FF

TRK STANDARDI
TURKISH STANDARD

TS EN 60909-0
Mart 2006

ICS 17.220.01; 29.240.20

FAZLI a.a. SSTEMLERDE KISA DEVRE AKIMLARI BLM 0: AKIMLARIN HESAPLANMASI

Short circuit currents in three phase a.c. systems
Part 0: Calculation of currents

TRK STANDARDLARI ENSTTS

Necatibey Caddesi No.112 Bakanlklar/ANKARA

Bugnk teknik ve uygulamaya dayanlarak hazrlanm olan bu standardn, zamanla ortaya kacak
gelime ve deiikliklere uydurulmas mmkn olduundan ilgililerin yaynlar izlemelerini ve standardn
uygulanmasnda karlatklar aksaklklar Enstitmze iletmelerini rica ederiz.

Bu standard oluturan Hazrlk Grubu yesi deerli uzmanlarn emeklerini; tasarlar zerinde grlerini
bildirmek suretiyle yardmc olan bilim, kamu ve zel sektr kurulular ile kiilerin deerli katklarn
kranla anarz.

Kalite Sistem Belgesi

malt ve hizmet sektrlerinde faaliyet gsteren kurulularn sistemlerini TS EN ISO 9000 Kalite
Standardlarna uygun olarak kurmalar durumunda TSE tarafndan verilen belgedir.

Trk Standardlarna Uygunluk Markas (TSE Markas)

TSE Markas, zerine veya ambaljna konulduu mallarn veya hizmetin ilgili Trk Standardna uygun
olduunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ktnda Trk Standardlar Enstitsnn
garantisi altnda olduunu ifade eder.

TSEK
Kalite Uygunluk Markas (TSEK Markas)
TSEK Markas, zerine veya ambaljna konulduu mallarn veya hizmetin henz Trk Standard
olmadndan ilgili milletleraras veya dier lkelerin standardlarna veya Enstit tarafndan kabul edilen
teknik zelliklere uygun olduunu ve mamulle veya hizmetle ilgili bir problem ortaya ktnda Trk
Standardlar Enstitsnn garantisi altnda olduunu ifade eder.

DKKAT!
TS iareti ve yannda yer alan say tek bana iken (TS 4600 gibi), mamuln Trk Standardna uygun
retildiine dair reticinin beyann ifade eder. Trk Standardlar Enstits tarafndan herhangi bir
garanti sz konusu deildir.
Standardlar ve standardizasyon konusunda daha geni bilgi Enstitmzden salanabilir.
TRK STANDARDLARININ YAYIN HAKLARI SAKLIDIR.

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

n sz
-

Bu standard, CENELEC tarafndan kabul edilen EN 60909-0 (2001) standard esas alnarak TSE Elektrik
htisas Grubunca hazrlanm ve TSE Teknik Kurulunun 30 Mart 2006 tarihli toplantsnda Trk
Standard olarak kabul edilerek yaymna karar verilmitir.

Bu standardda kullanlan baz kelime ve/veya ifadeler patent haklarna konu olabilir. Byle bir patent
hakknn belirlenmesi durumunda TSE sorumlu tutulamaz.

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

indekiler
Genel.......................................................................................................................................................... 1
1.1 Kapsam ................................................................................................................................................... 1
1.2 Atf yaplan standard ve/veya dokmanlar .............................................................................................. 2
1.3 Tarifler ..................................................................................................................................................... 3
1.4 Semboller, alt indisler ve st indisler....................................................................................................... 5
2 Ksa devre akmlarnn karakteristikleri: Hesaplama metotlar............................................................ 7
2.1 Genel ....................................................................................................................................................... 7
2.2 Hesaplamayla ilgili kabuller ..................................................................................................................... 9
2.3 Hesaplama metotu .................................................................................................................................. 9
2.4 En byk ksa devre akmlar ................................................................................................................ 14
2.5 En kk ksa devre akmlar ................................................................................................................ 14
3 Elektrikli donanmn ksa devre empedanslar .................................................................................... 14
3.1 Genel ..................................................................................................................................................... 14
3.2 ebeke fiderleri...................................................................................................................................... 15
3.3 Transformatrler .................................................................................................................................... 16
3.4 Hava hatlar ve kablolar......................................................................................................................... 19
3.5 Ksa devre akmn snrlama reaktrleri ............................................................................................... 20
3.6 Senkron makinalar ................................................................................................................................ 20
3.7 Santralin alt merkezi ............................................................................................................................ 22
3.8 Asenkron motorlar ................................................................................................................................. 23
3.9 Statik eviriciler...................................................................................................................................... 26
3.10 Kondansatrler ve statik ykler........................................................................................................... 26
4 Ksa devre akmlarnn hesaplanmas .................................................................................................. 26
4.1 Genel ..................................................................................................................................................... 26
1

4.2 Balang simetrik ksa devre akm

I k" ................................................................................................ 29

4.3 Tepe ksa devre akm ip ........................................................................................................................ 36

4.4 Ksa devre akmnn d.a. bileeni .......................................................................................................... 39
4.5 Simetrik ksa devre kesme akm Ib ....................................................................................................... 39
4.6 Kararl durum ksa devre akm Ik .......................................................................................................... 43
4.7 Asenkron motorlarn balant ularnda ksa devre............................................................................... 47
4.8 Enerji (Joule integral) ve termik e deer ksa devre akm .................................................................. 48
Ek A m ile n faktrlerinin hesaplanmas ile ilgili eitlikler ...................................................................... 51
Ek ZA Atf yaplan uluslararas standardlar ve bunlara karlk gelen Avrupa standardlar................. 52

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

fazl a.a. sistemlerde ksa devre akmlar Blm 0: Akmlarn hesaplanmas

1

Genel

1.1 Kapsam
Bu standard, 50 Hz veya 60 Hz anma frekansnda alan:
-

fazl a.a. alak gerilim sistemlerindeki,

fazl a.a. yksek gerilim sistemlerindeki

ksa devre akmlarnn hesaplanmasn kapsar.

Uzun iletim hatlaryla 550 kV ve st beyan gerilimli sistemler, zel olarak deerlendirilmelidir.
Bu standard, genelde kabul edilebilir dorulukta olan sonulara ulalacak; genel, uygulanabilir ve zl
ilemleri tespit eder. Bu hesaplama metoduyla ilgili olarak ksa devre yerindeki e deer gerilim kayna
uygulanr. Bu hususun, asgari ayn doruluu vermesi hlinde, zel metotlarn kullanmn dikkate alr,
rnein toplamsallk metodu, zel durumlara ayarlama. toplamsallk metodu, farz edilen bir akm akyla ilgili
ksa devre akmn verir. Bundan dolay bu metot, her zaman en byk ksa devre akmn vermez.
Bu standard, dengeli veya dengesiz ksa devre durumlarndaki ksa devre akmlarn hesaplamay kapsar.
Hat iletkeni ile yerel toprak arasnda maksatl veya maksatl olmayan iletken yol olmas durumunda,
aadaki iki durum fiziksel zellikler ve etkileri bakmndan (hesaplamalar iin farkl kurallara yol aan) ak
olarak birbirinden ayrt edilmelidir:

Ntr dorudan veya bir empedans zerinden toprakl sistemlerde oluan faz toprak ksa devresi,

Ntr yaltlm veya rezonans toprakl sistemde oluan tek faz toprak arzas. Bu arza, bu standardn
kapsam dndadr.

Ntr yaltlm veya rezonans toprakl sistemde ayn anda meydan gelen iki ayr tek faz toprak arzas
srasndaki akmlar iin IEC 60909-3e baknz.
Ksa devre akmlar ve ksa devre empedanslar; saysal bilgisayar veya ebeke analizr ile llen, sistem
deneyleriyle de belirlenebilir. Mevcut alak gerilim sistemlerinde, gz nne alnan beklenen ksa devrenin
yerindeki lmler esas alnarak ksa devre empedansn belirlemek mmkndr.
Genelde ksa devre empedansnn hesaplanmasnda; elektrikli donanmn beyan deerleri ve sistemin
topolojik dzeni esas alnr ve mevcut sistemler ile plnlama aamasndaki sistemler iin gerekleme
avantajna sahiptir.
Aada belirtilen, genlikleri farkl iki ksa devre akmnn genelde hesaplanmas gerekir:

Elektrikli donanmn kapasitesini veya beyan deerini belirleyen en byk ksa devre akm,

rnein sigortalarn seimi, koruma cihazlarnn ayar deerleri ve motor yklenmelerinin denetlenmesi
iin esas alnabilen en kk ksa devre akm.

Not -

faz ksa devrede akmn, btn kutuplarda ayn anda olutuu kabul edilir. Ksa devre akmlarnn
daha byk periyodik olmayan bileenlerine yol aabilen, ayn anda meydana gelmeyen ksa
devrelerin incelenmesi, bu standardn kapsam dndadr.

Bu standard, kontrol altndaki durumlarda maksatl olarak oluturulan ksa devre akmlarn (ksa devre
deney lboratuvarlar) kapsamaz.
Bu standard, gemi ve uakta bulunan tesislerdeki ksa devre akmlarnn hesaplanmasn kapsamaz.
1

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

1.2 Atf yaplan standard ve/veya dokmanlar

Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin dier standard ve/veya dokmanlara atf yaplmaktadr.
Bu atflar metin ierisinde uygun yerlerde belirtilmi ve aada liste hlinde verilmitir. Tarih belirtilen
atflarda daha sonra yaplan tadil veya revizyonlar, atf yapan bu standardda da tadil veya revizyon yaplmas
art ile uygulanr. Atf yaplan standard ve/veya dokmann tarihinin belirtilmemesi hlinde en son basks
kullanlr.
EN, ISO, IEC
vb.No
IEC 60038
(1983)
IEC 60050-131
(1978)

Ad
(ngilizce)
IEC standard voltages

International Electrotechnical
Vocabulary. Part 131 : Electric and
magnetic circuits
IEC 60050 (151) International Electrotechnical
(1978)
Vocabulary - Part 151: Electrical and
magnetic devices
IEC 60050-195
International Electrotechnical
(1998)
Vocabulary - Part 195: Earthing and
protection against electric shock
IEC 600562)
High-voltage alternating-current circuit(1987)
breakers
IEC 60071-1
Insulation co-ordination-Part 1:
(1993)
Definitions, principles and rules
IEC 60781
Application guide for calculation of
(1989)
short-circuit currents in low-voltage
radial systems
EN 60865-1
Short-circuit currents; calculation of
(1993)
effects; part 1: definitions and
calculation methods
IEC/TR 60909-1 Short-circuit currents in three-phase a.c.
systems - Part 1: Factors for the
calculation of short-circuit currents
according to IEC 60909-0
IEC/TR3 60909-2 Electrical equipment; data for short(1992)
circuit current calculations in
accordance with IEC 60909
IEC 60909-3
Short-circuit currents in three-phase a.c.
(1995)
systems - Part 3: Currents during two
separate simultaneous line-to-earth
short circuits and partial short-circuit
currents flowing through earth
IEC TR 60909-4 Short-circuit currents in three-phase a.c.
(2000)
systems - Part 4: Examples for the
calculation of short-circuit currents
IEC 60949
Calculation of thermally permissible
(1988)
short-circuit currents, taking into
account non-adiabatic heating effects
IEC 60986
(2000)

TS No 1)

Ad
(Trke)
Anma gerilimleri Alak gerilim
elektrik ebekesi besleme
sistemleri iin
Elektroteknikte kullanlan terimler
ve tanmlar- Elektrik ve manyetik
devreler
Elektroteknikte kullanlan terimler
ve tarifleri- Elektrik dzenleri ve
manyetik dzenler
-

TS 83
HD 472 S1
TS 4550
TS 4549

TS 855
Yaltm koordinasyonu- Blm 1:
EN 60071-1 Tarifler, prensipler ve kurallar
TS HD 581
S1*
TS EN
60865-1*
-

TS EN
60909-3*

TS 9636

Adiyabatik Olmayan Isnma

Etkilerini Dikkate Alarak Isl Ynden
Msaade Edilen Ksa Devre
Akmlarnn Hesaplanmas
Short-circuit temperature limits of
electric cables with rated voltages
from 6 kV (U<(Index)m> = 7, 2 kV)
up to 30 kV (U<(Index)m> = 36 kV)

Guide to the short-circuit temperature

TS IEC
limits of electric cables with a rated
60986
voltage from 1,8/3 (3,6) kV to 18/30 (36)
kV

1) TSE Notu: Atf yaplan standardlarn TS numaras ve Trke ad 3. ve 4. kolonda verilmitir. * iaretli
olanlar bu standardn basld tarihte ngilizce metin olarak yaymlanm olan Trk Standardlardr.
2) TSE Notu: IEC 60056 standard iptal edilmi yerine IEC 62271-100 (TS EN 62271-100) standard
gemitir.
2

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

1.3 Tarifler
Bu standardn amac iin IEC 60050 (131)de verilen tarifler ve aadaki tarifler uygulanr.

1.3.1 Ksa devre

ki veya daha ok iletken blm arasnda elektriksel potansiyel farkn eitlemek veya sfra yaklatrmak iin
zorlayan bu iletken blmler arasndaki maksatl veya maksatl olmayan iletken yol.

1.3.1.1 Faz Faz ksa devresi

Toprak balantl veya balantsz iki veya daha fazla faz arasndaki maksatl veya maksatl olmayan iletken
yol.

1.3.1.2 Faz Toprak ksa devresi

Ntr dorudan veya empedans zerinden toprakl sistemde, faz ile yerel toprak arasndaki maksatl veya
maksatl olmayan iletken yol.

1.3.2 Ksa devre akm

Elektrik sisteminde ksa devreden kaynaklanan ar akm.
Not -

Ksa devre yerindeki ksa devre akm ile ebekenin herhangi bir noktasnda ebeke kollarndaki
ksm akmlar (ekil 3) birbirinden ayrmak gerekir.

1.3.3 Beklenen (oluabilen) ksa devre akm

Ksa devrenin, beslemede herhangi bir deiiklik olmakszn ihmal edilebilen empedansn ideal balantsnn
yerine gemesi durumunda akacak olan akm.

1.3.4 Simetrik ksa devre akm

Varsa periyodik olmayan bileeni ihmal edilen, beklenen (oluabilen) ksa devre akmnn a.a. simetrik
bileeninin etken deeri (Madde 1.3.3).

1.3.5 Balang simetrik ksa devre akm Ik

Empedansn, zamann sfr zaman deerinde kald durumdaki ksa devre annda uygulanabilen (ekil 1 ve
ekil 2), beklenen (oluabilen) ksa devre akmnn a.a. simetrik bileeninin etken deeri (Madde 1.3.3).

1.3.6 Balang simetrik ksa devre gc Sk

Balang simetrik ksa devre akmnn Ik sonucu olarak belirlenen hayal bir deer (Madde 1.3.5),
Sk= 3Un Ik, burada; Un anma sistem gerilimi (Madde 1.3.3) ve 3 arpan.
Not -

Balang simetrik ksa devre gc Sk, bu standarddaki hesaplama metodunda kullanlmamaktadr.

rnein Q noktasndaki ebeke fiderinin dhil empedansn hesaplamak iin Sk, ksa devre
hesaplamalaryla banlt olarak bunun yerine kullanlrsa, bu durumda verilen tanmlama,
SkQ=3UnQ IkQ veya ZQ=cU2nQ / SkQ biiminde kullanlmaldr.

1.3.7 Ksa devre akmnn azalan (periyodik olmayan) bileeni id.a.

ekil 1 ve ekil 2ye gre balang sfr deerden itibaren azalan ksa devre akmnn st ve alt zarf
arasndaki ortalama deer.

1.3.8 Tepe ksa devre akm ip

Beklenen (oluabilen) ksa devre akmnn en byk olas an deeri (ekil 1 ve ekil 2).
Not -

Tepe ksa devre akmnn genlii, ksa devrenin meydana geldii ana gre deiir. Ksa devre tepe
akmnn ip hesaplamas, hat iletkenlerini ve en byk olas ksa devre akmnn meydana gelidii an
kapsar. Ardk ksa devre akmlar, gz nne alnmamtr.

1.3.9 Simetrik ksa devre kesme akm Ib

Anahtarlama cihaznn alan ilk kutbunun kontak ayrlmas annda beklenen ksa devre akmnn simetrik
a.a. bileeninin toplam evriminin etken deeri.

1.3.10 Kararl durum ksa devre akm Ik

Geici olaylarn azalmasndan sonraki ksa devre akmnn etken deeri (ekil 1 ve ekil 2).
3

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

1.3.11 Simetrik bloke edilmi rotor akm ILR

Beyan frekansta ve beyan gerilim URM ile beslenen bloke rotorlu asenkron motorun en byk simetrik etken
akm.

1.3.12 E deer elektrik devresi

deal elemanlarn oluturduu bir ebeke vastasyla devrenin davrann tanmlayan model
[IEV 131-01-33]

1.3.13 Sistem anma gerilimi Un

Sistemin gsterildii ve baz manevra karakteristiklerine atf yaplan gerilim (faz-faz).

Not -

Deerler, IEC 60038de verilmitir.

1.3.14 E deer gerilim kayna c Un/3

Madde 2.3e gre hesaplanan ksa devre akm iin pozitif bileen sisteminde ksa devre yerine uygulanan
ideal kaynan gerilimi. Bu gerilim yalnzca, ebekenin aktif gerilimidir.

1.3.15 Gerilim faktr c

E deer gerilim kayna ile 3e blnen anma gerilim Un arasndaki oran. Bu deerler, izelge 1de
verilmitir.
Not -

c gerilim faktrnn uygulanmas, aada belirtilen deiik nedenlerden dolay gereklidir:

-

Gerilimin zamana ve arza yerine bal olarak deiir,

Transformatr kademelerinin deimesi,
Madde 2.3.1e gre hesaplamalarda yklerin ve kapasitanslarn ihmal edilmesi,
Jeneratr ve motorlarn balang geici davran.

1.3.16 Senkron makinalarn balang geici gerilimi E

Ksa devre annda balag geici reaktansn Xd arkasndaki senkron makinann simetrik dahil geriliminin
etken deeri.

1.3.17 Jeneratrden uzak ksa devre

Beklenen (oluabilen) ksa devre akmnn simetrik a.a. bileen genliinin esas olarak sabit kald sradaki
ksa devre (ekil 1e baknz).

1.3.18 Jeneratre yakn ksa devre

En az bir senkron makinann, makinann beyan akmnn iki katndan daha byk beklenen balang
simetrik ksa devre akmn besledii ksa devre veya asenkron motorlarn, motorlarn olmad balang
simetrik ksa devre akmnn % 5inden daha byn besledii ksa devre (ekil 2).

1.3.19 F ksa devre yerindeki ksa devre empedanslar

1.3.19.1

fazl a.a. sistemin pozitif bileen ksa devre empedans Z(1)

Ksa devre yerinden grnen pozitif bileen sisteminin empedans (ekil 2.3.2 ve ekil 5a).

1.3.19.2

fazl a.a. sistemin negatif bileen ksa devre empedans Z(2)

Ksa devre yerinden grnen negatif bileen sisteminin empedans (ekil 2.3.2 ve ekil 5b).

1.3.19.3

fazl a.a. sistemin sfr bileen ksa devre empedans Z(0)

Ksa devre yerinden grnen sfr bileen sisteminin empedans (ekil 2.3.2 ve ekil 5c). Buna, ntr
toprakma empedansnn ZN kat deeri dahildir.

1.3.19.4

fazl a.a. sistemin ksa devre empedans Zk

faz ksa devre akmlarnn hesaplanmasyla ilgili olarak Madde 1.3.19.1e gre pozitif bileen ksa devre
empedans Z(1) iin ksaltlm ifade.

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

1.3.20 Elektrikli donanmn ksa devre empedanslar

1.3.20.1

Elektrikli donanmn pozitif bileen ksa devre empedans Z(1)

Simetrik pozitif bileen gerilimleri ile beslendiinde, elektrikli donanmn faz iletkenlerine tekabl eden faz
ntr geriliminin, ksa devre akmna oran (Madde 2 ile IEC 60909-4e baknz).
Not -

Negatif ve sfr bileen ksa devre empedanslaryla kartrlma ihtimali bulunmuyor ise Z(1)
sembolnn indisi yazlmayabilir.

1.3.20.2

Elektrikli donanmn negatif bileen ksa devre empedans Z(2)

Simetrik negatif bileen gerilimleri ile beslendiinde, elektrikli donanmn faz iletkenlerine tekabl eden faz
ntr geriliminin, ksa devre akmna oran (Madde 2 ile IEC 60909-4e baknz).

1.3.20.3

Elektrikli donanmn sfr bileen ksa devre empedans Z(0)

faz k akm iin ve drdnc iletken ve/veya toprak dn yolu olarak kullanlyor ise a.a. gerilim
kayna ile beslendiinde, elektrikli donanmn bir faz iletkenine tekabl eden faz ntr geriliminin, ksa devre
akmna oran (Madde 2 ile IEC 60909-4e baknz).

1.3.21 Senkron makinalarn balang geici reaktans Xd

Ksa devre anndaki etkin reaktans. Ksa devre akmlarnn hesaplamas iin Xdnin doymu deeri dikkate
alnr.
Not -

Ohm cinsinden Xd deeri, senkron makinann beyan empedansna ZrG=U2rG/SrG, p.u. cinsinden elde
edilen sonu kk harfler ile gserilir, xd= Xd/ZrG.

1.3.22 En kk zaman gecikmesi ten kk

Ksa devre akmnn balamas ile anahtarlama cihaznn aan ilk kutbunun kontak ayrlmas arasndaki en
ksa sre.
Not -

ten kk sresi, koruma rlesinin en kk olas alma zaman ile kesicinin en kk ama
zamannn toplamdr.

1.3.23 Isl e deer ksa devre akm Ith

Zamanla azalan d.a. bileenini ihtiva edebilen gerek ksa devre akm ile ayn sl etkiye ve ayn sreye
sahip akmn etken deeri.

1.4 Semboller, alt indisler ve st indisler

Bu standardda verilen eitlikler, birimleri verilmeden yazlmtr. Semboller; uluslar aras birim sistemi gibi
seilen birimlerden bamsz olarak saysal deerlere ve boyutlara sahip fiziksel byklkleri gsterir.
Kompleks byklklerin sembollerinin alt izilidir, rnein Z=R+jX.

1.4.1 Semboller
A
a
a
c
cUn/3
E
f
Ib
Ik
IkP
Ik
ILR
Ir
Ith
Id.a.
Ip
K
m

d.a. bileeninin id.a. balang deeri

Kompleks operatr
Dengesiz ksa devre akm ile faz ksa devre akm arasndaki oran
Gerilim faktr
E deer gerilim kayna (etken)
Senkron makinann balang geici gerilimi
Frekans (50 Hz veya 60 Hz)
Simetrik ksa devre kesme akm (etken)
Kararl durum simetrik ksa devre akm (etken)
Birleik ikaz sistemli jeneratrn balant ularndaki (kutuplarda) kararl durum ksa devre
akm
Balang simetrik ksa devre akm (etken)
Asenkron motorun simetrik bloke edilmi rotor akm
Elektrikli donanmn beyan akm
Isl e deer ksa devre akm
Ksa devre akmnn d.a. bileeni
Tepe ksa devre akm
Empedanslar iin dzeltme faktr
d.a. bileeninin s etkisiyle ilgili faktr
5

ICS 17.220.01; 29.240.20

n
p
pG
pT
pkrT
prM
q
qn
R sra. r
RG
RGf
Sk
Sr
ten kk
tr
Tk
Um
Un
Ur
ukr
ukR
uRr
uXr
U(1), U(2), U(0)
X sra. x
Xd sra. Xq
XdP
Xd sra. Xq
xd
xd sat
Z sra. z
Zk
Z(1)
Z(2)
Z(0)

c
01
02
00

TRK STANDARDI

a.a. bileenin s etkisiyle ilgili faktr

Asenkron motorun kutuplarnn ifti
Jeneratrn gerilim reglsyon aral
Transformatrn gerilim ayar aral
Beyan akmda transformatr sarglarndaki toplam kayp
Asenkron motorun beyan aktif gc (PrM=SrM cosrM rM)
Asenkron motorlarn kesme akmnn hesaplanmasyla ilgili faktr
Anma kesiti
Srasyla mutlak ve nisp deerde diren
Senkron makinann rezistif direnci
ip hesaplanr iken senkron makinann hayal rezistif direnci
Balang simetrik ksa devre gc (Madde 1.3.6)
Elektrikli donanmn beyan grnen gc
En kk zaman gecikmesi
Beyan dntrme oran (kademe deitirici ana konumda); tr 1
Ksa devre akmnn sresi
Donanm iin en yksek gerilim, faz-faz (etken)
Sistem anma gerilimi, faz-faz (etken)
Beyan gerilim, faz-faz (etken)
Transformatrn yzde beyan ksa devre gerilimi
Ksa devre snrlama reaktrnn yzde ksa devre gerilimi
Transformatrn yzde ksa devre geriliminin beyan rezistif bileeni
Transformatrn yzde ksa devre geriliminin beyan reaktif bileeni
Pozitif, negatif ve sfr bileen gerilimleri
Srasyla mutlak ve nisp deerde reaktans
Srasyla boyuna eksen ve enine eksende, senkron reaktans
Balant ularnda (kutuplarnda) kararl durum ksa devre olmas durumunda birleik ikaz
sistemli jeneratrn hayal reaktans
Srasyla boyuna eksen ve enine eksende, senkron makinann balang geici reaktans
(doymu deeri)
Doymam senkron reaktans, nisp deer
Doymu senkron reaktans, nisp deer, doymu yksz ksa devre orannn karl
Srasyla mutlak ve nisp deerde empedans
fazl a.a. sistemin ksa devre empedans
Pozitif bileen ksa devre empedans
Negatif bileen ksa devre empedans
Sfr bileen ksa devre empedans
Asenkron motorlarn verimi
Tepe ksa devre akmnn hesaplanmasyla ilgili faktr
Kararl durum ksa devre akmnn hesaplanmasyla ilgili faktr
Simetrik ksa devre kesme akmnn hesaplanmasyla ilgili faktr
Boluun mutlak geirgenlii, 0=4 10-7 H/m
zdiren
Faz as
Ksa devrenin sonunda iletken scakl
Pozitif bileen ntr referans
Negatif bileen ntr referans
Sfr bileen ntr referans

1.4.2 Alt indisler

(1)
(2)
(0)
a.a.
d.a.
f
k veya k3
k1
k2
k2E sra. kE2E
6

TS EN 60909-0/Mart 2006

Pozitif bileen
Negatif bileen
Sfr bileen
Alternatif akm
Doru akm
Hayal
faz ksa devre (ekil 3a)
Faz-toprak ksa devre, faz-ntr ksa devre (ekil 3d)
Faz-faz ksa devre (ekil 3b)
Toprak balantl faz-faz ksa devre (ekil 3c)

ICS 17.220.01; 29.240.20

K
En byk
En kk
n
r
rsl
t
YT
B
E
F
G
YG
AG
L
LR
L1, L2, L3
M
M
OG
N
P
Q
R
S
SO
T

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Srasyla KT, KG, KS veya KS0 empedans dzeltme faktrleriyle hesaplanan empedanslar
veya reaktanslar
En byk
En kk
Anma deeri (IEV 151-04-01)
Beyan deeri (IEV 151-04-03)
sonulandrma
Aktarlan deer
Yardmc servis transformatr
Bara
Toprak
Arza yeri
Jeneratr
Yksek gerilim, transformatrn yksek gerilim taraf
Alak gerilim, transformatrn alak gerilim taraf
Hat
Bloke edilmi rotor
fazl a.a. sistemin hat iletkenleri
Asenkron motor veya asenkron motor grubu
Motorsuz
Orta gerilim, transformatrn orta gerilim taraf
fazl a.a. sistemin, jeneratrn veya transformatr ntr,
Balant ucu, kutup
Fider balant noktas
Ksa devre snrlama reaktr
Santralin alt merkezi (jeneratr ile ykte kademe deitiricili transformatr)
Santralin alt merkezi (jeneratr ile sabit dntrme oranl veya bota kademe deitiricilli
transformatr)
Transformatr

1.4.3 st indisler

Balang geici deeri

Rezistans veya reaktans p.u. uzunluu
Ksa devre ncesi

Ksa devre akmlarnn karakteristikleri: Hesaplama metotlar

2.1 Genel
Ksa devre akmlarnn tam hesaplamas; ksa devrenin balangcndaki gerilimin an deerine tekabl eden,
ksa devrenin balamasndan sona ermesine kadar ksa devre yerindeki akmlar zamann bir fonksiyonu
olarak vermelidir (ekil 1 ve ekil 2).
ou uygulamal durumda, bu tip belirleme gerekli deildir. Sonularn uygulanmasna bal olarak, simetrik
a.a. bileenin etken deeri ile ksa devrenin olumasna mteakip ksa devre akmnn tepe deerini ip bilmek
yeterlidir. En yksek ip deeri, azalan periyodik olmayan zaman bileenine ve f frekansna baldr, bir baka
deyile Zk ksa devre empedansnn R/X ve X/R oranlarna baldr ve ksa devrenin gerilimin sfr annda
balamas hlinde bu deere eriilir. ip, ksa devre akmnn simetrik a.a. bileeninin azalmasna da baldr.
Gzl ebekelerde, birka doru akm zaman sabiti vardr. Bu nedenle, ip ve id.anin hesaplanmasyla ilgili
kolay bir metot vermek mmkn deildir. Yeterli dorulukta ipyi hesaplamak iin zel metotlar, Madde 4.3te
verilmitir.

ICS 17.220.01; 29.240.20

Ik
ip
Ik
id.a.
A

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Balang simetrik ksa devre akm

Tepe ksa devre akm
Kararl durum ksa devre akm
Ksa devre akmnn d.a. bileeni
id.a. d.a. bileeninin balang deeri
ekil 1 Sabit a.a. bileenli jeneratrden uzak bir ksa devrenin ksa devre akm (ematik diyagram)

Ik
ip
Ik
id.a.
A

Balang simetrik ksa devre akm

Tepe ksa devre akm
Kararl durum ksa devre akm
Ksa devre akmnn d.a. bileeni
id.a. d.a. bileeninin balang deeri
ekil 2 Azalan a.a. bileenli jeneratre yakn bir ksa devrenin ksa devre akm (ematik diyagram)

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

2.2 Hesaplamayla ilgili kabuller

En byk ve en kk ksa devre akmlarnn hesaplanmas, aada belirtilen hesaplamay kolaylatran
kabulleri esas alr.
a) Ksa devre sresince, ilgili ksa devre tipinde bir deiiklik olmaz, bir baka deyile, ksa devre sresi
esnasnda -faz ksa devresi -faz olarak kalr ve faz-toprak ksa devresi faz-toprak olarak kalr
b) Ksa devre sresince, ilgili ebekede bir deiiklik olmaz.
c) Transformatrlerin empedans, kademe deitiricinin ana konumuna gre hesaplanr. ebeke
transformatrlerinin KT empedans dzeltme faktr uyguland iin bu husus kabul edilebilir.
d) Ark direnleri dikkate alnmaz.
e) Sfr bileen sistemindekiler dnda, btn hat kapasitanslar, nt admitanslar ve statik ykler ihmal
edilir.
Bu kabuller, deerlendirilen g sistemiyle ilgili gereklere tam olarak uymamasna ramen hesap sonucu,
genelde kabul edilebilir dorulukta sonular verme hedefini salar.
ekil 3de gsterildii gibi dengeli ve dengesiz ksa devre akmlar iin simetrik bileenlerin uygulanmasyla
ksa devre akmlarnn hesaplanmas daha elverilidir (Madde 2.3.2).
Farkl gerilim seviyeli sistemlerdeki ksa devre akmlar hesaplanr iken empedans deerlerini bir gerilim
seviyesinden dierine aktarmak gerekir. Aktarlan bu gerilim seviyesi, genellikle ksa devre akmnn
hesaplanmas gereken gerilimdir. Ksm ksa devre akml sistemlerdeki her bir transformatr iin
UrTYG / UrTAG = UnTYG / UnTAG olmas kouluyla, p.u. veya dier benzer birim sistemler iin aktarma gerek
yoktur. UrTYG / UrTAG normalde, UnTYG / UnTAGye eit deildir (IEC 60909-2ye ve IEC 60909-4te verilen
rneklere baknz).
Ana ebekeye ilve edilmi veya daha kk ebekelerdeki donanmn empedanslarnn, beyan dntrme
orannn tr karesiyle arplmas veya blnmesi gerekir. Gerilimlerin ve akmlarn, beyan dntrme oran tr
ile dntrlmesi gerekir.

2.3 Hesaplama metotu

2.3.1 Ksa devre yerindeki e deer gerilim kayna
Hesaplama iin kullanlan metot, ksa devre yerindeki e deer gerilim kaynann uygulanmasn esas alr.
E deer gerilim kayna yalnzca, sistemin aktif gerilimidir. Btn ebeke fiderleri, senkron ve asenkron
makinalar yerine, i empedanslar konur (Madde 3e baknz).
Her durumda, e deer gerilim kayna yardmyla, F ksa devre yerindeki ksa devre akmlarn belirlemek
mmkndr. letme verileri ile mteri ykleri, transformatrlerin kademe deitiricisinin konumu,
jeneratrlerin ikazlamas ve benzerlerinden vazgeilebilir, ksa devre anndaki btn farkl olas yk
aklaryla ilgili ilve hesaplamalar gereksizdir.

ekil 3a -faz ksa devre

ekil 3b Faz-faz ksa devre

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

ekil 3c Faz-faz toprak ksa devre

Not -

TS EN 60909-0/Mart 2006

ekil 3d Faz-toprak ksa devre

Akm oklarnn yn keyfi olarak seilmitir.

ekil 3 Ksa devrelerin karakterize edilmesi ve bunlarn akmlar

Yalnzca sistemin aktif gerilimi, ykte kademe deitiricili olan veya olmayan bir transformatr ile
beslendiinde, F ksa devre yerindeki e deer gerilim kaynann bir rnei ekil 4te verilmitir. Sistemdeki
btn dier aktif gerilimlerin, sfr olduu farz edilir. Bylece, ekil 4adaki ebeke fideri; kendi dahil
empedans ZQt, AG tarafna atf yapan transformatr empedans (Madde 3.3e baknz) ve transformatrn
AG tarafna aktarlan (Madde 3.2) empedanslarla temsil edilir. nt admitanslar (rnein, hat kapasitanslar
ile pasif ykler) ekil 4bye gre ksa devre hesaplanr iken dikkate alnmaz.
Olaan (bozunumun olmad) sistemdeki en yksek gerilimin anma sistem geriliminden Un, yaklak olarak
+% 5den (baz AG sistemlerde) veya +% 10dan (baz YG sistemlerde) ortalama olarak daha fazla farkl
olmad dikkate alnarak; ulusal standardalarn olmamas durumunda, izelge 1e gre c gerilim faktrn
semenin yeterli olduu grlmektedir.

10

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

ekil 4a Sistem diyagram

ekil 4b Pozitif bileen sisteminin e deer devre diyagram

Not -

Pozitif bileen sisteminin empedanslar iin (1) indisi, yazlmaz. 01, pozitif bileen ntr referansn
gsterir. ebeke fideri ve transformatrnn empedans, AG tarafyla ilgilidir ve transformatr ayrca,
KT ile dzeltilir (Madde 3.3.3e baknz).

ekil 4 E deer gerilim kaynayla ilgili prosedrle uyumlu balang simetrik ksa devre akmnn Ik
hesaplanmasyla ilgili gsterim
izelge 1 - Gerilim faktr c
Anma gerilimi

Azam ve asgar ksa devre hesaplamalar iin gerilim faktr c

Azam ksa devre akmlar
Asgar ksa devre akmlar
cazam1)
casgar

Alak gerilim
100 V il 1000 V
1,053)
(IEC 60038, izelge 1)
1,104)
Orta gerilim
> 1 kV il 35 kV
(IEC 60038, izelge III)
1,10
Yksek gerilim
> 35 kV
(IEC 60038, izelge IV)
1)
cazam Un, g sistemlerindeki tehizatn azam gerilimi Um deerini amamaldr.
2)

0,95

1,00

Anma gerilimi tanmlanmadnda, cazam Um = Um veya casgar Un = 0,90 x Um olarak uygulanmaldr.

3)

+ % 6 toleransl alak gerilim sistemlerine iin rnek olarak 380 kVtan 400 kVa kadar yeniden
adlandrlan sistemler.

4)

+ % 10 toleransl alak gerilim sistemlerine iin.

2.3.2 Simetrik bileenlerin uygulamas

fazl sistemlerde dengeli ve dengesiz ksa devrelerin sebep olduu akmn deerini hesaplanmas,,
simetrik bileenler kullanlarak basitletirilir. Bu husus, transpoze edilmi hatlar gibi elektrikli tehizatn
11

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

dengeli bir yapya sahip olmasn gerektirir. Ksa devre hesaplamalarnn sonular, transpoze edilmemi
hatlarda bile kabul edilebilir dorulukta olmaldr.
Bu yntem kullanlarak her bir hat iletkenindeki akm, simetrik bileenli sisteme ait akmlar toplanarak
bulunur:
-

Pozitif bileen akm I(1),

Negatif bileen akm I(2),
Sfr bileen akm I(0),

L1 hat iletkeni referans alnarak, I(L1), I(L2) ve I(L3), aada belirtilen eitliklerle verilir:

a=

IL1 = I(1) + I(2) + I(0)

(1a)

IL2 = a2 I(1) + a I(2) + I(0)

(1b)

IL1 = a I(1) + a2 I(2) + I(0)

(1c)

1
1
1 1
2
+j
3, a = j
3
2
2
2
2

ekil 5a Pozitif bileen ksa devre empedans Z(1)

12

(2)

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

ekil 5b Negatif bileen ksa devre empedans Z(2)

ekil 5c Sfr bileen ksa devre empedans Z(0)

ekil 5 F ksa devre yerinde fazl a.a. sistemin ksa devre empedanslar
simetrik bileen sistemlerinin her birinin kendi empedans vardr.
Aada belirtilen dengesiz ksa devreler, bu standardda incelenmitir.
-

Faz-faz ksa devre (ekil 3b),

Toprak balantl faz-faz ksa devre (ekil 3c),
Faz-toprak ksa devre (ekil 3d).

Bu standardn amac iin F ksa devre yerindeki ksa devre empedans ile her bir elektrikli donanmn ksa
devre empedans arasnda ayrm yapmak zorunludur.
F ksa devre yerindeki pozitif bileen ksa devre empesans Z(1); pozitif bileen faz srasndaki gerilimlerin
simetrik sistemi, F ksa devre yerine uygulanarak ve btn senkron ve asenkoron makinalar yerine, i
empedanslar konularak, ekil5aya gre elde edilir.
F ksa devre yerindeki negatif bileen ksa devre empesans Z(2); negatif bileen faz srasndaki gerilimlerin
simetrik sistemi, F ksa devre yerine uygulanarak, ekil5bye gre elde edilir.
Pozitif bileen ve negatif bileen empedansalarnn deeri, yalnzca dner makina olmas durumunda
birbirinden farkl olabilir. Jeneratrden uzak ksa devreler hesaplanrken, genellikle Z(1) = Z(2) alnmasna
msaade edilir.
13

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

F ksa devre yerindeki sfr bileen empedans Z(0); a.a. gerilimin, ksa devre edilmi hat iletkeni ile dn
balants (rnein topraklama sistemi, ntr iletkeni, toprak iletkenleri, kablo iltleri, kablo zrhlar) arasna
uygulanr ise ekil 5cye gre elde edilir.
Orta ve yksek gerilim sistemlerinde dengesiz ksa devre akmlar hesaplanrken ve ksa devre yerinde e
deer gerilim kayna uygulanrken, hattn sfr bileen kapasitanslar ile sfr bileen nt admitanslarnn;
yaltlm ntr sistemler, rezonans toprakl sistemler ve 1,4ten daha byk topraklama faktrl (IEC 600711e baknz) toprakl ntr sistemleri iin dikkate alnmas gerekir.
Alak gerilim ebekeleri hatlarnn (hava hatlar ve kablolar) kapasitanslar, pozitif, negatif ve sfr bileen
sistemlerinde ihmal edilebilir.
Ntr toprakl sistemlerde hatlarn sfr bileen kapasitanslarnn ihmal edilmesi, ksa devre akmlarnn
gerek deerinden biraz daha fazla olmasna yol aar. Sz konusu sapmann deeri, ebeke
konfigrasyonuna baldr.
zel durumlar dnda, ksa devre yerindeki sfr bileen ksa devre empedanslar, pozitif bileen ve negatif
bileen ksa devre empedanslarndan farkldr.

2.4 En byk ksa devre akmlar

En byk ksa devre akmlar hesaplanrken, aadaki koullarn uygulanmas gerekir;
-

izelge 1e gre cen byk gerilim faktr, ulusal standardn olmamas durumunda en byk ksa devre
akmlarnn hesaplamas iin uygulanmaldr,
Sistem konfigrasyonu ile ksa devre yerindeki ksa devre akmlarnn en byk deerine sebep olan g
santrallerinden ve ebeke fiderlerinden en byk beslemeyi seme veya ksa devre akmnn kontrol
iin ebekenin blmlere ayrlmasn kabul etme,
E deer empedans ZQ, d ebekelerin temsil edilmesi iin kullanldnda, en kk e deer ksa
devre empedans, ebeke fiderlerinden beslenen en byk ksa devre akmna tekabl etmesi iin
kullanlmaldr,
Madde 3.8 ve Madde 3.9a uygun olmas durumunda, motorlar dahil edilmelidir,
Hatlarn (hava hatlarnn veya kablolarn) rezistans RL, 20 0C scaklkta uygulanmas gerekir.

2.5 En kk ksa devre akmlar

En kk ksa devre akmlar hesaplanrken, aadaki koullarn uygulanmas gerekir;
-

En kk ksa devre akmlarnn hesaplamas iin cen kk gerilim faktr, izelge 1e gre
uygulanmaldr,
Sistem konfigrasyonu ile ksa devre yerindeki ksa devre akmlarnn en kk deerine sebep olan g
santrallerinden ve ebeke fiderlerinden en kk beslemeyi seme,
Motorlar ihmal edilmelidir,
Hatlarn (hava hatlar, kablolar, hat iletkenleri ile ntr iletkenleri ) rezistanslar RL, daha yksek scaklkta
uygulanmaldr;
RL = [1+ (c+20 0C) ] RL20

(3)

Burada;
RL20
20 0C scaklktaki diren,
c
Ksa devre sresinin sonunda, 0C cinsinden iletken scakl,

Bakr, alminyum ve alminyum alamyla ilgili ou uygulama amalar iin yeterli dorulukta
geerli olan 0,004/Ke eit faktr
Not -

c iin rnein IEC 60865-1, IEC 60949 ve IEC 60986ya baknz.

Elektrikli donanmn ksa devre empedanslar

3.1 Genel
ebeke fiderleri, transformatrler, hava hatlar, kablolar, reaktrler ve benzeri donanmda, pozitif bileen ve
negatif bileen ksa devre empedanslar eittir: Z(1) = Z(2).
14

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Sfr bileen ksa devre empedans Z(0) = U(0) / I(0), paralel iletken ile dn balants (rnein toprak,
topraklama dzeni, ntr iletkeni, toprak teli, kablo ilti ve kablo zrh) arasnda a.a. gerilimin olduu farz
edilerek belirlenir. Bu durumda, sfr bileen akmnn kat, dn yolundan geer.
Jeneratrlerin (G), ebeke transformatrlerinin (T) ve santralin alt merkezindeki (S) empedanslar; bu
standarda uygun olarak ksa devre yerindeki e deer gerilim kayna ile ksa devre akmlar hesaplanr iken
KG, KT ile KS veya KSO empedans dzeltme faktrleriyle arplmaldr.
Not -

Empedans dzeltme faktrlerinin uygulanmasyla ilgili rnekler, IEC 60909-4te verilmitir.

3.2 ebeke fiderleri

ekil 6aya gre faz ksa devre; Q fider balant noktasnda yalnzca balang simetrik ksa devre akm
IkQ bilindii ebekeden beslenirse, bu durumda Q fider balant noktasnda ebekenin e deer empedans
ZQ (pozitif bileen ksa devre empedans), aadaki gibi belirlenmelidir;

ZQ =

cU nQ

(4)

3I kQ

RQ/XQ, bilinir ise bu durumda XQ, aadaki gibi hesaplanmaldr;

XQ =

ZQ

(5)

1 + ( RQ / Z Q ) 2

ekil 6a Transformatrsz

ekil 6b Transformatrsz

ekil 6 ebeke fiderleri iin sistem diyagram ile e deer devre diyagram
ekil 6bye gre ksa devre; Q fider balant noktasnda yalnzca balang simetrik ksa devre akm IkQ
bilindii transformatrn alak gerilim tarafna gre pozitif bileen e deer ksa devre empedans ZQt
aadaki eitlikle hesaplanr;

ZQ =

cU nQ 1
t r2
3I kQ

(6)
15

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Burada;
Q fider balant noktasndaki anma sistem gerilimi,
UnQ
IkQ
Q fider balant noktasndaki balang simetrik ksa devre akm,
c
UnQ gerilimi iin gerilim faktr (izelge 1e baknz),
tr
Ykte kademe deitiricinin ana konumunda beyan dntrme oran.
35 kVun stnde anma gerilimli yksek gerilim fiderlerinin hava hatlar ile beslenmesi durumunda, e deer
empedans ZQ, ou durumda reaktans bir baka deile ZQ=0+jXQ olarak dikkate alnabilir. Dier
durumlarda, ebeke fiderleri rezistanslar RQ iin doru deer bilinmiyor ise XQ=0,995 ZQ olduunda,
RQ=0,1XQ olarak alnabilir.
Transformatrn yksek gerilim tarafndaki balang ksa devre akmlar IkQen
irketi tarafndan veya bu standarda gre yeterli hesaplamayla verilmelidir.

byk

ve IkQen

kk,

besleme

zel durumlarda ebeke fiderlerinin sfr bileen ksa devre e deer empedans, transformatrn yldz
noktasnn topraklamasna ve sarglarn konfigrasyonuna bal olarak dikkate alnmas gerekli olabilir.
Not -

rnein, IEC 60694 izelge 1deki Madde 6 ve Madde 8e baknz.

3.3 Transformatrler
3.3.1 ki sargl transformatrler
Ykte kademe deitiricili olan veya olmayan iki sargl transformatrn pozitif bileen ksa devre
empedanslar ZT= RT + jXT, aadaki gibi beyan transformatr verilerinden hesaplanabilir:

ZT =

u kr U rT2
%100 S rT

(7)

RT =

P
u Rr U rT2
= krT2
%100 S rT 3I rT

(8)

X T = Z T2 RT2

(9)

Burada:
UrT
IrT
SrT
PrT
ukr
uRr

Yksek gerilim veya alak gerilim tarafndaki transformatrn beyan gerilimi,

Yksek gerilim veya alak gerilim tarafndaki transformatrn beyan akm,
Transformatrn beyan grnen gc,
Beyan akmda sarglarda transformatrn toplam kayb,
Beyan akmda yzde ksa devre gerilimi,
Ksa devre geriliminin yzde beyan rezistif bileeni.

Rezistif bileen uRr, ayn transformatrn her iki tarafna atf yapan beyan akmda IrT, sarglardaki toplam
kayptan PkrT hesaplanabilir (Eitlik (8)e baknz).
Genelde RT/XT oran, transformatrn bykl ile azalr. Byk transformatrler iin rezistans yle
kktr ki ksa devre akm hesaplanrken empedansn yalnzca, reaktanstan ibaret olduu farz edilebilir.
Tepe ksa devre akmnn iP veya d.a. bileeninin id.a., hesaplanmas gerekir ise resiztans dikkate alnmaldr.
ZT = RT + jXT = Z(1) = Z(2)nin hesaplanmasyla ilgili olarak gerekli veriler, iaret plkasndan alnabilir. Sfr
bileen ksa devre empedans Z(0)T = R(0)T + jX(0)T, iaret plkasndan veya imaltdan elde edilebilir.
Not -

16

ebeke transformatr olarak veya g merkezlerinde kullanlan iki sargl transformatrler iin
gerekli veriler, IEC 60909-2de verilmitir. Dengesiz ksa devre akmlarnn hesaplanmas iin sfr
bileen empedansnn dzenlenmesi, IEC 60909-4te verilmitir.

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

3.3.2 sargl transformatrler

sargl transformatr durumunda, ekil 7ye atf yapan pozitif bileen ksa devre empedanslar ZA, ZB ve
ZC, ksa devre empedans ile hesaplanabilir (transformatrn A tarafna atf yaplr):
2
u
u RrAB
U
+ XrAB rTA
%100 %100 S rTAB

(C taraf ak)

(10a)

2
u RrAC u XrAC U rTA
+

%100 %100 S rTAC

(B taraf ak)

(10b)

2
u
u RrBC
U
+ XrBC rTA
%100 %100 S rTBC

(A taraf ak)

(10c)

ZAB =

ZAC =

ZBC =

ile u Xr =

2
u kr2 u Rr

(10d)

aadaki eitlikler ile:

ZA =

1
( ZAB + ZAC + ZBC )
2

(11a)

ZB =

1
( ZBC + ZAB + ZAC )
2

(11b)

ZC =

1
( ZAC + ZBC + ZAB )
2

(11c)

Burada:
UrTA
SrTAB
SrTAC
SrTBC
uRrAB, uXrAB
uRrAC, uXrAC
uRrBC, uXrBC

A taraf beyan gerilimi,

A ve B taraflar arasndaki beyan grnen g,
A ve C taraflar arasndaki beyan grnen g,
B ve C taraflar arasndaki beyan grnen g,
A ve B taraflar arasnda verilen ksa devre geriliminin beyan rezistif ve reaktif bileenleri,
A ve C taraflar arasnda verilen ksa devre geriliminin beyan rezistif ve reaktif bileenleri,
B ve C taraflar arasnda verilen ksa devre geriliminin beyan rezistif ve reaktif bileenleri,

ekil 7a Sarg balantlarnn gsterimi

ekil 7b E deer devre diyagram

(Pozitif bileen sistemi)

ekil 7 sargl transformatr (rnek)

17

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

sargl transformatrn sfr bileen empedanslar, imaltdan elde edilebilir.

Not -

sargl transformatrlerin empedanslaryla ilgili rnekler, IEC 60909-2de verilmitir. lve bilgiler,
IEC 60909-4te bulunabilir.

3.3.3 ki ve sargl ebeke transformatrleri iin empedans dzeltme faktrleri

ebeke transformatr, farkl gerilimlerde iki veya daha fazla ebekeye bal olan transformatrdr. Ykte
kademe deitiricili olan veya olmayan iki sargl transformatr iin empedans dzeltme faktr KT, (7) il (9)
eitliklerine gre deerlendirilen empedansa ilve olarak uygulanmas gerekir: ZTK = KT ZT, burada
ZT = RT + jXT.
KT = 0,95

cen byk

1 + 0,6 xT

(12a)

Burada:
xT
cen byk

Transformatrn nisp reaktans, xT = XT / (U2rT / SrT)

izelge 1den alnan, ebeke transformatrnn alak gerilim tarafna bal olan ebekenin
anma gerilimiyle ilgilidir.

Bu dzeltme faktr, santralin alt merkezindeki transformatrler iin uygulanmamaldr (Madde 3.7).
Ksa devreden nce ebeke transformatrlerinin uzun dnemli iletme koullar kesin olarak biliniyorsa, bu
durumda, aadaki (12b) eitlii, (12a) eitliinin yerine kullanlabilir.
KT =

c en byk
Un
b
U 1 + xT ( I Tb / I rT ) sin Tb

(12b)

Burada:
cen byk
xT
Ub

ebeke transformatrnn alak gerilim tarafna bal olan ebeke anma gerilimiyle ilgili
izelge 1den alnan gerilim faktr,
= XT / (U2rT / SrT),
Ksa devreden nceki en yksek iletme gerilimi,

I Tb

Ksa devreden nceki en byk iletme akm (Bu husus, ebeke konfigrasyonuna ve ilgili
gvenilirlik felsefesine baldr),

Tb

Ksa devreden nceki g faktr as.

Empedans dzeltme faktr, dengesiz ksa devre akmlar hesaplanrken transformatrn negatif bileen ve
sfr bileen empedanslarna da uygulanmaldr. Transformatrn yldz noktas ile toprak arasndaki
empedanslar ZN, dzeltme faktr olmakszn sfr bileen empedansna 3 ZN olarak eklenmelidir.
Ykte kademe deitiricili olan veya olmayan sargl transformatrler iin empedans dzeltme faktr,
transformatrn reaktanslarnn ilgili deerleri kullanlarak bulunabilir (Madde 3.3.2).
KTAB = 0,95

KTAC = 0,95

KTBC = 0,95

18

cen byk

1 + 0,6 xTAB
cen byk

1 + 0,6 xTAC
cen byk

1 + 0,6 xTBC

(13a)

(13b)

(13c)

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

(10) eitliine gre ZAB, ZAC ve ZBC empedanslaryla beraber, ZABK= KTAB ZAB, ZACK= KTAC ZAC dzeltme
faktrleri bulunabilir. Bu empedanslar ile ZAK, ZBK, ZCK dzeltilen e deer empedanslar, (11) eitliinde
verilen prosedr kullanlarak hesaplanmaldr.
(13) eitliinde verilen empedans dzeltme faktr, sargl transformatrlerin negatif bileen ve sfr
bileen sistemlerine de uygulanmaldr.
Yldz noktas ile toprak arasndaki empedanslar, dzeltme faktr olmakszn uygulanmaldr.
Not -

Pozitif bileen ve sfr bileen sistemlerinin e deer devreleri, yldz noktasnn farkl topraklama
durumlar iin Madde 3 il Madde 7, izelge 1 ve IEC 60909-4te verilmitir. Genelde Z(0)A, Z(0)B veya
Z(0)C empedanslar, Z(1)A, Z(1)B veya Z(1)C empedanslaryla ayndr. E deer devrelerin pozitif bileen
ve sfr bileen sistem empedanslarna (13) eitlii dzeltme faktrlerinin uygulamas iin rnek, IEC
60909-4 Madde 2.2de verilmitir.
zel durumlarda rnein yk altnda kademe deitiricili oto transformatr durumunda,
transformatrlerin ksa devre gerilimleri +pT konumunda uk+ ve pT konumunda uk (IEC 60909-2), uk
deerinden kayda deer biimde daha byk ise KT empedans dzeltme faktrnn uygulanmasna
gerek yoktur.

3.4 Hava hatlar ve kablolar

Pozitif bileen ksa devre empedans ZL = RL + jXL, iletkenlerin kesitleri ve merkez uzaklk gibi iletken
verilerinden hesaplanabilir.
Pozitif bileen empedans Z(1) = R(1) + jX(1) ile sfr bileen empedansnn Z(0) = R(0) + jX(0) llmesi iin IEC
60909-4e baknz. Bazen, R(0)L / RL ve X(0)L / XL oranlar ile sfr bileen empedanslarn tahmin etmek
mmkndr (IEC 60909-2).
Alak gerilim ve yksek gerilim kablolarnn Z(1)L ve Z(0)L empedanslar, ulusal teknikler ve standardlara
baldr ve IEC 60909-2den veya ders kitaplarndan veya imalt verilerinden alnabilir.
20 0Cdan daha yksek scaklklar iin (3) eitliine baknz.
20 0C iletken scaklnda hava hatlarnn birim uzunluundaki etkin diren R L , anma kesici qn ile zdiren
dan hesaplanabilir:

R L =
Not -

(14)

qn
zdiren iin aadaki deerler kullanlabilir:

1 mm 2
54 m

Bakr

Alminyum

1 mm 2
=
34 m

Alminyum alam

1 mm 2
=
31 m

Hava hatlar iin birim uzunluundaki reaktans X L' , transpozisyon farz edilerek aadaki eitlikten
hesaplanabilir:
X L' = 2 f

0 1
d
d
1
+ ln = f 0
+ ln

r
r
2 4n
4n

(15)

19

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Burada:
d = 3 dL1L 2 dL 2L3 dL3L1

letkenler veya bandllarn merkezleri aras geometrik ortalama uzaklk,

Tek iletkenin yar ap. letkenin bandl olmas durumunda, rnin yerine

n
0 = 4 x 10 7 H/m.

rB = n nrR n1 nin gemesi gerekir. Burada, R bandln yar apdr (IEC 60909-2),
Bandldaki iletken says, tek iletken iin n=1,

3.5 Ksa devre akmn snrlama reaktrleri

Geometrik olarak simetrik farz edildiinden, pozitif bileen, negatif bileen ve sfr bileen ksa devre
empedanslar sfrdr. Ksa devre akm snrlama reaktrleri, ksa devre empedansnn bir blm olarak
ilem grmelidir.
ZR =

Burada:
ukR ve IrR
Un

u kR Un
ve RR<<XR
%100 3 IrR

(16)

iaret plkasnda verilmitir,

anma sistem gerilimidir.

3.6 Senkron makinalar

3.6.1 Senkron jeneratrler
Transformatrsz dorudan jeneratrden beslenen endstri veya alak gerilim ebekeleri gibi sistemlerde,
balang simetrik ksa devre akmlar hesaplanrken, aada belirtilen empedansn, pozitif bileen
sisteminde kullanlmas gerekir (ekil 8e de baknz).
"

ZGK = KG ZG = KG (RG + j X d )

(17)

aadaki dzeltme faktr ile:

KG =

c en byk
Un
U rG 1 + x d" sin rG

(18)

Burada:
cen byk
Un
UrG
ZGK

izelge 1e gre gerilim faktr,

Sistemin anma gerilimi,
Jeneratrn beyan gerilimi,
Jeneratrn dzeltilmi balang geici empedans,

ZG

Pozitif bileen sisteminde jeneratrn balang geici empedans: ZGK = (RG + j X d )

rG

IrG ile UrG / 3 arasndaki faz as,

x d"

Beyan empedansla ilgili jeneratrn nisp balang geici reaktans: x d = X d /ZrG, burada,

"

"

ZrG= U rG / S rG .

20

"

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

ekil 8 Beyan deeri artlarnda senkron jeneratrn fazr diyagram

CUn/3 e deer gerilim kayna, senkron jeneratrn arkasndaki balang geici gerilimi E yerine
kullanld (ekil 8e baknz) iin dzeltilmi balang geici empedans ZGKnn ((17) eitlii) hesaplanmas
iin dzeltme faktr KG ((18) eitlii) uygulanmtr.
RGf faraz rezistanslar iin aadaki deerler, yeterli doruluk ile tepe ksa devre akmnn hesaplanmas
iin kullanlabilir.
"

UrG>1 kV ve SrG100 MVA iin RfG= 0,05 X d ,

"

UrG>1 kV ve SrG<100 MVA iin RfG= 0,05 X d ,

UrG1000 kV iin

"

RfG= 0,05 X d .

d.a. bileeninin azalmasna ilve olarak 0,05, 0,07 ve 0,15 faktrlerde; ksa devrenin olmasndan sonra ilk
yar evrim srasnda ksa devre akmnn a.a. bileeninin azalmas da dikkate alr. RGf zerinde deiik sarg
scaklklarnn etkisi, dikkate alnmaz.
Not -

RfG deerleri, tepe ksa devre akmnn hesaplanmas iin kullanlmaldr. Bu deerler, eitlik (64)e
gre ksa devre akmnn periyodik olmayan d.a. bileeni hesaplanrken kullanlamaz. Senkron
makinalarn statorunun etken rezistans genelde, RfG iin verilen deerlerin ok altnda kalr. Bu
durumda, RG iin imaltnn deerleri kullanlmaldr.

Jeneratrn balant ucu gerilimi, UrGden farkl ise faz ksa devre akmlar hesaplanrken eitlik (18)deki
UrGnin yerine UG= UrG (1+pG)nin uygulanmas gerekebilir.
Negatif bileen sistemlerinde senkron jeneratrlerin ksa devre empedanslar iin aadakiler, eitlik
(18)den KG ile uygulanr:
"

Z(2)GK = KG (R(2)G + j X(2)G) = KGZ(2)G KGZG = KG (RG + j X d )

(19)

X d" ve X q" deerlerinin farkl olmas durumunda, X(2)G = ( X d" + X q" ) / 2 deeri kullanlabilir.
Sfr bileen sisteminde senkron jeneratrn ksa devre empedans iin aadakiler, eitlik (18)den KG ile
uygulanr:
Z(0)GK = KG (R(0)G + j X(0)G)

(20)

Jeneratrn yldz noktas ile toprak arasnda bir empedans olmas durumunda, dzeltme faktr KG, bu
empedansa uygulanmamaldr.
En kk ksa devre akmnn hesaplanmasyla ilgili gereksinim, jeneratrlerin dk ikazda almasndan
dolay ortaya kabilir (kablolu sistemlerde veya uzun hava hatlarn ihtiva eden sistemlerde, hidrolik
pompalama istasyonlarnda dk yk artlar). Bu durumda, bu standardda verilen kapsam ve prosedrlerin
tesinde zel deerlendirmelerin dikkate alnmas gerekir (IEC 60909-1 Madde 2.2.1e baknz).
21

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

3.6.2 Senkron kompanzatrler ve motorlar

"

Balang simetrik ksa devre akm I k , tepe ksa devre akm ip, simetrik ksa devre akm Ib ve kalc durum
ksa devre akm Ik hesaplanr iken senkron kompanzatrler, senkron jeneratrlerle ayn biimde ileme tbi
tutulur.
Senkron motorlarn gerilim reglatrleri varsa, bunlar senkron jeneratrlerle benzer biimde ileme tbi
tutulur. Aksi taktirde bunlar ilve deerlendirmeye tbi tutulmaldr.

3.7 Santralin alt merkezi

3.7.1 Ykte kademe deitirici transformatrl santral alt merkezi
Ykte kademe deitirici transformatrl santralin alt merkezi (S) ksa devre akmlar hesaplanrken, alt
merkezindeki komple empedans iin aadaki eitlik, transformatrnn yksek gerilim tarafndaki ksa
devreler iin kullanlr (ekil 11c):
aadaki dzeltme faktr ile
2
2
cen byk
U nQ
U rTAG
KS = 2
2
U rG U rTYG
1 + x d" + xT sin rG
2

ZS = KS ( t r ZG+ZTHV)

(22)

(21)

Burada:
ZS

Yksek gerilim tarafna atf yaplan ykte kademe deitiricili g merkezinin dzeltilmi empedans,

ZG

Jeneratrn balang geici empedans ZG = RG + j X d (dzeltme faktr KG olmakszn),

ZTYG
UnQ
UrG
rG

Yksek gerilim tarafyla ilgili transformatrnn balang geici empedans (dzeltme faktr KT
olmakszn),
Santralin alt merkezinin fider balant noktasndaki Q, anma sistem gerilimi,
Jeneratrn beyan gerilimi,
IrG ile UrG/3 arasndaki faz as,

x d"

Beyan empedansla ilgili jeneratrn nisp balang geici reaktans: x d = X d /ZrG, burada,

"

"

"

ZrG= U rG / S rG .
xT
tr

Ykte kademe deitiricinin ana konumunda transformatrn nisp reaktans; xT = XT / (U2rT / SrT),
Transformatrn beyan dntrme oran; tr = URtyg/UrTAG.

Santralin alt merkezindeki transformatrn yksek gerilim tarafnda en kk alma gerilimi UbQen kk
UnQ, sistemin uzun dnemli deneyimlerinden oluturulmu ise bu durumda, (22) eitlinde U2nQ yerine
UnQUbQen kk arpmn kullanmak mmkndr. Dier taraftan santralin alt merkezinin en byk ksm ksa
devre akm, aratrlr ise bu durumda UnQ, UbQen kk yerine kullanlmaldr, bir baka deyile (22) eitlii
seilmelidir.
Jeneratrn balant ularndaki alma geriliminin, UrGye eit olduu farz edilir. UG gerilimi, kalc olarak
UrGden daha byk olmas durumunda, UG en byk = UrG (1+pG), UrG yerine uygulanmaldr, rnein pG=0,05.
Yalnzca ar ikazl almann beklenmesi durumunda, ksa devre akmlarnn hesaplanmas iin (22)
eitliinden dzeltme faktr KS, santral alt merkezinin pozitif bileen ve negatif bileen sistem
empedanslar iin kullanlmaldr. KS dzeltme faktr; transformatrn yldz noktas ile toprak arasnda
empedansn olmas dnda, santral alt sahasnn sfr bileen sistem empedansna da uygulanmaldr.
Bazen santral alt merkezinin dk ikazl almasnn beklenmesi durumunda (rnein, suyun yksek bir
seviyeye pompalanp depolanmasyla altrlan santrallerde) toprak balantl dengesiz ksa devre akmlar
hesaplanr iken (ekil 3c ile ekil 3d), (22) eitliine gre KS dzeltme faktrnn uygulanmas, allmam
sonulara yol aabilir. Bu durumda, rnein sperpozisyon metotu gibi zel deerlendirmeler gereklidir.

22

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Santral alt merkezinin yksek gerilim tarafnda oluan ksa devrede transformatrn yksek gerilim
"

tarafndaki ksm ksa devre akm I kS veya toplam ksa devre akm hesaplanr iken yardmc servis
"

transformatrne bal olan motorlarn ksa devre akmna I kS katksnn dikkate alnmasna gerekli deildir.
Not -

IEC 60909-4, bu gibi durumlarda kullanc iin fayda salar.

3.7.2 Yk altnda kademe deitiricisiz santral alt merkezleri

Yk altnda kademe deitiricisiz santral alt merkezlerinin (SO) ksa devre akmlarnn hesaplanmasyla ilgili
olarak, btn santral alt merkezinin empedans iin aadaki eitlik, transformatrn yksek gerilim
tarafndaki ksa devre iin kullanlr (ekil 11c):

K SO =

cen byk
U rTAG
(1 pT )
U rG (1 + pG ) U rTYG
1 + x d" sin rG
U nQ

(24)

dzeltme faktr ile

ZSO = KSO (r2ZG+ ZTYG)

(23)

Burada:
ZSO

Yksek gerilim tarafnda yk altnda kademe deitiricisiz santral alt merkezinin dzeltilmi
empedans,

ZG

Jeneratrn balang geici empedans ZG = RG + j X d (dzeltme faktr KG olmakszn),

ZTYG
UnQ
UrG
rG

Yksek gerilim tarafyla ilgili transformatrnn balang geici empedans (dzeltme faktr KT
olmakszn),
Santralin alt merkezinin fider balant noktasndaki Q, anma sistem gerilimi,
Jeneratrn beyan gerilimi: UG en byk = UrG (1+pG), rnein pG=0,05 il 0,10,
IrG ile UrG/3 arasndaki faz as (Madde 3.6.1e baknz),

x d"

Beyan empedansla ilgili jeneratrn nisp balang geici reaktans: x d = X d /ZrG, burada,

"

"

"

ZrG= U rG / S rG .
tr
1pT

Transformatrn beyan dntrme oran: tr = UrtTYG/URtag,

Transformatr, bota kademe deitiricili ise ve bu kademelerden biri srekli kullanlyorsa ve
1pT =1 seilmemi ise uygulanmaldr. Bota kademe deitiricili transformatrn yksek gerilim
tarafnda santral alt merkezinin en byk ksa devre akm aratrlr ise 1-pTyi seiniz.

Dengesiz ksa devreler durumunda, (24) eitliinden empedans dzeltme faktr KSO, santral alt merkezinin
pozitif bileen ve negatif bileen sistem empedanslarna uygulanmaldr. Dzeltme faktr KSO;
transformatrn yldz noktas ile toprak arasnda empedansn olmas dnda, santral alt sahasnn sfr
bileen sistem empedansna da uygulanmaldr.
Dzeltme faktr, ksa devreden nce jeneratrn ar veya dk ikazl olup olmasna bal deildir.
Santral alt merkezinin yksek gerilim tarafnda oluan ksa devrede transformatrn yksek gerilim
"

tarafndaki ksm ksa devre akm I kSO veya toplam ksa devre akm hesaplanr iken yardmc servis
"

transformatrne bal olan motorlarn ksa devre akmna I kSO katksnn dikkate alnmas gerekli deildir.

3.8 Asenkron motorlar

3.8.1 Genel
"

Orta gerilim ve alak gerilim motorlar, balang simetrik ksa devre akmn I k , tepe ksa devre akmn ip,
simetrik ksa devre kesme akmn Ib ve dengesiz ksa devreler iin kararl durum ksa devre akmn Ik de
besler.

23

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Orta gerilim motorlar, en byk ksa devre akmnn hesaplanmasnda gz nne alnmas gerekir (Madde
2.4 ve Madde 2.5e baknz). Alak gerilim motorlar, santral alt merkezindeki yardmc tesislerde,
endstride ve benzeri tesislerde, rnein kimyasal tesislerde, elik sanayisinde ve pompa istasyonlarnda,
dikkate alnmas gerekir.
"

Alak gerilim g besleme sistemlerinde asenkron motorlarn ksa devre akmna I k katks; bu katk, motor
olmakszn hesaplanan balang ksa devre akmnn

rM

"
I kM
% 5inden daha byk deil ise ihmal edilebilir.

"
0,01I kM

(25)

Burada:

rM

Ksa devrenin meydan geldii ebekeye dorudan bal motorlarn (transformatrsz) beyan
akmlarnn toplam,

"
kM

Motorlarn etkisi olmakszn balang simetrik ksa devre akm.

Ksa devre akmlarnn hesaplanmasnda, sz konusu orta gerilim ve alak gerilim motorlar; devre
diyagramna (kilitleme) veya ileme (tersine evirilebilir) gre ayn anda devreye sokulmamalar kouluyla,
ihmal edilebilir.
Pozitif bileen ve negatif bileen sistemlerinde asenkron motorlarn empedans ZM=RM+jXM, aadaki gibi
belirlenebilir:

ZM

2
U rM
U rM
1
1
=
=
LLR / I rM 3I rM LLR / I rM S rM

(26)

Burada:
UrM
IrM
SrM
ILR/IrM

Motorun beyan gerilimi,

Motorun beyan akm,
Motorun beyan grnen gc (SrM=PrM/rM cos rM),
Bloke edilmi rotor akmnn, motorun beyan akmna oran.

RM/XMnin bilinmesi durumunda XM, aadaki gibi hesaplanmaldr:

XM =

ZM

(27)

1 + ( RM / X M ) 2

Aadaki bantlar, yeterli doruluk ile kullanlabilir:

XM=0,995 ZM ile RM/XM=0,10

Her bir kutbun gc PrM 1 MW olan orta gerilim motorlar iin,

XM=0,989 ZM ile RM/XM=0,15

Her bir kutbun gc PrM <1 MW olan orta gerilim motorlar iin,

XM=0,922 ZM ile RM/XM=0,42

Kablolarla bal alak gerilim motorlar iin.

Madde 4.2ye gre balang ksa devre akmlarnn hesaplanmas iin asenkron motorlarn, pozitif bileen
ve negatif bileen sistemlerinde (26) eitliine gre ZM empedanslar yerine konur. Motorun sfr bileen
empedans Z(0)M, gerekir ise imalt tarafndan verilmelidir (Madde 4.7).

3.8.2 Asenkron motorlarn ksa devre akmlarna katks

Ksa devrenin olutuu ebekeye iki sargl transformatr vastasyla bal olan orta ve alak gerilim
motorlar, fiderin bal olduu Q noktasnda ksa devreyle ilgili ksa devre akmlarnn hesaplanmasnda
ihmal edilebilir (ekil 9a baknz):

24

ICS 17.220.01; 29.240.20

P
S

rM

rT

TRK STANDARDI

0,8
c100 S rT
"
3U nQ I kQ

TS EN 60909-0/Mart 2006

(28)

0,3

ise burada:

P
S

rM

Gz nne alnmas gereken orta ve alak gerilim motorlarnn toplam beyan aktif gc,

rT

Motorlarn dorudan beslendii btn transformatrlerin toplam beyan grnen gc,

"
I kQ

UNQ

Motorlar ilve edilmeksizin fiderin bal olduu Q noktasnda balang simetrik ksa devre akm,
Fiderin bal olduu Q noktasnda sistemin anma gerilimi.

ekil 9 Toplam ksa devre akmna asenkron motorlarn katksn tahmin etmeyle ilgili rnek
Genellikle alak gerilim motorlar, farkl uzunluk ve kesitteki kablolar ile baraya balanr. Hesaplamay
basitletirmek iin kablo balantlar da dahil motor gruplar tek bir e deer motora dntrlebilir (ekil
9da M4 motoruna baknz).
Bu e deer asenkron motorlar iin kablolar da dahil, aadakiler kullanlabilir:
ZM
IrM
ILR/IrM
RM/XM
PrM/p

(26) eitliine gre empedans,

Motor (e deer motor) grubundaki btn motorlarn beyan akmlarnn toplam,
= 5,
= 0,42, =1,3 ileri,
= 0,05 MW, hibir ey kesin bilinmiyor ise, burada; pnin kutup ifti saysdr.

ekil 9da B barasndaki ksa devre iin M4 alak gerilim motor grubunun ksm ksa devre akm,
"

"

IrM4 0,01 I kT 3 art salanrsa, ihmal edilebilir. IrM4, e deer motor M4n beyan akmdr. I kT 3 , e deer
motor M4ten katk olmakszn Bdeki ksa devre srasnda T3 transformatrnn alak gerilim tarafndaki
balang simetrik ksa devre akmdr.
25

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Orta gerilim tarafnda ksa devre olmas durumunda (rnein Q noktasndaki ksa devrede veya ekil 9daki
A noktasnda), (26) eitliine gre ZMnin hesaplanmasn basitletirmek, rnein e deer motor M4n
beyan akm IrM4n yerine ekil 9daki T3 transformatrnn beyan akm (IRt3 AG) ile mmkndr.
(28) eitliine gre varsaymda bulunulmasna, sargl transformatrlerde msaade edilmez.

3.9 Statik eviriciler

Yalnzca motorlarn dnen aksam ile statik donanm, ksa devre annda yavalatma (geici evirici almas)
iin enerjinin ters ynde aktarm salanmas durumunda, faz ksa devre akmlar iin ters evrilebilir statik
evirici beslemeli srcler (rnein yuvarlanan mil srcleri) dikkate alnr. Bu durumda bunlar yalnzca,
"

balang simetrik ksa devre akmn I k ve tepe ksa devre akmn ip besler, simetrik ksa devre kesme
akmn Ib ve kararl durum ksa devre akmn Ik beslemezler.
Sonu olarak, ters evrilebilir statik evirici zerinden beslemeli srcler, asenkron motorlardaki benzer
yolla ksa devre akmlarnn hesaplanmas iin uygulanr. Burada:
ZM
UrM
IrM
ILR/IrM
RM/XM

(26) eitliine gre empedans,

Transformatr mevcut deil ise statik eviricinin ebeke taraf gerilimi veya beyan geriliminde statik
eviricinin beyan gerilimi,
Transformatr mevcut deil ise statik eviricinin ebeke taraf gerilimi veya beyan geriliminde statik
eviricinin beyan akm,
= 3,
= 0,10, XM=0,995 ZM,

Dier btn statik eviriciler, bu standarda gre ksa devre akm hesaplamas iin gz ard edilir.

3.10 Kondansatrler ve statik ykler

Madde 2de verilen hesaplama metotlar; hat kapasitanslarn, paralel admitanslar ve sfr bileen
sistemininkiler dnda dikkate alnmayan Madde 2.3.2de belirtildii gibi statik ykleri hesaba katar.
Ksa devrenin oluma sresine baklmakszn, nt kondansatrlerin boalma akm, tepe ksa devre
akmnn hesaplamas iin ihmal edilebilir.
Ksa devre olutuunda devreye giren paralel bal gerilim snrlama cihazlar ile donatlmas kouluyla, seri
kondansatrlerin etkisi, ksa devre akmlarnn hesaplamasnda ihmal edilebilir.
Yksek gerilim doru akm iletim sistemlerinin olmas durumunda, kondanstr bank ve filtrelere, a.a. ksa
devre akm hesaplanrken zel dikkat sarf edilme ihtiyac doabilir.

Ksa devre akmlarnn hesaplanmas

4.1 Genel
Ksa devre akmnn jeneratrden uzak olmas durumunda ksa devre akm, aadaki iki bileenin toplam
olarak gz nne alnabilir:
-

Tm ksa devrenin sresince, sabit genlikli a.a. bileeni,

Balangta A deerinde olan ve sfra snmlenen periyodik olmayan d.a. bileeni.

ekil 1, ksa devrenin jeneratrden uzak olmas durumunda ksa devrenin genel gidiatn ematik olarak
"

gsterir. Simetrik a.a. ksa devre akmlar I k ,Ib ve Ik, etken deerlerdir ve yaklak olarak ayn genliktedir.
ekil 4e gre bir transformatr ile tek kaynaktan beslenen ksa devreler, XQt ile XTAG 2XQt, Madde 3.2e
uygun olarak ve Madde 3.3e gre XTAGK = KT XTAG olmas kouluyla, ncelikle jeneratrden uzak ksa
devreler olarak deerlendirilebilir.
Ksa devrenin jeneratre yakn olmas durumunda ksa devre akm, aadaki iki bileenin toplam olarak
gz nne alnabilir:
26

Ksa devre srasnda, genlii snmlenen a.a. bileeni,

ICS 17.220.01; 29.240.20

-

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Balangta A deerinde olan ve sfra snmlenen periyodik olmayan d.a. bileeni.

Jeneratrler, santralin alt merkezleri ve motorlar ile beslenen sistemlerde ksa devre akmnn hesaplanmas
"

(jeneratre yakn ve/veya motora yakn ksa devreler); yalnzca balang simetrik ksa devre akm I k ve
tepe ksa devre akm ip deil ayn zamanda simetrik ksa devre kesme akm Ib ve kararl durum kesme
akmn da Ik kapsar. Bu durumda simetrik ksa devre kesme akm Ib, balang simetrik ksa devre akm

I k" dan daha kktr. Normalde, kararl durum kesme akmn Ik, simetrik ksa devre kesme akm Ibden
daha kktr.
Jeneratre yakn ksa devrede , ksa devre genellikle ekil 2de gsterildii gibi davranr. Baz zel
durumlarda, azalan ksa devre akmnn, ksa devre akmnn olumasndan birka evrim sonra sfr olmas
sz konusu olabilir. Bu durum senkron makinann d.a. zaman sabitinin, balang geici zaman sabitinden
daha byk olmas hlinde mmkndr. Sz konusu olay, bu standardn kapsam iinde deildir.
Ksa devre akmnn snmlenen periyodik olmayan azalan bileeni id.a., Madde 4.4e gre hesaplanr.
Balang simetrik ksa devre akmnn hesaplanmasnda, Z(2) = Z(1) olarak alnabilir.
En byk ksa devre akmna sebep olan ksa devre tipi; sistemin pozitif bileen, negatif bileen ve sfr
bileen ksa devre empedanslarna baldr. ekil 10, Z(0), Z(1) ve Z(2)nin ayn empedans asnda olduu bu
zel durumu gsterir. Bu ekil, bilgi asndan faydaldr ancak hesaplamann yerine kullanlmamaldr.

27

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

a= dengesiz ksa devre akm / faz ksa devre akm

rnek:

Z (2) / Z (1) = 0,5

Tek faz toprak ksa devresi, en byk ksa devre akmn verir.
Z (2) / Z (0) = 0,65
ekil 10 Z(1), Z(2), Z(0) bileen empedanslarnn alar ayn olduunda, ksa devre yerindeki simetrik faz
ksa devre akmna atf yapan en byk ksa devre akm iin ksa devre tipini belirleme diyagram (ekil 3)
"

Ksa devre yerindeki balang simetrik ksa devre akm I k , simetrik ksa devre kesme akm Ib ve kararl
durum ksa devre akmnn Ik hesaplanmas iin sistem, ksa devre yerinde e deer ksa devre
empedansna Zk indirgenen ebekeye dntrlebilir. Bu prosedre, tepe ksa devre akm ip hesaplanr
iken msaade edilmez. Bu durumda paralel kollu olan ve olmayan ebekeler arasnda ayrm yapmak gerekir
(Madde 4.3.1.1 ve Madde 4.3.1.2).

28

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Trafo merkezlerini korumak iin sigorta veya akm snrlama kesicileri kullanlr iken ilk nce balang
simetrik ksa devre akm, bunlar dikkate alnmadan hesaplanr. Hesaplanan balang simetrik ksa devre
akm ile sigorta veya akm snrlama kesicilerinin karakteristik erilerinden, sonraki trafo merkezlerinin tepe
ksa devre akm olan kesme akm belirlenir.
Ksa devreler ekil 11, ekil 12 ve ekil 13de gsterildii gibi bir veya daha ok kaynaa sahip olabilir. En
basit hesaplamalar, dengeli ksa devrelere mstakil katklar, her bir kaynak iin ayr olarak
deerlendirilebilecei iin radyal sistemlerdeki dengeli ksa devreler iindir (ekil 12 veya ekil 13).
Kaynaklar ekil 14teki gibi veya dengesiz ksa devrelerin her durumu iin gzl ebekelere datldnda,
ebeke indirgemesi, ksa devre yerindeki Z(1)=Z(2) ve Z(0) ksa devre empedanslarn hesaplamak iin
gereklidir.

4.2 Balang simetrik ksa devre akm I k"

Z(0), Z(1)=Z(2)den daha byk olduu yaygn durum iin en byk balang ksa devre akm, faz ksa
devrede oluacaktr. Ancak dk sfr bileenli transformatre yakn ksa devreler iin Z(0), Z(1)den daha
"

kk olabilir. Bu durumda, en byk balang ksa devre akm I kE 2 E , faz-faz toprak ksa devresinde
meydana gelecektir (Z(2)/Z(1) = 1 ve Z(2)/Z(1) > 1iin ekil 11e baknz, burada Z(2)=Z(1)).

4.2.1 faz ksa devre

"

Genelde balang simetrik ksa devre akm I k , ksa devre yerindeki e deer gerilim kayna cUn/3 ve
ksa devre empedans Zk=Rk+jXk ile (29) eitlii kullanlarak hesaplanmaldr.

I k" =

cU n
3Z k

cU n
3 Rk2 + X k2

(29)

E deer gerilim kayna cUn/3, izelge 1e gre c faktr ile ksa devre yerinde (ekil 4e baknz)
uygulanmaldr.

4.2.1.1 Tek kaynaktan beslenen ksa devreler

Jeneratrden uzak tek kaynaktan beslenen ksa devre (ekil 11a) iin ksa devre akm, (29) eitlii
kullanlarak hesaplanabilir.
Rk=RQt+RTK+RL

(30)

Xk=XQt+XTK+XL

(31)

Burada:
Rk ve Xk ekil 11aya gre, srasyla pozitif bileen sisteminin seri bal rezistanslar ile reaktanslarnn
toplamdr. RL, en byk ksa devre akm hesaplanr iken 20 0C scaklktaki iletken iin hat rezistansdr.
Dzeltilmi transformatr empedans ZTK= RTK+ jXTK=KT(RT+ jXT), (12) veya (13) eitliinden KT dzeltme
faktr ile (7) il (9) veya (10) il (11) eitliklerinden bulunur.

29

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

ekil 11a Bir transformatr vastasyla ebeke fiderinden beslenen ksa devre

ekil 11b Bir jeneratrden (transformatr olmakszn) beslenen ksa devre

ekil 11c Santral alt merkezinden beslenen ksa devre

(Jeneratr ve yk altnda kademe deitiricili olan veya olmayan transformatr)
ekil 11 Tek kaynaktan beslenen ksa devre rnekleri
0,3 Xkdan daha kk Rk rezistans ihmal edilebilir. ebeke fiderinin empedans ZQt=RQt+jXQt, ksa devrenin
olduu yere bal olan transformatr tarafnn gerilimine atf yapar (ekil 4teki durumda, rnein AG taraf).
ekil 11b ve ekil 11cdeki rnekler iin balang simetrik ksa devre akm, hat empedanslaryla seri bal
ZL=RL+jXL, jeneratr ile santral alt merkezinin dzeltilmi empedans ile hesaplanr. ekil 11b ve ekil
11cdeki rnekler iin ksa devre empedanslar, aadaki eitlikler ile verilmitir:
rnek ekil 11b:
rnek ekil 11c:

"

Zk=ZGK+ZL=KG(RG+j X d )+ZL
Zk=ZS+ZL=KS( t

2
r ZG+ZTYG)+ZL

(32)
(33)

ZGK, (17) eitliinden, (22) veya (24) eitliine gre KS veya KSO ile (21) veya (23) eitliklerinden ZS,
belirlenmelidir. Jeneratr empedans, beyan dntrme oran tr kullanlarak yksek gerilim tarafna
aktarlmaldr. KT olmakszn (7) veya (9) eitliklerine gre transformatr empedans ZTYG = RTYG + j XTYG,
yksek gerilim tarafna atf yapar.

4.2.1.2 Gzl olmayan ebekeden beslenen ksa devreler

Ksa devreye katk yapan birden daha ok kaynak olduunda ve bu kaynaklar ekil 12deki rnekte
gsterildii gibi gzsz ebekede olduunda, F noktasndaki ksa devrede balang simetrik ksa devre
"

akm I k , her bir kollun ksa devre akmlarnn toplamdr. Her bir kollun ksa devre akm, (29) eitliine ve
Madde 4.2.1.1de verilen bilgilere uygun olarak bamsz tek kaynaktan beslenen faz ksa devre akm
gibi hesaplanabilir.

30

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

F noktasndaki ksa devrede balang ksa devre akm, her bir ksm ksa devre akmnn vektrel (fazr)
toplamdr (ekil 12):
"

Ik =

"

I ki

(34)

Bu standardn doruluk snrlar iinde, her bir ksm ksa devre akmlarnn mutlak deerlerinin toplam
olarak F noktasndaki ksa devredeki ksa devre akmlarn belirlemek genelde yeterlidir.
Genelde, gzl ebekeler iin Madde 4.2.1.5e gre hesaplama, zellikle saysal programlar kullanlmas
durumunda tercih edilmelidir.

ekil 12 Gzl olmayan ebeke rnei

4.2.1.3 Transformatr ykte kademe deitiricili santral alt merkezindeki ksa devre
akmlar

ekil 13 Jeneratr ile ykte kademe deitiricili olan veya olmayan transformatr arasndaki veya santral
alt merkezinin yardmc servis transformatrne balantsndaki ve yardmc servis A barasndaki faz
ksa devre akmlaryla ilgili ksa devre akmlar ve ksm ksa devre akmlar
31

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006
"

"

ekil 13de F1 noktasndaki ksa devre ile ksm ksa devre akmlarn I kG ve I kT hesaplamak iin santral
alt merkezinin ykte kademe deitiricili olmas durumunda, ksm balang simetrik ksa devre akmlar
aadaki eitliklerde belirlenmitir:

K G ,S =

cen byk

(36)

1 + x d" sin rG

ile
"
I kG
=

cU rG

(35)

3K G , S Z G

cU rG

"
=
I kT

3 Z TAG +

(37)

t r2 Z Qen kk

Burada:
"

ZG

Jeneratrn balang geici empedans ZG=RG+ j X d

x d"

Beyan empedansa atf yapan balang geici reaktans:

2
x d" = X d" / Z rG , burada ZrG= U rG
/ S rG ,

tr

Madde 3.3.1e gre alak gerilim tarafna atf yapan transformatrn ksa devre empedans,
(7) il (9) eitlikleri,
Beyan dntrme oran,

ZQen kk

I kQen byk e karlk gelen ebeke fideri empedansnn en kk deeri.

ZTAG

"

"
I kQen
byk iin santral alt merkezinin iletme mr srasndaki olas en byk deeri, uygulanmaldr.
"

F2 noktasndaki ksa devreyi besleyen ksm ksa devre akm I kF 2 nin hesaplanmas iin rnein ekil
"

13de yardmc servis transformatrnn YT yksek gerilim tarafna bal olmas durumunda, I kF 2 yi
KT,S=

c en byk

(39)

1 xT sin rG

ve (36) eitliine gre KG,S ile

"

I kF 2

cU rG 1
1
=
+
1
3 K G ,S Z G K Z
TAG + 2
T ,S

t r Z Qen kk

+ cU rG

3 Z rsl

(38)

almak yeterlidir.
Transformatrn yksek gerilim tarafnda ykte kademe deitiricisi bulunmas durumunda, jeneratrn
balant ularndaki iletme geriliminin UrGye eit olduu farz edilir. Bu durumda bile jeneratrn
UG=UrG(1 pG) gerilim blgesi, srekli olarak kullanlr ise (35) il (39) eitlikleri yerine (40) il (44) eitliklerini
alnz.
32

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

F1 veya F2 noktalarndaki (ekil 13) toplam ksa devre akmlar; santral alt merkezindeki alak ve orta
"

gerilim yardmc servis motorlarnn yol at ksm ksa devre akmlar I kYTYG ilve edilerek bulunur.

4.2.1.4 Transformatr ykte kademe deitiricisiz santral alt merkezindeki ksa devre
akmlar
Transformatr ykte kademe deitiricisiz santral alt merkezi iin ekil 13deki ksm balang simetrik
ksa devre akmlar aada verilmitir:
KG,SO=

cen byk
1
1 + pG 1 + x d" sin rG

(41)

ile
"
I kG
=

cU rG

(40)

3K G , SO Z G

cU rG

"
I kT
=

3 Z TAG

(42)

1
+ 2 Z Qen kk
tr

"

ZG, x d , ZTAG, tr ve ZQ en kk iin Madde 4.2.1.3e baknz.

"

ekil 13deki ksm ksa devre akm I kF 2 , aada belirtildii gibi hesaplanabilir:
KT,SO=

cen byk
1
1 + pG 1 xT sin rG

(44)

ve (41) eitliine gre KG,SO ile

"

I kF 2

cU rG
1
1
=
+
1
3 K G , SO Z G K
T , SO Z TAG + 2

t r Z Qen kk

+ cU rG

3 Z rsl

(43)

(38) veya (43) eitliklerindeki Zrsl empedans, F3 noktasndaki ksa devreyle ilgili olarak ekil 13deki ksm
"

ksa devre akm I kYT yi belirlemek iin kullanlr. ekil 13deki yardmc servis transformatrnn YT
empedansnn, Madde 3.3.3deki KT ile dzeltilmesi gerekir.
F1 veya F2 noktalarndaki (ekil 13) toplam ksa devre akmlar; santral alt merkezindeki alak ve orta
"

gerilim yardmc servis motorlarnn yol at ksm ksa devre akmlar I kYTYG ilve edilerek bulunur.

4.2.1.5 Gzl ebekelerdeki ksa devreler

ekil 14te gsterildii gibi gzl ebekelerde genelde, elektrikli donanmn pozitif bileen ksa devre
empedanslar kullanlarak yaplan ebeke indirgemeleriyle (rnein seri balama, paralel balama ve genyldz dnmleri) ksa devre empedansn Zk=Z(1) belirlemek gerekir (Madde 3e baknz).
Ksa devrenin olduu sisteme transformatrler zerinden balanan sistemlerdeki empedanslarn, beyan
dntrme orannn karesi ile aktarlmas gerekir. ki sistem arasnda, beyan dntrme oranlar hemen
hemen ayn olan bir transformatr olduunda (trT1 trT2... trTn), bunlarn aritmetik ortalama deeri kullanlabilir.

33

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Balang simetrik ksa devre akm, (29) eitlii kullanlarak ksa devre yerindeki e deer gerilim kayna
cUn/3 ile hesaplanmaldr.

4.2.2 Faz - faz ksa devre

ekil 3bye gre faz-faz ksa devre durumunda, balang ksa devre akm aadaki gibi hesaplanmaldr:

I k" 2 =

cU n
cU n
2 "
=
=
Ik
2
Z (1) + Z ( 2 ) 2 Z (1)

(45)

Ksa devrenin jeneratre yakn veya uzak olmasndan bamsz olarak, ksa devrenin balangc srasnda
negatif empedans, yaklak olarak pozitif empedans bileenine eittir. Bundan dolay, (45) eitliinde
Z(2)nin yerine Z(1) kullanlabilir.
Yalnzca kararl durum veya geici durum srasnda, ksa devrenin jeneratre yakn olmas durumunda, ksa
devre empedans Z(2), Z(1)den fark olur (ekil 10a baknz).

ekil 14a Sistem diyagram

34

ICS 17.220.01; 29.240.20

* ZMt

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Motor veya motor grubunun e deer motor empedans

ekil 14b Ksa devre yerindeki e deer gerilim kayna cUn/3 ile hesaplama iin
e deer devre diyagram
ekil 14 Birka kaynaktan beslenen gzl ebeke rnei

4.2.3 Faz-faz toprak ksa devresi

"

"

"

Balang simetrik ksa devre akmn hesaplamak iin I k 2 EL 2 , I k 2 EL 3 ve I kE 2 E akmlarn aralarnda ayrt
etmek gerekir.
Jeneratrden uzak ksa devreler iin, Z(2), yaklak olarak Z(1)e eittir. Bu durumda Z(0) Z(2)den daha kk
"

ise faz-faz toprak ksa devresindeki I kE 2 E akm, genellikle btn balang simetrik ksa devre akmlarnn

I k" , I k" 2 , I k" 2E ve I k"1 en bydr (ekil 10a baknz).

"

"

(46) ve (47) eitlikleri, ekil 3cdeki I k 2 EL 2 ve I k 2 EL 3 n hesaplanmas iin verilmitir:

"

I k 2 EL 2 = jcU n

Z (0) a Z ( 2)
Z (1) Z ( 2) + Z (1) Z ( 0 ) + Z ( 2 ) Z ( 0 )

(46)

"
k 2 EL 3

= jcU n

Z ( 0) a Z ( 2)
Z (1) Z ( 2) + Z (1) Z ( 0 ) + Z ( 2) Z ( 0 )

(47)

"

Toprak ve/veya topraklanm iletkenlerden geen balang simetrik ksa devre akm I k 2 E , ekil 3cye gre
aadaki biimde hesaplanr:
"

I kE 2 E =

3 cU n Z ( 2 )
Z (1) Z ( 2) + Z (1) Z ( 0 ) + Z ( 2 ) Z ( 0 )

(48)
35

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Z(2)= Z(1) ile jeneratrden uzak ksa devre iin mutlak deeri alnan bu eitlikler:

I k" 2 EL 2 = cU n

"
k 2 EL 3

= cU n

"
I kE
2E =

Z ( 0) / Z (1) a

(49)

Z (1) + 2 Z ( 0)
Z ( 0 ) / Z (1) a

(50)

Z (1) + 2 Z ( 0)

3 cU n

(51)

Z (1) + 2 Z ( 0)

4.2.4 Faz-toprak ksa devresi

"

ekil 3ddeki balang faz-toprak ksa devre akm I k 1 , aadaki biimde hesaplanmaldr:
"

I k1 =

Z (1)

3 cU n
+ Z ( 2) + Z ( 0)

(52)

Z(2)= Z(1) ile jeneratrden uzak ksa devre iin mutlak deeri alnan bu eitlikler:

3 cUn

"

Ik1 =

(53)

2 Z(1) + Z( 0 )

"

"

Z(0), Z(2)= Z(1)den daha kk ise balang faz-toprak ksa devre akm I k 1 , faz ksa devre akm I k dan
"

daha byk ancak I kE 2E akmdan daha kktr (ekil 10a baknz). Bununla birlikte 1,0 > Z(0) / Z(1) >0,23
"

ise I k 1 kesiciyle kesilen en byk akm olacaktr.

4.3 Tepe ksa devre akm ip

4.3.1 faz ksa devre akm
4.3.1.1 Gzl olmayan ebeklerdeki ksa devreler
ekil 11 ve ekil 12deki gibi gzl olmayan ebekelerden beslenen faz ksa devreler iin her bir koldan
ksa devre akmna katk aadaki gibi ifade edilebilir:
"

ip = 2 I k

(54)

R/X veya X/R oranlar iin faktr, ekil 15den veya aadaki ifadeden elde edilmelidir:
= 1,02 + 0,9 e-3R/X

36

(55)

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

ekil 15 R/X veya X/R orannn bir fonksiyonu olarak seri devreler iin faktr

(54) ve (55) eitlikleri, gerilim sfrda iken ksa devrenin baladn ve ipye yaklak bir buuk evrim sonra
ulaldn farz eder (IEC 60909-1e baknz). Senkron jeneratrler iin RGf kullanlr (Madde 3.6.1e baknz).
ekil 12ye gre baka gzl olmayan kaynaklardan beslenen, F noktasndaki tepe ksa devre akmnda,
tepe ksa devre akm ip, ksm ksa devre akmlarnn toplamna eittir:

i p = i pi

(56)

rnek ekil 12:

ip = ips + ipT + ipM

(57)

4.3.1.2 Gzl ebekelerdeki ksa devreler

Gzl ebekelerde tepe ksa devre akm ip hesaplanr iken, (54) eitlii aadaki a), b) veya c)
metotlarndan biri kullanlarak belirlenen ile kullanlmaldr.
a) R/X veya X/R dzgn dalm oran
Bu metotla ilgili olarak faktr, ebekenin btn kollarnn en kk R/X veya en byk X/R oran
alnarak ekil 15den belirlenebilir.
Yalnzca ksa devre yerine karlk gelen anma geriliminde ksm ksa devre akmlarn tayan kollar ile
ksa devre yerine yakn transformatrl kollar semek gereklidir. Herhangi bir kol, birka empedansn
seri kombinasyonu olabilir.
b) Ksa devre yerinde R/X veya X/R oran
Bu metotla ilgili olarak faktr, kompleks empedanslar indirgenen ebekeden Rk/Xk orannn
kullanlmasnn sebep olduu hatalar kapsamas iin 1,15 faktr ile arplr.
ip(b) = 1,15 (b)

2 Ik"

(58)

R/X btn kollarda 0,3den daha kk kald mddete; 1,15 faktrn kullanmaya gerek yoktur.
Ayrca 1,15 (b) deeri, alak gerilim ebekelerinde 1,8i veya orta ve yksek gerilim ebekelerinde 2,0i
amas durumunda da 1,15 faktrn kullanmaya gerek yoktur.
(b) faktr, f = 50 Hz veya 60 Hz iin hesaplanan, F noktasndaki ksa devrede Zk = Rk + j Xk ksa devre
oran iin ekil 15den bulunur.
empedans ile verilen Rk / Xk
c) E deer frekans fc
37

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Ksa devre noktasndan grnen sistemin Zc e deer empedans, frekans fc=20 Hz (anma frekans
f=50 Hz iin) veya fc=24 Hz (anma frekans f=60 Hz iin) farz edilerek hesaplanr. Bu durumda R/X veya
X/R oran (59) eitliine gre belirlenir.
R R c fc
=
X Xc f

(59a)

X Xc f
=
R R c fC

(59b)

Burada:
Zk = Rk + j Xk
Rc
Xc

farz edilen fc frekans iin ksa devre yerinden grlen e deer sistem empedans,
Zknin gerek ksm (Rc, anma frekansndaki R deerine genelde eit deildir),
Zknin imajiner ksm (Xc, anma frekansndaki X deerine genelde eit deildir),

faktr, (59) eitliinden R/X veya X/R oranlar kullanlarak ekil 15den veya (55) eitilii ile bulunur. Metot
c), gzl ebekeler iin tavsiye edilir (IEC 60909-1e baknz).
Transformatr, jeneratr ve santral alt merkezi bulunan gzl ebekelerde bu metot kullanlr iken srasyla
KSO, KT, KG ve KS dzeltme faktrleri, 50 Hz veya 60 Hz hesaplamalar iin ayn deer uygulanmaldr.

4.3.2 Faz-faz ksa devre

Faz-faz ksa devre akm iin tepe ksa devre akm aadaki gibi ifade edilebilir:

i p 2 = 2 I k" 2

(60)

faktr, sistem konfigrasyonuna bal olarak Madde 4.3.1.1 veya Madde 4.3.1.2ye gre hesaplanr.
Kolaylk salamas maksadyla faz ksa devreyle ilgili olarak nn ayn deerini kullanmaya msaade
edilir.
Z(1)= Z(2) olduunda, faz-faz tepe ksa devre akm ip2, (61) eitliinde gsterildii gibi faz tepe ksa devre
akmndan Ip daha kktr.

i p2 =

3
ip
2

(61)

4.3.3 Faz-faz toprak (iki faz-toprak) ksa devresi

Faz-faz toprak ksa devresi iin tepe ksa devre akm, aadaki gibi ifade edilebilir:

i p 2 E = 2 I k" 2 E

(62)

faktr, sistem konfigrasyonuna bal olarak Madde 4.3.1.1 veya Madde 4.3.1.2ye gre hesaplanr.
Kolaylk salamas maksadyla faz ksa devreyle ilgili olarak nn ayn deerini kullanmak iin msaade
edilir.
Yalnzca, Z(0), Z(1)den ok daha kk olduunda ip2Eyi hesaplamak gereklidir (Z(1) yaklak 1/4ten daha az).

4.3.4 Faz-toprak ksa devresi

Faz-toprak ksa devresi iin tepe tepe ksa devre akm, aadaki gibi ifade edilebilir:

i pl = 2 I kl"

(63)

faktr, sistem konfigrasyonuna bal olarak Madde 4.3.1.1 veya Madde 4.3.1.2ye gre hesaplanr.
Kolaylk salamas maksadyla faz ksa devreyle ilgili olarak nn ayn deerini kullanmak iin msaade
edilir.
38

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

4.4 Ksa devre akmnn d.a. bileeni

ekil 1 ve ekil 2de gsterildii gibi ksa devre akmnn en byk d.a. bileeni id.a., (64) eitlii ile yeterli
dorulukla hesaplanabilir.

id .a. = 2 I k" e 2ftR / X

(64)

Burada:

I k"

Balang ksa devre akm,

f
t
R/X

Anma frekans,
Zaman,
Madde 4.3.1.1e gre oran veya Madde 4.3.1.2 c) metoduna gre oranlar (Madde 3.6.1deki nota da
baknz).

Jeneratr armatrnn gerek akm direnci RG, kullanlmal RGf kullanlmamaldr.

Gzl ebekeler iin R/X veya X/R orannn, Madde 4.3.1.2 c) metoduyla belirlenmesi gerekir. fnin frekans,
tnin zaman olduu ft arpanna bal olarak e deer frekans fc, aadaki gibi kullanlmaldr:
ft
fc/f

<1
0,27

<2,5
0,15

<5
0,092

<12,5
0,055

4.5 Simetrik ksa devre kesme akm Ib

Ksa devre yerindeki kesme akm, genelde simetrik akm Ib ile (64) eitliine gre ten
akm id.a.dan ibarettir.

kk

sresinde d.a.

Baz jeneratre yakn ksa devreler iin ten kk sresinde id.a. deeri, Ibnin tepe deerini aabilir ve bu
kayp sfr bileen akmlarna yol aar.

Not -

4.5.1 Jeneratrden uzak ksa devre

Genetratrden uzak ksa devre iin ksa devre kesme akmlar, balang ksa devre akmlarna eittir:
Ib =

I k"
I

Ib2 =
Ib2E =
Ibl =

(65)
"
k2

(66)

"
k 2E

(67)

"
kl

(68)

4.5.2 Jeneratre yakn ksa devre

4.5.2.1 Tek kaynaktan beslenen faz ksa devre
Jeneratre yakn ksa devre iin, ekil 11b ile ekil 11cdeki gibi tek kaynaktan beslenmesi veya
ekil 12deki gibi gzl olmayan ebekelerden beslenmesi durumunda, simetrik ksa devre kesme akmnn
azalmas, eitlik (70)e gre faktr ile hesaplanmaldr.
"

Ib = I k

faktr, en ksa zaman gecikmesi ten kk ile

(69)

"
I kG
/ I rG oranna baldr; burada IrG, beyan jeneratr akmdr.

Senkron makinalar dner veya statik dntrc ikazlar ile uyartlr ise (statik ikazlar iin en ksa gecikme
sresinin ten ksa , 0,25 saniyeden daha ksa ve en byk ikaz geriliminin, beyan yk ikaz geriliminin 1,6
katdan daha az olmas durumunda), eitlik (70)deki nn deerleri uygulanr. Tam deer bilinmiyor ise
dier btn durumlar iin =1 alnr.

39

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Jeneratr ile ksa devrenin olduu yer arasnda bir transformatr olduunda, transformatrn yksek gerilim
tarafndaki ksm ksa devre akm

"
I kS
(ekil 11c), aadaki eitlikler kullanlarak, hesaplanmadan nce
"
I kG
/ t r I rS ile aktarlmaldr:

jeneratrn terminaline beyan dntrme oran

"

ten kk=0,02 saniye

iin

=0,84+0,26

e 0, 26 I kG / I rG

ten kk=0,05 saniye

iin

=0,71+0,51

e 0,30 I kG / I rG

ten kk=0,10 saniye

iin

=0,62+0,72

e 0,32 I kG / I rG

ten kk0,25 saniye

iin

=0,56+0,94

e 0,38 I kG / I rG

"

(70)

"

"

"
I kG
/ I rG , 2den daha byk deil ise en kk zaman gecikmesinin ten

kk

btn deerleri iin =1

uygulanr. faktr ayn zamanda, ekil 16dan da elde edilebilir. En kk zaman gecikmesinin dier
deerleri iin eriler arasnda dorusal enterpolasyon yaplabilir.
0,1 saniyeden daha byk olmayan en kk zaman gecikmeli ten kk birleik ikazl alak gerilim
jeneratrleri iin de ekil 16 kullanlabilir. 0,1 saniyeden daha byk olan ten kk zaman gecikmesinden
sonra alak gerilim kesme akmlarnn hesaplanmas, bu standardn kapsamnda olmayp bu konuda
jeneratr reticileri tarafndan bilgi salanabilir.

4.5.2.2 Gzl olamayan ebekelerde faz ksa devre

ekil 12deki gibi gzl olmayan ebekelerdeki faz ksa devreler iin ksa devre yerindeki simetrik kesme
akm, kendisini oluturan her bir ksa akmnn toplam olarak hesaplanabilir:

I b = I bi

(71)

rnek ekil 12:

"
"
"
I b = I bS + I bT + I bM = I kS
+ I kT
+ qI kM

(72)

Burada:
"
"
"
"
I kS
, I kT
ve I kM
, ksa devre yerindeki I k akmn oluturan mstakil ksa devre akmlar (ekil 12), , senkron

jeneratrler ve asenkron motorlar iin eitlik (70)ten veya ekil 16dan alnabilir.
Asenkron motorlar iin

40

"
"
I kG
/ I rG yerine I kM
/ I rM kullanlr (izelge 3).

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

ekil 16 Ksa devre kesme akmnn Ib hesaplanmas iin faktr

Asenkron motorlarda simetrik ksa devre kesme akmnn hesaplanmas iin q faktr, en kk zaman
gecikmesinin ten kk bir fonksiyonu olarak belirlenebilir.
ten kk = 0,02 saniye
ten kk = 0,05 saniye
ten kk = 0,10 saniye
ten kk 0,25 saniye

iin
iin
iin
iin

q = 1,03 + 0,12 ln(PrM/p)

q = 0,79 + 0,12 ln(PrM/p)
q = 0,57 + 0,12 ln(PrM/p)
q = 0,26 + 0,10 ln(PrM/p)

(73)

Burada:
PrM, MW cinsinden beyan edilen aktif g,
p, motorun kutup ifti says.
Eitlik (73)deki hesaplamann sonucunun, q iin 1den daha byk olmas durumunda q=1 olarak kabul
edilir. q faktr ayn zamanda, ekil 17den de elde edilebilir.

41

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

ekil 17 Asenkron motorlarn simetrik ksa devre akmlarnn hesaplanmas iin q faktr

4.5.2.3 Gzl ebekelerde faz ksa devre

ncelikle kesme zamanna gre ksa devre yerindeki ksa devre akm ve daha sonra da kesicilerin
bulunduu fiderlerdeki ksm akmlar hesaplanr.
Gzl ebekelerde ksa devre kesme akm Ib, aadaki gibi hesaplanr:

I b = I k"

(74)

Eitlik (74)e gre hesaplanan akmlar, gerek simetrik ksa devre kesme akmlarndan daha byktr.
Daha doru sonu elde etmek iin, (75), (76) ve (77) eitlikleri kullanlabilir.
"

"
U Mj
U Gi
"
"
Ib = I
(1 i ) I kGi
(1 j ) I kMj
i cU n / 3
j cU n / 3
"
k

"

"

(76)

"
Mi

"
kMi

(77)

"
U Gi = j X diK
I kGi

(75)

"
= j X Mj
I

Burada:
i, j
qj

eitlik (70)te senkron makinalar iin (i) ve asenkron makinalar iin (j) verilen deerlerdir,
eitlik (73)te asenkron makinalar iin (j) verilen deer,

cU n / 3

ksa devre yerindeki e deer gerilim kayna,

42

ICS 17.220.01; 29.240.20

"

I k,Ib

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

senkron makinalar, btn ebeke fiderleri ve asenkron motorlarn etki ettii, srasyla
balang simetrik ksa devre akm ve simetrik ksa devre kesme akm,

"

"

U Gi , U Mj

senkron makinalarn (i) ile asenkron makinalarn (j) terminallerindeki balang gerilim
dm,

"
X diK

senkron makinann (i) dzeltimi balang geici reaktans:

"
X diK
= K v X di" , Kv=KG, KS veya KSO,

X Mj
"

asenkron motorlar (j) iin reaktans,

"

I kGi , I kMi

senkron makinalar (i) ile asenkron makinalarn (j) terminallerinden llen, balang
simetrik ksa devre akmna katklar,

Eitlik (76) ve eitlik (77)deki

"

"

I , U deerleri, makinann terminalinden llr ve ayn gerilim ile ilgilidir.

Ksa devre akm, motordan uzak bir ksa devre akm ise, bu durumda qj deerinden bamsz olarak,
1-jqj=0, yani j=1.

4.5.2.4 Dengesiz ksa devreler

Dengesiz ksa devre akmlar iin jeneratrdeki aknn azalmas dikkate alnmaz ve eitlik (66) il (68)
uygulanr.

4.6 Kararl durum ksa devre akm Ik

Kararl durum ksa devre akmnn Ik hesaplanmasnn doruluk derecesi, balang ksa devre akmnn

I k"

hesaplanmasnn doruluk derecesinden daha azdr.

4.6.1 Jeneratr veya santral alt merkezinin faz ksa devre akm
ekil 11b veya ekil 11cye gre yalnzca dorudan senkron jeneratr veya santral alt merkezinden
beslenen jeneratre yakn faz ksa devreler iin, kararl durum ksa devre akm Ik, ikaz sistemine, gerilim
reglatrnn hareketine ve doyma etkisine baldr.
Statik ikaz terminaline bal senkron makinalar (jeneratrler, motorlar veya kompansetrler), makinann
terminalindeki ksa devre durumunda Ik akmna etkisi olmaz ancak terminaller ile ksa devrenin yeri arasnda
bir empedans olmas durumunda Ik akmn etkiler. Santralin alt merkezi olmas durumunda ksa devre,
alttaki transformatrn yksek gerilim tarafnda meydana geldiinde de bu etki sz konusudur (ekil 11c).

4.6.1.1 En byk kararl durum ksa devre akm

En byk kararl durum ksa devre akmnn hesaplanmas iin senkron jeneratr, en yksek ikazlamaya
ayarlanabilir.

I k en byk = en byk I rG

( 78)

Jeneratr terminallerinden beslenen statik ikazlama sistemleri ve sz konusu terminallerdeki bir ksa devre
iin, bu durumda en byk = en kk olduu iin alan gerilimi, terminal gerilimi kt anda ker.

en byk ,

silindirik rotorlu veya kntl rotorlu jeneratrler iin ekil 18 veya ekil 19dan elde edilebilir.

Doymu reaktans

dsat , doymu yksz ksa devre oranna karlk gelir.

Silindirik rotorlu jeneratrler (ekil 18a) iin beyan grnen g ile g faktrnde beyan ikazn 1,3 katna
veya kntl kutuplu jeneratrler (ekil 19a) iin beyan ikaz geriliminin 1,6 katna gre 1 serisinin
en byk erileri, en yksek olas ikaz gerilimini esas alr.

43

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Silindirik rotorlu jeneratrler (ekil 18b) iin beyan grnen g ile g faktrnde beyan ikazn 1,6 katna
veya kntl kutuplu jeneratrler (ekil 19b) iin beyan ikaz geriliminin 2,0 katna gre 2 serisinin
en byk erileri, en yksek olas ikaz gerilimini esas alr.

ekil 18a Seri 1in en kk ve en byk faktrleri

(Madde 4.6.1.1)

ekil 18b Seri 2nin en kk ve en byk faktrleri

(Madde 4.6.1.1)

ekil 18 Silindirik rotorlu jeneratrlerin en kk ve en byk faktrleri

ekil 19a Seri 1in en kk ve en byk faktrleri

(Madde 4.6.1.1)

ekil 19b Seri 2nin en kk ve en byk faktrleri

(Madde 4.6.1.1)

ekil 19 kntl rotorlu jeneratrlerin en kk ve en byk faktrleri

Ksa devre, santral alt merkezi veya sistemdeki transformatrn yksek gerilim tarafnda olur ve en yksek
ikaz geriliminin, ksa devre srasnda jeneratrn terminal geriliminin ksm kmesine gre seilir ise, 1 veya
2 serisinin en byk erileri, terminalden beslenen statik ikazlarn olmas durumunda da uygulanabilir.
44

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

"
"
en byk erilerinin hesaplanmas, I kG
/ I rG = en byk , I kG
/ I rG 2

Not -

TS EN 60909-0/Mart 2006
oran iin geerli olduu dikkate

alnarak, IEC 60909-1 eitlik (87) ile mmkndr. Bu durum, jeneratrden uzak ksa devre olmas
durumunda meydana gelir.

4.6.1.2 En kk kararl durum ksa devre akm

ekil 11b ile ekil 11cye gre bir jeneratr veya santral alt merkezinden tek kaynaktan beslenen ksa devre
olmas durumunda en kk karal durum ksa devre akm iin, senkron makinann botaki ikaz (gerilim
reglatrnn etkin olmad) sabit kabul edilir:

I k en kk = en kk I rG

en kk ,

(79)

ekil 18 ile ekil 19dan elde edilebilir. En kk kararl ksa devre akmnn olmas durumunda,

izelge 1e gre c yerine cen kk konur.

Bir veya birka benzer ve paralel alan birleik ikazl jeneratrler ile beslenen jeneratre yakn ksa devre
olmas durumunda en kk kararl ksa devre akmnn hesaplanmas, aada belirtildii gibi yaplr:

I k en kk =

cen kkU n

3 Rk2 + X k2

(80)

jeneratrn etken reaktans aadaki gibi belirtilmitir:

X dP =

U rG

(81)

3 I kP

faz terminal ksa devresi, IkP jeneratrn kararl durum ksa devre akmdr. reticiden bu deer
alnmaldr.

4.6.2 Gzl olmayan ebekelerde faz ksa devre

ekil 12deki gibi gzl olmayan ebekelerde faz ksa devre olmas durumunda, ksa devre yerindeki
kararl durum ksa devre akm, her bir ksa devre akmnn katklarnn toplanmas ile hesaplanabilir:

I k = I ki

(82)

rnek ekil 12:

"
I k = I kS + I kT + I kM = I rGt + I kT

(83)

(en byk veya en kk ) , ekil 18 ve ekil 19dan bulunur. IrGt, ekil 12deki transformatrn yksek gerilim
tarafna aktarlan jeneratrn beyan akmdr.
ebeke fiderleri veya transformatre seri bal ebeke fiderleri olmas (ekil 12) durumunda,

I k = I k" ,

geerlidir (jeneratrden uzak ksa devre).

izelge 3teki eitlik (99)a uygun olarak, terminallerde faz ksa devre olmas durumunda asenkron
motorlarn kararl durum ksa devre akm sfrdr.
Ik en byk veya Ik en kk hesaplandnda, cen byk veya cen kk faktr, izelge 1den alnr.

4.6.3 Gzl ebekelerde faz ksa devre

Birka kaynakl gzl ebekelerde, kararl durum ksa devre akmlar, yaklak olarak aadaki gibi
hesaplanabilir:

I k en byk = I k" en bykM

(84)
45

ICS 17.220.01; 29.240.20

I k en kk = I k" en kk

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

(85)

I k en byk = I k" , Madde 2.4 ve Madde 4.2.1.5e gre ve I k" en kk , Madde 2.5 ve Madde 4.2.1.5e gre
bulunur.
Eitlik (84) ve (85) srasyla, jeneratrden uzak ve jeneratre yakn ksa devrelerde geerlidir.

4.6.4 Dengesiz ksa devreler

Kararl durum dengesiz ksa devreler iin btn durumlarda jeneratrdeki ak azalmas, dikkate alnmaz ve
aadaki eitlikler kullanlmaldr:

I k 2 = I k" 2

(86)

Ik 2E = I

(87)

"
k 2E

"
I kE 2 E = I kE
2E

(88)

I k1 = I k"1

(89)

En kk kararl durum ksa devre durumunda, izelge 1e gre c yerine cen kk alnr, Madde 2.5e baknz.

4.6.5 Bir iletim hatt, yksek gerilim tarafnda kesilir ise transformatrn alak gerilim
tarafndaki ksa devreler
Sigortalar, ebekedeki transformatrlerin yksek gerilim tarafnda koruma cihaz olarak kullanldnda,
sekonder taraftaki bir ksa devre; bir sigortann, dier yksek gerilim sigortalar veya bir kesici ksa devreyi
temizlemeden nce atmasna sebep olabilir. Bu husus, zellikle en kk ksa devre akm olmas
durumunda, ksm ksa devre akmlarnn dier koruma cihazlarn altrmayacak kadar kk olabilir.
Elektrikli cihazlar, ksa devre sresinden dolay ar zorlanabilir.
ekil 20; F noktasndaki ksa devrede, dengeli ve dengesiz toprak balantl ksa devre durumunu gsterir.

ekil 20 Dyn5 balant gruplu bir transformatrn yksek gerilim tarafnda bir hattn sigortasnn atmas
durumunda transformatrn sekonder taraftaki ksa devreler

ekil 20deki transformatrn alak gerilim tarafndaki ksa devre akmlar

"
"
"
"
I kL
1 , I kL 2 , I kL 3 ve I kLN ;

F noktasndaki ksa devrede, cU n 3 e deer gerilim kaynakl eitlik (90) kullanlarak hesaplanabilir.
ekil 20de yksek gerilim tarafnda ksm ksa devre akmlar

"
"
I kL
2YG = I kL 3YG , faktr iin yaklak

deerler kullanlarak eitlik (90) ile de hesaplanabilir. Ksa devre akmlar, jeneratrden uzak ksa devreler
olduklarndan dolay (Madde 1.3.17 ve ekil 1), her durumda

46

I kv" , I kv ya eittir.

ICS 17.220.01; 29.240.20

I kv" =

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

cU n

(90)

3 Z Qt + KT Z T + Z L + ( KT Z ( 0 )T + Z ( 0 )T )

Burada:
v

alak gerilim tarafnda L1, L2, L3, N(E)yi ve yksek gerilim tarafnda L2 YG, L3
YGyi gsterir

Z Qt + K T Z T + Z L

AG tarafnda pozitif bileen olarak ortaya kan empedans ( Z T = Z TAG ) ,

K T Z ( 0 )T + Z ( 0 ) L

AG tarafnda sfr bileen olarak ortaya kan empedans

izelge 2de verilen faktrler.

Topraksz herhangi bir faz-faz ksa devre, izelge 2 dikkate alnmadndan, ksa devre akmlarnn, beyan
akmlardan daha kk olmasna neden olur.
izelge 2 Eitlik (90) ile ksa devre akmlarnn hesaplanmas iin
oran tr = URtyg / UrTLV
F noktasnda
ksa devre
(ekil 20)
Alak gerilim
tarafnda etkilenen
hatlar
faktr
Akmlar iin
faktr (AG)

faz ksa devre

L1, L2, L3
L1, L2, L3, N(E)

ve

Toprakl faz-faz ksa devre

L1, L2, N(E)

L1, L2, N(E)

L2, L3, N(E)

faktrleri beyan dntrme

Faz toprak
ksa devre

L2, N(E)1)

0,5

0,5

"
I kL
1

0,5

1,5

"
I kL
2

1,0

1,5

1,5

"
I kL
3

0,5

1,5

"
I kN

3,0

1,5

1,5

1 3
tr 2

1 3
tr 2

1 3
tr 2

1 3
tr 2

faktr (HG)

"
"
I kL
2YG = I kL 3YG
1)

L1, N (E) veya L3, N (E) faz toprak ksa devresi durumunda; meydana gelen kk akm,
transformatrn ak devre empedans ile gsterilir. Bu akmlar ihmal edilebilir.

ekil 20deki transformatrn alak veya yksek gerilim tarafndaki yk akmlar, tamamen YG beslemesi
durumda, en byk dengeli veya dengesiz ksa devre akmlarndan daha byktr (ekil 10). Bundan dolay,
eitlik (90) yalnzca, en kk ksa devre akmlarnn hesaplanmasyla ilgilidir (izelge 1e gre c yerine
cen byk ve Madde 2.5e baknz)

4.7 Asenkron motorlarn balant ularnda ksa devre

Asenkron motorlarn terminallerinde faz veya faz-faz ksa devresi durumunda, ksm akmlar
"
I kM
, i pM , I bM ve I kM , izelge 3de gsterildii gibi dikkate alnr. Toprakl sistemlerde faz toprak ksa

devrelerine motorlarn etkisi, gz ard edilemez. Motor empedanslar Z(1)M=Z(2)M=ZM ve Z(0)M olarak alnr.
Motor toprakl deil ise sfr bileen empedans Z(0)M= olur.
47

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

izelge 3 - Terminallerde ksa devre olmas durumunda asenkron motorlarn ksa devre akmlarnn
hesaplanmas (Madde 4.7)
Ksa devre

faz ksa devre

Balang simetrik
ksa devre akm
Tepe ksa devre akm

I k" 3M =

cU n
3 ZM

(91)

I p 3M = M 2 I k" 3 M (93)

Faz faz ksa devre

I k" 2 M =

3 "
I k 3 M (92)
2

I "p 2 M =

3 "
I p 3M
2

(94)

Faz toprak

Madde 4.7ye baknz

I p1M = M 2 I k"1M (95)

Orta gerilim motorlar;

M = Her bir kutup ifti motor gc < 1 MW iin 1,65 (RM/XM=0,15e karlk
gelen)
M = Her bir kutup ifti motor gc 1 MW iin 1,75 (RM/XM=0,10a karlk
gelen)
Kablo balantl alak gerilim motor gruplar;
(RM/XM=0,42ye karlk gelen)
Simetrik ksa devre
kesme akm

Kararl durum ksa

devre akm

I b 3 M = qI k" 3 M

(96)

I b" 2 M

M = 1,3

3 "
I k 3M
2

(97)

"
I kM
/ I rM ile ekil 16 veya eitlik (70)e gre

ekil 17 veya eitlik (73)e gre

I k 3M = 0

(99)

I k" 2 M =

3 "
I k 3M
2

(100)

I b1M I k"1M

(98)

I k1M I k"1M (101)

4.8 Enerji (Joule integral) ve termik e deer ksa devre akm

2
Joule integral i dt , ksa devre akm ile sistemin rezistif elemannda tketilen enerjinin llmesidir. Bu

standardda sz konusu enerji; ksa devre akmnn d.a. bileeninin zamana gre scaklk etkisi iin m faktr
ve ksa devre akmnn a.a. bileeninin zamana gre etkisi iin n faktr kullanlarak hesaplanmtr (ekil 21
ve ekil 22).
Tk

i dt = i
2

"2
k

(m + n) Tk = ith"2 Tk

(102)

Termik e deer ksa devre akm:

I th = I k" m + n

(103)

Ardk mstakil faz ksa devre akmlarnn i (i=1, 2,.,r) bir serisi iin aadaki eitlik, enerji veya termik
e deer ksa devre akmnn hesaplanmas iin kullanlmaldr.
i=r

2
"2
2
i dt = iki (mi + ni )Tki = ithTk

(104)

i =1

i dt
2

I th =

48

Tk

(105)

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

i =r

Tk = Tki

(106)

i =1

Burada:

I ki"
I th

her bir ksa devre iin balang simetrik faz ksa devre akm,

mi
ni
Tki
Tk

her bir ksa devre akm iin d.a. bileenin sl etkisi iin faktr,

termik e deer ksa devre akm,

her bir ksa devre akm iin a.a. bileenin sl etkisi iin faktr,
her bir ksa devre iin ksa devre akmnn sresi,
her bir ksa devre akmyla ilgili srelerin toplam (Eitlik 106)

Enerji (joule integral) ve termik e deer ksa devre akm daima, bunlarla ilgili ksa devre sreleri ile beraber
verilmelidir.

ekil 21 Ksa devre akmnn d.a. bileeninin sl etkisi iin m faktr

(programlamayla ilgili, m iin eitlik, Ek Ada verilmitir.)

49

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

ekil 22 Ksa devre akmnn a.a. bileeninin sl etkisi iin n faktr

(programlamayla ilgili, n iin eitlik, Ek Ada verilmitir.)

mi faktrleri; f Tki ile Madde 4.3de verilen

faktr kullanlarak, ekil 21den elde edilir. ni faktrleri; Tki ile

I ki nin, her bir ksa devre iin kararl durum ksa devre akm olduu, I ki" / I ki kullanlarak, ekil 22den elde
edilir.
Ksa devre akmlar, ksa aralklarla meydana geldiinde, oluan enerji (joule integral), eitlik (104)de
verildii gibi, her bir ksa devre akmnn enerjilerinin (joule integral) toplamdr.
Datm ebekeleri (jeneratrden uzak ksa devreler) iin genellikle n = 1 kullanlabilir.
Beyan ksa devre sresi 0,5 veya daha uzun olan jeneratrden uzak ksa devreler iin m + n = 1 alnmasna
msaade edilebilir.
Enerji (joule integral) veya termik e deer ksa devre akm, dengesiz ksa devreler hesaplandnda,

I ki" yerine karlk gelen dengesiz ksa devre akm kullanlr.

Not -

faz a.a. sistemlerde, enerji (joule integral) veya termik e deer ksa devre akm iin faz ksa
devre akm yanltc olabilir.

Bir devre, sigortalar veya akm snrlayc kesiciler ile korunduunda, bunlarn enerjisi (joule integral), eitlik
(102) veya (104)e gre hesaplanandan aa deere snrlayabilir.
Not -

50

imdiye kadar termik e deer ksa devre akm ile enerji (joule integral), IEC 60865-1de verilmitir.
IEC 60865-1 ekil 12a ile ekil 12bde ilk olarak grnen m ile n faktrleri ile ayndr.

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Ek A
m ile n faktrlerinin hesaplanmas ile ilgili eitlikler
ekil 21deki m faktr aada verilmitir:

m=

1
e 4 f Tk ln( 1) 1
2 f Tk ln( 1)

ekil 22deki n faktr aada verilmitir:

I k"
= 1:
Ik

n=1

I k"
1,25 :
Ik
2
2
"
'

Td'
I k'
Td'
1
20Tk / Td' I k
2Tk / Td' I k
1 +
n= "
(1 e
) +
(1 e
) 1
I k I k 2 Tk
( I k / I k ) 2 20 Tk

Ik

"
"

Td'
I k' 2Td'
10Tk / Td' I k
Tk / Td' I k

(1 e
) +
(1 e
) 1
+
5Tk
Tk
Ik Ik
Ik

"
Td'
I k'
11Tk / Td' I k

+
(1 e
)
5,5 Tk
Ik Ik

I k'

1
Ik

Burada:

I k'
I k" / I k
=
I k 0,88 + 0,17 I k" / I k

Td' =

3,1s
I k" / I k

51

ICS 17.220.01; 29.240.20

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Ek ZA
Atf yaplan uluslararas standardlar ve bunlara karlk gelen Avrupa
standardlar
Bu standardda ve/veya dokmanda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin dier standard ve/veya
dokmanlara atf yaplmaktadr. Bu atflar metin ierisinde uygun yerlerde belirtilmi ve aada liste hlinde
verilmitir. Tarih belirtilen atflarda daha sonra yaplan tadil veya revizyonlar, atf yapan bu standardda da
tadil veya revizyon yaplmas art ile uygulanr. Atf yaplan standardn tarihinin belirtilmemesi hlinde ilgili
standardn en son basks kullanlr (dzeltmeleri dahil).
Not -

Bir uluslararas standard genel deiikliklerle deitirildii zaman, bu durum (mod) ile gsterilir, ilgili
EN/HD uygulanr.

Yayn

Yl

Balk

IEC 60038(mod)

1983

Nominal voltages for low-voltage public electricity

supply systems

IEC 60050-131

1978

IEC 60050-151

EN/HD

Yl

HD 472 S1

1989

International electrotechnical vocabulary (IEV)

Chapter 131: Electric and magnetic circuits

1978

Chapter 151: Electric and magnetic devices

IEC 60050-195

1998

Chapter 195: Earthing and protection against electric

shock

IEC 60056(mod)

1987

High-voltage alternating-current circuit-breakers

HD 348 S71)

IEC 60071-1

1993

Insulation co-ordination
Part 1: Definations, principles and rules

EN 60071-1

1995

IEC 60781

1989

Application guide for calculation of short-circuit currents

in low-voltage radial systems

HD 581 S1

1991

IEC 60865-1

1983

Short-circuit currents Calculation of effects

Part 1: Definations and calculation methods

EN 60865-1

1993

IEC 60909-1

2)

Short-circuit currents calculation in three-phase a.c.

systems
Part 1: Factors for the calculation of short-circuit
currents in three-phase a.c. systems according to
IEC 60909-0

IEC 60909-2

1992

Electrical equipment Data for short-circuit current

calculatins in accordance with IEC 60909

IEC 60909-3

1995

Part 3: Currents during two separate simultaneous

single phase line-to-earth short circuits and partial
short-circuit currents flowing through earth

IEC 60909-4

2)

Part 4: Examples for the calculation of short-circuit

currents

1)
2)

HD 348 S7, IEC 60056:1987+A3:1996y esas alr.

Yaynlanmas gerekir.

52

ICS 17.220.01; 29.240.20

Yayn

Yl

TRK STANDARDI

TS EN 60909-0/Mart 2006

Balk

EN/HD

Yl

IEC 60949

1988

Callculation of termally permissible short-circuit

currents, taking into account non-adiabatic heating
effects

IEC 60986

1989

Guide to the short-circuit temperature limits of electric

cables with a rated valtage from 1,8/3 (3,6) kV to 18/30
(36) kV

53