Tarih Okulu

lkbahar-Yaz 2013
Say XIV, ss. 287-297.

The History Scholl

Spring-Summer 2013
Number XIV, pp. 287-297.

CARTER V. FINDLEYN OSMANLI DEVLETNDE

BROKRATK REFORM BBIL (1789-1922) SML
ESERNN TANITIMI VE DEERLENDRLMES

Edip UZUNDAL
Osmanl Devletinin klasik dneminde devlet ynetiminin kendine has
zellikleri vardr. Ynetim yaps monari olmakla birlikte, kanun bilincinin
yerletii, adaletle muamelenin esas alnd bir gerektir. Osmanl Tarz
diyebileceimiz brokratik yaplanma, Fatih dnemine kadar geleneksel usuller
iinde gelimi iken, bu dnemden itibaren kanunnamelerle daha sistematik bir
hale gelmitir. Devirme ve bir nevi lonca sistemiyle brokraside liyakat esas
alnm, Fatih kanunnamesinde st brokrasinin kariyer izgileri belirlenmitir.
Devlet ynetiminin merkezilemesine paralel olarak yazmalar yrten
Kalemiyye Snf gelime gstermitir. ve d sebeplere bal olarak
Osmanl Devletinin gerileme srecine girmesiyle II. Mahmud dneminden
itibaren kkl idari reformlara giriilmi, brokraside zellikle Tanzimat sonras
bat tarz dzenlemeler esas alnmtr.1 Bat medeniyetinin Osmanl'ya
stnl ise, devletin arka arkaya ald siyas ve asker yenilgiler neticesinde
anlalmaya balanmtr. Bylece devletin gerilemesi artt lde
Batllamann da hz artmtr.2
Bir taraftan Osmanl Devletinin varln devam ettirebilmesi iin
yapmak zorunda olduu kapsaml ve kkl deiiklikler, dier taraftan ise Batl
lkelerin aznlklara eitlik ve gvence verilmesi ynndeki taleplerinin sonucu
olarak altyaps II. Mahmut devrinde hazrlanan Tanzimat dnemi, brokratik
anlamda reformlarn da youn olarak yapld bir dnem olmutur.3
Bu incelememiz Amerikal tarihi Carter V. Findley tarafndan kaleme
alnan Osmanl Devletinde Brokratik Reform Bbli (1789-1922) isimli

1
2

Ar. Gr. , Gaziosmanpaa niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm/TOKAT. EPosta: edip.uzundal@gop.edu.tr
Hseyin zdemir, Osmanl Devletinde Brokrasi, Okumu Adam Yay., stanbul 2001. ; Ali
Akyldz, Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, letiim Yay., stanbul 2009.
Serdal Fidan Kamil ahin Fikret elik, Osmanl Modernlemesinin Temel Olgularndan
Biri: Brokrasi Osmanl Modernlemesinde Brokrasinin Etkinlii ve nemi , SD Sosyal
Bilimler Dergisi, Mays 2011, Say 23, ss. 118.
Seyfettin Aslan- Abdullah Ylmaz, Tanzimat Dneminde Osmanl Brokratik Yap ve
Dncesinin Deiimi, Cumhuriyet niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, Cilt
2, Say 1, Sivas 2001, s. 289.

Carter V. Findley / Osmanl Devletinde Brokratik Reform

eseri zerinedir.4 Yazar, modernleme srecinin gerekten youn bir ekilde

yaand Tanzimat dnemini, Osmanl brokrasisinin en nemli kurumunu,
Bblyi merkez alarak incelemitir. Yazar, gerileme ile modernlemenin yan
yana yrd Tanzimat ve Merutiyet devirlerinin Osmanl brokrasisini
orijinal kaynaklardan hareketle incelemi, bylelikle Osmanlnn son
dnemiyle ilgili bilgilerimize farkl bir bak as kazandrmay ama
edinmitir. Zira Osmanl modernlemesi ve reformlarla ilgili ok sayda alma
var olmakla birlikte, yazar almasnn merkezine brokrasiyi ve zellikle de
Bbliyi alarak benzerlerinden farkl bir eser ortaya koymutur.
Eserde, nsz, Trke Basma nsz gibi ksmlar bulunmamaktadr.
indekiler ksmndan sonra zel Ksaltmalar Listesi bal ile kitapta yer
alan nemli terimler ve yaynlarn ksaltmalar verilmitir. Kitap sekiz
blmden mteekkildir. Mstakil bir Giri blm olmayp, birinci blm
giri blm olarak verilmitir. Kitabn sonunda Seilmi Yllarda Bb- li
Dairelerine Den Bte Tahsisatlar bal ile bir EK ksm verilmitir.
Yazar dipnotlarn sayfa ierisinde vermemi NOTLAR bal altnda kitabn
sonunda vermitir. Ayrca bir KAYNAKA blm de vermemitir.
Dipnotlar incelendiinde yazarn yerli ve yabanc eserlerden oluan geni bir
bibliyografyadan istifade ettii anlalmaktadr. z Yaynclk tarafndan basm
yaplan eser VII+364 sayfadan olumaktadr. Yazar farkl bir metot izleyerek
kitap ierisinde yer alan konu balklarna indekiler ksmnda yer
vermemitir. indekiler ksmnda yalnzca blm balklarna yer vermitir.
Findley, blm balarnda Nabi, Ahmet Cevdet Paa, Mustafa Nuri Paa gibi
melliflerin eserlerinden ve fermanlardan pasajlar sunmaktadr. te yandan
yazar, birinci blmden itibaren baz kavramlar ve bunlarn tarihsel geliimini
aklayarak ileriki blmlerin anlalmasna katkda bulunmak maksadyla
rgtsel terimler szl sunmaktadr. Patrimonyal konak (veya saray) ,
zerk milletler sistemi , Kalemiye (veya Sivil Brokrasi) vs. gibi orijinal
kavramlar yazarn ifade ettii terimlerden bazlardr.
Birinci blm (s.3-35) bir Giri blm olarak Devlet ve Toplumun
Unsurlar Olarak Bb- li ve Kalemiye baln tamaktadr. Osmanl
mparatorluu kurumlarnn slam dnyas idari geleneinde nemli bir yeri
olduunu syleyen yazar, zellikle son dnemde yaplan reformlarn nemi
zerinde durmaktadr. yle ki bu reformlarn faydalarn hem Orta Dou hem
4

Carter V. Findley, Osmanl Devletinde Brokratik Reform Bbli (1789-1922), evirenler:

Latif Boyac- zzet Akyol, z Yaynclk, stanbul 1994. 1969 ylnda Harvard niversitesinde
doktorasn tamamlayan Amerikal tarihi Carter V. Findley, Trk tarihi zerine aratrmalar
yapmakta ve iyi derecede Trke konumaktadr. Ohio Eyalet niversitesinin kurucular
arasnda da yer alan Findleyin incelemesini yaptmz eserinden ayr olarak Trk tarihi ile
ilgili u eserleri de bulunmaktadr. Carter V. Findley, Dnya Tarihinde Trkler, Kitap
Yaynevi, stanbul 2008; ______ , Modern Trkiye Tarihi (1789 2007), Tima Yaynlar,
stanbul 2011; _______ , Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn Toplumsal
Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2011 ; _______ , Ahmed Mithat Efendi
Avrupada, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1999.

288

Carter V. Findley / Osmanl Devletinde Brokratik Reform

de Balkanlarda ortaya kan ve Osmanl Devletinin artklar saylabilecek dier

devletler iin de geerli olduunu syler.
Yz otuz yllk bir idari reform srecinde elde edilen tecrbeler bir takm
brokratik rgtlerin meydana gelmesine vesile olmutur. Yazara gre, bu
brokratik rgtlerin en mhimi Bb- li dir. Bb- li kelimesinin anlam
zerinde duran yazar, bu kelimenin Avrupallar tarafndan Osmanl
hkmetinin bir unvan olarak kullanldn syler. Yazar, Bb- linin
rgtsel yapsn ve bununla alakal olarak kalemiye ve sivil brokrasinin
yapsn inceleyerek, ynetici snfn btn ubelerini ve bunlarn tarihsel
geliimini ortaya koymaya almtr. Bu balamda mparatorluk Merkezinin
Yap Talar Olarak Bb- li ve Kalemiye bal altnda Padiahn Grevi
mparatorluun Kltrel Gelenei- Ynetimin Resmi rgt ve Usul
Mekanizmas- Ynetici Snf- Siyasi Denge konular yazar tarafnda ilenmitir.
Yazar, reform srecinden geen brokrasi kurumlarnn messese
tarihinin ana konular iinde yer aldndan baz cihetlerden iyi tannmaya
balandn, ancak renilecek daha ok eyin olduunu, mesela kurumlar
arasndaki ilikileri incelerken tarihi hassasiyete daha byk bir dikkat
atfedilmesi gerektiini belirtir. nk bu messeselerin hepsi ayn zamanda
ortaya kmamtr ve birisinin ykselii ve dierinin k geni kapsaml
konular yanstmaktadr.
Yazar, zerk Milletler Modeli balnda; gayrimslim toplumun
devirmeye maruz kalmad srece devlet kademelerinde ok sz sahibi
olamadn, ancak deiik dnemlerde ynetici snf kademelerinde
mtercimlik ve doktorluu da iine alan eitli grevlerde bulunan az sayda
gayrimslim vatandalarn var olduunu belirtir. Yine yazar, ftvvet-ahiliklonca-dervi tarikatlarn, bunlarn i ie olmasn ve Anadoludaki tarihsel
srecini anlattktan sonra tekilat ve usul ile ilgili loncaya benzer modellerin
kalemiye (brokrasi) ierisinde ve zellikle daha alt kademelerinde gl bir
ekilde yerletiini ve etkisini reform devrinde de devam ettirdiini syler.
Yazar, Metin Kunttan yapt bir alntyla, eski askeri-idari tekilata kle
olarak giren kiiler arasndaki etkin blgesel dayanmann nemine dikkat
ekmekte ve Arnavutlarla Bonaklarn temsil ettii Batllar ile Abaza, erkez
ve Grclerin sembol olduu Doulular arasnda var olan bir nevi rekabetten
bahseder.
kinci blm (37-59), Ynetici Snfn Gelimesi ve Kalemiyenin Ortaya
kmas ana baln tamaktadr. Yazar bu blmde, Geleneksel Devlette
Ynetici Snfn Gelimesi, Osmanl Ynetici Snfnn Kaynaklar, Saray
Hizmeti Sorunu, Kalemiyenin Ortaya k ve Kendi inde levlerinin
Farkllamas, Kalemiyenin Reform Dnemindeki Geliimi, Dini Tekilatn
Yldznn Snmesi, Saray Hizmetinin Deiimleri ve Kalemiyeden Sivil
Brokrasiye konularn ele almtr.

289

Carter V. Findley / Osmanl Devletinde Brokratik Reform

Yazar, sivil brokrasinin geliim devrelerini ortaya koyabilmek iin

ncelikle dnemi reform ncesi devir ve reform devri olmak zere ikiye ayrr.
Reform ncesi devir; Osmanl Devletinin dou evresi 1300-1350, ykseli
devri 1350-1600 ve gerileme dnemi 1600den III. Selimin tahta kt 1789a
kadar olan sre. Bu evre beraberce gelenekselcilik devrini oluturmaktadr.
Reform dnemi ise, 1789dan devletin k tarihi olan 1922ye kadar olan
sreci kapsamaktadr.
Yazar, kalemiyenin ortaya kn ve kendi iinde ilevlerinin
farkllamasn, devletin ksa bir sre ierisinde genilemesine ve yazl
kaytlarn artmasyla birlikte bu ileri yapacak bir ktipler snfna duyulan
ihtiyaca balamaktadr. Buna gre, onaltnc yzyla kadar birok nemli grevi
yerine getiren bir kalem personeli ortaya kt, fakat bu oluum hl kk
boyutlu bir rgtlenmeydi ve ounlukla sarayda ve sadrazamn emri altnda
alyordu. Bu kalem memurlar arasnda en nls nianc veya tura
ekici dir. Niancnn esas nemi, imparatorluk divannn bir yesi olmas ve
arazi tahsisatlar (tmar, has, zeamet) ile topraklarn lm (tahrir) zerinde
kesin bir ykmllk sahibi olmas bundan baka yaynlanacak kanunlarla ilgili
yksek hukuk bilgisine sahip olmasyd. Niancnn emrinde alan tezkereci,
divitdar, defter emini ve Kanuni Sultan Sleyman dneminde tekil edilen
reisl-kttab gibi memurlar bulunmakta idi.
Niancnn emri altnda olmayan bir baka ktiplik rgt de vard. Mali
kaytlar ve hesaplar tutan bu snf badefterdar tarafnda idare edilmekte ve
kalem dairelerinin de en genii konumunda bulunmaktayd. Yazar, ykselme
devrinde nianc ve badefterdarn astlarnn gerekte asl kalemiyeyi
oluturduunu syler.
Kalemiyede grnen en nemli deiiklik, dairelerinin bazlarnn saray
dnda yeni mevkilere tanmas ve Bb- linin yeni sadrazamlk merkezi
olarak gelimesiydi. Bu srete nianc eski nemini kaybederken, reislkttabn nemi belirgin bir ekilde artmaya balad. Kalemiyenin ve zellikle
reisl-kttabn ynetimi altnda bulunan ksmlardan terfi eden kalemiye mazisi
olan kimseler -bir zamanlar askeri-idari kimselerce doldurulan- tara valilikleri
hatta sadrazamlk gibi makamlara gelmeye baladlar. Yazar, Itzkowitzin bu
olguyu efendi dnmesi paa olarak nitelendirdiinden bahseder. 1830lardan
sonra kalemiye yerine daha ziyade sivil brokrasi yahut da mlkiyeden
bahsedilebileceini syleyen yazar, bunun kalemiyenin mahalli idare
sorumluluklarn stlenmeye balanmasndan kaynakladn ifade eder. Yazar,
bu blmn sonunda son olarak reform dneminin evrelerinden bahseder.
Yazara gre, reform devri; gl sultanlarn balang dnemi III. Selim (17891807) ve II. Mahmudun (1808-1839) saltanatlar sivil brokrasi stnl ve
siyasi dengesizlik dnemi, Tanzimat (1839-1871) siyasi denge, anayasal bir
sistemin oluturulmas ve padiahln yeniden glendirilmesi (1871-1908)

290

Carter V. Findley / Osmanl Devletinde Brokratik Reform

son olarak da ksa mrl ve tamamen baarl olmayan merutiyete dn

(1908-1922) olmak zere drt devirden mteekkildir.
nc blm (s.61-95), mparatorluun Gerilemesinin Yeni Oluan
Kalemiye zerinde Etkisi: Reform Arefesinde Bb- li ve Memurlar ana
baln tamaktadr. Yazar, bu blmde; Reform Arefesi Bb- lisinde
rgt ve Usul Kalplar, Bb- linin rgtsel Paralar, Reisl-Kttabn
Dairelerindeki rgtsel Biimler, Usul Kalplar, Son Dnem Geleneksel
Kalemiyenin Sosyal Boyutlar, Divan- Hmayun Tercmanlar, Alt Kalemiye
ve st Kalemiye konularn ele almtr.
Yazar, bu blmde reform ncesi Bb- li tekilatn ve bunun alt
birimlerini ekillerle (ekil III-1 s.62) aklamaya alr. Buna gre, tekilatn
banda yetkileri Bb- liyi aan sadrazam vardr. Sadrazam geleneksel olarak
sultann mutlak vekilidir ve btn siyasi-idari ve askeri ileri onun adna
yrtr. Bb- li divanlar ifa ettikleri grev asndan sadrazamlarn en
nemli yardmclardr. kindi divan ve daha sonra ortaya kan meveretmavere divan sadrazamn bakanlnda toplanan divanlard. Yine Khya
Bey, Reisl-Kttab ve avuba da bu sistem ierisinde sadrazamn ynetimi
altnda ona yardmc olan makamlard. Reform olarak ifade edilen bu dnm
avubalk makamnda grmek mmkndr. avuba ve adamlar esasnda
saray memurlaryd. Bunlar sarayda ok eitli durumlarda eli ve ulak, adl
meselelerin zmyle uraan Divan- Hmayun meclislerinde avu idiler ve
orada alnan hkmlerin yerine getirilmesi vazifesinde bulunuyorlard. Bu gibi
adl sorumluluklarn sarayda eski Divan- Hmayundan Bb- lideki
sadrazam divanna aktarlmasyla avular sadece saraydan Bb- liye
gemekle kalmam, ayrca kalemiyenin bnyesine katlmakla bir rol deiiklii
geirmeye balamtr. Burada yalnzca bir rneini akladmz bu dnm
ve reformdan birok makam ve snf etkilenmitir. Reisl-kttabn durumu,
memuriyetinin uzun tarihi ve neminin uzun vadede artmasna bal olarak,
birok adan daha nettir. Reisl-kttab bulunduu makamdan Hariciye
nazrlna kadar getiren nedenlerin banda hi phesiz idaresi altnda bulunan
dairelerin yerine getirdii ilevler yer almaktadr. Yazar, yine ekiller (ekil III2 s.66) yardmyla reisl-kttab ve maiyetini daha anlalr klmakta ve bu
snfn geirdii dnm gzler nne sermektedir. zellikle Divan-
Hmayun kalemi ierisinde yer alan Tahvil, Rus ve Beylik kalemleri reislkttablk makamnn ilevlerini yerine getirmesi bakmndan nem arz
etmekteydi. Divan- Hmayun tercmanlar da esasen reisl-kttabn
maiyetinde olmamakla beraber, reisl-kttabn d ilerinden sorumlu memur
statsnn gn getike glendii bu yerde, tercmanlar onun maiyetinin bir
paras saylmaya baladlar. Tercman, diplomatik ilerin idaresinde reislkttabdan sonra gelen en nemli memurdu. te yandan, amed veya amedi
kalemi reisl-kttabn zel ktibiydi ve baz durumlarda Divan- Hmayun
kaleminin drdncs saylyordu. Sonu olarak birok daire ve ktiplikte

291

Carter V. Findley / Osmanl Devletinde Brokratik Reform

meydana gelen uzmanlama, farkllama ve sistematiklemeye ynelik eilimler

neticesinde kalem eflikleri bakanlk sandalyelerine dnecektir.
Yazar, Usul Kalplar bal altnda evraklarn sz konusu kalemlerce
nasl hazrlandklar, gzden geirildikleri, onaylandklar ve yaynlandklarn
anlatr. Bu anlatm yaparken de onsekizinci yzyl ngiliz bykelilerinden
biri olan Sir James Porterden u alnty yapar:
Birok dairede bulunan ihtimam ve hassasiyet asndan Bb- li ile
boy lecek hibir hristiyan g yoktur; herhangi nemli bir evrakta iler, en
byk bir incelikle yaplr, kelimeler tartlr, ifadeler zenle seilir, btn bunlar
kendi yararlarnadr. Bb- lide, eer ilemin sadece yl biliniyorsa bile, en
eski tarihe ait ktlar bulunabilir; belli bir zamanda verilen her emir ve o
zaman yaplan her dzenleme derhal hazrlanabilir
Yazar, lonca geleneinin kalemiye ierisinde devam ettiini syler. Buna
gre, kalemiyede agird yani raklar vardr, bir de bunlar eiten ve amiri
durumunda bulunan hecagn (hocalar) vardr. Yazar, ocuklarn kalemiyedeki
ii renme srelerini onsekizinci yzyldaki bir vesikadan hareketle yle
anlatr:
Ktip olacak bir ocuk dairedeki iine retmeninin (hce) karsna
oturmakla balar. Bu yaknlk sayesinde hocasnn yazd veya izdii veya
sylediklerini kavrayarak hangi defterde Badatla ilgili ilerin kaydedildiini
ve hangisinde Bosna ile alkal meselelerin bulunduunu gzlemler ve bunlar
hafzasnda taa kaznm (kan-nak fil-hacer) gibi kalr. Hoca ocua
sanatlarn en ereflisi ve eskisi olan- ktiplik mesleinin belli bal becerilerinde
ustalaana kadar, gittike karmaklaan grevler vermeye balar Bu
eitimler neticesinde agird, ktip, kisedar, mmeyyiz, bakalfa, hce vs olur.
Drdnc blm (s.97-128), Padiahln Yeniden Tesisi ve Sivil
Brokrasinin Kurulmas baln tamaktadr. Yazar, bu blmde; Reforma
Olan ihtiyacn Alglanmas, Bb- linin Geleneksel Kalemiye Dairelerindeki
Reform, Hariciye Nezaretinin Kuruluu ve Modernist Bir Kalemiye Elitinin
Oluumu, kinci Mahmudun Sonraki Reformlar ve Osmanl mparatorluunda
Modernlemenin Nitelikleri ve Snrlar konularn ele almtr.
Yazar, bu blmde daha nce yapm olduu tasnife uygun olarak,
Gl Sultanlarn Balang Dnemi (III. Selim II. Mahmud) ne ve bu
dnemde reforma duyulan ihtiyaca, Bb- lide ve kalemiyenin bnyesinde
meydana gelen nemli deiikliklere deinmitir. Reforma olan gereksimin en
nemli nedeni hi phesiz Osmanlnn devaml yaad askeri yenilgilerdi.
Ancak askeri alanda yaplan yeniliklerin tek bana zm retmemesi, Osmanl
Devletini dier alanlarda da reform yapmaya yneltmitir. III. Selim
dneminde daimi elilikler kurulmas, Avrupay gzlemleyen devlet
adamlarnn raporlar-layihalar tertip etmesi hep bu minvalde grlebilir.
Bu blmde yazarn ele ald konulardan en nemlisi hi phesiz,
Hariciye Nezaretinin Kuruluu ve Modernist Bir Kalemiye Elitinin Oluumu

292

Carter V. Findley / Osmanl Devletinde Brokratik Reform

dur. III. Selimin 1793te Avrupa bakentlerinde daimi elilikler sistemini

kurmasyla birlikte Batya ait bir kavram olan daimi ve karlkl diplomasi
kabul edilmi oldu. III. Selim Londra, Paris, Viyana ve Berlin gibi Avrupa
bakentlerine eliler atad. lk olarak 1793 ylnda Yusuf Agh Efendi
Londraya gnderildi. III. Selim daha sonra tebaasnn karlarn korumaya
ynelik olarak konsoloslar atad.
stanbulda ise Divan- Hmayun tercme odasnda grev yapan
Rumlarn, Yunan isyann etkisiyle iten karlmas sonrasnda Bb- li
Tercme Odas ismiyle yeni bir daire alm oldu. Yazar, bu dairenin
almasndaki maksadn bir zamanlar tamamen Rum tercmanlarna bal olan
devleti rahatlatmak olduunu syler. Bu daire, zamanla yeni bir Mslman
kalemiye memuru tipinin olumasnda ana rol oynamtr. Tercme Odas,
Costantine Mourouzinin Divan- Hmayun tercmanlndan azledildii ve
isyan planlarna itiraki iddiasyla idam edildii 1821 ilkbaharndan balayan
safhalar halinde olutu. Ancak yazar, Tercme Odasnn, hem hacim hem de
itibar asndan gerek geliiminin 1830larda baladn syler. II. Mahmud
1834 ylnda o zamann amedisi Mustafa Reid Beyi (1838 Ocak ayndan
sonra Paa)
Parise atamasyla balayarak daimi elilikleri yeniden tesise
giriti. Mustafa Reid Paa, Sadk Rifat ve daha sonralar li ve Fuad Paalar
ile birlikte bir modernist bir brokrat snf domaya balad. II. Mahmud bu
yeni elit snfa bir temel olutururcasna Tercme Odasn glendirip
diplomatik ve konsolosluk hizmetlerine yeniden ilerlik kazandrd. 1836 Mart
aynda reisl-kttab bir dileri bakanna (hariciye nazr) dntrerek
reform iini adeta doruk noktasna ulatrd. Hariciye Nezaretini ve
diplomatlarn ekillendiren tedbirlerle Bb- li ve kalemiye, ondokuzuncu
yzyln en nemli deiikliklerinden bazlarn yaamakla kalmad, yazarn
ifadesiyle ayn zamanla bir sekinler snf da olumaya balad. Bu son
deiiklerle birlikte Bb- linin tekilat emas da deiti. Yazar yine
ekillerle (ekil IV-1 s.122) bu yeni durumu teyit etmektedir.
Beinci blm (s.129-186), Tanzimat Dneminde Sivil Brokrasi
Hkimiyeti baln tamaktadr. Yazar, bu blmde; Tanzimat Dnemi SivilBrokratik Sistemin Yapsal Zayflklar, Reformlarn Taklit Edici Nitelii,
nsan Kayna Sorunu, Ekonomik Kaynaklar Problemi, Reformcu lke Siyasi
Davran Tarzna Kar, Batllama, Siyasi Dengesizlik ve Merulatrma, D
Kontrolden Bamsz Bir Brokrasinin Gelimesi, Sadrazam ve Maiyeti, Meclis
Teekklleri Meclis-i Vkela, Yasama, Adl ve Temsil Fonksiyonlar Olan
Balca Meclis Teekklleri, Daha Kk Meclis Teekklleri, Adliye Nezareti,
Dhiliye Nezareti, Hariciye Nezareti, Resm Disiplin, Genel Personel Politikas,
rgtsel ve Usule Ait Resm Kalplarn Tanzimi, Tanzimatn Sivil Brokrasi
zerindeki Sosyo-Kltrel Etkisi, Geleneki Mslman Memurlar, Sivil
Brokrasideki Gayrimslimler, Modernist Mslman Memurlar ve Brokratik

293

Carter V. Findley / Osmanl Devletinde Brokratik Reform

Hareketlilik ve Siyasi Davran Tarznn Deien Kalplar konularn ele

almtr.
Carter Findley, bu blmde daha nce tasnifini yapt devirlere uygun
olarak, sivil brokrasi stnl ve siyasi dengesizlik dnemini yani Tanzimat
(1839-1871) ele almtr. Yazara gre, Tanzimat dnemi, brokratik siyasi
sistemin oluturulduu ve Osmanl siyasi hayatnn merkezine alnd bir
dnem olmutur. Bu dnemde, adalet ve iileri gibi alanlarda meydana gelen
reformlar, say, tr ve grev itibariyle meclislerin (Meclis-i Vkela, Dr- uray Bb- li, Meclis-i Vl-y Ahkm- Adliye, Meclis-i li-i Tanzimat, Ticaret
ve Tarm Meclisi) teekkl nemli gelimelerdendir. Yine yazar, bu dnemde
yaanan en nemli rgtsel gelimelerin ne olduunu anlayabilmek iin
Osmanl ve Cumhuriyet dnemi kurumlarnn karlatrlmas gerektiini
syler. Buna gre, Hariciye Nezaretinin konsolosluk ve diplomatlk hizmetleri
tarihi temelde 1830lardan gnmze kadar devaml olduu, ura-y Devletin
1868den beri var olduu ve Cumhuriyet dneminde Dantay olarak devam
ettii ifade edilebilir. Yazarn bu blmde ifade ettii dier bir husus ise,
Tanzimatn siyasi-brokratik hayatndaki gelimelere paralel olarak modernist
kadrolarn gittike artmas ve sivil brokrasinin sosyo-kltrel yapsnda
meydana gelen deimelerdir.
Altnc blm (s.187-245), Siyasal Dengenin Yeniden Salanmas: lk
Anayasal Devir ve Padiahn Hkimiyetine Geri Dn baln tamaktadr.
Yazar, bu blmde; Siyasi Dengenin Restorasyonuna Ynelik abalardaki
Farkl Eilimler, lk Anayasal Dnem, Padiahln Hkimiyetinin Yeniden
Tesisi: Abdlhamidin Saray Sistemi, Bb- linin lk Merutiyet ve
Abdlhamidin Saltanat Srasndaki rgtsel Geliimi, Sadrazam ve Maiyeti,
Meclis Teekklleri Meclis-i Vkela, ura-y Devlet, Parlamento, Dhiliye
Nezareti, Hariciye Nezareti, Padiahn Bakanl Altndaki Komisyonlar,
Memurin-i Mlkiye Komisyonu, Tanzim ve Sistematikletirmeye Doru Atlan
Admlar, Rasyonel Bir Personel Politikasnn Yasal Taslaklar ve Dier
Alanlarda Tanzim ve Kontrole Doru Atlan Admlar konularn ele almtr.
Yazar, 1871 1908 yllar arasnda Bb- linin rgtsel adan yeni bir
olgunlama ve eklemlenme derecesine ulatn, sivil brokrasi iin rasyonel
bir personel politikasnn benimsendiini ancak btn bu gelimelere karlk
padiah tarafndan brokratik sistem ierisinde bir kontrol mekanizmasnn
gerekletirilmeye alldn ifade eder. Yazar bu dnemi anayasal hareketin
baarszl ve Hamidiye sisteminin tesisi olarak adlandrr. Yine yazar,
Abdlhamidin siyasi sistemini kurmakta ve kendisine muhalefet edenleri
etkisizletirmede baarl olduunu, ancak saltanatnn sonlarna doru Jn
Trk- Gen Trk aydnlarnn muhalefetinin etkili olmaya baladn syler.
Yazar, Namk Kemal ya da Ziya Paa gibi bu aydnlar iin kltr
kahramanlar tabirini kullanr. Yazar, bu muhalif kadrolarn daha sonra 1908
Devrimini gerekletireceinden bahseder. Yazarn bu kadrolar Hamidiye

294

Carter V. Findley / Osmanl Devletinde Brokratik Reform

sistemini ykmalar ve yeni anayasal dzeni tesisindeki rolleri dolaysyla

reformlar gerekletiren bir snf olarak grmesi de dikkate dier bir noktadr.
Yedinci blm (s.247-284), Siyasal Dengenin Yeniden Oluturulmasna
Doru baln tamaktadr. Yazar, bu blmde; Hamidiye Sisteminin
Bozulmas ve Sivil Brokrasinin Tasfiyesi, Bb- linin Birinci Dnya
Sava Bana Kadar Geirdii rgtsel Gelime, Sadrazam ve Maiyeti, Meclisi Vkela, ura-y Devlet, Dhiliye Nezareti, Hariciye Nezareti, Dier Siyaset ve
Usul Alanlarndaki Dzenleme, Personel Politikas ve Usule Ait Dier
Alanlardaki Sistematikletirme ve Kontrol konularn ele almtr.
Yazar, 1908-1922 arasndaki bu dnemi sivil brokratik sekin snfn
etkisini yitirdii onun yerine ou askerlerden mteekkil devrimci ttihat ve
Terakki Komitesi nin etkili olduu bir dnem olarak tarif eder. Bu dnem
yazarn ifadesiyle, siyasi ve brokratik hayatn gittike farkllat ve her
ikisinin de bunalm iine girdii bir dnem olmutur. Gerekten bu devir,
Bulgaristann bamszln ilan etmesi, Yunanistann Giriti igali, 1911-12
talyan Trk Sava, Birinci ve kinci Balkan Savalar, Birinci Dnya Sava
ve ardndan Kurtulu Sava ile devam eden bir felaketler devri olmutur.
Yazar, ad geen dnemde sivil brokratik kurumlarn yaad deiiklikleri
ele almtr. 1908 Devrimi, Hamidiye sistemini ortadan kaldrrken aslnda sivil
brokratik yapy da ortadan kaldryor, memurlarn tasfiyesine yol ayordu.
yle ki, yazar bir ngiliz sefirinin 1909 yl raporuna dayanarak; o tarihe kadar
27.000 civarnda memurun mazuliyet maayla veya bu maa da olmakszn
ilerine son verilmesi gereinden bahsetmektedir. Yine yazar, ekiller (ekil
VII-1 s.255) vastasyla Bb- linin bu dnemde geirdii dnmleri
anlatmaktadr.
Sekizinci blm (s.285-292), Sivil Brokratik Reformun Yz Otuz Yl
baln tamaktadr. Yazar, bu son blmde kitabn genel bir
deerlendirmesini yaparak Bb- linin onsekizinci yzyl sonlarndan
yirminci yzyl balarna kadar geirdii yz otuz yllk deiimi ve dnm
ele almtr. Yazar, bu blmde daha nce tasnifini yapt, drt dnemin (17891839, 1839-1871, 1871-1908, 1908-1922) ksa bir zetini yaparak Bb- li ve
kalemiyede yaanan deiiklikleri ve kalemiyenin nasl mlkiyeye ya da sivil
brokrasiye dntn ortaya koymaya almtr. Yazarn ifade ettii bu
yz otuz yllk reform a, yalnzca ynetici elit snf etkilememi, Osmanl
toplumunu de toplumsal, kltrel, eitimsel ve siyasal ynlerden etkilemitir.
Bu dnemde Divan- Hmayuna bal birok kurum Bb- liye geerek
mstakil birer daire ya da daha ileri srete bakanlklara dnmtr. Bunun
en gzel rnei de hi phesiz reisl-kttabn Hariciye nazrlna
dnmesidir. te yandan yeni alan meclisler de ilevleri ve trleri itibariyle
modern brokrasiye geiin nemli rneklerindendir. Btn bu reformlarn
belki de en byk baars, Cumhuriyet dneminde varln srdrebilmi
olmalardr. yle ki, Osmanl dneminde kurulan ve reform a boyunca da

295

Carter V. Findley / Osmanl Devletinde Brokratik Reform

dnmler yaayan birok kurum Cumhuriyet dneminde de modernist

dnmlerle varln devam ettirebilmitir.
Tantmn yaptmz bu kitap, yalnzca brokrasinin geliimini ve
deiimini ortaya koymakla kalmam, ayn zamanda Osmanlnn
modernlemesi / batllamas srecini de gzler nne sermitir. Klasik tekilat
ve messese kitaplar, benzer konular benzer metotlarla aktarrken, tantmn
yaptmz bu kitap, konular daha farkl bir metotla ele almtr. Yazar, eserinde
yalnz kurumlar tantmakla iktifa etmemi bunlarn geirdii deiim ve
dnmleri ekillerle ortaya koymaya almtr. Bu ynyle klasik tekilat
kitaplarndan ayrlr. te yandan yazarn tarihe sadece savalar ya da
malubiyetler ve galibiyetler penceresinden bakmamas, ona tarihin tasnifi
hususunda farkl bir perspektif kazandrmtr. Yazar Osmanl tarihini reform
devri ve reform ncesi devir olarak ikiye ayrmtr. Birok tarihinin
gerileme/k devri olarak adlandrd 1789 1922 aras bu dnemi yazar,
reform a / modernleme dnemi olarak isimlendirmitir. Bu ynyle de farkl
bir bak asna ve metoda sahip olduu anlalmaktadr. almann
bibliyografyas, konu zerinde daha derin incelemelerde bulunmak isteyen
aratrclar iin yararl olacaktr.

296

Carter V. Findley / Osmanl Devletinde Brokratik Reform

KAYNAKA
AKYILDIZ, Ali; Osmanl Brokrasisi ve Modernleme, letiim Yay.,
stanbul 2009.
ASLAN, Seyfettin; - Abdullah YILMAZ; Tanzimat Dneminde
Osmanl Brokratik Yap ve Dncesinin Deiimi, Cumhuriyet
niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, C.2, S.1, Sivas 2001.
FDAN, Serdal Kamil AHN Fikret ELK; Osmanl
Modernlemesinin Temel
Olgularndan Biri: Brokrasi Osmanl Modernlemesinde Brokrasinin
Etkinlii ve nemi , SD Sosyal Bilimler Dergisi, Mays 2011, S.23.
FNDLEY, Carter V; Osmanl Devletinde Brokratik Reform Bbli
(1789-1922), ev. Latif Boyac- zzet Akyol, z Yaynclk, stanbul 1994.
________________; Ahmed Mithat Efendi Avrupada, Tarih Vakf
Yurt Yaynlar, stanbul 1999.
________________; Dnya Tarihinde Trkler, Kitap Yaynevi,
stanbul 2008.
________________; Modern Trkiye Tarihi (1789 2007), Tima
Yaynlar, stanbul 2011.
________________; Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn
Toplumsal Tarihi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2011.
ZDEMR, Hseyin; Osmanl Devletinde Brokrasi, Okumu Adam
Yay., stanbul 2001.

297