonun inas kararlatrld43. Nihayet 1657de (1067) denize
alan Osmanl donanmasnda yapm bitmi on yedi kalyon bulunuyordu ve garp ocaklarndan Cezayir,
Tunus ve Trablusgarb da yirmi alt burtunla bu donanmaya katlmt44.
Osmanllarn Bozcaada ve Limniyi geri almas (1657) zerine Venedik donanmas anakkale Boazn kapatma planndan vazgeti. Bu mcadeleler srasnda Venedikle yaplan deniz savalarnda
Osmanllar pek ok kalyonu kaybetmelerine ramen her yl yenilerini ina etmeye devam ettiler ve en
son 1661-62 (1071-73) yllarnda alt eski kalyonu tamir ettirdiler45.
Kalyon kullanlmas ayr bir maharet istedii ve kalyonlarda grevli mrettebat ise bu tecrbeyi
henz kazanmad iin Venedikle yaplan deniz savalarnda byk baarlar elde edilemedi. Bu sebeple
1661de Merzifonlu Kara Mustafa Paay kapudan tayin eden ve bahriyede slahat yapmak isteyen Sadrazam Fazl Ahmed Paa kalyonlar kaldrarak kadrgaya dnlmesini emretti; bu amala tersanede krk
ve derya beylerinin emrinde krk kadrga olmak zere toplam seksen kadrgadan meydana gelen bir donanma vcuda getirmeye alt46. Bu karar zerine kalyon dneminin ilk safhas kapanm oldu. Ancak
1671 senesinde on be kalyon iin lzumlu direk, stun ve seren temin edilmesi iin Sinop civarndaki
giriimler47 ve yeni kalyonlar iin yaplan baz masraflar48 hl kalyon inasnn ksmen srm olduunu
dndrmektedir. Silahdarn Girit seferi ile ilgili verdii bilgiler nda ise garp ocaklarnn kalyon
kullanmaya devam ettikleri anlalmaktadr49.
Garp Ocaklar Kalyonlarnn

Osmanl Donanmasndaki Deiime Etkisi
8 Haziran 1645 (13 Reblahir 1055) tarihinde Girit seferi iin Avarinde demirleyen Osmanl donanmasna takviye maksadyla Tunus ve Trablusgarbdan gelen filolarda sadece ektirme ve kadrgalarn bulunmas garp ocaklar donanmasnda da henz tam olarak kalyon dzenine geilmediini dndrmekle
beraber50, drt yl sonrasnda 1649da Venedike kar Deirmenlik limannda hazrlk yapan Voynuk
Ahmed Paa komutasndaki Osmanl donanmasna yardma gelen Marib filosunda yirmi alt burtun ve
on bir ekdirmenin varl artk kalyonun kullanlmaya baladn gstermektedir51. Bu srada Osmanl
donanmasnda sadece kalyon bulunuyordu ve bunlardan biri de yine Tunuslu brahim Reise aitti.52
Osmanl kaptanderyas hava rzgrsz olduu iin savaa girilmesini istemeyen Cezayir, Tunus ve
274
Trablusgarb kapudanlarnn tavsiyesine uymutu. Ertesi gn rzgrla birlikte harekete geilmi ve Venedik
donanmas karsnda stnlk salanmt53. Bu olay garp ocaklar donanmasnn Osmanl donanmasndan daha nce kalyonlar benimsediine ve sava taktiklerine sahip olduklarna iaret etmektedir. zellikle
Cezayirli denizciler XVII. yzyln balarnda, kendi faaliyetleri iin en uygun liman olarak bulduklar
Cezayire gelen Hollandal ve ngiliz korsanlarn yelkenli gemilerini benimsemeye balamlard54.
Venedik donanmasnn 1654te Boaz kn kapatmas sebebiyle btn Osmanl deniz askeri yeniden greve arldnda Trablusgarbtan yedi kalyonluk bir filo gelmi ve merkezi donanmann dzenlenmesinde etkili olmutu. Filo kumandanlar Trablusgarb Aas Mehmed Aa ile Kalyonlar
Kapudan Kk Mehmed stanbulda byk ilgi grdler. Dnemin kaptanderyas Kara Murad Paa
bu denizcilere deer vererek donanma ilerinde kendilerini danman edindi; hatta Sultan IV. Mehmed
ile grmelerini salad. Bu grmede pek ok iltifata mazhar olan Kalyonlar kapudan Kk Mehmed, yllardr para ve asker harcand halde Venedik karsndaki baarszlktan duyduu znty belirterek sahip olduklar mkemmel kalyonlarla savaa hazr olduklarn syledi. Bu grme sonunda
IV. Mehmed, Trablus kalyonlarnn ihtiyac olan mhimmat ve halatn Tersane-i mireden, yiyecek ihtiyalarnn ise kaptanderya tarafndan karlanmasn emretti. Bunun gerei olarak her kalyona yirmi
be kantar halat, drt tun top ve 2000 kuru verilecekti; ancak bu karar tersane kethdasnn tepkisine
yol atndan mhimmatn yarsn teslim etmi ve denmesi gereken parann 1000 kuruluk ksmn
da kendisi ald. Ayrca Kk Mehmedin gemisine verilen drt toptan ikisi daha enlik at srasnda
atlad iin durum padiaha kadar aksettirildi ve Kapudan Paann ikaz ile toplar yenilendi. Bu olaylar
merkezi donanmann temsilcileri ile garp ocaklar mensuplar arasnda bir ekememezlik ortaya ktn
da gstermektedir.
Kapudan Paa bir meveret meclisi toplayarak deniz savalarnda takip edilmesi gereken strateji ve
taktik konusunda Trablusgarb kapudanlar ve reisleriyle gr alveriinde bulundu. Kk Mehmed,
sava mahallinde gemiler tertip edilirken kann- kadmee gre nde arhac gemilerinin bulunmasn,
sa, sol, orta ve kanat eklinde durmalarn, bu gemilerden birinin bile ayakta kalmas durumunda kapudan batardasnn ne kmamasn tavsiye etti. nk daha nce Kapudan Cafer Paa (1632-34), Kesendire nnde giritii savata nce kendi batardas ile savaa girerek yanl bir uygulama balatm
ve bu yzden baz savalar kaybedilmiti. Bu teklif toplantya katlanlar tarafndan da uygun bulunduu
iin padiaha sunularak onay alnd. Kk Mehmed ayrca kendi filosundaki her kalyonda bulunan
topulardan ikisinin donanma kalyonlarndaki topularla yer deitirmesini ve bylece Osmanl donanmasndaki topularn da eitilmesini teklif etti. Bu maksatla yedi kalyondan oluan Trablus filosunun
on drt topusu ile Osmanl donanmasndaki topular yer deitirdi55.
Btn hazrlklar ve takip edilecek stratejiler belirlendikten sonra Osmanl donanmas 9 Mays
1654te Murad Paa komutasnda Beiktatan hareket etti ve Boazhisarlarna geldiinde Serv Burnu
nnde yine Venedik donanmasyla karlat. Bunun zerine toplanan harp meclisinde Kk Mehmed
Kapudann gsterdii ekilde donanmann nizam almas kararlatrld56. Buna ramen Trablusgarb kalyonlar savaa karmadan boazdan ktlar ve Venedik donanmasyla yalnz savamak zorunda kalan
Osmanllarn bu atmada bir kalyonu yand. Kapudan Paa bu tavrlar yznden Trablusgarb kalyon
kapudanlarn ve zellikle Kk Mehmed Kapudan iddetle azarlad. Osmanl donanmasna daha
sonra Tunus ve Msr kalyonlar ile on bir Cezayir kalyonu daha katld57.
Yoluna devam eden Osmanl donanmas stendil Adas yaknlarnda Venedik donanmas ile yeniden
karlatnda Trablusgarb filosu yine ayn tavr sergiledi ve savaa katlmad. Kaptanderya bu
53
54
55
56
57
Abdi Paa, a.g.e., s. 18. Garp Ocaklar

donanmas o srada Moton aklarnda
rastladklar George adl bir ngiliz gemisine
Venedike kar kendilerine katlmasn
isteyerek nce kiralamlar ve sonra el
koymulard (Goffman, ngilizler, s. 139).
Glete, Warfare at Sea, s. 109.
Naima, Trh, V, stanbul, 1283, s. 391-397.
Naima, a.g.e., V, 398-400. Abdi Paa, bu
sralamada nde Trablus kalyonlar,
arka arkaya stanbul kalyonlar, alt mavna,
krk ekdirme iki saf olup ortada Kapudan
Paa batardas eklinde olduunu
yazmaktadr (Vekayinme, s. 53-54).
275
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
Bu savan genel olarak ele alnd kaynaklar

iin bkz. Ktib elebi, a.g.e., s. 134;
Abdi Paa, a.g.e., s. 53-57. Ticaret amal
kullanlan gemilerin kaptanlar genellikle
savalara katlmaktan ekiniyorlard.
Bu durum, XVII. yzyln ikinci yarsnda
Hollanda ve ngiltere arasnda yaanan
savalarda da mahede edilmiti
(Harding, Deniz Savalar, s. 113).
Karaelebizde, Ravzatl-ebrr Zeyli, s. 305.
BOA, MAD. nr. 4688, s. 19; nr. 5662, s. 60.
1651 (1062)de de bir Trablusgarpl
bulunuyordu (BOA, MAD. nr. 967, 968).
Mesel, Kaptanderya Kalaylkoz Ahmed Paa,
1689da (1101) Benefeyi kuatan Venedike
kar Cezayir, Tunus ve Trablusgarb
filolarndan yardm istedii halde ekingen
davranmlard (Silahdar, Trh, II, 485-486).
BOA, KK. nr. 5652, s. 8.
Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i
Vekayit, haz. A. zcan, Ankara 1995, s. 577.
BOA, KK. nr. 5650, s. 1-3; nr. 5656, s. 1-4.
Bu kalyonlar iin lzumlu kereste eitleri ve
temini hakknda bilgi BOA, D. BM. TRE, nr.
14572 ve 14573te yer almaktadr. Kalyonlara
konulacak toplardan eitli byklkteki 349
top, 200 eynek, 22 Eyll 1684 (12 evval
1095)te (BOA, KK. nr. 5649, s. 11), 236 top ise
1 Kasm 1684 (23 Zilkade 1095)te (BOA, MAD.
nr. 4039, s. 154) tersaneye teslim edildiler.
Trablusgarb Days olan Msrlolu brahim,
1676da Trablusgarb Beylerbeyi oldu
(Abdi Paa, Vekayinme, s. 399).
Defterdar, Zbde, s. 177. skenderiye olarak
gemektedir ki, sancak merkezinin yeri ile
ilgili bir farkllk olsa gerektir.
Baba Hasan Bey, 7 ubat 1673
(19 evval 1083)te Karlili sancakbeyiydi
(BOA, KK. nr. 5596, s. 7-8). Msrlolu,
1686da (1097) kaptanderya olunca
Baba Hasan da Kbrs beylerbeylii ile mir
kalyonlar ba kapudan oldu (Silahdar, Trh,
II, 227), Baba Hasann Temmuz 1686da
(aban 1097) Karyot Adas yaknlarnda
taundan vefat etmesi zerine (Silahdar, a.g.e.,
II, 254-55), bu greve 22 Austos 1686da
(2 evval 1097) Benefeli Ali Kapudan tayin
edildi (BOA, A. DVN, dosya nr. 184/32).
Silahdar, a.g.e., I, 762-763.
Bu kalyonlardaki mrettebtn mevcib ve
dier masraflar iin 537 kese ake gerekmiti
(Defterdar, a.g.e., s. 177-78).
Defterdar, a.g.e., s. 201.
davranlarnn sebebini renmek istediinde ise, gemilerini kendi geimleri iin kullandklarn ve Venedik donanmasndaki ate gemilerinden ekindiklerini ileri srdler. Bunun zerine Murad Paa onlardan yararlanamayacan anlayarak vilayetlerine dnmelerine izin verdi58.
Garp ocaklar filolarnn Osmanl donanmasyla birlikte hareket etmeme tavr bununla snrl kalmad.
Mesela 1657de Cezayir, Tunus ve Trablusgarbdan donanmaya destek maksadyla gelen 26 burtunun
Venedik donanmas ile karlaldnda savamamas Osmanl kamuoyunda iddetli tenkitlerle karland59. Bununla beraber, Osmanl merkez donanmas iinde Garp ocaklarndan gelme denizciler bulunuyordu. Mesela ayn yl Osmanl donanmasna iki Cezayirli reisin kumandasnda iki kalyon katlmt60.
Osmanllar 1662de kalyon dzeninden bir sre iin vazgeip yeniden kadrga nizamna gemeleri
ile kalyon kullanma stratejisine ara vermi oldular; ancak 1682de yeniden kalyon dnemi balaynca
garp ocaklar kalyonlar da tekrar Osmanl donanmasna katlmaya baladlar. Marib kalyonlarnn
zaman zaman Venedik donanmasyla savamaktan kanmalar Osmanllar zerinde olumsuz etki yapm
olsa bile61, merkezi donanma ile garp ocaklarnn ilikisi devam etti ve pek ok garp oca mensubu denizci Osmanl donanmasnda grev yapt gibi, top ve mhimmat eksiklikleri de tersaneden karland.
Nitekim 1690da (1102) Trablusgarb kalyonu tersanede dier kalyonlarla birlikte kalafat edildii62
gibi, 1696da (1107) Akdenize kacak donanmaya katlmak zere Trablusgarbtan be kalyonluk bir
filo yeniden stanbula geldi63. 1697-98de (1109) tersanedeki kurunlu mahzenden mhimmat verilen
on yedi kalyon arasnda Tunuslu Ali Kapudan ile Trablusgarbl Mehmed kapudanlarn64, 1698-99da
(1110) ise Cezayirli Hseyin, Mustafa, Ahmed ve Sleyman kapudanlar ile Trablusgarbl Mehmed ve
Bayram kapudanlarn65 kalyonlarnn bulunmas, Msrlolu brahim Paa ve Mezemorta Hseyin Paa
gibi garp ocaklarndan yetien denizcilerin kapudan paalk grevine getirilmeleri merkezi imparatorluk
donanmas bnyesinde garp ocaklarna mensup gemi reislerine verilen nemi gstermektedir.
Yeniden Kalyona Dn (1682)

Kadrga dnemini n plana karan ve kalyondan vazgeilmesini ngren karardan (1662) itibaren
20 yl uygulamada kaldktan sonra nihayet 1682de (1093) Merzifonlu Kara Mustafa Paann sadareti
ve Bozoklu Mustafa Paann kaptanderyal srasnda on kalyon inas iin verilen emirle deimi,
Osmanl denizciliinde kalyon dnemi ikinci defa yeniden balamtr. Sekizi 34 m. ve ikisi 38 m. uzunluunda olan bu kalyonlardan drdnn ambarl, seksener tun toplu, altsnn ise altmar tun toplu
olmas planland66. Bu kalyonlarn ina sorumluluu ile beinin kumandas Trablusgarb Ocanda yetien67 Msrlolu brahim Paaya Rodos sancakbeylii greviyle, dier beinin kumandas ise derya
beylerinden Baba Hasan Beye Reid68 sancakbeylii greviyle69 verildi. Msrdan Rodosa kadar olan
blgeyi Baba Hasan, Rodostan stanbula kadar olan blgeyi Msrlolu korumakla vazifelendirildi.
Msrlolu daha sonra Kbrs beylerbeylii ile miri kalyonlar ba kapudanlna, Baba Hasan da ikinci
kapudanla getirildi. Bylece kalyonlarn yeniden devreye girmesiyle birlikte kalyonlar iin yeni bir
dzenleme yaplm oldu. Silahdarn, Zuhr- Kalyonh-i Mr bal altnda verdii bu bilgilere
gre, garp ocaklarnda olduu gibi tersanede de yeni bir ocak oluturuldu ve uygulamalar iin kanun hazrland. Buna gre kalyonlardan byklerine 400, kklerine 300 levent yerletirilmesi ve btn grevlilere denecek maalarn belirlenmesi kararlatrld. Ayrca Bamuhasebeci Mustafa Efendi defterdar
tayin edilerek bu gemilerin inas iin nazr olarak grevlendirildi70. Kalyonlar Austos 1684te tamamlanm71 ve bu dzenlemelerden hemen sonra 1685te donanmada bulunan 10 kalyon, 65 kadrga ve
derya beyi gemileri denize kmaya hazr hale gelmiti72.
276
Bir ambarl Tunus kalyonu

(TSMA, E. 9413).
73
74
75
II. Viyana kuatmasnda Avusturya ordusunda mhendis olarak grev yapan ve diplomatik-askeri
bir misyonla bir sre stanbulda da kalan Marsiglinin73 verdii bilgiye gre, Osmanl donanmasnn
kalyona geiinde nemli rol oynayan Livornolu mhtedi Mehmed Aann marifetiyle yeni model kalyonlar yapld. 1692de stanbuldayken tersanede yapt gezilerde kalyon ina faaliyetlerini gzleyen
Marsigli, Mehmed Aann Sadrazam Kprlzde Fazl Mustafa Paaya olan yaknl sebebiyle n
plana getiini ve mkemmel gemiler yaptrdn zikretmektedir74. Marsiglinin zikrettii bu ahs, Osmanl kaynaklarnda ismi mr kalyonlarn inasnda nazr olarak geen Frenk Mustafa Efendi olmaldr75.
Kalyonlara yeni bir nizam verilmesinden sonra, daha dzenli bir ekilde kalyon ina edilmeye baland gibi uzunluklarnn da giderek artt anlalmaktadr. 1691-92 senelerinde tersane ve ayaznda
ina edilen kalyonlardan Kapudne kalyonu 41 m., dierleri ise 38 m. olarak planlanmt76. 1695te Sakz igal eden Venedike kar karlan donanmada 26 kalyon ve 24 ektiri bulunuyordu. Venedik donanmasnda ise 20 kalyon, 6 mavna ve 24 ektiri yer alyordu. Bu tespitler Venedik donanmasnda da
henz krekle hareket eden gemilerin var olduunu gstermektedir77.
1696da, Akdenize 23 kalyon gnderen Osmanllar78, 1697de (1109) Akdeniz ve Karadenize kalyon ve ekdiri snf gemilerden oluan byk bir donanma sevk ettiler. Bu donanmann gemileri arasnda
Akdenize 25 kalyon, 2 ate gemisi, 4 derya beyi ekdirisi, 28 firkate bulunuyordu. Karadenizde ise
Ker ve Taman taraflarna 4 kalyon, 6 derya beyi kadrgas, 5 firkate, 30 ikampoye, zi taraflarna 11
derya beyi ekdirisi, 15 kalyata, 25 ikampoye, 20 firkate, 5 ocaklk ayka, 15 st ak gnderilmiti.
Bylece Akdenize 59, Karadenize 136 olmak zere bir sene iinde toplam 195 gemi stanbuldan hareket etmiti79.
76
77
78
79
Aslen Bolognal olan ve Karlofa sonrasnda

snr tespiti yapan heyette bulunan Luigi
Ferdinando Marsiglinin (1658-1730) bu grevi
ile ilgili bkz. Monika Molnr, Karlofa
Antlamasndan sonra Osmanl-Habsburg
Snr (1699-1701), Osmanl, I, Ankara 1999,
s. 472-479.
Mehmed Aann ayn zamanda Darphanede
akenin ayar ile grevlendirildiini belirten
Graf Marsigli, bu geminin maketinin
yapldn ve bilahare maketi kendisinin satn
aldn belirtmektedir (Osmanl
mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden
nhitat Zamanna Kadar Asker Vaziyeti,
(ev. M. Nazmi), Ankara 1954, s. 269-270).
Marsiglinin, mau sikke uygulamasnn
msebbibi grld iin Edirnedeki isyanda
ldrldn belirttii Mehmed Aa
(Marsigli, a.g.e., s. 269-270) ile Silahdar
(Trh, II, 603), Defterdar Mehmed Paa
(Zbde, s. 411) ve ondan naklen Rid
(Trh, II, 175)in shib-i ayr tayin edilen ve
mankr ihdas ettii iin halkn tepkisini
ekerek 1692de ayn bahane ile Edirnede
ldrldn naklettikleri Frenk Mustafa
Aa ayn kimsedir. Marsigli, msadere edilen
mcevher ve paralarndan baka, yamalanan
eyas arasnda bulunan Arapa ve Rumca baz
kitaplar kendisinin aldn ifade eder.
BOA, MAD. nr. 3456, s. 322.
Defterdar, Zbde, s. 529
Bu donanma ile birlikte derya beylerinin
gemileri de bulunuyordu (Defterdar, Zbde,
s. 611).
Bu donanmaya ait tam liste BOA, Mhimme
Defteri, 266da yer almaktadr. Dier kaytlar:
BOA. MAD. 2731, s. 63; MAD. 2321, s. 46;
MAD. 8880, s. 4. 1697de 17 kalyona verilen
mhimmatn ayrntl bir listesi MAD. 15658de
kaytldr. Bu rakamlar ok az farkla
kaydeden Defterdar Mehmed Paa,
Tuna donanmasn da ilave ederek on kalyata,
otuz firkate, otuz dokuz ayka ve yz st
ak gemi tedarik edildiini, ayrca Tuna
iskelelerinin on iki ocaklk aykasnn, smail,
sak ve Boaz grevlilerinin birer aykasnn,
Kili nazrnn iki ve Eflak voyvodasnn
be ayka hazrladn belirtmektedir
(Zbde, s. 611-612).
277
1698de 26 kalyon Akdeniz, 6 kalyon da Karadeniz donanmas iin hazrland ve daha nce inasna
balanan byk yeni kalyonun yapm tamamland80. Bu sebeple, 1685 ve 1699 yllar arasnda kalyon
inasna hz verilerek kalyonculuun gelitirilmesi sayesinde deniz savalarnda galibiyet saland
halde karadaki malubiyetler Karlofa Antlamasyla sonulanmtr.
XVII. yzyln sonlarnda kadrga inasnn adeta durduu ve kadrgalarn yerini kalyonlara terk ettii
grlmektedir. Ancak derya beylerinin bir mddet daha kadrgalarna bindii ve bu gelenein bir sre
daha srd bilinmektedir81. 1691 ve 1701 seneleri arasnda tersanede 70 kalyon yannda 4 batardann
tamir edilmi olmas gemi teknolojisindeki deiimi rakam olarak gstermesi asndan nem tar.
1700de tersanede 24 kalyon tamir edildii gibi ambarl byk kalyonun eksikleri tamamlanm ve
ilk defa 46 m. uzunluunda byk bir kalyonun inasna balanmt82. O zamana kadar yaplan kalyonlardan ok daha byk olduu anlalan bu kalyon 1702de tamamlanarak denize indirildi83.
1701 tarihli Bahriye Kanunnmesi ile getirilen dzenlemelerden sonra kalyon inasnn hzla gelitii,
1702de 3 kalyonun yapm ve 25 kalyonun tamir edildii84, 1703te tersanede 28 kalyon bulunduu85,
1704te yine 3 kalyonun ina ve 28 kalyonun tamir86 edildii grlmektedir. Bu saylar kalyon inasnn
gerek say ve gerekse byklk itibariyle gelitiini gstermektedir.
Kalyonlarn Baz Teknik zellikleri
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
BOA, KK, nr. 5657, s. 1.

MAD. nr. 4876, s. 74-75.
130 tun top bulunan bu byk kalyon
(MAD. nr. 4875, s. 20), ambarl kalyondan
yedi kar daha bykt ve 5 Nisan 1702de
(7 Zilkade 1113) inas tamamlanmt
(Defterdar, Zbde, s. 724).
MAD. nr. 5897, s. 4.
MAD. nr. 8880, s. 236.
MAD. nr. 2637. s. 2.
Cipolla, Yelken ve Top, s. 44.
Karaelebizde, Ravzatl-ebrr Zeyli, s. 266.
MAD. nr. 6616, s. 204.
MAD. nr. 18274.
Kalyon kereste eitleri konusunda
bkz. Bostan, a.g.e., s. 117-120.
BOA, MAD. nr. 2714, s. 187. Geni bilgi iin
ayrca bkz. Bostan, a.g.e., s. 116, 119.
Kalyonlar ile kadrgalar arasnda gerek ina teknikleri ve gerekse mrettebat, malzeme ve mhimmatlar bakmndan pek ok farkllk olduu tespit edilse bile tam bir karlatrma iin elimizde yeterli
veri bulunmamaktadr. Aslnda kalyon, gemi modeli olarak kadrga rnek alnarak yaplmt ve dier
yelkenli sava gemilerine gre gvdesi daha uzundu87. Maliyetleri bakmndan normal byklkte bir
Osmanl kalyonunun ina masraf yaklak -drt kadrgann masrafna eitti88. Bir kadrgann maliyetinin devlete ait hesapla 1662de 1.210.756 ake89, 1685te 972.000 ake90 civarnda olduu dikkate alnrsa bir kalyon maliyetinin 3-4 milyon akeye ulat anlalmaktadr91.
na teknikleri bakmndan ise dnemin artlarna uygun olarak kalyonlar da kadrgalar gibi keresteden yaplmakla beraber, geminin modelinden kaynaklanan farkllk sebebiyle pek ok kereste eidine
ihtiya duyuluyordu ve bu durum kereste temini iin devletin yeni orman kaynaklarna ulamas mecburiyetini beraberinde getiriyordu. Kalyonlarn kadrgalara nispetle uzun ve yksek olmas sebebiyle
ok daha fazla keresteye ihtiya duyulmas yannda kalyonlarda bulunmas gereken stun ve seren direklerinin varl ve eitlilii bu konuda ayr tedbirler alnmasn gerektirdi ve kalyon aksamna gre
kereste eitleri ortaya kt92. Bir kalyonun stun ve serenlerinin eitlilii geminin byklne gre
de deiiyordu. Mesela 1672de ina edilen bir kalyonda yirmi stun ve seren bulunuyordu ve byk
direin uzunluu 28 m., tirinkete stunu 25 m., cvadora 24 m. idi ki, bu llerin kalyonlarn uzunluklarna yakn olduklar grlmektedir. Stun ve serenlerin uzunluklar daha sonra ina edilen kalyonlarn
byklklerine gre farkl olmutu. Kalyon kerestesinin temin edildii en nemli blgeler Bolu blgesi,
Sinop ve Samsun havalisiydi. Bu blgelerdeki yetkililere gnderilen fermanlarda kalyon kerestelerinin
dzgn ve ie yarar olmas, kavak kerestesinin kullanlmamas ve kalyon direklerinin mutlaka kknar
am olmas art kouluyor, her yl tamire muhta olmalar halinde masraflarnn tazmin ettirilecei bildiriliyordu93.
Kalyonlarda kadrgalardan farkl olarak en nemli ihtiya malzemesi yelkendi. Bir kadrgada gen
biiminde cankurtaran, orta ve borda adnda , drtgen biiminde tirinkete denilen bir olmak zere toplam drt yelken kullanlyordu. Kalyonlarda ise maystra, tirinkete, mancana, gabya, babafingo, cvadora
278
ve alborta denilen ve lleri byk olan yelkenler bulunuyordu. Yelken bezi Gelibolu, Eriboz, Benefe,
Ege Blgesi, Msr ve Kbrs gibi yerlerden belli arlk ve llerde temin ediliyordu. Bu bezler tersaneden verilen llere uygun olarak cllah denen dokumaclar tarafndan pamuk ipliiyle dokunuyor,
sonra boyanyor ve terziler tarafndan istenilen llere gre dikiliyordu.94
Kalyonlarda dier nemli malzeme ise toptu. Normal byklkteki (34-38 m.) bir kalyonda 56 top
bulunuyor, bu say kalyonlarn byklklerine gre deiiyordu. XVIII. yzyln balarnda top says
ambarl bir kalyonda 112, byk kalyonda ise 130a ulamt. Topa olan ihtiyacn okluu sebebiyle
her zaman Tophanenin bu ihtiyac karlamas mmkn olmamakta, bu yzden eksik olan toplar tccar
gemilerinden kiralamak suretiyle karlanmaktayd. Kalyonlardaki toplar iin ok sayda yuvarlak da
gerekiyordu ve bunun iin Pravitede yeni bir demir madeni alarak yuvarlak (glle) dkld. 1697de
Pravitede 500.000 yuvarlak dkld tespit edilmektedir.95
Kalyonlar byk gemiler olduu iin tadklar insan says da kadrgaya oranla fazlayd. Normal
byklkte bir kadrgada sava ve mrettebat dhil ortalama 330 kii bulunurken, 1690da normal byklkteki bir kalyonda gemi mrettebat olarak 289, riyalede 393, patrona ve kapudanede 418 kii arasnda deiiyordu. ambarl bir kapudne-i hmaynun mevcudu ise 600 ile 1001di96.
Bu dnemden itibaren btn XVIII. yzyl boyunca Osmanl denizcilii kalyonlarn gelimesi ynnde bir seyir takip etti ve denizlerde yeniden varlk gstermeye balad. Kadrgalar dier devletlerdeki
rneklerine97 paralel olarak yzyln ortalarndan itibaren sahneden ekildi. Sadece kaptanderyalarn
bindii batarda, yzyln sonlarnda ayn zamanda bir merasim gemisi olarak mevcudiyetini koruyordu98. zellikle Cezayirli Hasan Paa ve Kk Hseyin Paann kaptanderyal srasnda teknik
yaplanma ve eitim dikkate alnarak tersanede ve gemi ina tekniklerinde dzenleme cihetine gidildi.
94
95
96
97
98
Bostan, a.g.e., s. 154-165.

Bostan, a.g.e., s. 175-177.
Bostan, a.g.e., s. 181-186, 240.
Fransa ve spanya, 1748de kadrga snf
gemileri terk etti (Harding, Deniz Savalar,
s. 120).
Kk Hseyin Paa, 1 Mays 1791de (27
aban 1205) donanma ile Karadenize hareket
ettii srada batardaya binmiti (III. Selimin
Srktibi Ahmed Tarafndan Tutulan Rznme,
yay. S. Arkan, Ankara 1993, s. 10-11).
279
Mezemorta Hseyin Paa ve

1701 Tarihli Bahriye Kanunnamesi
dris BOSTAN*
XVII. yzyl sonlarnda Osmanl Devletinin dier messeselerde balatt yeniden yaplanmaya paralel olarak, Mezemorta Hseyin Paa da donanmaya bir dzen vermek istemitir. Deniz seferlerinde
kalyonlardan en etkin ekilde yararlanmak zere nayak olduu Bahriye kanunnamesiyle ve deniz savalarnda kazand baarlarla kendisinden en ok sz ettiren kaptanderyas olan Mezemorta Hseyin
Paa, aslen Moritanyaldr; genliinde Garp Ocaklarna mensup bir denizci olarak spanyollarla meydana gelen bir savata ald yaradan dolay ld sanldndan kendisine yar l anlamna gelen
mezemorta (talyancada mezzomorto) lakab verilmitir. On yedi yl gibi uzun sren bir esaret dneminden sonra fidye ile kurtarlm olan bu usta denizci Cezayir denizcileriyle birlikte Akdenizde faaliyet
gstermeye balamtr1.
Mezemorta Hseyin Aa, 1674ten itibaren korsan olarak giderek hret kazanm ve zamanla Cezayirin nemli ahsiyetleri arasna girmiti. Fransz donanmasnn 1683te Duquesne komutasnda Cezayire saldrmas zerine anlamaya boyun een Cezayir Days Baba Hasan tarafndan amiral gemisine
rehine olarak gnderilmiti. Kendisi gibi bar taraftar olan yerlilerle yenierilere dayanan Baba Hasan
bu davranyla ortal kartracandan ekindii Mezemortadan kurtulduunu dnmt. Ancak,
Fransz amiralinin istedii sava tazminatn halktan toplayamad iin zor durumda kalmt. Bu srada
Mezemorta, Fransz amiraline kendisini sahile kartmas halinde bu paray derhal temin edeceine inandrm ve limana geldiinde kendisi gibi sava taraftar olan reislerle ibirlii yaparak Baba Hasan ldrp idareyi ele almtr.
Fransz donanmasna kar sava yeniden balatan Mezemorta Hseyin Aa, bombardmann devam
halinde ehirdeki btn Hristiyanlar topun azna balatp imha edecei tehdidinde bulundu. Bu durum
karsnda Fransz donanmas bir mddet sonra liman terk etmek zorunda kald. Bylece 1683te (1094)
Cezayir Days ve beylerbeyisi olan Mezemorta Hac Hseyin Paa, bir taraftan Fransz korsanlara kar
ticareti korumak maksadyla denize donanma kartrken, dier taraftan halk arasnda yaanan isyanlar
bastrmak iin mcadele etti2.
1684 (1095) ylnda stanbuldan donanma ile gelen kapcba ve bir Fransz heyeti ile bir sulh mukavelesi imzalayan Mezemorta, ayn zamanda Tunusta yaanan isyan olaylarn bastrmak zere khyas
brahim Hoca komutasnda oraya bir ordu gnderdi; iki sene sren mcadelelerden sonra Tunusta skneti ksmen salad ve durumu bir arzuhl ile stanbula bildirdi3. Kendisine hitaben yazlan Mays
1686 (Evhr- Cemziyelahr 1097) tarihli fermanla Tunus meselesinin istedii gibi zlecei, ama
artk ordunun Cezayire dnmesi isteniyordu. Bu srada Moray igal eden Venedike kar yardm iin
Cezayir kalyonlarndan oluan bir donanma ile birlikte iki bin levent getirmesi yeniden hatrlatld ve
vaktinde gelmedii iin igalden sorumlu tutuldu4. Aralk 1688 (Evil-i Reblevvel 1100) tarihli bir
2
3

Fakltesi Tarih Blm.
Cengiz Orhonlu, Mezemorta Hseyin Paa,
slm Ansiklopedisi, VIII, stanbul 1971, s. 205.
Orhonlu, a.g.m., s. 206.
Aziz Samih lter, imali Afrikada Trkler, II,
10-11, 143.
Safvet, Mezemorta Hseyin Paa, stanbul
1327, s. 120-122.
281
Kapudne-i Hmayun,
(Keyfiyet-i Rusya,
TSMK, H. 1627).
6
7
9
10
11
12

Mhimme Defteri (MD) 98, s. 75.
BOA, MD. 98, s. 117/387.
BOA, MD. 99, s. 29/137; Silahdar,
Trih, II, 485-487.
BOA, MD. 99, s. 105/338; Silahdar,
Trih, II, 489.
Silahdar, Trih, II, 553-554.
BOA, MD. 101, s. 63/198.
Vkt- Rzmerre, Sleymaniye Ktp, Esad
Efendi Koleksiyonu, nr. 2437, vr. 175a, 181a.
BOA, MD. 102, s. 156/620; s. 183/715;
MD. 104, s. 164/3.
hkmden anlaldna gre, bir ara

yerine smail Paann, Cezayir beylerbeyiliine5 ve kendisinin de kaptanderyalk grevine tayini dnlmse
de, ocak halknn srar zerine ubat
1689 (Evhr- Reblahr 1100) tarihinde yeniden eski grevinde brakld.
Mora seferine yardmc olmas iin
Cezayir kalyonlar ve drt-be ate gemisinden oluan donanma ve 50006000 kiilik ordusunu toplamas,
Tunus ve Trablusgarb kalyonlarn da
kendi komutasnda getirmesi emredildi6. Mezemorta, bu srada bir taraftan Vahran igal eden spanyollarla
urarken dier taraftan Cezayiri igale gelen Fransa donanmasna kar
iddetli atmalarda yer ald ve beraberindeki korsanlar ile birlikte Fransa
sahillerini yamalad. Bununla beraber
10 Cezayir kalyonunu merkez Osmanl donanmasna yardma gndermeyi ihmal etmedi.
Mezemorta Hseyin Paa, Aralk
1689da (Evil-i Reblevvel 1101)
Kalaylkoz Ahmed Paann yerine
kaptanderya tayin edildi ve stanbula
gelene kadar yerine tersanede grevli
Ahmedin veklet etmesi kararlatrld7. Ancak bu haber Cezayire ulamadan nce Mezemorta, Cezayir days ve ocak halk ile aralarnda
kan anlamazlk sebebiyle ailesini dahi alamadan gizlice oradan ayrlmak zorunda kalm ve stanbula
gelmiti. Hakkndaki ikyetler zerine 10 Ocak 1690 (29 Reblahr 1101) tarihinde kaptanderyala
yaplan tayin durduruldu ve Tuna kapudanlna getirilerek8 Avusturyaya kar Vidinin kurtarlmas
iin yaplan harekt Tuna nehrinden desteklemekle grevlendirildi. 24 Ocak 1691de (23 Reblahr
1102) Rodos sancakbeylii ile Mir Kalyonlar kapudanlna tayin edildi ve saylar 10 olan kalyonlarn
20ye tamamlanmas iin pek ok gayret gsterdi9.
Mezemorta Hseyin Paa, ok gemeden emrindeki kalyonlarla birlikte kaptanderya Msrlolu brahim Paann komutas altnda Venedik donanmasna kar kmak zere Akdenize ald10. 5 ubat
1693 (29 Cemziyelevvel 1104) tarihinde Edirnede Sadrazam alk Ali Paa ile grerek mir kalyonlarn ihtiyalarn karlamak11, kalyonlarn kapudan, zbit ve leventlerinin grevlendirmeleri ile ilgili
dzenlemeler yapmak hususunda yetki verildi12. Kendisinin 700.000 ake olan yllk gelirinin bir ksm,
1693 senesine ait Kocaeli, stanbul, Galata, Eyp ve skdara ait gebran ve yahudi cizye gelirlerinden
282
tahsis edildi13. Kalyon neferlerinin aylklar (mevacib) ve dier masraflar iin ise, 1695te Kbrs dnda
Midilli, Rodos, stanky, Sisam, Taz, Sla ve zmit sancaklarnn cizye gelirlerinden 20.488 hane
gelir olarak ayrld14.
Mezemorta Hseyin Paa, Temmuz 1692de (Zilkade 1103) Giridin Hanya limann kuatan Venedike kar savamak zere Msrdan getirilecek 1000 askerin tanmas iin drt kalyon ile skenderiyeye gnderildi15. 1694 Temmuzunda ise Adalar Denizine geldii anlalan Venedik donanmasna kar
beraberindeki 20 kalyonla kar kmas ve tedbir almas emredildi16. Bu arada Mezemorta Hseyin
Paa, Cezayirde kalan ailesinin stanbula getirtilmesi iin 1695te eitli teebbslerde bulunmu, ancak
bu giriimlerinden uzun sre bir sonu alamamt17. 1695 (1106) tarihinde Sakz igal eden Venedik
donanmas ile Koyunadalar nnde giritii sava kazanarak Venedikin adadan ekilmesini salad.
Buna mkfat olarak da 6 Mays 1695 (22 Ramazan 1106) tarihinde vezir rtbesiyle Kaptanderyala
getirildi18. Ksa srede hazrlklarn tamamlayarak Haziran 1695te (Zilkade 1106) donanma ile denize
alan Mezemorta, Garb Ocaklar donanmasyla birleerek19 1695 Eyllnde (Safer 1107) Venedik
donanmasna kar Midillinin Zeytinburnu aklarnda tututuu savata byk bir galibiyet kazand.
Bu savata Osmanl zayiat sadece 300 yaral ve l iken Venedik, 14 kalyon ve 5000 savasn kaybetti.
Bu zafer zerine, Kasm 1695te stanbula dndnde II. Mustafa tarafndan byk bir merasimle karland, kendisine ve beraberindeki kapudanlara hilat giydirildi20. 1696da Mora zerine dzenlenen
seferi denizden desteklemekle grevlendirildi. 1696-97 (1107-9) yllarnda Venedik donanmasn Andre
Adas ve Bozcaada nnde defa yenilgiye uratt21. 1698 ylnda nce mroza demirleyen Venedik
donanmasn takip eden Mezemorta Hseyin Paa, Midilli yaknlarnda Zeytinburnunda savaa tututu.
Uzun sren atmalardan sonra Venedik donanmas blgeyi terk etmek zorunda kald. Bu savata, Mezemortann vey olu Cezayirli Seyyid Mustafann kalyonu da yara ald. 1700de (1111) Tersanede
kendisi iin yaptrd ve o zamana kadar grlmemi byklkte 31 oturakl byk ve etraf nakl bir
batarday donanmaya katt. Akdenizden dnen Paa, 9 Kasm 1700 (27 Cemziyelevvel 1112) tarihinde
padiah tarafndan kabul edilerek 24 derya beyi ile patrona ve riyale kalyonlarnn kapudanlarna hilat
giydirildi22.
Mezemorta Hseyin Paa, Karlofa antlamasnn imzalanmasndan sonra, Akdenizi adalar halknn
korsanlarndan temizlemekle grevlendirildi. Bu amala, rahatsz olmasna ramen 21 Mays 1701 tarihinde kalyonlar ve derya beyleri ekdirileriyle birlikte son defa Akdenize ald23. Kendisine gnderilen
8 Haziran 1701 (1 Muharrem 1113) tarihli en son emirlerden birinde, Msra srgn edilen eski defterdar
Mustafa ile salyne mukataacs Acemzdenin affedildiklerini, bu sebeple haber ular ulamaz onlar
buldurarak stanbula gndermesi isteniyordu24.
Mezemorta, muhtemelen 20 Austos 1701de (15 Reblevvel 1113) Pare Adasnda vefat etti ve
cenazesi Sakz Adasna getirilerek burada defnedildi. Bu haber 29 Austosta stanbula ulat25. Safvet
Bey, Mezemorta ailesinden birine dayanarak mezarnn Eribozda olduunu ne srmektedir26. Yerine
1 Eyll 1701 (27 Reblevvel 1113) tarihinde mir kalyonlar kapudan olan Abdlfettah, kaptanderya
tayin edildi27. Gnderilen tayin ferman ile birlikte, donanmada yetkiyi ele almas ve yapmas gerekenler
yeni kaptanderyaya bildirildii gibi, Mezemortann iki kk olu ve on yanda bir kz olduu belirtilerek donanmada ve Sakzda olan mlk, eya ve parasnn grevlendirilen mbair ve kassam katibi
gelinceye kadar korunmas istendi. stanbuldaki gelir kaynaklar iin de benzer bir ferman gnderildi28.
Mezemortann miras 5 Ekim 1701de (2 Cemziyelevvel 1113) stanbula getirilerek vrislerine teslim
edildi29.
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
BOA, bnlemin-Bahriye, nr. 742,746.

BOA, Cevdet-Bahriye, nr.10302.
Silhdar, Trih, II, 674, 679.
BOA, Cevdet-Bahriye, nr. 2597.
Cezayire zaman zaman gnderilen 13-23
Temmuz 1695 (Evil-i Zilhicce 1106) tarihli
fermanlar: BOA, MD.101, s. 14/44; MD. 106,
s. 200/1.
Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i
Vekayit, Tahlil ve Metin, (1066-1116/16561704), haz. A. zcan, Ankara 1995, s. 540;
Silhdar Fndkll Mehmed Aa, Nusretnme
Tahlil ve Metin (1106-1133/1695-1721),
haz. Mehmet Topal, (M.. Sosyal Bilimler
Enstits, Baslmam Doktora Tezi)
stanbul 2001, vr. 217a; BOA, MD. 106, s. 92/2.
BOA, MD. 106, s. 92, 159, 206-207.
Silahdar, Nusretnme, vr. 227b-228b.
Silahdar, Nusretnme, vr. 244a-b,
vr. 258b-259b.
Silahdar, Nusretnme, vr. 266b-267b,
270a, 271a.
Silahdar, Nusretnme, vr. 272a.
BOA, MD. 113, s. 4.
Silahdar, Nusretnme, vr. 276a.
Safvet, Koyun Adalar nndeki Deniz Harbi,
Sakzn Kurtarl, TOEM, I/3, s. 156.
BOA, A. RSK. 1551, s. 62.
BOA, MD. 111, s. 651-654.
4875, vr. 139b.
283
Mezemorta Hseyin Paa, denizlerdeki baarl harektlar kadar Bahriyedeki slahatlar ile de n
kazanmt. Vefatndan nce hazrlklarn tamamlad Bahriye Kanunnmesi ile Osmanl kaptan- derylar arasnda hakl bir hrete ulat. lan ve uygulanmas Abdlfetth Paa zamanna rastlayan bu kanunnme ile deniz ilerinin denizcilikten yetimi olanlara verilmesi esas kabul edildi. Bu kanunnme
ile Osmanl donanmasndaki kalyon says en az 40 olarak belirlendi ve donanmada terfilerin nasl olaca, tecrbe ve liyakata nem verilmesi kanun haline getirildi30.
Kalyon kapudanlarndan Seyyid Mustafann Mezemortann vey olu, derya beylerinden Maltz
Abdurrahman Paann ise evlatl olduu tesbit edilmektedir31. Derya beyi olan oullar Said Bey ile
Ali Paa ve kzndan torunu olan Tersane kethudas Mehmed Said Bey, denizcilikle ilgilerini srdrmlerdir. stanbulda Tophane srtlarnda bir saray bulunduu rivayet edilmektedir. Veft iin zevrak- cismini adem bahrine sald kapudan msra tarih drlmtr.
1701 (1113) Bahriye Kanunnmesi:

Mezemorta Hseyin Paa
30
31
32
33
34
35
BOA, MD. 112, s. 18-22.

Anonim Osmanl Tarihi, (1099-1116/16881704), haz. A. zcan, Ankara 2000, s. 124, 262.
Bahriye Kanunnamesinin tam metni, BOA,
MD. 112, s. 18-22de bulunmaktadr. Hatt-
Hmyun bulunmayan bir sureti, BOA, D. BM.
14599, s. 1-9dadr. Kr. Anonim Osmanl
Tarihi (1099-1116/1688-1704), haz. A. zcan,
Ankara 2000, s. 167-171.
Hayat hakknda bkz. . Bostan, Mezemorta
Hseyin Paa, Diyanet slm Ansiklopedisi,
XXIX, 524-526.
BOA, MD. 112, s. 18-22.
Kalyonculuu gelitirmek ve Osmanl denizciliini organize etmek amacyla yaplan en nemli dzenleme, 1701 tarihli Bahriye Kanunnmesidir32. Bu kanunnmenin hazrlanmasndaki asl rol, Kaptanderya Mezemorta Hseyin Paaya33 aittir. Mezemorta, henz Mir Kalyonlar Kaptan (1691) iken,
Osmanl donanmasnda saylar 10 olan kalyonlarn 20ye tamamlanmasna gayret etmitir. 1695te Sakz igal eden Venedik donanmas ile Koyunadalar nnde giritii sava kazand iin vezir rtbesiyle kaptanderyala getirilmi, ayn yl Midillinin Zeytinburnu aklarnda Venedik donanmasna
kar ikinci bir galibiyet kazanmtr.
Mezemorta, 1696da Mora zerine dzenlenen seferi denizden desteklemi, Andre adas ve Bozcaada
nnde Venedik donanmasn defa yenilgiye uratmt. Onun zamannda Osmanl donanmas yeniden
eski ihtiaml gnlerini hatrlar oldu.
Hazrlanmasnda Mezemortann etkisi olan, ilan ve uygulanmas ise, Kaptanderya Abdlfettah
Paa zamanna rastlayan Bahriye Kanunnmesi ile deniz ilerinin denizcilikten yetimi olanlara verilmesi esas kabul edildi. Bu kanunnme ile Osmanl donanmasndaki kalyon says en az 40 olarak belirlendi. Ayrca kalyon saysnn krka tamamlanmas halinde bile eskilerin yerine birer ikier yenilerinin
yapm iin kereste hazrlanmas art kouluyordu. Kanunnmenin dier maddeleri arasnda, donanma
komutanlklar iin yaplacak tayin ve terfilerde silsile-i mertibin gzetilmesi, tecrbe ve liyakata
nem verilmesi ve kara ordusundan yetienlerin kaptanla getirilmemesi gibi konular nemli yer tutuyordu. Bunun gerei olarak da kaptanpaala, Kapudne-i hmyun kumandanlndan gelinmesi prensibi getirildi34.
Mezemorta, mir kalyonlar kaptan iken dnemin Kaptanderyas Yusuf Paa (1692-94) ile anlamazla dm ve hatta Sultan II. Ahmed Temmuz 1694te her iki denizciyi ikaz etmek ihtiyac duymutu. nk denizlerde etkili bir mevkide bulunan bu iki deniz komutannn aralarndaki geimsizliin
dmana kar ortak hareket etmelerine engel olduu anlalm ve bundan vazgemeleri emredilmiti35.
Mezemorta denizde yetimi, Yusuf Paa ise, karada eitilmi olduu iin aralarnda bir anlamazln
kmas kanlmazd. Ayrca Mezemorta, sadrazam alk Ali Paadan ald yetki sebebiyle Yusuf
Paann kendi kalyonlarna mdahale etmesine izin vermemiti.
Mezemorta kaptanderya olunca, denizcilik tekiltnn yapsn ciddi bir ekilde dzenlemeyi kendine
hedef olarak belirlemi, zamanla saylar ve nemi artan kalyonlar donanmada n plana karmay
284
planlamtr. Nitekim 1697-1702 yllarnda sadrazamlk yapan Amcazde Hseyin Paann Karlofa
antlamasndan sonra btn devlet tekiltnda esasl bir slhat gerekli grmesi Mezemorta Hseyin
Paann Osmanl Bahriyesinde yapmay dnd dzenlemeyi uygulamasna imkan salamtr36.
lk Bahriye Kanunnmesi 1701 (1113) tarihinde hayata geirilmi oldu. Zamanla ortaya kan dier
meseleler veya kanunnmede yer almam konular iin ise, yeni dzenlemeler yapld. Bunlar, Osmanl
bahriyesinin yeni artlara cevap verebilmesi ve baz hususlarn belirli kurallara gre zlmesi iin yaplyordu. Hazrlanan Bahriye Kanunnamesi ve benzeri dzenlemeler, Osmanl denizciliinin bir devlet
politikas olarak yrtldne iaret etmektedir.
Bu kanunnamede bundan sonra tasarlanan ekle uygun olarak kalyon saysnn 40a tamamlanmasyla
istenilen sayya ulalmas amacyla kalyon inasnn ihmal edilmemesi kanun haline getirildi. Tersane
ocakl olan yerlerden kaliteli kerestelerin getirtilmesi ve zamanla kullanlamaz hale gelenlerin yerine
her sene bir-iki kalyon ina edilmesi ve kalyon saysnn oaltlmas emredildi.
Kanunname metninde ncelikle vurgulanan husus Tersanede mevcut kalyon saysnn 40a tamamlanarak her birinin donanm, mhimmt ve personelinin belirtildii gibi eksiksiz hale getirilmesidir. Kanunnme hazrland srada donanmada ikisi ina halinde 27 kalyon bulunmaktayd. Yapm sren
kalyonlardan biri 47,37 m. uzunluunda byk ambarl kalyon, dieri ise bu kalyonun yapm iin
getirtilen kerestelerden arta kalanlarla insna balanan 32,59 m. bir kalyondu. Saynn 40a tamamlanmas iin bir an evvel 13 kalyonun daha inasna balanmas gerekmekteydi.
Kanunnameye gre Kaptan Paa derya beyleri, kaptan, reis ve dier donanma mensuplarna babu olacakt. Bunlar Kaptan Paann emirlerine itaat ettikleri gibi o da her bir frkann tertibine zen gsterecekti.
Donanmann kadm emektarlarndan olan kadrga sahibi derya beyleri, idarelerindeki gemilerin takmlarn tamamlayarak 160 sava ve ayrca salyneleri nispetinde forsay hazr bulunduracakt. Bunun
yan sra gemilerindeki kaptanlar ve reisler, denizcilik bilgi ve grgsne sahip olacaklar ve donanma
sefere ktnda Kaptan Paalar tarafndan yoklanacakt. Eksii olduu halde tamamlamayan derya beylerinin ellerinden gemileri alnacakt.
En nemli hususlardan biri, kaptanderyalarn sebepsiz yere grevden alnmamas, azledilmelerine
sebep bir su ilemedikleri takdirde kayd- hayat artyla grevlerinde kalmalaryd. Azledilmeleri veya
vefatlar durumunda kapudne-i hmyn kaptan, kaptanderya olacakt. Kara paalarndan kesinlikle
kimse kaptanderya yaplmayacakt. Kapudne grevinin denizcilik bilgi ve grgsne sahip olmak artyla Patrona kaptanna, Patrona kaptanlnn Riyle kaptanna verilmesi kurald. Boalan Riyle kaptanlna birini semek iin ise donanmadaki kalyon kaptanlar aralarnda grerek ilerinden bu greve
en uygun olann seeceklerdi. Bunun iin grevde eski olmak deil liykat esas olacakt. Bylece ehil
olanlardan oluturulan ynetim zinciri sonunda kaptanderya, emrindeki donanmay maharetle, en iyi
sevk ve idare edecek olan bu greve gelecekti.
Kaptanpaalar bar zamannda batarda-i hmyna, sava esnasnda ise fener ve bayrak tayan byk kalyona binecekti ve bu kalyon, ba kapudne olarak anlacakt. Dier kapudne kalyonu
ikinci kapudne kaptannn idaresinde olacakt. Savata yaralananlara istedikleri yerden maa verilerek
emekliye ayrlmalar salanacakt.
Donanmadaki kalyon kaptanlarndan biri vefat ettiinde veya bir sebepten dolay azli gerektiinde
kapudne kalyonunun ba reisi onun yerine kalyonuna kaptan olarak atanacakt. Kapudne ba reislii
ise kapudne-i hmyn yahut dier kalyonlardaki aylakyndan reislikte maharet ve bilgi sahibi olanlara verilecekti. Topubalk kadrosu boaldnda topular kethudas bu greve getirilecek ve topu
36
. Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin

Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara 1984,
s. 498.
285
askerlerin arasndan kdem sahibi ve uygun olan kethuda seilecekti. Yksek maal zbitlerin kadrolar
boaldnda bu kadroya meslek bilgi ve grgs olanlar seilecek baz kimselerin aracl ile hak etmeyenler greve getirilmeyecekti. zellikle, denizcilikle ilgisi olmayan birinin greve getirilmesi engellenecekti.
Kaptan Paa ve dier kaptanlar eitli sebeplerle kalyon personelinin saysn azaltmayacak ve her
kalyon iin belirlenen sayda personel ve mhimmat eksiksiz tamamlanacakt. Bahriye Kanunnamesi,
bylece Osmanl donanma personelinin terfi ve emeklilik meselelerini bir dzene balam olacakt.
Mezemorta Hseyin Paann Garp Ocaklarndan yetime bir denizci olmasnn bu dzenlemelere
etkisi olduu anlalmaktadr. zellikle kalyon kaptanlarnn kendi aralarnda yapacaklar seimle yeni
kalyon kaptanlarn belirlemesi art, Garb Ocaklarndaki korsan kaptanlarn ortak kararla hareket etmelerinden etkilenmi olmaldr.
Osmanl Bahriyesinde Yaplan Dier Dzenlemeler
37
38
39
BOA, MAD. 3142, s. 83, 86.

Bu karar dorultusunda Kaptanderya Hac
brahim Paann 22 Nisan 1707 tarihli arz
zerine atanan ilk Liman Reisi Sleyman
kaptan ve ilk Liman Reisi ktibi de mer
olmutu (BOA, MAD. 8880, s. 88).
Kalyon hocalar, miri kalyonlara fazla levend
yazlmamak zere levendleri kaydetmek ve
tayint levend saysna gre hesap edip
datmak, kalyonlara verilen malzemelerin
israf olmasn engellemek iin kalyonlarda
bulundurulan yazclardr (BOA, CevdetBahriye, nr. 6355).
1701 kanunnamesi Osmanl bahriyesi ile ilgili temel baz meseleleri ele almakla birlikte zaman ierisinde gerektike yeni dzenlemeler yaplmaya devam edilmitir. Bu kanunnamenin uygulamaya konulmasndan be yl sonra ortaya kan baz ihtiyalar iin yeni dzenlemeler yaplm, 1706da yeni
problemler zerinde durulmutur. Mesela leventlerin yoklanmas, kalyonlara verilen malzeme ve mhimmatn devaml surette kaydedilmesi, kalyonlarn dzenli bir ekilde tamir edilmesi bunlar arasndayd.
XVIII. yzyldan itibaren kalyonlarn saysnda grlen art, leventlerin nemini daha da arttrd. Donanmann her sene sefere k ve dnte yahut kalyonlarn Tersanede kald zamanlarda kalyon ktibi
ve halifesi btn leventlerin saymn yapmtr. Seferde hazr bulunanlar atk, dierleri cedd ad altnda
deftere yazlmtr. Buna karlk kalyon malzeme ve mhimmat ayn ciddiyetle kayda geirilmedii iin
devlet hazinesinin zarara urad grlmektedir. Gemilere verilen malzeme ve mhimmatn kullanlabilir
ve kullanlamaz olanlarnn ayr ayr yazlmas ve ie yaramayanlarn yerine yenilerinin tedarik edilmesine
zen gsterilmesi kadrga dneminden beri takip edilen konular arasndayd. Bu dzenlemeden alt ay
sonra alnan yeni bir kararla kalyon mhimmatnn kontrol iin bir Liman Reisi grevlendirilmitir37.
Liman Reisinin grevi, maalar datmak, sefere kan kalyonlara mhimmat ve levazmat vermek, dnlerinde bunlar alp mahzenlerde saklamakt. Liman Reisinin emrinde kalyonlarla ilgili btn kaytlar
tutmak zere bir ktip tayin edilmiti38 Bu dzenlemeyle ayrca bir kalyonun sefere kndan dnne,
ina ve tamirinden kalafatlanmasna kadar izlenecek kurallar ortaya konmutur.
Sefere kta verilen mhimmat ve levazmat iin kalyon kaptanlarndan imzal bir mfredat defteri
alnacak, dndklerinde ise bunlarn yoklamas yaplacakt. Kullanlamaz olanlarn yerine mahzenden
yenisi verilecekti. Kalyonlara verilen barutun hangi maksatla kullanldn ise kalyon hocalar39 kaydedecekti.
Kalyon ina ve tamirinde alan marangoz, kalafat ve dier iilerin says Tersane Kethudas ve
Liman Reisi tarafndan tespit edilecekti. Bunlar altklar sre boyunca sabah ve akam yoklanp deftere
kaydolunacak, mevcut olanlara aylklar Tersane Emini tarafndan verilecekti.
Seferden dnldnde tamir edilmesi gereken kalyonlar Badefterdar, Kaptan Paa, Tersane Emini,
Tersane Kethudas ve Liman Reisi tarafndan kefi yaplarak tamir ve kalafatlanmasna balanacakt.
Bunun iin gerekli olan malzeme, Tersane Eminleri tarafndan sarf olunacakt. Kalafat srasnda kullanlacak zift kazan, kevgir, kepe ve odunun satn alnmas veya bunlardan gerekenlerin tamiri Liman
Reisi tarafndan yaplacak, masraf iin gereken para Tersane Emini tarafndan verilecekti.
286
Kalyon ina ve tamiri iin gerekli kereste, stun, seren, halat ve sair mhimmt Tersane Kethudas
ve Liman Reisi tarafndan verilecekti. Kalyonlarda tamir edilmesi gereken ksm, mimar ve ehl-i vukuf
kimselerce onaylandktan sonra kereste mahzeninden malzeme alnabilecekti. Eski gomana ve halatlar,
Tersane zindanndaki esir ve mcrimlere stp yaptrlmak iin saklanacakt. Kalyonlarn ihtiyac olan
yelken, yeterli miktarda kirpas ve dier malzemeler Tersane Eminleri tarafndan satn alnp Liman Reisi
tarafndan yaptrlacakt40.
Bahriyede 1714te yaplan yeni bir dzenleme ise, donanma kalyonlarnda bulunan kaptan, kalyon
hocas, vekil-i harc, ba reis, yelkenci ve topu ba gibi grevlilerin yeniden dzenlenmesi amacyla
yaplmtr41. Buna gre her kalyonda kendi mrettebat arasndan yazmalar yapabilecek, denizcilik
bilgisine sahip be kii kalyon hocas, vekil-i harc, ba reis, yelkenci ve topu ba olarak grevlendirilecekti. Seferber olan kalyonlara verilen mhimmat ve levazmatn doru ekilde kullanlarak gereksiz
sarfiyatn ve zayiatn nne geilmesinden ve sefer dn yaplacak yoklamadan bu be zabit sorumlu
olacakt. Yaplan yeni dzenlemeyle be zabit, atik kalyoncu personelinden seilecek ve grevlerini en
iyi yapabilecek olanlar gedik hak edecekti. Sefere kan kaptanlar idarelerindeki kalyonlarda bulunan
eya ve mhimmatn korunmasna dikkat edeceklerdi. Grev gerei baka bir kalyona getiklerinde yukarda saylan be zabit, kaptanlarn kendi eyalar dnda devlet mahzenlerine ait eyaya el koymalarna
engel olacakt.
Yaplan dzenlemeler devlet btesinde byk bir gider kalemi haline gelen Tersane masraflarn
kontrol altna almaya yetmedi. Bunun sebebi olarak Tersane Eminlerinin yaptklar almlar ve ocaklk
olarak Tersane mahzenlerine gelen eitli eya ile Tersane alanlarna yaplan demelerin gerei gibi
makbuzla kaydedilmemesi gsterilmitir. Ayrca, Eminlerin muhasebeleri grlrken Tersane iin satn
aldklar eitli malzemelerin fiyatlarn belgeleyememeleri olmutur42.
Bu tr aksaklklarn nne gemek, tersanenin btn gelir ve giderlerini kontrol altna almak maksadyla 1718de Tersane Eminlerinin muhasebelerinin ne ekilde grleceine dair bir dzenleme hazrland. Bununla ayn zamanda kurun ve kereste mahzenlerinin gelir ve giderlerinin de denetim altna
alnmas amaland43.
Kalyon ve dier gemilerin ina ve tamirlerinde bir masraf ktnda Tersane Eminleri bu durumu
arz edecek ve keif iin gerekli emir verilmesi zerine Liman Reisi ve katibi, Tersane Kethudas, Kalyonlar Mimar ve gerek grlrse bir mbir tayin olunacakt. Bunlarn keif sonras gerekecek tahmini
harcamalar yazdklar defter padiaha sunulacak ve gereken izin alndnda ina veya tamire balanabilecekti.
Tersane ocakl olan yerlerden gelen kereste, tel, zift, katran ve sair eya bildirildikten sonra bir
grevli gelen eyay cinsine gre sayarak veya tartarak deftere yazacakt. Mahzenlere teslimi iin emir
verildikten sonra gelen eyann ocaklk kaydyla ilgili kaleme kaydedilip teslimine dair bir suret verilecekti. Tersane Eminlerinin muhasebeleri grlrken yaptklar mbyaat ve Tersane ocaklarndan gelen
eya iin ellerindeki suretler ilgili kalemlerin kaytlar ile karlatrlacakt. Kayt d harcamalar olduunda Tersane Eminlerinin hesaplarndan dlecekti.
Denize alan kalyonlara mhimmat Liman Reisi tarafndan gerekli olan miktarda ve ferman gereince verilecekti. Bir ferman olmadan mahzenden hibir ey kartlmayacakt. Sefer dnnde ise kaytlara gre mhimmat kontrol edilerek eksii olanlarn sebebi tespit edilecekti. Belirtilen sebep ve
mazeretin kabul edilmesi halinde karlacak fermanla kalan mhimmat, eski ve yeni eklinde mahzene
teslim edilecekti.
40
41
42
43
1701 (1113) Bahriye Kanunnamesine XVIII.

yzylda yaplan ilave ve deiiklikler havi
dier kanunnameler hakknda geni bilgi iin
bkz. Yusuf A. Aydn, Osmanl Denizcilii
1700-1770, (.. Sosyal Bilimler Enstits,
Baslmam Doktora tezi), stanbul 2007,
s. 26-29.
BOA, MAD. 3171, vr. 64b.
Bu dnemdeki Tersne Eminlerinden
Hseyinin yolsuzluu belgelere yansmtr.
Buna gre incelen defterler sonrasnda
donanma gemilerine gerekli olan kereste ve
dier eyann almnda yapt usulszlk
sonucu zimmetine drt yz kese geirdii
ortaya karlmt: 1127/1715 (BOA, MD. 123,
s. 52/258).
BOA, MAD. 10309, s. 120-121.
287
44
45
46
47
BOA, MAD. 3925, vr. 65b-66a.

BOA, MAD. 10321, s. 117.
Rakm Mehmed Efendi bu srada ayn zamanda
Kapudan Paaya veklet etmektedir
(BOA, MAD. 10371, s. 162).
BOA, MAD. 10378, s. 147.
Bu dzenleme ile Osmanl Devleti, btn harcamalarn yerinde yaplmas hususunda son derece zen gstermi, yanl uygulamalarn nne gemeye almtr. Ancak Tersane gelir giderleri zerinde sk bir denetim
n gren 1718 dzenlemesi, btn ilerin fermanla halledilmesi karar, vakit kaybna yol at, hatta ilerin
gecikmesine sebep olduu iin terk edilmi ve 1720de yeni bir dzenleme yaplmtr44. Yeni dzenlemenin
gerekelerinden biri de kalyon inasna balamadan nce masrafnn ne tutaca tahmin etmenin mmkn olamayacayd. Bununla beraber Tersane ileri gelenleri tahmin bir rakam tespit ediyordu. Bu miktarn inaat
srasnda yetersiz kalmas halinde ve ilgililer tarafndan fazla bir miktar belirlenmesi durumunda, bunun devlete
mal adan zarar verecei anlalmt. Bu uygulama kaldrlarak Tersane Eminlerinin kalyon inasna balamalarndan sonra, yaptklar btn harcamalar bir deftere yazmalar ve kalyonun yapm bittiinde sunmalar
emredilmitir. Bunun yan sra her sene ka kalyonun sefere kaca bildirilerek bunlardan tamir ve bakm
gerekenlerin Tersane Emininin gerekli izni almas zerine yaplmas uygun grlmt. Btn harcamalarn
defteri, kalyonlarn tamir ve bakmnn tamamlanmasndan sonra padiaha arz olunacakt.
Kalyonlar sefere kmaya hazr halde Beikta nnde demirlediklerinde, verilen mhimmat ve sava
malzemesinin saylp tartlarak bir deftere kaydedilmesi gerekli grlmt. Seferden dndklerinde ise
bu deftere gre kullandklar malzeme miktar tespit edilecekti.
Kalyonlar iin yaplan dzenlemelerin yeterince yerine getirilmemesi zerine daha nceden belirlenen
kurallar hatrlatp bunlara uyulmasn salamak maksadyla 1730da tekrar bir dzenleme hazrland45.
Yeni dzenlemede kalyonlar hakknda daha nce alnan kararlara ilave olarak sefere gidecek kalyonlarn
ihtiyalar Tersanede bekleyen kalyonlarn mahzendeki takmlarndan verilmeyip dier malzeme ve mhimmattan salanmas uygun grlmt. Bunlarn arasnda gereken malzemelerin bulunmamas durumunda Tersane Eminleri yenisini satn alacakt. Her ay kurun ve kereste mahzenlerinin bir nceki aya
ait ocaklk ve mubayaa kaytlar ile yaplan harcamalarn kaytlar kontrol edilecekti.
Tm bu dzenlemelerde sefere kan kalyonlara verilen mhimmat ve malzemenin kayt altna alnmas konusunda Liman Reisi, katipler ve dier Tersane personelinin srekli olarak uyarldklar dikkati
ekmektedir. Bu konuda kalyon kaptanlarnn da sorumlu tutulmas hususunda Tersane Emini Rakm
Mehmed Efendinin raporu zerine 27 Austos 1762de bir ferman karlmtr46.
Btn bu ciddi tedbirlere ramen yine de ilerinden bazlarnn kendilerine kazan salamak iin baz
malzemeleri sattklarnn anlalmas btn kaptanlar zan altnda brakyordu. Bununla ilgili 1766 tarihli
bir rnek nemlidir. Kbrsa gitmekte olan Semend-i Bahr kalyonunun kaptan Mehmed Kaptan, Girne
Kalesi nnde demirlemiken yakaland iddetli rzgar yznden kalyonun gomanasnn koptuunu ve
gz tabir olunan demirinin denizde kaldn bildirmesi zerine kendisine yeni bir demir ve 50 kantar gomana gnderilmiti. Bununla birlikte konuyla ilgili Kaptanderya Mehmet Paaya (1765-67), yazlan bir
fermanda kalyon kaptanlarnn greve ktklar blgelerde bazen gizlice kalyon malzemelerini satp daha
sonra bunlarn zyi olduunu bildirdikleri hatrlatlyordu. Bu sebeple Kaptanderyadan bu olay aratrmas, demirin gerekten denizde kalm olmas durumunda o mahalle gidecek gemiler vastasyla denizden
kartlmas istenmiti. Ayrca donanma kaptanlarnn kendilerine emanet edilen malzemeyi gerei gibi
korumalar ynnde ikaz edilmesi gerekmiti47.
Sonuta ileri srlebilir ki, Mezemorta Hseyin Paann hazrlad bahriye kanunnamesinden sonra
onunla balantl olarak alnan kararlar, XVIII. yzyl boyunca gemi ina ve tamiri yannda kalyonlarn
ynetimi, malzeme ve mhimmatn hakkaniyetle kullanlmas gibi ok farkl konularda yenilenmi ve
kalyon dzeni en iyi ekilde yerletirilmeye allmtr. Btn aksamalara ramen devletin dzeni salamaktan vazgemedii yeniledii kanunnamelerden anlalmaktadr.
288
EK:
1701 (1113) TARHL
BAHRYE KANUNNAMES
Sret-i Hatt- Hmyn- evket-makrndur.
Bismih Sbhneh ve Tel
Bi-avnillhi Tel ve tevfkh i bu knunnme-i hmyn- evket-makrnum dstrl-amel ittihz ve dim
mazmniyle amel olunup, evld ensb ve ahlf u akbmdan ve vzer ve vkel ve kapudnn ve sir krdnn- Devlet-i aliyye-i ebed-peyvendimden kimesne tayr u tahrf eylemeye. Bu tertb nasr- dn ve teyd-i erati Seyyidl-mrseln in vaz olunmu bir emr-i
mstahsen olmala her kim tayrine cesret eder
ise fe-men beddeleh bade m-semiah fe-innem ismuh alellezne ybeddilneh, innellhe
semun alm vadine mazhar ola ve inallhu
Tel tasmm olunduu zere kalyonlar erbane
tekmil olundukda, nisba bli oldu dey ihml
olunmayup, yine sene be-sene ocaklk balanan
mahallerden Tersne-i mireme kav ve mstahkem kereste ihzr olunup, mrr- eyym ile khne
ve fersde olan kalyonlarn yerine vaz olunmain birden ikiden mceddeden kalyonlar bin vu
in ve tevfr u teksrine [ihtimm] oluna. Ve mennasru ill min ndillhil-azzil-hakm.
Bismillhirrahmnirrahm ve bih nestan.
Elhamdu lillhillez kevvarel-leyle alen-nehri ve sayyarel-fulke seyyren f teyyril-bihr
li-yekne yete vahdniyyetih li-ulil-ebsr ve delle kudretih li-men leh aynel-itibr. Ves-saltu
ves-selmu al nebiyyihil-mctebl-muhtr. Ve
al lihl-athr ve sahbihl- ahyr.
Amm bad, zamyir-i ulin-nhya hayyiz-i hafda ve m-very- reyb imtirda deildir ki, hfz bild memlik ve sedd-i sgr- meslik, berren
ve bahren idd- atd ve tertb-i esbb- cihda
mevkf olmala, bu emr-i mergbl-mefd- memdhl-meda himmet-i aliyye-i mlknem
dim masrf olup, huss mmeht- mhimmt-
bahriyyeden olan mr kalyonlara mahml fr ve
usl bu na dein bir zbta-i mahssa ile manssa
v marssa olmayup, klliyt u cziyytnda sereyn- mefsid ve tareyn- meksidden mberr
vech-i vech-i savb-r ile bir kide-i klliye ve
rbta-i celiyye-i vefiyye zere badel-yevm ahvlleri mazbt ve mumelt- melleri mekd-
intizm u istihkma merbt olmak aks-y murd hmynum olmala, bu nesak- savb-irtism
zere revnak- nizm verile ki, ibu defter-i cemll-eserde mastr olduu zere hliy Tersne-i miremde mevcd
olan yirmi yedi kta kalyonlar bi-Tevfkllhil-Melikil-cell erbane takml olunup, takmlar krk kta kalyon ve
her birinin mhimmt nefertlarnda tayy-i defterde muharrer olan keyfiyyet kemiyyet tayr tahrfden memn
ola.
Delibalta Kalyonu
(Surnme, TSMK, A. 3593).
289
ahbaz- Bahri Kalyonu

(Keyfiyet-i Rusya, TSMK,
H. 1627).
Ve Kapudan Paa cmle mer-i dery ve kapudnn ve res ve sir donanma-y hmynum ricline babu
olup, zmre-i mezbrenin cmlesi mmileyhin kelmna itimd ve hkmetine keml-i rev ile itat inkyd
eyleyp, mmileyh dahi her frkann muktez-y hllerine gre tertb-i esbb- nizmlarna ihtimm eyleye.
Huss, mer-i dery ricl-i donanmann kadm emekdrlarndan olup, her birlerinden sadkat gayret ile
ed-y hidmet melhz olmala, sefnelerinin takmlarnda bir vechile kusr u ftr etmeyp, sliynelerine gre
beer altar kat forsa ve yz altmar nefer cengver ve tuvn ve dilver levendden eksik eylemeyp ve dekyk merkib sefyine vkf ve fenn-i deryda mhir kapudnlar ve reisler tutup tekml-i mhimmt ve tetmm-i levzm lt edp, Kapudan Paa dahi bu vech zere her birine mhimmtlarn itmm etdirp ve donanma-y
humyn kmas vakitlerinde kapudan paalar yoklayup, hilf- knn taksrleri zuhr eder ise muhkem tenbh
tekd oluna. Yine mtenebbih olmayanlarn sefneleri ellerinden alnup ve mstehk olan ricle kapudan paalar
arz eyleyp nizmlarna ve her zmrenin muktaziyyt- tabakt derectn mrt ve sadkat istikmet zere
olanlara istidd isthllerine gre vech-i ceml ile mkft eyleye. Nush u pende ve tan u tevbhe muhtc olanlar
muktez-y hle gre tehdd tedb ile hsn-i hle tergb eyleyp iset hynet ve fesd u akvete cesret edenleri, vuku zere Der-i devlet-medrma arz eyleye ki, cezlar tertb oluna.
Ve kapudane-i hmyn ve patrona ve riyle kapudanlar dahi al hasebil-de zbt- rid ve memrun-bih
olduklar hidemtda muktez-y sadkat istikmeti rsd olalar. Ve eer kapudan- dery ve eer sir kapudann
ve resnn mcib-i inizl olur hlleri zuhr etmedike azl olunmayup, bi-irdetillhi Tel hull-i ecel-i mukadder
veyhud mcibt- azl hacrden olan hynet cinyet misill sebeb-i har ile dery kapudanl gayra verilmek
lzm geldikde fenn-i dery ve ahvl-i ricl-i donanmaya vukfu olmayan kara paalarndan zinhar ve zinhar birine
verilmeyp, ol vakitde kapudne-i humyn kapudan her kim bulunur ise yoliyle ana tevch takld oluna.
290
Ve kapudne kapudanl patrona kapudanna ve kezlik patrona kapudanl dahi riyle kapudanna verilp,
bu vech zere yollariyle hareket eyleyeler. Faraz kapudne kapudan bir takrb ile ol gedikde bulunup istihkk u
isthli bulunmaz ise, patrona ve riyle kapudanlarndan her kangs aslah elyak ise cmle ittifkyle vekl-i saltanat- uzm rey tedbriyle ana tevch oluna. Lkin kapudne kapudan mstehkk u mstaidd ise arz- fside
tahalll ile bir vechile gadr olunmak ihtimli olmaya. Kapudne kapudan sadakt istikmet ve fenn-i deryda
mahret ile marf ve mstehk olmala yoliyle kapudan olup, patrona kapudan kapudneye ve riyle kapudan
patronaya kapudan oldukda riyle kapudanl dahi ecnibe verilmeyp, sir kalyon kapudanlarndan birine tefvz
olunmak muktaziyyt- nizmdan ve lzml ihtimm olan mehmdan olmala cmle res ve kapudanlarn krdnlar Kapudan Paa huzrunda akd-i meclis-i meveret edp, beynlerinde riyle kapudanlna ehakk u ahr olan
istikr eyleyeler ve mcerred eskilie itibr olunmayup, hem atk ve teld ve hem celd redleri ihtiyr oluna.
Eer ilerinde bu iki hleti cmi kimesne bulunmaz ise, red u sedd taraf terch olunup, cmleden kl dn
ve ec ve kr-zm olan intihb oluna ki, silsileleri hasebiyle yolu dery kapudanlna vsl ve ol dereceye nil
olur ise donanma-y humynumu har donanma ile kavudurmaa ve ayrmaa ve gtrp getrmee kudreti ve
dery kapudanl umrunun hall akdine liykati ola. Ve bu slb- mergb zere riyle kapudanl ilerinden
birine cmlenin ittifkyle karr-dde oldukdan sonra, Kapudan Paa dahi Der-i devlet-medrma arz edp, vekl-i
mutlakm reyile arz mcebince tevch oluna.
Ve ceng esnlarnda kapudan paalar batardaya svr olmayup, bin olunan kebr kalyona
fener-i zafer-fer ve bayrak- nusret-eser vaz edp, ana svr olup ana ba kapudan tesmiye oluna. Evvelki kapudne ikinci kapudne olup, ana yine kapudane kapudan svr ola.
Ve cengde mecrh olanlara istedikleri mahalden vazfeler ile tekd verilp kayrla. Eyym- sulhde dery kapudanlarna deb-i kadm zere yine batarda-i hmayn cygh ola. Ve sir kapudanlklardan birisi dahi eer tatarruk- memt ve eer mcibt- azlden olan cinyt hasebiyle mahll oldukda, yerine kapudnenin ba reisi ol
kalyona kapudan olup, sir kalyonlarn ress dahi bi-artil-istihkk silsile ile hareket eyleyeler.
Ve mnhalle olan reis gedikleri kapudne-i hmyn ve sir kalyonlarda olan aylakyndan reislik fenninde
malmt mahreti olanlara, ve yolu geldikde ie yarar kimesneye verile. Ve topubalk mahll oldukda topular
kethuds topuba ve topu nefertndan atk eredi kethud ola. Ve ziyde yevmiyyeye mutasarrf olan zbitlerin
gedikleri mahll oldukda, muktez-y tark zre ol gede istidd istihkk olanlar nasb olunup, efat rec
ve vesil-i uhr ile terk-i evl olunmayup, yoliyle mstehk olanlara gadr olunmaya. B-huss ecnib idhlinden
ziyde ihtirz oluna. Ve eer Kapudan Paa ve eer sir kapudanlar diye-i tama veya sebeb-i har ile tertb
tayn olunan kalyonlar nefertn zinhr ve zinhr takll eylemeyp, her kalyon in tayn ve takvm olunan nefert
mhimmtlar bit-tamm tekml oluna.
Ve erbb- gaz ve ashb- vegya zafer alel-ad, itat- emr-i Hud ve mtbaat- erat-i garrya mebn olmala, cmle donanma-y hmynum ricli evmir nevhye imtisl ile istihsl-i salh- hle say-i bel ve ciddi b-dir eyleyp ve kalyon aalar, huss baaa olan kimesne ziyde dndr ve zabt u rabt hussunda
kaviyyl-iktidr olup levendt gerei gibi zabt u rabt ile bdul-lhn yl arzlarna taarruzdan ve hilf- eri erf taaddye tasaddden men zecr eyleyeler.
Ve kalyonlar cezyirden ve yallardan birine yanaup lenger-endz- rm olduklarnda, her kalyonun zabitleri
nefertn bir ho zabt edp ol mahallin civrnda bulunan kasabt u kur ahlsine hilf- er-i erf teaddden ve
akvet fesda tasaddden menlerinde ziyde ihtimm eyleyeler. Badet-tenbh akvetden mnzecir olmayup,
zbitlerine her kim muhlefet ederse cmle donanma-y hmynum ricli ittifk ile inet eyleyp, ahz u habs ve
tazr tedb ile cezsn tertb eyleyeler.
Ve bast u temhd olunan kide dim mer ve dstrl-amel olup, her kim buna mugyir hareket ve hilfna
kasd u niyyet ederse Der-i devlet-medrma arz olunup iktizsna gre mczt oluna ki, bu defterde bast olunan
kide il mallh mer ve tayr ve tahrfden memn u mahm olup, her mdde yerl yerince ed oluna. Ve kalyonlarn nefertlar hussunda dahi vakt hle gre dikkat olunup, esn-y ceng sulhda iktiz etd vech zere
ve kalyonlarn sagr kebrine gre nefertlar tertb olunup, bir vech ile nizm u intizm verile48.
48
BOA, MD. 112, s. 18-23; D. BM. TRE 14599,

s. 1-9.
291
KISIM II
osmanl
imparatorluunda
deniz ynetimi ve
gemi ina faaliyetleri
BRNC BLM
Osmanl
Bahriyesinin
Ynetimi
Osmanl Bahriyesinin Ynetimi

dris BOSTAN*
Donanma ve Tersane Ynetimi

Osmanl Denizciliinin ynetiminde grevli olanlar Donanma Ricali1, Tersane Ricali ve Tersane
Halk olmak zere e ayrlyordu. Donanma Ricali arasnda Kaptan Paann kumandas altndaki derya
beyleri ile onlarn emrindeki kaptanlar ve gemilerdeki dier hizmetliler, Tersane Ricali arasnda da Tersanede hizmet grenler bulunuyordu. Tersane Halk ise Tersanede ve gemi inasnda hizmet ediyordu.
Donanma ve Tersane Ricalinin stnde, Osmanl donanmasnn ve Tersanenin en byk askeri ve
mlki yneticisi olarak Kapudan Paa bulunmaktadr. nceleri derya beyi yani Gelibolu sancakbeyi statsnde grev yapan Kapudan Paalar, Barbaros Hayreddin Paann Osmanl donanmasna katlmasyla
1534te kurulan Derya Beylerbeylii/Cezyir-i Bahr-i Sefd Eyaletinin Beylerbeyiliine getirilmi2, XVI.
yzyln sonlaryla XVII. yzylda beylerbeylik yannda vezirlik rtbesine de sahip olmulardr3.
Kapudan Paa
Osmanllarda deniz kuvvetlerinin ba ve denizlere tahsis edilmi olan Cezyir-i Bahr-i Sefd Eyaletinin yneticisi idi. Aslen talyanca capitandan gelen Kapudan kelimesi Osmanllarda XV. yzyln
ortalarndan itibaren donanma kumandan iin kullanlmaya balanmt. Daha sonralar Kaptanderya
olarak nem kazand.
Kapudan Paa, nceleri sancak beyi statsnde iken Barbaros Hayreddin Paann 1534te (940) Cezayir beylerbeyi tayin edilmesinden sonra beylerbeyi rtbesinde mrimrn- derya veya mrimrn-
cezyir ve kapudan olarak paa unvan ile adlandrlmtr4. XVI ve XVII. yzyllar boyunca bir sre
Cezayir beylerbeyi, ardndan Kapudan Paa, XVIII. yzyln balarndan itibaren ayn zamanda Kapudn- Derya olarak zikredilmitir5. 1867de Bahriye Nezretinin kurulmas ile bu unvan kaldrlmtr.
Kapudan Paa tabirinin ilk defa Sinan Paa hakknda 1551de6, daha sonra Piyle Paa iin 1565te7
kullanld tespit edilmekte, kapudn- derya tabirinin ise XVII. yzyl balarnda Kayserili Halil Paa
iin kullanlm olsa bile8 esas olarak XVIII. yzyldan itibaren yaygn bir ekilde kapudan paa yerine
zikredildii anlalmaktadr.
Osmanl donanmasnn organize edilmesinde emei geen ilk kapudan, muhtemelen Yldrm Bayezidin 1390da (792) Gelibolu sancak beyliiyle tersane ve donanmay kurmakla grevlendirdii Saruca
Paadr. Bu tarihten Barbaros Hayreddin Paann Cezyir-i Bahr-i Sefd eyaletinin ynetimine ve donanma kumandanlna getirilmesine kadar btn kapudanlarn Gelibolu sancak beyi olarak donanmaya
kumanda ettikleri grlmektedir. Bir sancak beyi statsnde tayin edilmekle beraber kapudanlarn
geldikleri grev yerleri ve terfi ettikleri mevkiler dikkate alndnda dier sancak beylerinden farkl bir
konumda olduklar dikkati eker. Ftih Sultan Mehmedin vezirlerinden Zaanos Paa ile Mesih Paa
4
5
6
7
8

Bu tabire Mhimme Defterlerindeki
hkmlerde de rastlanmaktadr
[Babakanlk Osmanl Arivi (BOA),
Mhimme Defterleri (MD), 112, s. 420/1;
438/1].
dris Bostan, Cezyir-i Bahr-i Sefd Eyaletinin
Kuruluu, 1534, Beylikten mparatorlua
Osmanl Denizcilii, stanbul 20072,
stanbul 2007, s. 47-66.
Bostan, Kapudan Paa, Diyanet slam
Ansiklopedisi (DA), XXIV, 354-355. S. zbaran
Kapundan Pasha EI2, IV, 571-572.
BOA, KK. nr. 62, s. 575; KK. nr. 1863, s. 141.
BOA, Tahvil Defteri, nr. 2, s. 8.
mer Ltfi Barkan, Sleymaniye Camii mareti
ve naat (1550-1557), II, Ankara 1979, s. 149.
BOA, KK. nr. 7501, s. 3.
Mehmed b. Mehmed, Nuhbett-tevrh,
haz. A. Sarl (.. Sosyal Bilimler Enstits,
Doktora Tezi, 2000), s. 701.
297
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
Bostan elebi, Sleymannme, Sleymaniye

Ktp., Ayasofya, nr. 3317, vr. 11b, 36b, 49b,
57a, 60b, 98b, 117b.
bn Keml, Tevrh-i l-i Osman, VII. Defter,
yay. . Turan, Ankara 1991, s. 279; bn Keml,
Tevrh-i l-i Osman, VIII. defter, haz. A. Uur,
Ankara 1997, s. 178.
BOA, KK. nr. 1863, s. 113.
BOA, KK. nr. 1863, s. 68.
BOA, KK. nr. 1764, s. 215.
A. H. Lybyer, The Government of the
Ottoman Empire in the Time of Suleiman the
Magnificent, Cambridge 1913,
s. 246, 255-256, 314.
BOA, KK. nr. 253, s. 44; Selanik, Trih,
(haz. M. pirli), stanbul 1989, I, 58, 186, 246,
394; II, 438.
. Bostan, Kapudan Paa, s. 354-355.
. Bostan, Mezemorta Hseyin Paa,
DA, XXIX, 524-526.
Ltfi Paa safnmesi, yay. M. S.
Ktkolu, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna
Armaan, stanbul 1991, s. 90.
haz. . Bostan, Ankara 2008,
s. 113-114, 117, 121.
BOA, MD. nr. 112, s. 1-6.
vezirlikten, Mahmud Paa ise sadretten azledildiinde Gelibolu sancak beyliiyle kapudan olmulardr.
Kapudanlar terfi ettikleri takdirde bir eyaletin beylerbeyiliine getiriliyorlard. zellikle Kanun Sultan
Sleyman devri kapudanlar Gelibolu sancak beyi statsnde iken terfi ettiklerinde Karaman, Rum, am
ve Rumeli beylerbeyi oldular9. Bu dnemde kapudanlar daha ok Gelibolu emri ve kapudan, Gelibolu kapudan, emr-i derya ve kapudan eklinde adlandrld10.
Barbaros Hayreddin Paann Derya Beylerbeyi olmasndan hemen nce Ltfi Bey (Vezrizam Ltf
Paa) kapudn- derya olarak bu grevi srdrmekteydi11. Marib beyi olarak Osmanl hizmetine giren
Hayreddin Reis12, ubat 1534te 4 milyon ake slyne ile Cezyir (Ege Denizi adalar) beylerbeyiliine
tayin edilerek paa unvanyla kapudan oldu13. Benedetto, Barbarosun bu dnemde drdnc vezir olarak
deniz beylerbeyiliine getirildiini belirtmektedir14. Yeni kurulan bu eyalete ayn zamanda Cezyir-i
Bahr-i Sefd ve kapudn denildii gibi, yneticisi de bazen Cezayir Beylerbeyi, bazen Cezayir Beylerbeyi ve Kapudan Paa, sonralar sadece Kapudan Paa eklinde anld. Eyalet merkezi nce Rodos
iken daha sonra Geliboluya nakledildi ve sancak says XVI. yzyln ortalarnda Gelibolu, Eriboz,
Karlili, nebaht, Rodos ve Midilli olarak altya karld. Eyalet, terifat bakmndan XVI. yzylda Rumeli eyaletinden sonra gelirken daha sonraki yzyllarda bu durumunu koruyamad.
Barbaros Hayreddin Paann vefatndan sonra bu greve gelenlerden Sokollu Mehmed Paa ve Piyle
Paa nce sadece Gelibolu sancak beyi ve kapudan olarak tayin edilmi, ardndan gsterdikleri yararlk
zerine Cezayir beylerbeyiliine ykseltilmilerdi. Piyle Paa bu grevde iken 1-9 ubat 1567de (Evhir-i Receb 974) gelirlerine 400.000 ake ilvesiyle vezir oldu. Yine 26 Haziran-5 Temmuz 1587de (Evhir-i Receb 995) brahim Paa ikinci vezir, 17 Temmuz 1591de (25 Ramazan 999) Cigalazde Sinan Paa
drdnc vezir rtbesiyle kapudanlk mevkiine getirildi15. Bu tarihten itibaren XVII. yzyl boyunca
btn kapudan paalar vezir rtbesinde kapudan oldular. XVIII. yzylda ise Hsmeddin Paa (1770) ve
Cafer Paa (1770) rneklerinde olduu gibi tulu vezir pyesiyle kapudn- deryala tayin yapld16.
XVI. yzylda kapudanlk genellikle denizcilikle alkas olanlara verilmekle beraber istisnalar da
sz konusu olmutur. Kapudan paaln denizcilikten yetienlere verilmesi hususundaki kurallarn varlna ramen bu her zaman mmkn olmamtr. Mezzinzde Ali Paa (1568-71) yenieri aalndan,
Dervi Mehmed Paa (1606) bostancbalktan kapudan olduklar gibi Kse Ali Paa (1658-60) sadret
kaymakamlndan, Merzifonlu Kara Mustafa Paa (1661-66) Diyarbekir beylerbeyliinden, Mezemorta
Hseyin Paa (1690) Cezayir beylerbeyliinden kapudanla getirildiler17. XVIII. yzylda ise mr kalyonlar kapudanl, kapudne-i hmyun ve tersane kethdl gibi grevlerden kapudan tayin edildi.
Ltfi Paa, kapudan paalarn grevinin deniz ticareti gvenliinin salanmas olduunu belirtmekte,
bu greve gelecek olanlarn yal, korsanlk yapm, deniz ilerinde tecrbeli kimseler arasndan seilmesini tavsiye etmektedir18. nebaht Deniz Sava sonrasnda donanma serdar tayin edilen Kl Ali
Paann beratndaki grev talimatnda sahillerdeki kale ve ehirlerin, denizlerdeki adalarn muhafaza
edilmesi hatrlatlm, kffr, harm ve levend gemilerinden gelecek zarar engellemesi istenmi ve dman donanmasn dikkatle takip etmesi emredilmiti. Osmanl donanmas bu amala her yl denize alrd.
Deniz mevsimi geince kapudan paa, yanndaki derya beylerine etraf korumak artyla izin vererek kendisi stanbula dnerdi. Ktib elebi, Kapudan Paann bizzat kendisi korsanlktan yetimemi olsa bile
denizleri tanyan ve deniz sava hususunda tecrbesi olan korsanlara danmasn tavsiye etmektedir19.
Kalyon dnemine geildikten sonra hazrlanan 1701 (1113) tarihli Bahriye Kanunnmesine gre kapudan paa btn derya beylerinin, kapudan, reis ve dier donanma riclinin babuu olup derya beylerinin
faaliyetlerini denetlemekle sorumlu idi20.
298
Denizcilie ait btn atamalardan, Cezyir-i Bahr-i Sefd eyaletine ait timar ve zeametin verilmesi
ve arttrlmasndan kapudan paa sorumluydu. Ayrca denizcilie ait iler iin hkm vermeye ve tura
ekmeye yetkiliydi. Tersanede gemi inas ve donanm iin yaplan masraflarn kaydedildii muhasebe
defterlerini tanzim ettirirdi. XVII. yzylda Karadenize gnderilecek filonun kumandan onun tarafndan
tayin edilirdi. Donanma ile sefere gittiinde huzurunda ve karaya kt yerlerde dava dinler ve gereini
yerine getirirdi.
Kapudan paalarn yllk has gelirleri, Gelibolu sancak beyi rtbesinde iken Piyle Bey rneindeki
gibi 550.000 ake idi. Cezayir beylerbeyi olarak tayin edildikleri zaman ise Sokollu Mehmed Paa rneinde olduu gibi 700.000 akelik has ile grevlendiriliyorlard. XVII. yzylda bu miktar 885.000
ake idi. Cezyir-i Bahr-i Sefd Eyaletine tbi Ege adalarnn maktu vergisini topluyorlar ve kendilerine
ait olann dndaki miktar hazineye gnderiyorlard. Bu miktar XVII. yzylda 70.000 kuru iken XVIII.
yzylda 300.000 kurua ykselmiti. Timar sisteminin devam ettii dnemde kapudan paa sefere cebel
gtrmek zorundayd ve XVII. yzylda bu say 1000 civarna ulamt.
Kapudan Paa tersanede iken kendisine ait divanhanede otururdu. Gerek padiahn gerekse sadrazamn teftii veya denize gemi indirilmesi mnasebetiyle tersaneye yaptklar ziyarette onlar gezdirir, tersane ve gemi ina faaliyetleri hakknda bilgi verirdi. Donanma sefere karken ve dnte kapudan paa
Yal Kknde padiah tarafndan kabul edilir, kendisine hilat giydirilirdi21. Kapudan Paann donanmada tersane kethdas yardmcs, tersanede ise bizzat bulunmad zamanlarda tersane aas vekili idi.
Kapudan paa donanma ile denize aldnda paa batardasna binerdi. Ayrca bir yedek batarda ona
elik ederdi. XVIII. yzyln balarndan itibaren bar zamanlarnda batardaya ve sava srasnda bakapudne denilen byk kalyona binmeleri, fener ve bayrak takmalar kanun oldu.
Osmanl denizcilik tarihinin byk yenilgisinden sonra donanmaya yeniden dzen vermek ve yenilemek zere kapudan paalarn nemli gayretleri olmutur. nebaht Deniz Savandan (979/1571) ardndan Kl Ali Paa, eme Vakasndan (1184/1770) sonra Cezayirli Gazi Hasan Paa, Navarindeki
(1827) yenilginin ardndan Drendeli zzet Mehmed Paa donanmann yeniden inasna byk nem
verdiler. Kapudan paalar iinde donanmada dzenlemeler yapan Barbaros Hayreddin Paa (1534-46)
tersanenin dzenlenmesinde ve Trk kadrgas tipinin oluturulmasnda, Gzelce Ali Paa (1618-19)
eyalete slyneli sancaklarn ilvesinde ve gemi donanmlarnda, Kemanke Mustafa Paa (1635-38)
tersane ilerinde ve her yl krk kadrgann hazr bulundurulmas kuralnn konmasnda, Kse Ali Paa
(1672-75) tersane mevcudunun ve tersane ocaklklarnn yeniden dzenlenmesinde, Mezemorta Hseyin
Paa (1695-1701) bahriye kanunnmesinin hazrlanmasnda, Kk Hseyin Paa (1792-1803) gemi
ina teknolojisinin gelitirilmesinde ve Bahriye Mhendishanesinin tanziminde nemli rol oynadlar.
DONANMA RCL
Derya Beyi
Kaptanpaa eyaletine bal sancaklarn beylerine derya beyi deniliyordu. Derya beyi tabirinin ne
zaman ortaya kt bilinmemektedir. Muhtemelen, XV. yzylda bazen deniz beyi olarak da anlan
ve kaptanderyln ihdasna kadar Osmanl donanmasnn kumandan olan Gelibolu sancak beyi iin
kullanlyordu. Daha sonra denizcilikle ilgili dier sancak beyleri de bu adla anldlar. Derya beyleri,
kendi sancaklarnda timar ve zemet tasarruf edenlerle birlikte yllk dirlik gelirlerine gre tayin edilen
21
Zarif Orgun, Osmanl mparatorluunda

Kaptan Paalara ve Donanmaya Yaplan
Merasim, Tarih Vesikalar, 1/2 (1941),
s. 135-144; Orhan . Gkyay, Osmanl
Donanmas ve Kapudn- Derya ile lgili
Terifat Hakknda Belgeler, TED, 12 (1982),
s. 25-84
299
III. Selimin 1800de

Tersanede yaptrd
Byk Havuzun maket resmi
(Mahmoud Rayf,
Tableau des Nouveaux).
22
23
24
Ltf Paa, safnme, s. 89.

IV. Muradn Hatt- Hmyunlar,
.. Nadir Eserler Ktp., TY, nr. 6110, vr. 67a-b.
. Bostan, Derya Beyi, DA, IX, 200.
sayda kadrgalaryla deniz seferlerine katlrlard. Bey gemileri denilen ve

devletin Tersanedeki merkez donanmasndan ayr olarak tekil edilen bu ihtiyat
donanmas esas itibariyle Yavuz Sultan Selim devrinde kuruldu. Barbaros Hayrettin Paann Osmanl Devleti hizmetine girmesi ve 1534te Cezyir-i Bahr-i
Sefd Eyletinin (Kaptanpaa eyaleti) tekil edilmesiyle deniz seferlerine katlan
sancaklar buraya baland. Sancak beyleri ise grevlerini deniz seferlerinde yerine getiriyorlard. Ltf Paann safnmesinde yer alan, hatta bu hakr sebep
olmutum ki deryaya mstakil beyler ve kapudanlardan nice hkim nasb olunup
ifadesinden anlaldna gre Osmanl denizciliine tahsis edilen sancaklarn
saysnda da art olmutur22.
XVI. yzyln sonlarna kadar yine sancak beyi olarak anlan derya beyleri, emirleri altndaki grevlilerle
birlikte donanmann hizmetinde olup gelirlerine gre bir, iki veya kadrga ile gemici ve gerekli mhimmat da temin ederek deniz seferine katlmak mecburiyetindeydiler. Cezyir-i Bahr-i Sefd eyaletinin sancaklar zaman zaman deitii iin derya beylerinin saylar da buna gre deiiyordu. Nitekim ilk
kurulduunda beylerbeyilik merkezi olan Gelibolu sancandan baka Rodos, Midilli ve Eriboz sancaklarndan olumuken XVI. yzyln ortalarnda Cellzde Mustafa elebinin idari taksimata ait listesine gre
Gelibolu, Eriboz, Karlili, nebaht, Rodos, Midilli, Sakz ve bunlara bal dier adalardan ibaretti. XVII.
yzyln balarnda ise sancak says on e ulamt. Bunlardan paa sanca olan Gelibolu hari Eriboz,
nebaht ve Karlili sancaklarnn beyleri birer; Mezistire beyi bir gemi ve bir yedek; Rodos beyi bir gemi
ve bir yedek; Rodos beyi bir gemi ve devletin verecei drt kalyon; Midilli, Kocaeli ve Biga beyleri birer
gemi ile donanmaya katlmaktaydlar. Slyneli sancaklardan olan Sakz, Naka ve Mehdiyeye ise Girne,
Baf, Magosa, Deirmenlik, Ayamavra, Selanik, Dimyat, skenderiye ve Limni sancaklar dahil edilerek
yirmi kadar sancak bir gemiyle deniz seferlerine giderdi. Sadece Kocaeli beyi 1000 adet kereste vermekle
mkellefti. Ayrca Kbrs beylerbeyi bir gemi ve bir yedekle donanmaya itirak ederdi. Bylece derya beylerinin maiyetinde 15-20 kadar gemi, bey gemileri adyla donanmaya katlrd ve bunlarn cebelleriyle birlikte mevcutlar 4500 civarndayd. IV. Muradn bir hatt- hmyununda, eskiden beri drt kadrga ile
donanma seferine katlan skenderiye ve Dimyat sancak beyleriyle Msrdan gelen iki yedek geminin birka
senedir donanmaya itirak etmedikleri belirtilerek bundan byle donanma ile birlikte sefere kmalar istenmitir23.
Eribozlu Kse Ali Paann kaptan- deryl srasnda Osmanl bahriyesinde yaplan dzenlemeler
yaplrken derya beylerinin de tam bir tespiti yaplarak statleri belirlenmitir. 1672 ylndaki bu dzenlemeye gre Osmanl donanmasnda yirmi sekiz derya beyi bulunuyordu. Ynettikleri sancaklar ise Kbrs,
Rodos, Sakz, Mora, Andre, Sla, Midilli, nebaht, Dimyat, Red, skenderiye, Deirmenlik, Mezistire,
Karlili, Eriboz, Baf ve Naka idi. Bu dnemde btn derya beyleri mutlaka bir sancak tasarruf etmiyordu.
Slynesi olup seferlere katlan fakat bir sancan beyi olmayan derya beyleri de vard. Mesel 1652 ylnda
derya beyi olarak ilk defa atanan ve kendilerine yllk bir maa (slyne) denen beyden hibiri sancak
beyi deildi. Yine Defterdar Ahmed Efendi 1696da 12 yk (1.200.000) ake slyne ile derya beyi olmutu.
Denizde askere fazla ihtiya olduu zamanlarda baz sancaklar Kaptan- Dery eyletine ilve edildiinden sancak saysnda art yaanrd. 1640ta Osmanl donanmasndaki bey gemilerinin says 11di.
Ktip elebi ise bey gemilerinin mevcudunu 20 olarak vermektedir24.
Derya beyleri ynetimde ve terifatta dier sancak beylerinin yetkilerine sahipti. Ky muhafazasyla
grevli olan derya beyleri, kendi blgeleri iine giren sahilleri ve sahile yakn geen tccar gemilerini
300
korsanlara kar korumakla

ykmlydler. Korsanln
deniz nakliyat iin byk
tehlike olduu zamanlarda
derya beylerinden birisi babu seilerek birlikte harekete geebilecek ekilde
rgtleniyordu.
Nitekim
1579-1580de Ege Denizi
adalar blgesiyle dier ak
denizleri dman gemilerinden ve korsan saldrlarndan
korumak, skenderiye-stanbul yolunda gidip-gelen tccar gemilerinin zellikle Rodos ve skenderiye
arasnda gvenle seyahat etmelerini salamak amacyla Rodos, Sakz, Sla, Mezistire, Midilli, Magosa
ve skenderiye beyleri grevlendirilmiti.
Derya beyleri iinde Rodos beyinin itibar olduka fazla idi. Bu sebeple zaman zaman Biga, Sakz,
Midilli ve Sla beylerine Rodos beyi babu tayin edilerek birlikte kendi blgelerini dman gemilerine ve korsanlarna kar korurlard.
Derya beyleri gemilerini kendileri ina ettikleri halde silh donanmlar Tersanede yaplmakta,
ihtiyalar olan peksimedi ise parayla satn almaktaydlar. Nitekim 1686da yan toplar eksik olan
veya krlan derya beylerinin kadrgalarna Tophaneden top verilmiti. Derya beyleri tersane mahzenlerinde bulunan peksimedi de belirlenen fiyat zerinden ve nakit para demek suretiyle satn alyorlard. Eskiyen gemileri de malzemelerini kendileri salamak artyla yeniden ina edebiliyorlard.
Derya beylii kayd hayat artyla verildii gibi beylerin oullar arasnda denizlerde baarl olanlar
karsa onlara da verilebiliyordu. Bundan dolay uzun yllar bu grevde kalanlar oluyordu. Derya beylerinin slyneleri eitli avrz, gmrk ve cizye-i gebrn gelirlerinden deniyordu. XVII. yzyln ikinci
yarsnda bu gelirler arasnda Anadoludan toplanan avrz vergileri, zmir ve civar gmrk resimleri,
Eriboz, Mora, Grds, Karlili, stefe, Livadiye ve Rodostan toplanan cizye nemli bir yer tutmaktayd.
XVII. yzyln sonlarnda ise stanbul duhan (ttn) gmrne ait gelirlerden de pay ayrld25.
Tespit edilebildiine gre, derya beylerinin slyne denilen yllk maalar 300.000 ake ile 1.600.000
ake arasnda deiiyordu. Derya beyleri zaman zaman maalarnn yetersiz olduunu ileri srerek terakk
verilmesi iin istekte bulunuyorlard. Kaptanpaa veya badefterdar araclyla yaplan bu bavurular
uygun grlrse gerekleebiliyordu. XVII. yzyln ikinci yarsndan itibaren derya beylerinin maalarnn
kaydedildii salyne defterleri tutulmaya baland. Ancak bu defterlerde derya beylerinden baka yine
donanmada grevli frkate kaptanlar ile Krm hanlar da yer almaktayd. 1670de derya beylerine ve
frkatecilere denen slynenin miktar 37 milyon akeyi geiyordu.
Derya beyleri, her yl donanmann sefere kmasndan 10-15 gn nce sava leventleriyle birlikte
kadrgalarna binerek Tersne-i mirede hazr bulunmak zorundaydlar. Bey gemilerindeki krekiler
esirlerden (forsa) meydana geldii iin gemileri hakknda forsa gemisi tabiri de kullanlyordu. Bu gemilerdeki her bir krei be forsa ekiyordu ve sava olarak 150 silhl levent askeri bulunuyordu.
Derya beyleri sefer dnnde tersanenin ihtiyac olan keresteyi tama gibi baz hizmetleri yerine
getirdikten sonra k mevsimi gelince ertesi yl iin hazrlk yapmak zere klaklarna ekilirlerdi.
Hali ve tersanede kalyonlar,

Yaz ekmecesi,
(TSMK, CY. 455).
25
BOA, KK. nr. 5596; 5618.
301
Amcazde Hseyin Paann sadareti ve Mezemorta Hseyin Paann kaptan- deryl srasnda hazrlanan 1701 tarihli Bahriye Kanunnmesinde derya beyleri ile ilgili dzenlemeler de yer almtr. Buna
gre derya beylerinin donanmann eski emektarlarndan olmas, slynelerine gre gemilerindeki her krekte beer altar forsa kreki ve 160 sava levent bulundurmalar gerekiyordu. Derya beylerinin emrinde ehliyetli kaptan ve reislerde grev yapyordu. Kaptanpaa, derya beylerinin faaliyetlerini kontrol
ederek grevini yerine getirmeyenlerin gemilerini ellerinden alp bir bakasna vermeye yetkiliydi.
Derya beylii messesesi XVIII. yzyln sonlarndan itibaren giderek nemini kaybetmitir26.
Tersane Kethdas
Ayn zamanda Donanma-y Hmyun Ricalinden olan Tersane Kethdas, Kaptanderyadan sonra
Tersanenin birinci hkimi olup27, Tersanede iken kadrgalardaki kaptan ve mrettebata hkmeder, Tersanenin inzibat ve disiplinini salard. Kasmpaada otururdu; bir sulu bulduunda suuna gre cezasn veren Tersane Kethdas, ayrca Galatada denizcilikle alkal alverilerin narhn da dzenlerdi.
Tersane Kethdas, nceleri azap reisliinden srasyla (silsile-i mertib ile) ykselir ve bir gemide vardiyanba, hnkr gemisi reisi ve daha sonra kethda olurdu. Sonraki tarihlerde Kaptanderya Eyaletindeki
derya beylerinden tayin edilmilerdi. Tersane Kethdalndan kaptanderyala ykselmi olanlar da vard.
Tersane Kethdas, Kaptanderya ile birlikte seferlere itirak etmekte, hatta Karadenize giden donanmaya bazen kumandan tayin edilmekteydi. Kapudan Paann donanmayla gitmedii zamanlarda ise,
yerine Tersane Kethdas beylerbeyilik pyesiyle sefere giderdi.
Tersane Kethdas tersanede olmad zamanlarda onun ilerine bakan bir vekili bulunurdu. Kethdann, Tersanedeki hkimiyetine almet olarak elinde Hind kumandan mavi renkli asas olurdu. Alt
ifte kaya biner, padiah batarda ile Boazda gezinti yaptnda geminin dmenini tutard. Donanma
sefere karken yaplan merasimde, Sadrzam terif ettikten sonra batardaya binmek zere giderken
nde Tersane Kethdas elinde denek ile yrrd. Bu merasimde Tersane Kethdasnn payesi varsa
bana selm denilen balk giyerdi. Tersane Kethdasnn donanmada kendisine mahsus bir batardas
vard. Kaptanderya Eyaletindeki Sla Sanca Tersane Kethdasnn hass idi28.
TERSANE RCL
26
27
28
. Bostan, Derya Beyi, DA, IX, 201.

. H. Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve
Bahriye Tekilat, Ankara 1984, s. 427.
Tersane Ricli, donanma tersanede iken gemilerin ina ve tamir edildii srada tam kadro halinde
tersanede grev yapan yneticilerden oluuyordu. Bunlar arasnda Tersane Emini, Aas ve Din Grevlileri bulunurdu. Donanma sefere kt zaman ise tersanede iler azaldndan bazs donanma ile gitmekte ve grevli says azalmaktayd. Tersane Riclinin, tam belirlenemeyen aylk maalar ise her biri
iin farkl idi. Muhtemelen kalemiye harlarndan ve dier yerlerden geliri olan bu zmre, tersanede
gemi ina edildii zaman ayrca cret alyorlard. Tersane Ricalinin mevcudu zamanla deimitir. Nitekim 1674ten nce toplam 73 kii olduu anlalmaktadr.
Eribozlu Kse Ali Paann kaptanderyal srasnda (1672-75), donanma ve Tersane hizmetlerinde
yaplan dzenlemeler arasnda, saylar artan Tersane Ricali iin yaplan deiiklikler de yer almtr.
Nitekim 1 Mart 1674te Tersane Eminine hitaben yazlan bir emir tezkiresinde, donanma sefere ktktan
sonra Tersanede kalan esir, mcrim ve vardiyan dndakilerin bir liste halinde bildirilmesi istenmiti.
Buna gre, 1675te Tersanede hizmeti mukabilinde cret almaya sadece 23 kii uygun grlm ve o
tarihten itibaren Tersane Ricalinin says deitirilmemek artyla yeniden tespit edilmiti.
302
Bu dzenlemeye ramen daha sonra Tersane Ricalinin mevcuduna ilveler yapld 14 Mart 1703
tarihli yeni listeden anlalmaktadr. Yeni ilveler, mevcudu eskisinden de fazla bir sayya ulatrm ve
bu durum devlet btesini olumsuz etkiledii iin 1674teki say esas alnmtr. 1703te sadrazam olan
Rami Mehmed Paa, Kaptanderya ve Tersane Emininin de yardmlaryla bu messesede kesintiye giderek baz tasarruflarda bulunmutur. Ancak ayn listenin kenarna yaplan 1703 ve 1704 senelerine ait
yedi ilve, bu kararn da devaml olamadn gstermektedir.
Tersane Ricalinin terifattaki yerinin tespiti ise, bilhassa Kapudan Paalk tevcihi, donanma ihrac
ve avdeti, yeni ina edilen bir geminin denize indirilmesi ve bayramlama gibi eitli merasimler nedeniyle sz konusu oluyordu. Bu merasimlerde Tersane Ricaline Rzname Defterlerinde kaydedildii ekilde rtbelerine gre hilat giydirilmekteydi. Nitekim 2 Austos 1702de yeni in edilen byk
Kapudne kalyonunun denize indirilmesi srasnda 27 kiiye hilat giydirilmiti29.
Tersane Emini ve Maiyeti

Tersanenin ve gemilerin gelir-giderinden sorumlu olan ve gemi yapm ile onarm, alm-satm ilerine bakan Tersane Emini, ayn zamanda gemilerin btn mhimmat ve malzemeleri satn alarak hazrlayan, mahzenlerdeki eyalar ve ayniyat defterlerini inceleyip kontrol eden yetkili idi.
Tersanede gerekletirilen faaliyetleri yanstan gelir ve giderlerin ayr ayr kaydedildii Tersane Muhasebe Defterleri, Tersane Emininin icraatn zapt etmekte ve ayn zamanda onun grev ve yetkilerini
gstermektedir. Tersane gelirlerinin nerelerden ve ne miktarlarda temin edildii, gemi inas ve donanm
ile ilgili lzumlu malzemenin satn alnmas ve tanmas, hammaddelerin mamul hale getirilmesi iin alan Tersane sanatkrlarnn cretleri, gemi yapm ve onarmlarnda altrlan ustalarn say ve cretleri,
gemilerdeki krekiler ve onlarn temin edildii yerler ile ne ekilde taksim edilecekleri gibi hususlarda,
Tersane Emininin denetimi altnda tutulan bu defterlerde ayrntl bir ekilde bulmak mmkndr.
Tespit edilebilen ilk Tersane Muhasebe Defteri, 1527-28 tarihli olup, Tersane Emininden Galata
Harc- Hassa Emini olarak bahsetmesi, her iki grevlinin ayn kii olduunu gstermektedir. Bu
durum XVII. yzyln ikinci yarsna kadar devam etmi ve daha sonra bu kiiye sadece Tersane
Emini denilmitir.
Tersane Eminleri, hassa reislerden ve Tophne Nazrlar arasndan seildii gibi, sarayn Brun tekilatndaki Dergh- li avular, ehremini, Matbah Emini, Masraf Ktibi, Kapclar Ktibi ve Enderndaki ebn-i siphiyn arasndan tayin ediliyordu. Tersane Emini zaman zaman donanma ile sefere
itirak ediyordu30.
Tersane Emininin kendisine mahss bir batardas ve alt ifte kay vard. Divn- Hmyn toplantlarnda mzkerelere itirak etmedii halde, sorulacak eylere cevap vermek veya emir almak zere
orada hazr bulunurdu. Tersane Emneti 1804 senesine kadar devam etmi, bu tarihte kartlan bir kanunnme ile bu grev Umr- Bahriye Nezretine evrilmitir31.
Tersane Emini terifatta Tersane Kethdas, Kapudne, Patrona ve Riyale kaptanlarndan nde yer
alyordu. Gemiler denize indirildiinde datlan hilatler arasnda, Tersane Eminine verileni hass1hass- cedd idi. Yine 1768de Nasr- Cenk ve Feth-i Zafer adl kalyonlarn suya indirilmesi srasnda
Tersane Eminine uka, ferce ve semmr krk armaan edilmiti. Donanmann Akdenize k srasnda
yaplan merasimler arasnda Tersane Emininin tertip ettii bir yemek de yer almaktadr.
Tersane Eminine bal olarak alan memurlar Maliye ve Evrak dairelerine gre ikiye ayrarak incelemek mmkndr.
29
30
31

Ali hsan Gencer, Bahriyede Yaplan Islahat
Hareketleri ve Bahriye Nezaretinin Kuruluu
(1789-1867), stanbul 1985, s. 63.
303
Maliye Dairesi grevlileri arasnda Maliyeden grevli kendisine cnib de denilen bir Tersane Ktibi,
Tersane Emininin gnlk gelir-giderlerini kaydeden Tersane Rznamecisi, Mahzen-i b ve Mahzen-i
Srb Emin, Ktip ve Halifeleri, kerestelerin tevzi defterlerini tutan Liman Ktibi, zindana girip kan esir
ve sulular kaydeden Zindan Ktibi, Tersane Ocaklnn hesaplarn tutan Veznedrlar bulunuyordu.
Evrak Dairesi grevlileri ise, Tersaneye ait asker zeamet ve timarlarn kaydedildii evrak ve defterleri muhafaza eden Tersane Reisi, Defter Emini ve Liman Reisi bulunuyordu. Liman Kapudan da
denilen Tersane Liman Reisi, Patrona ve Riyale derecesinde olup, donanma ile sefere itirak etmi kaptanlar arasndan seilirdi32.
Tersane Aas
Tersane Aas, Kaptanderyann Tersanedeki kaimmakam yerinde idi. Bunun da Tersane Kethdas
gibi Hind kumandan asas ve ifte kay vard. Sefere kacak gemilere yklenecek mhimmat
kontrol etmek Tersane Aasnn vazifeleri cmlesindendi.
Tersane Aasnn gemilerden gelen baz gelirleri vard. Gemilerin inas srasnda ona da dierleri
gibi aylk cret deniyordu ve bu miktar XVII. yzyln ikinci yarsnda 1500 ake kadard. 1674de
Tersaneden maa alanlar arasnda yaplan dzenlemelerde Tersane Aasna denen aylk kaldrlm,
ancak 4 ubat 1703te yeni bir emirle her ay 1280 sa ake verilmeye balanmt.
Yeni bir gemi ina edildiinde veya geminin suya indirilmesi srasnda Tersane Aasna hilat giydirilirdi. Nitekim 2 Austos 1702de Kapudne-i Hmyn kalyonunun denize indirilmesi srasnda Tersane Aasna bir hass- sade hilat hediye edilmiti33.
Kalyon Grevlileri
Tersanede ina edilecek kalyonlar iin bir Kalyon Nazr grevlendirildii gibi, kalyonlarda tutulan
ulufe ve mhimmat defterlerini muhafaza eden kalyon defterdar, mrettebat ile bunlarn iae ve aylklarn, kalyonlarn malzeme hesaplarn tutan bir kalyon ktibi bulunuyordu.
Tersanedeki Din Grevlileri ve Dier Personel

Tersane camiinde bulunan grevliler, XVII. yzylda 15 kiiydi. 1665-93 seneleri arasnda bir vaiz,
bir imam-hatib, ikinci imam, namazdan evvel Kurandan cz okumakla vazifeli iki czhan, mezzinbann yardmcs olarak bir sermahfil, camide hayr sahiplerini anan bir muarrif, mezzin, bir sala
mezzini, Kurandan en az on yet okuyan bir arhn, fetih sresi okumakla vazifeli bir fetihhn, mescid imam ve su taycdan oluuyordu34.
TERSANE HALKI
32
33
34

Bostan, Tersne-i mire, s. 48.
Tersane ve Donanma hizmetinde bulunan harc- hassa reisleri yani gemi kaptanlar, azap ve azap reisleri, neccar, kalafat, prtra, haddad, meremmeti, tcger, makarac, stpc, kumbarac, vardiyan,
gmi, mteferrika, mtekaid ve nbetilerin hepsine birden Tersane Halk deniliyordu.
Tersane Halknn mevcudu, XVI. ve XVII. yzyllarda deiiklikler gstermiti. XVI. yzyln ilk
yarsnda 1800 olan Tersane Halknn says 1547de 2652ye ykselmiken nebaht malbiyeti (1571)
sonrasnda ise 2385 kadard.
XVII. yzyln balarndan itibaren mevcudu giderek azalan Tersane Halk, Merzifonlu Kara Mustafa
Paann kaptanderyal srasnda (1661-66) yeni bir yoklamaya tbi tutulmu, bundan sonra ise bu
304
saymn esas alnmas ve deitirilmemesi hkm getirilmiti. Bu yoklama Msrlolu brahim Paann
kaptanderyal (1685-88, 1690-92) zamanna kadar devam etmi, nihayet bu dnemde de yeniden bir
saym yaplmtr. 1655de 1005 ve daha sonra 1003 olan Tersane Halknn mevcudu yaklak krk yl
sonra yani 1694te 726ya kadar inmiti.
Tersane Halknn maalar Kk Ruzname Kaleminden denetlenmekte ve mevcutlarn gsteren
kaytlar da bu kalemde tutulmaktayd. Maa verildii zaman buradaki kaytlara gre deme yaplyordu.
2 Mays 1673te Kk Ruznameci Efendiye gnderilen bir hkmde, Tersane Halk mevcudunun 1003
kiiden fazla olmamas ve seferler sebebiyle boalan gediklere habersiz tayin yaplmamas emrediliyordu.
Tersane Halk arasnda hizmetlerine uzun yllar devam edenler olduu gibi grevleri babadan oula
intikal edenler de bulunuyordu. Bunlar iinde, Tersane Halknn Yoklama ve Mevcib Defterlerinde,
hizmeti otuz be seneyi bulanlar grlmektedir. Yine 1635-48 yllar arasnda Bey blklerinden 59. bln blkbas olan rpan bin Franeskonun olu olduu anlalan Franko bin apan, 1653te ayn
blkte blkba olarak vazife yapmt35.
Azaplar
Tersane ve donanmada hizmet eden tfekli bir asker snf olan azaplar, Tersane Halk iinde tekil
ettikleri blkleri ile en kalabalk grubu oluturmaktayd.
Azap blklerinde reis, odaba ve aba zabit olarak bulunuyordu. Yelkencilik grevinden gelen
azap reisleri, ayn zamanda azap blkbas olup, azaplarn kumanda ve idaresinden sorumluydular;
terfi ederlerse harc- hassa reisi (kaptan) olurlard. Reis olan bir azap, kaptan olmazsa sras ile terfi
ederek vardiyanba, hnkr gemisi reisi ve Tersane Kethdalna ykselebilirdi.
Azaplar, Trkler arasndan ve vilyetlerden kefilli olarak, belirli avrzhaneleri hesap edilerek alnrd.
Azap veren hane, avarzdan muaf tutulur ve dier haneler, gnderilecek olan azap iin fermanlarda belirlenen harl aralarnda toplamak suretiyle salarlard.
Azaplar, donanma ve Tersanede bulunmalarna gre Tersane Azaplar ve Donanma Azaplar eklinde
adlandrlrd. Bu sebeple, Tersane yaknnda azap klalarnn bulunduu yere Azap Kaps denilmitir.
Tersane hizmetine girince ulufe alan azaplar, zaman zaman yoklamaya tbi tutulmakta, yoklama srasnda mevcut olmayanlarn ulufeleri kesilir, eksiklerin yerine yeniden azap yazlrd.
Tersane Yoklama ve Mevcib defterlerinde azap ve reisleri, cemaat eklinde kaydedilmekte ve her
cemaat ad altnda bulunan blkler ve blk bal ile de neferler zikredilmekteydi. Byle bir deftere gre, 1665-66 dnemine kadar Tersanede 23 cemaatten oluan azap ve reisleri yannda 440 azap
bl vard. XVII. yzyl balarnda bu blklerdeki azap neferlerinin says giderek azalm ve
1588den 239a kadar dmtr.
Tersane Yoklama ve Mevcib Defterlerinde silsile-i mertib yani grev sralamas takip edilerek kaydedilen cemaatleri u ekilde belirtmek mmkndr.
Galata Harc- Hassa Reisleri Cemaati, bulunduklar gemilerin kaptan olarak vazife yaparlard.
Azap blkbas olan reislerden ayrt edilmek iin harc- hassa reisi, kadrga reisi veya gemi reisi denilirdi. XVII. asrn ikinci yarsndan itibaren harc- hassa reisi tabiri yerine kapudan/kaptan kullanlmaya
balanm, reis sadece azap blkbalarna mnhasr kalmtr.
Gemi sahibi olan kaptan yani harc- hassa reisi, o geminin btn efradna hkmederek disiplin salard. nceleri, kaptan olabilmek iin, hizmet etmek ve harpte dman gemilerinden birini teslim almak
gerektii halde, sonralar sadece yararl grlenlere hassa reislik verilmeye balanmt
35
305
Galatadaki Hassa Kadrgalarn Reis ve Azap Cemaati Paa Reisi Bl ve Vardiyanlar olmak
zere iki blkten mteekkil idiler, Paa Reisi Bl, Kaptanderyann batardasnda reis olarak vazife
yapanlara mahsustu. Mevcutlar, XVII. yzyln balarnda 13 iken, giderek artm ve yzyln sonlarnda
29 kiiye ulamt. Vardiyanlar Bl, Tersanede ve gemilerde muhafaza hizmeti gren ve gemi kaptan
tarafndan verilen emirleri dier mrettebata ulatran donanma avularndan oluan vardiyanlardan meydana geliyordu. Vardiyanlar, Mslmanlardan seiliyorlard. Vardiyan blkbas olan vardiyanba, Hnkr gemisi olan batardann reisliini yapard. Tersane Kethdalna da vardiyan balktan geilirdi.
Tersanede bulunduklar srada zindandaki esir ve mcrimlerin, donanmada iken dier vazifeleri yannda forsalarn muhafzln yapan vardiyanlar, inaatlarda da ayn vazifeyi ifa etmekteydiler.
Paa Gemilerindeki Reis ve Azap Cemaati 17 blkten oluuyordu. Paa Blkleri Serdar Bl,
Kethda Bl, Padiah Reisi Bl ve normal blklerden ibaretti. Paa gemilerine bal 280 azap
bl bulunuyordu. XVII. yzyln balarndan ortalarna doru azap neferlerinin saysnda byk bir
azalma grlmektedir.
Bey gemilerindeki Reis ve Azap Cemaati 69 blkten oluuyordu. Paa blklerinde olduu gibi
bunlarn da baz blklerinin eksik olduu grlmektedir.
Bunlar dnda, Top Gemilerinde on, mavnalarda yedi, kalyatalarda , ta gemisinde be, at gemisinde on iki ve Gelibolu gemilerinde 34 blkten oluan reis ve azap cemaatleri bulunuyordu.
Tersane Halknn yetim kalan ocuklar da Tersane Halk arasnda bulunmakta ve aylk (mevcib)
almaktaydlar. Maiyetlerinde kimse bulunmayan reisler, sekiz ayr cemaat oluturmakta ve blksz reisler olarak da anlmaktayd. Neferli, yani blkl reislerden boalan gedik olduunda bunlardan, o blklere nakil yaplyordu. Tersane yoklama defterlerinde Nefersiz Reislerden sonra, muhtemelen ok
nceleri iki kiinin adna kurulmu Ali Sipah ve brahim Kild adnda iki blk yer almaktadr.
Yelkencinin emrinde grev yapan gmler, mteferrika reisler, Tersanedeki hizmetlerinden sonra
emekli olan mtekaidler Tersane Halk arasnda birer cemaat oluturmulard. Mtekaid kaptanlarn ulufeleri stanbul Gmr, dierlerininki stanbul Srmakehanesi gelirlerinden karlanmaktayd.
Tersanede gece ve gndz nbetilerden oluan azaplar da bir cemaat idiler. Nbetilerin saylar
XVI. yzylda 60 kii olduu halde, XVII. yzyl balarnda 5 kiiye kadar inmi, daha sonraki senelerde
ise kaydna rastlanmamtr36.
Tersane Sanatkrlar (Zanaatkrlar)
36
Gemi yapm ve onarm yannda Tersanedeki dier ilerde de alan neccar, kalafat, prutra,
haddad, meremmeti, tcger, makarac, stpc ve kumbarac gibi sanatkrlar bu grubu tekil ediyordu.
Tersanede gemi ina ve tamirinde ve dier inaatlarda alan neccar (marangoz), acemi olanlar
arasndan seilerek ulufeli olarak Tersane Halk arasnda hizmet ederlerdi. XVI. yzyln balarnda Tersanede vazifeli neccarlarn says 11 iken, XVII. yzyl balarnda byk lde artm ve drt blkten
oluarak saylar 230u gemiti.
Tersanedeki gemilerin kalafat ilerine bakan ve ziftlenmesi ile grevli olan kalafatlar, acemi olanlar arasndan alnyorlard. XVI. yzyl balarnda Tersanede 39 kii olan kalafatlar, XVII. yzyl
balarnda alt blk halinde, saylar 270ten fazlayd. Kalafatlar, acemi olanlar haricinde dardan
da alnm ve bunlar arasnda azap reisi ve kaptan olanlar yannda, azaplardan kalafat hizmeti grenler
olmutur. Tersane kalafatlarnn biri Galatada Krk kapsnda, dieri Tersanede Kurunlu Mahzen
yaknnda olmak zere iki odalar vard. Yine Tersane iinde divanhane tarafnda 13 oda, bir sofa ve bir
ocaktan mteekkil krhaneleri bulunmaktayd. Ziftlenecek veya boyanacak tahtalarn, kayk ve gemi
306
teknelerinin aralklarn su geirmemek iin stp ile dolduran stpcler ise gemilerin uzun sreli
kullanmnda kalafatlarla birlikte nemli bir hizmet grubu idiler.
Tersaneye bal gemilere krek yontanlar (prtralar) ise, XVII. yzyln banda altm civarnda
iken daha sonralar saylar giderek azalmtr.
Demirden imal edilen gemi malzemelerinin hazrlanmasnda alan demircilerin XVI. yzyl balarnda saylar 6, XVII. yzyl banda 42 olmu, daha sonralar tekrar giderek azalmtr.
Demirden mamul, ii patlayc maddelerle doldurulan kumbaray havan topu veya elle atan kumbaraclarn
gemilerde hizmet verdikleri anlalmaktadr. Tersanede vazifeli kumbarac says XVII. yzyl balarnda 203
civarndayd. Kumbarac ihtiyac engelky, stavroz (Beylerbeyi) ve Kuzguncuktan temin ediliyordu.
Tersanedeki gemilerin, mahzenlerin ve dier mtemiltn tamirinde alan meremmetiler, Makara
tcu dkmek ve tcdan makara dili yapmakla grevli tcgerler ile makara yapmakla vazifeli olan makaraclar Tersane Halk arasndayd.
Tersane Halk arasnda bulunan sanatkrlarn gemilerin inasnda yeterli olmamas halinde halk arasndan ayn meslekleri icra edenler de cretle getirtilerek altrlyordu. Bu maksatla, eitli blgelere
avular gnderilerek marangoz, burgucu ve haddad toplatlp getirtiliyordu. Hatta Tersaneye ait gemilerin inas srasnda tccar gemilerinde alanlardan bazlar da alnyordu. Mesela kreklik aa kesen
teksinarclar, pru-tralar ve bkclar kereste temin edilen blgelerde bu hizmeti yerine getiriyordu.
Tersanede ise, ham demirden ivi kesmek, esirlerin ayana taklacak kadina denilen zincirleri yapmak ve lenger imal etmek gibi ilerde Kpt demirciler altrlyordu. Bu zmre ayn zamanda gemilerin
inasnda gerekli demir aksamn hazrlanmas iin demirciler karhanesinde grevliydi. Denizlerde batan
gemilerin lenger ve toplarn karmakla gavvs yani dalglar vazifeliydi. Bylece devlet birok lenger
ve top kazanm oluyordu. Su ihtiyacn karlamak zere gemilerde kii bana bir varil verildiinden,
varilciler devaml varil yapyordu.
1720de Yenieri Ocana bal olarak kurulan tulumbac ocandan ok nceleri yangn sndrmek
maksadyla Tersanede de tulumbaclar bulunmaktayd. Bunlarn grevi denizde bulunan gemilerin delinmesi halinde ieriye girecek suyu tulumba ile ekip boaltmaktan ibaretti. Bu maksatla gemilere tulumba konulmaktayd.
Anlan bu sanatkrlardan baka, batarda ve kadrgalarn yelken bezlerini boyayan sabbalar; padiah
kay, Kapudan Paa batardas ile kalyonlarn boya ve nak ilerini yapan nakkalar; tezyinat ile uraan oymaclar; batarda bayraklarn ve gebrn- mrnin elbiselerini diken terziler; peksimet piiriciler,
ekmek piiriciler; Kapudan Paa batardasnn fanuslarn tamir eden fanus-gerler, fanuslar parlatmakla
vazifeli tl-gerler, gemilerdeki fanuslar iin balmumu hazrlayan mumcular; leen, zift kazan ve bakr
kaplar yapan kazganclar; bklar eeleyen eeciler; yeni yaplan tekneyi funda ile yakp kurutan fundaclar; kmrcler ve Tersane zindanndaki mr esir ve sulularn tedavisi iin gerekli cerrah Tersanede
vazife yapan sanatkr grevliler arasndaydlar37.
Bu derece kalabalk personeli ile dnyann en byk donanmasn tersanelerinde ina eden Osmanl
mparatorluu, gemilerin denizlere almas ile de bu donanmalarn sevk ve idaresi sorunu ile kar karya kalyordu. Binlerce krekinin her donanmann sefere knda hazr hale getirilmesi ve onlarn ihtiyac olan gda malzemelerinin salanmas ayr bir organizasyonu gerektiriyordu.
Bu sebeple, Osmanl mparatorluunun XVI. yzyl, Akdeniz, Karadeniz ve Hint Okyanusundaki
varl ile bir deniz imparatorluu grnmnde idi38. Her ne kadar gemi teknolojisi ve gemicilik terminolojisi bakmndan bat devletlerinden ve zellikle Venedikin denizciliinden etkilenmi ise de yzyllar iinde kendine has bir Bahriye Tekilat kurmu ve bu messesesini gelitirerek devam ettirmitir.
37
38

Andrew Hess, The Evolution of the Ottoman
Seaborne Empire in the Age of the Oceanic
Discoveries, 1453-1525, American Historical
Review, LXXV/7 (1970), s. 1892-1919.
307
KNC BLM
Osmanl
TERSANELER
stanbul Dndaki Osmanl Tersaneleri ve

Gemi na Tezghlar
dris BOSTAN*
Osmanl mparatorluunun merkez ss olan stanbuldaki Tersne-i mire dnda gemi inasnda
uygun sahil ve limanlarnda tersaneleri bulunduu ve ihtiya halinde buralarda gemi yaptrld bilinmektedir. Bu makalede esas itibariyle stanbul dndaki tersane ve gemi ina tezghlarna yer verilecektir.
Gelibolu Tersanesi
Kuruluundan itibaren Gelibolu tersanesinin faaliyetlerini tam olarak takip etmek mmkn olmamakla beraber XV. yzyln sonlarna ait arivlerimizde bulunan iki masraf defterinden istifadeyle konuya k tutmak mmkn olmaktadr. Buna gre 1496-1498 yllarnda, iki yl iinde, Gelibolu
tersanesinde 20 kadrga, 5 kalyata, 8 kayk ve 25 sandal ina edilmi, ayrca 19 kadrga ve 5 top gemisi
onarlm ve 24 at gemisinin de ikmali yaplmtr. Gelibolu tersanesinde gemi inas iin yaplan masraflar Gelibolunun btn giderlerinin %52sini oluturmaktadr. Bu da XV. yzyln sonlarnda Gelibolu tersanesinde youn bir faaliyet olduunu gstermektedir1. Ancak otuz yl kadar sonra 1527de
durum olduka farkldr ve stanbuldaki tersanenin n plana kmas sebebiyle Gelibolu tersanesinde
gemi inasna rastlanmamaktadr2. Daha sonraki senelerde ise ihtiya zerine gemi yapm ve onarmna
devam edilmitir. Nitekim 1530da bir batarda, 9 kadrga ve 8 at gemisi tamir edilmi ve 30 kadrga
kalafat edilmiti3. 1544te 8 at gemisinin tamirine4, 1565te 5 kadrgann inasna5, Kbrs seferinin
henz srd Nisan 1571de 10 geminin tamamlanmasna allmt. nebaht malubiyetinden
(1571) hemen sonra ise 14 gemi inasna giriilmise de ancak daha sonra 10 tanesinin Kemerde ina
edilmesine karar verilmiti6.
XVI. yzyln ilk eyreinden itibaren Gelibolu tersanesi nemini kaybetmekle beraber ihtiya halinde burada yine gemi yapld ve donanma sefere karken, Akdenize almadan nce burada topland.
XVII. yzylda Geliboluyu gezen bata Evliya elebi olmak zere yabanc seyyahlar da ehrin tersanesinden bahsetmekte, ksaca da olsa bilgiler vermektedirler. Nitekim XVII. yzyln banda Geliboluyu
gezen Polonyal Simeon, sefere kan kadrga ve gemilerin Geliboluda toplandklarn ve buradan hareket ettiklerini, gemilerin yiyecek ve ieceklerinin burada hazrlanarak gemilere yklendiini yazmaktadr7. 1655 ylnn son aylarnda Geliboluya urayan Thvenot, tersanede yedi eski kadrgann
bulunduundan bahsetmekte8 ve Evliya elebi de tersane gzlerinde gazi kadrgalarn bulunduunu belirtmektedir9.
Gelibolu tersanesi, ariv belgelerinde yer alan bilgilere gre XVI-XVIII. yzyllar arasnda zaman
zaman tamir edilmitir. 1526 ylnda 30 gemi ina tezgh10 bulunduu anlalan tersaneye 1530da drt
tezgh eklenmiti11. 1544te ise Barbaros Hayreddin Paa zamannda kalafatlar iin iki katl odalar yaplmas kararlatrlmtr12.

1
bnlemin-Maliye, nr. 2, 4. Defterler hakknda
ayrntl bilgi iin bkz. dris Bostan, Osmanl
Bahriye Tekilt: XVII. Yzylda Tersne-i
mire, Ankara 2003, s. 16.
2
1527-1528 tarihli Gelibolu muhasebe
defterinde gemi inasndan bahis yoktur
[BOA, Kamil Kepeci (KK), nr. 2548].
3
BOA, KK. nr. 5636, vr. 5a, 8a.
4
5
3 Aralk 1565 (10 Cemziyelevvel 973) tarihli
Gelibolu kadsna gnderilen hkm: BOA,
MAD. nr. 2775, s. 625.
6
BOA, Mhimme Defteri (MD), 16, s. 150/297, s.
336/595.
7
8
Jean Thvenot, bu kadrgalarn
Kbrs karmasndan kald konusundaki
halk arasnda dolaan kanaate katlmaz ve
aslnda bunlarn nebaht yenilgisi sonrasnda
buraya Korint Boazdan insan gc ile Adalar
Denizine nakledildiklerini ve sonra da
Geliboluya getirildiklerini yazmaktadr
(1655-1656da Trkiye, ev. N. Yldz, s. 51).
9
Evliya elebi bu ifadesi ile gemilerin
Kbrs seferinden kald yolundaki kanaate
itirak ettiini gstermektedir
(Seyahatnme, V, 319).
10
11
BOA, KK. nr. 5636, vr. 7a.
12
BOA, KK. nr. 62, s. 688.
311
Tersne-i mire,
(Piri Reis, Kitb- Bahriye,
TSMK, R. 1633).
312
Gelibolu Tersanesinin Yeniden nas

Malta seferi sonras Gelibolu tersanesinin yenilenmesi amacyla Divanda baz kararlar alnd ve
burada on dokuz tezgh yaplmasna giriildii anlalmaktadr. Bu amala Ekim 1565te Gelibolu kadsna i limanda tersane olarak kullanlabilecek yerin boyutlar sorulmu ve miri yerleri izinsiz tasarruf
edenlerin men edilerek tersane ve gemi inas iin gerekli olan kereste mevcudunun aratrlmas istenmiti13. Ayn zamanda kaptanderya Piyale Paann da bizzat tersane inas ile ilgilenmesi uygun grlmt. Tersane yapm iin gerekli ta kesmek, kire ve kereste temin etmek zere hassa reisler
kethdas Arslan Kethdann emri altnda yz kii grevlendirilmi ve btn bu mhimmat bir kadrga
ile Gelibolu limanna tanmtr. Tersane inasnn balamas durumunda gecikmeye sebebiyet verilmemesi iin gerekli kerestenin bir an nce salanmas zerinde nemle durulmutur. Ayrca Gelibolu limannn temiz tutulmas hususu dikkatle takip edilmi, iskeleye gelen baz gemilerin liman aznda
safralarn boalttklarna dair gelen ikyetler zerine bunu yapanlarn men edilmesi iin Piyale Paann
dikkati ekilmitir14.
Bu emirler zerine Gelibolu kads, ilk i olarak Gelibolu etrafndaki korulardan kimsenin kereste
kesmemesi iin korucularn uyarlmasn salam, hatta ar pazarda tellal bartarak herkesi kereste
kesmemeleri iin ikaz etmi, Lapseki ve Biga kadlarn da ayn hususta bilgilendirmitir. Daha sonra
Saruca Paa mtevellisi olan Mimar Mehmed ile dier ehl-i vukuf olanlar toplayarak hep beraber i limana gitmiler, bir ip ile i liman lm ve orada 12 tersane gznn yaplabilecei kadar yer olduunu,
ayrca baz mahzen, dkkn ve frnlar yklarak alt tersanelik yer alabileceini ve bylece 18 tersane
gz yapmnn mmkn olduunu tespit etmilerdir. Geliboludaki sarayn da yktrlarak kereste, ta
ve ivisinin tersane inaatnda kullanlmas buyrulmutur. Tersane inaatnn yrtlmesi iin de Gelibolu
harc- hassa emini Halil emin ve Arslan Kethda da ktip olarak tayin edilmitir15. Tersane yapm iin
Saruca Paa vakfnn mtevellisi Mehmed mimar olarak tayin edilmi ve inaat ilerinde altrlmak
zere de stanbuldan yz elli esir gnderilmitir16. Bunlarla beraber tersane inaatnda Gelibolu kalesindeki hisar erlerinin de grevlendirilmesi Gelibolu dizdarndan istenmitir. Tersanenin yapm srasnda
be de kadrgann ina edilmesi istenmi ve her iki inaat iin gerekli kerestenin Lapseki, Biga, an,
Balya, Edremid, Tuzla taraflarndan kestirilerek sahillere indirilmesi istenmitir. Gelibolu mahzenlerinde
bulunan ve ham demirden yeni kestirilecek olan ivilerin inaatta kullanlmas istenmitir17. naatn 10
Mart 1566da (18 aban 973) hl devam ettii anlalmaktadr18. htiya maddelerinin blgeden salanamamas halinde daha ok bulunduklar yerlerden takviye edildii grlmektedir. Mesela hem tersanelerin yapm ve hem de be kadrgann inas iin lzumlu olan ivi ve dier ham demir malzemelerinin
Samakovdan, Pnarhisar ve Krkkiliseden pedavrac, Geliboludan yz acemi olan istenmesi bunu
gstermektedir19. naatn balamasndan sonra taraf miri tersaneler, bir taraf ise yol ile evrilmi
olan tersane mahallinde Havva adl bir kadna ait bir ev olduu iin bunun satn alnmasna teebbs
edilmi ve bin ake bedel karlnda satn alnmasna allmtr20. Kereste ihtiyac ise daha ok
Lapseki taraflarndan saland iin Lapseki kads Nurullahn bu inaata nazr olmas emin ve katip
tarafndan istenmi ve Kapudan Paann arzyla bu gereklemitir. naatn seyrini Piyale Paa da yakndan takip etmi ve Nisan 1566da donanmayla Geliboluya gittiinde tersane yerlerini kontrol etmi,
btn hazrlklarn tamamlandn grmtr21. Yaz mevsimiyle birlikte muhtemelen Geliboluda tersane
inaat balam, fakat daha nce inaatta almak zere gnderilecei bildirilen 150 esir, 280 piyade
ve 100 acemi olanndan 10 Maysa (20 evval) kadar sadece 68 piyade, 100 kadar acemi olan ve
115 esir olmak zere yaklak 280 kii almaya balamtr. Bu ii saysn az bulan inaat emini Halil
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Bostan, Tersne-i mire, s. 17. 3 Aralk 1565

(10 Cemziyelevvel 973) tarihli Gelibolu
kadsna gnderilen hkmde Gelibolu
tersanesinde on sekiz gemi ina gz iin baz
mahzenlerin yerinin kullanlmas ve
yine bir baka tersane gz iin ihtiya
duyulan kerestenin civardan temin edilmesi ve
Geliboluda bulunan eski sarayn bozdurulup
kereste, ta ve ivi gibi malzemelerinin
muhafaza edilmesi emredilmiti (BOA, MAD.
nr. 2775, s. 625).
1 Aralk 1565 (7 Reblhr 973) tarihli
Piyale Paaya gnderilen hkm: BOA, MD. 5,
s. 183/446. Bu hkmde Geliboluda yklmaa
yz tutan bir saraydan bahsedilerek talarnn
tersane inasna uygun olup olmadnn
aratrlmas istenmitir.
Tersane yerinde eski bir mahzen ile bir balk
mahzeni ve dkkn olduu, ayrca tersane
yaplmaya uygun baz oda, dkkn ve frnlarn
sahiplerinden satn alnarak yktrlmas
halinde yerlerine tersane yaplabilecei
belirtilmitir (BOA, MAD.
nr. 2775, s. 625). Tersane ve sarayn ykm
inasnda kullanlmak zere Galatadan
kazma, krek, ksk, varya, klnk ve benzeri
inaat malzemeleri satn alnarak Geliboluya
gnderilmitir (BOA, MAD.
nr. 2775, s. 636).
10 Aralk 1565 (17 Cemziyelevvel 973) tarihli
Gelibolu kadsna gnderilen hkm: BOA,
MAD. nr. 2775, s. 651. Esirlere denecek
nafaka paralarnn ise Gelibolu gmrk ve
penik resmi gelirlerinden verilmesi
emredilmitir (BOA, MAD. nr. 2775, s. 641).
BOA, MAD. nr. 2775, s. 651.
BOA, MAD. nr. 2775, s. 1061.
BOA, MAD. nr. 2775, s. 1062, 1125.
30 Mart 1566 (9 Ramazan 973) tarihli
Gelibolu kadsna gnderilen hkm:
BOA, MAD. nr. 2775, s. 1216.
13 Nisan 1566 (23 Ramazan 973) tarihli
Lapseki kadsna gnderilen hkm:
BOA, MAD. nr. 2775, s. 1386.
313

22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
sitne muhafz skender Paaya ve defterdarlar Hasan

elebi ile Ali elebiye gnderilen 25 Mays 1566 (6
Zilkade 973) tarihli hkm: BOA, MAD. nr. 2775, s. 1552,
1560.
BOA, KK. nr. 1767, s. 35b.
Bu sene ayn zamanda Gelibolu-ardak iskeleleri de
tamir edilmiti
(BOA, MAD. nr. 453, s. 2, 4-5).
Sinop limannn coraf hususiyetleri iin
bkz. Besim Darkot, Sinop, slam Ansiklopedisi (A), X
(1966), s. 683.
C. H. Imber, The Navy of Sleyman the Magnificent,
Archivum Ottomanicum,
VI (1980), s. 244.
. H. Uzunarl, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu,
Karakoyunlu Devletleri,
Ankara 1984, s. 145-146.
Sinop kadsna kereste temini iin gnderilen Mart-Nisan
1566 (Ramazan 973) tarihli hkm: BOA, MD. 5, s.
528/1445.
Sinop Kadsna gnderilen Kasm 1571
(Receb 979) tarihli hkm: BOA, MD. 10,
s. 260-261/405.
18 Kasm 1601de (22 Cemziyelevvel 1010) Sinop
kadsna hitaben yazlan hkmde, yl nce 30 kadrga
inas emredildii halde, sadece onunun tamamland
hatrlatlarak dierlerinin de bitirilmesi emrediliyordu
(BOA, bnlemin-Bahriye, nr. 13). Ancak, 1602-3 (1011)
senesinde henz bu kadrgalarn inasnn
tamamlanmam olduu grlmektedir (BOA, MAD. nr.
7316, s. 61).
Austos 1609da (Cemziyelevvel 1018)
Sinop Mollas ile Sahil, Canl ve Gerze kadlarna
gnderilen hkmde, rniktar belirtilmeksizin
ina edilecek batarda ve kadrgalara kereste temini
emrediliyordu (BOA, MD. 78, s. 21/54).
Kastamonu Sancakbeyi Vezir Mehmed Paaya ve
Kastamonu Sancandaki kadlara gnderilen Haziran
1628 (evval 1037) tarihli kereste temini ile alkal
hkm: BOA, MD. 83, s. 62/117.
Bu iki kadrgann inas iin 320.000 ake sarf edildii
Sinop kads Mehmed b. brahim tarafndan tasdik
edilmitir (BOA, MAD.
nr. 1777, s. 23).
11 Austos 1656da (20 evval 1066)
Sinop kadsna ve 13 Austos 1656da
(22 evval 1066) Sinop ve civarndaki kadlara, gemi
insna memur Kapcbaya, kethda yerleri ve yenieri
serdarlarna gnderilen hkmlerde bu gemilere lzumlu
kerestenin temini emrediliyordu (BOA, MAD. nr. 9837,
s. 105, s. 106, 146).
22 ve 27 Mart 1696 tarihlerinde (17 aban ve
22 aban 1107) sdr olan hkmlerde Sinop, Samsun,
Bafra, Alacam, Canl ve Sahil Kadlar ile iskele
eminlerine ve kale zabitlerine, ina olunacak kalyonlara
ihtiya olan kerestenin, inaatta alacak marangoz,
burgucu ve kalafatlarn temini ferman olunmutu
(BOA, MAD. nr. 2150, vr. 144b-145a.
Bu kalyatalara 7000 kuru masraf tahmin edilmiti (BOA,
MAD. 2150, vr. 146a).
BOA, MAD. nr. 2150, vr. 144b.
BOA, MAD. nr. 2150, vr. 146a.
Kastamonu Sancana mutasarrf olan Vezir Mehmed
Paaya ve Kastamonu Sancandaki kadlara gnderilen
Haziran 1628 tarihli hkm: BOA, MD. 83, s. 62/99 (117).
Besim Darkot, zmit, A, V/2 (1977), s. 1252.
Evliya elebi, 200 kereste mahzeni olduundan bahseder
(Seyahatnme, II, 63).
BOA, MAD. nr. 523, s. 362. Bu miktar, ayn senede
Sinopta yaplan 787.097 akelik masraf yannda czi bir
miktar tekil etmektedir (BOA, MAD. nr. 523, s. 220223).
ile ktip Arslan Kethda durumu Divana bildirmi ve Kemerden aa getirme, ta kestirme, kire
yakma, dier bina ilerine bakma gibi hizmetleri grmeye bu kadar adamn yetmediini, yeni ii gnderilmesini istemitir. Bunun zerine tersane inaatnda altrlmak zere Galatada olan esirlerden elli
esir ve 200.000 ake para gnderilmitir22. Gelibolu tersanesinin yeniden yapm daha sonraki seferlerde
burada pek ok geminin inas iin bir imkn olmutur. Zaman zaman bakm da yaplan Gelibolu liman
1569da yeniden temizletilmi23, 1626da Gelibolu tersanesi ve tersanedeki kadrgalar tamir edilmi24,
ve Mart 1702de deniz tarafndaki duvarlar yklan Gelibolu, i limanna lodosun tesiriyle dolan kumdan
arndrlmtr25.
XVIII. yzyln son eyreinde Gelibolu tersanesinin tamamen harap olduu, zelzeleler dolaysyla
tavanndan sonra duvarlarnn ykld ve ykk duvarlarn talarnn baz kimseler tarafndan gizlice
alnarak liman etrafnda mahzen ve dkkn yapmnda kullanld anlalmaktadr. Bu durum stanbula
bildirilmi olacak ki 18 Eyll 1766 (13 Reblhr 1180) tarihli bir hkmle Geliboludaki grevliler
uyarlarak tersane gzlerinin mesafelerini lmeleri ve talarn muhafaza etmeleri istenmitir. Bu tarihte
Gelibolu tersanesinde limann bir tarafnda on iki, dier tarafnda olmak zere 15 gz bulunduu grlmektedir26. Btn bunlar, Gelibolu tersanesine zaman zaman sahip kldn ve onarmna giriildiini gstermektedir.
Sinop Tersanesi
Sinop, Karadeniz kysndaki tek doal liman olmas ve gemi inas iin gerekli kaynaklara sahip
bulunmas nedeniyle tersane iin ideal bir yerdi27. Bata kereste olmak zere kendir, zift, stp Sinop
ve civarndan temin edilmekteydi28. Sinop ormanlarndaki kerestenin tasarrufu Tersne-i mirenin inhisar altnda olup, ou Sinop tersanesinde gemi yapmnda kullanlmakta, bir ksm da stanbula gnderilmekteydi.
Osmanl mparatorluu, Sinoptaki tersaneyi andaroullarndan tevars etmi29 ve XVI-XVII. yzyllarda ihtiyac olan birok sava gemisini burada yaptrmt. Sinop tersanesinde ina edilen gemiler
arasnda 1566da 15 kadrga, 3 mavna30, 1571de 25 kadrga31, 1601de 10 kadrga32, 1609da batarda
ve kadrga33, 1628de 2 kadrga34, 1633te 2 kadrga35, 1656da 4 kalyon ve 4 kadrga36, 1696da 2 kalyon37 ve 1697de 20 kalyata38 bulunuyordu. na edilen gemi eit ve miktarlarndan Sinop Tersanesinin
Galata ve Geliboludan sonra nc byk tersane olduu anlalmaktadr.
Sinop Tersanesinde ina edilen gemilere ait masrafn az bir ksm Hazne-i mireden karlanabilmekte, bazen de tamam civar blgelere ait gelirlerden tahsis edilmekteydi. Nitekim 1696da ina edilecek iki kalyonun masraf olan 49.500 kurutan 7500 kuruu Hazne-i mireden karlanm, 42.000
kuruu ise, civar blgenin gelirlerinden39; 1697de ise yirmi kalyatann masraf olan 7000 kuru Canik
Sanca srsat bedelinden40 denmek zere havale edilmiti. Alnacak kereste iin ise, hane bana 80
ake kereste yardm bedeli toplanyordu41.
zmit (znikmid) Tersanesi

Osmanllar tarafndan fethinden ok nceleri de tersanesi bulunduu bilinen zmit, civarnda elverili
ormanlarn mevcudiyeti sebebiyle her dnemde gemi yapmn zendirmitir42.
zmit Tersanesi, gemi tezghlar ve kereste mahzenleri olan bir tersane idi43. ile ve Gebzeye ait
avrz gelirlerinden salanan zmit tersane gelirleri 1539-40ta 100.000 ake olup, bunun 23.982 akesi
gemi onarm ve malzemelerin temini iin harcanmt44.
314
zmit Tersanesinde gerektiinde byk gemiler de ina edilmekteydi. Nitekim 1650 senesinde btn
mparatorluk tersane ve tezghlarnda 30 kalyon inasna giriildiinde iki kalyonun zmitte yaplmas
plnlanmt45. Ayrca kalyata, firkate ve ikampoye zmitte ina edilen gemi eitlerindendi46.
zmit tersanesi, gemi tezghlar ve kereste mahzenleri olan bir tersane idi. Hnkr Saray yaknnda
bulunan zmit tersanesinin47 eski ekli kesin olarak bilinmemekle beraber, Kprller devrinde ksmen
geniletildii, 1838de II. Mahmud devrinde byk lde tamir edildii malmdur. Bunlardan ayr olarak XVI. yzylda da tersanenin zaman zaman tamir geirdii tespit anlalmaktadr. Mesel, 1554teki
genel tamirden48 sonra 1566da yklan drt kaps ile baz duvarlar yeniden yaptrlmt49.
Svey Tersanesi
Osmanllar iin Svey, Kzldeniz ve evresinde egemenlik kurabilmek, Portekize kar denizleri,
tccar ve haclar korumak, Hindistan ve Uzak doudan gelen elilerin geli gidilerini salamak iin
kurulmu bir deniz ssdr. 1507de henz Memlk dneminde, emrindeki filoyla Kahireye gelen nl
Trk denizcisi Kemal Reis, beraberinde 50 top ve Sveyte donanma ina edecek yeterli sayda usta ve
top dkm iin gerekli bakr getirdiinde burada ilk tersane faaliyetlerini balatm oldu.
Sultan Gavri, Hind Denizlerinde gemi says elliye ulaan Portekize kar ibirlii imknlar ararken
Memlk elisi Alan Osmanllardan yardm sz alm olarak Kahireye dnmt. Yine Ekim 1510da
Msra gelirken Egede frtnaya yakalanan ve hayatn kaybeden Kemal Reis, byk apl asker bir
yardm tayordu ve bu yzden, filonun tad yardmn Msra ulamas gecikmiti. Btn abalar
Sveyte gelimi bir tersane kurmak ve gl bir donanma ina etmekti.
Bylece Osmanllar, Msrn fethinden ok nceleri, Kzldenize gelen Portekizlilere kar, Memlk
donanmasna yardm maksadyla, Sveyte donanma inasna balamlard50. Memlk Sultan Kansu
Gavrinin desteiyle daha 1513-14te Osmanl denizcisi olan Selman Reisin nezareti altnda yirmi kadrgann inas gereklemiti. Sultan Gavri, 1514te ok nem verdii bu gemi yapm almalarn
kontrol etmek zere bizzat Sveye gittiinde silahlarn kuanm, askerlerine merasim kyafetleri giydirmiti. Svey donanmasn ina eden Selman Reis ve beraberindeki 2000 Osmanl denizcisi sultan
karlad. Burada Gavri, yapm biten Araplarn gurab dedii yirmi kadrgay dikkatle inceledi ve onun
nnde gemiler denize indirildi. Bu hizmetine karlk Gavri, Selman Reise krmz kadifeden bir hilat
giydirdi ve 1000 dinar verdi. Emrindeki marangoz, demirci ve kalafatlara da birer hilat verdi. Bu donanma iin Sultan bakr, demir ve silahlaryla beraber 400.000i aan dinar harcamt. Ayrca Sveyte
bir han, pek ok dkkn, baz binalar yaptrmak ve su kuyular kazdrmak suretiyle burasnn gelimesi
iin ilk nemli hareketi balatmt51. Bu sralarda Sveyte gemi yapld bilgisi Portekizliler tarafndan
da takip ediliyordu. Nitekim 1515te blgeden geen Portekizli eczac Tome Pires, burada Portekize
kar bir donanma ina edildiinin sylendiini kaydetmektedir. Sveyte hi ev olmadn ve muhafazasz olduunu sylemesi herhalde donanmann hareketinden sonra oralar grm olmasndan kaynaklanm olmaldr52.
1517de Msrn fethiyle Kzldeniz ve bilhassa Hicazn muhafazasn Osmanllar stlenince,
1526da Yemen, 1538de Aden zapt edilerek blgede denetim salanmaya baland53 ve Svey Kapudanl ile tersanesi Kzldeniz ve Hind Okyanusu iin bir donanma ss haline getirildi54.
1525te Kzldenizde bulunan Osmanl donanmasnn mevcudu 6 batarda, 8 kadrga, 3 kalyata idi55.
1530-31de (937) Msr Beylerbeyi Hadm Sleyman Paa kumandasnda Yemen ve Hind sularndaki Portekizlilerle savamak maksadyla Svey tersanesinde 30u kadrga56 olmak zere 80 gemi ina edilmiti57.
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
13 Austos 1650 (15 aban 1060) tarihli

Kocaeli Sanca Mutasarrfna gnderilen
hkm:
BOA, Kamil Kepeci, nr. 72, s. 2.
1696-97 (1108)de be kalyata ina edilmi
(BOA, MAD. nr. 2150, vr. 146a), Sabk sitne
kimmakm olan Vezir Osman Paa
nezretinde Aralk 1697-Ocak 1699 arasnda
firkate, kalyata ve ikampoyeler yaplmtr
(BOA, KK, nr. 5657,
s. 1). Kapudan Paaya hitaben yazlan 21
ubat-3 Mart 1698 tarihli hkm: BOA, MD.
110, s. 297/3. Haziran 1698de yaplacak
gemilerin masraflarnn cizye hslatndan
karlanmas konusunda Vezir Osman Pasaya
gnderilen ferman: BOA, E-Bah, 1042.
Kerestelerin temini iin zmitteki kereste
Emini brahim Aaya gnderilen emir: BOA,
bnlemin-Bahriye, nr. 895.
Evliya elebi, Seyahatnme, II, 63.
Tamir masraflar iin 15.075 ake denmiti
(BOA, MAD. nr. 55, s. 193-197).
Ayrca kereste konulan iki mahzenin tamiri de
yaplm ve 8500 akelik masraf kartlmt
(BOA, MAD. nr. 2775, s. 1411).
Salih zbaran, Osmanl mparatorluu ve
Hindistan Yolu, Tarih Dergisi (TD), 31 (1978)
s. 83.
bn Iyas, Bedayiuz-zuhr f vekayiid-duhr,
IV, Kahire 1984/1404, s. 362-366.
The Suma Oriental of Tome Pires,
(ev. A. Cortesao), I, London 1544, s. 11-12.
(haz. dris Bostan), Ankara 2008, s. 94-95.
Nisan-Mays 1574te (Muharrem 982)
Svey Kapudanlna 200.000 ake ile tayin
yaplmt (BOA, MD. 25, s. 127/1386).
zbaran, Hindistan Yolu, s. 89.
Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunun
Gney Siyaseti, Habe Eyaleti, stanbul 1974,
s. 15.
315
Kitb- Bahriyede skenderiye

(. Nadir Eserler Ktp.
TY, 6605).
316
Svey Tersanesinde yaplacak gemiler iin gerekli kereste, demir, ivi, uka, yelken bezi ve benzeri
malzemeler Tersne-i mire mahzenlerinden veya o civardan saland gibi, altrlacak ustalar da
stanbuldan gnderilmekteydi. Mesel, 1531de Svey, skenderiye ve Reidde yaplacak 40 kk,
10 byk kadrga, 20 byk, 10 kk kalyata iin 3000 kii alm ve ihtiya olan yelken bezi, halat,
top ve mhimmat stanbuldan nakledilmiti58. 1531de Sveyte ina olunacak gemiler iin dzenlenen
bir muhasebe defterinde de Hazne-i mireden denmek zere ayrlan 1.996.773 ake ile kereste, ivi,
yelken bezi, uka, top, demir mhimmat ve peksimet gnderildii59, gemi inasnda almak zere Galata Tersanesinden sevk edilen 43 kiilik kalafat, neccar, demirci ve makaraclara 11.727,5 ake dendii tespit anlalmaktadr60. Yine, 1700de yaplacak olan kalyon iin gerekli kereste zmit ve
civarndan dier mhimmat ise stanbuldan gnderilmitir61.
stanbuldaki Galata Tersane emini Ali elebi ise Ciddede yerleecek donanma iin gemi ina etmek
zere Svey Tersanesine gnderildi. Svey Tersanesine ait muhasebe kaytlarna gre Tersane Emini
tarafndan Svey nnde yaplan yeni mir gemilere 8 Eyll 1530 - 27 Temmuz 1531 tarihleri arasnda
yaplan masraflar 2 milyon ake tutmutur. Satn alnan eyalar arasnda krek, ham demir, kenevie,
eitli iviler, yelken bezi, gemi adrlar iin Selanik ukas, kebe, yenieri ve cebeciler iin peksimet
yer almaktadr. cret olarak stanbuldaki mahzen ve dkknlardan gemilere kalay, ivi, demir, kurun,
uka tayan hamallara, stanbuldan Msra kereste gtrecek gemilere, halatlara, marangoz, demirci,
krek yontuculara Msra gitmek iin iki aylk mevcib creti verilmi ve hepsine yaklak 450.000
ake denmitir. Svey Tersanesinde ina edilecek gemilere mimar olarak Rum asll stemad Manol
grevlendirilmi ve kendisine pein olarak 500 ake para verilmitir.
Hadm Sleyman Paa Msr beylerbeyi iken 1532de, Ali elebinin grevini hakkyla yaptn ve
bir muhasebe defterini kendisine teslim ettiini, dierini ise beraberinde stanbula gtrdn bildirmiti. Ancak 1545 senesine ait baz hkmler dikkatle incelendiinde hem Hadm Sleyman Paann
ve hem de emin Ali elebinin donanma inas iin yaplan bu harcamalar sebebiyle tefti geirdikleri
anlalmaktadr62.
XVI. yzylda Svey Tersanesi iin en hareketli dnem phesiz Hadm Sleyman Paann 28 Haziran 1538de yapt Hind seferi iin, Sveyteki donanma hazrlklar olmutur.
Hadm Sleyman Paann 1538deki Hind seferinden sonra Osmanllarn Kzldeniz ve Hind Okyanusundaki deniz faaliyetleri giderek artm, ihtiya olan donanma Svey Tersanesinde ina edilmi
ve burada daim bir donanma bulundurulmutu. Nitekim 1561de 25 gemi63, 1567de 5 kadrga64,
1577de 4 kalyata65, 1586da 20 kadrga66 ina edilmi, 1638de Sveyte mevcut gemiler onarlm
ve67 1700de Haremeyne zahire nakli iin 3 kalyonun68 inasna balanmt.
Bu dnemde Svey donanmasnn yeni bir sefere hazrlkl olunmas bakmndan dzenli olarak
gemi tamir ve bakmlarnn yapmna zen gsterilmi, dzenli olarak tersane ve tophane ile birlikte Svey limannn bakm iin iki zimm grevlendirilmitir69. Ne var ki, bu srada Yemende isyan kmas
zerine bunun bastrlmas nem kazandndan Kurdolu Hzr Reisin Sumatrada yardm bekleyen
Ae sultanlna yapmak istedii sefer ertelenmitir. Yemene yaplacak harekt iin Sveyteki btn
gemiler denize aldndan Sveyte yeniden be gemi yaplmas emredilmitir. Sveyte ina edilen
gemi kerestesinin Sinop ve Samsun civarndan temin edildii Mhimme hkmlerinden anlalmaktadr70. Bu da devletin kerestenin kalitesine ne kadar nem verdiini ve devlet merkezinde ina edilenlerle
ayn muameleyi uyguladn gstermektedir. Keresteler baralar ve tccar gemileriyle skenderiyeye
gtrlyordu. Bu tamaclk olduka yaygn bir uygulamayd. Buradan sadece gemi kerestesi deil,
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
zbaran, Hindistan Yolu, s. 96. Yine bu maksatla,

1530-31de (937) 1.509.446 ake tutarnda malzeme
nakledilmiti
(BOA, KK. nr. 5638, s. 2, 9).
BOA, KK. nr. 5638, s. 2, 9.
BOA, KK. nr. 5637, s. 26-27.
BOA, bnlemin-Bahriye, nr. 633; BOA, MAD. nr. 2714,
s. 212-218. IV. Muradn Hatt- Hmynlar, stanbul
niversitesi, Nadir Eserler Ktphanesi, TY. 6110, vr.
74b.
Msr Beylerbeyine gnderilen 2 Ocak 1545
(18 evval 951) tarihli hkmde Ali elebinin zerinde
25 yk mal bulunduu iddiasyla ikyette
bulunulmu, yaplmas istenen ve bizzat yaplan
gemilerin tespit edilmesi, hesaplarnn incelenerek
Msr Hazinesindeki defterlerin bir kopyasnn
mhrlenerek gnderilmesi istenmitir [Topkap Saray
Mzesi Arivi (TSMA), 12321,
yay. H. Sahilliolu, h. 107].
G. W. F. Stripling, The Ottoman Turks and The Arats,
Urbana 1942, s. 95. Kasm 1559da (Safer 967) Msr
Beylerbeyisine yazlan hkmde, Sveyte yaplmakta
olan gemilerin bir an evvel tamamlanmas
emredildiine (BOA, MD. 3, s. 195/550) gre, sz
edilen gemilerin bunlar olmas mmkndr.
Turgut Iksal, Arivlerimizde Osmanllarn Svey
Tersanesi ve Gney Denizleri Politikasna likin En
Eski Belgeler, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi (BTTD),
18 (1969), s. 57. Eyll 1567da Ae Padiahna yardm
iin Sveyden on be kadrga ve iki bara yardma
gnderilmesi isteniyordu (BOA, MD. 7, s. 86/233).
BOA, MD. 30, s. 365/861-862.
Portekiz tehlikesine kar Sveyte yirmi kadrga
yaptrmas iin Msr Beylerbeyine gnderilen Ocak
1586 (Safer 994) tarihli hkm: BOA, MD. 60, s.
165/363.
BOA, MAD. nr. 18061, s. 3. IV. Muradn Msr
Beylerbeyi Bayram Paaya gnderdii talihsiz bir hatt hmynda, Svey Tersanesinde her zaman iin
kadrga bulunmas det olduu halde, uzun zamandr
buna riyet edilmedii iin zarar grld ileri
srlerek derhal ekdirir gemi ina edilmesi
emredilmiti (IV. Muradn Hatt- Hmynlar,
stanbul niversitesi, Nadir Eserler Ktphanesi, TY.
6110, vr. 74).
Bu kalyonlarn insna gerekli kerestelerin Beykoz
ormanlarndan salanmas iin 12 Ocak 1700 tarihinde
Yoros kadsna emir gnderilmiti (BOA, E-Bahriye,
nr. 915).
2 ubat 1566da (12 Receb 973) bunlarn maalarnn
Msr beylerbeyinin temesskyle dendii
anlalmaktadr (BOA, MAD. nr. 2775, s. 891).
Mart 1571de (evval 978) Takprden 1414 adet
eitli aa, kadrgalar iin 1500 bellut vrdinar,
Aratan 800 aa ve kadrgalar iin 750 vrdinarn
kestirilerek sahile tanmas gerekiyordu. Arata her
vrdinarn kesildikten sonra deniz kenarna
gtrlmesi 4-5 gn alyordu
(BOA, MD. 12, h. 67, 70, 173, 388).
317
71
72
73
74
75
76
BOA, MD. 14, h. 244-246.

12 Nisan 1568 (14 evval 975) tarihli Msr
Beylerbeyine gnderilen hkm: BOA, MD. 7, h.
1271
BOA, MAD. nr. 2314.
Cengiz Orhonlu, Hint Kaptanl ve Piri Reis,
Belleten, 134 (1970), s. 235.
Bu sandaln inas iin 2648,5 ake masraf
yaplmtr (BOA, MAD. nr. 55, vr. 443a-444a).
C. Orhonlu-T. Iksal, Osmanl Devrinde Nehir
Nakliyat Hakknda Aratrmalar: Dicle ve Frat
Nehirlerinde Nakliyat, TD, 17-18 (1963), s. 79;
kr. N. Gyn,
XVI. Yzylda Gney-dou Anadolunun Ekonomik
Durumu, Trkiye ktisat Tarihi Semineri,
Metinler/Tartmalar, 8-10 Haziran 1973, Ankara
1975, s. 87.
ayn zamanda top ta, top kunda tahtas, araba aac da skenderiyeye, oradan cerimlerle Nil zerinden
en yakn yere tanyor ve sonra muhtemelen develerle Sveye getiriliyordu71.
Yemende 1568de kan isyan sebebiyle devletin silahlar imknlarn yeniden gzden geirdii tespit
edilmektedir. Mesela Svey kapudannn yapt bir sayma gre Sveyte darbzen, badaluka, ayka,
kolonborna, hevy olmak zere toplam 190 top bulunduu demirden yaplm eitli byklkte 9000
yuvarlak olduu tespit edilmiti. Bunlara ilaveten stanbuldaki Tophaneden bir hevay top, 2500 tfek,
30 darbzen, 3000 yuvarlak ve ok sayda tfek fnd gnderilmiti. Ayrca Piyale Paadan da 2000
tfek ve yedi bin yuvarlak salanmas istenmiti. O srada Yemende 25 Osmanl gemisi bulunuyordu72.
1605te Svey donanmasnda 38 blk ve bu blklerde toplam 321 reis ve azap bulunmas artk
Sveyte de merkezi donanmada olduu gibi bir dzenleme yapldn gstermektedir73.
Svey Tersanesini Memlk Devletinden tevars eden Osmanllar, burada Akdeniz tipi gemiler ina
etmilerdi. Bu tersanedeki gemi ina faaliyetleri, sefer zamanlarnda artmakta, dier zamanlarda ise bir
tersane mevcudiyetinden phe ettirecek derecede azalmakta idi74.
Birecik Tersanesi
Birecik Tersanesinin kurulu tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber XVI. yzyln ilk yarsnda
faaliyette olduu anlalmaktadr. 1552 ylnda bir sandal ina edilen75 Birecik Tersanesinde nebaht
(1571) sonrasnda 250si asker, 150si zahire gemisi olarak 400 gemi ina edilmiti76. XVII ve XVIII.
318
III. Selim dneminde

Tersane ve kalyonlar.
(Bostan, Osmanl Gemileri).
77
78
79
80
81
82
asrlarda da Birecikte gemi yapmna devam edilmitir. Mesel, 1699da 60 firkate77, 1734te 20 firkate,
40 nehir gemisi78, 1745te 124 gemi79 yaplmt.
Birecik, gemi inas iin gerekli ivi ve kereste malzemelerinin bulunduu blgelere yakn olduundan Svey Tersanesinde olduu gibi stanbuldan malzeme gnderilmesine ihtiya kalmyordu. Kereste
Mara, Malatya, Behisni, Antep, Khta ve civarndaki ormanlardan salanyor, kesimi yapldktan sonra
at, deve, kz ve katr gibi hayvanlara ve arabalara yklenerek Birecike naklediliyordu80. Demir ise
Adana eyaletinden develerle getirtiliyordu81. Mimar, marangoz gibi sanatkrlar ise stanbuldan gnderiliyordu82.
83
84
85
86
Basra Tersanesi
Msrn fethiyle (1517) Svey Tersanesine sahip olan ve Kzldeniz ile Hind Okyanusuna alan
Osmanllar, 1538de Basray alarak yeni bir liman ve s elde ettiler83. XVI. yzylda Basra Tersanesi
ile birlikte bir de kapudanlk ihdas edilmi ve XVII. yzylda da varln srdrmtr84.
1563te Basra Tersanesini gezen Portekizli bir seyyah, burada yeni yaplm be kadrga bulunduunu, ayrca kalyon tipli gemiler grdn belirtmektedir85. Yine Basra Tersanesinde 1571de 5 kalyata
ina86, 1573 senesinde 15 kadrga onarlmt87. Bu kadrgalar bir ay zarfnda tamir olunduuna gre,
Basra Tersanesinde en azndan 15 gz bulunmas gerekmektedir88.
87
88
BOA, bnlemin-Bahriye, nr. 908. Ayn senede

ina edilen firkateler iin kereste temin
ediliyordu (BOA, MAD.7915, s. 370-77; MAD.
2714, s. 244.
Bahriye Tekilt, Ankara 1984, s. 405.
Orhonlu, Nehir Nakliyat, s.79-83.
Orhonlu, Nehir Nakliyat, s. 79-80. 16991700 (1111) ylnda bu havalideki ormanlardan
kereste kesmek zere mekkr, baltac ve
bkc temin edilmiti (BOA, MAD.
nr. 7915, s. 370-377.
Birecikte gemi ina eden Abdurrahmana
gnderilen 3 Mart 1700 (12 Ramazan 1111)
fermanda, Adana Beylerbeyisi Mehmed
Paann 150.000 kyye demiri gnderdii,
bundan baka ihtiya olursa bildirmesi
emrediliyordu (BOA, bnlemin-Bahriye, nr.
914).
6 Mart 1700de (15 Ramazan 1111)
stanbuldan Birecike gidecek marangozlar
gtrecek olan mbaire harcrah verilmesi
iin Rznmeci Efendiye buyuruldu
gnderilmiti (BOA, bnlemin-Bahriye, nr.
1055). Birecik tersanesi ve gemi ina
faaliyetleri hakknda geni bilgi iin bkz. Ali
Ylmaz, XVI. Yzylda Birecik Sanca, (..
Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam
Doktora Tezi), stanbul 1996, s. 172-182.
zbaran, Hindistan Yolu, s. 112-119. Basra
Beylerbeyliinin kuruluu ise, 1546dr
(nalck, Ottoman Empire, s. 106).
31 Austos-9 Eyll 1628 (Evil-i Muharrem
1038) tarihinde Basra Kapudan iken vefat
eden Yunus olu merin yerine olu Yakub
kapudan nasb edilmiti (BOA, KK. nr. 265, s.
49/5).
Salih zbaran, XVI. Yzylda Basra Krfezi
Sahillerinde Osmanllar, Basra
Beylerbeyliinin Kuruluu, TD, 25 (1971),
s. 60.
Kasm-Aralk 1571 (Receb 979) tarihli Haleb
Defterdarna be kalyata inas iin
Birecikden Basraya gnderilen kerestenin
eksik olduu ve tamamlatlmas konusunda
yazlan hkm: BOA, MD. 10, s. 270/421-422
Kasm-Aralk 1573 (aban 981) tarihli
buyrulduya gre, Basraya tbi sancakbeyi
Ahmed Bey, bir ay zarfnda Basradaki on be
kadrgann tamirini gerekletirdii iin
Badad Beylerbeyisinin araclyla 20.000
ake terakki almt (BOA, MD. 25, s. 6/40).
zbaran, Basra Beylerbeyliinin Kuruluu,
s. 60; Imber, The Navy of Sleyman, s. 273.
319
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
Orhonlu, Nehir Nakliyat, s. 80. 1559-60 (967) senesinde

ina edilecek gemilerin keresteleri bu blgeden temin ve
nehir yoluyla nakledilmiti (BOA, MD. 3, s. 169/463, s.
258/747,
s. 286/834, s. 396/1185, s. 418/1249). ubat 1578
(Zilhicce 985) tarihiyle Zlkadirli Beylerbeyine, Ayntab
sancakbeyine, Haleb Beylerbeyisine ve defterdarna
gnderilen hkmler de bu mealdedir (BOA, MD. 25, s.
70/148-150).
Tuna nehri zerinde gemi inasna daha Fatih Sultan
Mehmed zamannda balanmt (bn-i Kemal, Tevrih-i
l-i Osman,
VII. Defter, yay. erafettin Turan, Ankara 1957, s. 121).
Uzunarl, Merkez-Bahriye, s. 403-404. Tunann
fethinden sonra, bu havalideki Osmanl siysetinin takip
ettii esaslar iin bkz. Tayyib Gkbilgin, XVI. Asr
Ortalarnda Osmanl Devletinin Tuna Havzas ve Akdeniz
Siyasetleri, Bunlar Arasnda Alka ve rtibat, Muhtelif
Vecheleri, ADTCFD, XIII/4 (1955), s. 63-67.
Uzunarl, Merkez-Bahriye, s. 403-404. Tunada bulunan
firkate ve ayka kumandanlarna gnderilen Nisan 1692
(aban 1103) tarihli hkm: BOA, MD. 102, s. 209/806.
Ocak 1566da (Cemziyelhr 973) Rusuk kadsna
gnderilen hkmde be gemi yaptrlmas emredilmi,
Mart 1566 (Ramazan 973) tarihli hkmde ise, daha nce
on be geminin inas emir olunduu zikredilmitir (BOA,
MD. 5, s. 288/744,
s. 502/1366).
Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekyit, Tahlil ve
Metin (1066-1116/1656-1704), haz. A. zcan, Ankara
1995, s. 530.
Ocak 1572 (Ramazan 979) tarihinde Samsun kadsna
gnderilen hkm: BOA, MD. 10, s. 107/ 170.
BOA, bnlemin-Bahriye, nr. 13.
31 Ocak 1651de (8 Safer 1061) Canik Sancandaki
kadlardan inas tamamlanan kalyonlarn denize
indirilmesi iin adam gndermeleri istenmiti (BOA, KK.
nr. 72, s. 149).
BOA, MAD. nr. 9837, s. 105.
BOA, MAD. nr. 9837, s. 146.
Bu firkate on alt oturakl idi (BOA, KK. nr. 5658, s. 1).
30 Aralk 1659 (15 Reblhr 1070) tarihli Samsun
kadsna gnderilen hkm: BOA, MAD. nr. 7591, s. 43.
Bu tamire, 5 Mart l699da (3 Ramazan 1110) balanmt
(BOA, MAD. s. 185).
ubat 1572de (evval 979) inas emir olunan on kadrga
iin lzumlu kerestenin temini maksadyla ile, Sabanca,
Akyaz, Konrapa, Gynk, Bendereli, Yenice-i Tarakl,
Geyve ve Akhisar kadlarna hkm gnderilmiti (BOA,
MD. 18, s. 144/303). Nisan 1572 (Zilkade 979) tarihli
Kandra kadsna gnderilen hkmde ise, ayrca bir
batarda ve drt kadrgann inas ilve edilmitir (BOA,
MD. 16, s. 283/538). Yine ayn tarihli mtekaid vezir
Mustafa Paaya gnderilen hkmde, on be geminin
ihtiyac olan kendirin temini emredilmitir (BOA, MD. 16,
s. 92/181). 5 Austos 1572de (25 Reblevvel 980)
Kandra kadsna ve Nuh avua yazlan hkmde, inas
tamamlanan on be kadrgada alan neccar ve
kalafatlarn cretlerinin denmemesinin sebebi
sorulmu (BOA, KK. nr. 67, vr. 162a/1), 13 Austos
1572de (3 Reblhr 980) Galata Harc- Hassa Eminine
mevzu ile alkal tezkire yazlm
(BOA, KK. nr. 67, vr. 180/3) ve ayn mealde 22 Ekim 1572
(14 Cemzyelhr 980) tarihli znikmid ve Ada kadlarna
hkm gnderilmiti (BOA, KK. nr. 67, vr. 298a/3).
Bu frkatelerden biri 14, dieri 16 oturakl idi (BOA, KK.
nr. 5658, s. 1).
6 Temmuz 1572 (24 Safer 980) tarihli Kandra kadsna
gnderilen hkm: BOA, KK. nr. 67, vr. 97a/3.
Safvet, Bahriyemiz Tarihinden Filsalar, stanbul 1329,
s. 3
107
BOA, MD. 16, s. 78/156.
108
M. Cavid Baysun, Lepanto, A, VII (1972),

s. 44; kr. . H. Uzunarl, Osmanl Tarihi, Ankara
1973, III/1, 22-23.
BOA, KK. nr. 5658, s. 1-3.
109
Basra Tersanesinde yaplan gemilere gerekli kereste, Birecik iin olduu gibi Mara, Behisni, Antep,
Khta ve dier blgelerden salanmakta ve Frat nehri vastasyla Basraya nakledilmekteydi89.
Rusuk Tersanesi
Osmanl Devletinin Macaristan fethi ile Tunada bir donanma vcuda getirilmi90 ve Rusuk Tersanesinde de Tuna iin kullanl kalyata, firkate, ayka ve stak gibi gemiler yannda muhafaza maksadyla aktarma, alope ve krlang gemileri ina edilmeye balanmt91.
Rusuk sahilindeki tersane, Tunadaki gemilerin kladklar emin bir yer olduu gibi, Tuna donanmasnn yapm ve onarm bakmndan Tersne-i miredeki baz ileri de zerine almaktayd92.
XVI ve XVII. yzyllarda Rusuk Tersanesi faaliyetine devam etmi, 1565te 15 gemi93, 1691de
100 firkateden bir ksm94 burada ina edilmiti.
Samsun Tersanesi
Sinoptan sonra Karadenizin en fazla gemi ina edilen ve bilhassa kendir teli dokunan tersanesi
Samsunda idi. nebaht yenilgisinden sonra, 1572de, 5 kadrga95, 1601de 7 kadrga96, 1650de kalyon97, 1656da 2 kalyon, 2 kadrga98, 1657de 4 kadrga99 ve 1703te bir firkate100 ina edilmiti.
Samsun Tersanesi zamanla harap olduundan tamire gerek duyulmutu. Nitekim tersane iinde yer
alan ve halat imal edilen telhnelerin onarm iin 1659de 4 yk ake101, 1699da 300 kuru102 masraf
tahmin edilmiti.
Kefken Tersanesi
XVI. yzylda ina edilen gemi miktarndan, Kefken Tersanesinde de byk bir faaliyet olduu anlalmaktadr. Burada nebahtnn akabinde (1572) 15 kadrga103, 1703te iki firkate104 ina edilmiti.
Kefken Tersanesi bir fermanla kurulmu ve tamiri iin, avrz- divniyeden muaf olmak kouluyla o
havaliden 8 kii kendi istekleriyle grevlendirilmilerdi105.
Dier Tersane ve Gemi na Tezghlar

Bilhassa byk hazrlklarn yapld sava yllarnda, Tersne-i mire ve dier tersaneler dnda
kalan gemi ina tezghlarnda da ihtiya olan gemilerin inasna allmaktayd. Ancak, buradaki faaliyetler de, yine Tersne-i mirenin kontrolnde gereklemekte idi. Bunun iin Tersne-i mire Emininin tespit ettii lzumlu malzemenin miktarlarn ihtiva eden hkmler, o mahallerin kadlarna veya
dier alkallarna gnderilmekte, gemiler tekne halinde ina edildikten sonra tehiz ve silhla donatlmas ileri iin Tersne-i mireye getirilmekteydi106.
XVI. yzylda nebaht yenilgisinden hemen sonra, XVII. asrda ise, uzun seneler devam eden Girid
seferleri srasnda birok sahil iskelesinde gemi ina edilmesi iin emirler verildiine ve inaat faaliyetlerinin devam ettiine ahit olmaktayz. Mesel, Ekim-Kasm 1571de Vize Beyine, gemi inas ile grevli Said Kethdaya ve Tersane Ktibine gemi yapm iin gerekli ivinin temini hususunda yazlan
hkmden Rumeli ve Anadoluda 50er adet olmak zere 100 geminin yeniden ina edilecei renilmektedir107. Bu dnemde Tersne-i mirede yaplan gemi saysnn 134 olduu108 dnlecek olursa,
Tersane haricindeki ina faaliyetlerinin de toplam iinde byk pay bulunduu anlalr. Yine 1703 ylnda Karadenizin muhafazas iin sadece Karadeniz sahillerinde 40 Anadolu, 40 Rumeli tarafnda
olmak zere 80 firkate ina edildiini grmekteyiz109.
320
XVIII. yzyln balarna kadar Karadeniz sahillerinde 44, Tuna nehri zerinde alt, Marmara ve Akdeniz sahillerinde 15 olmak zere toplam 65 gemi tezgh bulunduunu anlayabiliyoruz.
Karadeniz sahillerindeki gemi ina tezghlarndan ile, Kerpe ve Akaehirde 1703 ylnda ikier,
Alaplda bir firkate, Erelide 1656da drt, 1691de kalyon, 1657de drt kadrga ve 1703te iki
firkate, Bartnda 1601de yedi, Girid seferinin yeni balad 1645te ve seferin devam ettii 1656da
onar kadrga, 1703te iki firkate Amasrada 1601de dokuz kadrga, 1650de iki burtun kalyonu ve
1703te iki firkate, 1703te Kitros ve neboluda ikier, Alavra ve Gerzede birer firkate, ayaznda
1690-92 arasnda kalyon, 1695-97 arasnda iki kalyon ve 1699da iki kalyon Kplaznda 1699da
iki kalyon, 1703te nyede iki, Giresunda , Tirebolu ve Grelede ikier firkate, Trabzonda 157778de kadrga, kalyata, 1703te drt firkate, 1703te Rize ve Gnyede ikier firkate, 1559da
Azakta, 1703te Taman ve Kerte ikier firkate, Kefede be firkate, Balklaada 1656da kalyon,
kadrga, 1703te iki firkate, yine 1703te Gzlevede ve zide drt, Akkirmanda ve Kilide er,
Karaharman, Kstence, Mankalya ve Kavarnada birer firkate, Balkda iki firkate, Varnada 1557de
iki top gemisi nebaht malbiyetinden sonra 1572de on be kadrga, 1650de bir, 1602de kalyon,
1656da drt kadrga, ve 1703te firkate, Misivride 1703te bir firkate, Ahyolunda nebaht malbiyetinden sonra 1571de yirmi be kadrga, 1703te bir firkate, Burgosda 1703te bir firkate, Kamsuyunda 1692de alt kalyon, Szeboluda 1610da kadrga, 1703te bir firkate, Vasilikoz ve Ahtaboluda
1703te birer firkate, neadada nebaht sonrasnda 1571de on gemi, 1703te iki firkate ve Vizede
1571de be kadrga, bir batarda ina edilmiti110.
Tuna nehri zerindeki gemi ina tezghlarndan smail Geidinde 1698 ylnda bir ayka, Vidinde
1551de 50si zahire, 50si at gemisi olmak zere 100 gemi, Semendirede 1556de 100 gemi, 1565te
250 gemi, 1572de 20 at gemisi, Niboluda 1551de 100 gemi, be kayk, Mohata 1551de 30u ayka,
30u kpr, 46s zahire, iskele gemisi olmak zere 109 gemi ve XVII. yzyln ortalarna doru
Budinde 100 ayka yaptrlmt111.
Marmara blgesinde bulunan Sapancada 1698de iki stak, nebaht sonrasndaki gemi yapm
faaliyetleri srasnda Sakarya nehrinde be kadrga, Silivride yirmi iki oturakl bir gemi, Bigada on kadrga, Samanlda bir kadrga, Kemerde on kadrga, 1656da bir kalyon ve be kadrga ina edilmiti112.
Ege ve Akdeniz sahillerindeki gemi ina tezghlarndan Sakzda 1702de bir kadrga, stankyde
1572de iki kalyata, Rodosta 1702de iki dolap kay, nebahtda 1565te on sekiz oturakl gemi, Preveze ve Avlonyada, Novada 1556da 200 zahire gemisi, Antalyada 1572de on kadrga ve Kuadasnda 1708de bir ayka ina edilmiti113.
XVI. yzylda Osmanl tersanelerinde grlen gemi ina faaliyetleri, Osmanl gemi teknolojisi ve
bunun ihtiya duyduu endstri hakknda yeterince bilgi verecek seviyededir. Osmanllar gemi yapm
faaliyetlerini srdrrken, gerekli malzeme ve mhimmat salamakta hibir glkle karlamyorlard.
mparatorluun mhimmat kaynaklar bir donanmann muhafazasn devam ettirmek iin yeterli idi. Bu
sebeple Tersne-i mirenin ihtiyac olan hibir mal ithal edilmedii gibi, imal edilen mallar, bilhassa
kalitesi dolaysyla ihra ediliyordu114.
110
Geni bilgi iin bkz. dris Bostan, Osmanl

Bahriye Tekilt: XVII. Yzylda Tersne-i
mire, Ankara 2003, s. 25-26.
111
112
113
114
Gemi inasnda kullanlan malzemeler ile
geminin yrtlmesi iin gerekli aletler ve
harp malzemesi olarak gemilere konulan
mhimmat hakknda bkz. Bostan, Tersne-i
mire, s. 101-179.
321
NC BLM
GEM
YAPIMCILII
Gemi Yapmcl ve
Osmanl Donanmasnda Gemiler
dris BOSTAN*
Donanmann sefer hazrl iinde bulunduu senelerde Tersne-i mirede gemi inas iin byk
bir faaliyet grld gibi, sulh senelerinde de gerektiinde gemi yaplmaktayd. Hatta XVII. asrn ortalarna kadar her yl krk kadrgann hazr tutulmas kanun gerei idi1. Savalar esnasnda batarak zayi
edilen gemiler kadar, dman eline geenler2 ve iddetli frtnalara tutularak batanlar3 sebebiyle azalan
donanma mevcudunu tamamlamak veya gemi miktarn arttrmak iin Tersanede hummal bir ekilde
allmakta, tamir ve kalafat edilmesi gereken gemiler ise onarlmaktaydlar.
Tersne-i mirede Gemi na Faaliyetleri

XVII. asrda Tersanede yaplan gemi eitleri, zellikle batarda ve kadrga olmu, kalyata, mavna
ve firkate bunlar takip etmitir. Mesel, 1610-1664 arasnda elli dokuzu yeniden ina, yz ikisi tamir
olarak 161 batarda, yz sekseni yeniden ina, drt yz on tamir olarak 593 kadrga kzaa konmutu.
XVII. yzylda en fazla 1619da sekiz batarda ina edilmi, daha sonraki senelerde yaplan batarda
saysnda ise, giderek azalma olmutur. XVI. yzylda ve XVII. yzyln ilk dneminde batarda sahibi
olan gemi reislerinin says fazla iken, sonralar yalnz Kapudan Paa, Tersane Emini, Tersane Kethdas
ve Kapudan Paa Yedei olarak batardalar ina edilmiti. 1656da kaybedilen Osmanl donanmasnn
yerine 1657de padiahn emri ile altm gemi yapmna balanm4, 1660-61de harp gemilerinin esasn
oluturan kadrgalardan elli altsnn yapm tamamlanmt5. Osmanl donanmas kuruluundan itibaren
ekdiri denilen ve krek ile yryen eitli gemilerden meydana geliyordu.
1574teki Tunus seferinden 1645te balayan Girid seferine kadar geen zaman iinde birka sefer
dnda denize harp iin donanma sevk edilmediinden ve bu derece byk bir sefer yaplmadndan
Tersanedeki faaliyetler de sakin yllardaki gibi kalm, bu dnemde bilhassa kadrga, batarda, kalyata
ve mavna ina edilmitir. Girid seferi srasnda Venediklilerin karsnda kendi kadrgalarnn hafif kaldn gren Osmanllar, derhal kalyon inasna hz vermilerdir. Tersanede ilk defa 1644 senesinde bir
kalyon/burtun ina edildiini grmekteyiz. Ancak, alt sene sonra 1650de otuz kalyon inas iin Tersanede faaliyete balanm, bylece donanma mevcudundaki gemi eitlerinde byk bir deime olmutur6. Bu dnemdeki kalyon yapm faaliyetleri arasnda Sadrazam Melek Ahmed Paann 1651de
Bahekap yaknnda masraflarn kendi karlamak suretiyle yaptrd 45 m. uzunluundaki kalyonu
zikretmek gerekir7. Bu kalyon suya indirilirken yana devrilmi ve iine ald su ile batarak kullanlmaz
hale gelmi, sonra zerinden baz ksmlar alnarak dier aksam Tersaneye gnderilmitir8.
Bu dnemde kalyon inas uzun sre devam edememitir. Kalyon kullanlmas ayr bir beceri istedii,
kalyonlarda vazifeli gemicilerin ise, bu beceriyi henz kazanmam olmalar sebebiyle byk baarlar
elde edilememitir. 1662de bahriyede slahat yapan Fzl Ahmed Paa, kalyonlar kaldrarak tekrar
4
5
7
8

Ktib elebi de, Kemanke Kara Mustafa
Paann kaptanderyal srasnda (1635-38),
her sene krk kadrgann ocaklk olarak
balandn belirtmektedir (Tuhfetl-kibr f
Esfril-bihr, haz. dris Bostan, Ankara 2008,
s. 140). 1701 tarihli Bahriye Kanunnmesinde
de, kalyon mevcudunun krka tamamlanmas
emrediliyordu [Babakanlk Osmanl Arivi
(BOA), Mhimme Defterleri (MD), 112, s. 1-6].
Osmanl Deniz Tarihinde byk zayiatla
neticelenen savalarn says snrldr.
nebahtda (1571) en az 75 [M. Cavid Baysun,
Lepanto, slam Ansiklopedisi (A), VII, 43],
Giridde (1655-56) 70ten fazla (Silhdar, Trih,
I, 46), emede (1770) 30 gemi
[M. C. ehabeddin Tekinda, eme, A, III,
387], Navarinde (1827) ise 57 gemi (M. T.
Gkbilgin, Navarin, A, IX, 134) batm veya
esir olmutur.
1675te Karadenizde bulunan, Kaptanderya
Kse Ali Paa (1672-75) idaresindeki
donanmann otuz ekdirisinden yedisi
(Silhdar Fndkll Mehmed Aa, Trih,
stanbul 1928, I, 649), Seyd-zde Mehmed
Paa komutasndaki donanmadan 1676da
yirmisi, 1677de yirmi iki ekdiri
(Silhdar, Trih, I, 662-663) yakalandklar
frtna sonucunda batmlardr.
Silhdar, Trih, I, 69.
nr. 996, s. 39-43.
Osmanllarn kadrgadan kalyona gei sreci
ve ilk ina ettikleri kalyonlar hakknda geni
bilgi iin bkz. dris Bostan, 17. Yzyln kinci
Yarsnda Osmanl Gemi Teknolojisinin
Deiimi: Kadrgadan Kalyona, Beylikten
mparatorlua Osmanl Denizcilii, stanbul
2006, s. 186-192.
Ktib elebi, Fezleke, II, stanbul 1287, s. 369.
dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilt: XVII.
Yzylda Tersne-i mire, Ankara 20032,
s. 98-99.
325
kadrgaya dnlmesini istemi ve seksen kadrgadan meydana gelen bir

donanma vcda getirmeye almtr. Bu durum, 1682 ylna kadar
devam etmi, Merzifonlu Kara Mustafa Paann sadreti srasnda (167683) on kalyon ina edilerek9 kalyon yapmna yeniden balanm ve daha
sonraki senelerde ina faaliyetleri devam etmitir. Dier gemiler gibi kalyonlarn da, sadece Tersne-i mirede yaplmadklarn, imparatorluun
sahillerindeki dier gemi ina tezghlarnda da yapldn belirtmek mmkndr10.
1685-1699 yllar arasnda kalyon inasna hz verilmi, kalyonculuk
gelitirilmi ve bu dnemde yaplan savalarda denizde galibiyet saland
halde, karadaki yenilgiler Karlofa antlamasyla (1699) sonulanmtr.
XVII. yzyln sonunda ise, kadrga inasnn deta durduu ve kadrgalarn yerini kalyonlara terk ettii grlmektedir. 1691-1701 senelerinde
Tersne-i mirede yetmi kalyon yannda sadece drt batarda onarlmtr. Ancak, bu tespit yalnz stanbuldaki gemiler iin sz konusudur. nk
gerek o devrede gerekse daha sonralar derya beylerinin eskiden olduu
gibi gemileriyle donanmaya katlmalar gerektii ifade ediliyordu11.
1610 ve 1701 Arasnda Tersne-i mirede Gemi nas12

Gemi eidi
Kalyon
Batarda
Kadrga
Mavna
Kalyata
Firkate
TOPLAM
Kadrga Feneri
9
Bu kalyonlardan drd anbarl, 80 tc

toplu, alts 60 tc toplu idi (Silhdar, Trih, I,
762). Uzunluklar ikisinin 52, sekizinin 45 zir
idi (Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i
Vekyit, Tahlil ve Metin (1066-1116/16561704), haz. A. zcan, Ankara 1995, s. 291).
10
11
BOA, MD. 112, s. 1-6. 1711de Karadenize
sevk edilen donanmada da yirmi iki derya beyi
kadrgas vard (Rid Mehmed Efendi, Trih,
III, stanbul 1282, s. 353.
12
13
Tamir
93
102
413
26
145
29
808
Toplam
108
161
593
42
179
42
1125
XVII. yzylda Tersanedeki gemi onarmlarnn, yeniden gemi inasndan daha fazla olduu grlmekte, bundan da dier tersanelerde gemi ina
edildii halde, tamirlerinin Tersanede yapld anlalmaktadr.
Yeniden gemi inas ve onarmlar, birlikte deerlendirildiinde, kadrgann ilk sray ald, sonra kalyata, batarda, kalyon, mavna ve firkatenin geldii anlalmaktadr. Bu
yzylda zellikle nakliyede kullanlan ta ve at gemilerinin Tersanede inasna rastlanmad halde, 46
ta gemisi ile 14 at gemisinin onarld belirlenmektedir.
Osmanl mparatorluunun devlet tersanesi olan Tersne-i miredeki gemi ina faaliyetlerinin bykln, benzeri olan dier devletlerin tersaneleriyle karlatrmak suretiyle daha iyi grmek mmkndr. XVI. ve XVII. yzyllarda Tersne-i mirenin yegne benzeri saylabilecek olan Venedik
Tersanesinin ayn senelerdeki gemi ina faaliyetlerini bulmak mmkn olmamakla beraber, yakn senelerden istifde ederek her iki tersane arasnda ksmen fikir verecek bir karlatrma yapmak mmkndr. Mesel, 1583te Venedik Tersanesinde 11 byk, yedi kk kadrga inas tamamland halde,
Tersne-i mirede 1585te 12 batarda, bir kadrga yeniden ina edilmi, 11 batarda ve 36 kadrga
tamir edilmiti13.
326
na
15
59
180
16
34
13
317
Osmanl Donanmasnda Kullanlan Gemiler

Osmanl Deniz Tarihinde gemiciliin geliimini ayr dnemde incelemek gerekmektedir. lk
dnem imparatorluun kuruluundan XVII. yzyln ikinci yarsna kadar devam eden krekli
gemiler/ektiri-kadrga dnemi; ikinci dnem XIX. yzyln ortalarna kadar devam eden yelkenli gemiler/kalyon dnemi; nc dnem ise Osmanllarn yklna kadar sren buharl gemiler dnemidir.
XV. yzyln sonlarna doru deniz gcn giderek arttran Osmanllar, Batdaki komularnn ve
bilhassa Venediklilerin deniz deneyimlerini ve denizcilik terimlerini almlar, kendi gemilerinin eit ve
saysn oaltarak XVI. yzyln ilk yarsnda Akdenizde hkimiyetlerini kurmulardr.
Osmanl donanmasn tekil eden gemiler, krekli ve yelkenli olarak iki gruba ayrlyordu. Krek ve
yelkenle yryen gemilere ektiri, ektirir veya ekdirme, yalnz yelkenle yryen gemilere ise, yelkenli
veya kalyon snf gemiler deniliyordu.
Krekle hareket eden ektiri trnden gemiler byk donanma gemileri ve ince donanma gemileri
olmak zere iki gruba ayrlyordu. Byk donanma gemileri arasnda batarda, kadrga, mavna, kalyata
ve firkate bulunuyordu. Kk gemiler ise karamrsel, palakermeler ve ince donanma gemileriydi.
KREKL GEMLER
Batarda
Krekle hareket eden donanma gemilerinin iinde kadrgadan sonra en nemlisi olan batarda, st
dzey deniz komutanlarnn kulland sava gemisidir. Batarda kelimesi, Osmanl kaynaklarnda bastarda ve batarda eklinde de yazlmt. Osmanl donanmasnda batardann ilk defa ne zaman kullanld kesin olarak bilinmemekle beraber, Kanun Sultan Sleymann Rodos kuatmasna (1522) 35
batardann katld tespit edilmektedir ki bunlar arasnda Paa batardas da bulunmaktadr. Yine 1527
ylna ait bir Tersane Muhasebe Defterinde 8 batardann tamir edildiinin kaydedilmi olmas, batardann XVI. yzyln ilk eyreinde donanmaya katldna iaret etmektedir. XVI. yzyln ortalarnda
Kocaeli ve Rodos sancakbeyleri (deryabeyleri) kendi batardasna biniyordu. Bu dnemde Kzldenizdeki Osmanl donanmas arasnda batarda da bulunmaktayd. Selman Reisin 1525 tarihli raporunda
Ciddede bekleyen filosunda 6 batarda bulunduu belirtilmektedir14. 1570deki Kbrs seferine 8 batarda katlmt15. XVII. yzylda ise sadece stanbuldaki Tersanede yaklak 60 batarda ina, 102 batarda tamir edilmiti16.
Mezemorta Hseyin Paann Mays 1700de ina ettirdii batarda iin, Silhdar Hakk otuz bir
oturak l-nazr bir gemi olup bir mertebe altun ile mzeyyen idi ki, selefde gelenleri bir drl bilmem
hadd-i buldan ber otuz yldr donanma grdm byle bir mehb [u] mzeyyen batarda mhede
olunmad diyerek hayranln belirtmektedir17. Batardalar, 26-36 oturakl, her kreinde be-yedi kreki bulunan byk tip kadrgalardr. XVI. yzylda bir spanya batardas 35 oturakldr.
Bir Osmanl batardas, mavnadan daha uzun, fakat daha alak ve kk grnr. Bir batarda teknesinde kadrgalk kereste ve 28.200 kg. ivi kullanlmtr. Kaptanderya Ali Paann (1672-1675)
yapt deiiklie gre, her yl batardalara ikier yeni tente verilir, eskileri mahzende koruma altna
alnrd. XVII. yzyln sonlarnda batardalar top ateine kar korumak iin karinalarn teneke, dier
gemileri ise ksele ile kaplamak usul uygulanmtr18.
14
15
16
17
18
dris Bostan, Krekli ve Yelkenli Osmanl

Gemileri, stanbul 2005, s. 172; Salih zbaran,
Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl,
stanbul 2004, s. 103.
dris Bostan, Kbrs Seferi Gnl ve
Osmanl Donanmasnn Sefer Gzergh,
Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii,
stanbul 2006, s. 104.
s. 100.
Silhdar Fndkll Mehmet Aa, Nusretnme,
Tahlil ve Metin (1106-1133/1695-1721),
haz. M. Topal, (Baslmam Doktora Tezi),
stanbul 2001, vr. 27a.
Bostan, Osmanl Gemileri, s. 175.
327
XVII. yzyl ortalarna kadar Osmanl donanmasnda batardaya binen donanma meras arasnda
Kaptanpaa, Tersane Kethudas, Tersane Emini ve Kaptanpaann yedei ile baz deryabeyleri bulunmaktayd. Bu sebeple XVI. yzylda donanmadaki batarda says yirmi civarnda olmutur. XVII. yzylda ise bu say st dzey donanma merasyla snrl kalarak drt veya be batarda ile yetinilmitir19.
Batardalar, byklkleri itibariyle, orta batarda, paa batardas ve batarda-i hmyun (hnkr
batardas) olmak zere e ayrlmaktadr.
Paa batardas: Kaptanpaann bindii batardann uzunluu nceleri 53 m. iken XVII. yzyln
ortalarndan itibaren 54,5 m. yaplmtr. Paa batardasnn oturak says 36, krek says 72 idi. Paa
batardasnn her kreini yedier kreki ekiyordu. Krekiler arasnda her mankada er cenki bulunurdu. Bylece paa batardasnn mrettebat ortalama 500 kreki, 216 sava yannda gemici ve
topular ile birlikte 800e ulayordu. Bunlarn iinde denizcilikte ustal olan kdemli bir reis batardaya
kumanda ediyordu. Oturak saysnn 31 olmas durumunda ise 427 kreki gerekiyordu20. Paa batardasnn k ksmnda paa gemisi olduunun anlalmas iin enine konulmu fanus vard. Ba taraflarnda top, yanlarnda drder beer adet daha kk apl hafif toplar bulunuyordu21.
Selaniknin ifadesine gre, donanmadaki krekli gemilerin daha hzl hareket etmelerini kolaylatrmak zere, kalue denilen ve orak biiminde krek ekmeyi yaygnlatran, baz halat ve malzemeler
ekleyerek grnlerini ve hzlarn deitiren Kl Ali Paa olmutur. Kl Ali, nebaht Sava (1571)
sonrasnda donanmay yeniden kurarken gemilerin gsterili, azametli ve ssl olmalarna zen gstermitir. Daha nceki donanma gemilerinin grnleri pek gzel olmad iin sslemeye nem verilmi
batarda ve kadrgalarn grnleri epeyce deitirilmitir22.
Kaptanpaa, XVIII. yzyl balarna kadar donanmann banda denize ktnda paa batardasna
binerdi. 1701 (1113) Bahriye Kanunnmesinin ilnndan itibaren Kaptanpaalarn harp zamanlarnda
ba kapudne denilen kalyona binmeleri, fener ve bayrak takmalar ve sava dnda yine batardaya binmeleri kanunlat23.
19
20
21
22
23
Kl Ali Paa zamannda 1585te donanmada

Garp Ocaklar da dhil yirmi batarda
(BOA, MAD. nr. 852, s. 32-33),
Gzelce Ali Paa zamannda 1620de on bir
batarda (BOA, MAD. nr. 504, s. 30) olduu
tespit edilmektedir.
Bostan, Osmanl Gemileri, s. 175-176.
Bahriye Tekilt, Ankara 1984, s. 464.
Batarda-i hmyun: Hnkr batardas da denilen batarda-i hmyun, padiahlar tarafndan ina
ettirilmekte, dier gemilere oranla ssl tekne, direk, krek ve yelkenleri yeildi. Bayrann da yeil
olmas nedeniyle yeil kadrga olarak bilinmekteydi. Bayrak direinin ucunda lem bulunuyordu. Hnkr batardalar da fenerli ve karpuz kl idiler. lk defa Kanun Sultan Sleyman tarafndan Has
Bahedeki tersanede yeil batarda ina ettirilmiti. Bu batarda beraberindeki kadrgalarla birlikte Kanunnin Sigetvar seferinde Karadenizden Tunaya gtrlm ve Padiahn bulunduu Belgrada kadar
giderek orduya destek olmutu.
Benzer ekilde Sultan II. Selimin yaptrd batarda, nebaht Savana (1571) katlm ve donanmada pek ok gemi zayi olduu halde o zarar grmeden stanbula dnebilmiti. Yine 1586da III. Murad,
Kaptanderya Kl Ali Paaya Has Bahede yeni bir batarda ina ettirmiti. Daha sonralar III. Mehmed, III. Murad ve IV. Mehmedin de birer batarda yaptrdklar bilinmektedir.
Kadrga
XVII. yzyln sonlarna kadar Osmanl mparatorluu donanmasndaki sava gemileri iinde en ok
kullanlan ve vurucu gc tekil edeni kadrgalard. XVIII. yzylda nemini kaybetti ve yerini kalyonlara brakt.
328
Tarihte hibir deniz arac kadrgalar kadar uzun mrl olmamtr. Eski
Yunan, Roma, Bizans ve dier Akdeniz devletleri ile Osmanllar bu gemi
modelini kullanmlar, hatta Osmanllar dneminde XVIII. yzyln sonlarna kadar varln srdrmtr.
Tursun Bey, kadrgalarn hzn tarif ederken nne ok atsan arkasna
der demekte ve 1475te Kefenin fethine giden kadrgalarn kzl bayraklar tadn belirtmektedir24. Gelibolulu Mustafa l ise, kadrgann donanmadaki yerinin padiah yannda vezir dzeyinde olduunu
ifade ederek nemini vurgulamaktadr25. 1475 ylna ait bir Gelibolu
Tahrir Defterindeki kaytlara gre, gemiler arasnda cemaatleriyle birlikte 93 kadrgann yer almas, Osmanl merkez donanmasnda kadrga saysnn bir hayli yksek olduunu
gstermektedir26.
Kadrgann Osmanl donanmasnda uzun sre vazgeilmez bir
tekne olarak kullanlmasnda Barbaros Hayreddin Paann nemli rol
olmutur. Barbaros daha korsanlk dneminde Akdenizdeki gemi modellerini yakndan incelemi ve
kalyon gibi yelkenli gemiler yerine kadrga, hatta kalyata tipi kk teknelerde karar klmt. Osmanl
mparatorluunda kaptanderyala getirildikten sonra oluturduu byk donanmada, kadrgalar kesin
olarak n sraya km ve byklklerine gre dier gemiler sralanmtr. Hayreddin Paann sava
taktik ve slbu dikkate alndnda ve Akdenizin yaz mevsimindeki iklim artlar dnldnde,
tercihinde hakl ve nemli gerekeleri olduu grlmektedir.
Kadrgalar ile kalyonlar arasndaki ilk nemli atma Prevezede (1538) yaanm ve Barbarosun
taktik baars ile kadrgalarn lehine sonulanmtr. Bylece krekli sava gemilerinin stnlyle
yz yldan fazla srecek bir dneme kesin biimde geilmiti.
Kadrga, 17. yzyl

(Surnme, TSMK, A. 3593).
Kadrgann Teknik zellikleri

Kadrgalar gayet uzun ve dar, ksmen su seviyesinde denecek kadar alak ve hareketleri pek seri gemilerdir. Limanlara giri-kta ve dman gemisine saldr esnasnda krekle, denize aldktan sonra
ve hava rzgrl iken yelkenle hareket ederdi. Bir Osmanl kadrgasnn iki bodoslamas aras XVII. yzyln ortalarna kadar 41,5 m. iken daha sonra 42,5 m. olarak belirlendi. Hatta bir kadrga ne kadar uzun
olursa o derece yararl saylyordu.
Kadrgalarn hz hakknda ise unlar sylenebilir: Ktip elebinin verdii bilgiye gre, rzgrn
uygun olmas halinde 500 mil olan Rodos-skenderiye arasn, iki gece denizde giderek kat etmek mmknd. Havann uygun olmad zaman krekle -drt gecede gidilmekteydi27.
Bir limana girip karken veya bir dman gemisi ile savaa tutuurken kadrgalarn kreklerini kullanmalar gerekiyordu. Bir kadrgada 25 oturak, her oturan iki tarafnda birer krek ve en arkadaki
bir krek boluunun mutfak iin ayrld dikkate alndnda, her kadrgada 49 krein bulunduu
anlalmaktadr. Krekler, gverte hizasn aan krek kpetelerine taklyordu. Her krei de duruma
gre drt veya be kii ekiyordu. skenderiye Beyinin kadrgasnda krek ekmeye mahkm olan
Alman Michael Heberer, hatralarnda kendisinin de bir krei drt kiiyle birlikte ektiini yazmaktadr. Bir krei drt kiinin ekmesi halinde 196, be kiinin ekmesi halinde ise 245 krekiye ihtiya
oluyordu28.
24
25
26
27
28
Dsturnme-i Enver, (yay. M. H. Ynan),

stanbul 1929, s. 22; Tursun Bey, Trh-i
Ebl-feth, (haz. M. Tulum), stanbul 1977,
s. 169, 210.
Bostan, Gelibolu, s. 52-53.
Ktib elebi, Tuhfetl-kibar, s. 143;
Michael Heberer, Osmanlda Bir Kle,
(ev. T. Noyan), stanbul 2003, s. 151, 162,
185.
329
29
30
31
Bostan, Osmanl Gemileri, s. 202-209.

Bir kadrgada sava olarak timarl sipahiler yannda yenieri, cebeci ve topular yer alyordu. XVII.
yzyldan itibaren ise kadrgalara leventler katlmaya balad. Ktip elebiye gre, XVII. yzylda her
kadrgada 100 sava ile birlikte, 196 kreki, 20 halat, iki dmenci, bir yelkenci, iki gmi, iki krek
yapc, iki kalafat, iki neccar ve btn bu mrettebatn stnde bir reis olmak zere 328 kii mevcuttu.
Kadrga reisinin harita ve pusula kullanmasn bilen, tecrbeli biri olmas gerekiyordu.
Kadrgalar ahap tekneler olduklar iin geminin yapmnda kereste ok nemli bir yer tutuyordu. Kerestenin ormanlardan kesilip sahillere getirilmesi ve Tersaneye nakli ii iin uzun bir sre gerekiyordu.
Her yl Tersanede kadrga ve benzeri gemi inasnn srdrld dikkate alnrsa, muazzam kereste ihtiyacnn, bu hizmeti ounlukla vergi karlnda yapan halk arasnda, pek ok sosyal ve ekonomik problemi de beraberinde getirdii gz ard edilemez. XVII. yzyl sonlarna kadar Kocaeli havalisindeki
ormanlar ve daha sonra Bolu ve civarndaki ormanlar, stanbuldaki tersanenin en nemli kereste kaynaklar arasndayd. mparatorluktaki dier tersaneler de en yakn ormanlarn kerestelerini kullanyordu.
Gemi inasna esas olan kereste eitleri arasnda mee, am, karaaa, kestane, ceviz, imir, hlamur ve
nar aalar nemli bir yer tutuyordu ve kerestenin kuru ve salam olmas nemliydi. Kadrga krekleri
iin en uygun aa, grgendi; yle ki karagrgenden bile krek yaplmamas ilgililere hatrlatlyordu.
Kadrgalar aslnda krekle hareket ettikleri halde, rzgrl havalarda yardmc olarak yelken kullanlyordu. Gemi ak denize ulatnda ve rzgrl havada krekler braklyor, yelkenler balanp alarak yola ylece devam ediliyordu.
XVI. yzylda bir kadrgada gen, biri drtgen olmak zere drt yelken kullanlrd. gen yelkenlerden cankurtaran denilen byk yelken, kumda gemiyi yukar kaldrmaya yaryordu. Bir kadrga
yelkeninin drt ylda bir yenilenmesi gerekiyordu. Kadrgalarn genilikleri az olduu iin sert havalarda yelken kullanlamazd. Bu durumda yelkenlerin toplanarak direklerin indirilmesi gerekir ve yola
krekle devam edilirdi.
Kadrga tr gemilerde asker barndracak zel yerler olmadndan, gece gndz gvertede durmak
mecburiyetinde olan askeri gne, yamur ve souktan korumak maksadyla gverteler stne yelken
bezinden yaplm tenteler gerilirdi. Her kadrgada gemi demirlerini veya gemiyi kyya balamak zere
halat kullanlyordu. Kadrgada bulunan be demire (lengere) balanacak gomana halatlarnn arl
da 395 ve 507 kg. arasnda deiiyordu. Kadrgalarda halata balanan ve denize braklarak gemiyi su
stnde durdurmaya yarayan arlklar farkl be lenger vard. Kadrgalarda ime suyu ise flarda
korunurdu.
Dier ahap gemilerde olduu gibi kadrgalar da gerek ina edildikleri srada ve gerekse sefere ktklarnda kalafatlanrlard. Kalafatlanma ileminde stp, zift ve ya kullanlrd. Bir kadrga, tekne
halinde yapldnda nce funda ile yaklp kurutulur, sonra ziftlenecek veya boyanacak tahtalar, aralklarndan su geirmemesi iin keten, kenevir veya bozuk halat paralarndan elde edilen stp ile doldurulurdu. Kadrga tekneleri bindirme kaplama olmayp dz kaplama olduundan, aralardaki boluklar
doldurmak iin stp kullanlrd. Bu nedenle geminin gerek ilk inas srasnda ve gerekse kalafatlanmas esnasnda teknenin aklar kapatldktan sonra ek yerlerini tkamak ve tahtay rutubetten korumak
iin zift srlr ve yalanrd29. Yalanm gemi ile yalanmam arasndaki fark, yol almada adeta iki
misli idi. Yeni yalanm bir kadrga uygun rzgrla on be saatte iki yz mil yol alabilirdi30.
XV. yzyln sonlarnda Osmanl kadrgalarnda bir byk top ile drt darbzen ve sekiz prang topu
bulunmaktayd. Daha sonralar bir ba, iki yan topu olmak zere top verilmitir. Kadrgaya verilen
toplar arasnda ayka ve ah denilen toplarn bulunduu da saptanmtr31.
330
Kadrgalarda seyrsefer srasnda yn tayini ve mevki tespiti iin harita ve pusula en nemli teknik
malzemelerdendi. Genellikle deri zerine izilen portolanlarda denizin fizik zellikleri ve rzgrlar gsterilmekteydi. Gemi reisleri harita zerine pusulay koymak suretiyle yldzlar bulur, gidilecek yere gre
rzgrn ynn tayin eder ve dmeni ayarlard.
Mavna
Mavna, batardadan daha geni ve yksek, ancak daha ksa, 26 oturakl, ekseriya iki, bazen direkli
ve iki katl olarak ina edilen ektiri tr bir sava gemisidir. Mavna, Osmanl donanmasnda kelime ve
ekil itibariyle kkeni Batdan gelmeyen tek gemi trdr. Szcn Trk veya Arap meneli olduu
ileri srlmektedir.
XV. asrdan itibaren Osmanl donanmasnda kullanldn grdmz mavnann uzunluu 49 m.
idi. Bir mavnann inasnda iki kadrgaya yetecek kadar kereste kullanlyordu.
1475de Gedik Ahmed Paa kumandasnda Krma giden Osmanl donanmas iinde kzl bayraklarla
donanm mavnalar bulunduu gibi, 1488de Anadolunun gneydou sahillerine ynelen donanmada
da mavna bulunuyordu. Tarihi Tursun Bey bu mavnalarn direklerinin ge uzanan byk gemiler olduuna iaret etmektedir32. 1522de Rodosu kuatan ve 380 gemiden oluan Osmanl donanmas iinde
pek ok mavna yer almt. Fetihten sonra bu aday korumakla grevlendirilen kk filoda sekiz mavnann olmas da bu geminin donanmada nemli bir yer tuttuunu gstermektedir33.
1604-1635 senelerinde Osmanl donanmasnda yedi mavna olduu belirlenmitir. XVII. yzyln ortalarna doru mevcutlar giderek azalan mavnalara paralel olarak reis ve neferleri de eksilmi ve her
blkte sadece 12 kii bulunabilmiti. Bir mavna 26 oturakl olduundan 52 krein her birini 7 kii ekiyordu. Bundan tr bir mavnada ortalama 364 kreki, yelken ve tirinkete kullanmak iin 40 alat,
drt usta dmenci, kanatlar stnde iki, krek arasndaki her mankada er kiiden 150 sava ve 30
usta topu ile hepsinin balarnda denizcilikte mahir, eski ve gngrm bir reis olmak zere 600 kii
bulunuyordu. Mavnalardaki kreki saysnn her zaman ayn olmad, daha az veya ok olduu da grlmektedir. Bir mavnada, 16 kyyelik glle atan iki kou topu, alt kolonborna topu, k iindeki dmen
evinde iki ve omuzluunda iki, her iki yannda krek aralarndaki kanat zerinde altardan on iki sama
topu olmak zere 24 top bulunuyordu.
Girit seferinin balamasndan itibaren daha ok mavna denilen gemilerin yapld tespit edilmekle
birlikte, Osmanl donanmasnda mavnann XVIII. yzyldan itibaren pek kullanlmad, yerini kalyonlara brakt anlalmaktadr.
Kalyata (Kalite)
Kalyata, 19-24 oturakl, kadrgadan kk, ektiri tr bir sava gemisidir. XVI. yzylda 16-18 oturakl ektirilere de kalyata deniyordu. talyancada galiotta veya fusta, kalyata karl olarak kullanlmaktayd. Bu isim, Osmanl belgelerinde kalyete ve kalyat gibi farkl imllarla da yazlrd. Bu gemi,
XVII. yzylda 32-36 m. arasnda, XVIII. yzylda ise 25 m. uzunluunda ina edilmiti.
1498de bir kalyataya sava malzemesi olarak bir ba topu, iki darbzen ve drt prang veriliyordu34.
XVII. yzylda da kalyatalarn ba ksmlarnda bir top vard ve sava zamanlarnda gemide iki topu
ile ortalama 220 sava bulunuyordu. rnein 1693te Avusturya ile sava iin Belgrada giden Tuna
donanmasndaki 10 kalyatada, yedier kyye yuvarlak atan bir kou topu, drt sama topu ve sava
olarak 200 levent yer alyordu.
32
33
34
Tarih-i Ebl-feth, s. 169, 210.

N. Vatin, IOrdre de Saint-Jean-de-Jerusalem,
Paris 1994, s. 526-529.
BOA, MAD. nr. 2732, s. 49.
331
Osmanl mparatorluunun ilk deniz ss olan Geliboluda 1475te donanmay tekil etmek zere
be kalyata bulunuyor ve her gemide bir reis ile birlikte be azap grev yapyordu35. 1525te Kzldenizde
bulunan Osmanl donanmas arasnda kalyata mevcuttu. 1557de Trabzonda , 1571de Basra Tersanesinde be, 1572de stankyde iki kalyata, 1577de Svey Tersanesinde drt kalyata ina edilmiti.
nebaht yenilgisinden sonra 1572de denize alan Osmanl donanmasndaki gnll levent ve korsan
gemileri yz civarnda ektirir gemiden, yani kalyata ve firkate tr gemilerden oluuyordu.
Firkate
ektiri tr donanma gemileri iinde en k 10-17 oturakl firkatedir. 1703te Karadeniz sahillerinde ina edilen seksen firkateden yedisinin oturak says 18, yedisinin 20, ve dierlerinin oturak says
ise 14 ve 16 arasnda deiiyordu36. Bu tespit, XVIII. yzyl balarnda yirmi oturakl firkate ina edildiini gstermektedir. Her kreini iki kiinin ektii firkateler, ayn zamanda ince donanma snfndan olduklar iin nehirlerde kullanlr, sratli hareket ettiklerinden haber iletiminde de yararlanlrd.
XVI. yzylda 18-19 oturakl, 25-30 m. uzunluunda bir harp gemisi olan pergandi, firkate ile ayn kabul
edilmektedir. Firkatelerin uzunluklar da birbirinden farkldr.
Firkateler uzun ve dar, krek ve yelkenle hareket edebilen seri gemiler olduklarndan eskiden beri
btn Akdeniz lkeleri tarafndan kullanlmtr. Bu gemiyi, Avrupallar tarafndan XVIII. yzyl ile
XIX. yzyl balarnda kullanlan 20-25 toplu yelkenli sava gemileriyle kartrmamak gerekir. Nitekim
Osmanllar da firkate adn verdikleri gemi ile ngilizlerin frigate dedikleri gemiyi birbirinden ayrdklar
iin, yelkenli olana ismini ksmen deitirerek firkateyn demilerdir.
Sava zamanlarnda firkatelere 80, hatta 100 levent konulmaktayd37. 1610-1701 seneleri arasnda
sadece Tersanede 13 firkate ina ve 29 firkate tamir edilerek toplam 42 firkate donanmaya katlmtr ki
bu bilgiler, firkatelerin yapmndaki esas artn XVII. yzyln sonlarndan itibaren baladn gstermektedir. Bu dnemde bir firkateye kaptan olabilmek iin firkatelerde nce bayraktar olmak ve uzun
seneler hizmet etmek gerekiyordu.
1694te stanbul Boazndan Sinopa varncaya kadar olan kadlklardan da inas ferman olunan
100 firkate iin marangoz ve burgucu gnderilmesi emrediliyordu38. Bu derece youn firkate yapmna
giriilmesinin nedeni, bu devirde krekli gemi olarak kadrgadan kk gemilere byk ihtiya duyulmasndan kaynaklanm olmaldr. zellikle Tuna donanmasnn byk ounluunu oluturan firkatelerin bu dnemde yapld gzlenmektedir.
Pergandi/Pergende
35
36
37
38
39
40
Bostan, Gelibolu, s. 53.

BOA, KK. nr. 5658.
BOA, MD. 108, s. 265.
Bostan, Tersne-i mire, s. 22-27, 83-84, 98101; BOA, D.BM.TRE. dosya, 2/137.
BOA, Cevdet-Bahriye, 11871; BOA, Tahvil
Defterleri, nr. 41, s. 220.
Krekle yryen ve yelkeni yardmc olarak kullanan ektiri tr seri bir sava gemisidir. Uzunluu
25-30 m. olan pergandi, 18-19 oturakl kalyatadan daha byk olup XVI. yzylda firkate ile ayn kabul
edilmitir39. 1764te mir pergandi kaptanlarndan Cafer Bey, kendisi yeni bir pergandi modeli gelitirmi
ve bu gemisini ina edip resmini sadrazama gndererek Tersaneden kendisine malzeme verilmesini talep
etmitir. Bu malzemeler arasnda byk stun, seren, apa demiri, yelken bezi, ince halat, su fs, krek,
tun ve demir top ile dier top malzemeleri yer almaktadr40.
Karamrsel
Osmanllarn ilk ektirisi olan karamrsel gemisi, daha sonralar nakliyede kullanlan bir buuk direkli, sivri gen yelkenli, yarm gverteli kk teknelerden ibaretti. Bu ismi, Karamrsel Beyin, kendi
332
adn verdii Karamrsel Limannda yaptrd rivayet edilen ilk gemiden ald kabul edilmektedir.
Deiik ekillerde byk tipleri de yaplm, Akdeniz devletlerinin donanmalarnda caramusal adyla
kullanlmtr. Venedik donanmasnda deiik ekillerde yaplm olanlar da grlmtr. Gvdeleri yuvarlak olduu iin kadrgalara nisbetle rzgra kar daha dayankldr41. zellikle yakn mesafeler arasnda ileyen silah donanm olmayan karamrsellerin, XVI. yzylda byk denizlere almasna
msaade edilmedii halde, zahire veya kereste nakli gibi baz zarur durumlarda Msra gitmeleri iin
Boazdan kmalarna izin verilmitir. 1567de Msra giden bir karamrselde 25 kii bulunmaktayd42.
Malta kuatmasnn devam ettii srada (1565) donanmay desteklemek iin stanbuldan sekiz karamrsel ile peksimet ve zahire gnderilmitir43. Yine Kbrs seferi srasnda donanmann ihtiyac olan
mhimmat tamakta karamrsel gemileri kullanld gibi, 1571de Orta Akdenizde bulunan donanmada Cezayir Beylerbeyinin ihtiyac olan zahire, kadrga krei ve yelken bezi gibi malzemeleri bir
karamrsel gemisi gtrmtr44. 1574te Adalarn korunmasyla grevlendirilen muhafzlar, karamrsel gemileriyle gnderilmitir45. 1593te balayan ve on yl srecek olan Osmanl-Avusturya savalarna hazrlk olmak zere Tunaya gnderilen toplar karamrsellerle blgeye tanm, bu durum XVII.
yzylda daha sonraki seferlerde de devam etmitir46. 1585te Tersanede bir karamrsel gemisi tamir
edilmitir. Bir sat kaydna gre 1592de skdarda satlan 19.7 m. (26 zir) uzunluundaki bir karamrsel gemisinin bedeli 100.000 ake idi47
XVII. yzyln balarnda, Karadenizden karamrsellerle yabanc lkelere yaplan kereste kaaklnn nne geilmesi iin ilgililer uyarlyordu48. 1633te Kaptanderya Cafer Paa kumandasnda Tunaya gnderilen donanmada 10 byk karamrsel vard ve bu gemilerin her birinde bir top bulunuyordu.
Karamrsel gemilerinin sava malzemeleri tamasna bir baka rnek, Sadrazam Mehmed Paann
1633te ark seferi iin hazrlk olmak zere Payas skelesine 80 ah top (darbzen) ile dier sava mhimmatn karamrselle gndermesidir. Bu gemilerin sivil tamaclkta da kullanld grlmektedir.
Nitekim 1640ta hacca gitmek zere pek ok kii Beiktatan kalyon ve karamrsellere binerek Msra
gitmitir49. Daha sonraki yllarda stanbul-Msr yolunda gerek mhimmat ve gerekse yolcu tamak iin
karamrsel ve kalyonlarn sefer yapt grlmektedir.
Palakerme
Hafif yelkenli bir filikadr. Gerek Rodosun fethine (1522) katlan donanmada palakermelerin bulunmas ve gerekse XVII. yzylda Tersanede devlete ait palakermelerin yaplmas ve onarlmas, bu
geminin her iki yzylda da donanmada kullanldn gstermektedir. Palakermelerin eitli amalarla
kullanld anlalmaktadr. rnein, Girit harbi srasnda (1646), Hanya dnda bulunan Cezayir gemilerine ve dier gemilere dman tarafndan gnderilen, ii barut ve kumbara dolu be ate gemisi, ka50
radan palakermelerle gidenlerin kancalarla uzaklatrmas sonucu engellenebilmitir . 1691de
41
42
43
44
45
46
Tersanede Karadenize ve Tunaya sevk edilecek donanma iin gerek duyulan gemiler arasnda palakermelerin de bulunduu anlalmaktadr51.
47
nce Donanma Gemileri
48
Daha ok nehirlerde, zellikle Tunada kullanlan ve donanma denize aldnda ise byk gemilerin
maiyetinde bulunan, bir ksm kayk trnde gemilerdir. S yerlere rahatlkla girebilen ince donanma
gemileri, esas olarak krekle hareket etmekte ve baz trlerinde ise yelken de kullanlmaktadr.
49
50
51
Heberer, Osmanlda Bir Kle, s. 166.

BOA, MD. 7, h. 1113.
BOA, MD. 6, h. 399, 419, 425, 577, 578, 1342.
BOA, MD. 12, h. 201, 476, 617, 675.
BOA, MD 26, h. 3, 70, 272.
Topular Ktibi Abdlkadir (Kadri) Efendi
Tarihi-Metin ve Tahlil, I, (haz. Z. Ylmazer),
Ankara 2003, s. 15, 20; II, 1065, 1151;
Selnik Mustafa Efendi, Trih-i Selniki, II,
(haz. M. pirli), stanbul 1989, s. 620.
skdar eriyye Sicili, stanbul Mftl,
eriye Sicilleri Arivi, nr. 84, s. 62/660.
Bostan, Tersne-i mire, s. 6, 88, 111.
Topular Ktibi, Trih, II, 983, 994, 1177.
TSMA, D. 5906; BOA, MAD. nr. 984, s. 29;
Bostan, Tersne-i mire, s. 91, 97, 229.
BOA, MAD. nr. 4912, vr. 19a-19b.
333
ayka
Alt dz ve enli, bilhassa zi, Dinyeper ve Tuna nehirleriyle Karadenizde Osmanllar ve Kazaklar
tarafndan kullanlm bir eit sava gemisidir52. ayka kelimesi, Rusada mart anlamna gelen ayka
sznden alnmtr. XVIII. yzyla kadar aykalarn ortalama uzunluklar 13-25 m. arasnda deitii
halde, bu yzylda daha uzunlar yaplmaya balanmtr. Bir aykada top bulunduu bilinmektedir.
1694te Tunada 50 olan ocaklk ayka says53 XVIII. yzylda da deimemitir. Her aykada yirmi
kreki, yirmi cenki, bir topu, bir dmenci ve bir de kaptan bulunmutur54. Tarihi Uzunarl, aykalardaki cenki saysnn elliye kadar ktn yazmtr55. aykalardaki kreki saysnn sava veya
bar durumuna veya byklne gre deitii saptanmtr. Rusuk Kaptannn aykasnda bar zamannda 18, sefer srasnda 24 kreki bulunuyordu.
aykalar genelde Tunadaki tersane ve iskelelerde ina edilirdi. XVI. yzyln ortalarnda zvornikte
elli ayka inas iin emir verilmiti56. Yzyln sonlarnda Tunada 100 ayka bulunduu tespit edilmektedir57. Bu dnemde Tunadaki iskelelerin ou, aykalardan oluan kk filolarn bulunduu birer
nehir donanmasna dnmtr. 1627de bu iskelelerden Fethlislm, Vidin, Rahova, Nibolu, Rusuk,
Hrsova ve sakda birer ayka hazrlanarak Hrsova kaptannn emrinde zi muhafazas iin gnderilmitir58. Yine Belgradda bulunan ve donatlm olan 10 ayka blgede ticaretin ve asayiin salanmasnda nemli rol oynamtr. Nitekim Tunada Moha yaknlarnda yer alan baz adalarn korunmas
iin de buraya en yakn olan Peuyda 10 aykalk bir filo kurulmas gerekmitir59. Tuna Nehrinin muhafazas iin Tuna donanmasna bal olarak baz yerler ayka bulundurmak zere ocaklk tayin edilmilerdir. Bylece 1690da Nibolu, Rusuk, Silistire, Hrsova, sak, bril, Fethlislm, Vidin ve
Belgrad birer aykay ocaklk olarak hazrlamakla ykml klnmtr.
Karadenizde aykalar sava amacyla asl kullananlar Kazaklar olmutur. 1560da ziden 4000
ayka ile Karadenize kmak zere olduklar Krm Han tarafndan stanbula bildirildiinde nlem alnmak zere harekete geilmitir60. Yine 1595te Yank Kalesini kuatan Osmanl ordusuna kar Tunadan
gelen 600 Kazak aykasna el konulmutur61. ziden Karadenize kan aykalar ekseriya kylar yamalamak iin dolatklarndan kadrgalara yakalanmamaya dikkat ederlerdi. Kydan 15 mil mesafede
iken kadrgalarn karsnda durabilmeleri imknszd. Rzgr olduu zamanlarda 100 aykann bir kadrga
karsnda dayanmas bile mmkn deildi. Ancak aykalarn kyda bulunmalar hlinde kadrgalar akta
beklemek zorunda kalyorlard. Zira kadrgalarn kyya oturmalar olasl bulunuyordu62.
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
Bostan, Tersne-i mire, s. 23, 27-28, 88-89,

226, 229, 242, 249.
Anonim Osmanl Tarihi, (1099-1116/16881704), yay. A. zcan, Ankara 2000, s. 113.
Uzunarl, Merkez-Bahriye, s. 458.
E-12321 Numaral Mhimme Defteri, h. 348.
Topular Ktibi, Trih, s. 137
BOA, MD. 83, h. 92.
BOA, MD. 3, h. 47, 48, 384, 1293.
BOA, MD. 3, h. 1390.
Selanik, Trih, s. 398.
Ktib elebi, Tuhfetl-kibar, s. 144.
Silhdar, Nusretnme, vr. 269b, 278a.
BOA, Cevdet-Bahriye, 5122, 11662; Rid,
Trih, II, 397.
BOA, MAD. nr. 2731, s. 166; BOA,
bnlemin-Bahriye, 834.
stak
Tuna donanmasndan olan ve nakliyede kullanlan gemilerden biri de staktr. staklarda reisten
baka bir dmenci ve sekiz kreki bulunurdu63. 1691de Tuna nehrinden deve, araba ve dier arlklarn
nakli iin 40 stak saland gibi, 1695te Tunay geecek olan Anadolu ve Rumeli askerlerinin geii
ve byk kk toplarn Belgrada tanmalar da staklarla yaplmtr. Bu srada Tuna donanmasnda
seksen stak bulunuyordu. Btn bu bilgilerden staklarn ilk defa XVII. yzyln sonlarna doru
kullanlmaya baland tahmin edilebilir. Nitekim Defterdar Mehmed Paann stak hakknda bazen
sefine ve bazen kayk denildiini sylemesi, Silhdarn stak tabr olunur Tuna kayklar ifadesi, kullanld ilk dnemlerde bu gemiyi hangi snftan saymak konusundaki tereddd gstermektedir.
staklar Basra tarafnda attlarapta da kullanlmtr64. 1697-1698de Osmanl mparatorluu ile
Avusturya arasnda savan devam ettii dnemde Tunadaki eitli iskelelerde 100 kadar stak ve her
birinde sekiz kreki, bir dmenci bulunuyor65, ayrca 50 stak yapm isteniyordu66.
334
kampoye/kampaviye
Bu kelimenin kaynaklarda ikanpoye ve ikampaviye eklinde de kaydedildii grlmektedir. Tunadaki ince donanmadan olan ve haberci gemisi olarak da kullanlan ikampoye, krekli gemiler snfndandr. Byk ve kk olmak zere balca iki boyda ina edilen67 ikampoyelerde 13 oturak
bulunduu grlmektedir. Barbarosun yanndan hi ayrmad hzl ikampoyesinin 9 oturakl olduu
da bilinmektedir68. 1697de zi Boaz muhafazasna gnderilecek donanmada 55 ikampoye vard.
XVIII. yzylda ikampoyeler, adet olarak ok olmamakla birlikte varlklarn srdrmlerdir.
Tonbaz/Tombaz
Tonbaz veya tombaz; yelkeni, ikier demiri ve krekleri bulunan bir gemidir. Nehirlerde kpr dubas
olarak kullanlan gvertesiz, alt dz kayk olarak da tarif edilmitir. Nitekim 1699da Basrann fethi
amacyla Badatta Dicle zerinden gei iin tonbaz ina edilmitir. 1701de att- Dicle zerinde yaplacak kpr iin 70-80 tonbaz, Kurna Kalesi yaknlarnda attlarap zerinde yaplacak byk kprde
ise 180 tonbaz kullanlmtr69.
Tonbazlar daha ok XVII. yzyln sonlarna doru ve ounlukla kpr amacyla kullanlmaya balanmtr70. 1691de Tuna iin 44 tonbaz ina edilmitir71. 1636daki Osmanl-Rus seferi srasnda zahire,
mhimmat, cephane ve top tamak iin kurulan kprye 50 kara tonbaz gerekmitir72. Tonbazlar ayn
zamanda bir donanma gemisi olarak da yaplmtr. 1638de Karadenizde Kazaklara kar savaan Tersane Kethudas Piylenin emrinde 20 tonbaz vard73. Yine 1689da zi Kalesine gnderilmek zere
Tersanede be tonbaz yaptrlmas kararlatrlmt. Bu tonbazlarn yelkeni, iki demiri ve krekileri de
bulunmaktayd74. Belki de bu yzden bu tr tonbazlara, tonbaz kalyonu da denmitir75.
Yelkenli Gemiler
Osmanllar XV. yzyln sonlarndan itibaren, Akdenizdeki gelimelere paralel olarak, krekli gemiler yannda yelkenli gemiler de kullanmaya ve ina etmeye baladlar. Bilhassa alt kadrga, st kalyon
grnmndeki krekli ve yelkenli gemi zelliini tek gemide birletirerek gkeler ina etmeleri bu yeni
Osmanl modelinin ne derece baarl olabileceini denemeye ynelik olmaldr; ancak bu faaliyet uzun
sre devam etmemitir. Kaynaklarda Osmanl gemileri iin karaka tabirine rastlanmamakta bunun karlnda ounlukla gke ve bara kullanlmaktadr.
Osmanllarn XVI. yzylda yelkenli gemiler yerine kreklileri yelemeleri sebebiyledir ki yelkenli
gemiler, yaklak XVII. yzyl ortalarna kadar beklemek zorunda kalmlardr. Nihayet bu dnemde balatlan yeni bir hamle ile kalyonlarn hemen her trn ve Akdenizde geliecek byk, kk farkl zelliklerdeki btn kalyon eitlerini yapmaya ve kullanmaya balamlardr. XIX. yzyln ortalarna kadar
devam eden bu srete Osmanllarn kalyon trlerinde muazzam gemiler yaptklarna tank olunmutur.
Gke/Kke
Gke, krekli ve yelkenli, ektiri snf bir sava gemisi olup Ktip elebiye gre alt mavna, st
kalyondu. Fazla kullanlmayan bu gemilerin ayn zamanda bara olarak adlandrld, tarihi Kemal
Paazdenin, bara ki Barak binerdi veya Kemal baras sanup ifadelerinden anlalmaktadr 76.
Matrak Nasuh, bu gemilerden bara olarak sz ederken77 Firdevs, gkelerin krekli ve yelkenli gemiler
olduunu yazmaktadr78. Cellzde, ise Rodos seferine katlan donanmadan bahsederken bara ve gkeleri ayr yanstmaktadr79. 1488de Memlklerle sava iin hazrlanan Hersekzde Ahmed Paa
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
BOA, KK. nr. 5657, s. 18.

Uzunarl, Merkez-Bahriye, s. 458.
Silhdar, Nusretnme, vr. 269b;
Zbde-i Vekaiyt, s. 710-711.
Zbde-i Vekaiyt, s. 589.
BOA, MAD. nr. 4912, s. 19.
BOA, D.BM. nr. 2020, s. 2-3.
BOA, MD. 98, s. 68/206.
F. Kurtolu, 1136-1137 Seferine tirak Eden
Bir Trk Denizcisinin Hatralar, stanbul 1935,
s. 29.
bn Kemal, Tevrh-i l-i Osman, VIII. Defter,
haz. A. Uur, Ankara 1997, s. 184-185.
Matrak Nasuh, Trih-i Sultan Bayezid, TSMK,
Revan, 1272, vr. 20a.
Firdevs-i Rm, Kutb-nme, haz. . Olgun. Parmakszolu, Ankara 1980, s. 67, 176.
Celalzde, Tabakatl-memlik (Geschichte
Sultan Sleymn Kannis von 1520-1557),
yay. P. Kappert, Wiesbaden 1981, vr. 74b, 78b.
335
komutasndaki donanmada Tursun Beyin tarifiyle direkleri ge direnr gkeler vard ve yelken ap
gittii zaman denizde adr kurulmu gibi grnrd. Bu gkelerde top ve darbzenler bulunuyordu80.
Kemal Reis ile Barak Reisin nezaretinde, Sinopta 1496da (901) bir bara/gke ina edilmiti81.
Gelibolulu Mustafa lye gre, 1499da yaplan iki gkeden her biri 26 m uzunluunda, 13 m. eninde
birer mavnayd ve her birine bin asker yerletirilmiti82. Kemal Paazde bu gkeleri bara olarak zikretmekte ve kara bulutlara benzediini, beyaz yelkenleri bulunduunu, sancaklarnn altn yaldzl bayraklar olduunu yazmaktadr83. II. Bayezid devrine ait bir belgeden padiahn gke kullanmasn bilen
bir reis arad ve kendisine Gedik Ahmed Paa ile birlikte Avlonyaya giden aslen Aliyeli Kayaolu
Ali adl bir reis tavsiye edildii anlalmaktadr. Bu Reisin ise, daha nce gke kulland ve Msra
gidip gelmi tecrbeli bir kadrga reisi olduu belirtilmektedir84.
Bara
Alt dz, iki ve direkli yelkenli sava gemisi olup XVI. yzyl balarna kadar sava amal, ancak
daha sonralar sadece nakliyede kullanld anlalmaktadr. XV ve XVI. yzyla ait baz metinlerde
gkeler iin de bara terimi kullanlmtr.
Donanma gemilerine verilen top miktarlarn gsteren 1488 tarihli bir listede Bali Reis ve Muhyiddin
Reis baralarna eitli byklkte 83 top verilmitir. Bu toplardan 4 ayka, 12si ba topu, 12si byk
darbzen, 35i prangdr85. Rodos seferine giden donanmada baralar bulunduu gibi, 1524te Rodos muhafazasnda braklan gemiler arasnda da iki bara vard86. 1527 senesinde Galata Tersanesinde sekiz
barann onarlm olmas, XVI. yzyln balarnda Osmanl donanmasnda ok sayda bara bulunduunu gstermektedir. 1567de Portekize kar Ae Padiahna yardm iin Sveyten gnderilmesi
dnlen gemiler arasnda iki de bara bulunuyordu87. XVI. yzylda Osmanl donanmasnda bu gemilerden daha ok nakliye amal yararlanlm88, Venedikliler ise bu gemileri zellikle ticar amal
kullanmlardr.
Kalyon
Kalyon, direkli yelkenli sava gemisidir. Kelime, Latinceden Trkeletirilmi olup, sylenii
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
Tursun Bey, Trh, s. 210-211.

l, Knhl-ahbr, vr. 148a. Ktib elebi,
gkelerin lsn zir olarak vermekteyse de
(Tuhfetl-kibar, s. 72), gkelerin ekli
dikkate alndnda lnn ayak olmas
muhtemeldir.
bn Kemal, Tevrh-i l-i Osman, VIII. Defter,
s. 178, 184.
TSMA, E. 4742.
TSMA, E. 594.
Vatin, IOrdre de Saint-Jean, s. 526.
BOA, Bb- Defteri, Byk Ruzname Kalemi
(D. BRZ) nr. 20617, s. 11.
Byk kalyonda 18 topu bulunuyordu
(BOA, D. BRZ. nr. 20617, s. 8, 11).
BOA, MD. 7, s. 526.
talyancadaki galion kelimesine daha yakndr.

Kalyonlar, XVI. yzyln balarndan XVII. yzyln ortalarna kadar daha ok nakliyede kullanlm,
nihayet Girit seferinin balad sralarda gelitirilmi ve sava gemisi olarak donanmaya katlmlardr.
Ktip elebi, Osmanllarn kulland kalyon eidinin burtun olduunu kaydetmektedir.
Osmanl donanmasnn belkemiini kadrga oluturmu ise de, kalyonun kullanlmas olduka eski
dnemlere kadar uzanmaktadr. Gerek sava gemisi, gerekse ticaret gemisi olarak kalyon veya kalyon
tr gemilerden yararlanlm olsa bile bu durum hibir zaman yaygnlk kazanmamtr. Kalyonlarn
donanmada ilk kullanllarna ait bilgiler olduka snrldr. Bununla beraber, savata kullanlan kalyonlara rnek olarak, 1498de skenderiyeye gitmek zere stanbuldan ikmal yapan kalyon89 ile Sinopta
Kemal ve Barak Reisler tarafndan ina edilerek nebaht, Moton ve Koron seferlerinde (1499-1500)
kullanlan bara/gke cinsi kalyonlar gsterilebilir. 1554te Msra giden byk trdeki kalyon ve barann90 ise nakliyede kullanlan birer ticaret gemisi olduklar anlalmaktadr. 1568de Msrda bulunan
nakliye kalyonundan her biri 500 yolcu tayabilmekteydiler91.
336
Bir ambarl kalyon minyatr,

1720 (Surnme, TSMK,
A. 3594).
XVII. YZYILDA KALYONLAR

Kalyonlar ile kadrgalar arasnda gerek ina teknikleri, gerekse mrettebat, malzeme ve mhimmat
bakmndan pek ok farkllklar olduu tespit edilse de, XVII. yzyl dikkate alndnda tam bir karlatrma iin elimizde henz yeterli veri bulunmamaktadr. Aslnda kalyon, gemi modeli olarak kadrga
rnek alnarak yaplm olup, dier yelkenli sava gemilerine gre gvdesi daha uzundur92. Maliyetleri
bakmndan normal byklkte bir Osmanl kalyonunun ina masraf, yaklak drt kadrga masrafna
eit olmutur93.
Yapm teknikleri bakmndan ise, dnemin artlarna uygun olarak kalyonlar da kadrgalar gibi keresteden yaplmakla beraber, geminin modelinden kaynaklanan farkllk sebebiyle pek ok kereste eidine ihtiya oluyor ve bu durum kereste temini iin devletin yeni orman kaynaklarna ulama
zorunluluunu beraberinde getiriyordu. Kalyonlarn kadrgalara oranla uzun ve yksek olmas sebebiyle
ok daha fazla keresteye ihtiya duyulmas yannda, kalyonlarda bulunmas gereken stun ve seren direklerinin varl ve eitlilii, bu konuda ayr nlemlerin alnmasn gerektirmi ve kalyon aksamna
92
93
C. Cipolla, Yelken ve Top, (ev. A. Kayabal),

1656da yaplan kalyonlar ile ilgili
bkz. Kara elebi-zde Abdlaziz Efendi,
Ravzatl-ebrr Zeyli, yay. N. Kaya,
Ankara 2003, s. 266.
337
gre kereste eitleri ortaya kmtr. Bir kalyonun stun ve serenlerinin eitlilii de geminin byklne gre deimitir94. Kalyon yapmna ait kaytlardan kalyondaki ana direk uzunluunun kalyonun
tekne uzunluuna yakn olduu anlalmaktadr. Btn stun ve serenlerin uzunluklar, ina edilen kalyonun byklne gre deiiyordu95.
Kalyonlarda kadrgalardan farkl olarak en nemli ihtiya malzemesi yelkendi. Kalyonlarda ise maystra, tirinkete, mancana, gabya, babafingo, cvadora ve alborta denilen lleri byk yelkenler bulunuyordu. Yelken bezi Gelibolu, Eriboz, Benefe, Ege Blgesi, Msr ve Kbrs gibi deiik yerlerden
belli arlk ve llerde salanyordu. Bu bezler Tersaneden verilen llere uygun olarak cllhlar
tarafndan pamuk ipliiyle dokunuyor, sonra boyanyor ve terziler tarafndan istenilen llere gre dikiliyordu96.
Kalyonlarda dier nemli malzeme ise toptu. Normal byklkteki (34-38 m) bir kalyonda 56 top
bulunmakta, bu say kalyonlarn byklklerine gre deimekteydi. XVIII. yzyln balarnda ambarl bir kalyonda top says 112ye, byk ambarl kalyonda ise 130a ulamt. Kalyonlardaki toplar
iin ok sayda yuvarlak da gerekiyordu ve bu amala Pravitede yeni bir demir madeni alarak yuvarlak dkld. 1697de Pravitede 500.000 yuvarlak dkld tespit edilmektedir97.
Kalyonlar byk gemiler olduklarndan tadklar insan says da kadrgaya oranla olduka fazlayd.
ambarl bir Kapudne-i hmyunun kii mevcudu ise 600 ve 1001 arasnda deiiyordu98.
Burtun
XVII. yzyln ortalarna doru Osmanl donanmasnda kullanlmaya balayan bir kalyon eididir.
Kelime, borton, bortun ve harekeli olarak burtun ekillerinde yazlmtr. Ktip elebi, kendi dneminde
kalyon olarak burtunlarn bulunduunu zikreder. Burtunlar, sefer srasnda bilhassa erzak ve asker naklinde kullanlmlardr. Girit seferi srasnda, kira ile tutulmu olan ngiliz ve Fransz burtunlar zmirden
asker ve zahireyi alarak Sakzda donanmaya katlmlar ve birlikte Girite ynelmilerdir. 1650 senesinde Amasrada 40-50 top eken iki burtun kalyonu ina edilmitir99. Tarihi Karaelebizde, kalyonlar
iin ounlukla burtun tabirini kullanmaktadr100.
Karavele
94
BOA, MAD. nr. 6572, s. 69.

Bostan, Tersne-i mire, s. 116, 119.
96
97
98
Bostan, Tersne-i mire, s. 181-186, 240.
99
100
Ravzatl-ebrr Zeyli, bkz. ndeks.
101
S. Soucek, Piri Reis and Map-makers of the
Aegean, Atina 1985, s. 18.
102
BOA, bnlemin-Mliye, nr. 2.
103
H. R. Kahane-A. Tietze, The Lingua Franca in
the Levant, Turkish Nautical Terms of Italian
and Greek Origin, Urbana 1958, s. 149-151.
95
Osmanl donanmasnda bulunan yelkenli bir sava gemisidir. gen eklinde tek yelkenli olup k
taraf ehniinlidir. Pir Reisin Kitb- Bahriyesinde ve ona ait iki dnya haritasnda karavele izimleri
pek ok yerde gemektedir. Bunlar daha ok Portekiz ve spanyollarn keif ve aratrma gemileri olmutur. XV. yzylda iki veya direkli olup rzgrn durumuna gre latin ve kare yelkenini kullanmlardr. Bu tip karaveleler Akdeniz, Kzldeniz ve Hint Okyanusundaki gemi yapm tekniklerini
bnyesinde toplamlardr101.
1496da Anadolu Beylerbeyi Ahmed Paa, haram korsanlar aratrmak zere bir karavele ile Akdenize gnderilmitir102. Bu tarihte ve XVI. yzyln balarnda karavelelerin Osmanl donanmasnda yer
ald saptanmaktadr103. XVI ve XVII. yzyllarda Osmanl donanmasnda varlna rastlanmayan karaveleler, XVIII. yzylda yeniden grlmeye baladlar. Belgelerde zaman zaman karavele kalyonu eklinde gemektedir.
338
Ate Gemisi
Dman gemilerini yakmak iin, ii yakc ve patlayc maddelerle dolu olan ve abuk alev alan ate
gemisi, ok eski devirlerden itibaren kullanlmaya balanmtr.
Ate gemileri, ilerinde mrettebat olduu halde hedefe doru yelken aarak giderken, ayn zamanda
iindeki tayfalar da hz arttrmak maksadyla krek ekerlerdi. Hzl hedefe yaklaldnda ise, mrettebat sandallara biner ve gemiyi atee vererek uzaklarlard. Bu durumda ate gemisi ok tehlikeli olup,
engellenmesi son derece gt. Ancak bu gemilerin terk edildikten sonra, kar taraftan gnderilecek
sratli deniz aralaryla gidecei hedeften uzaklatrlmalar da mmkn olmaktayd. Girit harbi srasnda
da, 14 Austos 1646da, Hanya dnda bulunan Cezayir gemilerine ve dier gemilere dman tarafndan
gnderilen, ii barut ve kumbara dolu be ate gemisi, karadan palakermelerle gidenlerin kancalarla
uzaklatrmas sayesinde engellenebilmiti.
Ate gemileri yelkenle de hareket ettiinden, iinde kimse olmadan da rzgr kuvvetiyle dman gemileri zerine srlebilirdi. Ate gemilerini yelkenleri sebebiyle kalyon snfndan saymak mmkndr.
Nitekim Haziran 1699da Kaptan Vezir Mezemorta Hseyin Paann Klburun Kalesinin tamirine gnderecei iki kalyondan biri ate gemisiydi104.
Btn bu bilgiler, Osmanl gemi yapmclnn sadece stanbuldaki Tersanede deil, imparatorluun
eitli tersane ve tezghlarnda hem klasik dnemin kadrga tr krekli gemilerini ve hem de yeni benimsenen kalyon tr yelkenli gemileri ina ettiini gstermektedir.
104
339
DRDNC BLM
HNT
OKYANUSUNDA
OSMANLI
YAPILANMASI
Hint Okyanusunda Osmanl Yaplanmas

Salih ZBARAN*
Bu blmde, Osmanl mparatorluunun Hint Okyanusunda gsterdii denizcilik faaliyetlerinin

yapland dzeni anlamak iin ncelikle bu okyanusa snr olan ve Osmanl egemenlii altnda bulunan
eyaletlerdeki tekilat, ticar faaliyetler ksaca dile getirilecek, daha sonra da imparatorluun bu snr eyaletlerinde yaplanan ve daim nitelik tayan denizcilik zelliklerinden bahsedilecektir. Denizcilik rgtlenmesinde, Kzldeniz, Basra Krfezi ve Hint Okyanusunda daha geni dnyalara ynelik faaliyetler,
Osmanl deniz gcnn ynetim ve gelitirilmesinden sorumlu olan Kapudan Paalk rgtlenmesinin
dnda kalarak dorudan merkezin ou zaman vezirlik rtbesi tayan Msr, Yemen ve Basra beylerbeyiliklerine atam olduu yneticilerin direktifleriyle hareket eden bir bahriye gcnn (kapudanlarn,
reislerin, azaplarn ve altlarn) faaliyetlerine esas olan yaplanma zerinde durulacaktr1.
Eylet rgtlenmesi: ltizam Uygulamas

XVI. yzylda Osmanl Devletinin bnyesine giren ve onu ok daha geni ve merkezden uzak snrlara
ulatran Hint Okyanusu balantl Arap ve bir ksm dou Afrika topraklar, daha nceleri Anadolu ve Rumelide birok iletmede uygulamalar yaplan iltizam rejiminin bir bakma, zorunlu olarak tatbik edildikleri
blgeler olarak yaplandrlmlardr. Bu modelde, kurulan eyaletlerin yaps, merkeze bal brokrasi ile
merkezin emrinde bulunan talimli bir ordunun yklenmi olduu faaliyetlerin, yani timarl sipahi stne
kurulu dzenin nemli grevlerinden saylan vergileri ok uzak lkelerden rn olarak toplamann imknszl yznden farkl rejim yrtlm, yani vergilerin nakit olarak alnmasn ngren ve asker maalarnn denmesini kolaylatran -asker ya da bakasnn stlendii- iltizam yntemi uygulanmtr2. Sultan
bu tr eyaletlere birer vali (beylerbeyi), defterdar (nzr- emvl) ve yarg sorumlusu (kad) tayin etmi;
toplanan gelirler ile de yksek derecelerdeki subaylarn aylklar (salyne) ve bata yenieri garnizonlar
olmak zere eyaletlerin korunmalarn ve yaplacak taarruzlar stlenen gnll, azap, tfenki, merdn
vb. askerlerin maalar (mevcib) denmi, denizcilik politikasnda da, Kapudan Paalktan bamsz bir
donanmann (kapudanlklarn) faaliyetleri olarak ilev gren bir dzen tercih edilmitir.
Hint Okyanusuna alan denizlere uzanan Arap ve Afrika topraklar, zellikle Msr, Yemen ve Arabistan yarmadasnn teki tarafnda kalan Basra ve Lahsa blgelerindeki toprak zenginliini temel kaynak sayan Osmanllar, o yrelerdeki retimi zendirmek ve imparatorluun yaylmasyla artan masraflar
karlamak iin iltizam uygulamasn benimsemiler, zaman ilerledike de liman veya iskelelerden elde
edilen gmrk gelirlerinin kayna saylan ve okyanustan gelen baharat, tekstil ve deerli talar ieren
mallarn yolunu ama giriimlerini arttrmlard. Bu arada, kutsal blgelerin koruyuculuunu da stlenmi bir imparatorluk olarak hem slam lkelere yardm etme giriimleri olmu, hem de bu blgelere
zellikle hacca gelenlerin ticareti iin ortam salamlard. Osmanllarn Hint Okyanusundaki denizcilikleri, byle eitli faktrlerin ynlendirdii faaliyetler dizisi olarak deerlendirilmelidir.
*
1

Osmanllarn Hint Okyanusundaki asker
faaliyetleri iin bu ciltte yer alan I. Ksm,
V. blme baklabilir.
M. Gen, Osmanl Maliyesinde Malikane
Sistemi, Trkiye ktisat Tarihi Semineri,
yay. O. Okyar, Ankara 1975, s. 232; S. zbaran,
Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl,
stanbul 2004, s. 182-187, S. zbaran,
Ottoman Expansion towards the Indian Ocean,
stanbul 2009, s. 151 vd.
343
Msr Beylerbeylii
M. Winter, Egyptian Society Under Ottoman

Rule, 1517-1798, London-New York 1992,
s. 32; S. Muhammed es-Seyyid Mahmud, XVI.
Asrda Msr Eyaleti, stanbul 1990, s. 46 vd.
N. Gyn, Some Documents concerning the
Kaba in the Sixteenth Century, Sources for
the History of Arabia, 2. Blm, Riyad 1979,
s. 177-181; S. Faroqhi, Pilgrims and Sultans:
The Hajj under the Ottomans, I. B. Taurus:
London-New York 1994; Mahmud, XVI. Asrda
Msr Eyaleti, s. 266-268; . H. Uzunarl,
Mekke-i Mkerreme Emirleri, Ankara 1972.
S. Shaw, The Financial and Administrative
Organization and Development of Ottoman
Egypt, 1517-1598, Princeton 1962, s. 104.
Politik, stratejik ve ekonomik alardan bakldnda Msrn Osmanl snrlar iine giren ve ona
imparatorluk nitelii veren ok nemli blgelerden biri olduu grlr. Kzldeniz ynndeki genilemeler ve denizcilik faaliyetleri dnldnde de, -zellikle Hicazn kontrol yannda Yemen ve Habe
eyaletlerine ynlendirilen asker hareketler ve dou Akdeniz-Kzldeniz balantsnda nemli bir ticaret
merkezi olduu gz nne getirildiinde- imparatorluun nemli bir yresi olarak deerlendirilir. Baka
eyaletlerde olduu gibi, Msr beyberbeyilerinin grevleri arasnda, imparatorluk merkezinin karlarn
korumak bata gelmektedir. Vergi toplamak, eyalette dzeni salamak ve Kzldeniz, Hicaz, Yemen, Habeistan ve Okyanusta stratejik yaplanma giriimleri bu karlarn balcalar saylmaldr3.
Burada Msr beylerbeyilerinin grevleri iinde bulunan iki nemli konu zerinde zellikle durmak
gerekmektedir. Bunlar, imparatorluk iin byk prestij tayan, zaman zaman Hdiml-Haremeyn-i
erifeyn unvann kullanan padiah iin ok nem tayan Hicaz ile olan mnasebetlerin yrtlmesi
ve bir o kadar nemli saylan Haccn dzenlemesi ve Hac yolunun korunmasdr.
stanbuldaki Babakanlk Osmanl Arivlerinde bulunan eitli tarih belgeleri, bilhassa Divn- Hmyn Mhimme Defterleri iindeki kaytlarn rehberliinde yaplan baz almalardan4 daha iyi anlalmaktadr ki, Mekke Emiri/erifi, Haremeynde grlmesi gereken iler iin, genellikle Msr
beylerbeyine durumu arz eder, sorunlar ve yaplmas gerekenler onun onayyla stanbula bildirilirdi.
Btn masraf ve ihtiyalar, bu arada inaat ve tamirler, Msr hazinesinden ve Cidde gmrk gelirlerinden
karlanrd. Ayrca, imparatorluk apnda Haremeynin yoksullar iin yaplan yardmlarn, kurulan vakflarn sreklilii de Msr Beylerbeylii tarafndan salanrd.
ktisad adan bakldnda Msr, Osmanllara pek ok avantaj salamtr. Arazide ve kentlerdeki
mukataa sahiplerinden ml- harac- arzi, kuifiye, ihtisb; deniz ve nehirdeki gmrklerden elde edilen
gelirler temel ird olmutur. Beylerbeyilerin, kap halklarnn, ordu komutan ve askerlerinin maalar,
denizdeki seferlerin, hac yolculuklarnn ve Hicazdaki faaliyetlerin giderleri bu kaynaklardan salanmtr. Msrn btesinden, ayrca, yllk 16 milyon -yzyl sonunda 20 milyon- pre (1 pre=1/40
altn) , irsliye ad altnda bte art olarak stanbula gnderilmitir.
Burada, Kzldeniz bakmndan vurgulanmas gereken nemli bir husus, bu denizin Msr ile balantsn kuran Svey gmrklerinden -balangta snrl olsa da- baharat, XVII. yzylda da kahve gibi
rnler zerinden alnan gmrk vergilerinin getirileriydi. Svey gelirleri de iltizam yntemiyle elde
edilir, oraya varan emtia Kahireye nakledilirdi5. Sveyin Kzldeniz tarihinde birincil konumu, phesiz, asker idi; zellikle Portekiz saldrlarna kar gelitirilen donanma ina faaliyetlerinin ve tekilatnn en nemli merkez bir s ve tersaneydi.
Msr beylerbeyliinin tekilatlanmasndan sonra Msr, kurulular XVI. yzyln ortalarna rastlayan
Yemen ve Habe Beylerbeyiliklerindeki oluumun ve oralar iin yaplan asker takviyelerin de merkezi
olmutur. Sveyteki tersane Kzldenizdeki ve Hint Okyanusundaki hareketlenmelerin k noktas
olurken Msr Beylerbeyilii, kara kuvvetleri rgtlenmesinin de kaynan ve gneye yaylan Osmanl
mparatorluunun yapsal zelliklerini tamtr. Msrn fethinden sonra hazrlanan tekilat yasasnda
(Kanunnmede) ifadesini bulan bu dzende, daha ziyade eyalet merkezini, sancaklara bal kaza ve nahiyeleri, Hac yollarn, limanlar korumak, Kzldenizdeki limanlar muhafaza edecek ve Hint Okyanusuna
alacak olan Osmanl donanmasn Svey tersanesinde ina etmek amac gdlmtr. Saylar 10.000
kadar olan, oda ya da blk olarak dzenlenen, balarnda aa bulunan ve maalar aylk (mevcib)
olarak datlan Msrdaki Osmanl kuvvetleri u birliklerden meydana gelmekteydi: ounlukla trensel grevlerde yer alan ve saylar 450ye kadar ulaan mteferrikalar; divanda ve irtibat ilerinde
344
kullanlan avular; svari olan, merkezde ve tarada muhafz ve asayi ilerinde kullanlan, gerektiinde
vergi tahsili ve ktiplik vazifesi yklenen ve saylar 2000e kadar kan gnlller; hafif ateli silah
kullanan ve saylar 1400e kadar ulaan tfenkiler; Memlk askerlerden oluturulan, saylar 1000 nefer
ile snrlanm olan atl erkise; ve eyaletin ehir ve benderlerindeki kalelerde muhafaza grevinde bulunan, yaya olan ve cebeci, topu ve arabac gibi cemaatleri bulunan mustahfzlar; ve kalelerde muhafaza,
kentlerde yasaklk, hac kervann koruma ve sefer grevleri olan ve saylar 1000e yaklaan azaplar6.
Yemen ve Habe Beylerbeyilikleri

Yemen, Osmanl mparatorluunun merkezinden ok uzakta ve Arap yarmadasnn en gneyinde
kalan bir eyaletiydi. Yetkiler bakmndan ou zaman Msr Beylerbeyilerine baml olan, tarihilerin
ynetilmesinde ok zorluklar ekildii hususunda hemfikir olduklar bu yrenin tekilatlanmas da Msr
gibi salyne sistemini esas alan bir rgtlenmeye dayal olarak yaplmtr; bir baka deyile, vergilerin
mukataa birimleri iinde nakit olarak toplanp beylerbeyiliin btesine intikal ettirilmesiyle rgtlenmi
merkezi Sana olan geni bir ynetim birimiydi.
Sleyman Paann Diu seferinden dnnde baz liman ehirlerinin zaptndan sonra, 1540 ylnda
kurulduu varsaylan Yemen beylerbeyliinin ilk tekilatna ilikin ayrntl bilgiye sahip deiliz; ancak
ilerleyen yllara ait mhimme ve mliye kaytlar sayesinde ve yreye ilikin baz yerli ve yabanc ariv
malzemesi ve kronikler araclyla, bu eyaletin siyasal, ekonomik ve sosyal yapsn daha iyi tanyabiliyoruz. Hemen hatrlatmak lzmdr ki, Osmanl belge ve defterlerinde Yemen iinde sancak karl
olarak geen vilayetler yannda kaza ve nahiyeler de bu isim altnda sralanmtr, yani vilyet tanm
kesin bir corafya ve siyasal birim olarak kullanlmamtr. Bu durum XVI. yzyl sonlarna ait bte
defterlerinde de tespit edilebilmektedir. rnein 1600 ylna ait bte nitelikli bir muhasebe defterinde,
arazi vergileri toplanan drt ana vilyet (sancak) saylmaktadr; bunlardan Zabid yedi vilyet (kaza ve
nhiye), Taizz on iki vilyet (kaza ve nhiye) ve Sade ile birlikte Sana otuz vilyet (kaza ve nhiye)
oluturmaktadr. Bunlarn yan sra gelirleri ayr fasllarda gsterilen Jazn, Hudeyde, Lheyye, Ferasan,
Salif, Kameran, Moha, Aden, Lahec, ihr, Hadramut ve Hud olmak zere 12 iskele bulunmaktadr7.
Osmanl mparatorluunun gneydeki bir uzak karakol grevini de stlenen Yemen eyaletinin temel girdileri yukarda ad verilen drt byk sancaktan (vilyetten) elde edilmitir. Osmanl ynetiminin hazrlatt
bte defterlerine bakarak yaplan basit bir hesaplama gstermektedir ki Yemenin okyanusa ak iskelelerinden salanan gelirler, arazi gelirlerinin ok altnda kalmtr. Baka bir deyile, Yemendeki Osmanl ynetimi okyanusa alan ticaretten salamaya altklar gelirden ok fazlasn lke apnda uygulad iltizam
sisteminin getirdii arazi vergilerinden toplamtr. rnein, 1576 (884) yl btesine gre en fazla gelir tarm
kesiminden salanmtr: toplam gelir (ird) olan 17.896.315 prenin 10.332.325 presi arazi vergilerinden,
1.903.354 presi iskelelerden elde edilmitir. 1599-1600 btesinde ise toplam gelirler 16.424.056 predir
ve bunun 7.994.966 presi (%48) araziden, 4.845.951 presi (%29) iskelelerden toplanmtr8.
Harcamalara gelince, 1561-62 dnemine ait bir bte defterinde on yedi yksek rtbeli asker personel
okunmaktadr ve bunlara (beylerbeyi dahil) yllk 3.834.564 pre maa denmitir. Sadece beylerbeyinin
geliri 1.667.925 preye ulamaktadr. Bunlarn dnda bulunan cemaat ve blklerin aylklarna ayrlm
olup blk aalar, mteferrikalar, avular, gnlller, tfenkiler, nevbetiler, mustahfzlar, cebeciler,
topular, arabaclar, azebler, reisler, egglin ve baka askerlere toplam 18.479.035 pre denmitir.
Burada zellikle belirtilmelidir ki, Hint Okyanusundaki hacimli seferlerin dnda gerek Yemen kylarnda gerekse Sveyte daim olan deniz kuvvetlerdeki subay ve askerlerin (res, azebn ve altyn)
saylar mahduttur ve bunlarn aylklarnn tutarlar genel harcamalarn ancak %3 kadardr9.
6
7
Mahmud, XVI. Asrda Msr, s. 173-225.

H. Sahilliolu, Yemenin 1599-1600 yl
Btesi, Yusuf Hikmet Bayura Armaan,
Ankara 1985, s. 292-294.
Sahilliolu, Yemenin 1599-1600 yl Btesi,
s. 289 vd.; zbaran, The Ottoman Response,
s. 51 vd.
zbaran, Yemenden Basraya, s. 275.
345
10
11
12
13
zbaran, The Ottoman Response, s. 53.

Orhonlu, Habe Eyaleti, s. 107 vd; V. L.
Mnage, The Ottomans and Nubia in
the Sixteenth Century, Annales Islamiques,
XXIV (1988), s. 137-153.
Orhonlu, Habe Eyaleti, s. 98.
Orhonlu, Habe Eyaleti, s. 116-128; M.
Hinds-V. Mnage, Qasr Ibrim in the Ottoman
Period: Turkish and Further Arabic
Documents, London 1991, s. 2-11.
Anlan bte verilerinde toplam gelirin (asl- mln) 31.730.951 pre olduu hatrlandnda, bunun %70
kadarnn beylere ve askerlere harcand gzlenebilmektedir. Daha sonraki btelerde de, benzer bir durumun
uyguland ortaya kmaktadr. Hatta, 1599-1600 btesinde olduu gibi, 16.425.056 pre olan tm gelirlere
karlk askerilerin harcamalar 15.639.609 pre tutmu, gelirleri sprp gtrmtr; yani bte ak vermi,
stanbula bte art saylan irsliye ya da onun karlnda herhangi bir ticaret meta gnderilememitir10.
Afrikann dou tarafnda yer alan Habe beylerbeyilii 1555 tarihinde kurulmutur. Gerek kurucusu
olan zdemir Paann 1.400.000 ake olarak belirlenen yllk tahsisat (salyne), gerekse orada konulanan st dzey yneticilerin yllklar ve askerlerin aylklar (mevcib) Msr Eyaletinin hazinesinden
denmesiyle mmkn olabilmitir. Beylerbeyilerin yllk gelirleri, daha sonralar, hi eksik olmayan
mal sknt yznden dier beylerbeyilerine denen cretten daha dk tutulmutur. Nitekim Hseyin
Paa 1567 ylnda 1.000.000 ake, Rdvan Paa 1573 ylnda 1.200.000 ake ile tayin edilmilerdir. Vurgulamakta yarar var: Habe hazinesi ou zaman mal sknt iinde olmu, beylerin ve askerlerin maalarnn denmesi ve eyaletin baka ihtiyalar iin sklkla Msr Beylerbeyiliine bavurulmutur.
Asker maalarn deyebilmek iin blgedeki inci avclarndan bile bor para alnd zamanlar olmutur.
nceleri Msr beylerbeyiliine bal olan ve bir ada stnde kurulmu olan Sevvakin, yeni beylerbeyilie dahil edilerek idar merkez yaplmtr. Eyaletin nemli yerleri Masavva, Sevvakin ve Beyll gibi
okyanus ticaretine ak olan ve gmrk vergisi alnan limanlardr. Byle merkezden ok uzak ve ulam
zor bir blgenin sancak taksimi hakkndaki bilgilerimiz olduka snrldr. Baz kk birimlerin ya da
yeni fethedilen yerlerin birletirilmeleriyle oluturulan sancaklar da vardr. Mesela 1574 ylnda, Ahmed
Paa zamannda Sama, Akele (Guzay), Dabbe ve Korbariya gibi yerlerin oluturduu bir sancak ya da
Bor, Matrer, Hindiye (Hindibe) adl memleketlerden oluan baka bir sancak tekil edilmitir; Sevvakinin
gneyinde kalan Akik ise sancak olarak ilk kez 1580 tarihine ait bir Ruus defteri kaydnda gemektedir.
Ayrca Sarave de sancak statsnde grnmektedir. Nil zerinde nemli bir yerleim yeri olan ve Msra
bal bulunan brim Sancann 1573 ylndan itibaren Habe Eyaletine balanm olmamas ve orann
gelirleriyle bu eyaletin ihtiyac olan harcamalarn daha kolay yaplaca stne dnceler gelitirilmitir11.
Habe Eyaleti, Msr veya Yemende olduu gibi arazi gelirlerine dayal bir konumda deildi. Eyaletin
en ok gelir salad yerler liman gmrkleriydi. Baharat ticareti balca gelir kaynayd. Habe limanlarna urayan baharat ykl gemilerin demek zorunda olduklar navlun bedelleri, bilhassa asker
aylklar iin nemli kaynak saylyordu. rnein, Mhimme kaytlarnda yanstld zere, 1580 tarihinde Yemenden gelen baharattan alnan rsm, askerlerin maalar iin kullanlmt12. Eyalet ynetiminin dier nemli gelir kaynaklar arasnda, Hindistan tacirlerinin Sevvakinden altn tozu ve fildii
satlarndan elde edilen kazan ve zellikle iteki kara yoluyla kuzeye tanan esirlerin satlarndan
kazanlan gelirler nemli yer tutmaktayd.
Eyaletin asker tekilatna gelince, her zaman Msrdan, kimi zaman da Yemenden sevk edilen esas
ve takviye glerinden oluan bir dzenlemeyle yrtlmeye allmtr. Bu uzak ve karmak ynetimin mal yapsn ortaya koymaktaki zorluk kadar orada dzenlenmi olan asker tekilat gn na
karmakta da tarihsel delil eksiklii bulunmaktadr. Cengiz Orhonlunun Habe Eyaleti stne verdii
bilgiler13 ve Victor Mnagen Nubiadaki Osmanl varlyla ilgili almalarnn klavuzluunda baz
bilgilere ulamak mmkndr. Habe eyaletinde grev yapm olan bu kuvvetleri karada ve denizde faaliyet gsteren birimler olmak zere ikiye ayrmak gerekir. Karadaki tekilat kale ve garnizonlarda konulandrlan askerlerle salanm olup Kzldeniz kylarnda da kadrgalarn gzetimi altnda
gerekletirilen bir koruma faaliyeti olarak gzkmtr.
346
Basra ve Lahsa Beylerbeyilikleri

1546 ylnda blgenin fethinden sonra kurulan Basra ve on yl kadar ardndan da kuzey-dou Arabistan kysndaki Katif merkezli kurulan Lahsa beylerbeyiliklerinin Krfez ve Hint Okyanusu balamndaki nemi, askeri zellikler yannda byk lde ekonomik/ticar nitelikler tam olmalardr.
Burada ilk beylerbeyi olan Bilal Mehmed Paann nemli giriiminin Hrmzdeki Portekiz komutanna
eli gnderip Basraya uzanan ve oradan Anadolu ve Akdeniz ynnde ileyen ticareti canlandrma gayretleri olmas bunun kant olarak deerlendirilebilir. Ancak eyalet hibir zaman arzu edilen ileve kavuturulamam, yukarda anlan beylerbeyiliklerde olduu gibi, ierden yerli ve Arap direnmelerine ve
okyanustan Portekiz tehditlerine ak bir konumda olmak zorunda kalmtr.
Balarnda sancakbeyleri olan eitli sancaklardan oluan bu eyletlerde timarl sipahi statsnde
asker bulunmam, iltizam sisteminin gerektirdii rejim uygulanmtr. Katar snrlarna kadar uzanabilmi olan bu beylerbeyiliklerden Basrada Garraf, Hemmar, Medine, Fethiye, Zekiye, Kurna, Sadr- Sveyb, Rahmaniye, Turre-i Cezayir, Madan, Vaki, Knahiye, Takpr, Akakale, Arca, Muharri, arir ve
Carur sancak olarak saylan idar birimler olmutur. Lahsada ise Katif, Hama, Mberriz, Cea, Saffa,
Cebreyn, Tehemmiye, Uyun ve Koban sancak statlerinde rgtlenmilerdir. Bylece arazilerden, pazarlardan, gmrklerden ve baka kaynaklardan alnan vergiler -aslnda asker snfn denetimi altndaki
kaynaklardr bunlar- nakit olarak kendi maalarn karlamaya sarf edilmitir14. Ancak hemen belirtilmelidir ki gerek elde bulunan muhasebe defterlerinde gerekse baz sultan ferman suretlerinde yansyan
gelir (ird) rakamlar, beylerbeyilikte elde edilen masraflar karlamaktan uzak kalmtr15.
Okyanusa Alan Ticaret

Osmanllarn 1538 ylnda Diu zerine gittikleri yln hemen ardndan Portekizlilerle baz diplomatik
ilikiler iine girerek Kzldeniz boyunca uzanan ticaret yolunun daha iyi ileyebilmesi dorultusundaki
abalar ve Basrann fethinden hemen sonra Basra Krfezinin tacirler iin kolayca geilebilecek bir
gzergh olmas iin yaptklar giriim, iki rakip imparatorluun sava atmosferi dnda barl bir
ortam arama giriimlerinin rnekleri olmutur ve bu tr giriimler daha sonraki yllarda da srmtr.
Blgedeki ykc hareketlere ramen Kzldeniz ve Basra Krfezi yollarnda zellikle yzyln ortalarnda
ykselen bir grafikle ticaret akna tank olunmutur.
Fernand Braudel, Frederic Lane, Magalhes Godinho, Charles Boxer ve Neils Steensgaad gibi XX.
yzyln ikinci yarsnda tarihilie etki yapm Batl tarihiler ve onlarla birlikte Halil nalck ve Cengiz
Orhonlu gibi Trk aratrclar, zellikle 1540l ve 1550l yllarda, baharat al-veriindeki younlamaya dayanarak, Osmanl mparatorluunun Hint Okyanusu-Akdeniz balantsndaki roln vurgulama
gerei duymular ve ada kaynaklardan rnekler gstererek savlarn kantlama yoluna gitmilerdir.
Ancak, istatiksel bilgilerin ok nemli sayld bu alanda, rnein Svey, Cidde, Moha, Sevvakin,
Massava, Aden, Katif ve Basra gibi okyanusa alan ve vergilendirmelerin yapld liman ve iskelelerin
bazlarnda tutulan ve elde bulunan muhasebe defterlerinden yeterince faydalanlarak ticar ilevsellii
daha net gsterecek almalara ihtiya vardr. Aadaki birka sayfada, mevcut almalardan ve baz
ariv kaytlarndan derlenen -ancak snrl olan- baz rakamlar yanstlacak ve konuya biraz daha aklk
getirilmeye allacaktr.
Osmanl kaynaklarnn pek kt olduu XVI. yzyln ilk eyreini -geici diyebileceimiz rakamlarla
da olsa- yanstan Magalhes Godinhonun dzenledii istatistikteki baz yllara ait rakamlar, Msrn
skenderiyesinde Avrupallar ykledikleri baharattaki d gstermesi bakmndan nemlidir16:
14
15
16
Basra beylerbeyiliine (beraberinde daha

sonra beylerbeyi olacak Katif sancana) ait
1551-52 tarihli bir tapu/tahrir defteri
bulunmaktadr ve Basrann ilk idar ve mal
yaplanmasn yanstmaktadr (Babakanlk
Osmanl Arivi (BOA), Tapu-Tahrir Defterleri,
nr. 282). Bu defteri esas alan Dou Arabistan
kysndaki Katif sancana ilikin bir alma
iin bak. M. lhan, The Katif District (Liva)
during the first years of Ottoman rule: A Study
of the 1551 Ottoman Cadastral Survey,
Belleten, LI/200 (1991), s. 781-800.
Basra Krfezindeki Osmanl rgtlenmelerine
dair daha fazla bilgi iin bkz. zbaran,
Yemenden Basraya, s. 145-171, 188-202,
226-261; Willem Floor, The Persian Gulf:
A Political and Economic History of Five Port
Cities, Washington 2006, Blm 3, 8.
V. Magalhes Godinho, Os Descobrimentos e a
Economia Mundial, II, Lizbon 1965, s. 115-121,
146; zbaran, Yemenden Basraya, s. 122123; zbaran, Ottoman Expansion, s. 285 vd.
347
Yl
miktar (colli)*
1496
2400
1497
3500
1518
180
1519
150
1522
623
__________________________
* 1 collo = 2,5 kantar; 1 kantar 56,5 kg.
1530lu yllar Osmanllarn okyanusa almalarna ynelik en byk hazrlklarn ve donanma seferini yaptklar yllar iermesi bakmndan nemli olduu kadar, okyanus ticaretine ortak olma yolundaki
giriimlerine de iaret etmektedir. 1540l yllar ise ticarette Osmanl paylamn daha net gsteren kantlara sahiptir17. O yllar izleyen 1550li ve 1560l yllarda ise ticaretin Portekiz denetiminden ktna
ve Osmanl liman ve iskelelerine zellikle karabiber, baharat, tekstil rnleri, kuma boyalar ve kymetli
talar ieren mallarn ulatna ve dolaysyla Osmanl gmrklerinde daha fazla vergi toplandna
deinen kantlara ulald yakn zamanlarda yaplan baz almalardan anlalmaktadr. Aadaki istatistik baz tarihilerden18 yansttm ve zellikle Sumatradaki Ae sultanlndan Kzldenize ulaan
karabiberin 1560l yllardaki artm rakamlarn gstermektedir:
17
18
19
20
21
L. F. Thomaz, A questo da pimenta em

meados do seculo XVI, (ed. A. T. de Matos,
F. L. Thomaz), A Carreira da ndia e as Rotas
dos Estreitos, Angra do Herosmo 1998,
s. 83, 119.
S. Subrahmanyam, The Trading world of the
western Indian Ocean, Matos, Thomaz ed.,
a.g.e., s. 222; C. R. Boxer, A Note on
Portuguese Reactions to the Revival of the
Red Sea Spice Trade, Journal of Southeast
Asian History, X/3, s. 420.
zbaran, Yemenden Basraya, s. 214.
C. H. Wake, The Changing Pattern of
Europes Pepper and Spice Imports,
ca. 1400-1700, The Journal of European
Economic History, 8/1 (1979), s. 384;
N. Steensgaard, Carracks, Caravans and
Companies: The structural crises in the
European-Asian trade in the early
17th century, Studentlitteratur:
Andelsbogtrykkeriet i Odense 1973,
s. 163-164.
H. nalck, Osmanl mparatorluunun
Ekonomik ve Sosyal Tarihi, I, (ev. H. Berktay),
stanbul 2000, s. 132-133.
Yl
1564
miktar (kantar)
18.000
1566
3000
24.000
20.000
1576-77 dnemini kapsayan bte nitelikli zet bir hesap defterinde Yemen Eyaleti gelirlerinin sadece
%16 kadar iskelelerden elde edilen mahsullerden salanm grnse de hatta yzyln son yllarnda
liman gelirlerinin birka btedeki oranlar %19-21 gibi biraz daha yksek (ama aslnda dk) yansm
olsa da19, baz tarihilerin tespitlerine gre 1570li ve 1580li yllarda Gcerat ve Aeden Ciddeye
ylda 40.000-50.000 kantar karabiber ve baharat ulat tahmin edilmitir. Yine baz saptamalara gre
1593 ve 1601 yllarnda Kahireye varan miktar 40.000 kantar civarnda olmutur20.
Asker Yaplanmada Denizcilik rgtlenmesi

Osmanl mparatorluunun merkezindeki ynetici snfnn, yukarda aklamaya altm koullar gereince, anlan eyaletlerde rgtledii asker yaplanma, geleneksel yenieri ve timarl sipahi kaynana dayanan
bir tekilat olamamtr. Bunun yerine, toplanan gelirlerin kolayca askeri grevlilere maa olarak aktarlabilecei
yntem tercih edilmitir. Byle bir deiimi ok iyi gzleyenlerden biri olan Halil nalck -1528 tarihli bir
bteyi esas alarak- timarl sipahiden aylkl askerlere dnm srecini yle dile getirmektedir:
Rumeli ve Anadolu Beylerbeyiliklerinde 129 milyon akelik bir gelir toplam timar olarak ayrlr ve
yaklak 28.000 kiiye bltrlrken XVI. yzylda fethedilen teki blgelerin tamamndan, 10.000
dolaynda timar sahibi iin ancak 60-70 milyon ake ayrldn gryoruz21.
348
Msra ounlukla Aeden 23 gemi

Ciddeye Bhatkaldan 8, Calicuttan 3 gemi
Baka maddeler
Bhatkaldan 3, Aeden 5 gemi vb.
Kzldenizden geen miktar
nalckn belirledii bu dnm srecine Yemen, Habe, Basra ve Lahsa beylerbeyiliklerini kattmzda ve oralardaki cretli asker saylarn ve aylklarn dndmzde, imparatorluun dirlik sisteminden maal asker temelindeki rgtlenmesine geiinin uygulamalarn daha net grmek
mmkndr. Osmanl kaytlarnda zellikle mevcib olarak bilinen ve asker mevcutlarn ve aylklarn
yanstan defterlerde gnllyn, azebn, mustahfzn, merdn, tfenkciyn ve topcyn gibi yaya, atl
ve ateli silahlar kullanabilen birliklerin var olduklar grlmektedir. 1560-61 tarihli Yemen btesinde
kaytl olan bu tr askerlerin says bu eyalette 5000 kadardr. Ayn eyalet iin 1580 tarihindeki bir mevcib defterinde kaytl grevli askerlerin says ise
8500e yakndr. te yandan, yzyln sonuna ait bir
Basra defterinde yanstlan rakamlardan da Basra kentinde 1600 ve ehir dndaki yrelerde 1366 olmak
zere toplam 3000 kadar maal askerin bulunduu anlalmaktadr.
Hint Okyanusuna alan ve Osmanl mparatorluunun egemen olduu snrlar iine girmi olan liman
kentlerinde denizcilik tekilat bakmndan iki grntden
sz edilebilir. Bunlardan ilki gemi ina faaliyetlerinin yapld ve nemli s grevi yapan yerlerdir ki bunlar ncelikle Svey ve ikinci planda da Basradan
yansmaktadr. Dier grnt ise, gemi ina faaliyetlerinin
olmad, ancak gerek deniz slerini korumak iin baz
kadrgalar barndran, gerektiinde onarm ve bakm ilerinin yapld, gerekse ticaret gemilerinin durak ve
gmrk deme noktalar olan yerlerin zelliklerini tamaktadr. Bu kategoride -Svey ve Basra dnda- Bat
ve gney-bat Arabistan kylarnda Cidde, Moha, ve
Aden, kuzey-dou Afrika sahillerinde Masavva ve Sevvakin, Basra Krfezinde de Katif saylabilir. Bu
arada, Osmanl btelerinde adlar geen ve ticari ilevleri bulunan iskeleler olarak kimi adalar ve Arabistan
kylarndaki Lahec, Salif, Kameran, Hdeyde, Ferasan, Cazan, ihr, Hadramut, Hud ve Dicle ile Frat nehirlerinin birletii noktada Kurna belirlenebilir.
Bir Portekiz nosu ticaret

gemisi (karaka) ve sava gemisi
olarak kullanlmtr.
Svey Tersanesi ve Kapudanl

Siyasal yaamna askeri harekt ile son verilen Memlk devletinden devralnan Svey, Osmanllarn
Hint Okyanusuna alan en byk ve en nemli tersanesi olmutur. Ne yazk ki, tarihilik bu tersanenin
ilevini ayrntlaryla ortaya koyabilen bir alma gerekletirememitir22. Yine de, baz kaynaklarn
yardmyla, Kzldeniz ve Hint Okyanusuna alan Osmanl kadrgalarnn hemen hemen tmnn inaatna sahne olan byle bir deniz ss hakknda bir eyler ifade etmek mmkndr.
1511 ylnda grevli olarak Lizbondan Hindistana giden ve kaleme ald tarih corafyasnda Sveyten bahseden Tom Pires orada -Memlk sultanl dneminde- bir armada ina edilmekte olduunu, blgenin bitki rtsnden ve evlerden yoksun bir yer nitelikte bulunduunu nakletmektedir23.
1538 Diu seferine katlmak zorunda braklm olan bir Venediklinin atlattklarna gre Sveyte yaplan
gemilerin kerestesi Antalya ve stanbuldan skenderiyeye getirtilmekte, oradan da develere ykl olarak
Sveye aktarlmaktayd. Suyu ve yiyecek kaynaklar bulunmayan ve 80 mil kadar mesafesi olan bu
22
Trk Deniz Gc Tarihi dizisi iinde

Osmanllar ve Hint Okyanusu konusunu
ileyen ve 20-22 Ekim 2008 tarihlerinde
Trk Deniz Kuvvetleri tarafndan stanbulda
dzenlenen bir sempozyumda bu konuda
zellikle Osmanl kaynaklarna dayanarak
bildiri sunan dris Bostann bu ve yayna
hazrlad daha ayrntl almalarna dikkat
ekmek isterim.
23
A Suma Oriental de Tom Pires, (ed.
A.Corteso), Coimbra 1978, s. 147.
349
Seydi Ali Reis kadrgalarnn

1554de Portekiz sava
gemileriyle karlamas
(Portugalie Monumenta).
24
25
26
27
28
29
Particular Relation of the Expedition of

Solyman Pacha from Suez to India, written by
a Venetian Officer, A Genaral History and
Collection of Voyages and Travels, VI,
(ed. R. Kerr), Edinburgh-London 1824,
s. 259-260; Diogo do Couto, Da sia, Dcada
IV, Livro III, Capitulo VI.
Roteiro do Mar Roxo, Obras Completas de
D. Joo de Castro, II, (ed. A. Corteso, L.
Albuquerque), Coimbra 1971, s. 337 vd.
L. Ribeiro, Uma Geografia Quinhentista,
Studia, 7 (1961), s. 195.
Ktib elebi, Tuhfetl-kibr fi esfril-Bihr,
stanbul 1329, s. 24-25.
C. Orhonlu, Hint Kaptanl ve Pr Reis,
Belleten, XXXIV/134 (1970), s. 235.
Orhonlu, Hint Kapudanl, s. 235-254;
C. Imber, The Navy of Sleyman the
Magnificent, Archivum Ottomanicum,
6 (1980), s. 270.
yol, Nilden yklenen su ile geilebiliyordu24. 1541 ylnda Kzldenize gelen ve Sveyteki Osmanl
gemilerini yakmay hedefleyen donanma seferinde yer alan D. Joo de Castro, bizlere ulaan tarihi corafyas Roteiroda, Svey hakknda salad bilgileri naklederken burann toplarla korunduunu, ieriye nfuz etmenin ok zor olduunu, ancak etrafndaki tepeleri aarak szlabileceini yazmaktadr.
Tersanede krk bir kadrga (galees reaes) ve dokuz byk gemi (naos grosas) bulunduunu bildirirken
Sveyin nemini oradaki Osmanl kuvvetlerinin varlna atfetmekte, aksi halde fazla bir deere sahip
olmadn bildirmektedir25. Anlan yzyln ortalarnda yazld tahmin edilen ama yazar bilinmeyen
ancak bir Portekizliye ait olduu sanlan corafya kitabnda ise Svey ylece betimlenmektedir:
Bu Svey limannda -gerek Memlk sultannn (gr ssolido) egemen olduu zamanlarda gerekse
onun yerine egemen olan Osmanl sultannn (turco) hakimiyetinde- Hindistan sularnda dolaan
Portekizlilere kar byk armadalar hazrlanmaktadr. Kadrgalarn yapmak iin gerekli keresteyi
bu limana Kahireden getirmekteler26.
Osmanllarn denizcilik tarihi stne XVII. yzyl ortalarnda bir eser hazrlam olan Ktib elebinin
932 (1525)de Sultan Sleyman Han Selman Reis nm korsan ol tarafa kapudan ve serdr idb bender-i Sveyten diyr- Yemene gnderdiler kayd Selman Reisin faaliyetlerine deiniyorsa da, bu kayt denizcilerin
o tarihlerde Sveyin bamsz bir kapudanlk rtbesiyle atamalara sahne olduu anlamna gelmemektedir27.
Geri balang yllarnda ve yzyln ortalarnda Kzldenizdeki Osmanl donanmasna Bahr-i Ahmer filosu
ve Hint donanmas denildii ve bu filoya komutanlk eden kiinin makamna nce Svey Kapudanl
ve sonra da Hint Kapudanl denildii ileri srlmse de28 daha ayrntl tahlilleri gz nne getirerek29
350
ve stanbuldaki Babakanlk Osmanl Arivlerinden yararlanan tarihilere dayanarak ileri srebiliriz ki mstakil kapudan lazmdur deyu Svey Kapudanln Yemen kapudan Sefere olmas biimindeki Msr beylerbeyinin bir arz gereince, daha nce varolan ve 1553 ylnda Seydi Ali Reise verilmi olan Msr
kapudanlndan baka Svey kapudanl tesis edilmitir. zellikle anlan arivdeki Mhimme defterlerinde
bu tarihten sonraki Sveye ilikin kaytlardan hareketle bamsz bir Svey Kapudanlnn tesis edildiini
varsayabiliriz. Birka rnekle, Osmanl denizcilik tekilatnn o yredeki yaplanmasn yanstmak mmkndr.
1565 tarihli bir sultan fermanna gre, Kurdolu Hzr Svey kapudanln yrtm, ertesi yl ise Hzr
Reis bu greve tayin edilmitir30. Byle bir grev sadece Kzldeniz sorunlaryla snrl kalmam, kimi
zaman Akdenizdeki skenderiyeyi korumak ve Bulak ile Reidde bulunan gemilerin Akdenizdeki hareketlere katlmalarn da salamay gerektirmitir31. Bir baka sultan fermanndan anlalmaktadr ki, Ciddeye
baz hazine ile sancakbeyi olarak giden Ahmed Beyin ve Ciddenin korunmas iin, Svey kapudan Mehmed tayin edilmitir. Bu srada Svey kapudanlna Msrdaki emirlerden akir Bey getirilmitir,32. Yllar
ilerledike ve Osmanllarn zellikle Arap eyaletlerinde uyguladklar iltizam rejimi gereince kapudanlar
da mal ilerde grev almlardr. rnein 1596 ylnda, Mustafa Bey Yemende bir vilayetin kifi iken,
yani o blgenin vergilerini toplama grevi yklenmiken, Svey Kapudanln da stlenebilmitir33.
Basra Tersanesi ve Kapudanl

Basraya gemi inas iin gereken malzemenin salanmas ve bir tersane kurulmas ya da mevcut gemi
inasn gelitirme ynndeki faaliyetlerin 1546 fethini izleyen yllarda gerekletiini dnmek, sanrm,
yanl olmaz. Dicle ve Frat nehirlerindeki nakliyatn ve bu nakliyat iin zellikle Birecikteki gemi ina
faaliyetlerinin Basra tersanesinin geliimi asndan nemli olduunu vurgulamak gerekir. Birecikte yaplan gemilerin Basraya gnderilmesi hususuna ilikin 1560 tarihli bir padiah buyruu bu gelimeyi
gsterebilecek ilk kaytlarndan saylabilir34. Bu tr faaliyetler sonucundadr ki, 1563 ylnda Basra tersanesini de ziyaret edebilmi olan Portekizli Simo da Costa, orada en bynde krekiler iin yirmi
iki sras olan be geminin ina edildiini bildirmitir35. Temel malzeme olan kerestenin de Gney-dou
Anadoludan Toros sradalarndan saland bilinmektedir.
Basrada denizcilik rgtlenmesiyle ilgili bir kapudanln kuruluunun kesin tarihini belirtmek eldeki
bilgilerle pek mmkn grnmyor; Simo da Costa, 1563 tarihinde krala gnderdii raporunda gemi
ina faaliyetlerinden bahsettii halde herhangi bir kapudanlk tekilatna deinmemektedir. Ancak 1570li
yllara ait Osmanl belgelerinde gerek Remle gerekse Basra ad altnda kapudanlklardan sz edilmektedir.
rnein, Basra eyaleti iindeki Rahmaniye sancanda gnlller kethdas olan Cihanahn 1572
ylnda Remle Kapudan olarak atand; ayn ekilde donanma kethdas olan Abdinin 50 ake gndelik ile Basrada kapudanlk rtbesiyle tayin edildii kaytlara gemitir36. Ayrca, 1581 tarihli bir padiah
buyruunda, gemilerin sorumluluunu alan kaptan anlamna gelen sefin kapudan ibaresi gemektedir
ki, bu kimseden beklenen grevler arasnda oralarn emniyetini salamak ve yabanc lkelere silah ve
malzemenin karlmasn engellemek bulunmaktadr37. 1600 ylna ait bir maa defterinde geen ve gemi
yapm ve bakmnda ilevleri olan altyandan 50 ake yevmiye ile atanan Bin Alinin Basra kapudanlndaki grevinin yreyi korumaya ynelik olduu anlalmaktadr38.
30
31
32
33
34
35
Moha Kapudanl
Bir tersaneye sahip olmayan ancak Yemen Eyaletinin deniz saldrlarna kar korunmasn salayan bir
kapudanlk rgtlenmesi de Mohada kurulmutur. Korumann da tesinde, Arabistan ve Afrika sahillerine
yardm ve basknlar yapan, baka bir tanmlamayla, devlet adna korsanlk faaliyetlerinde bulunan Moha
kapudanlnn tesis tarihini tam olarak bilemiyoruz. 1559 ylna ait bir Portekiz belgesine gre Moha
36
37
38
BOA, Mhimme Defteri (MD), 5, s. 76; MD. 6,

s. 138.
BOA, MD. 21, s. 136, 236.
BOA, MD. 34, s. 308.
BOA, MD. 1882, s. 50.
C. Orhonlu, T. Iksal, Osmanl devrinde nehir
nakliyat hakknda aratrmalar: Dicle ve
Frat Nehirlerinde Nakliyat, Tarih Dergisi,
XIII/17-18 (1963), s. 79.
As Gevetas de Torre do Tombo, V (1965),
s. 140.
BOA, Kamil Kepeci (KK), Ruus Defterleri,
nr. 225, s. 223.
BOA, MD. 42, s. 55, 89.
BOA, Maliyeden Mdevver Defterler (MAD),
nr. 7531.
351
limannda alt-yedi kadrgas olan bir capitan bulunmaktayd39. Ertesi yl,

Portekizin Roma nezdindeki elisine Kahireden giden bilgilere gre, Moha
kapudan (capito de Moca) bir Portekiz gemisini zapt etmiti. Ayn yla ait
ve Msr beylerbeyinin arzna yant olarak hazrlanan bir sultan ferman,
Moha (belgede Yemen) kapudanlnn Mustafa kethda adl kiiye verildiini bildirmektedir40. 1564 ylna ait bir fermanda ise, Yemen mteferrikalarndan olan Ferhadn Moha kapudan olarak atand ve kendisine iki
kalyata verilmesinin emredildii kaytldr41. Kimi zaman Moha, kimi
zaman Yemen, kimi zaman da Hind(istan) kapudanl olarak geen bu grevin denizcilie ait sorunlarn tesinde, bir yerin sancak beyi olan ve vergi
toplamay denetleyen mltezim ilerini de stlenen bir kii durumunda olduunu belirtmekte fayda vardr.
Lahsa Kapudanl
Basra Krfezinde tersanesi bulunmayan ancak konumuna binaen kapudanlk grevi yrten bir rgtlenmeye sahip olan bir yer de Lahsa idi.
Ayn zamanda beylerbeyiliin de adn tayan Lahsadaki kapudanlk
kurumunun ne kadar erken tarihte baladn bilemediimiz bu blge
hakkndaki baz belgeler byle bir tekilatn daha ok koruma amal olduunu gstermektedir. Kk apta, rnein 1559 ylnda Bahreyne
yapld zere, seferler iin s ve birka geminin nbet tuttuu Katif
merkezli bir rgtlenme olsa da Lahsa kapudanlnn bir snma ve inci
avcln gzleme yeri olarak kald sanlmaktadr42. rnein, 1578 tarihli bir sultan ferman, daha nce tersane eminlii yapm olan Mehmed
adl kiinin Lahsa kapudan tayin edildiini gsterirken43, baka bir fermanda ayn kiinin blge kylarn koruma dnda ne tr grev stlendii aklanmaktadr. Sultan izni olmadan Basradan Bahreyne kereste
tayanlarn engellenmesi bu erevede dile getirilebilir44.
Sinan Paann Mohadan
Ciddeye gelii (Rumzi,
Tarih-i Feth-i Yemen,
.. Nadir Eserler Ktp, TY. 6045).
39
40
41
42
43
44
45
Rerum Aethiopicarum, X, (ed. C. Beccari),

Roma 1910, s. 98; zbaran, Yemenden
Basraya, s. 272.
BOA, MD. 4, s. 51.
BOA, MD. 6, s. 177.
J. E. Mandaville, The Ottoman Province of
Al-Hasa in the Sixteenth and Seventeenth
Centuries, Journal of American Oriental
Society, 90/3 (1970), s. 508.
BOA, MD. 33, s. 254.
BOA, MD. 42, s. 55, 89.
ncelenen kaynaklar: Topkap Saray Mzesi
Arivi (TSMA), D. 314, D. 798; D. 805, D. 2140,
D. 2215; BOA, MAD. nr. 7531.
Osmanllarn daim donanma gc; saylar ve maalar

Osmanllarn Hint Okyanusunda yaptklar Diu ve Hrmz seferleri iin harekete geirilen, gl
grnen ama geici olan silahl bahriye potansiyelinden ayr olarak, Hint Okyanusuna bitiik tersane
ve slerde srekli bulundurduklar kadrolar dikkate alndnda, imparatorluun gney denizlerindeki
snrlln ve karlat zorluklarn nedenleri daha iyi anlalabilir. zellikle stanbuldaki Babakanlk
Osmanl ve Topkap Saray arivlerinde bulunan baz maa (mevcib) ve muhasebe defterlerindeki kaytlar denizcilerin saylarn ve aldklar aylklar gstermesi bakmndan nemlidir. Baz defterlerden
karlan sonulara gre, XVI. yzyln ikinci yarsna ilikin saylar ylece vermek mmkndr:
Mohada 1560/61de toplam 141 reis, azeb ve altc vard (ayn dnemde Yemende toplam 5000
kadar asker konulanmt); bu say ertesi yl 270 idi; 1575 ylnda Moha benderinde 10 reis ve 45 azeb
bulunmaktayd. 1580 ylnda Sveyte 37 azeb askeri kaytlyd. Yine 1580 ylnda Adende 37 azeb
askeri bulunmaktayd (ayn dnemde Yemen eyaletinde toplam 8500 civarnda askerin bulunduu hatrlanmal ve denizcilik rgtlenmesinde bulunanlarla kyaslanmaldr). Yzyln sonunda Basrada denizcilik ileriyle megul olan 112 alt yer almaktayd (ayn ylda Basra kentinde ve tarada toplam
3000 kadar cretli asker bulunmaktayd)45.
352
Sveyte, 1580 tarihli maa defterinde verilen ve cemaat olarak tanmlanan listeye gre, 50 pre gndelikli
bir kapudan, 5-17 pre gndelikli 5 reisin ve asgar cretleri 5 pre olan 31 azeb askeri vard46. Bu askerlerin
ou nadlarndan sonra Abdullah olu (bin Abdullah) olarak kaydedilmilerdir. Anlald kadaryla bunlarn ou yeni Mslman olmutur. Salim (bin) Kara, Hasan (bin) erif, Halil (bin) Ali ve aban (bin) Pervane
gibi adlardan da anlalaca zere, bazlar daha nce Mslman olmu ya da Trk veya baka milletten olan
Mslman bir aileden gelmilerdi. Birka tanesinin memleketlerinin ad da yansmaktadr: Kstendilden brahim, Moradan Mehmed (bin) Abdullah ve Hind Kabil (bin) Abdullah. Say bakmnda burada vurgulanmas
gereken husus, deniz reis ve azeblerinin kara hizmetindekilere oranla ok snrl kaldklardr. Benzer oranlara
iaret eden XVI. yzyln ikinci yarsna ait olan dier btelere deinme gerei duymadan 1560-61 yl Yemen
btesinde kaytl askerlerin maalarna harcanm grnen 596 altn sikkenin sadece %3nn deniz kuvvetleri iin ayrlm olduunu belirtmek yeterli bir kant olarak gsterilebilir47.
Sonu
1537 ylnda skenderiyede el konan, aralarnda 1538 Diu seferini tasvir eden bir kiinin de bulunduu Venedikli tccar ve denizciler arasndan seilen topu, kreki, dlger ve kalafatlar, Diu seferine
kacak olan donanmann yapmna yardmc olmulardr ya da zorla altrlmlar, kree vurulmulardr48. Osmanl mparatorluunun Hint Okyanusundaki en byk gvde gsterisine hazrlanrken ve
karken arz ettii manzara byleydi. Bu manzara geiciydi. Pir Beyin 1552 ylnda Hrmz kuatma
teebbsne yol aan hazrlk ve grnt de farkl deildi. Okyanusa alan bir imparatorluun kylarda
kurduu denizcilik dzeniyse imparatorluunun grkemini -rnein Akdenizdeki etkin grntsntemsil etmekten uzakt. Osmanllar Hint Okyanusu snrlarnda zellikle Portekizlilere kar tuttuklar
nbet, eyaletlerden topladklar vergi, bunun iin uyguladklar ateli silah etkinlikleri, bu ynde kimi
slam lkelere yaptklar teknik yardmlar ve Hint Okyanusu ile Bat Akdeniz dnyas arasnda ileyen
ticar faaliyetlerin yolunu ama gayretleri dnldnde imparatorluk menfaatlerinin yerine getirilmi
olduu varsaylabilir. Ancak, birok yetenekli kapudan, korsan ve deniz erlerine sahip olmalarna karn
okyanusa gerek asker adan gerekse ticar ynden alabilecek politika gelitirememiler ve bu ynde
etkinlik salayacak bilimsel ve eitsel aralar yeterince yaratamamlardr49.
46
47
48
49
TSMA, D. 805, vr. 36a-37a.

TSMA, D. 314.
Particular Relation of the Expedition of
Solyman Pacha from Suez to India, s. 259 vd.
zbaran, Yemenden Basraya, s. 276; zbaran,
Ottoman Expansion, s. 269-271.
353
Bibliyografya
A) ARV KAYNAKLARI
I) Babakanlk Osmanl Arivi
a) Defter Tasnifleri
Bb- saf, Dvan- Hmyun, Mhimme Kalemi, (A. DVN. MHM)
Nr. 932, 934.
Bb- safi, Dvan- Hmyn, Dvel-i Ecnebiye Defteri (A. DVN. DVE)
Nr. 901.
Bb- safi, Nianc Kalemi (A. NT), Defter
Nr. 1066, 1069.
Bb- safi, Ruus Kalemi (A. RSK)
Nr, 1529,1551.
Bb- Defteri, Bamuhasebe Kalemi, (D. BM), Defter
Nr. 51, 55, 2020.
Bb- Defteri, Bamuhasebe, Tersane Emaneti Kalemi (D. BM. TRE)
Nr. 14572, 14573, 14599.
Bb- Defteri, Byk Ruzname Kalemi (D. BRZ)
Nr. 20614, 20617, 20618.
Dvel-i Ecnebiye Defterleri
Nr. 13, 16.
Kamil Kepeci (KK)
Nr. 62, 64, 67, 72, 74, 208. 209. 210, 216, 216A, 219, 221, 223, 225,
253, 265, 1764, 1765, 1766, 1767, 1768, 1770, 1841, 1863, 2548,
2549, 2775, 5596, 5618, 5636, 5637, 5638, 5641, 5649, 5650, 5652,
5656, 5657, 5658, 7501, 7502.
Maliyeden Mdevver Defterler (MAD)
nr. 7, 55, 94, 176, 350, 453, 504, 523, 852, 967, 968. 984, 996, 1077,
1572, 1777, 1815, 2150, 2314, 2321, 2637, 2714, 2731, 2732, 2787,
3142, 3171, 3364, 3456, 3925, 4039, 4688, 4875, 4876, 4912, 5471,
5897, 5932, 6004, 6572, 6616, 7316, 7531, 7591, 7915, 8880, 8945,
9837, 10309, 10321, 10371, 10378, 15432, 15658, 15846, 17893,
17901, 18061, 18274, 20220, 23305, 23501.
Msr Mhimme Defterleri (MMD)
Nr. 3, 4, 5.
Mhimme Defterleri (MD)
Nr. 2, 3 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 14, 15, 16, 18, 19, 21, 25, 26, 30. 33, 34,
42, 60, 67, 73, 77, 78, 83, 92, 93, 94, 98, 99, 101, 102, 104,106,
108, 110, 111, 112, 113, 123, 266.
Mhimme Zeyli Defterleri, (MZD)
Nr. 5, 6, 7.
Mteferrik Defterler
Nr. 36806.
Tahrir Defterleri
Nr. 75, 282, 748.
Tahvil Defterleri
Nr. 2, 41.
Vakfiyeler Tasnifi
Nr. 164.
b) Belge Tasnifleri
Ali Emir-Kanun
Nr. 250/3.
Bb- Defteri, Bamuhasebe Kalemi (D. BM)
Dosya, nr. 1/ 62.
Bb- saf, Divan- Hmayn (A. DVN)
Dosya, nr. 24/89, 184/32.
Bb- Defteri, Bamuhasebe Kalemi Tersane Emaneti (D.BM.TRE)
dosya, 2/137.
Cevdet-Bahriye
Nr. 2597, 2794, 5122, 6355, 10302, 11871.
bnlemin-Bahriye (E-Bahriye)
Nr. 13, 324, 633, 742,746, 834, 895, 908, 914, 915, 1042, 1055, 1247.
bnlemin-Hilat (E-Hilat)
Nr. 1.
bnlemin-Maliye (E-Maliye)
Nr. 2, 4.
II) Topkap Saray Mzesi Arivi (TSMA)

Defter:
D. 314, 798, 805, 1943, 2140, 2215, 3438, 3887, 4119, 4120, 5906.
Evrak:
E. 594, 595, 596, 599, 1451, 1506/2-3, 1806, 2891/1, 3451, 3465,
4742, 5223/8, 5532, 5566, 5723, 6019/2, 6456, 6555, 6608, 6927,
11974/1-5, 12321.
III) Topkap Saray Mzesi Ktphanesi (TSMK)

Koular 888 (Mhimme Defteri).
Malta Kuatmas Plan, Y.Y.1118.
IV) stanbul Mftl, eriye Sicilleri Arivi

nr. 84 (skdar).
V) Vakflar Genel Mdrl Arivi

Nr. 632 (Vakfiye Defteri).
VI) Belediye Ktphanesi, Muallim Cevdet Yazmalar

Nr. O.71, O. 75, O. 79.
VII) Archivo General de Simancas (AGS)

Estado (E.), nr. 6, 7, 19, 28, 104, 106, 115, 426, 427, 463, 472, 473,
474. 475. 476, 1011, 1115, 1119, 1120, 1308.
Guerra Antigua (GA), leg. 30, 40.
355
VIII) Real Academia de la Historia (R.A.H.),
kpaaolu Tarihi, (haz. N. Atsz), Ankara 1985.
IX) Archivio di Stato di Venezia (ASV)
Akpaazade, Die Altosmanische Chronik de Akpaazade,

(ed. F. Giese), Leipzig: O. Harrassowitz 1929, yeniden basm,
Osnabrk 1972.
Documenti Turchi, Busta 3, 4, 8, 9, 10.

Bailo, Carte Turche, Busta, 250/ 330, 252/343.
X) Archivio di Stato di Genova (ASG)

Antico Comune 22.
Notaio, Giovanni Balbi, Bl. 46.
Notaio Gregorio Panissario, Bl. 37.
San Giorgio, Sala 34.
XI) Arquivos Nacionais/Torre do Tombo, Lizbon (AN/TT)

Gaveta 20, Mao 7.
Colecao de So Loureno, IV.
Corpo Cronolgico, Parte 1, Mao 24. Mao 89.
Documentos Orientais, Mao 1.
B) YAYINLANMI KAYNAKLAR
Barros, J., Da sia: Dcadas I-IV, Lizbon, 1777-8.
, Da Asia, Dcada IV, Livro X, Capitilo II.
Castanheda, F. L., Histria do Descobrimento e Conquesta da India
pelos Portugueses, Lizbon 1833, livro IV, capitulos XXXII ve
XXXVI.
Correia, G., Lendas da India, II, Lizbon, 1858-1861.
Couto, Diogo do, Da sia: Dcadas, IV-XIII, Lisbon, 1778-88.
Dokument rosiyskkh arkhiviv z istoriyi Ukrayin, I: Dokument do
istoriyi zaporozkoho kozatstva, 1613-1620, ed. Bors Floriya,
Leontiy Voytov vd., Lviv: Insttut ukrayinoznavstva NAN
Ukrayiny 1998, no. 14.
Jerela do istoriyi Ukrayin-Rus, 8: Materyal do istoriyi ukrayinskoyi kozan po r. 1631 (Lviv: Arkheografina komisiya
Naukovoho
tovarystva imen evenka, 1908), no. 38, 39
kpaazde, Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1332.
Autour dune route. LAngleterre, IIsthme de Suez et IEgypte au

XVIIIe sicles, Paris, Plon, 1922.
Badoer, G., Il Libro dei Conti di Giacomo Badoer (Costantinopoli
1436-1440), (ed. Umberto Dorini, Tommaso Bertel), Rome:
Il Nuovo Ramusio, III, Istituto Poligrafico dello Stato, Libreria
dello Stato 1956.
Barbaro, N., The Diary of the Siege of Constantinople 1453,
ev. J. R. Jones, New York: Exposition Pres 1969.
Bostan, Sleymannme, Sleymaniye Ktp, Ayasofya Kitapl,
nr. 3317.
Broquire, B. de la, Le voyage dOutremer de Bertrandon de la
Broquire, (ed. Ch. Schefer), Paris; Leroux, 1892, tercmesi:
Bertrandon de la Broquierein Denizar Seyahati, (ev. . Arda),
stanbul 2000.
el-Bundar, Tavrih al-Seluk, Kitab Zubdet el-Nusra ve Nuhbet
el-usra, (yay. M. Th. Houtsma), Histoire des Seldjoucides
del-Irak, Liede 1889, tercmesi: Irak ve Horasan Seluklular
Tarihi (ev. Kvameddin Burslan), Ankara 1943.
Busbecq, O. G. de, Trk Mektuplar, (ev. H. C. Yaln), stanbul
1939.
Calender of State Papers (C.S.P.), Foreign Series, 22 cilt, London,
1863-1936.
Cellzde Mustafa, Geschichte Sultan Sleyman Kanuns von 1520
bis 1557, oder Tabaktl-memlik ve Derectl-Meslik von
Cellzde Mustafa, genannt Koca Ninc, yay. P. Kappert,
Wiesbaden 1981.
, Tabaktl-memlik (Geschichte Sultan Sleymn Kannis von
1520-1557), yay. P. Kappert, Wiesbaden 1981.
Opys Ukrayin, kilkokh provintsii Korolivstva Polskoho,

ed. H. Boriak, Ya. Dakev, T. Yakovenko, vd., ev. Ya. Kravets
ve Z. Borsyuk, Kiev: Naukova Dumka, 1990.
Czy, C., Historica Russiae monumenta/Akt istorieskie,

otnosyaiesya k Rossii, II, (ed. A. I. Turgenev), St. Petersburg:
Tipografiya Eduarda Pratsa, 1842.
C) KAYNAK ESERLER
Choniates, The City of Byzantium, Annals of Niketas Choniates,

(ev. H. J. Magoulias), Detroit 1984.
Abdurrahman Abdi Paa Vekayinmesi, (haz. F. . Derin),

stanbul 2008.
Ab Bakr bn al-Zak, Ravzat al-Kuttab va Hadkat al-Albb,
(yay. Ali Sevim), Ankara 1972.
Akgndz, A., (yay.), Osmanl Kanunnmeleri, stanbul 1994.
Alberi, E., Relazioni degli ambasciatori Veneti al Senato,
Firenze 1839, I, III/1,2.
l, Knhl-ahbr, . . Nadir Eserler Ktphanesi, TY. 5959;
Nuruosmniye Ktp, nr. 3407. Ayrca bk. Gelibolulu Mustafa l.
, Knhl-ahbr, c. II, Ftih Sultn Mehmed Devri, 1451-1481,
(yay. M. H. entrk), Ankara 2003.
, Knhl-ahbr, (haz. A. Uur), Kayseri 1997.
lvarez, M. F., Corpus documental de Carlos V, II, Salamanca
1973-1981.
Anonim Osmanl Tarihi, (1099-1116/1688-1704), (yay. A. zcan),
Ankara 2000.
Chrysostomides, J., Monumenta Peloponnesiaca. Documents for the

History of the Peloponnese in the 14th and 15th Centuries,
Camberley 1995.
Clavijo, Anadolu, Orta Asya ve Timur, (ev. . R. Dorul,
sad. K. Doruk), stanbul 1993.
Clavijo, Ruy Gonzalez de, Narrative of the Embassy of Ruy
Gonzalez de Clavijo to the Court of Timour at Samarcand A.D.
1403-6, (ev. ve ed. Clements R. Markham), London 1859.
Comnne, A., Alexiade, I-III, (ed. B. Leibe), Paris 1943,
II, tercmesi: Anna Komnena, Alexiade, Anadoluda ve Balkan
Yarmadasnda mparator Aleksios Komnenos Dneminin
Tarihi, Malazgirtin Sonras, (ev. B. Umar), stanbul 1996.
Coppin, J., Relation, les Voyages en Egypte, (ed. Serge Sauneron),
1971.
Cortes de los antiguos Reinos de Len y de Castilla, IV,
Madrid 1882.
Dedem Korkudun Kitab, (haz. O. . Gkyay), stanbul 2000.
Anonim Tevarih-i l-i Osman, (ner. F. Giese, haz. N. Azamat),

stanbul 1992.
Delilba, M., Johannis Anagnostis,Selnik (Thessaloniki)in

Son Zapt Hakknda Bir Tarih, Ankara 1989.
Anonim Tevrih-i l-i Osman/Rstem Paa Trihi, . Nadir Eserler

Ktphanesi, TY. 2438.
Le Destan dUmur Pacha (Dusturname-i Enveri), (ev. ve ed.

I. Melikoff), Paris 1954.
356
rf, Sleymannme, TSMK. H. 1517.
Coleccin Salazar y Cstro (C.S.C.)

Dosya, nr. A-24, A-25, A-26, A-37.
Diplomatarium Veneto-Levantinum sive Acta et diplomata res

venetas, graecas atque levantis illustrantia, (ed. G. Thomas),
I-II, Venice: Sumptibus Societatis, 1890-99, I.
Dizionario di Marina Medievale e Moderno, Roma 1937.
Doukas, Decline and Fall of Byzantium to the Ottoman Turks,
(ev. ve ed. H. J. Magoulias), Detroit: Wayne State University
Press 1975.
IV. Muradn Hatt- Hmyunlar, .. Nadir Eserler Ktp., TY. 6110.
Defterdar Sar Mehmed Paa, Zbde-i Vekayit, Tahlil ve Metin
(1066-1116/1656-1704), (haz. A. zcan), Ankara 1995.
Eb Said Abd el-Hayy Gerdiz, Zeyn el-Ahbr, (yay. Abd el-Hayy
Habib), Tahran 1347.
Eflaki, Ariflerin Menkibeleri, (ev. T. Yazc), stanbul 2006.
Enveri, Dsturname-i Enveri, (ed. Mkrimin Halil), stanbul 1928.
, Notes et extraits pour servir a lhistorie de croisades au XVe

siecle, I-III, Paris 1899-1902.
Istoria, RISS, Milan 1729.
bn Battuta, Voyages dibn Batoutah, (ev. ve ed. C. Defremery,
B. R. Sanguinetti), Paris 1854, 2 c.
bn Battuta Seyahatnamesi, (ev. A. S. Aykut), stanbul 2000, I.
bn-i Bb, el-Hseyn b. Muhammed b. Ali el-Cafer er-Ruged,
El-Evmirl-Aliyye fil-Umril-Aliyye, (haz. A. S. Erzi),
Ankara 1956 (Tpkbasm), I, tercmesi: El-Evamirl-alaiye
fil-umuril-alaiye (Seluk name) (ev. M. ztrk), Ankara 1996,
2 c.
bn Bibi, Seluknme, (ev. M. Halil Yinan), stanbul 2007.
bnl-Esir, slm Tarihi, el-Kmil fit-tarih Tecmesi,
(ev. A. Araka-A. zaydn), stanbul 1987, X-XII.
Evliya elebi Seyahatnamesi, (haz. S. A. Kahraman-Y. Dal),

stanbul 2005-.
bn Havkal, Sretl-arz, Leiden, (ner. J. H. Krmers), 1938-39, II.
Evliya elebi Seyahatnamesi, (haz. Z. Danman), stanbul 1970.

Feridun Bey, Mnets-seltn, stanbul 1274-75, 2 c.
bn Kemal, Tevrih-i l-i Osman, VII. Defter, (haz. . Turan),

Ankara 1957 ve 1991.
Fethiye-i Cezre-i Kbrs, (yay. H. Fedai), Ankara 1997.
, Tevrh-i l-i Osman, VIII. Defter, (haz. A. Uur), Ankara 1997.
Fndkll Mehmed Aa, Silahdar Tarihi, I, stanbul 1928.
lter, A. S., imal Afrikada Trkler, stanbul 1936, I.
___, Nusretnme, Tahlil ve Metin (1106-1133/1695-1721),

(haz. M. Topal), (Baslmam Doktora Tezi), stanbul 2001.
Jirecek, K., Geschicte der Serben, Gotha 1911.
___, Nusretname, I, Fasikl III, (sad. . Parmakszolu),

Ankara 1964.
Jomard, Description de lEgypte, Etat Modern, II, Paris 1812.
Firdevs-i Rum, Kutb-nme, (haz. . Olgun-. Parmakszolu),

Ankara 1980.
Fontanus, J., La muy lamentable conquista y cruenta batalla de
Rhoda, Sevilla, 1526. R. 3873, Biblioteca Nacional de Madrid.
Gazavt- Hayrettin Paa, (yay. Deniz Kuvvetleri Komutanl),
Ankara 1995.
Gazavt- Sultn Murd b. Mehemmed Han zladi ve Varna
Savalar (1443-1444) zerine Anonim Gazavatname,
(haz. H. nalck-M. Ouz), Ankara 1978.
bn yas, Bedayiuz-zuhr f vekayiid-duhr, IV, Kahire 1984/1404.
, Gschichte der Bulgaren, Prag 1876.

Kanunnme Mecmuas, Sleymaniye Ktp-Esad Efendi Kitapl,
nr. 2362.
Kara elebi-zde Abdlaziz Efendi, Ravzatl-ebrr Zeyli,
(yay. N. Kaya), Ankara 2003.
Ktib elebi, Fezleke, II, stanbul 1287.
, Tuhfetl-kibar fi esfaril-bihar, stanbul 1329.
, Tuhfetl-kibr f esfril-bihr, (yay. . Bostan), Ankara 2008.
Kazasker Vusl Mehmed elebi ve Selim-nmesi,
(yay. N. ztrk), Trk Dnyas Aratrmalar, (1987), s. 9-108.
Gelibolulu Mustafa l, Kitabt-tarih-i Knhl-ahbr, Kayseri

Raid Efendi Ktphanesindeki 901 ve 920 No. lu nshalara
gre, (haz. Ahmet Uur vd.), Kayseri 1997 ve 2006. Ayrca
bk. l.
Kermddin Mahmud-i Aksaray, Msmeretl-Ahbr,

(ev. M. ztrk), Ankara 2000.
Giovio, P., Historia de todas las cosas succedidas en el mundo en

estos cinquenta aos de nuestro tiempo, Valencia 1562.
Kl Ali Paa Vakfiyesi, Sleymaniye Ktphanesi-Kl Ali Paa

Kitapl, nr. 1052.
Girard, Mmoire Sur Iagriculture, Iindustrie et le commerce,

Description de IEgypte Etat Moderne, XVII, 1824 basm.
Khoniates, N., Historia (Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri),

(ev. F. Iltan), Ankara 1995.
Girid Fethi Tarihi, Trk Tarih Kurumu Ktphanesi, No: Y/29.
Kritovulos, Trh-i Sultan Muhammed Hn- Sn, (ev. Karolidi),

stanbul 1328.
Grecescu, C., storia Tarii Romaneti De La Octombrie 1688 Pina

La Martie 1717, Romen Kaynak ve Eserlerinde Trk Tarihi
I, Kronikler, (ev. M. Ali Ekrem), Ankara 1993.
Nikephoros Gregoras, Historia Rhomaike, I.
Hammer, Devlet-i Osmniye Tarihi, (ev. M. At), stanbul
1330-1335, 10 c.
Haydar elebi Ruznmesi, Feridun Bey, Mnets-seltin,
stanbul 1274, I.
Heberer, M., Osmanlda Bir Kle, (ev. T. Noyan), stanbul 2003.
Hikyet-i Azimet-i Sefer-i Kandiye, zmir Mill Ktphane,
No: 24/510.
Hoca Sadeddin, Tct-tevrh, I-II, stanbul 1280.
Kbrs Seferi (1570-1571), Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, III/3,

Ankara 1971.
, Sultan Mehmed Han- Sani, stanbulun Fethi, (ev. Karolidi,

sad. M. Gkman), stanbul 1967.
Kuntsmann, Fr., Studien ber Marino Sanudo den Aelteren,
Abhandlungen der Historischen.
Kurtolu, F., 1136-1137 Seferine tirak Eden Bir Trk Denizcisinin
Hatralar, stanbul 1935.
Lefort, J., Topkap Saray Arivlerinin Yunanca Belgeleri,
Ankara 1981.
Loenertz, Raymond-J O.P., Dmtrius Cydons correspondance, I-II,
Studi e testi 186, 208, Citta del Vaticano: Biblioteca Apostolica
Vaticana, 1956, 1960, II, ek D, no. 18.
Hoca Sadettin Efendi, Tact-Tevrih, (haz. . Parmakszolu),

stanbul 1979.
Lokman, Zbdett-tevrh, Trk slam Eserleri Mzesi, nr. 1973.
Iorga, N., Philippe de Mezieres, 1327-1405 et la croisade au XIV

siecles, Paris 1896.
Ltfi Paa safnmesi, (yay. M. S. Ktkolu),

Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul 1991, s. 49-100.
Ltfi Paa, Tevrh-i l-i Osman, stanbul 1341.
357
Mahmud b. el-Hseyn b. Muhammed el-Kagar, Kitbu Dvn

Lgtit-Trk, (haz. . Kurt), stanbul 2008.
Maria Teresa Ferrer i Mallol, Una flotta catalana contro i corsari nel
Levante (1406-1409), Balletto, Oriente e occidente, I, 347.
Piloti, Lgypte au commencement du quinzime sicle daprs le

trait dEmmanuel Piloti de Crte (Incipit 1420), avec une
introduction et des notes par P-H Dopp, Cairo: Imp. Universit
Fouad Ier, 1950.
Marsigli, G., Osmanl mparatorluunun Zuhur ve Terakkisinden

nhitat Zamanna Kadar Askeri Vaziyeti, (ev. Nazmi Bey),
Ankara 1934 ve 1954.
Pires, Tom, A Suma Oriental de Tom Pires, Coimbra 1978

(ngilizcesi: The Suma Oriental of Tome Pires,
(ev. A.Corteso), 2 cilt, London 1944.
Mas Latrie, M. Ren de, Chroniques de Chypre dAmadi et de

Strambaldi, I-II, Paris: Imprimerie nationale, 1891-1893.
Piri Reis, Kitb- Bahriye, TSMK, Revan, nr. 1633 ve

Kprl Ktphanesi, II/171.
Matrak Nasuh, Beyn- Menzil-i Sefer-i Irakeyn, K.,

Nadir Eserler Ktphanesi, TY. 5964.
, Kitb- Bahriye, (ed. E. Z. kte, TAV), stanbul 1988, 4 c.
, Sleymannme, TSMK, Revan, 1286.

, Sleymannme, TSMK, Hazine, 1608. Neri iin
bk. Sinan avu, Tarih-i Feth-i iklo (yay. TAV),
stanbul 1999.
, Sleymannme, Arkeoloji Mzesi Ktphanesi, nr. 379.
, Trih-i Sultan Bayezid, TSMK, Revan, 1272.
Mesdi, Mrcz-zeheb, (ner. M. M. Abdlhamid), Kahire 1367/1948, I.
Muahedat Mecmuas, III, stanbul 1297.
Rid Mehmed Efendi, Trih, III, stanbul 1282.

Ravzatl-Ebrr Zeyli, (Kara elebi-zde Abdlaziz Efendi
Ravzatl-Ebrr Zeyli (Tahlil ve Metin), (haz. Nevzat Kaya),
Ankara 2003.
Rerum Aethiopicarum, (ed. C. Beccari), X, Roma 1910.
Roteiro do Mar Roxo, Obras Completas de D. Joo de Castro,
II, ed. A. Corteso, L. Albuquerque, Coimbra 1971.
Muhammed b. Ali b. Sleyman er-Ravend, Rhat-s-Sudur ve

yet-s-Srr, (ev. A. Ate), Ankara 1967, I.
Ruh Tarihi, (yay. Y. Ycel-H. E. Cengiz), Belgeler, XIV/18,

Ankara 1992, s. 359-472.
Mhrdar Hasan Aa, Cevhirt-tevrih der beyn- Menkb-

Kprlzde Fzl Ahmed Paa, Sleymaniye Ktphanesi-Esad
Efendi Kitapl, nr. 2242.
Rm, Mehmed b. Mehmed er-, Nuhbett-tevrh vel-ahbr,

(haz. A. Sarl), .. Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam
Doktora Tezi, stanbul 2000.
Mneccimba Ahmet Dede, Mneccimba Tarihi (Sahaifl-ahbr

fi vekayil-asr), (sad. . Ernsal), I, stanbul.
Sadruddin Ebul-Hasan Ali bn Nsr bn Ali el-Huseyn,

Ahbr d-Devlet is-Selcukiyye, (yay. M. kbal), Lahor 1933,
(ev. N. Lugal), Ankara 1943.
Mtercim sm, Kms Tercemesi, stanbul 1325, I.

Nahravali/l, Ahbrl-Yemani, Sleymaniye-Hamidiye
Ktphanesi, nr. 886.
Nam, Tarih-i Nam Ravzatl- hseyn f hulasa-i ahbrilhfkeyn, IV, stanbul 1280, V, 1283.
, Tarih-i Nam Ravzatl-Hseyn f hulsati ahbril-hfikayn,
II, (haz. M. pirli), Ankara 2007.
Naugerii, A., Historia Veneta, Rerum Italicarum Scriptores,
(ed. L. A. Muratori), I-XXV, (Milan, 1723-1751).
Ner, Kitb- Cihn-nm, yay. F. R. Unat-M. A. Kymen,
Ankara 1987 ve 1995, I-II.
Niebuhr ,C., Voyage D. M. Niebuhr en Arabie, I, 1780.
Noiret, H., Documents indits pour servir lhistoire de la
domination vnitienne en Crte de 1380 1485, Paris 1892.
16. Asrda Yazlm Greke Anonim Osmanl Tarihi, Giri ve Metin
(1373-1512), (haz. . Batav), Ankara 1973.
Oru Be Tarihi, Osmanl Tarihi 1288-1502, (haz. N. ztrk),
stanbul 2007.
Oru Bey, Oru Be Tarihi, (ed. N. Atsz), stanbul 1972.
el-meri, Masalik al-absar, (ed. F. Taeschner), Al-Umaris
Bericht ber Anatolien, Leipzig 1929.
Pachymeres, G., Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, I-II,
Bonn 1835.
Sahilliolu, H., Topkap Saray Arivi H. 951-952 Tarihli ve E-12321

Numaral Mhimme Defteri, stanbul 2002.
Santa Cruz, A., Crnica del emperador Carlos V, Madrid 1920.
Sanudo, M., I Diarii, LVI, Venezia 1879-1903.
, l Diarii, Bologna 1969, XVI, XVII. XXI, XXII. XXIV. LVII.
Sathas, C. N., Documents indits relatifs lhistoire de la Grce au
moyen ge, I-IX, Paris 1880-90.
Schiltberger, J., The Bondage and Travels of J. Schiltberger a
Native of Bavaria, in Europe, Asia, and Africa, 1396-1427,
(ev. J. Buchan Telfer), London: The Hakluyt Society 1879.
Schuman, L. O., Political History of the Yemen at the Beginning of
the 16th Century: Abu Makramas Account of the Years 906-927
(1500-1521) with Annotations, Amsterdam 1960.
Selnik Mustafa Efendi, Tarih-i Selnik, (haz. Mehmet pirli),
stanbul 1989, I, II. Ayn kitap, Ankara 1999.
Serjeant, R. B., The Portuguese of the South Arabian Coast:
Hadrami Chronicals with Yemeni and European accounts of
Dutch pirates of Mocha in the Seventeenth Century, Oxford 1963.
Seydi Ali Reis, Mirtl-memlik, stanbul 1313.
Seyyidi Ali Reis, Le Miroir des Pays, (ev. ve not J-L.
Bacqu-Grammont), Sindbad 1999.
Solakzde, Trih, stanbul 1297.
Particular Relation of the expedition of Solyman Pacha from Suez

to India against the Portuguese, A General History and
Collection of Voyages and Travels, ed. R. Kerr, Edinburgh 1812,
VI.
emdanizade Fndkll Sleyman Efendi, Mrit-Tevarih, I,

(haz. M. Aktepe), stanbul 1976.
Peuylu, Trh, stanbul 1281, I.
Tafur, Andanas viajes de un Hidalgo Espanol Pero Tafur

(1435-1439), (ed. Marcos
Pertusi, A., stanbulun Fethi, (ev. M. H. akirolu), I, stanbul

2004, II, stanbul 2006.
Philippe du Fresne-Canaye, Fresne-Canaye Seyahatnamesi 1573,
(ev. T. Tundoan), stanbul 2009.
358
The Prester John of the Indies, a True Relation of the Lands of the
Prester John, ed. C.F. Beckingham and G.W.B. Huntingford,
I-II, Cambridge UP 1961.
Tci-zde Sadi elebi Mnet, (yay. N. Lugal-A. Erzi),

stanbul 1956.
Jimnez de la Espada), Barcelona 1982.

Tafur, P., Travels and Adventures, 1435-1439,
(ev. ve ed. Malcolm Letts), London 1926.
Trih-i l-i Osman, (haz. M. Karazeybek), (.. Sosyal Bilimler

Enstits, Yksek Lisans tezi), stanbul 1994.
Trih-i Fzl Ahmed Paa, Sleymaniye Ktphanesi-Hamidiye
Kitapl, nr. 909.
Trih-i Fazl Ahmed Paa ve Feth-i Kandiye, TSMK, III. Ahmed, nr. 3605.
D) ARATIRMALAR
(KTAP VE MAKALELER)
Adyeke, N., Girit Savalar ve Birleik Hristiyan Ordular,
Trkler, Ankara 2002, IX, 738-745.
Trih-i Feth-i Hanya, Sleymaniye Ktphanesi Mikrofilm Arivi,

nr. 1920.
Ahrweiler, H., Byzance et la mer, Paris 1968.
Trih-i Muteber, Kprl Ktphanesi, Hac Fazl Ahmed Paa

Kitapl, nr. 214.
Aka, ., Timur ve Devleti, Ankara 2000.
de Testa, Baron I., Recueil des Traits de la Porte Ottomane avec les
puissances trangres, Paris 1864, I.
___, Des Traites de la porte Ottomane, Paris 1864.
___, Kapitlasyonlar: tarihi, menei, asllar,
(ev. Macar skender-Ali Read), stanbul 1330.
Tevrih-i l-i Osman, (yay. li), stanbul 1332.
Tevrih-i l-i Osman, stanbul 1341.
The Negotiations of Sir Thomas Roe in His Embassy to the
Ottoman Porte, from the Year 1621-1628 Inclusive, London 1740.
Thomas, G., Diplomatarium Veneto-Levantinum,
Venedik 1890-98, I-II.
Toniolo, P. P., Notai genovesi in Oltremare. Atti rogati a Chio da
Gregorio Panissaro (1403-1405), Academia Ligure di Scienze e
Lettere, v voo o, serie fonti
2, Genoa 1995, blg. 52.
Tommseo, N., Relations des ambassadeurs vnitiens sur les affaires
de France au XVIe sicle, I, Paris 1838.
Topular Ktibi Abdlkadir (Kadri) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil),
I-II, (haz. Z. Ylmazer), Ankara 2003,
Ak, M. - Baar, F., stanbulun Fetih Gnl, stanbul 2003.

Akn, H., Aydn Oullar Tarihi Hakknda Bir Aratrma,
Ankara 1968.
Akgndz, A., Osmanl Kanunnmeleri, stanbul 1994.
Aktepe, M., Osmanllarn Rumelide lk Fethettikleri,
imbi Kalas, Tarih Dergisi, I/2 (1950), s. 283-306.
Alptekin, C., The Reign of Zangi (521-541/1127-1146),
Erzurum 1978.
lvarez, M. F., Corpus Documental de Carlos V, Salamanca 1973,
1975, II, III.
And, M., Trkiyede talyan Sahnesi, talyan Sahnesinde Trkiye,
stanbul 1989.
Anis, M., England and the Suez-Route in the 18th Century,
Cairo 1957.
Arat, R. R., Makaleler, Ankara 1987, I.
Arkan, M. - Toledo, T., XIV-XVI. Yzyllarda Trk-spanyol
likileri ve Denizcilik Tarihimizle lgili spanyol Belgeleri,
Ankara 1995.
Arkan, Z., Osmanl mparatorluunda hrac Yasak Mallar
(Memnu Meta), Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan,
stanbul 1991, s. 279-306.
Tursun Bey, Trih-i Ebul-feth, (haz. M. Tulum), stanbul 1977.
___, 15 ve 16. Yzyllarda Seferihisar, Sack ve Korsanlk,

Trkler ve Deniz, (ed. . Kumrular), stanbul 2005, s. 79-92.
Ulloa, A., La vita de del imperatore del imperatore Carlo V, Venezia,

1575.
Atiya, A. S., A History of Eastern Christianity, London 1968.
al-Umari, Notice de louvrage qui a pour titre Masalek alabsar fi

memalek alamsar, Voyages des yeux dans les royaumes des
diffrentes contres (ms. arabe 583), (ev. E. Quatremre),
Notices et Extraits des mss. de la Bibliothque du Roi, Paris 1838,
XIII, 361.
Ayn, Y., Seluklu Bizans likileri, Trkler, Ankara 2002, VI,

598-617.
Aydn, Y. A., Osmanl Denizcilii 1700-1770, (.. Sosyal Bilimler

Enstits, Baslmam Doktora tezi), stanbul 2007.
Urfal Mateos Vekayinmesi (952-1136) ve Papaz Grigorun Zeyli

(1136-1162), (ev. H. D. Andreasyan), Ankara 1962.
Bacqu-Grammont, J. L., Soutien Logistique et Prsence Navale

Ottomane en Mediterrane en 1517, Revue de lOccident
Musulman et de la Mediterrane, Les Ottomans en Mediterrane,
Aix-en-Provence 1985, s. 7-34.
III. Selimin Srktibi Ahmed Tarafndan Tutulan Rznme,

(yay. S. Arkan), Ankara 1993.
___-Anne Kroell, Mamlouks, Ottoman et Portugais en Mer Rouge:

LAffaire de Djedda en 1517, Le Caire 1988.
le Vasseur, G., Sieur de Beauplan, A Description of Ukraine,

(ev. ve ed. Andrew B. Pernal), Dennis F. Essar, Cambridge Mass.
1993.
___, Kuneralp, S. - Hitzel, F., Representants Permanents de la

France en Turquie (1536-1991) et de la Turquie en France
(1797-1991), Varia Turcica: XXII/1 (1991).
Vkt- Rzmerre, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi

Koleksiyonu, nr. 2437.
Badoer, Giacomo, Il Libro dei Conti di Giacomo Badoer

(Costantinopoli 1436-1440), (ed. U. Dorini, T. Bertel),
Rome 1956.
Vecih Tarihi, Das Osmanische Reich um die Mitte des 17.

Jahrhunderts Nach Den Croniken des Vecihi (1637-1660),
(yay. B. Atsz), Mnih 1977.
Wild, W. J., Voyages en Egypte 1606-1610.
Wratislaw, Baron W., Anlar, 16 Yzyl Osmanl mparatorluundan
izgiler, stanbul 1981.
Yusuf Has Hcib, Kutadgu Bilig, (ev. R. R. Arat), Ankara 1974.
Yusuf al-Malawni, Tuhfat al-ahbb, Kahire 1999.
Bala, M., Hazer Denizi, slam Ansiklopedisi, stanbul 1977, V/I,

408-412.
Balard, M., A propos de la bataille du Bosphore. Lexpedition
gnoise de Paganino Doria Constantinople, Travaux et
Mmoires, IV, (1970), s. 431-469.
___, La Romanie gnoise (XIIe-dbut du XVe sicle), I-II,
Paris 1978 (ASLSP, n.s., V/XVIII (XCII), fas. I.
Zekeriyazde, Ferah Cerbe Sava, (haz. O. . Gkyay), stanbul 1980.
Banarl, N. S., Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971.
Zonoras, Ioannis Zonarae epitomae historiarum libri XIII-XVIII,

(ed. T. Bttner-Wobst), Bonn 1897.
Barbaro, N., Kostantiniye Muhasaras Ruznamesi, (ev. . T. Diler),

stanbul 1953.
Zbde-i Vekyit, Tahlil ve Metin, (1066-1116/1656-1704), (haz. A.

zcan), Ankara 1995.
Barkan, . L., 933-934 Hicr Ylna Ait Bir Bte rnei, FM,
15 (1954), s. 251-329.
359
___, stanbul Saraylarna Ait Muhasebe Defterleri, Belgeler,

13 (1979), s. 1-380.
___, Kanuni ve Akdeniz Siyaseti, Muhteem Sleyman,

(ed. . Kumrular), stanbul 2007, s. 25-44.
___, Sleymaniye Camii mareti ve naat (1550-1557), II,

Ankara 1979.
___, Baltaolu Sleyman Bey, DA, V, 41.
Baykara, T., I. Gyaseddin Keyhusrev (1164-1211), Gazi-ehit,

Ankara 1997.
___, Kapudan Paa, DA, XXIV, 354-355.
Baysun, M. C., Lepanto, A, VII, (1972), s. 32-45.

Beldiceanu-Steinherr, I., LApprovisionnement de lArsenal de
Gallipoli en Boudron, Bois et fer en 1516, The Kapudan Pasha,
his Office and his Domain, (ed. E. Zachariadou), Rethymnon
2002, s. 71-86.
___, Kemal Reis, DA, XXV, 226-227.

___, Korfu, DA, XXVI, 201-202.
___, Malta, DA, XXVII, s. 539-542.
___, Mezemorta Hseyin Paa, Diyanet slam Ansiklopedisi (DA),
XXIX, 524-526.
Belgrano, L. T., Prima serie di documenti reguardanti le Colonia dei

Genovesi, Galata, II.
___, Piri Reis, DA, XXXIV, 283-285.
Berindei, M., Le problme des Cosaques dans la second moiti

du XVI e sicle: A propos de la rvolte de Ioan Vod, vovode de
Moldavie, Cahiers du monde russe et sovitique, 12 (1972),
s. 338-367.
___, Kitabiyat, (A. Rieger, Die Seeaktivitten der Muslimischen

Beutefahrer als Bestandteil der Staatlichen Flotte whrendder
Osmanischen Expansion im Mittelmeer im 15. und 16.
Jahrhundert, Berlin 1994), Osmanl Aratrmalar, 16 (1996),
s. 253-257.
___, La Porte ottomane face aux Cosaques zaporogues,

1600-1637, Harvard Ukrainian Studies, 1 (1977), s. 273-307.
Beydilli, K., Denizler, Corafya ve Osmanllar, Toplumsal Tarih,
say 139, Temmuz 2005, s. 38-45.
Bialuschewski, A., Das Piratenproblem im 17. und 18.
Jahrhundert., (ed. S. Conermann), Der Indische Ozean in
historischer Perspektive. EB-Verlag, Schenefeld/Hamburg 1998,
s. 245-261.
Biegman, N. H., The Turco-Ragusan Relationship, The Hauge 1967.
Bilici, F., XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunun ki Sava
Anatomisi: Saint-Gotthard ve Kandiye, XIII. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, III/I, Ankara 2002, s. 139-151.
___, XIV. Louis ve stanbulu Fetih Tasars, Ankara 2004.
Bosch, U. V., Andronikos III. Palaiologos, Amsterdam 1965.
Bostan, ., Osmanl Bahriye Tekilat: XVII.Yzylda Tersne-i
mire, Ankara 1992 ve 2003.
___, Garp Ocaklarnn Avrupa lkeleri ile Siyasi ve Ekonomik
likileri (1580-1624), Tarih Enstits Dergisi, 14 (1994),
s. 59-86.
___, Adriyatikte Korsanlk (1575-1620): Osmanllar, Uskoklar,
Venedikliler, (Baslmam Profesrlk Takdim Tezi), stanbul
1998. (Bu tez, Tima Yaynlar arasnda stanbul 2009da
yaymland).
___, Saruca Paa, DA, XXXVI.
Boxer, C. R., A Note on Portuguese Reactions to the Revival of the

Red Sea Spice Trade, Journal of Southeast Asian History, X/3,
(1969), s. 415-428.
___, The Portuguese Seaborne Empire, 1415-1825, London 1969.
Bracewell, C. W., The Uskoks Of Senj, Piracy, Banditry, and
Holy War in the Sixteenth-Century Adriatic, Ithaca 1992.
Trkesi; Adriyatikte Korsanlk ve Ekiyalk Senjli Uskoklar,
(ev. M. Moral), stanbul 2009.
Bradford, E., Barbaros Hayrettin, (ev. Z. Aral), stanbul 1970.
Bratianu, G.I., Expedition de Louis I de Hongrie Centre le prince de
Valachie Radm I Bassarab, Revue Historique du Sud-est Europeen, II/4-6, (1925), s. 73-82.
Braudel, F., The Mediterranean and the Mediterranean World in the
Age of Philip II, II, (ev. S. Reynolds), London 1976.
Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, (ev. M. Ali Klbay), c. I-II,
stanbul 1989-1990.
Brouwer, C. G., A Stockless anchor and an unsaddled horse:
Ottoman letters addressed to the Dutch in Yemen, first quarter of
the 17th century, Turcica: Revue dEtudes Turques, XX (1988),
173-242.
___, Mokha Profile of a Yemeni Seaport as Sketched by Servants of
the Dutch
___, Krekli ve Yelkenli Osmanl Gemileri, stanbul 2005.
East India Company (VOC) 1614-1640.
___, Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii, stanbul:

Kitap Yaynevi, 2006.
Brummett, P., Ottoman Seapower and the Levantine Diplomacy in

the Age of Discovery, New York 1994, tercmesi: Osmanl
Denizgc: Keifler anda Osmanl Denizgc ve Dou
Akdenizde Diplomasi (ev. N. Pikin), stanbul: Tima Yaylar,
2009.
___, Cezyir-i Bahr-i Sefd Eyaletinin Kuruluu 1534, Beylikten

mparatorlua Osmanl Denizcilii, stanbul 2006, s. 47-66.
___, Osmanl Donanmasnda Kreki Temini Meselesi ve 958
(1551) Tarihli Kreki Defterleri, Beylikten mparatorlua
___, Kbrs Seferi Gnl ve Osmanl Donanmasnn Sefer
Gzergh, Beylikten mparatorlua Osmanl Denizcilii,
stanbul 2006, s. 87-110.
___, Derya Beyi, DA, IX, s. 200-201.
___, Osmanllarn Denizlere Alma Srecinde Gelibolu, Beylikten
mparatorlua Osmanl Denizcilii, stanbul 2006, s. 33-46.
___, 17. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl Gemi Teknolojisinin
Deiimi: Kadrgadan Kalyona, Beylikten mparatorlua
___, Osmanllar ve Deniz; Deniz Politikalar, Tekilat ve Gemiler,
stanbul: Kre Yaynlar, 2007.
360
___, nebaht Deniz Sava, DA, XXII, 287-288.
___, Kemal Reis and Ottoman Gunpowder Diplomacy,

Studies on Ottoman Diplomatic History, V (1990), s. 1-15.
Cahen, C., Pre-Ottoman Turkey, London 1968, tercmesi:
Osmanllardan nce Anadoluda Trkler (ev. Y. Moran),
stanbul 1984.
Campanella, T. - Hispnica, M., (ev. Primitivo Mario),
Madrid: Centro de Estudios Constitucionales, 1982.
Casale, G., The Ottoman Administration of the Spice Trade in the
sixteenth-century Red Sea and Persian Gulf Journal of the
Economic and Social History of the Orient, 49/2 (2006),
s. 170-198.
___, Global Politics in the 1580s: One Canal, Twenty Thousand
Canibals, and an Ottoman Plot to rule the World, Journal of
World History, 18/3 (2007), s. 267-296.
___, His Majestys servant Lutfi, The career of a previously

unknown sixteenth century Ottoman envoy to Sumatra, based on
an account of his travels from the Topkapi Palace, Turcica, 37
(2005), s. 43-81.
Cassola, A. - Bostan, . - Sheben, T., The 1565 Ottoman Malta
Campaign Register, Malta 1998, s. 357-358.
Castro, D. Joo de, Roteiro que Fez Dom Joao de Castro da
Viajem que Fezeram os Portugueses desde India atee Soez,
(ed. A. Corteso ve Luis de Albuquerque), Obras Completas de
D. Joo de Castro, II, Coimbra 1971, s. 171-399.
Chaudhuri, K. N., The English East India Company: The Study of
an Early Joint-Stock Company 1600-1640, London 1965.
___, Trade and Civilisation in the Indian Ocean: An Economic
History from the Rise of Islam to 1750, Cambridge UP 1985.
Cheynet, J. C., Pouvoir et Contestations Byzance (963-1210),
Paris 1996.
___, Monumenta Peloponnesiaca, no. 34, 179, 305.
Cipolla, C. M., Neeli ykler, (ev. T. Altnova), stanbul 2000.
___, Yelken ve Top, (ev. A. Kayabal), stanbul 2003.
Dennis, G. T., Three reports from Crete on the situation in

Romania, Studi Veneziani, 12 (1970).
Daz-Plaja, F., Historia de Espaa en sus documentos, Siglo XVI,
Madrid 1988.
Dzda, M. E., eyhlislm Ebussud Efendi Fetvalar Inda
16. Asr Trk Hayat, stanbul 1983.
Eickhoff, E., Denizcilik Tarihinde Kandiye Muharebesi,
(ev. M. Eren), Atatrk Konferanslar, (1964-1968), II,
Ankara 1970, s. 147-161.
Elliott, J. H., The Old World and the New 1492-1650, Cambridge
1970.
Emecen, F. M., XV-XIX. Yzyllarda Ege Adalarnda Osmanl
dar Tekilt, Ege Adalarnn dar, Mal ve Sosyal Yaps,
(ed. dris Bostan), Ankara 2003, s. 7-31.
___, stanbulun Fethi Olay ve Meseleleri, stanbul 2003.
___, ahin, ., Osmanl Tara Tekilatnn Kaynaklarndan 957-958
(1550-1551) Tarihli Sancak Tevcih Defteri, Belgeler, 23 (1999),
s. 53-122.
Clot, A., Soliman Le Magnifique, Paris 1983.
___, ahin ., - II. Bayezid Dnemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkm

Defteri, stanbul 1994, h. 137.
Coates, T. J., D. Joo de Castros Red Sea Voyage, Decision

Making in the Ottoman Empire, (ed. C. E. Farah),
The Thomas Jefferson UP 1993, s. 263-285.
Epstein, S. A., Genoa and the Genoese 958-1528, Chapel Hill and
London: the University of North Carolina Press, 1996.
Coindreau, R., Karsinatu Sel (Les Corsaires de Sale),

(ev. Muhammed Hamud), Rabat 1991.
Concina, E., Navis. Lumanesimo sul Mare (1470-1740),
Torino 1990.
Couroupou, M., Le Siege de Philadelphie par Umur Pacha dapres
le manuscrit de Bibliotheuque patriarcale dIstanbul, Panaghias,
58, Geographica Byzantina, Paris 1958, s. 67-77.
Couto, D., No rasto de Hdm Suleimo Pacha: alguns aspectos do
comrcio do Mar Vermelho nos anos de 1538-1540, A Carreira
da ndia e as Rotas dos Estreitos, Angra do Herosmo,
(ed. A. T. de Matos, L. F. Thomaz), 1998, s. 483-508.
___-Rui Manuel Loureiro, Revisiting Hormuz: Portuguese
Interactions in the Persian Gulf Region in the Early Modern
Period, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag 2008.
aykara, E., Tarihilerin Kutbu/Halil nalck Kitab, stanbul 2005.
elik, ., Osmanl Devletinin Kbrs Seferindeki Asker ve Zahire
Naklinde el Sancann Rol, kinci Uluslararas Kbrs
Aratrmalar Kongresi, 24-27 Kasm 1998, Gazi Magosa 1999,
s. 107-129.
zaka, M., Ottomans and The Meditarranean: An Analysis of the
Ottoman Shipbuilding Industry as Reflected by the Arsenal
Registers of Istanbul 1529-1650, Le Genti del Mare
Mediterraneo, (ed. R. Ragosta), Napoli 1981, s. 773-789.
Danimend, . H., zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1971.
Darkot, B., Sinop, slam Ansiklopedisi (A), X (1966), s. 683-689.
___, zmit, A, V/2 (1977), s. 1251-1256.
Da, M., Bizansn D, stanbul 2006.
___, Osmanl ncesi Trk Denizciliinde Edremitin Yeri ve
nemi, Balkesir 2005 Sempozyumu Tebliler Kitab,
s. 245-246.
Davies, R. T., The Rise of the Atlantic Economies, London 1973.
___, The Golden Century of Spain, 1501-1621, London 1961.
Dei, Benedetto, Dei, La cronica dellanno 1400 allanno 1500,
(ed. Roberto Barducci), Florence: F. Papafava 1990.
Delilba M., Ortaada Trk Hkmdarlar Tarafndan Batllara
Ahidnmelerle Verilen mtiyazlara Genel Bir Bak, Belleten,
185 (1984), s. 95-103.
Erendil, M., Tarihte Trk-Bulgar likileri, Ankara 2004.

Ersan, M., Seluklular Zamannda Anadoluda Ermeniler,
Ankara 2007.
Farooqi, N. R., Mughal-Ottoman Relations: A Study of Political and
Diplomatic Relations between Mughal India and the Ottoman
Empire 1556-1748, Delhi 1989.
Faroqhi, S., Coffee and Spices: Official Ottoman Reactions to
Egyptian Trade in the Later Sixteenth Century, WZKM, 76
(1986), s. 87-93.
___, Kultur und Alltag im Osmanischen Reich, vom Mittelalter bis
zum 20. Jahrhundert, Mnchen, Beck 1995.
___, Pilgrims and Sultans: The Hajj under the Ottomans, I. B.
Taurus: London-New York 1994.
Ferro, M., Fetihlerden Bamszlk Hareketlerine Smrgecilik
Tarihi, (ev. M. Cedden), Ankara 2002.
Finlay, R., Al servizio del Sultano. Venezia, i Turchi e il mondo
Cristiano, 1523-1538, Renovatio Urbis. Venezia nell et di
Andrea Gritti (1523-1538), Roma 1984, s. 78-118.
Finkel, C., Ryadan mparatorlua Osmanl, Osmanl
mparatorluunun yks 1300-1923, stanbul 2007.
Fisher, G., Barbary Legend; War, Trade and Piracy in North Africa
1415-1830, Oxford 1957.
Fleet, K., The Treaty of 1387 between Murad I and the Genoese
BSOAS, 56 (1993), s. 13-33.
___, European and Islamic Trade in the Early Ottoman State: the
Merchants of Genoa and Turkey, Cambridge University Press,
1999.
___, Early Turkish Naval Activities, The Ottomans and the Sea,
(ed. K. Fleet), Oriente Moderno, XX/81, (2001), s. 129-138.
Flemming, B., Landschaftsgeschichte von Pamphylien, Pisidien un
Lykien im Spamittelalter, Wiesbaden 1964.
Floor, W., The Persian Gulf: A Political and Economic History of
Five Port Cities, 1500-1730, Washington 2006.
Fontanus, J., La muy lamentable conquista y cruenta batalla de
Rhodas. Sevilla, 1526. R. 3.873. BNM. (Biblioteca Nacional de
Madrid),
Foster, W., Englands Quest of Eastern Trade, London 1933.
361
Frazee, C. A., Catholics and Sultans: The church and the Ottoman
Empire 1453-1923, Cambridge University Press, 1983.
Gray, T., Turkish Piracy and Early Stuart Devon, Rep. Trans,
Devon Ass. Advmt, Sci, 121 (December 1989), s. 159-171.
Fumagolli, G., Bibliografia Rodia, Firenze 1928.
Graziano, V., Ambasciate dItalia in Turchia, Catania 1994.
Gallop, T., Ottoman influences in the Seal of Sultan Alauddin

Riayat Syah of Aceh, Indonesia and the Malay World, 32 (2004),
s. 176-190.
Greene, M., Kandiye 1669-1720: The Formation of a Merchant

Class, (Baslmam Doktora Tezi), Princeton 1993.
Galotta, A., Il Gazavat- Hayreddin Paa pars secunda e la

spedizione in Francia di Hayreddin Barbarossa (1543-1544),
Studies in Ottoman History in Honour of Professor V. L. Mnage,
(ed. C. Heywood-C. Imber), stanbul 1994, s. 77-89.
Groot, A. H. de, The Ottoman Empire and the Dutch Republic,

Leiden 1978.
Garcs, M. A., Cervantes in Algiers: A captives tale, Nashville 2002.

Gar, B. - Varela, E., Comercio o piratera? Mercanca y botn en el
libro de cuentas de un mercader cataln del siglo XIV,
(ed. L. Balletto), Oriente e occidente tra medioevo ed eta
moderna, Brigati 1997, s. 358-369.
Gencer, A. ., Bahriyede Yaplan Islahat Hareketleri ve Bahriye
Nezaretinin Kuruluu (1789-1867), stanbul 1985.
___, Dou-Bat atmas Ekseninde Anadolu Trk Denizciliinin
Balamas, Semavi Eyiceye Sayg. Tarihte Dou-Bat atmas,
stanbul 2005, s. 343-349.
Grousset, R., Bozkr mparatorluu, (ev. M. R. Uzmen),

stanbul 1980.
Guilmartin, J. F., Gunpowder and Galleys: Changing Technology
and Mediterranean Warfare at Sea in the sixteenth Century,
Cambridge UP 1974.
Gupta, Das, A., Indian Merchants and the Decline of Surat C
1700-1750, 1979.
Ger, L., XVI-XVII. Asrlarda Osmanl mparatorluunda Hububat
Meselesi ve Hububattan Alnan Vergiler, stanbul 1964.
Glsoy, E., Giritin Fethi ve Osmanl daresinin Kurulmas
(1645-1670), stanbul 2004.
Gen, M., Osmanl Maliyesinde Malikane Sistemi, Trkiye ktisat

Tarihi Semineri, (yay. O. Okyar), Ankara 1975, 231-296.
Hammer-Purgstall, J., Byk Osmanl Tarihi, (ev. M. At,

sad. M. evik vd.) stanbul.
Giakoumis, K., Osmanllarn Otranto ve Apulia Seferi

(1480-1481), (ev. K. Akpnar), Trkler, (ed. H. C. Gzel vd.),
Ankara 2002, IX, 373-382.
Hanna, N., Making Big Money in 1600: the life and times of
Ismail Abu Taqiyya, Egyptian Merchant, Cairo 1998.
Glete, J., Warfare at Sea, 1500-1650, London 2000.

Godinho, V. M., Os Descobrimentos e a Economia Mundial,
II, Lisbon 1965.
___, Lconomie de lEmpire Portugais aux XV et XVI Sicles,
Paris 1969.
___, A Economia dos Descobrimentos Henriquinos, Lisbon 1962.
Goffman, D., Osmanl mparatorluunda ngilizler,
(ev. A. Ba-Sander), stanbul 2001.
Gmara, F. L., de Guerras de mar de Emperador Carlos V,
(ed. Miguel ngel de Bunes Ibarra), Madrid 2000.
Harding, R., Deniz Savalar 1453-1815, Top, Tfek ve

Sng Yeniada Sava Sanat (1453-1815), (ed. J. Black,
ev. Y. Alogan), stanbul 2003.
Hathaway, J., The Politics of Households in Ottoman Egypt,
The Rise of the Qazdaglis, Cambridge 2002.
Hatipolu, H. N., Orta ada Akdenizde Deniz Glerinin
ncelenmesi, Anadoluda lk Trk Denizcilii (Umur Beyin Epir
Harekat), stanbul 2005.
Heers, J., Genova nel quattrocento, Milan 1984.
Heine, G., Briefe an Kaiser Karl, geschrieben von seinem
Beichtvater in den jahren 1530-1532, Berlin 1848.
Gonzales, A., Voyage de 1665-1666, I, Caire 1977.
Herrera, E. G., La poltica norte africana de Carlos I, CSIC,

Madrid: Institutos de Estudios Africanos.
Gkbilgin, M. T., Venedik Arivlerindeki Vesikalar Klliyatndan

Kanun Sultan Sleyman Devri Belgeleri, Belgeler, I/2,
Ankara 1964, s. 119-220.
Hess, A., The Evolution of the Ottoman Seaborne Empire in the

Age of the Oceanic Discoveries, 1453-1525, American
Historical Review, 75/7, (December 1970), s. 1892-1919.
___, Osmanl-Venedik Mnasebetleri, Kanun Armaan,

Ankara 1970.
___, The Forgotten Frontier, Chicago 1978.
___,Venedik Devlet Arivindeki Trke Belgeler Kolleksiyonu ve

Bizimle lgili Belgeler, Belgeler, 9-12, Ankara 1971, s. 1-151.
___, Navarin, A, IX, s. 127-135.
___, Lutfi Paa, A, VII, s. 96-101.
Gksoy, . H., Malay-Endonezya Kaynaklarna Gre Trkler ve
Osmanl-Ae likileri, Tarih ncelemeleri Dergisi, XIV (1999),
s. 175-185.
Gkyay, O. ., Osmanl Donanmas ve Kapudn- Derya ile lgili
Terifat Hakknda Belgeler, TED, 12 (1982), s. 25-84.
___, Kzlelma, DA, XXV, 559-561.
Gyn, N., XVI. Yzylda Gney-dou Anadolunun Ekonomik
Durumu, Trkiye ktisat Tarihi Semineri, Metinler/Tartmalar,
8-10 Haziran 1973, Ankara 1975, s. 71-102.
___, Some Documents concerning the Kaba in the Sixteenth
Century, Sources for the History of Arabia, 2. Blm, Riyad UP,
1979, s. 177-181.
Granstrem, E. E., Zametka sovremennika o nabegakh kazakov na
turetskie vladeniya v naale XVII, Vostony sbornik, 3 (Moscow 1972), s. 37-40.
362
Grenard, F., Asyann Ykselii ve D, stanbul 1992.
Heyd, W., Yakn-Dou Ticaret Tarihi, (ev. E. Ziya Karal),

Ankara 1975.
Hinds M., - Mnage, V., Qasr Ibrim in the Ottoman Period:
Turkish and Further Arabic Documents, London: Egypt
Exploration Society 1991, s. 2-11.
Honigmann, E., Bizans Devletinin Dou Snr, (ev. F. Iltan),
stanbul 1970.
Holt, P. M., Sultan Selim I and the Sudan, Journal of African
History, VIII/I (1967), s. 19-23.
Hrushevsky, M., History of Ukraine-Rus, c. 7, (The Cossack Age to
1625), (ed. S. Plokhy, F. Sysyn, ev. B. Struminski), Edmonton
and Toronto 1999.
Huber, A., Ludwig I. Von Ungarn und die umgarischen
Vassallenlnder, Archiv fr sterreichische Geschichte,
LXVI (1885), s. 1-44.
Ibarra, M. . de Bunes, Osmanl-Berberi Korsanl ve
spanya Sahilleri, Toplumsal Tarih, 127 (2004), s. 72-75.
Iksal, T., Arivlerimizde Osmanllarn Svey Tersanesi ve Gney
Denizleri Politikasna likin En Eski Belgeler, Belgelerle Trk
Tarihi Dergisi (BTTD), 18 (1969), s. 54-61.
lgrel, M., Trklerin Bat Anadolu Sahil gvenliine Verdikleri

nem, Prof. Dr. . Ercment Kurana Armaan, Ankara 1989,
s. 111-124.
___, Polunya (Apollunia)-Tanr Ykd Osmanl Rumeli Fetihleri

Kronolojisinde Dzeltmeler (1354-1371),
Mbahat S. Ktkoluna Armaan, stanbul 2006, s. 27-58.
___, aka Bey, DA, VIII, 186-188.
Iorga, N., Geschichte des Osmanischen Reiches, I, 1908, tercmesi:

Jorga, N., Osmanl mparatorluu Tarihi, 1300-1451, II,
(ev. N. Epeli), stanbul 2005).
lhan, M., The Katif District (Liv) during the first years of
Ottoman rule: A Study of the 1551 Ottoman Cadastral Survey,
Belleten, LI/200, 1987, s. 781-798.
Imber, C. H., Before the Kapudan Pashas: Sea Power and the
Emergence of the Ottoman Empire, Kapudan Pasha: His Office
and hid Domain (ed. E.Zachariadou), Rethymnon 2002, s. 49-59.
___, The Cost of Naval Warfare the Accounts of Hayreddin
Barbarossas Herceg Novi Campaign in 1539, Archivum
Ottomanicum, IV (1972), s. 203-216.
___, The Navy of Sleyman the Magnificent, Archivum
Ottomanicum, VI, (1980), s. 211-282.
___, The Reconstruction of the Ottoman Fleet after the Battle of
Lepanto 1571-1572, Studies in Ottoman History and Law,
stanbul 1996, s. 85-101.
lter, A. S., imal Afrikada Trkler, stanbul 1936, I-II.
nalck, H., mtiyzt, EI2, III, 1179-1189.
___, Gelibolu, EI, II, (1965), s. 983-987.
___, spanyol Arivleri Hakknda, Belleten, 78 (1956), s. 230-236.
___, The Ottoman Empire, The Classical Age 1300-1600,
(ev. N. Itzkowitz-C. Imber), London 1973.
___, Lepanto in the Ottoman Documents, Il Mediterraneo nella
seconda met del 500 alla luce di Lepanto, Firenze 1974,
s. 185-192
___, Bursa and the Commerce of the Levant, The Ottoman
Empire: Conquests, Organizations and Economy, London:
Variorum reprints 1978, s. 219-247.
___, The Rise of the Turcoman Maritime Principalities, Byzantium
and Crusades, Byzantinische Forschungen, IX, 179-217.
Ayn makale, The Middle East and the Balkans under the
Ottoman Empire, Bloomington 1987, s. 309-341de yaymland.
tercmesi, Bat Anadoluda Ykselen Denizci Gazi Beylikleri,
Bizans ve Hallar, Trk Denizcilik Tarihi, (ed. B. Ar), Ankara
2002, s. 73-90. Tekrar, Bat Anadoluda Gazi Beylikler, Bizans
ve Hallar, Dou Bat Makaleler II, stanbul 2008, s. 11-44.
pirli, M., Abdrrahim Efendi, Hoca, DA, I, 289.

Jacoby, D., Catalans, Turcs ent Venetiens en Romanie,
Studi Medievali, 15 (1974), s. 217-261.
Jirecek, K., Geschicte der Serben, Gotha 1911.
___, Gschichte der Bulgaren, Prag 1876.
Jourdin, Michel M. du, Avrupa ve Deniz, (ev. M. Kargn),
stanbul 1993.
Kafesolu, ., Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu
mparatorluu, stanbul 1953.
___, Seluklu andaki zmir Trk Beyinin Ad: aka m,
aa m, akan m?, Tarih Dergisi, 34 (1984), s. 55-60.
Kahane, H-R. - Tietze, A., The Lingua Franca in the Levant,
Turkish Nautical Terms of Italian and Greek Origin,
Urbana 1958.
Kaplan, M., iir Tahlilleri, stanbul 1969.
Kapudan Pasha: His Office and hid Domain (ed. E.Zachariadou),
Crete University Pres: Rethymnon 2002.
Kaya, S., I. Gyseddin Keyhsrev ve II. Sleymanah Dnemi
Seluklu Tarihi (1192-1211), Ankara 2006
Kawatoko, M., (ed.), Archaelogical Survey of the Royal/al-Tur Area
on the Snai, Peninsula, Egypt 2002.
Kaymaz, N., Pervne Mund-Dn Sleyman, Ankara 1970.
Klkaya, M., stanbul Deniz Mzesindeki Osmanl Dnemi
Sancaklar (T, Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi),
stanbul 2007.
Kiel, Hedda R., Mesih Paa, DA, XXIX, 309-310.
Kiel, M., Rodos, DA, XXXV, 155-158.
Kissling, H. J., kinci Sultan Bayezidin Deniz Politikas zerine
Dnceler (1481-1512), Trk Kltr, VII/84, s. 894-906..
Koca, S., Sultan I. zzeddin Keykvus (1211-1220), Ankara 1997.
___, The Ottoman Turks and the Crusades 1329-1451,

The Crusades, (yay. K. Setton), Madison 1989, VI, 222-244.
Kymen, M. A., Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, II, kinci

mparatorluk Devri, Ankara 1984.
___, Edirnenin Fethi (1361), Edirne Fethinin 600. Yldnm

Armaan Kitab, Ankara, 1965, 137-159.
___, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, III, Alp Arslan ve

Zaman, Ankara 1992.
___, The Question of the Closing of the Black Sea under the
Ottomans, Arkheion Pontou, Atina 1979, s. 74-89.
Kuli, P., Istoriya vozsoedineniya Rusi, II, St. Petersburg 1874.
___, Arab Camel Drivers in Western Anatolia in the Fifteenth

Century, Revue dHistorie Maghrebine, X, (Tunis 1983),
256-270.
___, Introduction to Ottoman Metrolojy, Turcica, XV, (1983),
s. 315-348.
___, Fatih Devri zerinde Tetkikler ve Vesikalar I, Ankara 1987.
___, The Customs Register of Caffa, 1487-1490, (ed. V. Ostapchuk),
Cambridge (MA) 1996
___, Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi,
1300-1600, I, (ed. H. nalck-D. Quataert, ev. H. Berktay),
stanbul 2000.
___, Osmanl Deniz Egemenlii, Trk Denizcilik Tarihi,
Ankara 2002, s. 47-66.
___, Osmanl Deniz ss Gelibolu, Trk Denizcilik Tarihi,
Ankara 2002, s. 99-106.
___, Osmanl mparatorluu Klsik a (1300-1600),
(ev. R. Sezer), stanbul 2003.
Kumrular, ., Avrupada Trk Dmanlnn Kkeni:

Trk Korkusu, stanbul 2008.
___, spanyol Kaynaklar Inda Kanuninin Alaman Seferi,
I-V, Tarih ve Toplum, say, 216-221, (Aralk 2001-Mays 2002).
___, Koron Seferi, Toplumsal Tarih, 127 (2004), s. 76-79.
Kunt, M., Sancaktan Eyalete, 1550-1650 Arasnda Osmanl meras
ve l daresi, stanbul 1978.
Kurat, A. N., aka Bey, zmir ve Civarnda Adalarn lk Trk Beyi
M. S. 1081-1096, Ankara 19874.
___, Peenek Tarihi, stanbul 1937.
___, Trk-ngiliz Mnasebetlerinin Balangc ve Gelimesi
(1553-1610), Ankara 1953.
Kurtolu, F., Mehur Trk Amirali Selman Reisin Lyihas,
Deniz Mecmuas, 47 (1934), s. 67-73
___, Gelibolu ve Yresi Tarihi, stanbul 1938.
Ktkolu, M. S., Osmanl-ngiliz ktisdi Mnasebetleri I
(1580-1838), Ankara 1974.
363
___, Osmanl-ngiliz ktisad Mnasebetleri II, 1838-1850,

Ankara 1976.
Merriman, R. B., Suleiman the Magnificent, London 1944 ve New

York 1962.
Ktkolu, B., Mustafa Paa (Lala), slam Ansiklopedisi,

VIII,732-736.
___, The Rise of the Spanish Empire in the Old World and in the
New, I-IV, New York 1918-1934.
___, Osmanl-ran Siyasi Mnasebetleri (1578-1612), stanbul 1993.
Mexa, P., Historia del Emperador Carlos V, Madrid 1945.
___, Vekayinvis Makaleler, stanbul 1994.

Laiou, A. E., Constantinople and the Latins. The Foreign Policy of
Andronikos II 1282-1328, Cambridge, Mass.: Harvard University
Press 1972.
Miran, J., Facing the Land, Facing the Sea: Commercial

Transformation and Urban Dynamics in the Red Sea port of
massawa, 1840s-1900s, Michigan niversitesi Doktora Tezi,
2003.
___, Marino Sanudo Torsello, Byzantium and the Turks,

Speculum, 45 (1970). s. 374-392.
Mirmirolu, V., Fatihin Donanmas ve Deniz Savalar,

stanbul 1946.
Landes, D., The Wealth and Poverty of Nations, London 1998.
Molero, J. F. P., La defensa del imperio, Carlos V, Valencia y el

Mediterrneo, Madrid 2001.
Lanza, F. F., 1500de Trklerin Modonu Kuatmas ve gali,

Trkler ve Deniz, (ed. . Kumrular), stanbul 2007, s. 201-229.
Lzaro, M., Novas do turco sam viindas per vya de Rodes,
Alqumas notas sobre a circulao no princpio do sculo XVI,
As Ordens Militares e as Ordens Cavaloria na Construo do
Munda Occidental, Lisbon 2005, s. 383-411.
Lefort, J., Topkap Saray Arivlerinin Yunanca Belgeleri,
Ankara 1981.
Lemerle, P., LEmirat dAydin Byzance et lOccident, Paris 1957.
Levend, A. S., Gazavatnameler ve Mihalolu Ali Beyin
Gazavatnamesi, Ankara 1956.
Liagre, L., Le commerce de lalun en Flandre au Moyen Age,
Le Moyen Age, 61 (1955), s. 177-206.
Loenertz, R., - J O.P., Dmtrius Cydons correspondance,
I-II, Studi e testi 186, 208, Citta del Vaticano: Biblioteca
Apostolica Vaticana, 1956, 1960, II, ek D, no. 18, s. 446-448.
Luttrell, A., Intrigue, schism, and violence among the Hospitallers
of Rhodes: 1377-1384, Speculum, 41 (1966), s. 30-48.
___, The Hospitallers of Rhodes confront the Turks: 1306-1421,
Christians, Jews and Other Worlds, Patterns of Conflict and
Accommodation, (ed. Philip F. Gallagher), Lanham, New York,
London 1988, s. 80-116.
Lybyer, A. H., The Government of the Ottoman Empire in the Time
of Suleiman the Magnificent, Cambridge 1913, Appendix I.
Mack, R. E., Dou Mal-Bat Sanat: slm lkeleriyle Ticaret ve
talyan Sanat 1300-1600, (ev. A. zdamar), stanbul 2005.
Mahmud, es-Seyyid Muhammed, XVI. Asrda Msr Eyaleti,
stanbul 1990.
Mandaville, J. E., The Ottoman Province of Al-Has in the
Sixteenth and Seventeenth Centuries, Journal of American
Oriental Society, 90/3 (1970), s. 486-513.
Manfroni, C., Le relazioni fra Geneva, Iimpero bizantino e i
Turchi, Attidella Socit ligure di storia patria, XXVIII, (1896).
Mantran, R., XVI-XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu,
(ev. M. Ali Klbay), Ankara 1995.
Mas, A., Les Turcs dans la littrature Espagnole du sicle dor,
Paris 1967.
McPherson, K., The Indian Ocean: A History of people and the Sea,
Oxford UP (Delhi) 1998.
Melikoff, ., La Geste de Melik Danimend, Paris 1960, I.
Mnage, V. L., The Ottomans and Nubia in the Sixteenth Century,
Annales Islamologiques, XXIV (1988), s. 137-153.
Meril, E., Kirman Seluklular, Ankara 1989.
___, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara 2006.
___, Seluklularda Hkmdarlk Almetleri, Ankara 2007.
___, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara 2007.
364
Molnr M., Karlofa Antlamasndan sonra Osmanl-Habsburg

Snr (1699-1701), Osmanl, I, Ankara 1999, s. 472-479.
Mughul, M. Y., Kanuni Devri Osmanllarn Hint Okyanusu
Politikas ve Osmanl-Hint Mslmanlar Mnasebetleri,
1517-1538, stanbul 1974.
Mller-Wiener, W., Zur Geschichte des Tersne-i mire in
Istanbul, Trkische Miszellen, Robert Anhegger Armaan,
stanbul 1987, s. 253-273.
Naish, G. P. B., Ships and Shipbuilding, A Short History of
Technology, III, (ed. C. Singer), Oxford 1957, s. 480-486.
Nicol, D. M., Bizansn Son Yzyllar (1261-1453), (ev. B. Umar),
stanbul 1999
___, Bizans ve Venedik, Diplomatik ve Kltrel likiler zerine,
(ev. Gl . Gven), stanbul 2000.
Orgun, Z., Osmanl mparatorluunda Kaptan Paalara ve
Donanmaya Yaplan Merasim, Tarih Vesikalar, 1/2 (1941),
s. 135-144.
Orhonlu, C., Hint Kaptanl ve Piri Res, Belleten, 134 (1970),
s. 235-254.
___, XVI. Asrn lk Yarsnda Kzldeniz Sahillerinde Osmanllar,
stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, 16 (1962),
s. 1-24
___, 1559 Bahreyn Bahreyn Seferine Aid Bir Rapor, Tarih Dergisi, XVII/22, (1967), s. 1-16.
___, Seyd Ali Reis, Tarih Enstits Dergisi, I (1970), s. 39-56.
___, Mezemorta Hseyin Paa, slm Ansiklopedisi, VIII, (1971),
s. 205-208.
___, Osmanl mparatorluunun Gney Siyaseti: Habe Eyaleti,
stanbul 1974.
___, Gemicilik, Trkiyat Mecmuas, XV, (1968), s. 157-169.
___, ve Iksal, T., Osmanl Devrinde Nehir Nakliyat Hakknda
Aratrmalar: Dicle ve Frat Nehirlerinde Nakliyat,
Tarih Dergisi, XIII/17-18 (1963), s. 77-102.
Ostapchuk, V., Five Documents from the Topkap Palace Archive
on the Ottoman Defense of the Black Sea against the Cossacks
(1639), Raiyyet Rsmu, Essays Presented to Halil nalck on
His Seventieth Birthday by his Colleagues and Students,
Cambridge, Mass.: Harvard University Printing Office 1987,
Journal of Turkish Studies, 11 (1987), s. 49-104 .
___, The Ottoman Black Sea Frontier and the Relations of the Porte
with the Polish-Lithuanian Commonwealth and Muscovy,
1622-1628 (Harvard niversitesi, Doktora tezi, 1989).
___, An Ottoman aznme on Hall Paas Naval Campaign
against the Cossacks (1621), Adelphotes: A Tribute to Omeljan
Pritsak by His Students, Cambridge, Mass.: Harvard Ukrainian
Research Institute 1991, Harvard Ukrainian Studies, 14 (1990),
s. 482-521.
___, The Human Landscape of the Ottoman Black Sea in the Face
of the Cossack Naval Raids, The Ottomans and the Sea, Oriente
Moderno, 20/81 (2001), s. 23-95.
___, ve Oleksandr Halenko, Kozatski ornomorski pokhod u
morskiy istoriyi Kyatiba elebi [Katib elebinin denizcilik
tarihinde Kazaklarn Karadenizdeki seferleri], Mappa mundi.
Studia in honorem Jaroslavi Dashkevych septuagenario dedicata,
New York, Kyiv, Lviv 1996, s. 341-426.
Ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, ev. F. Iltan, Ankara 1968
ve 1981.
den, Z. G., Karas Beylii, Ankara 1999.
gel, B., Trk Mitolojisi II, Ankara 1995.
zbaran, S., XVI. Yzylda Basra Krfezi Sahillerinde Osmanllar,
Basra Beylerbeyliinin Kuruluu, Tarih Dergisi, 25 (1971),
s. 51-72.
___, Osmanl mparatorluu ve Hindistan Yolu, Tarih Dergisi,
31 (1978), s. 65-146.
___, A Turkish report on the Red Sea and the Portuguese in the
Indian Ocean (1525), Arabian Studies, IV (1978), s. 81-88.
___, The Ottoman Response to European Expansion, stanbul 1994.
___, Yemenden Basraya Snrdaki Osmanl, stanbul 2004.
___, Ottoman Expansion towards the Indian Ocean, stanbul 2009.
___, Kapudan Pasha, EI , IV, 571-572.
2
ztrk, Y., Osmanl Hakimiyetinde Kefe 1475-1600, Ankara 2000.

Panetta, R., Pirati e Corsari: turchi e barbareschi nel Mare Nostrum,
Milano 1981.
Panzac, D., Affrontement Maritime et Mutations Technologiques en
Mer Egee:lEmpire Ottoman et la Republique de Venise
(1645-1740), The Kapudan Pasha: His Office and his Domain,
Paredes, C., Du texte limage: Les tapisseries de la Conqute de
Tunis et les gravures des Moeurs et Fachons des Turcs, Lempire
Ottoman dans lEurope de la Renaissance, (ed. Alain Servantie),
Leuven University Press 2005, s. 123-150.
Parker, G., The Grand Strategy of Philip II, Yale UP 2000.
Paz, J., Documentos Inditos, XXVI/38, Madrid 1930.
Lemercier-Quelquejay, C., Un condottiere lithuanien du XVI e

sicle: Le prince Dimitrij Vineveckij et lorigine de la Se
Zaporogue daprs les Archives ottomans, Cahiers du monde
russe et sovitique, 10 (1969), s. 258-279.
Rasch, G., 19. yzyl sonlarnda Avrupada Trkler,
(ev. H. Saliholu), stanbul 2004.
Refik, A., Trkler ve Kralie Elizabet, Darlfnun Edebiyat
Fakltesi Mecmuas, VIII/5, (1932), s. 3-29.
Reid, A., Sixteenth Century Turkish Influence in
Western Indonesia, Journal of Southeast Asian History,
10/3 (1969), s. 395-414.
Ribeiro, L., Uma Geografia Quinhentista, Studia, 7 (1961),
s. 151-318.
Rieger, A., Die Seeaktivitten der Muslimischen Beutefahrer als
Bestandteil der Staatlichen Flotte whrendder Osmanischen
Expansion im Mittelmeer im 15. und 16. Jahrhundert, Berlin 1994.
Romanin, S., Storia documentata di Venezia, VI, Venedik 1974.
Romano, R., Economic Aspects of the Construction of Warships in
Venice in the Sixteenth Century, Crises and Change in the
Venetian Economy in the 16th and 17th Centuries, (ed. B. Pullan),
London 1968, s. 59-87.
Roux, J. D., LIsthme et le Canal de Suez, Historique tat actuel,
Paris, Hachette 1901, 2 cilt
___, Les Hospitaliers Rhodes (1310-1421), London 1974.
Roux, J. P., Aksak Timur: slamn Kutsal Savas,
(ev. A. Rza Yalt), stanbul 1994.
Safvet, Mezemorta Hseyin Paa, stanbul 1327.
, Koyun Adalar nndeki Deniz Harbi, Sakzn Kurtarl,
Tarih-i Osman Encmeni Mecmuas (TOEM), I/3, s. 150-177.
, Sngn Donanma Harbi zerine Baz Vesikalar, TOEM, II/9,
s. 558-562.
, Bir Osmanl Filosunun Sumatra Seferi, (TOEM), II/10,
s. 604-614; II/11, s. 678-683.
, Kbrs Fethi zerine Veskalar, TOEM, IV/19 (1329),
s. 1177-1193.
Pedani, M. P., In Nome Del Gran Signore, Venezia 1994.
Sahilliolu, H., Yemenin 1599-1600 Yl Btesi,

Yusuf Hikmet Bayura Armaan, Ankara 1985, s. 287-319.
___, (haz.), I Documenti Turchi dell Archivio di Stato di Venezia,

Roma 1994.
___, (yay), Topkap Saray Arivi H. 951-952 Tarihli ve E-12321

Numaral Mhimme Defteri, stanbul 2002.
___, Ottoman Diplomats in the West: The Sultans Ambassadors to

the Republic of Venice, Tarih ncelemeleri Dergisi, XI (1996),
s. 187-202.
Sanceau, E., Uma Narrativa de Expedio Portuguesa de 1541 ao

Mar Roxo, Studia, 9 (1962), s. 199-234.
___, Elenco Degli nviati Diplomatici Veneziani Presso i Sovrani

Ottomani, Venezia 2000.
Pegolotti, F. B., La Pratica della Mercature, (ed. A. Evans),
Cambridge, Mass. 1936.
Perjs, G., Moha Meydan Muharebesi, (haz. erif Batav),
Ankara 1988.
Pfeffermann, H., Rnesans Papalarnn Trklerle birlii,
(ev. K. Beydilli), stanbul 2003.
Piloti, E., Lgypte, Le Caire 1950.
Prakash, O., European commercial enterprise in pre-colonial India,
The New Cambridge History of India, II/5 (1998).
Pritsak, O., Das erste trkisch-ukrainische Bndnis (1648),
Oriens 6, (1953), s. 266-298.
___, lk Trk-Ukrayna ttifak (1648), lm Aratrmalar Dergisi,
7 (1999), s. 255-284.
Le projet de commerce avec IInde par suez sous le rgne de
Louis XIV, Paris, 1926.
Sandoval, P., Historia de la vida y hechos del emperador Carlos

V, II, Madrid 1955.
Santen, H. W., Trade between Mughal ndia and the Middle East,
and Mughal monetary policy, c.16001660, European
Commercial Expansion in Early Modern Asia, (ed. O. Prakash),
1997, s. 167-176.
Sarcaolu, F., Kendi Kaleminden Bir Padiahn Portresi Sultan I.
Abdlhamid (1774-1789), stanbul 2001.
Savvides, A. G. C., Byzantium in the Near East: Its Relations With
the Seljuk Sultanate of Rum in Asia Minor The Armenians of
Cilicia and the Mongols A.D. c. 1192-1237, Selanik 1981.
Schaendlinger, A. C. - Rmer, C., Die Schreiben Sleymans des
Prchtigen an Karl V, Ferdinand I und Maximilian II, Wien 1983.
Schwarzanfeld, G., Carlos V, padre de Europa, Madrid 1958.
Seplveda, J. G., Historia de Carlos V, II, Madrid 1995,
Serjeant, R. B., The Portuguese of the South Arabian Coast:
Hadrami Chronicals with Yemeni and European accounts of Dutch
pirates of Mocha in the Seventeenth Century, Oxford UP 1963.
365
Sertolu, M., Osmanl Tarih Lgati, stanbul 1986.
___, Selhaddin Eyyub ve Devri, stanbul 2000.
Setton, K. M., Catalan Domination of Athens, London 1975.
Takats, S., Macaristan Trk Aleminden izgiler, (ev. S. Karatay),

stanbul 1970.
___, Venice Austria and The Turks in The Seventeenth Century,

Philadelphia 1991.
___, The Papacy and the Levant (1204-1571), III, IV, Philadelphia
1976, 1984.
Seydi Ali Reis, Mirtl-Memlik, stanbul 1313.
___, Le Miroir des Pays, eviren ve notlayan J-L.
Bacqu-Grammont, Sindbad 1999, s. 50-61.
Tansel, S., Sultan II. Byezitin Siyas Hayat, stanbul 1966.

___, Osmanl Kaynaklarna Gre Fatih Sultan Mehmedin Siyas ve
Asker Faaliyetleri, stanbul 1971.
El-Shai, H., Struggle for Domination in the Middle East The

Ottoman-Mamluk War, 1485-1491, Leiden 1995.
Tekinda, M. C. ., Hali Tersanesinde na Edilen lk Osmanl

Donanmas ve Cfer Kapudann Arizas, Belgelerle Trk Tarihi
Dergisi, II/7 (1968), s. 66-70.
Shaw, S., The Financial and Administrative Organization and

Development of Ottoman Egypt, 1517-1598, Princeton UP 1962.
___, Sadrzam Adn Mahmud Paaya Ait Bir Tedkik

Mnasebetiyle, Belleten, 95 (1960), s. 509-527.
Sherley, A., Le Peso Poltico de todo el Mundo,

(ed. X. Flores, A. Sherley), Paris 1963.
___, Sveyte Trkler ve Selman Reisin Arzas,

Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, 9 (1968), s. 77-80.
Simon, B., Onaltnc Yzyl Ortalarnda Osmanl mparatorluu ve

Girit likileri Hakknda Birka Not, X. Trk Tarih Kongresi
Kongreye Sunulan Bildiriler, IV, Ankara 1993, s. 1815-1820.
___, eme, A, III, 386-388.
Skilliter, S. A., William Harborne and the trade with Turkey,

London: Oxford UP 1977.
Theunissen, H., Ottoman-Venetian Diplomatics: The Ahd-names,

International Journal of Oriental Studies, I/2 (1998).
Soucek, S., Certain Types of Ships in the Ottoman-Turkish

Terminology, Turcica, VII, Paris 1975, s. 233-249.
Thvenot, J., 1655-1656da Trkiye, (ev. N. Yldz), stanbul 1978.
___, The Rise of the Barbarossas in North Africa,

Archivum Ottomanicum, III (1971), s. 238-250.
___, The Strait of Chios and the Kaptan Paas Navy,
The Kapudan Pasha: His Office and his Domain,
___, Piri Reis and Turkish Mapmaking After Columbus:
Khalili Portolan Atlas, London 1996.
Soudan, F., Le Ymen ottoman daprs la chronique dal-Mawzai,
Le Caire, IFAO 1999.
Spremi, M., XV. Yzylda Venedikin arkta dedii Haralar,
(ev. M. H. akirolu), Belleten, XLVII/185 (1984), s. 363-390.
Stavrides, T., The Sultan of Vezirs, The Life and Times of the
Ottoman Grand Vezir Mahmud Pasha Angelovi (1453-1474),
Leiden 2001.
Tenenti, A., Piracy and the Decline of Venice 1580-1615,

(ev. J-B. Pullan), London 1967.
Thiriet, F., Rgestes des dlibrations du Snat de Venise concernant

la Romanie, I-III, (Paris: Mouton, 1958-1961).
___, Dlibrations des assembles vnitiennes concernant la
Romanie, Paris 1985.
___, Venise et loccupation de Tndos au XIVe sicle,
Mlanges de lcole Franaise de Rome, 65 (1953), s. 241-245.
Thomas, G. M., Diplomatarium Veneto-Levantinum, I, no. 62,
New York 1966.
Thomaz, L. F., A questo da pimenta em meados do seculo XVI,
(ed. A. T. de Matos-F. L.
Thomaz), A Carreira da ndia e as Rotas dos Estreitos, Angra do
Herosmo 1998.
___, De Ceuta a Timor, Lisbon 1998.
Togan, A. Z. V., Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1970.
Steensgaard, N., Carracks, Caravans and Companies: The structural

crises in the European-Asian trade in the early 17th century,
Andelsbogtrykkeriet i Odense 1973.
Tommseo, N., Relations des ambassadeurs vnitiens sur les affaires

de France au XVIe sicle, I, Paris 1838den zikreden
Kenneth M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), III,
Strandes, J., The Portuguese in East Africa, Nairobi 1968.
Torres, A. M. C., spanyada Trklere Kar Yaplan Deniz

Savalaryla lgili Dokmantasyonun ncelenmesi: Barrantes
Maldonado rnei, Trkler ve Deniz, stanbul 2006, s. 247-265.
Stripling, G. W. F., The Ottoman Turks and The Arabs, Urbana 1942.
Subrahmanyam, S., The Career and Legend of Vasco da Gama,
Cambridge UP 1997.
___, The Portuguese Empire in Asia, 1500-1700: A Political and
Economic History, London 1993.
___, The Trading world of the western Indian Ocean 1546-1565,
A Political interpretation Carreira da India e as Rotas dos
Estreitos, (ed. Matos, A. T.-Thomaz, L. E.), Angra do Heroismo
1998, 207-227.
___, -L. F. Thomaz, Evolution of Empire: The Portuguese in the
Indian Ocean during the sixteenth century, (ed. J. D. Tracy),
The Political Economy of Merchant Empires, Cambridge UP
1991, s. 298-331.
akirolu, M. H., 1503 tarihli Trk-Venedik Andlamas,
VIII. Trk Tarih Kongresi, III, Ankara 1983, s. 1559-1569.
___, Venedik Arivi ve Kitaplklarndan Trk Tarih ve Kltrne
Ait Kaytlar, Erdem, III/7 (1987), s. 111-134.
___, Ettore Rossi, DA, XXXV, 174-175.
een, R., slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri,
Ankara 1985.
366
Talat, S., Umman ve Hint Denizleri Hakimiyeti ve Trkler,

stanbul 1934.
Tuchscherer, M., Approvisionnement des villes saintes dArabie en

bl dEgypte daprs des documents ottomans des annes 1670
s. 79-99.
___, A propos de lassemblage de trois navires ottomans dans
larsenal de Suez (1762-1767), s. 323-334.
___, La flotte impriale de Suez de 1694 1719, s. 48-53.
Turan, O., Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar,
Metin, Tercme ve Aratrmalar, Ankara 1958.
___, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971 ve 1984.
___, Trkiye Seluklular Hakknda Resm Vesikalar Metin, Tercme,
Aratrmalar, Ankara 1988.
Turan, ., Rodosun Zaptndan Malta Muhasarasna,
Kanun Armaan, Ankara 1970, s. 47-117.
___, Trkiye-talya likileri (Seluklulardan Bizansn Sona Eriine)
I, stanbul 1990.
___, Seyd Ali Reis, slam Ansiklopedisi, X, 528-531.
Trk Silahl Kuvvetleri Tarihi, Osmanl devri, III./7. Ksm.
Uyumaz, E., Sultan I. Aleddn Keykubad Devri Trkiye Seluklu

Devri Siyas Tarihi (1220-1237), Ankara 2003.
Uzunarl, . H., Mekke-i Mkerreme Emirleri, Ankara 1972.
___, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilt, Ankara 1984.
___, Osmanl Tarihi, Ankara 1973, III/1.
___, Otrantonun Zaptndan Sonra Napoli Kral ile Dostluk
Grmeleri, Belleten, 100 (1961).
___, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri,
Ankara 1984.
nal, T., kinci Viyana Muhasaras Malubiyetimizin
Gizli Sebepleri, Ankara 1954.
___, Changing masters in the Aegean, (ed. J. Chrysostomides,

C. Dendrinos ve J. Harris), The Greek Islands and the Sea.
Proceedings of the First International Colloquium held at the
Hellenic Institute, Royal Holloway, University of London, 21-22
September 2001, Camberley 2004.
Zanelli, G., LArsenale di Venezia, Venedik 1991.
Zonoras, Ioannis Zonarae epitomae historiarum libri XIII-XVIII,
(ed. T. Bttner-Wobst), Bonn 1897.
Zorlu, T., Osmanl Deniz Teknolojisi zerine,
Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, say 2/4, 2004,
s. 297-353.
kiewskiego, P. S., (ed.), August Bielowski, Lviv 1861.
Vatin, N., IOrdre de Saint-Jean-de-Jerusalem, Paris 1994.

___, Rodos valyeleri ve Osmanllar, Dou Akdenizde Sava,
Diplomasi ve Korsanlk 1480-1522, (ev. T. Altnova), stanbul
2004.
Veinstein, G., Loccupation ottomane dOakov et le problme de la
frontire lithuano-tatare (1538-1542), Pass turco-tatar, prsent
sovitique, Mlanges en lhonneur dAlexandre Bennigsen,
(ed. Ch. Lemercier-Quelquejay, G. Veinstein, E.S. Wimbush),
Paris 1986, s. 221-237.
The Via Egnatia Under Ottoman Rule (1380-1699),
(ed. E. Zachariadou), Rethymnon 1996.
Virgilio. T., La sicilia dalla dominazione spagnola allunit dItalia,
Bologna, Zanichelli 1955.
Wake, C. H., The Changing Pattern of Europes Pepper and Spice
Imports, ca. 1400-1700, The Journal of European Economic
History, 8/1 (1979), 361-403.
Wicki, Documenta Indica, III (1954).
Wiener, W. M., Bizanstan Osmanlya stanbul Liman,
(ev. E. zbek), stanbul 1998.
Winter, M., Egyptian Society Under Ottoman Rule, 1517-1798,
London-New York 1992.
Wittek, P., Mentee Beylii, 13-15inci Asrda Garb Kk Asya
Tarihine Ait Tetkik, (ev. O. . Gkyay), Ankara 1944 ve 1986.
Wood, A. C., A History of the Levant Company, London 1964.
Ylmaz, A., XVI. Yzylda Birecik Sanca, (.. Sosyal Bilimler
Enstits, Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1996.
Yinan, M. H., Trkiye Tarihi Seluklular Devri, Anadolunun Fethi,
stanbul 1944.
Ycel, Y., Muhteem Trk Kanun ile 46 Yl, Ankara 1991.
___, ve Cengiz, H. E., Ruhi Tarihi, Belgeler, 18 (1992),
s. 359-472.
Zachariadou, E., The Catalans of Athens and the beginning of the
Turkish expansion in the Aegean area, Studi Medievali, 31,
(1980), s. 821-838.
___, Trade and Crusade, Venetian Crete and the Emirates of
Menteshe and Aydn, Venice 1983.
___, Holy War in the Aegean During the fourteenth Century,
Mediterranean Historical Review, 4/1, (1989), s. 212-225.
___, The emirate of Karasi and that of the Ottomans; two rival
states, ed E. Zachariadou, The Ottoman Emirate (1300-1389),
Rethymnon: Crete University Press, 1993, s. 225-236.
___, Gazi elebi of Sinope, Laura Balletto, Oriente e occidente
tra medioevo ed et moderna, Studi in onore di Geo Pistarino,
I-II, Genoa 1997, II, 1271-1275.
___, Monks and Sailors under the Ottoman Sultans, (ed. K. Fleet),
The Ottomans and the Sea, Oriente Moderno, 20/81 (2001),
s. 139-147.
367

Türk Denizcilik Tarihi 1 (Başlangıçtan XVII. Yüzyılın Sonuna Kadar)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türk Denizcilik Tarihi 1 (Başlangıçtan XVII. Yüzyılın Sonuna Kadar)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Balangtan

XVII. Yzyln Sonuna Kadar

Trklerin Bizans ve Venedikle Denizlerdeki

Osmanl Devletinin Erken Dneminde Dou

Bat Anadoluda Ykselen Denizci

lk Osmanl Deniz ss: Gelibolu

Bu kitabn her trl yayn hakk,

Avrupann Okyanuslarda Yaylmas ve

BOYUT YAYINCILIK TC. A..

II. Bayezid Dneminde Osmanl Denizcilii

Fatih Sultan Mehmed ve Osmanl Denizcilii

mparatorluk Donanmasna Doru: Tersne-i

Deniz Basmevi Mdrl

Rodos Adasnn Fethinden

Barbaros Hayreddin: lk Deniz Beylerbeyi (1534)

Mezemorta Hseyin Paa ve

XVI. Yzyln lk Yarsnda Orta ve

Preveze Deniz Zaferi ve Sonrasnda

Malta Kuatmasndan Tunusun Fethine

XVI. Yzyl Sonlarndan XVIII. Yzyl Sonlarna

Akdenizde Korsanlk: Osmanl Deniz Gc

XVI. ve XVII. Yzyl Kazak Deniz Aknlar

Girit Seferi ve Sonrasndaki Politik Gelimeler

XVII. Yzylda Gemi Teknolojisinde Deiim:

Trklerde denizcilik anlaynn ilk evreleri

Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi II, Ankara

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

li suyun getik biz

Abdlkadir nan, Trk Destanlar,

denilerek Trklerin denizlerle ilgisine temas edilmitir.

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

een, Trkler, s. 109-110.

Balangtan XVII. Yzyln Sonuna

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

Osmanl srecinde denizcilik (XIV.-XVII. yzyllar)

Kapudan Pasha: His Office and hid Domain

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve

Balangtan XVII. Yzyln Sonuna

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

Balangtan XVII. Yzyln Sonuna

Seluklular Dneminde Trk Denizcilik Faaliyetleri

Byk Seluklular Dnemi

Emekli Tarih Profesr.

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

E. Honigmann, Bizans Devletinin Dou Snr,

Balangtan XVII. Yzyln Sonuna

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

Irak Seluklular Dnemi

bnl-Esir, slm Tarihi, el-Kmil fit-Tarih

Balangtan XVII. Yzyln Sonuna

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

Trkiye Seluklular Dnemi

el-Bundar, Tavarih al-Seluk, Kitab Zubdet

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye,

Balangtan XVII. Yzyln Sonuna

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

bn-i Bib (Tpkbasm), s. 95-99/Trke

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I

Piri Reisin Kitb- Bahriyesinde

bn-i Bib (Tpkbasm), s. 240/Trke

Balangtan XVII. Yzyln Sonuna

Trk Denizcilik Tarihi Cilt - I