Yeni Toplumsal Hareketler

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2345

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1342
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER

Yazarlar
Yrd.Do.Dr. Aylin AKPINAR (nite 1)
Yrd.Do.Dr. Filiz GKTUNA YAYLACI (nite 2, 3, 4)
Prof.Dr. Hande BRKALAN GEDK (nite 5)
Yrd.Do.Dr. Suna Glfer IHLAMUR NER (nite 6)
r.Gr.Dr. Baran Alp UNCU (nite 7)
Do.Dr. Semra CERT MAZLUM (nite 8)
Do.Dr. Blent AMA (nite 9)
Yrd.Do.Dr. Ali Faruk YAYLACI (nite 10)
Editrler
Prof.Dr. Bilhan KARTAL
Prof.Dr. Belks KMBETOLU
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Prof.Dr. Nezih Orhon
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr.Gnnur Tuba Trksavafl
Dil Yazm Danflman
Okt. Gnl Yksel
Grafiker
Nihal Src
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Yeni Toplumsal Hareketler
ISBN
978-975-06-1018-9
3. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Mart 2014
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Toplumsal Deiflme ve Kreselleflme ...................................
GRfi ..............................................................................................................
TOPLUMSAL DEfiME SRECNN ZELLKLER.....................................
TOPLUMSAL DEfiME FKRNN TARHSEL ARKA PLANI.......................
TOPLUMSAL DEfiMEY ETKLEYEN ETMENLER ....................................
Kltr ve Toplumsal Deiflme......................................................................
Snf atflmas ve Toplumsal Deiflme ........................................................
Fiziksel evre, Demografi ve Toplumsal Deiflme .....................................
TOPLUMSAL DEfiME KURAMLARI...........................................................
Evrimci Yaklaflmlar.......................................................................................
Auguste Comte (1798-1857) ...................................................................
Herbert Spencer (1820-1903)..................................................................
Emile Durkheim (1858-1917) .................................................................
Sosyal Eylemlilik Yaklaflm ..........................................................................
Max Weber (1864-1920) .........................................................................
Yapsal-Fonksiyonalist Yaklaflmlar .............................................................
Talcott Parsons (1902 - 1979).................................................................
Diyalektik Yaklaflmlar ..................................................................................
Karl Marx (1818-1883) ............................................................................
Aksiyonalist Yaklaflmlar ...............................................................................
MODERNTE VE MODERNLEfiME ...............................................................
KRESELLEfiME .............................................................................................
KRESELLEfiME OLGUSUNUN ZELLKLER ...........................................
Kresel Karflsnda Yerel...............................................................................
KRESELLEfiME KURAMLARI.......................................................................
Kapitalist Dnya Sistemi ve Bamllk Kuramlar.......................................
Dnya Kltr Kuram .................................................................................
EKONOMK KRESELLEfiME .......................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
6
8
8
9
9
11
11
11
11
12
12
12
13
13
14
14
14
15
17
17
19
20
20
21
22
24
26
27
28
29
29
30
Toplumsal Hareketler ve Kuramsal Yaklaflmlar.................. 32

GRfi ..............................................................................................................
TOPLUMSAL HAREKET VE KOLEKTF DAVRANIfi....................................
TOPLUMSAL HAREKETN KAVRAMSALLAfiTIRILMASI ..............................
TOPLUMSAL HAREKETLERN TARHSEL GELfiM ...................................
TOPLUMSAL HAREKET BMLER .............................................................
TOPLUMSAL HAREKETN NTELKLER VE AfiAMALARI ..........................
TOPLUMSAL HAREKET KURAMLARI ..........................................................
Kolektif Davranfl Yaklaflm .........................................................................
Sembolik Etkileflimci Yaklaflm.....................................................................
Katma Deer Kuram ....................................................................................
Greli Yoksunluk Kuram.............................................................................
Rasyonel Tercih Kuram................................................................................
33
34
35
38
40
43
47
48
49
49
50
50
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
Kaynak Hareketlilii Kuram ........................................................................

Yeni Toplumsal Hareketler Yaklaflm ........................................................
Politik Sreler Kuram .................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
3. NTE
Yeni Toplumsal Hareketler .................................................... 60

GRfi ..............................................................................................................
TOPLUMSAL HAREKETLERDE YAfiANAN DNfiM ..............................
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER ANLAYIfiININ GELfiM .......................
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER YAKLAfiIMINA YNELK
ELEfiTRLER ..................................................................................................
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERN NTELKLER .....................................
Aktrler Asndan.........................................................................................
Temalar Asndan.........................................................................................
Deerler Asndan........................................................................................
Hareket Biimleri Asndan .........................................................................
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERE LfiKN KURAMSAL YAKLAfiIMLAR..
KRESEL TOPLUMSAL HAREKETLER .........................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
4. NTE
51
52
52
54
55
56
57
58
58
58
61
62
64
67
67
69
69
70
70
70
73
76
77
78
78
80
81
81
Yeni Toplumsal Hareketler ve Kimlik................................... 84

GRfi .............................................................................................................. 85
KMLK KAVRAMI ......................................................................................... 86
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER VE KMLK ............................................ 89
KMLE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLER ........................................... 90
TOPLUMSAL HAREKET BALAMINDA KMLK......................................... 92
KMLK LE TOPLUMSAL HAREKETLERN ETKLEfiM............................. 95
zet................................................................................................................ 97
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 98
Okuma Paras .............................................................................................. 99
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 100
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 101
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar .............................................. 101
5. NTE
Feminist Hareketler ................................................................ 104

GRfi ..............................................................................................................
FEMNZMN BATIDAK TARHES ..........................................................
Anglo-Amerikan Feminizmi ..........................................................................
Fransz Feminizmi .........................................................................................
BAZI NEML KAVRAMLAR.........................................................................
Toplumsal Cinsiyet ......................................................................................
Toplumsal Cinsiyet Rolleri............................................................................
105
106
106
107
107
107
108
indekiler
retim ile lgili Roller ............................................................................

Yeniden retimle ilgili Roller ...............................................................
Topluluk Dzeyinde, Hayatn damesine liflkin Roller ......................
Topluluk Dzeyinde Politik Roller .......................................................
zclk ve Toplumsal nflaaclk ..........................................................
FEMNZM NDE FEMNZMLER ..............................................................
Radikal Feminizm..........................................................................................
Radikal-Liberal Feministler .....................................................................
Radikal-Kltrel Feministler ..................................................................
Liberal (Burjuva) Feminizm ..........................................................................
Marksist (Sosyalist) Feminizm ......................................................................
BATILI OLMAYAN FEMNZMLER ...............................................................
nc Dnya Feminizmi ............................................................................
Farkl rnekler: Ortadou, Kuzey Afrika, Kafkaslar ve Orta
Asyada Feminizm ...................................................................................
TRKYEDE KADIN HAREKET ................................................................
Osmanl Kadn Hareketi ...............................................................................
Cumhuriyet Dnemi Kadn Hareketi ..........................................................
1980 Sonras (II. Dalga) Kadn Hareketi......................................................
1990 Sonras (III. Dalga) Kadn Hareketi ....................................................
KADIN HAREKETLERNN KARfiILAfiTIRMALI DEERLENDRLMES .....
I. ve II. Dalga Kadn Hareketleri..................................................................
II. ve III. Dalga Kadn Hareketleri ..............................................................
AKADEMDE FEMNZM...............................................................................
Kadn ve Toplumsal Cinsiyet alflmalar ....................................................
Erkeklik alflmalar .....................................................................................
Queer ve Queer Teori .................................................................................
LGBTT Hareket ............................................................................................
TRKYEDE FEMNST HAREKETN ALIfiMA KONULARI......................
fiiddet .............................................................................................................
stihdam ve Kadn Emei ............................................................................
Yoksulluk.......................................................................................................
SONU...........................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
108
108
108
108
108
109
109
109
109
110
110
111
111
111
112
112
113
113
115
116
116
116
116
117
117
118
119
119
120
120
121
121
122
124
125
126
128
128
129
Uluslararas Gle Balantl Toplumsal Hareketler........... 134

ULUSLARARASI G ....................................................................................
KRESELLEfiEN EMEK, ENFORMALLEfiME VE DZENSZ G ..............
GMEN HAKLARI MCADELES: SORUNLAR VE YEN
YNELMLER.................................................................................................
SYAS KATILIM, SEFERBERLK, TEMSL VE TOPLUMSAL
HAREKETLER.................................................................................................
GMEN AKTVZM VE SYASAL KATILIMI ............................................
GMEN AKTVZMNN KOfiULLARI........................................................
ULUS-TES TOPLUMSAL HAREKETLER ....................................................
ULUS-TES G VE GMENLERN ULUS-TES AKTVZM .............
ULUSLARARASI GE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERDEN
RNEKLER.....................................................................................................
135
136
138
140
141
142
149
151
152
6. NTE
vi
indekiler
GE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERLE LGL

ARAfiTIRMALARDA YEN YNELMLER .....................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
7. NTE
Barfl Hareketleri ..................................................................... 168

GRfi ..............................................................................................................
BATIDAK BARIfi HAREKETNN TARHES............................................
Ulus Devletlerin Ortaya kfl ......................................................................
Modern Toplumsal Hareketlerin Ortaya kfl............................................
Modern Barfl Giriflimlerinin Bafllangc .......................................................
ABDDE VE AVRUPADA BARIfi HAREKET ...............................................
kinci Dnya Savafl Srasnda Nkleer Silahlanma Karflt Giriflimler........
Souk Savafl Dnemi ....................................................................................
Nkleer Silahlarn Denenmesine Karfl Kampanyalar ...........................
Vietnam Savafl Karflt Hareket ..............................................................
1970lerde Savafl Karflt Kampanyalar ...................................................
1980li Yllarda Nkleer Silahszlanma Hareketleri ...............................
Souk Savafl Sonras Dnem ........................................................................
Birinci Krfez Savafl Karflt Eylemler....................................................
Irak Savafl Karflt Kampanya .................................................................
Uluslararas Anti-Personel Maynlarn Yasaklanmas Kampanyas .......
BALKANLARDA BARIfi HAREKETLERNE RNEK ....................................
Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinde Savafl Karflt Hareketler rnei ......
TRKYEDE BARIfi HAREKET ...................................................................
1980 ncesi Barfl Hareketinin Durumu......................................................
2000li Yllarda Ykselen Barfl Hareketi .....................................................
BARIfi HAREKETNN GENEL DEERLENDRMES ...................................
zet ...............................................................................................................
8. NTE
157
159
161
162
164
164
165
169
169
169
170
171
172
173
174
174
175
176
176
179
180
181
184
185
185
187
187
188
190
196
199
200
201
202
evrecilik ve evre Hareketleri ............................................ 206

GRfi ..............................................................................................................
YAfiAM BM, SOSYAL HAREKET VE DEOLOJ OLARAK
EVRECLK...................................................................................................
EVRE SOSYAL HAREKETLER....................................................................
EVRE HAREKETLERNN TARH ..............................................................
Birinci Dalga: Doa Korumaclk .................................................................
kinci Dalga: Ekoloji Hareketi ......................................................................
evresel Adalet Hareketi ..............................................................................
Bin Yl Dnemecinde evresel Aktivizmin Yer(kres)elleflmesi ...............
EVRE HAREKET: DEERLER VE EYLEM BMLER..............................
Deerler .........................................................................................................
Eylem Biimleri .............................................................................................
EVRE HAREKETNN BLEfiENLER ...........................................................
Kitlesel evre rgtleri.................................................................................
Dorudan Eylem Gruplar ............................................................................
207
208
210
212
212
213
217
218
219
219
221
223
224
225
vii
indekiler
Yerel evre Hareketleri ................................................................................

Yeflil Partiler...................................................................................................
BATI DIfiI DNYADA EVRECLK.............................................................
Avrupann Gneyinde ve Dousunda evrecilik.......................................
Kresel Gneyde evre Hareketleri: Yoksullarn evrecilii.....................
EVRE HAREKETNDE KURUMSALLAfiMA.................................................
EVRE HAREKETNN ETKS: EKOLOJK TOPLUMA DORU ................
TRKYEDE EVRECLK VE EVRE HAREKETLER................................
evreci Uyanfl Dnemi ................................................................................
Ekolojik Hareketler Dnemi.........................................................................
evreciliin Kurumsallaflmas .......................................................................
Yer(kres)elleflme .........................................................................................
SONU: KRESEL EVRE HAREKETNE DORU .....................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Internet Kaynaklar........................................................................................
225
226
226
226
227
229
230
231
233
233
234
236
237
239
240
241
242
242
243
245
Sivil Toplum rgtleri ............................................................ 246

GRfi ..............................................................................................................
SVL TOPLUM RGTLER.........................................................................
Sivil Toplum Kavramnn Tanm .................................................................
Sivil Toplum rgtlerinin Temel zellikleri ...............................................
Sivil Toplum rgtlerinin Amalar ve fllevleri..........................................
Sivil Toplum Konusunda Tartflmalar .........................................................
SVL TOPLUM RGTLERNN GELfiM SREC.....................................
TRKYEDE SVL TOPLUM RGTLER..................................................
Trkiyedeki Sivil Toplum rgtlerinin Sorunlar ......................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
247
248
248
248
250
252
254
255
257
259
260
261
262
262
263
Toplumsal Hareketler ve Eitim...................................... ..... 266

GRfi ..............................................................................................................
TOPLUMSAL DEfiME, TOPLUMSAL HAREKETLER VE ETM .............
TOPLUMSAL HAREKET VE ETM ETKLEfiM .......................................
TOPLUMSAL HAREKETLERDE ETM VE RENME .............................
TOPLUMSAL HAREKET OLARAK ETM HAREKETLER.........................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
9. NTE
267
268
271
273
276
279
280
281
282
283
284
10. NTE
viii
nsz
nsz
Akretim Fakltesi sosyoloji program kapsamnda yer alan Yeni Toplumsal
Hareketler kitabnda, evrensel ve yerel sivil toplum eksenine dayanan toplumsal
hareketler ele alnmaktadr. Gnmzde toplumsal hareketler kreselleflme srecinin etkisiyle disiplinler aras dzlemde tartfllmaktadr. ngrlemez bir ivme
kazanan ve giderek eflitlenen, yaygnlaflan toplumsal hareketler, sosyoloji alannn son dnemde irdeledii baflat konular arasnda yerini almfltr. Kitabn amac,
programa katlanlara konuya iliflkin kavramlar, kuramlar ve sivil toplum etkinliklerine iliflkin temel bilgileri aktarmak, renenlerin yeni toplumsal hareketleri deerlendirmelerini ve irdeleyebilmelerini salamaktr.
Kitabn ilk nitesi olan Toplumsal Deiflme ve Kreselleflmede, znde bir toplumsal deiflme olgusu olan ve amza damgasn vuran kreselleflme olgusuna
iliflkin kavram ve kuramlar hakknda bilgi edineceksiniz. Bu balamda yeni toplumsal hareketlerin kayna olan toplumsal deiflme ile kreselleflmenin sosyal,
kltrel, siyasal ve ekonomik sonularn tartflabileceksiniz. Toplumsal Hareketler
ve Kuramsal Yaklaflmlar bafllkl ikinci nitede ise, toplumsal hareketlerin ortaya
kfl ve geliflimine yn veren dinamikler ile bu hareketleri aklamaya ynelik
kuramsal yaklaflmlar deerlendirebileceksiniz. Bu erevede, toplumsal hareketlerin kayna olan kolektif davranfl kavrayacak; konuyla ilgili tanmlar, hareket
biimleri ve genel zellikleri ile mevcut grfller hakknda bilgi sahibi olacaksnz.
nc nite olan Yeni Toplumsal Hareketlerde, yeni toplumsal hareketlerin anlafllabilmesi asndan nem taflyan ve hareketlere yn veren kkl dnflmlerin etkilerini kavrayacak; sz konusu dnflmlerin gemiflten ok farkl paradigmalara dayanan, farkl yaplara, amalara, yntemlere ve katlmclara sahip olan
yeni toplumsal hareketlere nasl yol atn irdeleyecek ve yeni hareketlerin temel niteliklerini reneceksiniz.
Endstri sonras toplumsal yapda kreselleflmenin etkisiyle dnflme uramfl, yeni ve farkl ynleri ne kmaya bafllamfl olan ve dinamik bir yap gsteren kimlik olgusu, yeni toplumsal hareketlerin en belirgin zelliklerinden biridir.
Yeni hareketler balamnda nemli rol oynayan kimlik kavramna ynelik bilgi
sahibi olacanz drdnc nite Kimlie Dayal Hareketlerde kimlik ve yeni
toplumsal hareketler arasndaki iliflkiyi aklayabilecek ve kimliin boyutlarn deerlendireceksiniz. Kitabn beflinci nitesi Feminist Hareketlerde ise geleneksel
ve yeni toplumsal hareketler iinde yer alan feminist hareketin ABD, ngiltere ve
Kta Avrupasnda ve dflnda farkl biimlerini kavrayacak, sz konusu farkl yapsal zellikleri Trkiyedeki kadn hareketi ile karfllafltrabileceksiniz. Konuya iliflkin yaklaflmlar greceiniz ve hareketin geliflme srecini deerlendireceiniz bu
nitede, Trkiyede akademik alanda harekete ynelik alflma konular hakknda
da bilgi sahibi olacaksnz. Sermaye ve emein snr aflr hareketlilik gsterdii
gnmzde uluslararas g, her lkeyi ilgilendiren kresel bir olgu haline gelmifltir. Emein kreselleflmesi sonucunda gerekleflen g hareketine dayal altn-
nsz
c nite Uluslararas Gle Balantl Toplumsal Hareketlerde, ulus tesi ge

iliflkin kavram ve kategoriler ile ulus tesi gmenlerin pratiklerini tanmlayacak;
gmen haklar mcadelesini irdeleyeceksiniz. Ayrca, uluslararas gle balantl ortaya kan toplumsal hareketin geliflimi ve farkl eylemsellik trleri arasndaki
iliflkiyi deerlendireceksiniz.
Barfl hareketlerini kapsayan yedinci nitede Batda ve Trkiyede barfl hareketinin geliflim srecine iliflkin bilgi edinecek ve hareketi organizasyon modelleri,
eylem repertuarlar, ereveleme ve siyasi frsatlar gibi eflitli toplumsal hareket
elerini kullanarak analiz edebileceksiniz. Bunun yan sra barfl hareketlerinin
eylem repertuarlar, organizasyon modelleri ve stratejileri gibi konular asndan
dier hareketlerle iliflkisini tartflacaksnz. evrecilik ve evre Hareketleri bafllkl
sekizinci nitede ise, hareketin dayand ekolojik dflncenin temel kavramlarna, temel deer ve ilkelerine iliflkin bilgi sahibi olacaksnz. Bu kapsamda dnyada ve Trkiyede hareket iindeki mevcut farkl akmlar ile hareketi biimlendiren
etkenleri zmleyebilecek; hareketin dier toplumsal hareketlerle etkileflimini
deerlendireceksiniz.
Dokuzuncu nite olan Sivil Toplum rgtleri nitesinde, dnya sisteminde
son dnem gerekleflen kkl deiflimlerin sivil toplum ve sivil toplum rgtlerine etkisini irdeleyecek; sivil toplum rgtlerinin zelliklerini, rgtlerin toplumdaki yeri, amalar ve ifllevlerini kavrayacaksnz. Bu erevede, Trkiyede sivil
toplum rgtlerinin mevcut durumunu irdeleyeceksiniz. Eitim olgusunun toplumsal deiflme ve toplumsal hareketler balamnda ele alnd Toplumsal Hareketler ve Eitim bafllkl onuncu nitede, hareketlerin iinde yer alan eitim ve
renme sreleri ile eitim hareketlerini kavrayabileceksiniz. Bu balamda toplumsal deiflme ve eitim olgusu arasndaki etkileflimi tartflacaksnz. Kreselleflen dnya ile arasnda dinamik bir iliflki olan eitimin, yaflanan sorunlara tepki
olarak geliflen ve toplumda deiflim gereklefltirmeyi hedefleyen toplumsal hareketlerle iliflkisini deerlendireceksiniz.
nitelerin sonunda zet, Sra Sizde, Kendimizi Snayalm ve Okuma
Paras blmleri yer almaktadr. Sz konusu blmler, ele alnan konular
daha iyi pekifltirmenize yardmc olacaktr. Okuma paralar ise, konular gncel geliflmeler ve yaflanan olaylar zerinden irdeleyici bir bakfl as kazanmanz salayacaktr.
Editrler
Prof.Dr. Bilhan KARTAL
Prof.Dr. Belks KMBETOLU
ix
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Toplumsal deiflme olgusunun zelliklerini sralayabilecek,
Toplumsal deiflmeyi etkileyen etmenleri tanyp rneklendirebilecek,
Toplumsal deiflme ile ilgili kuramlar zetleyebilecek,
Modernite ve modernleflme kavramlarn tanyp iliflkilendirebilecek,
Kresellleflme olgusunun zelliklerini tanmlamak,
Kreselleflme olgusuna iliflkin farkl kuramlar karfllafltrabilecek,
Kreselleflme olgusunun kltrel, siyasal ve ekonomik sonularn irdeleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal Deiflme
Geliflme
Modernleflme
Aklclaflma
Kreselleflme
Dnya Kapitalist Sistemi
Bamllk
indekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Toplumsal
Deiflme ve
Kreselleflme
GRfi
TOPLUMSAL DEfiME SRECNN
ZELLKLER
TOPLUMSAL DEfiME FKRNN
TARHSEL ARKA PLANI
TOPLUMSAL DEfiMEY ETKLEYEN ETMENLER
TOPLUMSAL DEfiME KURAMLARI
MODERNTE VE MODERNLEfiME
KRESELLEfiME
KRESELLEfiME OLGUSUNUN
ZELLKLER
KRESELLEfiME KURAMLARI
EKONOMK KRESELLEfiME
Toplumsal Deiflme ve
Kreselleflme
GRfi
Toplumsal deiflme sosyolojinin en temel konularndan biridir. nk, sosyolojinin kendisi 19. yzylda Batda geleneksel, tarm ekonomisine dayal toplumdan
modern, kentli ve endstri ekonomisine dayal topluma geifli anlamaya ynelik
entelektel bir aba olarak geliflmifltir. Kapitalizmin Batda geliflmesi ile bafllayan
sre ve bu srecin sonular toplumlarn deiflebileceini gstermifl ve ilerlemeye ynelik bir inan oluflturmufltur. Sosyolojinin kurucular Bat toplumunu merkeze alp dier toplumlar kendi toplumlar ile karfllafltrmfllardr. Bat merkezli yaklaflm tarafndan Bat ve dierleri fleklinde bir ikilem yaratlmfltr. Batnn bilimsel ve teknolojik bulufllarnn ounu dier uygarlklardan dn ald unutulmufltur. Bylece, geliflmifl, az geliflmifl ya da geliflmekte olan toplumlar gibi kavramsallafltrmalar ortaya kmfltr.
Bu kavramlarn ieriinin nasl doldurulaca tartflmal bir konudur. Bat hem
gemiflini hem de gelecee dair ngrlerini, kendisini dier toplumlarla karfllafltrarak retmifltir. teki olarak tanmlanan toplumlar ise henz tam geliflmemifl
olan toplumlardr. te yandan insanlarn, daha refah toplumlarda yaflama arzusu
toplumlarn deiflebileceine dair inancn glenmesini salamfltr. Toplumsal deiflmeyi hzlandran ya da engelleyen faktrlerin bilinmesinin, toplumlarn geliflmesinin nndeki engelleri kaldrabilecei dflnlmfltr. Dolaysyla, sosyolojik
kuramlar flnda arafltrmalar yaparak toplumsal deiflmeyi ynlendirebilmek,
sosyal bilimcilerin nem verdii bir konu haline gelmifltir.
amza damgasn vuran kreselleflme znde bir toplumsal deiflme olgusudur. Gnmzde toplumlarn karfllkl bamllklar geri dnlemez bir noktaya
ulaflmfltr. Kreselleflme srecinde Bat dflndaki toplumlar da tarih sahnesine etkin aktrler olarak kmaya bafllamfltr. Bylece Bat merkezli modernleflme paradigmas sorgulanabilmifltir.
TOPLUMSAL DEfiME SRECNN ZELLKLER

Toplumsal deiflme; iinde doduumuz toplumlar biimlendiren teknoloji ve kltr dzeyi, endstrileflme, kentleflme, krdan kente doru gler, bireyleflme, brokrasinin geliflmesi, medyann ve internetin hayatmzda gittike artan etkisi gibi dinamik gleri ieren bir sretir. Baflka deyiflle, toplumsal deiflme gerek kltrn, gerekse toplumsal kurumlarn zaman ierisinde dnflmesi anlamna gelmektedir.
Mutlak yoksulluk: Bireyin

geimini salayabilmek iin
ihtiya duyduu
kaynaklardan yoksun kald
bir duruma iflaret eder.
Uluslararas arafltrmalar,
geim dzeyiyle llen
toplam yoksulluk dzeyinin
ok yksek olduunu
gsterirken, baz
arafltrmalar dflk gelirli
lkelerde yaflayanlarn
neredeyse yarsnn mutlak
yoksulluk koflullarnda
olduklarn ne srmektedir
(Marshall, 1999: 825).
Toplumsal deiflme srecinin temel ve genel zelliinden bahsetmek mmkndr:

1. Hangi toplum sz konusu olursa olsun, toplumsal deiflme kanlmazdr.
Trkiyede yaflayan halk asndan nemli bir toplumsal deiflme, Osmanl tebaasndan Trkiye Cumhuriyeti yurttafllna geifl biiminde yaflanmfltr. (Aybay,
1998: 37). adafl yurttafllk anlayfl 1924 Anayasas ile kabul edilmifltir. Ne var ki,
yurttafllarn hak ve zgrlkler bakmndan yasal eflitlii, uygulamada somut olarak gerekleflememifltir. nk yurttafllar devlet karflsnda psikolojik adan kendilerini ezik hissetmeye devam etmifltir.
Bir toplumda kurumlarn deiflmesi kadar dflncelerin, tutumlarn ve deerlerin
deiflmesi de nemlidir. Yasa ve kurumlar deiflse de birey psikolojisi hemen deiflememektedir. Maddi kltrn manevi kltrden daha hzl deiflmesine Ogburn
kltrel geri kalma adn vermifltir (Ogburn, 1957, aktaran Gven, 1976: 118).
Toplumsal deiflme kanlmazdr. Ama bir toplumun geliflmesi kendiliinden
ortaya kmaz. Geliflme ile hedeflenen, insan onuruna yakflan bir yaflam dzeyine
ulaflmak olmaldr. Dolaysyla, toplumsal deiflme ok ynl bir hedeftir. Gelir dalmnda adaletsizlik nlenmeden, yurttafllar bilgi ve kltr bakmndan ileri dzeye ulafltrlmadan gerek anlamda bir geliflmeden sz etmek mmkn deildir.
Geliflme kavramn yllk gayrisafi milli gelirin oalmasna balayan yaklaflm
sorunludur. Gerek anlamda geliflmenin daha gzel bir yaflam ile ilgili olduu Birleflmifl Milletler tarafndan kabul edilmifltir. Dolaysyla, geliflme insann eitim,
salk, adalet duygusu gibi temel ihtiyalarnn karfllanmasn ieren bir sre olarak dflnlmelidir.
2000 ylnda dnya genelinde lke liderleri bir araya geldiler. Dflk gelirli lkelerin yurttafllarnn yaflamlarn iyilefltirecek birtakm programlar reterek Binyl
Kalknma Hedeflerini oluflturdular. Bu hedefler flunlardr:
1. Aln ve mutlak yoksulluun yok edilmesi
2. Temel eitimin yaygnlafltrlmas
3. Cinsiyet eflitliinin iyilefltirilmesi
4. ocuk salnn iyilefltirilmesi-ocuk lmlerinin ortadan kaldrlmas
5. Anne salnn iyilefltirilmesi
6. HIV/AIDS ile mcadele edilmesi
7. evrenin srdrlebilirliinin korunmas
8. Kalknma programlarnda evrensel bir ortaklk kurulabilmesi
2008 Dnya Deerler Arafltrmasnda Binyl Kalknma Projesinin bu hedeflerinden en nemli bulunan 5i seilmifl ve grflmecilere, zlmesi gereken bu
sorunlardan hangisini, dnyann ve kendi lkelerinin sorunlar arasnda ilk sraya
koyduklar sorulmufltur. 18-22 yafl aralndaki genlerden alnan cevaplar, genlerin % 66snn, dnya genelinde yoksulluu zlmesi gereken sorunlarn en
baflnda saydklarn gstermifltir. Genlerin % 11i, evre ve eitim sorunlarnn
kalknma hedefleri arasndaki en ciddi sorun olduunu dflnmektedir. Bu oran
takiben genlerin % 10u, dnya genelinde salk imknlarnn yetersizliini ve
bulaflc hastalklarn etkisini birinci srada saymfltr. Genlerin %7si ise en ok
kadnlara ve gen kzlara yaplan cinsiyet ayrmclndan flikyetidir. Ne var ki
Trkiyedeki genlik iin eitim sorunu hemen hemen yoksulluk sorunu kadar
nemlidir. Buna karfllk Trk genlerinin evre sorunlarna duyarll ok gerilerdedir. Dnya genelinde ise evre sorunlar ile salk ve eitim sorunlarnn neredeyse ayn oranda ncelik taflmakta olduu grlmfltr. (Esmer, Y. ve Ertun,
B. http://www.un.org/millenniumgoals/ Betam Arafltrma Notu 10/75)
1. nite - Toplumsal Deiflme ve Kreselleflme
2. Toplumsal deiflme genelde planlanmadan ortaya kar. Planland durumlarda ise ngrlmemifl sonular ortaya kabilir.
Trkiyede Cumhuriyet Projesi ile yeni bir toplum yaratmak amalanmfltr.
1927de yaplan ilk nfus saymna gre nfusun % 80den fazlas krsal kesimde yaflamaktayd. Kylln zlmesi planlanmadan ortaya kan bir dizi sreci ierdi
(Kray, 1999: 331). 1950lerden beri kyller kentlere g etmekte ve gecekondu
mahalleleri oluflturmaktadr. Bu durum planlanmamfl, ancak bir sonu olarak ortaya kmfltr. Yeni kentlerde grece farkllaflmfl sanayi ve ifl blgeleri yan sra apartmanlaflmfl genifl konut alanlar da ortaya kmfltr. Evler ve ifl yerleri birbirlerinden
uzaklafltka insan taflmacl nemli bir sorun haline gelmifltir. rnein, stanbulda apartman tipi konutlarda oturanlar ile gecekondularda oturanlar zel arabalara karfl dolmufl ve minibs taflmacln gelifltirmifltir. stanbul trafiine son zm olarak ise metrobs taflmacl devreye girmifltir. Bu unsurlar etkileflim halinde yeni kentlilerin zaman bilincini ve alflma alflkanlklarn biimlendirmifltir.
Planlanmadan gerekleflen toplumsal deiflmeler son kertede insanlarn hayatlarn kolaylafltrmak yerine zorlafltrabilmektedir. nsanlar fabrikalar kurarak retimi artrmay baflardlar. Ama sera gaz ve kresel snma etkisini hesaba katmamfllard. Otomobil insanlarn ulaflmn kolaylafltran bir zm olarak dflnlmflt ama otomobilin kent ulaflmn aksataca, zaman ve enerji kaybna neden
olaca dflnlmemiflti.
3. Toplumsal deiflme tartflmal bir sretir. nk nasl yaflanlmas gerektiine dair grfller birbirleriyle eliflebilmektedir.
Toplumun kalknmas iin zel sektr m egemen olmaldr, yoksa kamu sektr m? Kentlere g eden krsal kkenli kifliler iin kkene dayal iliflkiler, baflka deyiflle akraba ya da hemflehrilik iliflkilerinin varl ne anlama gelmektedir? Bu
iliflkilerin kentsel ortamda kullanlmas kentsel yaflamla btnleflme asndan
olumlu mu, yoksa olumsuz mu rol oynamaktadr? Btn bu sorulara verilecek yantlar kuflkusuz deer yarglar iermektedir. Dolaysyla eflitlilik gsterecektir. Yukardaki sorulara cevap niteliinde baz sosyologlarmzn alflmalarna gz atalm.
rnein Ergun (2004: 9), Trk Bireyi Kuramna Girifl adl kitabnda Trk kltr, kamu iktisad arlkl bir toplum dzeni iin elverifllidir. varsaymn ne srmfltr. Buna karfllk Esmer (1997: 43) tarafndan yrtlen Devrim, Evrim, Statko: Trkiyede Sosyal, Siyasal, Ekonomik Deerler konulu arafltrmada, 19901997 yllar arasnda en byk gven sramas yapan kurumun zel sektr olduu grlmfltr. yle ki, iki arafltrma arasnda byk flirketlere gvenenlerin toplam oran % 28den % 62ye frlamfltr. Kentleflme de tartflmal bir konudur. Erder
(2001: 302), stanbula Bir Kent Kondu mraniye adl kitabnda kente g eden
kyllerin flehirde tutunabilmek iin yeni ve farkl stratejiler gelifltirmeleri gerektiini ne srmektedir. Bu iliflkiler kimi zaman dayanflma, kimi zaman ise hiyerarflik g iliflkileri olarak biimlenebilmektedir. rnein, bir aile iflletmesinde aile
iliflkileri dayanflma yerine emek smrsne neden olabilmektedir. Parasal ekonominin egemen olduu ortamlarda enformel iliflki kanallar, uluslararas sermayenin retim yaptrmak iin arad denetimsiz ve kuralsz kayt dfl ifl piyasasna ulaflabilmektedir. Kray (1999: 344) Kentleflme ve Yeni Siyasal slam adl makalesinde kentlerde yeni yetiflenlere formel eitim yerine dinsel eitim verilmesi gibi nceden fark edilmeyen durumlarn nemli sorunlar olarak toplumumuzun karflsna
ktn belirtmifltir.
Anomi: Bir toplumun

normlarnn etkisizleflmesi,
knt, karflklk ya da
atflma olmas durumunu
ifade eder. Ekonomik
deiflim ok hzl olabilir. Bu
durumda ahlki
dzenlemeler farkllaflma ile
uzmanlaflmann artflna
ayak uyduramayabilir ve
toplumda anormal bir ifl
blm grlebilir
(Marshall, 1999:32).
Bir toplumun eflitli kurumlar bir taraftan da zamanla toplumda deiflen deerlerin taflyclardr. Kray (1982: 454) toplumumuzda deiflme sz konusu olduunda Trk ailesinin kuflaklar aras atflmay ve anomiyi ksmen nleyen bir tampon
mekanizma olarak karflmza kt grflndedir. 2008 Dnya Deerler Arafltrmasnn sonularna gre Trkiyenin dnyada aile deerlerine en bal lkelerden
biri olduu grlmfltr.
Dnya Deerler Arafltrmas, Trkiye halknn % 98i iin ebeveynlerinin onlar
hakknda ne dflndklerinin byk nem tafldn gstermifltir. Trkiyenin geleneklerine ball ve aile yaps asndan Arjantin, Meksika, ran, Irak, Hindistan ve
Malezya gibi farkl kltrlere ait olsalar da gelenekselliin arlk tafld lkeler ile
ortak bir tablo izdii grlmfltr. Btn bu lkelerde yaflayan halk % 90 civarnda ebeveynlerinin grfllerine ok nem vermektedir. Ayrca, Japonlarn % 70i,
ebeveynlerinin onlarla gurur duymas iin ellerinden geleni yapmay amalamaktadr. Arafltrma, Batya doru gidildike aile balarnn gevflemeye baflladn gstermifltir. rnein, Bulgaristanda arafltrmaya katlanlarn % 79u anne babalarnn
onlarla gurur duymasnn hayatlar iin nemli bir ama olduunu ifade etmektedir. Akdeniz lkesi olan spanyada ise bu oran % 84tr. Buna karfllk skandinav lkelerinde genlerin ebeveynlerinin onlarla gurur duymasn pek de nemsemedikleri anlafllmfltr. rnein Finlandiyada oran % 34e dflmfltr.
Almanyada arafltrmaya katlanlarn % 61i iin ebeveynlerinin onlarla gurur
duymasn salamak nemlidir. Buna karfllk, bu oran Dou Almanyada % 42ye
gerilemektedir. Dolaysyla, deerlerin oluflmasnda, kltrn yan sra siyasal rejimin ve egemen ideolojinin de rol oynad sonucuna varlmfltr. Gnmzn
egemen deerlerinin reticisi konumunda saylan Amerikadaki aile iliflkileri ise
dou lkelerinin aile yapsna daha yakndr. Amerikan aile yapsnda da ocuklar ebeveynlerinin gznde gurur duyulan evltlar olmay istemektedir. (Esmer,
Y. ve Ertun, B. http://www.un.org/millenniumgoals/Betam Arafltrma Notu 10/77)
Tampon mekanizma:
Mbeccel Kraya gre
deiflme toplumsal yapnn
btn kurumlarnda ayn
anda ve hzda meydana
gelmez. Bir toplumda hem
eski hem de yeni yapya
iliflkin zellikler bir arada
bulunabilir. Tampon
mekanizmalar bir
toplumdaki fonksiyonel
btnl yaratr. Krayn
Ereli arafltrmasnda
annenin aile iinde gittike
nem kazanan yeri ve
ebeveynlerin kz evlat
yannda barnmasyla ortaya
kan genifllemifl aile
tampon mekanizmaya bir
rnektir (Kray, 2000:142).
TOPLUMSAL DEfiME FKRNN TARHSEL ARKA

PLANI
Tm insanlk tarihi insan-doa ve insan-insan iliflkilerinin tarihidir. Tarihin znesi insan gruplardr. Toplumsal deiflme insan-doa eliflkisinin belirledii teknoloji ile insan-insan eliflkisinin belirledii ideoloji arasndaki etkileflim tarafndan
biimlenir ve nesnel olduu kadar kanlmaz bir sretir (Kongar, 2002). Sosyolojik bir kavram olarak ideoloji zellikle Karl Marxn alflmalaryla gndeme gelmifltir. deoloji kavramnn atfta bulunduu toplumsal olgu genelde fikirler ya da
kltr alan, daha zelde ise siyasal fikirler ya da siyasal kltr alandr. deoloji
ve bilim arasndaki benzerlikler ve farkllklar konusunu derinlemesine arafltrmfl
olan Mardin (1997: 48-49), Marx ile Freudu karfllafltrmfltr. Mardine gre, Marx
ideolojiyi sosyal yapnn fikrin flekillenmesine katks anlamnda ele almfltr. Buna karfllk Freud ise ruhsal geliflme dinamiinin insanda dflnceleri yaratan ortam ne flekilde etkilediini arafltrmfltr. Her iki dflnrn ortak yan ideolojilerin aldatc, yanlfl fikir kmeleri olduu konusundaki grflleridir. Her iki dflnr iin de gerek, insana doann dorudan sunduu bir fley deildir. ou zaman gerei bulabilmek iin gerek gibi grnen bir grntnn maskesini dflrmek gerekir. 19. yzyln sonuna doru gerekleflen siyasal yap deifliklii ve
byk kitlelerin politikaya katlmas bu aa ideoloji a nitelemesinin yakfltrlmasna yol amfltr.
Toplumsal deiflme olgusu kuflkusuz tarihsel deiflme dflncesini de ierir.

Ancak, ok yavafl biim deifltiren ortamlarda tarihsel deiflme fikri insanlarn akllarna gelmemifltir. Eski Yunanda Aristonun ve slam toplumunda bn Haldunun
tarih anlayfllar tekrarlanan devrelere dayanr. rnein, Aristoda devre monarfli ile
bafllar; monarfli bozulunca yerine oligarfli gelir ve oligarfli demokrasiye dnflse de
demokrasideki aksaklklar yznden yeniden monarfliye dnlr. bn Haldun lde yaflayan Bedevi kabilelerin asabiyya (grup duygusu ve bilinci) sayesinde birleflebildiklerini ve flehirlerde yaflayanlarn refahndan pay alabilmek iin idareyi ele
geirdiklerini; ancak flehir hayatnn lks ve refahna kaplp baflka Bedevilerin saldrsna ak hale geldiklerini anlatr. Bylece idareyi yeni Bedeviler ele alr ve devir yeniden bafllar. Bu durum tarih tekerrrden ibarettir ifadesiyle de belirtilmifltir (Mardin, 1997:125).
Toplumsal deiflme dflncesinin ortaya kabilmesi iin tarih akflnn bir birikimle sonulanmas ve nitelik deifltirmesi gerekmifltir. Avrupada Rnesans ile ortaya kan, insanlarn kaderlerine hkim olabilecekleri fikri, insanlar gerek anlamda tarihin znesi konumuna getirmifltir. Bu fikir, Fransada geliflen Aydnlanma
ve ngilterede bafllayan Endstri Devrimi ile de pekiflmifltir.
Yeniden doufl, uyanfl ifadeleriyle zdefllefltirilen Rnesans, iinde yafladmz
an bafllangc saylr. Bat ve Orta Avrupada boy gsteren burjuva snf sayesinde derebeylik dzeninin dayana olan kilise sarslr. Yeni ekonomik dzen Orta
a devleti btnln datarak ulusallaflmay zorunlu klar. Burjuva kapitalizminin temellerini atmak zere Protestanlk geliflir. Yeni ekonomik iliflkiler din,
devlet, eitim, ideoloji gibi deerlerle etkileflerek yeni bir dnya dourur. Orta an metafizik dnya grfl yerini bireyci ve flpheci dnya grflne brakr. nanan insann yerine dflnen insan geer. Bu an ayrc bir zellii hmanizma
akmdr. Hmanizma insann zn ve evrendeki yerini arafltrr. Yeni insan tasavvuru rk, kavim, parti, lonca ve aile balarndan kopmufl, alabildiine zgr bir insandr (Hanerliolu, 1978:342-343).
Avrupa dflncesinin, akln, deneyimin, dinsel ve geleneksel otoritelere kuflkuyla bakmann yan sra, sekler, liberal ve demokratik toplumlarn ideallerinin
tedrici biimde flekillendii dneme Aydnlanma ad verilmifltir. Aydnlanma, edebiyat, sanat, bilim, din ve felsefe gibi eflitli kollardan yaylmakla birlikte genelde,
materyalist bir insanlk grflyle efl tutulmaktadr. En belirgin zellikleri aklc ve
bilimsel bilgiye, eitimle ilerleme konusuna olan inanc ve etik ile topluma faydac yaklaflm iermesidir (Marshall, 1999: 48-49).
Britanyada 18. yzyln ikinci yarsndan 19. yzyln ilk yarsna kadar olan dnemde hzla gerekleflen toplumsal, ekonomik, demografik ve teknolojik deiflimler Endstri Devrimi olarak bilinir. Bu Devrimi belirleyen zellikler konusunda fikir birlii olmasa da ngiltere krsal bir tarmc toplumdan, giderek imlta ve endstriye dayal kentsel bir toplum durumuna gelmifltir. Bu Devrimin en nemli
zellikleri: 1) lm oranlarnda azalmaya bal olarak nfusta artfl, 2) Krdan kente gn srekli artfl, 3) Kentlerde ifli snfnn ortaya kfl, 4) Demiryolu sisteminin bulunmas ve taflmaclkta devrim, 5) iftilik tekniklerinin ilerlemesi, 6) Smrge pazarlarnn geliflmesi sayesinde smrgelerden hammaddeler gelirken bitmifl mallarn smrgelere satlfl, 6) Buhar gcndeki ilerlemelere bal olan teknolojik yeniliklerdir (Marshall, 1999:632-633).
Toplumsal deiflme dflncesinin ortaya kmasna neden olan tarihsel deiflim
sreci Fransada 1780lerde bafllar ve 1789 Fransz Devrimi, geri dnfl olmayan
bir tarihsel dnm noktas olarak kabul edilir. Fransz Devrimi sona erdiinde top-
Teknoloji: Sosyolojide
olduka esnek bir biimde
makineleri, donanm,
bunlarn beraberinde
getirdii retim tekniklerini
ve mekanizasyonun
dayatt bir toplumsal iliflki
tipini anlatmak amacyla
kullanlr (Marshall, 1999:
722-723).
deoloji: Fransz dflnr

Destutt de Tracy (17541836) tarafndan idea
(grlen biim) szcyle
logos (bilgi) szcklerinin
eklemlenmesiyle yaplmfl ve
dflnceyi inceleyen bilim
anlamnda ileri srlmfltr.
Fransada grgc ve
duyumcu filozoflara ideolog
denmifltir (Hanerliolu,
1977: 26). deoloji kavram
siyaset ve iktisat alanlar
arasndaki iliflkiler
balamnda da
tartfllmaktadr (Marshall,
1999: 320).
lum, tarih ve siyaset temel olayla sarslr: Birinci olay insanlarn temel hak ve zgrlklere sahip olduklar dflncesinin yeflermesi ve insan-insan iliflkilerinde yeni bir r almasdr. kinci olay, Fransz Devriminin ekonomik ve siyasal sonularnn feodal toplumun temellerini sarsmasdr. nc olay ise bu tarihe kadar
ie dnk olarak gerekleflmifl olan felsefe yapma geleneinin sarslmas ve tarih
algsnn toplumsallk kazanmasdr. Fransz Devrimi neticesinde Fransz toplumunun hzl kfln gzlemleyen Hegel, deiflmez sanlan bir sosyal ve politik biimin yerini baflka bir sosyal ve politik biime braktn grmfltr. Bu gzlem
toplumun biim deifltirebilecei dflncesinin ortaya kmasna neden olmufltur.
Bu tarihten itibaren ekonominin ve siyasetin toplum ve tarih ile olan kanlmaz
iliflkisi telffuz edilmeye bafllanmfltr. Dolaysyla, tarihsel deiflmenin toplumsal
bir biim aldn anlayan Hegel, toplumun deiflik aflamalarn tarihsel ve sosyal
bir geliflme izgisi izleyen deiflik biimler (antik, feodal, endstri toplumlar) olarak kavramsallafltrmfltr. nsann zgrce kendini gelifltirebilmesini tarihsel geliflmenin ayrlmaz bir paras sayan Hegel bireyin tecrbelerini de sosyal ve tarihsel
analizin konusu haline getirmifltir (Morrison, 2009: 1-2).
TOPLUMSAL DEfiMEY ETKLEYEN ETMENLER

Kltr ve Toplumsal Deiflme
nsann yaflamak iin rettii her fley kltrdr. Bunun iine teknolojiyi, bu erevede oluflturulan nesnelerin yan sra deerleri, normlar ve gelenekleri de katabiliriz. Toplumsal deiflme kavram toplum ve kltr olgular arasnda nemli bir
fark gzetmeyen sosyal bilimciler tarafndan sosyal/kltrel deiflme olarak da adlandrlmfltr (Gven, 1976: 27).
Resim 1.1
MURS AFRKALI
KADIN
Deiflme kuflkusuz ki insanolunun icatlar ile bafllamfltr. Tafl devrinde kesici

alet yapm ile bafllayan icatlar gnmzde dijital devrim olarak da adlandrlabilen bilgi ve iletiflim teknolojileri olarak geliflmifltir. Yaznn icad deiflmenin hzn
belirlemifltir. Tarih yaznn icad ile bafllamfltr denir. Kayt altna alnabilen bilgi toplumsal rgtlenmenin geliflmesini salamfltr. Toplumlar gemiflte neler olduundan hareketle ilerde neler olmasn istediklerine dair bir bilin gelifltirebil-
mifltir. Bilimin geliflmesi elefltirel, yeniliki ve aklc bir dflnce sistemi demektir.
catlar gnmzde insanolunun en temel ihtiyalarndan en lks saylabilecek ihtiyalarna kadar her trl kullanma cevap verebilmektedir. Endstri kapitalizmi
gelifltike retimin artmas teknolojik bulufllar hzlandrmfltr. Teknolojik geliflmenin hizmetine sokulan bilimsel geliflmeler de deiflmeye ivme katmfltr. rnein,
uluslararas 1000-Genom projesinin ilk sonularna gre her insann kaltsal hastalklarla iliflkili ortalama 50-100 gen eflidi tafld keflfedilmifltir. Bu bilginin hastalklarla mcadelede nemli rol oynayacan ngrmek mmkndr. Klonlama
teknolojisi geliflmifltir ve ilk kez bir hayvan kopyalamas gerekleflmifltir. Ancak
klonlama eyleminin ahlki adan kabul edilebilirlii tartflmaldr.
Tarihte nemli kifliler ve karizmatik liderler de toplumsal deiflmede nemli rol
oynamfltr. rnein Newton ve Edisonun bilimsel bulufllar toplumsal deiflmeye
hizmet etmifltir. Kristof Kolomb Amerika ktasn keflfettiinde ileride sper g
olacak ve tarihin akfln belirleyecek bir kara parasn keflfettiini dflnemezdi.
Atatrk tarihe Trk Devrimini hazrlayan ve uygulayan karizmatik bir lider olarak
gemifltir.
Karizmatik lider: Bu
kavram ileri sren sosyolog
Weberdir. Webere gre
karizma bir insann sradan
insanlardan ayr bir yerde
durmasn ve insanst ya
da istisnai gler ve
niteliklerle donatlmfl olarak
grlmesini salayan kiflilik
zelliidir. Bir insan bu
olaanst zellikleri
sayesinde lider olarak kabul
edilir. Karizmatik lider
kavram din ve siyaset
sosyolojilerinde yaygn
biimde kullanlmaktadr
(Marshall; 1999: 387).
Snf atflmas ve Toplumsal Deiflme

Bu grfle gre, toplumsal deiflmeyi etkileyen sosyal etmen toplumun dinamizmini de yaratan insanlar arasndaki eflitsizliktir (Dahrendorf, 1976). Toplumsal eflitsizlikler sadece snflar arasnda deil, ayn zamanda etnik gruplar ve toplumsal
cinsiyetler arasnda da mevcuttur.
Marx toplumsal deiflmenin ksmen teknolojik geliflmelere bal olduunu ne
srmfltr. Ama deiflmeyi asl sosyal eliflkilerin neden olduu snf atflmalarna
balamfltr. Tarihin her evresinde, farkl retim biimlerine gre flekillenen farkl
snflar ortaya kmfltr. Bu snflar arasndaki atflma yeni bir toplumsal evreye geilmesine neden olmufltur. rnein, bahecilik ve hayvan besicilii ile geinen
toplumlarda sosyal eflitsizlik ok belirgin deildir. Daha youn ve yaygn tarmn
yapld dnemlerde toprak sahipleri zenginleflmifl ve sosyal eflitsizlik artmfltr. Ticaretin geliflmesi sonucu tccarlar g kazanmfltr. Tccarlar zanaatkrlarla birlikte kentlere yerleflmifl; kentsoylu bu snf fabrikalar kurarak endstriyel geliflmenin
kontroln ele geirmifltir. Endstri Devrimi neticesinde g kazanan kentsoylu
bu snf toprak sahiplerinin iktidarna son vermifltir. Endstri Devrimi ifli snfnn
geliflmesini salamfltr. Bu modele gre, toplumsal deiflme ynetici snfn deiflmesi ile gerekleflir (Szacki, 1979: 387). Gnmz toplumlarnda grlen toplumsal hareketlilik snf atflmasn ortadan kaldrmaz; ancak zayflatr.
Toplumsal hareketlilik, toplumsal tabakalaflma sistemi iinde bireylerin ve gruplarn farkl konumlar arasndaki hareketini anlatr. Hareketlilik bir yandan yukar
ve afla, te yandan kuflaklar aras olabilir. Kuflaklar aras hareketlilik kiflinin aile
kkeni ile kendi snf ya da stat konumu arasndaki deiflkenlie gnderme yapar. Bireylerin gelir, eitim baflars ya da sosyoekonomik prestijleri yan sra emek
piyasalar ve retim biimleri iinde belirlenen iliflkiler erevesinde hareketlilikleri mmkndr (Marshall, 1999: 751).
Fiziksel evre, Demografi ve Toplumsal Deiflme

Nfus rntsnn deiflmesi de toplumsal deiflmeyi etkiler. Durkheim toplumun deiflmesini nfusun artmas ve ifl blmnn geliflmesi ile iliflkilendirmifltir
10
(Morrison, 2009: 179). Ona gre ifl blmnn geliflmesinin temel nedeni vardr. Birincisi belli bir corafyada yaflayan nfus younluunun artmas, ikincisi buna bal olarak kentlerin geliflmesi, ncs de kentlerde yaflayan sosyal kitlenin
artflna bal olarak sosyal hacmin oalmasdr. oalan kitle artan ulaflm imknlar sayesinde daha sk iletiflim kurmaya bafllaynca toplum daha da kalabalklaflr.
Resim 1.2
HONKONG
te yandan, bir toplumda kaynaklar ve frsatlarn dalmnda ok byk eflitsizlikler kmasn engellemek iin nfus kontrol zorunludur. Endstrileflmekte
olan lkelerde tptaki ilerleme neticesinde lm oranlarnn dflmesi ile nfus artfl bafllar. Toplumsal deiflmeyi kontrol altnda tutabilmek iin nfus planlamas
gerekli hale gelir. Batda Endstri Devrimi ile birlikte teknolojinin geliflmesi ve ocuk emei kullanmna ihtiya kalmamas, dourganlk oranlarnn dflmesini etkilemifltir. Toplumumuzda ise tarmda kullanlan ocuk emei dourganlk artfln
etkilemifltir. Bir toplumda dourganlk ve lm oranlar birbirine yakn olduu zaman baz ocuklarn yaflamasndan emin olabilmek iin daha ok ocuun domas gerekir (Timur, 1972). Bu koflullarda toplumumuzda yaratan Allah rzkn verir inanc yerleflmifltir (Kray, 1982: 24). Krsal blgelerde artan nfus, deiflen geim flartlarna bal olarak aile yapsndaki deiflikliklerin ve kente glerin nedenlerinden birisidir. Ne var ki, toplumumuzda yeterli sanayileflme ve istihdam yoktur
ve ocuklar halen kayt dfl ifllerde ifl gc olarak kullanlmaktadr (User vd.,
2009). Dolaysyla, Trkiyede demografik deiflme ve kentleflme sancl bir flekilde gerekleflmektedir. Sosyal bakm politikalarnn geliflmifl olduu ve devletin yeterli sayda krefl at skandinav lkelerinde dourganlk oran AB ltlerine gre yksektir. Buna karfllk Kuzey Akdeniz lkelerinde sosyal bakm politikalar yeterli deildir. Bu lkelerde kadnlar ekonomik bamszlk ile ocuk sahibi olmak
arasnda seim yapmaya zorlanmaktadr. Ataerkil muhafazakr deerlerin biyolojik farklla bal toplumsal ifl blmn doallafltrd toplumumuzda kadnlar
annelik ifllevleriyle tanmlanmaktadr. lkemizde ocuk bakm ve erken ocukluk
eitimi olanaklarnn kurumsal yetersizlii kadnlarn ifl gcne katlmn olumlu
ynde etkileyememektedir (Ecevit, 2008: 159).
TOPLUMSAL DEfiME KURAMLARI

Evrimci Yaklaflmlar
Auguste Comte (1798-1857)
Sosyolojinin kurucusu saylan Comte, kuramn toplumsal statik ve toplumsal
dinamik olarak ikiye ayrmfltr. Toplumsal statik, toplumun denge haline iflaret
eder ve toplumun belirli bir zaman dilimi ierisinde incelenerek tasvir edilmesini
ierir. Toplumsal dinamik ise toplumun deiflme srecine iflaret eder ve zaman ierisinde hangi toplumsal olgularn baflka toplumsal olgular izlediine dikkatimizi
eker. Comte insanlk kavramn ortaya atar ve insanln evrim sonunda en iyiye ulaflacana inanr (Ksemihal, 1968: 162). nsan zihni teolojik ve metafizik aflamalardan geerek pozitif aflamaya ulaflr. Her aflamada egemen olan dflnce flekli o aflamadaki toplumsal yapy belirler. Teolojik aflamada toplum doastne
nem verir. Toplumsal olaylarn arkasnda insanlarn iradesine benzeyen tanr iradesi aranr. nsanlk tanr dflncesinde Fetiflist (nesnelerin canl olarak dflnlmesi) ve ok Tanrclk inanlarndan sonra Tek Tanrclk inancna ulaflr. nsan
zihninin geirdii ikinci aflama metafizik aflamadr. Bu aflamada insanlk Tanr fikri yerine ruh ya da doann eilimleri gibi soyutlamalar ile dflnr. nsanlk giderek duyu organlaryla alglanan, gzlem ve deneylerle snanabilen bilimsel yntemin kullanlmasyla elde edilen gereklere ulaflr. Bu aflamaya Comte pozitif aflama
adn vermifltir. Comteun ne srd evrimci bakfl as Hristiyan Avrupa toplumlarnn gzlemine dayand iin Bat merkezcidir.
Herbert Spencer (1820-1903)

Spencere gre evrim basitlikten karmaflkla, homojenlikten heterojenlie, tek
tiplikten uzmanlaflmaya giden dorusal bir sretir. Dnyann oluflumu, dnya
zerinde yaflamn oluflumu, toplumun, ticaretin, bilimin ve sanatn geliflimi hep ayn sreten geer. Spencer toplumu evrim srasnda gittike karmaflklaflan bir organizmaya benzetmifltir. Nasl insan organizmas bir sistem ise ve vcudun uzuvlar bu organn paralar iseler, toplum da paralardan oluflan bir btndr. Toplumun btn bir yapy oluflturur. Toplum iinde yer alan kurumlar bu yapnn
salkl ifllemesi iin gerekli fonksiyonlar yerine getirir. Spencere gre deiflmenin
kayna toplumun iindedir ve tm toplumlar evrim srecinden gemektedir. nsan topluluklar nceleri homojen flekilde yaflamaktadr ve ifl blm ok farkllaflmamfltr. Ancak kaltmsal nedenler ve evre koflullar yznden insanlar ayrflmaya ve farkl roller, fonksiyonlar, prestij, g, mal ve mlk edinmeye bafllar. Giderek insanlar arasnda zenginlik ve g farklar artar. Farkl rollere ve fonksiyonlara
sahip insanlar farkl gruplar oluflturur. Dolaysyla farkl meslek gruplar ve snflar
ortaya kar. Toplum o kadar karmaflk bir hal alr ki eski homojenlie dnmek imknszlaflr. Evrim srecinde farkllaflan paralar yani kurumlar arasnda karfllkl
bamllk artar. Spencere gre evrim srecinde belirleyici ge endstrileflmedir
(Szacki, 1979: 227). Endstrileflmenin getirecei yeni paralarn toplumsal sisteme
uyum salayarak btnleflecei varsaylmfltr. Hatta Spencer, endstrileflen dzen
sonunda savafllarn yok olacan, birey haklarnn daha iyi korunaca iin hkmetlerin fonksiyonlarn yitireceini ngrmfltr.
11
12
Emile Durkheim (1858-1917)

Evrimci yaklaflma sahip iz brakmfl en nemli sosyolog Durkheim dr. Durkheim
insanlarn basit ve yz yze homojen iliflkiler ieren cemaat hayatndan karmaflk ve
szleflmeye dayanan cemiyet hayatna getiklerini ne srer. Geliflen teknoloji ve ifl
blmnn artmas insan iliflkilerinin ve dolaysyla toplumsal yapnn deiflmesine
neden olur. fl blmnn geliflmesi nfusun artmas ile doru orantldr. Nfus az
ve ifl blm basit iken toplumda mekanik dayanflma olur. Bu durum az nfuslu
toplumlarda yaflayan insanlarn bilinlerinin ve deer yarglarnn birbirlerine ok
benzemesine baldr. Mekanik dayanflma iinde yaflayan insanlar aykr davranflta olan kiflileri cezalandrarak, baflka deyiflle cezalandrc hukuk yolu ile dayanflmann bozulmasn engeller. Cezalandrc yaptrmlar sayesinde herkes ayn davranfllar sergiler. nk, kural bozan kimse topluluk tarafndan dfllanr. Su saylan
eylemler vicdanlar incitir. Bir toplumu oluflturan bireyler birtakm kolektif inanlara ve duygulara sahiptir. Bu sisteme Durkheim kolektif bilin ya da kolektif vicdan adn vermifltir. Mekanik dayanflmada sulu kifli kolektif vicdan incittii iin
cezalandrlr (Ksemihal, 1971: 63). Burada sz konusu olan duygusudur. Ama
bu duygunun arkasnda topluluun benliini koruma abas vardr.
Durkheim, toplumlar gelifltike ceza hukukunun giderek azalacan ne srer.
fl blmnn artmas farkl fonksiyonlara iliflkin geri verdirici hukuku ortaya karr (Ksemihal, 1971:64). Geri verdirici hukuk bireylerin baflka bireylerle olan
iliflkilerini dzenler. rnein, medeni kanun, ticaret kanunu, usul kanunlar, anayasa ve idare kanunlar byledir (Kongar, 2002:103). Geri verdirici kanunlar toplum iinde yeni organlarn meydana gelmesine hizmet eder. rnein ifli patron
anlaflmazlklarn zen mahkemelerin baflnda belirli ifllerde uzmanlaflmfl yarglar bulunur. Avukatlk yapmak uzmanlk gerektirir. zel hallere hukukun genel
kurallar uygulanr. Dolaysyla toplum dorudan doruya deil ama dolayl olarak
bireyler aras iliflkileri dzenler. Durkheim toplumun geliflmesi konusunda iyimserdir. Hayat kavgas ifl blmn gerektirir. Toplumsal bilin gittike genelleflir.
Genellefltike bulanklaflr ve bireysel eflitliliklere yol aar. rnein, kent yaflam
gelenee kuflku ile bakmay ve yenilie daha ak olmay ierir. fl blm arttka bireyin meslek seme ve meslek deifltirme zgrl de artar. Geri verdirici
kanunlar destekleyen meslek ahlk dflncesidir. Organik dayanflma iindeki
toplumlarda geliflebilen evrensel deerler bireyleri bir arada tutar.
Bireysel bilinler bir araya geldii zaman insan kendi kifliliini ortak ama iinde unutur. Uygarln zerinde infl edildii toplumsal idealler byle zamanlarda
ortaya kar. rnein Fransz Devrimi srasnda vatan ve zgrlk gibi kavramlar
toplumsal bilin tarafndan kutsal birer varlk gibi alglanmfl ve hissedilmifltir. Trkiyede sosyolojinin kurucusu saylan Ziya Gkalp (1876-1924) Durkheimdan etkilenmifltir. Durkheimdaki toplumsal bilin kavramnn yerine ulusal bilin kavramn ikme etmifl ve Trk ulusal kltrn gelifltirebilmek iin alflmfltr.
Sosyal Eylemlilik Yaklaflm

Max Weber (1864-1920)
Weberin temel entelektel abas kapitalizmin neden Hristiyan Batda gelifltiini anlamak zerine kuruludur. Bu soruya cevap ararken Hristiyan Bat ve Hristiyan olmayan teki olarak konumlandrd uygarlklar (Mslman, Hindu, Budist v.d.) karfllafltrr. Aklcln sadece Batda geliflmesinin bu uygarl stn
kld sonucuna varr. Aklclaflma (rasyonalite) Weberin modernite kavramsallafltrmasnn anahtar kelimesidir. Seklerleflmeyle birlikte bir toplumda dinin
kurumsal etkisinin azalmas beklenir. Eitim ve bilimde artfl ve yaylma gzkr.
Geleneksel ve karizmatik otorite biimleri yerlerini aklc, yasal ve brokratik otorite biimlerine brakr.
Weber toplumsal deiflmenin nedenleri arasnda nemli bir unsurun dflnceler olduunu ne srmfltr. Ona gre toplumda zaman ierisinde geliflen dflnceler kltrel birikim salar ve deiflmenin etkili gc haline gelir. Dflnceler sosyal eylemlilie yol at lde nem kazanr. Bu geliflme sonucunda eski toplumsal yap meflruluunu kaybeder. Kitleleri harekete geirebilen karizmatik liderler nemli toplumsal krizler srasnda ortaya karlar. Yeni bir dzen kurulduktan
sonra liderlerin yaptklar gelenekler haline dnflr. Weber kapitalizmin Batda
geliflmesini Protestan ahlk ile iliflkilendirmifltir. Batda sermaye birikimine yol
aan ok alflma, tutumlu ve disiplinli olma rasyonalitesini Protestan ahlkna balamfltr. Bu ahlkn geliflmesine John Kalvin adnda Lutheryan kilisesine bal bir
din lideri nderlik etmifltir. Dini motife bal olarak ortaya kan ok alflma ve tutumlu olma dflncesi giderek sekler bir davranfl biimini almfl ve ekonomik
rasyonaliteye dnflmfltr. Weber snf kavramn, insanlarn hayatta elde edecekleri olanaklar ve piyasadaki mallara sahiplik dereceleri ile iliflkilendirmifltir.
Ona gre eflitsizliin bir baflka boyutu da ayn itibara sahip ve ayn deerleri paylaflan insanlarn oluflturduu stat grubudur. Webere gre bilin sosyal stat ile
ortaya kar. nk stat farkllklar yaflam tarzndaki farkllklar ortaya karr. Snf ve stat kavramlar arasnda bir iliflki sz konusudur. Piyasadaki mallara sahip
olanlar itibar elde edebilmek, baflka deyiflle statlerini arttrabilmek amac ile yaflam tarzlarn da birbirlerine yaknlafltrmaktadr (Szacki, 1979: 366). Bu duruma
Trkiyeden bir rnek, son birka ylda glenen Anadolulu ifl adamlarnn, bir
stat simgesi olarak grlen Boazdaki yallar satn alarak yallara taflnmasdr.
Yapsal-Fonksiyonalist Yaklaflmlar
Talcott Parsons (1902 - 1979)
Evrimci ve yapsal-fonksiyonalist kuramclar arasnda Amerikal sosyolog Parsons
ne kmaktadr. Ona gre toplumsal deiflme basitten karmafla doru giden
normal bir toplumun evrimidir. Weberden ald toplumsal eylem kavramn Durkheimdan ald toplumsal kurum kavram ile uzlafltrmaya alflarak kendi kuramn gelifltirmifltir. Herhangi bir bireyin toplumsal eylemleri, iinde yaflad toplumun kurumlar erevesinde ortaya kar. Birey bu erevede tercihler yapmak zorunda kalr. Bir toplumsal sistemde fonksiyonlarn ayrflmas neticesinde yapsal
farkllaflma meydana gelir. Ancak bu farkllaflmann kltrel sistemin yardm ile
btnleflmeye gitmesi beklenir (Kongar, 2002: 160).
Yapsalc - fonksiyonalist yaklaflm, sistem modeli erevesinde dflnlr. Sistem modeli, herhangi bir dzeyde gerekleflen toplumsal deiflmenin dier dzeyleri etkileyecei dflncesini ierir. Toplumsal deiflme makro, orta dzey ve mikro olmak zere dzeyde ele alnmaktadr. Birbirleriyle balantl olarak deiflik
dzeylerde ortaya kan deiflmeler sosyal sre kavram ile aklanmaktadr
(Sztompka, 1993: 7). Makro dzeyde sistem denince akla uluslararas sistem ve
devletler gelebilir. Orta dzeyde flirketler, siyasi partiler ve dinsel hareketlerden
bahsedebiliriz. Mikro dzeyde toplumsal deiflme aileler, meslek gruplar ya da arkadafllk gruplar iinde gerekleflebilir. rnein, mikro dzeyde tketici davranfl-
13
Stat grubu: Stat

konumlar eflit olan bir insan
grubu ayn itibara sahip bir
stat grubunu oluflturur.
Sosyolog Webere gre stat
gruplarnn hukuksal,
siyasal ve kltrel ltlerle
derecelendirilip dzenlendii
bir tabakalaflma sistemi
mevcuttur. Stat evlilik,
gelenek ve grenekler, ortak
yaflam dzenlemeleri gibi
dfllayc pratiklerle korunur
(Marshall, 1999: 697-698).
14
larndaki deiflmeler makro dzeyde bir ekonomik enflasyonu tetikleyebilir. Ya da

bir toplumda makro dzeyde oluflan ekonomik kriz mikro dzeyde aile ii iliflkileri etkileyebilir. rnein iflsiz kalan bir erkein eve ekmek getirememesi, kar koca arasnda geimsizlie yol aarak boflanmayla sonulanabilir.
Diyalektik Yaklaflmlar
Karl Marx (1818-1883)
Marx liberal grfl asndan n plana kan bireye karfllk toplumsal olan ortaya koymufltur (Antonio, 2000: 114). Maddeci tarih grflne dayanan diyalektik
yaklaflmyla dier evrimci yaklaflmlardan ayrlr. Ona gre toplumsal deiflmenin
temel nedeni snf atflmalardr. Snflar toplumlardaki farkl retim biimlerine
bal olarak ortaya kar. retim gleri ile retim iliflkileri retim biimlerini
oluflturur. Marxa gre retim gleri ile retim iliflkileri arasndaki atflma insanlarn iradeleri dflnda meydana gelir. nsanlarn ideolojileri maddi hayat tarafndan biimlenir.
Bir toplumda maddi retim aralar ve insanlar retim glerini oluflturur. nsanlarn iine girdikleri iliflkiler retim biimlerini ortaya karr. rnein tarmla
geinen toplumlarda toprak temel retim arac iken, endstri toplumlarnda fabrika retim aracdr. retim aralar karflsnda insanlarn aldklar pozisyonlar onlarn bilinlerini belirler. Toprak sahibi topran kaybetmemek ve topraktan daha
fazla verim elde etmek iin abalar. Topraa bal alflan kyl ise toprak sahibine boyun emek durumundadr. nk karnn ancak topra iflleyerek doyurabilir. Fabrika sahibi iflilerini daha ok alfltrp daha fazla kr elde etmek ister. Fabrikada alflan ifli ise emeini satmak zorundadr. retim aralarnn geliflmesi sonucunda retim gleri mevcut retim iliflkileri erevesinde huzursuzlua yol
aar ve retim biimini deiflmeye zorlar. Marxn diyalektik yaklaflm, tarihin ncs olan yeni retim iliflkilerinin tohumlarnn eski retim biiminde atldna
iflaret eder. rnein, 16.yzylda ortaya kan ticaret yollar sayesinde ulus aflr ticari kapitalizm geliflmifl ve tccar snfn ortaya karmfltr. Bu snf, tarm ekonomisine dayal feodal dzende egemen olan aristokratlara baflkaldrarak kendi egemenliini ilan etmifltir. nk ticaret sayesinde oalan para bafll baflna bir deiflim arac olarak deer kazanmfltr. Buna karfllk toprak deer kaybetmeye bafllamfltr. Oysaki Orta ada toprak deerliydi ve ticaret yapmak ok makbul bir urafl deildi. Tanrya dua etmek ve topra ifllemek retmek anlamna geldii iin
daha makbul eylemler saylrd. Ticaretin giderek deer kazanmasyla ykselen ticaret burjuvazisi kendisini aristokratlar karflsnda daha gl hissedince eski dzene son vermifltir. retim biiminin deiflmeye zorlanmas ile burjuva devrimi
meydana gelmifltir. Marx bylece toplumlar deiflmeye zorlayan snf atflmalarna dikkatimizi ekmektedir.
Aksiyonalist Yaklaflmlar
Sistem modelinin alternatifi, toplumu dinamik bir sosyokltrel alan olarak tahyyl eden modeldir. Bu modele gre toplumun en temel tafl sosyal olaydr. Aksiyonalist yaklaflma gre toplumsal deiflmeyi etkileyen teknoloji, ekonomi ya da
kltre bal bir ya da birden fazla etmen dflncesi yeterli deildir. Deiflme iin
btn bu etmenlerden ziyade sosyal aktrlerin aksiyonlar gereklidir (Touraine,1977). Bu yaklaflma gre toplumsal deiflme toplumsal hareketler neticesinde
gerekleflebilir. Endstri ncesi toplumlarda bireyler gelenekler etrafnda sk bir
15
flekilde kenetlenmifltir. te yandan, endstri ve endstri sonras toplumlarnda

farkl toplumsal konular/sorunlar gndeme getiren toplumsal hareketlerin ortaya
kmas olasl yksektir. Gnmzde yaygn kitle iletiflim aralar ve zellikle internet alar sayesinde toplumsal hareketler daha genifl apta ve hzl bir flekilde
rgtlenebilme olanana sahiptir. rnein, Bat toplumlarnn nemli bir ksmnda eflcinsel eilimlere sahip olan yurttafllarn evlenme hakknn meflruluunu savunan gruplar vardr. Bu gruplar aksiyonlar ile toplumlarnda seslerini duyurabilmifller ve yasalarn deiflmesini etkileyebilmifllerdir. Avrupann eflitli lkelerinde
2010 ylnn son aylarnda Facebook ve Twitterda niversite genleri hkmetlerinin tasarruf politikalarn elefltirmifltir. Sz konusu siteler kapatldka genlerin
yenilerini atklar internet siteleri mevcuttur.
Toplumsal deiflmeyi sistem modeli ile aklayan yapsalc-fonksiyonalist
yaklaflm ile topSIRA SZDE
lumu dinamik sosyokltrel bir alan olarak kavramsallafltran aksiyonalist modellerin temel varsaymlar nelerdir? Karfllafltrnz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
MODERNTE VE MODERNLEfiME
Toplumsal deiflme denince akla gelen nemli bir kavram modernitedir.
GidS O R U
densa (1991) gre modernite Batda Endstri Devrimi ile beraber deiflen toplumsal kurumlar ve davranfl biimlerini ierir. Modernleflme ise endstrileflme ile baflDKKAT
layan toplumsal deiflme srecine verilen isimdir ve arln 20. yzylda dnya
apnda hissettirmifltir. Modernitenin bir boyutu endstrileflme ise br boyutu
SIRA SZDEmetalaflmakapitalizmdir. Kapitalizm pazarda gerekleflen rekabeti ve ifl gcnn
sn ierir. Modern toplumda bireylerin aktivitelerini eflgdml hale getirmek iin
enformasyon ve bireyleri kontrol altnda tutabilmek iin denetim sistemleri geliflir.
AMALARIMIZ
Modern toplumun politik rgtlenme biimi ulus devlettir. Giderek ulus devletler
tarih sahnesine aktrler olarak kmfl ve uluslararas iliflkilerin ap geliflerek kreselleflme srecini hzlandrmfltr. Dolaysyla, modernite olmasayd,
K T A P kreselleflme de geliflemezdi. Modern sosyal yaflam modernite ncesi sosyal yaflamlardan
ayran en nemli zellii dinamik olufludur. O halde modern toplumu dinamik yapan nedir? Modern toplum her fleyden nce zaman ve mekn
ayrflmasna iflaret
TELEVZYON
eder. Modernite ncesi toplumlarda zaman ve mekn insanlarn gnlk yaflamlarn idme ettirdikleri yer ile snrlyd. Bilimin geliflmesi, evrensel bir takvim sisteminin icad ve standartlaflmfl zaman dilimleri modern toplumun modern ncesi
N T Eile
R N Emekn
T
toplumlardan temel farkn oluflturur. Mekanik saatin icad zaman
ayrfltrmfltr. Kresel haritann icad ile ayrfltrlan zaman ve meknn farkl biimlerinde sosyal iliflkiler yeniden rgtlenmifltir.
Sosyal iliflkiler ve deifl tokufl kuflkusuz modernite ncesi dnemde de vard.
Ancak, para gibi soyut bir aracn standartlafltrma zellii para ekonomisi temelinde modernitenin geliflmesini salamfltr. Uzmanlk sistemleri, uzmanlardan ve zaman ile mekndan bamsz olarak hayatmza karflmfltr. Gnmzde ister istemez doktor, mhendis, terapist gibi uzmanlara gvenmek zorundayz. te yandan
srekli flphe eden ve akl yrten insan, edindii yeni bilgilere dayanarak modern kurumlarla olan iliflkisini gzden geirmeye de bafllamfltr.
Marxa gre zgr ifl gc modernitenin anahtar kavramdr. Emek pazarda satlan bir meta haline gelmeden kapitalizm geliflemezdi. Kapitalizmin geliflmesi ayn
zamanda fabrikada alflma biimine bal olarak artan disiplini de getirdi (Antonio, 2000: 122). fl gcnn zgrleflmesi sadece sosyal snf iliflkileri balamnda deil ayn zamanda toplumsal cinsiyet iliflkileri asndan da nemli bir lttr.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
Walbye gre (2009: 28) nemli sayda kadnn kocalarna baml ev kadn statsnde yaflad toplumlar henz tam anlamyla modernleflememifl demektir. Demokrasi ve insan haklar kavramlar modernitenin nemli ltleridir. Ne var ki, insan haklar kavram iki adan tartfllmaktadr. Birinci olarak kltrel adan kolektivist toplumlarda bireyleflmeye dayanan insan haklar kavramnn geerli olup olamayaca konusu sorunsallafltrlmfltr. kinci olarak ise insan haklar kavramnn ilk
ortaya kflnda kadn haklarn iermemesi elefltirilmifltir (Nussbaum, 2000).
Simmele (1858-1918 ) gre modernite bireyleflme olmadan gerekleflemez. Geleneksel toplumlarda bireyler daha ziyade aile ve hsm-akraba balantlar iinde
sosyalleflirken, moderniteyle birlikte bireyler balant kurmak istedikleri gruplar
aklc bir biimde semeye bafllamfltr. Birey artk eflitli gruplara yedir ve bu durum bireyin belirsizlik duygusuna kaplmasna neden olabilir. Modern toplumda
insann yaratt maddi objeler ve teknoloji insann kendisine karfl gelmeye bafllamfltr. Para ekonomisi insanlar aras iliflkilerin zlmesine ve insann yabanclaflmasna yol amfltr. Simmel aslnda modern toplumda bireyin bir yandan zgrleflmek, te yandan kendi yaratt objelerin esiri olmak gibi bir ikilemde kaldn
savunur (Scaff, 2000: 257).
Ritzer (1993) modern toplumu tanmlarken Toplumun McDonaldlafltrlmas
kavramn ortaya atmfltr. Ritzera gre aklclaflma sreci, modern yaflamn ihtiyalarna verdii yantlar drt temel unsura dayandrr: verimlilik, hesaplanabilirlik, ngrlebilirlik ve denetim. Bu unsurlarn hepsi znde kapitalist toplumda egemen
olan retim biiminin gereksinimleri ile ilgilidir. Kapitalizmde retim artmal, ne kadar retilebilecei ngrlebilmeli ve denetlenebilmelidir. Giderek tm yaflam alanlarna hkim olan aklclaflma sreci standardizasyonu getirmifltir. Gnefl yz grmeyen tavuklarn yumurtlad yumurtalar ile standart lezzetlerdeki patates kzartmalarnn arkasnda tavuklarn kapatld hapis ortam ve standart besinler retilirken yaplan evre tahribat vardr. Zengin lkelerin yan sra dier lkelerde de tketim toplumu modeli yerleflmeye bafllamfltr. Reklmclk sektr belli markalarn
n plana kmasna n ayak olarak bu srete nemli bir rol oynamaktadr. Tketim toplumunda tketme pratiinin kendisi bir ritel durumuna gelmifltir. rnein
Fastfood tipi restoranlarda yemek yenir; hafta sonlar AVMlere gidilir; turizm acentalarnn sunduu paket programlar ile seyahat edilir (Ritzer, 2007: 166).
Resim 1.3
JAPONYADA
MCDONALDS
17
Bauman (2006: 93) insann yaflamak iin mi tkettii, yoksa tketebilmek iin
mi yaflad sorusunu sormamz gerektiine vurgu yapar ve tketim toplumu kltrndeki insan flyle tanmlar:
Tketiciler toplumundaki tketiciler iin hareket halinde olmak, aramak, bulamamak, daha dorusu henz bulmamfl olmak, marazi bir durum deil, bir mutluluk
vaadidir; belki de mutluluun kendisidir. Onlarnki varfl bir lanete dnfltren
umutlu bir yolculuktur... Tketim oyunu ele geirme, mlk edinme hrs ya da maddi, somut anlamda servet biriktirme deil, yeni bir fleyin ve nceden bilinmeyen bir
duygunun verdii heyecan aflkna oynanr. Tketiciler her fleyden nce, heyecan
derleyicileridir; onlar, fleylerin ancak tli ve ikincil anlamda koleksiyonculardr
(Bauman, 2006: 95-96).
Modernleflme kuramlar toplumlar ya geleneksel ya da modern ikilemi erevesinde dflndkleri ve tm toplumlarn mutlaka Bat toplumlarnn getii aflamalardan geerek modernleflebileceklerini ngrdkleri iin elefltirilmifltir.
Modernitenin ltleri nelerdir? Tartflnz.
SIRA SZDE
KRESELLEfiME
D fi N E L M
Kreselleflme kimi zaman Batllaflma, Amerikanlaflma ya da evrenselleflme
ile efl
anlaml olarak dflnlr. Bu anlamlardan herhangi birisiyle zdefllefltirildiinde
S O R U baflka deyifltoplumlar arasndaki kltrel farklarn giderek ortadan kalkmasna,
le kltrel homojenleflme srecine iflaret eder (Tomlinson, 2004). Uak kreselleflmeyi hzlandran nemli bir teknolojik bulufltur. nk hava
ulaflm sayesinDKKAT
de zaman kavram hakkndaki algmz ve yaflam biimimiz radikal bir flekilde etkilenmifltir.
SIRA SZDE
Castellsa gre (1996) kreselleflme zellikle 1970lerden bu yana enformasyon
toplumunun ortaya kmas ve geliflmesi ile balantldr. nk internet gibi yeni
iletiflim teknolojileri sayesinde bilgi akfl hzlanmfl ve birbirinden
bamsz gibi
AMALARIMIZ
gzken toplumlar gerek bilgi, gerek sermaye akfl sayesinde ekonomik ve politik alardan birbiriyle balantl hale gelmifltir. Neoliberal ideoloji kreselleflme ile
K T A akfln
P
efl anlaml olmasa da sermayenin avantajl bulduu lkelere serbest
teflvik
ederek kreselleflmeyi hzlandrmfltr. Bylece, gerek lkeler arasnda, gerekse
herhangi bir toplumda snflar arasnda eflitsizlikler giderek artmaktadr. Sermaye
T E L E V Z dnflmfltr.
YON
fabrikadan, retimden kamfl ve dnya piyasas bir para piyasasna
te yandan, kreselleflmeyi sadece ekonomik bir sre olarak gremeyiz. Bu
srete Birleflmifl Milletler rgt gibi ulusaflr kurumlar geliflmifl ve siyasi planda
egemen lkeler ile dier lkeler arasnda iliflki alar kurulmufltur.
Sivil toplum haNTERNET
reketleri de oalmfltr. Kreselleflme giderek artan sayda ve lekte metann, sermayenin, insann, bilginin, imajn, modann yan sra suun, evreyi tahrip eden
zararl kimyasal maddelerin ve uyuflturucu trafiinin de ulusaflr snrlar iinde dolaflma girmesidir.
N N
KRESELLEfiME OLGUSUNUN ZELLKLER

Kreselleflmenin en nemli zellikleri zaman ve meknn skflmas; meknn yeniden biimlenmesi ve uluslararasndaki karfllkl bamllklarn geri dnlmez bir
biimde artmasdr (Harvey, 1989). rnein, uak yolculuu mekndan ok zaman
iinde yaplan bir yolculuktur. Havada uarken insan binlerce kilometrelik bir me-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
18
safenin birka saate indiini hisseder. te yandan zaman iinde mesafeleri aflmakla kltrel mesafeleri aflmann ne kadar rtflebildii tartfllabilir. Tomlinson bu
konuda ilgin bir rnek aktarmaktadr:
Uluslararas bir yolculuk srasnda uak Suudi Arabistan zerinden geerken, hostes hava sahasndan kncaya kadar uakta alkol alnmasnn yasaklandn duyurur. Bu karann havay iflgal etmesidir. Toprak=toplum=millet=kltr=din fleklindeki antropolojik alan denklemi ksa bir sre iin havaya yazlmfl olur. (...) nk,
kabin zamannda birbirini takip eden rutinlerden geerek yaptmz yolculuklar
srasnda afltmz uzaklk sadece fiziksel deil, ayn zamanda gerek, somut
uzaklk tarafndan korunan toplumsal ve kltrel bir uzaklktr (Suudi Arabistan=slam=alkol yasak). Bu nedenle hava yolculuunun getirdii balantllk, toplumsal-kltrel uzakln afllmas sorununu kesin olarak nmze koymaktadr
(Auge, 1995, aktaran Tomlinson, 2004: 17).
Resim 1.4
BAHEfiEHR
Bir yandan birbirine ok benzeyen

hava alanlar ve hava alanlarnn yaknnda ifl adamlarnn konaklamas iin
oteller infla edilir. Ulusaflr ifl adam
kltr geliflir ve ulusaflr sermayenin
akfl hzlanr. Tketim kalplar standartlaflmaya bafllar. Artk sper marketlerde
dnyann her yresinden gda ve rn
eflitleri bulmak mmkndr. te yandan ulusaflr flirketlere bal retim zincirleri oluflur. Dnyann bir kflesinde
ekonomik kriz bahane edilerek bir fabrika kapatlr ve hayatlarnda sper marketlere urayamamfl milyonlarca ifli iflsiz kalabilir. Kresel finansal alar sayesinde banka hesaplarmz kresel kapitalist pazara balanr. Medya teknolojileri uzaklardaki imajlar oturma odamza
getirir ve bizde flinalk duygusu uyandrr. nsanlar ceplerindeki paraya ve
sosyal hareketliliklerine gre az ya da
ok biimde yersiz - yurtsuzlaflma duygusundan paylarn almaktadr. Kimi insanlar doduklar yerde karnlarn doyuramadklar iin g etmek zorunda kalr. Kimileri izledikleri televizyon sayesinde dnyann baflka bir kflesinde olup bitenlerden haberdar olur. Kimileri de daha ok para kazanabilmek iin fabrikasn emein
en ucuz olduu lkelere taflr. Yersiz-yurtsuzlaflma, zaman ve mekn boyunca sosyal iliflkilerin esnekleflmesi anlamna gelir (Giddens, 1998). nsanlar yerel meknlarnda yaflamaya devam edebilir. Ama flina olduklar zelliklerin uzaktaki gler tarafndan o meknlara yerlefltirilmifl olduunun farkna varmfltr. rnein, ksaca
AVM olarak adlandrlan alflverifl merkezlerinde rastlanan maazalarn bir zincirin
paras olduunun farkndadrlar. Bu alflverifl merkezleri gnlk ihtiyalarn giderilmesi dflnda kresel piyasa glerinin dayatmas sonucunda ortaya kmfltr.
Dolaysyla kreselleflme, iinde her trl eflitsizlii, eliflkiyi, karfltl ve yerel
ile kresel arasndaki diyalektik iliflkileri barndrmaktadr. Bu sre tek bir boyuta indirgenemeyecei gibi tek bir zaman dilimine de indirgenemez. Buna karfllk,
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
19
kreselleflme halen iinde yaflamakta olduumuz ok boyutlu

ve dinamik bir sAMALARIMIZ
re olarak kavramsallafltrlmaldr.
AMALARIMIZ
Kreselleflme srecinin iinde barndrd eflitsizlikler ve yol at

iin
K T yoksullaflma
A P
nemli bir kaynak olarak Kreselleflmenin teki Yz Yoksulluk adl kitaba bakabilirsiniz. (Fikret fienses, 3. bask, stanbul: letiflim Yay., 2003)
K T A P
Kresel Karflsnda Yerel
TELEVZYON
Modernlik ncesi kresel ile modernlik sonras kresel arasnda bir fark vardr. rnein Andersonun (1991) gnmzde ktalar st dayanflmalara karfllk geldii
N TMslmanlk
ERNET
iin hayli cemaatler olarak adlandrd Hristiyanlk veya
modernlik ncesi toplumlarda yerel balamda tahyyl edilirdi. Muhtemelen Orta
ada yaflamfl olan insanlar teki Hristiyan ya da Mslmanlarn kendilerinin birer kopyas olduklarn dflnyordu. Orta a dnyasnda yolculuk tehlikelerle
dolu olduu iin olduka zordu. Dolaysyla seyahat eden insanlarn gittikleri yerler zerindeki etkisi snrlyd. Modernlik ncesi balantllk ile modernlik sonras
balantllk arasnda bir eksen kaymas sz konusudur. Bu eksen kaymas sadece
mekn deifltirmenin esnekleflmesi deil, ayn zamanda bir btn olarak dnya bilincinin younlaflmas anlamna da gelmektedir (Robertson, 1992). Gnmzde
iletiflim, hareketlilik ve balantllk yaflamlarmzn merkezindedir. Bu durumu
aklamak iin Tomlinson Orta ada, XV. yzyl ngilteresinde, bir anayolun kazlmas ile ilgili olay rnek verir ve olayn hukuki sonularn tartflr:
Aylesburyde anayolda bir ukur kazlmfltr. ukur o kadar byktr ki talihsiz bir
eldiven satcs iine dflp boulur. O blgede yaflayan ve ukuru kazan deirmenci, ihtiyac olan kili baflka hibir yerde bulamadn syleyince jri tarafndan susuz bulunur (Bennet, 1990, aktaran Tomlinson, 2004: 64)
Orta ada jri nasl dflnmfltr? Jrinin kararnda hangi gerekeler rol oynamfltr? O dnemde ukuru kazan deirmenciyi aklayan jri yerelliin ihtiyacn,
balantlla stn grmfltr. Anayol balantll simgeler ve balantda kalma
ihtiyacna karfllk gelir. Gnmzde benzer bir olayda jrinin ayn flekilde yorum
yapamayacan dflnyorsak iletiflim ve balantllk yaflammzda merkez bir
nem kazand iindir. Dolaysyla, Giddensa (1991) gre kreselleflmenin gerek kkeni modern ncesi dnyada deildir.
Kreselleflme tek yanl bir sre deildir. Kltrel boyutu asndan dflndmzde diyalektik bir yap ortaya kar. Kresel srelere yerel mdahalelerde
bulunma olana vardr. Toplumumuzda kreselin karflsnda yerelin yeniden inflas abasna bir rnek, Trk geleneklerine uygunluk ltnn Bat gelenei ile
karfl karflya getirilmek istenmesidir. slmi kkene sahip belediye baflkanlar tarafndan len insanlara sayg iin ayakta durmak bir Bat gelenei olarak nitelenmifl;
buna karfllk dua okumak Trkiyenin slmi geleneklerine uygunluk, baflka deyiflle yerel olana uygunluk adna uygulamaya sokulmufltur (Navaro-Yafln, 2000: 93).
Huntington kltrel homojenleflme yerine uygarlklar atflmas dnemine girdiimizi ne srmfltr. Uygarlklar kltrel/dinsel zelliklerine gre kategorilere
ayrmfl; uygarlklarn ounun modernleflmek istediini ama Batllaflmak istemediini iddia etmifltir. Huntingtonun kltr din farkllna indirgemesi ve slmiyeti Batnn karflsna yerlefltirmesi elefltiri almfltr. Ayn zamanda Latin Amerika lkelerini
Hristiyan olmalarna karfllk politik kltrlerinden dolay Bat Uygarlndan farkl
olarak ele almas da tezinin zayf yan olarak ne srlmfltr (Walby, 2009: 39).
TELEVZYON
NTERNET
20
KRESELLEfiME KURAMLARI
Kreselleflme olgusunu inceleyen eflitli kuramlar vurguladklar konular asndan farkllaflmaktadr. Bu kuramlarn aralarndaki farkllklar anlayabilmek iin
hipotetik bir soru ortaya atabiliriz: Bir adada yaflayan yeni bir toplumun keflfedildiini dflnelim. Bu ada toplumu dnya toplumlarna nasl entegre edilirdi? Baz kuramclar flirketlerin derhal bu adann doal kaynaklarna el koyacan iddia
edecektir. Daha sonra sra bu kaynaklar iflleyebilmek iin adaya mhendisler yollamaya ve ucuz ifl gcnden yararlanabilmek iin fabrikalar kurmaya gelecektir.
Baflka bir grup dnyadaki sper glerin adaya temsilciler yollayarak gl bir
devlet kurulmasn salamann ve bu devletle iliflkileri gelifltirmenin en doru yol
olduunu iddia edebilir. Yeni devletin kresel siyasette yer almas gerekecektir.
Bu srete ok uluslu flirketlerin danflmanlk ve destek hizmetleri vermesi nemlidir. nc bir grup kuramc her devlette olduu gibi yeni kurulacak bu devlet
iin de yeterli sayda danflmann adaya gnderilerek gerekli her trl kurumun
kurulmasna yardm etmesi gereinin altn izecektir. Drdnc bir grup kuramc ise ada toplumunun kendi kltrel mirasn koruyabilmesi ve dnya kltrnn istilasna karfl koyabilmesi iin gerekli dengenin neminden bahsedecektir
(Lechner & Boli, 2000: 49).
Dolaysyla, adann entegrasyonu ekonomik smr, siyasal antlaflmalar ve ittifaklar, kresel modellere gre yaplacak kurumsal reformlar ve kltrel bir kimlik
arayfl seeneklerinin hepsini ierebilir. Kreselleflmenin 1970ler sonras ortaya kan yeni bir olgu olmadn iddia eden farkl kuramlar vardr. Bu kuramlar Marxtan
etkilenmifl olan kapitalist dnya sistemi ve bamllk kuramlar ile dnya
kltr kuramdr.
Kapitalist Dnya Sistemi ve Bamllk Kuramlar

1960larn ortalarnda modernleflme kuramlarn elefltiren alternatif kuramlar geliflmifltir. zellikle Latin Amerika lkelerinde ithal ikmeci endstrileflme srecinin
dinamizmini kaybetmesi modernleflme srecinin sorgulanmasna yol amfltr (Larrain, 1989: 115-123). Bamllk kuram olarak adlandrlabilecek dflnceler eflitli olsa da ortak ynleri dnya kapitalist sistemi kavramn kabul etmeleri ve bu sistemin evresinde yer alan lkelerin i yaplarnn dfl gler tarafndan belirlendiini ne srmeleridir. n plana kan dflnrler kapitalist dnya ekonomisi
kavramn kullanan Andre Gunder Frank ve Immanuel Wallersteindr. Frank azgeliflmiflliin geliflmifllii kavramn ortaya atmfltr. Kapitalizmin 16.yzylda Avrupada baflladn ve tm dnyay uluslararas bir sistem haline soktuunu iddia
eder. Bu kuramn temel argman btn lkelerin ayn anda geliflemeyecekleridir.
Merkez ve evre arasndaki iliflki smr iliflkisidir. Merkez lkeler evre lkelerin
rettii art deere el koymaktadr. Btn lkelerin ayn anda geliflememesinin nedeni de budur. evreden merkeze art deer transferi gerek uluslararas ifl blm
gerekse siyasal g ile salanr. Merkez lkelerde daha fazla beceri gerektiren ifller ve sermaye younlaflr. Ayrca merkez lkelerde daha gl devlet mekanizmalar vardr. Bu eflitsizliklerin doal sonucu evrenin geliflememesine karfllk merkezin geliflmesidir. Ayn srete smrgeci ve ulusal sermaye ile ihracat sektr
dnya metropollerinin uydusu haline gelmifltir. Ulusal metropollerin uydusu haline gelen taflra kentleri ise kendi yerel uydularnn yer ald taflra merkezlerine dnflr. En son halkada krsal yrelerdeki tccarlara bal kyller yer alr. Uydu lkenin rettii ekonomik zenginliin tmne yerel, blgesel, ulusal ve uluslararas
metropoller tarafndan el konulur. nk sermaye birikimi dnya apnda gerekleflmektedir. evre lkelerde ifl gc, kendisini yeniden retmesi iin gerekli olan
asgari cretin dahi altnda cretlerle alfltrlmaktadr. Baml lkelerdeki ifl gc-
nn smrs sayesinde ihra edilen yiyecek fiyatlar dflmekte ve merkez lkelerdeki emein yeniden retim maliyeti ucuzlamaktadr. evre lkelerdeki ifli snf kendi iml ettii rnleri tketemezken merkez lkelerde az sayda ynetici snftan insanlar lks tketime sahip olmaktadr. Wallerstein, Frankn grfllerini gelifltirmifltir. Ona gre dnya ekonomik sisteminde konum vardr: merkez, yarevre ve evre. Franktan farkl olarak bu konumlarn sabit olmadn ve baz lkelerin sistem iinde yer deifltirmelerinin mmkn olduunu ne srmfltr. Yar-evre lkeler merkez ve evre arasndaki kutuplaflmay azaltp sistemin kalcln salamaktadr.
Art deer kavramn Marx emek-deer kuram erevesinde kullanmfltr. Marx
flu soruya cevap aramfltr: Serbest piyasa kuralna gre tm metalar kendi eflitleriyle mbadeleye (deifl tokufla) girer. O zaman paras olanlar niin retime yatrm
yapmaktadr? Cevab flyledir: Yatrmc kullanldnda maliyetinden daha fazla deer yaratan, benzeri olmayan bir meta grmfl ve onu satn almfltr. Bu meta emek
gcdr. Kapitalist retim biiminin ortaya kmasyla birlikte emekiler emek glerini retim aralarnn mlkiyetini ellerinde tutanlara hem satmak zorunda kalr;
hem de bunu yapabilecek gtedir. fliler, rettikleri fleyler temel alnarak deil,
kendilerinin ve ocuklarnn alflmak amacyla varlklarn idame ettirmelerini mmkn klan gda ve dier ihtiyalar temel alnarak cretlendirilir. flinin kendini geindirme deerinin (zaruri emek) normal flartlarda, alfllan saat toplamndan daha
az zamanda retilmesiyle art deer yaratmak mmkn olur (Marshall, 1999: 184).
Bamllk kuramlar da temelde modernleflme kuramlar gibi ideal bir geliflme
tasavvur ettikleri ve evre lkelerin durumunu bu modele gre tanmladklar iin
elefltirilmifltir.
Sassen, kresel ekonominin dnya flehirleri sayesinde hayat bulduuna dikkatimizi eker. Dnya flehirlerinden kresel ekonomiyi kontrol eden kifliler gerek yerel kltrlerin etkisinden, gerekse siyasi kontrolden uzaklaflrlar. Buna paralel olarak dnya flehirlerinde yaflayan kresel elitler ile asgari cretle alflan ifliler arasndaki eflitsizlik uurumu artar (Sassen, 1998, aktaran Lechner & Boli,
2000: 70-73).
1980li yllarda bir dnya flehri olan stanbulda da kreselleflme zelliklerini taflyan yeni meknsal dzenlemeler ortaya kmfltr (Keyder, 2000: 185). Pek ok
flirket yksek krlar getiren mteahhitlik ifline girmifltir. Mali liberalizasyon sayesinde bankaclk sektr dnya piyasalar ile btnleflmifl ve stanbul yatrm asndan bir ekim merkezi haline gelmifltir. Bu koflullar erevesinde konut piyasas stanbulun en krl sektr olmufltur. Kentlerin ifllevleri dnyadaki yerlerine
bal olarak dnfltrlmektedir (Keyder, 2000: 219). stanbul nemli bir ulusaflr
ticaret ve finans merkezi durumuna getirilmek istenmektedir.
Dnya Kltr Kuram

Dnya kltr kuram (Lechner & Boli, 2005) kresel meta, insan ve kltr dolaflm zincirlerini analiz eder. Kreselleflme srecinde gerek mallarn, gerekse insanlarn dolaflmn grrz. rnein, Trkiyeye ynelik dzensiz g ve kadn ticareti kresel bir sorundur. Kresel aptaki enformel ifl ve ticaret faaliyetleri uluslararas nfus hareketlerini etkilemekte, Trkiye de bundan payn almaktadr (Erder
ve Kaflka, 2003). Dnya kltr kavram meta dolaflm ve insan dolaflm sreciyle, uluslararas finans ve banka sistemiyle, iletiflim ayla, uluslararas kurumsallaflmalarla (Dnya Ticaret rgt, Uluslararas alflma rgt, Dnya Bankas, Dnya Satran Federasyonu gibi) ve kresel popler kltr ile bireylerde ulus tesi yeni bir bilinlenme dzeyine iflaret etmektedir. stelik bu kltr dinamiktir. Srekli oluflum ve yenilenme halindedir. Dnya kltr kuram, kreselleflmeye karfl -
21
22
kan Dnya Sosyal Forumu gibi kreselleflme karflt platformlarn da kanlmaz

olarak kresel apta rgtlenmeleri gerektiini vurgulamaktadr.
Dnya kltr kavram eitsel, ynetsel, rgtsel ve yurttafllkla ilgili pratiklerin btn toplumlarda benzer biimler almfl olduuna iflaret eder. te yandan, gnmzde nemli sayda toplum demokrasi ile ynetilirken, halen demokratik olmayan toplumlar
da bulunmaktadr. Baz toplumlar henz kadnlara seme hakk
SIRA SZDE
tanmamfltr. nsan haklar kavram kresel dzeyde yaygnlaflmamfltr. Burada
sormamz gereken soru kltrn nasl yaylddr. Ulusaflr ticaret ve neoliberal
ideoloji yayld
ok uluslu flirketler tarih sahnesine kmfltr. Hatta ok
D fi N E Llde
M
uluslu flirketler kresel aktrler olarak ulus devletlerin yerini almaya bafllamfltr.
Ancak yine de her ok uluslu flirketin ana ofisinin bulunduu bir dnya kenti mevS O R U
cuttur. Dolaysyla, ok uluslu flirketlerin tarih sahnesine kmfl olmas ulusal snrlarn sona erdii anlamna gelmemektedir. Dinsel gelenekler toplumlara ve bireylere kreselDdzlemde
aidiyet hissi verdikleri lde nemli dnya grflleri olaKKAT
rak yaylabilmektedir. Dolaysyla, dnya kltr yaklaflm kreselleflme srecinin
dflnld lde bir homojenlik yaratmadn; buna karfllk melezlenme
SIRA SZDE
denebilecek oluflumlara yol atn ne srmektedir. Amsterdamda Fasl kzlarn
Tayland boksu yapmas bu duruma gzel bir rnektir (Nederveen Pieterse, 1995,
aktaran Lechner
& Boli, 2000:99-105). Melezlenme dflncesi kltrel zclk ya
AMALARIMIZ
da ie dnk kltr anlayflna karfl bir taraf oluflturursa anlaml olabilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Kreselleflmenin
boyuttaki eflitlilikleri zerine kapsaml bir kaynak olarak Bir
K T kltrel
A P
Kre Bin Bir Kreselleflme. adafl Dnyada Kltrel eflitlilik adl kitaba bakabilirsiniz.
(Peter, L. Berger & Samuel, P. Huntington, ev: A.Orta, stanbul: Kitap Yay., 2003)
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNTfiERNNEEL T M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
Kreselleflmeye
SIRA iliflkin
SZDE dnya kapitalist sistemi ve bamllk kuramlar ile dnya kltr
kuram aralarndaki temel farklar nelerdir? Kuramlarn argmanlarn ksaca aklaynz.
M
DNTfiERNNE EL TKRESELLEfiME
EKONOMK
1970lerin baflndan itibaren kavramsal olarak sermayenin ulusal dzeyde tanmlanamayaca Sgrfl
O R U arlk kazanmaya bafllamfltr. Bu tartflmann erevesini anlayabilmek iin sermayenin toplam sosyal dngsn oluflturan srece aklk
kazandrmak gereklidir (Ercan, 2009: 173-74). Birinci aflamada ticari sermaye ulusD K K Kapitalist
AT
lararaslaflmfltr.
retim tekniklerinin geliflmesi retim hacmini arttrmfl;
dolaysyla uluslararas ticaret artmfltr. Bu durumda ok uluslu flirketler glenmifltir. 1970lerin
ortasnda dnya ticaretinin % 30u ok uluslu flirketlerin ellerinSIRA SZDE
dedir. Bu dnemde ticaret serbestlii savunulmufl; ticaretin devam edebilmesi iin
parann hem deme arac hem de ortak l olma zellikleri gndeme getirilmifl
AMALARIMIZ
ve altn-para
sistemi gereklefltirilmifltir.
kinci aflamada erken endstrileflen lkelerde sermaye aflr artmfl; yeni krllk
koflullarnn aranmas gndeme gelmifltir. Anonim flirketler geliflmifl ve toplumda
K T A haklar
P
var olan mlkiyet
tek elde younlaflmfltr. Buna bal olarak sermaye yaratcs bankalar glenmifl ve sermaye hem bor sermaye hem de hayli sermaye
olarak ulus dflna kmfltr. Bu srece para sermayesinin uluslararaslaflmas demek mmkndr.
TELEVZYON
nc aflamada geliflen teknoloji ve ulaflm maliyetlerinin ucuzlamas retim
faaliyetinin uluslararaslaflmasna neden olmufltur. retim iin gerekli ifl gc ve
retim aralarnn salanmasnda olduu gibi retim srecinde yaratlan art deer
NTERNET
de uluslararaslaflmfltr.
Sermayenin farkl grnmn kendi ilerinde toplayan firmalar hareket
alanlarn geniflleterek krllk oranlarn arttrabilmifllerdir. Baflka deyiflle, bir yan-
N N
23
dan firmalar retimi srdrrken, bankalar yatrm iin para salamakta ve ticaret
flirketleri ise retilen mallarn datmn yapmaktadr.
Resim 1.5
COCACOLA
Neoliberal kreselleflme zellikle 1980 sonrasna iliflkin bir kavramdr. 1980

sonrasnda petrol ihracats lkelerin ellerindeki petro dolarlar ie dnk sanayileflme modeli uygulayan az geliflmifl lkelere ynlendirilmifl ve bu model bir sre
devam edebilmifltir. Ayrca bu ynlendirme finansal piyasalarn nemini arttrmfltr. Srecin sonunda ortaya kan bor krizi ie dnk sanayileflme modelinin sona ermesine ve kreselleflme ad verilen srecin bafllamasna neden olmufltur. Arka arkaya kan petrol krizleri az geliflmifl lkeler arasndaki dayanflma duygusunu azaltmfltr. Az geliflmifl lkeler uluslararas yeni ekonomik dzen arsnda bulunmufllar ve geliflmifl lkeler ise bu lkelerin borlarn deyebilmelerinin ancak
ihracata ynelmeleriyle mmkn olabileceini dflnmfllerdir. 1970li yllarn sonunda IMF ve Dnya Bankasnn katklaryla neoliberal ekonomi politikalar az
geliflmifl lkelerin byk bir ksmna sramfltr. Bu politikalar az geliflmifl lkeleri
dfla ak serbest piyasa ekonomisi ynnde dnfltrme yolunu semifltir. Alnmas gereken nlemler eflitlidir: Dfl ticaret, finans piyasalar, dorudan yabanc yatrmlar serbestlefltirilecek; kamu iktisadi kurulufllar zellefltirilecek; eitim, salk
ve sosyal hizmet alanlarnda zellefltirmeler gndeme gelecek; ifl gc piyasalar
esneklefltirilecektir (Dedeolu ve Subaflat, 2004: 16-17). Trkiyede de bu model
Ocak 1980de nemli bir bor krizi srasnda IMF ve Dnya bankas ile yaplan anlaflmalar ile uygulamaya konmufl ve alternatifsizlik sylemi iinde devam etmifltir.
Neoliberal kreselleflme derinleflmifl ve yaygnlaflmfltr. Bu srete baflat rol oynayan lkelerin srecin tersine evrilmemesi konusunda gsterdikleri kararllk sayesinde kreselleflme devam edebilmektedir. svirenin Davos kentinde aralarnda
Microsoft yneticisi Bill Gatesin de bulunduu flirket yneticileri ve hkmet liderleri tarafndan Dnya Ekonomik Forumu toplanmfltr. te yandan kreselleflme karflt toplumsal hareketler de geliflmektedir. 2001 ylnn Ocak aynda on binden fazla insan, Brezilyann Porto Alegre kentinde Dnya Ekonomik Forumuna
alternatif Dnya Sosyal Forumunda toplanmfltr. Bir Fransz kyl liderinin bafln
ektii bu forumda, insann ve doann merkezde olduu yeni bir dnyann mmkn olduu grfl dile getirilmifltir.
Gnmzde kreselleflme neoliberal ideolojiden bamsz olarak dflnlebilir
SIRA SZDE mi? Kreselleflme sreci toplumumuzda hangi zellikleri ile gze arpmaktadr?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
24
zet
N
A M A
N
A M A
Toplumsal deiflme olgusunun zelliklerini

sralamak.
Toplumsal deiflmenin temelde zellii vardr: 1) Toplumsal deiflme kanlmazdr; 2) Toplumsal deiflme genelde planlanmadan ortaya
kar; 3) Toplumsal deiflme tartflmal bir sretir. Toplumsal deiflme, iinde yaflanlan toplumun teknoloji ve kltr dzeyi tarafndan belirlenir. ok dinamik ve ok ynl bir sretir. Bireyleflme, medya iletifliminin geliflmesi, brokrasi kurumunun karmaflklaflmas bu srecin paralardr. Toplumsal deiflme kanlmazdr. Ama
herhangi bir toplumda genellikle maddi kltr
daha nce deiflirken bakfl alarnn, deer ve
normlarn ayn hzda deiflmemesi kltrel boflluk duygusu yaratr. Geliflme tartflmal bir
kavramdr. Her deiflme geliflme anlamna gelmemektedir.
Toplumsal deiflmeye neden olan etmenleri tanyp rneklendirmek.
Toplumsal deiflmeyi sosyokltrel farkllaflmalara, snf atflmalarna ve demografik geliflmelere balayan eflitli grfller vardr. Sosyokltrel
nedenler teknolojik geliflmelerin yan sra, normlar ve deerlerdeki deiflmelerdir. Baflka bir grfle gre toplumsal deiflmeyi etkileyen nemli
bir etmen toplumlardaki eflitsizliklerdir. Toplumsal eflitsizlikler sadece snflar arasnda deil, ayn zamanda etnik gruplar ve toplumsal cinsiyetler arasnda da vardr. Toplumsal hareketlilik snf atflmasn ortadan kaldrmaz, sadece zayflatr. Toplumsal deiflmeyi etkileyen nemli bir
baflka etmen ise fiziksel evre ve nfus iliflkisidir.
Belirli bir toplumda nfus younluunun artmas kaynaklar ve frsatlarn dalmnda dengesizlik yaratr. Endstrileflmifl lkeler kaynak dalmn ve nfus artfln belli llerde dengelemeyi baflarmfltr. Endstrileflmekte olan lkelerde
dengeyi salayabilmek iin nfus planlamas yapmak zorunludur.
N
A M A
N
A M A
Toplumsal deiflme ile ilgili kuramlar zetlemek.

Comte insan zihninin teolojik, metafizik ve pozitif aflamalardan geerek en iyiye ulaflaca inancndadr. Her aflamada egemen olan dflnce biimi o aflamadaki toplumsal yapy belirler. Spencere gre insan topluluklar kaltmsal nedenler
ve evre yznden farkllaflr ve aralarndaki zenginlik ve g farklar giderek artar. Durkheima
gre toplumda ifl blmnn artmas mekanik
dayanflmadan organik dayanflmaya gememize
etki eder ama dayanflmay ortadan kaldrmaz.
nk, bireyler toplumda srekli dayanflmaya
ihtiya duyar. Marx toplumsal deiflmeyi etkileyen en nemli unsurun snf atflmas olduunu
ne srmfltr. Tarih boyunca her toplumda deiflen retim biimine karfllk gelen deerlerin
taflycs olan snf, gc eline geirmifl ve dzeni deifltirmifltir. Webere gre bir toplumda zaman ierisinde geliflen dflnceler deiflmenin
etkili gc haline gelir. Kitleleri harekete geirebilecek karizmatik liderler toplumsal krizler srasnda ortaya kar. Parsonsa gre herhangi bir
bireyin toplumsal eylemleri iinde yaflad toplumun kurumlar ve kltr erevesinde ortaya
kar. Birey bu erevede tercihler yapmak zorunda kalaca iin toplumun dengede kalmas
beklenir. Touraine ise toplumsal hareketlerin deiflme asndan itici gcn n plana karr.
Modernite ve modernleflme kavramlarn tanyp
iliflkilendirmek.
Modernleflme endstrileflme ve kapitalizm ile
bafllayan toplumsal deiflme srecine verilen
isimdir. Modernite ise Batda bu srete deiflen
kurumlar ve davranfl biimlerini ierir. Modernleflme arln yirminci yzylda hissettirmifltir.
Modern toplumda bireylerin davranfllar enformasyon ve denetim sistemleri ile eflgdml hale getirilir. Politik rgtlenme biimi ulus devlettir. Modern toplumda zaman ve mekn ayrflmas vardr ve toplum dinamiktir. Toplumsal iliflkiler mekanik saatin ve evrensel takvim sisteminin
icd ile yeniden rgtlenmifltir. fl gc zgrleflmifltir. Demokrasi ve insan haklar kavramlar
da nemli ltlerdir.
N
A M A
N
A M A
Kreselleflme olgusunun zelliklerini tanmlamak.

Kreselleflme zellikle 1970lerden bu yana enformasyon toplumunun ortaya kmas ve geliflmesi ile balantldr. nternet sayesinde bilgi akfl hzlanmfl ve toplumlar gerek bilgi, gerek sermaye akfl sayesinde ekonomik ve siyasal adan balantl hale gelmifltir. Ulusaflr kurumlar
geliflmifl, sivil toplum hareketleri ortaya kmfl
ve toplumsal problemler de ulusaflr snrlar iinde dolaflma girmifltir. Kreselleflme olgusunun
nemli zellikleri zaman ve meknn skflmas
ve tketim kalplarnn giderek standartlaflmasdr. Yersiz-yurtsuzlaflma kavram sosyal iliflkilerin esneklefltiine iflaret eder. Kreselleflme her
trl eflitsizlii, eliflkiyi ve yerel ile kresel karfltln ierir.
Kreselleflme olgusuna iliflkin farkl kuramlar
karfllafltrmak.
Kapitalist dnya sistemi kuram kreselleflme
kavram ile kapitalist sistemin dnyaya yaylma
srecine iflaret etmektedir. Tm lkeler ayn kapitalist sistem ierisinde geliflen iletiflim ve ekonomi alar sayesinde zaman iinde birbirlerine
balanmfltr. Merkezdeki lkelerin geliflmifl olmas, evredeki lkelerin smrlmfl olmalar
yzndendir. Bamllk kuramna gre geliflmifllik ve az geliflmifllik bir madalyonun iki yz gibidir. Merkez ve evre lkeler arasndaki eflitsizliklerin yeniden retilmesi sz konusudur. Dnya kltr kuram kresel meta, insan ve kltr
dolaflm zincirlerini analiz eder. Kreselleflme
srecinde rnlerin olduu kadar bilginin, enformasyonun, deer ve dflncelerin yan sra insanlarn dolaflmn grrz.
N
A M A
25
Kreselleflme olgusunun kltrel, siyasal ve ekonomik sonularn irdelemek.

Kltrel kreselleflme asndan sormamz gereken soru kltrn nasl yaylddr. Dnya kltr yaylrken baz kavram ve kurumlarn evrensel dzeyde kabul edilmesini getirmifltir. Demokrasi ve insan haklar kavramlarnn yaylmas bu duruma bir rnektir. Kltrel kreselleflme
ayn zamanda tketim toplumu zelliklerinin de
yaylmasna yol amaktadr. Bu duruma karfl kmak mmkn mdr? Ulusaflr ticaret ve neoliberal ideoloji yayld lde ok uluslu flirketler tarih sahnesine kmfltr. Bunun sonular nelerdir? 1980 sonrasna iliflkin bir kavram olan neoliberal kreselleflme finansal piyasalarn nemini arttrmfltr. IMF ve Dnya bankas bu srete
baflat rol oynamfl ve alternatifsizlik sylemi yaratlmfltr. Dnya Sosyal Forumunun kurulmufl
olmas ekonomik krselleflmeye alternatif oluflturabilecek midir?
26
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi toplumsal deiflme srecinin zellii deildir?
a. Toplumsal deiflme kanlmazdr.
b. Toplumsal deiflme genelde planlanmadan ortaya kar.
c. Toplumsal deiflme tartflmal bir sretir.
d. Toplumun kurumlar deiflen deerleri taflr.
e. Yasalarn deiflmesi insan psikolojisini deifltirir.
6. Aflada kreselleflmeye iliflkin verilen nermelerden hangisi yanlfltr?

a. nternet sayesinde bilgi akfl hzlanmfltr.
b. Siyasi planda lkeler arasnda iliflkiler geliflmifltir.
c. Gerek toplumlar, gerekse toplumlardaki sosyal
gruplar arasnda eflitlik artmfltr.
d. Dnya piyasas bir para piyasasna dnflmfltr.
e. Bir btn olarak dnya bilinci younlaflmfltr.
2. Afladakilerden hangi kuramc toplumsal deiflmeyi insan zihninin olgunlaflmasna balamfltr?

a. Karl Marx
b. Max Weber
c. Herbert Spencer
d. Auguste Comte
e. Talcott Parsons
7. Webere gre Bat uygarl tekilefltirdii dier uygarlklardan stndr. Neden?

a. Bat uygarlnda hi ocuk emei kullanlmamfltr.
b. Bat uygarlnda toprak sahiplerinin iktidarna
son verilmifltir.
c. Bat uygarlnda endstri devrimi gerekleflmifltir.
d. Bat uygarlnda aklclk (rasyonalite) geliflmifltir.
e. Bat uygarlnda sosyal hareketlilik mmkndr.
3. Durkheima gre toplumsal deiflmeyi etkileyen en

nemli etmen afladakilerden hangisidir?
a. Kapitalizm sayesinde zgrleflen ifl gc
b. Toplumsal ifl blm
c. Dflncelerin kltrel birikim salamas
d. Bireylerin toplumsal eylemleri
e. Kolektif bilincin geliflmesi
4. Toplumsal deiflmeyi aklamak iin kullanlan sistem modeline gre sosyal sre kavram neye iflaret
etmektedir?
a. Bir toplumda retim aralarnn geliflmesine
b. Bir toplumda sre iinde ortak mlkiyetten zel
mlkiyet sahipliine geifle
c. Bir toplumdaki sosyal aktrlerin rgtlenmeleri
srecine
d. Bir toplumda makro, orta ve mikro dzeylerde
ortaya kan deiflimlere
e. Bir toplumdaki insan saysnn oalmasna
5. Afladakilerden hangisi modern toplumun bir zellii deildir?
a. Modern toplumun siyasal rgtlenme biimi ulus
devlettir.
b. Bireyler gnlk yaflamlarn ayn zaman ve meknda geirirler.
c. fl gcnn zgrleflmesi nemli bir lttr.
d. Hesaplanabilirlik ve standardizasyon sz konusudur.
e. Bireyleri kontrol altnda tutan denetim sistemleri vardr.
8. Dnya kapitalist sistemi kuramnn temel nermesi

afladakilerden hangisidir?
a. Her yeni kurulan devlet kresel siyasette yer almak zorundadr.
b. Sistemin merkezindeki lkelerin geliflmifl olmas evredeki lkelerin smrlmeleri yzndendir.
c. evredeki lkelerin kltrel miraslarn koruyabilmeleri sistemin dengede kalmas iin nemlidir.
d. Kresel popler kltr ulusaflr g sayesinde
merkezden, evre lkelere yaylmaktadr.
e. nsan haklar kavram kresel dzeyde yaygnlaflamamfltr.
9. Neoliberal ideoloji kreselleflme ile efl anlaml olmasa da kreselleflme srecini hzlandrmfltr. Afladaki ifadelerden hangisi bu nermenin doru nedeni
deildir?
a. Sermayenin avantajl bulduu lkelere akfln
teflvik etmifltir.
b. Azgeliflmifl lkelerde kamu yatrmlarn zendirmektedir.
c. ok uluslu flirketlerin ulus devletler gzetiminde palazlanmasn salamfltr.
d. Sosyal haklarn kstlanmasn nererek ucuz ifl
gc kullanmn desteklemifltir.
e. fli haklarn koruyan sendikal rgtlenmeleri
yasaklamfltr.
10. Sassenin nerdii dnya kentleri kavram kreselleflme asndan hangi durumu ifade etmemektedir?
a. Bu kentlerdeki ticari faaliyetler dzensiz g
etkilemektedir.
b. Bu kentlerde kresel ekonomiyi kontrol eden
kifliler siyasi kontrolden uzaklaflmfltr.
c. Dnya kentleri yatrm asndan ekim merkezi
haline gelmifltir.
d. Dnya kentlerinde gelir dalm giderek eflitlenmektedir.
e. Dnya kentlerinin ifllevleri dnyadaki yerlerine
bal olarak dnfltrlmektedir.
27
Yaflamn inden
Toplumsal Deiflim ve Zaman Kavram
Mbeccel Kray
1962de yaplan bir alflmada, Trkiyenin kuzeyinde
hzla deiflen eflitli krsal topluluklarda, deiflme sonucu zaman kavramnn yeniden standardizasyonunu analiz etmeye alfltk. Bu blgede tarm, kendine yeterlilik
evresinden ticar tarma doru evrilmekteydi. Motorlu
karayolu taflmacl etkili bir biimde kurulmufltu; bu
ise mekndaki hareketlilik ve hza yeni boyutlar, toplumsal yapya yeni grnmler katmaktayd.
Zaman kavramndaki deiflim ve farklln derecesini
ve bu tr kavramlarn bireyin yaflamndaki eflitliliini
gstermek iin sistematik bir rneklem zerinde yaplacak bir alflmann ilgin olabileceini dflndk. Bu
tr bir toplumda, farkl insanlarn kendi zaman alglarn farkl balantlar araclyla flekillendirecekleri ve
yaflamlarnn farkl paralarnda bireylerin birden ok
toplumsal zaman kullanaca umulabilir (....)
Arafltrmamz, kasabada veya yakn kylerde (en izole
olanlarnda bile), zellikle hzla ilgili olmak zere yeni
deneyimler yaflayanlarn, zaman alglarnn bir ya da
birok parasnda uluslararas birimleri kullanmaya baflladklarn gstermifltir. Bu davranfln en nemli kant
standartlaflmfl zaman kavramn lmek iin kullanlan
mekanik saatlerin saysdr. alflmann yapld kentsel topluluk iinde hane reislerinin yzde 95.7sinin kol
saati, yzde 82. 4nn takvimi vard. Kyde ise kol
saati olanlarn oran yzde 82.3, takvimi olanlarn oran
ise 63.2 idi (....). Ancak birey daha az izole bir toplulua getiinde ya da topluluk gelifltiinde, modern teknolojinin etkisinin derecesine ve hzla ilgili deneyimlerin yaygnlaflmasna bal olarak, uluslararas zaman birimleri yaygn olarak kullanlmaya bafllanr ve bunlarn
kullanm giderek daha kesin bir hal alr.
Kaynak: (1999) Krsal Toplumlarda Zaman Kavram.
Toplumsal Yap Toplumsal Deiflme, 213-231. stanbul:
Balam
28
Okuma Paras
Kreselleflmenin Doas
Doan Kuban
Trkiyede gelifli gzel bir klifle olarak kullanlan ulusal
kltr, uygarlk, demokrasi gibi kavramlarn flu sralarda dnyann iine girdii kaotik koflullarda ne anlama
geldikleri ve gelecei hazrlamakta etkileri zerinde konuflmak her zaman yararl olabilecek bir urafltr.
Kltr insann yaflamak iin yaratt btn fiziksel ve
kurumsal aralar ve bunlar erevesinde oluflturulan
nesneler ve sylemler olarak tanmlarsak retilen her
fley kltrdr. Bugn dnyadan izole edilmifl toplum
kalmad. Bazen Amazonlarda yeni bir kabile bulunduu haber olarak ksa bile, iletiflim ve ulaflm toplumlarn birbirinden izolasyonunu ortadan kaldrmfltr.
Kltrlerin yaflama saygl en st, entelektel, incelmifl,
insancl retimlerinin btn evrensel uygarl oluflturuyor. Atatrkn vaktiyle vurgulad gibi, gnmzde
bir tane egemen uygarlk var: Btn kltrlerin evrensel nitelikli yaratlarn ieren ve bunu zmseme kabiliyeti gsteren Bat uygarl.
En iyi rneklerin Batda olduu kabul edilse de uygarlk Douya ya da Batya ait deildir. nsanlarn ortak
olduklar deer yarglar, yaflama sayg, insana sayg,
gzeli aramak, acmak, sevmek, bilgiyi insan iin kullanmak, yardmlaflma, doruyu arama, baflkalarnn hakkn tanma, uygarl herkes iin tanmlar.
UYGARLIK NEDR, NE DELDR
Kin, nefret, fliddet, dayatma, zorbalk, eziyet etme, tehdit uygarlk deildir. Zenginlik ve smr de uygarlk
deildir. Uygarlk lm, iflkenceyi, insanlara ac ektirme jestlerini iermiyor. Silah retip, smrge kurmak,
atom bombasyla bir kenti yok etmek uygarlk deildir.
Evrensel bilim uygarlktr. Atom bilgisi evrenseldir. Fakat atom bombas uygarlk jesti deildir. Kimya uygarlk, tp uygarlk, zehirli gaz uygarlk deildir.
Uygarlk Antikiteden bafllayarak inden Romaya bileflenler ierir. Bu bileflenler inancn, akln ve sanatn
rnleridir. Fikirler dolaflr, yaflamn st katlarnda buluflur, uygarlk dokusunu dokurlar. Deiflik kltr alanlarnn bilgeleri bunlar zmser. rnein, Budizm ini
ve Uzak Douyu fetheder. Yunan felsefesi ve bilimi 9.
Yzylda slam bilim ve felsefesine temel oluflturur. Akdeniz evresinde politika, din ve dil snrlar afllarak evrenselleflen bir uygarlk kurgusu oluflur. Dflncelerin
eski dnyada nasl dolafltklarn gsteren ilgin bir kltrel iliflkiyi bu balamda anmsatmak istiyorum:
slam felsefesi Profesr Japon Toshihiko zutsunun

Tasavvuf ve Taoizm adl ilgin bir kitab var. sadan
nce 4-3 yy.da flekillenen Taoizm Lao Tzu ve Chuang
Tzunun retilerini ierir.
zutsunun bunu karfllafltrd tasavvuf dflncesi ise,
spanyada 1165 ylnda doan Muhyiddin bn Arabinin
Fusus el-Hikem (Bilgeliklerin Mcevherleri) adl, 1229
yazlmfl yaptndan alnmfltr.
Arada 1500 yl var. Kitapta her iki retinin ideal insan
ve insan ontolojisi zerine paralellikleri anlatlyor. Bu
iliflki devletler, lkeler, kltrler ve zamanlar arasndaki byk farklara karfln insan aklnn birlefltiriciliini ve
uygarlk denilen insanlk rnnn hepsinin stndeki
konumunu kantlar.
Akl her iklimde benzer yeteneklere sahip. Benzer konularda, zellikle soyut dflnrken benzer sonulara
ulaflyor. Kltrler arasnda deiflik kkenli dflnceler
birbirlerini dllyor. Evrensel uygarln temeli bu. Bugn dnyann byk bir younluu iin bilim, teknoloji, grsel sanat, musiki, edebiyat, felsefe ortak ltlere
dayanyor. Ticaret, finans, turizm, sinema, televizyon,
internet ortak. Folklor ve mzelik eflya dflnda ne ulusal kltr var, ne de farkl uygarlklar. Grnfle gre
dflarda kalmak isteyen de pek yok.
Fakat her toplum, bir yandan kendinin olduunu varsayd bir fleylere sarlrken te yandan insanln ortak gsterisine kendisinin de katks olduunu kantlamak iin elinden geleni yapyor. Din zaten ulus st,
evrensel bir olgu. Kuran Arapa ayr, Trke ayr emretmiyor. Mslmanlar dnyann her kflesinde yaflyor.
Bir soru ortada kalyor. Ulusal kltr nerede barnyor?
Dil, zdeyifller, rf ve adetler, halk musikisi, mutfak gelenekleri, baz duyarlklar. Bunlar ulusal yaflamn bir
yerlerinde adafl duyarla hitap edebildikleri oranda,
rnein modern yorumlarla yeniden doduklar zaman
varlklarn belli ediyorlar.
Gelecein dnyasnda kimlik sadece dilde ve toplumlarn yeni uygarln yaratlmasna katklar ile belirlenecek.
TARH DEfiM EfiNDEYZ
Dnyann bugnk durumu, olaslkla bugne kadar
geerli grnen btn politik ve ekonomik hatta kltrel formllerin boflaldna iflaret ediyor. Serbest piyasa
ekonomisinin, bir sahtekrlk klf olduu son krizde
kantland. Ne var ki daha ciddi bir tarihi deiflim efliindeyiz. Fiziksel dnya doal bir iklimsel dnemece
girdi. Bunda insanlarn da biraz pay var. Kuraklk, susuzluk, doal afetler, su basknlar, yangnlar dnyann
kapsna dayand.
29
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

kinci eflik ise enerji bunalm. Petrol ve doal gaz kaynaklar tkeniyor, pahallaflyor. Yerlerine alternatif
enerji retmek zorundayz. Ge kalan her adm ekonomik gerileme demek. Bunu gereklefltirmek yeni bir
toplumsal yaplaflma ile olas. Yeni dnya toplumunun
gerekleri politik, dinsel ya da ideolojik deil. Sadece
bilimsel. Btn dnyada Akl egemen klacak kktenci politik deiflimler gerekiyor.
Kuraklk, susuzluk, alk, hangi dinden olduumuzun
farknda olmayacak. Yaflamn srdrlmesi iin yaratc
bir eitim ve bilimsel bir dnya grflnn dnyaya
egemen olmas iin zgr dflnce gerek. zgr dflnce iin zgr insan gerek. zgr insan iin gerek
demokrasi gerek.
Ve bu gereklefltii zaman kreselleflme flimdiki gibi
zenginin klesi olmaktan farkl bir fley olacak. Bu kreselleflme o zaman gerek ieriine kavuflacak.
1. e
Kaynak: Doan Kuban, Cumhuriyet Gazetesi, Bilim

Teknoloji Eki, Yl: 24, Say: 1231, 22 Ekim 2010, s.2.
10. d
2. d
3. b
4. d
5. b
6. c
7. d
8. b
9. b
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Deiflme Srecinin zellikleri konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Deiflme Kuramlar konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Modernite ve Modernleflme konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kreselleflme Olgusunun
zellikleri konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kreselleflme Kuramlar
konusunu gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Sistem modelinin temel varsaym toplumun denge halinde olmas gerektiidir. Bu model erevesinde toplumsal deiflme mikro, orta dzey ve makro gibi farkl
dzeylerde birbirini tetikleyen sosyal sreler halinde
gerekleflir. Sonuta toplumda yeni fonksiyonlar ortaya
kaca iin sistem denge durumuna kavuflur. Aksiyonalist modele gre toplumsal deiflmenin kkeninde
toplumsal olaylar yatar. Bireylerin aksiyonlar deiflme
iin gereklidir. Toplumsal hareketler olmadan deiflme
gerekleflemez.
Sra Sizde 2
Modernitenin ltleri eflitlidir. Webere gre aklclaflma sreci, Marxa gre zgr ifl gc, Durkheima gre
ifl blmnn artmas, Simmele gre para ekonomisi
ve bireyleflme, Ritzere gre standardizasyon ve denetlenebilirlik en nemli ltlerdir. Ayrca modernite bilimin geliflmesini, seklerleflmeyi ve insan haklar dflncesinin geliflmesini de ierir.
30
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Sra Sizde 3
Dnya Kapitalist Sistemi ile Bamllk kuramlar Marksist kuramdan etkilenmifltir ve ekonomik kreselleflmeye vurgu yapar. Temel argman Avrupada 16. yzylda
geliflen kapitalizmin dnyay uluslararas bir sistem haline soktuu ve tm lkelerin ayn anda geliflemeyecekleridir. Merkez ve evre lkeler arasnda smr
iliflkisi vardr. Uluslararas ifl blm ve siyasal g sayesinde evreden merkeze art deer taflnr. Bu srete evre lkelerdeki ulusal sermaye dnya metropollerinin uydusu haline gelir. Uydunun rettii ekonomik
zenginliin tmne uluslararas metropoller tarafndan
el konur. Dnya kltr kuram gnmzde eitsel,
ynetsel, rgtsel ve yurttafllkla ilgili pratiklerin btn
toplumlarda benzer biimler almfl olduunu vurgular.
ok uluslu flirketler tarih sahnesine kmfltr ve bafl
oyunculardr. Ne var ki, her ok uluslu flirketin ana ofisinin bulunduu dnya kenti mevcuttur.
Sra Sizde 4
Gnmzde neoliberal ideoloji kreselleflmenin hz kazanmasna etki etmektedir. Bu ideoloji sayesinde sermaye avantajl bulduu lkelere gitmekte ve ok uluslu flirketler glenmektedir. Bu srecin kltrel sonucu
tketim toplumu modelinin giderek daha fazla topluma
yaylmasdr. Kreselleflme sreci toplumumuzda finansal piyasalarn artan nemi, yaflanan ekonomik krizler,
buna karfllk gittike artan sayda byk alflverifl merkezlerinin almas, stanbul gibi metropoliten alanlarn
finans ve ulusaflr ticaret merkezi haline getirilmek istenmesi ile gze arpmaktadr.
Anderson, B. (1991). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso.
Antonio, R.J. (2000). Karl Marx. George Ritzer (Ed.).
The Blackwell Companion to Major Social Theorists,
105-113. Oxford: Blackwell.
Aybay, R. (1998). Teba-i Osmaiden T.C. Yurttaflna Geiflin Neresindeyiz? 75 Ylda Tebaadan Yurttafla
Doru, 37-42. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar.
Bauman, Z. (2006). Kreselleflme (2.Bask). Abdullah
Ylmaz (ev.). stanbul: Ayrnt.
Berger, P. L. & Huntington, S. P. (2003). (eds.). Bir
Kre Bin Bir Kreselleflme. adafl Dnyada Kltrel eflitlilik. Ayla Orta (ev.). stanbul: Kitap
Yaynevi.
Castells, M. (1996). The Information Age (Vol.1): The Rise of Network Society. Oxford: Blackwell.
Dahrendorf, R. (1976). Class and Class Conflict in Industrial Society. London: Routledge & Kegan Paul.
Dedeolu, S. & Subaflat T. (2004). Kalknma ve Kreselleflme. stanbul: Balam.
Ecevit, Y. (2008). flgcne Katlm ve stihdam. Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eflitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri, 11-207. Tsiad Yayn No:
Tsiad-T/2008-07/4G8, Yayn no Kagider-001. stanbul
Ercan, F. (2009). Modernizm, Kapitalizm ve Azgeliflmifllik (5.Bask). stanbul: Balam.
Erder, S. (2001). stanbula Bir Kent Kondu: mraniye
(2. Bask). stanbul: letiflim.
Erder, S., & Kaflka, S. (2003). Dzensiz G ve Kadn Ticareti: Trkiye rnei. UNFPA(Birleflmifl Milletler
Nfus Formu), IOM (International Organization For
Migration).
Ergun, D. (2004). Trk Bireyi Kavramna Girifl (3. Bask). stanbul: mge.
Esmer, Y. (1997). Devrim, Evrim, Statko: Trkiyede
Sosyal, Siyasal, Ekonomik Deerler. stanbul: TESEV.
Esmer, Y., & Ertun, B. http://www.un.org/millenniumgoals/Betam Arafltrma Notu, 10/75.
Esmer, Y., & Ertun, B. http://www.un.org/millenniumgoals/Betam Arafltrma Notu, 10/77.
Giddens, A. (1991). Modernity and Self-Identity: Self
and Society in the Late Modern Age. California: Stanford University Press.
Giddens, A. (1998). Modernliin Sonular. Ersin Kufldil (ev.). stanbul: Ayrnt.

Gven, B. (1976). Sosyokltrel Deiflme. Ankara: Hacettepe niversitesi.
Hanerliolu, O. (1977). Felsefe Ansiklopedisi. Kavramlar ve Akmlar. stanbul: Remzi Kitabevi.
Harvey, D. (1989). The Condition of Postmodernity. Oxford: Blackwell.
Keyder, . (2000). Enformel Konut Piyasasndan Kresel Konut Piyasasna. alar Keyder (Ed.) stanbul
Kresel ile Yerel Arasnda, 171-191. stanbul: Metis.
Kray, M. (1982). The New Roles of Mothers: Changing
Intra-Familial Relationships in a Small Town in Turkey. Toplumbilim Yazlar, 7, 443-456. Ankara: Gazi niversitesi BF.
Kray, M. (1982). Sosyal Yap ve Nfus Artfl Etkileflimi.
Toplumbilim Yazlar, 7, 21-39. Ankara: Gazi niversitesi BF.
Kray, M. (2000). Ereli, Ar Sanayiden nce bir Sahil
Kasabas,(3.bask). stanbul: letiflim.
Kray, M. (1998). Taflkpr. Krsal Topluluklarda Geliflme ve Liderlik. Deiflen Toplum Yaps, 89-132. stanbul: Balam.
Kray, M. (1999). Trk Toplumunda Yapsal Deiflme.
Toplumsal Yap Toplumsal Deiflme, 327-342. stanbul: Balam.
Kray, M. (1999). Kentleflme ve Yeni Siyasal slam. Toplumsal Yap Toplumsal Deiflme, 342-349. stanbul:
Balam.
Kongar, E. (2002). Toplumsal Deiflme Kuramlar ve
Trkiye Gerei (9. Bask). stanbul: Remzi.
Ksemihal, N.fi. (1968). Sosyoloji Tarihi. stanbul: Remzi.
Ksemihal, N.fi. (1971). Durkheim Sosyolojisi. stanbul:
Remzi.
Larrain, J. (1989). Theories of Development. Oxford &
Cambridge: Polity Press.
Lechner, F. J., & Boli, J. (2005). World Culture Origins
and Consequences. Oxford: Blackwell
Mardin, fi. (1997). deoloji (4.Bask). stanbul: letiflim.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl. Osman Aknhay,
& Derya Kmrc (ev.). Ankara: Bilim ve Sanat.
Morrison, K. (2009). Marx, Durkheim, Weber: Formations of Modern Social Thought. Los Angeles & London: Sage.
Nederveen Pieterse, J. (2000). Globalization as Hybridization. Frank J. Lechner & John Boli (eds.). The Globalization Reader, 99-105. Oxford: Blackwell.
31
Nussbaum, M. (2000). Women and Human Development: The Capabilities Approach. Cambridge: Cambridge University Press.
Robertson, R. (1992). Globalization: Social Theory and
Global Culture. London: Sage.
Ritzer, G. (1993). The McDonaldization of Society. Newbury Park&California: Sage.
Ritzer, G. (2007). The Globalization of Nothing 2. London&New Delhi: Pine Forge Press.
Sassen, S. (2000). Whose City Is It? Globalization and
the Formation of New Claims. Frank J. Lechner &
John Boli (Eds.). The Globalization Reader, 71-76.
Oxford: Blackwell.
Scaff, L.A. (2000). George Simmel. George Riter (Ed.).
The Blackwell Companion to Major Social Theorists,
251-278. Oxford: Blackwell.
Sztompka, P. (1993). The Sociology of Social Change.
Oxford&Cambridge: Blackwell.
Szacki, J. (1979). History of Sociological Thought. London: Aldwych.
fienses, F. (2003). Kreselleflmenin teki Yz Yoksulluk (3.bask). stanbul: letiflim.
Timur, S. (1972). Trkiyede Aile Yaps. Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar.
Tomlinson, J. (2004). Kreselleflme ve Kltr. Arzu Eker
(ev.). stanbul: Ayrnt.
Touraine, A. (1977). The Self-production of Society. Chicago: University of Chicago.
User, ., Kmbetolu, B., Akpnar, A., & Karaolu Beflpnar, Z. (2009). Bir fiiddet Tablosu: Kk Yaflta
alflma Yaflamna Giren Kz ocuklar. Prof. Dr. Tlay Erkan (Ed.), ocuk ve fiiddet alfltay. stanbul
Tabib Odas ocuk Haklar Komisyonu (12 Eyll
2009) 202-223. stanbul.
Walby, S. (2009). Globalization and Inequalities Complexity and Contested Modernities. London: Sage.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Toplumsal hareketin kayna olarak kolektif davranfl zetleyebilecek,
Toplumsal hareketlerin tanmlanmasna iliflkin grflleri sralayabilecek,
Toplumsal hareket biimlerini tanmlayabilecek,
Toplumsal hareketlerin genel zelliklerini tanmlayabilecek,
Toplumsal hareketleri aklamak zere gelifltirilmifl kuramlar ve yaklaflmlar deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal Hareketler
Kolektif Davranfl
Kalabalk
MBSB Hareketleri
indekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Toplumsal
Hareketler ve
Kuramsal Yaklaflmlar
GRfi
TOPLUMSAL HAREKET VE
KOLEKTF DAVRANIfi
TOPLUMSAL HAREKETN
KAVRAMSALLAfiTIRILMASI
TOPLUMSAL HAREKETLERN
TARHSEL GELfiM
TOPLUMSAL HAREKET BMLER
TOPLUMSAL HAREKETN
NTELKLER VE AfiAMALARI
TOPLUMSAL HAREKET
KURAMLARI
ve Kuramsal Yaklaflmlar
GRfi
Toplumsal hareketler kendilerini evreleyen toplumdaki derin ve kkl deiflimlerin sonucu olarak modern yaflamn artrd rasyonelleflmeye tepki olarak ortaya
kmfltr (Scott, 1991; Habermas, 1973 aktaran Foweraker, 1995:9). Toplumsal hareketler bir anlamda toplumda yaflanlan hoflnutsuzluun dfla vurumu, karfllanmas istenilen ihtiyalarn dile getirilmesidir (fientrk, 2006:33). Toplumsal dzeyde hoflnutsuzluklarn ya da ihtiyalarn eflitli biimlerde ifade edilmesi, dfla vurumu insanlk tarihi kadar eskidir. Bu ifade edifllerin ok farkl biimleri insanlarn
hayatlarnda deiflimlere yol amfl, atflmalar, baflkaldrlar ve isyanlar toplumsal
yaflamda her zaman var olmufltur. Bu balamda toplumsal hareketler insan yaflamnda ok eski zamanlardan bu yana nemli bir yere sahip olagelmifltir (etinkaya, 2008:15). Gnmzde ise btn toplumlar bir hareket dnyasnda yaflyor gibidir (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 4). Toplumsal boyuttaki hareketler giderek ok
daha fazla nem kazanmakta ve ilgi ekmektedir. 1960lardan bu yana toplumsal
hareketler zellikle Bat medeniyetinin kalc bir paras haline gelerek kuramsal
abalarn konusu olmufltur (Lipsky, 1968; Kornhauser, 1959 aktaran Weissmann,
2008:7). zellikle adafl Bat toplumlarnda ok youn biimde hemen her yerde
rastlanan yaygn olgular haline gelmifl olan toplumsal hareketler; toplumsal deiflimi salayan temel mekanizmalardandr. Karmaflk bir sreler btn olan toplumsal hareketlerin baflarlarnn, baflarszlklarnn ya da dinamiklerinin anlafllabilmesi ise olduka zordur (Crossley, 2002:8-9). Bu zellikleri nedeniyle toplumsal
hareketlerin irdelenmesi, toplumsal deiflimin doasnn ve biimlerinin daha iyi
anlafllabilmesi asndan byk nem taflmaktadr.
Toplumsal hareketleri giderek daha ok akademik alflma konu edinmifltir.
Bugne dek toplumsal hareketlerin neden ve nasl ortaya ktklarna, geliflim srelerine ve tarihsel rneklerine iliflkin eflitli yaklaflmlar gelifltirilmifltir. Farkl direnifl ve atflma rntlerini ifade eden toplumsal hareketlere ynelik dflnsel
abalar hep var olmufltur ancak 19. yzyldan itibaren modern sosyal bilimlerin geliflimiyle birlikte daha sistematik zmlemeler yaplmaya bafllanmfltr (etinkaya,
2008:17).
Toplumsal hareketlerin toplumsal deiflimleri yanstt dflnldnde byk benzerlikler taflmalar gerektii sonucu ortaya kar ancak toplumsal hareketler bunun tersine, birbirlerine benzemekten ok farkllklar ve eflitlilikleriyle dikkat ekmektedir (Foweraker, 1995:11). Bu bakmdan toplumsal hareketlerin kay-
34
naklar, tarihsel geliflimi, tanmlanmas, temel zellikleri ve ilgili kuramlarnn irdelenmesi yararl olacaktr.
TOPLUMSAL HAREKET VE KOLEKTF DAVRANIfi
Kolektif davranfl biimlerini

flyle snflandrabiliriz
(Buechler, 2004: 47;
Kendall, 2008:540);
Kalabalk (crowd), eteler
(mobs), ayaklanmalar
(riots), panik, lgnlk
(fads), moda (fashions),
kamu dflncesi (public
opinion) ve dedi-kodu.
Toplumsal nitelikli hareketlerin, protestolarn ve devrimlerin altnda yatan temel

eylem, mcadeleci/kavgac kolektif davranfltr (Tarrow, 1998:3). Toplumsal hareketler, kolektif davranfln formlarndan birisi olarak yksek dzeyde yaplandrlmfl bir kolektif davranfl biimi olarak tanmlanabilir (Shephard, 2009:539; Snow,
Soule ve Kriesi, 2004: 6).
Toplumsal hareketlere iliflkin alanyaznda yer alan bafllca tanmlamalarda kolektif davranfl olgusuyla toplumsal hareket arasndaki iliflki nemle vurgulanmaktadr. Bu tanmlamalara gre, toplumsal hareket bir kolektif davranfl formudur.
Afladaki tanmlamalarda bu iliflki ifade edilmektedir (Trkdoan, 1997; Touraine,
1999; Melucci, 1999 aktaran fientrk, 2006:33);
Toplumsal hareket, toplumda yeni bir hayat tarzn, yeni bir modeli oluflturmak iin eylemde bulunan kolektif davranfl biimidir.
Toplumsal hareket, birbiriyle egemenlik iliflkileri ve atflma dzleminde
karfl karflya gelen, ayn kltrel ynelime sahip ve bu kltrn ortaya kard etkinliklerin toplumsal kontrol iin mcadele eden aktrlerin kolektif hareketidir.
Toplumsal hareket, belli bir dayanflmay esas alan, bir atflma zellii taflyan ve yer ald sistemin snrlarn zorlayan kolektif davranfl biimidir.
Kolektif davranfllar baskn grubun norm ve deerlerini zorlayan, ok sayda kiflinin katld, gnll ve genellikle planlanmadan, doalama biiminde gereklefltirilen eylemlerdir. evreci rgtler ya da sendikalar gibi yaplarda ve kurumlarda var olan organize davranfltan farkl olarak, belirlenmifl kural ya da prosedrlerin, otorite hiyerarflisinin sz konusu olmad davranfllardr. Eitim, din ve siyaset gibi kurumsal davranfllardan farkl olarak da kolektif davranfllar ynetecek
kurumsallafltrlmfl normlar yoktur (Kendall, 2008:540).
Kolektif davranfl, kurumlarla normal ve kurallar erevesinde iletiflim kurma
olanaklar olmayanlar, baflkalarna ya da otoritelere karfl kanlar ve yeni ya da kabul grmemifl iddias olanlar tarafndan gereklefltirildiinde mcadeleci-kavgac
bir eyleme dnflr. Mcadeleci kolektif eylem toplumsal hareketlerin temelini
oluflturur ancak bu eylem fliddet ya da aflrlk iermesinin yan sra donanml ve
g sahibi ynetimlere karfl sradan insanlarn sahip olduklar tek baflkaldr yoludur. Kolektif davranfl birok biimde ortaya kabilir; ksa ya da srekli-kalc, kurumsallaflmfl ya da ykc-bozguncu, monoton-skc ya da dramatik nitelikte gerekleflebilir (Tarrow,1998:3).
Kolektif davranfl sosyolojinin tannabilir, ak bir alt alan olarak temellendiren
Blumere (1951) gre bu davranfl byk lde planlanmamfl, kurallara balanmamfl ve yaplandrlmamfl grup etkinliklerini kapsar (aktaran; Buechler, 2004:
49).
Kolektif davranfln ortaya kfl, balam ve sonular bakmndan farkl biimleri sz konusudur. Bu biimler arasnda spor ve rock grubu fanatiklerinin uyumlu biimde alkflladklarnda ve tezahrat yaptklarnda ortaya kan trden eylemler, marketleri yamalama gibi baz ayaklanma eylemleri ve gangster hareketleri
saylabilir (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 6).
Smelsere gre kolektif davranfl biimleri ve ilgili olduklar sistem elementleri
farkl adan deerlendirilmektedir (Crossley, 2002:44);
35
2. nite - Toplumsal Hareketler ve Kuramsal Yaklaflmlar
Deer ynelimli toplumsal hareketler - deerler

Norm ynelimli toplumsal hareketler - normlar
Dflmanca taflknlklar - rgtlenme
lgnlk ve panik - durum kolaylafltrclar
Kolektif davranfllarn bu balamda daha ok olumsuz bir yaklaflmla deerlendirildii grlmektedir. Olumsuzluun yannda korkun olarak da alglanan Stalinizm ve faflizm gibi ideolojilerin etkisiyle olduka negatif bir imaj taflyan kolektif
davranfl, 1960larda gerekleflen toplumsal hareketler iinde otoriteler tarafndan
olumlu nitelikleriyle birlikte ele alnmaya bafllanmfltr (Tarrow, 1998:15).
Kolektif davranfl biimlerinin ortaya kfln aklamaya ynelik farkl yaklaflmlar gelifltirilmifltir. Ayn zamanda toplumsal hareketlerin aklanmasnda da kullanlan kolektif davranfllar aklamak zere gelifltirilen yaklaflmlar flyle ifade edilebilir (Buechler, 2004: 48-50);
Kolektif hareketi aklayan temel bir yaklaflm olarak gerginlik ve kfl
(strain and breakdown) dnemleri yaklaflmna gre, gerginlik ve kfl dnemleri kolektif davranfl retir. Bu tr davranfllar snrlandran sosyal kontroller ve moral buyruklar zayflatldnda ya da yok olduunda kolektif
davranfllar ortaya kar.
Yoksunluk kuramlar, bireylerin kendi durumlarn baflka gruplarla, kendi
gemiflleriyle ya da gelecekleriyle karfllafltrarak deerlendirmelerde bulunmalar ile ortaya kan gerilim ve kolektif davranfllar arasndaki iliflkiyi vurgular.
Kitle toplumu kuram ise kk toplumsal gruplarn yok olmasyla birlikte
modern toplumun, soyutlanma, kifliliklerin kaybolmas ve yabanclaflmann
egemen olmas sonucunda kitle toplumuna dnfltn savunur. Bu balamda zellikle soyutlanan ve yabanclaflan bireylerin sosyal gvenlik ve snma salayacak kolektif davranfllarn cazibesine daha ok kapldklar
ne srlmektedir.
Kolektif davranfl nedir? Bafllca trleri nelerdir?
SIRA SZDE
TOPLUMSAL HAREKETN KAVRAMSALLAfiTIRILMASI
D fi N E L M
Toplumsal hareketlerin meydana gelifl sreleri, amalar, biim
ve sonular birbirinden farkllklar gsterdii iin ortak bir tanmlamadan sz etmek olduka gS O R Ugerekleflmifl
tr. Toplumsal hareketler zgn dinamikleri iinde tanmlanmakta,
olduklar tarihsel ve toplumsal gereklik iinde aklanmaktadr. Bu nedenle farkDKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
KKAT
Resim D2.1
Balina Avna Karfl

bir Greenpeace
SIRA SZDE
Eylemi, Almanya.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
36
Toplumsal hareketler kolektif

davranfln bir biimi olarak
grlmekle birlikte dier
btn kolektif davranfl
trlerinden olduka farkl ve
zgn niteliklere sahiptir.
Toplumsal hareketlerin
kavramsallafltrlabilmesi
iin niteliklerinin irdelemesi
gerekmektedir.
l zaman ve meknlarda meydana gelen toplumsal hareketler iin farkl tanmlamalar yaplmfltr (Kkalan mrn, 2010:47).
Toplumsal hareketlere ynelik ortak bir tanmn yaplmas her ne kadar zor olsa da eflitli toplumsal hareket rnekleri dikkate alnarak bir kavramsallafltrma yaplabilir. Toplumsal hareket rnekleri arasnda flunlar saylabilir (Crossley,2002:1);
Kadn hareketi ya da feminizm,
fli hareketi ve ticaret birlikleri hareketleri,
Faflist hareketler,
Faflizm karflt, rklk karflt hareketler,
Psikiyatri karflt ya da psikiyatrik abalarla sorunlarn aflanlarn hareketleri,
Milliyeti hareketler,
Dayanflma hareketleri,
evreci ya da yeflil hareket,
Krtaj karflt ya da savunucusu hareketler,
Hayvan haklar hareketleri,
Barfl hareketleri
Resim 2.2
Tunusta Ocak
2011de Yaflanan
Halk Ayaklanmas
Lorenz Von Stein

Kaynak:http://www.
lvstein.unikiel.de/t3/i
ndex.php?id=13
Alman sosyolog Lorenz von
Stein 1789-1850 dneminde
gerekleflen Fransz
toplumsal hareketlerinin
tarihsel srecini
deerlendirdii kitabyla
toplumsal hareket kavramn
halkn politik mcadelesine
iliflkin bilimsel tartflmalarn
iine sokmufltur (Tilly,
2004:18-19).
Yukardaki rneklerde de grld zere toplumsal hareketler birbirinden

ok farkl biimlerde ve balamlarda ortaya kabilmekte ve ok farkl amalara sahip olabilmektedir. Bu durum toplumsal hareketleri genel olarak kapsayabilecek
bir tanmlamann ve kavramsallafltrmann yaplmasn glefltirmektedir. Buna karfln alan yaznda eflitli kavramsallafltrma abalar grlmfltr.
Toplumsal Hareket kavramsaln ilk olarak Lorenz Von Stein, siyasal mcadele balamnda kullanmfltr. Bafllangta bu kavram, ifli snfnn zbilinciyle birlikte iktidar elde edecei, sreklilik gsteren birlefltirici bir sre anlamn taflyordu.
Von Stein ile ayn dnemde Marx ve Engels de Komnist Manifestoda bu anlam
benimsemifltir. 1848 ylnda politik analizciler oul olarak toplumsal hareketlerden bahsetmeye bafllamfllardr. 19.yzyln sonlarndan itibaren ise toplumsal hareketler, rgtl proleterlerin yan sra iftileri, kadnlar ve hak talebinde bulunan
dier kesimleri de kapsayacak biimde geniflletilmifltir (Wirtz, 1981; Heberle, 1951
aktaran Tilly, 2004:20).
Von Stein, mevcut kuramsal sistemler ve doktrinler ile toplumsal sistemler arasnda kavramsal bir ayrm yapmfl ve toplumsal hareketleri sosyoloji alannda merkezi bir yere koymufltur. Bu ynyle von Stein toplumsal hareketlerin kavramsallafltrlmas bakmndan olduka nemli bir katk salamfltr (Heberle, 1940:348).
37
Toplumsal hareket olgusunun kavramsallafltrlmas ve tanmlanmasnda ncelikle yukarda da vurgulanan kolektif davranflla iliflkisi ile dier kolektif davranfl
trlerinden farkllklar ortaya koyulmaldr.
Bir kolektif davranfl tr olan toplumsal hareketler, sreklilik ve organize olmak gibi zellikler taflmas asndan dierlerinden ayrlmaktadr. nk toplumsal hareketlerde bulunan, zerinde anlafllmfl belirlenmifl ortak hedef, belli bir birikim sonunda flekillendii iin sreklilii ve organize edilmeyi gerektirmektedir
(fientrk, 2006:35).
Reformcu ve devrimci nitelikteki eylem biimlerini kapsayan toplumsal hareketler (Trkdoan, 2004:31), Raschke (1985) tarafndan zamanla btn toplumlara
yeni deerleri yayacak derin toplumsal ya da kltrel dnflmlerin en zgn rnekleri olarak tanmlanmfltr (aktaran; Finger, 1992:312).
Toplumsal hareketlere iliflkin ok eflitli tanmlamalar genelde belirli eksenler
etrafnda yaplmaktadr (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 6);
a. Kolektif davranfl
b. Deiflim ynelimli hedefler
c. Kurumsal kolektif davranfl
d. Belli bir dzeyde rgtlenme
e. Geici bir sreklilik.
Bu temel kavramlar erevesinde tanmlanan toplumsal hareketlerin kavramsallafltrlmasnda gz nnde bulundurulmas gereken temel ilke sz konusudur. Bu ilke dikkate alnmadan herhangi bir toplumsal hareketin aklanmas
sz konusu olamaz (Castells, 2006: 100; aktaran; Kkalan mrn, 2010:49);
Hareketin ortak kimlii
Hareketin karfltnn olmas
Toplumsal hedefin olmas
Lofland (1996) ise baflka bir adan toplumsal hareketlerin tanmlayc drt temel elementini belirlemifltir (aktaran Shephard, 2009:539);
Genifl lekte insan says
Deiflimi salamaya ya da engellemeye dnk ortak bir hedef
Belirli bir dzeyde liderlik ve organizasyon
Greli olarak uzun bir dnemde kalclk ve sreklilik
Toplumsal hareketlerin kavramsallafltrlmas ve tanmlanmasnda yol gsterici
dier bir lt ise harekete katlanlarn ortak eylemlerinin niteliidir. Ortak eylemler flunlar kapsamaktadr (Della Porta ve Diani, 2006:20);
a. Aka tanmlanmfl bileflenlerle atflmac iliflkiler
b. Biimsel olmayan youn alar tarafndan iliflkilendirilme
c. zgn ortak bir kimlii paylaflma
Toplumsal hareketler, kurumsal ya da rgtsel kanallarn dflnda devamllk
gsteren ve belirli bir rgtlenme dzeyinde meydana gelen, paras olunan dnya dzeni, toplum, grup ya da rgtte var olan otoriteyi savunmak ya da bu
otoriteye meydan okumak amacyla gelifltirilen hareketlerdir (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 11). Toplumsal hareketler sosyal bir hedefe ynelik olarak, paylafllan
inanlar ve dayanflmann efllik ettii biimsel olmayan etkileflim alar olarak tanmlanabilir. Bu sosyal hedefler, toplumsal yapya ve/veya deerlere iliflkin bir deiflimin salanmasna ya da engellenmesine ynelik olabilir (Weissmann, 2008:7).
Toplumsal hareketler her ne

kadar bir dnem deiflime
karfl direniflleri dfllayan
biimde tanmlanmflsa da
(Vander Zanden, 1959: 312)
yaplan tanmlamalardaki
zellikler dflnldnde
hareketlerin belirli bir
deiflimi gereklefltirmeyi ya
da bir deiflimi engellemeyi
hedefledii grlmektedir.
38
Toplumsal hareketler 1750den sonra Batda gelifltii flekliyle unsurun sentezinden domufltur (Tilly, 2004:17). Bu unsurlar toplumsal hareketlerin tanmlanmasnda da nemli rol oynamaktadr;
a. Hedef alnan otoritelere karfl ortak hak talebinde bulunan organize olmufl
ve sreklilik gsteren halk giriflimi (kampanya),
b. eflitli siyasal eylem trlerinin gereklefltirilmesi (zel amal dernekler, birlikler kurmak, mitingler dzenlemek, dilekeler gndermek, gsteriler, resmi kortejler vb. toplumsal hareket repertuar),
c. MBSB (Makul olma, birlik, say ve kendilerine ve/veya semenlerine ballk) ilkelerini katlmclarn halk nnde uyumlu flekilde sergilemeleri, mbsb
gsterileri.
Toplumsal hareketlere iliflkin kavramsallafltrma abalarnn sonucu olarak ortaya kan eflitli tanmlamalara bakldnda, btn farkl biimlerine ve zelliklerine karfln yine de belirli dzeyde ortak bir tanmlamaya ulafllabilecei grlmektedir. Yukarda verilen temel unsurlar balamnda kavramsallafltrma abalarnn
sonucu olmak zere toplumsal hareketlerin tanm flyle ifade edilebilir;
Elitlere, otoritelere, baflka gruplara ya da kltrel kodlara karfl, elitler, dier
gruplar ve unsurlarla kalc bir etkileflim iinde, ortak hedeflere sahip ve dayanflma iinde olan bireyler tarafndan gelifltirilen kolektif eylemler (Tarrow, 1994; Tarrow,1998:4).
Ortak bir hedef dorultusunda bir araya gelenlerin taleplerini ve flikyetlerini
sergilemeleri; bireylerin birlikte hareket ederek hak, gnen (refah) ve esenlie
iliflkin flikyetlerini, taleplerini caddelerde protesto vb. ortak eylemler ile dile getirdikleri temel toplumsal davranfl formu (Snow, Soule ve Kriesi, 2004: 3).
Tarihselliin biimi, kltrel yatrm, bilgi ve ahlak modelleri zerindeki
egemenlii ya da bamll ile tanmlanan bir sosyal snfn, bu modellere
iliflkin atflmac hareketi (Touraine, 1999:51).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Toplumsal hareket
tanmlarnn ortak olarak vurguladklar noktalar nelerdir?
SIRA SZDE
TOPLUMSAL HAREKETLERN TARHSEL GELfiM
D fi Nberi
E L Mdnyann deiflik blgelerinde farkl biimlerde halk ayaklanBinlerce yldan
malar gerekleflmifltir. Ancak eflitli kar gruplarndan oluflan genifl kapsaml rgtlerin gelifltirdii
S O R U toplumsal hareketler 18.yzyln sonlarnda Bat Avrupa ve Kuzey Amerikada ortaya kmfltr (Tilly, 2004: 16).
Tarihsel dnm noktalarnda meydana gelen nemli toplumsal olaylar tanmDKKAT
lamak iin kullanlan toplumsal hareket kavram, 18.yzyln ortalarndan itibaren tartfllmaya bafllanmfl, 19.yzyldan bu yana ise sosyal bilimlerde giderek
SIRA SZDE
nem kazanmfl
ve zerinde youn alfllmfltr. Bafllangta daha ok tarih alannda ilgi gren toplumsal hareket olgusu zamanla sosyoloji alflmalarnda da nemli bir yer almfltr. 19.yzylda ortaya kan toplumsal deiflimler ve toplumsal haAMALARIMIZ
reketlerin giderek nem kazanmas, birok toplumbilimcinin ilgisinin bu konuya
ynelmesine yol amfltr. Bu dorultuda toplumsal hareketlerin meydana gelifl biimleri, nedenleri,
anlamlar ve toplumsal ya da bireysel etkileri zerine saK T A trleri,
P
ysz arafltrma yaplmfltr. (Kkalan mrn, 2010:47).
Kimi sosyologlar, Bat toplumlar balamnda toplumsal hareketlerin kaynan,
Fransz Devrimine
ve ly aflmfl kalabalklarn olumsuzluklara karfl gstedikleTELEVZYON
ri tepkilere kadar dayandrmaktadrlar (Tarrow, 1998:10). Fakat modern toplumsal
hareketlerin geliflim srecinde 19. yzyln ikinci yars bir bafllang noktas olarak
N N
NTERNET
39
kabul edilmektedir. Toplumsal hareket kavram kolektif amaca dayal, organize ve

sreklilik sergileyen davranfl biimi olarak tanmlandnda bu bafllang noktas
anlaml grnmektedir. 19. yzyln ikinci yarsndan nce de birok toplumsal nitelikli eylem yaflanmfltr ancak modern anlamda toplumsal hareketler 19. yzyln
ortasnda grlmeye bafllanmfltr (Kkalan mrn, 2010:49).
Toplumsal hareketler olgusu ve kavramsallafltrmas byk lde 19. yzyl
rndr. Tillye (1984) gre 19. yzylda ok nemli bir deiflim meydana gelmifl
ve geleneksel olarak ya da cemaat gruplar tarafndan gereklefltirilen savunmac
eylemlerden organize, z bilincine sahip, daha kalc hareketlere ve yeni haklar ile
frsat arayflnda olan saldrgan eylemlere doru bir dnflm yaflanmfltr (aktaran;
Foweraker, 1995:14).
Markoff (1996:45) ise gnmzde bilinen anlamyla toplumsal hareketlerin 18.
yzyln sonlarnda ngilterede filizlenmeye baflladn ne srmektedir. 18. yzyldaki ekonomik deiflime koflut olarak topluluklarn piyasadaki iletiflimi ve birbirleriyle balants glenmifltir. 19.yzylda Avrupa, Kuzey Amerika ve baflka
corafyalarda kk salan bu hareketler, lkelerin siyasal koflullarna, rgtlenerek
hak talebinde bulunanlarn profiline, ayr meknlardaki insanlar ortak bir hareket
duygusuyla birlefltiren yeni bilgi ve kitle iletiflim aralarna ve yaygn okuryazarlk
gibi koflullara bal olarak geliflmifltir. Toplumsal atflmalar muhtemelen insanlk
tarihi kadar eskidir ancak kalc ve srekli olan hareketler grece yakn zamanlarda devletlerin g kapasitelerinin ve insanlarn hareketlilik dzeyinin deiflmesinin
bir sonucu olarak ortaya kmfltr.
Alan yaznda toplumsal hareketler genelde sadece Batya ait geliflmeler olarak
deerlendirilmektedir. Bat dflndaki toplumlara ve bu toplumlarn tarihlerine oryantalist bir yaklaflm sergilenmekte, herhangi bir muhalefet ya da direnifl geleneinden sz edilmemektedir (etinkaya, 2008: 42). Toplumsal hareketlerin tarihsel
olarak sadece Bat toplumlarndaki sosyoekonomik deiflimlerle aklanmaya alfllmas genel bir yaklaflm olarak gzlenmektedir. Gerekte 20. yzyl ncesindeki
kresel toplumsal hareketlere iliflkin dnya tarihi alflmalar olduka eksiktir ve
bu durum kreselleflen kapitalizme karfl geliflmifl hareketlerin tam olarak zmlenmesini zorlafltrmaktadr (Aartan, Choi ve Huynh, 2008:83). Trkdoana
(2004:11) gre Osmanl toplum yaps sistemli bir biimde toplumsal hareketler
kapsamnda incelenmemifltir. rnein Celali isyanlar, toplumsal tabann kyllerin oluflturduu bir toplumsal hareket olarak deerlendirilebilir (Trkdoan,
2004:652).
Bat toplumlaryla zdefl geliflen toplumsal hareketlere iliflkin yaklaflmlarda da
bir lde Avrupa merkezcilik anlayflnn etkili olduu sylenebilir. Bu durum
dnyann dier blgelerindeki toplumsal nitelikli hareketlerin gz ard edilmesine
yol amaktadr. Dier etken ise Bat toplumlarnda yaflanan zgn modernlik deneyimi ve endstrileflmenin dourgusu olan toplumsal koflullarn rettii zgn
bir toplumsal hareket biiminin varlnn kabuldr. Charles Tilly toplumsal hareketlerin modernliin bir rn olduunu, rnein in hanedanlklarn ykan kyl isyanlarnn zellikleri nedeniyle toplumsal hareketlerden ayrldn vurgulamaktadr. Bu bakfl asna gre toplumsal hareketler Fransz htilalinden bu yana
ve dnya leinde gerekleflmektedir (Dirlik,2008: 65).
zellikle 1750-1850 dneminde dnyada Avrupa merkezli hareketlerin dflnda
gerekleflen toplumsal hareketleri genel olarak kapsayacak flyle bir snflandrma
yaplabilir (Aartan, Choi ve Huynh, 2008:21);
Avrupa merkezcilik
(eurocentrism), Avrupa
kltrnn stnln
kabul eden ve olaylarolgular Avrupal
perspektiften deerlendiren
yaklaflm. Bilinli ya da
bilinsiz bir flekilde, Avrupa
(ve genellikle Batl)
sorunlarna, kltr ve
deerlerine, dier
kltrlerden daha ok nem
veren anlayfltr. Avrupa
merkezcilik genellikle
Avrupal veya beyaz olmayan
kltrler zerinde hak iddia
etmifl ya da onlarn varln
tamamen grmezden
gelmifltir.
40
a. Amerikadaki klelie karfl isyanlar,

b. Balkanlardan Amerikaya uzanan, smrgeci ve yaylmac sistemlerdeki
milliyeti ve ayrlk hareketler,
c. Asya ve Ortadoudan Amerikaya uzanan alanda, dnya ekonomisine katlmaya ve bu ekonomiyle birleflmeye karfl olan ve dnyann geri kalan ile
balantlar koparmay deneyen giriflimler,
d. Ortadou, Asya, Afrika ve Amerika boyunca grlen, Avrupa kltrne ve
kapitalist kltre direnen, genellikle dinsel ya da kltrel hareketler olarak
adlandrlan uygarlk hareketler.
Resim 2.3
Klelik Karflt
Hareket
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
TOPLUMSAL
HAREKET BMLER
S O R U
DKKAT
Resim 2.4
Three Mile Island
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Ortak noktalar bulunmasna karfln toplumsal hareketler zgn zellikler taflr. rS O R Uhareketi ile evreci hareketi karfllafltrmak olduka gtr (Shepnein sivil haklar
hard, 2009:539).
fiekil 2.1de grld zere toplumsal haDKKAT
reketler olduka genel bir snflandrmayla ve
daha ok amalar bakmndan drt grupta
SIRA SZDE
ele alnabilir. Bu gruplandrmaya gre bafllca
toplumsal hareket trleri barfl hareketleri,
evreci hareketler, ifli hareketleri ve ifade
AMALARIMIZ
zgrl-demokratik hareketlerdir.
Toplumsal hareketleri snflandrmak zor
olmakla birlikte amalar, hedefledikleri deiK T A P
flimin dzeyi vb. ltlere gre eflitli snflandrmalar yaplmfltr. rnein baz toplumsal hareketler
bazlar ise toplumu deifltirmeyi hedefler (Kendall,
T E L E V bireyleri
ZYON
2008:553). Toplumsal hareket biimleri flyle sralanabilir (Aberle 1991: aktaran
Shephard,2009:539);
N N
SIRA
SZDE
Nkleer
Kazas
AMALARIMIZ
Modern anlamdaki
toplumsal hareket olgusu ile tarih boyunca grlen toplumsal hareketSIRA SZDE
ler arasndaki temel farkllklar nelerdir?
NTERNET
41
fiekil 2.1
fade
zgrl/Demokratik
Hareketler
fli Hareketleri
Toplumsal Biimleri
Kaynak: Giddens,
1990: 159
Barfl Hareketleri
evreci Hareketler
Devrimci Hareketler; Toplumu btn olarak deifltirmeyi hedeflerler. Mao

Zedongun indeki hareketi gibi.
Reformcu Hareketler; Toplumda belirli alanlarda ksmi deiflimi hedefler.
Deiflimi savunucu ya da engelleyici olabilir. Kadn zgrl hareketi buna rnektir. Tersi bir rnek de krtaja karfl din gruplarn yrtt kampanyalardr.
Kurtarc Hareketler; Bireylerin deiflimini hedefler. David Koreshin dinsel
klt buna bir rnektir.
Alternatif Hareketler; Bireylerde snrl deiflimi hedefler. Nfus Balants
(Zero Population growth) hareketi buna rnek olarak verilebilir.
Kendall (2008: 553-554) bu toplumsal hareket biimlerinin farkl zelliklerini ve
hedeflerini rneklendirerek aklamfltr;
Resim 2.5
Hare Krishna
Hareketi
42
Reform hareketleri (Taban rgtlenmesine dayal evre hareketleri gibi toplumsal yapnn belirli bir boyutunu deifltirerek toplumu iyilefltirmeyi hedefleyen hareketlerdir.),
Devrimci hareketler (Toplumda btncl ve kkten bir deiflimi hedefleyen
hareketlerdir, genellikle var olan sistemin iinde yer almamaya alflrlar. Bu
hareketler ideal bir toplum kurmay hedefleyen topistlerden radikal yntemleri kullanan terrist hareketlere kadar genifl bir yelpazede yer alr.),
Din hareketler (Bireylerin inan sistemlerinin isel deiflim yoluyla kkl
deiflimini hedefler. Kktenci din hareketler kendileri gibi inanmayanlarn
inanlarn deifltirmeyi hedeflerken birok din hareket milenyumcudur,
sonun yakn olduunu savunur ve davranfllarda hzl bir deiflim ngrr.
Hare Krishnas, Scientology, Unification Church gibi yeni din akmlar, zellikle ana akm dinlerin salayamadn savunduklar, genlerin hayatn anlamn keflfetme gereksinimlerine karfllk vermeyi amalar.),
Alternatif hareketler (nsan davranflnn belirli bir boyutunda snrl bir deiflimi hedefler. 20. yzyln bafllarndaki The Womans Christian Temperance Union /Hristiyan Kadnlar kiden Kanma Birlii adl dernein gelifltirdii hareket insanlarn alkol tketiminden uzak durmalarn salamay hedefliyordu. 1990larda younlaflmaya bafllayan New Age kkenli meditasyon, yoga, vejetaryenlik gibi hareketler de bu kapsamda deerlendirilebilir.),
Direnifl hareketleri (Deiflmeyi engellemeyi ya da var olan bir deiflimi ortadan kaldrmay hedefler.).
SIRA SZDE
Bafllca toplumsal
hareket biimleri nelerdir?
SIRA SZDE
D fi Resim
N E L M 2.6
The Womans
Christian
S O R U
Temperance Union
(Hristiyan Kadnlar
kiden Kanma
DKKAT
Birlii)
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
TOPLUMSAL HAREKETN NTELKLER VE AfiAMALARI

Toplumsal hareketler insanlara normalde tek baflna elde edemeyecekleri, politika
oyununa girmeleri iin kaynaklar salar (Kendall, 2008:552). Toplumsal hareketlerde bireylerin kendiliinden bir araya gelmesi sz konusudur, organize olmak
zorunda deildirler ancak organize de olabilirler. Formel rgtlere rnek olarak,
bir siyasi parti toplumsal hareket deildir ancak bu partinin yeleri eflitli toplumsal hareketlerin iinde yer alabilirler. rnein bir toplumsal hareket olmayan sve
Yefliller Partisi yeleri daha iyi bir evre iin eflitli konularda aba gstermektedirler (Weissmann, 2008:7).
Sosyal bilimler alan yaznnda toplumsal hareketlerin tanmlamalar ayn zamanda hareketlerin nitelikleri hakknda da bilgi ierir. Hareketlerin kolektif bir
kimlie dayal, organize olmufl, atflmac ve sreklilik arz eden bir yapya sahip olmas, ayn zamanda bu hareketlerin nitelikleri olarak da kabul edilmektedir (Kkalan mrn, 2010:49). Toplumsal hareketlerin kayna olarak grlen kiflilerin
hissettikleri rahatszln ve eflitsizliin tr ise hareketin kapsam ile ieriini de
belirlemektedir (fientrk, 2006:31-32).
Tillye (2004:30-33) gre, toplumsal hareketlerin zellikleri flunlardr;
Toplumsal hareketler, 18.yzylda ortaya kfl srecinden itibaren tekil giriflimler deil etkileflimli kampanyalar olarak yrtlmfltr.
Toplumsal hareketler, program, kimlik ve durufl olmak zere iddiay birlefltirir.
Program, kimlik ve durufla iliflkin savlarn ne kmas, hareketin yaps, hareketin iindeki hak talep eden insanlar ve hareketin aflamalarna gre deifliklik gsterir.
Demokratikleflme toplumsal hareketlerin oluflumunu olumlu ynde etkiler.
Toplumsal hareketler halkn egemenliini kabul eder.
Toplumsal hareketler siyasi giriflimcilere baldr.
Toplumsal hareketler model alma, iflbirlii ve iletiflim kanallar ile farkl ortamlarda da yerleflir.
Toplumsal hareketlerin yaplar, personeli ve iddialar tarihsel olarak deiflir
ve evrilir.
cat edilmifl bir kurum olan bir toplumsal hareket ortadan kalkabilir ya da
ok farkl bir politika biimine dnflebilir.
Heberle (1951) ise toplumsal hareketlerin zelliklerini flyle ifade etmifltir (aktaran Vander Zanden, 1959: 313-314);
1. Toplumsal hareketler, toplumsal yapda ve zellikle mlkiyet ve emek iliflkilerinin var olduu temel kurumlarda kkl deifliklikler meydana getirmeyi amalar.
2. Toplumsal hareketlerde yer alanlarda ortak duyarllk, dayanflma ve grup
kimlii bilinci sz konusudur.
3. Toplumsal hareketlerde bir ideoloji ya da infla edici dflnceler seti vardr.
4. yeleri iinde biimsel olarak rgtlenmifl gruplar bulunmakla birlikte toplumsal hareketler organize gruplar deildir.
5. Toplumsal hareketlerin gc, ye kompozisyonunda deiflimler olsa bile
varln srdrmeye yeter.
6. Toplumsal hareketler ksa dnemli deildir ancak yine de bir gerekleflme
sresi vardr.
Castellsin a kuramnda toplumsal hareketlerin boyutlar ve nitelikleri flyle sralanmfltr (Stalder, 2006: 77-78);
43
44
Toplumsal hareketler z bilinlidir, Bir analiz sunar, yeleri ile ve dflardakilerle iliflkilerini tanmlar ve kolektif davranfl iin strateji belirler.
Toplumsal hareketler otantik ve zerktir. Genifl toplumsal balamla snrlandrlr, ancak snrlandrmalarla kendi mantk ve deerlerini yanstarak yaratc biimde bafla kar.
Toplumsal hareketler iin birincil ncelik baflar ya da baflarszlk deildir,
var olmaktr.
Toplumsal hareketler toplumsal yapda dorudan ya da dolayl olarak deifliklik meydana getirmeyi amalar.
Toplumsal hareketler atflmac ya da muhaliftir.
Toplumsal hareketlerin geliflim sreci genel olarak aflamada gerekleflir
(Kendall, 2008:568);
1. Bafllang-hazrlk aflamas: Alglanan bir sorun huzursuzluk yaratr.
2. Toplanma-birleflme aflamas: Kifliler organize olmaya bafllarlar.
3. Kurumsallaflma aflamas: Bir rgt gelifltirilir. Liderlik konumlarnda gnlllerle cretli personel yer deifltirir.
Hazrlk ya da bafllang aflamas olarak tanmlan ilk aflamada toplumsal bir harekete yol aacak bir huzursuzluun varl sz konusudur. nsanlarn varlksal nitelikleri, mevcut toplumsal sistemin dayatt ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel
alandaki iflleyiflte bir ayrma dnfltnde ortaya rahatszlk ve gvensizlik durumu kar. Sistemin zorunlu kld koflullar karflsnda insanlarn bir ksm, sahip olduklar niteliklerinden dolay kendilerini dflarda braklmfl, ihmal edilmifl, sindirilmifl ya da tekilefltirilmifl hisseder. Bu dflncelerin toplumun belli bir kesiminde kabul grmesi, rahatszlklar dourur. kinci aflama olan toplanma-birleflme
aflamasnda ise ortaya kan ve yaygnlaflan rahatszlk koflullarnn mevcut yap
iinde hofl grlebilecek boyutu aflmas, protesto hareketlerinin oluflmas iin gerekli ortam hazrlar. Bundan sonraki sre; toplu halde normal dzen ve uyum
iinde yaflayan insanlar belirli sayda, belirli bir ama, fikir ve yntemle harekete
geiren protesto hareketidir (fientrk, 2006:31-32). Son aflamada ise bu protesto
hareketleri kurumsallaflmaya ve greli olarak yerleflik olmaya bafllar. Kesslerin de
(1985) belirttii zere, toplumsal hareketler zaman iinde kendine sabit ve salam
bir flekil vermeye eilimlidir (aktaran; Trkdoan, 2004:51-52).
Crossley (2002:34) bir toplumsal hareketin aflamalarn flyle tanmlamfltr;
a. Toplumsal istikrar-beklentiler ve gereklik arasndaki uyum.
b. Beklentiler ve gereklik arasnda gerilimin ortaya kmas.
c. Toplumsal kontrol mekanizmalarnda gevfleme.
d. Temel kolektif davranfllarn ortaya kmas.
e. Ajitasyon, grup ruhu, moral, ilkeler, ideoloji ve taktiklerin oluflmas.
f. stikrarl bir toplumsal hareketin ortaya kmas.
g. Deiflim iin basknn oluflmas.
Toplumsal hareketin oluflabilmesi iin kampanya, hareket repertuar ve MBSB
gsterilerinin yer almas gereklidir. Kampanya bir seferlik dileke, miting ya da
gsteriden fazlasn ifade eder. Kampanyada unsur bulunur; Kendi baflna
oluflmufl talepiler grubu, talep nesneleri ve bir grup halk. Hak talep edenlerin,
nesnelerin ya da halkn tekil eylemleri deil bu arasndaki etkileflim toplumsal hareketi oluflturur. Kampanya repertuvarnda ise eflitli siyasal eylem trleri bulunur (Tilly, 2004:17). MBSB hareketleri eflitli zellikler taflr (Tilly,
2004:18);
45
Makul olma: ll davranfllar, dzgn kyafetler: din grevlilerinin, yksek rtbelilerin ve ocuklaryla birlikte annelerin katlm.
Birlik: Benzer rozetler, bandajlar, ilanlar ve kostmler, saflar halinde yryfl, flark syleme ve dua etme.
Say: Katlmc says, imzalanan dilekeler, semenlerin mesajlar, sokaklarn doldurulmas.
Ballk: Kt hava koflullarnn dikkate alnmamas, yafll ve engellilerin gnll katlm, baskya diren gsterme, gsteriflli fedakrlk, bafl ve yardm.
Resim 2.7
Protestanlara
Ynelik Bir Katliam
1572, Fransa.
Toplumsal hareketlerin zelliklerini ve geliflim srelerini etkileyen nemli bir

unsur, iinde bulunulan evrenin sosyal, ekonomik ve politik koflullardr. zellikle devlet yaplar, egemen kltrler ve sivil toplum, toplumsal hareketleri etkilerken toplumsal hareketler de devleti, politikalar, sivil toplumu ve kltrleri biimlendirebilir. Toplumsal hareketler zaman, mekn ya da yelik bakmndan snrlandrlmfl nceden belirlenmifl yaplar deildir, onlar deiflen rgt kmeleri, alar,
topluluklar ve aktivist bireyler oluflturur (Whittier, 2002:289).
fiekil 2.2 de grld zere toplumsal yapnn demokratik nitelikleri ve demokratikleflme dzeyi ile toplumsal hareketlerin ortaya kfl arasnda bir etkileflim
sz konusudur. Demokratikleflme dzeyi arttka toplumsal hareketlerin ortaya kfl, lek ve alan bakmndan geliflimi gerekleflir.
Demokratikleflme ve toplumsal hareketler arasnda gl bir iliflki vardr. Bu
iliflki flyle ifade edilebilir (Tilly, 2004:201-203);
Kampanya, repertuvar ve
MBSB gsterileri tarihin
eflitli dnemlerinde hep var
olmufltur. rnein 1750den
nce Avrupal Protestanlar
inanlarn yaflatmak adna
Katolik otoritelere karfl
defalarca sreklilik gsteren
kampanyalar
dzenlemifllerdir. MBSB
gsterileri din flehitlik, halk
fedakrl ve iflgale direnifl
biiminde gerekleflmifltir.
Ancak MBSB hareketleri ve
repertuvarn birleflmesi
toplumsal hareketin
farklln ortaya karmfltr
(Tilly, 2004:18-19).
46
fiekil 2.2
Demokratikleflmenin
Farkl Derecelerinde
Toplumsal
Hareketlerin lek
ve Alan
Kaynak: Tilly,
2004:202
1
Uluslararas Nitelik
Kazanma
Eriflebilme
Toplumsal
Hareketlerin lek
ve Alan
Birleflimler
Benzerlikler
Toplumsal Hareket Yok
0
0
Demokratikleflme
1. Demokratikleflme yok ya da yetersiz ise

toplumsal hareket yoktur.
2.
Yeni bafllayan bir demokratikleflme sreSivil Haklar
ci sz konusu ise kampanyalar, repertuHareketinin ncs
Martin Luther
varlar ya da MBSB gsterileri toplumsal
hareketlerle benzerlik gsterir ancak topKaynak: http://www.
lumsal
hareket kampanyalarn, repertuilr.cornell.edu/events
/102710_Social.html
arlarn ve MBSB gsterilerinin olgun bir
birleflimi deildir.
3. leri demokratikleflme sreci sz konusu
ise toplumsal hareketler snrl kesimlerde
de olsa yine grlr.
4. Yaygn demokratikleflme sreci sz konusu ise, toplumsal hareketlerin programlarnn, repertuvarlarnn ve MBSB
gsterilerinde, program kimlik ve yer asndan yaygnlaflma grlr.
5. Yeni bafllayan bir uluslararas demokratikleflme srecinde ise toplumsal hareket
uluslararas nitelik kazanr.
Demokratikleflmenin salad ortam toplumsal hareketleri besler. Demokratikleflme srecinin toplumsal hareketi destekleme yollar flyle sralanabilir (Tilly,
2004:214-216);
a. Devlet ile vatandafllar arasnda daha dzenli ve kategorik iliflkilerin oluflmasyla birlikte vatandafllk iliflkisinin kurulmasnn sonucu olarak hak talepleri daha makul ve ekici bir hl alr.
b. Kamu politikas erevesinde haklarn ve ykmllklerin eflitlenmesi sonucunda sosyal eflitsizliklerin giderilmesi, kategori tesi koalisyonlarn ve
yeni tesis edilmifl kimliklerin nndeki engelleri zayflatarak toplumsal hareketlerin geliflimini kolaylafltrr.
Resim 2.8
47
c. Devlet politikasna, kaynaklarna ve personeline iliflkin deiflimlerde vatandafllarn etkisinin artmas ile birlikte hak talebinde bulunmak iin yeni frsatlar ve gvenli bir ortam oluflur.
d. Tamamlayc kurumlarn oluflturulmas ile seim kampanyalar, siyasi partiler, sendikalar, ticari kurulufllar, sivil toplum kurumlar ve lobiler gibi kurumlar toplumsal hareketleri besler.
Tillynin yaklaflmna gre toplumsal hareketlerin ayrt edici zellikleri
SIRA nelerdir?
SZDE
TOPLUMSAL HAREKET KURAMLARI
D fi N E Ldorudan
M
Toplumsal yaflamn herhangi bir noktasnda ortaya kan bir deiflim
ya
da dolayl olarak dier dinamikleri de etkiler. Dolaysyla ortaya kan yeni bir olgunun tek baflna ve tek bir deiflken ile aklanmas olas deildir.
haS O RToplumsal
U
reket kavram da geirmifl olduu deiflim dinamikleri balamnda farkl srelerde, farkl yaklaflmlarla aklanmaktadr (Kkalan mrn, 2010:46).
DKKAT
Toplumsal hareketlerin 18. yzylda ulusal dzlemde ortaya kmasnn ardndan ilk dnem kuramclar hareketlerin boyutuna odaklanmfltr; aflrclk, yoksunluk ve fliddet (Tarrow,1998:4). Emile Durkheimn nclk SIRA
ettiiSZDE
19. yzyl sosyologlar ise toplumsal hareketleri, anomi ve toplumsal zlmenin sonucu olarak
deerlendirmifllerdir. Bu dnemde lgn kalabalklar tanmlamas yaygndr (TarAMALARIMIZ
row,1998:4). Toplumsal lekteki hareketlere iliflkin ilk sistematik yaklaflm olarak
grlebilecek kalabalklar kuramnn en nemli temsilcisi Gustave Le Bondur
(etinkaya, 2008:18).
K T A P
Dnemin sekinlerinin ve yneticilerinin yaklaflmn yanstan, Le Bonun temsilcisi olduu bu bakfl asnda kitlelerin ve kalabalklarn ykc rol vurgulanmfltr. Kalabala girildiinde sz konusu kolektif fluur bireylerinT Eakli
melekelerini ve
LEVZYON
kifliliklerini siler ve bilinalt egemen olur. Kalabalklarn bafltan kmaya hazr olduunu belirten ve aflrln vurgulayan Le Bona gre toplumsal hareketler daha
ok irrasyonellik durumudur (etinkaya, 2008:18-20).
TERNET
Toplumsal hareketlerin temelinde yatan mcadeleci politik N hareketleri
aklamaya ynelik en ak kuramsal giriflim ise protesto dnglerinin ve dalgalarn kavramsallafltrlmasyla oluflmufltur. Buna gre toplumsal hareketler temel eksende aklanabilir (Koopmans, 2004: 40-41);
1. Mcadelenin bir corafi ve toplumsal alanda ortaya kmas iin ekolojik bir
perspektif gerekir. Mcadelenin biimler; mcadeleci, desteki, rakipleri ve
tarafsz nc kesimler arasndaki sosyal iliflkiler ann bir parasdr. Bu
bakfl asyla, belirli bir grup iin var olan politik frsatlar yapsal etken deildir.
2. Mcadelenin ortaya kmas evrimsel bir sretir.
3. Politik istikrar ve istikrarszlk dnemleri mcadeleci hareketleri farkl biimlerde etkiler.
Crossley (2002:10) toplumsal hareketlerin aklanmasna dnk kuramsal yaklaflmlar iki zaman dilimi ve iki farkl toplumsal ortam asndan deerlendirmifltir.
Buna gre 1970ler ncesi ve sonrasnda farkl yaklaflmlar gelifltirilmifl ve bu farkllk ABD ve Avrupa balamnda kendini gstermifltir (Tablo 2.1). ABDde kolektif
davranfl temelli aklamalardan kaynak hareketlilii ve politik sreler gibi yaklaflmlara doru bir geliflim gzlenirken Avrupada Marksizm temelli yaklaflmlardan
yeni toplumsal hareketler anlayflna doru bir geliflme yaflanmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
O R U
Anominin szckS anlam
normsuzluktur. Toplumsal
kontroller zayfladnda,
ahlaki ve siyasal
DKKAT
kstlamalar ortadan
kalktnda anomi ortaya
kar. Durkheima gre
anomi oldukaSIRA
nemliSZDE
boyutlarda bir toplumsal
dzensizlik potansiyeline
sahiptir. Bu kargafla
AMALARIMIZ
potansiyeli birok
Avrupa
kentinde kalabalklarn
lgn davranfllar biiminde
alglanmfltr.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gustave Le Bon
Kaynak: (1841-1931).
nl bir Fransz
hekimi ve sosyologu
nsanlarn belirli koflullar
altnda bir araya
toplanmasyla oluflan yn,
kendisini oluflturan bireylerin
zelliklerinden farkl yeni
zellikler taflr. Kalabalklar ve
kitleler sadece ykc bir rol
oynar (The Crowd, 1896).
48
Tablo 2.1
Toplumsal
Hareketlerin
zmlenmesine
Ynelik Drt Yaklaflm
Kaynak: Crossley,
2002:10
Alain Touraine
Kaynak: http://esouth.
blog.lemonde.fr/2009
/05/15/la-crise-etapresconversationavec-alain-touraineehess-paris/
Toplumsal hareketleri
etkileyen kimlik ynelimli
paradigmalar aklamaya
alflan Tourainee gre
temel problem, bir hareketin
kimlik arayflndan deiflim
srecini kontrol etmeyi
amalayan kolektif ve
toplumsal bir harekete
dnflmesinin
keflfedilmesidir (Cohen,
1999:127).
Toplumsal hareketleri
aklamak zere ifle koflulan
bafllca yaklaflmlar
arasnda Kolektif Davranfl,
Greli Yoksunluk, Kaynak
Hareketlilii, Politik
Sreler, Katma Deer, A
Kuram, Rasyonel Tercih ve
Kimlik Ynelimli Yaklaflmlar
saylabilir.
ABD
Avrupa
1970ler ncesi
Kolektif Davranfl
Marksizm
1970lerden beri
Kaynak Hareketlilii,
Politik Sre
20. yzyln ortalarnda toplumsal tarih alannn geliflimi ile birlikte insanlarn
mcadeleleri ve gndelik hayattaki deneyimleri sosyal bilimcilerin ilgi alanna girmifltir (etinkaya, 2008:23). zellikle II. Dnya Savafl sonras dnemde yaflanan
dflnsel paradigma deiflimi farkl yaklaflmlarn domasna yol amfl, bu yaklaflmlar sosyal hareket ve kolektif eylem kuramlarnda karfllk bulmufltur. Sosyal hareketlere iliflkin aklamalar ve kuramsal abalar srekli evrilmekte olan farkl disiplinlerin bir yansmas olarak grlmfltr (Buechler, 2004: 47).
1970lerden itibaren toplumsal hareketlere iliflkin yaklaflmlar 1960larn sonunda gerekleflen toplumsal hareketlere dayal olarak deiflmifltir. Yaklaflmlarn konusu olan toplumsal hareketler olgusu srekli bir deiflim iindedir ve sregelen
kuramsal abalar da bu deiflimi yanstmaktadr (Buechler, 2004: 47). Marksizme
iliflkin hayal krklnn yafland 1970li ve 1980li yllarda baz otoriteler kltr
balamnda ortaya kan yeni paradigmalar dorultusunda kimlik ynelimli yaklaflmlar gibi yeni aklamalar gelifltirmifllerdir (Tarrow,1998:16). Alain Touraine toplumsal hareketleri etkileyen kimlik ynelimli paradigmalar dorultusunda en genifl
kuramsal ereveyi oluflturmufltur. Touraine, toplumsal hareketlerin, kimliin ve
normlarn inflas temelinde kendileri zerine dflnmeleri, toplumun demokratikleflmesine vurgu, kendini snrlama ve kltrel konulara odaklanma gibi yeni boyutlar zerinde durmufltur (Cohen, 1999:122).
Benzer koflullara sahip farkl toplumlarda ayn ya da standart tepkiler meydana
gelmez. Bunun nedeni, toplumsal davranfllar belirleyen deiflkenlerin toplumdan
topluma farkllk gstermesi, yapsal deiflkenler ile sabit deiflkenlerin toplumlar
zerindeki farkl etkisi ve toplumsal hareketler zerinde toplumlara zg belirli
toplumsal deiflkenlerin baskn olmasdr (fientrk, 2006:37). Toplumsal hareketlerin yapsnn aklanabilmesi iin politik sre, yeni toplumsal hareketler ve kaynak hareketlilii kuramlar, kolektif kimlik paradigmas gibi yaklaflmlarn ve kuramlarn birlikte ele alnmas gerekmektedir (Whittier, 2002:289). Her yaklaflm
toplumsal hareketlerin belirli bir boyutunu aklayabilmektedir. Bu nedenle toplumsal hareketlerin, zgn koflullar balamnda ve btn kuramlara dayandrlarak aklanmasnda yarar vardr. Aflada bafllca yaklaflmlara ve kuramsal aklamalara yer verilmifltir.
Kolektif Davranfl Yaklaflm

Toplumbilimciler toplumsal hareketleri 1900lerin baflndan itibaren psikolojik temelli bir yaklaflmla, kendi kontrolleri dflndaki koflullara duygusal tepki veren bireylerin davranfllar olarak deerlendirmifllerdir. Gustav Le Bon, Herbert Blumer,
Wiliam Kornhauser ve Neil Smelser bu balamda yaklaflm gelifltiren toplumbilimciler arasndadr. Kolektif davranfl yaklaflmna gre toplumsal hareketler (Crossley, 2002:11);
49
a. Yapsal gerilim, anomi, yoksunluk ve flikyetler gibi olumsuzluklara verilen

tepkisel karfllklar olarak ortaya kar.
b. Yapsal gerilim, anomi, yoksunluk ve flikyetler gibi zorluklar tarafndan
atefllenen kolektif histerinin belirimi, irrasyonel ve psikolojik karfllklardr.
c. Toplumdan soyutlanmfl, toplumla btnleflememifl bireylerin katld avam,
ayak takm hareketleridir.
d. Farkllklar ve siyasal doalar dikkate alnmakszn, panik, moda, lgnlk
gibi dier kolektif davranfllarla bir arada ele alnr.
Kolektif davranfl kuramna ynelik elefltiriler sz konusudur. Bu elefltirilere gre toplumsal hareketlerin toplumsal gerilimlere bir cevap olduunun varsaylmas,
hareketlerin ortaya kt genifl politik balam gz ard etmektedir. Bunun yan
sra bireysel hoflnutsuzluun toplumsal hareketlerin nedenleri arasnda tanmlanmas sorunlu grlmektedir. Ayrca bireyselci yaklaflmlarn, kolektif davranfln
politik boyutunu ihmal ettii de ne srlmektedir (McAdam, 1982 aktaran Buechler, 2004: 51).
Sembolik Etkileflimci Yaklaflm

Kolektif davranfl ekolnden gelen Herbert Blumerin (1969) gelifltirdii sembolik
etkileflimci yaklaflm, toplumsal huzursuzluk, hareket kltr ve kimlik boyutlarna odaklanan sembolik etkileflimcilere rnek teflkil etmektedir (Crossley,
2002:16).
Sembolik etkileflimcilik kolektif davranfla dayanr ve Blumere gre sosyoloji
de kolektif davranfl irdeler. Toplumsal dnya kolektif davranfltan ibarettir. Blumerin kolektif davranfl ve toplumsal hareketlere iliflkin analizi aflamay vurgular; toplumsal huzursuzluk, temel kolektif davranfllar ve son olarak toplumsal hareketler. Bu yaklaflm, toplumsal hareketlerin ortaya kt ortam, yapsal koflullar ve toplumsal alar gz ard ettii gerekesiyle elefltirilmektedir (Crossley,
2002:23-24;34-35).
Blumer
Sembolik Etkileflimcilik
Kaynak: http://www.
pipale.com/H.html
pipale.com pipale.com
Sosyoloji, sosyal dzen,
adetler, kurallar, kurumlar
gibi bileflenlere ynelik alflr
ve onlar olduklar gibi inceler.
Kolektif davranfl ise sosyal
dzenin meydana gelifl
yollaryla ilgilidir (Blumer,
1969 aktaran Crossley,
2002:24).
Katma Deer Kuram

Katma deer kuram, toplumsal hareketlerin oluflmas iin belirli koflullarn gerekli olduunu ne sren sosyolog Neil Smelser (1963) tarafndan gelifltirilmifltir.
Smelser toplumsal hareketleri, dier kolektif davranfllar gibi flekillendikleri toplumsal sistemler iinde aklamaya alflr. Kurama gre toplumsal sistemler iinde
toplumsal hareketler sorunlara ya da gerilimlere bir karfllk olarak onlar dzeltmek amacyla ortaya kar (Crossley, 2002:40-41).
Ekonomi kaynakl bir kavramsallafltrmaya dayandrlan katma deer kuram,
retim srecindeki her bir aflamann sonutaki rne bir fleyler eklediini var sayar. Kurama gre, toplumsal hareketlerin oluflumunda, aflada belirtilen koflullarn varl nem taflr (Smelser 1963 aktaran Kendall 2008:555);
1. Yapsal durumdan kaynaklanan etkenler: nsanlar nemli sorunlar alglayabilmeli, sorunlarn farknda olabilmeli ve ortaklafla eylemlere katlabilmelidirler. Toplumsal hareketler, genellikle kifliler ya da snflar, ajanslar bir sorunun kayna olarak dfllandnda; hissedilen rahatszlklar ve flikyetler
dile getirilemediinde ya da hakszla urayanlar kendi aralarnda iletiflim
kurma olana bulduklarnda ortaya kar.
Neil J. Smelser
Kaynak: http://
rhodesscholars.wordpr
ess.com/2009/11/23/n
eil-j-smelser/
50
2. Yapsal baskdan ve gerilimden kaynaklanan etkenler: Bir toplumda ya da

toplulukta gerginlik sz konusu olduunda, bireylerin beklentileri karfllanamadnda sistemde bask oluflur. Ardndan meydana gelen gerilim, atflma ve bireylerin, Eer otoriteler beklenen fleyleri yapmfl olsalard sorun yaflanmazd biimindeki inanfllarna dayal olarak bir toplumsal hareket ortaya kar.
3. Bir inancn/grfln yaygnlaflmasndan kaynaklanan etkenler: Bir toplumsal
hareketin geliflebilmesi iin ncelikle sorun ak ifade edilmeli, soruna yol
aan nedenlere ve zm yollarna iliflkin ortak bir grfl paylafllmaldr.
4. Hzlandrc etkenler: Mevcut bir inancn glenmesini kflkrtc ya da dramatik olaylar destekler.
5. Eylem iin hareketlilik-seferberlik etkenleri: Toplumsal hareket nderleri
eylemi organize ederler ve katlmclar ynlendirirler.
6. Sosyal kontrol etkenleri: Toplumda eer yksek dzeyde sosyal kontrol sz
konusu ise ortak eylemlere katlm ve toplumsal hareketlerin geliflimi zorlaflr.
Katma deer yaklaflm, ifllevselci gelenee dayanmas ve yapsal zorlamalar,
basky toplum asndan birlii ve dzeni bozucu nitelikte grmesi nedeniyle elefltirilmektedir (Kendall,2008:556). Bunun dflnda elefltirilen dier boyutu ise, kuramn daha ok kolektif davranfln kurumsallaflmfl biimleri zerine odaklanarak
sosyal aktrlerin etkinliine snrlayc bir bakfl getirmesidir (Crossley, 2002:48).
Greli Yoksunluk Kuram

Greli yoksunluk kuram, James Davies, Ted Gurr ve Denton Morrisonun nclnde gelifltirilmifltir. Kurama gre hlihazrdaki durumlarndan ve koflullarndan
memnun olan, doyum salamfl insanlar toplumsal deiflime greli olarak daha az
gereksinim duyarlar. Toplumsal hareketler, insanlarn adalet gerei haklar olduuna inandklar paylarndan yoksun brakldklarna iliflkin alglarna bir yant olarak ortaya kar. Greli yoksunluk, bireylerin kendilerini benzer konumdakilerle
karfllafltrdklarnda hak ettiklerinden daha azna sahip olduklarn hissetmeleridir
(Rose, 1982; Orum ve Orum, 1968; aktaran, Kendall,2 008:555).
Greli yoksunluk kuram, yoksunluk ve memnuniyetsizlik yaflayan baz kiflilerin toplumsal hareketlere neden katlmadklarn aklayamaz. Memnuniyetsizlik
ya da yoksunluk duygular baz kiflileri toplumsal harekete ynlendirse de bu durum hareketlerin ortaya kmas iin yeterli deildir (Kendall,2008:555).
Rasyonel Tercih Kuram

Hareketleri kr inanlarn ve sr psikolojisinin sonucu olarak gren kalabalklar
yaklaflmnn karflt olan rasyonel tercih kuram, hareketleri bireylerin rasyonel eylemlerinin tezahr olarak aklar (etinkaya, 2008:21). Bu kurama gre bireyler
rasyonel aktrlerdir ve katlacaklar eylemlerin maliyet ve yararlarn hesaplayarak
kendileri iin olabildiince ok yarar salayacak olan tercih ederler.
Mancur Olson (1971) rasyonel tercih kuramnn nclerindendir (Crossley,
2002:61). Olsona (1965) gre bireyler her eylemde kr-zarar hesab yapan bir karcdr. Bu yaklaflm, toplumsal hareketleri ya da kolektif eylemi gz dnmfl
kalabalklarla iliflkilendirmez, llebilir, tartfllabilir, incelenebilir bir olgu olarak
ele alr (etinkaya, 2008:21-22).
Rasyonel tercih kuramnn birincil temel zellii metodolojik bireyselciliidir.
Toplumsal dnya temel olarak bireyler ve onlarn eylemleriyle aklanr. Kuram
temel unsura odaklanr; talepler, frsatlar snrllklar ve rasyonalite (ussallk) (Cross-
51
ley, 2002:57-59). Bireyler talepleri dorultusunda, frsatlar ile snrllklar ussallk

erevesinde deerlendirerek kolektif davranflta yer alma ya da almama karar
alrlar.
Kaynak Hareketlilii Kuram

Kaynak hareketlilii kuram da toplumsal hareketlere katlanlarn rasyonel davranan birey olduu dflncesini benimser. Kurama gre bir toplumsal hareketin katlmclarnn, hareketin baflars iin gerekli olan, belirli dzeyde siyasal ve ekonomik kaynaa sahip olmalar gerekir (Kendall,2008:556). Toplumsal hoflnutsuzluun evrensel olduuna ancak ortaklafla eylemin evrensel olmadna iflaret eden
bu yaklaflm, toplumsal hareketlerin ortaya kmasnn ve dzenlenmesinin doas
gerei zor olduunu ne srer. Temel sorun, hareketin kalc hle getirilebilmesi
ve geniflletilebilmesi iin gerekli kaynan harekete geirilmesidir. Youn sosyal
alarn hareketlilii daha olas kldn ve ekonomik olanaklarn farkl yollarla
kaynak hareketliliini kolaylafltrarak harekete ivme kazandrdn var sayan kaynak hareketlilii kuram toplumsal rgtlerin dzeyinin hareketin derecesini ve biimini etkilediine vurgu yapar (Foweraker, 1995:15-16).
Kaynak hareketlilii kuramnn genel olarak kabul gren varsaymlarn flyle
ifade edebiliriz (Cohen, 1999:114);
1. Toplumsal hareketler, kolektif davranfllarn atflmac perspektifle
aklanmas olarak anlafllmaldr.
2. Kurumsal ya da kurumsal olmayan kolektif davranfl arasnda temel bir farkllk yoktur.
3. kar atflmalar ve gruplarn rasyonel biimde savunulmas sz konusudur.
4. Amalar ve flikyetler g iliflkilerinin daimi rnleridir, hareketlerin oluflumunu aklayamazlar.
5. Hareketin oluflumu kaynaklara ve frsatlara baldr.
6. Hareket baflarya, grubun siyasal aktr olarak tannmas ya da artan maddi
yarar ile ulaflr.
7. Kaynak hareketlilii byk lekli, zel amal, brokratik ve resmi rgtlenmeleri de kapsar.
Kaynak hareketlilii kuram, dier kuramlarda yeterince dikkate alnmamfl
olan kaynak konusuna dikkat ekmektedir. Bir toplumsal harekette yer alanlarn
para, yetenek, zaman, medya, maddi ara-gereler gibi kaynaklara ulaflmalarna ve
katlmclarn kendi davalar iin harekete gemelerine odaklanr (Oberschall, 1973
ve McCarty ve Zald, 1977; aktaran Kendall, 2008:556). Kurama gre toplumsal hareketlerin gereksinim duyduu kaynaklar flyle ifade edilebilir (Edwards ve
McCarthy, 2004: )
a. Materyal (para ve fiziki sermaye)
b. Moral (dayanflma ve hedeflere destek olma)
c. Sosyal-rgtsel (rgtlenme stratejileri, sosyal alar)
d. nsan (gnlller, personel ve liderler)
e. Kltrel (eylem deneyimi, amalarn ve konularn alglanmas-isellefltirilmesi, ortak hareket etme bilinci)
Kaynak hareketlilii kuramnn ncleri olan John McCarthy ve Mayer Zald
protesto faaliyetlerinin iktisadi bilefleni olarak toplumsal hareket rgtleri konusuna da vurgu yapmfllardr. Toplumsal hareket rgtleri ekonomik giriflimciler gibi
davranarak kaynak toplar, personel salar ve grfllerini olas alclara aktarr. G-
Mancur Olson, ABDli

sosyalbilimci. (19321998)
Kaynak:
http://www.wiwo.de/
politikweltwirtschaft/
warumlobbyistenerfol
greich-sind-406929/.
Olsona gre bireyler kamusal
karlardan daha ok kendi
karlarn salamak zere
kolektif hareketlere katlrlar.
52
nmzde birbirileriyle rekabet iinde olan birok rgt vardr ve bir toplumsal hareket endstrisi oluflmufltur (etinkaya, 2008:24).
lk kuramsal yaklaflmlar kolektif eylemlerin nedenlerine dikkat ekerken kaynak hareketlilii kuram harekette kullanlan aralara, kaynaklara odaklanmfltr.
1980lerde toplumsal hareketler alanndaki alflmalara egemen olan bu yaklaflm
ayn zamanda youn elefltirilere de muhatap olmufltur. Bu elefltirilerin nedenleri,
McCarthy ve Zaldin ekonomik bir dil kullanmalardr. Hareket giriflimcileri, hareket endstrileri ve hareket sektrleri kavramlarn kullanmfllardr. ou 1960l yllarda gerekleflen hareketlerde yer almfl olan otoriteler tarafndan ideolojinin, balln, deerlerin ve adaletsizlie karfl mcadelenin vurgulanmayfl da elefltirilmifltir. Bunun dflnda kuramn elefltirildii dier boyut, toplumsal hareket rgtleri ile
kar gruplarnn birbirinden ayrt edilemeyifli ve profesyonel toplumsal hareket
rgtlerine odaklanlmas nedeniyle zellikle 1960 ve 1970lerdeki tabana dayal
hareketlerin gz ard edilmesidir (Tarrow,1998:16).
Snrl kaynaklara sahip bireylerin oluflturduklar toplumsal hareketleri aklamaktaki baflarszl (Kendall,2008:556) ve iradeyi dfllayan bir analiz biimi olduu iin elefltirilen (etinkaya, 2008:32) kaynak hareketlilii kuramnn, ayrca metodolojik bireyselcilie baml oluflu da zayf yn olarak grlmfltr (Foweraker, 1995:17).
Yeni Toplumsal Hareketler Yaklaflm

fli hareketi, feminist hareket, insan haklar hareketi, barfl ve adalet hareketleri,
ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtulufl mcadeleleri gibi nc dnya hareketleri eski hareketlerdendir. Bu hareketler ideolojik kkenlerini 20. yzyln modern
toplum projesinden almaktadr (Finger,1992:313). Toplumsal yapnn ve koflullarn
kkten deifltiini ne srenler bu balamda ortaya kan toplumsal hareketlerin
de ncekilerden ok farkl olduunu savunarak yeni bir yaklaflm gelifltirmifllerdir.
Yeni toplumsal hareketler olarak adlandrlan bu yaklaflma gre, snf temeline dayal eski dier deyiflle geleneksel toplumsal hareketler kurulu dzenin paras olmufl, buna tepki olarak yeni toplumsal hareketler sanayi sonras toplum olarak tanmlanan yeni toplumsal koflullarn etkiledii yeni bir siyaset biimi olarak ortaya
kmfltr (etinkaya, 2008:33-34).
Yeni toplumsal hareketler yaklaflm ortak eylemlerin farkllk gsteren biimlerine, dzenlerine, desenlerine ve bu eylemlerin politika, ideoloji ve kltre dayanma tarzlarna odaklanr. Bunun yan sra toplumsal hareketlerin ve ortak eylemlerin kaynaklar olarak rk, cinsiyet, snf gibi kimlik etkenleri dikkate alr. Ekofeminizm ve evresel adalet hareketleri bunlara rnektir (Kendall, 2008:558). Yeni toplumsal hareketler bir sonraki nitede etraflca ele alnacaktr.
Politik Sreler Kuram

Politik frsatlar kuram ya da
politik frsatlar yaps olarak
da bilinen
politik sreler kuram
siyaset sosyolojisinin etkisinde
gelifltirilmifltir ve temel olarak
toplumsal hareketlerin
baflars ya da baflarszlnda
politik frsatlarn belirleyici
olduunu savunur.
Farkl devlet yaplarnda gerek baflarlar gerekse stratejileri ve yaplar asndan

eflitlilik gsteren toplumsal hareketlerin politika temelinde incelenebilecei savunulmufltur. 1960larn bafllarndan itibaren zellikle ABDde otoriteler toplumsal
hareketleri aklamak zere daha politik temelli bir yaklaflm gelifltirmeye bafllamfllardr (Tarrow, 1998:18). Sz konusu yaklaflm, kaynak hareketlilii kuramnn
eksikliklerini gidermeye ve yeni toplumsal hareketler yaklaflmyla kaynak hareketlilii kuramnn sentezine dnk, politik eksendedir. Avrupa merkezli ve toplumsal hareketleri, kolaylafltrc ya da engelleyici politik srelerden bamsz ola-
53
rak ele alan yaklaflmlar ve toplumsal balam gz ard ederek rgtlenmenin politik sorunsalna odaklanan Kuzey Amerikadaki yaklaflmlar inceleyen Tarrow politik sre modeli adn verdii kuram gelifltirmifltir (Foweraker, 1995:18).
Politik Frsatlar olarak da adlandrlan kurama gre toplumsal hareketlerin
katlmclarnn eylemleri belirli politik frsatlarn varlna ya da yokluuna bamldr (Meyer,2004). Kltrel etkenleri gz ard ettii iin elefltirilen politik sreler kuramna gre toplumsal hareketlerin temel bilefleni vardr (Tarrow,
1994);
1. syan bilinci: Toplumda baz kiflilerin sknt ve flikyetleri olur ve adaletsizlik algsna dayanan bu flikyetler sisteme yneliktir. Ortaklafla bir adaletsizlik algs ve bilinci olufltuunda bu bireyler toplumsal hareket katlmclarna dnflrler. Hareketlere katlanlar hedeflerini rastlantsal semezler. Toplumsal hareketler politik sistemin ne kard flikyetler ekseninde ortaya
kar.
2. rgtsel g: Toplumsal hareket gl bir liderlie ve yeterli kaynaklara sahip olmaldr.
3. Politik frsatlar: Var olan siyasal sistem baz meydan okumalara karfl krlgan ise bu meydan okumay toplumsal deiflim amacyla kullanmak isteyenlere frsat yaratmfl olur.
Toplumsal hareketleri aklamak zere gelifltirilen kuramlarn/yaklaflmlarn
SIRA SZDE vurgulad
ortak noktalar nelerdir?
Sidney Tarrow
Politik sreler
kuramnda toplumsal
hareketler ile siyasal
sistemler ve protesto
eylemlerinin iliflkisi
zerine odaklanr
(etinkaya, 2008:25).
Kaynak: http://web.ceu.
hu/soc_ant/faculty/tarro
w.htm
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
54
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Toplumsal hareketin kayna olarak kolektif davranfl zetlemek.

Toplumsal hareketler, ok sayda kiflinin katld genifl lekli ve sreklilii olan ortak davranfllar ifade eder. Bireylerin belirli bir ama iin bir
araya gelmeleri ve ortaklafla etkinliklerde bulunmalar toplumsal hareketlerin bafllang noktasdr denilebilir. Kolektif davranfllar egemen kltrn norm ve deerlerini zorlayan, ok sayda
kiflinin katld gnll ve kendiliinden oluflan,
planlanmayan eylemlerdir. Bu balamda toplumsal hareketler st dzeyde yaplanmfl bir kolektif davranfl biimidir.
Toplumsal hareketlerin tanmlanmasna iliflkin
grflleri sralamak.
Toplumsal hareketler, ortaya kfl biimleri,
amalar ve yntemleri bakmndan birbirinden
ok farkl zelliklere sahiptir. Bu eflitlilik ortak
bir tanmlamay zorlafltrsa da toplumsal hareketleri, ortak davranfl, deiflimin hedeflenmesi, rgtlenme, ortak bir kimliin varl, greli sreklilik gibi temel eksenler erevesinde tanmlama
abalar sz konusudur.
Toplumsal hareket biimlerini tanmlamak.
Sahip olduu ortak noktalara karfln toplumsal
hareketler zgn zelliklere sahiptir ve ok byk lekte eflitlilik sergiler. Genel olarak toplumsal hareket trleri, reformcu, devrimci, din,
alternatif ve direnifl hareketleri olarak snflandrlabilir.
N
A M A
N
A M A
Toplumsal hareketlerin genel zelliklerini tanmlamak.

Toplumsal hareketler, bir deiflimi ya da deiflimi engellemeyi hedefleyebilir. Toplumsal hareketler etkileflimli kampanyalardr; program, kimlik ve durufl bir aradadr. Demokratikleflme sreci toplumsal hareketlerin oluflumunu olumlu ynde etkiler. Toplumsal hareketlerin yaplar, katlmclar ve hedefleri dnemden dneme deiflir
ve evrilir.
Toplumsal hareketleri aklamak zere gelifltirilmifl kuramlar/ yaklaflmlar deerlendirmek.
lk kuramlarda ve yaklaflmlarda toplumsal hareketler aflrclk, yoksunluk ve fliddet ekseninde
aklanlmaya alfllmfltr. Toplumsal lekteki
hareketlere iliflkin ilk sistematik yaklaflm ise kalabalklar anlayfl olmufltur. 1960 ve 1970lerde
yaflanan dnflmlere koflut olarak kolektif davranfl ve Marksizm temelli aklamalardan, kaynak hareketlilii, politik sreler ve yeni toplumsal hareketler anlayflna doru bir geliflim gzlenmifltir. Bu balamda kuramsal yaklaflmlar bireysel olduu kadar evresel ve yapsal koflullar
da dikkate alan aklamalar getirmifllerdir.
55
Kendimizi Snayalm
1. Toplumsal hareketlerin temelinde yatan davranfl tr hangisidir?
a. Kolektif davranfl
b. Panik Davranfl
c. Reform Hareketi
d. Kalabalk hareketleri
e. Barfl hareketi
2. Hangisi kolektif davranfl iin sylenemez?
a. Hazrlksz ve planlanmayan davranfllardr.
b. Grup etkinliidir.
c. Egemen kltrn norm ve deerlerini zorlayc
niteliktedir.
d. Kurallara bal deildir.
e. Kurumsallaflmfl davranfltr.
3. Afladakilerden hangisi kolektif davranfl trlerinden deildir?
a. Kalabalk
b. eteler
c. Ayaklanmalar
d. Devrimci Hareketler
e. lgnlk
4. Afladakilerden hangisi modern anlamda toplumsal
hareketlere rnek olarak verilebilir?
a. evreci ya da yeflil hareket
b. in hanedanlklarn ykan kyl isyanlar
c. Krtaj karflt ya da savunucusu hareketler
d. Hayvan haklar hareketleri
e. Barfl hareketleri
5. Hangisi toplumsal hareketin tanmlarnda grlen
ortak noktalardan deildir?
a. fiiddeti benimsemifl oluflu
b. Kolektif, birlikte davranfl oluflu
c. Deiflim ynelimli hedeflerin bulunmas
d. Kurumsal kolektif davranfln varl
e. Belli bir dzeyde rgtlenmenin bulunmas
6. Hangisi toplumsal hareket trlerinden deildir?
a. Devrimci hareketler
b. Kalabalk hareketleri
c. Reformcu hareketler
d. Kurtarc hareketler
e. Alternatif hareketler
7. Afladaki flklardan hangisinde toplumsal hareketin

aflamas doru verilmifltir?
a. Bafllang-Hazrlk-Toplanma/Birleflme-Kurumsallaflma
b. Problemin ortaya kmas-Kurumsallaflma-zlme
c. Hazrlk-Toplanma/Birleflme-Deerlendirme
d. Liderlerin ortaya kmas-rgtlenme-Kurumsallaflma
e. Hazrlk-Kurumsallaflma-Toplanma/Birleflme
8. Kt hava koflullarna karfl koymak, yafll ve engellilerin gnll katlm, baskya diren, gsteriflli fedakrlk, bafl ve yardm davranfllar MBSB hareketlerinden hangisini ifade etmektedir?
a. Makul olma
b. Birlik
c. Say
d. Ballk
e. rgtlenme
9. Bir toplumsal hareketin katlmclarnn, hareketin
baflars iin gerekli olan, belirli dzeyde siyasal ve ekonomik kaynaklara sahip olmalar gerektiini savunan
kuram hangisidir?
a. Kolektif Davranfl
b. Yeni Toplumsal Hareketler
c. Kaynak Hareketlilii
d. Greli Yoksunluk
e. Rasyonel tercih
10. Arzular, frsatlar,snrllklar ve rasyonalite balamnda toplumsal hareketlerin oluflumunu aklayan kuram hangisidir?
a. Rasyonel Tercih
b. Kolektif Davranfl
c. Yeni Toplumsal Hareketler
d. Kaynak Hareketlilii
e. Greli Yoksunluk
56
Yaflamn inden
Finlandiya Bamszlk Savafl
Finlandiya Bamszlk Savafl, I. Dnya Savaflndan sonra Avrupada ortaya kan Milliyeti ve Sosyal halk
hareketlerinden biridir. Savafl Finlandiyada 27 Haziran
15 Mays 1918 arasnda sosyal demokrat halk tarafndan
ynlendirilmifltir. Sosyalistler Kzllar olarak, karfl taraftaki anti-sosyalistler ise Beyaz olarak adlandrlmfl ve
Kzllar; SSCB, Beyazlar ise Almanya tarafndan askeri,
ekonomik ve motivasyon asndan desteklenmifllerdir.
Rusya mparatorluunun (arlk Rusyas) yenilmesi blgede bir zlme hareketini bafllatmfl ve Rusyada
1917de Finlandiya ile anlaflma sorunlar karmfltr.
Sosyal Demokratlar (Sol), gelenekiler (Sa) lkeyi blmeyi dflnmeye bafllamfllardr...
Mart 1917ye kadar Finlandiya, orduya veya polis teflkilatna sahip deilken sol ve sa, kendi gvenlik gruplarn kurmaya baflladlar. Sa Beyaz Muhafzlar ve sol Kzl Muhafzlar adlar altnda iki ayr gvenlik grubu kurmufllardr. Finlandiyadaki korku dolu atmosfer sonunda Beyaz Muhafzlarn Senatoda kendilerini lkenin
milli ordusu ilan etmeleriyle, iki kutup arasnda savafl
bafllamasyla dorua kmfltr. Beyazlar zafer kazanmfllardr. 1917-18 i savafl krizinden sonra Finlandiyallar
ynlerini Rusyadan ok Almanyaya evirmifllerdir. Hatta senato, Alman Krallna Bal mutlak monarfliyi dile getirmifltir. Fakat Almanyann I. Dnya Savaflndan
yenik ayrlmas bu fikri tek baflna Bamsz Demokratik Cumhuriyet anlayflna evirmifltir.
Sivil savafl ardnda eliflkili tartflmalar da kalnt olarak
brakmfltr. Tahminen 37.000 insan bu halk hareketi sonunda ld ayrca ahlak dfl toplama kamplar ve atflmalar da toplumsal negatif etkiler uyandrd. Bu olay
Finlandiya ekonomisini sarst ve yllarca politik grfl
ayrlklarn krkledi. Sol ve sa arasndaki gerginlik
uzun sre devam etti.
Savafln Arkaplan
Savafln ana sebepleri, I. Dnya Savafl ve bu savafln
Rusya mparatorluunda bafllatt ve Eyll Devrimine
kadar giden ykc etkileriydi. Finlandiya, Rusyann bir
paras olarak Rus-Alman savafllarna mekan olmufl ve
atflmalardan ok etkilenmiflti. ki imparatorluk ekonomik, askeri ve politik olarak Finlandiyaya ok nem
veriyorlard. Erken bir kriz daha Rusya ile Federal Finlandiya arasnda 1899 ylnda olmufltu ve St. Petersburgda tartfllmflt. Finlandiyann bamszlk eilimini fark eden heterojen Rusya, Finlandiyann Ruslafltrlmas bafll altnda, otonomsal bir program bafllatmflt. Finliler bunu Rusyann ilk byk basks olarak
adlandrmfllard. Sonu olarak bu program daha sonra
olacaklarn ana hatlarn belirleme asndan nemliydi.
Hibir politik hakka sahip olmayan Finli ifliler.
Basknn ilk dneminden nce, Finlandiya byk bir

otonomluktan memnundu. Rusyann dier blgeleri ile
karfllafltrlacak olursa, Finno-Rus iliflkileri daha sakin
ve barflld. Bu politika Finlilerin anti-emperyalist faaliyetlere bafllamasna kadar devam etti. Daha sonra siyasi kutuplaflmalar oluflmaya bafllad; en radikalleri, aktif hareket edenleri, Jger nderliinde Almanyann
kflkrtmalaryla alflyordu.
Bu savafln esas sebepleri aslnda 17.yy sve kkenli snf fakllklar idi. Bu antidemokratik snf farklar Finlileri ekonomik, sosyal veya politik anlamda iki guruba
ayrlmaya ynlendirdi. Sol, 1899dan sonra sadece Ruslafltrma politikasna deil, dier tm demokratik yapya
karfl aktivasyon gsteriyordu. Finlandiyann nfusu
19.yyda muazzam bir hzla artnca, endstriyel bir ifli snfnn ortaya kmas kanlmaz hale gelmiflti. Sol, endstri devrimi ve ekonomik zgrlk kavramlarnn
Finlandiyaya sramas ve arn emperyalist ve otokratik ynetiminin olumsuz etkisiyle gittike glendi. Bu,
daha sonra ortaya kacak endstrileflmenin ve ngiltere
gibi lkelerin ekonomik yapsndan renilen tecrbelerin etkisini gstermesiyle, solun faaliyetleri, ifli snfnn
kendine gvenlerinin artmas, insanlarn daha yksek
hayat standard istemesi, sayesinde ykselifle geti. Fakat
sadece sol ykselmiyordu. Onunla birlikte nasyonalizm
ve liberalizm de farkl sebeplerle ykseliyordu. Fakat
insanlarn hayat standardnn ykselmesi, endstrileflme,
zengin ile fakir arasndaki uurumu daha da artrd.
Finlandiyal ifli hareketleri, 19. yy da Evangelist Lutherci Kilise tarafndan desteklendi ve bunu takiben Finlandiya Sosyal Demokratik Partisi 1899da kuruldu. Bu sosyalist hareket, Rusyann Japonyaya yenilmesi (1905) sayesinde ortaya kan siyasi iktidarszlktan etkilendi. Kargafla parlamentoyu da etkiledi. Sosyal demokratlar %50
oy kaybettiler. Rus ar iktidar tekrar salad ve blgedeki basklarn artrd. Bu parlamentonun 1908-1917 arasnda faaliyetlerini durdurmasna sebep oldu.
Kaynak: http://www.msxlabs.org/forum/tarih/324719finlandiya-bagimsizlik-savasi.html
57
Okuma Paras
BOSTON AY PARTS SYANI
Boston ay Partisi isyan, esasen ngiliz Parlamentosunun Pul Vergisi syanndan sonra yrrle koyduu
Townshend Yasasndaki dzenlemelerden kaynaklanmfltr. Bu yasalar ile ithalata konu olan baz rnlere harici vergiler getirilmifl ve bu yolla ngilizlerin koloniler
zerindeki egemenlik hakk gvenceye alnmfltr. O dnemde yrrle konulan yasalar kapsamnda kat,
boya, cam, kumafl ve ay zerine vergiler getirilmifltir.
Bu vergilerin oranlar hafif olduklar halde, Amerikallar vergilere karfl tepki gstermifllerdir. Ortaya kan
tepkiler karflsnda ngiliz hkmetinin sessiz kalmas
zerine, yine Virginiallarn giriflimi ile lke genelinde
ngiliz mallarna genel bir boykot bafllamfltr. Koloni halk evlerini boyasz brakmak, yerli kumafltan yaplmfl elbiseler giymek ve ngiltereden gelen ss eflyalarn kullanmamak suretiyle, bafllatlan boykotu desteklemifllerdir. Bostonlular ise, dier kolonilerden farkl olarak daha
fliddetli tepkilerde bulunmufllardr. ngiliz askerleri ile
halk arasndaki gerginlik, 5 Mays 1770 tarihinde ortaya
kan ve ngiliz askerlerini kartopuna tutan halka karfl
atefl almas zerine Bostonlunun lmyle sonulanan olayla bsbtn artmfltr. Boston Katliam ad verilen bu olay, ngiliz vicdanszl ve ngiliz zorbalnn
kant olarak nitelendirilmifl ve halk aka isyana teflvik
edilmifltir. Yaflanan bu olaylar zerine ngiliz Parlamentosu geri adm atarak kat, boya, cam ve kumafl zerindeki vergileri kaldrmfl, ancak egemenlik hakknn sembol olarak ay Vergisini kaldrmamfltr. ay Vergisinin
kaldrlmamasnn bir baflka nedeni de, o dnemde kt
durumda bulunan Dou Hindistan fiirketinin mali ynden desteklenmesidir. ngiliz Parlamentosu bu flirketin
kolonilere ithal edecei ay vergi dfl brakarak, fiyatnn ucuzlatmaya ve bu yolla ay alannda tekel oluflturmaya alflmfltr. Ancak, Boston ay Partisi syannn kfl nedenini sadece ay Vergisine karfl gsterilen tepkilere balamak yanlfltr. nk Amerikallar, ay Vergisini kabul etmeleri durumunda ngiliz Parlamentosuna
her trl vergiyi koyma imkan vereceklerini bilmekteydiler. Bu nedenle onlar iin esas nemli olan, koloniler
zerindeki ngiliz tehdidiydi ve bu tehdidin ortadan kaldrlmasnda mcadeleye giriflilmesi kanlmazd.
Kolonilerin btn muhalefetine ramen ngilizler, Boston
Limanna getirdikleri gemilerdeki ay lkeye sokmak istemifllerdir. Ancak Samuel Adamsn liderlik ettii bir grup
vatandafln bu olaya cevab ok sert olmufltur. 16 Aralk
1773 gecesi Mohawk yerlisi klna giren baz kifliler ay
ykl ngiliz gemilerine saldrmfl ve ay ykl sandklar
denize boflaltmfllardr. Denize dklen aylar, suyun s
olmasnn da etkisiyle ksa srede kabarmaya bafllamfl ve
Boston Liman sular ay rengini almfltr. Bunun zerine
yaflanan bu isyanda rol alanlar ay partisi slogann kullanmfllar ve bu olayn ironik bir ifadeyle Boston ay Partisi olarak tarihe gemesine neden Olmufllardr. Yaflanan
geliflmelerin ertesi gn isyan yneten John Adams, kolonilerin bamszlk kararlln ortaya koyan flyle bir
aklama yapmfltr.ayn imha edilmesi, o kadar cesur-
Boston ay Partisi, 16 Aralk 1773

Kaynak: http://wagingnonviolence.org/author/
nathanschneider/page/3/
ca ve yrek isteyen bir ifltir ki; bunun yle getirileri ya da

nemli sonular olmaldr ki; bu olayn tarihte bir dnm
noktas olaca yorumundan baflka bir fley yapamyorum. Yaflanan bu olay karflsnda ngiltere, o dnemde
imparatorluun kaderini tayin edecek siyasi bir bunalm
ile karfl karflya kalmfltr. Buna gre, eer aylarn imhasna karfl ses karmazsa ngiliz Parlamentosu koloniler
zerindeki hakimiyetinin zayfladn dnya kamuoyu
nnde kabul etmek zorunda kalacaktr. Bu nedenle ngiliz hkmeti bir takm zorlayc yasalar karma yoluna
gitmifltir. Bu zorlayc yasalarn baflnda ise, Boston Liman Yasas gelmifltir. Bu yasaya gre, imha edilen aylarn
bedeli koloniler tarafndan denene kadar Boston Liman ticari gemilere kapatlmfltr. Bu geliflme karflsnda endifleye kaplan koloniler, toplumsal haklarn savunmak
ve uzlaflma salamak amacyla, Pul Vergisi Kongresinden
sonra 5 Eyll 1774 tarihinde Philadelphiada toplanan lk
Ktasal Kongreye (First Continental Congress) temsilciler
gndermifllerdir. Kongrede alnan kararlar balamnda,
ngiliz Kralna duyulan hassasiyeti ifade eden bir bildiri
gnderilmifltir. ngiliz Kral ise, bu bildiriye yant vermemifltir. Bunun zerine kolonilerde kurulan komisyonlar
yavafl yavafl ynetimi ele geirmeye bafllamfl, toplanan
asker ve cephanelerle savafl hazrlklar hz kazanmfltr.
15 Mays 1775 tarihinde Philadelphiada kinci Amerikan
Kongresi toplanmfl ve yaynlanan bildiri ile bamszlk
mcadelesi resmen bafllamfltr. Alt yl sren zorlu savafllardan sonra Amerikallar galip gelmifl ve 4 Temmuz 1776
tarihinde bamszlklarn ilan etmifllerdir. Bu nedenledir
ki, Boston ay Partisi syan Amerikan tarihinde nemli
bir dnm noktas olmufltur. Bamszlk mcadelesinin
kazanlmas ile birlikte vergi hakk, Amerikan halkn temsil eden meclislere gemifl, devlet gelir ve giderleri bu
meclisler vastasyla tayin ve tespit etmeye bafllanmfltr.
Ancak temsilsiz vergilemeye tepki olarak giriflilen mcadelenin zaferle sonulanmas, temsil ile vergilemenin kusursuz olduunu kantlamamfl, mahiyet deifltiren vergileme alanndaki sorunlar devam ederek, temsil ile vergilemenin de kt sonular dourabilecei yaflanan yeni
vergi isyanlar ile ispatlamfltr.
Coflkun Can Aktan; zgr Sara ve Dilek Dileyicinin
Avrupa ve Amerikan Tarihinde Vergi syanlar adl
makalesinden alnmfltr.
Kaynak: http://www.canaktan.org/canaktan_personal
/canaktan-arastirmalari/maliye-tarihi/avrupa-isyan.pdf
58

1. a
2. e
3. d
4. b
5. a
6. b
7. a
8. d
9. c
10. a
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Hareket ve

Kolektif Davranfl blmn yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Hareketlerin
Tarihsel Geliflimi blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Hareketin
Kavramsallafltrlmas blmn yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Hareket
Biimleri blmn yeniden gzden geiriniz.
Nitelikleri ve Aflamalar blmn yeniden
gzden geiriniz.
Nitelikleri ve Aflamalar blmn yeniden
gzden geiriniz.
Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
Kuramlar blmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Kollektif davranfl, dominant grubun norm ve deerlerini zorlayan, ok sayda insann katld gnll ve
sklkla planlanmadan gerekleflen eylemlerdir. Bafllca
trleri, kalabalk, eteler, ayaklanmalar, panik, lgnlk,
moda, kamu dflncesi ve dedikodu.
Sra Sizde 2
Toplumsal hareket tanmlarnn ortak olarak vurguladklar noktalar, kolektif, birlikte davranfl, deiflim ynelimli hedefler, kurumsal kolektif davranfl, belli bir
dzeyde rgtlenme, geici bir srekliliktir.
Sra Sizde 3
Geleneksel ya da cemaat gruplarnca gelifltirilen savunmac eylemlerden farkl olarak modern toplumsal hareketler organize, z bilincine sahip, daha kalc, yeni haklar ve avantajlar arayan saldrgan eylemler niteliindedir.
Sra Sizde 4
Bafllca toplumsal hareket biimleri devrimci hareketler, reformcu hareketler, kurtarc hareketler, alternatif
hareketlerdir.
Sra Sizde 5
Tillynin yaklaflmna gre toplumsal hareketlerin ayrt
edici zelllikleri, kampanya, hareket repertvuar ve
MBSB gsterilerinin bir arada bulunmasdr.
Sra Sizde 6
Farkl yaklaflmlar, toplumsal hareketlerin amalarn,
olufltuklar ortam, sosyopolitik koflullar, bireylerin toplumsal hareketlere katlmalarna yol aan etkenleri ve
toplumsal hareket balamnda gelifltirilen eylem biimleri zerinde durarak aklamalar gelifltirmifllerdir.
Kaynaklar
Aartan, T.; Choi, W.Y.; Huynh, T. (2008). Kapitalist
Dnyann Dnflm: 1750-1850. Martin, G.W.
(Koord.), Toplumsal Hareketler: 1750-2005; Dipten
Gelen Dalgalar. (s.21-86.) (ev. Deniz Keskin.)
Versus Kitap.
Aka, . (2003). Kreselleflme ve Emek Stratejisi:
Toplumsal Hareket Sendikaclna Doru.
(ev.G.Doan). Eitim, Toplum, Bilim, 4-21.
Buechler, S.M. (2004). The Strange Career of Strain and
Breakdown Theories of Collective Action. Snow,
D.A.; Soule, S.A.; Kriesi, H. (Ed.). The Blackwell
Companion to Social Movements. Malden: Blackwell
Publishing.
Bush, M. C. (2008). Reformcular ve Devrimciler: Sistem
Karflt Hareketlerin Ykselifli ve ktidar Paradoksu,
1848-1917. Martin, W.G (koord.). Toplumsal
Hareketler 1750-2005: Dipten Gelen Dalgalar.
(ev.D.Keskin.) stanbul: Versus Yaynlar.
Cohen, J. (1999). Strateji Ya Da Kimlik: Yeni Teorik
Pradigmalar ve Sosyal Hareketler. K. ayr (ed.),Yeni
Sosyal Hareketler: Teorik Almlar. (ss.109-130.)
Crossley, N. (2002). Making Sense of Social Movements.
Philadelphia: Open University Press.
ayr, K. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Teorik
Almlar. stanbul: Kakns Yaynlar.
etinkaya, Y.D. (Der). (2008). Toplumsal Hareketler:
Tarih, Teori ve Deneyim. stanbul: letiflim Yaynlar.
Davis, G.F.; McAdam, D.; Scott, W.R.; Zald, M.N. (2005).

Social Movements and Organization Theory.
Cambridge University Press.
Della Porta, D.; Diani, M. (2006). Social Movements: An
Introduction. Blackwell Publishing.
Dirlik, A. (2008). Pasifik Perspektifinde Toplumsal
Hareketler: adafl Radikal Siyasetin Soyaac
zerine dflnceler. etinkaya, Y.D. (Der).,
Toplumsal Hareketler: Tarih, Teori ve Deneyim.
stanbul: letiflim Yaynlar.
Earl, J. (2004). Cultural Consequences of Social
Movements. Snow, D.A.; Soule, S.A.; Kriesi, H.
(Ed.)., The Blackwell Companion to Social
Movements. Malden: Blackwell Publishing.
Edwards, Bob; John D. McCarthy (2004). Resources
and Social Movement Mobilization. In Snow, Soule,
and Kriesi (ed), The Blackwell Companion to Social
Movements. (pp. 116-52.). Oxford: Blackwell.
Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin Yetiflkin
Eitimi Asndan Dourgular. (ev.R.Gnl)
Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi
Dergisi. 25 (1).
Foweraker, J. ( ). Theorizing social movements. Pluto
Press.
Giddens, A. (1990). The consequences of modernity.
California. Stanford University Press.
Heberle, R. (1949). Observations on the Sociology of
Social Movements. American Sociological Review, 14.
Heberle, R. (1951). Social Movements: an Introduction
to Political Sociology. New York: Appleton-CenturyCrofts.
Jasper, J. M. (2002). Ahlaki Protesto Sanat. Toplumsal
Hareketlerde Kltr, Biyografi ve Yaratclk. Ayrnt
Yaynlar, 49-65.
Kendall, D. (2008). Sociology in Our Times: The
Essentials.
Koopmans, R. (2004). Protest in Time and Space: The
Evolution of Wabes of Contention. David A. Snow,
Sarah Anne Soule, Hanspeter Kriesi (ed.). The
Blackwell Companion to Social Movements.
Blackwell Publishing, (pp.19-46.)
Kornhauser, William. (1959). The Politics of Mass Society.
Glencoe, Ill.: The Free Press,
Kkalan mrn, F. (2010). Yeni Toplumsal Hareketler
ve Kentsel Yaflam. Gmfihane niversitesi Sosyal
Bilimler Elektronik Dergisi, 2.
Lofland, J. (1996). Social movement organizations:
Guide to Research on Insurgent Realities. New
Jersey: Transaction Publishers.
59
Markoff, J. (1996). Waves of Democracy: Social

Movements and Political Change. California: Pine
Forge Press.
Martin, G.W. (Ed.) (2008). Toplumsal Hareketler: 17502005; Dipten Gelen Dalgalar. (ev. Deniz Keskin.)
Versus Kitap.
Mccright, M.A.;Dunlap, R.E. (2008). The Nature And
Social Bases of Progressive Social Movement
Ideology: Examining Public Opinion Toward Social
Movements. The Sociological Quarterly 49, 825-848.
Meadows, P. (1946). Theses on Social Movements,
Social Forces. 24, 408-412.
Melucci, A. (1996). Challenging Codes: Collective Action
in The Informaton Age. Cambridge University Press.
Meyer DS, Minkoff DC. (2004.) Conceptualizing Political
Opportunity. Social Forces.
Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social
Movements; Identity, Culture and The State. Oxford
University Press.
Olson, M. (1971). The Logic of Collective Action: Public
Goods and the Theory of Groups. Harward College.
Snow, A.; Soule, A.S;Kriesi, H. (2004). The Blackwell
Companion to Social Movements. (A. Snow, Sarah
Anne Soule, Hanspeter Kriesi) Blackwell Publishing.
Smelser, Neil J. (1963). Theory of Collective Behavior.
Glencoe, IL: Free Press,
fientrk, . (2006). Kresel Yeni Sosyal Hareketler ve
Savafl Karfltl. C.. Sosyal Bilimler Dergisi 30 (1),
31-46.
Shepard, J.M. (2009). Sociology. Cengage Learning, Inc.
Stalder, F. (2006). Key Contemporary Thinkers: Manuel
Castells. Cambridge: Polity Press.
Tarrow, S. (1994). Power in Movement: Collective Action,
Social Movements and Politics. Cambridge
University Pre.
Tilly, C. (2004). Toplumsal Hareketler. stanbul: Babil
Yaynlar.
Touraine, A. (1999). Toplumdan Toplumsal Harekete.
Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Almlar. (Yayna
Hazrlayan; K.ayr), 35-52.
Trkdoan, O. (2004). Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi.
stanbul: IQ Kltr Sanat Yaynclk.
Vander Zanden, J.W. (1959). Resistance and Social
Movements. Social Forces Vol. 37 (4), 312-315
Weissmann M. (2008 ). The Missing Link - Bridging
Between Social Movement Theory and Conflict
Resolution. University of Gothenburg.
Whittier, N. (2002). Meaning and Structure in Social
Movements. Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.
(Ed). Social Movements; Identity, Culture and The
State. Oxford University Press. 289-308.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Toplumsal hareketlerde yaflanan dnflm zetleyebilecek,
Yeni toplumsal hareketlerin geliflim srecini ifade edebilecek,
Yeni toplumsal hareketlerin biimlerini tanmlayabilecek,
Yeni toplumsal hareketlerin zgn niteliklerini sralayabilecek,
Yeni toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal yaklaflmlar deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Postmodernizm
Yeni Orta Snf

Kimlik
indekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Yeni Toplumsal
Hareketler
GRfi
TOPLUMSAL HAREKETLERDE
YAfiANAN DNfiM
ANLAYIfiININ GELfiM
YAKLAfiIMINA YNELK
ELEfiTRLER
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERN
NTELKLER
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERE
LfiKN KURAMSAL YAKLAfiIMLAR
KRESEL TOPLUMSAL
HAREKETLER

GRfi
Modernleflme, sanayileflme, kentleflme ve kreselleflme gibi srelerin youn bir
flekilde yafland toplumlarda kkl dnflmler sz konusudur. Bu dnflmlerle birlikte toplumsal yapda nemli farkllaflmalar meydana gelmektedir. Bu deiflim ve dnflmlerin sonucunda toplumsal hareketlerin tr, kapsam, konusu,
aktrleri ve kaynaklandklar paradigmalar da evrim geirmektedir (fientrk,
2006:39-40). Sonular btn corafyalarda giderek daha youn yaflanmakta olan
kreselleflme sreci ile birlikte yeni toplumsal hareketler ve sivil toplum politikalarnn yeni biimlerine ynelik yeni ortamlar oluflmaya bafllamfltr (Haarstad,
2009:172). Toplumsal hareketlerin, protesto eylemlerinin kurumsallaflmas ve olaanlaflmas Tarrowun (1984) deyimiyle toplumsal hareket toplumuna yol amfltr (aktaran Martin, 2008:8).
Modernliin neden olduu bunalmlar aflmak zere ortaya kan yeni toplumsal hareketler (Finger,1992:312), sz konusu dnflm anda gemifltekinden
ok farkl niteliklerde geliflmeye bafllamfltr. Giderek artan bir hzda yaflanan dnflm 1960larda ortaya kmfltr. Endstri toplumundan endstri sonras topluma, modern toplumdan postmodern topluma geifl olarak tanmlanan bu sre
toplumsal hareketler bakmndan da yeni kavramsallafltrma ve tanmlamalarn yapld bir dnem olmufltur.
Literatrde eski hareketler olarak tanmlanan toplumsal hareketler ideolojik
kkenlerini 20. yzyln modern toplum projesinden alrken (Finger,1992:313),
1960lardan sonra gzlenmeye bafllanan yeni birtakm hareketler modernlik sonras toplumun dflnce yapsn ve toplumsal koflullar yanstmaktadr. zellikle son
yirmi ylda ortaya kan kolektif hareketler yafl, cinsiyet farkllklar, salk, doa ile
iliflki, insan neslinin devam gibi daha nce gndeme hi gelmemifl olan toplumsal eliflkilerden kaynaklanmaktadr. Bu balamda hareketlerin sosyolojik analizi
nem kazanmaktadr (Melucci, 1999:81).
Yeni toplumsal hareketler kavramsallafltrmas kabul grmfl olsa da toplumsal hareketlerin tanmlanmasna iliflkin tartflmalar srmektedir. Calhoun (1993:386),
yeni toplumsal hareketler ve eski hareketler ayrmn kabul etmekle birlikte bu hareketlerin postendstriyel ya da postmodern toplumla iliflkilendirilerek aklanmasn elefltirmifltir. Bu hareketlerin 18. yzyln sonu ve 19. yzyln bafllarnda geliflmifl birok hareketle benzerlikler gsterdiini ne srmfl ve bu flekilde yanlfl tarihsel varsaymlar terk etmenin, bir btn olarak toplumsal hareketlerin tarihinin
62
daha iyi anlafllmasn salayacan belirtmifltir. adafl hareketler, sistem karflt

hareketlerdir ve zellikle 1990larn sonunda, kapitalizmin yeni kresel aflamas ile
toplumsal hareketler youn biimde iliflkilendirilmeye bafllanmfltr (Martin,
2008:6,11). Gnmzde gerekleflen toplumsal hareketlerin ne kan nitelii, daha kresel ve uluslararas olmasdr. Bu balamda kresel toplumsal hareketler
kavram daha kapsayc bir kavram olarak kullanlmaya bafllanmfltr.
TOPLUMSAL HAREKETLERDE YAfiANAN DNfiM

Toplumsal hareketler uzun sredir var olsa da adafl hareketler 1960larda doan
vizyonlara ok fley borludur (Dirlik, 2008:73). Kuramclarn ortaklafla vurguladklar nokta da yeni toplumsal hareketlerin (YTH) yeni bir dnemi temsil ediyor olmasdr (Crossley,2002:150). Sz konusu yeni dnemin bafllangc olarak 1960lar
gsterilmektedir.
Gustave Le Bon ve Karl Markstan bu yana toplumsal hareketler byk deiflim
geirmifl, zellikle 1960lardan itibaren nitel ve nicel adan younluk, hz ve eflitlilik kazanmfltr. Ticaret birlikleri, renci hareketleri ve klasik milliyeti hareketlerden baflka feminizm, evrecilik, insan haklar hareketleri, dinsel kktencilik,
kltrel, etnik, cinsel tercih hareketleri birbiri ardnca ortaya kmfltr (fiimflek,
2004:111).
1960larn sonlarnda dnyada aka gzlenebilen derin ve dramatik bir dnflm ve kimilerine gre bir devrim sz konusuydu: 1970lerin yeni siyasal ortamn
flekillendirecek olan 1968 Maysnda Fransa, Almanya, Britanya, ve Meksikada bafl
gsteren renci gsterileri, talyadaki Kzgn Sonbahardaki renci-ifli koalisyonu, Frankocu Madrid, Komnist Prag gibi yerlerdeki demokrasi talepleriyle geliflen
hareketler, Gney Afrikadan Romaya kadar elefltirel Katolikliin geliflimi, kadn
ve evre hareketlerinin ilk iflaretleri. Btn bu olgular kkl dnflmn gstergeleri olarak deerlendirilmektedir (Della Porta ve Diani, 2006:1).
renci hareketlerine 1960larda eitim krizi ve baskc siyasal ynetimler ile
Souk Savafln getirdii ekonomik ve siyasal koflullardan duyulan memnuniyetsizlik yol amfltr. 1967den itibaren 1973e dek Fransa, Bat Almanya, spanya, talya, Polonya, ABD, Arjantin, Cezayir ve Senegalde renci gsterileri ortaya kmfl, ksa srede Kanada, Japonya, Gney Kore, Yunanistan, Hindistan, Zambiya,
Pakistan, Kolombiya, Kosta Rika, Venezella ve Ekvador gibi lkelere yaylmfltr
(Katsiaficas, 1987 aktaran Kalouche ve Mielant,2008:221-224).
Resim 3.1
1968 Maysnda
Fransada
bafllayan renci
hareketleri
yaflanan
dnflmn iflareti
niteliindedir.
63
3. nite - Yeni Toplumsal Hareketler
1968de Berlin zgr niversitesinde ABDnin Vietnama mdahalesine karfl

gsteriler yaplrken talyada 1970lere dek srecek olan iflilerin, rencilerin, Katoliklerin ve orta snf vatandafllarn hak arama mcadelesi grld. Fransz renciler ve ifliler ise De Gaulle ve Pompidou ynetimine karfl koordineli eylemlerde
bulundular. Kanadada neredeyse her niversitede bir baflkaldr sz konusuydu,
Meksikadaki renci gsterilerine yz binden fazla katlm oldu. Benzer hareketler Polonya ve ekoslovakyada da grld, ABD de 1968 hareketlerinde yer ald:
Kzlderili hareketi ne kt, Vietnam Savafl karflt hareketler younlaflt, Martin
Luther Kingin ldrlmesi yzden fazla flehirde zencilerle polis arasnda atflmalara yol at, Yoksul Halkn Yryfl binlerce gstericiyi Washingtona toplad,
niversitelerde gsteriler artt (Tilly, 2004:113-115).
Dnya Savafllarnn sona ermesinin dourgular olarak nitelendirilen btn
avantajlara sahip bir kuflak olan 1960larn genlii egemen Amerikan kltr deerlerine karfl bir durufl, bir kltr biimlendirmifltir. Sivil Haklar hareketi rneinde olduu gibi rk ve benzeri yeni konular 1960lardaki gsterilerin baflat konusu
olmufltur (Gtting, 2010:5).
Resim 3.2
1960larda Afrika
kkenli ABDlilerin
haklarn savunan
bir Sivil Haklar
Hareketi gsterisi,
Alabama, ABD
Kalouche ve Mielant (2008:279) kapitalizmin, Yirminci yzyln ikinci yarsnda

ekonominin ve maddi yaflamn her alanna giderek daha fazla nfuz ettiini ve buna koflut olarak sistem karflt hareketlerin radikal nitelikte yeniden biimlendiini
savunmaktadrlar.
1968 dnemi sistem karflt btn hareketlerin dnflm geirdii bir sre olmufltur. Bu dnemde in Kltr Devrimi, Kba Devrimi, Vietnam Savafl gibi dnya leinde gerekleflen ve ok ynl etkileri olan olaylarn yan sra pek ok
toplumsal hareket geliflip yaylmfltr. Milliyeti mcadeleler genelde sosyalist ideolojiyi benimserken merkez lkelerde kimlik hareketlerine ynelik bir geliflim ve
buna paralel olarak evre lkelerde etnik ve din kimliklere ynelim gzlenmifltir
(Kalouche ve Mielant,2008:221-223).
1960larn sonlarnda ifli snf hareketi bir toplumsal hareket olarak ivme kaybettiinde yeni tip hareketler ortaya kmaya bafllamfltr (Wieviorka, 2005:5). ABD
de ve baflka lkelerde 1968 atflmalarna verilen tepkiler, ifliler ve dier smrlen kesimler adna yrtlen eski toplumsal hareketlerin miadn doldurduunun
gstergeleri olarak kabul edilebilir. zerklik, kendini ifade etme ve endstri son-
Fransz sosyolog Alaine

Touraine 1968 ylnda yeni
baflladn ilan etti (Tilly,
2004:117).
64
ras toplumun elefltirisine ynelen yeni toplumsal hareketler eskilerinin yeri almfltr (Tilly, 2004:116).
Yeni Toplumsal Hareketler Kuram, Marksizmin yksek dzeyde akademik ve
yapsal yorumuna iliflkin yaflanan dfl krklna dayandrlmfl, ayn dnemde gelifltirilen Kaynak Seferberlii Kuram da zellikle ABDde geliflmifl olan, eski, Kolektif Eylem Kuramnn psikolojik indirgemeciliini ak bir biimde reddetmifltir.
ki yaklaflmn da 1960larda ABDdeki kadn hareketi, sivil haklar hareketi, savafl
karflt hareket ve Avrupadaki renci hareketleri, barfl hareketi, nkleer karflt
hareket ve yeflil hareketinin bafllang aflamalaryla birlikte sosyal hareketlerde grlen hzl ve ani artfla cevap vermek zere gelifltirilmifltir (Foweraker, 1995:9).
Kapitalizmin hemen her yerde sosyokltrel deerleri etkisi altna aldn vurgulayan Kalouche ve Mielant (2008:279) bu etkilemenin sonucu olarak ortak kan, din ya da etnisiteye dayal kimliklerin ve yerel gruplarn yan sra sosyalizm,
milliyetilik ve komnizm ideolojilerinin de zayfladn belirtmifllerdir. Ayn zamanda insan hareketliliinin ivme kazanmasna koflut olarak tekinin ktlenmesi ve fleytanlafltrlmas yoluyla kimlik inflasna ynelik eilimleri glendirmifltir.
YTH anlayfl, kapitalist toplumda var olan temel iki snfn, burjuva ve proletaryann mcadelesine dayal zmlemeyi reddeder. YTH kuramclarna gre toplum deiflmifltir ve Marksn ortaya koyduu modele uygun deildir. Marksn devrimci bir ifllev atfettii proletarya snf etkinliini yitirmifl ve ifli hareketi ifli partileri araclyla toplumun bir paras haline gelmifltir. Tourainein de belirttii gibi
toplum postendstriyel olmaya doru evrilmifltir (Crossley,2002:151).
Btn dnyada gzlenen deiflim ve dnflmlerle birlikte toplumsal hareketlerdeki evrilmeler de 1960lar ve 1970lerle snrl kalmamfl, artan bir hz ve younlukla sreklilik kazanmfltr. Kalouche ve Mielantn (2008:221-226) belirttikleri gibi 1980ler ve 1990larda Sovyetler Birliinin bir alternatif olma zelliini kaybetmesi ve ardndan yklmasyla birlikte devlet sosyalizmi mrn tamamlarken yeni dinsel ve etnik kimlikler geliflmeye bafllamfltr.
renci hareketleri 1980lerde eitim biiminin dnya apnda dnflmyle
nemli lde ivme kaybederken, feminist, cinsiyet zgrl, evreci, barfl, din
ve etnik hareketler de son otuz ylda geliflerek sreklilik kazanmfltr. Bir toplumsal hareket olarak adlandrlan bu oluflumlarn gerekte farkl ynelimlere sahip
olanlarn karmaflk bir gruplaflmas niteliinde olduu ne srlmektedir (Kalouche ve Mielant,2008:256-257).
Toplumsal hareketler, toplumsal iliflkiler ve toplumsal bilinle birlikte dnflm
geirmifltir. deallere sahip, ahlaki deerleri savunan pek ok birey 1980 ve 1990larda artan biimde gsterilere katlmfllardr. Ancak bunlar, toplumsal hareket olarak
tanmlanabilecek trden deildir. Devleti ele geirmeyi amalayan eski hareketlerin tersine YTH, politika belirleyicileri zerinde lobicilik yapmay ve kamuoyunu
etkilemeyi hedeflemifltir (Kalouche ve Mielant,2008:280).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Toplumsal hareketlerde
SIRA SZDE 1960larda yaflanan temel dnflmn kayna nedir?
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER ANLAYIfiININ

D fi N E L M
GELfiM
Toplumsal hareketlere iliflkin deerlendirmelerdeki farkllklara dikkat eken Martin (2008:7),SKuzey
O R U Amerika ve Avrupa kaynakl alflmalarda devrimlerin ve fliddet ierikli sol gsterilerin, rasyonelleflmeleri, normalleflmeleri ve kurumsallaflmalar zerinde durmufltur. Siyasi sre ekol olarak adlandrlan bu yaklaflma gre,
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
kuzeydeki emek, insan haklar ve yefliller hareketi ile Gneydeki milliyeti hareketler devletler tarafndan giderek kurumsallafltrlmfl ve siyasi partilere dnfltrlmfl, bunun sonucunda 1960lara dek grlen radikal, topyac hareketler artk
tarihsel yapay olgular olarak grlmeye bafllanmfltr.
Alan yaznda, yeni toplumsal hareketlere ynelik yeni protesto hareketleri, yeni politikalar, yeni poplizm, neoromantizm, antipolitik, Ortodoks olmayan siyasal davranfl, dzensiz politikalar gibi kavramlar kullanlmfltr. Bu kavramlarda,
yaflanan krlma ve devamszlk vurgulanrken yeni atflmalar teamle uymayan
biimde tanmlanmaktadr. Ancak daha kapsayc bir tanmlama olarak yeni politikalara gndermede bulunan alternatif hareketler kavram kullanlmfltr (Offe,
1999:60-61).
Yeni toplumsal hareketler kavram 1970lerin ortalarndan beri geliflmekte olan
barfl hareketleri, feminist hareketler, evre hareketleri ve yerel zerklik hareketlerini aklamaya alflan kuramclar tarafndan genifl kabul grmfltr. Ancak hareketlerde gerek anlamda yeni olann ne olduu ve bu yeniliin siyasal etkileri tam
olarak akla kavuflturulmamfltr (Cohen, 1999:109). Bir olgunun yeni oluflu,
kendi zgn yaplanmasnn, benzer ve eski olarak tanmlanan olgudan ayrflt
noktada belirginleflecektir (fientrk, 2006:32).
1960lar ncesindeki toplumsal hareketler, eski endstriyel topluma ait olduklar iin eski olarak adlandrlmaktadrlar. YTH ise Tourainee gre devlet gcn
kontrol etme dflncesinden uzaklaflmas ve sivil iliflkileri dnfltrmeyi hedeflemesi nedeniyle yenidir (ayr, 1999:16-17).
1968den sonra, analistler ve katlmclar, biimsel kurumsallaflma kanallarnn
dflnda iflleyen ve ekonomik karlardan ok yaflam biimi, etik ya da kimlik konularn vurgulayan YTH den sz etmeye bafllamfllardr (Calhoun, 1993:385). Bu
hareketlerin konular, kullandklar taktikler ve katlmclar asndan yeni olduu
iddia edilmifltir (Calhoun, 1993:385). YTH paradigma olarak eski olan ifli hareketlerine, politikann merkez olgusunun snf olduunu ve politik ekonomik dnflmn btn toplumsal hastalklar iyilefltireceini varsayan Marksizm ile sosyalizme
ve sabit kimlikler ile karlara odaklanan geleneksel liberalizme karfl olmas nedeniyle yenidir (Calhoun, 1993:385-386).
YTHnin yeni politikalar, sorunlafltrdklar konular, ilgileri, deerleri ve hareket biimleri bakmndan deerlendirilmelidir (Offe, 1999:56). YTH, zellikle kinci Dnya Savafl sonras egemen olan eski paradigmadan konular, ilgileri, deerleri ve hareket biimleri asndan farkllklar gsteren yeni paradigmadan kaynaklanmaktadr. Eski paradigmann egemen olduu dnemde Bat Avrupada,
ekonomik byme, refah dalm ve gvenlik, politikann baflat konular olmufltur (Offe, 1999:56). YTHde ise bu konularn yerini baskn kolektif aktrler, kurumsallaflmfl bask gruplar ve siyasal partiler almfltr. Toplumsal ve siyasal atflmalarn zm mekanizmas kolektif pazarlklar, parti rekabeti ve temsili hkmettir
(Offe, 1999:59).
zellikle Avrupal otoriteler tarafndan gnmzde yaflanan toplumsal hareketlerin gemifltekilerden kkl farkllklar ierdii ileri srlmektedir. Bu balamda
gelifltirilen Yeni Toplumsal Hareketler Kuram, 1970lerin postyapsalc ve postMarksist eilimlerinden kaynaklanmfltr (Foweraker, 1995:14). Toplumda gzlenen atflma ve hareketlerde ekonomik ve politik sorunlara odaklanan eski politikalardan farkl olarak eflitlik, farkllk, katlm ve kimlik inflasn esas alan yeni bir
kimlik politikas sz konusudur (ayr, 1999:27).
65
66
Claus Offe (d.1940),

Frankfurt Okuluna
mensup Alman
siyaset sosyologu.
Yeni toplumsal
hareketler
kuramnn Alman
versiyonunu
gelifltirmifltir.
Kaynak:
http://camilatribess.b
logspot.com/2010/06/
claus-offe-emcuritiba-2aparte.html
YTH yn veren yeni

paradigmay ifade edecek
kavram konusunda nemli
bir neri Raschkenin
yaflam tarz
paradigmasdr (Offe,
1999:60).
zellikle 1980li yllardan

itibaren kresel geliflmelere
bal olarak ortaya kan
yeni bir snfn varlndan
sz edilmektedir. ngilizce
Yuppie yani gen
(young), kentli (urban) ve
profesyonel (professional)
szcklerinin ilk harfleriyle
oluflturulmufl kavram daha
nceki snflardan
farkllaflan bir yeni orta
snf tarif etmek iin
kullanlmaktadr
(lolu,2010).
YTHye kaynaklk eden yeni paradigmann bir dier boyutu da hareket biimidir. Bireylerin birlikte hareket etme biimleri (isel hareket biimi) ile kolektif aktr olma biimleri enformel, devamsz, ortama bal ve eflitlikidir. Dfl dnyaya ve
politik muhaliflere karfl kma biimleri (dflsal hareket biimi), gsteriler ve ok
sayda insann fiziksel mevcudiyeti sz konusudur (Offe, 1999:64).
YTH, liberal siyaset kuramna gre zel ve kamusal biimindeki snflandrmaya uymamakta ve nc bir ara kategoriye, kurumsal olmayan siyaset alanna
yerleflmektedir. Konular ne zel ne de kamusaldr ancak zel ya da kurumsal siyasal aktrleri kolektif olarak ilgilendiren sonular dourmaktadr (Offe, 1999:61).
YTH, siyasetteki geleneksel sa sol ayrmlaflmasn reddetmifl, siyasetin tanmn daha nce alann dflnda kalan olgular da kapsayacak biimde geniflletmifltir
(Scott, 1990; aktaran, Calhoun, 1993:386). YTHnin gelifliminde toplumsal yapda
yaflanan snfsal deiflimlerin ve yeni oluflumlarn da etkisi byktr. Snf zmlemesine dayal eski hareketlerden farkl olarak yeni orta snfn geliflimi ve kk
burjuvazi YTHnin ortaya kflnda yaflamsal neme sahiptir. Sz konusu snfn
YTHye kaynaklk eden farkndalklar flyle sralanabilir (Eder, 1985:878): Ekoloji,
barfl ve mahremiyet doktrini (yeni moral konular), klasik ideal aile ve ekonomik
byme ortodoksisi, yeni duyarllk idealleri, sonsuz barfl ve insann doayla uyumuna iliflkin heteredoksi.
YTHyi, eskisinden ayran, ekonomik boyuttan ok kimlie dayal olmas, kltrel eflitsizlii kendine temel almas, ulusst oluflu, ksa srede gereklefliyor
oluflu, herhangi bir din, rk, snf ve ideolojiye indirgenmemesi, aktrlerinin varlkl ve eitimli olmas gibi zelliklere sahip olmasdr. Aslnda bu ayrflmann temelinde, moderniteden postmoderniteye ve sanayi toplumundan sanayi sonras biliflim toplumuna geifl yatmaktadr (fientrk, 2006:32).
YTHlerin flehirleflme ve kentsel dnflmler ile de yakn iliflkisi vardr. Oluflan
yeni kentsel yap ve kltr hareketleri YTHleri etkileyerek dnfltrmfltr.
Alan yaznda yeni toplumsal hareketler olarak adlandrlan yeni hareketler
farkl biimlerde tanmlanabilmektedir. Kentsel toplumsal hareketler olarak da
adlandrlabilecek bu yeni olgular, daha ok kent merkezlerinde ve yeni kentliler
tarafndan retilmifl olmalar nedeniyle ayrcalkl bir neme sahiptir. Kentsel toplumsal hareketlerin ele ald konular daha ok kent yasam ve retimi ile ilgilidir.
Ayrca katlmclarnn daha ok kentli ve orta snf alflanlardan oluflmas, bu hareketi gemiflteki klasik hareketlerden ayrmaktadr (Kkalan mrn, 2010:52).
Yeni kentsel toplumsal hareketler kavram 1960l yllarn sonundan itibaren ortaya kan ekoloji, feminist, savafl karflt, cinsiyet haklar ve aznlk hareketlerini
ifade etmek zere kullanlmaya bafllanmfltr. Toplumsal hareketlerin tarihi asndan yeni ifadesinin kullanlmas, eski hareketlerden farkl olan bir hareket trnn gereklefltiini ifade eder. Her iki hareket tr de amalar, konular, rgtlenme yaplar, meydana geldii sosyal ve politik ortamlar, katlmclarnn nitelikleri
(snf yaps) vb. zellikler dikkate alndnda birbirlerinden olduka farkldr. Bu
balamda hareketler iin kullanlan yeni vurgusunun tanmlayc olmasnn tesinde bu hareketlerin amalarna ulaflmak iin izledikleri yola iliflkin anlamlar da
ierdii sylenebilir. 1960l yllardan sonra hz kazanan bu tr hareketleri yeni
klan en temel zelliklerden biri de atflma alannn ekonomik, endstriyel alandan kltrel alana kaymasdr. Devlet iktidarn amalamad gibi, eski toplumsal
hareketlerden farkl olarak ekonomik unsurlardan daha ok kltrel alanlarda mcadele etmenin gerekliliini savunur (Kkalan mrn, 2010:53).
67
SIRA SZDE
Yeni toplumsal hareketler kavramna kaynaklk eden temel paradigmann
zellikleri nelerdir?
D fi N E L M
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER YAKLAfiIMINA
YNELK ELEfiTRLER
D fi N E L M
O R U unsur yeni
YTHnin kavramsallafltrmasnda en ok anlam karmaflasna yolS aan
kavramdr. Calhoun (1993) ve dier yazarlarn vurguladklar gibi gerekten yeni
olan fley hareketlerin kendisinden daha ok hareketleri aklamaya
dnk kuramDKKAT
lardr (Williams, 2009:341).
Calhoun, 19. yzyl Bafllarnn Yeni Toplumsal Hareketleri bafllkl nkteli bir
SIRA SZDE
makale ile YTH kavramsallafltrmasna elefltirel yaklaflmfltr. 19. yzylda etnik
aznlk kadn ve ifli haklar ile dinsel canlanfla ynelik dzenli bir biimde yrtlen hareketlerin de zerklik ve kimlik taleplerini vurguladn
ne srerek topAMALARIMIZ
lumsal hareketlerin yaygnlaflmasnn moderniteye zg olduunu ve zel bir aklama gerektirmediini belirtmifltir (Tilly, 2004:117-118).
Yeni toplumsal hareketler ve eski toplumsal hareketler ayrmnn
K T A P nyarglara
dayand grflnden yola kan etinkaya (2008) da 18. yzyldan itibaren grlmeye bafllanan hareketlerle yeni olarak tanmlanan hareketler arasnda ciddi
benzerlikler olduunun altn izer. rnek olarak YTHnin kimlik
durmaT E L E Vzerinde
ZYON
s, farkl aralar kullanmas ve gndelik hayat siyasallafltrmas gibi zellikleri geen yzyldan beri gerekleflen milliyetilik hareketlerinde de grlmektedir (etinkaya, 2008:36-37).
T E R Nba
E T btnyYTHnin sahip olduu zgn niteliklerine karfln gemifl ile Nolan
le kopuk deildir. Her hareket iin geerli olmamakla birlikte rnein kadn hareketi 19. yzylda Amerikada seme seilme hakk talebinden kaynaklanmfltr. Ayn flekilde New Age hareketleri de eski ruhani retilerden ve Dou felsefesinden
izler taflr (Johnston, Larana ve Gusfrield;1999:138).
Calhoun (1993: 389), akademisyenlerin YTH kavramn karfl rnee (19. yzyl
sonu ve 20. yzyl baflndaki ifli hareketleri) gre gelifltirdiklerini ne srmfl ve
bu kavram teki bir yaklaflmdan kaynaklanmas nedeniyle elefltirerek toplumsal
hareketlerin her zaman oulcu bir eflitlilik ierdiinin altn izmifltir.
Pichardo (1997) ise YTHyi sadece sol eilimli hareketlere odaklanmas, sa
eilimli ve tepkisel hareketleri gz ard etmesinin dflnda deneysel bulgulara dayanmaktan ok kuramsal bir yaklaflm olmas nedeniyle de elefltirmifltir (aktaran;Williams, 2009:341).
Ksa srede, YTH kavram Tourainenin postendstriyel baskya ynelik elefltirisine kolayca oturtulamayacak, dfla vurumcu feminizm, eflcinsel haklar, yeri haklar, evre gibi hareketleri kapsayacak biimde geniflletilmifltir (aktaran Tilly,
2004:117).
S O R U
DKKAT
N N
YTHnin kavramsallafltrlmasna yneltilen temel elefltiri nedir?
SIRA SZDE
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERN NTELKLER
AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTERNET
D fi N E L M
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
fli hareketi, feminist hareket, insan haklar hareketi, barfl ve adalet hareketi,
ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtulufl mcadeleleri gibi nc dnya hareketO R U
leri olarak rneklendirilebilecek eski hareketlere karfllk yeflil Shareket,
yeni barfl
hareketi ve New Age hareketi gibi yeni hareketler, modernlie bakfl, siyasal eylem
anlayfl ve eitim konularnda birbirlerinden olduka farkldr D(Finger,1992:313).
KKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
68
Direnifl hareketlerinin modern dnyann biimlenmesinde ok nemli rol oynadn belirten Aartan, Choi ve Huynh (2008:21) her fleyden nce bu hareketleri dnfltrc hareketler olarak adlandrmfllardr.
Hank Johnston ve dierleri (1999) YTH ile geleneksel olarak da adlandrlan eski hareketler arasndaki farklar flyle sralamfllardr (aktaran fiimflek,2004:115):
a. YTHnin aktrlerinin sosyoekonomik yaplar, zellikleri kurulu snf snrlarn geer.
b. YTHnin ideolojik erevesi oulcu, pragmatist ve katlmc deerlerle izilir.
c. YTH yeni kimlikler oluflturur ya da bask altndakileri ortaya karr.
d. YTH ortaklafla ve bireysel olan arasndaki snrlar dnfltrr, bireyler toplumsal hareketlerin iinde kiflisel zerkliklerini ve grup kimliklerinin tadn
karr.
e. YTH, insan yaflamnn, krtaj, cinsel tercih gibi zel boyutlarn yanstr.
f. YTH, fliddet karflt ve sivil itaatsizlik davranfllarn eklemleyerek yeni hareketlilik biimleri gelifltirir.
g. Bireylere karar alma srecine katlm konusunda alternatifler sunar,
h. oulcu ve merkezci olmayan yaplarda rgtlenmeye eilimlidir.
Yeni toplumsal hareketler devlete karfl toplumun kendisini korumasn dikkate alr, postburjuva, postpatriyarkal ve demokratik bir sivil toplum iin mcadele
eder (Cohen, 1999:110). Calhoun her ne kadar kimlik politikasnn yeni olmadn, kadn hareketinin iki yzyllk bir gemifle sahip olduunu ve 19. yzyl milliyetiliklerinin politikalarn ne srse de YTHde ne kan zellik farkllk ve tekilik vurgusudur (ayr, 1999:27-28).
YTH, snf temelli geleneksel toplumsal hareketlerden farkl niteliklere sahiptir.
Jenkins (1982) YTHnin farkllklarn alanda ifade etmifltir (aktaran Hannigan,
1990:247):
1. Mdahaleci ya da savafl sonras refah devletinin gzetimi altnda emek ve
sermaye iliflkisinden farkl yeni konulara odaklanr.
2. niversiteler, mahalleler gibi nceki toplumsal atflmalarda ne kmamfl
toplumsal tabaka ve alanlarda harekete geer.
3. Analitik bir zerklik sergiler; toplumsal problem analizleri ve reform talepleri geleneksel snf analizi kategorisini keser.
Heywooda (1997 aktaran fiimflek, 2004:113) gre ise YTHnin zellikleri flunlardr:
1. Yeni orta snflara dayaldr.
2. Maddecilik sonras ynelimlere sahiptir.
3. Az ya da ok ortak bir ideolojiye baldr.
4. Yeni sol ile balantldr.
5. Performans ve uygulama bakmndan ademimerkeziyeti, katlmc, yeniliki ve teatraldir.
YTH iinde yer alanlar arasnda her fleyi politik adan deerlendirenlerin yan
sra politikay btn olarak reddedenler de sz konusudur (Wieviorka, 2005:7).
Eski ve yeni toplumsal hareketlerin temel farkllklar dayandklar paradigmalardan kaynaklanmaktadr. Eski ve yeni paradigmalar, toplumsal hareketlerin temel unsurlar olan aktrler, konular, deerler ve hareket biimleri asndan karfllafltrdmzda bu farkllklar daha iyi anlafllacaktr. Tablo 3.1de grld zere
iki paradigma arasnda nemli farkllklar bulunmaktadr.
69
Eski Paradigma
Aktrler
Yeni Paradigma
Grup olarak hareket eden, gelir Grup gibi davranmayan, belli tedalm atflmasna mdahil sos- malar etrafnda bir araya gelmifl
yo-ekonomik gruplar
topluluklar lehine hareket eden
sosyoekonomik gruplar
Temalar
Ekonomik byme ve refahn da- Barfln, evrenin ve insan haklarlm, asker ve toplumsal gven- nn korunmas
lik, toplumsal kontrol
Deerler
zgrlk, tketim gvenlii ve

maddi ilerleme
Merkez kontroln karflsnda kiflisel zerklik ve kimlik
Hareket Biimleri
sel: Resm rgtlenmeler, byk lekli temsil birlikleri
sel: Biimsel olmama, dflk dzeyde dikey ve yatay farkllaflma
Dflsal: oulcu ya da korporatist Dflsal: Olumsuz kavramlarla ifade

kar aracl, siyasal parti reka- edilmifl taleplere dayanan protesbeti ve ounluk oyu
to politikalar
YTH, eski hareketlerden amalar, semboller, rgtlenme gibi alardan olduka farkldr (fiimflek, 2004:111).Yeni paradigmadan kaynaklanan YTHnin niteliklerini Tablo 3.1de incelemek yararl olacaktr.
Aktrler Asndan
YTHde yer alan aktrler yksek dzeyde kltrel farkndalk sahibi olarak nitelendirilmektedirler. Toplumsal ynelimli olmaktan ok kltrel ynelimlidirler; yafladklar toplumdaki kltrel ynelimlere meydan okuma konusunda bir tedirginlik ya da ekingenlik gstermezler ve her fleyleriyle otoriteye karfl dururlar (Wieviorka, 2005:6).
YTHnin aktrleri kendilerini sa-sol, liberal-muhafazakr gibi belirli siyasal ya
da ifli snf, orta snf, yoksul-varsl, krsal-kentsel nfus gibi sosyoekonomik kodlara dayandrarak tanmlamazlar. Aktrler kendilerini daha ok katldklar hareketin konusu dorultusunda, toplumsal cinsiyet, yafl, mekn vb. deiflkenlerle kodlarlar (Offe, 1999:66).
Temalar Asndan
fli hareketi ve Avrupa sosyal demokrat partilerinin arasal ve ekonomik hedeflerinden farkl olarak YTHlerin kimlik politikalarna odakland grlmektedir
(Aronovitz, 1992 aktaran Calhoun, 1993:393).
YTHnin temel niteliklerinden biri, kimliin kurgulanmas srecidir. Kadn hareketleri, gay ve lezbiyen hareketleri gibi cinsiyete dayal hareketlerin dfllanmfl
kimlikleri politik olarak grnr klmak ve bu kimliklerin kamusal alanda kabul
grmesi iin mcadele etmesi bunun bir gstergesidir (ayr, 1999:27).
YTH ekonomik alandan daha ok kltrel alanda ortaya kan kimliklere odaklanr. Snf temelli eski hareketlerde de yer almasna karfln bu kimlikler YTHde
sistem tarafndan emilmifl kimliklerin karflt olarak zerklik ve kendini gereklefltirmeye ynelik kimlikler olarak ele alnr (Williams, 2009:341).
Toplumsal talepleri ne karan YTHde renciler de yaflam koflullarna iliflkin
zorluklar dile getirirler (Wieviorka, 2005:6).YTH devlet ve ekonominin genifl l-
Tablo 3.1
Eski ve Yeni
Paradigmalarn
Temel Nitelikleri
Kaynak: Offe,
1999:67
70
ekli sistemlerine odaklanmaktan ok gndelik hayat politize ettii iin eski hareketlerden farkldr. Savafl sonras hareketler politik srelerin temel konular olan
ekonomik byme, datmc kazanmlar, yasal korumalar vb. odaklanrken,
YTHler cinsiyet, kadna ynelik fliddet, renci haklar ve evrenin korunmas gibi gndelik hayatn bireysel boyutlarn gndeme taflr (Calhoun, 1993:398).
Deerler Asndan
Eski hareketlerden farkl olarak gnmzdeki toplumsal hareketler genellikle
postendstriyel sreteki Bat toplumlarnda ortaya kmaktadr ve snf olgusu ile
daha az ilgilidir; rksal eflitlik, feminizm, barfl, evre ve yerel konular gibi siyasi ve
kltrel konular etrafnda geliflmektedir (Touraine, 1981; Habermas,1987;aktaran,
Williams, 2009:341).
Toprak, hareket alan ya da beden, salk ve cinsel kimlik, komfluluk, flehir,
kltrel, etnik ve ulusal miras ve kimlik gibi konular ieren YTHde (Offe, 1999:62)
dank ve birbiriyle ilgisiz gibi grnen bu konular belirli deerler balamnda ortak kkene sahiptir. Aslnda yeni olmayan ancak YTH iinde farkl bir nem ve
aciliyet kazanan bu deerlerin bafllcalar; adem-i merkeziyetilik, kendi kendine
yetme gibi rgtsel almlar, zerklik, kimlik, etki altna girmeye, kontrole, bamlla, brokratikleflmeye, dzenlemeye karfl muhalefet etme vb. deerlerdir (Offe, 1999:64).
Hareket Biimleri Asndan

Eski toplumsal hareketler topistti, toplumu btn olarak yeniden infla etmeyi,
toptan deifltirmeyi hedeflemifller ve saldrganlard. Buna karfln YTH ise daha ok
savunmacdr (Calhoun, 1993:396).
Tablo 3.2
Yeni Toplumsal
Hareketlerin
Biimleri
Kaynak: Offe,
1999:62
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Amalar/Aralar/Aktrler
Baflarldnda Toplumun
Geneline Ulaflmayan
Toplumun Geneline
Ulaflan
Meflruiyeti Tannmamfl
zel su
Terrizm
Meflruiyeti Tannmfl
Sosyokltrel Hareketler
Sosyopolitik Hareketler
SIRA
SZDE
YTHnin temel
zellikleri
nelerdir?
YEN TOPLUMSAL HAREKETLERE LfiKN KURAMSAL

D fi N E L M
YAKLAfiIMLAR
Yeni toplumsal hareketler kuram, hareket kltr ve kimlik konularna odaklanr,
O R U kimlik, ideoloji ve politika ile iliflkileri zerinde durur (Kendal,
hareketlerin Skltr,
2005). Yeni toplumsal hareketler anlayflnda postendstriyel topluma, byyen
orta snfa, bireysel
D K K A T olarak tanmlanmfl gereksinimlere ve refah devletinin geniflletilmesine odaklanlmfltr. Alan yaznda hareketlerin olumlu rnekleri, 1950lerdeki
muhafazakr
sknetin
ardndan 1960 ve 1970lerde gzlenen yaygn hareketlerSIRA
SZDE
den verilmektedir (Calhoun, 1993:390).
Toplumsal hareketlere iliflkin kuramsal ve arafltrmaya dayal olduka genifl bir
alan yazn AMALARIMIZ
mevcuttur (fiimflek, 2004:112). YTHye iliflkin olarak gelifltirilmifl iki rakip yaklaflm sz konusudur; bunlar kaynak hareketlilii ve kimlik ynelimli para-
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
digmalardr (Cohen, 1999:110). Kimlik ynelimli paradigma iin en genifl kuramsal

ereveyi Alaine Touraine oluflturmufltur. Touraine, YTHnin kendilerine dier bir
deyiflle hareketlere ve ideolojilerine iliflkin yorumsamac yaklaflmna dikkat ekmektedir (Cohen, 1999:121).
Kuramclar, hareketlerin siyasi hedeflerin ifadesi olan sosyopolitik ynn deil deerler, normlar ve kimlik yaplarndaki deifliklii amalayan sosyokltrel
boyutunu n planda deerlendirmektedirler (ayr, 1999:23).
YTHnin 60l ve 70li yllardaki kkl dnflmlere koflut olarak ortaya kmas klasik kolektif hareket paradigmasnn sorgulanmasna yol amfltr. Hareketlerin
kaynanda bir ekonomik kriz ya da kfl sz konusu deildir, katlmclarda da
anomik ya da irrasyonel sapkn nitelik gzlenmemifltir. Bu balamda ABDde kaynak hareketlilii ve Avrupada yeni toplumsal hareketler paradigmalar oluflmufltur
(ayr, 1999:20).
1960lardan sonra ortaya kan kuramsal tartflmalarda iki temel gruptan sz
edilebilir. Bunlardan ilki Charles Tilly ve Anthony Oberschalln nclk ettii kaynak hareketlilii kuramna dayal yaklaflmdr. Bu yaklaflmda toplumsal hareket
politik sistemde konumlanabilmek iin bir araya gelmifl bireylerin rasyonel davranfllar olarak aklanr. Bireyler bu konumlarn srdrebilmek iin zaman zaman
fliddeti de kapsayabilen btn kaynaklar harekete geirirler. te yandan Tourainein nclk ettii ikinci yaklaflmda ise toplumsal hareket, kurulu dzene meydan okuyan bireyin davranfl olarak grlr (Wieviorka, 2005:4).
Kaynak Hareketlilii yaklaflm, eski kuramlardaki yapsal gerilimin ve ideoloji
egemenlii karflsnda bir durufl olarak gelifltirilmifltir. zellikle Tilly, McCarthy ve
Zald gibi kuramclar gerilimlerin toplumda daima var olduunu ve hareketlilik iin
hem kaynaklarna hem de harekete rasyonel bir ynelim kazandrlmas gerektiini vurgulamfllardr (Johnston, Larana ve Gusfield, 1999:133).
ki rakip paradigmay; Kaynak Hareketlilii ile Yeni Toplumsal Hareketleri birlefltiren Cohen ve Arato ise YTHyi hem sistem hem de gnlk yaflam dzeyinde
ele alrlar. Hareketlerin kimlik inflas roln benimserler ancak bu srecin hem sivil hem de politik alanda g mcadelesi gerektirdiini vurgularlar (ayr, 1999:27).
Yeni toplumsal hareketler kuram, kta Avrupasndaki politik felsefe ve sosyal
teori geleneine dayanmaktadr, bu yaklaflm byk lde klasik Marksizmin kolektif davranfl aklamadaki yetersizliine karfllk olarak ortaya kmfltr (Buechler, 1995:441). Cohen (1999:121), kuramclarn Neo-Marksist kurama yaknlk duymalarna karfln toplumsal hareketlerin Marksist analizinin yetersizliinin bilincinde olduklarn ne srer.
Yeni toplumsal hareket kuramna iliflkin drt nemli kuramcyla birlikte drt
lke ve gelenekten sz edilebilir; Manuel Castells (spanya), Alaine Touraine (Fransa), Alberto Melucci (talya) ve Jurgen Habermas (Almanya) (Buechler, 1995:443).
YTHyi postendstriyel toplum modeli zerine yaplandran Tourainee gre bu
hareketler postendstriyel toplum tarafndan gereklefltiklerinden dolay yenidir
(ayr, 1999:24).
Bir dier kuramc Melucci ise YTHyi, farkl gruplarla diyalog ve mcadeleler
yoluyla kolektif kimliin infla edildii bir toplumsal iliflkiler a olarak grr (ayr, 1999:24).
71
Charles Tilly (19292008) ABDli

sosyolog.
Kaynak:
http://crookedtimber.
org/2008/04/30/charl
es-tilly/
Hareketlerin ortaya kt
toplumsal sistem,
tarihselliin retildii,
atflmalarn
gereklefltirildii ve znenin
bilincinin temellendirildii
bir alandr (Touraine,
1999:47).
Alaine Touraine
(d.1925) Postendstriyel
kavramn ortaya
koyan nl Fransz
sosyolog.
Tourainee gre
toplumsal hareket bir
toplumsal duruma
gsterilen tepki
deildir aksine
kltrel modellerin
kontroln
hedefleyen
atflmann bir
sonucudur
(Touraine, 1999:49).
72
Resim 3.3
Alberto Melucci
(1943-2001)
talyan sosyolog.
Castells, kapitalist dinamiklerin kentsel dnflmler zerindeki etkisine ve bu

sreteki kentsel toplumsal hareketlere odaklanmfltr. Kentleri, toplumsal kar
ve deerler atflmasnn bir sonucu ve toplumsal bir rn olarak gren Castellse
gre toplumsal hareketler, kentsel toplumsal yaflam yeniden dzenlemeyi isteyen devlet ve dier politik glerin diyalektik rekabetleri sonucunda ykselifle
gemifltir. Kentlerdeki tepkisel hareketler konu etrafnda flekillenir (Buechler,
1995:443);
a. Baz talepler devlet tarafndan temin edilen kolektif tketim biimlerine
odaklanr,
b. Baz talepler kltrel kimliin nemine odaklanr,
Manuel Castells
c. Baz talepler ise z ynetim ve zerk karar almaya odaklanr.
(d.1942) spanyol
Toplumsal hareketlerin sosyolojik analizinde genellikle dalizmden yararlanlsosyolog. Tourainein
takipisi olan Castells, mfltr. Hareketler, kfl/dayanflma ya da yap/motivasyon gibi yaklaflmlarla
YTHi kentsel
aklanmaya alfllmfltr. Ancak 1970lerde sosyolojik kuram bu dalizmleri aflmfl,
dnflm
Avrupada Touraine ve Habermasn sistemik yaklaflmlar erevesinde, yeni atflerevesinde ele
almfltr.
ma tipleri ve postendstriyel kapitalizmin yeni oluflan yaps arasnda ba kurulmufltur. ABDde ise kaynaklarn mobilizasyonuna ve evreyle iliflkilerde srekliliKaynak:
http://icis2002.aisnet. in salanmasna odaklanlmfltr (Melucci, 1999:83-84).
org/keynote_speakers.
Habermas, YTHyi dnya sistemine karfl bir direnifl olarak grrken Touraine,
htm
sivil toplumun ekonomiye ve devlete karfl zerklik hedefli mcadelesinin bir paras olarak deerlendirmektedir (Calhoun, 1993:390).
Habermas, YTHlerin ykseliflini dnyadaki smrgecilik ve kltrel fakirleflme
ekseninde irdelemektedir. Bu kuramsallafltrmann anlafllabilmesi iin ncelikle
toplum kuramnn anlafllmas gerekir. Toplum kuramna gre, toplumun btn,
sistem ve yaflam-dnya etkileflimi ile oluflur (Crossley,2002:154).
Jrgen Habermas
Son yirmi ylda Avrupa ve Kuzey Amerikada gzlenen toplumsal hareketler,
(d.1929) nl
eski kuramsal yaklaflmlarn aklama kapasitelerini zorlayc nitelikte ortaya kp
Alman filozof ve
geliflmektedir. Bu kapsamda barfl hareketleri, renci hareketleri, nkleer karflt
sosyolog. Elefltirel
teori ve pragmatizm
hareketler, aznlk milliyetilii, eflcinsel haklar, kadn haklar, hayvan haklar, algeleneinden
ternatif tp, kktenci din hareketler, New Age ve ekoloji hareketleri sralanabilir
gelmektedir.
(Johnston, Larana ve Gusfield, 1999:131). Bu durum yeni kuramsal abalara ve
Kaynak:
toplumsal hareketleri btn yeni biimleriyle birlikte olabildiince kapsayc nitehttp://en.academic.ru
likte aklayacak yeni yaklaflmlara gereksinim dourmufltur.
/dic.nsf/enwiki/9780
73
YTHye iliflkin kuramlarn ve yaklaflmlarn ortak noktalar nelerdir?SIRA SZDE
KRESEL TOPLUMSAL HAREKETLER
D fi N E L M
1960larda yaflanan toplumsal deiflimlerin eski toplumsal hareketleri dnflme

uratarak daha nce var olmayan yeni hareketlerin ortaya kmasna yol at giS O ve
R U var olanlarn
bi gnmz koflullar da kendine zg yeni hareketler retmekte
da evrilmesine neden olmaktadr. Toplumsal hareketlere biim veren bu koflullara
burada deinmek yerinde olacaktr. Gnmz toplumlarna iliflkin
D K K A Tkuramsal ve
amprik bilgiler flu noktalar vurgulamaktadr (Melucci, 1999:81-82):
1. Yeni atflmalar konjonktrel deildir, kalcdr. Yeni dayanflma
SIRA SZDE ve hareket
biimleri toplumsal sistemlerin deiflmez paras olmufltur.
2. Yeni atflmalarn temelindeki dayanflma alar toplumsallaflma ifllevi grAMALARIMIZ
mektedir. Bu alar gruplaflma ve sekinlerin oluflumuna
ynelik yeni kanallar aar.
3. Temsil ve karar alma mekanizmalar ile sivil toplum arasndaki mevcut boflK T A P
luk adafl toplumlarn karmaflkl sonucunu dourmaktadr.
fiimflek (2004:111) YTHlerin, kresel iletiflimin artmas ve teknolojik geliflmelerin sonucu olarak 1980lerden sonra giderek daha ok grnr ve yaygn hale gelTELEVZYON
diini vurgulamaktadr. Wieviorka (2005:8-9) ise yeni toplumsal hareketler dneminin geride kaldn ne srer. YTH gemiflteki ifli hareketleri ile bugnn kresel hareketleri arasndaki, endstriyel toplumla postendstriyel olmaktan ok a
N T E R N E T denk dfltoplumu olarak tanmlanabilecek toplum arasndaki geifl aflamasna
mfltr. Bu balamda Wieviorkaya gre toplum dflncesine meydan okunmufltur. ok uzun sreden bu yana renci hareketi gerekleflmemifltir, ekolojik hareketler ise ya kurumsallaflmfl ya da gl olmayan radikal sol biimlere dnflmfltr. Feminizm, modernlefltirici siyasal bask ve entelektel ya da felsefi tepkiler
kombinasyonuna dnflerek nitelik deifltirmifltir. Blgesel hareketler de olduka
deifliklie uramfltr. Bazlar ahlaki kayg gzetmeyen fliddet emberine dhil olmufl bazlar da yeni politik glere evrilmifltir. Bireyselciliin younlaflt 1980ler
ve 1990lar boyunca eski toplumsal hareketler ve 1970lerdeki yeni tip hareketler
zaman iinde gzden kaybolmufltur.
Crossleye (2002:149) gre de Yeni Toplumsal Hareketler kavram hzla son
kullanma tarihine yaklaflmaktadr. YTH kavramnn atf yapt 1960larda ortaya
kmfl birtakm hareketlerin ou artk yeni deildir. Bunun yannda Tarrowun
(1998) belirttii gibi YTH kapsamnda farkl hareketler ortaya kmaktadr (Aktaran, Crossley, 2002:149).
1960lardaki hareketler ile 1980lerdeki diktatrlkleri deviren hareketlerin ardndan 1990larn sonundan bafllayarak geliflen srete hareketlerdeki patlamaya
dikkat eken Martine (2008:5) gre bu hareketlerin iki temel zellii vardr; antikapitalist karaktere sahip olmalar ve bilinli ve artan bir flekilde ok uluslu ve ktalararas birliktelikler zerinden ifllemeleri.
Kreselleflmenin btn arlyla yafland, sivil toplum kurulufllarnn nem
kazand gnmzde ulus devlet erevesiyle snrlandrlmay reddeden kreselleflmenin toplumsal yaflam ve kltr zerindeki etkilerine karfl diren ve tepki gsteren yeni mcadeleler grlmektedir. Bugn kresel hareketler olarak
adlandrabileceimiz, eski ve yeni hareketlere benzeyen zelliklere de sahip
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
74
olan nc tip hareketlere dahil birok hareket sz konusudur (Wieviorka,

2005:8-9).
Kle karflt hareket, ifli snf hareketi, smrge karflt hareket ve milliyeti ya
da savafl karflt hareketlere bakldnda ktalar aras hareketlerin tarihinin aslnda
epeyce uzun bir gemifle dayand grlmektedir (Martin, 2008:13). Dnya apndaki sistem karflt eylem kmeleri aslnda son 250 yl iinde aka grlebilir niteliktedir. Bu durum ulus-aflr hareketlerin zellikle son 20-30 yldaki kreselleflmenin sonucu olarak ortaya kt dflncesini ykmaktadr (Martin, 2008:283).
Ancak yine de toplumsal hareketlerdeki kresel niteliin 1990lardan itibaren daha belirginlefltii sylenebilir. rnein barfl hareketlerinin olduka nemli ulus
st etkileri sz konusudur. Ulusal dzlemde ortaya kan bir toplumsal hareket
ilk kez kresel dzeyde etki yaratmaktadr (Melucci, 1999:104).
1989 sonras dneme ait sistem karflt potansiyele sahip hareketlere rnek olarak (Kalouche ve Mielant,2008:254 ve devam); uluslararas terr hareketi, kimlik
hareketi, yeni-Luddite hareketi ve yerli hareketi, kreselleflme karflt hareket, etnik ve dinsel hareket, dnya apndaki kitlesel g hareketi, radikal evre hareketi vb. verilebilir.
Resim 3.4
Adn Ned Ludddan
alan Ludditeler 19.
yzylda endstri
devriminin rn
deiflime karfl olan
ve dokuma
makinelerinin tahrip
edilmesi
eylemlerinde
bulunan, makine
krclar olarak da
adlandrlan tekstil
zanaatkrlarlardr.
Gnmzde
teknolojiye karfl
olan gruplarn
hareketleri de NeoLudizm olarak
adlandrlmaktadr.
adafl toplumsal hareketler mekn ve zaman asndan kreseldir. Bu balamda Seattleda dnya apnda 1500 rgtn katld Dnya Ticaret rgt karflt
gsteri rnek olarak gsterilebilir (Dirlik, 2008:76).
75
Resim 3.5
1999da ABD
Seattleda
dzenlenen
kreselleflme karflt
gsteriler kresel
lekteki benzer
hareketlere esin
kayna olmufltur.
Gnmzde gerekleflen toplumsal hareketlerde iletiflim teknolojileri youn biimde kullanlmaktadr (Rheingold,2003). 1999da Seattledaki gsterinin organizasyonunda cep telefonu, internet siteleri, diz st bilgisayar vb.teknolojinin youn kullanld bilinmektedir (Tilly,2008:147).
leri dnemde gerekleflecek toplumsal hareketlerin nemli dnflmler geirecei ne srlmektedir. Kampanyalar, repertuvarlar ve MBSB gsterilerinde gelecekte etkili olmas beklenen kkl deiflimler sz konusudur. YTHnin programlar, kimlik ve durufl eksenleri 21. yzyl hareketlerindeki dnflmlerin bir gstergesi olarak kabul edilebilir. 21. yzyl ilk dneminde gzlenen baz geliflmeler akla hayale gelmeyecek trdendir. Hayvan haklar savunucularnn byk maymunlara vatandafllk haklar verilmesi iin dzenledikleri kampanyalar bu geliflmelerin
rneklerindendir. Giderek ivme kazanan teknoloji ve hareketlerin artan eflitlilii
ve ierdii farkllklar toplumsal hareket gsterilerinin yntemlerini kuflkusuz deiflime zorlayacaktr (Tilly, 2004:231).
Kresel toplumsal hareketlerin temel zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
76
zet
N
A M A
N
A M A
Toplumsal hareketlerde yaflanan dnflm

zetlemek.
Toplumsal hareketlerin tanmlanmas, ortaya kfllarnn ve geliflim srelerinin aklanabilmesi
iin eflitli yaklaflmlar gelifltirilmifltir. Endstri
devrimi srecinde ve sonrasnda grlen ve eski
toplumsal hareketler olarak adlandrlan hareketlerin aklanmasnda modernizm ideolojisine ve
snf temelli zmlemelere arlk verilmifltir.
Toplumsal hareketler daha ok ifli hareketleri,
kadn hareketleri ve milliyeti hareketler balamnda ele alnmfltr. Bu hareketlerin ortaya kfl
nedenleri, katlmclarnn zellikleri ve hareket
biimleri boyutlarnda benzerlikler tafld ne
srlmfltr. Ancak 1960larda yaflanan kkl
toplumsal dnflmlerin sonucu olarak postmodernizm ya da postendstriyalizm olarak tanmlanan yeni ve ncekinden ok farkl bir dneme
girilmifltir. Toplumsal dzlemde yaflanan bu deiflimlerin toplumsal hareketlere de yansmalar
olmufltur. Toplumsal hareketler, ortaya kfl nedenleri, katlmclarnn zellikleri, hedefler ve
hareket biimleri bakmndan postmodern duruma uygun olarak kkten deifliklie uramfltr.
Yine bu dnemde birbirinden ok farkl ve gemifle oranla daha ok sayda yeni toplumsal hareket ortaya kmfltr.
Yeni toplumsal hareketlerin geliflim srecini ifade
etmek.
Yeni toplumsal hareketler kavram, postmodern
toplumun rn olan farkl, eflitli ve ok saydaki hareketi tanmlamak zere 1960larda retilmifltir. Bu dnemde toplumsal snflarn deiflimi, snfa dayal zmlemelerin yetersiz kalmas, kimlie dayal yaklaflmlarn younluk kazanmas ve toplumda yaflanlan sorunlarn farkllaflmas sonucunda eskiden var olmayan yeni hareketler ortaya kmfltr. Bu dnflme koflut olarak toplumsal hareketlerin aklanmasnda da yenilikler olmufltur. Yeni toplumsal hareketler kavram bu dnflmn bir sonucu olarak ortaya
kmfltr. Yeni orta snfn katld, kimliklerin
dfla vurumunu nemseyen, iktidar hedeflemeyen ve kltrel alanda geliflen yeni hareketler
hzla artmfl ve yaygnlaflmfltr.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Yeni toplumsal hareket biimlerini tanmlamak.

Yeni toplumsal hareketler birbirinden ok farkl
olan hareketlerdir. Genel olarak bakldnda sivil haklar, yefliller, eflcinsel haklar, hayvan haklar, insan haklar, nkleer karflt hareketler, barfl hareketleri ve krselleflme karflt hareketler
rnek olarak verilebilir.
Yeni toplumsal hareketlerin zgn niteliklerini
sralamak.
Endstri sonras toplumun temel paradigmalarna dayanan yeni toplumsal hareketler snf temelli deildir, herhangi snfsal sorundan kaynaklanmaz, katlmclar yeni orta snfa mensuptur ve ok eflitli farkndalklar sz konusudur.
Katlmclar kimliklerini toplumsal hareketin konusuna gre tanmlarlar, homojen deildirler.
Yeni toplumsal hareketlerde iktidar hedeflenmez, kltrel alanda dnflmler amalanr, yatay rgtlenme grlr, ademimerkeziyetilik
esastr. Gittike daha ok kresel nitelik kazanmaktadr ve teknolojiden youn biimde faydalanmaktadr.
Yeni toplumsal hareketlere iliflkin kuramlar ve
yaklaflmlar deerlendirmek.
Yeni toplumsal hareketleri aklamaya ynelik
iki temel kuram/ yaklaflm sz konusudur. Birbirine rakip olarak da grlen ve ABDde gelifltirilen bu yaklaflmlardan ilki, bireylerin politik sistemde konumlanabilmek iin bir toplumsal hareket iinde bir araya geldikleri ve rasyonel bir davranfl gelifltirdikleri grflnden yola kmaktadr.
te yandan Tourainein nclk ettii ikinci yaklaflmda ise toplumsal hareket, kurulu dzene
meydan okuyan bireylerin davranfl olarak grlr. Burada kimlik ynelimli hareket yaklaflm
esastr.
77
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi eski toplumsal hareketlerdendir?
a. fli hareketi
b. Yeflil hareketi
c. Yeni barfl hareketi
d. New Age hareketi
e. Nkleer karflt hareket
2. 1960larda toplumsal hareketlerde yaflanan dnflmle ilgili olarak hangisi sylenemez?
a. Endstri sonras topluma uygun hareketler ortaya kmfltr.
b. Snf analizine dayal Marksist yaklaflm toplumsal hareketi aklamada yetersiz kalmfltr.
c. Snf atflmasn esas alan ifli hareketleri oald.
d. Kimlii ne karan hareketler grlmfltr.
e. Toplumsal hareketler nitel ve nicel olarak hzla
artmfl ve eflitlenmifltir.
3. 1960larda toplumsal hareketleri kkten deifltiren
sreci bafllatan ve dnemin sembol olan renci hareketleri nerede ortaya kmfltr?
a. in
b. ABD
c. Almanya
d. ngiltere
e. Fransa
4. Hangisi yeni toplumsal hareketleri tanmlamak zere kullanlan kavramlardan deildir?
a. Yeni politikalar
b. Kolektif eylem
c. Yeni poplizm
d. Neo-romantizm
e. Antipolitik
5. Hangisi yeni toplumsal hareketlere yn veren yeni
paradigmann zelliklerinden deildir?
a. Geleneksel sa sol blnmesinin reddi
b. Enformel, devamsz, ortama bal ve eflitliki eylem biimleri
c. Yeni orta snfn geliflimi ve kk burjuvazi
d. atflma alannn ekonomik alandan kltrel alana kaymas
e. Ekonomik byme
6. Yeni toplumsal hareketler tanmlamasn ilk olarak

kullanan kimdir?
a. Alberto Melucci
b. Manuel Castells
c. Alaine Touraine
d. Claus Offe
e. Charles Tilly
7. Hangisi yeni toplumsal hareketler yaklaflmna yneltilen elefltirilerden deildir?
a. Kimi eski hareketlerin de zerklik ve kimlik taleplerini vurgulamas
b. Yeni ve eski toplumsal hareketler ayrmnn nyarglara dayanmas
c. Hareketlerdeki eflitlilie karfln tanmlamalarn
teki olmas
d. Endstriyel toplum deerlerinden kaynaklanmas
e. Bafllangtaki kapsamnn geniflletilmesi ve ok
farkl hareketleri kapsamas
8. Afladakilerden hangisi yeni toplumsal hareketlerin
zelliklerinden deildir?
a. Ekonomik karlara dayallk
b. Ortak ideolojiye ballk
c. Performans, uygulama bakmndan ademi merkeziyetilik,
d. Katlmclk
e. Yeniliki ve teatral olmalar
9. Yeni toplumsal hareketlerin aktrleri bakmndan
hangisi sylenemez?
a. Yksek dzeyde kltrel farkndalk sahibidirler.
b. Snf bilincine sahiptirler.
c. Kltrel ynelimlidirler.
d. Btn biimleriyle otoriteye karfl dururlar.
e. Kendilerini iinde bulunduklar hareketlerin konusundan yola karak kodlamaktadrlar
10.Tourainein yaklaflm asndan hangisi sylenemez?
a. Toplumsal hareketler post-endstriyel toplum
modeli zerine yaplandrlr
b. Toplumsal hareket bir toplumsal duruma tepki
deildir
c. Toplumsal hareket kurulu dzene meydan okuyan bireyin davranfldr
d. Toplumsal hareket politik sistemde konumlanabilmek iin bir araya gelmifl bireylerin rasyonel
davranfllardr.
e. Toplumsal hareketler kimlik ynelimlidir.
78
Yaflamn inden
Okuma Paras
Almanyann baflkenti Berlin Atom santrallerine flimdi

son bafllkl bir gsteriye tanklk etti. Yln en byk
gsteri ve mitingine SPD Genel Baflkan Sigmar Gabriel, Yefliller Eflbaflkanlar Cem zdemir ve Claudia Roth
baflta olmak zere ok sayda politikac katlarak destek
verdi. Berlin Ana stasyonu (Hauptbahnhof) ve Hkmet Mahallesi (Regireungsviertel) evresinde toplanan
yz bine yakn gsterici Federal Hkmetin atom santrallerinin kullanm sresini uzatma abasn protesto
etti. ok sayda sivil dernek ve inisiyatifin de destek
verdii protesto eyleminde Merkel hkmeti on binlerin sesine kulak ver arsnda bulunuldu.
Berlin dare Mahkemesinin on binlerce insan imleri
ezer gerekesiyle Reichstag (Meclis) nne yaplmasna
izin vermedii miting iin Hauptbahnhofta toplanan o
binlerce gsterici meydana smad. Bund fr Umwelt
und Naturschutz (BUND), Die Anti-Atom-Organisation
Ausgestrahlt ve das Netzwerk Campactn ars ile dzenlenen atom karflt gsteri Hauptbahnhof nnde
bulunan Washingtonplatzda saat 12.00de bafllad. Gsteriye Berlinde faaliyet gsteren elence kulpleri de
destekte bulundu. Gsteri ve miting iin yaklaflk 3 bin
700 polis grev yapt.
Bir Toplumsal Hareket Olarak Irklk Karflt

Dnya Kupas
Yavuz Yldrm
1968in Avrupadaki en nemli sonularndan biri, gnlk hayat ve iliflkileri siyasal bir tartflmann iine ekmifl olmasdr. Ksa sren sarsntnn uzun dnemli etkisi, ok farkl konularn artk siyasal hareketlerin merkezi haline gelmesi, dier bir deyiflle aile, eitim tarz,
cinsellik, kltrel iliflkiler gibi farkl konular zerinden
yeni siyaset yapma pratiklerini gelifltirebilmesi oldu.
1968-sonrasnda, hareketler artk sadece btn resmi
deil, ondan nce ve belki de sadece resmin iindeki
paralar nemsemeye baflladlar. Bylece, toplumsal
hareketler ok paral bir yap seyrederken, siyasal
olann zemini, uzun yzyllar sonra ilk kez bu kadar
geniflledi. Aflada bir rnek olay erevesinde anlamlandrmaya alflacam gibi, bu zemin futbolu dahi
iine almfl durumda. Bu konu aslnda tam olarak, Rancierein belirttii, iliflkisizleri iliflkilendirme vurgusu
ile birlikte anlam kazanp, yeni pratik almlar iin bize yol gsteriyor.
Hareketlerin konu bazndaki paral yapsnn bir getirisi olarak, katlm boyutunda farkl kesimlerin, rklarn,
bakfl alarnn bir araya gelebilmesi olana olufltu. Bu
ok-seslilik eski tarz siyasetin pek de alflk olmad ve
nasl ynetilmesi gerektiini bilmedii bir aland. 40. yln geride brakrken, 68 bize hala bu srecin nasl ynetilecei ve etkili hale getirileceine dair tartflmalarn
ortasnda tutuyor; bugnk ne yapmal sorusunu, biraz
da eski ile yeninin, 68 doumlu bu tartflmas oluflturuyor. Gnmzde farkl alanlarda harekete geen oluflumlar, bu tartflmay teorik ve pratik boyutlaryla birlikte deneyimliyorlar. Farkl bir deyiflle, yaparken reniyorlar.
Irklk Karflt Dnya Kupas, bu teorik erevede, tam
da yeniden retilen muhafazakar snrlara karfl, bir karfl-hareket olarak, bir arada olma pratiklerini hayata geiren bir eylem. Merkezinde spor ve daha da zelinde futbol olmas, tam da 68 ruhuna uygun bir flekilde
gndelik hayatn iinden retilen bir karfl-hareket olmasn salyor. Bu hareket, oluflturulan snrlar aflmak
adna, farkl kltrden insanlarn bir araya gelmeleri
iin birok neden olduunu ve futbolun bile bunlardan biri olabileceini ortaya koyuyor.
Gsteri ve mitingle ilgili Sabaha aklamalarda bulunan

Yefliller Partisi efl baflkan Cem zdemir Sz konusu
olan ocuklarmzn geleceidir. Atom enerjisi yerine
dnfltrlebilir ve tasarruflu enerji kullanmamz gerekiyor. Hkmet daha nceki anlaflma ve yasalara mdahale ederek Atom santrallerinin mrn uzatmaya
alflyor, bu abalar Eyaletler Meclisinde gemeyecek
ve Anayasa Mahkemesine gidecektir. Anayasa Mahkemesi de hkmeti hayal krklna uratacak dedi ve
Trk ve gmenlerin gsteriye destek verdiini ancak
daha genifl ve sivil toplum dzeyinde de lke politikalarna destek vermek gerektii arsnda bulundu.
Kaynak: http://www.news-eu.com/haber/532-tumberlin-atom-icin-ayaga-kalkti.html
Tabii ki yeni nesil hareketlerin doasna dair ok elefltiri getirildi ve bu devam ediyor. Yukarda sylediim
gibi ne yapmal meselesine dair tartflma olarak gryorum bunu. Hareketlerin paral yaps ve snf yerine
gndelik hayat pratiklerini ne karan doas, elefltirinin en merkezi noktas. Hele ki iine futbol gibi, baflta
sosyalistler olmak zere, toplumu dnfltrmek adna
aba gsteren kimi kesimlerin tylerini diken diken
eden bir alana dair hareket, hi de gndeme alnmas gereken bir mesele olarak grnmyor. Ama bence
tam tersi. nk dnflm, tam da bu tip-daha nce
nemsenmeyen- alanlarda bafllyor.
Yukarda izdiim kavramsal ereve, sadece basit bir
girifl deil, yeni nesil hareketlerin aslnda tarihsel arka
plannn ne kadar gl olduunu gsterme denemesi.
Biroklar tarafndan ilgisiz ve alakasz grnebilir ama
aslnda yeni toplumsal hareketler, youn biimde gndelik iliflkilerin ve sradan meselelerin siyasetini yapmaya hevesli. Dolaysyla, hareketin znesi, bilin kazanmfl bir eylemci ya da yurttafl deil, televizyonunun karflsnda oturan ya da sokakta futbol oynayan herhangi
bir dnyal olabilir.
1997den beri talyann Bologna kentinin Casallechio
Di Reno beldesinde dzenlenen Irklk Karflt Dnya Kupas, her yl daha fazla kifliyi televizyonlarnn karflsndan kaldrp ya da sokaktan tutup ekip, kamp
alanlarnda bir araya getiriyor. Trkiyeden kalkp bu
etkinlie giden ilk ekip, biz Adana Demirsporlulard.
Hem bir ilki gereklefltirmenin hem de harekete dhil
olmann keyfini ve gururunu yafladk.
Bizi oraya gtren, ya da harekete geiren, temel neden, sporla gnlk hayatn i ie olduu ve tm bunlarla siyasetin ayrlmaz bir paras olduu dflncesiydi.
Sporun her trls ile gnlk hayatn birbirinden ayrlamaz olduunu dflnenler iin, sporda fliddet ya da
ayrmc davranfllar, yine sokakla ilgilidir. Sokakta fliddet devam ederken, tribnde ya da stad/salon evresinde olmamasn bekleyemeyiz. Ama bizim gibi sporseverler, fliddet ve ayrmclk karfltln kendi alanlarndan kurmaya baflladka bunun sokaa da mutlaka yansmas olacaktr.
Irklk Karflt Dnya Kupas, tam da bu gdlerle harekete gemifl insanlarn eylemi. Sporun, gerek sahada ve tribnde yer alan mlteci ve gmenlerle, gerekse kadnlar ve eflcinsellerle birlikte yaflanlan bir
deneyim olduunu, olmas gerektiini vurgulayan ve
bu alandaki bizden olmayan her kesimle dayanflma
iinde olmann yollarn arayan bir giriflim. Burada,
79
hem sporun farkl kesimleri bir araya getiriciliinden

yararlanlyor hem de bu farkllklarn, gmenlik, ayrmclk, homofobi gibi alanlarda neler yapabilecei
konufluluyor.
Bu yl 8-12 Temmuz gnleri arasnda gereklefltirilen
etkinlik, arln cinsiyet ayrmclna kaydrmflt.
Festival alannn birok yerinde Stop and Kick Sexism pankart yerlefltirilmiflti. Piazza Antirazzista (Irklk Karflt Meydan) adrndaki etkinliin en byk
ortak alanyd, gmenlik ve gvenlik hukuku, sporda ayrmclk, kadn bedeninin ticarileflmesi, sporda
homofobi, Avrupadaki Afrika diasporas ve 2010 Dnya Kupas bafllkl sunumlar ve seminerler gereklefltirildi. Etkinliin bir dier ana konusu da, G8 zirvesiydi. 10 Temmuzda, Bolognadaki gsterilere katlm
salamak iin, futbol turnuvasna ara verildi. Piazzada G8 ile ilgili toplantlar da yapld. Etkinliin temel sloganlarndan biri, kazanacak bir fley yok olsa
da son gn eflitli dller verildi. Piazza Antirazzista
Kupas, alandaki sunum ve tartflmalara katksndan
dolay Alman sendikaclardan kurulu DGB takmna;
Kick Sexism kupas, kadn-erkek karflk oyunculardan kurulu ve beyaz kurdela kampanyasn yrten
Republica Internationaleye verildi. Fair Play Kupas
Bolognann Pratello Cezaevinde tutuklularla ma
yapmaya giden Polisportiva Zelig takmna; Kilometre
Kupas, en uzaktan gelen ve Stand Up Spacete samba workshoplar yapan Brezilyal ekibe, Arkadafllk
Kupas geen yl len ve Antirazzisti ekibinin iinde
yer almfl Parmal bir taraftarn yaknlarna, Ultras Kupas bar ve kahvalt adrnda alflan taraftarlara; Grnmezler Kupas, Avrupaya g edenlerin yafladklarna dair bir site olan fortresseurope.blogspot.coma
verildi. Bu kupa, eflitli vize sorunlaryla festivale katlamayan Afrikal takmlara adand ve sahnede bir sre tek baflna sergilendi.
Biz, sadece sahada oynayacak 7 kiflilik bir ekibi denklefltirip orada renklerimizi temsil ettik. Orada gndeme
ortak olup, derdimizi daha iyi anlatmak iin, daha kalabalk bir grupla gitmek gerektiini fark ettik. Hazrladmz duvar gazetesi olduka ilgi toplasa da daha fazla
grsel malzeme veya sunumlara katlmak iin farkl dkmanlar hazrlanabilirdi. Bir ilk deneyim olarak, flimdilik sadece gzlem yapma frsat bulduk.
Ama orada rendiimiz kimi pratikleri burada, yafladmz flehirde veya kendi evremizde hayata geirmek
iin de motive olduk. Etkinliin bir benzerini Trkiyede yapabilir miyiz-nasl yapabiliriz sorular kafamz-
80

da dolanp duruyor. Sporun farkl kesimleri bir araya
getirebilmesi, Trkiyeli toplumsal hareketlerin ve sivil
toplum rgtlerin de konusu olmal. Bylece, bir yandan memleketin her anlamda farkl renkleri, dfllanmfllar, bizden grlmeyenlerini srece katmak iin de
bir ara kazanmfl olurken, deiflimin gnlk pratiklerden bafllamas gerektiine dair sesi, biraz daha gr karmfl oluruz. Bu sre, kurumsal alanda gittike meflruluunu ve sempatisini yitiren siyasetin, iliflkisizleri
iliflkilendirme gcne sahip olduunu ortaya koyarak,
fazlasyla retici olacaktr.
1. a
Kaynak: http://www.birikimdergisi.com/birikim/makale.aspx?mid=566
5. e
2. c
3. e
4. b
6. c
7. d
8. a
9. b
10. d
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Hareketlerde

Yaflanan Dnflm blmn yeniden gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeni Toplumsal Hareketler
Anlayflnn Geliflimi blmn yeniden gzden geiriniz.
Yaklaflmna Ynelik Elefltiriler yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeni Toplumsal Hareketlere liflkin Kuramsal Yaklaflmlar blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeni Toplumsal Hareketlere liflkin Kuramsal Yaklaflmlar blmn yeniden gzden geiriniz.
81
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Yaflanan temel dnflmn kayna, endstri devriminin ve modernizmin sona ermesi ve endstri sonras
toplumdan postmodern topluma geilmesi ve bunun
sonucunda modern dnemin koflullarnda ortaya kmfl toplumsal hareketlerin varlklarn srdrememesi,
yeni ortaya kan hareketlerin de eski yaklaflmlarla
aklanamamasdr.
Aartan, T.; Choi, W. Y.; Huynh, T. (2008). Kapitalist

Dnyann Dnflm: 1750-1850. Martin, G. W. (Ed.)
Toplumsal Hareketler: 1750-2005; Dipten Gelen Dalgalar. (s.21-86) (ev. Deniz Keskin.) Versus Kitap.
Atkinson, J. D. (2010). Narrative Capacity, Resistance
Performance, and the Shape of New Social Movement Networks. Communication Studies, 61 (3),
321-338
Buechler, S. M. (1995). New Social Movement Theories.
The Sociological Quarterly, 36 (3), 441-464
Calhoun, C. (1993). New Social Movements of the
Early Nineteenth Century. Social Science History,
17, (3), 385-427
Cohen, J. (1999). Strateji Ya Da Kimlik: Yeni Teorik Pradigmalar ve Sosyal Hareketler. Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Almlar. (Yayna Hazrlayan; K.ayr),
(109-130)
Crossley, N. (2002). Making Sense of Social Movements.
Philadelphia: Open University Press.
ayr, K. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Almlar. stanbul: Kakns Yaynlar
etinkaya, Y. D. (Der). (2008). Toplumsal Hareketler:
Tarih, Teori ve Deneyim. stanbul: letiflim Yaynlar.
lolu, D. . (2010). Trkiyede Yeni Orta Snf zerine Bir Analiz, Issz Adam; Yuppie Alper. Marmara letiflim Dergisi. 16, 187-200
De La Piscin, T. R. (2007). Social Movements in the Public Sphere New Forms of Communication Arise and
Transgress Old Communication Codes. Zer english
edition, 1, p. 63-87
Della Porta, D.; Diani, M. (2006). Social Movements: An
Introduction. Blackwell Publishing.
Dirlik, A. (2008). Pasifik Perspektifinde Toplumsal Hareketler: adafl Radikal Siyasetin Soyaac zerine
Dflnceler. etinkaya, Y.D. (Der), Toplumsal Hareketler: Tarih, Teori ve Deneyim. stanbul: letiflim
Yaynlar.
Eder, K. (1985). The New Social Movements: Moral
Crusades, Political Pressure Groups, or Social Movements? Social Research, 52 (4), 869-890
Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin Yetiflkin
Eitimi Asndan Dourgular. (ev. R. Gnl),
Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi. 25, (1)
Gtting, A. C. (2010). New Social Movements. Grin Verlag. Norderstedt, Germany
Sra Sizde 2
Yeni toplumsal hareketler kavramna kaynaklk eden
temel paradigmann zellikleri, eflitlik, farkllk, katlm
ve kimlik inflasn esas alan yeni bir kimlik politikasdr.
Bireylerin kolektif aktr olma biimleri enformel, devamsz, ortama bal ve eflitlikidir. Politikadaki geleneksel sa sol blnmesi reddedilmifltir.
Sra Sizde 3
YTHnin kavramsallafltrmasn yneltilen temel elefltiri
n yargl ve teki bir yaklaflm olarak, toplumsal hareketlerdeki tarihsel evrilme ve geliflme srecini gz ard
etmesi. Eski ve yeni hareketler arasndaki benzerlikleri
yok saymas.
Sra Sizde 4
YTHnin temel zellikleri, yeni orta snfa dayal, maddecilik sonras ynelimlere sahip, az ya da ok ortak bir
ideolojinin sz konusu olmasdr. Performans, uygulama bakmndan ademi merkeziyeti, katlmc, yeniliki
ve teatraldir. Kimliklerin dfla vurumu esastr, siyasal ya
da ekonomik ynelimli olmaktan ok kltreldir.
Sra Sizde 5
Yeni toplumsal hareketlerin postmodern topluma zg
olmas, kimlik ynelimli olmas, kltr alannda varlk
gstermesi, bireyselleflmenin artmas, yeni orta snfn
katlm, kresel ve ulusst niteliin giderek artmas.
Sra Sizde 6
Kresel toplumsal hareketler teknolojik geliflmelerden
olabildiince yararlanmaktadr. Etkinlik alan belirli bir
mekan ile snrl kalmamaktadr giderek daha ok ulus
st etkinlikler dzenlenmektedir.
82
Haarstad, H. (2009). Globalization and the New Spaces

for Social Movement Politics: The Marginalization of
Labor Unions in Bolivian Gas Nationalization. Globalizations, 6, (2), 169-185
Hannigan, J. A. (1990). Apples and Oranges or Varieties of the Same Fruit? The New Religous Movements
and the New Social Movements Compared. Review
of Religous Research, 31 (3), 246-258
Johnston, H.; Larana, E.; Gusfrield, J.R. (1999). Kimlikler, fiikayetler ve Yeni Sosyal Hareketler. Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Almlar. (Yayna Hazrlayan; K. ayr), 131-161
Kendall, D. (2005). Sociology In Our Times, Thomson
Wadsworth.
Kkalan mrn, F. (2010). Yeni Toplumsal Hareketler
ve Kentsel Yaflam. Gmflhane niversitesi Sosyal
Bilimler Elektronik Dergisi, 2, 45-58
Mackenzie, J. (2004). The Continuing Avalanche Of
Historical Mutations: The New Social Movements.
Social Alternatives, 23 (1), 50-55
Martin, G.W. (Ed.) (2008). Toplumsal Hareketler: 17502005; Dipten Gelen Dalgalar. (ev. Deniz Keskin.)
Versus Kitap
Melucci, A. (1996). Challenging Codes: Collective Action
in The Informaton Age. Cambridge University Press
Melucci, A. (1999). adafl Hareketlerin Sembolik Meydan Okumas. Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Almlar. (Yayna Hazrlayan; K.ayr), ss.81-108
Meyer, D. S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social Movements; Identity, Culture and The State. Oxford
University Press.
Offe, C. (1999). Yeni Sosyal Hareketler: Kurumsal Politikann Snrlarnn Zorlanmas. Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Almlar. (Yayna Hazrlayan; K.ayr),
ss.53-80
Reger, J.;Myers,D.J.;Einwohner,R.L. (Ed) (2008). Identity Work in Social Movements. University of Minnesota Press
Scott, A. H.; Benford, R. D. (2004). Collective Identity,
Solidarity and Commitment. Snow, A.; Soule, A. S;
Kriesi, H. (2004). The Blackwell Companion to Social Movements. (Ed: David A. Snow, Sarah Anne
Soule, Hanspeter Kriesi) Blackwell Publishing
Snow, A.; Soule, A. S; Kriesi, H. (2004). The Blackwell
Companion to Social Movements. (Ed: David A.
Snow, Sarah Anne Soule, Hanspeter Kriesi) Blackwell Publishing
fiimflek, S. (2004 ). New Social Movements in Turkey

Since 1980. Turkish Studies, Vol. 5, No. 2, pp.111139
fientrk, . (2006). Kresel Yeni Sosyal Hareketler Ve
Savafl Karfltl. C. . Sosyal Bilimler Dergisi, 30,(1)
ss. 31-46
Tilly,C. (2004). Toplumsal Hareketler. stanbul: Babil
Yaynlar.
Tilly, C. (2008). Toplumsal Hareketler 21. Yzyla Giriyor. etinkaya, Y. D. (Der). (2008). Toplumsal Hareketler: Tarih, Teori ve Deneyim. stanbul: letiflim
Yaynlar.
Touraine, A. (1999). Toplumdan Toplumsal Harekete.
Yeni Sosyal Hareketler: Teorik Almlar. (Yayna
Hazrlayan; K.ayr), ss.35-52
Wieviorka, M. (2005). After New Social Movements. Social Movement Studies, 4, (1), pp. 1-19
Williams, D. M. (2009). Anarchists And Labor Unions:An
Analysis Using New Social Movement Theories.The
Journal of Labor and Society, 12, pp. 337-354
Amalarmz
N
N
N
N

Kimlik kavramnn tanmlanmasna iliflkin deerlendirmeleri tanmlayabilecek,
Kimlik ve yeni toplumsal hareketler arasndaki iliflkiyi deerlendirebilecek,
Yeni toplumsal hareketler balamnda kimliin boyutlarn deerlendirebilecek,
Toplumsal hareket ve kimlik arasndaki etkileflimi aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kimlik
Kolektif Kimlik
indekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Yeni Toplumsal
Hareketler ve
Kimlik
GRfi
KMLK KAVRAMI
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER VE
KMLK
KMLE DAYALI TOPLUMSAL
HAREKETLER
TOPLUMSAL HAREKET
BALAMINDA KMLK
KMLK LE TOPLUMSAL
HAREKETLERN ETKLEfiM

ve Kimlik
GRfi
1960lardan bu yana giderek artan bir younlukta ve eflitlilikte grlmekte olan
yeni toplumsal hareketlerin en belirgin zelliklerinden biri de kimlik olgusudur.
Kimlik, postmodern ya da endstri sonras toplum olarak adlandrlan toplumsal
yapda kreselleflmenin etkisiyle dnflme uramfl, bylece kimliin yeni ve
farkl ynleri ne kmaya bafllamfltr. Hzla deiflen dnyada kimlik olgusu da dinamik bir yap gstermektedir. oklu kimliklerin giderek yaygnlaflt gnmzde kimliklerin, kabul grme ve toplumsal yapda, kamusal alanda tannma talepleri younluk kazanmfltr. Bu koflullar toplumsal hareketlerde kimlik olgusunun
merkez bir rol oynamasna yol amfltr.
Kreselleflmenin btn younluuyla yafland gnmzde, geleneksel nitelikteki siyasal ve toplumsal yaplar zlrken simgesel snrlar, kltrel farkllklar ve etnik atflmalar daha ok nem kazanmfltr. Bu olgulara yklenen anlamlar
da giderek daha farkllaflmfltr (Sackmann, Peters ve Faist, 2003:1). Sz konusu geliflme toplumsal hareketlere yn veren paradigmalar dnfltrmfltr. Yeni toplumsal hareketler, ideolojiler balamnda ve snf temelli gerekleflen eski toplumsal hareketlerden farkl olarak dnyada yaflanan dnflmleri yanstmaktadr. deolojik temelde deil de kimlikler temelinde yeni yaplanmalar ortaya kmaktadr.
Kimlik olgusu, atflma halindeki uygarlklar alan olarak tanmlanabilecek
gnmz dnyasnda zellikle Berlin Duvarnn yklmasnn ardndan ideolojilerin yerini almfltr (Maalouf, 2009:181,184). Dnyada kimliklerin oklaflmas ve
patlamas olarak tanmlayabileceimiz bir sre yaflanmaktadr. Kolektif gruplar
gelifltirdikleri yeni kimliklerini btn kanallarla alenilefltirme ve kamulafltrma abas iindedir (Alankufl,1996; Akt. Gkalp, 2004: 60).
Eski toplumsal hareketlere kaynaklk eden paradigmann dnflme uramas
ve yeni toplumsal hareketlerin ortaya kmasyla birlikte toplumsal hareketleri aklamak zere gelifltirilen yaklaflmlarda da kkl deiflimler gzlenmifltir. nceki
yaklaflmlarn yeni toplumsal hareketleri aklamada yetersiz kaldn ne sren
otoriteler, toplumsal hareketlere kaynaklk eden atflmalarn siyasal ynlerine arlk veren ve kimliin bugn neden nem kazandn aklayabilen bir yaklaflma
ihtiya olduunu vurgulamfltr. Bu dorultuda kaynak hareketlilii paradigmasnn
yan sra kimlik ynelimli paradigma da yeni toplumsal hareketleri aklamak zere gelifltiren temel bir yaklaflm olarak ortaya kmfltr (Cohen, 1999:110,121).
86
Kimlik tartflmalar
sosyolojide hep n planda
olmufltur ancak net bir
kimlik anlayflndan sz
edilemez. Kimlik kavram,
genifl kapsamda bireyin
kendi benlik duygusuna,
kendine iliflkin duygularna
ve dflncelerine gnderme
yaplarak kullanlmaktadr
(Marshall,1999:407).
Toplumsal hareketler balamnda kimlik olgusu, kreselleflme srecine koflut

olarak oklu, farkl ve melez kimliklerin ortaya kmasnn bir dourgusu olarak
byk nem kazanmfltr. Yeni toplumsal hareketlerin zmlenebilmesi ve anlafllabilmesi iin kimlik kavramsalnn irdelenmesi, kimliin boyutlarnn ve toplumsal hareketlerle etkilefliminin deerlendirilmesi gerekmektedir.
Erik Erikson(19021994) Danimarka

kkenli Alman
psikolog ve
psikanalist. Sosyal
geliflim kuramn
gelifltirmifltir. Kimlik
krizi kavramn ilk
ortaya koyan bilim
adamdr.
kinci Dnya Savafl
srasnda kiflisel aynlk ve
tarihsel sreklilik
duygusunu kaybetmifl
hastalara atfla kimlik
krizi kavramn gelifltiren
Erikson, bunu insann sekiz
yaflam evresi modeline
uyarlamfl ve genlik
dnemini potansiyel kimlik
karflklndan oluflan
evresel bir kriz dnemi
olarak tanmlamfltr
Kimlik (identity) kavramnn
kkeni sreklilik ve aynlk
ifade eden Latince idem
kknden gelmektedir ancak
20. yzyla kadar popler bir
kavram olmamfltr
Trkede ise kimlik hviyetin
karfll olarak
kullanlmaktadr, kkeni
kim soru zamirine
dayanmaktadr. TDK
szlnde de kimlik,
toplumsal bir varlk olarak
insann nasl bir kimse
olduunu gsteren belirti,
nitelik ve zelliklerin btn
olarak tanmlanmaktadr.
KMLK KAVRAMI
Gnmz dnyasnda kimlik en byleyici ve en ilgi ekici kavramlardan biri
haline gelmifltir. Kimlik, bir zellik ve bir nitelik ifade eder. Ayn zamanda farkllklar da ortaya koyan kimlik en genifl anlamyla bireyin btn zelliklerini kapsar. Bu balamda bireyin kendini nasl grd ve toplum tarafndan nasl algland kimlikle yakndan iliflkilidir (Aflkn, 2007: 213).
Kimlik kavramsalnn sosyal bilimlerdeki gemifli grece yeni olsa da olduka
zengin bir alanyazna sahiptir. Psikoloji ve sosyoloji alanlarnda eflitli yaklaflmlarda ele alnan kimlik olgusu 1940larda Eriksonun nclnde sosyal bilimlerde
kullanlmaya bafllanmfl, kuramlafltrma abalar gzlenmifl ve deneysel arafltrmalar gereklefltirilmifltir (Vryan, Adler, Patricia ve Adler, 2003: 367).
Bireyin kim olduuna iliflkin bir kavram kimlik, devam eden bir sre halindedir ve ifllenmektedir bu nedenle tamamlanmfl bir sreci ifade etmez. Srekli bir
dnflme ve dahas paralanmflla maruzdur (Martin ve Nakayama, 2007:154;
Hall, 1996:4; Shi, 2005: 57). Kimliin bu dinamik yaps toplumsal yapyla ve toplumsal yapda meydana gelen dnflmlerle etkileflimi asndan nem taflr. Bireyler kimliklerini toplumsal yaplarla etkileflim iinde srekli olarak infla ederler.
Kimliin bu zellii onun ayn zamanda kurgusal olarak ve bireylerin zihinsel sreleri kanal ile biimlendirildiinin bir gstergesidir.
Halla (1993) gre kimliklerin varl temel olarak kurgusaldr. Ulusal kimlikler
genelde saflk, homojenlik iddiasyla sunulur ancak gerekte kurgusaldr ve melez
kimlikler oluflturulabilir. Hobsbawm (1993) da bu balamda aidiyet gruplarn zihinsel topluluklar olarak nitelendirmifltir (aktaran Bilgin,1999: 78-79).
Bireylerin sahip olduklar kimliklerin ok katmanl bir yaps vardr. Birok kimliin ayn zamanda taflnmas sz konusu olabilmektedir. Kimliklerin ok katmanl yaps btncl bir kimlik tanm yaplmasn zorlafltrmaktadr. Kimlikler bireylerin toplumsal yapdaki konumlar, iinde bulunduklar belirli gruplar ve toplumsal
kategoriler ile yakndan iliflkilidir. Smith-Lovin (2003:169) bu balamda kimlii
boyutta snflandrmfltr:
a. Toplumsal yapdaki konumlarla balantl rol kimlikleri
b. Grup ve rgtlere yelikle balantl toplumsal kimlikler
c Baz kiflisel zelliklerle ve baz niteliklerle zdeflleflmenin sonucu olarak kategori yeliklerinden kaynaklanan kimlikler
Kimlik konusunda ok sayda farkl yaklaflm gelifltirilmifltir. Genel kabul grmfl tek bir yaklaflmdan sz edilemez. Bu nedenle kimliin tanmlanmasna iliflkin
yaklaflmlar deerlendirerek, ortak noktalarn zerinde durmak yararl olacaktr.
Kimlik tartflmalar temelde iki gelenee ayrlabilir (Marshall,1999:405):
a. Psikodinamik yaklaflmlar ve
b. Sosyolojik yaklaflmlar
Psikodinamik ve sosyolojik yaklaflmlar, kimlii tutarl ve yaflam boyunca ok
az deiflen bir nve ya da z -gerek ben- olarak gren zc yaklaflmlardan farkl olarak kimliin deiflkenliine ve infla edilen bir sre olufluna vurgu yapar. Fre-
4. nite - Yeni Toplumsal Hareketler ve Kimlik
87
udun grfllerinden kaynaklanan psiko-dinamik gelenek, psiflik yapnn srekli

ama genellikle atflan bir kimlii ierdiini varsayar. Erikson ise topluluk ile birey
arasnda ba kurarak kimlii, hem bireyin kiflisel znde hem de toplumsal boyutunda yerleflmifl bir sre olarak grmfltr.
Sosyolojik gelenekte kimlik kuram sembolik etkileflimcilikle balantldr ve
William James ile G.Herbert Meadn tartflt pragmatik benlik kuramna dayandrlr. Benlik, insanlarn iletiflim ve dil araclyla kendi doalar ve toplumsal dnya zerinde dflnmelerini salayan insana zg bir yetenektir. Benlik iki aflamaldr: teki znel, yaratc, belirleyen ve bilinmeyen ben (I), dfltaki, belirlenmifl ve
toplumsal aflamay yanstan ben (me). Goffman ve Berger ilerleyen srete kimliin toplumsal olarak verilmifl, srdrlmfl ve dnfltrlmfl bir fley olduunu
belirtir. Postyapsalc yaklaflma gre ise benlik, bizim kim olduumuzu belirleyen,
kimlik duygumuzu biimlendiren kiflisel niteliklere, yeteneklere ve davranfl biimlerine atfedilen anlamlardr (Marshall,1999:405-406).
Bu alandaki alflmalar byk lde Meadn (1934) kendilik ve topluma iliflkin kuramsal abalarna dayanmaktadr. Bireysel kimlikler, kimliklerin toplumsal
gruplarla balantsna olduu kadar kolektif kimlik yapsna iliflkin de temel katklar salamfltr. Mead, kendilik ve toplum arasnda diyalektik bir iliflki olduunu
ne srer. nceden var olan toplumsal yaplar, anlamlar ve balamlar kendiliin
geliflim koflullarn belirler ve kendilik baflkalaryla etkileflim iinde sosyal yaplar,
anlamlar ve balamlar biimlendirir. Meadn yaklaflm ve izleyicileri olan sembolik etkileflimciler temel varsaymdan hareket ederler (Blumer, 1969 aktaran
Hunt ve Benford,2004:435). Buna gre;
1. Bireysel kimlik sembolik etkileflim sreciyle oluflur.
2. Etkileflim srecinde dil merkezi rol oynar.
3. Kimlik, bir yap olarak bir taraftan toplumsal yap, anlam ve balam tarafndan biimlendirilir dier taraftan da onlar flekillendirir.
Sembolik etkileflimcilik geleneine gre kimlik kavramsal, kiflinin kendisini tafld eflitli ve farkl kimliklerin kombinasyonu olarak grmesini ve sosyal iliflkiler
anda yer alan rollere iliflkin isellefltirilmifl anlamlar setini ifade eder (Streyker,
Owens ve White, 2000:6). Kimlik kuram, prototip sorusu, neden baz insanlar
bofl zamanlar olduu bir leden sonras arkadafllaryla golf oynarken bazlar
ocuklarn hayvanat bahesine gtrr? olan yapsal sembolik etkileflimcilik
kaynakl rol iliflkili tercih-seim davranfl kuramdr. Sembolik etkileflimci ereve
bireylerin, yaflamlarndaki tercihleri alglayabilen aktrler olduklarn varsayar. Etkileflim ve davranfllar durumlarn, balamlarn tanmlanmasyla biimlendirilir. Tanmlamalar etkileflim srecinde gelifltirilen paylafllmfl inanfllar temelinde yaplr
(Stryker, 2000:26).
Tajfel (1978) ve Turner (1985) gibi sosyologlar tarafndan kimliin eflitli boyutlarna ynelik, zellikle bireysel ve grup kimlii arasndaki iliflkiler balamnda ok
sayda eflitli arafltrmalar yaplmfltr (Laraa, Johnston ve Gusfield, 1994:11). Tajfelin nclk ettii toplumsal kimlik yaklaflm gerek kimlik olgusunun gerekse
toplumsal hareketler balamnda toplumsal kimliklerin anlafllmasna yardmc olacak niteliktedir.
Toplumsal kimlik, bireylerin kim olduklarna ve baflka insanlarn da kendilerine ve dierlerine iliflkin anlayfllarn ifade eder (Jenkins, 2002: 3-5).
Bireylerin iinde bulunduklar kategoriler arasndaki atflmalar aklamaya alflan toplumsal kimlik kuram, grup ve toplumsal kategori kavramlarn efl anlam-
Kimlik iki boyutta ele

alnabilir: znel kimlik:
Bireyin kendine iliflkin
algsna dayal tanmlad
kimlik. Nesnel kimlik: Bireyin
kendine iliflkin algsndan
bamsz, biyolojik ve
sosyolojik olarak sahip
olduu kimlik.
Kimlik konusunda psikolojik
ve sosyolojik yaklaflmlarn
yan sra sosyal-psikolojik
yaklaflm da sz konusudur.
Sosyal-psikolojik yaklaflm,
klasik yaklaflmlara ek
olarak zellikle kendilik ve
kimlik kavramsallarna
iliflkin varsaymlaryla
modern sosyolojik
dflncede nemli bir yer
almfltr (Stryker
vd.2000;Cerulo, 1997
aktaran Hunt ve Benford,
2004:435).
Henri Tajfel (19191982) Polonya

kkenli ngiliz sosyal
psikolog,
nyarglarn biliflsel
boyutlarna ve
toplumsal kimlik
kuramna iliflkin
alflmalaryla
tannmfltr.
88
Kimlik karmaflk bir yapdr.

Bireyin toplam btn kimlii
birbiriyle rtflen, st ste
gelen boyutlardan ya da alt
kimliklerden ibarettir.
Kimlik, milliyet, etnisite,
blge, cinsiyet, cinsellik,
yafl, kuflak, meslek, politik
yelik, eflitli sosyal
gruplara yelik (ortak hobi
ya da ortak deneyim vb) ve
yasa dfl gruplarda yer
almak ile yakndan iliflkilidir
(Imahori ve Cupach,
2005:197).
l olarak kullanr. Buna karfln kimlik kuram grup ve kategoriler arasnda ayrm yapar. Kategori ayn karakteristikleri paylaflan bireyleri kapsarken (Katolik, Katalonyal, eflcinsel vb) grup, etkileflim iindeki bireylerin ifllevsel bir birimidir. Bireyler
kategoriler iinde deil gruplar iinde yaflarlar (Stryker, 2000:30). Kimlik kuramna
gre bireyin yesi olduu toplumsal gruplar, bireyin duygu, dflnce ve davranfllarn belirlemede nemli bir rol oynar. Kuram toplumsal kimliin bireyin ait olduu gruplara bal olarak gelifltiini varsayar (Tajfel, 1982; Turner, 1978 aktaran Aflkn, 2007: 214). Bu noktada toplumsal kimlik ve toplumsal hareket arasndaki etkileflimin, hareketin iinde yer alanlarn oluflturduu grup yapsnn, deerlerinin,
hedeflerinin ve yeler arasndaki iliflkilerin rn olduu sylenebilir.
Toplumsal kimlikler oklu bir yapya sahiptir. Bireyler ayn zamanda birden
fazla gruba ye olabilirler ve birok kimlii taflmak durumunda kalabilirler. Deaux (1991)e gre sosyal kimlikler gnll-gnlsz ve istenir-istenmez biiminde
snflandrlabilir. Gnll kimlik bireyin kendisinin setii kimlik, gnlsz kimlik
ise zgr seimi gerektirmeyen, baflkalarnn bireyi kategorize etmesiyle oluflan
kimliklerdir. stenir kimlikler bireyin hakknda olumlu olduu dflnlen, istenmez kimlikler ise olumsuz olduu dflnlen kimliklerdir. Bu balamda kimlikleri flu rneklerle aklayabiliriz (aktaran Gudykunst ve Kim, 2003: 98):
a. Gnll-istenir kimlikler: Katolik, kulp yelii, demokrat-cumhuriyeti, feminist, arkadafl, efl, anne-baba, renci.
b. Gnll-istenmez: Alkolik, baml, eflcinsel, sigara kullanan.
c. Gnlsz-istenir: Afro-Amerikan, kz-erkek evlat, Hispanik, Yahudi, erkek,
kadn.
Kimlik konusunda gelifltirilen farkl yaklaflmlar kimlik olgusunu eflitli ynleriyle aklamaya alflr ancak btncl bir aklamann gelifltirilebilmesi sz konusu yaklaflmlarn eksikliklerinin giderilmesi ve belirli bir sentezle ele alnmasna
baldr. Kimlik kavramsalna iliflkin farkl yaklaflmlarn ierdii sorunlarn zmlenmesi, kimlik kavramsalnn potansiyelini toplumsal hareket kuram ve arafltrmalar asndan daha belirginlefltirebilir. Bu sorunlar flyle ifade edebiliriz (Stryker,
2000:25-26):
1. Toplumsal kategori ve grup kavramlarnn birbirlerine denk olarak ele alnmas, aynlafltrlmas.
2. Toplumsal hareketler ve bu hareketlere katlanlar arasndaki iliflkilere ynelik nemli sorular sorma ve bu sorular cevaplama konusunda yetersizlik.
3. Bir hareketin btn olarak deerlendirilmesi ya da farkl hareketler arasnda
karfllafltrma yaplabilmesi iin yeterli olan kimliin kategorik, kltrel ve
kolektif kavramsallafltrlmalarnn aktrlerin farkl hareketlerinin zmlenmesinde yetersiz kalmas.
4. Bireysel ve kolektif kimlikler arasndaki iliflkilerdeki nemli kuramsal ve deneysel konular zen tanmlamalarda bireysel ve kolektif kimliklerin birlefltirilmesi.
5. Bireysel ve kolektif kimliklerin pekifltirici niteliinin nemli konular akladnn varsaylmas.
6. Sadece harekete dayal kimlik zmlemesinin, kimlik ve harekete katlmn
ok ynl iliflkilerini anlama konusunda yetersiz olmas.
SIRA SZDE
Kimliin tanmlanmasna
iliflkin yaklaflmlarda vurgulanan temel noktalar nelerdir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
89
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER VE KMLK

Toplumsal hareketler konusunda alflan otoritelerden bir ksm hareketlere flikayetler, kaynaklar ve dfl gler tarafndan salanan frsatlar asndan dflardan bakarken dier ksm z bilinli kararlar, hareketlerin iindeki deerler ile aktrlerin
harekete katlmadan nce ve katldktan sonraki durumlar ve hareket iindeki yerleri balamnda bakmfllardr (Meyer, 2002:12).
Bilgin (1999: 173)in belirttii gibi, farklln yceltildii amzda her yerde
cinsiyet, kltr ve doa ile ulusal ve blgesel kod farkllklar olabildiince ortaya
konulmaktadr. 1960larda otoriteler snf temelli olmayan feminist, evreci ve sivil
haklar gibi toplumsal hareketleri, devrimci ifli snfnn yokluu ve bunun yaratt hayal krkl ile sosyalist devletlerdeki demokratik olmayan eilimler nedeniyle demokratik deiflimlerin yeni araclar olarak deerlendirmifllerdir. Bu balamda
kolektif kimlik, hareketliliin ve bireylerin toplumsal hareketlere katlmlarnn bir
etkeni olarak snf bilincinin yerini almfltr (Hunt ve Benford, 2004:437).
1960larn sonlarnda Amerikal sosyologlar tarafndan, toplumsal hareketlere
katlanlarn kimliklerine ynelik ilginin artt vurgulanmfltr. Ralph Turner (1969),
kiflisel kimlik ile kiflisel dnflm toplumsal hareketler alannn giderek nemi artan konular olarak belirtirken Klapp (1969), kolektif kimlik arayfln modern toplumun fakirlefltirdii etkileflime bir karfllk olarak deerlendirmifltir (Laraa, Johnston ve Gusfield, 1994:10). 1960lardaki dnflmle birlikte toplumsal snflarn ya
da kurumsal otoritelerin siyasi, ekonomik taleplerinin, bireylerin yeni toplumsal
hareketlere katlmlarnda belirleyici olmad grfl egemen olmufltur. Artk bireyler yeni kimliklerinin ve yaflam tarzlarnn tannmasn ve kabul grmesini talep
etmektedirler (Poletta ve Jasper, 2001:286).
Inglehart (1990), toplumsal deiflme ile kimlik arayan davranfllar arasndaki
iliflkinin postmodernizmin drt zelliinden kaynaklandn ne srer (aktaran
Johnston, Larana ve Gusfield,1999:139);
Maddi zenginlik,
Aflr bilgi yklemesi,
Alternatif kltrel eflitliliin birey zerinde yaratt karmafla,
Sistemin bireyin kendini tanmlamas iin kurumsal temelli ve kltrel normatif alternatifleri salama konusunda yetersizlii.
Yeni toplumsal hareketlerin oluflumu kolektif kimlik arayflna dayanr (Johnston vd. 1994 aktaran Hunt ve Benford,2004:437). Yeni toplumsal hareketleri eski
hareketlerden ayran temel zelliklerden biri de nceki hareketlerde zayf olan ve
geri planda kalan kimlik boyutudur. Hareketlere ivme kazandran etkenler ve flikyetler kimlik sorunsalyla iliflkili kltrel ve sembolik konulardr (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:136).
Yeni toplumsal hareketler yaklaflmna gre hareketlerin temelini kimlik arayfl oluflturur. Harekete yol aan etkenler, harekette yer alan aktrlerin kendilerini
gl hissedecekleri farkl bir toplumsal gruba ait olma duygusu balamnda, kltrel ve sembolik temalar etrafnda younlaflmaktadr. Bunlar egemen sistemi sorgulayan alt kltrel ynelimlerdir (Melucci, 1980 aktaran Johnston, Larana ve Gusfield,1994:139).
Toplumsal hareketlerde kimlik olgusunun yeni bir konu olmadnn ne srlmesine karfln yeni toplumsal hareketlerle iliflkili yeni kimlik politikalarnda yeni
olan zellik, farkllk ve tekilik zerine yaplan vurgudur. Modern zamanlarda
toplumsal hareketlere yn veren itici g eflitlik ideali iken yeni toplumsal hareket-
Yeni toplumsal hareket

kuramclarna gre, kolektif
davranfl biimlerinde
gzlenen kkl dnflmlere
toplumsal yapdaki
dnflmler yol amfltr.
Yeni yapy Touraine (1981)
postendstriyel, Melucci
(1996) enformasyon,
Castells (1997) a toplumu
olarak adlandrmfltr
(Poletta ve Jasper,
2001:286).
DEmilio (1983) bireyin zel
yaflam alanna olanak
tanyan kentleflme ve
endstrileflmenin yeni
toplumsal hareketlerdeki
yeni kimliklerin oluflumunda
etkili olduunu varsayar.
Buna rnek olarak eflcinsel
hareketlerdeki kimlik olgusu
verilebilir. Eflcinsel seks her
zaman var olmufl olsa da bu
yzyln baflna kadar
sapma, gayri ahlaki ve
yasadfl bir davranfl olarak
alglanrken artk sapkn bir
kimlik olarak da grlmeye
bafllanmfltr (Poletta ve
Jasper, 2001:287).
90
Baflkalaryla eflit dzlemde

kamusal alana girifl
talebinin yan sra
otantikliin savunulmas
yeni toplumsal
hareketlerinin ounun en
belirgin zelliidir (ayr,
1999:29).
lerdeki aktrler zgn kimliklerini, kendilerini tanmlama ve baflkalar tarafndan

tannma srelerini ne karmaktadrlar (ayr, 1999:28). Kimliin yeni biimlerde tanmlanmas ve farklln kimlik tanmlamasndaki ayrcalkl konumu yeni
toplumsal hareketlerin ayrt edici bir zellii haline gelmifltir. Bireyin kendini tanmlama sreci kolektif rgtlenmelerden ayrflmfl, kolektif kimlii reddederek
deil ama bu kimlii arasallafltrarak geliflme srecine girmifltir (Leyla, 2006:36).
Yeni kimlik politikalar ve bu balamda geliflen yeni toplumsal hareketler, mevcut toplumsal dzeni ve yerleflik normlar sorgulamakta, yeni deerlerin, sekinlerin ve hayat tarzlarnn ortaya kmasna yol amaktadr (ayr, 1999:33).
Toplumsal hareketleri aklamak zere gelifltirilen kimlik ynelimli kuramlarda
(Touraine gibi) hareketler, modern toplumun ve toplumsal deiflimin itici gc
olan toplumsal atflmalarn zel bir tr olarak yeni siyasal kimlik kaynaklar olarak grlmektedir (Marshall,1999:748).
Calhouna gre (1994) yeni toplumsal hareketlerin temel atflma alanlarndan
biri de kimliin kurgulanma srecidir. Kadn hareketleri, gay ve lezbiyen hareketleri gibi deiflik akmlarn dfllanmfl kimliklerini politik olarak grnr ve kamusal
alanda kabul grmfl klmak iin mcadele etmesi, kimliin nemli bir siyasal mcadele alan olduunun bir gstergesidir (aktaran ayr,1999:27).
Toplumsal hareketlerin aktrlerini rasyonel eylemciler olarak gren kaynak hareketlilii ve politik sreler yaklaflmlarnda gz ard edilen kimlik inflas olgusu,
gerekte aktrlerin ilgilerinin nasl olufltuunu aklama konusunda nem taflr
(Lee,2008:37).
Gnmzde ortak kimlik, bireyleri bir arada tutan unsurlarn baflnda gelmektedir. Kimlik bireyin kendini ifade edebildii en nemli aratr. Bu nedenle toplumsal hareketlerde yeni kimlik arayfllar nemli bir rol oynar. Yeni kimlik arayflna iki
rnek verebiliriz: Bunlardan biri evre kirlilii ile ilgili sorunlar dieri nkleer savafl
tehdididir. rnein nkleer bir savafl insanlarn oluflturduu ve llemez nitelikte
zararlara yol aabilecek byk bir tehdittir. Bireylerin tek baflna bu soruna zm
bulmalar olanakszdr. Bu durumda bireylerin kendilerini toplumsal sistem karflsnda aciz hissetmeleri, antinkleer harekette olduu gibi, ortak bir kimlik etrafnda
toplanmalarna yol aar. Bylece nkleer savafl ya da evre kirlilii tehdidi bireyleri srekli olarak toplumsal bir harekete ynlendirir (Kl, 2002:102).
Toplumsal hareketler
alanndaki kltrel
ynelimle birlikte bir
anlamda yeniden keflfedilen
kimlik olgusu btn
poplerliine karfln hl
karmaflk bir kavramdr.
Bunun nedeni kavramn
aflr geniflletilmesidir
(Jaspers, 1997 aktaran
Dunlap ve
McCright,2008:1046).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Yeni toplumsal
ile kimlik arasndaki iliflki nasl aklanabilir?
SIRAhareketler
SZDE
KMLE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLER
D fiyaflam
N E L M biimlerinin ve toplumsal kimliklerinin tanmlanaca, hayata
Bireyler yeni
geirilecei yeni topluluklar arama ve yeni toplumsal alanlar retme abas iindedirler (Habermas,
S O R U 1980 aktaran Johnston, Larana ve Gusfield,1999:140). Bu aba
kimlie dayal toplumsal hareketlerin ortaya kflndaki temel itici gtr.
Bat toplumlarnda youn olarak gzlenen feminist, evreci ve barfl hareketleDKKAT
ri gibi yeni toplumsal hareketlere ynelik son dnem arafltrmalarnda kolektif
kimlik arayfl nemli bir yer tutmaktadr. Yeni hareketler, eski hareketler kapsaSIRA
SZDE
mndaki ifli
hareketleri
gibi kaynaklarn yeniden datmn deil kltrel deiflmenin salanmasn ve aktrlerin yeni kimliklerinin inflasn hedefler (Lee,2008:36).
1970ler ve 1980lerde ileri endstri toplumlarnda ortaya kan yeni kolektif
AMALARIMIZ
davranfl biimleri, toplumsal hareket olgusunun yeniden kavramsallafltrlmasna
ynelik alflmalar gerektirmifltir. Barfl hareketleri, renci hareketleri, nkleer
karflt hareket,
K Taznlk
A P milliyetilikleri, eflcinsel haklar, hayvan haklar, kadn hak-
N N
TELEVZYON
91
Resim 4.1
Meksikadaki EZNL
hareketi,
Zapatistalar
lar, alternatif tp, kktenci din hareketler, evreci hareketler ve New Age hareketleri bu dnemde ortaya kan hareketlerdir (Laraa, Johnston ve Gusfield, 1994:3).
Eski hareketlerden farkl olarak dflnce ve deerler asndan oulcu bir nitelie sahip olan yeni toplumsal hareketlerde, yeni kimlikler ya da kimliklerin daha nce zayf ve geri planda kalan boyutlar ne kmaktadr. Melucci (1985), yeni toplumsal hareketlere yol aan etkenlerin ekonomik skntlardan daha ok kimlikle balantl kltrel ve sembolik konular kapsadn vurgulamaktadr (Laraa,
Johnston ve Gusfield, 1994:7).
Resim 4.2
Bask Blgesinde
bir gsteri, Bilbao,
spanya
92
spanyadaki Katalan ve Bask, ABDdeki Hispanik ve Asya ile Rusyadaki etnik

hareketler modern dnyada oluflan yeni kimliklere dayaldr ( Laraa, Johnston ve
Gusfield, 1994:7).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kimlie dayal
hareket rneklerini belirtiniz.
SIRAtoplumsal
SZDE
TOPLUMSAL HAREKET BALAMINDA KMLK
fi N E L M
ToplumsalDhareketleri
aklamaya ynelik deerlendirmelerde yeni hareketlerin
kltrel boyutlar daha ok vurgulanmaktadr. Bu dorultuda aktrlerin kimliklerini biimlendirme
S O R Usreleri ile toplumsal hareketin dinamiklerinin kimlikleri biimlendirme sreleri nem taflmaktadr (Dunlap ve McCright,2008:1046).
Burke ve Stetsin (2009: 3) belirttikleri gibi kimlik, bireyleri belirli bir grubun yeDKKAT
si olarak gren, onlar biricik bir kifli olarak tanmlayan anlamlar btndr. Bireylerde bir kolektif kimlik arayfl sz konusudur ve bu gereksinimlerini toplumsal baSIRA SZDE
lama gre birtakm
gruplara ye olarak karfllamaya alflrlar (Bilgin, 1999: 173).
Toplumsal hareketlere iliflkin yeni alflmalarn hepsinde kltrel ve dflnsel
etkenlerin nemi vurgulanmaktadr. Bu balamda kolektif kimlik, biliflsel praksis
AMALARIMIZ
ve ereveleme gibi kavramlar toplumsal hareketlerin ortaya kfl, geliflimi ve kltrel etkilerinin daha iyi anlafllmas iin kullanlmaktadr (Bostrm, 2004:73).
SosyolojiK alannda
T A P kolektif kimlik, toplumsal hareket kuramlarndan olan kaynak hareketlilii ile politik sreler yaklaflmlarnda hareketlerin ortaya kfl, devam etmesi ve etkileri gibi deerlendirmelerdeki boflluklarn doldurmas asndan
nem taflmaktadr.
T E L E V Z Y O Bu
N yaklaflmlarda eski hareketlerin aktrleri, sistemin zorluklarnn ve kalabalklarn etkisiyle hareketlere katlan irrasyonel bireyler olarak grlmesine karfln, bireylerin/aktrlerin flikyetler ve skntlar konusunda ortak davranmalarna yol aan kaynaklarn temellendii yapsal deiflimlere odaklanlmak N Tbu
E R Nyaklaflmlarda
ET
tadr. Ancak
sadece nasl sorusu dikkate alnmfl, neden sorusu gz ard edilmifltir (Poletta ve Jasper, 2001:283).
Toplumsal hareketlerde kimlik olgusu, hareketlerin nitelikleri ve evreyle etkileflimi, harekete katlan aktrlerin konumu, harekete yn veren kimlik ile aktrlerin infla ettikleri kimlik gibi farkl alardan ele alnabilir.
Toplumsal hareketlerde kimliin, harekete ynelik etkisi ve kimlik ile hareket
arasndaki iliflki asndan boyutlu bir yapya sahip olduu sylenebilir. Bu boyutlar; glendirme iin kimlik, strateji olarak kimlik ve hedef olarak kimliktir
(Bernstein, 2002:87). Burada hareketin itici gc olan ve temel talepleri ifade eden
kimliin hareket iindeki konumlandrlfl sz konusudur.
Kimlik ile toplumsal hareket iliflkisi balamnda kimliin yaplandrlmas temel
alndnda ise kimliin iki boyutu tanmlanabilir (Snow ve McAdam,2000;Streyker,
Owens ve White, 2000:8);
Kimlik yaknsamas-akflmas: zerinde anlaflmaya varmfl bireylerin ve hareketin birleflimine atf yapar.
Kimlik inflas: Kiflilerin ve kolektif kimliklerin balantlandklar ve bireyin
kendilik algs ve karlaryla uyumlu hale geldii srelere atf yapar.
Bir harekette ve bu hareket balamnda yaplan eylemlerde kimliin rolnn
drt aflamas flyle ifade edilebilir (Poletta ve Jasper, 2001:286);
Kolektif iddia ve taleplerin oluflturulmas
Hareket iin aktivistlerin, gnlllerin toplanmas
Strateji ve taktiklere iliflkin kararlarn alnmas
Hareketin sonularnn ortaya kmas
N N
Kimlik bireylerin bir toplumsal harekete ve hareketin etkinliklerine katlmasyla farkl biimler alabilir (Corrigall-Brown,2008:6). Toplumsal hareket analizcileri
tarafndan kimlik olgusuna verilen nem giderek artmaktadr. Bu balamda birok
farkl kimlik trleri tanmlanmfltr (Mccright ve Dunlap,2008:657). Gamsona gre
(1991) kolektif kimliin birbirine yapflk katman sz konusudur (CorrigallBrown,2008:7);
1. Bir toplumsal harekete zg rgtsel aktivist kimlik
2. Farkl hareketlerde yer alanlarn oluflturduklar daha genifl anlamdaki aktivist kimlik
3. Yaflanlan toplum ya da mensubu olunan etnik grup gibi toplumsal kategorilere dayal kolektif kimlik
Toplumsal hareket kimliini Johnston, Larana ve Gusfield (1994) bireysel, kolektif ve kamusal olarak; Hunt, Benford ve Snow (1994) baflkahraman, dflman-hasm ve izleyici olarak boyutlandrmfllardr. Jasper (1997) ise btncl ve deneysel
verilere dayal bir kimlik tipolojisi gelifltirmifltir (aktaran Dunlap ve
McCright,2008:1047). Buna gre;
1. Kiflisel kimlik, yafl gibi nitelikler ve koflucu, atk deerlendirici gibi eylemler
ile talyan-Amerikal gibi zellikleri ifade eden ortaklklarla zdeflleflmedir.
2. Kolektif kimlik, snf, din, cinsel tercih gibi bir grubun snrlarna, ilgilerine
ve zgnlklerine iliflkin bir ortak algdr.
3. Hareket kimlii, feminist ya da evreci olmak gibi deiflim arayan bir gcn
paras olmay ifade eder.
Bu yaklaflmlar Dunlap ve Mccright (2008:657) tarafndan sentezlenerek, toplumsal hareket kimlikleri toplumsal hareket kimlii kavramsallafltrmas erevesinde belirli kategorilerde tanmlanmfltr;
1. Hareketin hedefleri dorultusunda yaplan alflmalarda etkin biimde yer
alan aktif katlmclar.
2. Hareketin hedeflerine sempati duyan ve destekleyen ancak etkinliklerine katlmayanlar.
3. Hareketlere ok az ilgili olan, tarafszlar.
4. Karflt hareketlere sempati duyanlar.
Bireylerin bir toplumsal harekete katlma kararn verirken kendilerini nasl tanmladklarnn ve kimliklerinin bir toplumsal hareketin kolektif kimliine nasl dnfltnn anlafllmasnn byk nemi vardr (Lee,2008:38). Bu balamda otoriteler toplumsal hareketlerin geliflmesinde kolektif kimliin oynad roln nemini vurgulamakta, grup bilinci, dayanflma ve balln oluflabilmesi iin grupta kolektif kimliin gelifltirilmesinin gerekliliine dikkat ekmektedirler.
Raschke (1987) sembolik btnleflmenin yeni toplumsal hareketlerin temel
zelliklerinden biri olduunu ne srmektedir. Buna gre toplumsal hareketin
iinde yer alan grup biz duygusuyla nitelendirilir. Bu aidiyet duygusu, dierleri
ve onlar gibi farkllafltrmaya dayanr ve hareketin ortak, kolektif kimliini ortaya
karr. Grup iin bir anlamda snr grevi yapan bir biz duygusu sz konusudur
(Kl, 2002:99).
Kolektif kimlik toplumsal hareketlerde afladaki nedenlerden dolay nem taflmaktadr (Lee,2008:36-37);
a. Kltrel deiflim srecindeki katlmclar gndelik yaflamlarnda deiflimi
deneyimler ve kendilik alglar nem kazanr,
b. Hareketi dzenleyenler, kiflileri harekete geirmek iin cinsiyet gibi kimlikleri belirginlefltirmek ve ekici hale getirmek durumundadrlar.
93
94
Kolektif kimlik, bir toplumsal

hareketteki yelie, snrlara
ve eylemlere iliflkin
paylafllan inanfllar ifade
eder (Streyker, Owens ve
White, 2000:6).
Toplumsal hareket
balamnda kimlik sz
konusu olduunda otoriteler
tarafndan kimlik ve kolektif
kimlik kavramlar birbirinin
yerine de
kullanlabilmektedir (Dunlap
ve McCright,2008:1047).
Toplumsal hareketler balamnda kolektif kimlik, eflitli analizlere koflut olarak

farkl kuramsal yaklaflmlarda ele alnmfltr: Hareketlerin ortaya kfl, geliflme sreci ve etkileri asndan merkez bir rol oynayan kolektif kimlik (Poletta ve Jasper,
2001), flikayet yaplarnn ve ereveleyici srelerin analizinde de kullanlmakta
(Hunt vd.,1994) ve bireylerin harekete katlmn gdleyen etkenler asndan ele
alnmaktadr (aktaran Hunt ve Benford,2004:433).
Kolektif kimlie iliflkin adafl yaklaflmlar klasik ve sosyal-psikolojik temeller
zerinde flekillenmifltir. Bu balamda Marks, Durkheim ve Weber grup kimliinin
biimlenmesine ynelik yapsal-kltrel temellerinin anlafllmasna zemin salamfllardr. Marksn devrim iin gerekli grd snf bilinci, toplumsal hareketlerdeki kolektif kimlik anlayflyla benzerlik gstermektedir. ki yaklaflm da kolektif
davranfl, karfllkllk duygusu ve dayanflmann yan sra ortak deerler, karlar,
hedefler, duyarllk ve snf gibi ortak grflleri kapsamaktadr (Hunt ve Benford,2004:434).
Marks gibi Durkheim da bilin ve dayanflmaya merkez bir nem atfetmifltir.
Dayanflma toplumsal btnl glendirir, zdeflleflmeye ve farkndala baldr. Kolektif bilin ise karfllkllk salar, paylafllmfl moral deerler ve hedefler
balamnda bireylerin iliflki kurmalarna olanak tanr. Dayanflmann geliflmesinin
en dramatik yolu kolektif coflkudur. Weberin bakfl asna gre Marks retimi
vurgularken grup zdeflleflmesinin ve toplumsal davranfllarn dier temellerini gz
ard etmifltir. Weber kolektif davranflnn grup zdeflleflmesinin zgn kaynandan temellendiini ne srer; snf, stat ve parti. Berger ve Luckmannn (1966)
yapsalc perspektifi de kimlik konusunda nemli katklar salamfltr (Berger,1966
aktaran Hunt ve Benford,2004:435). Bu yaklaflma gre kolektif kimlik bir gerekliin toplumsal inflasdr. Bu bir grup, rgt ve harekete atfedilmifl kimliin gerekliinin nesnellefltirilmesidir. Avrupa ve Kuzey Amerika kaynakl sosyal psikolojik
yaklaflmlar, kolektif kimliin ierdii nemli farkllklara karfln etkileflimin ve sosyal yaplarn bir rn olduunu, onlar tarafndan flekillendirildiini varsayar (Hunt
ve Benford,2004:436).
Kolektif kimlik; yaygn kullanlan cinsiyet, ok kltrclk, kimlik politikalar,
etnik kken, milliyetilik ve toplumsal hareketlere iliflkin toplumsal yorumlar ve
sosyal bilimsel alflmalar canlandrmfltr. Snowun (2001) vurgulad zere kolektif kimlik 20.yyn son eyreinin can veren bir kayna olmufltur (aktaran Hunt
ve Benford,2004:433).
Kolektif kimlik alanyaznda hem kolektif hareketlerin ncl hem de rn
olarak deerlendirilmektedir (Hunt ve Benford,2004:433). Yeni toplumsal hareketler perspektifi de kolektif kimlik arayfln en temel kolektif davranfl biimi olarak
grr. Melucciye gre (1985) kolektif kimlik, kolektif davranfl mmkn klan
paylafllmfl inanfl ifade eder (Stryker, 2000:23).
Kolektif kimlik kavram toplumsal protestolarn birok farkl boyutunu ve dinamiklerini aklamak zere kullanlmaktadr (evre ya da hayvan haklar aktivisti gibi). Toplumsal kategorilerin yani kamusal kimliklerin aka sergilenmesiyle birlikte bireyler bulunduklar konumla ilgili ortak tanmlamalar da paylaflrlar. Kolektif
kimliklerin dfla vurumu isimler, semboller, szel stiller, riteller, elbiseler gibi kltrel aralarla gerekleflir. Ancak yine de kltrel materyallerin her biri kolektif
kimlii yanstmaz (Poletta ve Jasper, 2001:284-285).
Kimliin toplumsal hareketlerde merkez rol oynayan boyutu tanmlanmfltr.
Bunlar; bireysel kimlik, kolektif kimlik ve kamusal kimliktir. Kimliin iki merkezi
95
boyutu olan bireysel ve kolektif kimlik kamusal kimlik tarafndan flekillendirilir

(Johnston, Larana ve Gusfield,1999:159; Laraa, Johnston ve Gusfield, 1994:11-12);
Bireysel kimlik: Bireysel kimlik kavram ou sosyolog asndan doas gerei tartflmaldr. Cinsiyet ve soya iliflkin balardan bamsz olarak bir kiflinin kim olduunu ve toplumsal srelerde neye dnfltn ifade eder.
Birka adan bireysel kimlik toplumsal hareketlere katlmn anlafllmasnda
nemlidir. Btn olarak kiflisel zelliklerle iliflkilidir, biyolojik kaltm ve
toplumsal yaflamn etkileflimiyle infla edilir, kendine zg bir biyografi olarak toplumsal hareketlere dahil edilir ve isellefltirilir.
Kolektif kimlik: yelik, snrlar ve grup iinde yaplan etkinliklere iliflkin kabul grmfl tanmlamalara gnderme yapar. Hareketin yeleri, iinde bulunulan durum, hareketin yaratt etkileflim ile mzakere ve atflma sreleri dorultusunda kolektif bizi infla ederler (Laraa, Johnston ve Gusfield,
1994:15).
Kamusal kimlik: Dfl kamunun toplumsal harekette yer alan aktrlerin kendileri hakknda dflnmelerine yol aan etkilerini kapsar. rnein devletin
ve medyann rol bu balamda nem taflr.
Toplumsal hareketlerde kimliin boyutlarn aklaynz.
SIRA SZDE
KMLK LE TOPLUMSAL HAREKETLERN ETKLEfiM
D fi N E L M
Yeni toplumsal hareket kuramclarna gre kimlik hareketleri, dfla vurumcu stratejileri ifle koflarak egemen kltrde dnflm ve yeni toplumsal kimliklerin taO R U
nnmasn talep eder (Bernstein, 2002:86). Bu srete kimlik veS toplumsal
hareket
ile hareketin evresi arasnda ok boyutlu bir etkileflim sz konusudur.
Taylora (1994: 25) gre ulusal, bireysel, siyasal, toplumsal ya
da etnik, her trDKKAT
l kimlik, tekini tanma/tanmama ya da yanlfl tanma eylemleriyle biimlenir.
Kiflilerin dflnceleri monolog dzeyinde deil, diyalog dzeyinde flekillenir. BiSZDE
rey, kimliini ancak baflkalarnn kendi tavr ve davranfllarnaSIRA
verdii
tepkiyi deneyimleyebildiinde oluflturur. Bu nedenle teki ile diyaloa girmeden kimlik
oluflturmak olanakszdr ya da ok zordur (aktaran Kaya ve AMALARIMIZ
Kentel, 2005: 34). Bir
toplumsal harekette yer alanlarn kimlik geliflimi de gerek kendi aralarndaki iletiflim gerekse dflardakilerle girdikleri diyaloglarla flekillenir. Toplumsal olarak infla
edilmifl olan toplumsal hareketin kolektif kimlii de aktivistin Kkimlii
T A de
P hareketin
aktrleri ve karfltlarnca mzakere ile oluflturulur. Kolektif kimlik, toplumsal yap
ve yapsal frsatlar arasnda dinamik bir etkileflim sz konusudur (Meyer, 2002:15).
Kimliin toplumsal hareketlerdeki deiflken rol harekete
T E Lkatlanlar,
E V Z Y O N yasalar,
yasalarn flekillendirdii inanlar, deerler vb. kapsayan genifl bir politik evreyle
etkileflim iinde biimlendirilir (Katzenstein, 1998 aktaran Bernstein, 2002:87-88).
Bir toplumsal hareket kimliinin nitelii, harekete iliflkin inanfllarn yaps ve ka N T2008:674).
ERNET
muoyuna yansmas ile yakndan iliflkilidir (Mccright ve Dunlap,
Devlet
yaps ve toplumsal hareketler arasndaki iliflkiyi vurgulayan Meyer de (2002:13)
devletin uygulamalaryla muhalifler yaratma srecinin ortak bir dava ve kimliklerin oluflumundaki etkisine dikkat ekmektedir.
Kimliin kurgulanma sreci ok sayda yeni toplumsal hareketi biimlendirirken bu hareketler de kimlii biimlendirmektedir. Bu grfl, yeni kimlik politikalar kuramlarnn gelifltirilmesine yol amfltr (ayr,1999:27). Kolektif kimlikler, bireyler tarafndan harekete eklemlenen ortak noktalar, etkileflim ve ortak deneyimler sonucunda biimlendirilir (Stryker, 2000:23). Bir hareket mobilize olduka ak-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
96
trler hareket temelli bir etkileflim erevesinde dfl balarndan koparak ortak
kimliklerini glendirirler (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:150).
Bireylerin toplumsal harekete katlma karar ile kimlik arasndaki iliflkiyi vurgulayan Strykera (2000:29) gre kiflilerin harekete katlma karar alp almamalar sadece hareketin geliflimi, etkililii, dnflm ve sreklilii asndan nem taflmaz.
Bu durum rnein sendika yelerinin grev ya da boykotlara katlma karar da vermek zorunda olmalaryla aklanabilir. Yine etnik ya da ulusal hareketlerde yer
alanlar da zaman ve para konularnda hatta olaanst durumlarda canlarn verme gibi yaflamsal neme sahip kararlar almak durumunda kalabilirler. Bir harekette yer alanlar, hareketin liderlik roln stlenme, hareketin iinde kalma ya da terk
etme karar almak zorundadrlar. Yeni toplumsal hareket kuramlarnda aktrlerin
hareket iindeki yaflamlar ile dflardaki gnlk yaflamlar arasndaki ayrma dikkat
ekilmektedir. Buna gre aktrlerin her iki yaflamlarn etkileyen farkl etkenler
birbirlerini etkiler (Stryker, 2000:29).
Tm hareketler yaflamsal flikyetlerin bireylerin gndelik yaflamlarn etkilemesi sonucunda ortaya kan bireysel ve kolektif kimlik sorunlaryla yakndan iliflkilidir. Baz hareketlerde kimlik sorunsal nemli boyutlara ulaflabilmektedir, krtajn poplerlefltirilmesinin baz kadnlar asndan geleneksel annelik kavramn
tehdit eden ok olumsuz bir durum olarak alglanmas buna verilebilecek rneklerden biridir (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:153).
Yeni toplumsal hareketler kimlik ve flikyetler arasnda paradoksal bir iliflki sergiler (Johnston, Larana ve Gusfield,1999:154);
fiikyetlerin nitelii, yeni toplumsal hareketlerin kimlik kavramyla yakndan
ilintili olmasna yol aar. rnein toplumsal cinsiyet/cinsel kimlik hareketleri asndan kolektif flikyetler grup balamnda bir kimlik arayfln gndeme getirir. Feminist ve eflcinsel haklara iliflkin hareketlerin kimlik odakl ifllevleri sz konusudur.
fiikyetlerin grup oluflumunda daha ok nem tafld durumlarda kimlik
arayfl bilinsiz olmasna karfln grup oluflumunun baflat nedenidir. Baz
toplumsal hareketler asndan ozon tabakasnn delinmesi, nkleer silahlarn artfl ya da balinalarn kurtarlmas vb. sorunlar gndelik hayattan olduka uzaktr. Bu tr flikyetler ancak sreklilik kazanan toplumsal kurgu ve
gruplar aras etkileflimler sonucunda nemsenirler.
Sonu olarak toplumsal hareket ile kimlik olgusu arasndaki iletiflimin ok boyutlu ve ok ynl olduu sylenebilir. Hareket bir kimlik talebi olarak ortaya karken ayn zamanda sz konusu kimlik yaps tarafndan da biimlendirilir. Sre
iinde aktrlerin paylafltklar bir ortak kimlik oluflur ve buna koflut olarak hareketin kendi kimlii geliflir. Bu srete aktrlerin kendi kimlik inflas da gerekleflir.
Hareketin yer ald evre ise gerek hareketi biimlendiren dzenlemeler gerekse
aktrlerin evredeki dier aktrlerle iletiflimleri kanalyla ortak kimlie etki eder.
SIRA SZDE
Kimlik ile toplumsal

SIRA SZDEhareket arasndaki etkileflim nasl gerekleflmektedir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
97
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Kimlik kavramnn tanmlanmasna iliflkin deerlendirmeleri tanmlamak.

Farkl boyutlaryla kimlik olgusunu aklamaya
alflan yaklaflmlarda kimliin bireysel ve toplumsal boyutlar vurgulanmaktadr. Kimlik dinamik ve toplumsal bir sretir Bu nedenle toplumsal srelerce biimlendirilir. Kimlik, bireyin
kiflisel olarak ve toplumsal balamda sahip olduu btn zellikleri ve rolleri kapsayan bir kavram olarak tanmlanmaktadr.
Kimlik ile yeni toplumsal hareketler arasndaki
iliflkiyi deerlendirmek.
1960larda toplumsal hareketlerde yaflanan dnflmle birlikte eski hareketlerden ok farkl
hedef, yntem ve katlmclara sahip yeni toplumsal hareketler ortaya kmfltr. Yeni toplumsal hareketlerin en belirgin zellii, snf temelinden ok ortaya yeni kan farkl kimliklere dayanmasdr. Bu balamda yeni toplumsal hareketler yeni ve farkl kimliklerin kabul grme talepleri temelinde rgtlenmektedir.
Yeni toplumsal hareketler balamnda kimliin
boyutlarn deerlendirmek.
Toplumsal hareketler balamnda kimliin boyutlar kiflisel kimlik, kolektif kimlik ve hareket
kimlii olarak ifade edilebilir. Kimlikleri harekette yer alanlar asndan ise drt grupta toplayabiliriz. Bunlar hareketin hedefleri dorultusunda
yaplan alflmalara ve eylemlere etkin biimde
katlan aktif katlmclar, hareketin hedeflerine
sempati duyanlar ve destekleyenler ve hareketle
ilgili konulara fazla ilgi gstermeyenler, tarafszlar ile hareketin hedeflerine deil karflt hareketlere sempati duyanlardr.
N
A M A
Toplumsal hareket ile kimlik arasndaki etkileflimi aklamak.

Toplumsal hareketler belirli kimlikler etrafnda
rgtlenir ve belirli kimliklerin kamusal alanda
kabuln hedefler. Bunun yan sra harekete
katlanlar arasnda zgn bir kimlik de sz konusudur. Bireyler kendilerini o kimlikle tanmlamaya bafllarlar. Hareketin ortak kimliinin, harekette yer alanlarn kimlii ile homojen olduunu sylemek mmkn deildir. Aktrlerin arka planlar, sahip olduklar oklu kimlik yaps,
harekete katlm amalar ve hareket deneyimlerindeki farkllklar vb. nedenlerle bir harekette
her ne kadar ortak kimlikten sz edilse de hareketin iinde grece farkl kimliklerin bulunmas
olasdr.
98
Kendimizi Snayalm
1. Hangisi toplumsal hareketlerde kimlik olgusunun
merkezi bir rol oynamasna yol aan etkenlerden deildir?
a. oklu kimliklerin yaygnlaflmas
b. Post-modern toplumda kimliklerin dnflme
uramas
c. Kreselleflme
d. Farkl kimliklerin toplumda kabul grme taleplerinin ortaya kmas
e. Endstri devrimi
2. Kimlik konusundaki ilk kuram gelifltiren ve kimlii,
sosyal bilimlere sokan sosyal psikolog kimdir?
a. Erikson
b. Mead
c. Berger
d. Piaget
e. Touraine
3. Kimlie iliflkin olarak afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Kimlik karmaflk bir yapdr.
b. Kimlik bireysel srelerle oluflur.
c. Kimlik dinamik bir sretir.
d. Kimlik toplumsal bir olgudur.
e. Kimlik genifl anlamda bireyin btn zelliklerini kapsar.
4. Yeni toplumsal hareketler ve kimlik balamnda hangisi sylenemez?
a. Yeni toplumsal hareketler eski hareketlerde de
var olan kimlikleri yanstr.
b. Yeni toplumsal hareketler kimliklerin dnflme uramas sonucunda ortaya kmfltr.
c. Yeni toplumsal hareketler ile kimlik arasnda etkileflim sz konusudur.
d. Yeni toplumsal hareketlerin oluflumunun temeli
kimlik arayfldr.
e. Yeni toplumsal hareketler farkl kimliklerin kamusal tannma taleplerini yanstr.
5. Toplumsal hareketleri kimlik ynelimli paradigma
temelinde aklayan yaklaflm hangisidir?
a. Katma Deer
b. Greli Yoksunluk
c. Rasyonel Tercih
d. Kaynak Hareketlilii
e. Yeni Toplumsal Hareketler
6. 1960larn sonunda kimlik ile toplumsal hareket arasndaki iliflkiye dikkat eken ve kolektif kimlik arayflnn modern toplumun fakirlefltirdii etkileflime karfllk
olarak ortaya ktn savunan otorite kimdir?
a. Bloom
b. Turner
c. Klapp
d. Erikson
e. Calhoun
7. Hangisi kimlie dayal toplumsal hareketlere rnek
olarak verilemez?
a. 19.yy. ifli hareketleri
b. Feminist hareketler
c. Etnik aznlk hareketleri
d. Eflcinsel hareketleri
e. evreci hareketler
8. Kolektif kimlik bakmndan hangisi sylenemez?
a. Kolektif kimlik, yelik, snrlar ve grup iin eylemlere iliflkin olarak zerinde anlafllmfl bir yapdr.
b. Kolektif kimlik, snf, din, cinsel tercih gibi konulara iliflkin olarak bir grubun ortak alglar ifade eder.
c. Kolektif kimlik, bir gerekliin toplumsal inflasdr.
d. Kolektif kimlik, rgt ve harekete atfedilmifl kimliin gerekliinin nesnellefltirilmesidir.
e. Kolektif kimlik, btn olarak kiflisel zelliklerle
iliflkilidir, biyolojik kaltm ve toplumsal yaflamn
etkileflimiyle infla edilir.
9. Toplumsal hareketlerde kimliin boyutlar nelerdir?
a. Bireysel kimlik, toplumsal kimlik, kamusal kimlik.
b. Glendirme asndan kimlik, strateji olarak
kimlik, hedef olarak kimlik.
c. Kolektif kimlik, kamusal kimlik, hedef kimlik.
d. Ulusal, siyasal, etnik kimlik.
e. Melez kimlik, aznlk kimlii, hareket kimlii.
10. Toplumsal hareket ile kimlik iliflkisinin boyutlarndan olan ve bireylerle kolektif kimliklerin balantlandklar, bireyin kendilik algs ve karlaryla uyumlu
hale geldii sreleri ifade eden boyut hangisidir?
a. Kimlik krizi
b. Kimlik akflmas
c. Kolektif kimlik
d. Kimlik inflas
e. Bireysel kimlik
99
Okuma Paras
Sosyolojik Olarak Kimlik, Tekin Tanay, Radikal
(21.11.2009)
lk insan Hz. Ademden beri dflnen bir varlk olarak
insanolu kendisini sosyal alanda ifade ederken baz
sfatlara ihtiya duyduunu biliriz. Bu sfatlar; toplumsal cinsiyet olarak erkek-kadn, dinsel olarak Mslman-Hristiyan, siyasi olarak solcu-sac, etnik olarak
Trk-Krt, corafi olarak Avrupal-Asyal vs. fleklinde
uzayp gider.
Peki, nedir bu kimlikleri nemli klan sihirli fley?
nsanolu kimlikleri yaflamlarnda somutlafltrrken dilsel, dinsel, etnik, mesleksel, kltrel, sosyal ve siyasal
sembollere/ritellere baflvurmaktadr. Buda kimliklerin
adeta bir soann zarlar gibi bir insanda birden fazla
kimliin varlna iflaret etmektedir. nk her fleyden
nce bir insan nce insan kimliini ve buna bal olarak sosyal yaflam iinde sahip olduu erkek/kadn kimliini, Mslman/Hristiyan kimliini, ngiliz/Alman
kimliini, sosyolog/doktor kimliini, liberal/sosyalist
kimliini kullanmaktadr. Ancak her birey yeri geldiinde anahtar kimlik ya da mesleki anlamda anahtar
stat diyebileceimiz bir baskn kimlii ile kendini toplumsal alanda ifade ederken ne karabilir. Bu yerine
gre ve sergiledii role gre deiflebilme zelliini gstermektedir. rnein iflte doktor olan bir kadnn evde
anne olmas ya da camide imam olan bir erkein evde
koca/baba olmas gibi...
Yeni Kimliklerin Ortaya kfl
21. yzylda yeni toplumsal hareketlerin oalmas ve
kreselleflmenin yerellii ne karan sylemi ile birlikte birok yeni kimlik, infla edildi ve yeniden oluflturuldu. Toplumsal ve siyasal alanda bireylerin aidiyetlerini
belirlemede kimlik politikalar son on yldr giderek daha ok nem kazanmaktadr. Gnmzde, yeniden infla edilen kimliklerden biri olumlanan, isellefltirilen
doru kimlik iken, dieri ise, olumsuzlanan, dfllanan
teki kimliidir. Bu balamda, kimliklerin birbirlerine
gre anlamlarn farkllaflmas sonucunda kurulduu,
farkllaflmann ise tekilie dnfltrld vurgulanmaldr.
Ulusal kimliklerin genel olarak saflk, homojenlik iddiasyla sunulduklarn ve hepsinin de kurgusal olduunu
ve gerek tarihin ise bize melez kimlikler verdiini
bilmekteyiz. Bu anlamda, insanolu sosyal hayatnda
birden fazla kimlii ile aidiyet ekseninde mevcudiyetini salamaktadr. Her birey kendine dflardan bakt-
nda kendi sosyal yaflam alannda oulcu bir kimlikler yuman ok net bir biimde grebilecektir.
Ancak, mevcut toplumlar her ne kadar kendi eflsiz kimlik ve kltrlerinden flphe etmiyorlarsa da, gerekte
bu kimlikler tarihsel olarak oluflturulmufl karma yaplardr. Halklarn tarihlerinde yeterince geri gidildiinde
ayn kaptan yemek yemek zorunda olduklar grlecektir. Daha sonra farkllaflmay salayan asl faktr var
olann paylaflm ve kendini ifade etme tarzlarndaki oulculuk anlayfldr. Kimlikler dnyasnda, paralanmay ve farkllaflmay salayan/hzlandran bir dier
adafl olgu ise kreselleflmedir.
Kimlik Belirlemede Kreselleflme Faktr
Kimlik zerine azck arafltrma yapan herkes bilir ki
krselleflme olgusu gnmzde yeni kimliklerin inflasnda katalizr bir rol oynamfltr. Ancak kreselleflmenin kimlikler zerindeki sihirli etkisi daha ok sakl kalmfl, bastrlmfl veya yok olmaya mahkm ettirilmifl/edilmifl tm kimliklerin hem grnr klnmasna hem de
fark edilmesine byk bir etkisi olmufltur.
Kreselleflmeyi tek boyutlu deil de iki boyutlu sonular asndan deerlendirdiimizde, kreselleflme bir
dnya sisteminin geliflmesiyle ayn fley olmad gibi
ylesine duran bir fley de deildir. Yerel/etnik yaflam
koflullaryla dorudan snrlanmfl, bir buradadr ayn
zamanda. Kreselleflmeyi tek bir yne eilimli bir sre
olarak deil, karflk ve olduka sk zt sonular veren
karmaflk bir deiflimler kmesi olarak dflnmeliyiz.
Kreselleflmenin etkileri birlefltirici olduu kadar paralaycdr da, kreselleflme yeni katmanlaflma biimleri
yaratr ve farkl blgeler ya da corafyalarda sklkla zt
sonular retir. Kltrel dzeyde, kreselleflme kltrel
diasporalar retmeye eilimlidir.
Kreselleflme ayn zamanda farkllk zerinde bir srara,
kayp yerel geleneklerin tekrar bulmaya ynelik bir arayfla ve yerel kltrel kimlik zerinde bir vurguya yol
aar. Bu balamda, son yllarda dnya dzeyinde eflitsizliklerin artp btnlefltiine, toplumdan dfllananlarn
uyuflturucu ve fliddete yneldiine dikkat ekmekte yarar vardr.
Modern Trkiyede Kimlik atflmalar ve zme Doru
Endstri sisteminin (modernleflme balamnda) egemenliine, eflitli direnifl biimlerinden aflr modernleflme, karfl modernleflme ve modernleflmeden arnma olarak adlandracamz direnifl biimi ya da bu
100

tepkinin ortak noktasnn gerek kiflisel, gerekse kolektif dzeyde, durmak bilmez bir kimlik arayfl olduunu bilinmektedir. Bu durum, modernleflmenin eliflkisinden kaynaklanmaktadr. Bu srecin Trkiyeye
yansmasna bakldnda, 60l yllarda sa/sol kimlikler ne karken 1980lerden sonra ve 1990l yllarn
baflnda Trkiyede, etnik anlamda Krt kimlii ve dinsel anlamda slamc kimlik ne kan siyasi kimlikler
oldu.
Modernleflme ya da Trkiyede devleti-sekinci bloun toplumsal mhendislik olarak adlandrabileceimiz
projesinin, Trkiyeye yansmalarna ve buna karfl kfllar temsilen taraf olan muhafazakr bloa baktmzda, tarihsel sre iinde kendi retoriini ve kendi
kimliini tanmlarken laiklik ve bat karflt bir sylem
gelifltirdiini grmekteyiz.
zellikle bu durumun yansmalar, siyasallaflan slami
duyarlln legal siyasi partileri zerinde daha ok belirginleflmifltir. Devleti/sekinci zihniyetin, benzer bir
tahakkmc tavrn reflekslerini etnik kimlik zerinde
uyguladn daha net grmek mmkndr. zellikle
Trkiyede etnik kimlik alannda dile getirilen talepler
ve bunun sonucu ortaya kan atflma ortamnda 30
yldr ok ac fleyleri hep birlikte yafladk. Etnik kimlik
talepleri konusunda Trkiyede en ok ne kan ve
tartflma oluflturan kimlik Krt kimlii olmufltur.
Gelinen noktada bugn iin etnik ya da dier kimlik taleplerinin birer sorun olmaktan kp insan olmann ve
kendini dilsel, dini, siyasi, ekonomik, toplumsal cinsiyet olarak ifade edebilmenin bir arac olduunu kabullenmek gerekmektedir.
Kimliklerimizi birer silah olarak, insanlar arasnda birer
atflma arac olarak grmek/kullanmak yerine birbirimizin sahip olduu ya da olmad artlar olarak, zenginlik olarak alglamak bugnn Trkiyesi iin elzemdir. Herkesi olduu gibi kabul etme noktasna geldiimiz zaman kimlik atflmalarn geride brakmfl bunun yerine her anlamda zenginlikler lkesi olmufl bir
demokratik Trkiye grrz. Bugn insanln geldii
aflamada demokratik bir Trkiyeye hem vatandafl/yurttafl olarak bizim hem de baflta blgemizin ve dnyann
ihtiyac vardr.
Kaynak: http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=961563&Date=21.11.2009&CategoryID=83
1. d
2. a
3. b
4. a
5. e
6. c
7. a
8. e
9. b
10. d

ve Kimlik blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kimlik Kavram blmn
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kimlik Kavram blmn
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kimlie Dayal Toplumsal
Hareketler blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Hareket Balamnda Kimlik blmn yeniden gzden geiriniz.
101
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Kimlik bireysel ve toplumsal boyutlar olan, dinamik,
srekli infla halinde olan bir sretir. Kimlik bireysel
boyutlar olmasna karfln temelde toplumsal bir sretir ve toplumsal etkileflimle infla edilir. Kimlik genifl anlamda bireyin, kiflisel olarak ya da yesi olduu gruplardan kaynakl, sahip olduu btn zellikleri kapsar.
Bakuniak, G.; Nowak, K. (1987). The Creation of a

Collective Identity in a Social Movement: The Case
of Solidarnosc in Poland. Theory and Society, 16,
401-429.
Belinda Robnett (2005). We Dont Agree: Collective
Identity Justification Work in Social Movement
Organizations. Patrick G. Coy (ed.), Research in
Social Movements, Conflicts and Change, Volume
26, Emerald Group Publishing Limited, 199-237.
Bernstein, M. (2002). The Contradictions of Gay
Ethnicity: Forging Identity in Vermont. (Ed.Meyer,
D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.) Social Movements;
Identity, Culture and The State. Oxford University
Press. 85-104.
Bostrm, M. (2004). Cognitive Practices and Collective
Identities within a Heterogeneous Social Movement:
the Swedish environmental movement. Social
Movement Studies, 3 (1).
Cherrier, H.; Murray, J. (2002). Drifting Away From
Excessive Consumption: A New Social Movement
based on Identity Construction. Advances in
Consumer Research, 29,245.
Cohen, J.L. (1985). Strategy or Identity: New Theorretical
Pradigms and Contemporary Social Movements.
Social Research, 52 (4), 663-716.
Corrigall-Brown, C. (2008). We Are Not All Activists:
The Development and Consequences Of Identity in
Social Movement Contexts Presented At The
American Sociological Association Conference,
Boston.
Eskridge, W.N. (2001). Channeling: Identity-Based
Social Movements and Public Law. University of
Pennsylvania Law Review, 150, 418-525.
Grgoire, N. (2010). Identity Politics, Social Movement
and the State: Pan-African Associations and the
Making of an African community in Belgium.
African Diaspora 3 (2010) 160-182.
Hunt, S.A.; Benford, R.D. (2004). Collective Identity,
Solidarity and Commitment. (Ed:David A. Snow,Sarah
Anne Soule,Hanspeter Kriesi) The Blackwell
Companion to Social Movements. Blackwell
Publishing.
Karamichas, J. (September 2007). Key Issues in the Study
of New and Alternative Social Movements in Spain:
The Left, Identity and Globalizing Processes. South
European Society & Politics, 12(3), 273-294
Sra Sizde 2
Yeni toplumsal hareketler ve kimlik arasndaki iliflkiyi
aklarken, 1960larn sonunda toplumsal hareketlerde
yaflanan dnflm, temel olarak kreselleflmeyle ivme
kazanan toplumsal dnflmlerin sonucunda ortaya kmas nemlidir. Bu balamda giderek artan sayda ve
eskilerinden ok farkl yeni toplumsal hareketler oluflmaya bafllamfltr. Bu yeni hareketler eski hareketlerden
farkl olarak kimlik taleplerini yanstmaktadr. Gerek
ortaya yeni kan farkl kimliklerin yeni hareketleri retmesi gerekse yeni hareketler balamnda farkl kimliklerin gelifltirilmesi biiminde bir iliflkiden sz edilebilir.
Sra Sizde 3
Yeni toplumsal hareketler, gemiflte hareketler balamnda ok fazla n plana kmamfl kimliklerin boyutlar ya
da yeni ortaya kmfl kimlik taleplerini yanstr. 1960lardan bafllayan dnflmle birlikte cinsel kimlik, etnik aznlk kimlikleri, yeni dinsel kimlikler vb temalar etrafnda
yaplanan yeni toplumsal hareketler grlmektedir. Yeni
kadn hareketleri, gay ve lezbiyen hareketleri, etnik milliyeti ve aznlk hareketleri rnek olarak verilebilir.
Sra Sizde 4
Kimlik, toplumsal hareketler balamnda iki merkez
boyuta sahiptir: bireysel ve kolektif kimlik. Toplumsal
hareketlere katlm balamnda ise merkez bir rol oynayan kimliin boyutu tanmlanmfltr: bireysel kimlik, kolektif kimlik, kamusal kimlik. Kamusal kimlik dier iki kimlii de flekillendirici bir rol oynar.
Sra Sizde 5
Kimliin kurgulanma sreci ok sayda yeni toplumsal
hareketi biimlendirdii gibi ayn zamanda sz konusu
hareketler tarafndan da biimlendirilmektedir. Kimliin
toplumsal hareketlerdeki rol, harekette yer alanlar, yasalar, yasalarn flekillendirdii inanlar ve deerleri kapsayan genifl bir politik evreyle etkileflimi sonucunda belirlenir. Kimlik sreci bir taraftan yeni hareketlerin ortaya
kmasna yol aarken dier taraftan hareket iinde yeni
kimliklerin biimlenmesine de neden olur.
102
Kl, S. (2002). evreci Sosyal Hareketlerin Ortaya

kfl,Geliflimi ve Sona Ermesi zerine Bir nceleme
Ankara niversitesi SBF Dergisi. 57-2, 93-108.
Laraa, E.; Johnston, H.; Gusfield, J.R. (1994). New social
Movements: from Ideology to Identity. Temple
University Press.Philadelphia.
Lee, C.W. (2008). Collective Identity, Individual Identity
and Social Movements: The Right-of-Abode Seekers
in Hong Kong. Asian and Pacific Migration Journal,
17 (1), 33-60.
Leyla, fi. (2006). Yeni Sosyal Hareketler Balamnda
Trkiyede Kadn. Sosyoloji Dergisi, 15, 33-56.
Lipsitz, G. (2008). Walleye Warriors and White Identities:
Native Americans Treaty Rights, Composite
Identities and Social Movements. Ethnic and Racial
Studies 31 (1), 101_122.
Mccright, A.M.; Dunlap, R.E. Winter (2008). Social
Movement Identity And Belief Systems: An
Examination of Beliefs About Environmental
Problems Within The American Public. Public
Opinion Quarterly, 72 (4), 651-676.
McGarry, A. (2008). Ethnic Group Identity and the Roma
Social Movement: Transnational Organizing
Structures of Representation. Nationalities Papers,
36 (3), 449-470.
Meyer, D.S. (2002). Opportunitiea and Identities:
Bridge-Building in the Study of Social Movements.
(Ed.Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B.) Social
University Press. ss.3-21.
Meyer, D.S.; Whittier, N.; Robnet, B. (2002). Social
University Press.
Poletta, F.; Jasper, J.M. (2001). Collective Identity and
Social Movements. Annual Review Social, 27,283305.
Riley E. Dunlap, R.E.;Aaron M. Mccright,A.M ( ). Social
Movement Identity: Validating A Measure of
Identification with The Environmental Movement.
SOCIAL SCIENCE QUARTERLY, 89 (5), 1045-1065.
Snow, A.; Soule,A.S;Kriesi,H. (2004). The Blackwell
Companion to Social Movements. Blackwell
Publishing.
Stryker, S. (2000).Identity Competition: Key Differential
Social Movement Participation?. (Ed. S.Stryker;
T.J.Owens, R.W.White). Self Identity and Social
Movements. University of Minesota Press.
Stryker,S.;Owens,T.J.;White,R.W. (2000) Self, Identity,

and Social Movements. Univeristy of Minnesota
press.
Tilly, C. (1998). Social movements and (all sorts of)
Other Political Interactions - Local, National, and
International -including identities. Theory and
Sociely 11\ 453-480.
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Feminist hareketin temel kavramlarn aklayabilecek,
ABD, ngiltere ve kta Avrupasndaki feminist hareketleri ve feminist hareketler iindeki farkl dflnceleri tanmlayabilecek,
Bat dflnda geliflen feminist hareketleri iflaret edebilecek,
Trkiyedeki kadn hareketinin tarihesini ve farkl yaklaflmlar tanmlayabilecek,
Feminist hareketin Trkiyede akademide alflma konularn belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kadn Hareketi
Cinsiyet/Toplumsal Cinsiyet
zclk/Toplumsal inflaaclk
Ataerkillik (patriyarka/patriyarki)
Smrgecilik, fiarkyatlk
Kadn ve Toplumsal Cinsiyet
alflmalar; Erkeklik alflmalar
Queer, queer teori, LGBTT
Hareketi
indekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Feminist Hareketler
GRfi
FEMNZMN BATIDAK TARHES
BAZI NEML KAVRAMLAR
FEMNZM NDE FEMNZMLER
BATILI OLMAYAN FEMNZMLER
TRKYEDE KADIN HAREKET
KADIN HAREKETLERNN
KARfiILAfiTIRMALI
DEERLENDRLMES
AKADEMDE FEMNZM
TRKYEDE FEMNST HAREKETN
ALIfiMA KONULARI
SONU
Feminist Hareketler
GRfi
Toplumsal hareketler genel olarak kolektif olarak gereklefltirilen, bilin arttrc ve
toplumsal deiflimi ve mevcut dzen iindeki g iliflkilerini ezilenler lehine deifltirmeyi hedefleyen hareketler olarak tanmlanrsa, feminist hareketler de, kadnlarn deiflim iin bir araya geldii hareketler olarak nitelendirilebilir. Bu hareketler
temel olarak, 20. yzyln bafllarnda blgesel ya da ulusal dzeyde gerekleflmifl,
20. yzyln ikinci yarsna gelindiinde ise kresel bir hareketle dnflmfltr.
Eer feministler kadnlarn erkeklerle birlikte eflit haklara sahip olmas gerektiini syleyen gruplar ise feminizm de bu dflncesinin politik bir deiflim yaratmasna ynelik fikir, ideoloji ve faaliyetler olarak tanmlanabilir. Bu haliyle feminist dflncenin tarihte farkl zamanlarda var olduu sylenebilir. Ancak, zellikle
ngiltere ve ABDde 19. yzyln ilk yarsnda geliflen aktivist bir kadn hareketi bulunmaktadr. Aktivizm, toplum iinde olumlu politik deiflim yaratmak adna bilinli olarak yaplan eylemlerdir. Feminist aktivizm ise feminist dflncenin aktivist
alandaki eylemleridir. Gnmzde feminist aktivizm iinde kadn yryflleri organize etmek; dayaa, tecavze, fliddete karfl kampanyalar organize etmek ve yrtmek; sivil toplum kurulufllar ile gereklefltirilen projelere katlmak saylabilir.
fiekil 5.1
Dnya Kadnlar
Gn Yryfl
(1900lerin bafl)
106
Kamusal/zel Alan: Feminist

teorinin en temel
kavramlarndan biri olan
kamusal/zel alan ayrm
Yunan felsefesinden gelen bir
ayrm temelinde flekillenmifltir:
Siyasetin kamusal dnyas ile
aile ve ekonomik iliflkilerin zel
dnyas. Modern sosyolojide bu
ayrm, ev ile iflin ayrlmasna
ve toplumsal cinsiyete dayal
geleneksel iflblmnn
uygulanmasna gnderme
yapmaktadr (Marshall, 1999:
380). Ancak bu ayrm da
feministler tarafndan yeterli
bulunmamaktadr.
Feministlerin temel ald
kiflisel olan zeldir cmlesi
ile zel alann kadnn en fazla
baskland alan olduu
belirtilmektedir (Lamphere ve
Rosaldo 1974). Ayrca daha
sonraki yllarda yaplan
alflmalar da kamusal/zel
alan ayrmnn farkl
noktalarda elefltirilerini
kadnlar lehine sunmufltur.
rnein, eer bu farka ait
feminist elefltiriler olmasayd,
ev ifli kavram feminist bir
bakfl asyla alfllmayacak,
evde gereklefltii iin ifl
olarak bile grlemeyecekti.
Kadnlarn henz eflit vatandafllar olarak grlmedikleri dnemlerde, kadnlar

oy hakk talep etmek iin dernekler kurmufllardr. Bu gruplar sufrajistler, kadnlarn oy kullanma hakk iin mcadeleleri de sufrajist hareket olarak tanmlanmaktadr. Gnmzde doal bir hak olarak grlmesine karfln, oy kullanma
hakk 19. yzylda birok kadn iin bir hayal idi. rnein ABDde, sadece mlkyet sahibi beyaz erkekler oy kullanabiliyordu.
Ataerkillik (patriyarka,
patriyarki): Efl zamanl olarak
erkeklere ve erkeklie imtiyaz
tanyarak, kadnlar ve
kadnl afla gren ve
kadnlar erkek tahakkm
altna alan toplumsal
organizasyon biimi.
Ataerkillik szc nceleri
erkek aile reislerinin otoritesi
zerine kurulu toplumsal
sistemleri tanmlamak iin
kullanlmfltr. Daha sonralar
anlam genifllemifl ve
kadnlarn ikincil durumunu
dorudan kadnn biyolojik
zayflna balayarak, kadn
sadece ev ii alana hapseden
ve erkekleri de kamusal alana
ait bireyler olarak niteleyen bir
dflnce anlamn kazanmfltr
(Marshall, 1999: 47).
Hegemonya: Baskn gruplar
tarafndan farkl g
formlarnn (toplumsal
cinsiyet, rk, snf ve cinsellik
gibi) elde tutulmas ve
kullanlmas. Feministler iin
en gl hegemonya
biimlerinden biri ataerkillik
olarak adlandrlmaktadr.
znellik (subjectivity): Kifliye
ya da zneye olan bilinli
perspektif. Her ne kadar
znellik kavram nesnellik
kavramna tezat bir kavram
olarak dflnlmfl ve
pozitivist toplumsal bilimciler
tarafndan olumsuz bir kavram
olarak kullanlmflsa da,
anlamsal ve yorumsamac
adan toplumsal bilimlerde
zel bir neme sahiptir
(Marshall, 1999: 573).
FEMNZMN BATIDAK TARHES

Feminist hareketler iinde yaklaflmlarda farkllklar bulunmasna karfln, temel olarak kadn erkek eflitlii, kadna karfl her trl ayrmcln nlenmesi, kadn ticaretinin yasaklanmas ve kadna karfl smrnn durdurulmas gibi konular n plana kmaktadr.
Kabaca ayrmak gerekirse, feminizm iinde iki farkl corafyada, iki farkl tarihsel arka plannda geliflen ve farkl konulara odaklanan hareketler bulunmaktadr.
Bunlar Anglo-Amerikan feminizmi ve Fransz feminizmidir. Ancak gnmzde,
dnya genelinde bakldnda bu yaklaflmlarn eflitlendii grlecektir.
Anglo-Amerikan Feminizmi
Daha ok kadn-erkek eflitliine vurgu yapmas ile, kadnlarn farkllklarn
vurgulayan Fransz Feminizminden ayrlan Anglo-Amerikan feminizmi, kadnlarn
eitimi gibi toplumsal-kltrel konulara odaklanmfltr. 19. yzyl ile 20. yzyln
bafllarnda geliflen Anglo-Amerikan feminizmi, kadnlarn oy hakk talebi vurgusuyla bilinir ve ayn zamanda Birinci Dalga Feminizm olarak adlandrlr (Marshall,
1999: 374).
Kadnlarn oy hakk talep etmeleri ayn zamanda onlarn kamusal alan iinde varolma mcadeleleri anlamna geldiinden nemlidir. nceleri kadnlar
hukuk, din ve toplumsal normlar asndan ikinci snf vatandaflla maruz braklyorlar; mlk sahibi olamyorlar, ifl kuramyorlar ve kendi hayatlarn kontrol edemiyorlard. Bir dokuma iflisinin kz ngiliz feminist yazar Mary Wollstonecraftn (1759-1797) 1792de yaynlad Kadn Haklarnn Korunmas (A
Vindication of the Rights of Woman) ilk feminist bildiri olarak yorumlanmaktadr. Bu alflmasyla yazar kzlarla erkeklerin eflit eitim grme olanaklarn
engelleyen Fransz devrimcilerine karfl grfl belirtmifltir. Fransz devrimciler
kadnlarla erkekleri eflit bireyler olarak grmyorlard. Ancak Wollstonecrafta
gre kadnlarn ss bebekliine ve ev ifline mahkum edilmesi kadn doasnn
gerei deildi.
1960larda, kadnlarn oy kullanma hakkna sahip olmalarndan ok yllar sonra, Bat dnyasnda feminizm nemli bir g olarak politik sahneye yeniden kt.
Gnmzde ABDli feminist Betty Freidann Feminine Mystique (1963) adl alflmas ABDli kadnlarn II. Dnya Savafl sonrasndaki toplum iindeki mutsuzluklarnn bir gstergesi olarak grlmektedir.
Aslnda 1960 sonrasnda geliflen feminist hareketin sivil haklar ve zgrlkler
talep eden hareketlerle birleflmesi yeni deildir. zellikle 19. yzyl feministleri
arasnda Elizabeth Cady Stanton (1815-1902) ve Susan B. Anthony (1820-1906) gibi feminist aktivistler ayn zamanda kleliin kaldrlmasn da talep etmifllerdir
(Moi, 1985: 23).
5. nite - Feminist Hareketler
107
zellikle edebiyat odakl geliflen ve daha ok kadn yazn (criture feminine) olarak tanmlanan, metinsel tasarm ncelikli olarak alflma konusu yapan Fransz
feminizmi, kendisini farkllk kavram etrafnda organize etmifltir. 1970lerde ve
sonrasnda geliflen Fransz feminizmi, kinci Dalga Feminizm olarak da bilinir. Kadn-erkek farkllklar konusuna edebiyat alan dflndan yaklaflan Fransz feministi
Simone de Beauvoirin (1908-1986), 1949 ylnda yaynlad kinci Cinsiyet (Le
deuxime sexe, Franszca paralar olarak 1947, ngilizce eviri, 1953), ayn zamanda Marksist/Sosyalist feminizmin klasiklerinden biri olarak da saylr. Burada yazar,
kadnn tarih boyunca erkein tekisi olarak ikincil konuma itildiini ve kendi
znelliinin hie sayldn ne srmfltr (Moi, 1985: 92). De Beauvoirn kadn
doasn reddeden ve toplumsal olarak kadn olunduunu belirten cmlesi, kadn
doulmaz, olunur, bir anlamda toplumsal cinsiyet kavramnn ilk formlasyonu
olarak saylabilir. De Beauvoir, feminizmi kadnlarn ikincil konumuna zm getirecek bir ideoloji olarak grmekteydi. De Beauvoir, reformcu, yani iyilefltirici
bir anlayfl yerine, radikal bir feminizm anlayfl neriyordu.
Fransz feminizminin bir baflka nemli zellii ise, 1968 renci hareketlerinden sonra oluflan ve daha ok Marksist ve Maoist fikirlerden beslenen sol eilimli bir ortamda zellikle Avrupadaki felsefe akmlarnn etkisinde filizlenmifl olufludur (Moi, 1985: 95). Ayrca Fransz feministler Fransz felsefeci Jacques Derridadan ve Jacques Lacandan etkilenmifllerdir.
Gnmzde kadn yazn (criture feminine) olarak da bilinen yaklaflm, daha
ok Monique Wittig, Luce Irigaray ve Hlne Cixousnun alflmalarnda grlmektedir. Bu yazarlar dil konusundan yola karak, dilin politik bir savafl alan olduunu ne srerler. Bu grup feministler ataerkilliin dili eril (masklen) normlar dahilinde sunduunu ve kendini rasyonel olarak tanmladn belirtirler. Feminist
yazarlara gre fallosantrik (phallogocentric) olan erkek dili, kadn dilini marjinalize etmektedir. rnein Hlne Cixous, Medusann Glfl (The Laugh of the
Medusa) adl denemesinde (Franszca orijinal 1975, ngilizce eviri, 1976) arzulad yeni bir yazndan sz etmekte; Bat dnyasndaki yaznn daha baskc ve eril olduunu belirtmekte ve bunu fallosantrik/fallagosantrik olarak nitelemektedir (Kolmar ve Bartkowski, 2005 [2000]: 51).
Fallosantrik/Fallagosantrik:
Fallus (phallus), yani,
erkeklik organnn sembolik
olarak erkeklik temelli bir
yaklaflm belirtmesi. Cixous
zellikle farkllk
temelinde ele ald edebiyat
alannda bu terimi, kadn
yazn konusunu tartflrken
kullanr. zellikle
feminizmin yaznsal
etmenleriyle ilgilenen
feministler bu terim ile dilde
erkek egemenliini
belirtirler. Jacques
Derridadan esinelenerek
rettikleri bu terim, Bat
dnyasnn yazl ve szl
kltr arasndaki bir g
iliflkisi kurmasn ve yazl
kltr (ayn zamanda eril
olarak nitelendirilen kltr)
dierinden stn
saymalarn elefltirir.
Fransz Feminizmi
lerinde bulunduklar sosyo-corafi temeller balamnda hangi farkl

feminizmlerden
SIRA SZDE
sz edilebilir ve bu yaklaflmlarn temel prensipleri nelerdir?
BAZI NEML KAVRAMLAR

Toplumsal Cinsiyet
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Gnmzde feminist dflncenin temel ald kavramlardan biri toplumsal cinsiyet

kavramdr. Toplumsal cinsiyet, biyolojik cinsiyetten farkl olarak kadn ve erkekler
DKKAT
iin toplumsal olarak oluflturulmufl roller ve renilmifl davranfl ve beklentilere iflaret etmek iin kullanllr. Fransz feminizminin nc isimlerinden Simone de BeauSIRA SZDE
voir kadn doulmaz, olunur, ifadesiyle kadn olmann toplumsal
olarak yaratldnn altn izmifltir. Sonraki yllarda, Amerikal feminist Joan Scott da toplumsal cinsiyet teriminin analitik bir kategori olarak kullanmna dikkat ekmifltir
(Scott 1986).
AMALARIMIZ
Toplumsal analizlerde sadece kadn deil, kadn erkeklerle iliflkilendirek, analitik bir kategori olarak kullanlmasn ngren bu terim, ayn zamanda herhangi birini anlamann dierini de anlamaktan getiini vurgulamaktadr
K (Scott,
T A P 2003: 3-4).
Analitik Analiz kelimesinde

treyen analitik kelimesi, bir
D Kayrarak
KAT
btn paralarna
ayrntl inceleme anlamna
gelir. Bir toplumsal sreci ya
da olguyu anlamak
SIRA iin
SZDE
kullanlan anahtar
kavramlar olarak
tanmlanabilir.
N N
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
108
Toplumsal Cinsiyet Rolleri

Toplumsal cinsiyet rolleri iinde, ok kaba bir snflamaya gidilirse, flu temel roller
gze arpmaktadr (Ecevit, 2003: 83).
retim ile lgili Roller

Erkek: Piyasa iin retim (parasal karfll olan)
Kadn: Ev/hane ii retim (parasal karfll olmayan)
Yeniden retimle ilgili Roller

Kadn: Biyolojik yeniden retim (ocuk dourma ve yetifltirme)
Gnlk yeniden retim (Hanenin gnlk iflleri ve hane yelerini ertesi
gnn retim srecine hazrlama)
deolojik yeniden retim (ocuklar toplumsal rolleri iin hazrlama)
Topluluk Dzeyinde, Hayatn damesine liflkin Roller

Kadn: Hane ii yeniden retim rollerinin bir uzants olarak topluluk dzeyinde kadn tarafndan yaplan ifller: Kstl ve toplu tketime ak kaynaklarn kullanm (zellikle su, salk ve eitim hizmetleri)
Kadnlarn karfllk almakszn ve serbest zamanlarnda yaptklar dflnlen ifller.
Topluluk Dzeyinde Politik Roller

Erkek: Ulusal dzeyde politika ile eklemlenen topluluk politikas.
zclk ve Toplumsal nflaaclk
fiekil 5.2
Kadnlar Birleflin
Temel olarak biyoloji ile kltr arasnda ele alnabilecek iki nemli kavram ya da
yaklaflm, zclk ve toplumsal inflaaclk olarak belirtilebilir.
zclk, biyolojik ya da genetik belirlemelere daha yakndr ve olgular doa
ya da insan doas temelinde ele alr. rnein, kadnn toplumdaki ikincil konumunu kadn dourganlna balanmas gibi. Felsefede z, bir fleyin btn niteliklerinin sadece tek bir fley balamnda alglanmas anlamna gelmekte ve zclk de bu anlayfl temsil eden fikirler
olarak yorumlanmaktadr. Feminist
dflncede ise zclk kadnlarn
kadn, erkeklerin de erkek olduklarn biyolojik olarak temellendiini ve
bunun deifltirilemeyeceinin belirtilmesidir. Ancak byle bir anlayfltan
bakmak, feministlerin kanmak istedikleri stereotipleri de beraberinde
getirmekte, hatta bunlar glendirmektedir. Bir baflka anlamyla zc
olarak nitelendirilen baz feminist anlayfllar, kadn beyaz, orta snf, heteroseksel bir erevede tanmlamfl ve lezbiyen, siyahi, ya da nc Dnya kadnlarn bu tanmn dflnda brakmfltr (Kolmar ve Bartkowski, 2005 [2000]: 47-48).
109
Toplumsal inflaac yaklaflmlar ise, doa unsurunu tamamen dfllayarak insanlarn toplumsal ya da kltrel olarak yaradldklarn belirtir. Buna gre kadnlar ve
erkeler arasndaki cinsiyete dayal farkllklar alflmak iin farkl kltrel, toplumsal ve tarihsel koflullara bakmak ve kadn ve erkeklerin hangi koflullarda toplumsal cinsiyet rollerini edindiklerini saptamak gerekir (Kolmar ve Bartkowski, 2005
[2000]: 47).
Toplumsal cinsiyet rolleri denince hangi roller anlafllmaktadr? SIRA SZDE
FEMNZM NDE FEMNZMLER
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Radikal Feminizm
Kadnlar zgrlefltirmenin yolunun tamamen yeni bir dzenden
gerektiS Ogemesi
R U
ini vurgulayan yaklaflmdr. Kadnlarn baflar kazanma yollarn erkeklerinkinden
farkl organizasyonlarda aramaya ynelir. Btncl bir kadn bamszlnn biDKKAT
reysel deiflimle mmkn olabileceini savunmaktadr.
Radikal feminizm iinde iki ayr gruptan sz edilebilir: radikal-liberal feministSIRA SZDE
ler ve radikal- kltrel feministler.
Radikal-Liberal Feministler
AMALARIMIZ
S O R U
DKKAT
N N
Radikal-liberal feministler genellikle 1960larda ve 1970lerde ilgi gren fikirleri savunmaktadrlar. Buna gre, kadnlarn dourganlk zellii onlarn tamamen insan
olarak geliflimini engellemektedir. O yzden kadnlarn baz erkeksi
zelliklere saK T A P
hip olmalar gerekir. Bu grupta yer alanlar erkekler ve kadnlar arasndaki temel
farkllklar biyolojik temeller ekseninde deerlendirirler ve kadn dourganln
temel bir engel olarak grrler.
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Radikal-Kltrel Feministler
Radikal-kltrel feministler kadnlk deerlerini savunduklarndan ve bunlar kut N T E R N Edaha
T
ladklarndan, erkeksi kadn olmak yerine kadns kadn olmay
deerli
bulmakta ve kltrel olarak kadnlk deerlerini yceltmektedirler. Radikal feminizm, ataerkil dzen tarafndan yerilen baz kadn zelliklerini (rnein tanra imgelerleri ya da kadnn besleyici olma durumu) n plana karmfltr. Kadn-odakl bir kltr kutlayan kltrel feminizm, ayn zamanda kadnlk (femininity) ve
erkeklik (masculinity) terimlerinin yeniden tanmlanmas gerektiini de belirtir.
Bu terimleri daha ok zc temellerde flekillendiren erken dnem kltrel feministler, kadnlarn doal olarak bakc, nazik, eflitliki olduklarn ve fliddetle eimli olmadklarn iddia etmifller ve erkeksi nitelikleri de daha ok bencillik, fliddet ve
cinsel davranfllarda oto-kontroln salanmamas olarak belirlemifllerdir.
Ancak, bu yaklaflmlara elefltirler baflka feministlerden de gelmifltir. rnein, siyahi kadnlar kendi gruplarndaki erkekleri birinci derecede bask yaratan grup
olarak grmediklerinden, radikal kltrel feminizmi bir flekilde rk bulmaktadrlar. Bu yaklaflmn en nemli unsuru, ataerkillik tarafndan afla grlen kadn
besleyici pozisyonunu ykseltmeye alflmak olarak yorumlanabilir. Radikal feminizm, zellikle kadnlar bastran ve toplumu karmaflk iliflkilere iten toplumsal sistem olan ataerkillii, erkek stnl olarak tanmlar ve sistemin radikal olarak yeniden dzenlenmesini ister. lk dnem radikal feministler 1960larda II. Dalga feministler, ataerkillii tarihte ezelden beri varolan bir kavram olarak grmfller ve
bunun sadece en eski hegemonya formu olarak deil, ayn zamanda en baflat for-
Kadnlk ve Erkeklik:
Kadnlara zg Nhareket
T E R N ve
ET
duygu biimlerini karfllayan
ve erkeklik ile karflt olarak
kullanlan terimler. Temel
olarak doal olarak
grlen zelliklerin (radikal
feminizm ve zclk
alflmalarnda iflaret
edildii gibi) temelinde
flekillenen bu fikirler,
sosyologlar ve antropologlar
tarafndan elefltirilmifl ve bu
zelliklerin toplumsal olarak
oluflturulduu belirtilmifltir
(Marshall, 1999: 374).
Ancak kltr iinde kk
salmfl olan kadnlk ve
erkeklik fikirleri en ok
gndelik dilde kendini
gstermektedir. Her ne
kadar politik doruluk
taflmasa da, rnein, bir
kadnn fiziksel olarak
gcn belirtmek iin
kullanlan erkek Fatma
tanm ile kar gibi
kvrtmak terimlerini
karfllafltrmak, bu konuda
bir fikir verecektir.
110
Heteroseksellik: Karfl
cinse duyulan cinsel ilgi.
Homoseksellik: Hemcinse
duyulan cinsel ilgi.
mu olduunu belirtmifllerdir. Radikal feministlerin devlete karfl tutumlar da erkeklik/kadnlk normlar etrafnda flekillenmifltir ve devlet ya da hkmet mdahalerini, daha ok, annelik ve kadn bedeni gibi konulara odaklandndan ataerkil
mdahaleler olarak grmektedirler.
Daha sonraki radikal yaklaflmlar kltrel feminizmi de iine alacak flekilde genifllemifl ve farkl formlar yaratmfltr. Bunlar arasnda saylabilecek olan Lezbiyen
Feminizm, temel olarak radikal feminizmden beslenmektedir. Lezbiyen feministler
iin lezbiyenlik cinsel bir ynelim ya da kiflisel bir karar olmaktan ok, kadn merkezli olmalarn istedikleri bir dnyada ataerkil cinselliin reddedilmesine dayanmaktadr. Bu anlamda lezbiyenlik, kadn kontrolnde bir cinsellik biimidir ve kadnlar erkekler tarafndan kontrol edilen bir cinsellik yerine kendilerine daha uygun olduklarn dflndkleri cinsellii yaflamak istemektedirler.
Liberal (Burjuva) Feminizm
Kadn Hareketi: Kadn

hareketi kavram,
kadnlarn, toplum iindeki
konumlarn kadnlar lehine
deifltirme ve iyilefltirme
projesi etrafnda seferber
edimesini anlatr. Bu terim
sklkla Kadnlarn
zgrlefltirme Hareketi ile
ayn anlamda, 1970lerden
sonraki feminizmi
tanmlamak iin
kullanlmaktadr.
8 Mart Dnya Emeki
Kadnlar Gn: Kadnlarn
erkeklerle eflit ekonomik
haklara sahip olmak iin
girifltii zorlu srecin nemli
bir dnm noktas 8 Mart
1857dir. ABDnin New York
kentinde tekstil sektrnde
alflan kadn ifliler
kendilerine denen dflk
cretleri, uzun alflma
saatlerini ve insanlk dfl
alflma koflullarn protesto
etmifllerdir. Ancak yryflte
zerlerine atefl alan 115
kadn, kan yangnda
lmfltr. 1910da
Kopenhagda yaplan
uluslararas bir toplantda
kadn delegelerin nerisiyle
o gn len emeki kadnlarn
ansna 8 Mart Dnya
Emeki Kadnlar Gn
olarak ilan edilmifl ve 1975
yl da Uluslararas Kadnlar
Yl olarak kutlanmfltr.
SIRA SZDE
Bu yaklaflm, mevcut ekonomik ve toplumsal dzen iinde kadn erkek-eflitliinin

mmkn olabileceini ileri srerken, daha ok orta ve st-orta snf kadnlarn
beklentilerini ve taleplerini dillendirmektedir. Bu grfln temsiline en uygun rnek, kadnlarn pozitif imgelerinin yaygnlafltrlmasna ynelik abalarda verilebilir. Fakat burada kadnn ikincil konumunun arkasndaki sebepler ok da fazla
elefltirilmemektedir.
Marksist (Sosyalist) Feminizm

Maddeci feminizm olarak da bilinen Marksist feminizm, kapitalist toplumsal organizasyonlarda toplumsal cinsiyet analizleri yaparken Marksist teoriden beslenmektedir. Marksist feminizm, kadnlarn zgrleflmesini ekonomik sistemin yeniden organizasyonunda ararken, ataerkillik ve kapitalizm arasndaki iliflkiye odaklanr. Bu
anlamda kapitalizm iindeki iflgc dalm kadnn ikincil durumundaki temel sorun olarak grlmektedir (kadnn ev iinde, erkein ev dflnda alflmas). Marksist feminizm kaynakl elefltirel bir bakfl as metinsel olduu kadar, temsili toplumsal iliflkileri de kapitalist iliflkilerden kaynaklanan gelir eflitsizliinde grmektedir. Kadn-erkek eflitsizlii kapitalist dzen sona ermeden son bulmayacaktr.
Marksist feminizmde basamaklar dahilinde dzenlenmifl ve eflit olmayan bir flekilde datlmfl olan snf iliflkileri zorlayc g ve basklama kaynaklardr ve btn eflitsizliklerin temelidir. Cinsel basklama da bir eflit snfsal g olarak ele
alnmaktadr ve bu modele gre snf farklklnn temelinde de erkek egemenlii
yatmaktadr. zel mlkiyetin geliflmesi ile kadnlar bir mal olarak grlmfller ve
erkeklere verilen haklardan mahrum braklmfllardr. 19. yzyl kadn hareketi
iinde bu farkllklarn giderilmesi gndeme gelmifl ve daha sonraki yllar iinde, 8
Mart 1857de bir protesto yryflnde len kadn iflilerin ansna 8 Mart Dnya
Kadnlar Gn olarak ilan edilmifl ve dnya apnda kutlanmaya bafllanmfltr.
Radikal feministler ve Marksistler arasndaki tartflmalar 1960larda ve 1970lerde hzlanmfl ve sonraki yllarda da ilerlemifltir. 1980lerde de Heidi Hartman, Marksizm ve feminizm arasndaki iliflkiyi mutsuz evlilik olarak nitelemifltir. Hartman,
Marksizm ile feminizmin birlikteliini ngiliz Medeni Kanununda tanmlanan karkocala benzetir ve Marksist feminizmin tek bir fleye, yani Marksizme dnfltnn altn izer (Hartman, ngilizce orj. 1981; Trke eviri, 2006).
Feminist yaklaflmlar
SIRA SZDEideolojilerine, ya da savunduklar zm nerilerine gre hangi bafllklar altnda ele alnabilir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
111
BATILI OLMAYAN FEMNZMLER

Her ne kadar feminizm Anglo-Saxon ve Avrupa kkenli bir akm olarak bilinse de,
dnyann farkl corafyalarnda kadn hareketleri bulunduu ve Bat dnyas dflnda da (corafi ya da ideolojik) haritalarda baflka feminist hareketler yaflandnn
alt izilmelidir.
nc Dnya Feminizmi
Kabaca iflaret etmek gerekirse, bu terim Bat toplumlar dflnda yaflayan ve dnyadaki kadn nfusunu oluflturan ounluk kadnlar ya da Batdaki siyahi kadn
hareketini iflaret etmek iin kullanlr. Bu akmn en temel elefltirilerinden biri rk
sorunsaldr. Bu erevede siyahi kadnlar, batl feminizmler iinde temsil edilen
kadnn evrensellefltirildiini ve bu durumun sanki dnyadaki btn kadnlar temsil edercesine ele alndn belirtmifllerdir. zellikle (adn ve soyadn kk harflerle yazan) bell hooks, Angela Davis ve Chandra Mohanty gibi feministlerin eserlerinde bu elefltirileri grmek mmkndr (Scott ve Marshall, 2009).
Bu farkllklarn alfllmas yolunda ortaya konulan kesiflimsellik, yani kabaca toplumsal iliflkilerin ve toplumsal kimliklerin oul boyutlar arasndaki iliflki,
Kimberl Crenshaw tarafndan sunulan (1989) kavramsal bir erevedir. Yazarn
da belirttii gibi, bu kavram tamamen yeni bir olguyu iflaret etmemekle birlikte,
toplumsal cinsiyet konusunun kavflaklarnn alfllmas asndan nemlidir ve
zellikle siyahi Amerikan kadn hareketinin de gerekli bir bilefleni olarak elefltirel
perspektifleri barndrmaktadr (Birkalan-Gedik 2011a).
Feminizm, bir yanda rk, snf, etnisite gibi kavramlar etrafnda farkllaflrken,
te yanda dnyadaki kadnlarn birleflmesi de sz konusudur. Global feminizm,
1975-1985 yllar arasnda Mexico City, Kopenhag ve Nairobide gereklefltirilen
kadn toplantlarnda dile gelen grfl olarak bilinmektedir. Buna gre, dnyann
herhangi bir tarafnda kadnlarn ezilmesi ya da baskya maruz braklmas, dnyann baflka tarafndaki kadnlar etkilemektedir. Kadnlar her nerede olurlarsa olsunlar, tamamen zgrlefltirilememifllerse btncl bir kadn zgrlnden bahsedilemez. Bu noktada 1995 Birleflmifl Milletler Beijing Toplants kadnlarn zgrleflme yolunda temel ihtiyalarnn tesbiti iin nemli bir admdr (Bartkowski,
2005 [2000]: 58).
Farkl rnekler: Ortadou, Kuzey Afrika, Kafkaslar ve Orta Asyada

Feminizm
Siyahi feministlerin Batl feministlere karfl gelifltirdikleri ve Batl feminizmleri beyaz ve etnosantrik olarak niteledikleri elefltirileri dnyann baflka yerlerinde feminist kadnlar seslendirmifllerdir. Burada zellikle Ortadoulu feministlere iflaret etmek gerekirse, Ortadoulu feministler hegemonik bir g olarak fiarkyatl gstermifllerdir. Basklanmay smrgeciliin bir uzants olan fiarkyatlk balamnda ele alrlar ve nc-Dnya kadnn tek tiplefltirildiini ve feminist metinlerdeki analizlerin eflitsizlik temelinde smrgeci bir sylem yarattn belirtirler (Gek ve Balaghi 1994).
Ortadou lkelerinde, rnein Msrda kadn hareketleri de daha ok ulus-devlet kurulmas sreciyle iliflkilendirilmektedir. Bu sre, ayn zamanda smrgeci
glerden kurtulma ve yeni bir kimlik kazanma sreci olarak grlse de, bu hareketlerin kadn konusunda her zaman iin baflarl olduklar sylenemez (Pollard,
2003: 204-207). Kuzey Afrika lkeleri Libya, Tunus, Cezayir ve Fastaki kadn hare-
Etnosantrik: Entosantrik
yaklaflm, bir olayn ya da
olgunun baflka
toplumlardaki yaplanma ya
da uygulanma biiminin,
kendi toplumdakinden daha
geri olduunu varsaymak
anlamnda kullanlr.
fiarkyatlk: Kltrel
teorisyen, elefltirmen,
akademik ve aktivist Edward
Said tarafndan tartflmaya
alan bir olan fiarkyatlk
temel olarak alan iflaret
etmektedir. fiarkyatlk bir
grfl, temsil, alg ve sylem
biimidir. Buna gre, Bat
kaynaklarndaki Dou algs,
aslnda smrgeci bir
ideolojidir ve Batllara ait
Dou hakkndaki jeopolitik
bir bilincin, estetik, bilimsel,
ekonomik, sosyolojik,
tarihsel ve felsefi metinler
iinde yaylmasna iflaret
eder. Bu anlamda
fiarkyatlk, ayn zamanda
bir akademik alan da
belirtirken, ad konmayan bir
corafya olarak da slam
fikrine gnderme yapar
(Said, 2006 [1999]: 11-37).
112
Smrgecilik: Daha
geliflmifl lkelerin Asya,
Afrika, Latin Amerika gibi
blgelerde resmi olarak
otorite kurmas demektir.
Daha 15. yzyldan
bafllayarak, Amerika
ktasnn kuzeyinde ve
gneyinde, spanya,
Portekiz, ngiltere, Fransa ve
Hollanda tarafndan
uygulanmaya bafllanmfl,
daha sonra yaylarak 19.
yzylda hemen hemen tm
Asya ve Afrikay iine
almflt (Marshall, 1999:
691-692).
ketleri de smrgeci ve post-smrgeci sreten farkl koflullarda etkilenmifltir.

zellikle Fransann ve daha az olsa da spanyann smrgesinden kurtulan bu lkelerde kadn hareketleri ncelikle toplumsal deiflim ile beraber yrmfltr (Bowen, 2003: 208-212). Arap Yarmadasndaki smrgeci g ise ngilizler olmufltur.
Smrge sonras dnemde ise kadn konusundaki alflmalar daha ok fleriat ve
fetvalarda bu meseleye eilmifl, ancak 1980lere gelindiinde kadn ve eitim gibi
konular arlk kazanmfltr (Taminian, 2003: 213-216). rdn, srail ve Filistindeki kadn hareketleri ve kadnlarla ilgili alflmalar da zellikle II. Dnya Savafl sonrasnda geliflen sreten ayr dflnlemez (Moors, 2003: 217-221). randa kadn
sorunu ile ilgili yazlar ve alflmalar 20. yzyln bafllarna kadar gtrlebilir ve
kadnlarla ilgili ciddi bir yaynclk anlayflndan bahsedilebilir. Ancak zellikle
1979/80de gelen slam Cumhuriyeti ile birlikte kadnlarn sesleri diyasporada duyulur hale gelmifltir. nk nemli bir entelektel nfus baskc rejime dayanamayarak ran dflna gitmifltir (Amin, 2003: 250-253).
Son olarak, Sovyet Orta Asyasna ve Azerbaycana bakmak gerekirse, batl smgelerden farkl olarak Sovyetlerde Bolflevik Devriminden sonra 1920lerde,
Komunist Parti bir kadn birimi kurmufl ve kadnlar hakknda bilgi retmeye alflrken, onlar dnfltrmeye ynelmifltir. 1927-29 yllar arasnda zbek kadnlar arflaflardan karlmas iin baskya uramfl ve 2000e yakn kadn Hcum Hareketi olarak bilinen olaylar srasnda ldrlmfltr (Kamp, 2006: 186).
Diyaspora: Vatanlarndan
uzak baflka memleketlerde
yaflayan gmen gruplar iin
kullanlan genel tanmlama
(Lavenda ve Schultz, 2007:
197). rnein Almanyada
Trk diyasporas, Fransada
Ermeni diyasporas, ABDde
ran diyasporas gibi.
Bolflevik Devrimi: 1917
ylnda bafllayan ve 1923
ylna kadar devam ve
Rusyadaki arlk rejiminin
yklmasyla sonlanan Lenin
nderliindeki Bolflevikler
tarafnda Sovyetler
Birliinin kurulmasna
kadar giden politik sre.
TRKYEDE KADIN HAREKET

Trkiyede kadn hareketi tarihsel olarak farkl dnemler ve bu dnemlerin sorunsallar etrafnda ele alnabilir.
Osmanl Kadn Hareketi

Erken dnem olarak bilinen Osmanl Kadn Hareketi, Cumhuriyet Dnemi Kadn Hareketi (I. Dalga), 1980 Sonras (II. Dalga) Kadn Hareketi ve 1990lardan
sonra geliflen III. Dalga kadn hareketi gibi dnemlere ayrlabilir. Daha kabaca bir
snflama ise I. Dalga ve II. Dalga kadn hareketi olarak yaplabilir. Buna gre de,
40-45 yllk bir hazrlk dnemi ile oluflmufl olan 1910-1920 aras dnem (I. Dalga)
ve byk bir duraklama dnemi ile gelen 1980 sonras dnem de II. Dalga olarak
isimledirilmektedir (Tekeli, 1998: 337).
fiekil 5.3
1913: Osmanlda
ilk feminist rgt
saylabilecek
Teali-i Nisvan
kuruldu.
113
Son yllara kadar pek zerinde durulmayan bir hareket olan Osmanl Kadn Hareketine ait bilgileri paylaflan Serpil akr, Trkiyedeki kadn hareketi konusunda
genellikle Kemalist devrimlerle kadn haklar elde edildii fikrini elefltirerek, kadn
hareketini daha eski tarihlere gtrmfl ve bunu Osmanlda aramfltr (akr (1993
[1996]).
Nkhet Sirman, Osmanldaki kadn hareketinin atflan farkl eksenler zerinden yrdn belirtir. lerici olarak nitelendirilenler, kadn zgrleflmesinin
uygarlk iin bir n koflul olduunu savunmufllardr (Sirman, 1989: 5-6). Benzer flekilde, fiirin Tekeli de grc usl evlilikler, boflanmann erkekler tarfnda gereklefltirilmesi, ok efllilik gibi hususlarn kadnlarn eitimleri ve zgrleflmeleri iin
temel engeller olarak grldn belirtir (Tekeli, 1982: 196-199). te yanda Osmanl kadn hareketinde ayr bir grup oluflturan slamclar ise, kadn haklar konusunda Kurana sk skya bal kalnmas grfln savunmufllardr. Kurtulufl Savafl yllarnda ise, kyl kadnlar cephede grev alrken, stanbullu eitimli kadnlar
milliyeti sylevler vererek hareketi desteklemifllerdir (Sirman, 1989: 8).
Erken dnem olarak bilinen 1890larda yaynclk faaliyetleri de srmfltr.
Bu dnemde Hanmlara Mahsus Gazete karlmfltr. Osmanl kadn tarihinde Fatma Aliye, Nigr Hanm, Makbule Leman gibi kadnlarn, kadn haklar konusunda
alflmalar bulunmaktadr.
Cumhuriyet Dnemi Kadn Hareketi

Cumhuriyet Dnemi Kadn Hareketinde ise, kadnlar erkekler gibi kamusal yaSIRA SZDEelit kadnlaflamda grnr hale getirilmeye alfllmfltr. fiirin Tekeli, ilk bafllarda
rn seslerinin daha fazla duyulduunu ve kadn sorununun ele alnmasnn bir
devlet feminizmi iinde gelifltiini belirtir (Tekeli, 1986: 185). 1934 ylnda kadnD fi N E L M
lara salanan seme ve seilme hakk, bu adan Batdaki rnekleriyle kyaslandnda tam bir sufrajist hareket olarak nitelendirilemez. Ancak bununla birlikte,
S O R U da alt izil1926-1934 yllar arasndan baz kadnlarn oy hakk iin savafltnn
melidir. rnein, Nezihe Muhiddin (1889-1958), Birinci Dalga Cumhuriyeti Feminizmin nde gelen isimlerindendir. ki kez evlenmesine ramen,
soyaD K babasnn
KAT
dn almfl, sosyoloji, psikoloji gibi alanlarda alflmalar yapmfl bir dflnr olan
Nezihe Muhiddin, Kadnlar Halk Frkasnn kurucularndandr. Muhiddin, CumhuSIRA SZDE
riyetin ilanndan nce, cumhuriyet rejimini kadn haklarnn alnmas iin ok uygun bir zemin olarak grmfltr. 1923 ylnda kurulan Kadnlar Halk Frkas programnda kadnlarn milletvekili, hatta asker olmas talepleri yer
alsa da, bu talepler
AMALARIMIZ
aflr bulunduu iin, parti kapatlr (Zihniolu 2003).
Kadnlar Halk Frkas ve

Kadn Birlii: SIRA
1923 ylnda
SZDE
Nezihe Muhiddin tarafndan
kurulmaya alfllan Kadnlar
Halk Frkas baflarsz
olunca, tzklerinde
D fi N E L M
deifliklik yaparak, 7 fiubat
1924 tarihinde Kadnlar
Birlii ismini alr.
S OKurucular
R U
arasnda, Nezihe Muhiddin,
Latife Bekir (eyrekbafl) ve
Sabiha Zekeriye Sertel yer
D KBirlii
KAT
almaktadr. Kadn
olarak kurulan dernek, 1927
ylnda Trk Kadn Birlii
adn alr (Zihniolu
2003).
SIRA SZDE
N N
Serpil akrn 1993 ylnda yaynlad ve Trkiyede kadn hareketinin

K T A POsmanldaki
kklerine inen alflmasnda Kemalist devrimler ncesinde de Osmanlda bir kadn hareketinin mevcut olduuna dair bilgi bulabilirsiniz.
1980 Sonras (II. Dalga) Kadn Hareketi
TELEVZYON
1980 askeri darbesi siyasal hayatta bir alan yaratarak farkl feminizmlerin ortaya
kmasna ara olmufltur (Y. Arat, 1995: 80). Kadn konusunun ve devlet feminizNTERNET
minin sorguland bir dnem olan 1980lerde, Osmanldaki ve Trkiyedeki kadnlarla ilgili reformlardan sonra, nceki dnemlerin elefltirileri yaplmfltr (Arat
1993; Sirman 1989; zbay 1990; Tekeli 1995 [1990], Tekeli 1992a; Berktay 1995
[1990]). Bu dnemde aktivist kadnlar, erkek tarafllklarn ve toplumsal bilimler
epistemolojisindeki taraflklar gidermeye alflmfllardr (Tekeli 1988b; Kandiyoti,
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
114
Baflbakanlk Kadn
Sorunlar Genel Mdrl
ve ATOM: 1990da kurulan
Kadndan Sorumlu Devlet
Bakanl feministleri Kadn
Bakanl atsnda ortak
hareket etmeye armfltr
(Koak 2007). Ancak,
Devletin kadn sorununa
bir mdahalesi olarak
grlen Baflbakanlk Kadn
Sorunlar Genel Mdrl
ve bu oluflum zerine birok
tartflma olmufltur.
Bafllbaflna bir kadn projesi
olmasa da ATOM (ok
Amal Toplum Merkezleri),
Gneydou Anadolu Projesi
(GAP)n bir paras olarak
1995 ylnda kurulmufltr.
ATOM, kadnlarn
geleneksel aktiviteleriyle
onlar glendirmeyi
amalamaktadr. fiu anda 9
ilde-Adyaman, Batman,
Diyarbakr, Gaziantep, Kilis,
Mardin, Siirt, fianlurfa ve
firnakta-30 adet ATOM
faaliyet gstermektedir.
1996: 2-3, Abadan-Unat, 1995: 15). Kadnlarn politik olarak erkeklerle eflitliinin
salanmas, aile ii fliddetin ve cinsiyete dayal iflblmnn ortadan kaldrlmas
gibi konular gndemin ncelikli maddeleri olmufltur.
zellikle, aile ii fliddet konusunun tartfllmasyla bu konu kamusal alanda daha grnr hale gelmifl; Mor at da kadna karfl uygulanan fliddetin engellenmesi konusunda Trkiyede alflan ilk organizasyon olarak ne kmfltr. Mays
1987de Dayaa Karfl Kadn Dayanflmas Kampanyas ile bafllayan kampanya,
ayn zamanda 12 Eyll sonrasnda gereklefltirilen ilk miting olmufltur. Daha sonra Bar, Herkes Duysun adl kitap ile kampanya devam etmifltir. Kitapk, kadnlara karfl uygulanan fliddetin erkek egemenliinin devlet tarafndan onaylanan bir
paras olduunu belirtmekteydi (Sirman, 1989: 19). fiiddete urayan kadnlar iin
bir snak kurulmasna ynelik olarak Mor at Kadn Sna Vakf 1990da kurulmufl ve 1995de snan amfltr (Mor at, 2000: 9; Arat 1998b).
Cinsel tacize karfl gelifltirilen ve ffetli Kadn Olmak stemiyoruz! kampanyasnda ise sembol olarak mor ine seilmifltir. ne, cinsel tacizin sembolyd ve bir
tr silah olabilecek bir fleyi kullanmann meflru mdafaa olduunu belirtmekteydi
(Savran, 2005a: 85). Kampanyann ikinci aflamas ise cinsel tacize karfl protesto
olacakken, byk lde Trk Ceza Kanununun 438. maddesinin deifltirilmesine ynelik olarak evrilmifltir. Bu maddeye gre, seks iflisi kadnlar tecavze uraynca te iki ceza indirimi uygulanmaktayd. Sebep olarak da zaten iffetsiz olan
kadnlarn tecavz hak ettii ve iffetli kadnlara gre ok daha az hasar ald
ne srlmekteydi. Kadnlar, sadece seks iflisi kadnlara tecavzn meflruluunu
deil, kadnlarn iffetli-iffetsiz ayrmna tutulmasn da protesto etmifllerdi. TCKnn
ilgili maddesi daha sonra deifltirilmifltir (Savran, 2005a: 87-88).
1980lerdeki feminist hareket, Ankara ve stanbulda kk ev toplantlar ile
bafllamfltr (Timisi ve Aduk-Gevrek 2002; Sirman 1989). Bu dnemin feminist yazn hareketi ise, YAZKOnun 1981de fiirin Tekeliye kadn sorunu zerine yazma
teklifi getirmesiyle oluflmufltur. fiirin Tekeli, Glnur Savran ve Stella Ovadia gibi feministler Somutta kadn sorunu zerine bir sayfa yazmaya bafllamfllar (Sirman
1989; Timisi ve Aduk-Gevrek 2002, 15; Koak 2007) ve bu srete kadnlar, Batdaki feminist hareketin teori ve pratiklerini tanmaya alflmfllardr (Koak 2007).
Bu dnemin nemli bir izgisini Marksist feminizm oluflturmufltur. 1970lerde
Marksizme bal baz sol gruplar kadn hareketini desteklemeye bafllamfllar ve kadn rgtleri iinde yer almfllardr. Bunlar burjuva feminizmi reddetmifller ve kendilerini daha ok toplumsalizm iinde tanmlayarak, toplumdaki mcadeleyi snf
mcadelesi olarak grmfller ve aileyi feminist alflmalarn merkezine yerlefltirmifllerdir (Sirman, 1989: 22). Trkiyede II. Dalga Kadn Hareketi ile feministler 1980
sonrasnda politikada ve kamuoyu gndeminde grnr olmaya bafllamfltr. 1980
ncesinde kadn haklar iin alflan, temel aldklar ideoloji Marksizm olan ve 1975
ylnda kurulan KD (lerici Kadnlar Dernei) kkenli bir ok kadn II. Dalga Hareket iinde yer almfltr (Tekeli 1998, 342). KD Trkiye Komnist Partisinin bafllatt bir hareket olmasna karfln, TKPnin kadnlarn eseridir (zkal, 2005).
1980lerin en nemli kazanmlarn hatrlamak gerekirse, 1981 ylnda bilin
ykseltme gruplarnn kurulmas, 1986 ylnda Kadnlara Karfl Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szleflmesine Trkiyenin de imza atmas, 1987de dayaa karfl
kampanya yrtlmesi saylabilir. 1980li yllarn ilk feminist rgtlenmesi ise 1984
ylnda kurulan Kadn evresi olmufltur. Kadn evresi, ev iinde ya da dflnda, cretli ya da cretsiz alflan kadnlarn alflmalarn deerlendirmek olmufltur (Sirman, 1989: 17). Kadn evresinde tanflan kadnlarn ilk kardklar yayn, 1987-
115
1990 yllar arasnda yaynlanan Feminist Dergidir. Hem flekilsel, hem ierik olarak
daha nce Trkiyede yaynlanmfl dergilerden farkl bir yapya sahip olan dergi,
feminist teori asndan nemli olmufltur. Dergide sadece yorumlar deil, kiflisel
deneyimler de anlatlyordu ki bu da zel alann politikasnn yaplmas anlamna
gelmekteydi (Ko 2005).
1995de aylk Pazartesi yayn hayatna bafllamfltr. zerinde durduu konular
fliddet, tecavz gibi sorunlardr (Tekeli, 1998: 343; Ko 2005).
1980lerde, akademik ortamda, Aytun Altndaln hazrlad Trkiyede Kadn:
Marksist bir Yaklaflm (1985) adl alflma ise, Trkiyedeki kadn konusunu dorudan Kemalizm ile iliflkilendiren grfle elefltiri getirmifltir. Trkiyedeki kadn haklarnn burjuva tarafndan benimsenmesinin zorunlu olduunu belirtirken, 1930lardan beri Trkiyedeki sosyalistlerin ve komnistlerin kadn sorununa eilmediklerini vurgulamaktadr (Altndal, 1977: 123-124). Yine, Marksist bir bakfl asyla yazlan Trkiyede Kadn Olmak adl alflmada Sibel zbudun (1994), daha farkl bir
yaklaflmla Trkiyedeki kadn olgusunu 1980 sonrasndaki toplumsal-politik-ekonomik hayata dayal olarak, kapitalizm balamnda analiz etmektedir. zbudun
Kemalist yaklaflmn, farkllaflan feminizm iinde esasen sadece bir akm oluflturduunu ve Krt kadnlar ile sosyalist plumsalist kadnlarn rgtlenme abalarnn
da ayr bir akm temsil ettiini belirtmifltir (zbudun, 1994: 58-59).
1980lerde ortaya kan en nemli alanlardan dieri de, slam ve feminizm iliflkisidir. Bir yanda slamclk, kendi feminist kadnlarn yaratrken, bir yandan da
daha sekler olan arafltrmaclar bu grfl elefltirmifllerdir. 1980lerde, slamc
kadn hakknda yaplan arafltrmalarda nemli artfl olup politika ve politik deiflim
konusu ile iliflkilendirilmifltir (Y. Arat 1998, 1995 [1990]; Acar 1995 [1990]). 1990lar
slamc feminizmin uzantlarnn grld ve politik olarak gnlk hayatta daha
da belirginlefltii bir dnemdir. slamc feministlerin talep alanlar en fazla rtnme, ya da trban konusunda grlmektedir. 1995 seimlerinde bu grfl, Refah
Partisinin kazand baflar ile daha grnr hale gelmifltir, ama daha sonra parti
kapatlmfltr. Bu alm daha sonra 2000li yllarda AKP dneminde ortaya kmaya bafllamfltr.
Epistemoloji: Yunancadaki
bilgi ve bilim terimlerinden
treyen ve bilimin bilgisi
anlamna gelen bu terim,
bilginin hangi koflullarda,
kimlerden ve kimler
tarafndan edinilddiini
sorgular. Feministler, tarih
boyunca sz edilen
bilginin, ismi konmaakszn,
erkek bilgisi olduunu ve eril
bir ideoloji tarfndan
retildiini belirttirler.
Ancak, bunun yerine
koyduklar kadn bilgisi
ise oldua tartflmal bir
konudur; nk, kadn
bilgisi ile hangi kadnn kast
edildii (snfsal, rksal ve
etnik farkllklar gz nne
alndnda) mulak hale
gelmektedir (Kolmar ve
Bartkowski, 2005 [2000]:
45).
1990 Sonras (III. Dalga) Kadn Hareketi

1990 sonrasnda geliflen feminist hareket III. Dalga Feminizm olarak adlandrlmaktadr. Kadn hareketi 1990larda, o zamana dek ayrlmamfl reformist, sosyalist
ve radikal feminizm yorumlarnn ayrflmaya bafllad bir harekete dnflmfltr.
Bu dnemin en belirgin zellii daha nceki feminist dflncenin daha ok evrenselci bir izgide geliflmesinin, orta snf olmasnn elefltirisini yapmasdr. zellikle modernite ile kadn iliflkisinin elefltirel bir biimde ele alnd 1990larn
uzantsnda farkl feminizmler grlmfltr.
Bu tarihe dein ayrlmamfl olan Trkiyede feminizm, daha ok Trk feminizmi olarak okunmufl ve Krt kadnlarnn feminist talepleri de yeteri kadar deerlendirilememifltir. Baz arafltrmaclarn da altn izdii gibi, 1980lerin feminist hareketi iinde yer alamayan Krt kadnlar, ayr bir feminist hareket bafllatmfllardr
(Bora ve Gral 2002, 8). Yeflim Arat da 1989 ylnn 8 Mart Dnya Kadnlar gnnde Krt feministlerin Krte konuflma konusunda Trk feministlerden ayrldn
belirtir (Arat 2008: 414).
1990larda ayrca, Trkiyede Krt kadnlarna ynelik sivil toplum hareketleri
oluflmufl ve Krt kadnlaryla ilgili yaynclk yaplmaya bafllanmfltr. rnein
1997de kurulan, Jiyan (Hayat), Krt kadnlarna danflmanlk yapmasna ek ola-
Kadn evresi: 1983

bafllarnda Somutta kadn
sayfas karmaya bafllayan
kadnlar, Mart 1984te artk
bunun yetersiz olduunu,
feminizmi kendi
oluflturacaklar yaplar
araclyla tartflmann
zaman geldiini dflnerek
Kadn evresini
kurmufllardr (Koak 2007).
Feminist Dergi: Daha ok
kendilerine radikal feminist
diyen kadnlar tarafndan
karlyor olsa da, bu
kadnlar hareket iinde dier
kadnla ortak
davranmfllardr (Koak
2007). Daha sonra Kadn
evresinden ayrlan bir
grubun kard Sosyalist
Feminist Kakts, teorik
olarak Feminist Dergiyi
karan kadnlardan
ayrlmfltr. Kakts karan
kadnlar, zellikle sosyalist
kadnlara hitap etmek
istediklerinden, dergi adnda
sosyalist szcn
kullanlmflt (Sirman, 1989:
21; Savran, 2005b: 121).
Kadnlara Karfl Her Trl
Ayrmcln nlenmesi
Szleflmesi: ngilizce
ksaltmasyla CEDAW,
Birleflmifl Milletler Genel
Meclisi tarafndan 18 Aralk
1979 tarihinde ilan edilen
szleflme. zellikle kadn
ticaretinin nlenmesi ve
kadn haklarnn dnya
apnda yaygnlafltrlmas.
CEDAWda Trkiyeyi Feride
Acar temsil etmektedir.
116
rak, Krt kadnlarn bir araya getirmeyi ve Krt olarak politika iinde yer almalar konusunda onlara yardmc olmay hedeflemifltir (Birkalan-Gedik 2011a). Bundan baflka, Krt feministler 1996-2000 yllar arasnda Roza, Jujin ve Jin Jiyan
1998 adl dergileri yaynlamfllardr (Ak 2002). Yaflamda zgr Kadn (19982000), zgr Kadnn Sesi dergileri yaynlanmfl olsa da, zgr Kadnn Sesi devlet tarafndan kapatlmfltr. Ancak bu dergiler tonlarnda farkllk da gstermektedir: Necla Ak, Roza ve Jujin dergilerinin daha feminist ve ksmen milliyeti tonlara sahip olduunu belirtir (Ak 2002). Genel olarak bu dergilerin taciz, tecavz,
ensest gibi konularda sz sylemeleri ve hem Krt kadnlara, hem de tm Trkiyeli kadnlara ak olduklarn sylemeleri fleklinde gerekleflmifltir (Birkalan-Gedik 2011a).
SIRA SZDE
fi N E L M
KADINDHAREKETLERNN
KARfiILAfiTIRMALI
DEERLENDRLMES
D fi N E L M
S O R U
S O R U
I. ve II. Dalga Kadn Hareketleri

I. Dalga ve II. Dalga kadn hareketleri kyaslanrsa en temel benzerlikler her iki haDKKAT
reketin de eitimli, kentli ve orta snf kadnlardan gelmesi, her iki hareketin de belirgin bir lider karamamfl olmas, her iki harekette de organizasyonun kk
SIRA SZDE
gruplarca gereklefltirilmesi
ve her iki hareketin de merkezi bir yapdan yoksun olmas yer almaktadr. Aralarndaki en byk farkllk ise, I. Dalga Kadn Haretinin
iinde bir devlet unsuru bulunmas, II. Dalga Hareketin ise, byk lde KemaAMALARIMIZ
list feminizmi elefltirmesi bulunmaktadr (Tekeli 1998, 340-343).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
II. ve III.K Dalga

Kadn Hareketleri
T A P
K T A P
TELEVZYON
KAMER: 1997 ylndan beri
Dou ve Gneydou Anadolu
Blgesinin 23 ilinde kadnn
N T Ehaklar
R N E Tkonusunda
insan
alflan bir kadn rgt.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Trkiyede Kadn
Hareketi hangi dnemlerde ve hangi temel sorunsallar dahilinde ele alSIRA SZDE
nabilir?
II. Dalga ve III. Dalga feminizmleri temel olarak deerlendirmek gerekirse, II. Dalga hareket iinde mutlak eflitlik vurgusu bulunmas, III. Dalga iinde de farkllklarn deerinin altnn izilmesi temel fark olarak belirtilebilir. Ayrca 2000li yllarTELEVZYON
da, konular kadn bedenine de odaklanrken, fliddet, tre cinayetleri, bekaret testleri ve fuhufl ile ilgili alflmalar n plana kmfltr. zellikle fliddet konusunda KAMERin alflmalar dikkate deerdir. II. ve III. Dalga hareketinin bir baflka farkll N T E R Nfeminizmin
ET
da 1990larda
bir kent hareketi olmaktan kmasdr ve yaplan eflitli projeler ile feminizm yaygnlafltrlr. Ancak bu durum, bir anlamda da feminizmin politik ieriinin seyrelmesi olarak da yorumlanmaktadr. Ayrca III. Dalga Feminist hareket iinde feminizm akademiye taflnmfl ve kadn alflmalar blmleri ya da merkezleri almfltr (Bora ve Gral 2002, 8-10).
II. ve III. dalga
SIRAkadn
SZDEhareketlerinin en nemli farkllklar neler olmufltur?
D fi N E L M
AKADEMDE
FEMNZM
lkin sivil alanda bafllayan ve bir aktivist kadn hareket iinde geliflen feminist hareket
S Oakademide
R U
1990l yllarda
grlmeye bafllanmfltr. 1990lar tek bir szckle tanmlamak gerekirse, kurumsallaflmak szc uygun dflecektir. Bu hareket, ayn zamanda kadnD alflmalar
blmlerinin kurulmasnda etkili olmufl; farkl blmlerde
KKAT
ders verenleri ise, kendi disiplinleri iinde feminist kurama yer amaya alflmfltr.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
117
Kadn alflmalarnn 1990larda almas, Trkiyede 1970ler ve 1980lerde artan kltrel politikalarn ve deiflimin bir sonucudur (Birkalan-Gedik, 2005: 783785). Kadn arafltrmalarnn akademide grlmesi, 1990larda iki farkl eksen zerinden yrmfltr: Arafltrma merkezleri ve bamsz blmler araclyla. Arafltrma merkezlerinde disiplinleraras arafltrma gruplar oluflturulmufl ve blmlerde
ise lisans ve yksek lisans dzeyinde dersler verilmeye bafllanmfltr. Ancak halihazrda Trkiyede Kadn alflmalarnda doktora programlar bulunmamaktadr.
1990larda niversitelerde kadn alflmalar ile akademide feminist kuram ve
metoda doru ciddi bir ynelim bafllamfltr. Ancak, kadn konusundaki tm alflmalarn feminist ayla yapldn iddia etmek zordur (Ecevit 1996, Sancar 2003,
2006). Serpil Sancarn da belirttii gibi, akademik feminizmin kendini tanmlama
srecinde ortaya kan bir akademik alan olarak kadn alflmalarnn ilk sahipleri ounlukla, feminist hareketten gelen aktivist kadnlarn akademisyen olmasyla ortaya kan bir nc kuflakt (Sancar, 2003: 167). Feminist kadnlar kadn alflmalar alannn oluflmas ve geliflmesi iin byk aba harcamfllardr.
Fakat, niversitelerin farkl blmlerinde kadn kategorisini halen normatif
bir kategori olarak kullanarak verilen derslerde, feminist bir duruflun olmamas, feminist kuram ve yntemin gzle grlr eksikliinin bulunmas, ayr bir sorun alan yaratmaktadr.
Kadn ve Toplumsal Cinsiyet alflmalar

1990larn baflndan itibaren kurulmaya bafllanan Kadn alflmalar Merkezleri ya
da Kadn alflmalar Blmleri ile feminist dflnce akademiye taflnmfl ve kadn
ve toplumsal cinsiyet alflmalarnn yaplmas konusunda nemli bir zemin yaratmfltr. Ancak Kadn alflmalarnn tamamnn feminist bir vurgu tafld ne yazk ki sylenemez. 1990larda arlkl olarak toplumsal cinsiyet kavramnn analitik olarak kullanld ve feminist kuram ve epistemolojiye yer verildii eserler grlmfltr. 1990l yllarn baflnda kadn hareketinin kurumsallaflmas adna, nemli bir basamak oluflturan Kadn Eserleri Ktphanesinin kurulmas da anlmaldr.
Trkiyede akademik alanda yaplan Kadn alflmalarn ve ksacaSIRA
bu SZDE
alann geliflimini
deerlendirin.
Erkeklik alflmalar
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
2000li yllarda, 1990l yllarn feminizminin heteroseksist olduunun elefltirisi yaplmfl, heteroseksellik ve homoseksellik konusular gndemeS gelmifltir.
Yine bu
O R U
yllarda cinsellik konusu da toplumsal cinsiyet alflmalar iinde ele alnmfltr (Birkalan-Gedik 2011b).
DKKAT
Kadn alflmalarnn yaplmasyla birlikte ortaya kan toplumsal cinsiyet olgusu, esasen btnsel olarak toplumsal cinsiyet iliflkilerini anlamada ve analiz etSIRA SZDE
mede sadece kadnlara odaklanmasnn yeterli olmayacan, aterkil
yapy ve basky zmlemek iin erkeklerin de alfllmas gerektiini ortaya koymufltur. Antropolog Matthew Guttman, yeni cinsiyet alflmalarnda erkeklik teriminin kullaAMALARIMIZ
nmlar zerinde dururken bu kavram drt farkl gsterge alann belirlemektedir:
1. Erkek kimlii
2. Erkeklik
K T A P
3. Erkeksi nitelikler
4. Erkeklik rolleri
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
118
Hegemonik erkeklik:
Hegemonik erkeklik, kk
bir grubun erkeklik
oluflumlarn, ideallerini ve
pratiklerini nasl ynettii ve
bunlar dayattyla ilgilidir.
Hegemonik erkeklik dier
erkek ve kadnlar etkisi
altna alsa da, onlar
tarafndan deifltirilebilir.
Hegemonik erkeklik kavram,
bundan yaklaflk olarak 25
yl nce Connel tarafndan
ortaya konduunda,
erkekler, toplumsal cinsiyet
ve toplumsal hiyerarfliler
zerinden bir tanmlama
getirmifl ve Carrigan,
Connell ve Lee tarafndan
sistematize edilmifltir
(Connell ve Messerschmidt,
2005: 830; Connel 1995).
rnein erkeklik, Bat
toplumunda
heteroseksellik, evlenme,
otorite ve fiziksel g ile
iliflkilendirilmektedir. Dou
toplumlarnda ise daha ok
onur kavram zerinden
yrmektedir.
Bu alanlar, feminizmle bafllayan ve feminist antropolojinin ncleri tarafndan

kurulan paradigma iinde analiz edilmifl olan toplumsal cinsiyet kavramnn sadece kadn kategorisini iflaret etmekten karlarak, toplumsal cinsiyet olgusunun
toplumsal olarak nasl yaratldn; yine bu balam iinde erkeklik olgusunun nasl yaratldn; erkekliin bireylerin hayatlarnda, gruplarda, organizasyonlarda ve
kurumlarda ne anlama geldiini; kadnlk ve erkeklik kavramlarnn daha genifl bir
dzlemde cinsiyet dzeni iinde birbiriyle nasl etkileflim iinde olduunu sorgulamaktadr (Birkalan-Gedik 2011).
Klasik antropoloji iinde farkl adlar, adlandrmalar ve yaklaflmlarla erkek olgusunun incelendiini belirtmek gerekir: Bunlar arasnda (lkel Toplumlarda Cinsellik ve Bask) Sex and Repression in Savage Society (Malinowski 1927); lkellerin
Cinsel Hayatlar (The Sexual Life of Savages), (Malinowski 1929); Nuerler Arasnda
Evlilik ve Akrabalk (Kinship and Marriage among the Nuer), (Evans-Pritchard
1951); Azande Toplumunda Erkek ve Kadn (Man and Woman among the Azande), (Evans-Pritchard 1974); lkel Toplumda Cinsiyet ve Miza (Sex and Temperament in Three Primitive Societies), (Mead 1935); Akrabaln Temel Yaplar (The
Elementary Structures of Kinship), (Lvi-Strauss 1969) saylabilir. Fakat bu eserlerde erkeklik ve kadnlk konusu sistematik olarak alfllmamfltr ve erkekler erkek olarak deil, adlar konmakszn kltrn tek temsilcileri olarak ele alnmfltr.
Ancak 1980lerde sistematik alflmalar oluflmufl ve bir kavram erevesi olarak erkeklik zerinden yrtlmfltr.
Trkiyede erkeklik konusunda ilk kuramsal alflmalar arasnda, Deniz Kandiyotinin Mslman toplumlarda erkeklik paradokslar zerine yapt alflma (1994)
nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca Kandiyoti, 2000li yllarn baflnda medyada grnrlk kazanan transsekselleri, toplumsal cinsiyet ideolojisi ve zellikle de kadnlarn ikincil durumlar balamnda deerlendirmifltir (Kandiyoti 2002). Arus Yumulun Trkiyedeki erkeklik durumlarn deerlendiren alflmas da nemlidir
(1999). Alan arafltrmasna dayal, feminist bir ereveden gereklefltirilmifl bir baflka erkeklik konulu alflma ise Serpil Sancarn 2009 ylnda yaynlad Erkeklik:
mkansz ktidar: Ailede, Piyasada ve Sokakta Erkekler adl alflmasdr. Sancar,
modern kapitalist toplumlardaki egemen cinsiyet rejimlerini anlamaya yneldiini
belirtmekte ve temel olarak Trkiyede kadnlarn mcadelesinin neden orta snf,
modernlik ve laiklik deerlerinin taflycs elit erkekler tarafndan desteklenmedii
sorusunu sormaktadr.
SIRA SZDE
Cinsel
D fiYnelim
N E L Mve Cinsel
Kimlik: Cinsel ynelim, bireyin
hangi cinsiyete/cinsiyetlere
ynelik cinsel ve/veya duygusal
S beslediini
O R U ifade
hisler
ederken, cinsel tercih, bireyin
tercihen yapt bilinli bir
edimi ifade eder. Eflcinsellik,
D K K A T biseksellik
heteroseksellik,
birer cinsel ynelimdir. Genel
yargnn aksine iradi bir
tercih deildir ve
SIRA SZDE kabul edilir
deifltirilemeyecei
(Gner, 2011: 5-6).
D fi Queer
NELM
Queer ve
Teori
Trkede tam oturmufl bir karfll da bulunmayan queer szc ngilizceTrke szlklerde,
S O R U daha ok acayip, garip, homoseksel, sahte, tuhaf,
yadrganan gibi farkl anlamlar karfllnda kullanlmakta; ayrca terso szc
baz gruplarca queer yerine kullanlmaktadr. Bu szce homofobi karflt buDKKAT
luflmalardaki baz oturumlarn metinlerinde, bazen bafllk olarak rastlamak mmkndr. te yanda kuramsal olarak deerlendirildiinde queer teori temel olaSIRA olma
SZDE ve heteroseksellik durumunu; sosyalleflme ve cinsel kimrak, normatif
liin etkilerini sorgulamaktadr.
Queer teori konusunda, Trkiyedeki alflmalara bakldnda ise, Aksu BoAMALARIMIZ
rann feminist dflnce ile eflcinsel hareketi birlefltici noktann toplumsal iliflkiler-
N N
Lezbiyen: Kadn eflcinsel.
AMALARIMIZ
Erkeklik alflmalar
SIRA SZDEhangi farkl alanlara iflaret etmektedir? Genel olarak akademide ve
akademik eserlerde erkeklik hangi biimlerde ele alnmfltr?
Gey: Erkek eflcinsel.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
119
le ve iktidarla iliflkili bir konu olduunu belirtmesi, bu iliflkiler iinde sadece ele
alndnda neden bir ortaklk olabilir sorusuna bence ok da yerinde bir cevap
vermektedir (Bora 2007a). Trkiyede cinselliin queer balamnda sorgulanmas,
Glnur Acar-Savrann da belirttii gibi, heteroseksel cinselliin de sorunsallafltrlmasna neden olmufltur (Acar-Savran 2009). Konuya heteroseksizm ve ataerkillik zerinden yaklaflmas ataerkilliin elefltirisini yapmas bakmndan cinsel kimliklerin de kimlik politikas ynn vurgulamaktadr. Dolaysyla queer teori bu
noktada feminist teoriye katk sunmaktadr. Buna ek olarak Ayfle Dzkan da eflcinsel hareketle kadn hareketi arasndaki iliflkinin gerek teorik, gerekse pratik alardan nemine dikkat ekerken, her iki hareketin de ataerkillie karfl mcadele ettiini belirtmektedir (Dzkan 2007). Ancak queer alan tanmlarken, queerin cinsellik vurgusundan da farkl bir yerde tartflmay konumlandramamaktadr.
Queer ve Queer teori nedir? Genel olarak ve Trkiye zelinde ne yapmakta
ve neyi amaSIRA SZDE
lamaktadr?
LGBTT Hareket
D fi N E L M
Trkiyede 1990larda nem taflyan ve akademi dflnda geliflen LGBTT (Lezbiyen, Gey, Biseksel, Travesti ve Transseksel) hareketi sivil toplum
S O R U rgtleri feminizm iinde ve tesinde nemli bir dnm noktas yaratmfltr. Kurulan gruplar
arasnda arasnda Lambdaistanbul, Trkiyede ilk gey ve lezbiyen dergi karan
DKKAT
Kaos GL, Pembe gen zmir Eflcinsel Kltr Grubu saylabilir. Kaos GL, 19961997 yllar arasnda stanbul Ekoloji Platformunda yer alan ilk gey lezbiyen biseksel ve transgender programn srdrmfltr. Ancak, bu SIRA
sivilSZDE
hareket birok
sorunla karfl karflyayd-Trkiyede kadn hareketinin de nndeki en byk engellerden biri olan hegemonik erkeklik bu hareketin de en byk sorunsal idi.
AMALARIMIZ
Queer teori akademiye henz daha tam anlamyla taflnamamfl iken, kadn hareketinde olduu gibi, sivil alanda bir LGBTT hareketi oluflmaya bafllamfl ve bu hareket politika yapan etnik ve evreci baflka hareketlere de destek
Bu
K T A vermifltir.
P
kapsamda homofobi karflt buluflmalar dzenlenmifl ve yaynlar yaplmfltr. te
yanda queer teori, Trkiyede adn iki konferansla duyurmufltur. Ancak konferanslar ertesinde ok fazla tartflma oluflmamfltr. Bu adan bu
konferanslarn bir
TELEVZYON
lde LGBTT hareketinden kopuk gereklefltiini sylemek de mmkndr
(Birkalan Gedik 2011b).
Transseksel: Kendisini karfl

cinsten biri olarak tanmlayan
kifli. Kifli erkek olduu halde
kadn olmay isteyebilir, kadn
olduu halde erkek olmay
isteyebilir. Ancak transseksel,
daha ok ruhsal eilimler iin
belirleyici bir kelimedir. Kiflinin
davranfllarndan ok i
dnyasnda kendisini karfl
cinsten biri gibi grmesi,
hissetmesidir. Bu yzden
transseksel bireyleri dfl
grnfllerinden belirlemek sz
konusu deildir. Transseksellik
cinsiyete dair kimlii ifade eder;
bireylerin cinsel ynelimi ile
alakas yoktur. Transseksel bir
birey, heteroseksel, biseksel
veya eflcinsel olabilir.
fihangi
N E Lbir
M
Transgender:DHer
cerrahi mdahale geirmifl ya da
geirmemifl kadn veya
erkeklerden biyolojik
S Ocinsiyetine
R U
ve grnmne bir flekilde
mdahale edenlerin tamamn
kapsayacak flekilde, ngilizce bir
tanmlama olup Trkedeki
DKKAT
travesti ve transseksel
tanmlamalarnn ikisini de
kapsar.
N N
D fi N E L M
TRKYEDE FEMNST HAREKETN ALIfiMA
KONULARI
S Oistihdam,
R U
1990larda akademide tartfllan konulara rnek olarak, siyaset,
eitim,
medya ve fliddet, kadn tarihinin haritalandrlmas ve g gibi konular verilebilir.
Bu konularn birou, ayn zamanda 2000li yllarn gndemini Dde
etmifltir.
K meflgul
KAT
En fazla alfllan konularn baflnda gelen siyaset ve kadnlarn siyasi katlmlar konusunda, kadnlarn temsilini daha yksek dzeyde salamak iin yryfller,
SIRA SZDE
kampanyalar, paneller sempozyumlar vb. aktiviteler dzenlenmifl, siyasette kadn
adaylar desteklemifllerdir. Bundan baflka alfllan konular deerlendirmek gerekirse baz alt bafllklar retilebilir.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Homofobi: Genel anlamyla
eflcinsellere iliflkin olumsuz

duygu, tutum ve davranfllar
olarak tanmlanr.
Homofobi,
AMALARIMIZ
kiflisel bir korku ve irrasyonel bir
inan olmann ok tesinde kltr
ve anlam sistemleriyle, kurumlar
ve toplumsal geleneklerle iliflkili
K gereken
T A P
olarak ele alnmas
politik bir alanda oluflan, gruplar
aras bir srece iflaret eder.
Homofobi, daha bireysel (kiflilik,
benlik algs, biliflsel yaplar vb.)
ELEVZYON
srelerin de Tetkiledii,
eflcinsellerin ve biseksellerin
bir dfl grup olarak
kavramsallafltrlmas
NTERNET
SIRA
SZDE
LGBTT hareket Trkiyede nasl geliflmifltir ve baflka hangi aktivist
hareketlerle
kesiflmifltir?
SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE
D fi veN Ebelirli
LM
sonucunda oluflan
stereotiplerin efllik ettii bir
gruplar aras iliflki ideolojisi
olarak grlebilir.
S OHomofobik
R U
ideoloji kendiliinden kiflisel bir
zellik olarak deil, belirli bir
sosyo-kltrel balam iinde
oluflur. KltrelDve Kbireysel
KAT
koflullar ve srelere dayal
btn kklerine ramen pek ok
toplumsal psikolog,
homofobinin rklk
seksizm
SIRA ve
SZDE
(cinsiyetilik) balantlar
iinde anlafllabileceini
dflnr. Homofobi bu anlamda
seksizmin nemli
bir uzantsdr
AMALARIMIZ
(Gner, 2011: 5-6).
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
120
fiiddet
1999 ylnda Trkiye genelinde dzenlenen Kadn Snaklar ve I. ve II. Kurultaylar tutanaklarnn yaynlanmas kadna ynelik fliddet konusunun gndemdeki yerini korumasna yardmc olmufltur. Kurultayda snaklarn neler olduklar, neden
ihtiya duyulduklar, kadna ynelik fliddete karfl politika retimi, medeni kanun
tasars, deprem sonras kadnlarn maruz kaldklar fliddet gibi konular tartfllmfl
ve politika retmeye ynelik alflmalar yaplmfltr (Mor at 2000, Birkalan-Gedik
2011a). 1997 ylnda kurulan Kamer Dou ve Gneydou Anadoluda kadna ynelik fliddet, namus adna ifllenen cinayetlere karfl alflmalar yrtmektedir.
Bu dnemde, tre cinayetlerine karfl yrtlen kampanya n plana kmaktadr. Tecavze urad iin hamile kalan ve ocuu dourmak iin stanbula kaan Gldnya Tren ocuunu dourduktan sonra ailesi tarafndan bulunmufl ve
sokakta kurflunlanmfltr. Ancak ad kurflun yaralaryla lmeyen Gldnya kaldrld hastanede hibir gvenlik nlemi alnmadndan ldrlmfltr. Gldnya
ile zdeflleflen kampanyalar dzenlenmifltir: Yeni Trk Ceza Kanununun deifltirilmesi ve ailesinden kaanlar iin snak yaplmas talebi olmufltur.
2000li yllarda da devam fliddet konusu hakknda, zellikle Yeflim Arat ve Ayfle Gl Altnayn Trkiye apndaki alflmas (2007) verilebilir. Ayrca, kadnlara
ynelik cinayetler (Sirman 2004, Koacolu 2007, Kmbetolu 2011) farkl perspekiflerden konuya yaklaflmfllardr.
stihdam ve Kadn Emei
Kadn Eserleri Ktphanesi

ve Bilgi Merkezi Vakf:
Kadnlarn gemiflini
tanmak ve tantmak
amacyla 1989 ylnda Jale
Fsun Akatl, fiirin Tekeli,
Fsun Yarafl ve Asl Davaz
nclnde kurulan
ktphane ayn zamanda
arafltrmalar yrtmfl ve
toplantlar organize etmifltir
(Akkent 1994).
Uan Sprge: 1996 ylnda,
Ankarada, baflndan beri
kadn hareketi iinde
bulunan kadnlar tarafndan
kurulan bir kadn kuruluflu.
Amac kadn kurulufllar ve
kadn hareketine duyarl
kifliler arasnda iletiflim,
iflbirlii ve dayanflmay
arttrmak, onlarn
deneyimlerini gen
kuflaklara aktarmak, ulusal
ve uluslararas bir iletiflim
a oluflturmaktr (Kardam
ve Ecevit 2002).
stihdam ve kadn emei de 1990larn nemli konular arasndadr. Kadn emei

kavramnin feminist alflmalarda kullanlmaya bafllanmas, 1980li yllarn ortalarna rastlar (bkz. Ecevit 1986). Bu alflmadan sonra gerekleflen alflmalar, daha nceden grnmez olan bu kavramn akademide bir anlam ifade etmesini salamfltr. rnein Belks Kmbetolunun yaynlanmamfl doktora tezi (1992) enformel sektrde alflan kadnlarn aileye katklarn ele almfltr. 1990larda, kadn
emei konusu zerine Jenny White da Money Makes Us Relatives: Womens Labor
in Urban Turkey adl bir alflma yaynlamfl (1994) ve alflmas, Para ile Akraba:
Kentsel Trkiyede Kadn Emei adyla Trkeye evrilmifltir (1999). stanbul gecekondularnda ucuz kadn emei, bu emein yaratt retim alan ve bu retim
alanyla beraber ortaya kan toplumsal ve ekonomik iliflkileri incelemifltir.
Kadn emei ile ilgili alflmalar, daha sonraki yllarda da devam etmifltir. rnein, Yldz Ecevit kadnlarn ekonomiye neden dflk oranda katldklarn (2005);
kadnlarn ne flekilde glenebileceklerini (2006), kadn emei ile sigortal alflma
konusunu (2004); alflma hayatnda kadn-erkek eflitliini; kadn giriflimcilik kavramn (2007) ele almfltr. Belks Kmbetolu, Enformelleflme Srelerinde Gen
Gmen Kadnlar ve Dayanflma Alar (2005a) alflmasn yaynlamfltr. Kmbetolunun kadn istihdam ile kreselleflme iliflkisini ele alan alflmalar da (Kmbetolu 2002b; Kmbetolu ve aa 2000) nemli bulgulara iflaret etmektedir.
2000li yllarda saysal olarak artfl gsteren kadn emei odakl alflmalar arasnda Gl zyein gndeliki kadnlar ve ev sahipleri arasndaki iliflkileri iktidar
iliflkileri balamnda deerlendirmifltir (ngilizce orj. 2001; Trke evirisi 2004).
Aksu Bora, cretli ev hizmetlerini, cinsiyet ve snf temelli ayrmlarn ve eflitsizliklerin yaratld, srdrld ve bunlara karfl kld gndelik pratikler iinde
anlafllmas noktasnda ele alrken, kadnlar eve balayan zincirler konusuna
eilerek, kadn emeini sorgulamaktadr (Bora 2008a). Eski Sovyetler Birliinden
121
g eden kadnlarn enformel sektrdeki durumlarn enformel alflma erevesinden ideal ev kadn durumuna nasl geldiini arafltran Ayfle Akaln (2007); Tahire Erman ve arkadafllar g eden kadnlarn kentte enformel sektrdeki durumlarn ele almfltr (Erman, Kalaycolu ve Rittersberger-Tl 2002; ayrca bkz. Kalaycolu ve Rittersberger-Tl 2001).
Enformel Sektr: Piyasa dfl

alflmalar anlatmak iin
kullanlan terim. Bu
kavramn iine ald
alanlar ok genifltir: ev i
emei, tketime ynelik
alflma, piyasa dfl retken
emek, yasa dfl ticaret vb...
bu sektrn iine
girmektedir (Marshall 1999,
339-340).
Yoksulluk
Trkiyede feminist bir bakfl asyla yoksulluk olgusu ancak son on ylda tartfllmfl, bu konuda arafltrmalar yaplmfltr. Bu alflmalara rnek olarak sosyoloji ve
antropoloji alanndaki alflmalar rnek oluflturmaktadr (Kmbetolu 2002, Ecevit
2007, Bora 2007b). Yoksulluk ve kadnlar arasndaki kavramsal iliflkiyi deerlendirmede nemli bir kavram, yoksulluun kadnlaflmas kavramdr. Diane Piarce
tarafndan ilk olarak 1978 ylnda kullanlmfl ve arafltrmac 1970li yllarda ABDde
yoksullarn 2/3n kadnlarn oluflturmasna ve zaman iinde kadnlarn iflgcne
katlm oranndaki artfla ramen 1950-70 arasnda kadnlarn ekonomik konumlarnn giderek ktleflmesine dikkat ekmek zere kullanmfltr (Ulutafl 2009).
SONU
Bu nitede feminist teorinin temel kavramlar aklanmfl; ABD, ngiltere ve kta
Avrupasndaki feminist hareketler ve feminist hareketler iindeki farkl dflnceler
ele alnmfltr. Bylelikle Bat dflnda geliflen feminist hareketlere de iflaret edilmifltir. Ayrca, Trkiyedeki feminist hareketin tarihesi ele alnmfl, farkl yaklaflmlar
belirtilmifltir. Daha sonra feminist hareketin akademideki yansmasna rnek olarak, Kadn alflmalar Blmleri ve Merkezleri hakknda ksa notlar dfllmfltr.
Son olarak, feminist teoriyle iliflkili olarak queer teori, erkeklik alflmalar gibi konular ele alnmfltr.
Kadn Emei, Ev i Emek:

Emek, daha ok cretli
emein efl anlamls olarak
kullanlr. Ancak zellikle
antropolojide geliflen
feminist tartflmalar
ekseninde ev ii emeininin
emee dnflmesi ya da
sosyolojik analizlerde cretli
istihdamdan ziyade
alflmayla da eflitlenmifltir
(Marshall, 1999: 183). Bu
terimin toplumsal bilimlerde
kullanlmas ayn zamanda
kamusal/zel alannn
tartfllmasna da katkda
bulunduundan, nemlidir.
nk, toplumsal cinsiyet
rollerinde retim rolleri
hatrlanacak olursa,
kadnlarn daha ok hane ii
olan ve parasal karfll
olmayan retime
hapsedildii grlecektir.
Oysa ki, kadn emei
kavramn gndeme
getirmek, hane ii emein
de bir art deer
yaratlmaktadr.
122
zet
N
A M A
N
AM A
Feminist hareketin temel kavramlarn aklamak.

Feminist hareketler kadnlarn deiflim iin bir
araya geldii hareketler olarak nitelendirilen hareketlerdir. Bu hareketler temel olarak, 20. yzyln bafllarnda blgesel ya da ulusal dzeyde
gerekleflmifl, 20. yzyln ikinci yarsna gelindiinde kresel bir harekete dnflmfltr. Feminist hareketlerin zerinde durduu en nemli
kavramlardan biri ataerkilliktir. Ataerkillik, efl zamanl olarak erkeklere ve erkeklie imtiyaz tanyarak, kadnlar ve kadnl afla gren ve kadnlar erkek tahakkm altna alan toplumsal
organizasyon biimidir. Feminist dflnce ise toplumsal cinsiyet kavramn temel alarak toplumsal
bir deiflim hedeflemektedir. Toplumsal cinsiyet,
biyolojik cinsiyetten farkl olarak kadn ve erkekler iin toplumsal olarak oluflturulmufl roller ve
renilmifl davranfl ve beklentilere iflaret etmek
iin kullanllr.
ABD, ngiltere ve kta Avrupasndaki feminist
hareketleri ve feminist hareketler iindeki farkl
dflnceleri tanmlamak.
Kabaca ayrmak gerekirse, feminizm iinde iki
farkl corafyada, iki farkl tarihsel arka plannda
geliflen ve farkl konulara odaklanan hareketler
bulunmaktadr. Bunlar Anglo-Amerikan feminizmi ve Fransz feminizmidir. zellikle kadn-erkek eflitliine vurgu yapan ve kadnlarn erkeklerden farkllklarn vurgulayan Fransz Feminizminden ayrlan Anglo-Amerikan Feminizmi,
kadnlarn eitimi gibi toplumsal-kltrel konulara odaklanmfltr. zellikle edebiyat odakl geliflen ve daha ok kadn yazn (criture feminine) olarak tanmlanan, bir metinsel tasarm ncelikli olarak ele alan Fransz Feminizmi, kendisini farkllk kavram etrafnda kurgulamfltr.
1970lerde ve sonrasnda geliflen Fransz Feminizmi, kinci Dalga Feminizm olarak da bilinmektedir. Ancak gnmzde, dnya genelinde
bakldnda bu yaklaflmlar eflitlenmifltir.
N
A M A
N
A M A
Bat dflnda geliflen feminist hareketleri iflaret

etmek.
Her ne kadar feminist hareketler genel olarak
Batda geliflmifl ve dnyaya buradan yaylmfl hareketler olarak bilinse de, Bat dflnda da geliflen
feminist hareketler bulunmaktadr. Kabaca iflaret
etmek gerekirse, Bat toplumlar dflnda yaflayan
ve dnyadaki kadn nfusunu oluflturan ounluk kadnlar ya da Batdaki siyahi kadnlar iflaret etmek iin nc Dnya Feminizmi terimi
kullanlmaktadr. Bu akmn en temel elefltirilerinden biri rk sorunsaldr. Bu erevede siyahi
kadnlar, batl feminizmler iinde temsil edilen
kadnn evrensellefltirildiini ve bu durumun sanki dnyadaki btn kadnlar temsil edercesine
ele alndn belirtmifllerdir.
Trkiyedeki kadn hareketinin tarihesini ve
farkl yaklaflmlar tanmlamak.
Trkiyede kadn hareketinin temelleri Osmanl
dnemine kadar gtrlebilir. Bu dnem kadn
hareketi erken dnem kadn hareketi olarak da
bilinmektedir. Bu dnemde kadn hareketi atflan farkl eksenler zerinden yrmfltr. lerici grup olarak nitelendirilenler kadn zgrleflmesinin uygarlk iin n koflul olduunu savunurken, slamclar da kadn haklar konusunda
Kurana sk skya bal kalnmas grfln ileri
srmfllerdir. Cumhuriyet Dnemi Kadn Hareketinde kadnnlar erkekler gibi kamusal yaflamda grnr hale getirilmeye alfllmfltr. nceleri elit kadnlarn sesleri daha fazla duyulmufl ve
kadn sorunu devlet feminizmi iinde ele alnmfltr. lerleyen yllarda farkl tarihsel, politik ve
kltrel balamlarla flekillenen kadn hareketinin dnm noktas 1980ler olmufltur. 1980 askeri darbesi siyasal hayatta bir alan yaratmfl ve farkl feminizmler ortaya kmfltr. Kadn konusunun ve devlet feminizminin sorguland bir dnem olan 1980lerde, Osmanldaki ve Trkiyedeki kadnlarla ilgili reformlardan sonra, nceki dnemlerin elefltirileri yaplmfltr. Bu dnemde zellikle, aile ii fliddet konusunun tart-
fllmasyla bu konu kamusal alanda daha grnr hale gelmifl; Mor at da kadna karfl uygulanan fliddetin engellenmesi konusunda Trkiyede alflan ilk organizasyon olarak ne kmfltr. 1990 sonrasnda geliflen feminist hareket III.
Dalga feminizm olarak adlandrlmaktadr. Kadn
hareketi 1990larda, o zamana dek ayrlmamfl
reformist, sosyalist ve radikal feminizm yorumlarnn ayrflmaya bafllad bir harekete dnflmfltr. Bu dnemin en belirgin zellii daha nceki feminist dflncenin daha ok evrenselci bir
izgide geliflmesinin, orta snf olmasnn elefltirisini yapmasdr. zellikle modernite ile kadn
iliflkisinin elefltirel bir biimde ele alnd 1990larn uzantsnda farkl feminizmler grlmfltr.
N
A M A
Feminist hareketin Trkiyede akademide alflma konularn belirlemek.

1990larn baflndan itibaren kurulmaya bafllanan
Kadn alflmalar Merkezleri ya da Kadn alflmalar Blmleri ile akademiye taflnmfl ve kadn ve toplumsal cinsiyet alflmalarnn yaplmas konusunda nemli bir zemin yaratmfltr. Ancak Kadn alflmalarnn tamamnn feminist
bir vurgu tafld ne yazk ki sylenemez. Bununla birlikte Kadn alflmalar blmlerinin bazlarnda erkeklik alflmalar ad altnda da alflmalar yaplmakta, feminist kuram ve metod ile
erkeklik ve kadnlk iliflkileri kurulmaya alfllmaktadr. Bu eflitlenme byk lde toplumsal cinsiyet kavramnn yeniden dflnlmesi ile
ilgilidir. Kadn alflmalarnn yaplmasyla birlikte ortaya kan toplumsal cinsiyet olgusu, esasen btnsel olarak toplumsal cinsiyet iliflkilerini
anlamada ve analiz etmede sadece kadnlara
odaklanmasnn yeterli olmayacan, aterkil yapy ve basky zmlemek iin erkeklerin de
alfllmas gerektiini ortaya koymufltur. Gnmzde akademik feminizm altnda zellikle kadnn siyasetteki yeri, kadn emei ve istihdam,
kadna ynelik fliddet, kadn ve g, kadn ve
yoksulluk gibi konular zellikle ele alnan konular arasndadr.
123
124
Kendimizi Snayalm
1. Erkekler tarafndan belirlenen toplumsal organizasyon biimi afladakilerden hangisidir?
a. Oligarflik sistem
b. Anaerkil (matriyarkal) sistem
c. Ataerkil (patriyarkal) sistem
d. Eflitliki sistem
e. Anarflizm
2. Afladaki feminist yaklaflmlardan hangisi toplumsal
cinsiyetin kltrel bir terim olarak ortadan tamamen
kaldrlmasna yneliktir?
a. Sosyalist feminizm
b. Muhafazakar feminizm
c. Liberal feminizm
d. Radikal feminizm
e. Birinci dalga feminizm
3. Trkiyede ilk dalga kadn hareketi ne zaman bafllamfltr?
a. 1800lerin ortas
b. 1700lerin ortas
c. 1920ler
d. 1960lar
e. 1980ler
4. Radikal feministlere gre kadna nasl bir tavr alnmaldr?
a. Kadn olmak kutlanmal
b. Kadnlardan korkulmal
c. Kadnlardan nefret edilmeli
d. Kadnlar gizli kalmal
e. Kadnlar ezilmeli
5. Kadn doulmaz, olunur, sz kime aittir?
a. Mary Wollstanecraft
b. Simone de Beauvoir
c. Margaret Mead
d. fiirin Tekeli
e. Yldz Ecevit
6. Afladakilerden hangisi 1990larda yaynlanmaya
bafllanan bir dergidir?
a. Kakts
b. Somut
c. Feminist Dergi
d. Pazartesi
e. Hanmlara Mahsus Gazete
7. I. ve II. Dalga kadn hareketleri arasndaki en byk

farkllk nedir?
a. Her iki hareket de kk gruplarca organize
edilmifltir.
b. Her iki hareket de belirgin bir lider karamamfltr.
c. Her iki hareket de devlet tarafndan desteklenmifltir.
d. Her iki hareket de eitimli, kentli ve orta snf
kadnlardan gelmifltir.
e. Her iki hareket de merkezi bir yapdan yoksundur.
8. Afladakilerden hangisi erkeklik alflmalar olarak
adlandrlan alann alflma konular arasnda saylamaz?
a. Prostat kanserine bal demelerin salk sigortalar balamnda ele alnmas
b. Erkek ocuklar bytrken onlara oyuncak yerine silah, kamyon, ya da action man gibi figrlerin verilmesinin geliflimleri zerine etkisi
c. Spor salonlarnda kas gelifltirmeye gelen erkeklerinin bedenlerini nasl deifltirmek istedikleri
d. lkel toplumlarda erkekleri savaflmaya teflvik
eden nedenlerin arafltrlmas
e. Erkeklerin hastalk ve salk kavramlarna verdikleri sosyo-psikolojik tepkilerin belirlenmesi
9. Yoksulluun kadnlaflmas kavram ilk olarak kimin
tarafndan kullanlmfltr?
a. Bora
b. Kalaycolu ve Rittersberger-Tl
c. Kmbetolu
d. Ecevit
e. Pierce
10. Dnya genelinde kadnlar, erkeklerin kazand her
1 Dolara karfllk olarak 73 cent kazanmaktadr. Bu durum toplumda refah ve g alanlarndaki eflit olmayan
dalm gstermektedir. Cinsiyetler arasndaki eflitsizlie verilen ad afladakilerden hangisidir?
a. Yoksulluun kadnlaflmas
b. Toplumsal cinsiyetin tabakalaflmas
c. Birincil cinsel zellikler
d. kincil cinsel zellikler
e. Toplumsal rme
125
Yaflamn inden
Gldnya gre gre soldu
Gldnya Tren, gz gre gre tre kurban oldu. stanbul Barosu, gen kadnn korunmas iin nlem almayan polis hakknda su duyurusu yapacak
RADKAL - STANBUL - Gldnya, trenin namlusu altnda aylar geirdi. ki kez lmden kurtuldu. Polislere
snd. Kendini gvende hissetti. Ama her seferinde
onu kurtaracak bir zm bulunmadan yalnz brakld.
nfazdan ilk kurtuluflunda polis, aileden ldrlmeyecei szn almak ve bir gvenilir kifliye teslim etmekle yetindi. Aile, sz tutmayacan kurflunlar skarak
gsterdi. Yaral kurtulan Gldnya, hastanede de yalnz brakld. stelik yannda, Gldnyann hep korktuu amcas vard. Avukat kadnlar, grevi ihmal gerekesiyle polisler hakknda su duyurusunda bulunacak.
Teyze oluyla yasak aflk
Gldnya Trenin stanbulda 22 yaflnda son bulan
yks, Bitlisin Groymak ilesine bal Budakl Kynde bafllad. Ailesi fiego afliretine balyd. evredeki btn aileler gibi kalabalktlar ve trelere ballklar sryordu. Groymakta esnaf olan 27 yaflndaki Servet Tafl da ailedendi. Servet, Gldnyann teyzesinin
oluydu ve ayn zamanda amcasnn kzyla evliydi. ki
ocuu vard. Ancak Gldnya, birlikte byd Servet Tafl her fleyi gze alacak kadar seviyordu. Zamanla Gldnya ile Servetin yasak aflk bafllad. Gizlice birlikte oluyorlard. Gldnya hamile kald.
lk karar lm deildi
Gldnya, karnndaki flifllii gizlemeye alflrken, ailesi hamileliini fark etti. Bir odaya kapatld. Basklar sonucu ocuun babasnn Servet Tafl olduunu syledi.
Aile Servet Taflla grflt. Tafl, nce inkr etse de, sonra gerei aklad. Aile, olay fiego afliretinin byklerine anlatt. Afliret bykleri, Servet Tafln Gldnyay
kuma olarak almasna ve birlikte ky terk etmelerine
karar verdi. Tafl, Gldnyay kumala kabul etti. Ama
Gldnya bunu istemiyordu. Tafl kat, Gldnyann
ise gidecek yeri yoktu. Bir odaya kapatld. Ailenin ilk
karar lm deildi, stanbul Fatihteki amcas Mehmet
Trenin yanna gnderildi.
Kendisini asmasn istediler
Gldnya, ldrlme korkusuyla yaflamaya bafllad.
Amcas, Seni biriyle evlendirebiliriz, ama ocuu nasl
aklarz diyordu. Gldnya, doum yaptnda ocuunun ldrleceini dflnyordu. Alt ay nce Bitlisten aabeyi rfan geldi. Amac kardeflini ldrmekti.
Gldnyann odasna girdi. ldremedi. Gldnyaya

bir ip uzatp, kendisini asmasn syledi. Odadan kt.
Gldnya da pencereden atlayp evden kat. Bir polis
ekibinin yanna snd ve Fatihteki fiehremini Polis
Merkezine gtrld. Gldnya, baflndan geenleri
anlatt ve ldrleceini syledi. Polis, amcas Mehmet
Tren ve aabeyi rfan Treni karakola getirdi. Amca
ve aabey, Gldnyay ldrmeyeceklerine sz verdi.
Gen kadn onlara gvenmiyordu. Tek gvendii kifli,
bir arkadaflnn babas olan ve Bitlisteki kylerinde
uzun sre imamlk yapan Alaattin Ceyland. Polise,
Ceylann yannda kalmak istediini syledi. Ailesi kabul etti. Polis, Gldnyay amcasna teslim etti. Amcas
da Ceylann evine gtrd. Oysa Gldnyann daha
gvende olaca l Toplumsal Hizmetler Mdrlnn
konukevi ve Kkekmecede kadn snma evi vard. Alaattin Ceylan, befl yl nce emekli olmufl ve stanbula yerleflmiflti. Kkekmecede oturuyordu. Ceylan, trenin kurallarn biliyordu ve tedirgindi. Gldnyay ocuklarndan ayr tutmad.
Bebeinin ad mit
1 Aralk 2003te sanclar bafllad Gldnyann. Salkl
bir erkek ocuu dnyaya getirdi. Geleceine dair midi olmayan gen kadn, bebeine mit adn verdi.
Bebeinin ailesince ldrlmesinden korkuyordu. Ona
alflmadan, tand bir arkadaflna evlatlk verdi. ki gn
boyunca odasndan kmad, yemek yemedi, srekli
alad. Ama bebeinin baflka kurtuluflu olmadn biliyordu. ocuk doduktan sonra ailesinden kimse gelmemiflti. Tehdit edilmiyordu. Kendisine yeni bir hayat
kurabileceine inanmaya bafllamflt. Ceylanlardan kendisine bir ifl bulunmasn istedi.
Aflirette toplant
Ama Bitliste dedikodu yaylyordu. Bir buuk ay nce
fiego aflireti yine topland. Bazlar, trenin uygulanmasn istiyordu. fiubat aynn baflnda stanbula Gldnyann babas fierif Tren geldi. ki gn Alaattin Ceylann yannda kald. Kznn yzne ise hi bakmad.
Baba Tren, Bitlise dndkten birka gn sonra, 25
fiubatta Ceylanlarn kaps yine alnd. Gelen, aabeyi
24 yaflndaki rfan Trendi. rfan, Gldnyay Bursadaki teyzelerine gtreceklerini, orada ifle sokacaklarn
syledi. Ceylan, Gldnyaya eflyasn toplamasn syledi. rfan, Eflyalarn toplamana gerek yok dediinde,
Ceylan flphelendi. Gldnya da korkuyordu. Endiflelenen Ceylan, Otogara birlikte gidelim dedi.
126
Okuma Paras
Trkiyede, ilkin akademi dflnda geliflen kadn hareketinin akademideki yansmalar 1990l yllarda Kadn alflmalar Blmleri ya da Merkezlerinin kurulmasyla
olmufltur. Kadn alflmalar konusunda hem akademi
iinde, hem de dflnda emek veren Prof. Dr. Yldz Ecevitin bir konuflmasndan alnan afladaki para, kadn
alflmalarnn ne olduu ve neler yapt konusunda
bir fikir verecektir.
Pusudaki kardefl
Gldnya, Alaattin Ceylan ve rfan, le saatlerinde evden ktlar. 100 metre uzaktaki Gvercin Caddesine
geldiklerinde rfan, beklemelerini, taksi evireceini
syledi. Gldnyann 20 yaflndaki kardefli Ferit Tren
pusudayd. Gldnya, kk kardeflinin yaklafltn
grd. Eli paltosunun cebindeydi. Birden silahn kard, ateflledi. Gldnya kalasndan vuruldu. Ceylan,
gen kz korumak iin zerine yatt. Ferit Tren silahn tekrar ateflleyemedi, kat. Ferit kaarken, rfan da
yannda kofluyordu.
Hastanede yapayalnz
Ceylan, Gldnyay yakndaki bir zel hastaneye gtrd. Oradan Bakrky Devlet Hastanesine gnderilen Gldnya, hemen ameliyata alnd. Gldnyann
yanna, Ceylandan haberi alan amcas Mehmet Tren
geldi. Gldnya amcasndan korkuyordu. Hastanenin
haber vermesi zerine polis geldi. Gldnyann ifadesi alnd. Her fleyi anlatt ifadesini, Kardefllerimden
flikyeti deilim diyerek bitirdi. Onu vuran kardeflleri
yakalanmamflt. Ama polis, bir koruma brakmadan
hastaneden ayrld. Gen kadn acil serviste yatarken,
hastanenin bahesinde iki kardefli vard. Polis ise ortada yoktu. Saat 03.45 sralarnda refakatisi olduunu
syleyerek kardefllerden biri ieri girdi. Namluyu Gldnyann baflna evirdi ve iki kez atefl etti. Gvenlik
grevlileri, hzl admlarla hastaneden kan esmer bir
gen grd. Eflkl Ferit Trene benziyordu. Gen, kamay baflard. Ksa sre sonra Gldnyann beyin lm gerekleflti. Yetkililer aileyi arad. Ona lm cezasn veren aileye, yaflam destek nitesinin fiflinin ekilip
ekilmemesi soruldu. Yantlar zaten biliniyordu. Fifli
ekin dediler. Aile nce cenazeyi istemediini syledi.
Ancak afliret devreye girerek Gldnyann cenazesini
ald.
Afliret topraa verdi
Dn Baba Mehmet fierif Tren ve yaknlar 60 aralk
konvoyla cenazeyi Bingl il snrnda karfllad. Cenazeyi Budakl Kyne getiren konvoyu da, 2 bin kifli karfllad. Baba Tren, Gldnyann aile meclisi kararyla
ldrld iddialarn yalanlad, onu yaflatmak iin stanbula gnderdiini syledi.
Kaynak: http://www.radikal.com.tr/haber.php?
haberno=108064 1 Mart 2004
2002 Ankara niversitesi Kadn Arafltrmalar

Toplants Alfl Paneli Konuflmas
______________________________________________
Sayn Rektr, deerli konuklar, retim yeleri ve rencilerimiz,
zerinde ok dflndm, yazdm ve hala cevaplayamadm birok sorumun olduu bir alanda ksa bir
konuflma yapmann zorluklarn bilerek bafllyorum bu
konuflmama. Konuflmamn flyle bir plan var: nce
Trkiyede kadn alflmalar disiplininin geliflimine ksaca deinmek istiyorum. Sonra temsilcisi olduum ODT Kadn alflmalar Yksek Lisans Program hakknda bilgi vermeye alflacam. Daha sonra da kadn alflmalar alannda sorgulamamz gereken baz konular
dikkatinize sunacam. Bu toplanty dzenledikleri iin
Ankara niversitesi Kadn Sorunlar Arafltrma Merkezinde alflan arkadafllarma teflekkr ediyorum.
Trkiyede kadn alflmalarnn bir disiplin olarak tannmas ve yaygnlaflmasnn tarihi olduka ksa.
1980lerde kadn hareketi baflladnda, niversitelerde
ne kadn alflmalar yksek lisans programlar ne de
kadn arafltrma merkezleri vard. Son yirmi senede bu
alana duyulan ihtiya ve artan ilginin bir sonucu bugn
stanbul niversitesinde, Ankara niversitesinde, Orta
Dou Teknik niversitesinde ve Ege niversitesinde,
Sosyal bilimler Enstitlerine bal drt ana bilim dal
var. 1991 de kurulan ilk kadn arafltrma merkezinden
sonra bu merkezlerin says on e ykseldi.
[....]
Orta Dou Teknik niversitesi Kadn alflmalar
Anabilim Dal
Orta Dou Teknik niversitesinde Kadn alflmalar
Yksek Lisans Program Kadnn Stats ve Sorunlar
Genel Mdrl tarafndan salanan Birleflmifl Milletler Kalknma Fonu (UNDP) desteiyle fiubat 1994te kurulmufltur. Programn temel zellii displinleraras bir
yapya sahip olmasdr. Hem retim kadrosunun hem
de programa kabul edilen rencilerin farkl disiplinlerden geliyor olmalar ODT Kadn alflmalar Yksek
Lisans Programna kendine zg bir zenginlik kazan-
drmaktadr. ODT Kadn alflmalar Programnn akademik kadrosu Orta Dou Teknik niversitesi Sosyoloji, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi, flletme, Tarih, Felsefe ve Psikoloji blmlerinde hem eitim ile uraflan
hem de kadn alflmalar alannda uzun yllardr arafltrmalar yrten, ulusal ve uluslararas nitelikli retim
elemanlarndan oluflmaktadr. ODT Kadn alflmalar
Yksek Lisans Programna, kurulduundan bu yana kabul edilen renciler ise Sosyoloji, Psikoloji, Felsefe,
Tarih, Siyaset Bilimi, ktisat, Uluslararas liflkiler, Amerikan Kltr ve Edebiyat, Matematik, Elektrik Elektronik Mhendislii, Fizik retmenlii, Tp ve Endstri
Mhendislii gibi eflitli lisans blmlerinden mezun
olup, kadn alflmalar ve toplumsal cinsiyet konularnda eitim grme isteinde olan ve burada aldklar eitimi kendi alanlarnn deneyimleri ile birlefltirerek uzmanlk konularnda ok boyutlu bir yaklaflm gelifltirme
amac gden kiflilerdir.
ODT Kadn alflmalar, elefltirel bir bakfl asyla toplum ve toplumsal cinsiyet konularn irdeleyerek, kuramsal ve uygulamal bilimsel alflmalar yrterek zellikle
Trkiyede kadnn toplumsal konumuna, ok ynl ve
kapsaml, bir aklk getirmeyi hedefliyor. Bu balamda,
programmz eitim, arafltrma ve savunuculuk misyonlarna sahip. Amalarmz ise ksaca flyle sralayabilirim.
Toplumsal cinsiyet ve kadn alflmalar alannda yaplan eitim ve arafltrmalarn geliflmesine kuramsal
ve ampirik dzlemlerde katkda bulunmak;
Kadn alflmalar alanna duyarl ve bilgili toplumsal
kesimler oluflturmak;
Kadnlarn glenmesine ve kadn-erkek eflitliinin
salanmasna ynelik genel bilin ve zihniyet dnflm srecine katk salamak;
Toplumsal ve akademik evrelerde, zellikle niversitelerde, toplumsal cinsiyet rolleri ve kadn-erkek eflitlii alannda elefltirel bir bakfl asnn yaratlmas ynnde, iflbirliine dayal, kurumsal ve politika ynelimli alflmalar yrtmek;
Toplumsal cinsiyet konularnda uluslararas geliflmeleri izlemek, bu alandaki birikimleri kullanmak
ve onlara katkda bulunmak.
znde toplumsal deiflim srecine katkda bulunmak
gibi bir misyonu olan kadn alflmalar programnn bu
amaca ulaflmas boyutlu bir hedefe doru ynelmesini gerekli klmaktadr. Bu hedef, bilgi/kuram (akademik kurumlar), uygulama/eylem (kadn hareketi ve sivil toplum kurulufllar) ve siyasa oluflumu (yerel, ulusal
ve uluslararas karar verme odaklar) alanlarn kapsamaktadr.
ODT Kadn alflmalar Yksek Lisans Program tezli
ve tezsiz olmak zere iki alt programdan oluflmaktadr.
127
Programmz bnyesinde bugne kadar 29 tezli, 21 tezsiz olmak zere toplam 50 kifliye Kadn alflmalar Yksek Lisans derecesi almaya hak kazand. te yandan yine program erevesinde, ok sayda toplumsal cinsiyet konulu, ulusal ve uluslararas, ksa ve uzun dnemli eitim ve arafltrma projeleri yrtld. Buna ek olarak ulusal ve uluslaras kongreler dzenlendi; paneller
ve sylefliler yapld. Kadn rgtleriyle birlikte alflmalar yrtld.
Bunlar yapabildiklerimizdi, ama yapamadklarmz da
bir hayli ok. nanyorum ki btn eitim kurumlarnn
hi durmadan kendilerini programlaryla akademik kadrolaryla, eitime ynelik hedefleri balamnda sorgulamalar ve z deerlendirme srecini bkmadan usanmadan srdrmeleri gerek. Biz de ODT de bunu yapyoruz ve eksiklerimizi gidermeye, yenilenmeye ve geliflmeye alflyoruz...
[....]
Son sz olarak flunlar sylemek istiyorum: Kadn alflmalar ister akademi ii, ister dfl yaplsn, zor bir alan!
nk feminizm hala ok yanlfl anlafllyor ve arptlarak kullanlyor. Kendinizi anlatmakta glk ekebilir,
nesnel olmamakla yarglanabilirsiniz. alflp alflp bir
arpa boyu yol gitmediinizi sandnz zamanlar olabilir. Kendinizi niversite iinde veya dflnda yalnz ve
yaltlmfl hissedebilirsiniz.
Unutmayn ki bu uzun bir koflu! stek, heves, kendini
adama ve ok alflma gerektiriyor. Ama ayn zamanda
kadn alflmalar ok da keyifli bir alan. Akademik ve
politik doyumu var. nk alflmalarnzdan elde ettiklerinizi kadn hareketine taflyabiliyor, kadn hareketinin
size kazandrdklar ile akademik alflmanz zenginlefltirebiliyorsunuz. Bu srete kimliinizi sorguluyor ve
kendinizi tanyorsunuz. Bir politik tavr srdrebiliyor
ve kadn olarak politik mcadelenizi verebiliyorsunuz.
Unutmayn ki bu uzun bir koflu! stek, heves, kendini
adama ve ok alflma gerektiriyor. Ama ayn zamanda
kadn alflmalar ok da keyifli bir alan. Akademik ve
politik doyumu var. nk alflmalarnzdan elde ettiklerinizi kadn hareketine taflyabiliyor, kadn hareketinin
size kazandrdklar ile akademik alflmanz zenginlefltirebiliyorsunuz. Bu srete kimliinizi sorguluyor ve
kendinizi tanyorsunuz. Bir politik tavr srdrebiliyor
ve kadn olarak politik mcadelenizi verebiliyorsunuz.
Kaynak: Yldz Ecevit. 2002 Ankara niversitesi Kadn
Arafltrmalar Toplants Alfl Paneli Konuflmas.
128

1. c
2. d
3. c
4. a
5. b
6. d
7. c
8. a
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise Feminizmin Batdaki Tarihesi blmn gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Feminizm inde Feminizmler blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trkiyede Kadn Hareketi
blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Feminizm inde Feminizmler blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Fransz Feminizmi blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 1980 Sonras (II. Dalga) Kadn Hareketi blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kadn Hareketlerinin Karfllafltrmal Deerlendirilmesi blmn gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Erkeklik alflmalar blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yoksulluk blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yoksulluk blmn gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Kabaca ayrmak gerekirse, feminizm iinde iki farkl
corafyada, iki farkl tarihsel arka plannda geliflen ve
farkl konulara odaklanan hareketler bulunmaktadr.
Bunlar Anglo-Amerikan feminizmi ve Fransz feminizmidir. Daha ok kadn-erkek eflitliine vurgu yapmas ile, kadnlarn farkllklarn vurgulayan Fransz Feminizminden ayrlan Anglo-Amerikan Feminizmi, kadnlarn eitimi gibi toplumsal-kltrel konulara odaklanmfltr. zellikle edebiyat odakl geliflen ve daha ok
kadn yazn (criture feminine) olarak tanmlanan, bir
metinsel tasarm ncelikli olarak alflma konusu yapan Fransz Feminizmi, kendisini farkllk kavram etrafnda organize etmifltir.
Sra Sizde 2
Toplumsal cinsiyet rollerinin iine, retim ile ilgili roller, yeniden retim ile ilgili roller, topluluk dzeyinde
hayatn idamesine iliflkin roller ve topluluk dzeyinde
politik roller girmektedir.
Sra Sizde 3
Radikal Feminizm, kadnlar zgrlefltirmenin yolunun
tamamen yeni bir dzenden gemesi gerektiini vurgu-
lar ve kadnlarn baflar kazanma yollarn erkeklerinkinden farkl organizasyonlarda aramaya ynelir. Btncl bir kadn bamszlnn bireysel deiflimle
mmkn olabileceini savunmaktadr.
Radikal feminizm iinde iki ayr gruptan sz edilebilir:
radikal-liberal feministler ve radikal- kltrel feministler. Radikal-liberal feministler genellikle 1960larda ve
1970lerde ilgi gren fikirleri savunmaktadrlar. Buna
gre, kadnlarn dourganlk zellii onlarn tamamen
insan olarak geliflimini engellemektedir. O yzden kadnlarn baz erkeksi zelliklere sahip olmalar gerekir.
Radikal-kltrel feministler ise kadnlk deerlerini savunduklarndan ve bunlar kutladklarndan, erkeksi
kadn olmak yerine kadns kadn olmay daha deerli bulmakta ve kltrel olarak kadnlk deerlerini yceltmektedirler.
Liberal (Burjuva) Feminizm, mevcut ekonomik ve toplumsal dzen iinde kadn erkek-eflitliinin mmkn
olabileceini ileri srerken, daha ok orta ve st-orta
snf kadnlarn beklentilerini ve taleplerini dillendirmektedir.
Sra Sizde 4
Trkiyede kadn hareketi, Osmanl (Erken dnem) Kadn Hareketi, Cumhuriyet Dnemi Kadn Hareketi, 1980
Sonras (II. Dalga) Kadn Hareketi ve 1990lardan sonra
geliflen III. Dalga kadn harketi gibi dnemlere ayrlarak ele alnabilir.
Sra Sizde 5
II. Dalga ve III. Dalga feminizmleri temel olarak deerlendirmek gerekirse, II. Dalga hareket iinde mutlak
eflitlik vurgusu bulunmas, III. Dalga iinde de farkllklarn deerinin altnn izilmesi temel fark olarak belirtilebilir. Ayrca 2000li yllarda, konular kadn bedenine
de odaklanrken, fliddet, tre cinayetleri, bekaret testleri ve fuhufl ile ilgili alflmalar n plana kmfltr. zellikle fliddet konusunda KAMERin alflmalar dikkate
deerdir. II. ve III. Dalga hareketinin bir baflka farkll da 1990larda feminizmin bir kent hareketi olmaktan
kmasdr ve yaplan eflitli projeler ile feminizm yaygnlafltrlr. Ancak bu durum, bir anlamda da feminizmin politik ieriinin seyrelmesi olarak da yorumlanmaktadr. Ayrca III. Dalga Feminist hareket iinde feminizm akademiye taflnmfl ve kadn alflmalar blmleri ya da merkezleri almfltr (Bora ve Gral 2002,
8-10).
129
Kaynaklar
Sra Sizde 6
Trkiyede 1990larn baflndan itibaren kurulmaya bafllanan Kadn alflmalar Merkezleri ya da Kadn alflmalar Blmleri ile feminist hareket akademiye taflnmfltr. Ancak Kadn alflmalarnn tamamnn feminist bir vurgu tafld ne yazk ki sylenemez. 1990larda arlkl olarak toplumsal cinsiyet kavramnn analitik olarak kullanld ve feminist kuram ve epistemolojiye yer verildii eserler grlmfltr.
Sra Sizde 7
Kadn alflmalarnn yaplmasyla birlikte ortaya kan
toplumsal cinsiyet olgusu, esasen btnsel olarak toplumsal cinsiyet iliflkilerini anlamada ve analiz etmede
sadece kadnlara odaklanmasnn yeterli olmayacan,
aterkil yapy ve basky zmlemek iin erkeklerin de
alfllmas gerektiini ortaya koymufltur. Antropolog
Matthew Guttman, yeni cinsiyet alflmalarnda erkeklik teriminin kullanmlar zerinde dururken bu terim,
erkek kimlii, erkeklik, erkeksi nitelikler ve erkeklik
rolleri gibi alanlar iflaret etmektedir.
Sra Sizde 8
Trkede tam oturmufl bir karfll da bulunmayan
queer szc ngilizce-Trke szlklerde, daha ok
acayip, garip, homoseksel, sahte, tuhaf, yadrganan gibi farkl anlamlar karfllnda kullanlmakta; ayrca terso szc baz gruplarca queer yerine
kullanlmaktadr. Queer teori temel olarak, normatif
olma ve heteroseksellik durumunu; sosyalleflme ve
cinsel kimliin etkilerini sorgulamaktadr. Trkiyede
yaplan alflmalar bu konua farkl alardan yaklaflmfltr: Sosyal iliflkiler ve iktidar iliflkisi, heteroseksel cinselliin de sorunsallafltrlmas; heteroseksizm ve ataerkillik elefltirisi gibi yaklaflmlar bunlardan bazlardr.
Sra Sizde 9
Trkiyede 1990larda nem taflyan ve akademi dflnda
geliflen LGBTT hareketi sivil toplum rgtleri feminizm
iinde ve tesinde nemli bir dnm noktas yaratmfl,
sivil alanda bir LGBTT hareketi oluflmaya bafllamfltr.
Bu hareket politika yapan etnik ve evreci baflka hareketlere de destek vermifltir. Homofobi karflt buluflmalar dzenlenmifl ve yaynlar yaplmfltr. Ayrca, queer
teori, Trkiyede adn iki konferansla duyurmufltur.
Abadan-Unat, N. 1995 [1990]. Kadn Arafltrmalarnn

Ama, Neden ve Kapsam. N. Arat, (der). Trkiyede
Kadn Olgusu, 15-28. Istanbul: Say.
Acar, F. 1995 [1990]). Trkiyede slamc Hareket ve Kadn. fi. Tekeli (der.). 1980lerde Kadn Bakfl Asndan Kadnlar, 79-100. stanbul: letiflim.
Acar-Savran, G. (2009). Heteroseksizm: Patriyarkann
En Gl Dayana. Uluslararas Homofobi Karflt
Buluflma, 151-155. Ankara: KAOS GL.
Ak, N. (2002). Ulusal Mcadele, Kadn Mitosu ve Kadnlarn Harekete Geirilmesi. A. Bora ve A. Gral
(der.). 90larda Trkiyede Feminizm, 279-306. stanbul: letiflim.
Akal, E. (2003). Kzl Feministler: Bir Szl Tarih alflmas. stanbul: TSTAV.
Akaln, A. (2007). Hired as a Caregiver, Demanded as a
Housewife: Becoming a Migrant Domestic Worker
in Turkey. European Journal of Womens Studies 13
(3): 209-225.
Akis, Y., zakn, . ve Sancar, S. (2009). Trkiyede Feminizm ve Kadn Hareketi. Cogito (48): 245-258.
Akkent, M. (1994.) Kadn Hareketinin Kurumsallaflmas: Frsatlar ve Rizikolar. stanbul: Metis.
Altnay, A. G. (der.). (2000). Vatan, Millet, Kadnlar. Istanbul: letiflim.
Altnay, A. G. ve Arat, Y. (2007). Trkiyede Kadna Ynelik fiiddet. stanbul: Metis.
Altndal, A. (1985). Trkiyede Kadn: Marksist bir Yaklaflm. stanbul: Sre.
Amin, C. M. (2003). Iran: Early 20th Century to Present,
EWIC (1): 250-253.
Arat N. (der.) (1995). Trkiyede Kadn Olgusu: Kadn
Gereine Yeni Yaklaflmlar. stanbul: Say.
Arat, N. (der.). (1998). Aydnlanmann Kadnlar. Istanbul: Cumhuriyet.
Arat, Y. (2008). Contestation and Collaboration Womens Struggles for Empowerment in Turkey. R. Kasaba (der.). The Cambridge History of Turkey (4):
388-418. Cambridge: CUP.
Arat, Y. (1993). Womens Studies in Turkey: from Kemalism to Feminism. New Perspectives on Turkey
(9): 119-136.
Arat, Y. (1995). 1980ler Trkiyesinde Kadn Kareketi:
Liberal Kemalizmin Radikal Uzants. N. Arat (der.).
Trkiyede Kadn Olgusu, 75-95. Istanbul: Say.
130
Berktay, F. (1992). Trkiyede Kadn Arafltrmalar: 19801990. Kadnlarn Bellei: Uluslararas Kadn Ktphaneleri Sempozyum Tutanaklar. Kadn Arafltrmalar Ktphanesi (der.), 130-145. Istanbul: Metis.
Berktay, F. (1995 [1990]). Trkiye Solunun Kadna Bakfl: Deiflen bir fiey Var m? fi. Tekeli, (der.).
1980ler Trkiyesinde Kadn Bakfl Asndan Kadnlar, 313-326. Istanbul: letiflim.
Berktay, F. (2003). Osmanldan Cumhuriyete Feminizm. Tarihin Cinsiyeti, 88-111. Istanbul: Metis.
Birkalan-Gedik, H. (2005). Women, Gender and Womens Studies Programs in Muslim Countries: the
Caucasus and Turkey. EWIC (1): 783-785.
Birkalan-Gedik, H. (2011a). Feminist Antropoloji: Kltrleraras Perspektifler. Istanbul: Yap Kredi.
Birkalan-Gedik, H. (2011b). Trkiyede 2000li Yllarda
Farkllk, Cinsel Kimlikler ve Kimlik Politikalarnn
Ynetimi. Cogito (65-66): 340-352.
Bora, A ve A. Gnal. 90larda Trkiyede Feminizm.
stanbul: letiflim.
Bora, A. (2007a). Cinsel ve Politik Kimlikler Ortak Payday Salayabiliyor mu? KAOS GL Feminizm ve Eflcinsellik zel Says, 19.
Bora, A. (2007b). Kadnlar ve Hane: Olmayann Nesini
dare Edeceksin? N. Erdoan, (der.). Yoksulluk Halleri, 97-133. stanbul: letiflim.
Bora, A. (2008). Kadnlarn Snf: cretli Ev Emei ve
Kadn znelliinin nflas. stanbul: letiflim.
Bowen, D. L. (2003). North Africa: Early 20th Century to
Present. EWIC (1): 208-212.
Bozok, M. (2009). Feminizmin Erkekler Cephesindeki
Yanks: Erkekler ve Erkeklik zerine Elefltirel ncelemeler. Cogito (48): 270-284.
Cixous, H. (1976). The Laugh of the Medusa. K. ve P.
Cohen (ev.). Signs (1/4): 875-93.
Connel, R. W. (1995). Masculinities. Berkeley: University of California Press.
Connell, R. W. ve Messerschmidt, J. W. (2005). Hegemonic Masculinity: Rethinking the Concept. Gender
and Society (19/6): 829-859.
Crenshaw, K. (1989). Demarginalizing the Intersection
of Race and Sex: A Black Feminist Critique of Antidiscrimination, Feminist Theory, and Antiracist Politics. The University of Chicago Legal Forum, 139-167.
akr, S. (1993 [1996]). Osmanl Kadn Hareketi. Istanbul: Metis.
de Beauvoir, S. (1953). The Second Sex. New York: Vintage.
Demir, H. (1998). slamc Kadnn Aynadaki Sureti. stanbul: Sel.

Doramac, E. (2000). Women in Turkey and the New
Millennium. Ankara: Atatrk Research Centre.
Dzkan, A. (2007). Eflcinsel Gen Adam Komflusundaki
Ev Kadnyla Ne Konuflur? KAOS GL Feminizm ve
Eflcinsellik zel Says, 20-21.
Ecevit, Y. (1986). Gender and Wage Work: A Case Study
of Turkish Women in Manufacturing Industry. Kent
niversitesi: Yaynlanmamfl Doktora Tezi.
Ecevit, Y. (1996). Trkiyede Kadn alflmalar: Durum,
Sorunlar ve Gelecek. H. Coflkun, (der.). Akademik
Yaflamda Kadn: Trk ve Alman niversitelerinde
Kadn Kariyerlerinin Karfllafltrlmas, 319-336. Ankara: Trk Alman Kltr flleri Kurulu.
Ecevit, Y. (1998). Trkiyede cretli Kadn Emeinin
Toplumsal Cinsiyet Temelinde Analizi. 75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. A. Berktay Hacmirzaolu, (der.),
267-284. stanbul: Tarih Vakf Yaynlar.
Ecevit, Y. (2001).Yerel Ynetimler ve Kadn rgtleri
liflkisine Elefltirel bir Yaklaflm. A. lyasolu ve N.
Akgke (der.). Yerli Bir Feminizme Doru, 227258. Istanbul: Sel.
Ecevit, Y. (2002). Ankara niversitesi Kadn Arafltrmalar Toplantsnda Yaplan Konuflma.
Ecevit, Y. (2003). Toplumsal Cinsiyetle Yoksulluk liflkisi Nasl Kurulabilir? Bu liflki Nasl alfllabilir? C. .
Tp Fakltesi Dergisi zel Eki (25/4): 83-88.
Ecevit, Y. (2005). Trkiyede Kadn Hareketi ve Ulusal
Kadn Politikas. Kadnlar Gelecei rgtlyor, 3946. Ankara: Goethe Enstits.
Ecevit, Y. (2007). Yoksullua Karfl Feminist Strateji in.
Amargi (Gz): 14-18.
Erman, T, Kalaycolu, S. ve Rittersberger-Tl, H.
(2002). Money-earning Activities and Empowerment
Experiences of Rural Migrant Women in the City:
The Case of Turkey. Womens Studies International
Forum (25/4): 395-410.
Evans-Pritchard, E. E. (1951). Kinship and Marriage
Among the Nuer. Oxford: OUP.
Evans-Pritchard, E. E. (1974). Man and Woman Among
the Azande. Londra: Faber and Faber.
Feminism. (2009). A Dictionary of Sociology. J. Scott
ve G. Marshall (der.). OUP. [Oxford Reference Online. Oxford http://www.oxfordreference.com.
proxy.ub.uni-frankfurt.de/views/ ENTRY.html?
subview=Main&entry=t88.e821 (19 Ocak 2011)].
Freidan, B. (1963). Feminine Mystique. New York: Norton.
Gek, F. M. ve Balaghi, S. (1994). Introduction: Reconstructing the Gender in the Middle East through
Voice and Experience. Reconstructing the Gender
in the Middle East. Gek, F. M. ve Balaghi, S. (der.).
(s: 1-19). New York: Columbia University Press.
Gek, F. M. ve Balaghi, S. (der.). (1994). Reconstructing the Gender in the Middle East. New York: Columbia University Press.
Gle, N. (1991). Modern Mahrem: Medeniyet ve rtnme. Istanbul: Metis.
Gutman, M. (1997). Trafficking in Men: the Anthropology of Masculinity. Annual Review of Anthropology
(26): 385-409.
Gldnya Gre Gre Soldu. Radikal. http://www.
radikal.com.tr/ haber.php? haberno=108064. (2004,
Mart 1/19 Ocak 2011).
Gner, U. (2011). Ska Sorulan Sorular Kitap. Ankara: Ayrnt.
Hartmann, H. (2006). Marksizmle Feminizmin Mutsuz
Evlilii. stanbul: Agora Kitapl.
lyasolu, A. (1994). rtl Kimlik: slamc Kadn Kimliinin Oluflum eleri. stanbul: Metis.
lyasolu, A. ve Akgke, N. (der.). (2001). Yerli Bir Feminizme Doru. stanbul: Sel.
Kalaycolu, S. ve Rittersberger-Tl, H. (2001). Evlerimizdeki Gndeliki Kadnlar: Cmert Ablalarn
Sadk Hanmlar. stanbul: Su.
Kamp, M. (2006). The New Woman in Uzbekistan: Islam, Modernity, and Unveiling Under Communism.
Seattle: University of Washington Press.
Kandiyoti, D. (1994). The Paradoxes of Masculinity: Some Thoughts on Segregated Societies. Dislocating
Masculinity: Comparative Ethnographies. A. Cornwall ve N. Lindisfarne (der.), 113-132. Londra: Routledge.
Kandiyoti, D. (1996). Contemporary Feminist Scholarship and the Middle East Studies. D. Kandiyoti, (der.).
Gendering the Middle East, 1-27. New York: Syracuse University Press.
Kandiyoti, D. (2002). Pink Card Blues: Trouble and Strife at the Crossroads of Gender. Fragments of Culture: The Everyday of Modern Turkey. D. Kandiyoti ve
A. Saktanber, (der.), 277-293. New Brunswick, N.J.:
Rutgers University Press.
Kardam, F. ve Ecevit, Y. (2002). 1990larn Sonunda bir
Kadn letiflim Kuruluflu: Uan Sprge. A. Bora ve
A. Gnal (der.). 90larda Trkiyede Feminizm, 87108. stanbul: letiflim.
131
Ko, H. (2005). Feminist Dergisi Deneyimi. B. Kum ve

arkadafllar (der.). zgrl Ararken: Kadn Hareketinde Mcadele Deneyimleri. (s: 101-117). Istanbul: Amargi.
Koak, M. (2007). 80li Yllarda Kadn Hareketi.
http://www.feminisite.net/news.php?act= details&nid=216 (20 Ocak 2011).
Koali, F. (2005). Pazartesi Dergisi (1995-2000 dnemi).
B. Kum ve arkadafllar (der.). zgrl Ararken:
Kadn Hareketinde Mcadele Deneyimleri, 137-151.
Istanbul: Amargi.
Koacolu, D. (2007). Gelenek Sylemleri ve ktidarn
Doallaflmas: Namus Cinayetleri rnei. Kltr ve
Siyasette Feminist Yaklaflmlar (3): 181-214.
Kolmar, W. ve Bartkowski, F. (der.). (2005 [2000]). Feminist Theory: A Reader. 3. Bask. NY: McGraw Hill.
Kmbetolu, B. (2005). Enformelleflme Srelerinde
Gen Gmen Kadnlar ve Dayanflma Alar. Folklor ve Edebiyat (41): 5-26.
Kmbetolu, B. (1992). Womens Informal Sector: Contribution to Their Households in Urban Turkey. Marmara niversitesi: Yaynlanmamfl Doktora Tezi.
Kmbetolu, B. (2002a). Afetler Sonras Kadnlar ve
Yoksulluk. Y. zdek (der.). Trkiye nsan Haklar
Hareketi Konferans Bildirileri, 129-142. Ankara:
TODAE.
Kmbetolu, B. (2002b). Kreselleflme ve Kadn stihdam. Toplumbilim (15): 117-127.
Kmbetolu, B. ve aa, N. (2000). alflan Kadnlar ve
Kreselleflme. Grfl (44): 56-65.
Lamphere, L. ve Rosaldo, M. (der.). (1974). Woman,
Culture and Society. Stanford: Stanford University
Press.
Lavenda, R. H. ve Schultz, E. A. (2007). Core Concepts
in Anthropology. Boston: Mac Graw Hill.
Lvi-Strauss, C. (1969). The Elementary Structures of
Kinship. Boston: Beacon Press.
Malinowski, B. (1927). Sex and Repression in Savage
Society. New York: Kegan Paul, Trench, Trbner &
Co. Ltd.
Malinowski, B. (1929). The Sexual Life of Savages. Londra: G. Routledge & Sons.
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl. O. Aknhay ve
D. Kmrc (ev.). Ankara: Bilim ve Sanat.
Mead, M. (1935). Sex and Temperament in Three Primitive Societies. Londra: George Routledge & Sons,
Ltd.
Moi, T. (1985). Textual/Sexual Politics. Londra: Routledge.
132
Moors, A. (2003). Jordan, Israel, and Palestine: Early

20th Century to Present. EWIC (1): 217-221.
Mor at. (der.). (2000). Kadn Snaklar: I. ve II. Kurultaylar. stanbul: Mor at.
Ovadia, S. (2005). Feminist Hareketin lk Gnleri (rgtlenme Zorluklar, zgn rgtlenme Deneyimleri. B. Kum ve arkadafllar (der.). zgrl Ararken: Kadn Hareketinde Mcadele Deneyimleri, 5990. Istanbul: Amargi.
zbay, F. (1990). Women, Family, and Social Change
in Turkey. Bangkok: UNESCO.
zbudun, S. (1994). Trkiyede Kadn Olmak. Istanbul:
Yazn.
zkal, S. (2005). lerici Kadnlar Dernei. B. Kum ve arkadafllar (der.). zgrl Ararken: Kadn Hareketinde Mcadele Deneyimleri, 21-35. Istanbul:
Amargi.
zyein, G. (2001). Untidy Gender: Domestic Service in
Turkey. Philadelphia, PA: Temple University Press.
Pollard, L. (2003). Egypt: Early 20th Century to Present.
EWIC (1): 204-207.
Said, E. (2006 [1999]). fiarkyatlk: Batnn fiark Anlayfllar. B. lner (ev.). stanbul: Metis.
Sancar, S (2003). niversitede Feminizm? Balam, Gndem ve Olanaklar. Toplum ve Bilim (97):164-182.
Sancar, S. (2009). Erkeklik: mkansz ktidar. stanbul:
Metis.
Savran, G. (2005a). 80li Yllarn Kampanyalar ve zel
Alann Politikas: Sorunlar ve Sorular. B. Kum ve
arkadafllar (der.). zgrl Ararken: Kadn Hareketinde Mcadele Deneyimleri, 81-99. Istanbul:
Amargi.
Savran, G. (2005b). Kakts Dergisi Deneyimi. B. Kum
ve arkadafllar (der.). zgrl Ararken: Kadn
Hareketinde Mcadele Deneyimleri, 119-135. stanbul: Amargi,
Scott, J. (1986). Gender as a Useful Category of Historical Analysis. The American Historical Review (91/5):
1053-1075.
Scott, J. (2007). Toplumsal Cinsiyet: Faydal bir Tarihsel
Analiz Kategorisi. stanbul: Agora Kitapl.
Sirman, N. (1989). Feminism in Turkey: A Short History.
New Perspectives on Turkey (3/1): 1-34.
Sirman, N. (2004). Kinship, Politics, and Love: Honour
in Post-colonial Contexts-The Case of Turkey. S.
Mojab ve Abdo, N. (der.). Violence in the Name of
Honour: Theoretical and Political Challenges, 3956. Istanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
Taminian, L. (2003). Arabian Peninsula: Early 20th Century to Present. EWIC (1): 213-216.
Tekeli, fi. (1979). Trkiyede Kadnn Siyasal Hayattaki

Yeri. N. Abadan-Unat, (der.). Trk Toplumunda Kadn, 393-413). Ankara: a.
Tekeli, fi. (1982). Kadnlar ve Siyasal - Toplumsal Hayat. Istanbul: Birikim.
Tekeli, fi. (1986). Emergence of the Feminist Movement
in Turkey. The New Womens Movement. D. Dahlerup (der.), 177-199). Londra: Sage.
Tekeli, fi. (1988a). Kadnlar in: Yazlar (1977-1987).
Istanbul: Alan.
Tekeli, fi. (1988b). Kadnlar ve Sosyal Bilimler. Kadnlar in: Yazlar (1977-1987), 387-398). Istanbul:
Alan.
Tekeli, fi. (1992a). Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi
Merkezi. Kadn Arafltrmalar Ktphanesi (der.).
Kadnlarn Bellei/Womens Memory: Uluslararas
Kadn Ktphaneleri Sempozyum Tutanaklar, 120128). Istanbul: Metis.
Tekeli, fi. (1995 [1990]). 1980ler Trkiyesinde Kadnlar.
fi. Tekeli (der.). 1980 Trkiyesinde Kadn Bakfl
Asndan Kadnlar, 15-50. stanbul: letiflim.
Tekeli, fi. (1998). Birinci ve kinci Dalga Feminist Hareketlerin Karfllafltrlmal ncelenmesi zerine bir Deneme. A. Berktay Hacmirzaolu, (der.). 75 Ylda
Kadnlar ve Erkekler, 337-346). stanbul: Tarih Vakf.
Tekeli, fi. (der.). (1995 [1990]). 1980ler Trkiyesinde
Kadn Bakfl Asndan Kadnlar. Istanbul: letiflim.
Timisi, N. ve Aduk-Gevrek, M. (2002). 1980ler Trkiyesinde Feminist Hareket: Ankara evresi, A. Bora
ve A. Gral (der.). 90larda Trkiyede Feminizm,
16-18. stanbul: letiflim.
nltrk-Ulutafl, . (2009). Yoksulluun Kadnlaflmas ve
Grnmeyen Emek. alflma ve Toplum (2): 25-40.
White, J. (1994). Money Makes us Relatives. Texas: University of Texas Press.
White, J. (1999). Para ile Akraba. Istanbul: letiflim.
Wollstonecraft, M. (1792). A Vindication of the Rights of
Woman. http://books.google.com/books?id=rUg4d
_8UMQsC&printsec=frontcover&dq=A+
Vindication+of+the+Rights+of+
Woman.&hl=de&ei=PAU4Td6xKYyI4
QaoyeyRCg&sa=X&oi=book_result&ct=
result&resnum=2&ved=0CDEQ6AEwAQ#v=
onepage&q&f=false, 20 Aralk 2010.
Yumul, A. (1999). Scenes of Masculinity from Turkey.
Zeitschrift fr Trkeistudien (1): 107-117).
Zihniolu, Y. (2003). Kadnsz nklap: Nezihe Muhiddin, Kadnlar Halk Frkas, Kadn Birlii. stanbul:
Metis.
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Uluslararas ge iliflkin kavram ve kategorileri tanmlayabilecek,
Kreselleflmeyle balantl olarak emein kreselleflmesinin g srelerine
etkilerini aklayabilecek,
Gmen haklar mcadelesinin nemini tanmlayabilecek,
Ulus-tesi g ve gmenlerin ulus-tesi pratiklerini tanmlayabilecek; ulustesi gn g alan ve gnderen balamlara etkilerini aklayabilecek,
Gmen aktivizminin koflullarn betimleyebilecek,
Uluslararas gle balantl toplumsal hareketin ortaya kt balam, sre
ve koflullarla hareketin geliflimi ve farkl eylemsellik trleri arasndaki iliflkiyi
aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Uluslararas G
Kreselleflme ve Emek
Ulus-tesilik
Ulus-tesi G
Ulus-tesi Toplumsal Hareketler
Gmen Haklar
Gmen Siyasi Katlm,
Seferberlii ve Aktivizmi
Gmen Dayanflma Alar
Hemflehri Dernekleri
indekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Uluslararas
Gle Balantl
Toplumsal
Hareketler
ULUSLARARASI G
KRESELLEfiEN EMEK, ENFORMALLEfiME VE
DZENSZ G
GMEN HAKLARI MCADELES:
SORUNLAR VE YEN YNELMLER
SYAS KATILIM, SEFERBERLK, TEMSL VE
TOPLUMSAL HAREKETLER
GMEN AKTVZM VE SYASAL KATILIMI
GMEN AKTVZMNN KOfiULLARI
ULUS-TES TOPLUMSAL HAREKETLER
ULUS-TES G VE GMENLERN
ULUS-TES AKTVZM
ULUSLARARASI GE DAYALI
TOPLUMSAL HAREKETLERDEN RNEKLER
GE DAYALI TOPLUMSAL
HAREKETLERLE LGL ARAfiTIRMALARDA
YEN YNELMLER
Uluslararas Gle Balantl

ULUSLARARASI G
G belirli bir sre iin siyasi ya da idari bir snrn geilmesi anlamna gelmektedir. Devletler aras snrlarn afllmasyla gerekleflen uluslararas g yeni bir olgu
olmasa da yafladmz dnya zerindeki etkilerinin hibir zaman bugnk kadar
grnr ve byk olmadn sylemek mmkndr. Smrgecilik, emperyalizm,
savafl, ulus-devletlerin oluflumu ve sanayileflme g ann birinci aflamasn ortaya karrken (Hatton ve Williamson, 1998: 1-2), II. Dnya Savafl ve kreselleflmenin hz kazanmasyla halen iinde bulunduumuz g ann ikinci aflamasna geilmifltir (Castles, 2008: 3). Uluslararas g modern dnyada toplumsal dnflm salayan bir g haline gelmifltir (Castles ve Miller, 1998: xiii).
Uluslararas g bugn dnya zerindeki her lkeyi bir boyutuyla ilgilendiren
kresel bir olgudur. Kreselleflme hzla derinleflen ve geniflleyen balantlarla birbirine balanan bir dnya yaratmaktadr. Byle bir dnyada kreselleflmenin en
nemli gstergesi her trl snr aflan akmdr. Mal, sermaye ve hizmetlerin ticareti ve dolaflm beraberinde emein hareketliliini ve kreselleflmesini de getirmektedir. Geliflmifl lkelerin nfus artfllarndaki dflfl ve nfusun yafllanmas sosyal
refah rejimleri zerinde bask yaratmakta ve gmen emeine olan ihtiyac artrmaktadr. Snr aflan akmlar, emein hareketliliini dzenleyen lkeler aras alar
ise g alan lkelere giriflin giderek daha sk bir flekilde denetimini beraberinde
getirmektedir (Hollifield, 2004: 901).
Uluslararas g yeni bir olgu olmamasna karfln, gnmzde g snrlanmas
ve denetlenmesi gereken bir sorun olarak tanmlanmaktadr. Bu konudaki tartflmalar g yasal, yasal olmayan ve snmac akfllar gibi kategorilere ayrarak her
biri iin ayr dzenlemelere gitmeyi uygun grmektedir. Gn snr aflan ve toplumlar yeniden flekillendiren dinamizmi, ulus-devletlerden kurulu uluslararas sistemin koyduu snrlar ve bu snrlarla belirlenmifl siyasal, ekonomik ve sosyokltrel dzeni dorudan ve derinden etkilemektedir. Kreselleflme ve ulus-tesi
g, sreler, balant ve alar ulus-devletlerin iinde yerleflik bulunduu sosyal
yapy deifltirmekte ve ulus-tesilefltirmektedir. Bunun yan sra neo-liberalizm
kresel sermayenin ulus-devletle kurduu iliflkiyi dnfltrmektedir. Tm bu geliflmeler hem ulus-devletin uluslararas siyasetteki ve sistemdeki merkez roln hem
de uluslararas g iki devlet arasndaki insan hareketliliine indirgeyen ulus-devlet merkezli klasik g anlatsn sorgulamaya amfltr.
Ulus-tesileflme: Ulustesilik kavram ulusal

snrlar aflan ve ulusal
hkmetlerin dorudan
denetiminde olmayan olgu,
aktr, sre ve
mekanizmalar tanmlamak
iin kullanlmaktadr.
Toplumsal hayat, siyasal
hareketler, dinler, ekonomik
pazarlar ve ifllemler, su
alar, mzik, g ve benzeri
gibi snr aflan, snrlar
dnfltren ve sosyal,
siyasal, ekonomik ve kltrel
oluflumlar, aktrleri ve
mekanlar yeniden
tanmlayan olgu ve sreler
ulus-tesiliin bileflenleridir
(Khagram ve Levitt, 2005:
3).
Gvenliklefltirme: Yeni
gvenlik kuramna gre
gvenlik belirli bir
retoriksel yap (Huysmans,
1998: 500) olarak
tanmlanabilir. Buna gre,
bir olgunun siyasal kurum
ve aktrler ya da medyann
gvenlie tehdit olarak
tanmlanmas ile gvenlik
sorunu haline gelmesi
mmkndr. Bylece
olaanst durumlar iin
olaanst nlemleri
gvenlik gerekesini
kullanarak meflrulafltran
eylemler araclyla, normal
siyasal srelerin bir tarafa
braklmas, gvenlik
ncelikli ve mevcut
kurallarn zerinde bir
iflleyifle geilmesi iin uygun
bir zemin hazrlanmfl olur
(Buzan ve dierleri, 1998:
514).
136
Gnmzde giderek artan kitlesel ge paralel olarak gvenliklefltirici sylemler ve g kstlayan politikalar ortaya kmaktadr. Ulus-tesi g sadece ulusdevletlerin snrlarn deil, ulusal ve kltrel trdefllik iddialarn, vatandafllk ve
sosyal vatandafllk rejimlerinin yan sra aidiyet ve kimlik kategorilerini de sorgulamaya atndan bir sorun ve hatta tehdit olarak alglanmaktadr (Zolberg,
2006: 226). Souk Savafln sona ermesini takiben yaflanan nfus hareketlilii 1990l
ylllarda Bat demokrasilerinin karfllaflt bir gvenlik sorunu statsne ulaflmfltr (Ibid: 234). Souk Savafl ve 11 Eyll sonras dnemde ise uluslararas g gvenlikle balantl olarak ele alnmaya bafllanmfltr. Devletlerin ve uluslararas rgtlerin g denetim altna almaya ynelik politika, giriflim ve pratikleri gmen
ve insan haklar ihlallerini ortaya karmakta ve artrmaktadr (Trimikliniotis, 2008:
58).
Resim 6.1
Gmenler talyan
gmrk polisi
gzetiminde,
Lampedusa,
talya, 30 Mart
2011.
Ulus-tesi g, g
gnderen ve alan lkeleri
gmen alar, rgtleri ve
birden fazla balamda
yerleflik olan gmenlerin
pratikleri araclla birbirine
balamaktadr (Basch ve
dierleri, 1997: 4). Ulustesi gmenler g alan
lkeye yerleflirken, g
gnderen lkeyle balarn
yatrm yaparak, oy vererek
ya da ibadet ederek
srdrmektedirler (Levitt,
2003: 850). Ulus-tesi gte
nemli olan balantnn efl
zamanlldr (Levitt,
2006: 396). Bu da g alan
ve gnderen lke
koflullarnn birbirini
tamamladnn ve srekli
etkileflim halinde olduunun
gstergesidir.
KRESELLEfiEN EMEK, ENFORMALLEfiME VE

DZENSZ G
Kreselleflme ulusal snrlar ierisinde dflnmeye alfltmz ifl gc ve emek piyasasnn snrlarn yeniden tanmlamakta, kresel bir emek piyasasnn temellerini atmaktadr. Emek sreci de ok-uluslu flirketler gibi ulus-tesileflme srecine
girmifltir ve bilgi teknolojileri sektrnde olduu gibi, baz sektrlerde -sermaye
kadar hareketli olmasa da emein kresel dzeyde hareketliliini kolaylafltranbirleflik bir emek piyasas ortaya kmaktadr. Kresel ekonomik yeniden yaplanma ve ifl blmnde enformalleflme ve esnekleflme imalat sanayini ve dflk maafll ve statl iflleri geliflmifl lkelerden geliflmekte olan evre ya da yar evrede yer alan lkelere kaydrmakta, bu yeniden yaplanma zellikle kadnlar iin
birok vasfsz ifl kolu ve posizyonu yaratarak nemli eflitsizliklerin retilmesine
yol amaktadr (Munck, 2002: 25). Dflk gelirli ve statl ifllerin kadnlaflmas sreci, kadn bu tr ifller iin uygun olarak tanmlayan, kadnn gelirini aile gelirine
ikincil dzeyde bir katk olarak gren toplumsal cinsiyet rolleri ve normlarndan
137
6. nite - Uluslararas Gle Balantl Toplumsal Hareketler
kaynaklanmaktadr (Silvey, 2003: 133-4). Kresel sreler ve neoliberal politikalarn gelir dalmnda yaratt eflitsizlik ve yoksullaflma giderek daha fazla kadnn
g etmesini tetiklemifl, bir dier deyiflle, uluslararas gn kadnlaflmasna yol
amfltr. Ev ii alanda verilen hizmetleri kadn ifli olarak tanmlayan cinsiyete dayal ifl blm, nfusun yafllanmas, sosyal refah rejimlerinin iinde bulunduu
kriz nedeniyle devletin salk ve bakm hizmetleri harcamalarn ksmas gibi nedenlerle birok geliflmifl lkede ev ve bakclk hizmetleri bir sektr haline gelmekte ve giderek artan oranlarda kadn gmen bu sektrde istihdam edilmektedir
(nltrk-Ulutafl ve Kalfa, 2009: 14).
Emek piyasalarnda enformalleflme, ekonomik yaplarn ve kreselleflen dnyada dnflmekte olan ekonomilerin bir paras olarak ortaya kmaktadr. Byyen
enformel emek piyasas ise dzensiz gmen emeini ekmekte ve istihdam etmektedir. Dzensiz gmenler alfltklar ifllerde olduka dflk cretlere ok daha fazla riske girebilmekte ya da tehlikeli ifllerde alflabilmekte; bir sorun ktnda kolaylkla snr dfl edilebilmektedirler. Dolaysyla baz Avrupa ekonomilerinde dzensiz gmen emeine karfl youn bir talep ve yapsal bir bamllk oluflmufltur. Dzensiz gmenlerin Avrupal iflverenler iin ucuz, esnek ve smrlebilir ifl gcn temsil ettii bilinmektedir (Wentts, 2002: 141).
Resim 6.2
Meksika-ABD snrnda
iki lkeyi ayran duvar,
2001. Duvardaki halar
snr gemeye alflrken
hayatn kaybeden
kimlii mehul
Meksikal dzensiz
gmenleri sembolize
etmektedir.
Yasal yollarla g etmifl birok gmenin hukuki stats ve haklar halen tartflma konusuyken, dzensiz gmenlerin durumunun daha vahim olduu aktr.
Pekerin dzensiz gmenlerin durumuna iliflkin, [G]rnmeyen insann temel
haklarndan nasl sz edilebilir ki? (2002: 49) sorusu bu konudaki ana soruna flk
tutmaktadr. Hukukun dflna itilmifl dzensiz gmenlerin hareketliliini tanmlamak ve dzensiz gn snrlarn belirlemek de konunun snr tanmayan zelliinden dolay pek kolay deildir. Bunun da tesinde, dzensiz gmenler yoksulluk, toplumsal dfllanma ve ayrmclk riskiyle karfl karflyadr. Genellikle yasa dfl gmen olarak tanmlanmalar nedeniyle kendilerini siyasal olarak ifade etmek
flyle dursun, eitim, salk gibi temel hizmetlerden bile faydalanamamaktadrlar.
G ettikleri lke ekonomilerine yaptklar katklar gz ard edilirken ve bir so-
138
Kresel G Grubu 2006

ylnda Birleflmifl Milletler
Genel Sekreteri tarafndan
Uluslararas G Kresel
Komisyonunun tavsiyesiyle
kurulmufltur. Grup, gle
balantl olgular ve
sorunlar zerine alflan 16
uluslararas rgt ve
kuruluflun st dzey
temsilcilerini bir araya
getiren bir oluflumdur.
run, hatta bir tehdit olarak grldklerinden, youn bir emek smrsne, ayrmcla ve hatta rk saldrlara maruz kalmaktadrlar. Her ne kadar geliflmifl lkeler uluslararas insan haklar ve sosyal haklar szleflmelerine taraf olsalar da dzensiz gmenlerin karfllafltklar sorunlar, hak ihlalleri bu alanda ok yol katedilmesi gerektiini gstermektedir. fiu anda ABde mevcut olan yasal ve siyasal ereve dzensiz gmenlere ynelik ayrmc muamalenin nlenmesi konusunda yeterli deildir ve ayrmclk karflt yasalar, farkl trde ayrmc uygulamalarn devam
etmesine ramen bu konuda sessiz kalmaktadr (Bell, 2004: 346). 30 Ekim 2010da
Cenevrede dzensiz gmenlerin insan haklarn ele almak zere toplanan Kresel G Grubu, dzensiz gmenlerin maruz kald uzun sreli alkoyma, ayrmclk, fliddet, smr, yabanc dflmanl gibi kt muameleler ve temel insan
haklarna aykr uygulamalar konusunda kayglarn ifade etmifltir. Grup, g alan
devletlerin dzensiz g olgusuna sadece egemenlik, snr gvenlii ve yasalarn
uygulanmas asndan yaklaflmasnn yaratt sorunlarn altn izmektedir
(http://www.globalmigrationgroup.org).
GMEN HAKLARI MCADELES: SORUNLAR VE

YEN YNELMLER
Gmen haklarnn devletlerce tannmamas gmenlerin haklarna ulaflmasnda
en temel engellerden biridir. Gmenlerin dfllanmas iki boyutta srmektedir:
Gmenlerin sosyal sistemden dfllanmas ve gmenlerin haklar sisteminden dfllanmas (Gorodzeisky ve Semyonov, 2009: 402). Bireysel nyarg ya da alglarla
ilintili gmen karflt tutum nemli olmakla birlikte, gmenlerin dfllanmasnda
daha etkili olan iki nemli unsur ekonomik koflullar ve gmen grubunun bykldr. Gmen saysnn artfl, kaynaklar paylaflacak rakiplerin artfl olarak yorumlanabilmekte ve bu gmene iliflkin farkl korkularla birleflerek dfllamaya dnflebilmektedir. Ekonomik koflullar ise bu rekabet hissini ve tehdit alglamasn
azaltc ya da artrc rol oynayabilirler. Ekonomik koflullarn ktleflmesi dfllayc
tutum ve yaklaflmlar glendirebilir.
Gmen haklarnn korunmas asndan en temel ilkeler ayrmcln nlenmesi, eflitlik ve yasal olarak eflit dzeyde korunma haklardr. Gmenler genellikle
g alan lkenin vatandafllna sahip olmadklar iin, haklarna eriflmede ve yasal koruma flemsiyesi altna girmede sorunlar yaflamakta, dolaysyla ayrmcla ve
hakszla uramaktadrlar. Gnmzde yasal ve yasa dfl gmen ayrm yasa dfl gmen kategorisindeki dzensiz gmenleri yasal gmenlerin eriflebildii yasal haklardan da mahrum brakmaktadr. Dzensiz gmenler farkl ve deiflen dzeylerde hak ihlallerine maruz kalmaktadrlar. Ayrca mevcut haklar mcadelesi gmenlik statsne odaklanrken, toplumsal cinsiyet, etnisite ya da snf boyutunu dikkate almadndan, bu mcadelede edinilmifl kazanmlar gmenlerin karfllafltklar sorunlar zmede yetersiz kalmaktadr (Piper, 2005: 90).
Geleneksel ifli hareketleri ve toplumsal hareketler gmen iflilerin sorunlarn ve taleplerini dikkate almada yavafl davranmfltr. Gmenlerin haklarna ulaflamamasnda sendikalarn gmen iflilerin hak mcadelesine tam anlamyla omuz
vermemesi de nemli bir etmendir. Sendikalarn gmen iflilere iliflkin tutumunda sendikalarn kresel emek iliflkilerinde ve emein kresel rgtlenmesinde etkisinin zayflamas ve rolnn azalmasnn da etkisi bulunmaktadr. Ancak bu, sendikalarn nemini yitirdii anlamna gelmemektedir. Ayrca sendikalar kresel sreleri ve gmen emeinin kresel srelerle ve emein kresel rgtlenmesi ile
balantsn daha doru anlamak adna aba sarfetmektedir (Ibid: 88). Bunun da
tesinde, Uluslararas Sendikalar Konfederasyonu gmen haklarn farkl alanlarda savunagelmifltir ve sadece gmen haklar konusunda deil, gmenlerin maruz kald ayrmclk ve yabanc dflmanlna karfl da bir durufl sergilemektedir.
Ancak meseleye ulusal dzeyde yaklaflldnda g alan lke sendikalar asndan temel sorun, byk blm yerli ifliler tarafndan salanan kaynaklarnn
bir ksmn gmen iflilerle ilgili meselelerde kullanmada ortaya kmaktadr. G
gnderen lke sendikalar ise yerli iflilerin meselelerine ncelik verirken, lkeden
g etmifl yeleriyle ilgili faaliyetlere kaynak ve zaman ayrmada zorluk yaflamaktadrlar. Gmenlerin dorudan temsili, onlar iin hizmetler sunmak ve gmenleri rgtlemek genel olarak sendikalarn temel faaliyet alannn (toplu szleflmeler)
tesinde bir aba ve ynelimi gerektirmektedir. Kaynak sknts eken ve g alannda uzmanl ve deneyimi snrl olan sendikalarn ise bu alanda yapabilecekleri snrl grnmektedir. Gmenler, zellikle de dzensiz gmenler, gerekli kayt ve izinlere sahip olmadan sendikalara ye olmaya ekinmektedirler.
Gmen hareketine ivme kazandran ve destek veren yaplanmalar daha ok
gmen yanls STKlar olmufltur (Lyons, 2006: 2). Piper, gmen ifli STKlarn
drde ayrmaktadr: G alan lkedeki gmen yanls vatandafllarn STKlar, g
gnderen lkeden gelen aktivistlerin kurduu gmen yanls STKlar, gmen
topluluunun hem g gnderen hem de g alan lkenin politikalarna ynelik
faaliyetler yrtmek zere kurduu STKlar ve son olarak gmenlerden ve gmen yanls aktivistlerden oluflan ve tm gmen topluluklarnn haklar iin mcadele veren STKlar (2005: 106 Aktaran Lyons, 2006: 3). Ayrca gmen haklarn
savunan, rgtlenme dzeyine gre yerel, ulusal, blgesel ve kresel alar da ortaya kmfltr. Gmen haklar iin mcadele eden blgesel alara bir rnek, 260
STK, dernek ve sendikadan oluflan Asya merkezli Asya Gmen Forumudur. Forum hem gle balantl aktrler arasnda araclk yapmakta hem de gmenlere
iliflkin ayrmc yasa ve uygulamalar, gmenlere ynelik fliddet, gmenlerin hayatn olumsuz etkileyen kt yaflam koflullar, iflsizlik gibi meselelerini gndeme getirmekte ve zm retme yolunda aba sarf etmektedir (Lyons, 2006:3).
Sendikalardan farkl olarak STKlar sadece gmenlerin meselelerine odaklanabillir ve kaynaklarn bu mcadele iin seferber edebilirler (Piper, 2005: 102). Ancak bu alanda baflar iin sendikalar ve STKlar arasnda srekli bir iflbirliine ihtiya vardr. ki aktr arasndaki iflbirlii daha ok ortaya bir kriz ktnda gereklefltiinden ksa srelidir. flbirliinin de tesinde, gmen iflilerin kresel ifli hareketinin nemli unsurlarndan biri olduundan hareketle gmenlerin siyasi rgtlenmesi ve aktivizminin yeniden tanmlanmas gerekmektedir. Bu yeniden tanmlama ulus-tesi ge paralel bir flekilde ulus-tesi bir dayanflma ann infla
edilmesi ile mmkn olacaktr.
Sendika ve STKlarn faaliyetlerinin tesinde gmen haklarn korumak amacyla uluslararas yasal ve normatif bir erevenin oluflturulma abalar halen srmektedir. Kresel kurumsal yaplar ulus-tesi siyasal eylemleri kolaylafltrc bir rol
oynayabilir. nsan haklar sylemi ve haklar mcadelesinin uluslararas dzeyde
meflruiyeti de ulus-tesi aktrlerin faaliyetleri iin bir meflruiyet zemini oluflturmaktadr (stergaard-Nielsen, 2001: 15-6). Eylemlerinde insan haklar ve demokrasiye vurgu yapmak gmen rgt ve hareketlerinin insan haklar rgtleriyle iflbirliini kolaylafltrmakta, hatta karar mekanizmalarna ulaflma ve etki etme flanslarn artrmaktadr (Ibid: 17). Birleflmifl Milletler, Uluslararas Af rgt, nsan Haklar zleme rgt gibi uluslararas rgtler de g olgusuyla yakndan ilgilenmek-
139
Uluslararas Sendikalar
Konfederasyonu dnya
apnda alflan insanlarn
taleplerini ve haklarn
temsil eden bafllca
uluslararas sendikal
rgttr. Konfederasyon 1-3
Kasm 2006da Viyanada
kurulmufltur. 151 lkeden ve
301 ye rgtten oluflan
Konfederasyonun 176
milyon kaytl yesi
bulunmaktadr
(http://www.ituc-csi.org).
140
te ve gmenlerin meselelerinin zm iin farkndalk yaratmaya abalamaktadrlar. 1990 tarihli Tm Gmen flilerin ve Aile Fertlerinin Haklarnn Korunmasna Dair Uluslararas Szleflme bu yolda atlmfl en nemli admlardan biridir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
fi N E L M
SYAS DKATILIM,
SEFERBERLK, TEMSL VE
TOPLUMSAL HAREKETLER
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Geleneksel ifli
ve sendikalarn gmen iflilerin sorunlarna ynelik yaklaflSIRAhareketleri
SZDE
mn belirleyen etmenler nelerdir?
S O R U
ortak karlar iin mcadele etmek ya da (toplumun yeniden
rgtlenmesi ya da dzenlenmesi gibi) ortak hedefleri gereklefltirmek iin mevcut kurumsalD yap
ve oluflumlarn dflndaki kolektif eylem, giriflim ve abalar olaKKAT
rak tanmlanabilir. Toplumsal hareketler, toplumsal deiflimi tetiklemek ya da ona
katkda bulunmak amacyla ortaya karlar, yasa ve politikalarda deifliklie yol
SZDE
aabilirler. SIRA
Tarrowa
gre toplumsal hareketlerin toplumsal dnflm salamadaki en nemli etkisi, uluslararas sistem iinde yer alarak kurulu dzeni tehdit etme,
bozma ve AMALARIMIZ
hatta ykma ynndeki yetilerinden kaynaklanmaktadr (1998 Aktaran
Milani ve Laniado, 2007: 16). Toplumsal hareketlerin bir amac da yerel dzeyde
eflitsizlie uramfl ya da reddedilmifl kimliklere ve farkllklara iliflkin farkndalk
oluflturmak,K eflitlilii
T A P ve farkllklar koruyarak onlarn geliflebilecei bir erevenin oluflmas iin mcadele vermektir (Ibid: 20).
Yeni toplumsal hareketler toplumsal yaplar tamamen dnfltrmek yerine baz sosyal ya
T E da
L E Vkltrel
Z Y O N deerlerin dnfltrlmesini hedeflemektedirler. Yeni toplumsal hareketlerin taban snfsal olmaktan ok farkl gruplardan oluflmaktadr
(kadn hareketi, evreci hareket gibi). Bu nedenle baz arafltrmaclar kresel toplumsal hareket toplumuna doru gidildiini iddia etmektedirler (Giddens, 2009:
TERNET
1011). Yeni Ntoplumsal
hareketler, devleti hedef alan ve onu etkilemeyi ama edinen eylemsellikten ok, kitleleri harekete geirerek deer ve davranfllarda deifliklii amalamakta; kat, formel ve brokratik bir rgtlenme modeli yerine, daha esnek ve yelerinin aktif katlmn teflvik eden bir rgtlenme modelini tercih
etmektedirler (Abercrombie ve dierleri, 2006: 358).
Eski ya da yeni, tm toplumsal hareketler iinde gelifltikleri siyasi erevenin
sunduu frsat yaplar iinde rgtlenirler. Charles Tilly 1978 tarihli Seferberlikten
Devrime bafllkl alflmasnda kolektif eylemin ve insanlar seferberlie iten koflullarn analizi iin bir model nermifltir. Ulusal toplumsal hareketin ortaya kmasnn ulus-devletlerin ortaya kmasyla balantl olduunu ortaya koyan Tilly, toplumsal hareketlere iliflkin alflmalarn siyasete referansla yaplmas gerektiini belirtmifl, toplumsal hareketlerin farkl siyasal ortamlarda farkl strateji, yap ve baflar flansna sahip olacaklarn iddia etmifltir. Buna gre, siyasal frsat ve kstlamalarda meydana gelen bir deiflim yeni siyasal ve toplumsal mcadeleri tetikleyebilir.
Siyasal katlm vatandaflln aktif boyutu olarak alglamak mmkndr (Martinello, 2005: 3). Siyasal katlm kavram, bireysel bir eylem olarak ve vatandafl bireyin siyasal tercihini oy verme yoluyla ifadesi olarak tanmlanr (Bousetta, 2001:
12). Ancak siyasal katlm sadece seimlerde oy kullanmakla snrlanamaz; protestolara, grevlere ve boykotlara katlmak gibi boyutlar da olabilir. Siyasal seferberlik ise kolektif aktr ve kimliin oluflmas sreciyle ilgilidir (Martinello, 2005: 3).
Bir grubun ya da topluluun tamamn kapsayan btnsel kimliklerin yerine tikel
(ksmi, btn deil bir grubu temsil eden) kimliklerin ve kimlik siyasetinin siya-
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Siyasal frsatlar insanlar

siyasal mcadeleye
giriflmeye teflvik eden
koflullar olarak
tanmlanabilir. Siyasal
kstlamalar ise siyasi erk
sahiplerinin bireyleri siyasi
mcadeleye giriflmekten
alkoyabilme ya da
caydrabilme yetisi ve bunda
baflvurabilecekleri aralar
ve balamsal etmenlerdir.
sal srelerde ve seferberlikte giderek daha fazla rol oynad gzlemlenmektedir

(Bousetta, 2001: 13). Siyasal temsil demokratik ynetimlerde vatandafllarn seim
sreciyle kendileri adna hkmet edecekleri greve getirmeleri ve hkmet politika ve faaliyetlerinin meflrulafltrlmas olarak tanmlanabilir (Martinello, 2005: 3).
GMEN AKTVZM VE SYASAL KATILIMI

Gmenler, siyasal srecin aktif katlmclar olmaktan ok edilgen alclar olarak
grldklerinden (Bousetta, 2001: 13) son dnemlere dek gmen siyasi katlm
ve aktivizmi konusundaki yazn snrl olmufltur. Avrupa balamnda gmenlerin
vatandafllk haklarna ve siyasal katlm kanallarna ve srelerine eriflimi nndeki engeller ve uluslararas gn kalc olarak alglanmamas, gmenlerin siyasal
katlm ve eyleyiciliine olan ilgi azlnn nedenleri arasnda saylabilir. Bu yaklaflm gmenin sadece ekonomik katksna odaklanmakta, ge ve gmene iliflkin
insani boyutu ve gmenin eyleyiciliini ve zerkliini gz ard etmektedir. Max
Frischin Biz ifl gc ardk, ama insanlar geldi. sz bu yaklaflm en ksa ve
z flekilde ifade etmektedir.
Gmenlerin siyasal edilgenliini varsayan hakim yaklaflm, gmenlerin siyasal kurum ve srelerde var olamamas ya da grnr olmamasndan kaynaklanmaktadr. Bu yaklaflm ayrca g gnderen lkelerin genellikle otoriter, baskc
ynetimlere sahip olduunu, dolaysyla gmenlerin siyasal katlma iliflkin deneyimlerinin yetersiz ve snrl olduunu varsaymaktadr. Daha da ileri giderek gmenlerin dflk siyasi katlmnn kkenlerini kltrel farkllkta ve hatta geri kalmfllkta arayan yaklaflmlar da bulunmaktadr. Youn siyasi mcadelelerin iinde
yer aldktan sonra ya da bunun sonucunda g etmifl gmenlerin hikayeleri bu
varsaymn ve gmen siyasi katlmna iliflkin dier baz genellemelerin yanlflln ortaya koymaktadr. Ayrca siyasal katlmn dflkl bir direnifl gstergesi ya
da savunma taktii de olabilir (Martinello, 2005: 5). Toplumsal hareketin en grnr olduu protesto gsterileri ya da yryfller kolektif eylemi tanmlar grndnden, uzun zamana yaylan ve dereceli olarak dnflm gereklefltirmeyi hedefleyen toplumsal hareketler daha az dikkat ekmektedir. Gmenlerin uzun
erimli mcadeleleri ok n plana kmazken, protestolar ve fliddet ieren eylemler
gmenleri bir sorun olarak grnr klmaktadr.
Toplumsal hareketlerin ortaya kt en nemli balam ulus-devlettir. Ulusdevlet, ulus-tesi sreler ve kreselleflme sreleri hem yerel hem ulus-tesi dzeyde ortaya kan aktrler nedeniyle siyasal katlmn, seferberliin ve temsilin
tek alan olmasa da halen en nemli alan olma zelliini korumaktadr (Ibid: 8).
Her ne kadar gmen aktivizmi iin kstl bir alan sunsa da gmen siyasi katlm
ve toplumsal hareketlerinde dikkate alnmas gereken hem g alan hem de g
gnderen devlettir. Gmenin devletin siyasal alanna katlm seim siyaseti, etnik
ya da gmen aznlklarn parlamentoda ya da yerel ynetimde temsiliyle mmkndr. Devlet alannn dflndaki siyasal alana katlm, siyasal partilere, sendikalara, hak ve zgrlk mcadelesi yrten farkl bask gruplarna katlm olarak tanmlanabilir. Ayrca bu katlm, gmen topluluunun etnik ya da din kimlik mcadelesi iin dorudan seferberlii yoluyla da mmkndr (Ibid: 11). Gmenler
ve etnik aznlklar ayrca farkl siyasal hak mcadelelerinden (sol partilerin, dayanflma rgtlerinin ve sivil toplum kurulufllarnn) ve onlarn kazanmlarndan ve
bu kazanmlarn siyasal katlmn nndeki engelleri azaltmasndan faydalanmfllardr (Bousetta, 2001: 20). Gmen dayanflma alar, rgtleri ve hareketleri, ok-
141
142
uluslu flirketler ve kresel kapitalizmin toplumlar arasnda artrd eflitsizlikleri hafifletmeye ya da ortadan kaldrmaya abalamaktadrlar (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 441).
SIRA SZDE
GMEN AKTVZMNN KOfiULLARI
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Gmen siyasi
katlm
SIRA
SZDE ve aktivizmine iliflkin yaznn snrl olmasnn nedenleri nelerdir?
D fi N E L M
Gmenlerin,
g edilen balamdaki aktivizmini, kurumsal yap ve siyasal kltrn kendilerine sunduu imkanlardan yararlanma ya da nlerine kard engelO R U
leri aflabilmeS derecesini
belirleyen belli bafll etmenler arasnda flunlar saylabilir:
gmenlerin, (1) siyasete iliflkin bireysel fikir, deer ve deneyimleri; (2) eitim dzeyleri, toplumsal
statleri, yafl, cinsiyet, etnik grup gibi zellikleri; (3) gmen rDKKAT
gtlerinin kurumsallaflma dzeyi; (4) g alan lke ya da balamn siyasal-kurumsal yapsna iliflkin bilgileri; (5) gmen derneklerinin faaliyetleri ve (6) gmenleSIRA SZDE
rin sosyal sermayeleri
(Martinello, 2005: 6).
Gmen siyasi ve sosyal katlm ve hareketleri gmen topluluklarnn zelliklerine greAMALARIMIZ
de flekillendiinden katlmn anlam ve katlm flekilleri her topluluk
iin yeniden tanmlanr (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1235). Gmen topluluunu flekillendiren ve onun siyasal katlmna etki eden etkenler arasnda, (1) gmenin g Ketme
(gn ekonomik ya da siyasal nedenlerden kaynaklanma T biimi
A P
s, bireysel ya da toplu halde g edilmesi gibi), (2) g edilen lkede bulunma
sresi, (3) gmenin ya da mltecinin g alan lkenin emek piyasas ve toplumsal yapsndaki
ve (4) gmen topluluunun gmeni entegre etmeye ya
T E L E V konumu
ZYON
da dfllamaya ynelik mekanizmalarla etkileflimi saylabilir (stergaard-Nielsen,
2001: 10-11). Krsal kesimden gelen gmenler daha ok siyasi ama gtmeyen
hemflehrilik derneklerinde rgtlenirlerken, kent kkenli gmenler ise g gn N T Esiyasal
R N E T ve kltrel hayatna katlmak iin siyasal partiler, din ve klderen lkenin
trel rgtlere ye olmakta ve onlarn faaliyetlerinde aktif grev almaktadrlar
(Portes, Escobar ve Radford, 2005: 18).
Siyasi ama gtmeyen ve gnlllk esasna dayanan dernek ve kurulufllara
katlmann, bu derneklerin yeleri arasnda siyasal faaliyeti teflvik ettii 1960l yllardan itibaren yaplan eflitli alflmalarla ortaya konmufltur (Teorell, 2003: 49).
rnein, talyadaki gmen rgtlerinin faaliyetlerinin ounun siyasi olmaktan
ok yurttafllkla ilgili olmasna ramen (Pilati, 2010: 145), bu oluflumlar, gmen
topluluklarnn eylemleri iin kaynak ve deneyim salayarak gmenlerin siyasi
katlmna dolayl olarak zemin hazrlamaktadrlar (Ibid: 147). Gnlllk esasna
dayanan dernekler, bireyleri evreleyen alarla aralarnda gevflek balar yaratr ve
bireyleri siyasal katlm taleplerinin olduu alana ekerler (Teorell, 2003: 50). Gnlllk esasna dayanan dernek bir okul vazifesi grerek yurttafllkla ilgili yetiler
kazandrr ve demokrasi ve siyasal katlm konusunda bilgi ve deneyim birikimi
salar. Gmenlerin sahip olduklar sosyal sermaye ile siyasal katlmlar arasnda
bir iliflki sz konusudur. Bu derneklere katlmn kendisi birebir sosyal sermaye
kaynadr; nk bireyleri iliflkiler ana balar ve bu iliflkiler a bireyi siyasal katlm konusunda ikna eder.
Granavotterin gevflek balarn gc kuramyla ortaya koyduu zere sk iliflkilerle rlmfl bir a bireylere daha snrl bilgi sunmaktadr; nk sk iliflkilerde bulunan bireylerin arkadafl evreleri ve evreleriyle iliflkileri birbiriyle rtflr.
Gevflek balarla rlmfl bir iliflkiler anda ise bireyin farkl birey ve evrelerle
N N
Hemflehri aile kkeni ayn

corafi alan olan ve
kendisiyle hemflehrilik ba
AMALARIMIZ
tanmlanan kiflidir
(Kurtolu, 2005). Ayn ky,
flehir ya da blgeden olan
kifliler
K TgAettikleri
P
balamda hemflehrilik
bayla bir araya gelerek
rgtlenirler. Hemflehri
dernek ve vakflar bu
Trgtlenmenin
E L E V Z Y O Nformel
flekilleridir ve insan ve
kaynak seferberlii
konusunda nemli imkanlar
sunarlar. Hemflehri
N T E R Nmaddi
ET
dernekleri
kaynaklarn toplanmasnda
ve gmen rgtlerinin
deneyim, bilgi ve insan
gcnden faydalanarak
toplumsal eylemlerin
rgtlenmesinde nemli
roller oynarlar (stergaardNielsen, 2001: 13).
143
iliflkide olma olasl daha yksektir (1973: 1362-5). Daha dar bir erevede bireyler arasnda yz yze, gndelik, siyasal olmayan etkileflimlerle geliflen iliflki alar
daha genifl bir erevede ve apta, siyasetle dorudan ya da dolayl balantl
rntlere dnflebilmektedir. Bu genifl aptaki rntler ise yine kendilerini
oluflturan dar erevedeki bireysel etkileflimleri etkilemekte ve dnfltrmektedirler (Ibid:1360). Bylece gmenlerin derneklerde rgtlenmesi, grnrlk kazanmalarna ve taleplerinin siyasal alanda temsil edilmesine imkan tanr.
Gmenlerin, gmen dernek, rgt ve hareketlerine aktif katlmn belirleyen
etmenler arasnda eitim ve gelir dzeyi ne kmaktadr. Arafltrmalar daha iyi
eitimli ve daha yksek gelir sahibi gmenlerin daha aktif bir katlm sergilediklerini gstermektedir (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 17). Yasal statye sahip
olmak da katlm kolaylafltrmakta ve teflvik etmektedir. Eitimli gmenler, hem
g gnderen hem de g alan lkedeki siyasi ve sosyal geliflmeleri yakndan takip edebilmekteyken, g alan lke vatandafllna sahip olmak ulus-tesi alanda
snrlamalar daha kolay aflarak hareket edebilmeyi salamaktadr. Uzun sredir
g alan lkede bulunmak ve belli bir birikime sahip olmak ulus-tesi faaliyetlere
katlm kolaylafltrr (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1229). Bu nedenle g alan
topluma asimilasyon ya da tam entegrasyonun, ulus-tesi faaliyetlere ve gmen
hareketlerine aktif katlmn nnde bir engel oluflturmadn, ikisinin ayn anda
mmkn olabileceini sylemek mmkndr (Portes, Escobar ve Radford, 2005:
18). Bir lkeye yeni gelmifl gmenin yeni balama alflma aflamasnda olmas,
kaynaklarnn yetersiz olmas ve yasal statsyle ilgili belirsizlikler ya da sorunlar
gmen hareketi ya da ulus-tesi faaliyetlere katlmn engelleyebilmekte ya da
olumsuz etkileyebilmektedir (Ibid: 23).
Devletler, gmenlere oy kullanma hakk vermek ya da vermemek, vatandaflla geifli ve gmen rgtlenmesini ve hak mcadelesini kolaylafltrmak ya da zorlafltrmak suretiyle gmenlerin siyasal katlm srelerine etki eder. Devletlerin
kurumsal yaplar ve mekanizmalar bu sreleri belirlemede nemli rol oynarlar.
G gnderen devlet de g srelerine dorudan etki edebilen ve bu srelerden
youn bir flekilde etkilenen bir dier etmen ve aktrdr. Bu iki balam birbirine
balayan gmen dayanflma alar ise gmenlerin varolufl stratejilerinde olduu
kadar aktivizmlerinin rgtlenmesinde de rol oynarlar. Bu nedenle bu etmen
aflada daha detayl olarak ele alnacaktr.
Siyasi ama gtmeyen dernek ve kurulufllarn yelerinin siyasal katlmn
teflvik eden etSIRA SZDE
men ve koflullar nelerdir?
D fi N E L M
a) G Alan Balamn Gmen rgtlenmesine Etkileri:
Toplumsal aktrlerin eylemleri, iinde gelifltikleri mekna ya da evreye bal olarak flekillenir.
S O ve
R Usiyasal seferSiyasal balam ve kurumsal yap, etnik ve gmen siyasallaflmas
berliinde temel belirleyici unsurlardan biridir (Bousetta, 2001: 13). Farkl eylem
ve rgtlenme trlerinin etki ve baflar dzeyleri, iinde gelifltikleri balama ve
DKKAT
koflullara gre deifliklik gsterebildiinden, toplumsal hareketleri ve siyasal eylemleri doru analiz edebilmek iin ilerinde gelifltikleri balamn nemi gz arSIRA SZDE
d edilmemelidir.
Uluslararas gn arlkl olarak kentlere doru akmas nedeniyle, gn kent
zerindeki etkileri ve kentin gmenlerin entegrasyonu zerindeki etkileri zerinAMALARIMIZ
de de arafltrmalar ve alflmalar younlaflmfltr. Gmen entegrasyonu esas olarak
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
144
Paral asimilasyon kuram,

ikinci neslin g alan
lkedeki toplumsal
tabakalaflmaya entegrasyon
srecini ve bunun
sonularn arafltran bir
kuramdr. Portes ve Zhouya
gre (1993) ABDdeki
gmenler iin Amerikan
toplumuna uyumun
rnts bulunmaktadr:
orta snfa entegrasyon, alt
ve yoksul snflara
entegrasyon ve en alt snfa
entegrasyon. Bu kurama
gre bir gmen iin,
Amerikal olmann deeri
ve faydas gmenin
Amerikan toplumunun hangi
tabakasna entegre
olduuna gre deiflmekte,
eer grece daha yoksul ve
alt snflara entegrasyon sz
konusu ise, gmen
topluluunun topluma
uyumsuzluu sorunu
ortaya kmaktadr.
yerel dzeyde gereklefltiinden yerel ynetimlere, entegrasyon politikalar oluflturmalar amacyla daha fazla yetki ve kaynak aktarm sz konusudur (Ibid: 3).
Kentler giderek daha fazla gmenlerin siyasal, ekonomik ve sosyo-kltrel hak
taleplerini dile getirdii ve rgtlendii ve yine giderek artan bir flekilde g alan
toplumun temel hak ve hizmetlerine iliflkin sre ve mekanizmalarndan dflland alanlar haline gelmektedir (Horta ve dierleri, 2008: 165). Bu nedenle, Avrupann birok kentinde gmenlerin kente entegrasyonunu amalayan danflma
konseylerinin kurulmas yoluna gidilmifltir. Ulus-tesi ve kresel sreler de flehrin gmen siyasi katlm ve aktivizminde oynad merkez roln nemini daha
belirgin bir flekilde ortaya karmaktadr.
Gmenlerin rgtlenmesinde g alan lkenin yasal, siyasal, kurumsal yaps
byk nem taflmaktadr. G alan balamda gmene iliflkin alg da gmenleri
ortak hareket etmeye sevk edici bir rol oynayabilir. Bir gmen grubu sosyal ya da
kltrel farkllklar nedeniyle ayrmcla ve hakszla maruz kalabilir. Bu, gmen grubunu savunmac bir tutum benimseyerek dayanflmaya ve birlikte hareket
etmeye teflvik edebilir. Bu, ayrca gmen grubunu kendi farkllk, deer ve sembollerini muhafaza etmeye, hatta ie kapanmaya da itebilir. Gmenler asndan
toplumsal hareketliliin aflaya doru olduu daha dfllayc bir balam gmenlerin g gnderen lke ve toplumla balantlarn korumalarna, hatta glendirmelerine neden olmaktadr (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1218). Gmene ynelik ayrmc bir alg ve tutumun olmad bir balamda ise gmenler arasnda
gruplaflmadan ok, g alan topluma bireysel ve farkl trde entegrasyon biimleri
gzlemlenebilir. Ayrca orta ve st snf deer ve gelir grubuna daha yakn gmenlerin, g alan toplumun orta snf deerlerini daha hzl benimsedii, topluma
daha hzl entegre olduu grlmektedir (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 19).
Klasik asimilasyon kuram gmenin g gnderen lkeyi ve lkeye karfl hissettii aidiyeti ve kimliklerini geride brakp, g alan lke ve sosyokltrel balama tam anlamyla entegrasyonunu ngrr. Bu kuram, g alan lkenin siyasalkurumsal yapsna dahil olmann ve toplumsal deerlerini benimsemenin bu entegrasyonu hzlandracan iddia ederken, g gnderen lkeyle balar srdrmenin g alan lkeye olan aidiyeti zayflatacan varsayar. Ancak asimilasyon sreci beklendii zere dorusal bir flekilde geliflmez, hep mzakereye ak bir sretir (Tilly, 1990: 86) ya da asimilasyon paral bir flekilde olabilir ve bunda g
alan balamn nemli etkisi bulunmaktadr.
Konuya iliflkin birka rnek g alan balamn gmen rgtlenme ve hareketlerine etkisini daha ak bir flekilde ortaya koyabilir. Singapurda yabanc STKlarn
resmi olarak kayt olmas zorunluluu ve yerel olarak faaliyette bulunmas nndeki engeller gmenlerin rgtlenmesini glefltirmektedir. Bu nedenle gmen
STKlarnn says olduka snrldr ve gmenlerin ulus-tesi aktivizmi de snrl
bir lde gerekleflmektedir (Lyons, 2006: 5). Milanoda Msrl ve Filipinli gmen topluluklarnn talyan siyasal yaflamna katlmna ve bu topluluklarn rgtlerinin faaliyetlerine iliflkin alan arafltrmas sonular, Milanoda talyan rgtleriyle balants olmayan gmen derneklerinin ve rgtlerinin yalnzla itilebildiini
ve nemli balant ve kaynaklardan uzak kalabildiklerini gstermektedir (Pilati,
2010: 147). Dolaysyla, gmen aktivizmi ve katlm, yerel aktrler dolaysyla ve
onlarn filtresinden geerek mmkn olabilmektedir.
1980lerin baflndan itibaren gmen ifliler Japonya ve Gney Kore ekonomileri iin, zellikle de kk ve orta lekte iktisadi kurulufllar iin, vazgeilmez ha-
le gelmifllerdir. Buna ramen, her iki lke toplumlarnn trdeflliini korumak adna toplumlarnn birlii ve huzuruna bir tehdit olarak grdkleri g kstlayc
politikalar uygulamaya koymufltur. Ayn zamanda gmen emeine duyulan ihtiyacn artmas nedeniyle gmenleri kategorilefltirerek ve bu kategoriler arasnda
hiyerarfliler kurarak g sk denetim altnda tutan aflamal politikalarn srdrmfllerdir. Mevcut politikalar gmen emeinin -zellikle de dzensiz gmen
emeinin- youn olarak smrlmesine yol amakta ve eflitsizlik retmektedir. Japonya ve Gney Korede dzensiz gmenlerin yan sra mevcut g politikalarnca yaratlmfl stajyer kategorisi de bulunmaktadr (Lim, 2004: 5). ok uluslu ya da
uluslararas balantlar olan flirketlere lke dflndan stajyer getirme imkan tanyan
sistem 90l yllarda dier flirketleri de kapsayacak flekilde dnfltrlmfltr. Bu
sistem sz konusu devletlerin youn denetim ve dzenlemelerine tabi olarak gmen emek smrsnn srmesine yol amaktadr. Dzensiz gmenlerin yaflad sorunlar ortadayken, stajyerler ifli kategorisine de girmediklerinden daha byk sorunlar yaflamakta, dzensiz iflilerden ok daha dflk cretlere alflmakta,
sendikalara ye olamamakta ve iflverenlerin kt muamele ve uygulamalar karflsnda haklarn aramada yalnz kalmaktadrlar (Ibid: 8-9). Bu, ayn zamanda, dzensiz gn ve gmen emek smrsnn hkmet politikalaryla ne kadar yakndan ilgili olduunun da bir gstergesidir.
Japon sivil toplumunun Gney Koreninkine kyasla grece daha gsz ve etkisiz olmas Japon STKlarnn gmen yanls mcadelesinin de daha snrl olmasna yol amfltr (Ibid:21). Gney Korede ise diktatrle karfl yrtlen mcadelenin yaratt genifl tabanl koalisyon Gney Kore toplumunu insan haklar ve demokratik yaflama iliflkin uluslararas normlara ok daha ak hle getirmifltir. Gmen haklar mcadelesinde bu arka plann byk etkisi olmufltur. Bu mcadelenin
en n saflarnda Gney Koredeki kiliselerin kurduu bir oluflum yer almaktadr. Bu
oluflum gmen iflilerin, hem Gney Koreli iflilerin yararland hem de uluslararas normlarda belirtilen haklardan yararlanmas iin kampanyalar dzenlemifl, Gney Korede uluslararas normlarla eliflen kanun, dzenleme ve uygulamalar gndeme ve mahkemelere taflma ynnde bir strateji izlemifltir (Ibid: 15). Gmen
protestolarnn rgtlenmesinde de Gney Koreli STKlarn alflmalar ve destekleri etkili olmufltur. Gmenlerin protesto ve eylemleri onlar ve sorunlarn grnr
klmaya ynelik eylemlerdir. Gmenleri tehdit olarak infla eden devlet sylemine ve yaklaflmlarna karfl bu eylemler esas korunma altna alnmas gerekenin gmenler olduunu gstermek suretiyle vurucu etkide bulunmaktadrlar (Lim, 1999:
14). Ayrca gmenler toplumun dflna itilmiflliklerini ok etkili bir flekilde kullanmak suretiyle siyasetilere, karar alclara ve medyaya, toplumdaki konumlaryla llemeyecek bir etki yaratabileceklerini, gsterebilmektedirler.
Fransaya Trk g 1966 ylnda Fransa ve Trkiye arasnda imzalanan ifl gc
anlaflmasn mteakiben bafllamfltr. 1974de gmen alm anlaflmalarna son verilse de Trk g aile birleflmeleri, politik snmaclar ve dzensiz g fleklinde devam etmifltir. Fransadaki Trkiye kkenli gmenlerin derneklere, danflma kurullarna ve siyasi faaliyetlere katlmnn ok yksek olduunu sylemek mmkn
deildir. Trk kkenli gmenlerin % 3 sosyokltrel faaliyet yrten derneklere, % 7si gmen topluluunun derneklerine ve % 4 din alanda faaliyet gsteren derneklere katlmaktadr (Petek, 2008: 82). Fransa siyasetinde Trk kkenli
gmen derneklerinin ve toplumsal hareketlerinin varl ve grnrl olduka
snrldr ve Fransaya ge, g ve gmen entegrasyonu politiklarna iliflkin tartflma ve mzakerelerde sesleri duyulmamaktadr (Ibid: 86).
145
146
Yaplan arafltrmalar Fransadaki Trk kkenli gmenlerin, dier gmen topluluklar ile karfllafltrldnda, entegrasyona en fazla direnen grup olduunu ortaya koymaktadr. Bunu sadece gmen topluluunun tikel ve kltrel zellikleriyle aklamaya alflmak sorunlu bir yaklaflmdr. Fransann gmenlere sunduu
yasal-kurumsal balamn incelenmesi bize farkl bir bakfl as sunacaktr.
Fransz yurttafllk yasas Fransada doan ya da yaflayan ve Fransz deerlerine
balln ifade eden herkese Fransz vatandafllna geme hakk tanr (Kaya,
2008: 40). Ancak Fransz entegrasyon modeli gmenler asndan mesleki ve sosyal hareketlilik yaratamamaktadr ve sanayisizleflme nedeniyle yaflanan iflsizlik,
gmenler ve ikinci ve nc nesiller asndan en temel sorunlardan biridir
(Ibid: 44). Gmen topluluklarnn Fransz kltr ve deerlerine asimile olmas
beklentisi tam tersi ynde tepkiler yaratmakta ve gmenler arasnda kimlik siyasetinin taraftar bulmasna neden olmaktadr. Eitim hayatna ve emek piyasasna
girememe konusunda en ok sorun yaflayan gmen kkenli gen nfustur ve bunun yaratt fkenin genler tarafndan farkl flekillerde dfla vurumu sz konusudur. Fransada 5 milyona yakn Mslman gmen bulunmasna ramen Fransz
Parlamentosunda temsil edilmemeleri, Mslmanlarn yerel ynetimlerde grev
almalarnn nnde karlan engeller, gmenlerin youn flekilde ayrmclk ve
yabanc dflmanl ile karfllaflmalar da entegrasyona iliflkin sorunlarn afllmasn
glefltirmektedir (Ibid: 68). Trkiye kkenli gmenlerin siyasal katlm ve aktivizminin snrl olmasn ve entegrasyon konusunda yafladklar sorunlar bir de
bu adan ele almak gerekmektedir.
b) G Gnderen lke ve Gmen Aktivizmi: Gmenler her ne kadar yeni bir lkeye yerleflse ve yaflasa da kendi lkelerinin semenlerinin nemli bir blmn oluflturmaya devam etmekte, bu da g gnderen lkedeki siyasal parti ve
aktrlerin gmenleri hedef alan kampanya ve faaliyetler iine girmelerine neden
olmaktadr (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1214). Gmenlerin lkelerindeki
seim srelerine ulus-tesi katlm, g gnderen lkedeki siyasal partilere yelik, maddi katk ve siyasal kampanyalara aktif katlm fleklinde olmaktadr. Gmenlerin lkelerindeki seim dfl srelere katlmlar ise, hemflehrilik derneklerine yelik, ge kaynaklk eden flehirdeki kalknma, altyap projelerine maddi katk ve yardm rgtlerinde dzenli yelik fleklindedir. Gmenler projelere maddi
destek vererek ve yerel ynetimler zerinde etki oluflturarak grfl ve nceliklerinin dikkate alnmasn saladklar iin bu faaliyetler de siyasal olarak tanmlanmaktadr (Ibid: 1223).
G gnderen lkenin siyaseti, gmenlerin g alan lkenin siyasal yaplarna katlmlarnda belirleyici etken olabilir. G gnderen devletlerin hkmet temsilcileri ve diplomatlar, mesailerinin nemli bir blmn, baflka bir lkede gmen statsnde ikamet eden vatandafllarnn ulus-tesi faaliyet ve aktivizmlerini
desteklemek ya da kendi kar ve beklentileri ynnde flekillendirmek iin harcamaktadrlar (Portes, Escobar ve Radford, 2005: 15). Gmenlerin aile ve lkelerine
gnderdikleri maddi destein artan nemi, gmenlerin kendi ky, kasaba ya da
flehirlerinde yaptklar yatrm ya da kalknma projeleri ve yardm faaliyetleri g
gnderen lkeler asndan nem taflmaktadr.
Gmenin dahil olduu an bykl ve etki gc gmenin siyasal ve toplumsal hareketlere katlmnda ok nemli bir deiflkendir. Dolaysyla, ge kaynaklk eden lkeye aile, akrabalk, hemflehrilik, din veya etnik balarla bal ve
ayn lkeden ya da flehirden gelen gmen topluluuyla nemli balar olan gmenlerin siyasal katlm olasl daha yksektir. G srecini geici ve ksa sreli
bir deneyim olarak gren gmenlerin, kaynak lkedeki geliflmeleri ve hayat daha yakndan takip ettikleri gzlemlenmektedir (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003:
1232).
Karpathakisin New Yorka g etmifl olan Yunanllara iliflkin arafltrmas Yunanllarn Yunanistana iliflkin meselelerde sz sahibi olabilmek ve Yunanistana
destek verebilmek adna Amerikan siyasetine yakndan ilgi gsterdiini, hatta siyasal yaflama aktif bir katlm sergilediklerini ve siyasal kurumlarna dahil olduklarn gstermektedir (1999: 55). Yunanl gmenlerin Amerikan siyasetine girmelerini mmkn klan, iki ulusa aidiyetlerini ifade ederek rgtlenmeleri olmufltur
(Ibid: 57). 1965 ncesi ABDye gelmifl olan gmenler Amerikan siyasetinden
uzak dururlarken ve hatta kendilerini ABDye ait hissetmezlerken, 1965 sonras
gelen gmenler Yunanistanda olup bitenle dorudan ilgili olmufllardr. Bunda o
dnemde Yunanistanda askeri diktatrln bulunmasnn ve gmenlerinin aileleri ya da sevdikleri iin duyduklar endiflenin de etkisi byktr. Trkiyenin
1974te Kbrsn kuzeyine dzenledii harekt Yunanl gmenlerin ve ikinci neslin, ABDnin Trkiye ve Yunanistana ynelik dfl politikasn etkilemek amacyla
rgtlenmesine yol amfltr (Ibid: 57). Bu rgtlenmede, daha nceden kurulmufl
gmen dayanflma dernekleri ve yayn organlarnn ve ABDdeki Yunan Ortodoks Baflpiskoposluunun yan sra Yunan hkmet temsilcilerinin faaliyetleri de
nemli rol oynamfltr.
Gmen rgtleri, gmenlerin ABDye aidiyetlerini glendirme kampanyalarnn yan sra, gmenlerin Amerikan vatandafllna gemeleri, oy vermek iin kayt olmalar ve mali kaynak toplamalar ynnde de kampanyalar yrtmfllerdir
(Ibid: 70). nce yerel siyasetilere ve onlar araclyla Demokrat Partinin ulusal
dzeydeki siyasetilerine ulafllmfltr. Bunun yan sra gmen dernekleri lobi faaliyetlerine giriflmifllerdir (Ibid: 66). Bu faaliyetlere liderlik edenler arlkl olarak orta ya da st snf mensubu ikinci ve nc nesillerdir. 1990l yllara geldiimizde
bu giriflimlerin sonucu olarak Yunan Lobisi ortaya kmfl ve bu lobi Trk-Amerikan ve Yunan-Amerikan iliflkilerinde nemli bileflenlerden biri hline gelmifltir.
Yunanl bir gmenin olu olan Michael Dukakisin 1987 ylnda Amerikan baflkanlk yarflnda Demokrat Partiden aday olmasyla (Dukakis seimleri kazanamamfl olsa da) Yunan lobisi nemli bir dnflmden gemifl ve ABDde ulusal dzeyde etkide bulunma hedefine, bu kampanyada aktif grev alarak, ulaflmfltr (Ibid:
67). Bugn tm Yunan siyasi partilerinin ABDde temsilcileri ve kollar bulunmaktadr ve Yunan i siyasetindeki deifliklikler ABDdeki Yunan topluluuna ve onlarn Amerikan siyasal kurumlarna katlmna dorudan etkide bulunmaktadr.
G gnderen lkenin politika ve kurumlar ile gmen rgtlenmesi ve alarnn etkileflimine iliflkin bir dier rnek ABDdeki Meksikal gmenlerin deneyimleriyle ilgilidir. Michoacn Meksikann orta batsnda yer alan ve ABDye youn olarak g gnderen bir eyalettir. Buradaki yerel politikaclar seim kampanyalar srecinde ve sonrasnda ABDdeki gmen Michoacn nfusunu da dikkate
almak durumundadrlar. fiikagodaki Michoacnl gmenler, Meksika ve Michoacn siyasetiyle yakndan ilgili olmann tesinde kurduklar hemflehri dernekleri
ve Meksikal siyasi partilerin fiikagodaki kollar araclyla son yllarda artan bir
flekilde Michoacn (yerel) ve Meksika (ulusal) siyasal hayatnn belirleyici unsurlarndan birine dnflmektedirler. Dolaysyla, gmenler g gnderen balama sadece para havaleleri, gmen dayanflma alar ve devam eden g akmlar araclyla aktardklar sosyal etkilerle deil, siyaseten de etki etmektedirler. Gmenlerin siyasal aktivizmi Meksika hkmetini de gmenlerce kurulan ulus-tesi a-
147
148
lar ve hareketleri dikkate almaya itmektedir (Shtze, 2010: 2). Artan gmen aktivizminin nemini gren Meksika federal hkmeti gmenlerin Meksika siyasetine ulus-tesi katlmna olanak veren bir program oluflturmufltur. Gmenler proje gelifltirmekte ve Meksika ynetimi ile mzakerelere giriflerek belediye, eyalet
ynetimi ve federal hkmetin bu projeyi ne flekilde finanse edeceini belirlemektedirler. Bu program, altyap infla projelerini, rencilere burs vermeyi hedefleyen
sosyal projeleri ve giriflimcileri desteklemeyi hedefleyen retimle balantl projeleri kapsamaktadr (Ibid: 4).
c) Gmen Dayanflma Alar: Tillye gre g edenler, gmenler ya da haneler deil, birbirine farkl trde toplumsal iliflkiler ve alarla bal insanlardan
oluflan topluluklardr. Alar, gmenlerin g yolculuuna hazrlanmas ve g
alan lkede yerleflmesine destek verirlerken, gmenlerin bireysel faaliyetleri ve
katlm bu alar yeniden reterek srekli klar ve glendirirler. G srecinde
alar yeni biimler alabilir ve farkl ynlere doru geliflebilirlerken, alarn kapsamlar geniflleyip daralabilir (1990: 84-85).
Gmen dayanflma alar insanlar ve onlar saran sosyo-kltrel evreleri arasndaki iliflkiyi flekillendiren grnmez bir toplumsal szleflme gibi bir ifllev grrler. Gmen dayanflma alar ekonomik kriz, iflsizlik, artan rklk ve ayrmclk gibi deiflen durumlarda gmenin dflmesini engelleyen bir gvenlik ve destek a vazifesi grebilirler. Ortak deerler ve deneyimler gmen topluluunun
mensuplarn, kltrel norm ve kimliklerini yeni balamda yeniden retmeye itebilir ve gmenler aras dayanflmay glendirebilirler.
Gmen dayanflma alar araclyla g alan ve gnderen balamlar arasnda
insan, sembol ve maddi kaynaklarn akfl srer. Gmenler lke ve ailelerine para
havalelerinin yan sra yeni bakfl alar ve davranfl kalplar, kimlikle balantl, etnik ya da din semboller ve sosyal sermaye gibi sosyal havaleler de gnderirler
(Levitt, 2001: 54). Sosyal ve kltrel kaynaklar ve deneyimler sosyal havalenin temel hammaddeleridirler. Sosyal havaleleri aktaran dayanflma alar birbirine sk ve
youn bir flekilde bal alardr. Sosyal havaleler ulus-tesi gn yerel dzeyde
yaratt sosyo-kltrel dnflm anlamamz ve analiz etmemizi salamaktadrlar.
Gmen topluluklar sadece insani sermaye ve kaynaklar g alan lkeye taflmazlar, ayn zamanda yeni ortama, yeni gmen dayanflma ana bal olarak yeni bir sosyal sermaye ve kaynak olufltururlar (Yans-McLaughlin, 1990: 12). Kaynak
seferberlii kuramnn bir kolu olan toplumsal alarla ilgili toplumsal hareket kuram, rgtler ile aktivist birey ve gruplardan oluflan alarn siyasal eylemlerinde
kaynaklarn rolnn altn izmektedir (Pilati, 2010: 47). Gmen dayanflma dernekleri ve alar asndan sosyal sermaye, balayc sermaye ve kpr kurucu sermaye olarak ikiye ayrlmaktadr. Balayc sermaye, gmen a ierisinde bireyleri ve gruplar birbirine balarken, kpr kurucu sermaye, gmen dayanflma an hem g alan topluma hem de ulus-tesi alara balamaktadr (Horta ve dierleri, 2008: 167). Gmen dayanflma alarnn ve iliflkilerinin daha youn olduu
balamlarda gmenlerin siyasi katlmnn da daha yksek olduu gzlemlenmektedir. Gmen topluluunun rgtsel yaps, ye rgtlerin says, yelik dzeyi ve faaliyetlerin eflitlilii gmen topluluunca retilen sosyal sermaye orann etkiler ve belli kolektif hedeflerin gereklefltirilmesini salar (Ibid: 168). Gmen alarndaki gven sosyal sermayeye dnflmekte, sosyal sermaye ise siyasal
katlmn kapsn aralamaktadr. Dier rgtlerle daha fazla balants olan rgtler ve yaplanmalar genellikle en byk, en iyi donanml ve en fazla kaynaa sahip olan rgtler ve alar olarak karflmza kmaktadr (Ibid: 199).
149
Gmen dayanflma alarnda sosyal sermaye ve kaynak oluflumunu etkileyen

SIRA SZDEetmen ve koflullar nelerdir?
SIRA SZDE
ULUS-TES TOPLUMSAL HAREKETLER D fi N E L M
D fi N E L M
20. yzyln son eyreinde tabandan rgtlenen toplumsal etkileflimin snrlar tarihte olmad lde genifllemifltir. Birden fazla ulus-devleti etkileyen
S O R U bu ulus-tesi balantlar genellikle insan hareketlilii ile ortaya kmaktadr (Guarnizo, Portes
ve Haller, 2003: 1211-12). 1990l yllardan itibaren ulus-tesi kresel alar ve topDKKAT
lumsal hareketler kresel sosyal adalet mcadelesinin bafl aktrleri haline gelmekte ve bu alanda ulus-devletin hakimiyetine ve belirleyici rolne meydan okuSIRA SZDE
maktadrlar (Milani ve Laniado, 2007: 10).
Kreselleflme, bir yandan yeni aktrlerin ve pratiklerin ortaya kmasna olanak
tanrken, dier yandan ekonomik alanda kresel dzeyde bir entegrasyon salaAMALARIMIZ
maktadr. Bylece kendisine alternatif teflkil edebilecek ya da farkl kreselleflme
yollar nerebilecek ulus-tesi aktr ve toplumsal hareketlere zemin hazrlamakta
ve yeni ifade kanallar salamak suretiyle olanaklar sunmaktadr.
ideK T Neoliberal
A P
oloji ile beslenen yukardan kreselleflme, emek piyasasn yeniden ve kresel lekte oluflturarak nfuz ve etki alann geniflletmektedir. Bu durum yukardan kreselleflmeyi, kreselleflme karflt hareket ve mcadelere karflT Edaha
ak ve savunLEVZYON
masz hle getirmektedir. Haberleflme ve ulaflm alanndaki yeni teknolojik geliflmeler ulus-tesi aktrlerin devlet snrlar tesinde rgtlenmesini kolaylafltrrken,
bu alanlarn devlet tarafndan denetimini zorlafltrmaktadr. Dolaysyla kresellefl N T E R N E T ve rgtme, yeniden yaplanma srecine girmifl olan kresel emek hareketlerine
lerine mcadelelerini kresel dzeyde srdrme etkisi ve olana sunar (Munck,
2002: 27). Afladan kreselleflme balamnda ortaya kan yeni toplumsal hareketler, parti siyasetinden bamsz bir flekilde ve sivil toplumu devletin nnde tutarak rgtlenirler, iktidar yaygn ve oul bir fley olarak yeniden tanmlarlar
(Ibid: 36).
S O R U
DKKAT
Kreselleflme farkl birimler
ve dzeylerde
incelenebilecek ok boyutlu
SIRA SZDE
bir olgudur. Yukardan
kreselleflme ya da
neoliberal kreselleflme;
Bretton WoodsAMALARIMIZ
kurumlar
gibi kresel ekonomik
aktrlerin, ok-uluslu
flirketlerin, ksacas kresel
sermayenin ve ynetici
K T A P
sekinlerin, kapitalist
pazarlarn genifllemesi ve
kreselleflmenin kendi
karlar dorultusunda
L E V ZveY O N
ilerlemesi iinT Efaaliyet
stratejilerini koordine
etmeleri olarak
tanmlanabilir. Afladan
kreselleflme ise, ekonomik
Nonun
TERNET
kreselleflme ve
beraberinde getirdii ya da
derinlefltirdii eflitsizliklere
direnen insanlarn,
rgtlerin, oluflumlarn ve
hareketlerin iliflkileri,
etkileflimleri ve mcadeleleri
btndr.
N N
Resim 6.3
Afladan
kreselleflmenin
kresel dayanflma,
tabandan
rgtlenme ve
farkl rgtlenme
ve toplumsal
hareketler
arasndaki
etkileflim sonucu
oluflumu.
150
Ynetiflim: Yeni kamu

ynetimi anlayflna gre
ynetiflim kavram devlet
merkezli bir ynetim yerine
toplum merkezli bir ynetimi
ngrmektedir. Ynetiflim
kavram farkl dzeylerdeki
(yerel, ulusal, blgesel,
kresel) farkl kurum ve
aktrleri (devlet kurumlar,
zel kurumlar, sivil toplum
kurulufllar, yerel, blgesel
ve uluslararas aktrler)
ynetime katmak anlamna
gelmektedir (Palabyk,
2004: 63). Ynetiflim bir
toplumda ya da siyasal
sistemdeki btn aktrlerin
etkileflimi, ortak abalarnn
koordine edilmesi ve ynetim
srecinde pay ve etki sahibi
olmalar olarak da
tanmlanabilir (zer, 2006:
60).
Hem ulusal hem kresel dzeydeki demokrasi a, eflitsizlikler ve ayrmclklar, ulus-tesi toplumsal hareketlerin tabann ve etki alann geniflletmesine yol
amaktadr. Bu hareketler sadece sregelen ve yeni ortaya kan sorun ve eflitsizlikleri dnyann gndemine taflmakla kalmamakta, yerel, ulusal ve kresel dzeyde dnflmn tetikleyicisi ve paras olmay hedeflemektedirler. Siyasal alann
snrlarnn yeniden tanmland bu srete ulus-tesi toplumsal hareketler adaletin siyasal iinde tanmlanmasnn nemine ve adaletin kural ve ilkelerinin belirlenmesinin gereine vurgu yapmakta, dnya siyasetinde yeni normlarn ve ynetiflim flekillerinin oluflmas iin mcadele vermektedirler (Milani ve Laniado, 2007:
15).
Afladan ulus-tesileflme ulus-devletin snrlad siyasal alanda kendilerini ifade etme olanaklarndan dfllanmfl birey ve gruplar iin siyasal katlm ve eyleyicilik olanaklar sunar. Ancak bu, yeni aktrlerin mevcut kresel kurallar ve normlar tamamen ortadan kaldrmas ya da onlar meflrulafltran mevcut eflitsizlikleri sona erdirmesi anlamna gelmez (Evans, 2000: 230). Yine de bu hareketler, mevcut
dzendeki eflitsizliklere meydan okuyarak yerel ve kresel dzeyde etkide bulunabilirler. Neredeyse bir slogan haline gelmifl kresel dfln yerel dzeyde hareket et anlayfln tersine evirerek yerel dfln kresel dzeyde hareket et anlayfln benimseyen bu hareketler, yerel dzeyde ortaya kan sorunlara ulus-tesi
dzeyde rgtlenerek ve kampanyalar dzenleyerek zm bulmaya alflrlar
(Ibid: 231).
Yatay olarak rgtlenen ulus-tesi toplumsal hareketlerin ortaya kfl dikey ve
hiyerarflik olarak rgtlenen uluslararas kurum ve yaplarla eliflmektedir. Bunun
da tesinde bu toplumsal hareketler ulus-devletin egemenlik alann ve dnya siyasetindeki yeri ve konumunu tartflmaya amaktadrlar. Bu adan siyasal alann
kamusaldan zele, ulusaldan ulus-tesine ve ulus-devletin tekelinden devlet dfl
aktrlere kaymakta olduunu sylemek mmkndr (Milani ve Laniado, 2007:
14). Uluslararas rgtlerle karfllafltrldnda ulus-tesi toplumsal hareketlerin snrlarnn ve yaplarnn kat olmad gzlemlenebilir. Gc ve yetkiyi kendinde
toplayan bir liderlik modeli yerine, liderlii yayarak gc ve yetkiyi datan yeni
bir siyaset etme biimi tercih edilmektedir. Kimlik, bu siyaset etme biiminde
anahtar bir rol oynamakta, hem eylemlere anlam ve yn veren hem de hareketin
mensuplarnn harekete balln artran bir etken olarak karflmza kmaktadr
(Ibid: 23-4).
Ulus-tesi toplumsal hareketler kendilerini oluflturan aktr ve gruplar asndan bakldnda daha heterojen, oklu-kimlikli ve ok daha akflkan bir yap ortaya koymaktadr (Ibid: 11). Bu yapda rgtler, harekete kaynak, ye, fikir, eylemler iin strateji ve taktik salamak suretiyle hareketi srekli klmakta, eylemlerin kolektif olmas iin katlm ynlendirmekte, yeni deerler ve normlar konusunda katlmclar eitmekte ve bilgilendirmekte, yerel, ulusal ve kresel arasndaki balarn oluflmasnda anahtar rol oynamaktadrlar (Ibid: 12). Bu yaplanmada bilginin retimi ve paylaflm hem katlmclar zgrlefltirici hem de toplumsal hareketi -dayanflma ve iflbirliini beslemek suretiyle- glendirici bir iflleve
sahiptir.
Sermayenin
kreselleflmesinde kilit rol
oynayan ok-uluslu
flirketlerin, kresel medyann
ve ulus-st siyasal
oluflumlarn sahip olduklar
siyasal g ve ekonomik
kaynaklarla farkl
toplumlara, siyasal ve
ekonomik sistemlere etki
etmesi, yerel ve kresel
dzeyde sreleri harekete
geirerek ulus-tesi
sreleri yukardan ynetme
ve flekillendirme olanaklarn
kullanmalar yukardan
ulus-tesileflme olarak
tanmlanabilir. Afladan
ulus-tesileflme ulus-tesi
alanda merkezileflme
giriflimlerine direnen, yerel
ve tabandan rgtlenen
aktr, hareket, a, sre ve
pratiklerden oluflmaktadr
(Guarnizo ve Smith, 1998:
3). Afladan ulustesileflmede evre, insan
haklar, emeki haklar,
demokrasi alanlarnda
mcadele eden sivil toplum
kurulufllar ve toplumsal
hareketler ile gmenler
nemli bir yere sahiptir.
ULUS-TES G VE GMENLERN ULUS-TES

AKTVZM
Portes ve dierleri, ulus-tesi gn ekonomik, siyasi ve sosyo-kltrel olmak
zere kategoride incelenebileceini vurgulamaktadrlar (1999: 221). Bu kategoride kurumsallaflma dzeyinin yksek ya da dflk olmasna gre farkl trde
kurumsallaflmalar ortaya kabilir. Levitt ve dierleri bu kategoriye drdnc bir
kategori daha eklemektedirler: din ulus-tesilik (2003: 567). Levittin ABDnin
Boston flehrindeki ulus-tesi ky olarak tanmlad Miraflores kynden gelen
Dominikli gmenler hakkndaki arafltrmas, ulus-tesi gmen topluluklarnn
kurumsal ve kurumsal olmayan balamlardaki gndelik din pratiklerinin g alan
ve gnderen lke ve sreleri birbirine baladn ortaya koymaktadr. Levitt bu
alflmasyla ayrca, afladan ve yukardan ulus-tesileflme dzeyleri arasnda ara
ya da orta bir dzeyin daha var olduunu da gstermektedir (2001: 6).
Aktr ki gnmzde ulus-tesi g tm gmenlere uygulanabilecek genel
bir paradigma deildir (Armbruster, 2002: 17). Ayrca, ulus-tesi gmenler ulustesi alana farkl dzeyde ve farkl younlukta katlmaktadrlar. Bir dier deyiflle,
gmenler kapsaml ya da seici ulus-tesi aktivizmi benimseyebilirler ve bu
seici ulus-tesilik srekli ya da frsat bulduka gerekleflebilir (Levitt ve dierleri,
2003: 570). Ulus-tesi balarn oluflmasnda etkin olan gmenlerin eyleyiciliinin
en temel zellii dzenli olmasdr (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1213). Ulustesilik dardan genifle uzanan ulus-tesilik trleri arasnda kurumsallaflma derecesi, gmen grubunun bykl ve etkinlik alanlar ile ulus-tesi alanda hareketlilik derecesine bal olarak farkl flekillerde ortaya kabilir (Itzigsohn, 1999:
317). Dar ulus-tesilik beraberinde dzenli gmen katlm ve hareketlilii ile
yksek dzeyde kurumsallaflma gerektirirken, genifl ulus-tesilik, gmenlerin
ulus-tesi faaliyetlere ara ara ve seici bir flekilde katlm ve dflk dzeyde kurumsallaflma anlamna gelmektedir (Ibid: 323).
Ulus-tesilik gmenlerin g alan topluma entegrasyonu nnde bir engel
oluflturmaz, entegrasyon ve ulus-tesi katlm ayn anda ve gmenlerin hayatta
kalma stratejilerine bal olarak farkl oranlarda gerekleflebilir (Levitt ve dierleri,
2003: 571). Ulus-tesi aktivizm gmenlerin hem g gnderen topluma karfl duyduklar sorumluluklarn yerine getirmelerini ve aidiyetlerini srdrmelerini salayan hem de g alan topluma entegrasyonunu, aktif katlmn ve -maddi yardmlar, yatrmlar, bilgi, deneyim ve yeni deerlerin aktarm ile- katk yapma abalarn
destekleyen yapc bir sretir (Guarnizo, Portes ve Haller, 2003: 1239). Ayrca,
ulus-tesi siyasal hareketler ve eylemler gmenlere kendilerini ifade etme, haklarn arama ve zgrleflme kanallarn aar. Gmenlerin ulus-tesi alana ve hareketlere katlmn adan ele almak mmkndr. Dorusal ulus-tesilik para
gnderme, gmen a ve dernekleri kurma gibi ulus-tesi pratikler ve katlm araclyla gmenleri g gnderen balama balar. Kaynaklara baml ulus-tesilik gmenlerin sahip olduklar ve g srecinde edindikleri kaynaklar lsnde ulus-tesi faaliyetlere katlmalar ve g gnderen balamla balant kurmalar
durumudur. Tepkisel ulus-tesilik ise gmenlerin g alan lkede yafladklar
dfllayc ve olumsuz deneyimler sonucunda bu lke toplumuna tepki duymas ve
g gnderen lkeye ynelmeleri durumudur (Itzigsohn ve Giorguli-Saucedo,
2005: 899).
151
152
G alan ve gnderen lkelerin politikalar, yasal-kurumsal yaplar ve faaliyetleri ulus-tesi balarn rlmesinde nemli roller oynarlar. G gnderen devletlerin ne lde gmenlerin hayatna mdahil olduu ve g alan lkenin yasalkurumsal yapsnn gmenleri ve onlarn a ve kurumlarn entegre etmeye ne lde ak olduu, ulus-tesi aktivizmi engelleme ya da kolaylafltrma ynnde etkide bulunur. Ancak gmenlerin ulus-tesi aktivizmi ulus-devletler tarafndan
ulusun istikrarna ve devletin egemenliine bir tehdit olarak alglanmaktadr (Wimmer ve Glick-Schiller, 2003: 589). Ulus-tesi gmenler kat bir flekilde tanmlanmfl aidiyet ve kimlik kategorilerine ve vatandafllk rejimlerine meydan okumaktadrlar. ifte vatandafllk rejiminin devletler tarafndan kabul grmesi gmenlerin
birden fazla devlete aidiyet duyma durumunu ortaya karmaktadr. Bunun da tesinde, ulus-tesi siyasal, sosyo-kltrel ya da din rgtler, kurumlar ve alar ulustesi gmen aktivizmininin yaplandrld alanlar olarak ortaya kmakta ve gmen aktivizmi iin yeni alanlar amaktadrlar. Bu nedenle, ulus-tesi gmen aktivizmini snrlamay hedefleyen politikalarn uzun vadede baflarsz olmas kanlmaz grnmektedir. Portesin de ifade ettii gibi, ulus-tesilik kaplan kafesinden
kmfltr ve ok-uluslu sekinlerin ve ulusal hkmetlerin onun arkasndan kapy
kapamalar nafile bir abadr (1997: 20).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
GmenlerinSIRA
ulus-tesi
SZDE alana katlm flekilleri nelerdir?
ULUSLARARASI GE DAYALI TOPLUMSAL

D fi N E L M
HAREKETLERDEN
RNEKLER
Gmen siyasal aktivizmi seimlerde oy kullanmann tesinde siyasal seferberlik,
S O R U
protestolar, ulus-tesi
siyasal aba ve faaliyetler gibi siyasal yeniden tanmlayan
faaliyetleri iermektedir (Gutirrez, 2010: 35). Aflada farkl flekillerde rgtlenen
ve farkl flekillerde
D K K A T eylemselliklerini ortaya koyan gmen topluluklarnn toplumsal hareketlerinden rnekler sunulmaktadr.
Bizsiz Bir Gn eylemi: 1 Mart 2011 tarihinde Avrupann farkl flehirlerinde
SIRA SZDE
gmenlerin Avrupaya yapt katky grnr klmak adna Bizsiz 24 Saat eylemi yaplmfltr. Eylemlere farkl ifl kollarnda alflan gmenlerin yan sra gmenlere destekAMALARIMIZ
olmak amacyla birok sivil toplum kuruluflu da katlmfltr. 1 Mart tarihinin seilmesi tesadfi deildir. 1 Mart 2005te Fransada Yabanclarn girifl, oturma ve iltica hakk alabilme yasas yrrle girmifltir. Bu yasa gmenlii, sadeK kriterler
T A P
ce ekonomik
ltnde kabul edilebilir bir fley olarak tanmladndan,
gmensiz bir gnn dzenlenmesine zemin hazrlamfltr. Eylem 2010 ylnda spanya, talya ve Yunanistana ve dier Avrupa lkelerine ulaflarak ulus-tesi bir
T E L E nitelii
V Z Y O N kazanmfltr. Bu bir gn sresince eyleme katlan gmen ve
gmen grevi
STKlar herkesi alflmamaya ve tketimini durdurmaya davet etmekte, bylece
gmenlerin toplumlarn sreklilii ve refahna yapt nemli katky vurgulamay amalamaktadr (http://www.la-journee-sans-immigres.org/).
N N
NTERNET
153
Resim 6.4
talyann Bologna
flehrindeki gmen
ifliler talyan
toplumuna
yaptklar katknn
altn izmek iin
Bizsiz Bir Gn
Eyleminde, 10 Mart
2010. Fotoraf:
Giorgio
Benvenuti/EPA
1 Martta dzenlenen gmen protestolar sadece Avrupa ile snrl deildir.

2006dan beri ABDnin farkl flehirlerinde dzenlenen yryfller ve grevler de
gmenlerin varlklarn ve katklarn grnr klmay hedeflemektedir. 1 Mart
2011de ABDnin 50 flehrinde arlkl olarak Latin Amerikal gmenlerin katlmyla yryfller dzenlenmifltir. fiikagoda 300,000 kadar gmen Bugn yryoruz, yarn oy kullanacaz. sloganyla yrmfltr (Hamilton, 2011). Katlm her
flehirde yksek olmasa da bu eylem, gmen rgtlenmesi asndan nemli bir
admdr.
Gmen haklar ve g yasas protestosu iin yryfl: ABDnin Latin
Amerikaya yapt ekonomik ve siyasi mdaheleler ABDye g tetikleyici ynde bir rol oynamfltr. Latin Amerikal gmenler arlkl olarak Kaliforniya, Teksas, Arizona ve New Mexico eyaletlerinde yerleflmifl ve buralarda youn gmen
dayanflma alarnn kurulmasna nclk etmifllerdir. Aile ve hemflehrilik balar
zerinden rgtlenen dernekler gmenlerin toplumsal hayatnda ve varolufl stratejilerinde nemli roller oynamaktadrlar. Farkl trde eflitsizlik ve ayrmclklarla
karfllaflan Latin Amerikal gmenler dernekler ve alar araclyla rgtlenerek
taleplerini daha yksek sesle ifade etmeye bafllamfllardr. Gmen iflilerin kitlesel hareketi, ABDdeki duraanlaflan ve sessizleflen ifli hareketi asndan nemli
bir hareketlenmeyi temsil etmektedir. Bu hareketin bir sendikal yap ierisinde olmakszn, ABDdeki iki siyasi partiden (Cumhuriyeti ve Demokrat Parti) bamsz
bir flekilde yatay rgtlenme modeliyle rgtlenmesi de emein rgtlenmesi asndan nemli bir yenilik ve katkdr (Petras, 2006).
25 Mart-21 Mays 2006 tarihlerinde ABDnin 100 flehrinde 5 milyona yakn gmen ifli ve onlarn destekileri yryfller ve gsteriler dzenlemifltir. Bu ABD tarihindeki en byk ve en genifl katlml gsteridir. Bu byk apl gsterinin arka
planna bakldnda Meksika, Orta Amerika ve Karayip kkenli gmenlerin deneyimleri, karfllafltklar ayrmclklar ve katlanmak zorunda olduklar smrlerin
onlar eyleme sevkettii sylenebilir. Ancak bu eylemin en temel hedefi, Amerikan
Kongresindeki dzensiz gmen iflileri sulu kategorisine sokan, yeni ve eski
gmen ifliler arasnda bir ayrm yaratan yasa tasarsnn gemesini engellemekti.
154
Gmen rgtleri ise tm gmenlerin dzenli hale getirilmesini talep etmifllerdir.

Orta snflara mensup gmenlerin denetimindeki gmen rgtleri ve sendikalar
kanalyla bu taleplerini seslendiremeyen gmenler, byk apl bir gsteriyle seslerini duyurmaya karar vermifllerdir (Petras, 2006).
1 Mays 2010da tm ABD eyaletlerinde, Arizonada yasa dfl g durdurmak
adna kabul edilen yeni g yasas da protesto edilmifltir. Yeni g yasas yabanclarn, polisin yasa dfl gmen olduklarndan flphelenmesi durumunda gstermek zere, kimlik ve kayt belgelerini yanlarnda taflmalarn flart koflmaktayd. Bu
yasa karflt evrelerin, bunun gmenlere ynelik ayrmcl artraca uyarsnda
bulunmalar etkili olmufl ve yasada yaplan bir deifliklikle polisin, gmenleri sadece hukukun ve dzenin salanmas uygulamasyla balantl olarak durdurabilecei karara balanmfltr. Ancak bu deifliklik bile gmen protestolarn azaltmamfltr (Hamilton, 2011).
Gn kadnlaflmasna karfl kampanya ve protestolar: Singapurda snrl
gmen aktivizmi sendikalar, din kurumlar ve yabanc devlet temsilciliklerini
gmen haklarnn korunmas iin daha youn bir aba iine girmeye itmifltir. Kadn gmen ifliler bu abann odak noktasn oluflturmaktadr. Bunda 90l yllarda
gmen bakc ve temizlik iflisi kadnlarn saylarnn hzla artmasnn ve kadn
gmenlerin karfllafltklar fliddet ve ayrmcln rol byktr. 1995 ylnda Singapurda alflan Flor Contemplacion isimli Filipinli kadn temizlik iflisinin tutuklanmas ve idamn izleyen sre bu yndeki abalar daha da younlafltrmfltr. zellikle Katolik Kilisesi bu ynde aba gsteren en aktif aktrlerden biri haline gelmifltir. 2001 ylnda 19 yaflndaki Endonezyal bir gmen kadn iflinin iflvereni tarafndan dvlerek ldrlmesi Singapur basnnda genifl yer bulmufl ve bu olay, gmen kadn emekilerin haklarnn korunmas ve onlara iyi muamele edilmesi iin
farkndalk yaratmak amacyla kampanyalar yrten, alflma Komitesi isimli hareketin ortaya kmasna neden olmufltur (Lyons, 2006: 7-8). Bu komitenin faaliyetleri gn kadnlaflmasna yol aan yerel, blgesel ve kresel sylemlerden olduka
etkilenmektedir. Ancak bu ilgi sylem dzeyinde kalmakta, uluslararas STK ve rgtlerle yeterli dzeyde balant kurulamamaktadr.
Resim 6.5
Gmen ifliler Dnya
Kadnlar Gn srasnda
Lbnann baflkenti
Beyrut ta dzenlenen
gsterilerde gmen
bakclarn ve temizlik
iflilerinin haklarn
savunan bir poster
taflrlarken, 8 Mart 2009.
Posterde Yemek piflirmek,
temizlik yapmak ve
bakclk bir ifltir.
yazmaktadr. Fotoraf:
REUTERS
155
Gmen ayaklanmalar: 2000 ylnda 19 yaflndaki Cezayir kkenli Ryad

Hamlaouinin bir polis tarafndan Fransann kuzeyindeki Lille flehrinde ldrlmesi, gmenlerin Lille belediyesine doru yryfle gemesiyle bafllayan ve iki gn
sren gmen ayaklanmalarna yol amfltr. Bu olay ve ayaklanmalar sadece Fransayla snrl kalmamfl, benzer olaylar Avrupann dier lke ve flehirlerinde de
gmen ayaklanmalar ve protestolarna yol amfltr. (Bousetta, 2001: 2). 1980 ve
90larda Fransz banliylerindeki kargafla ve huzursuzluklar, 1991de Belikann
Brksel flehrinde, 2001de ngilterenin Bradford, Oldham ve Burnley flehirlerinde
ve 2005 ylnda Parisin banliylerinde bafllayan ve Fransada hayat fel eden gmenlerin karflt fliddet eylemleri, koflullar deiflmezse gelecekte de bu ayaklanmalarn devam edebileceini gstermektedir.
Bu ayaklanmalar ve protestolar, gmenlere ynelik ayrmclk ve fliddet olaylarna anlk tepkiler olarak yorumlamak gtr. 70lerin ortalarna dek gmen
emeine ihtiya duyan ve onlar davet eden sanayileflmifl lkelerin sanayileflme
sonras bir safhaya geifli ve ekonomilerinde hizmet sektrnn arlk kazanmasyla gmen emeinin marjinalleflmesi, gmenlerin knt alanlarnda yalnzlafltrlmfl bir flekilde yaflamas ve vatandafllk haklar ve siyasal srelere katlmlarnn nndeki engeller, gmenlerin yafladklar flehirlerde rgtlenmesi ve siyasal katlm derecelerini belirleyen etmenler arasnda saylabilir (Ibid: 2). zellikle
Mslman gmenler, flehirlerin eperlerindeki yaltlmfl mahalleleriyle, okullaryla ve gndelik soysal hayatlaryla toplumsal ve siyasal hayatn merkezinden daha
da dflarya itilmektedir (Kaya, 2008: 53). Bu da gmenleri bir yandan etnisite, din,
dil gibi -onlar g alan toplumdan farkl klan- kimliklerinin siyasetine ynlendirirken, zellikle genleri, kendilerini ancak fliddete baflvurarak grnr klacan
bildikleri eylem, gsteri ve ayaklanmalara itmektedir.
Gmenlerin alk grevi: Yunanistann Atina ve Selanik flehirlerinde eflit
sosyal ve siyasal haklar ve sresiz oturma izni iin mcadele veren ounluu Kuzey Afrikal olan 300 gmen, 25 Ocak 2011 tarihinde baflladklar ve 6 hafta sren alk grevlerini Yunan hkmeti ile yaptklar anlaflma ile sona erdirmifllerdir.
Her ne kadar hkmet gmenlerin sresiz oturma izni talebini kabul etmeyerek
geici oturma izni vermeye raz olduysa
da gmenler bu uzlaflmay bir zafer olarak alglamfllardr. Uzun yllardr Yunanistanda yaflyor ve alflyor olmalarna
ramen, yasa dfl gmen olarak grlen gmenlere, Yunan hkmetinin geici de olsa oturma izni vermesi gmenler asndan nemli bir baflardr. Eyleme destek veren STKlar ve hareketler
de alk grevinin duyurulmas iin internet zerinden, zellikle sosyal paylaflm
siteleri ve bloglar zerinden, grevle ilgili
geliflmeleri ve grntleri paylaflarak,
Yunan hkmetini hedef alan protestolarn destekilerini artrmaya ve uluslararas kamuoyunun ilgisini bu konuya ekmeye gayret gstermifllerdir. Gmenlere ve snmaclara muamelesi nedeniyle
Resim 6.6
Yunanistanda
alk grevi yapan
gmenler
hastaneye
gtrlrlerken,
1 Mart 2011.
156
elefltirilen Yunan hkmeti, alk grevi grntlerinin Avrupa ve dnya kamuoyuna yansmas nedeniyle bask altnda kalmfltr. Dolaysyla grevin sona ermesi Yunan hkmeti asndan da rahatlatc olsa da bu, bu alanda Yunan hkmetine yneltilen elefltirilerin sona erecei anlamna gelmemektedir (http://gocmendayanisma.org; Smith, 2011; http://www.bbc.co.uk/news/ world-europe12694104).
Trkiyeden gmenlerle dayanflmaya bir rnek: 2010 ylnda kurulan
Gmen Dayanflma A, Trkiyedeki gmen barnma merkezlerinin kapatlmas, gmenlerin maruz kaldklar zorlu koflullarn ve snr dfl uygulamalarnn sona erdirilmesi iin protestolar, kampanyalar ve toplantlar dzenlemekte, Trkiyede g olgusuna iliflkin farkndalk yaratlmas iin basn, radyo ve internet zerinden yaynlar yapmakta ve Trkiye dflndaki dayanflma alar ve STKlarla balant iinde faaliyetlerini yrtmektedir. Henz yeni bir oluflum olmasna ramen
GDAnn dinamizmi ve eylemleri, yakn gelecekte Trk toplumunda bu konuda bir
fakndalk yaratmada nemli bir katk sunacann ipularn vermektedir
(http://www.gocmendayanisma.org/index.php/features).
Resim 6.7
Gmen Dayanflma A
yeleri, Kumkapdaki
Yabanclar
Misafirhanesinin
nnde bir eylem
srasnda. Posterlerle
farkl dillerde
gmenlere yalnz
deilsin mesaj
iletiliyor. Fotoraf: DHA
Ulus-tesi gten ulus-tesi toplumsal harekete: Alevilerin Trkiyeden Avrupaya g 1960l yllarda Trkiyenin Almanyayla ve dier Bat Avrupa lkeleriyle yapt ikili anlaflmalar araclyla bafllamfltr. 1970li yllarn sonunda ve 1980
darbesi sonrasnda Almanya ve Avrupaya snan siyasi mlteciler arasnda Aleviler de bulunmaktadr. Gn ilk aflamalarnda Trkiye merkezli sol rgtlerin Almanyadaki kollar iinde ve sol ideoloji etrafnda rgtlenen Aleviler, Trkiyede
Alevilere ynelik baz saldrlar karflsnda mensubu olduklar sol rgtlerin sessiz
kalmasn protesto ederek bu rgtlerden ayrlmfllardr. Trkiyedeki siyasi durumun yan sra 80li yllarda Almanyada Trklere ynelik rk saldrlarn ortaya
kmas, buna tepki olarak ortaya kan ok kltrl politikalarn ve rklk karflt sylemin gmen rgtlenmesi iin uygun bir ortam salamas, yine ayn d-
nemde dnyada sol politikalardan kimlik politikalarna kayfl ve bunun Almanyadaki siyasal ve toplumsal hareketler zerindeki etkileri, Alevilerin kimlik konularyla yakndan ilgilenmesini salamfltr. 90l yllarda Trkiyede meydana gelen
Sivas ve Gazi olaylar da Alevileri Almanyada Alevi kimlii etrafnda rgtlenmeye itmifltir. Bu rgtlenme Almanyaya snrl kalmamfl ve Alevi kkenli gmenleri, ikinci ve nc nesillerin bulunduu dier Avrupa lkelerindeki Alevi rgtlenmeleriyle ve ayn zamanda Trkiyedeki Alevi hareketiyle balantl ve etkileflim
halinde alflmaya itmifltir.
Skefeld, Almanyadaki Alevileri sadece diyasporik bir topluluk olarak tanmlamak yerine, ulus-tesi bir toplumsal hareket olarak tanmlamaktadr. Bu yaplanmann toplumsal hareket olarak adlandrlmasnn nedenleri arasnda; Alevi gmenlerin ortak bir dava uruna harekete gemesi, bu mcadele srasnda bireylerden
toplumsal deiflimin aktrleri ve eyleyicilerine dnflmeleri, Alevi diyasporasnn
yeleri olarak bu rgtlenmeye farkl dzey ve flekillerde farkl alar zerinden katlmlar, eyleyicilikleri, nitelikleri ve deneyimleri saylabilir (2008: 250). 1989da
Hamburgda dzenlenen ve Alevi toplumsal hareketini kamusal alanda grnr klan Alevi Kltr Haftasndan 2002 ylnda Avrupa Alevi Birlikleri Konfederasyonunun kurulufluna dek geen sre zarfnda ortaya birbiriyle balantl, ancak bazen
birbirine rakip olabilen, baz durumlarda ise iflbirliine giden ok sesli, renkli ve dinamik Alevi dernekleri ve alarndan oluflan bir oluflum kmfltr. Bu sre boyunca
Alevi gmenlerin; Trkiyedeki Alevi hareketini, gnderdikleri parasal ve sosyal havalelerle, cemevlerinin inflas iin kaynak salamak suretiyle, Trkiyeye geri dnen
Alevi gmenlerin aktivizmiyle (zyrek 2009: 240) ve haberleflme ve ulaflm teknolojisinin imkanlarn kullanarak youn bir flekilde etkiledikleri grlmektedir.
Almanyadaki yasal-kurumsal balamn gmen rgtlenmesine sunduu olanaklar lsnde rgtlenen Alevi hareketi, ayrca AB balamnn gmen din rgtlerine sunduu yapsal olanaklardan, desteklerden ve fonlardan da faydalanmaktadr. AB balam gmen din rgtlerine, hak mcadelelerini ve taleplerini
evrensel insan haklar ve vatandafllk haklar sylemini kullanarak ifade etme imkann sunmaktadr (Nuholu-Soysal, 2000: 10). Alevi hareketi de kurumsallaflma abalarn bu sylemi kullanarak AB kurum ve yaplarna yneltmektedir.
GE DAYALI TOPLUMSAL HAREKETLERLE LGL

ARAfiTIRMALARDA YEN YNELMLER
Martinello gmenlerin siyasi katlm ve seferberliine akademik ilginin giderek
arttn belirtirken bu ilginin yeterince younlaflmad baz alanlara ya da konunun farkl boyutlarna dikkatimizi ekmektedir. Bu alanlardan biri konunun toplumsal cinsiyet boyutudur ve kadn ve erkek gmenler arasndaki siyasete katlm
dzey ve srelerindeki farkn daha detayl ve karfllafltrmal alflmalarla arafltrlmasna ihtiya vardr (2005: 15).
Arafltrmalar kadn ve erkek gmenlerin g alan lke toplumuyla iliflkilerinde farkllklar buluduunu ortaya koymaktadr. Birbiriyle balantl sreler olan
gmen entegrasyonu ve gmenlerin ulus-tesi faaliyetleri ve ulus-tesi alana katlmlar toplumsal cinsiyet yaplarnca etkilenen deneyimlerdir (Itzigsohn ve Giorguli-Saucedo, 2005: 895). Mevcut arafltrmalar ve g deneyimi gstermektedir ki
ulus-tesi gmen siyasetinin de yerel liderleri erkeklerdir. Kadnlar, bu ulus-tesi alara ve hareketlere nemli katklar sunmalarna, aileleri ve evrelerindeki insanlar harekete geirerek hareket iin katlmc ve maddi kaynak salamada
nemli rol oynamalarna ramen, liderlik konumunda bulunmamaktadrlar (Scht-
157
158
ze, 2010: 7). Bunun nedenlerinin farkl alflmalarla ortaya konmasna ihtiya vardr. Bat Java (Endonezya)da 1995, 1998 ve 2000 yllarnda iki kyde yaplan alan
arafltrmasnn bulgular, kadn gndeki farkl rntlerin, gmen dayanflma
alarn oluflturan farkl grup ve aktrlerin, ve sz konusu sosyo-kltrel balamda bu farkllklara iliflkin alglarn, gmen kadnlarn toplumsal hareketlere katlm ve siyasal aktivizmini belirleyici rol oynadn ortaya koymaktadr (Silvey,
2003: 149). Dolaysyla, gmenlerin entegrasyon srelerini etkileyen snf ve etnik-milli kkenin yan sra toplumsal cinsiyet bilefleni de dikkate alnmaldr (Itzigsohn ve Giorguli-Saucedo, 2005: 896).
Daha fazla arafltrma gerektiren bir dier alan da din-g iliflkisi balamnda ortaya kan toplumsal hareket, katlm ve rgtlenme modelleridir. Din boyutu giderek artan bir flekilde gmenlerin siyasal seferberliini tetiklemektedir. zellikle Mslman gmenlerin entegrasyon srecinde, g alan lkenin din-devlet iliflkileri ve kurumsal yapsyla etkileflim sreci ge dayal toplumsal hareketlerin ortaya kflyla ilgili yeni veriler ortaya koymaktadr. Gmenlerin ulus-tesi siyasal
aktivizminin Avrupaya etkileri ve sonular, gmen siyasal katlmnda din ve siyaset iliflkisi, internetin gmen aktivistler tarafndan nasl ve ne derece kullanld ve bunun rgtlenmede nasl bir rol oynad gibi konular da daha kapsaml
arafltrma ve alflmalar gerektiren konular arasndadr (Martinello, 2005: 15-16).
159
zet
N
A M A
N
A M A
Uluslararas ge iliflkin kavram ve kategorileri

tanmlamak.
II. Dnya Savaflndan gnmze, iinde bulunduumuz a g adr. Devletler aras snrlarn afllmasyla gerekleflen uluslararas g bugn dnya zerindeki her lkeyi ilgilendiren kresel bir olgudur. G anda ulus-tesi g,
g gnderen ve alan lkeleri gmen alar, rgtleri ve birden fazla balamda yerleflik olan
gmenlerin pratikleri araclyla birbirine balamaktadr. Gmen dayanflma alar gmenlerin g yolculuuna hazrlanmas ve g alan
lkede yerleflmesine destek vermekte, gmenlerin faaliyetleri ve katlm ise bu alar yeniden
reterek srekli klmakta ve glendirmektedir.
Uluslararas gn snr aflan ve toplumlar yeniden flekillendiren dinamizmi, ulusal ve toplumsal snrlar, kavramlar ve kategorileri sorgulamaya aan yaps, ulus-devletlere, vatandafllk
rejimlerine, sosyal refah rejimlerine meydan okuyan snr aflan zellii ise onu gvenliklefltirme
politikalarnn hedefi yapmaktadr. Gvenliklefltirme g olgusunu, gvenlie ynelik tehdit olarak tanmlanan bir sorun haline getirmektedir.
Gnmzde devletler ve uluslararas rgtler
gmenleri yasal ve yasa dfl gmenler olarak iki ana kategoriye ayrmakta ve dzensiz gmenleri yasa dfl gmen kategorisine yerlefltirmektedir. Dzensiz g ve kadn gnn artmasna ramen, gmenler g alan lkelerde
hak mcadelelerinde ve rgtlenmede engellerle karfllaflmaktadrlar.
Kreselleflmeyle balantl olarak emein kreselleflmesinin g srelerine etkilerini aklamak.
Kreselleflme kresel bir emek piyasasnn temellerini atmaktadr. Emek piyasalarnda enformalleflme, ekonomik yaplarn ve kreselleflen
dnyada dnflmekte olan ekonomilerin bir paras olarak ortaya kmaktadr. Byyen enformel emek piyasas ise dzensiz gmen emeini
ekmekte ve istihdam etmektedir. Dzensiz gmenler alfltklar ifllerde olduka dflk cretlere ok daha fazla riske girebilmekte ya da tehlikeli ifllerde alflabilmekte; bir sorun ktnda
kolaylkla snr dfl edilebilmektedirler. Dolay-
syla g alan baz lke ekonomilerinde dzensiz

gmen emeine karfl youn bir talep ve yapsal
bir bamllk oluflmufltur. Ayrca kresel sreler
ve neoliberal politikalarn gelir dalmnda yaratt eflitsizlik ve yoksullaflma giderek daha fazla kadnn g etmesini tetiklemekte ve uluslararas gn kadnlaflmasna yol amaktadr.
N
AM A
Gmen haklar mcadelesinin nemini tanmlamak.

Gmen haklarnn korunmas asndan en temel ilkeler ayrmcln nlenmesi, eflitlik ve yasal olarak eflit dzeyde korunma haklardr. Gmen STKlar ya da gmen yanls hareketler,
Birleflmifl Milletler, Uluslararas Af rgt, nsan
Haklar zleme rgt gibi uluslararas rgtler
gmen haklarnn korunmasnn gerektiini ifade etmekte, gmenlerin meselelerinin zm
iin farkndalk yaratmaya abalamaktadr. Ancak gmenler genellikle g alan lkenin vatandafllna sahip olmadklar iin, haklarna eriflmede ve yasal koruma flemsiyesi altna girmede
sorunlar yaflamakta, dolaysyla ayrmcla ve
hakszla uramaktadrlar. Geleneksel ifli hareketleri ve sendikalar da gmen iflilerin sorunlarn ve taleplerini dikkate almada etkisiz ve yetersiz kalmaktadr. Yasal yollarla g etmifl birok gmenin hukuki stats ve haklar halen
tartflma konusuyken, dzensiz gmenlerin durumunun daha vahim olduu aktr. Dzensiz
gmenlerin ou yoksulluk, toplumsal dfllanma ve ayrmclk tehlikesiyle karfl karflyadr.
Gmenlerin g alan ve gnderen lke ekonomilerine yaptklar katklar gz ard edilirken,
gmenler emek smrs, ayrmclk ve hatta
rk saldrlar gibi temel insan haklarna aykr
uygulamalara maruz kalmaktadr. Bu nedenle,
gmenlerin sahip olduu haklar konusunda farkndalk yaratlmas, gmen haklarn ifllevsel
hale getirmek iin hangi stratejilerin, rgtlenme
biimlerinin ve mcadele yntemlerinin kullanlabileceinin tm boyutlaryla tartfllmas ve uygulamaya konmas byk nem taflmaktadr.
160
N
AM A
N
A M A
Ulus-tesi g ve gmenlerin ulus-tesi pratiklerini tanmlayabilmek; ulus-tesi gn g

alan ve gnderen balamlara etkilerini aklamak.
Yaflantlarn ve faaliyetlerini devlet snrlar tesinde srdren gmenler ve ulus-tesi g, tabandan rgtlenen afladan ulus-tesileflme srelerinin bir parasdr. Ulus-tesi g, g gnderen ve alan lkeleri gmen alar, rgtleri
ve pratikleri araclla birbirine balamaktadr.
Ulus-tesilik gmenlerin g alan topluma,
onun yasal-kurumsal yap ve mekanizmalarna
ve emek piyasasna entegrasyonu nnde bir engel oluflturmaz, entegrasyon ve ulus-tesi katlm
ayn anda ve gmenlerin hayatta kalma stratejilerine bal olarak farkl oranlarda gerekleflebilir. G alan lkedeki gmenler sosyal sermayeleri, kaynaklar ve dier imkanlar lsnde
g gnderen lkeyle balarn para gndererek, yatrm yaparak, oy vererek, gmen dayanflma dernekleri kurarak srdrebilirler. Bylece iki lkenin koflullar birbirini tamamlar ve ulustesi srekli etkileflim alar rlr. G alan ve
gnderen lkelerin politikalar, yasal-kurumsal
yaplar ve faaliyetleri de ulus-tesi balarn rlmesinde nemli roller oynar. Bu alar araclyla iki balam arasnda maddi kaynaklarn, milli/etnik/din/kltrel sembollerin, deerlerin ve
deneyimlerin akfl srer. Bu akfl gmenlerin
eyleyicilikleriyle birleflerek hem gmenleri hem
de her iki balam dnfltrr.
Gmen aktivizminin koflullarn betimlemek.
Gmen siyasi katlmn ve toplumsal hareketlerini etkileyen ve onlarn ortaya kfl koflullarn
flekillendiren temel aktrler g alan ve g gnderen devletlerdir. Gmenlerin siyasete iliflkin
bireysel fikir, deer ve deneyimleri, eitim dzeyleri, toplumsal statleri, yafl, cinsiyet, etnik
grup gibi zellikleri, gmen topluluunun kendine has zellikleri, gmen rgtlerinin kurumsallaflma dzeyi, gmenlerin g alan lkenin
siyasal-kurumsal yapsna iliflkin bilgileri, gmen derneklerinin faaliyetleri, gmen dayanflma alarnn bykl ve etkisi, gmenlerin
sosyal sermayeleri, g gnderen devletin gmenlere ynelik politika ve yaklaflmlar gmen
aktivizmini belirleyen ve flekillendiren koflullar
oluflturmaktadr.
N
AM A
Uluslararas gle balantl toplumsal hareketin

ortaya kt balam, sre ve koflullarla hareketin geliflimi ve farkl eylemsellik trleri arasndaki iliflkiyi aklamak.
Toplumsal hareketler ortak karlar iin mcadele etmek ya da ortak hedefleri gereklefltirmek
iin mevcut kurumsal yap ve oluflumlarn dflndaki kolektif eylem, giriflim ve abalar olarak tanmlanabilir. Gmenlerin ortak bir dava uruna
harekete gemesi, bu mcadele srasnda bireylerden toplumsal deiflimin aktrleri ve eyleyicilerine dnflmeleri, toplumsal hareket ve rgtlenmeye farkl dzey ve flekillerde farkl alar
zerinden katlmlar, eyleyicilikleri, nitelikleri ve
deneyimleri gle balantl toplumsal hareketlerin ortaya kmasna yol aar. Etkinlikler ve protestolar gle balantl toplumsal hareketi g
alan ve gnderen lkelerin kamusal alanlarnda
grnr klar. Gmen siyasal aktivizmi seimlerde oy kullanmann tesinde siyasal seferberlik, protestolar, ulus-tesi siyasal aba ve faaliyetler gibi siyasal yeniden tanmlayan faaliyetleri iermektedir. Farkl eylem ve rgtlenme trlerinin etki ve baflar dzeyleri, iinde gelifltikleri
(g alan ve gnderen) balama ve koflullara gre deifliklik gstermektedir.
Gmen dayanflma alarnn ve iliflkilerinin daha youn olduu balamlarda gmenlerin siyasi katlmnn da daha yksek olduu gzlemlenmektedir. Gmenin dahil olduu an bykl ve etki gc, gmenin siyasal ve toplumsal
hareketlere katlmnda ok nemli bir deiflkendir. Dolaysyla, ge kaynaklk eden lkeye aile, akrabalk, hemflehrilik, din veya etnik balarla bal ve ayn lkeden ya da flehirden gelen
gmen topluluuyla nemli balar olan gmenlerin siyasal katlm olasl daha yksektir.
Gmen topluluunun rgtsel yaps, ye rgtlerin says, yelik dzeyi ve faaliyetlerin eflitlilii gmen topluluunca retilen sosyal sermaye orann etkiler ve belli kolektif hedeflerin
gereklefltirilmesini salar.
161
Kendimizi Snayalm
1. Siyasal frsatlar kuramn kim ortaya koymufltur?
a. Mark Granavotter
b. Alejandro Portes
c. James Hollifield
d. Charles Tilly
e. Sidney Tarrow
2. Afladakilerden hangisi gmen hak mcadelesinin
aktrlerinden deildir?
a. Sendikalar
b. Uluslararas rgtler
c. STKlar
d. Gmenlerin kurduu rgtler
e. ok-uluslu flirketler
3. Biz ifl gc ardk, ama insanlar geldi sz kime
aittir?
a. Stephen Castles
b. Peggy Levitt
c. Max Frisch
d. Ronaldo Munck
e. Martin Skefeld
4. Sosyal havaleler kavram kime aittir?
a. Peggy Levitt
b. Jos Itzigsohn
c. Luis Eduardo Guarnizo
d. Alejandro Portes
e. Nicola Piper
5. Afladakilerden hangisi Pipern ele ald gmen
ifli STKlarndan deildir?
a. G alan lkede gmen yanls vatandafllarn
STKlar
b. G gnderen devletin kurdurduu STKlar
c. G gnderen lkeden gelen aktivistlerin kurduu gmen yanls STKlar
d. Gmenlerin ve gmen yanls aktivistlerin tm
gmen topluluklarnn haklar iin kurduu
STKlar
e. Gmen topluluunun kurduu STKlar
6. Afladakilerden hangisi ulus-tesi g kategorilerinden biri deildir?
a. Siyasi
b. Ekonomik
c. Sosyo-kltrel
d. Din
e. Askeri
7. Afladakilerden hangisi ulus-tesi gn bir zellii deildir?

a. G alan ve gnderen balam birbirine balar.
b. Ulus-tesi alar zerinden insan, kaynak, sembol, dflnce ve deerlerin akflna baldr.
c. Gmenin g ettii lkede yerleflmesiyle son
bulur.
d. G alan ve gnderen lkelerin politika ve pratiklerine gre flekillenir.
e. Afladan ulus-tesileflme srelerinin bir parasdr.
8. Afladakilerden hangisi gmen ayaklanmalarnn
nedenleri arasnda saylamaz?
a. Sanayileflmifl lkelerin post-endstriyel bir safhaya geifliyle gmen emeinin marjinalleflmesi
b. Gmenlerin knt alanlarndaki zor yaflam
koflullar
c. Gmenlerin vatandafllk haklar ve siyasal srelere katlmlarnn nndeki engeller
d. G alan lke kurumlarnn gmenleri ve taleplerini dikkate alan politika ve uygulamalar
e. Gmenlerin eitim sisteminde karfllafltklar
eflitsizlikler
9. Afladakilerden hangisi ulus-tesi toplumsal hareketlerin zelliklerinden deildir?
a. Snrlar ve yaplar kat deildir.
b. Liderlii yayarak gc ve yetkiyi datrlar.
c. Dikey ve hiyerarflik olarak rgtlenirler.
d. Heterojen, oklu-kimlikli ve akflkan bir yapya
sahiplerdir.
e. Hareketin iinde bilgi retimi dayanflma ve iflbirliini beslerler.
10. Afladakilerden hangisi gmenlerin gmen dernek, rgt ve hareketlerine aktif katlmn kolaylafltran
etkenlerden biri deildir?
a. Dzensiz gmen olmak
b. yi bir eitim derecesine sahip olmak
c. Yksek gelire sahip olmak
d. Sosyal sermayeye ve kaynaklara sahip olmak
e. Yasal statye sahip olmak
162
Okuma Paras
Padmini Palliyaguruge eskiden Sri Lankada bir ilkokul
retmeniydi. Ayrca yerel kadn rgtlerinde bir eylemciydi. Dflk cret alan retmenlerin koflullarn
iyilefltirmek iin bir grevde yer aldktan sonra iflsiz kald. Kocas ve iki ocuunun geimi onun kazancna
balyd ve kocas onun eylemciliine hibir zaman scak bakmamflt. fl konusunda aresiz kalan Padmini
Palliyaguruge, Sri Lankal kadnlara Suudi Arabistanda
ev ii hizmetiler olarak ifl salayan 450 Sri Lanka ajansndan biriyle anlaflmaktan baflka bir seenei olmadna karar verdi. Hizmeti olarak alflan bir kadn Orta
Douda Sri Lankadakinin 30 kat daha fazla cret alyordu. 500 ila 1.000 dolar arasndaki ajans cretine ve
onlar ifllere yerlefltiren erkeklerin kadnlar taciz ettii
ile ilgili sylentilere karfln, frsat kabul edilmeye deer
grnyordu.1
1984de ou ksa dnemli szleflmelerle olmak zere,
tahminen 18.000 Sri Lankal kadn deniz aflr lkelere
cretli ifl bulmak iin g etti. Yabanc lkelerde istihdam edilmek konusunda Sri Lankal kadnlar ilk defa
Sri Lankal erkekleri geiyordu. 1987de Orta Douda
anlaflmal alflan 200.000 Sri Lankalnn yzde 70i hizmeti olarak alflan kadnlard. ou evliydi. ou, Sinhalese etnik topluluundan geliyordu, ki bu topluluun
erkekleri devlet dairelerinde egemen pozisyonlarda alflyordu. Yurtdflnda alflan kadnlarn lkeye geri dnen kazanlar, yabanc para havalelerini aydan sonra
Sri Lankann ikinci dviz salaycs haline getirdi.2
Dier Sri Lankal hizmetiler gibi Padmini, Suudi Arabistana gelir gelmez iflverenine btn gn hizmet salamak zorundayd. Haftann yedi gn, genellikle gnde 18 saatten fazla alflt. Koflullar anlatyor:
Kadnlarn dinlenmeleri ya da elenmeleri mmkn deildir. Kendi kltrel evresinden ayrlmfl ve kendilerini ok yorucu ifl koflullar altnda bilinmeyen bir dnyada, kendi bafllarna braklmfl bulan bu kadnlar psikolojik travmalar
yaflarlar. Salk tesisleri neredeyse hi yoktur.
Kadn her eflit ifli yapmaya zorlanr ve kadnlarn birou fliddetli fiziksel ve cinsel suistimale
maruz kalr.3
Baz hizmetiler iin bu tecritin bedeli son derece yksek ve ac verici olmufltur. Padmini, Orta Doudaki ifllerinden katatonik4 veya tekerlekli sandalyede geri dnen kadnlarn fotoraflarn gsteriyor. Onlar, elektrikli aletleri alfltramamalar, uzun saatler boyunca alflmaya isteksizlikleri veya cinsel tekliflere direnmeleri
yznden sabrszlanan fkeli iflverenlerin taciz ya da

fiziksel saldrlarnn kurbanlar. Bu tecrbelere ramen,
ailelerinin para sorunuyla yzleflen baz kadnlar, arac
kuruma geri dnyorlar ve yurtdflnda baflka bir temizlik ve yemek yapma turu iin para deyip, anlaflma yapyorlar. Ve bylece Sri Lankaya havale akfl devam
ediyor ve hkmetin denmemifl dfl borlarnn faizlerini demesini salyor.5
Padmini Palliyaguruge, 1985de Nairobideki Birleflmifl
Milletler Kadnn On Yl konferansnda konufluyordu.
Bir kurban olarak deil, bir rgtleyici olarak konufltu.
Hkmet destekli olmayan ve gmen olan kadn iflilerin zel sorunlarn grnr klmak amacyla dzenlenen bir panelin katlmclarndand. Paneli dzenleyenler, uluslararas siyaset konusunda bilinli olan feministler arasnda bile gmen kadnlarn siyasi meselelerini gndemde tutmann ne kadar zor olduunu anlatt.
Bu meseleler, gzden kolayca kayor gibiydi. Bu yzden Nairobide ayr bir panel dzenlemek onlarn koflullarn dier kadnlara ve hkmetlere grnr klmak iin kastl bir abayd. Ayn zamanda kadn rgtleyicilere analizlerini ve stratejilerini birbirleriyle paylaflma frsat vermek iin tasarlanmflt.
Padmini Palliyaguruge, Nairobide Sri Lankann lerici
Kadn Cephesini temsil ediyordu. Perudan, Meksikadan, Filipinlerden, Japonyadan ve Cezayirden, hepsi gmen ifli olmufl veya yurtdflnda alflan kadnlar
rgtlemeye yardm etmifl olan kadnlarla fikir alflveriflinde bulunuyordu. Yerel sendikalarn onlarn sorunlarn ciddiye almasn salamak neredeyse imknsz olmufltu. Birok sendikal erkek, hizmetileri gerek ifliler olarak grmyordu. Onlarn iflleri, efllerinin evde
her gn para almadan yaptklar ifllere fazla benziyordu. stelik bu hizmetilerin iflverenlerinin kendileri de
kadndlar, yani sendikal erkeklerin pazarlk yapabilecekleri, kayda deer rakiplerden saylmyorlard!
Nairobide tartfllan ev ii alflanlarn tecrbeleri, Birinci Dnya/nc Dnya ayrmnn ne kadar da basit
olduunun ve gnmzn uluslararas siyasetlerini anlamak iin ne kadar yetersiz olduunun altn izdi. Gerekten de, nc Dnya lkelerinde yzbinlerce kadn daha zengin, baflka nc Dnya kadnlarnn evlerini temizliyor ve ocuklarna bakyor. Bugn indeki hkmet ve Komnist Partinin kendi Kadn Federasyonu resmen kentli aileleri dier kadnlarn ev ifli sorumluluklarn azaltmak iin hizmetiler tutmaya teflvik
ediyor. ngilterede ve ABDde olduu gibi, hizmetiler
kariyer sahibi kadnlarn ifte eziyetine zm olarak
grlyor. Latin Amerikada ev ii iflilii kadnlar iin

en byk ifl kategorisi. Bu kadnlarn ou baflka kadnlar iin alflyor. Ayrca Krfez lkelerinde alflan
Sri Lankal kadnlar ve Singapur ve Hong Kongda alflan Filipinli birok kadn bizim hl nc Dnya
toplumlar diye bahsettiimiz yerlerde alflyor.
Hizmeti olarak alflan kadnlar glendirmek iin iletiflim alarnn ve kurumlarn yaratlmas, eylemcileri,
lke ii ve lkeler aras g iliflkilerini deifltirmenin
ev, annelik ve ifle dair dflncelere nasl bal olduunu yeniden dflnmeye armfltr.
Siyasi olarak aktif olan hizmetiler iin konuk olduklar lkelerdeki feministler her zaman gvenilir mttefikler olmamfltr. Genellikle, deniz aflr lkelerden ya da
kendi lkelerinin yoksul kesimlerinden hizmetileri ithal eden lkelerdeki yerel feminist gruplarnn bafln
ekenler, tam da ev ii iflilerini cret karfllnda alfltran toplumsal snftan kadnlard. cretlendirilmifl ev
iflinin siyasetleri, onlara genellikle efllik eden dil ve rk
farkllklaryla birleflince, engellerin stesinden gelmek
olduka zordu. Son olarak, siyasi olarak aktif olan kadnlarn bazlar, ev ii hizmetilerini ifliolarak grmekte bile zorlandlar. Dier bir kadnn mutfan ykarken karfllafllan tehlikeler ve verilen mcadeleler, scak ve tozlu bir fabrikada kot pantolon dikerken karfllafllan tehlikeler ve mcadelelerden daha az belirgindir. Nairobideki panel dzenleyicilerinin akladklar
gibi, ou kez iflveren bir kadndr. Ev iinde olan
onun mlkiyetidir, onun nesnesidir, onun minik evcil
hayvandr ya da bunlarn tmdr.6 Brezilyadaki ev
ii alflanlar kuruluflunun liderlerinden biri olan Mary
Castro, ittifak kurmaya alflrken karfllaflt glklerden bazlarn flyle anlatyor:
rika ifllerini kadnslafltran siyasetleriyle kadnlarn, anneler ve efller olarak IMF tarafndan uygulanan kamu
hizmetlerindeki kesintilerin ykn taflmalarna gvenmeleri ve kadnlarn kendi isellefltirdikleri ailevi
grevlerine dair inanlar arasndaki balantlar gz
nne seriyor.8
Kaynak: Enloe, Cynthia. (2003). Muzlar, Plajlar ve Askeri sler: Feminist Bakfl Asndan Uluslararas Siyaset, ev. Berna Kurt ve Ece Aydn, stanbul: itlembik,
247-250.
1 Padmini Palliyaguruge, Migrant Women Claim Their
3
4
5
6
7
Feministler kendi nceliklerini dayatrlar; tabi ki

cinsellik, erkeklerle ya da aileyle olan sorunlar
bizim de sorunlarmz. Sonuta yasa dfl krtaj
yznden len kim? Biziz, yoksul ev ii alflanlar; ama onlar [feministler] bize daha fazla ilgi
gstermeliler, birisinin hi ailesi yoksa veya hkmeden, saldrgan bir iflverene katlanmak zorundaysa tek arkadaflnn erkek arkadafl olabileceini anlamallar. Zaten iflverenlerimiz olarak feministler bize bu kadar kt davrand srece,
onlara nasl gvenelim ki?7
Ev ii alflanlarnn bu tecrbelerden kardklar sonulardan biri kendi rgtlerini oluflturmaya ihtiyalar
olduu. Bafllca mttefikleri gittikleri lkelerdeki ifli
sendikalar veya o lkenin feministleri deil, kendi lkelerinde alflan kadnlar olabilir. Ev ii alflanlar, bu
balantlar kurarak, hkmetlerinin dflk cretli fab-
163
Rights: Nairobi and After iinde Sri Lanka House Maids

and Free Trade Zone Workers, Geneva, World Council of Churches, dosya no. 15, Temmuz 1986, s. 21-4.
Centre for Society and Religion, Alone in a Strange
Land, Asian Migrant, cilt: 1, say: 1, Ocak-fiubat,
1988, s. 16. Asian Migrant Catholic Scalabrini
Centrum, Quezon City, Philippines, tarafndan
yaynlanr. Ayrca bkz., Asoka Bandarage, Women
and Capitalist Development in Sri Lanka, 1977-1987,
Bulletin of Concerned Asian Scholars, cilt: 20, say: 2,
1988, s. 69-71.
Palliyaguruge, a.g.e.
Katatonik: Dfl ortamla ilginin kesildii bir eflit flizofreni belirtisi (.n.).
A.g.e. Ayrca, Prema Embuldeniya, Their Suffering is
Beyond Human Endurance: From the Report of the
Committee on Migrant Workers, Sri Lanka, Migration
Today, say: 40, 1988, s. 12-13.
Linda Basch ve Gail Lerner, Migrant Women Claim Their Rights: Nairobi and After, Girifl yazs, a.g.e., s. 11.
A.g.e. Hizmeti olarak alflan kadnlarla onlarn orta
snf Latin Amerikal iflverenleri arasndaki iliflkiler
hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Ximena Bunster
ve Elsa Chaney, Sellers and Servants: Working Women
in Lima, Peru, South Hedlay, MA: Bergin Publishers,
1988; Elsa Chaney ve Marcey Garcia Castro tarafndan
yayna hazrlanan Muchachas No More: Household
Workers in Latin America and the Caribbean,
Philedelphia: Temple University Press, 1989. Bat Hint
Adalarndan gelen bir kadnn kendisinin ABDli
iflveren evsahibi zerine izlenimlerini izimlerle
betimleyen bir roman: Paula Fox, A Servants Tale,
Londra ve New York: Penguin, 1984.
Hizmetilerin, hkmetin modernleflme siyasetlerinin hemen ardndan iflsizliin artmasyla in flehirlerine geri dnfl hakknda bilgi iin bkz., Elizabeth
Croll, Grannies, Maids and Housekeepers, China
Now, say: 118, 1986, s.21-3.
164

1. d
2. e
3. c
4. a
5. b
6. e
7. c
8. d
9. c
10. a
Yantnz yanlfl ise Siyasi Katlm, Seferberlik,

Temsil ve Toplumsal Hareketler konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gmen Haklar Mcadelesi: Sorunlar ve Yeni Ynelimler konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gmen Aktivizmi ve Siyasal Katlm konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gmen Aktivizminin Koflullar konusunun Gmen Dayanflma Alar alt blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gmen Haklar Mcadelesi: Sorunlar ve Yeni Ynelimler konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ulus-tesi G ve Gmenlerin Ulus-tesi Aktivizmi konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ulus-tesi G ve Gmenlerin Ulus-tesi Aktivizmi konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Uluslararas Ge Dayal
Toplumsal Hareketlerden rnekler konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ulus-tesi Toplumsal Hareketler konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gmen Aktivizminin Koflullar konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Geleneksel ifli hareketleri ve sendikalar gmen iflilerin sorunlarn ve taleplerini dikkate almada yavafl davranmfltr. Sendikalarn gmen iflilere iliflkin tutumunda, sendikalarn kresel emek iliflkilerinde ve emein
kresel rgtlenmesinde etkisinin zayflamas ve rolnn azalmas etkili olmufltur. G alan lke sendikalar, byk blm yerli ifliler tarafndan salanan kaynaklarnn bir ksmn gmen iflilerle ilgili meselelerde kullanmada sknt yaflarken; g gnderen lke sendikalar yerli iflilerin meselelerine ncelik vermekte,
lkeden g etmifl gmenlerle ilgili faaliyetlere kaynak ve zaman ayrmak konusunda zorluk yaflamaktadrlar. Ayrca, gmenlerin dorudan temsili ve onlar
iin hizmetler sunmak ve gmenleri rgtlemek sendikalarn temel faaliyet alannn (toplu szleflmeler) tesinde bir aba, ynelim ve uzmanlk gerektirmektedir.
Sra Sizde 2
Gmenler siyasal srecin aktif katlmclar olmaktan
ok edilgen alclar olarak grlmektedir. Gmenlerin vatandafllk haklarna ve siyasal katlm kanal ve srelerine eriflimi nndeki engeller ve uluslararas gn kalc olarak alglanmamas gmenlerin siyasal
katlm ve eyleyiciliine olan ilgi azlnn nedenleri
arasnda saylabilir. Gmenlerin siyasal edilgenliini
varsayan hakim yaklaflm, gmenlerin siyasal kurum
ve srelerde var olamamas ya da grnr olmamasna dayanmaktadr. Gmenlerin g gnderen ve alan
lkedeki aktivizmini gz ard eden baz yaklaflmlar,
gmenlerin dflk siyasi katlmnn kkenlerini kltrel farkllkla ve hatta geri kalmfllkla aklamaya alflmaktadr. Ayrca gmenlerin uzun erimli mcadeleleri ok n plana karlmazken, protestolar ve fliddet
ieren eylemler gmenleri bir sorun olarak grnr
klmaktadr.
Sra Sizde 3
Gnlllk esasna dayanan dernekler, bireyleri evreleyen alarla aralarnda gevflek balar yaratr ve bireyleri siyasal katlm taleplerinin olduu alana eker. Gnlllk esasna dayanan dernek bir okul vazifesi grerek yurttafllkla ilgili yetiler kazandrr ve demokrasi ve
siyasal katlm konusunda bilgi ve deneyim birikimi
salar. Bu derneklere katlm gmenlere sosyal sermaye kazandrarak siyasal aktivizm iin kaynak salar. Ayrca birbirine gevflek balarla bal bireylerin farkl birey ve evrelere bal olma olasl daha yksektir. Bireyler aras kk lekteki etkileflimler byk apta
rntlere dnflmekte ve bylece gmenlerin derneklerde rgtlenmesi siyasal alanda taleplerinin temsil
edilmesine ve grnrlk kazanmalarna imkan tanmaktadr.
Sra Sizde 4
Bir gmen topluluunun rgtsel yaps, ye rgtlerin says, yelik dzeyi ve faaliyetlerin eflitlilii gmen topluluunca retilen sosyal sermaye orann etkiler ve belli kolektif hedeflerin gereklefltirilmesini salar. Gmen alarndaki gven sosyal sermayeye dnflmekte, sosyal sermaye ise siyasal katlmn kapsn
aralamaktadr. Dier rgtlerle daha fazla balants
olan rgtlerin ve yaplanmalarn genellikle en byk,
en iyi donanml ve en fazla kaynaa sahip olan rgtler ve alar olduu grlmektedir.
Sra Sizde 5
Gmenlerin ulus-tesi alana ve hareketlere katlmn
adan ele almak mmkndr. Dorusal ulus-tesilike gre; para gnderme, gmen a ve dernekleri
kurma gibi ulus-tesi pratikler ve katlm araclyla
gmenleri g gnderen balama balar. Kaynaklara
baml ulus-tesilike gre; gmenler sahip olduklar
ve g srecinde edindikleri kaynaklar lsnde ulustesi faaliyetlere katlr ve g gnderen balamla balant kurarlar. Tepkisel ulus-tesilik ise, gmenlerin
g alan balamda yafladklar dfllayc ve olumsuz deneyimlerin etkisiyle g alan topluma tepki duyarak
g gnderen lkeye ynelmeleri durumudur.
Kaynaklar
Abercrombie, Nicholas, Stephen Hill and Bryan S.
Turner (2006). The Penguin Dictionary of Sociology,
London: Penguin.
Basch Linda et al. (1997). Nations Unbound: Transnational Projects, Postcolonial Predicaments and Deterritorialized Nation-States, Amsterdam: Gordon
and Breach Publishers.
Bell, Mark. (2004). Invisible Actors? Irregular Migrants
and Discrimination in Barbara Bogusz, Ryszard
Cholewinski, Adam Cygan and Erika Szyszczak
(eds.) Irregular Migration and Human Rights:
Theoretical,
European
and
International
Perspectives, Leiden/Boston: Martinus Nijhoff
Publishers; 345-362.
Bousetta, Hasan (2001). Post-Immigration Politics and
the Political Mobilisation of Ethnic Minorities. A
Comparative Case-Study of Moroccans in Four
European Cities, ECPR Joint Sessions Grenoble,
April 6-11.
Buzan, Barry, Ole Waever and Jaap de Wilde. (1998).
Security: A New Framework for Analysis, Boulder:
Lynne Rienner Publishers.
Castles, Stephen. (2008). Understanding Global
Migration: A Social Transformation Perspective,
Paper Presented at the Conference on Theories of
Migration and Social Change, Oxford, 1-3
Temmuz.
Castles, Stephen ve Mark J. Miller. (1998). Age of Migration: International Population Movements in the Modern World, London: Macmillan Press.
165
Evans, Peter (2000). Fighting Marginalization with

Transnational Networks: Counter- Hegemonic
Globalization. Contemporary Sociology, 29, 230-41.
Giddens, Anthony (2009). Sociology, Cambridge: Polity
Press.
Gorodzeisky, Anastasia and Moshe Semyonov (2009).
Terms of Exclusion: Public Views Towards
Admissions and Allocation of Rigths to Immigrants
in European Countries, Ethnic and Racial Studies,
32 (3), 401-423.
Granovetter, Mark S. (1973). The Strength of Weak Ties,
American Journal of Sociology, 78 (6), 1360-1380.
Guarnizo, Luis Eduardo, Alejandro Portes and William
Haller. (2003). Assimilation and Transnationalism:
Determinants of Transnational Political Action
among Contemporaray Migrants, AJS, 108 (6), 121148.
Guarnizo, Luis Eduardo and Michael Peter Smith. (1998).
The Locations of Transnationalismin Michael Peter
Smith and Luis Eduardo Guarnizo (eds.)
Transnationalism From Below, New Brunswick:
Transaction Publishers, 3-35.
Gutirrez, Marisol Raquel. (2010). The Power of
Transnational Organizing: Indigenous Migrant
Politics in Oaxacalifornia, NACLA Report on the
Americas, 32-45.
Hamilton, Anita. (2011). A Day Without Immigrants:
Making a Statement, Time Online Edition, March 1.
Hatton, Timothy J. and Jeffrey G. Williamson. (2008).
Global Migration and the World Economy: Two
Centuries of Policy and Performance, Cambridge:
The MIT Press.
Hollifield, James F. (2004). The Emerging Migration
State, International Migration Review, 38 (3), 885912.
Horta, Ana Paula Beja, Jorge Malheiros ve Antnio da
Graa. (2008). Ethnic Civic Communities and
Political Participation: The Case Study of
Capeverdean Associations in Three Municipalities
of the Lisbon Metropolitan Area and in Rotterdam,
in Maria Lucinda Fonseca (ed.) Cities in Movement:
Migrants and Urban Change, Lisbon: Lisbon
University, 165-203.
Huysmans, Jef. (1998). Revisiting Copenhagen: Or, On
the Creative Development of a Security Studies
Agenda in Europe, European Journal of
International Relations, 4 (4), 500.
166
Itzigsohn, Jos and Silvia Giorguli-Saucedo. (2005).

Incorporation, Transnationalism, and Gender:
Immigrant Incorporation and Transnational
Participation as Gendered Processes, IMR, 39 (4)
,895-920.
Itzigsohn, Jos et al. (1999). Mapping Dominican
Transnationalism: Narrow and Broad Transnational
Practices, Ethnic and Racial Studies, 22 (2), 316-339.
Karpathakis, Anna. (1999). Home Society Politics and
Immigrant Incorporation: The Case of Greek
Immigrants in New York City, International
Migration Review, 33 (1), 55-78.
Kaya, Ayhan (2008). Fransa Trkleri: Cumhuriyeti Entegrasyon Modelinin Elefltirisi, Didem Danfl ve Verda rtifl (der.), Entegrasyonun tesinde Trkiyeden
Fransaya G ve Gmenlik Halleri, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 35-72.
Khagram, Sanjeev and Levitt, Peggy. (2005). Towards
a Field of Transnational Studies and a Sociological
Transnationalism Research Program, Hauser Center
for Nonprofit Organizations Working Paper No. 24.
Kurtolu, Aya. (2005). Mekansal bir Olgu olarak
Hemflehrilik ve Bir Hemflehrilik Mekan Olarak
Dernekler, European Journal of Turkish Studies, 2.
Levitt, Peggy. (2006). Immigration. in Helen Rose
Ebaugh (ed.) Handbook of Religion and Social
Institutions, New York: Springer, 391-410.
Levitt, Peggy. (2003). You Know, Abraham Was Really
the First Immigrant: Religion and Transnational
Migration`, IMR, 37 (3), 847-873.
Levitt, Peggy. (2001). The Transnational Villagers,
Berkeley: University of California Press.
Levitt, Peggy et al. (2003). International Perspectives on
Transnational Migration: An Introduction IMR, 37
(3), 565-575.
Lim, Timothy. (2005). Political Activism and the
Expansion of Rights for Transnational Migrant
Workers: South Korea and Japan in Comparative
Perspective, Paper presented at the annual meeting
of the International Studies Association, Hawaii,
March 05.
Lim, Timothy. (2004). Political Activism and the
Expansion of Rights for Transnational Migrant
Workers: South Korea and Japan in Comparative
Perspective, Korea and Global Migration
Conference Papers, December 11.
Lim, Timothy. (1999). The Fight for Equal Rights: The
Power of Foreign Workers in South Korea,
Alternatives: Social Transformation and Humane
Governance, 24 (3), 329-360.
Lyons, Lenore. (2006). The Limits of Transnational

Activism: Organizing for Migrant Worker Rights in
Malaysia and Singapore, Paper Presented at the
Workshop Transnationalisation of Solidarities and
Women Movements, University of Montral, April
27-28.
Martinello, Marco. (2005). Political Participation,
Mobilization and Representation of Immigrants and
their Offspring in Europe, Wily Brandt Series of
Working Papers in International Migration and
Ethnic Relations, 1/05, School of International
Migration and Ethnic Relations, Malm University.
Milani, Carlos R. S. and Ruthy Nadia Laniado. (2007).
Transnational Social Movements and the
Globalization Agenda: A Methodological Approach
Based on the Analysis of the World Social Forum,
Brazilian Political Science Review (Online), 1 (2),
10-39.
Milani, Carlos R. S. and Ruthy Nadia Laniado. (2006).
Transnational Social Movements and the Globalization Agenda: A Methodological Approach Based on
the Analysis of the World Social Forum, Paper Presented at the Workshop Transnationalisation of Solidarities and Women Movements, University of
Montreal, April 27-28.
Munck, Ronaldo (2002). Emein Yeni Dnyas: Kresel
Mcadele, Kresel Dayanflma, (ev. Mahmut
Teke), stanbul: Kitap Yaynevi.
Narayan, Gopalkrishnan (2001). What about the Global
Poor? Globalization From Above and Below, Social
Alternatives, 20 (3), 40-44.
Nuholu-Soysal, Yasemin. (2000). Citizenship and
Identity: Living in Diasporas in Post-War Europe?
Ethnic and Racial Studies, 23 (1), 1-15.
zer, M. Akif. (2006). Ynetiflim zerine Notlar,
Sayfltay Dergisi, 63, 59-89.
zyrek, Esra (2009). The Light of the Alevi Fire Was
Lit in Germany and Then Spread to Turkey: A
Transnational Debate on the Boundaries of Islam,
Turkish Studies, 10 (2), 233-253.
stergaard-Nielsen, Eva K. (2001). The Politics of
Migrants Transnational Political Practices, WPTC01-22, Paper Presented at the Conference on
Transnational Migration: Comparative Perspectives,
Princeton University, June 30-July 1.
Palabyk, Hamit. (2004). Ynetimden Ynetiflime Geifl
ve tesi zerine Kavramsal Aklamalar, Amme
daresi Dergisi, TODAE, 37 (1), 63-85.
Peker, Y. Blent. (2002). Kaak Gmenler, Yasadfl

nsanlar: Yeni Kleci Dnya Dzeninde Trkiye,
Birikim, Say: 154, 49.
Petek, Gaye. (2008). Trkiye Kkenli Gmenlerin Fransada Siyasi Katlm ve Temsiliyeti, Didem Danfl ve
Verda rtifl (der.), Entegrasyonun tesinde Trkiyeden Fransaya G ve Gmenlik Halleri, stanbul: stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 73-89.
Petras, James. (2006). The Rise of the Migrant Workers
Movement, Left Turn - Notes from the Global
Intifada, September 1st, http://www.leftturn.org
Pilati, Katia. (2010). Civic and Political Engagement by
Immigrant Organisations in Italy. The Case Study of
Milan, Revista Migraes, Say: 6, 145-159.
Piper, Nicola (2005). Transnational Politics and
Organizing of Migrant Labour in South-Asia - NGO
and Trade Union Perspectives, Asia-Pacific
Population Journal, 20 (3), 87-110.
Portes, Alejandro, Cristina Escobar and Alexandria
Walton Radford. (2005). Immigrant Transnational
Organizations and Development: A Comparative
Study, Princeton University Center for Migration
and Develeopment Working Paper Series, CMD
Working Paper No. 5-07.
Portes, Alejandro et al. (1999). The Study of
Transnationalism: Pitfalls and Promise of an
Emergent Research Field, Ethnic and Racial Studies,
22 (2), 217-237.
Portes, Alejandro (1997). Globalization from below:
The rise of Transnational Communities, Working
Paper, WPTC-98-01.
Portes, Alejandro and Min Zhou. (1993). The New
Second Generation: Segmented Assimilation and Its
Variants, The Annals of the American Academy of
Political and Social Science, 530 (1), 74-96.
Shtze, Stephanie. (2010). Gendered Empowerment:
The Construction of Transnational Political Spaces
between Chicago and Michoacn, Paper Presented
at the SGIR 7th Pan-European International Relations
Conference, Stockholm, September 9-11.
Silvey, Rachel. (2003). Spaces of Protest: Gendered
Migration, Social Networks, and Labor Activism in
West Java, Indonesia, Political Geography, 22, 129155.
Smith, Helena. (2011). Illegal Migrants Risk Death for
Right to Stay in Greece, Guardian Online, 6 March.
Skefeld, Martin (2008). Struggling for Recognition: The
Alevi Movement in Germany and in Transnational
Space, New York: Berghahn Books.
167
Teorell, Jan. (2003). Linking Social Capital to Political

Participation: Voluntary Associations and Networks
of Recruitment in Sweden, Scandinavian Political
Studies, 26 (1), 49-66.
Tilly, Charles. (1990). Transplanted Networks in
Virginia Yans-McLaughlin (ed.). Immigration
Reconsidered: History, Sociology and Politics,
Oxford: Oxford University Press, 79-95.
Tilly, Charles (1978). From Mobilization to Revolution,
New York: Random House.
Trimikliniotis, Nicos. (2008). Migration States or States
of Exception? Social Movements Confront Authoritarian Statism, in Helga Rittersberger-Tl et al.
(eds.) Rethinking Global Migration: Practices, Policies and Discources in the European Neighbourhood, Ankara: KORA-METU, 57-66.
nltrk-Ulutafl, ala ve Alcan Kalfa. (2009). Gn
Kadnlaflmas ve Gmen Kadnlarn rgtlenme
Deneyimleri, Fe Dergi, 1 (2), 13-28.
Wentts, Julie R. (2002). Immigration Policy and the
Challenge of Globalization: Unions and Employers
in Unlikely Alliance, New York: Cornell University
Press.
Wimmer, Andreas and Nina Glick Schiller. (2003).
Methodological Nationalism, the Social Sciences,
and the Study of Migration: An Essay in Historical
Epistemology, IMR, 37 (3), 576-610.
Yans-McLaughlin, Virginia. (1990). Introduction in
Virginia Yans-McLaughlin (ed.). Immigration
Reconsidered: History, Sociology, and Politics,
Oxford: Oxford University Press, 3-21.
Zolberg, Aristide R. (2006). Managing a World on the
Move, Population and Development Review, 32. 222253.
Yunanistanda alk grevinde 300 gmen iin
dayanflma ars http://gocmendayanisma.org
Migrants end Greek hunger strike after government
offer http://www.bbc.co.uk/news/world-europe12694104
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra,

Barfl hareketinin tarihsel kkenlerine ynelik bilgi edinebilecek;
Barfl hareketinin Batdaki geliflimini tanmlayabilecek,
Kreselleflmenin barfl hareketinde yaratt dnflmleri irdeleyebilecek,
Barfl hareketinin Trkiyedeki geliflim srecini ve farkl kampanyalarn
deerlendirebilecek,
Bat dfl barfl giriflimleri hakknda bilgi edinecek;
Barfl hareketini, organizasyon modelleri, eylem repertuarlar, ereveleme
ve elde ettikleri kazanmlar alarndan analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Modernite; Ulus / Devlet

Barfl Hareketi
Pasifizm
Savafl Karfltl
Souk Savafl
Nkleer Silahlanma
Vietnam Savafl
Irak Savafl
Kreselleflme
Vicdani Red
ereveleme / Organizasyon
Modelleri / Eylem Repertuar
indekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Barfl Hareketleri
GRfi
BATIDAK BARIfi HAREKETNN
TARHES
ABDDE VE AVRUPADA BARIfi
HAREKET
BALKANLARDA BARIfi
HAREKETLERNE RNEK
TRKYEDE BARIfi HAREKET
BARIfi HAREKETNN GENEL
DEERLENDRMES
Barfl Hareketleri
GRfi
Barfl hareketi, savafllarn durdurulmas, savafl kma tehlikesinin ortadan kaldrlmas ve genel olarak fliddet kullanmnn en aza indirilerek barfl hlinin salanmas ve kalc klnmas gibi amalarla rgtlenen eflitli grup ve bireylerin seferberliklerine verilen genel addr. Bu genel kategori altnda, farkl meseleler zerine younlaflmfl deiflik barfl kampanyalar ve hareketleri bulunmaktadr. Dier toplumsal hareketler gibi barfl hareketleri de moderniteyle beraber ortaya kmfl, modern
siyaset yapma biimlerinden biridir. zellikle ulus devletlerin oluflmas ve buna
bal olarak savaflmann biim ve anlam deifltirmesi karflsnda, Batda 19. yzyldan itibaren barfl hareketinin altnda kitlesel kampanyalar oluflturulmaya bafllanmfltr. Ulus devlet merkezli dnya siyasal dzeni iinde arlkla ulusal dzeyde
rgtlenen kampanyalar, uluslararas dzeyde de iflbirliine girmektedir. Barfl hareketinin ulusal karakteri 20. yzyln son eyreinden itibaren kreselleflme sreciyle beraber deiflmeye bafllamfltr. Son dnem barfl hareketleri ulus tesi iliflkiler kurarak yerel ve ulusal zelliklerinin yan sra ulus tesi zellikler de kazanmfltr. Gnmzde barfl hareketleri genel olarak, savafl karfltl, silahszlanma, maynlarn temizlenmesi, vicdani red, fliddet ieren yerel atflmalarn durdurulmas
gibi konular zerinde younlaflmaktadr.
BATIDAK BARIfi HAREKETNN TARHES

Ulus Devletlerin Ortaya kfl
Savafl, modern ulus devletin oluflmasnda ok nemli bir rol oynamfltr. Charles
Tillynin (1985) modern devletin ortaya kfl srecini Avrupa tarihinde incelerken,
bu srete belirledii 4 temel etkenden biri savafltr. Tilly devletlerin tarihinin savafllarn tarihiyle i ie getiini syler. Siyasi otoritenin merkezleflmesi ve mulk
olan snrlarn netleflmesi, ksacas modern devletin ortaya kmas, dier devlet
adaylaryla yaplan savafllar sayesinde mmkn olmufltur. Modern devlet, tanm
gerei snrlar iinde egemen olan tek g ya da fliddeti tekeline alabilmifl devlettir (Weber, Gerth ve Mills, 1967 iinde). Modern devletlerin geliflme srecinde tm
siyasi glerin (devlet adaylarnn) hedefi olduu iin savafl kanlmaz olmufltur.
Savafl, devletler iin siyasi rakipleri yok etmek ve fliddeti tekellefltirmek iin tarihsel olarak en nemli yntem olmufltur (Tilly 1985). Modern ulus devletlerin oluflumundan sonra da savafl, belirleyici nemini korumufltur. Savafllar modern ulus
170
devletin oluflumunda byk bir rol oynasa da siyasi otorite gcn sadece fliddetten deil, ayn zamanda kurduu meflruiyet zemininden alr. Tarihsel sre ierisinde devletler siyasi rakipler arasndan syrlp otoritelerini merkezlefltirmeye alflrken, egemenlik kurduklar topraklarda yaflayan nfusun merkeze balln da
nemsiyorlard. Devletler bu ballk karfllnda asker koruma ve olas tehditlere
karfl savunma vaat etmifltir. Modern ulus devlet, bu vaadi daha etkin bir biimde yerine getirdike, merkez otoritesini ve ayn zamanda, meflruiyetini glendirmifltir.
Ayn zamanda meflruiyet salama ihtiyac, vatandafllk haklarn glendirdi. Giderek merkez pozisyonunu glendiren modern ulus devlet, bu pozisyonun devamn salamak iin sk sk savaflmak zorundayd. Savafllarn yksek maliyeti ve
insan kayna ihtiyac ise, halktan toplanan vergi ve vatandafllarn askere alnmasyla karfllanyordu. Ulus devletin salamlafltrd snrlar iersindeki bu kaynak
arayfl, halkn hoflnutsuzluunun devlete yneltilmesine yol at (Mann, 1993).
Kaynak aktarmna karfl durufl, ulus devletin vatandafllk haklarn geniflletme ve
demokratikleflme ynnde tavizler vermesine yol at. Temsili kurumlar, mahkemeler ve haklarn garanti altna alnmas bu tavizlerin kapsamn oluflturmufltur
(Tilly 1985). Devletin artan gcne karfl yaygn direnifl temsil yoksa vergi de
yok, anlayflnda zetlenebilir. Yirminci yzylda da vatandafllarn savafla katlmas karfllnda siyasi ve sosyal haklar geniflletilmifltir.
Modern Toplumsal Hareketlerin Ortaya kfl
Modernite ncesi dnyada,

ayaklanmalara neden olan
bir baflka konu da dindir.
Ancak, tek tanrl dinlerin
evrensel yaklaflmlarnn
etkisiyle, din seferberlikler
dierlerinden farkl olarak
yerelliklerin tesine geerek,
ulusal veya uluslararas
dzeyde atflmalara neden
olmufltur (Tarrow, 1998: 33).
Modern ulus devletlerle vatandafllarn arasndaki iliflkide belirleyici unsurlarn baflnda toplumsal hareketler gelir. Toplumsal gruplarn arasndaki atflmalarn bir
ifade flekli olan toplumsal hareketler, ilk olarak Avrupada moderniteyle beraber
meydana gelmifl bir olgudur (Tarrow, 1998; Tilly, 2004). atflma, insanlk tarihinin
ayrlmaz bir paras olarak, her zaman mevcuttu. Ancak, toplumsal atflmalar modernite ncesi toplumlarda modern toplumlardakinden daha farkl flekillerde vcuda gelmifltir.
Feodal Avrupada siyasi erk bir dizi siyasi aktr arasnda paralanmfl hldedir
ve merkez otoriteler olduka zayftr. Toplum ve siyasi g merkezleri arasndaki
balar korumac iliflkiler temelinde flekillenmifltir. 16. yzyldan itibaren ticaretin
geliflimiyle glenmekte olan flehirler saylmazsa, nfusun ounluunu oluflturan
halk, derebeylerin topraklar zerinde birbirinden kopuk ve ayrflmfl cemaatler hlinde yaflamaktadr. Cemaatler arasnda iletiflim ve balar yok denecek kadar azdr.
Bu balamda, yerel cemaatler, uradklar herhangi bir adaletsizlie yerel ayaklanmalarla cevap vermifltir. Bu ayaklanmalarn genel zellikleri, cemaatlerle birebir ilgili meseleler zerine olmalar, atflmalarn yerel cemaatlerin dflna taflmamas, her bir yerel toplulukta farkl tezahr etmesi ve atflmalarnn nedeni olarak
merkez bir otoriteyi hedeflenmemeleridir (Tilly, 2004). Yerel ayaklanmalarn, ana
nedenleri vergilerin artmas, alk, hakszlk sonucu ortaya kt dflnlen lmler, toprak ve su kullanma haklarnn gasp edilmesi olmufltur. Hzl bir flekilde ortaya kan ve ksa sren bu yerel ayaklanmalarda, topluluklar suladklar aktrlere - karar alc veya kararlar uygulayc olmalar fark etmeksizin- dorudan mdahalelerde bulunmufl, ounlukla karfltlarna fliddet uygulamfltr (Tilly, 2004; Tarow, 1998).
Ancak modernleflme sreciyle beraber atflma siyaseti dnflm geirmifltir.
Modern ulus devletin oluflmasyla siyasi g merkezde toplanmaya bafllamfltr.
Vergi toplama, askere alma, adalet datma gibi faaliyetler, glerini oluflturup pekifltirmeye bafllayan merkez devletler tarafndan yrtlmeye bafllanmfltr. Bunun
7. nite - Barfl Hareketleri
171
sonucunda, toplumlarn gznde uradklar hakszlklarn kayna da merkezleflmifl ve merkez devlet, seferber olan eflitli toplumsal gruplarn hedefi olma konumuna gemifltir. Toplumsal gruplarn kendi aralarndaki atflmalarda da devlet
baflvurulan ana zm mecras olarak grlmeye bafllanmfltr (Tilly, 2004). Buna
paralel olarak, ekonomik alanda kapitalizmin geliflmesi ve yaylmas ile sanayileflme sreleri feodal toplumlarda daha nce grlmemifl bir sosyal devinim salamfltr. Ayn zamanda, modern snflarn oluflmasna neden olarak, toplumsal aidiyetlerin yerel alarn tesine gemesine neden olmufltur. Ayn zamanda, snflar
aras eflitsizlikle beraber zerinde seferber olunacak yeni ihtilaf ve atflma meseleleri ortaya kmfltr. te yandan, ulus devletlerin snrlar ierisinde yaflayan nfuslar birlefltirici etkisiyle yerel topluluklarn daha byk bir topluluun paras
olduu fikri insanlarn tahayyllerini flekillendirmifltir. Daha nceleri, paralanmfl
ve kopuk hlde yaflayan topluluklar birlefl(tiril)erek, ulusal topluluklara dnflmfltr. Artan okuma yazma oranlaryla beraber roman, gazete, dergi ve el ilan gibi yazl iletiflim aralarnn geliflimi ve derneklerin yaygnlaflmas sonucunda yaflanan canllk, daha nce kopuk bir flekilde yaflayan yerel topluluklarn birbirleriyle
balar kurmasnda etkili olmufltur. Bylelikle birbirleriyle iletiflime geerek bilgi ve
tecrbelerini paylaflan yerel topluluklar arasnda alar oluflmufltur (Anderson,
1991). Btn bu geliflmeler modern toplumsal hareketlerin oluflmasnn nn amfltr. Yerel ayaklanmalardan farkl olarak toplumsal hareketler erevesinde toplumsal gruplar yerel olmaktan kararak, daha genifl kesimleri ilgilendiren meseleler zerine seferber olmaya bafllamfllardr. Eylemler ve hareketler farkl zaman ve
mekanlarda tekrarlanabilme zellii kazanmfltr. Korumac iliflkilerinin deiflmesiyle zerkliklerini kazanan gruplar, uradklar hakszlklarn kayna olarak grdkleri karfltlaryla seferberlikleri srasnda dorudan karfl karflya gelmifltir. Toplumsal atflmalarda fliddet kullanm modernite ncesi dneme gre olduka azalmfl ve yeni barfll eylem biimleri kullanlmaya bafllanmfltr. Sonuta, 17. yzylda bafllayan toplumsal hareketlerin oluflma sreci, 20. yzyla gelindiinde tamamlanmfltr. O gnden bugne, modern toplumsal hareketler, modern siyasal ve toplumsal hayatn ayrlmaz bir paras olmufltur. (Tilly, 2004; Tarrow, 1998; della Porta ve Diani, 2006).
Modern Barfl Giriflimlerinin Bafllangc

Barfl fikri, Antik adan itibaren felsefecilerin, dflnrlerin, yazarlarn ve dinlerin zerinde dflnd konulardan biri olmufltur. Kavram, genel olarak ahlak, siyasi ve toplumsal atflma ve doayla uyum boyutlaryla ele alnmfltr (Chatfield ve
Iiukhina, 1994). Tek tanrl dinlerin bir ksm kollar da pasifizmi din retilerinin
temel tafllarndan olduunu savunmufllardr (Kaldor ve dierleri, 2007: 95).
Bu din ve ahlaki temelli karfl kfllarn yan sra, savafl dnemlerinde artan vergiler ve askere alnma uygulamalar gibi toplumlara ve bireylere getirilen yksek
maliyetlerinden dolay da savafl, tarih boyunca rahatszlklara ve atflmalara neden
olmufltur. Modernite ncesi toplumlarda, savafln neden olduu toplumsal rahatszlklar, yukarda da irdelendii gibi, birok yerel ayaklanmaya neden olmufltur.
Barfln ve savafl karfltlnn modern toplumsal hareketler olarak ifade edilmesi, ulus devletlerin ortaya kflna rastlar. Ulus devletlerin kitlesel ve dzenli ordular kurmas, zorunlu askere alnma uygulamalar bafllatmalaryla beraber bir dizi
savafl karflt giriflim de oluflmufltur. Bu giriflimler 17. yzylda baz din oluflumlarn savafl faaliyetine ahlaki olarak karfl kmalaryla bafllar. 17. yzyl Amerikasn-
Pasifizm, genel olarak

fliddetin her trne karfl
kan ve fliddetin tm
toplumsal ve siyasal
pratiklerden dfllanmas
gerektiini savunan din ve
ahlaki temelli dflnce
akmdr.
Savafl karfltl, zellikle
devletler arasnda yrtlen
savafllara, devletlerin
fliddetin tekelini elinde
bulundurmasna ve asker
kurumlarn varlna karfl
kan dflncelerin genel
addr.
172
da, Quakers, Brethern Kilisesi ve Menonitler gibi reformist Protestan cemaat ve

mezhepler ldrme faaliyetlerinin din inanlarna ters dfltn savunarak savafllara karfl olduklarn ilan etmifllerdir (Chatfield, 1994: 10). Klelik, kadn haklar gibi konularla ilgili adaletsizliklere de karfl kan bu barfll gruplar, bireysel
davranfllardan uluslararas siyasete kadar hibir alanda fliddet kullanmnn olmamas gerektiini savunmufltur. Bunun iin de eflitli barfl topluluklar oluflturmufl
ve sonrasnda barfl hareketine srekli olarak destek vermifltir.
Din kkenli olmayan, sekler barfl giriflimleri ise 18. yzyldan itibaren flekillenmeye bafllamfltr (Marullo ve Meyer, 2004: 644). lk barfl cemiyetleri 1815 ylndan itibaren Amerika ve Britanyada kurulmufltur. 1828 ylnda genifl kapsaml
Amerikan Barfl Cemiyeti kurulmufltur. 19. yzyln ortalarndan Birinci Dnya Savaflna kadarki dnemde bir dizi barfl kongresi de dzenlenmifltir. Bu kongreler,
Avrupa apnda 1843-1850 yllar arasnda dzensiz olarak organize edilirken, 1889
tarihinden itibaren Avrupada, 1892 ylndan itibarense dnya genelinde dzenli
olarak her yl yaplmaya bafllanmfltr (Kaldor ve dierleri, 2007: 96; Chatfield,
1997: 23). Bu barfl konferanslarnn da etkisiyle, barfl organizasyonlar Amerika ve
Britanyada sayca artmfltr. Bunun yan sra Fransa, talya, Hollanda ve skandinavya lkeleri gibi Avrupann deiflik blgelerinde birok barfl rgt ve topluluu kurulmufltur (Passy, 1896; Chatfield, 1997). 1900 ylndaki barfl rgt says
Britanyada 46, Almanyada 72, Fransada 16, Amerikada 15, Rusyada 1 ve skandinavya lkelerinin toplamnda 216 tanedir (Lyons, 1963, aktaran Kaldor ve dierleri, 2007: 96). Bu dnemdeki barfl organizasyonlarnn ama ve barfl kavramna
yaklaflmlarnda belirgin farkllklar vardr. Ancak hemen hemen hepsinin stnde
durduu ortak tema devletler aras anlaflmazlklarn zlebilmesi iin uzlaflma
mekanizmalarnn oluflturulmasdr (Chatfield, 1997: 23-24).
Birinci Dnya Savafl srasnda durma noktasna gelen barfl giriflimleri, savafl
sonrasnda tekrar canlanmfl ve barfln kalc bir hl almas iin arayfllar devam etmifltir. eflitli barfl rgtlerinin de abalaryla, uluslararas iliflkileri glendirmek
ve devletler arasnda uzlaflma salamak amacyla Milletler Cemiyeti kurulmufltur
(Chatfield, 1997).
SIRA SZDE
Toplumsal hareket
D fi N E L belirli
M bir
kampanyas,
hedefe ulaflmak iin
toplumsal hareket aktrleri
veya
S STKlar
O R Utarafndan
dzenlenen tematik, sosyal
ve zamansal olarak bir
btnle sahip eylemler
D K K Averilen
T
toplamna
addr
(della Porta ve Rucht, 2002:
3).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Barfl hareketinin
ulus devletlerin oluflumuyla balants nedir?
ABDDE VE AVRUPADA BARIfi HAREKET

D fi N E L M
Barfl hareketi, kinci Dnya Savaflnn bitiminden gnmze kadar genifllemifl ve

kalc bir harekete dnflmfltr. zellikle Amerika ve Avrupada geliflen hareket,
S O R Ucanllk gsterip belli bafll kampanyalarla seferber olurken, dier
baz dnemlerde
dnemlerde yavafllayarak eylemsizlik hline gemektedir. Baflka bir deyiflle, dier
hareketlerdeD grld
gibi barfl hareketi atflma dngleri/protesto dalgalar hKKAT
linde ilerler.
Buna gre, siyasal alanda, dier siyasal aktrlerden gelen destein artmas, kaSIRA SZDE
rar alma mekanizmalarna eriflim kolayl, devlet basksnn azalmas, siyasal elit
gruplarn paralanmas ve hkmet deifliklii gibi deifliklikler meydana gelir.
ToplumsalAMALARIMIZ
hareket gruplarnn bazlar bu siyasal deifliklikleri, lehlerine kullanabilecekleri siyasi frsatlar olarak deerlendirir (Tarrow, 1998). Bylelikle, zerinde seferber olduklar konu hakknda kazanm elde edeceklerine inanan nc
K T A P bafllar. lk eylem ve seferberlikler sonucunda, hareketin mesegruplar eylemlerine
N N
Toplumlarn seyrine
baktmzda, baz
dnemlerde atflma ve
AMALARIMIZ
eylemler artar ve younlaflr;
dier dnemlerde ise azalr
ve seyrekleflir. atflmalar ve
protestolarn bu iniflli kfll
K T A atflma
P
rntsne
dngleri veya protesto
dalgalar denir (della Porta
ve Diani, 2006: 188-189).
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
lesi gndeme oturur ve siyasi alanda yeni frsatlar ortaya kar. Bunu gren dier
benzer gruplar da eylemlere katlr. Seferber olan gruplarn artmas, aralarndaki
etkileflimin fazlalaflmas ve tek bir ama iin bir araya gelmeleriyle kampanyalar
meydana gelir. Bu protesto dngs/protesto dalgasnn en st noktasdr. Bundan
sonra, artan toplumsal hareket basks sonucunda siyasi elitler ve partiler mzakerelere girer ve konu kurumsal siyasete taflnr. Bir baflka olaslk da devlet basksnn artmas sonucunda taleplerin karfllanma ihtimalinin azalmas ya da toplumsal
hareket gruplar arasnda yntem ve/veya hedefler asndan anlaflmazlklarn ortaya kmasdr. Her iki durumda da kampanya ve seferberlik hli dflfle geer
(della Porta ve Diani, 2006: 188-189; Tarrow, 1998: 147-150).
Protesto dngsnn/protesto dalgasnn en dip noktasnda toplumsal hareket
gruplar bekleme konumuna geer. Gruplar bekleme konumundayken fazla grnr deillerdir, ama bu hareketinin yok olduu anlamna gelmez. Aksine, barfl hareketi organizasyonlar ve alar klmelerine ramen, eylemsizlik srecinde de
aktiflerdir ve bir sonraki kampanya iin alflmalara devam ederler (della Porta ve
Diani, 2006; Tarrow, 1998).
Barfl hareketi de yukarda tarif edilen protesto dalgalar zerinden seyreder.
Gndemdeki konularn nem sras, siyasi frsatlar ve seferberlik kabiliyetlerine
gre her dnem farkl barfl kampanyalar dzenlenir ve barfl hareketi canlanr. Bu
blmde, Amerika ve Avrupa kkenli eflitli barfl kampanyalarn, kinci Dnya
Savafl, Souk Savafl ve Souk Savafl sonras dnemlerde ele alacaz.
kinci Dnya Savafl Srasnda Nkleer Silahlanma Karflt

Giriflimler
Amerikan barfl hareketinin ilk kapsaml kampanyas 1936-1937 yllar arasnda Acil
Barfl Kampanyas (EPC) ad altnda gerekleflmifltir. Birinci Dnya Savafl sonras
dnemde, eflitli pasifist ve liberal gruplar, ABDnin tarafszlk politikas izlemesi
ve ekonomik alanda uluslararas iflbirlii gdlmesi amacyla birleflmifltir. 1700 civarnda yerel ofisi bulunan EPC, Amerikan Kongresinde tarafszlk politikasn
destekleyen kararlar alnmas iin lobicilik faaliyetlerinde bulunmufltur. Bu faaliyetler sonucunda, 1936 ve 1937 yllarnda kongrede bu ynde kanunlarn kmasnda olduka etkin olmufltur. Kampanya, barfl gruplar arasnda kan anlaflmazlklardan dolay 1937 ylnda sona ermifltir (Kleidman ve Rochon, 1997: 48-49).
kinci Dnya Savaflnn son yllarna kadar pasif konumda kalan barfl hareketi, nkleer silahlanma karflt faaliyetlerle tekrar harekete gemifltir. 1942 ylnda
ABDnin nkleer bafllkl silah gelifltirme amacyla bafllatt Manhattan Projesi sonucunda retilen atom bombas, 1945 ylnda Japonyann Nagasaki ve Osaka flehirlerinin bombalanmasnda kullanlmfltr. Atom bombasnn kullanlmas, savafln
bitmesinde nemli bir etken olmasna ramen milyonlarca insann lmesi ve yaralanmasna neden olmasndan dolay izleyen yllarda byk kayg ve korkulara da
yol amfltr. Bu durumdan rahatszlk duyan ve aralarnda Manhattan Projesine
dhil olmufl baz bilim adamlar, Amerikan Atom Bilim Adamlar (FAS) (daha sonra Amerikan Bilim Adamlar) adl rgt altnda toplanmfltr. FAS, yaynlad bildirgelerle adm atlan nkleer an getirdii tehlikeler hakknda kamuoyun iktidar
sahiplerine uyarlarda bulunmufltur. Manhattan Projesinin direktr nl fiziki
Julius Robert Oppenheimer da nkleer enerjiyle ilgili her trl arafltrma, gelifltirme proje ve uygulamalarnn uluslararas bir rgt tarafndan denetlenmesi nerisini getirmifltir. Bilim adamlarnn neri ve giriflimleri her ne kadar somut sonular
getirmese de nkleer enerji konusunda yaptklar uyarlar eflitli sivil toplum kuru-
173
174
lufllarnn (STKlar) dikkatini ekmifl ve bilim adamlarna nkleer silahlarn kullanmnn denetimi konusunda destek vermeye bafllamfllardr (Mekata, 2006: 185).
Bylelikle, Souk Savafl dnemi boyunca etkili bir flekilde var olan nkleer silah
karflt hareketin ilk temelleri atlmfltr.
Souk Savafl Dnemi

kinci Dnya Savafl sonrasnda uluslararas siyasette ve savafl yapma biimlerinde
kkl deiflimler yaflanmfltr. Savafln sonunda nkleer silahlarn kullanlmasyla,
nkleer aa girilmifl oldu. Bu dnem boyunca, insanlk dnyada byk ykmlara neden olabilecek nkleer savafllarn her an meydana gelme tehdidiyle karfl
karflya kalmfltr. Nkleer tehdidi artran bir baflka etken de dnyann iki kutba ayrlarak, devlet bloklarnn birbirleriyle silahlanma yarflna girmeleri olmufltur. te
yandan, devletler aras diyalog, iflbirlii ve savafllarn durdurulmas amalaryla
Birleflmifl Milletler gibi uluslararas organizasyonlarn kurulmas da bu dnem
dnya siyasetindeki olumlu geliflmelerdendir. Nkleer silahlanma ve kurulan uluslararas kurulufllarla birlikte, barfl hareketi gruplarnn hedef, faaliyet alan ve
nndeki frsatlar asndan byk dnflmler meydana gelmifltir. Bylelikle, barfl hareketi sadece srmekte olan savafllara karfl deil, savafl tehdidini artran silahlanma politikalarna karfl da byk seferberlikler yrtmfltr (Marullo ve Meyer, 2004: 642).
Souk Savafl dnemi boyunca, barfl hareketlerinin zerinde seferber olduu 2
ana konu Vietnam Savafl ve nkleer savafl tehdidi olmufltur. Hem ABD hem de eflitli Avrupa toplumlarnda silahszlanma kampanyalar yrtlrken, Amerikada
ise Vietnam Savafl karflt gsteri ve eylemler nce lke geneline sonra da dnyann birok yerine yaylmfltr.
Nkleer Silahlarn Denenmesine Karfl Kampanyalar
lave bilgi iin bkz.

www.cnduk.org.
kinci byk kampanya dalgas, Souk Savafl yllarnda, devletlerin nkleer silahlar gelifltirme amacyla yapt nkleer silah denemeleriyle gelmifltir. ABD, 1954
yl Mart aynn ilk gn adalarnda ilk kez hidrojen bombas denemeleri yapmfltr. Bunun zerine, nkleer silahlar zerine tartflmalar bir kez daha alevlenmifltir.
Atom bombasndan yzlerce kat daha etkili ve lmcl olan bombaya tepki bu
defa 1957 ylnda kurulan New York merkezli Makul Nkleer Politikalar Komitesinden (Committee for a Sane Nuclear Policy, SANE) gelmifltir. Bir yl sonra, 1958
ylnda da Londra merkezli Nkleer Silahszlanma Kampanyas (Campaign for
Nuclear Disarmament, CND) ilk toplantsn yapmfltr. Bu gruplar, eitim, bilgilendirme alflmalar ve reklamlarla, zellikle Amerikan ve Britanya kamuoyunun
dikkatini ekmeyi ve nkleer silahlarn denenmesini ok tarafl olarak yasaklanmas talepleri etrafnda kamuoyu yaratmay baflarmfltr (Mekata, 2006; Meyer,
1993;
Bunun yan sra, dnyaca nl entelektel ve bilim insanlar Bertrand Russell
ve Albert Einstein 1955 ylnda ortak olarak Russell-Einstein Manifestosu adyla
anlan bir ar yapmfltr. arda, nkleer silah denemelerinin ve silahlanma yarflnn durdurulmas talebinde bulunulmufltur (Meyer, 1993a). 1957 ylnda konularnda uzman 22 bilim insannn katld ve nkleer denemelerin dnya apnda
yasaklanmas talebinde bulunulduu Pugwash Konferansnn temelinde de Russell-Einstein Manifestosu vardr (Meketa, 2006). Btn bu giriflimlerin yan sra,
ABDde eflitli kk sol ve pasifist gruplar sivil itaatsizlik eylemleri dzenleyerek
kampanyann iinde yer almfltr. 1950lerin son dneminde, iki eylemci gemisinin
175
Pasifikteki nkleer deneme sahasna girifl yapmaya alflmas ve eylemcilerin defalarca tutuklanmalar, konu hakknda medyann ilgisini artrmfltr. Bylelikle kamuoyunun konu hakkndaki artan bilgisiyle, pasifist gruplarn yryfl, oturma eylemi ve dier sivil itaatsizlik eylemleri yaygnlk kazanmfltr (Meyer, 1993).
Merkezinde STKlarn bulunduu ve bilim insanlarnn bilimsel destek verdikleri ikinci byk nkleer silah karflt seferberliin yaratt kamuoyu basks sonucunda ABD, Sovyetler Birlii ve Bileflik Krallk 5 Austos 1963 tarihinde Snrlandrlmfl Nkleer Denemeleri Yasaklama Antlaflmasn imzalamfltr. Bu antlaflmaya
gre, taraf lkeler denizaltnda, karada, atmosferde ve uzayda nkleer deneme
yapmayacaklarn taahht etmifltir. Ancak, yer alt nkleer denemeleri konusunda
herhangi bir yasak sz konusu olmamfltr (Mekata, 2006).
Fotoraf 7.1
Bernie Boston
isimli gazeteci
tarafndan 22 Ekim
1967 tarihinde
Washingtonda
ekilen bu
fotorafta,
protestolar
engellemeye alflan
askerlerin
tfeklerine bir
eylemci tarafndan
iek yerlefltirilmesi
grntlenmektedir
. iek gc
isimli bu fotoraf,
savafl karflt
hareketin
sembollerinden
birisi olmufltur.
Vietnam Savafl Karflt Hareket

Nkleer denemelerin Yasaklanmas Kampanyasndan sonra, 1960lara damgasn
vuran bir baflka kampanya da Vietnam Savafl karflt hareket olmufltur. 1968-1972
arasndaki yllarda barfl hareketi arlkl olarak Vietnam Savafl karfltl erevesinde flekillenmifltir. ABDnin Vietnamda girdii savafl bafllangta fazla tepki ekmemifltir. Ancak, Vietnama sevk edilen asker saysnda artfl, len Amerikan askeri saysnn ykselmesi ve medyada konu zerine yaplan haberler sonucunda savafl karfltlar eylemlerine bafllamfltr. zellikle, daha nceki yllarda bafllayan sivil
haklar ve ifade zgrl hareketleri erevesinde seferber olan birok eylemci,
Vietnam Savafl karflt harekete katlmfltr. Amerikan niversite genlii arasnda
hzla yaylan savafl karfltl sonucunda, niversite kampsleri Vietnam karflt
kampanyann sleri hline gelmifltir. Ksa srede kampanya niversitelerin dflna
taflmfl ve genifllemifltir. Kampanya boyunca aktivistler, orduya yazlmama, silah altna alnma belgelerini yakma ve lkeyi terk etme gibi eflitli sivil itaatsizlik eylemlerinde bulunmufltur. Bunlarn yan sra, askere alnma merkezlerine saldrlar dzenlemek ve orduya yazlanlar engellemek ve aflalamak gibi fliddet ieren yntemlere baflvuran radikal gruplar da ortaya kmfltr. Bylelikle, Amerikan devleti-
176
nin askere alma faaliyetleri yavafllatlmfltr (Marullo ve Meyer, 2004). Vietnam Savafl, Cumhuriyeti Richard Nixonn 1969 ylnda baflkanla seilmesinin sonrasnda devam etse de Amerika toplumunun genelinde savafl karfltlarna olan destek
dflmeye bafllamfltr. Bunun bafllca nedeni, yukarda bahsedilen fliddet ieren eylemlere karfl kamuoyunun tepki duymas olmufltur. Her ne kadar, ilk aflamalarndaki ivmesini yitirmeye bafllamfl olsa da Vietnam karflt hareket etkisini srdrmeye devam etmifltir. Nixonn da ifade ettii gibi, ABDnin savafl bitirmek iin nkleer saldr tehdidini kullanma plan, savafl karfltlarnn eylemleri nedeniyle yrrle konamamfltr (Nixon, 1978, aktaran Marullo ve Meyer, 2004). 1972 ylnda ise,
Amerikan Kongresinin kararyla Vietnam Savafl sona ermifltir. Vietnam Savafl karflt hareket, barfl hareketi tarihinin en baflarl kampanyalarndan biridir. Savafl karfltlar, Vietnam Savafl srasndaki eylemleri ile savafl karfltl fikrini kamuoyunda
canl tutarak devlet iin savafln maliyetini artrmfl; Amerikan devletini zorda brakarak savafln bitirilmesinde byk rol oynamfltr (McAdam ve Su, 2002).
1970lerde Savafl Karflt Kampanyalar

Vietnam Savaflnn srd yllarda, tabandan gelen nkleer silah karflt kampanyalar glgede kalmfltr. Kamuoyunun ilgisi ounlukla Vietnam Savafl zerinde
olduundan, nkleer silahlanma kampanyas bilim insanlarnn ve uzmanlarn nclnde devam etmifltir. Yine de nceki dnemlere gre daha az youn olsa da
nkleer silahszlanma kampanyalar varln srdrmfl ve baz baflarlar elde etmifltir. Fransa ve inin de nkleer g hline gelmesi ve nkleer silahlara sahip lkelerin saysndaki artflla beraber artan tedirginlik ve bask sonucunda Nkleer Silahlarn Yaylmasn nleme Antlaflmas 1 Temmuz 1968 tarihinde imzalanmfltr.
Zamann iki sper gc ABD ve Sovyetler Birlii, yaylan Vietnam Savafl karflt
gsterilerin de etkisiyle 1969-1972 yllar arasnda stratejik silahlarn snrlandrlmas mzakerelerini yrtmfltr. Paralel baflka bir geliflme de Nixon hkmeti tarafndan yrrle konmas planlanan anti-balistik fze sistemleri projesi olmufltur.
Proje erevesinde, eflitli Amerikan flehirlerinin yaknna yerlefltirilecek fzelerle
bu blgelerin olas bir nkleer fze saldrsna karfl korunmas amalanmfltr. Ancak proje nce Amerikan bilim insanlar ve baz kongre yeleri tarafndan maliyeti ve olumsuz etkileri asndan elefltirilmifltir. Daha sonra bu abalar, SANEnin ve
sz konusu flehirlerde yaflayan eylemcilerin de katlmyla, protestolara dnflmfltr. Nkleer silahlanmaya ve anti-balistik fze sistemlerine karfl oluflan tepkilerin
sonucunda, Birinci Stratejik Silahlar Snrlama Antlaflmas (SALT I) ve Anti-Balistic
Fze Sistemleri Antlaflmas (ABM) 1972 ylnda imzalanmfltr (Mekata, 2006; Meyer; 1993; Marullo ve Meyer, 2006). SALT II iin grflmeler 1979 ylnda bafllasa da
Sovyetler Birliinin ayn yl Afganistan iflgal etmesiyle, mzakereler sonlandrld
ve SALT II ABD Senatosu tarafndan onaylanmamfltr (Oran, 2001: 35).
1980li Yllarda Nkleer Silahszlanma Hareketleri

1980lerin baflndan itibaren Ronald Reagan ynetimindeki Cumhuriyetilerin iktidaryla beraber ABD ve Sovyetler Birlii arasndaki gerilim artmfltr ve her iki lke hzl bir silahlanma yarflna girmifltir. Artan nkleer silahlanmann etkisiyle
zellikle Amerikan ve Avrupa toplumlar nkleer savafl tehdidinden her zamankinden daha fazla tedirgin olmaya bafllamfltr. 1979 ylnda Three Mile Island ve 1986
ylnda ernobil nkleer enerji santrallerinde meydana gelen kazalar da 1980ler
boyunca olas bir nkleer savafl hakknda kamuoylarnn duyduu kayglar arttran etkenler olmufltur (Meyer, 1990: 11; Mekata, 2006: 188). Hzlanan nkleer si-
lahlanma yarfl hakknda kamuoyunda duyulan rahatszlk ve korku sonucunda,

bir sredir aktif olmayan barfl hareketi, eylem ve dier faaliyetlerin yavafllad ve
leinin kld eylemsizlik dneminden kmfltr. Atlantik Okyanusunun
her iki tarafnda nkleer savafl karfltlar hzla rgtlenerek nkleer silah karflt
kampanyalar bafllatmfltr.
1980ler boyunca ABDde nkleer silahlanma karflt protesto ve faaliyetler genifl tabanl Nkleer Silahlanmann Dondurulmas Kampanyas (Nuclear Freeze
Campaign) ats altnda meydana geldi. 1800 kadar yerel STKnn katld kampanyaya, daha nceki dnemde nkleer silahlarn denenmesi karflt protestolarda
baflrol oynayan SANE rgt de kampanyaya katlmfltr. Washingtonda etkili bir
flekilde rgtlenmifl olan ve yaklaflk 150 bin yesi bulunan SANE sayesinde, kampanyann kurumsal siyaset alannda etkinlii artmfl ve ayrca kitleselleflerek tabana yaylmas kolaylaflmfltr. Merkez olmayan ve esnek bir a olarak flekillenen
kampanyayla, hem ABDnin hem de Sovyetler Birliinin her tr nkleer silah arafltrma, gelifltirme ve yerlefltirme faaliyetlerinin dondurulmas talep edilmifltir. Aslnda, nkleer silahlarn dondurulmas talebi, kampanyann hedeflerinin sadece ilk
etabn oluflturmufltur. Asl hedef nkleer silahlarn ortadan kaldrlmas olsa da gerek medyann sadece silahlarn dondurulmas talebini ne karmas, gerekse kampanyaya katlanlar arasndaki grfl farkllklarnn olmas sonucunda, kampanyann hedefi sadece nkleer silahlarn dondurulmas olduu fleklinde sunulmufl ve
alglanmfltr (Meyer, 1993a).
Yaplan eflitli kamuoyu arafltrmalarna gre, Amerikan kamuoyunun yzde 60
ile 80 arasnda bir kesimi nkleer silahlarn dondurulmas talebini desteklemifltir
(Meyer, Marullo ve Meyer, 2004. 654). Sempatizanlar hareketin iine ekmek ve
nkleer silahlanma karfltlnn toplumda saysal olarak fazlaln gstererek ABD
hkmeti zerinde bask kurmak amacyla bir dizi eylem gereklefltirilmifltir. Bu
eylemlerden bir tanesi de BM nezdinde giriflimlerde bulunmak olmufltur (Cortright
ve Pagnucco, 1997: 83). Kampanya erevesinde alan imza kampanyasnda toplanan yaklaflk 2,3 milyon imza Birleflmifl Milletlerin Amerikan ve Sovyet heyetlerine sunulmufltur. 12 Haziran 1982 tarihinde New Yokta toplanan yaklaflk 1 milyon kifli tarihteki en byk gsterilerden birini yaparak, nkleer silahlarn dondurulmas taleplerini hkmetlerine duyurmufltur (Mekata, 2006: 188).
Nkleer Silahlanmann Dondurulmas Kampanyas, eylem biimleri asndan
ok genifl bir repertuara sahiptir. Medyann ilgisini ekebilmek iin uygulanan
oturma eylemleri, ablukaya alma gibi sivil itaatsizlik eylemlerinin yan sra, daha
kurumsal ve alfllagelmifl yollar tercih eden gruplar, Washingtondaki balantlar
kullanarak ve lobicilik faaliyetleri gstererek Kongreyi etkilemeyi hedeflemifllerdir. Yntemlerdeki bu farkllaflma, kongreyi etkileyip baz politika deifliklikleri elde etmeyi amalayan gruplarla ve daha radikal deiflimler isteyen gruplar arasnda
ekiflme ve anlaflmazlklara da yol amfltr (Marullo ve Meyer, 1993).
ABD Baflkan Ronald Reagann 1983 ylnda ilan ettii, amac Sovyet balistik fzelerini uzaydan ve havadan durduracak bir savunma kalkan yaratmak olan Stratejik Savunma Giriflimi (Strategic Defense Initiative-SDI), ok bilinen adyla Yldz
Savafllar projesi, nkleer silahszlanma hareketine baflka bir ivme katmfltr. Asl
hedefin Sovyetler Birliini benzer bir giriflime sevk ederek ekonomik olarak zayflatmak olan proje, 1972 tarihli Anti-Balistik Fzeler (ABM) antlaflmasna aykr olduu ve iki sper g arasndaki dengeleri deifltirecei nedenleriyle gerek kamuoyunda gerekse ABD senatosunda tepkilere yol amfltr. Konu zerine varln
srdren UCD ve FAS gibi STKlar zerinden seferber olan bilim insanlar, SDInn
177
178
iddia edilenin tersine nkleer silahlanmay arttracan ne srerek Reagan hkmeti zerinde nkleer silahlanma konusunda uzayn kullanlmamas iin bask yapmfltr. Bunun yan sra, nkleer silahlanma karfltlarnn ittifak yapt Demokrat Parti, SDI projesi karflsnda muhalefetini artrmfltr. ABD Kongresinde bu muhalefetin
etkisiyle alnan silahlanma btesini kstlama ve silah kontrollerini arttrma kararlaryla Reagan hkmetinin hareket alan daraltlmfltr. Proje, Souk Savafl dneminin
kapanmasyla rafa kalkmfltr (Meyer, 1993a: 472; Uzgel, 2001: 36; Mekata, 2006).
1980lerin bafllangcndan itibaren, Avrupada da nkleer silahlanma karflt seferberlikler gerekleflmifltir. Avrupa lkelerinde seferber olan nkleer silah karflt
grup ve bireylerin kampanyalarndaki birinci hedef, kendi topraklarna yerlefltirilmesi planlanan Orta Menzilli Nkleer Fzelerinin (INF) engellenmesi olmufltur
(Mekata, 2006: 188; Cortright ve Pagnucco, 1997). Avrupal nkleer silah karflt barfl eylemcileri, Amerikadaki eylemcilerin aksine, iki sper gcn katlaca ift tarafl anlaflma arayflnn soruna zm getirmeyeceini iddia etmifl ve asl sorunun
iki bloklu uluslararas sistem olduunu savunmufltur. Baflka bir deyiflle, ksa vadeli hedeflerini elde edebilmek iin, Souk Savafl politikalarn da genel olarak elefltiren Avrupal savafl karfltlar, nkleer silahlarn tamamen kaldrlmas ve bylelikle nkleer savafl tehdidinin btnyle bertaraf edilmesini talep etmifltir (Cortright
ve Pagnucco, 1997: 84; Marullo ve Meyer, 2004: 654).
INF sorunu, Kuzey Atlantik Antlaflmas rgtnn (NATO) 1979 ylnda aklad, SSCBnin Dou Avrupa lkelerine yerlefltirdii SS-20 fzelerine karfllk Bat
Avrupa lkelerine Pershing II ve Cruise fzelerinin yerlefltirilmesi planyla ortaya
kmfltr. 1983 ylndan itibaren, eski nkleer bafllkl fzelerin bahsi geen fzelerle deifltirilme ifllemine bafllanmfltr (Uzgel, 2001: 71). Bu geliflme, zellikle fzelerin yerlefltirildii lkelerin toplumlarnda, bir sredir yatflmfl olan nkleer silahlanma karflsndaki korku ve kayglar tekrar alevlendirmifltir (Rochon, 1988).
Bir kez daha kitlesel olarak seferber olan barfl hareketi grup ve aktivistleri bir dizi INF karflt protesto ve eylemlere giriflmifltir. nceleri, bu projeden en ok etkilenecek lke olan Federal Almanyada bafllayan protestolar, daha sonra Britanya,
Fransa, Belika ve Hollandaya da yaylmfltr (Soule, 2004: 298; Kriesi ve dierleri,
1995). En son, bu karardan dorudan etkilenmeyecek olsalar bile svire, Finlandiya, Norve, sve ve Danimarkada da barfl hareketi grup ve bireyleri benzer
nkleer fze karflt kampanyalar iin seferber olmufltur (Soule, 2004: 298).
Britanyada, 1970ler boyunca barfl kampanyalarnn ncln yapan CND
nderliinde saysz yryfl ve dier protestolar sahnelenmifltir. Federal Almanyada barfl hareketi aktivistleri, Yefliller Partisinin de verdii destekle, 1981 ylnda
250 ile 300 bin arasnda protestocunun katlmyla lke tarihinin o gne kadarki en
byk yryfln gereklefltirmifltir. Ayrca, 1960tan beri geleneksel olarak her yl
Federal Almanyann 300 kadar flehrinde yaplan, ancak 1970ler boyunca snk
gemifl nkleer silah karflt Easter Yryfl, INF karfltl temelinde yeniden canlandrlmfltr. Easter Yryflne, 1982 ylnda yaklaflk 200 bin kifli katlrken, 1986
ylndaki yryfle katlanlarn says 400 ila 500 bin arasnda bir sayya ulaflmfltr
(Mekata, 2006: 189). Barfl hareketinin artan basks ve Amerikan Kongresinde ykselen muhalefet sonucunda, Reagan ynetimi Sovyetler Birlii ile 1987 ylnda INF
Antlaflmasn imzalayarak, INF ile ilgili projeyi sonlandrmfltr.
ki kutuplu Souk Savafl dneminde, nkleer silahlar ve nkleer savafl olasl,
tm barfl hareketi gruplar tarafndan dnya genelinde en byk tehlike olarak alglanmfltr. Baflka bir deyiflle, barfl hareketlerinin zerinde seferber olduklar ana
179
mesele olan nkleer silahlanmann kresel bir boyutu vardr. Bu kresel boyutlu
tehdit zerine seferber olan farkl lkelerdeki barfl hareketi eylemcileri, birbirleriyle baz ulus tesi iliflkiler gelifltirmifltir. Ancak farkl ulusal balamlardan aktrlerin
ulusal snrlarn aflarak gelifltirdii iliflkiler ounlukla bilgi alflverifli dzeyinde
kalmfltr. Nkleer silahszlanmann kendisi her ne kadar ulus tesi bir mesele olsa
da, barfl hareketi eylemcileri esas olarak kendi ulusal kampanyalarn rgtlemifl
ve ulusal snrlar ierisinde faaliyetlerde bulunmufltur. rnek olarak, ABDdeki ve
Avrupadaki nkleer silahszlanma kampanyalarnn katlmc grup ve bireyleri, birbirleriyle olduka yksek seviyede iletiflime gemifllerdir. zellikle, Avrupa barfl
hareketi, Amerikadaki muadillerinin tecrbelerinden olduka yararlanmfltr. Fakat, sorunlara getirdikleri zm yollarnn farkll, ortak bir eylem plannn olmamas gibi nedenler, ulus tesi bir barfl hareketinin tam anlamyla ortaya kmasn engellemifltir. Ayrca, devlet bloklar zerinde temellenen dnya siyaset sisteminde, her iki blok toplumlar arasndaki iliflkilerin zayfl ve Sovyet blounda etkin bir barfl hareketinin bulunmamas da ulus tesi iliflki ve alarn yeterince geliflememesinin nedenleri arasndadr.
Souk Savafl dneminde barfl hareketinin, zerinde seferber olduuSIRA
konular
SZDEnelerdir? ki
bloklu dnya siyasetinin, barfl kampanyalar zerindeki etkisi nedir?
Souk Savafl Sonras Dnem
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Souk Savafln bitifli dier toplumsal hareketler iin olduu kadar barfl hareketi
iin de dnm noktas olmufltur. Souk savafl dnemi sonras barfl
inS O R hareketleri
U
celendiinde, barfl kampanyalar ve faaliyetlerinin ulus tesi zellikler kazand
grlr. Bu dnflmde, 1970lerde temelleri atlan ve sosyalist sistemlerin kmeDKKAT
siyle hz kazanan kreselleflme srecinin etkisi byktr.
Genel anlamyla kreselleflme sreci, bir zamanlar ulus devlet snrlarnn iine
SIRA SZDE
hapsolmufl ve ulusal dzeyde tahayyl edilmifl toplumsal, ekonomik
ve siyasi iliflki ve faaliyetlerin ulus tesileflmesi ve kresel lekte hzla yaylmasdr. Hlen devam etmekte olan kreselleflme sreciyle beraber, dnya zerindeki
farkl corafAMALARIMIZ
yalardaki yerellikler ulus devletleri ve snrlar aflarak ulus tesi alar kurmaktadr.
Dnyay epeevre saran bu ulus tesi alar sayesinde, toplumlar arasndaki zamana ve mekna dayal uzaklklar ve engeller hzla azalmaK eilimine
T A P girmifltir
(Giddens, 1991). Bylelikle, ekonomik, siyasi ve sosyal alanlarda kresel alarn
yaygnl artmfl; kresel balantlar younlaflmfl; para, mal, insan ve bilgi akfllarnn kresel dzeyde hz ve kresel balantlarn etkisi artmfltr
T E L E(Held
V Z Y O Nve dierleri, 1999).
Siyasal alanda, kreselleflmenin yaratt en byk etki ise ulus devletlerin rol,
g ve yetkilerinin dnflme uramas olmufltur. Ulus devletler, ulus st kurum
N T E R N E T kaybetmeve alanlarn ortaya kmasyla en nemli siyasi mecra olma konumunu
ye bafllamfltr. Ayn zamanda, ulus tesi aktr ve iliflkilerin oluflmasyla ulus devlet merkezli sistemdeki birincil siyasi aktr olma zelliini de kaybetmifltir. Dier
bir deyiflle, Uluslararas STKlar, ulus tesi flirketler ve IMF, Dnya Ticaret rgt,
Dnya Bankas ve Birleflmifl Milletler gibi siyasi ve ekonomik uluslararas kurumlarn artan nem ve gleri karflsnda, tamamen yok olmasalar da dnya siyaset
sahnesindeki aktrlerden sadece biri olma konumuna gerilemifltir (Held ve dierleri, 1999; Held and McGrew, 2007; Scholte, 2005).
Btn kreselleflmeye bal dnflmler, hzla geliflen bilgi ve iletiflim teknolojilerinin etkisiyle de birleflince, toplumsal hareketlerin, STKlarn ve bireylerin
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
180
kresel lekte balantlarnn artmasna, glenmesine ve yaygnlaflmasna neden olmufltur. Btn bu aktrler ve faaliyetleri, dnyay sarmakta olan Kresel Sivil Toplumu ortaya karmfltr (Anheier ve dierleri, 2001). Artk, ulus devletlere
referansla siyasal alanda yaplan i ve dfl ayrm ortadan kalkarken, toplumsal
hareketler, kurduklar ulus tesi balarla, yerel ve/veya kresel birok meselenin
zerinde beraber seferber olmaya bafllamfltr.
Toplumsal hareketlerin ulus tesileflme sreci kadn, evre, ve insan haklar hareketlerinde olduu gibi barfl hareketinde de grlmektedir. Bu yzden, Souk
Savafl sonras dnemi, ulus tesileflme flnda tartflmak gerekmektedir.
Fotoraf 7.2
Antartikada
bulunan McMurdo
stasyonunda
arafltrmalarna
devam eden bilim
insanlar da 19
Ocak 2003 tarihinde
hep beraber barfl
iflareti oluflturarak,
Irak Savafl karflt
eylemlere
katlmfllardr.
Bylelikle, Irak
Savafl dnya
zerinde 7 ktada
birden protesto
edilmifl
oldu.(Fotoraf:
Melaine Conner)
Birinci Krfez Savafl Karflt Eylemler

Irak 90l yllarn baflndan beri uluslararas siyaseti ve barfl hareketi gndemlerinin en nemli meselesi olmufltur. Birinci Krfez Savafl, 1991 ylnda ABDnin nclnde oluflan uluslararas asker gcn Kuveytin Irak iflgal ve ilhakndan kurtarlmas amacyla, Iraka asker mdahalesiyle gerekleflmifltir. BMnin de destekledii savafln sonucunda, Irakn Kuveyti iflgali sonlandrlmfltr. Bunun yan sra,
asker mdahale sonrasnda Iraktaki Saddam Hseyin ynetimine karfl ekonomik
ambargo, Irakn petrol ihracatnn kstlanmas ve Irak topraklarnn BM denetimine almas gibi bir dizi yaptrm yrrle konmufltur. Birinci Krfez Savafl, nceki dnem savafllara gre iki farkl zellik sergiler. Birincisi, BMde 28 lkenin
onayyla alnan karar dorultusunda alan bu savafl, ilk kresel savafl olma niteliini
taflr. kinci olarak, Birinci Krfez Savafl televizyondan yaynlanan ilk savafl olmufltur. Bu geliflmeler, savafl karflt tepkileri hzla ykseltirken, Souk Savafl 1980li ve
1990l yllarn en genifl savafl karflt protestolarna neden olmufltur (Klandermans,
2010; Koopmans, 1999). Bu dnemdeki savafl karflt seferberliin en nemli zellii protestolarn ve seferberlik konusunun dnya genelinde yaylmas ve uluslararaslaflmasdr (Klandermans, 2010). Ancak yine de Birinci Krfez Savafl srasndaki seferberlikler henz ulus tesi bir karakter kazanmamfltr. rnein, Birina
Krfez Savafl karflt eylemler deiflik lkelerde ayn zamanda yaplmfltr. Ancak
bu durum sonraki byk savafl karflt seferberlikte olduu gibi kresel dzeyde
yrtlen bir koordinasyonla oluflmamfltr. Ulusal dzeyde rgtlenen savafl karfltlar, eylem zamanlamalarn, Krfez Savaflna giden srecinin kritik anlarna Iraka tannan srenin bitim tarihi- ve kendi i seferberlik koflullarna -eylemlerin
hafta sonuna denk getirildiinde daha ok gstericinin seferber olmas gibi- gre
ayarlamfllardr (Koopmans, 2009). Bununla birlikte, Krfez Savaflnn kresel bir
mesele olarak alglanmas, ortak sloganlarn tm ulusal barfl kampanyalar tarafndan sahiplenerek kullanlmasndan dolay, barfl hareketi ulus tesileflme srecine
girmifltir.
Irak Savafl Karflt Kampanya

Souk Savafl dneminin en byk barfl seferberlii yine Irak zerine meydana
gelmiflti. 11 Eyll 2001 ylnda Dnya Ticaret Merkezinin bulunduu New York
flehrindeki kiz Kulelere dzenlenen saldr Souk Savafl sonras dnemin krlma
noktas olmufltur. Saldr, El Kaide tarafndan gereklefltirilmifl olsa bile, ABDnin
Bush ynetimi, Saddam Hseyin ynetimini de El Kaidenin destekilerinden biri
olmakla sulamfltr. ABD nderliindeki asker koalisyon, 2001 ylnn sonlarnda
Afganistan iflgal ederek, Usama Bin Ladenle iliflkileri olan Taliban rejimini devirmifltir. Bunun hemen sonrasnda dier hedeflerine ynelen Bush ynetimi, Irak,
Kuzey Kore ve ran terre destek vermekle sulayarak, bu lkeleri fier Ekseni
olarak tanmlad. Bylelikle, 21. yzyln ilk byk savaflnn n almfl oldu.
2002 ylnn Eyll aynda, ABD, BM Gvenlik Konseyinden Saddam Hseyin
ynetiminin devrilmesine ynelik operasyonlarda bulunulmas iin yetki isterken,
bu giriflimden ksa bir sre sonra, dnemin Britanya baflbakan Tony Blair de sunduu raporda, Irak ynetiminin kimyasal ve biyolojik silahlara sahip olduunu ileri srmfltr. Bu iddialara dayanarak, Amerikan ve Britanya asker gleri Irakn
uufla kapal blgelerini 2002 ylnn Eyll aynda bombalamfltr. ABD Kongresinden Iraka asker mdahalede bulunma yetkisi alan Bush ynetimi, BM Gvenlik Konseyinden benzer bir kararn kmas iin bask uygulamaya devam etmifltir.
Ancak, Fransa, in ve Rusya gibi daimi yelerin asker mdahaleye karfl kmalar sonucunda, 8 Kasm 2002 tarihinde 1441 sayl BM karar alnmfltr. Kararda,
Iraktan topraklarn tamamen denetime aarak kitle imha silahlarnn tam listesinin
karlmas ve sonrasnda silahlarn imhasna izin vermesi talep edilmifltir. Saddam
Hseyin ynetimi baflta bu karar kabul etse de 2003 ylnn, Ocak aynda BM Silah Denetilerinin fiefi Hans Blix ilerleyen srete Irak Devletinin yeterince iflbirlii yapmadn bildirmifltir. Bu durum karflsnda, ABD, Britanya ve 6 lke daha iflbirlii yapma karar alp dier lkelere de kendilerine katlma ynnde arda bulunmufltur. Ancak, Fransa, Belika ve Almanya gibi lkeler sorunun diplomatik
yollarla zlmesinden yana tutumlarn deifltirmemifltir. 14 fiubat 2003 tarihinde
Hans Blixin Irak ynetiminin iflbirliini artrd ynndeki aklamalarna ramen, savafla doru hzla ilerlenmifltir. ABD, Britanya ve spanya 24 fiubat 2003 tarihinde, BM Gvenlik Konseyinin asker mdahaleye izin veren bir karar almas
iin giriflimde bulunmufltur. Ancak, daimi yelerden in, Fransa ve Rusya bu karara katlmamfl ve BM Gvenlik Konseyinden savafla izin karar kmamfltr. Kendi-
181
Petrole Dklecek Kan Yok

(No Blood For Oil) slogan
dnya genelinde Krfez
Savaflna karfl tepki
gsteren tm hareketler
tarafndan kullanlmfltr. Bu
ortak slogan, dnya
zerindeki barfl hareketi
gruplarnn aralarnda
yapt iflbirliinin en iyi
gstergelerindendir
(Klandermans, 2010: 70).
182
Bu konuda ayrntl bilgi iin:

http://www.guardian.co.uk/I
raq/page/0,12438,793802,0
0.html;
http://news.bbc.co.uk/2/hi/
middle_east/737483.stm).
Kresel Adalet Hareketi,

kapitalist kreselleflmenin
evre, eflitsizlik, toplumsal
cinsiyetilik, insan haklar
gibi konularda yaratt
sorunlara karfl seferber olan
ve birbiriyle alar,
kampanyalar ve kresel
etkinlikler erevesinde
dzenli ulus tesi iliflkiler
kuran yerel, ulusal ve
kresel lekteki
hareketlerin iinde yer ald
at hareketin addr (Pianta
ve Marchetti, 2008: 31).
Dnya Sosyal Forumu
srasyla, 2002 ve 2003
yllarnda Brezilyann Porto
Allegre kentinde; 2004
ylnda Hindistann Mumbai
kentinde; 2005 ylnda tekrar
Porto Allegrede; 2006da
ok merkezli olarak
Venezellann Caracas,
Malinin Bamako ve
Pakistann Karai
kentlerinde; 2007 ylnda
Kenyann Nairobi kentinde;
2008 ylnda kresel olarak
ayn anda birok yerel
noktada; 2009 ylnda
Brezilyann Belm kentinde;
2010 ylnda tekrar merkez
olmadan dnya zerinde
birden fazla yerel noktada ve
2011 ylnda ise Senegalin
Dakar kentinde yer almfltr.
Konuyla ilgili daha fazla
bilgi iin bkz.:
http://www.forumsocialmun
dial.org.br/main.php?id_me
nu=2&cd_language=2.
leri iin BM kanallarnn tkandn dflnen ABD ve mttefikleri, daha nce alnan
1441 sayl BM kararnn asker mdahaleye yeterli meflru zemini saladn iddia
ederek, 20 Mart 2003 tarihinde Iraka karfl saldry bafllatmfltr (Verhulst, 2010).
Irak Savaflyla ilgili diplomatik ve asker sre devam ederken, dnya genelinde savafl karfltl hzla artmfltr. Iraka karfl yaplmas dflnlen saldrya olan tepkiler ksa bir sre iinde btn dnyay kapsayan ulus tesi bir seferberlie dnflmfltr. Bu seferberliin tepe noktas, 15 fiubat 2003 tarihinde insanlk tarihinin bugne kadarki en byk ve genifl kapsaml gsterisi olmufltur. Bu gsteri iin, dnyann 60tan fazla lkesinin 600den fazla flehrinde milyonlarca savafl karflt insan
ayn tarihte bir araya gelerek ayn ama, yntem ve hatta sloganlarla harekete gemifltir. Kresel Adalet Hareketinin koordinasyonuyla dzenlenen, kresel lekteki bugne kadarki en byk seferberlik, kreselleflmenin beraberinde getirmifl olduu iki alan sayesinde mmkn olmufltur: sosyal forumlar ve elektronik medya.
Sosyal forumlar, Kresel Adalet Hareketi (KAH) altnda kapitalist kreselleflmeye karfl seferber olmufl eflitli STK, toplumsal hareket, sosyal alar ve bireylerin
her yl dzenli olarak bir araya geldikleri platformlardr. Dnya Ekonomik Forumuna alternatif olarak dflnlen sosyal forumlarn birincisi, 2001 ylnda Brezilyann Porto Allegre kentinde Dnya Sosyal forumu olarak dzenlenmifltir. Bu tarihten sonra dzenli olarak her yl yaplan dnya sosyal forumlarna, yerel, ulusal
ve blgesel lekli sosyal forumlar da eklenmifltir.
Sosyal forumlarda; evre, insan haklar, barfl, eflitsizlik, kadn haklar, rklk,
yerli topluluklarnn haklar ve benzer dier birok konuda kapitalist kreselleflmenin neden olduu sorunlar masaya yatrlr. Forumlar, GJM gruplarnn yerel geliflmeleri birbirlerine aktard; faaliyetlerini ve tecrbelerini paylaflt ve zm
yollarn tartflt sosyal alanlardr. Bylelikle, GJM a ierisinde, arasnda bilgi ve
fikir alflverifli, iletiflim, dayanflma ve yardmlaflma konularnda sreklilik salanmaktadr (Rucht, 2003; Glassius and Timms, 2005; della Porta ve dierleri, 2006; Pianta ve Marchetti, 2007).
Irak Savaflna karfl somut giriflimlerde bulunup kresel lekte seferber olunmas fikri, ilk kez Kasm 2002de Floransada toplanan ve nemli blgesel forumlardan olan Avrupa Sosyal Forumunda ortaya atlmfltr. Avrupann eflitli blgelerinden yaklaflk 600 kadar barfl, evre, kresel adalet, kadn rgtleri ve sendikalarn katld forumda, 15 fiubat 2003 tarihinde kresel lekte bir protesto gereklefltirilmesi kararlafltrlrken, harekete temel oluflturacak savafl karflt ar
aklanmfltr. Tm Avrupa vatandafllarna yaplan arda, dnya genelinde tm
savafl karflt grup ve bireylerin bir araya gelerek iflbirlii yapmas ve Iraka savafl
almasn engellemek iin ortak hareket edilmesi gerektiinin alt izilmifltir (Avrupa Sosyal Forumu, 2002). Aralk 2002 tarihinde Kopenhag kentinde bu kez barfl hareketi temsilcilerinin katld bir hazrlk toplants yaplmfltr. Toplantya,
Avrupann hemen hemen her blgesinden barfl aktivistleri katlrken, Filipinler ve
Amerikan barfl hareketi temsilcileri de yer almfltr. Bylelikle, baflta Avrupa merkezli dflnlen Irak Savafl karflt mcadele dnyann dier blgelerini de kapsamaya bafllamfltr (Kaldor ve dierleri, 2003: 25; Verhulst, 2010: 10-11). Irak Savaflna karfl yaplan ar, baflka sosyal forumlarda da tekrarlanarak protestolar dnyann her blgesine yaylmaya alfllmfltr. Katlmclarn saylar ve corafi kkenleri asndan daha kapsaml bir platform olmasndan dolay, Porto Allegrede dzenlenen nc Dnya Sosyal Forumu, 15 fiubat kresel eyleminin hazrl ve
yaylmas asndan byk bir frsat olmufltur (Verhulst, 2010).
Sosyal forumlarda oluflturulan alarn devamllnn salanmas ve glendirilmesi amacyla Kopenhag toplantsnn hemen sonrasnda, elektronik medya etkin
bir flekilde kullanlmaya bafllanmfltr. Oluflturulan e-mail gruplar ve gruplarn web
sayfalarnn birbirine balanmas yoluyla kampanyaya katlan yerel, ulusal ve ulus
tesi gruplar arasnda sanal alar kurulmufltur. Oluflan bu sanal a iinde, ABD
merkezli Barfl ve Adalet in Birlik (United for Justice and Peace) ve Savafl Durdurmak ve Irkl nlemek in Hemen Harekete Ge (ANSWER) ile Britanya
merkezli Birleflik Krallk Savafl Durdur ve Amerikan Barfl (UK Stop The War Coalition) gibi barfl koalisyonlar koordinasyon grevini stlendi. Bu flemsiye rgtler, dnyann eflitli blgelerinden gelen kampanya faaliyetlerini derleyerek web
sayfalarnda srekli yaynlamfltr. Bylelikle, deiflik corafyalarda seferber olan
organizasyon, grup ve bireyler birbirleriyle devaml iletiflim iinde olup aralarnda
bilgi ve tecrbe akfl hzl ve youn bir flekilde gerekleflebilmifltir (Shaw, 2005:
141; Verhulst, 2010). Bunun bafllca nedenleri, zellikle internet kullanmnn, iletiflim maliyetlerini dflrmesi ve iletiflimi kolaylafltrp rahatlatmasdr. Btn bu
olumlu etkilerinin yan sra, internet harekete daha genifl lekte, gevflek bal alar olarak rgtlenebilmenin altyapsn salamfltr (Bennet ve dierleri, 2010:
234). Ayrca elektronik medya yoluyla, aktivistler klasik yazl ve grntl medyaya baml kalmadan, kendi bilgilerini kendileri retebilmifllerdir. rnek olarak,
gsteriler srasnda, protestocular cep telefonlar ve dijital kameralarn kullanarak
gsterileri srasndaki eylemlerini baflkalarna aktarabilmifl ve gelen yorumlara gre eylem annda taktik deifliklikler yapabilmifltir (Bennet ve dierleri, 2010: 235).
Son olarak, oluflturduklar elektronik medya alar sayesinde, kitlesel medyann
kendilerine ulaflmas ve ilk elden bilgi almas kolaylaflmfltr (Shaw, 2005: 100).
Ksaca, sosyal forumlar dnyann farkl blgelerinden aktivistleri bir araya getirerek yz yze temaslarda bulunmalarn ve birbirleriyle tanflp balar kurmalarn salayan platformlar olmufltur. Elektronik medya kullanm sayesinde de oluflturulan balarn dolayl iliflkiler yoluyla devamll salanmfl ve forumlara katlmayanlarla yeni balarn kurulmasnn yolu almfltr. Bu haberleflme ve iletiflim
alaryla, farkl ulusal balamlardan eflitli barfl hareket grup ve bireyleri ulusal snrlarn aflarak, taktik, strateji ve ereveleri hakknda srekli fikir alflveriflinde
bulunabilmifllerdir.
Ksa srede, dnyann her yerinden milyonlarn harekete getii Irak Savafl
karflt kampanyalar, katlmclarnn demografik zellikleri bakmndan, her ne kadar lkeler arasnda farkllklar grlse de olduka heterojen bir yapya sahiptir.
Kampanyada, her tr din, rk, etnik kken, cinsiyet, yafl grubu, eitim durumu ve
snftan insan yer almfltr (Walgrave ve dierleri, 2010: 80-81). Yukarda sz edilen katlmclarn kken farkllklar ortak seferberlik iin afllabilmesi, KAH gruplarnn salad koordinasyonla mmkn olmufltur. KAHn etkisi bununla snrl
kalmamfltr ve kampanyann konusunun erevelemesinde de olduka byk rol
oynamfltr. Irak Savafl, birok koalisyon ve hareket grubu tarafndan kapitalist kreselleflmenin bir sonucu olarak yorumlanmfltr. rnein, Kahirede 18-19 Aralk
2002 tarihinde yaplan Ortadou lkelerinden savafl karfltlarnn ve kapitalist kreselleflme karfltlarnn katld Amerikann Iraka Saldrganlna Karfl Uluslararas Kampanya tarafndan dzenlenen konferansn sonunda, savafl karflt ar tekrarlanmfl ve Irak halkyla dayanflmann neo-liberal kreselleflmeye karfl uluslararas mcadelenin bir paras olduu ilan edilmifltir (Kahire Aklamas, 2002). Klandermansn (2010b) sekiz Avrupa lkesinde yapt arafltrmaya gre, eylemcilerin
183
ereveleme, toplumsal
hareket aktrlerinin
seferberliklerini zerine
oturttuklar anlam
kmelerinin infla
faaliyetlerinin genel addr.
Temel olarak, ereveleme,
neden (sorunun teflhisi), ne
amala (talep edilen
zmler), hangi
motivasyonlarla, kim olarak
(ortak kimlik) ve hangi
adaletsizliklere karfl
seferber olduu sorularn
yantlayan srelerin
btndr (Noakes ve
Johnston, 2005: 5-6).
184
Bu protestolarn en bykleri
srasyla Romada 3 milyon,
Barselonada 1,3 milyon,
Londrada 1 milyon,
Madridde 800 bin, New
Yorkta 500 bin, Berlinde
500 bin, Pariste 350 bin ve
Atinada 200 bin kiflinin
katlmyla gerekleflmifltir
(Verhulst, 2010: 16-17).
byk bir ksmnn Irak Savafl kadar neo-liberal kreselleflmeyi protesto etmek
amacyla seferber olduu belirlenmifltir.
Hareket alarn oluflturulmas esnasnda, savafl karflt eylemler de dnyann eflitli blgelerinde hzla sahnelenmeye bafllanmfltr. ki dalga hlinde oluflan bu
protestolar, 15 fiubat 2003te yaplmas planlanan Kresel Eylem Gn protestolarnn bir nevi provas olmufltur. fiemsiye rgt ANSWERn koordinasyonunda ilki
26 Ekim 2002 tarihinde, ikincisi ise 18 Ocak 2003 tarihinde sergilenen ulus tesi
eylemlerde, dnyann birok flehrinde savafl karflt protesto yryflleri dzenlenmifltir (Simonson, 2003; Verhulst, 2010).
15 fiubat 2003 tarihinde ise Pasifikteki kk adalardan, Antartikaya, Latin
Amerikadan Avrupa ve Kuzey Amerikaya kadar dnyann her blgesinde 60tan
fazla lkeden tahmini olarak toplamda 10-15 milyon aras insann katlmyla tarihin en genifl katlml kresel eylemi sahnelenmifltir.
Protesto yryfllerinde, eylemciler ortak olarak Benim Adma Olmaz! ve Savafl Durdur sloganlar atarak Iraka planlanan askeri saldry engellemeye alflmfltr. Ksaca, 1 Mays fli Bayram, 8 Mart kadnlar Gn gibi dnya apnda eylem gnleri daha nce var olsa da hi biri 15 fiubat 2003 kresel barfl eylemi kadar byk lekli, kresel, dikkatli planlanmfl ve koordine edilmifl olarak gerekleflmemifltir (Verhulst, 2010: 15).
15 fiubat eylemi sonrasnda da barfl eylemcileri devam eden Irak Savafln
durdurmak iin eflitli gsteriler, imza kampanyalar ve engelleyici eylemlerle
bask yapmaya devam etmifltir. Ancak, seferberliin yaygnl ve saysal okluu
kampanyann hedeflerine ulaflma baflarsn beraberinde getirmemifltir. ABD nclnde Mart 2003te bafllayan asker harekt, Mays 2003 tarihinde Irakn iflgali ve Saddam Hseyin rejiminin devrilmesiyle sonulanmfltr. Bu tarihten sonra da gsteriler ve eylemler devam etse de hareketin tepe noktas olan 15 fiubat
2003teki kitlesellii bir daha yakalayamamfltr ve dflfle gemifltir. Bu dnem
boyu oluflturulan kampanya koalisyonlarndan bazlar hl ayaktadr. Bu koalisyonlar, ABDnin Iraktan ekilmesi iin eylem ve faaliyetlerini hl devam ettirmektedir. Ayn zamanda hem dier barfl meseleleri iin hem de kapitalist kreselleflmeyle ilgili sorunlar hakknda Kresel Adalet Hareketi altnda giriflimlerde
bulunmaktadr.
Irak Savafl karflt koalisyonlarnn, kampanyalar boyunca yaflad en byk
zorluk, zm nerilerinde birliktelik salayamamfl olmalardr. Savafla ortak olarak karfl karken, savafl karflt eylemci ayn zamanda Saddam Hseyin ynetiminin baskc bir rejim olduunu ve Irak halknn ezildiini de kabul etmektedir
(Klandermans, 2010: 100). Ancak, Irak Savaflnn durdurulmas iin faaliyet gsteren barfl hareketi aktivistleri arasnda, savafln olmamas hlinde alternatifin ne
olaca hakknda grfl birlii oluflmamfltr. Bu durum da koalisyonlarn ierisinde eflitli ayrmlara yol amfltr (Shaw, 2005; Kaldor ve dierleri, 2003).
Uluslararas Anti-Personel Maynlarn Yasaklanmas Kampanyas

Souk Savafl dnemi sonrasnda dnya leinde yrtlen baflarl barfl hareketi
kampanyalarndan bir baflkas da anti-personel maynlarnn (APMler) yasaklanmas konusu zerine olmufltur. APMler, maliyetinin ucuz olmas, dflenmesinin kolayl ve yaratt etkinin byk olmas gibi nedenlerden dolay 1990larn ikinci
yarsna kadar zellikle lke snrlarnn korunmas amacyla dnya genelinde yaygn olarak kullanlmfltr. Bunun sonucunda, yaplan hesaplamalara gre 1990larn
185
ilk yarsnda dnya genelinde her ay byk ounluunu sivillerin oluflturduu

2000 civarnda insan hayatn kaybetmifltir (Mekata, 2006: 194).
1992 ylnda, birok Amerika ve Avrupa merkezli grup ve STK bir araya gelerek
Uluslararas Anti-Personel Maynlarn Yasaklanmas Kampanyasn (International
Campaign to Ban Landmines, ICBL) bafllatmfltr. Kampanya, anti-personel maynlarn dnya leinde kullanlmasnn yasaklanmas, kullanlmakta olan APMlerin
etkisiz hle getirilmesi ve APM madurlarna yardmn artrlmasn hedeflemifltir.
Yaklaflk 44-50 aras lkeden 750-1000 aras STKnn katmlyla geniflleyen ICBL,
enformel ve esnek bir STK a olarak rgtlenmifltir. Katlmc STKlarn kendi hkmetleriyle iliflkileri konusunda ulusal lekte otonomilerinin olmasna ramen,
ICBL medya ve desteini aldklar Kanada hkmeti ile iliflkiler konusunda Jody
Williamsn koordinatrlnde homojen ve btnleflmifl bir flemsiye STK olarak
hareket etmifltir. Kendileri iin nemli bir siyasi mttefik olan Kanada Hkmetinin
destek ve iflbirliiyle, 1996 ylnda konuyla ilgili olarak Ottawada bir konferans dzenlenmifltir. Ottawa konferansndan sonra devam eden APMlerin yasaklanmas
iin uzlaflma arayfllar srasnda, ICBL yasak yanls devletlerin hkmetleriyle ortak alflmfltr. Srecin sonunda, 1997 ylnda, Ottawada toplanan 122 lke, Antipersonel Maynlarnn Kullanm, Depolanmas, retimi ve Transferinin Yasaklanmas ve mhas Szleflmesini imzalad. 1999 ylnda yrrle konan antlaflma hlen geerlidir. Antlaflmann imzalanmasndan sonra ICBL, Ottowa Antlaflmasnn taraf olan devletlerce uygulanmasnn kontrolne arlk vererek faaliyetlerine devam etti. ICBL, 1997 ylnda Nobel Barfl dlne layk grlmfltr. APMlerin yasaklanmasndaki etkisinin yan sra, ICBLnin en byk kazanm, toplumsal hareket ve STKlarn diplomatik srelerde etkin birer aktr olarak bulunduklar yeni
diplomasinin oluflumuna n ayak olmasdr (Mekata, 2006; Short, 1999).
2000li yllarla beraber barfl hareketi nasl bir dnflm geirmifltir?
SIRA SZDE
BALKANLARDA BARIfi HAREKETLERNE RNEK
D fi N E L M
Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinde Savafl Karflt

S O R U
Hareketler rnei
D fi N E L M
S O R U
Souk Savafl sonras dnemdeki, en fliddetli savafllarn bazlar eski Yugoslavya

topraklarnda meydana gelmifltir. Etnik-milliyetilik zerinden yrtlen
bu savaflDKKAT
larda milyonlarca insan topraklarndan srlmfl, yaralanmfl ya da hayatn kaybetmifltir. Savafllar srasnda, sivil toplum aktrleri tarafndan gereklefltirilen birok
SIRA SZDE
barfl hareketi giriflimi bulunmaktadr. Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinde
savafllar srdrenlerin temel sav, bu savafllara, yzyllardr sren etnik anlaflmazlklarn
neden olduudur. Buna karfln, barfl hareketi temsilcileri ise ortak
olarak etnik nefAMALARIMIZ
retin sonradan retildiini savunmufllardr (Kaldor, ve dierleri, 2007: 111)
Barfl hareketleri tm eski Yugoslavya lkelerinde faaliyet gstermifl ve faaliyetlerini yrtmek amacyla irili ufakl birok toplumsal hareket Korganizasyonu
olufl T A P
turulmufltur (Devic, 1997).
Bu giriflimler, boykot, imza kampanyas, yryfl, lobicilik ve bilgi toplama gibi deiflik eylem biimleri kullanmfltr. zellikle Bosna ve Kosovada
geT E L E V Z Y Oolduka
N
nifl apl ve arpc eylemler sahnelenmifltir. rnein, Kosovann zerkliinin Srbistan tarafndan kaldrlmasnn zerine Prifltinede 400 bin Kosoval Arnavut Demokrasi in; fiiddete Karfl arsn imzalamfltr. Yine Kosovada, Kosoval Arna-
N N
NTERNET
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
186
Helsinki Yurttafllar Dernei

(HYD), 1988 ylnda Bat,
Orta ve Dou Avrupadan
barfl aktivistlerinin
katlmyla kurulmufl bir
STKdr. Olduka esnek ve
gevflek bir yapya sahip olan
HYD, i iflleyifllerinde zerk
olan ulusal lekte
rgtlemifl flubeler, ylda 4
ya da 5 kez toplanan bir
Yrtc Komite ve
Yrtc Komitenin
yelerini seen Uluslararas
Koordinasyon Komitesinden
oluflan bir a
organizasyondur. Bu konuda
daha ok bilgi bkz.: Dreano,
1997; M. Kaldor, 2001.
SIRA SZDE
vut kadnlar 1990 ylndaki 8 Mart Dnya Kadnlar gnnde yryfllerini savafl
karflt protestoya evirmifltir. 1990 ylnn fiubat ve Mart aylar sresince, binlerce
Kosoval Arnavut evlerinin balkonlarnda mumlar yakmfl ve tencerelerin ilerine
koyduklar anahtarlarla sesler kartarak sembolik olarak barfln anahtarnn kendilerinde olduunu ima etmifllerdir (Clark, 2000: 57-58; Kaldor ve dierleri, 2007:
114). 1991 ylnn ortalarnda ok kltrllk ve hoflgrye vurgu yapmak amacyla Sarayevoda dzenlenen yryfle yaklaflk 50 bin kifli katlmfltr (Kaldor ve dierleri: 2007:114; Devic, 1997. 136). Genel olarak deerlendirildiinde, 1990-1991
yllarnda barfl giriflimlerinin faaliyetleri arasnda savafl karflt sokak gsterileri ve
dier protesto eylemleri arlktayken, atflmalarn ilerlemesiyle beraber barfl
STKlar ve inisiyatifleri ifllenen savafl sularnn arafltrlmas, dokmantasyonu ve
afifle edilmesi faaliyetlerine younlaflmfltr (Devic, 1997).
Yerel barfl hareketi gruplar, kendi lkelerindeki faaliyetlerinin yan sra, dier
eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinden gruplarla dayanflma ve iflbirliine girerek,
ulus tesi iliflkiler de kurmufltur. 1994 ylnda, Makedonya, Bosna-Hersek, Srbistan, Hrvatistan, Dalk Karaba ve Slovenyadan barfl hareketi yeleri Avusturyada bir araya gelerek fikir alflveriflinde bulunmufl ve ak bir barfl mektubu yaynlamfllardr (http://www.wri-irg.org/statemnt/openlett.htm) . Bosna Savafl srasnda, Srbistanl savafl karfltlar Sarayevoda Yaflamak isimli bir kampanya altnda birleflmifltir. Ama, bu gruplarn Sarayevoyu ziyaret ederek yiyecek ve giyecek
yardmnda bulunmak ve Srbistandan getirdikleri destek mektuplarn vererek Srbistanda milliyetilik temelli blnmelere karfl olanlarn varln Sarayevolulara
sembolik olarak gstermektir. 1994 ylnn Nisan aynda, 38 kadar savafl karflt, atflmalarn srdrd Sarayevoyu ziyaret etmifltir (Kaldor ve dierleri, 2007: 114).
Ancak, kampanyalarn ilk yllarnda ortaya kan iflbirlii, zelikle savafl sresince
iletiflim altyapsnn neredeyse yok edilmesiyle beraber olduka zayflamfltr (Devic, 1997: 130).
Bunun yan sra, kresel sivil toplum aktrleri de eski Yugoslavya cumhuriyetlerindeki savafl karflt hareketlere destek vermifltir. rnein, Helsinki Yurttafllar
Dernei (HYD) 1991 ylnda, 40 aktivistin eski Yugoslavya Cumhuriyetlerini bafltan bafla bir otobsle dolaflt barfl karavan eylemini gereklefltirmifltir. Barfl
karavan eyleminin tepe noktas ise her din ve etnik kkenden yaklaflk on bin
kiflinin 1991 ylnda Sarayevoda oluflturduu insan zinciri olmufltur (Kaldor, 2003:
131). Kresel sivil toplum aktrlerinin bu tip giriflimleri, son derece ykc savafllarn srd esnada, toplumlarnn geneli tarafndan hainlikle sulanan barfl hareketi aktrlerine destek salamfltr. HYD Sarayevonun kurucularndan Zdravko
Grebann yapt aryla Sarayevoda 200 bin kifli Srp ve Mslman asker milislerin kurduu barikatlar ykmak iin sokaklara dklmfltr. Ancak, gstericilerin
keskin niflanclarn at atefle hedef olduu gsteri, barfl hareketinin en canl olduu Sarayevodaki son kitlesel barfl eylemi olmufltur.
Her ne kadar, eski Yugoslavya topraklarndaki barfl hareketi eylemleri, etnik
milliyeti kkenli savafllar durduramasa da sre srasnda savafl sularnn belirlenmesi ve ok-kltrllk fikrinin canl tutulmas asndan nemli olmufltur (Kaldor ve dierleri, 2007: 114).
Kresel sivilSIRA
toplum
aktrleri eski Yugoslavya Cumhuriyetlerindeki barfl hareketini nasl
SZDE
etkilemifltir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
TRKYEDE BARIfi HAREKET

Bu blmde, Trkiyedeki barfl hareketinin geliflimi 1980 ncesi ve sonras olarak
iki dnemde ele alnacaktr.
1980 ncesi Barfl Hareketinin Durumu

Trkiyede barfl hareketinin tarihesi ok gerilere gitmez. lk barfl ve anti militarizm giriflimlerine 1950lerde Trkiyenin de dhil olduu Kore Savafl srasnda
rastlanr. 1960lardan itibaren renci ve sol hareketin ykselifliyle beraber, savafl
karflt eylemler artmfltr. 15 Temmuz 1968 ylnda ABD Altnc Filosuna ait savafl
gemilerinin stanbulu ziyareti srasnda, sol renci gruplarnn yaptklar eylemlerle bu ziyareti protesto etmesi en bilinen anti-militarist (benzeri) eylemlerdendir
(S.T.M.A, 1988:2085). Bunun yan sra, yine sol gruplar Trkiyedeki Amerikan sleri, NATO ve Vietnam Savaflna karfl tepkilerini, sloganlar, pankartlar ve NATO
Haftas dzenlemek gibi eflitli eylemler yoluyla sklkla ifade etmifllerdir. Az sayda pankartta da nkleer savafl karflt sylemlere yer verilmifltir (S.T.M.A, 1988:
2084). Ancak bu dnemde, Batda grlen ana konusu barfl olan kampanya ve
toplumsal hareket seferberlikleri Trkiyede grlmemifltir. Barflla ilgili eylemler,
antiemperyalizm ve ABD karfltl temelinde ykselen antimilitarist bir yaklaflm
ifadesi olmufltur. Souk Savafl dnemindeki ideolojik kamplaflmann etkisiyle, tepkiler genel anlamyla savafl kavramndan ok, karfl ideolojik kampa ait lkelerin
srdrd savafllar zerine olmufltur (Baydar, 2003: 200). zetle, savafl karfltl,
toplumsal hareketlerin ana meseleleri olmaktan ok, genellikle sol gruplarn devrimci projelerin dorultusunda zaman zaman ifade ettii ve ideolojik tercihleriyle
flekillendirdii ikincil/tli bir konu olarak kalmfltr.
renci ve sol hareketlerle derin balar olan sosyalist Trkiye fli Partisinin (TP)
genel baflkan Mehmet Ali Aybar, bu dnemin nde gelen barflseverlerindendir. Aybar, 1967 ylnda ABDnin Vietnam Savaflndaki savafl sularn yarglamak amacyla kurulan Uluslararas Savafl Sular Mahkemesine (Russell Mahkemesi) yarg
olarak seilmifltir (S.T.M.A, 1988: 2092).
Barfl Hareketinin kendi ayaklar zerinde duramad ve olduka kstl olduu bu dnemde, barfl konusunda faaliyet gsteren sadece iki rgtlenme olmufltur. Bunlardan ilki, 1950 ylnda kurulan ve Trkiyenin Kore Savaflna katlmasna
karfl kan Barflperverler Cemiyetidir. Bir grup sosyalist entelektel ve akademisyen tarafndan kurulan rgtn yeleri, ilk ve tek eylemleri olan savafl karflt ilan
datma faaliyetlerinden sonra tutuklanmfllardr. rgt de kurulmasndan 15 gn
gibi ksa bir sre sonra kapatlmfltr (Baydar, 2003: 198-199)
kinci barfl rgt ise yine baz sosyalist aydn, yazar, akademisyen ve sanatlar tarafndan 1977 ylnda kurulan Barfl Derneidir. Merkezi Helsinkide bulunan
Dnya Barfl Konseyinin de yesi olan Barfl Dernei, nkleer silahlarn yasaklanmas ve tm asker ittifaklarn kaldrlmas talepleri ile faaliyetlerde bulunmufltur.
Barfl Dernei kapsamndaki eylemler siyasi partilerle iliflkili olarak grlmfltr ve
Souk Savafl dnemi siyasi kamplaflma dorultusunda dernein bu iliflkilerin glgesi altnda kald iddia edilmifltir. Eski yneticilerinden Baydarn da belirttii gibi Barfl Derneinin faaliyetlerinde hedef genellikle karfl kampta bulunan ABD
ve nkleer fzeleri olurken, ran-Irak Savafl, Afganistan veya Filistin gibi konular-
187
188
da fazla alflma yaplmamfltr (Baydar, 2003:201). 12 Eyll 1980 asker darbesi tarafndan kapatlan ve kurucu ve yneticileri tutuklanan Barfl Dernei, 2003 ylnda tekrar almfltr.
2000li Yllarda Ykselen Barfl Hareketi

Yeni toplumsal hareketler,
1960lardan itibaren
Amerika ve Avrupa gibi
sanayi sonras toplumlarda
ortaya kan ve tek bir konu
zerine seferber olan
toplumsal hareketlerin genel
addr. fli hareketi gibi
eski tip hareketlerden
temel farklar, aktrlerinin
genellikle kendi yaflam
alanlarn devletin ve
piyasalarn
mdahalelerinden korumaya
alflan yeni orta snflar ve
niversite genliinin
olmas; yatay ve esnek
flekillerde rgtlenmeleri ve
evre, kadn, barfl, insan
haklar, kimlik gibi konular
zerine seferber olmalardr
(Habermas, 1981: 33-35;
Offe, 1984: 833-835).
1980 sonrasnda, Trkiyedeki barfl hareketi fakl bir yola girmifltir. Bu dnemde,
Avrupa ve ABDde 1960lardan, Latin Amerikada ise 1970lerden beri var olan yeni toplumsal hareketler Trkiyede de grlmeye bafllanmfltr.
Feminist hareketin kampanyalaryla bafllayan toplumsal hareketlerdeki canlanma, insan haklar, evre ve kimlik alanlarnda dzenlenen birok kampanya ve eylemlerin artmasyla devam etmifltir. Yeni toplumsal hareketler, 1980 ncesi renci/sol hareketlerden farkl olarak kimliklerini snf aidiyeti zerinden infla etmemifl
ve tek bir meseleye odaklanmfllardr. Daha esnek, gevflek ve ak organizasyon
modellerini tercih eden yeni toplumsal hareketler, topik ve btncl devrimci
projeler gereklefltirme hedefi yerine toplumsal ve siyasi hayatta ksmi dnflmler elde etmeyi ngrmfltr (Gle, 2000; Toprak, 1994).
Trkiyedeki barfl hareketi ise dier yeni toplumsal hareketlerle karfllafltrldnda, daha ge ivme kazanmfl ve ancak 2000li yllardan sonra geniflleyebilmifltir.
Trkiyedeki barfl kampanyalar genellikle uluslararas ve ulusal olmak zere iki
ana eksen zerinde seferber olmaktadr. Birinci eksendeki seferberliklerin ana konular, Irak, Afganistan ve Filistin gibi Trkiye dflndaki savafllarn durdurulmas,
Trkiyenin fiili olarak bu savafllara katlmasn engellemek ve Trkiyede Amerikan asker slerinin kapatlmas olmufltur. kinci eksen ise Krt sorunu ile ilgili olarak devam eden dflk younluklu savafln bitirilerek barfll zm arayfllar ve
vicdani red konusunun anayasal hak olarak kabul gibi ulusal ve yerel konular etrafnda flekillenmesidir. Ancak yukarda da belirtildii gibi, kreselleflme sreciyle
i ve dfl siyaset alanlar arasndaki snrlar mulaklaflmfltr. Bu yzden de ulusal ve
uluslararas konularn i ie getii bu dnemde, Trkiyede oluflturulan barfl koalisyonlar ve gruplar, gerek uluslararas gerekse ulusal konularda, ulus tesi dayanflma alar ve dier ulus tesi barfl seferberlikleriyle balantlar kurmufltur. Bu
balantlar sayesinde, ulus tesi aktrlerle bilgi alflverifli gereklefltirilmifl ve iflbirlii yaplmfltr.
ABDde gerekleflen 11 Eyll saldrsnn ardndan Iraka asker mdahalenin
sz konusu olmasyla, tm dnyada olduu gibi Trkiyede de barfl hareketi nitel
ve nicel bir deiflim yaflamfltr. Kurulan barfl koalisyonlar ve eylemleri asndan
saysal bir artfl yaflanmfltr. Bu Irak Savafl karflt barfl koalisyonlarnn ortak zellii, gevflek, merkez olmayan, fleffaf ve ak alar fleklinde rgtlenmeleridir. Ayrca, kolektif kimlikler de keskin izgilerle izilmemifl, ok katmanl kimliklere ak
ve esnek bir flekilde oluflturulmufltur (Baydar, 2003; Karakafl, 2005). Bylelikle, barfl hareketinin kaps daha genifl kesimlere ald iin zellikle baz eylemlerde
byk kitlelerin seferberlii mmkn olmufltur. Kampanyada, barfl yanls STK ve
gruplarn yan sra, savafl karflt olup herhangi bir organizasyonun paras olmayan bamsz bireyler de kendilerine yer bulmufltur (Karakafl, 2005). Ksaca, gemiflteki hiyerarflik, kat ve disiplinli toplumsal hareket modellerinden ve getirdikleri olumsuzluklardan kanmak mmkn olmufltur. A tipi rgtlenmeler sayesinde, hareketler belirgin ve kat ideolojik durufllardan da kaabilmifltir. Bunun yerine, farkl kimlik ve ideolojik durufllardan bireylerin ve gruplarn ortak bir mesele
zerinden seferber olmas imkan domufltur. Bylelikle Trkiyedeki son dnem
barfl hareketi koalisyonlar, barfl fikrinin kat ideolojilerin iinde erimesine izin
189
vermeden ve barfl tanmlarn insani, ahlaki ve vicdani temeller zerinden yapmaktalar (Karakafl, 2005).
Irak Savaflyla ilgili Trkiyede kurulan barfl platformlarndan biri Barfl Giriflimidir. Baz yazar, gazeteci, akademisyen ve entelekteller tarafndan Irak Savafl
ncesinde 2002 ylnn sonunda oluflturulan Barfl Giriflimi, Irak ve Filistinde barfln salanmas amacyla baz eylem giriflimlerinde bulunmufltur. Ancak, yaflad
kaynak ve organizasyon sorunlar yznden, kamuoyuna eylemlerini duyuramamfl ve sonucunda kitleselleflememifltir. Daha sonra, kurulan barfl koalisyonlarna
katlan Barfl Giriflimi, Trkiyedeki Irak Savafl karflt kampanyann nemli aktrlerinden biri olmufltur (Baydar, 2003).
Irak Savaflna kafl kurulan koalisyonlarn baflnda Savafla Hayr Platformu gelir.
Savafla Hayr Platformu (SaHP), 4 Nisan 2002 tarihinde rgtlenmifltir. Ulus tesi
iliflkiler de kuran platforma katlanlar arasnda, nsan Haklar Dernei (HD), Greenpeace, Devrimci fli Sosyalist Partisi (DSP), SODEV, Makine Mhendisleri Odas olduu birok yerel, ulusal ve ulus tesi dernek, siyasi parti, meslek odas, kooperatif, hareket organizasyonu ve bireyler bulunmufltur. Kitlesel savafl karflt gsteriler dzenlemek amacyla, SaHP dier sendika, siyasi parti, insan haklar rgtleri, savafl karflt platform ve dier STKlarn da katlmyla 1 Aralk Koordinasyonunu kurmufltur. arc kurum saysnn hzla 159a kt koalisyonda slamc
grflleri olan insan haklar dernei Mazlum-Der de vard. Bu da dnyann dier
blgelerinde grlen trde politik grfl, din, etnik kken, rk, yafl grubu, meslek,
snf ve eitim durumundan insan birlefltiren barfl koalisyonlarnn bir benzerinin
de Trkiyede ortaya ktnn habercisi olmufltur. Bunun yan sra, barfl kampanyalarn kapitalist kreselleflmeye karfl sren kresel hareketin bir paras olarak
ilan eden SaHP, farkl gruplarla eflitli ulus tesi iliflkilere girmifltir (Karakafl, 2005).
Fotoraf 7.3
Yedi Greenpeace
yesi,
6 fiubat, 2003
tarihinde Irak
savafl karflt
kampanya
erevesinde
stanbulda
bulunan Atatrk
Kltr Merkezine
240 metrekarelik
dev bir Savafla
Hayr pankart
asmfltr.
1 Aralk Koordinasyon grubunun youn alflmalar sonucunda, 1 Aralk 2002

tarihinde stanbulda ve 22 Aralk 2002 tarihinde Ankarada iki byk barfl mitingi
dzenlenmifltir. Etkili bir flekilde seferberlik alflmalar bu gsterilerden sonra da
devam ederken, 15 fiubat 2003 tarihindeki Kresel Eylem Gnnde, stanbuldaki
gsteriye 10 bin civarnda eylemci katlmfltr. Bu arada, Barfl Giriflimi de genifl tabanl koalisyondaki alflmalarna paralel olarak, 100ler Meclisinin organize edil-
190
Bu konuda daha fazla bilgi

iin bkz.: Hrriyet,
25.01.2003;
www.imoistanbul.org.tr/istbulten/bulten64/BARISGIRIS
IMI1.doc).
SIRA SZDE
D fi repertuarlar,
NELM
Eylem
eylem yapma biimleri ve
eylem
S Otecrbelerinin
R U
btnn oluflturan ortak
bilgi daarcdr.
D K K Arepertuardan,
T
nlerindeki
dier bir deyiflle genel eylem
kmesi, kendi
SIRA SZDE uygun eylem
mcadelelerine
biimlerini seer ve
genellikle kullanmlarnda
yenilikler ekleyerek
AMALARIMIZ
repertuarlar geniflletirler
(della Porta ve Diani, 2006:
168-170).
mesine de nclk etmifltir. Irak Savaflna karfl kurulan 100ler meclisi toplamda
20 meslek grubunun 100er temsilcisinden oluflmaktadr. 25 Ocak 2003 tarihinde
stanbulda yaplan ve yaklaflk 3 bin kiflinin katld 100ler Meclisi toplants, yabanc aktivist, akademisyen, entelektel, gazeteci ve sanatlarn da katlmyla
ulus tesi bir zellik kazanmfltr. Bu toplantda, meslek gruplar temsilcileri ve dier yerli ve yabanc katlmclarn savafl karflt konuflmalarndan sonra sonu bildirgesinde Trkiye Cumhuriyeti Devleti Hkmetinden ve BM Gvenlik Konseyi
gibi dnya zerinde konuyla ilgili tm kurum ve kurulufllardan Iraka ynelik olas bir savafln nlenmesi iin aba gstermeleri talep edilmifltir.
Trkiyenin Iraka karfl yrtlen savafla girmemesi hedeflerinden biri olan
koalisyon, Iraka asker gnderme tezkeresinin grflld 1 Mart 2003 tarihinde
en genifl katlml gsterisini Ankarada Shhiye meydannda yaklaflk yz bin kiflinin katlmyla sahnelemifltir. Sonu olarak, Trkiyedeki savafl karfltlar dier birok yerdeki eylemciden daha flansl ve etkiliydi. nk dier yerlerin aksine, meclis iinden hem muhalefet hem de bir ksm iktidar partisi yelerinin de karfl kflyla tezkere meclisten gememifl ve Trkiye aktif savafln dflnda kalmfltr. Bylelikle, barfl koalisyonu eylemlerinin sonunda ksmi de olsa baflar elde etmifltir.
Son dnem Trkiye
barfl hareketinin, 1980 ncesine gre gsterdii farkllklar nelerdir?
SIRA SZDE
BARIfi HAREKETNN GENEL DEERLENDRMES
D fi kolektif
N E L M barfl hareketi giriflimleri dnya zerinde 19. yzyldan itibaHer ne kadar
ren grlse de Barfl Hareketi 1960lardan itibaren ortaya kan yeni toplumsal hareketlerin ana
biri olmufltur. Bu dnemden itibaren, iflleyifl biimi, orS Okollarndan
R U
ganizasyon modelleri, katlmclarn kimlikleri ve eylem biimleri asndan kendine has zellikler gelifltirmifltir. Bylelikle, farkl dnemlerde yrtlen kampanyaDKKAT
lar iin kalc bir altyap oluflmufl ve hareketin sreklilii salanmfltr.
Barfl hareketleri, kullandklar taktik ve stratejiler gz nne alndnda oldukSZDE
a genifl birSIRA
eylem
repertuarna sahiptir. Barfl hareketinin kulland eylem biimleri iki ana gruba ayrlr: alfllagelmifl eylemler ve engelleyici eylemler.
Alfllagelmifl eylemler kmesi, daha nceden baflka hareketler tarafndan yayAMALARIMIZ
gn olarak kullanlmfl eylem biimlerinden oluflur. Ayrca, bu eylemlerde kolluk
kuvvetleriyle dorudan karfl karflya gelinmez. Barfl hareketinin sklkla baflvurduu alfllagelmifl
K T eylem
A P biimleri arasnda lobicilik, kamusal bilinlendirme, bilimsel
bulgular kullanma ve imza toplama yer almaktadr. Bu eylemlerden lobicilikle,
kurumsal siyaset kanallar kullanlarak, hkmetlerin ve dier siyasi g odaklarnn zerinde
bask kurulmas amalanr. Toplumsal hareketlere destei saysal olaTELEVZYON
rak gstermenin iyi yollarndan biri olan imza toplama kampanyalar, baflvurulan
eylem tiplerinin baflnda gelir. 1980li yllar srasnda, Cruise ve Pershing II fzelerinin yerlefltirilmesinden etkilenecek olan talya, Almanya, Hollanda ve Amerika
N T E R N E Tbaflta olmak zere birok lkede milyonlarca insann katld
Birleflik Devletleri
imza toplama kampanyalar dzenlenmifltir (della Porta ve Diani, 2006: 172). erdii risklerin az olmas nedeniyle alfllagelmifl eylem tarzlarna daha fazla birey katlmaktadr ve bylelikle hareket kitleselleflebilmektedir.
Kullanlan engelleyici eylemler arasnda, gsteri, yryfl ve oturma eylemleri
en ok grlen eylem tarzlardr. Genel olarak, bu tarz eylemler 3 ana nedenle kullanlr. Birincisi, gsteri ve yryfllerle iktidar sahiplerine toplumdaki savafl karfltl fikrinin yaygnln saysal olarak gstermektir (della Porta ve Diani, 2006).
Nkleer Silahlanmann Durdurulmas Kampanyas erevesinde 1982 ylnda yak-
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
laflk 1 milyon insann katld Washington Gsterisi, 15 fiubat 2003 tarihinde Londrada 1 milyon, Romada ise 3 milyon insann yrd gsteriler toplumsal hareketler tarihinin en byk katlml gsterilerindendir. ok katlml kitlesel gsteriler, savafla olan toplumsal muhalefetin byklnn bir gstergesidir ve hkmetlerin zerindeki basky arttrr. kinci neden, toplumsal hareket aktrlerinin
mcadelelerine olan ballklarn ve birbiriyle olan dayanflmalarn karfltlarna ve
kamuoyuna simgesel olarak gstermek gayesidir. Alfllagelmifl eylemlere gre engelleyici eylemler, daha riskli eylem biimleridir. Bunun bafllca nedeni ise kamu
dzeninin bozulmas karflsnda kolluk glerinin mdahale eilimlerinin artmasdr. Engelleyici eylemler srasnda aktivistler fliddete maruz kalma, tutuklanma, gzaltna alnma gibi riskleri gze alrlar. Zorluklara karfl birlik iinde hareket etme
pratii, aktivistler arasndaki gven balarn ve dayanflma iliflkilerini kuvvetlendirir. Ayn zamanda, karfltlarna da zor ve baskc koflullara ramen mcadelelerini
srdreceklerinin mesajn vermifl olurlar. Engelleyici eylem biimlerinin kullanlmasnn nc nedeni ise, toplumsal hareketlerin medyada yer alma isteidir.
Toplumsal hareketler, tabanlarn geniflletmek iin mesajlarn yaymak ve karfltlar zerinde bask kurabilmek iin de varlklarn hissettirmeyi hedefler. Bunlar yapabilmenin en kolay ve etkili yolu ise medyada haber olmaktr. Ancak, medya toplumsal hareketleri haberlefltirirken seici davranr ve sadece baz hareketlere yer
verir. Toplumsal hareketler ise medyann ilgisini ekebilmek iin ilgin ve arpc
eylemler ortaya koymaya alflr. Bu adan deerlendirildiinde, engelleyici eylem
biimleri alfllagelmifl eylemlere gre medyada daha ok yer alr. Daha radikal saylan engelleyici eylemler, barfl hareketlerinin canlanma dnemlerinde daha sk
baflvurulan ve kamuoyunun dikkatini eken yntemlerdir. Hareketin pasif konuma getii eylemsizlik dnemlerinde ise bu yntemler genellikle medya tarafndan
yok saylr ve hkmetler tarafndan kolaylkla bastrlr (Marullo ve Meyer, 2004:
644).
Engelleyici eylemler, kamu hayatn ksa sreli sekteye uratp, kamuoyunun ve karfltlarn dikkatlerinin ekilmeye alflld ve eylemcilerin dayanflmalarn sergiledii eylem biimlerinin genel addr (della Porta ve Diani, 2006: 96).
Barfl hareketi aktivistleri kampanyalarnda, alfllagelmifl ve engelleyici eylemleri birlikte kullanrken sembolik eylemlere de sklkla baflvurmufllardr. Mcadelelerine olan ballklarnn bir ifadesi olarak, uzun yryfller, fener alaylar, toplantlar ve toplu dua seanslar, sklkla kullanlan eylem biimleri arasndadr. Ayrca, zellikle uluslararas toplantlar srasnda dnya liderlerinin oluflturulan insan
zincirleriyle sembolik olarak ablukaya alnmas ve gsteriler srasnda nkleer savafln etkilerinin temsili olarak canlandrld sokak tiyatrolar da birok savafl karflt gsteride rastlanan eylem biimleridir (della Porta ve Diani, 2006: 178).
Barfl hareketleri, daha nce uygulanmfl eylem biimlerinin yan sra yeniliki eylemlerle repertuarlarn geniflletmifllerdir. Yeniliki eylemlerde ama, alflk
olunmayan protesto biimleriyle karfltlarn flaflrtmaktr. lk defa yaplan bu eylemlerle, medyann ve dolaysyla kamuoyunun ilgisi de kolaylkla ekilebilmektedir. Barfl hareketinin yeniliki eylem biimlerine en iyi rnek savafl karfltlarnn
zellikle asker slerin yannda kurduklar barfl kamplardr. 1981 ylnda Britanyada kadn akvitistler tarafndan kurulan kadn barfl kamp (Greenham Common)
ilk modern barfl kamp olarak saylmaktadr. Barfl kamplar, ksa bir srede mo-
191
192
dler hle gelerek, dier blge ve lkelerde de barfl hareketi gruplar tarafndan
uygulanmaya bafllanmfltr (della Porta ve Diani, 2006: 183-184). rnein, Brkselde 1981 ylnda gerekleflen Birinci Barfl ve Silahszlanma Avrupa Konvansiyonu srasnda Avrupann birok blgesinde barfl kamp oluflturulmufltur. Yeniliki olmasnn yan sra, uzun srelere yaylan ve hasmlara karfl omuz omuza direnifli simgeleyen barfl kamplar yoluyla protestoya katlanlar arasndaki balar
glenmifl, ifl blm oluflturulmufl ve dayanflma arttrlmfltr. Sonu olarak, barfl
kamplar sayesinde, barfl hareketi aktivistleri kolektif kimliklerini oluflturma konusunda nemli aflamalar kaydetmifltir (della Porta ve Diani, 2006: 179).
Fotoraf 7.4
Londrada,
Britanya
parlamento
binasnn
karflsnda Brian
Haw isimli barfl
aktivistinin 2001
ylnda tek baflna
kurduu barfl
kamp, artan
desteki saysyla
gnmzde de
devam etmektedir.
Bir baflka yeniliki eylem ise, savafltan hemen nce Iraka giderek sivillerin bulunduu stratejik noktalarda bekleyerek, varlklaryla bombardman nlemeye alflan canl kalkanlardr. Bir dier eylem biimi olan fliddet ieren eylemler, barfl
hareketlerinin genellikle kulland eylemler deildir. Barfl hareketi aktivist ve
gruplarnn genifl bir kesimini oluflturan pasifistler, genel olarak taktiksel ve etik
olarak fliddet kullanmann yanlfl olduunu savunmaktadr. Kald ki, fliddet kullanarak fliddete karfl kmak, hareket asndan amasal ve arasal, dier bir deyiflle hedefler ve eylemler, arasndaki tutarll zedelemektedir. Ne var ki, barfl hareketi tarihinde fliddet kullanmna baflvuran baz istisna rnekler grlebilir. rnein, Vietnam Savafl karflt hareket erevesinde baz radikal gruplar, asker sleri
bombalamak veya asker alm merkezlerine saldrmak gibi eylemlerde bulunmufltur. Bu durum, 70li yllarda toplumsal hareketlerin genelinde var olan fliddet kullanmnn artma eilimiyle denk dfler. 1980lere gelindiinde, birok toplumsal
hareket, fliddet ieren protesto biimlerinin etkinlii ve etik geerliliini sorgulamaya bafllad. Aslnda, fliddet ieren eylemler medyada daha fazla yer bulur ve karfltlara sembolik bir flekilde eylemcilerin mcadelelerinden vazgemeyeceklerinin
193
mesajn verir (Tarrow, 1998). Ancak, bu eylemler, ierdikleri risklerin fazlalndan

dolay radikal baz grup ve bireyler dflnda genifl kitlelerin harekete uzak durmasna neden olur. Bu da hareketleri daraltr ve desteki saysnn azalmasna neden
olur. Ayrca, eylemlerde fliddet kullanm, devletin toplumsal hareketlere karfl uygulad bastrma politikalar iin gereke olarak gsterilirken, karfltlarnn toplumsal hareketleri olumsuz ynde etiketlemelerine neden olur. 1980lerde Cruise ve
Pershing II fzelerinin yerlefltirilmesine karfl yrtlen kampanya, fliddet kullanmnn dfllanmas asndan dier hareketler iin de dnm noktas oldu. Bu kampanyayla birlikte, eylemlerde fliddet kullanmn dfllamann, militarizme ve genel anlamyla fliddete karfl kmann tek yolu olduu genel olarak kabul edilmifltir (della
Porta ve dierleri, 2006: 148).
Fotoraf 7.5
Genel olarak toplumsal hareketler eflitli grup, STK ve bireyBritanyal sanat Gerald
Holtom tarafndan
lerin bir araya getirdii belirli bir
Nkleer Silahszlanma
hedef iin seferber olmufl toplumKampanyas (CND) iin
sal alar olarak flekillenir (Diani,
1958 ylnda hazrlanan
sembol, daha sonra dier
1994; della Porta ve Diani, 2006).
barfl hareketi gruplar
Her hareket, merkez-merkez oltarafndan da kullanlmfl
mayan, yatay-dikey, esnek-kat
ve uluslararas barfl
gibi farkl parametreler arasnda
hareketinin en bilinen
sembol hline gelmifltir.
yaptklar seimlere gre organizasyon modellerini kurar ve kurumsallaflr. Seferberlik yaplar
olarak adlandrlan organizasyon
modelleri, toplumsal hareketlerin
karar alma mekanizmalarn dorudan etkileyerek, kaynak kullanm, strateji belirleme, anlamlandrma ve seferberlik gibi ana faaliyetlerin nasl yrtleceini belirleyen etkenlerin baflnda gelir.
Ana hatlaryla, barfl hareketi grup ve bireyleri, seferberliklerinde koalisyonlar
kurarak eflitli konular zerine kampanyalar dzenler (Meyer ve Rochon, 1997;
Tarrow, 1998; Meyer, 1990). Bu modele gre, farkl hedef ve stratejileri olsa da eflitli barfl rgt ve giriflimleri, bir araya gelerek temel bir mesele zerinde faaliyet
gsteren bir koalisyon olufltururlar. Barfl rgt ve hareketlerinin yan sra, feminizm, insan haklar ve evre gibi rtflen konularda seferber olan hareket ve rgtlerden de yardm alrlar. Kampanya etkinliklerinin koordine edilmesi ve mcadelelerinin barfl hareketinin dflna da yaylmas amacyla flemsiye rgtler kurmufllardr. Bylelikle, eflitli toplumsal hareket gruplar kaynaklarn birlefltirip
iflblm yaparak daha etkin seferber olma imkan elde etmifl olurlar (Kleidman
ve Rochon, 1997: 47-48). Bu koalisyonlar, farkl kesimlerden grup ve bireylerin harekete katlmas amacyla daha genel, anlafllabilinir ve kapsayc hedefler belirler.
te yandan, farkl politik ve ideolojik grfllerin arasnda ayrlk ve ekiflmelerin
kmas, karfltlarnn saldrlar karflsnda kolay dalmalar ve seferberlik konusunun sonuca ulaflmas durumunda kampanyalarn amalarn yitirmesi gibi nedenlerden dolay, koalisyonlarn mr genellikle ksadr (Kleidman ve Rochon, 1997).
Barfl hareketlerinin birou mcadelenin azald dnemlerde daha dflk
younlukta olsa da etkinliklerine devam eder. Ama, barfl hareketinin altyapsnn
devamlln salamak ve eflitli rgt ve bireyler arasndaki iliflkileri canl tutmaktr. Bir anlamda, sonraki kampanya iin gereken hareket alarnn ve seferberlik fa-
194
Feminizm ve barfl konular

arasnda olduka sk bir
tarihsel ba vardr. ki
dnya savafl arasndaki
dnemde, Birinci Dnya
Savaflna katlan her taraf
lkelerden ve tarafsz
lkelerden kadnlar, Barfl ve
zgrlk in Uluslararas
Kadnlar Birlii (WILPF)
isimli STK altnda
rgtlenmifl ve Milletler
Cemiyetinin kurulmasnda
nemli katklarda
bulunmufllardr (Kaldor ve
dierleri, 2007:97).
aliyetlerinin n hazrln yapmaktr. Bununla birlikte, nceki kampanyada edinilen tecrbeler de bir sonraki kampanyaya aktarlmfl olur (della Porta ve Diani,
2006). Bir baflka deyiflle, barfl hareketi koalisyonlarna katlan eflitli organizasyon
ve gruplar klerek etkinliklerine devam eder ve sonraki koalisyon merkezli
kampanyalarn yap tafllarn olufltururlar (Marullo ve Meyer, 2004: 651; Meyer ve
Whittier, 1994).
Barfl koalisyonlar katlmclarnn birou dier yeni toplumsal hareketlerde
de yer almfltr. zellikle, feminist hareketle barfl hareketi arasndaki bu tip geifller olduka fazladr. Vietnam Savafl karflt kampanyada aktif olan birok grup ve
birey, kampanya sonrasnda hzla genifllemekte olan feminist harekete katlmfltr.
Her ne kadar, iki ayr hareket olarak var olsalar da feminist ve barfl hareketleri arasndaki yakn ba ve etkileflim taktik, organizasyon modeli ve ereveleme faaliyetlerinin paylaflm asndan devam etmifltir. (Meyer ve Whittier, 1994; Soule,
2004). Barfl hareketleri, feminist hareketin etkisiyle organizasyonlarnda kadn
kimliinin ikinci plana itilmemesi konusunda hassasiyet kazanmfl ve lider kadrolarnda kadnlara daha ok yer vermeye bafllamfltr. Feminist hareketin ska kulland sokak tiyatrolarnn, barfl hareketinin eylem repertuarna girmesi ve kadn
barfl aktivistleri tarafndan uygulanan barfl kamplarnn kullanm eylem repertuarlar asndan etkileflimin en iyi rneklerindendir. Barfl hareketi, merkez olmayan, yatay ve fleffaf olarak rgtlenme modellerini de feminist hareketten renmifltir. Bu faaliyetlerin genel erevesinin belirlenmesi asndan, kadnlarn savafl stndeki dflnceleri ve hissiyat barfl hareketinin oklukla baflvurduu temalar olmufltur. Ayrca, feministlerin savafl patriarkal dzenle zdefllefltirmeleri
barfl hareketinin ana erevelerinden biri hlini almfltr. Buna karfllk barfl hareketinin de feminist hareket zerinde etkileri olmufltur. Feminist hareketin seferber
olduu meselelerin alannn genifllemesi ve sadece kadnlardan oluflan hareket ve
rgtlerle iflbirliine gitmek yerine erkeklerin de var olduu oluflumlara ak kap
brakmasnda barfl hareketinin katklar olmufltur (Meyer ve Whittier, 1994).
Son olarak, barfl hareketinin elde ettii sonular inceleyeceiz. Barfl hareketinin asl amac dnyada barfl koflullarnn salanmas ve devaml klnmasdr. Bu
genel amatan hareketle, barfl hareketi eylemcileri kampanyalarn iki ksa vadeli
hedef erevesinde gereklefltirmifltir: Srmekte olan savafl(lar)n engellenmesi ve
savafl kma olaslnn ortadan kaldrlmas. Ancak, nceki blmlerde incelenen
barfl kampanyalar elde ettikleri kazanmlar asndan deerlendirildiinde, barfl
hareketi bu hedeflere ulaflmakta ancak ksmi baflarlar elde edebilmifltir. Birinci
Krfez Savafl ve Irak Savafl srasnda kresel lekte savafl karflt seferberlikleri
ortaya kmfl olmasna karfln, bu savafllarn bafllamasna ve devam etmesine engel olunamamfltr. te yandan, en baflarl savafl karflt kampanyalardan biri Vietnam Savafl karflt kampanya olmufltur. Savafl karfltlar kampanyalar boyunca
ana kolda etkin olmufltur: Kamuoyunun savafl hakkndaki dflncelerini etkileme
ve deifltirme; hkmetlerin savaflla ilgili politikalarn deifltirmeye zorlama ve savafl iin gerekli siyasi ve kurumsal altyapnn zayflatlmas (Marullo ve Meyer,
2004: 641). Bu alanlardaki baflarlar olduka etkili olsa da hi biri Vietnam Savaflnn bitirilme kararnn alnmasnda tek baflna etkili olamamfltr. Barfl hareketinin
kazanmlar ancak genel kamuoyu basksnn artmas, deiflen siyasi konjonktr,
Amerikan Kongresindeki muhaliflerin artmas, savafln maliyetinin ykselmesi gibi ekonomik ve dier siyasi nedenlerle birlefltiinde dolayl flekilde etkili olmaktadr. Bu tip dolayl etkileri, farkl derecelerle dier savafl karflt kampanyalarda da
grmek mmkndr. Baflka bir ifadeyle, barfl hareketleri, savafl karfltln gn-
195
demde tutarak kamuoyunu etkileme ve hareket dfl muhaliflerle -siyasi partiler gibi- ittifaklar kurma yollaryla savafl aan devletlerin iflini zorlafltrmakta ve savafl
haknda alnan kararlar dolayl yoldan etkilemektedir.
Barfl hareketi, savafl kma olasln engelleme abalar konusunda ise ksmi
baflarlar elde edebilmifltir. Bu tip kampanyalar, zellikle silahszlanma konusunda
seferber olmufltur. 20. yzyl boyunca eflitli silahszlanma kampanyalarnn sonucunda, devletler zerinde kamuoyu basks yaratmfllardr. Bunun sonucunda da
devletler silahlanma politikalarndan geri adm atmak zorunda kalmfllardr. Nkleer silahszlanma kampanyalarnn elde ettii sonular genel olarak, devletlerin politikalarnda silahlanma ile yaptklar ksmi deiflikliklerden ibarettir. Kampanyalar
sonucunda silahszlanmayla ilgili eflitli devletler aras antlaflmalar imzalanp, yrrle konulmufltur. Ancak, bu kazanmlar, esas hedef olan nkleer silahlarn tamamen ortadan kaldrlmas ve nkleer an sona erdirilmesinden uzak kalmfltr.
Her ne kadar genifl kitleler seferber edildiyse de hkmetler silahlanma politikalarnda talepler dorultusunda baz deifliklikler yaptnda, kamuoyunun konuya ilgisi ve kampanyalara destei dflmfltr (Mekata, 2006:190).
Ancak, barfl hareketi kampanyalar, baflka nemli sonular da dourmufltur.
Birincisi, barfl hareketi, barfl fikrini devaml canl tutarak iktidar sahiplerinin, savafllarla ilgili alaca kararlarda toplumsal muhalefeti daha ok dikkate almasn
salamfltr. Bunda medyann da etkisi byktr. Shaw (2005)a gre, Vietnamdaki geliflmelerin ve asker kayplarnn televizyonda srekli yaynlanmas, Amerikan
kamuoyundaki tepkilerin artmasna ve Vietnam Savafl karflt hareketin genifllemesine neden olmufltur. Savafl karfltlarnn byyen muhalefeti karflsnda, Amerikan
hkmetleri sonraki dnemlerdeki savafl politikalarn deifltirerek, uzun sren ve
ok kayp verilen savafllar yerine hzl savafllar tercih etmifltir (Shaw, 2005: 13)
kinci olarak, barfl hareketi genel anlamyla demokrasilerin geliflimine katk salamfltr. Temsili demokrasilerde seilmifl politikaclarn savafl gibi riskleri ve maliyetleri yksek olan ve birok etik dfl taraf bulunan bir konuda toplum adna karar
vermesi barfl hareketi tarafndan srekli sorgulanmfltr. Sekiz Avrupa lkesinde
yaplan arafltrmaya gre, hkmetleri Irak Savaflna fiili olarak giren veya destek
veren lkelerde, savafl karflt muhalefet ve toplumsal hoflnutsuzluk dzeyleri olduka yksektir. Bu lkelerde, savafl karflt gsterilerde yer alanlar, kampanyaya
katlrken savafl engelleme hedeflerinin yan sra, demokratik dzenin iflleyifl biimini elefltirme amacn da gtmfllerdir (Klandermans, 2010).
Son olarak, savafl durduramamfl olmasna ramen, Irak Savafl karflt hareketin elde ettii byk baflar toplumsal hareketlerin kresel olarak rgtlenebileceini ve kitleselleflebileceini gstermifl olmasdr. Dnyann tm blgelerinden,
her tr yafl grubu, eitim durumu, snf, etnik kken ve din inanfltan insann dayanflma ve iflbirlii iine girdii Irak Savafl karflt kampanya, kresel Kuzey-Gney, Bat- Dou ayrmlarnn afllabileceinin kant olmufltur. Kampanyaya katlan
gruplar, Batnn ve slami dnyann beraber hareket edebileceini gstermifl ve
kozmopolit bir anlayfln yaylmas iin mit kayna olmufltur (Kaldor ve dierleri, 2007: 28). Bunun en gzel rneini kampanyann Britanya ayandaki nc rol stlenen ve kresel lekte de kampanya koordinasyonunda nemli ifllevi olan
Savafl Durdur Koalisyonudur (Stop the War Coalition, STWC).
Barfl hareketi dier toplumsal hareketlerden nasl etkilenmifltir? SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
196
zet
N
A M A
N
A M A
deni, insanl grlmemifl boyutlarda tehdit

eden nkleer an, kinci Dnya Savaflnn
sonunda atom bombasnn kullanmyla bafllamfl olmasdr. Nkleer silahlarla ilgili ilk barfl giriflimleri zellikle bilim insanlarnn oluflturduu
STK ve yaptklar eflitli ar ve konferanslar
araclyla yrtlmfltr. Souk Savafln trmanan siyasi gerilimi altnda geen 1960larda ise
nkleer silah denemelerinin yaratt olumsuz
etkiler karflsnda, Amerika ve Britanyada kurulan barfl koalisyonlar nkleer denemelerin durdurulmas iin kampanyalar dzenlemifltir. Yer
alt dflnda tm alanlarda nkleer silah denemelerinin yasaklanmas baflarsn elde eden barfl hareketi, 1960larn sonundan itibaren dikkatini Vietnam Savaflna vermifltir. zellikle Amerikada niversite genliiyle bafllayan Vietnam
Savafl karflt kampanya, kitlesel bir destek elde
etmifl ve ABDnin savafl bitirmesine dolayl olarak etki etmifltir. 1970lerde tekrar alevlenen nkleer korku, nkleer silahszlanma kampanyalarnn tekrar bafllamasna yol amfltr. 1980li yllarda ise Amerikada Reagan ynetiminin Yldz
Savafllar projesine karfl Nkleer Silahlanmann
Dondurulmas ve Avrupada ise Orta Menzilli
Nkleer Fzelerin (INF) yerlefltirilmesinin engellenmesi iin kampanyalar dzenlenmifltir. Birbirleriyle Atlantik aflr iliflkiler de kuran barfl
kampanyalar, silahszlanma hedefleri erevesinde eflitli siyasi parti ve aktrlerin desteini
alarak devletleri silahszlanmayla ilgili bir dizi
antlaflma imzalamaya zorlamfl ve ksmi baflarlar
elde etmifllerdir.
Barfl hareketinin tarihsel kkenlerine ynelik

bilgi edinmek.
Savafl, tarih boyunca atflma ve mcadele konusu olmufltur. Modernite ncesinde, genellikle artan vergiler ve askere alnma zerine kan savafllara bal atflmalar yerel ayaklanmalar fleklinde meydana gelmifltir. Modernitenin temel
ayaklarndan ulus devletlerin ortaya kflyla hem
savafln kendisi hem de savafl karflt atflmalar
deiflime uramfltr. fiiddetin meflru kullanm tekelini elinde bulunduran ulus devletler, deiflen
savafl teknolojileriyle beraber dzenli ordular
kurmufllardr. Bunun yan sra savaflma, toplumlarn tehlikelerden koruma savyla hareket eden
merkez devletlerin meflruiyet kayna olmufltur.
te yandan siyasi gcn merkezleflmesi ve toplum ii balarn feodalite dneminde birbirinden
kopuk yaflayan yerel grup ve cemaatler arasnda
glenmesiyle, modern toplumsal hareketler ortaya kmfltr. Bylelikle, merkez devlet savaflmann tek sorumlusu olurken, savafln getirdii
maliyetlerden dolay artan toplumsal gerilim ve
atflmalar modern barfl hareketleri olarak ifade
edilmeye bafllanmfltr. 19.yzyldan itibaren grlmeye bafllanan modern barfl hareketi, taleplerini merkez siyasal iktidarlara yneltmifltir. Modern barfl hareketi, ulusal dzeyde rgtlenip,
yerel gruplar arasnda kurulan balar zerinde
ykselmifltir. Bunlarn yan sra, modern barfl hareketi modern eylem repertuarlarnn paras olan
tekrar edilebilen ve paylafllan eylem biimlerini
kullanmfllardr.
Barfl hareketinin Batdaki geliflimini tanmlamak.
Barfl giriflimleri ilk olarak, Amerika ve Britanyadaki baz din mezheplerin, din inanlarna
ters dflt gerekesine dayanarak fliddetin her
trlsn reddetmesiyle -dier bir deiflle pasifizm- ortaya kmfltr. Din temelli pasifist grfllerin yan sra, zellikle sol kkenli siyasal gruplar arasnda filizlenen sekler savafl karfltlyla
da eflitlenen barfl hareketi, 19.yzyl boyunca
devletler aras uzlaflma mekanizmalarnn gelifltirilmesi iin urafl vermifltir. kinci Dnya Savaflnn sonlarndan itibaren, barfl hareketi sreklilik ve kitlesellik kazanmfltr. Bunun bafllca ne-
N
A M A
Kreselleflmenin barfl hareketinde yaratt dnflmleri irdelemek.

Souk Savafln 1980lerin sonunda bitmesiyle beraber, iki kutuplu dnya siyaset sistemi sona ermifl ve dnya, kreselleflme srecinin de hzlanmasyla yeni bir dneme girmifltir.
Kreselleflme dneminde, toplumsal hareketler
genel olarak eflitli dnflmler geirmifltir. Dnyann eflitli blgelerindeki barfl hareketi grup
ve bireyleri birbiriyle ulusal snrlar aflan balar
kurarak, kalc ulus tesi toplumsal hareket alar infla etmifllerdir. Ayrca, ulus devlet birincil si-
yasi alan ve aktrleri olma konumlarn yitirmifl

ve devlet dfl aktrler siyasette etkinlik ve nem
kazanmfltr. Bu geliflmelere paralel olarak, barfl
hareketi de flekillenen kresel sivil toplumun
iinde yer alarak ulus tesi zellikler kazanmaya
bafllamfltr. Barfl hareketinin ulus tesileflme sreci, Birinci Krfez Savafl srasnda ortaya kmfltr. Ortak bir kresel amala ve benzer slogan
ve eylemlerle seferber olan savafl karflt kampanyalar, ABD nderliinde oluflan kresel asker gcn Iraka saldrsna muhalefet etmifltir.
n alan barfl hareketinin ulus tesileflme sreci, 2003 ylnda bafllayan Irak Savaflnn hazrlk dneminden itibaren tamamlanmfltr. Dnyann eflitli blgelerinde oluflturulan barfl koalisyonlar, sosyal forumlarn ve elektronik medyann etkin kullanmyla, iletiflime gemifl ve kresel lekte koordine olmufllardr. Kresel Adalet
Hareketinin iinde yer alan gruplarn da desteiyle kresel lekte ortak bir eylem plan yaplmfltr. Bugne kadar gerekleflen dnyann en
byk ve genifl katlml kresel eylemi, 15 fiubat
2003 tarihli kresel eylem gnnde dnyann birok flehrinde ayn anda dzenlenen gsterilerle
sahnelenmifltir.
N
A M A
Trkiyedeki barfl hareketinin geliflim srecini ve

farkl kampanyalarn deerlendirmek.
Trkiyede barfl hareketinin kendi baflna ortaya
kfl yakn zamanda olmufltur. 1980 ncesi dnemde, Trkiyede barfl talepleri renci hareketi ve sol hareket altnda, dier meselelerin bir
paras olarak ifade edilmifltir. Bu dnemde kurulan iki barfl dernei de Souk Savafl dneminin siyasi kutuplaflmasnn etkisiyle bamsz olarak hareket edememifl ve kitleselleflememifltir.
1980li yllarn ortasndan itibaren yeni talep ve
toplumsal aktrlerin ortaya kflyla, Trkiyede
tek mesele zerinden seferber olan yeni toplumsal hareketler grlmeye bafllanmfltr. Barfl
hareketi de feminizm ve evre hareketi gibi dier yeni toplumsal hareketlerden daha ge olsa
da oluflan yeni siyasi ortamn etkisiyle kendi
ayaklarnn zerinde durmaya bafllamfltr. Irak
savafl srasnda oluflturulan barfl koalisyonlar
ve kampanyalar ise Trkiyedeki barfl hareketinin tepe noktasn oluflturur. Eski hareketlerden
farkl olarak esnek ve yatay hareket alar olarak
rgtlenen barfl hareketi koalisyonlar, genifl katlml ve ok kimlikli yaplar olarak oluflmufltur.
N
A M A
197
Kendilerini kresel barfl hareketinin bir paras

olarak gren ve ulus tesi iliflkilere de giren Irak
Savafl karflt koalisyonlar, Trkiyede kitlesel eylemler dzenlemifl ve Trkiyenin savafla fiili olarak girmemesinde etkin rol oynamfllardr. Bunun yan sra, Trkiyedeki barfl hareketi gruplar, yerel konularda da eflitli eylem ve faaliyetlerde bulunmaktadr.
Bat dfl barfl giriflimleri hakknda bilgi edinmek.
Her ne kadar barfl hareketi giriflimleri ilk kez
Avrupa ve Amerikada ortaya kmfl olsa da zaman iinde bu corafyalar dflnda da birok barfl hareketi oluflmufltur. Souk Savafl dnemi
sonrasnda dnyadaki en fliddetli savafllarn
meydana geldii eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinde geliflen savafl karflt kampanyalar, bat
dfl barfl hareketlerinin en iyi rneklerindendir.
Etnik milliyetilik zerinden yrtlen savafllar
srasnda, eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinin
her birinde birok savafl karflt grup kurulmufltur. Bu barfl inisiyatifleri, savafllarn durdurulmas iin eflitli eylem ve faaliyetlerde bulunmufltur. Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerindeki
barfl aktivistleri sadece ulusal dzeyde faaliyet
gstermemifl, ulusal snrlarn aflarak dier cumhuriyetlerdeki savafl karflt gruplarla iletiflim kurmufl ve iflbirlii yapmfltr. Bunun yan sra Helsinki Yurttafllar Dernei gibi uluslararas STKlarn desteini de almfllardr. zellikle 1990l yllarn ilk zamanlarnda kitlesel gsterilerle sesini
duyuran barfl hareketleri, kendilerine ynelik
fliddet ierikli basklar sonucunda barfl gruplar
savafl sularn belirlemek amacyla bilgi toplamak ve insani yardm gibi faaliyetlere younlaflmfllardr. Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerindeki
barfl hareketi aktrleri, savafllarn sulamasyla
karfl karflya kalmfllardr. Bu durum da barfl
harekelreninin alanlarn ve kitleselleflebilme
olanaklarn kstlamamfltr.
198
N
A M A
Barfl hareketini, organizasyon modelleri, eylem

repertuarlar, ereveleme faaliyetleri ve elde ettikleri kazanmlar alarndan analiz etmek
Barfl hareketinin eylem repertuarlar genel olarak deerlendirildiinde, farkl eylem biimlerini
kullandklar grlr. Barfl hareketi eylemcileri,
imza kampanyas, lobicilik, kamusal bilinlendirme ve bilimsel verileri kullanma gibi alfllagelmifl eylem biimlerinin yan sra, gsteri, yryfl
ve oturma eylemleri gibi engelleyici eylemlere
de sklkla baflvururlar. Bunlarn yan sra, insan
zinciri, barfl kamp ve barfl karavan gibi sembolik yan olan bir dizi yeniliki eylem biimi de
barfl hareketi eylem repertuarlarnda yer almfltr. Bu eylemlerin ortak zellii, fliddet kulanmnn -Vietnam Savafl karfltlar baz gruplar dflnda- dfllanmfl olmasdr. fiiddet ieren eylemlerin
kullanlmasnn ana nedenleri, fliddet ieren yntemlerin barfl hedefiyle tutarl olmamas, bu eylemlerin devletin bask ve sindirme politikalar
iin gereke olarak gsterilmesi ve fliddet kullanmnn radikal gruplar dflnda kamuoyunun barfl hareketine desteini azaltmasna neden olmasdr. Organizasyon modelleri asndan incelendiinde, barfl hareketi kampanya dnemlerinde
esnek, yatay ve katlmc koalisyonlar olarak rgtlenmektedir. Bu a tipi rgtlenme sayesinde
farkl siyasi grflten gruplar ortak bir ama uruna bir araya gelebilmektedir. Barfl hareketi
koalisyonlarnn iinde benzer konularda seferber olmufl hareketler de yer almaktadr. Barfl hareketi, dier hareketlerle kampanya temelli, konjunktre bal iflbirlii yapmann yan sra, daha
kalc ve yapsal iliflkilere de girmifltir. Bu anlamda, feminist hareketle barfl hareketi arasnda organizasyon modelleri, eylem repertuarlar ve kolektif kimlik konularnda karfllkl etkileflimler
olmufltur. Son olarak, elde edilen sonular bakmndan, barfl hareketi genellikle ksmi baflarlarla yetinmifltir. Silahszlanma konusunda, artan
basklar karflsnda devletler baz geri admlar atmfltr. Ancak, barfl kampanyalarnn ngrd
dzeyde sonular elde edilememifltir. Savafllarn
sonlandrlmas konusunda da barfl hareketi Birinci Krfez savafl karflt kampanya ise savafln
seyrinde dolayl katklarda bulunmufltur. Barfl
hareketinin elde ettii asl baflarlar barfl fikrinin
srekli gndemde tutulmas, katlmc demokrasi
ideallerinin gereklefltirilmesi ve toplumsal hareketlerin gerek anlamda ulus tesilefltirilmesi olarak sralanabilir.
199
Kendimizi Snayalm
1. Savafln modern ulus devletlerin kuruluflundaki rolleri arasnda afladakilerden hangisi yoktur?
a. Devletin savafl yoluyla meflruiyet salamas
b. Ordulara katlan yerel g sahiplerinin etkilerini
artrmas
c. Devletin fliddetin tekeline sahip olmasn salamas
d. Devleti kuranlarn siyasi rakiplerini yok etmesi
e. Vatandafllk kavramnn geliflimi
2. Moderniteyle birlikte ortaya kan savafl karflt seferberlikler afladaki hangi zellii taflr?
a. Yerel ayaklanmalar olarak gerekleflmesi
b. Eylemlerin farkl zaman ve mekanlarda tekrarlanabilir olmas
c. Hedeflerinin sadece yerel yneticilerin olmas
d. Eylemcilerin sadece kendi cemaatlerinin kar
ve talepleri zerinden seferber olmalar
e. Karfltlarna dorudan ve fliddet ieren mdahalelerde bulunmalar
3. 60l yllardan itibaren yeni toplumsal hareketlerin
bir paras olarak saylan barfl hareketi hangi zelliklere sahiptir?
a. Hiyerarflik ve dikey organizasyon yaps
b. Dar tanml ve esnek olmayan kolektif kimlik
yaps
c. Dier konularn altnda kaybolmadan belirgin
olarak barflla ilgili konular zerine seferber
olma
d. Hedeflerini siyasi iktidar ele geirip, devrimci
projeler uygulayarak elde etme abas
e. flbirliini sadece sol siyasi aktrlerle snrl tutma
4. Afladakilerden hangisi, kadn hareketinin barfl hareketine getirdii yeniliklerdendir?
a. Merkezi organizasyon modeli
b. Yeni eylem biimleri
c. Barfl konularnn sadece feminizme gre tanmlanmas
d. Feminizm dflndaki dier hareketlerin dfllanmas
e. Bilinlenme etkinlikleri
5. Afladakilerden hangisi barfl hareketinin ortaya kard yeniliki eylemlerden biridir?

a. Oturma eylemi
b. Gsteri
c. mza kampanyas
d. Barfl kamp
e. Sokak tiyatrosu
6. Afladakilerden hangisi barfl hareketi kampanyalarnn sonularndan biridir?
a. Devletlerin, barfl kampanyalarna tepki olarak
silahlanma politikalarna arlk vermesi
b. Barfl fikrininin kamuoyunun ve siyasi karar alma mekanizmalarnn gndeminde tutulmas
c. Devlet aktrlerinin savafl konusunda karar alma
glerini artrlmas
d. Savafllarn durdurulmas konusunda dorudan
etkili olunmas
e. Silahszlanma hedefinin tam olarak elde edilmesi
7. Afladakilerden hangisi 1980ler boyunca Avrupal
ve Amerikan nkleer silahlanma karflt kampanyalarnn ulus tesi iliflkilerinin zayf kalmasnn nedenlerindendir?
a. ki bloklu dnya siyaset sistemi sonucunda dnyada ortaya kan siyasi kutuplaflma
b. Kendi ulusal snrlar dflndaki kampanyalara
eylemcilerin flpheyle yaklaflmas
c. Her lkede barfl eylemcilerinin farkl konular
zerine seferber olmas
d. Ulus tesi iliflkilerin daha nceki tecrbelere dayanlarak etkisiz bulunmas
e. Barfl hareketi eylem biimlerinin lkelere bal
olarak farkllk gstermesi
8. Nkleer a olarak da anlan Souk Savafl dneminde barfl hareketi aktrlerini seferber olmaya iten
birincil kayg nedir?
a. ABDnin nkleer silahlanma yarflnda geride
kalmas
b. ABD ve Sovyetler Birlii dflndaki dier lkelerin de nkleer g olamamas
c. kacak olas bir nkleer savafl sonucunda insan
yaflamnn dnya zerinde tehlike altna girecek
olmas
d. Nkleer silah teknolojisinin salad gvenliin
iddia edilen derecelerde olmamasndan dolay
kayg duyulmas
e. Nkleer silahlanmaya bal olarak ordu yaplarnn deiflmesi
200

9. Kreselleflme sreci boyunca ortaya kan barfl hareketi giriflimlerinin nceki dnemlerdeki barfl hareketi kampanyalarna gre en byk fark nedir?
a. Barfl hareketi gruplar arasnda ulus tesi iliflki
ve alarn geliflmesi
b. Barfl hareketinin sadece ulusal kampanyalar hlinde rgtlemesi
c. Ulus devletin birincil siyasi mecra ve aktr olarak grlmesi
d. Eylemlerde fliddet kullanmnn artmas
e. Eylem biimlerinin ve sloganlarn blgelere gre
farkllaflmas
10. 2000li yllarda Trkiyede hzlanan barfl hareketinin temel zellii nedir?
a. nceki dnem barfl organizasyonlarnn zerinde ykselmesi
b. Siyasi partilerin etkisi altnda olmas
c. Sadece yerel konular zerine seferber olmalar
d. Katlmclarn sadece belirli STK ve gruplarn
yeleri olmalar
e. ok kimlikli, esnek yaplar olarak kurulmas
1. b
2. b
3. c
4. b
5. d
6. b
7. a
8. c
9. a
10. e
Yantnz yanlfl ise Barfl Hareketinin Batdaki

Tarihesi: Modern Ulus devletlerin Ortaya kfl
ve Savafl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Barfl Hareketinin Batdaki
Tarihesi: Modern Toplumsal Hareketlerin
Ortaya kfl konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trkiyede Barfl Hareketi:
2000li Yllarda Ykselen Barfl Kampanyalar
ve Barfl Hareketinin Genel Deerlendirmesi
konularn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise 2000li Yllarda Ykselen
Barfl Kampanyalar konusunu gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Barfl Hareketinin Genel
Deerlendirmesi konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Barfl Hareketinin Genel
Deerlendirmesi konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Souk Savafl Sonras Dnem konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Souk Savafl Dnemi: Nkleer Silahlanma Karflt Barfl Kampanyalar konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Souk Savafl Sonras Dnem konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trkiyede Barfl Hareketi:
2000li Yllarda Ykselen Barfl Kampanyalar
201

Sra Sizde 1
Ulus devletler moderniteyle beraber ortaya kan siyasi
yaplardr. Siyaset mekanizma ve kurumlarn merkezlefltiren ulus devletler, kendi snrlar iindeki tm toplumsal, siyasi ve ekonomik yap ve iliflkileri de dnfltrmfltr. Bylelikle, daha nce yerel dzeyde meydana gelen ni, ounlukla fliddet ieren, birbirinden kopuk ve cemaatlerin zel karlar zerinden oluflan toplumsal atflmalar da radikal farkllklar gzlemlenmifltir. Toplumsal atflma ve hoflnutsuzluklar ulusal dzeyde yrtlen, bafllca hedefi merkez siyasi otorite olan,
yerel gruplar birlefltiren ve eylemleri tekrar edilebilen
modern toplumsal hareketler yoluyla ifade edilmeye
bafllanmfltr. Modernite ncesi savafllarn getirdii vergi
verme ve askere alnma gibi maliyetlerden kaynaklanan atflmalar da ulus devletlerin oluflumuyla modern
toplumsal hareketlere dnflmfllerdir. Ayrca, savaflmak ulus devletlerin meflruiyetini salayan temel unsurlardan olmufltur. fiiddetin kullanmn tekelini eline
alan merkez ulus devletler, savafl karma, yrtme ve
sonlandrma konularnda tek sorumlu olduundan, savafl karflt hareketlerin bafllca hedefi olmufltur.
Sra Sizde 2
Souk Savafl dnemi boyunca barfl hareketi kampanyalar nkleer silahszlanma ve Vietnam Savafl konular zerine younlaflmfltr. Her ne kadar Vietnam Savafl
boyunca Vietnam Savafl karflt kampanyann glgesinde kalsa da bu dnem boyunca Avrupal ve Amerikal
barfl eylemcileri aralklarla nkleer silahszlanmaya karfl birok kampanya dzenlemifllerdir. Nkleer savafl
tehlikesinin kresel lekte bir tehdit olmasna ramen,
barfl kampanyalar genellikle ulusal dzeyde rgtlenmifltir ve ulus tesi balar yeterince geliflememifltir. Bunun bafllca nedenleri dnya siyasetinin iki devlet blou arasnda kutuplaflmfl olmasdr. Siyasi kutuplaflma
yerkreyi epeevre saran ulus tesi a ve iliflkilerin
geliflmesine engel olmufltur.
Sra Sizde 3
2000li yllarda meydana gelen Irak Savafl karflt kampanya, barfl hareketinin ve dahas genel olarak tm
toplumsal hareketlerin gerek bir ulus tesi seferberlik
olarak meydana gelebileceinin en byk gstergelerinden olmufltur. Souk Savafln sona ermesi ile beraber hzlanan kreselleflme sreci devlet dfl aktrler
arasnda ulus tesi ba ve iliflkilerin oluflumuna imkan
veren altyapy salamfltr. Kreselleflmeyle beraber,
barfl konusunun ulusal snrlar aflan kresel bir konu
olduu fikri iyice yerleflmifltir. Dnyann deiflik blgelerindeki eflitli barfl hareketi grup ve eylemcileri Irak
savafl karflt kampanya boyunca birbirleriyle srekli ve
sk iliflkilere girmifl ve iflbirliine gitmifllerdir. 15 fiubat
2003 tarihinde efl zamanl olarak gereklefltirilen kresel eylem gn bugne kadar oluflan en byk ve kapsaml kresel seferberlik olmufltur.
Sra Sizde 4
Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinde meydana gelen savafllar srasnda bu cumhuriyetlerin her birinde yerel lekli birok barfl hareketi grubu ve koalisyonu ortaya
kmfltr. Bu gruplar ulusal dzeyde eylemler dzenledikleri kadar, birbirleriyle balantya geerek ulus tesi
giriflimlerde de bulunmufllardr. Ancak scak savafln devam ettii srada bu giriflimciler vatan haini olma sulamalaryla ve kendilerine fliddet uygulanmasyla karfl
karflya kalmfllardr. Bu gruplara, Helsinki Yurttafllar Dernei gibi kresel barfl gruplarnn eylemleri ve giriflimleriyle insani yardm, bilgi ve moral destei salamfllardr.
Sra Sizde 5
1980 ncesinde barfl hareketi kendi ayaklar zerinde
duramamaktayd. Kurulan iki barfl rgt dflnda, barfl konular sol hareket iinde ifade edilmekteydi. Bu
da barfl konusunun dier konulara bal olarak ele alnmasna neden olmufltu. 1980lerden itibaren ortaya kan yeni toplumsal hareketlerle beraber, Trkiyede de
kendi baflna seferber olabilen barfl koalisyonlar ve
gruplar oluflmufltur. zellikle, Irak Savafl karflt kampanya srasnda eski toplumsal hareketlerden farkl olarak esnek, genifl katlml ve ok kimlikli koalisyonlar
kurulmufltur. Ulus tesi iliflkilere de giren bu barfl koalisyonlar, din, etnik, snfsal ve ideolojik farklarn tesinde, eflitli grup ve bireyleri bir araya getirebilmifltir.
202
Sra Sizde 6
Barfl hareketi dier hareketlerle eylem repertuarlar,
organizasyon modelleri ve stratejileri gibi konular asndan sk bir iliflki ve etkileflim ierisindedir. zellikle
feminist hareketin barfl hareketi zerinde etkisi byktr. Bu etkiler; kadn eylemcilerin n plana karlmas,
savafl konularnn erevelendirilmesinde erkek egemen dzenin etkisinin altnn izilmesi, esnek ve merkez olmayan organizasyon modellerinin kullanlmas
ve barfl kamp, sokak tiyatrolar gibi yeni eylem biimlerinin kullanm olarak sralanabilinir. Bunun yan sra,
barfl hareketleri genifl koalisyonlar olarak rgtlendikleri iin, eylemlerinin kitleselleflebilmesi ve yaygnlaflmas dier yeni toplumsal hareket gruplarnn barfl
kampanyalarna katlmyla mmkn olmaktadr.
Kaynaklar
Amerikann Iraka Saldrganlna Karfl Uluslararas
Kampanyas, (2002). Kahire Aklamas, Amerikann Iraka Saldrganlna Karfl Uluslararas Kampanyas Konferans Bildirgesi, http://de.indymedia.org/2003/01/38356.shtml.
Avrupa Sosyal Formu, (2002). Anti-War Call, Kasm
12, Avrupa Sosyal Forumu, Floransa, http://www.internationalviewpoint.org/spip.php?article296.
Anderson, B. (1991). Imagened Communities: Reflections of the Origins and Spread of Nationalism, Londra: Verso.
Anheier, H, M. Glasius and M. Kaldor (2001). Introducing Global Civil Society, H. Anheier, M. Glasius ve
M. Kaldor (der.) Global Civil Soceity Yearbook 2001
iinde, London: Sage, 3-22.
Baydar, O. (2003). Barfl Giriflimi iinde L. Sanl (der.)
Toplumsal Hareketler Konufluyor, stanbul: Alan Yaynclk.
Bennet, W. L., T. E. Givens ve C. Breuning (2010). Crossing Political Divides: Communication, Political
Identification, and Protest Organization iinde Walgrave S. Ve D. Ruch S. (der) The World Says No To
War iinde, Minneapolis: Universty of Minnesota
Press, 215-238.
Chatfield, C. (1994). Peace as Reform Movement, OAH
Magazine of History, 8 (3), 10-14.
Chatfield, C. (1997). Intergovernmental and Nongovernmental Associations to 1945, J. Smith, C. Chatfield ve R. Pagnucco (der.) Transnationa Social Movements and Global Politics: Solidarity Beyond the
State iinde, Syracuse Universty Press, 19-41.
Chatfield, C. ve R. M. Iiukhina, (1994). Peace/MIR: An

Antholgy of Historic Alternatives to War, Syracuse:
Syracuse Universty Press.
Clark, H., 2000. Civil Resitance in Kosovo, London and
Sterling, VA: Pluto Press.
Cortright, D. ve R. Pagnucco (1997). Limist to transnationalism: Teh 1980s Freeze Campaing, J. Smiht, C.
Chatfield ve R. Pagnucco (der.) Transnational Social Movements and Glosal Politics: Solidarity Beyond
the State iinde, 159-174. Syracuse, NY: Syracuse
Universty Press.
della Porta, D., M. Andretta, L. Mosca ve H. Reiter (2006).
Globalization From Below: Transnational Activits
and Protest Networks, Minneapolis: Universty of
Minnesota Press.
della Porta, D. and M. Diani (2006). Social Movements:
an Introduction, 2. Bask. Oxford: Blackwell Publishing.
della Porta ve D. Rucht (2002). Dynamics of Environmental Campaings, Mobilization, 7, 1-14.
Diani, Mario (1995) Green Network. A Structural Analysis of the Italian Environmental Movement, Edinburg: Edinburg University Press.
Dreano, B. (1997). The Helsinki Citizens Assembly,
Peace Review, 9:3, 393-398.
Devic, A. (1997). Anti-War Initiatives and the Un-making of Civic Identities in the Former Yugoslav Republics, Journal of Historical Sociology, 10:2, 127156.
Gerth, H. H. ve Mills, C W. (der.) (1967). From Max Weber: Essays in Sociology, London: Routledge & Kegan Paul.
Giddens, A. (1991). Conseguences of Modernity. Londra: Polity Press.
Glasius M, ve Timms, J (2005). The Role of Social Forums in Global Civil Society: Radical Beacon or Strategic Infrastructure?, M Glasius, M. Kaldor ve H.
Anheier (der.), Global Civil Society 2005/6 iinde,
London: Sage, 190-238.
Gle, N. (2000). Melez Desenler: slam ve Modernlik
zerine, stanbul: Metis.
Habermas, J. (1981). New Social Movements, Telos,
49, 33-37.
Held, D. ve A McGrew (1999). Global Transformations,
Londra: Polity Press.
Imig D. R. ve D. S. Meyer (1993). Political Opportunity
and Peace and Peace and Peace and Justice Advocacy in the 1980s: A Tale of Two Sectors, Social
Science Quarterly, 74, 451-479.
Kaldor, M. (2001). A Deace of Humanitarian Intervention: the Role of Global Civil Society H. Anheier,
M. Glasius ve M. Kaldor (der.), Global Civil Society
2001 iinde, Oxford: Oxford University Press, 109143.
Kaldor, M. (2003). Global Civil Society: An Answer to
War, Cambridge: Polity Press.
Kaldor, M., H. Anheier ve M. Glasius (2003). Global Civil Society in an Era of Regressive Globalisation, M.
Kaldor, H. Anheier ve M. Glasius (der.), Global Civil Society 2003 iinde, Oxford: Oxford University
Press, 3-34.
Kaldor, M., D. Kostovicova ve Y. Said (2007). War and
Peace: The Role of Global Civil Society, M. Kaldor,
M. Albrow, H. Anheier ve M. Glasius (der.) Global
Civil Society 2006/2007, Londra: Sage, 94-121.
Karakafl, fi. (2005). Biz Bu Savafl Durdurabiliriz, stanbul: Metis.
Klandermans, B. (2010). Peace Demonstrations or Antigovernment Marches? The Politicial Attitudes of
the Protesters, S. Walgrave ve D. Rucht (der.) The
World Says No To War iinde, Minneapolis: University of Minnesota Press, 61-77.
Kleidman, R. and T. R. Rochon /1997). Dilemmas of
Organization in Peace Campaigns, T. R. Rochon ve
D. S. Meyer (der.) Coalitions and Political Movements: The Lessons of the Nuclear Freeze iinde, Boulder: Lynne Rienner Publishers, 47-60.
Koopmans, R. (1999). A Comparison of Protestors Against the Gulf in Germany, France and the Netherlands, D. della Porta, H. Kriesi ve D. Rutcht (der.)
Social Movements in a Globalizing World iinde,
Hampshire ve New York: Palgrave Macmillan, 5770.
Koopmans, R. (2004). Protest in time and Space: the
Evolution of Waves of Contention D. A. Snow, S.
A. Soule ve H. Kriesi (der.) The Blackwell Companion To Social Movements iinde, Oxford: Blackwell
Publishing, 19-46.
Lyons, F. S. L. (1963). Internationalism in Europe 18151914, Leidens: Sythoff.
Mann, M. (1993). The Sources of Social Power Vol II: The
Rise of Classes and Nation-states, 1760-1914, Cambridge: Cambridge Universty Press.
Marullo, S. ve D. S. Meyer (2004). Antiwar and Peace
Movements D. A. Snow, S. A. Soule, and H. Kriesi
(der), The Blackwell Companion to Social
Movements iinde, Oxford: Blackwell Publishing,
641-665.
203
McAdam D. ve Y. Su (2002). The War at Home: Antiwar Protests and Congressional Voting, 1965-1973,
American Sociological Review, 67, 696-721.
Mekata, M. (2006). Waging Peace: Transnational Peace
Activism, S. Batliwala ve L. D. Brown (der.) Transnational Civil Society iinde, Bloomfield: Kumarian
Press, 181-203.
Meyer, D. S. (1990). A Winter of Discontent: The Nuclear Freeze and American Politics, New York: Praeger.
Meyer, D. S. (1993a). Protest Cycles and Political Process: American Peace Movements in the Nuclear
Age, Political Research Quarterly, 46, 451-479.
Meyer, D.S. (1993b). peace Protest and Policy: Explaining the Rise and Decline of Antinuclear Movements
in Postwar America, Policy Studies Journal, 21, 3551.
Meyer, D. S. ve T. R. Rochon (1997). Towar a Coalitional Theory of Social and Political Movements D. S.
Meyer ve T. R. Rochon (der.) Coalitional and Political Movements iinde, Boulder: Lynne Rienner,
237-256.
Meyer, D. S. ve N. Whittier (1994). Social Movement
Spillover, Social Problems, 41, 277-298.
Nixon, R. (1978). RN: Memoirs of a President, New York:
Grossett & Dunlap.
Noakes, J. A. and H. Johnston, (2005). Frames of Protest: A Road to a Perspective, H. Johnston and J. A.
Noakes (der.) Frames of Protest Movements and the
Framing Perspective iinde, Boston: Rowman & Littlefield Publishers,1-29.
Offe, C. (1985). New Social Movements: Challenging
the Boundaries of Institutional Politics, Social Research, 52 (4), 817-868.
Oran, B. (der) (2001). Trk Dfl Politikas: Kurtulufl Savaflndan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, letiflim: stanbul.
Passy, F. (1986). Peace Movement in Europe, The American Journal of Sociology, 2, 1-12.
Pianta, M. ve R. Marchetti (2007). The Glabal Justice
Movements: The Transnational Dimension, Mario
Pianta and Raffaele Marchetti. D. della Porta (der.)
The Global Justice Movements: A Crossnational and
Transnational Perspective, Boulder: Paradigm Publishers, 29-51.
Rochon, T. R. (1988). Mobilizing for Peace: The Antinuclear Movements in Western Europe, Londro: Adamantine.
204
Rochon T. R. ve D. S. Meyer (der.) (1997). Coalitions

and Political Movements: The Lessons of the Nuclear
Freeze. Boulder: Lynne Rienner Publishers.
Rucht, D. (2004). Movement Allies, Adversaries, and
Third Parties, D. A. Snow, S. A. Soule ve H. Kriesi
(der.) The Blackwell Companion To Social Movements, Oxford: Blackwell Publishing, 197-216.
Scholte, J. A. (2005). Globalization: a Critical Introduction, Gelifltirilmifl 2. Bask, Hampshire, Londra: Palgrave Macmillan.
Shaw, M. (2005). Peace Activism and Western Wars:
Social Movements in Mass-mediated Global Politics, W. de Jong, M. Shaw ve N. Stammers (der.)
Global Activism and Global Media iinde, Ann Arbor: Pluto Press, 133-146.
Short, N. (1999). The Role of NGOs in the Ottowa Process to Ban Landmines, International Negotiation,
4, 481-500.
Simonson, K. (2003). The Anti-War Movement: Waging Peace on the Brink of War, http://www.hks.
harvard.edu/cchrp/hrsm/pdf/Simonson_IraqWar.
pdf.
Krk, E. Ve dierleri (1988), Sosyolizm ve Toplumsal
Mcadeleler Ansiklopedisi (S.T.M.A), Cilt:7, stanbul: letiflim.
Soule, S. A. (2004). Diffusion Processes Within and Across Movements, D. A. Snow, S. A. Soule ve H.
Kriesi (der.) The Blackwell Companion To Social
Movements, Oxford: Blackwell Publishing, 294-310
Tarrow, S. (1998). Power in Movement: Social Movements, Collective Action and Politics. 2. Bask, Cambridge Universty Press.
Taylor, V. ve N. Van Dyke (2004). Get up, Stand Up:
Tactical Repertoires of Social Movements, D. A.
Snow, S. A. Soule ve H. Kriesi (der.) The Blackwell
Companion To Campanion To Social Movements,
Oxford: Blackwell Publishing, 262-293.
Toprak, B. (1996). Civil Society in Turkey, A. R. Norton (der.) Civil Society in the Middle East iinde, cilt
2, E. J. Brill: Leiden, 87-119.
Tilly, C. (1985). War Making and State Making as Organized Crime, P. Evans, D. Rueschemeyer and T.
Skocpol (der.), Bringing the State Back In iinde,
Cambridge: Cambiridge University Press 169-191.
Tilly, C. (2004). Social Movements, 1768-2004. Boulder:
Paradigm.
Uzgel, ., 2001. 1980lerde NATO Stratejisindeki Geliflmeler, Oran, B. (ed.) Trk Dfl Politikas: Kurtulufl
Savaflndan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar
iinde, letiflim: stanbul.
sterci, oflkun and Uur Yorulmaz (2008). Trkiyede

Vicdani Red, . nar ve C. sterci (der.) arklardaki Kum: Vicdani Red, Dflnsel Kaynaklar ve Deneyimler iinde, stanbul: letiflim.
Verhulst, J. (2010). February 15, 2003: The World Says
No To War, S. Walgrave ve D. Rucht (der.) The
World Says No To War iinde, Minneapolis: Universty of Minnesota Press, 1-19.
Rumelli, B., F. Keyman ve B. Isyar (2011). Turkeys
Conscientious Objectors and the Enactment of European Citizenship, Peter Burgess (der.) A Threat
Against Europe: Security, Migration, Integration.
Brussels: VUB Press, baskda.
Walgrave, S., D. Rucht ve P. Van Aelst (2010). New Activists or Old Leftists? The Demographics of Protesters, Walgrave S. ve D. Rucht S. (der.) The World
Says No To War iinde, Minneapolis: University of
Minnesota Press, 78-97.
Walgrave, S. ve D. Rucht S. (der.) (2010). The World
Says No To War, Minneapolis: University of Minnesota Press.
Amalarmz
N
N
N
N
N

evrecilik iindeki farkl durufl ve akmlar ayrt edebilecek,
evre hareketinin savunduu deer ve ilkeleri tanmlayabilecek
Dnyada ve Trkiyede evre hareketinin geliflimini belirleyen etmenleri
zmleyebilecek,
evre hareketinin etkisini deerlendirebilecek,
evreciliin dier sosyal hareketlerle etkileflimini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
evrecilik
Ekolojizm
Holizm
evresel Adalet
evre-Merkezcilik
nsan-Merkezcilik
Doa Korumaclk
Nkleer karflt hareket
indekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
evrecilik ve
evre Hareketleri
GRfi
YAfiAM BM, SOSYAL HAREKET
VE DEOLOJ OLARAK EVRECLK
EVRE SOSYAL HAREKETLER
EVRE HAREKETLERNN TARH
EVRE HAREKET: DEERLER VE
EYLEM BMLER
EVRE HAREKETNN BLEfiENLER
BATI DIfiI DNYADA EVRECLK
EVRE HAREKETNN ETKS:
EKOLOJK TOPLUMA DORU
EVRE HAREKETNDE
KURUMSALLAfiMA
TRKYEDE EVRECLK VE EVRE
HAREKETLER
SONU: KRESEL EVRE
HAREKETNE DORU
evrecilik ve evre
Hareketleri
GRfi
Ekolojik bunalm 21. yzylda dnyann iinde bulunduu durumu tanmlayan
bafllca zelliktir. klim deifliklii, ozon tabakasnn incelmesi, canl trlerinin yok
olmas, doal yaflam alanlarnn (habitat) bozulmas, su ktl, kuraklk ve lleflme yeryznn dengesini ve sakinleri olan insanlarn yaflamn tehdit etmektedir.
Sanayi Devrimiyle bafllayan ekonomik etkinliin kreselleflmesiyle yeryznn
her kflesine yaylan kirlilik ve bozulma toplumsal tepkiyi de beraberinde getirmifltir. Yerel, blgesel, kresel evre sorunlarna karfl ykselen toplumsal hareketler
gnmz dnyasnn en nemli toplumsal olgularndan biridir. evrecilik endstrileflmifl ya da geliflme yolundaki tm toplumlarda genifl bir toplumsal tabana yaylmfltr. Yurttafllarn yeryznn gelecei hakkndaki kayg ve endifleleri artmfltr. Avrupa Komisyonunun 2008de 27 ye lke ve Trkiye dahil aday lkelerde
yaptrd iklim deifliklii konulu zel Eurobarometre arafltrmasna katlanlarn %
62si, Dnyann karfl karflya olduu en nemli sorun nedir? sorusuna iklim deifliklii/kresel snma yantn vermifltir. En nemli sorun listesinin ilk srasnda
ise % 68lik payla iklim deiflikliiyle balantl olan yoksulluk, gda ve ime suyu
yetersizlii yer almfltr. Uluslararas terrizm, silahl atflma, ekonomik gerileme
gibi sorunlar bunlarn arkasnda yer almfltr (European Commission, 2008). evreye iliflkin tutumlar lmeyi amalayan 2008 Eurobarometre arafltrmasnda katlanlarn % 96s evrenin korunmasnn kendileri iin nemli olduunu dile getirmifltir (ok nemli % 64; olduka nemli % 32). Arafltrmann en arpc bulgusu ise
evre sorunlar konusunda en ok kime gvenirsiniz? sorusuna verilen yantlardr. Avrupa yurttafllar evre konusunda en ok Yeflil Barfl (Greenpeace), Dnya
Doay Koruma Vakf (Worldwide Fund for Nature-WWF) gibi evre koruma dernekleri (% 36; 2004te % 42) ile bilim insanlarna (% 36; 2004te % 32) gvendiklerini dile getirmifltir (European Commission, 2008).
Benzer arafltrmalarn sonularyla koflutluk taflyan bu bulgular evrenin bir
toplumsal sorun olarak kazand nemi gstermenin tesinde, evre rgtlerinin
toplumsal alanda edindii rol de ortaya koymaktadr. evre rgtlerinin yurttafllar nezdinde, hkmetler (% 9), Avrupa Birlii (AB) (% 10) ve yerel/blgesel ynetimler (% 6) gibi evre konusunda yetkili ve grevli otoritelerin ok tesinde
salamfl olduu gven, evre hareketinin ve hareketin rgtl yaplarnn toplumsal dzeyde grd kabuln yansmas olarak yorumlanabilir. Gerekten de ev-
208
resel hareketler ve rgtler evre konusunda toplumsal farkndaln ve bilginin

ykselmesinde, siyasal ve ekonomik aktrlerin alglarnn deifltirilmesinde yadsnamaz bir ifllevi yerine getirmifllerdir. yle ki, bugn evresel sorunlar kimi lkelerde seimlerin kaderini belirlemekte; kk byk flirketler duyarl tketiciyi
ekmek iin evrecilik konusunda birbirleriyle yarflmaktadr.
Castellsin (2010: 72) amzn en kapsaml ve etkili hareketi olarak niteledii evrecilik, ortaya kt gnden bu yana belirgin deiflimler de geirmifltir. Hareketin gndemindeki sorun listesi genifllemifl; etkinlik lei ulusaldan kresel
dzeye taflnmfl; sylemi deiflmifl; rgtlenme ve eylem stratejileri eflitlenmifltir.
Bu blmde sergiledii btn bu eflitlilik iinde evrecilik ve evre hareketleri
incelenmifltir.
YAfiAM BM, SOSYAL HAREKET VE DEOLOJ

OLARAK EVRECLK
evreciliin toplumsal dzlemde kazand destek sosyolog Nisbet (1982: 101den
aktaran Rootes, 2004: 608) tarafndan 1980lerin baflnda; 20. yzyln tarihi nihayet yazldnda dnemin en nemli tek sosyal hareketinin evrecilik olduu sylenecektir. biiminde dile getirilmiflti. Gerekten de evre hareketi feminist hareketle birlikte 1960larn yeni sosyal hareketler dalgasnn en uzun soluklu kanad
olduunu gstermifltir. evre hareketi baflta endstrileflmifl Kuzey lkeleri olmak
zere dnya apnda nemli bir toplumsal g hline gelmifltir. evre rgtlerinin
ye ve desteki saylarnn ulaflt dzey bu adan nemli bir gstergedir. Uluslararas alanda en yaygn rgtlenmeye sahip toplumsal hareket gruplarndan
Greenpeacein 2009 sonunda 3 milyona yakn destekisi bulunurken, Yeryz
Dostlar (Friends of the Earth-FoE) 2 milyondan fazla ye ve destekiye sahiptir.
Uluslararas bir evre rgt olan WWFnin desteki says 5 milyonun zerindedir. Ulusal dzeylerde etkinlik gsteren evre rgtlerinin ye saylar da benzer
byklklere ulaflmaktadr. rnein, ABDdeki en eski doa koruma rgt olan
Sierra Kulub (Sierra Club) 1,4 milyon, Doa Koruma Dernei (Nature Conservancy) 1 milyondan fazla yeye sahiptir (evre rgtlerinin ye ve desteki saylar
kendi web sayfalarnda sunulan bilgilerden derlenmifltir.). evre rgtlerinin say
ve ye tabanlar lkeden lkeye deiflmekle birlikte, baflta endstrileflmifl lkeler
olmak zere tm dnyada genifl bir destee sahip olduklar grlmektedir. 1990l
yllarda ABDde 150 ulusal evre rgt ve 12.000e yakn yerel grubun 14 milyona yakn yeye sahip olduu tahmin edilmektedir. ngilterede 200 civarnda ulusal rgtn 4 ila 5 milyon arasnda, Almanyada 900 civarnda rgtn 3,5 milyon
dolaynda yesi bulunmaktadr (Carter, 2007: 144). Dalton (2005) evre rgtlerine yelikteki artfl 1999-2002 Avrupa Deerler Arafltrmas ve Dnya Deerler
Arafltrmas verilerine dayanarak gstermektedir. 1999da bir evre rgtne ye
olduunu syleyenlerin oran Hollandada % 45e ulaflrken, ABDde % 15,9, Danimarkada 13,2, Venezellada % 11,9, svete % 11,7, Yunanistanda % 11dir.
Bu durum, evresel gruplarn, ekonomik olanlar dflarda tutulursa, kresel sivil
toplumun en yaygn paras haline geldii biiminde yorumlanabilir (Dalton,
2005).
Bu saysal byklklerin de iflaret ettii gibi, evrecilik bir dnya grfl, yaflam biimi ya da bireysel kimlik olarak yaygn bir destee kavuflmufltur. Ancak
evrecilie balln biimi ve younluk derecesi deiflebilmektedir. evrecilik,
8. nite - evrecilik ve evre Hareketleri
209
bir kimlik ve durufl olarak bireysel dzeyde evre konusunda duyarl ve bilinli olmaktan, doal evre ve insan salna zarar verici etkinliklere karfl geliflen toplumsal hareketlere, siyasal ekoloji gruplarndan yeflil partilere kadar genifl bir yelpazeye yaylan dflnce ve etkinlikleri kapsar flekilde olduka genifl anlamda kullanlmaktadr. Bu nedenle evreciliin farkl grnmleri ve ifade yollar arasnda
ayrm yaplmas gerekir. Bu blmde bireysel dzeydeki evreci tutum ve davranfllardan ziyade, bir toplumsal hareket ve dflnsel ynelim olarak evrecilik zerinde durulmaktadr.
Genel olarak evrecilik biiminde ifade edilen toplumsal durufl iinde de siyasal ynelimler asndan nemli ayrmlar vardr. evrecilik ok eflitli felsefi ve siyasal dflncelerden beslenen; farkl sorun ncelikleri, deer ve ilkelerden hareketle toplumsal dnflmn yn konusunda farkl nerileri ve stratejileri olan
gruplar iermektedir. Bu adan ou kez birbirinin yerine geen biimde kullanlan evre, ekoloji, yeflil kavramlarnn evrecilik iindeki farkl konumlanfllar iflaret ettii vurgulanmaldr. evrecilik, ekolojizm ve yeflil politika evre sorunlarnn
kkenlerine iliflkin tanlar ve nerdikleri zm yollar asndan birbirlerinden
ayrlmaktadr. En nemli ayrflma evre ve ekoloji kavramlarnn yklendii siyasal
ve toplumsal anlamdan kaynaklanmaktadr. evrecilik (environmentalism) ve ekolojizm (ecologism) farkl dflnsel ynelimleri temsil etmektedir. Castells (2010:
170) de evrecilik ve ekoloji arasndaki ayrma dikkati ekmektedir. Castells evrecilii, Sylem ve pratiklerinde egemen yapsal ve kurumsal manta karfl karak insan etkinlikleriyle doal evre arasnda ykc sonulara neden olan iliflki biimlerini dzeltmeyi amalayan tm ortak hareketler. olarak tanmlamaktadr.
Ekolojiyi ise nsanlar ekosistemin paras olarak gren ve dinamik, evrimsel bir
perspektifle bu sistemin dengesini korumay amalayan inanlar, kuramlar ve projeler seti. biiminde tanmlamaktadr. Ona gre evrecilik pratikteki ekoloji, ekoloji de kuramdaki evreciliktir.
Dobsonn (2000: 2) evrecilik ve ekolojizme ykledii anlamlar dflnsel ve
eylemsel farkll daha ak biimde ortaya koymaktadr. Dobsona gre evrecilik, evre sorunlarnn flimdiki retim ve tketim kalplarmzda esasl deifliklie
gitmeden zlebileceini savunan ynetsel bir yaklaflmdr. Ekolojizm ise, Srdrlebilir ve tatmin edici bir varoluflun insan-olmayan doal dnya ile iliflkilerimizde ve toplumsal ve siyasal yaflamda kktenci deifliklikler gerektirir.. Bu erevede, evrecilere gre rnein hava kirlilii ve asit yafllar sorunu termik santrallerin bacalarna taklacak filtrelerle, petrol gibi fosil yaktlarn kullanmndan
kaynaklanan iklim deifliklii aralarn yakma sistemlerinin iyilefltirilmesiyle zlebilir. evrecilik termik santralleri gerektiren ya da zel arala yolculua baml
klan yapsal nedenlerle ilgilenmez. Ekolojizm ise evrecilikten farkl olarak insan
doa iliflkisini sorunsallafltrmakta; toplumsal, ekonomik ve siyasal sistemi elefltirmekte ve srdrlebilir bir topluma ulaflmak iin kktenci deifliklikler ngrmektedir. evrecilik ve ekolojizm arasndaki bu fark ekolojik dflnce iindeki bafllca
akmlar tarafndan da kurduklar kavram ikilikleri yardmyla vurgulanmfltr. znde yukarda izilen ayrm hattn izleyen bu ikilikler arasnda derin ekoloji/s ekoloji, evreselcilik/toplumsal ekoloji, koyu yeflil/ak yeflil, radikal evrecilik/reformcu evrecilik saylabilir.
Derin Ekoloji: evreci

dflnce iindeki farkl
yaklaflmlar vurgulamak
zere sklkla yaplan
ayrmlardan biri derin ekoloji
ile s (yzeydel) ekoloji
arasndadr. Derin ekoloji
kavram ilk kez Norveli
felsefeci Arne Naess
tararndan kullanlmfltr.
Derin ekoloji insan doa
iliflkisini derinlemesine
sorgular ve temelden
deifltirilmesi gereine
inanr. Derin ekolojiyi s
ekolojiden ayran doal
evreye atfedilen deerdir.
Canl merkezci (biyosantrik)
bir yaklaflm olan derin
ekolojiye gre, doa
kendinde bir deere sahiptir;
teki varlklar insanlarn
amalar iin yararl olup
olmadklarndan bamsz
olarak salt varolufllar
dolaysyla deerlidirler.
nsanlar doadan ayr ya da
stnde deil, teki
canllarla birlikte onun bir
parasdr. Biyosferik eflitlik
ilkesi gerei, insanlarn
yaflamsal ihtiyalarn
karfllamak dflnda yaflam
formlarnn zenginliini ve
eflitliliini azaltmaya
haklar yoktur. Buna karfllk,
insan merkezci olan s
ekoloji, zellikle
endstrileflmifl lkelerdeki
insanlarn refahn ve yaflam
kalitesini koruma kaygsyla
evre kirlilii, kaynaklarn
tkenmesi, yoksul
lkelerdeki nfus artfl gibi
sorunlarla ilgilenir
(Schreurs, Papadakis, 2007:
64-65; nder, 1996).
210
Resim 8.1
Behi Ak, Kim
Kime Dum Duma
Kaynak: Semra
Somersan (1993).
Trkiyede evre
ve Siyaset,
stanbul: Metis.
Bu blmde btn bu durufllar, dflnsel ynelimleri ve toplumsal hareket dinamiini kapsayabilmek adna flemsiye bir kavram olarak evrecilik/evre hareketi yelenmifltir; ancak yaklaflm farklarnn belirginlefltirilmesi gerektii durumlarda
ekolojik/yeflil hareket terimleri kullanlmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
evre hareketi
bafllca yaklaflmlar ve bunlar birbirinden ayran zellikler
SIRA iindeki
SZDE
nelerdir?
fi N E L M
EVRE DSOSYAL
HAREKETLER
evre hareketi iin kapsayc tek bir tanm yapmak gtr. Bunun bafllca nedeni
yukarda da Sgrld
gibi hareketin barndrd eflitliliktir. Genel olarak evre
O R U
hareketleri iinde deerlendirilen gruplar birbirinden olduka farkl deerlere, taleplere, rgtlenme biimlerine ve eylem stratejilerine sahiptir. evre hareketleri
DKKAT
yafladklar yerde baraj yapmna, maden iflletmeciliine, kirletici tesis kurulmasna
karfl mcadele veren gruplardan, nkleer enerjiye ya da GDOlu (genetii deiflSIRA SZDE rnlere karfl kan gruplara, iklim deiflikliine karfl haktirilmifl organizmalara)
a ve etkin nlemler alnmasn ya da doal alanlarn korunmasn talep eden
gruplara kadar,
genifl bir toplumsal rgtlenme alann kapsamaktadr. evre haAMALARIMIZ
reketleri, talepleri asndan da farkllaflmaktadr. evre sorunlarna karfl yasal, ynetsel, kurumsal dzenlemeler yaplmas, kirliliin nlenmesi iin iflletmelere filtre
ya da artma
K sistemi
T A P kurulmas, bir doal alann koruma statsne kavuflturulmas
gibi var olan yap iinde iyilefltirmeye gidilmesini isteyen dzeltimci (reformcu)
gruplar yannda, var olan dzenin ekolojik ilkeler dorultusunda topyekn deifltirilmesini Tsavunan
gruplar da bulunmaktadr. evre hareketleri, seslerini
E L E V Z Y Okktenci
N
duyurmak ve amalarna ulaflmak iin protesto, gsteri, dorudan eylem gibi geleneksel olmayan bask aralarndan lobi gibi yerleflik siyasal bask yntemlerine kadar eflitli yollar kullanabilmektedir. evre hareketi iindeki gruplar tabana daya-
N N
NTERNET
l, yerinden, oulcu ve katlmc yaplar olabildii gibi hiyerarflik biimde de rgtlenebilmektedir. Ksaca evre hareketi tek ve homojen deildir. Bu nedenle,
evre hareketlerinin kavramsallafltrmas hareketin eflitliliini temsil etmek asndan daha uygundur.
Bu oulluk, sosyal hareket kavramnn evre hareketlerine uygulanmasn da
glefltirmektedir. Castells (2010: 170) evrecilik bafll altnda toplanan ortak eylem, siyaset ve sylemlerin hareket dflncesinin kendisine bir meydan okuma
oluflturacak lde eflitlilik ierdii grflndedir. Bu gle karfln, evre hareketlerini sosyal hareketlerin tafld temel zelliklerden yola karak tanmlayabiliriz. Della Porta ve Dianinin nerdii sosyal hareket tanm evre hareketlerini tanmlama asndan olduka ifllevseldir. Della Porta ve Diani (2006)ye gre sosyal
hareketler, Ortak inanlar ve dayanflma zerinde kurulu, eflitli protesto biimlerini ska kullanarak atflmal konularda harekete geen enformel alardr. Doherty (2001: 7) bu tanmdan yola karak evre hareketlerinin sergilemesi beklenen zellikleri flyle sralamaktadr:
Bilinli olarak paylafllan ortak kimlie sahip olmak
Protestoyu eylem biimlerinden biri olarak kullanmak ve en azndan ksmen
yerleflik siyasal kurumlar dflnda faaliyet gstermek
Enformel etkileflim a nitelii taflmak
Egemen iktidar biimlerine meydan okumak ve onlar reddetmek
evre hareketleri bu zellikleri yanstacak biimde, evre sorunlar hakkndaki ortak kayg ve kimlik tarafndan harekete geirilen ortak eyleme katlan, hibir
kurumsal ba olmayan birey ve gruplardan deiflen llerde biimsel kurumsallk kazanmfl rgtlere kadar eflitli gruplar ierebilen enformel etkileflimlerin gevflek ve kurumsallaflmamfl a. olarak tanmlanabilir (Rootes, 2004: 610). Daha yaln bir tanmla evre hareketleri, evrenin karlarn korumak amacyla ortak eyleme katlan kifli ve rgtlerin oluflturduu gevflek adr (Rootes, 1999: 2).
Doherty ve Rootesun tanmlar evre hareketlerinin ayrt edici zelliklerinin
vurgulanmas asndan olduka nemlidir. evre hareketi her fleyden nce yelerini bir araya getiren ortak kimlikle tanmlanmaktadr. Aflada deerler bafll altnda daha genifl biimde akland gibi bu ortak kimlik, insan yeryznn btnl iinde kavrayan, eflitliki, yerinden ynetim ve demokratik katlma dayal ekolojik olarak srdrlebilir bir toplum ideali etrafnda biimlendirilmektedir.
Ayrca, evre hareketlerini en grnr ifade biimleri olan protestolarla karfltrmamak gerekir. Protesto sosyal hareketlerin bafllca eylem yntemlerinden biri olmakla birlikte, evresel nedenlerle yaplan protestolar tek baflna bir toplumsal hareket olmad gibi, protestolarn oalmas da bir evre hareketinin olufltuu anlamna gelmez. Dianinin srarla vurgulad gibi, sosyal hareketi belirleyen ortak
eylemin a yapsna sahip olmasdr. evre hareketlerinin evre rgtleri ya da
evre STKlaryla zdefl grlmesi de doru deildir. Ksaca, evre hareketleri ne
protestolarla ne de evre rgtleriyle ayn fleydir. Toplumsal rgtler kendi aralarnda ya da dier aktrlerle a yaps iinde bir araya geldiinde ve ortak eylemde
bulunduunda ancak bir sosyal hareketten sz edebiliriz (Rootes, 2004). Ek olarak, evre hareketlerinin geleneksel bask gruplaryla da karfltrlmamas gerekir.
Egemen iktidar biimlerine muhalefet eden; bunu geleneksel olmayan yollarla ve
yerleflik siyasal sistemin dflndan gereklefltiren sosyal hareketler, sistem iinde
kendi grup karlarnn savunuculuunu yapan bask gruplarndan farkldr.
211
212
EVRE HAREKETLERNN TARH

evreciliin tarihi kresel evresel deiflimin tarihiyle i ie gemifltir. Modern evreciliin tarihi 1960larn sonunda grlen yeni sosyal hareketlere dayandrlr. Fakat evresel rgtlenme gnmzde sergiledii grnme aslnda kkleri 19. Yzyln sonlarna dayanan uzun bir evrilme srecinin sonucunda ulaflmfltr. Yukarda anlan evre rgtlerinden bazlar 20. yzyl modern evre hareketinin sonucunda ortaya kmflken, bazlarnn kuruluflu daha eskilere gider. rnein, en eski evre rgtlerinden biri olan Sierra Kulub 1892de ABDde kurulmufltur. Bu
nedenle, evre amal toplumsal rgtlenme ve hareketlerin iki tarihsel aflamada
gelifltii sylenebilir. Baflka bir deyiflle, evre hareketinin tarihinde kimlik, sylem
ve eylem trleri asndan birbirinden tmyle farkl bafllca iki dalga sz konudur.
Birinci Dalga: Doa Korumaclk

Doa koruma amal ilk toplumsal hareket ve rgtlerin ortaya kt 19. yzyl sonundan 20. yzyln ortalarna kadarki dnem genellikle evre hareketinin Birinci
Dalga s olarak adlandrlr. Bugn etkinliini srdren pek ok doa koruma rgt bu dnemde kurulmufltur. Birinci Dalga evre hareketinin belirleyici zellii doal yaflam alanlarnn (habitat), yaban yaflamnn, baflta kufllar olmak zere yaban
hayvanlarnn, yafll ormanlarn korunmas amacna dnk olmasdr. Birinci Dalga
korumaclk hareketi asl olarak Avrupa ve Kuzey Amerika kkenli bir harekettir.
Bununla birlikte, Amerikan ve Avrupa korumac hareketinin dflnsel kaynaklar ve
sylemleri asndan birbirinden ayrld grlmektedir. Avrupada Romantizmin
etkilerini daha fazla grmek mmknken, Amerikan koruma hareketinin, yeni keflfedilen ktann doal zelliklerinin etkiledii kltrn izlerini tafld sylenebilir.
Amerikan doa korumacl kendi iinde etkileri gnmze kadar uzanan rakip iki akm hlinde geliflmifltir. Doay insan mdahalesinden saknarak olduu gibi koruma (preservationism) anlayfln savunan akmn bafllca temsilcileri arasnda Henry David Thoreau, John Audubon ve John Muir gibi isimler bulunmaktadr.
Modern evre dflncesinin kurucular olarak grlen bu isimler, doal alanlarn
koruma altna alnmas ynndeki abalar yannda, bugn de evre hareketine
esin kayna olan eserler brakmfllardr. Amerikan evreciliini biimlendiren ikinci akmsa gnmzde aklc kullanm olarak adlandrlan ve Gifford Pinchot gibi
meslekten evreci isimlerin nclnde geliflen koruyarak kullanma anlayfldr.
Martinez-Alier (2002)in yaban klt ve eko-verimlilik retisi olarak adlandrd bu iki akmn ayrldklar en nemli nokta doaya atfettikleri anlamdr. Kusursuz doa imgesinin yn verdii yaban klt anlayflnda doa kendinde bir deere sahiptir ve her trl insan mdahalesinden korunmaldr. Eko-verimlilik retisinde ise doann kendisi deil, doal kaynak doal sermaye, ekosistem hizmetleri olarak insanlara sunduu yarar deerin konusunu oluflturur. Ekonomik bymenin devamll iin doal kaynaklarn srdrlebilir ynetimi ve aklc kullanm esastr. Dolaysyla, ilkinde doaya aflkn derin bir sayg sz konusu iken, ikincisinde srekli kullanm iin doal kaynaklarn bilimsel ynetimi hakim felsefedir.
Doa korumaclnn Avrupada birbirini kesintilerle izleyen dalga halinde
yayldn belirten Dalton (1993: 42-43), hareketin douflunda rol oynayan etmenin altn izmektedir: 1) Sanayi Devriminin yaratt kirlilik, bozulma ve salksz yaflam koflullar gibi olumsuz evresel sonular, 2) Doa bilimlerindeki ilerleme sayesinde evre sorunlar hakkndaki oluflan farkndalk, 3) Aydnlanma dflncesinin ilerleme ve usuluk deerlerine karfl tepki olarak geliflen Romantik hareket. Bu etkenler ktann farkl blgelerinde deiflen arlklarda etkiye sahip ol-
muflsa da ortak sonular, 1800lerin ortalarndan bafllayarak zellikle Avrupann

kuzeyinde doa koruma amacyla bir araya gelen gruplarn saysnn ve yasal dzenlemeler yaplmas yolundaki basknn artmas olmufltur (Dalton, 1993: 44). Doal yaflamn zellikle kufllarn korunmas, avcln kstlanmas, hayvanlarn moda
yznden ldrlmesinin yasaklanmas bu gruplarn bafllca amalar arasndayd.
Gnmzde de varln srdren ngilteredeki Kraliyet Kufllar Koruma Birlii nin (RSPB) kurulufl yks, hareketin yeleri ve motifleri hakknda fikir vermektedir. fiapka ss olarak kullanlan kufl ty ticaretine ve kufllarn moda iin
ldrlmesine tepki duyan st snflara mensup fakat erkeklerin egemenliindeki
ngiliz Ornitoloji Birlii gibi gruplara katlamayan kadnlar 1889da Kufllar Koruma
Birliini kurmufltur. Ksa srede toplumsal ve siyasal balantlarn gelifltirerek genifl bir desteki kitlesine ulaflan Birlie 1904te Kraliyet fiart verilmifltir (Dalton,
1993: 45; www.rspb.org.uk).
Doann korunmas iin yasal dzenlemeler yaplmasn salayan bu hareket
Birinci Dnya Savafl nedeniyle kesintiye uramfl, kinci Dnya Savafl sonrasna
kadar duraan kalmfltr. Savafl sonrasnda yeniden canlanan hareketin en nemli
kazanmlarndan biri 1948de doa korumaya hizmet edecek uluslararas bir kurulufl olarak devlet kurumlar ile sivil toplum rgtlerini bir araya getiren Uluslararas Doa Koruma Birliinin (IUCN) kurulufludur. Bu dnemde (1961) kurulan dier uluslararas doa koruma rgt ise WWFdir. Doal alanlarn, trlerin ve yaban yaflamnn korunmasnn bafllca itici g olduu Birinci Dalga sekinci bir karaktere sahipti. Hareketin ncleri ounlukla bilim insanlar, doa ve doal kaynaklarla iliflkili mesleklerden gelen uzmanlar, teknisyenler ve varlkl kiflilerdi.
kinci Dalga: Ekoloji Hareketi

evresel aktivizm ve rgtlenmeye bugnk grnmn kazandran ise 1960larda doan modern evre hareketidir. nceki kuflan ncelikli kaygs olan doa
koruma ve endstriyel kirlilik bu dnemde de hareketin gndeminde hl yer tutuyor olmakla birlikte, kinci Dalga evre hareketi gndemine ald yeni sorunlar,
bunlar sorunsallafltrma biimi ve temsil ettii deerler asndan Birinci Dalgadan
kktenci biimde ayrlmaktadr. Ayrca, modern evre hareketi birinci kuflaktan
farkl olarak kitleseldir.
Baflta yaplan tanmlar hatrlandnda, bu hareketin yeflil hareket ya da ekoloji
hareketi olarak adlandrlmas daha uygundur. kinci Dalga evre hareketi 1960larn sonunda baflta Avrupa ve Amerika olmak zere tm dnyada ykselifle geen
ve yerleflik dzene meydan okuyan renci hareketleri, savafl ve nkleer silahlanma karflt hareketlerle yakndan iliflkilidir. Bu hareketlerin pek ok yesi sonradan
evresel bozulmaya, nkleer enerjiye karfl mcadele eden ekoloji hareketinin ncleri arasnda yer almfltr. leri endstri toplumlarna yn veren egemen paradigmaya, toplumsal ve siyasal yaflam biimlendiren kurumlara karfl bir kltrel elefltiri niteliindeki ekoloji hareketi, dier sosyal hareketlerle birlikte bir karfl-kltr
hareketi olarak da grlebilir. Ekoloji hareketi dnemin Yeni Sol hareketleriyle de
yakndan balantldr. Hedefinde endstri toplumunun doymak bilmez materyalizmi ve aflr tketimcilii bulunan hareket, evresel ykmn nedeni olarak grd
dizginsiz ekonomik byme, merkezleflmifl devlet ve endstrileflme ideolojisini
sorguluyordu. Ekoloji hareketi bu ynyle, nceki kuflan doa korumaclndan
farkl olarak, Bat toplumlarna temelden bir elefltiri yneltiyor ve sistemin kktenci biimde deifltirilerek yeniden yaplandrlmasn savunuyordu. Endstri toplumuna dnk siyasal olduu kadar kltrel bir elefltiri olan ekoloji hareketi, insan-
213
214
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
doa iliflkisi, ekonomi-toplum-doa iliflkisi hakkndaki dflnme biimimizi de sorguluyor ve insan-merkezci, mekanik, atomistik bakfln karflsna holistik yeni bir
kltr koyuyordu. Brokratik, hiyerarflik, merkeziyeti, kapal, cinsiyeti ve eflitsiz toplumsal ve siyasal dzenin yerine oulcu, ak, yerinden ynetimci, eflitliki, demokratik ve katlmc bir toplumsal iliflkiler dzeni talep ediyordu.
Protesto dalgalarn harekete geiren etkenlerin baflnda kuflkusuz endstri toplumunun yaratt yeni evresel sorunlar bulunuyordu. Nkleer g, kaynak ktl, asit yafllar, zehirli (toksik) atklar, kirlilik, yaflam kalitesinin bozulmas gibi sorunlar toplumlarn evre konusundaki duyarlln artrmflt. nsan eliyle yaratlan
byk evresel felaketler, ekosistemler ve insan sal iin tehdit oluflturan sanayi kazalarnn ykc sonular uyanfl hzlandrd. ngiliz Kanalnda karaya oturarak milyonlarca ton ham petroln denize dklmesine yol aan Torrey Canyon
petrol tankeri kazas (1967), Rhine nehrine szan toksik atklarn yol at kirlilik
ve kitlesel balk lmleri (1969), skandinav lkelerinde ve Almanyada asit yafllar nedeniyle gerekleflen orman lmleri ve tatl su kaynaklarnn zehirlenmesi,
Amerikada (1969) Santa Barbaradaki petrol kuyusunda meydana gelen patlama
sonrasnda SIRA
oluflan
petrol sznts, Three Miles Adas nkleer santral kazas (1973),
SZDE
10 milyon tondan fazla petroln denize dklmesiyle canl yaflamn tehdit eden
Exxon Valdez tanker kazas (1989), bu dnemde toplumsal kaygy artran insan
D fi N E L M
eliyle yaratlmfl
felaketlerden yalnzca bazlardr. evre ve insan-doa iliflkisi konusundaki duyarlk dnemin iz brakan yaynlarnn etkisiyle daha da glenmiflS O R U evreciliin tarihinde r aan DDTnin insan sal ve dotir. Rachel Carsonn
al yaflam zerindeki ykc etkilerini toplumun dikkatine getirdii Sessiz lkbahar
(Silent Spring,
1962) kitab isyan ve protesto dneminin bafllamasnda katalizr olDKKAT
mufltur (Gottlieb, 2005: 121). Barry Commoner, Paul Ehrlich gibi yazarlarn yaynlar, Roma Kulb nn Bymenin Snrlar (The Limits to Growth, 1972), EkoloSIRA SZDE
jist Dergisinin
Yaflamda Kalma in Plan (Blueprint for Survival, 1972) gibi raporlar yaklaflmakta olan ekolojik kriz hakknda uyaran ifllevi grmfltr. 1970lerin
baflndaki enerji
krizi ise toplumun olduu kadar ynetimlerin de doal kaynaklaAMALARIMIZ
rn snrlar hakkndaki endiflelerini artrmfltr.
N N
K T A P
Resim 8.2
TELEVZYON
Three Miles Adas

nkleer santral
kazas hakknda
haber (Bizi
NTERNET
radyoaktif
gelecekten
koruyun).
Donella H. Meadows,
K T A PDennis L. Meadows, Jorgen Randers, William W. Behrens (1972). The
Limits to Growth, New York: Universe Books.
TELEVZYON
NTERNET
215
Yeflil hareketin ve ardndan gelen yeflil partilerin nvelerinden biri de 1970lerde geliflen nkleer enerji karflt hareketlerdir. Amerikada, Fransa, ngiltere, sve,
svire dahil pek ok Avrupa lkesinde etkili olan nkleer karflt hareketin en gl ve uzun soluklu varlk bulduu yer Almanya olmufltur. Bunda nkleer karflt
hareketi nceleyen yurttafl giriflimlerinin nemli pay vardr. Geleneksel siyasal
partilerce ihmal edilen yaflam evresi kalitesiyle ilgili sorunlar etrafnda yerel dzeyde ortaya kan yurttafl giriflimleri, 1970lerde nkleer enerji projelerine karfl
protestolarn ykselmesinde merkez bir rol oynamfltr. Almanya rnei bu adan
olduka reticidir. nceleri ounlukla yol, baraj, kanal, havaalan yapm, aalarn kesilmesi, kirletici tesis kurulmas gibi plan ve projeleri engellemek amacyla
protesto hareketleri fleklinde ortaya kan yurttafl giriflimleri bununla snrl kalmamfl; kendine yardm anlayfl erevesinde kamu otoritelerinin harekete gemesini
beklemeden yeflil alanlar, bisiklet yollar, ocuk oyun alanlar yaplmas, doann
korunmas gibi hizmetleri kendileri retmifllerdir. Ksa srede binlerle ifade edilen
saylara ve yz binlere varan yeye ulaflan yurttafl giriflimleri 1970lerde daha fazla
ekolojik hareket kimlii edinmifltir. Nkleer enerjiye karfl mcadele bafl eken
yurttafl giriflimleri baz yerlerde santrallerin kurulmasn da engellemifltir. Nkleer
santral planlarna karfl tek tek mcadelenin yeterli olmadnn anlafllmasyla,
70lerin ortalarnda etkinlik leini lke
geneline yayan, dili yerellikten arnmfl
bir sosyal hareket hline gelmifltir.
1972de kurulan Yurttafl Giriflimleri Birlii (BBU) yurttafl giriflimleriyle byk evre rgtlerini bir araya getirerek harekete a yapsn salamfltr. Yalnzca kapitalizme deil, ekonomik byme odakl
endstrileflme ideolojisine karfl elefltirel
tutum alan hareket, brokratik, hiyerarflik yaplara uzak durmufl, endstri toplumunun ekonomi-ekoloji karfltlnn
yansmas olan yerleflik siyasal parti ve
temsil sisteminin kendisinin dillendirdii
sorunlarn zm iin uygun adres olmadn savunmufl, bu nedenle parlamento dfl muhalefet yolunu yelemifltir
(Sarkar, 1986).
1970lerin sonuna gelindiinde, yaratt btn toplumsal ve siyasal etkiye karfln, hareketin amalarna ulaflmak iin parlamenter siyaset yolunun da kullanlmas, bylece yerleflik siyasal partilere bask uygulanmas grfl arlk kazanmfltr. Bu amala 1978de Alternatif Liste, Yeflil Liste gibi adlar altnda seimlere
girilmifltir. 1980de Alman Yefliller Partisi (Die Grnen) kurulmufl; Parti kuruluflunun hemen ardndan birok yerde yerel meclislerde ve eyalet meclislerinde sandalyeler kazanmfl; 1983te de Federal Meclise girmifltir. Partileflmeye kuflkuyla
yaklaflanlar olmasna karfln, Yefliller Partisi ve alternatif-yeflil listeler ekoloji hareketinin paras olmaya devam etmifltir. Yeflillerin parti program ve rgtlenme ilkeleri de ekoloji hareketiyle organik iliflkinin srekli klnmasna dnktr. Partiyi tanmlamak iin kullanlan hareket-parti ve parti olmayan parti gibi kavramlar, Yeflillerin bir ayann parlamentoda bir ayann sosyal hareketlerde olduunu ifade etmektedir.
Resim 8.3
Nkleer Karflt
Hareketin Simgesi:
Nkleer Enerji mi?
Hayr Teflekkrler.
Hareket-Parti: Yefliller
politikaya sosyal
hareketlerin ve siyasal
partilerin zelliklerini
badafltran yeni tr bir
parti olma iddiasyla
girmifltir. Bu arayfl Parti
programna, Taban
demokrasisi ve yerelleflme
ilkelerine dayal yeni bir
parti yaps yaratmaya
karara verdik. biiminde
yansmfltr (Frankland,
1995: 21). Sosyal hareket
kimlii partinin
kurucularndan Petra Kelly
(1984: 21) tarafndan da
vurgulanmfltr: Biz yar
parti yar yerel eylem
grubuyuz ve byle
kacamz umuyorum. Parti
olmayan parti olarak
kalmaya devam edeceiz.
216
Resim 8.4
Yefliller Partisi
Kurucu
Kongresi,
13.01.1983,
Karlsruhe.
renci hareketleri, Yeni

Sol ve karfl-kltr hareketi
Amerikada da evresel toplumsal hareketlenmenin kaynan oluflturuyordu. Gottlieb
(1993, aktaran Rootes, 2004,
614)e gre hem oda hem
de dili asndan evreciliin
nceki grnmlerinden farkllaflan karfl-kltr, Yeni Solla
birlikte doa sorunun toplum
sorununun kendisinden ayr
dflnlemeyeceini savunan
yeni evresel politikaya geifle katkda bulunmufltur. 20
milyondan fazla Amerikalnn evresel sorunlara dikkat ekmek amacyla ok eflitli eylemlerle sokaa kt 1970 Dnya Gn hem evresel elefltirinin dorua
ulaflt hem de evre hareketinde kurumsallaflmann bafllad kritik bir an temsil
etmektedir.
Endstri toplumlarnn hkim paradigmasna kkten bir elefltiri olarak byyen
modern evre hareketi; sorun tanmlamas, dflnsel kaynaklar, ideolojik tavr ve
eylem biimleri asndan doa koruma hareketinden temelden ayrlan yeni bir
ekolojik kltr yaratmfltr. Bu ekolojik kltr, tketim toplumuna, st ideoloji olarak grd endstriyalizme, bireylerin zerkliini kstlayan merkez otoriteye
karfl kmfl; doann snrlarna saygl ve retimin gereksinmelerin karfllanmas
iin yapld bir ekonomik sistem ile yerinden ynetime arlk veren, katlmc,
eflitliki ve demokratik bir siyasal dzeni savunmufltur.
Ekoloji hareketinin ve yeflil politikann bu dnemde ortaya kfln aklamaya alflan eflitli kuramsal yaklaflmlar sz konusudur. Yeni sosyal hareketler konusundaki alflmalarla ortaklklar taflyan bu yaklaflmlar arasnda stnde en fazla tartflma yrtlen post-materyalizm tezidir. Post-materyalizm aklamasnn
bafllca temsilcisi olan Inglehart (1977, 1990, aktaran Carter, 2007: 94)a gre Bat
toplumlarnn deer llerinde sessiz bir devrim gerekleflmifl; yaflam srdrmek ve gvenlik iin ekonomik gereksinimlere verilen nemin yerini ait olma,
ifade zgrl ve yaflam kalitesi gibi deerler almfltr. Baflka bir deyiflle, materyalist deerlerden postmateryalist deerlere doru bir geifl yaflanmfltr. Inglehartn aklamas iki hipotez zerine kurulmufltur: Ktlk ve sosyalleflme. Avrupada II. Dnya Savafl sonrasnda grlen srekli ekonomik byme ve varsllk
yeni kuflaklarda ekonomik refahlarnn gvencede olduu inancn yaratmfltr.
Temel ekonomik gereksinmeleri karfllanan bu kuflaklarn ilgisi yaflam kalitesi gibi daha st sralardaki gereksinmelere ve evre gibi materyal olmayan gereksinmelere evrilmifltir. Fakat materyal olmayan deerlerin yerlefliklik kazanmas iin
yalnzca bireylerdeki deer deifliklii yeterli deildir. Yetiflme dnemlerini bu
koflullarda yaflayan kuflaklarn bu ynde sosyalleflmesiyle olanakldr (Carter,
2007: 94). Inglehartn postmateryalizm tezi zellikle yeflil partilerin ykseliflini
aklamada baflvurulan yaklaflmlardan biri olmufltur. Bununla balantl baflka bir
aklama da yeni orta snf tezidir. Buna gre, genel olarak evreciler zelde de
evre hareketi yeleri ve yeflil partilere oy veren kitleler, kendilerini ekonomik s-
217
nf karlar temelinde rgtlenmifl geleneksel siyasal partilerle zdefllefltiremeyen

yeni orta snfn mensuplardr. Endstri toplumlarnda yaflanan yapsal dnflmn sonucunda ortaya kan bu snf, geleneksel orta snftan farkl olarak yksek renim grmfl, genellikle beyaz yakal, kamu grevlerinde bulunan,
ounlukla eitim sektrnde alflan gen ve kadnlarn ounlukta olduu bir
gruba karfllk gelmektedir. Ampirik alflmalar da bu tezi destekler niteliktedir.
evre hareketlerinin yeleri ve yeflil partilerin semen taban bu yeni orta snftan
gelmektedir. Btn bu geliflmeler, ekolojik dflnce ekseninde bir yeni politikann ortaya kt biiminde yorumlanmfltr (Carter, 2007: 96). Fakat izleyen
blmdeki yoksullarn evrecilii konusunda grld gibi, evre yalnzca
postmateryalist deerlere sahip refah toplumlarna zg yeni orta snfn kaygs
deildir. Post-materyalizm tezi bu adan ciddi elefltiriye maruz kalmfltr. Castells
(2010) de evreciliin niye bu dnemde g ve taban kazandn a toplumunun
douflu ile aklamaktadr.
evre hareketi, 1980lerden sonra kitleleri harekete geiren sorunlar ve eylem
lei asndan nemli deiflim geirmifltir. Bu balamda, zellikle evresel adalet hareketi ve hareketin kreselleflmesi zerinde durmak gerekir.
Birinci ve ikinci dalga evre hareketlerinin bafllca zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
evresel Adalet Hareketi
D fi N E L M
Eflitsizlik ekoloji hareketinin bafllca sorunsallarndan biri olmakla birlikte, evresel

adalet ayr bir sylem ve hareket olarak 1980lerde ortaya kmfltr. evresel kirliS O Rbiimde
U
lik ve bozulmann yk farkl toplumsal kesimler tarafndan eflitsiz
paylafllmaktadr. Dolaysyla, toplumlarn rettii varsllk gibi yol at evresel sorunlar da toplumsal kesimler arasnda dengeli dalmamaktadr. Ekonomik,
toplumsal
DKKAT
ve siyasal eflitsizliklerle evresel eflitsizlik arasnda dorudan bir iliflki vardr. Adaletsiz toplumsal ve ekonomik yap evresel risklere maruz kalma asndan da eflitSZDE
siz sonular dourmaktadr. evresel adalet hareketi ekolojikSIRA
ykmn
etki ve sonularnn dalmndaki bu eflitsizlie karfl bir toplumsal tepki olarak 1980lerde
ABDde domufltur. Hareketin bafllangc 1982de Kuzey Carolina
Eyaletinin tokAMALARIMIZ
sik PCB atyla kirlenmifl 120 milyon pund topra arlkl olarak Afrikal Amerikallarn yaflad Warren County blgesine dkme kararna karfl yaplan protestolara dayandrlr. Biroklarna gre buras evresel adan sakncasz
K T A Polduundan
deil, yoksul, siyah ve siyasal olarak gsz bir topluluun yaflad bir yer olmasndan dolay seilmiflti (Alston 1992den aktaran Doyle, 2005).
Warren County mcadelesi toksik atn blgede depolanmasna
olamaT E L E V Z Yengel
ON
mflsa da evre hareketinde yeni bir sayfann almasn salamfltr. Buradaki direniflin uyard farkndalk ve tartflma yalnzca benzer karar ve uygulamalara karfl
yeni direnifl hareketlerine esin kayna olmakla kalmamfl; kamu politikalarnn
N T E R gndemini
NET
gzden geirilmesine neden olmufl, sosyal hareketler alflmalarnn
belirlemifltir. Warren County olay yerleflik siyasetin ve byk evre rgtlerinin ihmal ettii bir sorunla ilgili olarak doan hareketin sembol hline gelmifltir. Akademik alflmalar ve Ynetimin talimatyla yrtlen incelemeler, insan ve evre
salna tehdit oluflturan tesis ve iflletmelerin genellikle dflk gelirli kesimlerin,
beyazlar dflndaki etnik gruplarn, yerli topluluklarn yaflad blgelerde kurulmufl olduunu; bu gruplarn su, toprak ve hava kirliine daha fazla maruz kaldn gstermifltir (Mohai ve dierleri, 2009). evresel riskin dalmndaki etnik te-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
218
melli bu eflitsizlik sorunun evresel rklk olarak tanmlanmasna neden olmufltur.

evre sorunlarnn ve politikalarnn toplumsal ve siyasal eflitsizliklerle iliflkisini grnr klan ve dillendiren evresel adalet hareketi ana akm evreciliin de sorgulanmas ve yeniden tanmlanmas gereini gstermifltir.
Hzla byyen, yaygn ve ifllek a yapsyla iflbirliini srdren evresel adalet
hareketi Amerikadaki en aktif evre mcadele gruplarnn baflnda gelmektedir.
nsan haklar hareketi nitelii taflyan evresel adalet hareketi 1960l yllarn sivil
haklar mcadelesiyle de yakn iliflki iindedir. Hareketin 1991de kabul ettii evresel Adalet lkeleri ekolojik btnln korunmas ile insan hakk olarak evresel
kirlilik ve zarardan korunma, karar alma srelerine katlm ve temsil hakk arasndaki iliflkiyi aka ortaya koymaktadr. evresel adalet hareketinin etkisinin ABD
ile snrl kald sylenebilir (Martinez-Alier, 2002). Bunun bafllca nedeni, hareketin evreyi siyahlar ve teki aznlk gruplarnn karfllaflt ayrmclkla iliflkilendiren kimliidir. Ancak evresel adaletsizlik yalnzca renk ya da etnik farkllklar temelinde ortaya kmamaktadr. evresel eflitsizliin kreselleflmesiyle, evresel
adalet talebi dnyann her yerinde sosyal hareketlere kaynaklk etmektedir (Mohai
ve dierleri, 2009).
Bin Yl Dnemecinde evresel Aktivizmin

Yer(kres)elleflmesi
Hareketin gndemindeki sorunlar ve etkinlik lei asndan kreselleflme ve yerelleflmenin bir arada gzlendii 1990l yllar evre hareketinin tarihindeki baflka
bir nemli dnm aflamasdr. klim deifliklii, ozon tabakasnn incelmesi, tehlikeli atk ticareti, canl trlerinin yok olmas, ormanszlafltrma gibi etkileri yerel ya
da ulusal snrlar aflan sorunlarn hareketin gndeminde daha fazla yer tutmaya
bafllamasyla, etkinlik lei de ulus tesine ve kresel dzeye uzanmfltr. Bu geliflme evre hareketine kresel bir nitelik kazandrmfltr. Yalnzca daha nce ulusal dzeye younlaflan gruplarn ve rgtlerin gndemi ve etkinlik uzam genifllememifl, dorudan ulus tesi alanda etkinlik gsteren gruplar kurulmufltur. Aslnda
evrecilik baflndan bu yana ulus tesi bir nitelik taflmakla birlikte, ulus tesi yaplarn byme hz ve etkileflim younluu, evre hareketini bu dnemde tam bir
ulus tesi hareket kimliine kavuflturmufltur. Hareketin kreselleflmesinde, politika sreleri/politik frsatlar yaps yaklaflmnn aklamasna uygun olarak bu
dnemde evrenin uluslararas politika gndeminin n sralarna taflnmasyla alan alann da pay vardr. eflitli kresel evre sorunlar iin kabul edilen uluslararas anlaflmalarn saysndaki artfl, dzenlenen uluslararas konferanslar, evre rgtlerinin; iletiflim, etkileflim ve iflbirliini kolaylafltrarak, grnrlklerini, etkinliklerini ve karar srelerine eriflimlerini artrmasna katkda bulunmufltur. Bu anlamda, 1992de Rio de Janerioda gereklefltirilen ve Yeryz Zirvesi olarak da bilinen BM evre ve Kalknma Konferansnn rol yadsnamaz. Konferans yalnzca
evre amal gruplar bir araya getirmekle kalmamfl, Kuzeyin ve Gneyin farkl
ncelikliklere sahip hareketlerine evreyi yoksulluk, kalknma, uluslararas ticaret
gibi sorunlarla iliflkili olarak yeniden tanmlama olana da vermifltir. Hareketin
kreselleflmesinde iletiflim teknolojilerindeki geliflmelerin ve hareketliliin kolaylaflmasnn roln de vurgulamak gerekir.
219
Resim 8.5
Birleflmifl Milletler
evre ve Kalknma
Konferans (1992)
ve Konferansn
temel ktlarndan
biri olan Gndem
21.
evre hareketlerinin yolu yeni bin yln baflnda kresel adalet arsnn ynlendirdii kreselleflme karflt ya da alternatif kreselleflme hareketiyle buluflmufltur. Hareketlerin hareketi olarak adlandrlan kresel adalet hareketi her biri farkl gndemlere sahip insan haklar, ifli haklar, kyl, yerli halklar ve evre hareketlerini evresel ykmn, yoksulluun, eflitsizliin ve smrnn nedeni olarak
grlen Neoliberalizme karfl birlefltirmifltir.
Resim 8.6
klim Eylem A,
Gnn Fosili
dlleri, COP15,
Kopenhag, 14 Aralk
2009.
EVRE HAREKET: DEERLER VE EYLEM BMLER

evre hareketleri gndemlerindeki sorunlar, rgtlenme modelleri, sylemleri ve
ortak eylem iin yeledikleri yollar asndan eflitlilik gstermekle birlikte, byk
ounluu ekolojik dflncenin deer ve ilkelerini paylaflmaktadr. Ortak kimlii
oluflturan bu deerlerden bazlar aflada aklanmfltr.
Deerler
evre-merkezcilik: evrecilii teki dflncelerden ayran en nemli zellik insan doa iliflkisini kavrayfl biimidir. Bu kavrayfl ifadesini evre-merkezcilik (ekosantrizm) ilkesinde bulur. evrecilik yerleflik toplumsal ve siyasal dflnceye damgasn vuran insan-merkezciliin (antroposantrizm) karflsna evre-merkecilii koyar. nsan-merkezcilikte her fleyin ls insandr (oban, 2002). Tm deerlerin kayna insan olduundan, teki varlklar insana saladklar yarar lsnde
deerlidir. Varlklar arasnda geliflmiflliklerine gre hiyerarflik bir iliflki olduunu
varsayan insan-merkezcilik, insan teki canllarn sahip olmad ussallk, ara
Ulus tesi Alanda

evrecilik
Ulus tesi alanda etkinlik
gsteren evresel gruplar
flyle snflandrlabilir
(Sanjeev, Riker, Sikkink,
2002: 6-9):
1) Uluslararas sivil toplum
kurulufllar
2) Ulus tesi savunuculuk
alar
3) Ulus tesi koalisyonlar
4) Ulus tesi sosyal
hareketler
rnekler:
Greenpeace, WWF, FoE
klim Eylem A (CANClimate Action Network)
Basel Eylem A (BAN-Basel
Action Network)
Pestisit Eylem A (PANPesticide Action Network)
Kalc Organik Kirleticilerin
Sonlandrlmas A (IPENThe International POPs
Elimination Network)
Yamur Ormanlar Eylem A
(RAN-Rainforest Action
Network)
220
Holizm: Holistik dflnce tek

tek paralarn toplamndan
ibaret olmayan btn
nemser. Ekolojik dflncede
holizmin nemli
temsilcilerinden biri Aldo
Leopolddr. Leopoldn
toprak etii dflncesi
etrafnda kurduu holistik
yaklaflm, insan-doa iliflkisi
hakkndaki kavrayfl
derinden etkilemifltir. Toprak
etii, etik sorumluluun
kapsamn insan dflndaki
varlklar da ierecek
biimde geniflletir. nsanlar
yesi olduklar ve topra,
suyu, bitkileri ve hayvanlar
da ieren biyotik toplulua
karfl sorumludur. Biyotik
topluluun iinde ayrcalkl
bir yeri olmayan insan, teki
varlklarla birlikte onun sade
bir yesidir. Leopoldun
holistik evre etiine gre
bir eylem biyotik topluluun
btnln, dengesini ve
gzelliini koruduunda
doru, aksi takdirde
yanlfltr (nder,1996).
Trclk: Kendi trn
stn ve ayrcalkl grme.
Singer (1978, aktaran,
nder, 1996: 171)a gre
trclk bireyin kendi
trnn yelerinin
karlarn dier trlerin
yelerinin karlarndan
stn tutmasdr. nsanlarn
salt dier trlerin sahip
olmad zellikleri
dolaysyla daha yksek bir
ahlaki statye sahip olduu
grflne dayanr. Trc,
insan trnn dier btn
trlerden stn olduunu ve
insanlarn onlar kendi
amalar iin kullanmaya
hakk olduunu savunur.
kullanma, dil gibi becerileri nedeniyle en tepeye yerlefltirir. nsan olmayan dnya,
bitkiler, hayvanlar, genel olarak yeryz insanlarn amalarna hizmet eden aralardr. Bu arasallafltrc yaklaflmn sonucu olarak, insanlarn insan olmayan dnyaya karfl bir devi yoktur. evrenin korunmas insann yarar nedeniyle gereklidir. nsan-merkezciliin zayf yorumu evrecilie yaklaflrken, kat insan-merkezcilik trcle varabilmektedir.
evre-merkezcilik, doann arasallafltrlmasna karfl kar (oban, 2002).
evre-merkezcilik evrenin merkeze konmas deildir, insann yerlefltirildii merkez konumdan karlmasdr. nsan yeryzn paylaflt teki varlklarla birlikte
doal evrenin yalnzca bir paras ve eflit yesidir. nsanlarla insan olmayan dnya arasnda hiyerarflik deil, karfllkl bamllk iliflkisi vardr. nsan olmayan dnya insana salad hizmetlerden tr deil, kendinde deere sahiptir. nsan olmayan doann kendi varoluflu ve zgereklefltirim biimleri vardr. nsanlarn bitkilerin, hayvanlarn ve cansz varlklarn bu kendinde deerine sayg duyma ve koruma sorumluluu vardr. evre-merkezcilik insan karlarn dfllamaz. nsanlarla
birlikte dier tm canllarn flimdiki ve gelecek kuflaklarnn karlarnn gzetildii btnsel (holistik) bir ekolojik felsefeyi temsil eder. Tek tek trlerin ya da yalnzca canl varlklarn deil, hepsinin bir arada iinde yaflamn srdrd btnn korunmasn savunan evre-merkezcilik, holistik bir anlayfltr.
Eflitlik ve Hakkaniyet: Ekolojik dflnce eflitlikidir. Her trl ayrmcl reddeden ekolojik dflnce, canllarn deer asndan eflitliini kabul eder. evremerkezciliin yansmas olarak, insanlarn dier canllara ve yeryzne karfl ykmllklerini esas alan bir ekolojik yurttafll savunur. Ekolojik yurttafllk yalnzca yaflayan kuflaklar arasnda deil, bugnk ve gelecek kuflaklar arasnda da hakkaniyeti gerektirir. Baflka bir deyiflle, bugnk kuflaklarn gelecek kuflaklara karfl
sorumluluklar vardr. Bu kuflaklar aras hakkaniyet anlayfl aslnda ekolojik dflncenin zaman kavrayflndan ileri gelir. Srdrlebilirlii savunan ekolojik dflnce gemifl, bugn ve gelecein birbirinden kopuk deil, sreklilik iinde balanmfl olduuna inanr. Lash ve Urry (1994, aktaran Castells, 2010: 183) gemifli,
bugn ve gelecei balayan bu yeni zaman algsn buzul zaman (glacial time)
olarak adlandrmaktadr. Buzul zaman, srekli ilerlemeyi ngren modernitenin
hakim dorusal zaman algsnn tersine, yeryznn kendi ritmine uygun olarak
dngseldir. Bugnk ekolojik sorunlar gemiflteki eylemlerin rn olduu gibi,
bugnk retim ve tketim etkinlikleri de gelecekteki koflullar belirleyecektir. Bu
nedenle, bugn yaflayanlarn gelecek kuflaklara karfl, evresel zarara uratmama
ve yaflamlarn srdrmeleri iin gerekli kaynaklar yok etmeme sorumluluu vardr. Ayn flekilde, bugn yaflayan kuflaklar arasnda da ekonomik, toplumsal, siyasal ve ekolojik adaletin kurulmasn talep eder.
Yerellik: Ekolojik dflncede yerellik nemli bir yer tutar. Yerellik vurgusu
kendisini kk ve insani lekli retim ve yerleflim modellerinin, yerinden ynetimin, hiyerarflik olmayan rgtlenmenin ve yurttafl katlmnn savunulmas olarak
gsterir. Ekolojik toplumun kendi kendine yeterli, dayanflmac ve tabanda demokratik olarak rgtlenmifl topluluklar zerinde ykselecei dflnlr. Bu tr
rgtlenme ekolojik sistemlerin btnlyle daha uyumludur. Ekolojik bozulmann en nemli nedenlerinden birinin iktidarn merkezleflmesi olduunu dflnen
ekolojistler, her trl merkeziyetilie karfl kar. Yerel topluluklar glendiren,
yafladklar yerdeki kararlarda sz sahibi klan, demokratik ve katlmc dzenler,
evreye karfl sorumluluu da artracaktr. evre hareketiyle zdeflleflmifl Kresel
dfln, yerel davran! slogan da yerel dzeydeki eylemin ve zmn nemine
221
iflaret etmektedir. Bu slogan ayrca evre hareketinin yerelle kreseli balayan

kimliini vurgulamaktadr.
fiiddet Karfltl: Ekolojik dflnce barfldr. Her trl fliddeti reddeder. evre hareketlerinin eylem stratejileri de fliddet iermeyen direnifl ilkesine dayanr.
evre gruplar bafllca protesto yntemi olarak kullandklar dorudan eylem ve sivil itaatsizlik tr etkinliklerde fliddetten kanrlar. Bu anlamda, pek ok evre
grubunun Gandhinin dflnce ve pratiinden esinlendii sylenebilir. Pasif direnifl ekolojik hareketin temel eylem ilkesi olmakla birlikte, bu ilkenin uygulamaya
geirilmesinde eflitli gruplar arasnda fark olduu aktr (Schreurs, Papadakis,
2007: xlv, 168). Baz dorudan eylem gruplarnn eko-sabotaj olarak adlandrlan
trden etkinliklerinde fliddeti tmyle dfllamad grlmektedir.
Yeryznn Snrlarna Sayg: Ekonomik bymeye odakl baskn ekonomik dflnce ve kurumlar, yeryznn kaynaklarnn snrsz olduu varsaymna
dayanr. Ekolojik dflnce retimi ve tketimi artrmaya dayal byme mitinin bir
yanlmasa olduunu, daha fazla byme amacnn yeryznn yaflam destek sistemlerine zarar verdiini savunur. Kr amal piyasa ekonomisi dzeninden, ihtiyalarn karfllanmasna dnk retime dayal, doann taflma kapasitesine uyumlu bir ekonomik dzene geifli savunur.
nsan in Bilim ve Teknoloji: Endstriyalizm elefltirisi olarak doan evreciliin sorunsallafltrd konulardan biri de bilim ve teknolojinin toplum yaflamnn
ve insan doa iliflkilerinin biimlenmesindeki roldr. Fakat evreciliin bilim ve
teknolojiyle iliflkisi karmaflk ve eliflkili grnr. Bir yanda ileri teknolojiye kuflku
ve gvensizlik sz konusuyken, dier yanda bilim ve teknoloji doann korunmas ve evre sorunlarnn engelenmesi abalarnda merkez bir yer tutmaktadr.
Bramwellin bilimin bilime karfl baflkaldrs olarak gelifltiini syledii ilk dalga
gibi, modern evre hareketi de egemen sosyal dzene ve onun hegemonik bilimsel ve teknolojik rejimine karfl kyordu (Jamison: 2001, 65). flte bu nedenle, modern bilimin doay smrgelefltiren tavrn reddeden evre hareketi, katlmc ve
kolektif yntemle alternatif bilgi retme ve renme pratii gelifltirmifltir. Jamison
(2001)a gre biliflsel pratik olarak tanmlanabilecek bu evre hakknda kendi ortak bilgisini retme sreci, hareketin kimliinin zn oluflturmaktadr.
Yerelden kresele tm evre hareketleri mcadele konusu ettikleri sorunu tanmlarken, sylemlerini erevelerken ve savunuculuk srecinde byk lde bilimsel bilgi derleme, zmleme ve yorumlama edimi iine girmektedir. Bu anlamda evreciliin bilim-tabanl bir hareket olduu sylenebilir (Castells, 2010: 181).
Byle olmakla birlikte, evrecilik, Yaflamn bilim tarafndan tahakkm altna alnmasna karfl kar, bilimi yaflam adna bilime karfl kmak iin kullanr. (Castells,
2010: 181). Ksacas evreciler indirgemeci, arasallafltrc bilim ile mekanist ve
teknoloji merkezc yaklaflmn karflsna holistik, derinlikli bilgi ve insani lekli
teknolojiyi koyar.
evrecilik insan doa iliflkilerinin kavranflnda nasl bir deifliklik SIRA
yaratmfltr?
SZDE
Eylem Biimleri
D fi N E L karar
M
evre hareketleri temelde toplumsal-siyasal deerleri ya da politika,
ve uygulamalar hedef alr. Hakim deer sistemlerini deifltirmek kadar, belirli politika,
karar ve uygulamalarn gereklefltirilmesini salamak ya da engellemek
S O R U amacndadr. Bu balamda, etkinlikleri bir yandan toplumun alg ve deer yapsna ynelikken dier yandan siyasal ve ekonomik gc elinde tutanlar hedef alr. Devletin tuDKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
222
tumunu ve ekonomik sistemin iflleyiflini deifltirmeye alflrlar (Wapner, 2002).

evre hareketleri de dier sosyal hareketler gibi amalarna ulaflmak iin ikna ve
zorlama yoluna baflvurur. Bunun iin bask gruplarna zg klasik yntemleri izleyebildikleri gibi ounlukla yeni, alfllmfln dflnda, dramatik yollara baflvururlar.
Siyasal, sosyal, kltrel, ekonomik sreleri etkilemenin rutin dfl yolu olan protesto sosyal hareketlerin bafllca eylem aracdr. Sembollerin, bedenlerin, kimliklerin, pratiklerin, sylemlerin kullanlmasyla kurumsallaflmfl g iliflkilerinde deifliklik yaratma ya da engelleme amacna dnk mcadelenin gereklefltii yer
olan protesto (Taylor ve van Dyke 2004ten aktaran della Porta ve Diani, 2006:
165) sosyal hareketlerin en belirgin zelliidir.
Bu erevede, evre rgtlerinin dorudan eylem olarak adlandrlan etkinlikleri zellikle toplumun alg ve deerlerinin, dolaysyla kltrn dnfltrlmesinde nemli bir rol oynamfltr (Wapner, 2002). evre rgtleri dorudan eylem yoluyla doaya verilen zararlar grnr klmfl, genifl kitlelerin dikkatini bu sorunlara ekmeyi baflarmfltr. Ak denizlerde zpknla ldrlen balinalar, yamur ormanlarnda yok olan trler, kutuplarda avlanan foklar, gezegenin cra kflelerinde yaplan nkleer denemeler evre rgtleri tarafndan medyay da kullanarak insanlarn gnlk hayatna sokulmufl ve farkndalk yaratlmfltr. Bylece insanlarn
uzaklarda kendileri fark etmeden gerekleflmekte olan evresel ykma tank olmas salanmfltr. evre rgtlerinin gereklefltirdii tehlikeli ve dramatik eylemlerin toplumlarn algsnn deiflmesinde byk pay vardr. Ekolojik sorunlarn
ciddiyetine dikkati ekmek ve gezegeni korumann nemine iflaret etmek iin kiflisel risk alarak gereklefltirilen bu eylemler uyarc bir etki yapmfltr. Doal evrenin bozulmasna iliflkin yerleflik anlayfl ters yz eden bu tr eylemler, ok sayda insann dnyaya bakfln deifltirmifltir (Wapner, 1995: 321).
evre hareketleri kltrel dnflm, politika ve kararlar etkileme, ekonomik
etkinliklerde deifliklik yaratma amalarna ulaflmak iin eflitli ortak eylem yntemlerine baflvurmaktadr. Ortak eylem repertuarn oluflturan protesto biimleri
arasnda yryfller, gsteriler, oturma eylemleri, imza kampanyalar, boykotlar,
iflgaller, yol kapatma, alflmay engelleme, insan zincirleri, grevler, referandumlar
saylabilir. Protestonun tr yaratlmak istenen etkiye bal olarak deiflmektedir.
Della Porta ve Diani (2006:171-178) protesto eylemlerinin dayandrld yaklaflmlar afladaki gibi snflandrmaktadr:
1) Saylar Mant: Ama topluma ve karar vericilere protestoya konu olan talebin arkasndaki destein bykln ve hareketin gcn gstermektir.
Kresel snmaya karfl 350.org adl hareketin nclnde sembolik olarak
seilen 10/10/10 tarihinde 180den fazla lkede gereklefltirilen ve kaytlara
gemifl en byk evresel eylem olan kresel eylem gn bu tr eylemlere rnek gsterilebilir (www.350.org). Yeflillerin giriflimiyle 2007de gereklefltirilen ve iki ayda yaklaflk 170 000 imzann topland Trkiye Kyotoyu
mzala! kampanyas da lkemizdeki nemli rneklerden biridir.
2) Zarar Mant: Bu tr protestolar ynetimlerin ya da iflletmelerin maddi
kayba uratlmasna dayanmaktadr. Bafllca yntem saylabilir: a) Ekonomik yaptrm: evreye zarar veren flirketlere ya da etkinliklere karfl yrtlen boykot kampanyalar buna iki rnek gsterilebilir. Greenpeacein
1995te Shellin Brent Spar petrol platformunu denize batrma plann durdurmak iin bafllatt boykot, flirketin Avrupadaki satfllarnn % 30 azalmasna yol amfl ve flirket plandan vazgemifltir. b) Ekonomik etkinlii
kesintiye uratma, maliyetleri artrma: 1980lerde ngilterede otoyol karflt

hareketin eylemleri alnmak zorunda kalnan gvenlik nlemleri nedeniyle
hkmet ve yatrmclara ek maliyet getirmifltir. c) Mlkiyete zarar verme:
Daha ok dorudan eylem gruplarnca kullanlmaktadr. Earth First! grubunun genetii deifltirilmifl msr ekili tarlalarda rnleri yakmas rnek olarak gsterilebilir.
3) Tank Olma: Bunlar hareketin insanln gelecei iin yaflamsal kabul ettii hedefine balln gstermek amacyla gereklefltilen eylemlerdir (della Porta ve Diani 2006: 176). Eylemcilerin savunduklar deerler iin kendilerini tehlikeye atmaya hazr olduklarn gsteren bu tr eylemler, hareketin
moral mesajn pekifltirir. Hatta eylemin kendisi mesaj haline gelir. Greenpeacein 1995te Fransann Pasifikte yapt nkleer denemeye engel olmak
amacyla gemileriyle denemenin yaplaca blgede bulunmas arpc rneklerden biridir (Carter, 2007: 161; Wapner, 2002; della Porta ve Diani,
2006: 176).
evre rgtleri amalarna ulaflmak iin protesto dflnda daha geleneksel etkinlikler de gereklefltirmektedir. Bunlar arasnda, zellikle evre sorunlaryla ilgili
bilgi retme, derleme, bu bilgileri yaygnlafltrmak zere yayn yapma, konferanslar, eitimler, toplantlar dzenleme nemli bir yer tutmaktadr. evre rgtlerinin
salad bilgiler yurttafllarn bafllca bilgilenme kayna olmaya devam etmektedir.
Pek ok evre rgt de gereklefltirdikleri projelerle doann korunmasna dorudan katkda bulunmaktadr. Politika oluflturma srelerini etkileyerek evre yararna dzenlemeler yaplmasn salamak amacyla yrtlen savunuculuk evre
rgtlerinin etkinlikleri iinde kuflkusuz nemli bir yer tutmaktadr.
Genel olarak, evre rgtlerinin ve hareketlerinin eylem stratejileri amalarna,
sahip olduklar kaynaklara, iinde faaliyet gsterdikleri siyasal yapnn sunduu
frsatlarn ya da engellerin trne, ayrca sz konusu sorunun niteliine gre deiflmektedir. Fakat hareketlerin dflnsel arka planlar ve sylem ereveleri geleneksel yntemler ile protesto arasndaki seimde asl belirleyici rol oynamaktadr.
Ksaca, baflta yaplan ayrma referansla, evre koruma rgtlerinin geleneksel yntemlerle alflmaya, ekolojik gruplarn protestoya daha yatkn olduu sylenebilir
(Dalton, 1993; Doherty, 2002).
EVRE HAREKETNN BLEfiENLER

evrecilik iindeki eflitlilik, hareket iindeki gruplar snflandrmay olduka g
hle getirmektedir. Aslnda bir sosyal sorun olarak evrenin zgn doasnn da
kanlmaz bir sonucu olan bu eflitlilik evre hareketinin en gl yanlarndan birini oluflturmakta ve dier sosyal hareketlerden ayrlmasn salamaktadr. Castells
(2010: 170) evrecilie yerel, ok-biimli, a-ynelimli ve yaygn bir yeni sosyal
hareket olarak kimliini verenin tam da bu eflitlilik olduunu belirtmektedir. Yine de sorun ncelii, rgtlenme ve etkinlik lei, eylem biimleri gibi ltler
etrafnda bir snflandrma yapmak, gruplarn farklarn ortaya koymak asndan
yararl olacaktr.
Castells (2010: 170) evreyle ilgili ortak eylemlerin neredeyse tmne taban
oluflturan konu ve sorunlara bakarak yapt snflandrmada evre hareketini befl
gruba ayrmaktadr: 1) Doann korunmas, 2) Kendi alann savunma (Arka Bahemde stemiyorum), 3) Karfl kltr, derin ekoloji, 4) Gezegeni kurtarma, 5) Yeflil
politika. Buradaki ilk grup, evre hareketinin douflundan bu yana varln koru-
223
224
yan gerek Kuzey gerekse Gney lkelerinde yaygn biimde rastlanan siyasal olmayan bir dil zerinden doa koruma amacna dnk olarak etkinlik gsteren rgtleri anlatmaktadr.
Tablo 8.1
evreciliin Trleri
Kaynak: Manuel
Castells (2010). The
Power of Identity,
London: WileyBlackwell, s 171.
Tr (rnek)
Kimlik
Hasm
Ama
Doann korunmas
(ABDde Byk 10 olarak
adlandrlan evre rgtleri)
Doa severler
Kontrolsz geliflme
Yaban (yaflam)
Kendi alann savunma
Yerel topluluk
Kirleticiler
Yaflam kalitesi/salk
Karfl-kltr, derin ekoloji

(Earth First!, Ekolojik
feminizm)
Yeflil benlik
Endstriyalizm,
teknokrasi,
Ataerki
Ekotopya
Gezegeni kurtarma
(Greenpeace)
Enternasyonel
eko-savafllar
Dizginsiz kresel
kalknma
Srdrlebilirlik
Yeflil politika (Yefliller)
Endifleli yurttafllar
Kurulu siyasal dzen Karfl g
Doherty ise nceki sayfalarda aktarlan yeflil hareket tanmna bal olarak evre hareketi iindeki gruplar drde ayrmaktadr: 1) evre sosyal hareket rgtleri
2) Dorudan eylem gruplar 3) Yerel evre gruplar 4) Yeflil partiler.
Grld gibi evre hareketi iinde yer verilen gruplar esas alnan lte bal olarak deiflebilmektedir. rnein, Castellsin snflandrmas evresel hareket ve
rgtlenmenin dflnsel ynelimine arlk verirken, Dohertynin snflandrmas
buna ek olarak rgtlenme ve eylem trleri arasndaki farkll da hesaba katmaktadr. Tm farkllk ve benzerlikleri temsil edici ideal bir tipoloji karmak olanakl deildir. Yeflil gkkufla olarak nitelenen evre hareketi dflnsel kaynaklar,
deerleri, rgtlenme ve eylem seimleri asndan da statik deildir. Bu nedenle
hareketin iindeki bafllca trleri dfllayc olmadan sergileyebilmek iin afladaki
gibi bir yol izlenebilir.
Kitlesel evre rgtleri

evre hareketi iinde grnrl en yksek grup kuflkusuz kitlesel evre rgtleridir. Uluslararas dzeyde etkinlik gsteren Greenpeace, FoE, WWF ve benzeri
rgtler gerek bilinirlik gerekse byklk asndan bu grubun en nemli temsilcileri arasndadr. Ancak bu rgtlerin ne lde evre hareketinin iinde deerlendiriebilecei her zaman tartflma konusu olmufltur. Bu rgtlerin byk bir blm aslnda kimlikleri, yelik sistemleri, kurumsallaflmfl brokratik rgt yaplar, kullandklar yntemler asndan tipik sosyal hareket zelliklerini taflmamaktadr. Kitlesel evre rgtlerinin pek ou bir sosyal hareketin kurumsallaflmas sonucunda ortaya kmamfl, aksine az sayda kiflinin kurduu rgtler ye saylarnn artmasyla sonradan kitleselleflmifltir. Kousis, della Porta, Jimnez de (2008)
milyonlarca destekinin aslnda bilinen anlamda ye deil yalnzca bafl olduu,
sosyal hareketlerin aksine brokratik bir yapya sahip olan, bask gruplarna benzer biimde arlkl olarak lobi yntemini kullanan bu profesyonelleflmifl rgtlerin evre hareketi kimliini sorgulamaktadr. Bu nedenle, evre sivil toplum rgtleri bu grup iin daha uygun bir adlandrma olabilir. Ancak gerek temsil ettikleri
sorunlar ve genifl kitleler gerekse birounun etkinlik arac olarak protestoyu da
kullanmas nedeniyle evre hareketi iinde ele alnmalar uygundur. Sosyal hareketler iindeki kkleri ve devam eden balar nedeniyle bu rgtler bazen evresel sosyal hareket rgtleri ya da evresel hareket rgtleri olarak da anlmaktadr.
Dikkat eken, kesintiye uratc eylemler gereklefltiren Greenpeace ve ortaklar
olan yerel hareketlere genifl bir serbestlik alan brakan FoE evresel hareket rgt tanmna daha yakndr.
Dorudan Eylem Gruplar

Dorudan eylem gruplar, temsil ettikleri ekolojik deerler ve benimsedikleri eylem trleriyle evre hareketleri tayfnn en radikal tarafnda durmaktadr (Carter,
2007: 155; Doherty, 2002: 155). Derin ekoloji dflncesinden esinlenen Earth First!
en aktif dorudan eylem gruplarndan biridir. Dorudan eylem gruplar anaakm
evrecilie ve kurumsallaflmfl rgtlere tepki olarak ve genellikle de onlardan ayrlarak kurulmufltur. rnein, balina avclna karfl mcadele eden Deniz oban
(Sea Shepherd), asit yafllar ve ormanlarn yok olmasna karfl daha katlmc yntemlerle mcadele amacyla kurulan Robin Wood Greenpeaceten ayrlmfl gruplardr. 1980lerde ngilterede yol yapmna karfl kan hareketler de nemli dorudan eylem gruplar arasndadr. Her trl kurumsallaflmaya karfl olan dorudan
eylem gruplar tabanda, yerinden ve hiyerarflik olmayan biimde rgtlenmektedir. Bu gruplar dierlerinden ayran en nemli zellik dorudan eylemi bafllca ilke ve strateji olarak grmeleridir.
Yerel evre Hareketleri

Yerel topluluk hareketleri ya da taban hareketi olarak da adlandrlabilen yerel
evre hareketleri evresel mcadelenin en yaygn ve direnli katmann oluflturur.
evre mcadelesini toplumun tabanna yayan bu hareketler ayrca en aktif eylemliliin gereklefltii yerdir. Rootesun (2007: 722) da belirttii gibi, ulusal ya da ulus
tesi hareketlenmeler gelip geerken, yerel kampanyalar srarla yenilenir. Yerel
hareketlere bu niteliini veren kuflkusuz hareketi douran nedenlerdir. Bu hareketler ounlukla yaflam evrelerini istenmeyen kullanmlara karfl savunmak iin
rgtlenip harekete geen yerel topluluklarca oluflturulur. Yafladklar yerlerde doaya, insan salna ve geim kaynaklarna zarar vereceinden kayg duyduklar
planlarn uygulanmasna, yatrmlarn yaplmasna, iflletmelerin kurulmasna, ekonomik etkinliklerin gereklefltirilmesine karfl direnen bu hareketler, evre sorunlarnn temel bir mcale konusu olmaya devam ettiinin de hatrlatcsdr (Rootes, 2007. 722). Yafladklar yerde p depolama alan infla edilmesi, atk yakma tesisi kurulmas, nkleer santral yaplmas, altn madeni iflletilmesi gibi evre ve salk riski taflyan ekonomik etkinliklere karfl kan yerel halkn mcadelesi olumsuzlayc bir terimle Arka Bahemde stemiyorum hareketi olarak adlandrlmfltr. Oysa doal ve toplumsal sistemlerin etkileflimi, ekonomik glerin snr tanmazl hakkndaki bilincin ykselmesi ve yerel gruplar arasndaki etkileflimin geliflmesiyle, bu gruplar dayanflmaya ve mcadelelerini ortaklafltrmaya ynelmifltir.
Sorunlara bakfl ve sylemlerinde genifllemeyle sonulanan bu dayanflma sreci
bu tr hareketleri Hi Kimsenin Arka Bahesinde stemiyoruz! noktasna taflmfltr. Bergamada kyllerinin Her Yer Bergama, Hepimiz Bergamalyz sloganyla
gereklefltirdii etkinlikler, sorun algs ve erevesinin genelleflmesiyle, direnifl srecinde dier yerel hareketlerle dayanflmann n plana karlmasnn arpc bir
rneidir.
225
226
Yeflil Partiler
Yeni sosyal hareketler birok lkede yeflil partilerin kuruluflunda nemli bir katalizr olmufltur. rnein, nkleer karflt hareketi oluflturan ekolojist ve Yeni Sol
gruplar Almanya, Fransa, Finlandiya gibi lkelerde yeflil partilerin doufluna zemin
hazrlamfltr (Carter, 2007). Yeni sosyal hareketlerle iliflkili olmakla birlikte, yerleflik parti sistemi iinde etkinlik gsteren yeflil partilerin sosyal hareketlerle birlikte
deerlendirilmesine kuflkuyla yaklaflanlar da vardr. Fakat gerek ye ve semenleri asndan yeni sosyal hareketlerle ayn sosyal tabana dayanmalar gerekse katlmc bir parti yaplanmasyla sosyal hareketlerle balarn koparmama gayreti, daha da nemlisi temsil ettikleri ekolojik deerler asndan yeflil partiler evre hareketi iinde nemli bir yer tutmaktadr.
lk yeflil partiler 1972de Yeni Zellanda Tazmanyada Deerler Partisi adyla,
1973te Halk Partisi adyla da ngilterede kurulmufltur. Fakat yeflillerin siyasal yaflamda etkili varlklar olarak belirmesi ve seim kazanarak temsil edilmeleri baflka
Avrupa lkelerinde gerekleflmifltir. Almanyada alternatif, yeflil listeler altnda yarflan adaylarn 1978de yerel dzeyde kazandklar seimlerin ardndan 1980de
kurulan Yefliller 1983te parlamentoya girmifltir. Fransada yefliller 1970lerden itibaren seimlere katlmfl, 1974te cumhurbaflkan aday karmfl, 1984te partileflmifltir. Dier Avrupa lkelerinde de 1970lerin sonlarnda kurulan partiler, 1980lerden itibaren yerel ve ulusal dzeylerde temsil edilmeye baslamfltr. Baflta Almanya olmak zere pek ok lkede koalisyonlar iinde iktidara gelmifllerdir. Gelip geici bir siyasal olgu (flafl parti) olduu dflnlen yeflil partiler (Kitschelt, 1993:
102) zellikle Avrupada siyasal yaflamn ayrlmaz aktrleri hline gelmifltir.
BATI DIfiI DNYADA EVRECLK

evre hareketi, grnrlk ve yaygnla nce bat Avrupa ve Amerikada ulafltysa da dnyann bu ksmyla snrl kalmamfltr. Aksine, evre kayglarnn harekete geirdii protesto ve rgtlenmeler dnyann pek ok yerinde efl zamanl olarak ortaya kmfltr. Brezilyada 1971de kurulan Doal evreyi Koruma Derneinin ardndan 1970ler boyunca ok sayda yeflil grup domufl; yeflil hareketin
yeleri 1982de eyalet meclislerine seilmifltir (Schreurs, Papadakis, 2007). 1970lere kadar en kirli lkelerin baflnda gelen Japonya yurttafllarn evreyi ihmal eden
devleti protesto amacyla rgtlendikleri ilk endstri toplumlarndan biridir (Schreurs, 1997). 1970lerdeki Minamata civa zehirlenmesi olay tetikledii protestolar ve
toplumsal tepki rgtlenmeleriyle lkede hem evre hareketinin ykselmesinde
hem de demokratikleflme srecinde nemli rol oynamfltr. Hindistanda 1970lerde bafllayan Chipko hareketi bugn de Gney evreciliine esin kayna olmaya
devam etmektedir. Aslnda, yakn zamana kadar endstri toplumlaryla, baflka bir
deyiflle, Bat ya da kresel Kuzeyle zdefllefltirilen evrecilik, ekolojik bozulmann
ekonomideki kreselleflmeye koflut olarak krenin genelini kaplamasyla son dnemde daha Gneyli bir karakter kazanmfltr. Bu bafllkta evreciliin Bat ya da
Kuzey dflndaki grnm ele alnmfltr.
Avrupann Gneyinde ve Dousunda evrecilik

Avrupann Gneyinde evresel toplumsal hareketliliin zayf olduu grfl
yaygndr. Oysa arafltrmalar bunun tersini gstermektedir (Kousis, della Porta,
Jimnez, 2008). zellikle demokrasiye geiflin ardndan spanya, Portekiz ve Yunanistanda gerek yerel topluluk hareketleri gerekse kurumsal evre rgtlerinin
says ve etkinliinde artfl yaflanmfltr. Yerel dzeyde zellikle devlet eliyle gereklefltirilen olumsuz evresel sonulara yol aan yatrmlar ve kentsel yaflam kalitesiyle balantl protesto hareketleri otoriter rejimler srasnda da sz konusu olmakla birlikte, yerel aktivizmde asker rejimlerin kflnden sonra nemli bir artfl gzlenmifltir. Ge endstrileflmeye bal olarak daha ge yaflansa da evrecilik
gneyde de tabandan bafllamfltr. 1990larn ortalarndan itibaren kurumsal evre
rgtlerinin saysnda ykselifl sz konusudur. Fakat bat Avrupadakilerle karfllafltrldnda evre rgtlerinin daha zayf ve tekil sorun odakl olduu grlmektedir. Dierlerinden farkl olarak talyada evre hareketinin kkleri yeni sosyal hareketlere uzanmaktadr. talyan evre hareketinin nemli baflarlarndan biri 1987de
yaplan referandum sonucunda nkleer programn sonlandrlmasdr. Gene talya
dflnda bu lkelerdeki yeflil partiler daha dar bir toplumsal tabana sahiptir.
Avrupann Dousunda evre hareketleri komunist rejimlerin kflnde oynadklar merkez rol asndan nemli sosyal-siyasal aktrler olmufllardr. Ancak
liberal ekonomiye ve demokratik rejime geilmesinin ardndan evre aktivizmi snmlenmifltir. Devlet kontroll hzl endstrileflme orta ve dou Avrupa lkeleri ile
Sovyetler Birliinde de evresel bozulma ve kirlilie yol amfl, fakat baskc rejimler nedeniyle 1980lere kadar evresel tepki toplumsal alana taflnamamflt. evre
1980lerin baflndan itibaren toplumsal muhalefetin taflycs hline gelmifltir. Bunda byk boyutlara ulaflan evresel kirlilik ile ernobil kazasnn nemli bir pay
vardr. evre sorunlarna tepki olarak geliflen protesto hareketleri, 1989da sosyalist sistemin kfl ve ardndan Sovyetler Birliinin dalmasyla sonulanacak
srete rejime ynelik muhalefet hareketleri iinde nemli bir yere sahip olmufltur. Bu kapal ve baskc rejimlerde evre protestolarnn geliflebilmesi, ynetenlerin evreyi siyaset dfl zararsz bir konu olarak grerek toleransl davranmasyla
aklanmaktadr. Fakat evre bu muhalefet hareketleri iinde tek baflna n plana
kmamfl, arl lkelere gre deiflmekle birlikte, ounlukla insan haklar, barfl, milliyetilik gibi kayglarla birlikte erevelenmifltir. Bu adan evrenin daha
genel bir muhalefet syleminin taflycs olduu Macaristan, Polonya, Romanya,
Bulgaristan, eski ekoslavakya gibi lkelerle, daha ok milliyetilik balamnda
kurgulanan sylemin paras olduu Baltk lkeleri, Grcistan, Ermenistan, Orta
Asya Cumhuriyetlerindeki evre hareketleri arasnda ayrm yaplabilir. evre hareketleri geifl srecinde grd bu nemli iflleve karfllk, rejim deiflikliinin ardndan toplumsal ve siyasal gndemdeki arln yitirmifltir. Bu lkelerin ounda yeflil partiler kurulmufl olmakla birlikte, siyasal yaflamda belirgin bir etkinlikleri bulunmamaktadr.
Kresel Gneyde evre Hareketleri: Yoksullarn

evrecilii
Bat dfl dnyada evre hareketlerini tanmlarken birbiri yerine geen farkl terimler kullanlabilmektedir. Az geliflmifl/geliflme yolundaki lkeleri karfllamak zere
kullanlan nc dnya terimi nceleri bu lkelerdeki evre hareketlerini adlandrmada da kullanlmfltr. Ancak ekolojik bozulma ve toplumsal sorunlarn ekonomik kkenlerini daha fazla yanstan Kuzey-Gney ayrm evre hareketlerini tanmlamada daha ifllevseldir. Doyleun (2005) birinci dnya/nc dnya, geliflmifl/geliflme yolunda, Kuzey/Gney ikilikleri yerine nerdii aznlk ve ounluk
dnyalarda evrecilik kavram, evre hareketinin bu farkl corafyalardaki toplumsal kaynaklarn olduka iyi yanstmaktadr.
227
228
ki dnya arasnda yeryznn kaynaklarna eriflim ve ekolojik bozulmann nedenleri balamnda sz konusu olan dengesizlik evre toplumsal hareketerinin
farkl doasn anlamaya yardm edecektir. Yeryz kaynaklarnn yaklaflk % 80i
dnya nfusunun yalnzca yaklaflk % 15i tarafndan kullanlmaktadr. Karfl karflya kaldklar farkl nitelikteki evre sorunlar dolaysyla Kuzey ve Gneyde toplumsal hareketlerin talepleri, sylemleri ve yntemleri de farkllk gstermektedir.
Varslln ekolojik sonularnn bafllca itki olduu Kuzeyin aksine Gneyde ekolojik direnifl yoksulluk, ekonomik geri kalmfllk ve kaynaklarn ele geirilmesine
karfl mcadelelerle birleflmektedir. Bu anlamda Kuzeydeki evre hareketlerini
aklamada yararl olan postmateryalizm tezi Gneydeki hareketler asndan genellikle geerliliini yitirmektedir. nk, toplumlar harekete geiren asl drt
geimlerinin temelini oluflturan doal evrenin korunmasndaki nesnel, materyal
karlardr (Martinez-Alier, 2002). lei byyen ekonomik etkinlik karflsnda,
yaflamlarn srdrebilmek iin gereksinimleri olan evresel alan savunan bu hareketlerin asl talebi ekolojik ve sosyal adalettir. Geim ekolojisi, zgrlefltirme ekolojisi gibi deiflik adlandrmalar bulunmakla birlikte Martinez-Alier (2002)in nerdii yoksullarn evrecilii kavram Gneydeki evre mcadelelerinin toplumsal
tabann ve sylemini daha gl biimde yanstmaktadr. Dnyadaki eflitsiz ekolojik deiflim iliflkilerinin rettii yoksullaflma, doal kaynaklarn kuflatlmas nedeniyle kaynaklarn paylaflmndan dfllanma, ekolojik bozulma ve kirlilik yknn
adaletisiz dalm dnyann pek ok yerinde ekolojik ve ekonomik motiflerin i
ie getii yerel direnifl hareketlerini dourmufltur. Bu anlamda, yoksul lkelerdeki toplumsal evre hareketlerinin, ekolojik paylaflm atflmalar (Martinez-Alier,
2002) temelinde gelifltii sylenebilir.
Tarm alanlarna ve meralara zarar veren, yer alt sularn kirleten maden arama
ve iflletme faaliyetlerine; kereste ya da monokltr tarm ve ormanclk iin ormanlarn kesilmesine; yerleflimlerin ve tarm alanlarnn sular altnda kalmas ve insanlarn yerlerinden edilmesine yol aan barajlarn kurulmasna; yerli tohumlarn ve
geleneksel tarm yntemlerinin yok olmasna neden olan genetii deifltirilmifl tohum ve rnlere karfl direnifli rgtleyen hareketler, evreciliin Gneydeki genel karakterini yanstmaktadr. Kreselleflen ekonominin ekolojik sistemler ve yoksullarn yaflam alanlar zerindeki basky artrmasyla hzla yaygnlaflmakla birlikte, bu trden direnifl hareketlerinin olduka uzun bir gemifli vardr. Hindistandaki Chipko hareketi katlmclar, sylemi ve yntemi asndan simgeselleflmifl bir
rnektir. 1973te Himalaya blgesindeki kyllerin yafladklar ve geimlerini saladklar ormanlardaki aalarn, orman iflletmek iin devletle anlaflan flirket tarafndan kesilmesini aalara sarlarak durdurmas sonrasnda bafllayan hareket, ksa
srede bu blgede ayn sorunla karfl karflya gelen dier kylere de yaylmfltr. Bir
kyl hareketi olduu kadar evre hareketi olan Chipko hareketinin daha nemli
zellii ise kadnlarn, hareketin douflunda ve devamnda bafl ekmesidir. Hareket, ormanlarn yalnzca iflletilecek bir doal kaynak olmadn, burada yaflayan
topluluklar ve kadnlar asndan yaflamsal bir iflleve sahip olduunu gstermifltir.
Trkiyede evre hareketleri ksmnda grlecei gibi, lkemizde sregiden evre
mcadelelerinin pek ou benzer zellikler taflmaktadr.
SIRA SZDE
evresel adalet
SIRAhareketi
SZDE ile geliflmekte olan lkelerdeki evre hareketlerinin benzerlik ve
farkllklar nelerdir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
229
EVRE HAREKETNDE KURUMSALLAfiMA

evre hareketine yneltilen nemli elefltirilerden biri, 1970li ve 80li yllarda sahip
olduu ekonomik ve siyasal dzen karflt elefltirel kimliini ve dilini yitirerek sisteme uyum gstermifl olduudur. Sistemi, dflnda kalarak deifltirme idealinin yerini iinde yer alarak dzeltme anlayflnn ald belirtilmektedir. Carter (2007:
148)n deyifliyle anaakm evre hareketi dzeltimi (reformu) devrime yelemifltir. Kurumsallaflma, hareketin radikal tavrnn yok olmasnn bafllca sorumlusu olarak grlmektedir. Aslnda kurumsallaflma daha ok Greenpeace, FoE gibi radikal
eylem gruplar olarak ortaya kan rgtler asndan sorun nitelii taflmaktadr.
nk ou doa koruma rgt zaten kurumsal yaplar olarak domufltur. Sekinci dernekler olarak kurulan bu rgtler var olan toplumsal-siyasal dzende evre yararna dzeltimler yaplmas amacna dnk olarak alflmfltr. Modern kitlesel doa koruma rgtleri de benzer biimde hiyerarflik, brokratik kurumsal yaplar iinde profesyonel bask gruplar gibi alflmaktadr. Gnlllerin yerini profesyonel alflanlar almfltr.
Modern kitlesel evre rgtlerindeki kurumsallaflma ynde gerekleflmifltir
(Van der Heijden, 1997). Her fleyden nce ye saylarnn ve gelirlerinin artmas bu
gruplarda rgtsel bymeye yol amfltr. Baz evre rgtleri milyonlarca yeye
ve milyonlarca dolarlk btelere sahiptir. rgtsel bymenin sonularndan biri
kendi iinde kurumsallaflma olmufltur. Byyen rgtlerin yeleriyle balar zayflamfl ve temsili nitelikleri zayflamfltr. Brokratik bir yapya brnen rgtlerin
karar alma sreleri ve i iflleyiflleri demokratik olmaktan uzaktr. kinci sonu da
rgtn dflaryla iliflkilerindeki kurumsallaflmadr. Bunun bafllca grnm ise
dorudan eylem gibi geleneksel olmayan etkinlik ve eylemlerin yerini giderek daha fazla lobi gibi geleneksel uzlaflmac eylemlerin almasdr. Bunda evresel deer
ve kayglarn siyasal ve ekonomik aktrler tarafndan da tannmasyla, evre rgtlerinin karar srelerine daha fazla eriflim olanana kavuflmasnn da pay vardr.
Devlet ve sermayede somutlaflan sisteme karfl elefltirel tutumun dourduu evre
rgtleri, gnmzde hem devletle hem de flirketlerle ortaklk ve iflbirlii iinde
alflabilmektedir.
Kurumsallaflmann kanlmaz ya da geri dndrlebilir olup olmad sorulabilir. Bu sorunun yant evre rgtlerinin etkililiinin neye gre lldne bal
olarak deiflmektedir. Diani ve Donati (1999) Avrupadaki evre rgtleri erevesinde yaptklar zmlemede, sosyal hareket rgtlerinin amalarna ulaflmak ve
etkili sonu elde etmek iin, rgtlenme asndan katlmc ya da profesyonel model arasnda, kullanlabilecek bask yntemi asndan da geleneksel ya da kesintiye uratc yollar arasnda seim yapmak gibi bir ikilem karflsnda olduklarn saptamfltr. Diani ve Donati (1999)ye gre yaptklar seime bal olarak drt evre
rgt tr ortaya kmaktadr. Bu trler aflada Tablo 8.2de grlmektedir.
Eylem Biimleri
Geleneksel Bask
Kesintiye Uratma/Aksatma
Profesyonel Kaynaklar
Kamu Yarar Lobisi
Profesyonel Protesto rgt
Katlmc Kaynaklar
Katlmc Bask Grubu
Katlmc Protesto rgt
Kaynak: Mario Diani, Paolo R. Donati (1999). Organisational Change in Western

European Environmental Groups: A Framework for Analysis, Environmental Politics, 8
(1): 13-34.
Tablo 8.2
Kurumsallaflma
Asndan evre
rgt Trleri
230
Kurumsallaflma sonucunda evre hareket rgtlerinin giderek daha fazla geleneksel doa koruma rgtlerine benzedii dile getirilmekteyse de son dnemde
doa koruma rgtlerinin de protesto gibi daha nce kullanmadklar tepki yollarna baflvurduklar grlmektedir. Bu anlamda, iki grup arasnda eylem tercihleri
asndan bir yaknsama olduu sylenebilir. Daha da nemlisi, evresel rgtlenme alannda gzlenen bu kurumsallaflmaya karfln yaflam alanlarna ve doal evreye yaplan mdahaleler karflsnda yerleflik glerle karfl karflya gelmekten kanmayan taban hareketleri azalmamfl artmfltr. Bunun yannda, profesyonel etkinlii reddeden, gnlllk ve tabanda aktivizmden yana gruplarn oluflturduu
a rgtleri geliflmifltir (Diani ve Donati, 1999).
Kurumsallaflma yalnzca yerel deil, kresel dzeyde byyen aktivizm tarafndan da tersine evrilmektedir. Bu balamda, Della Porta ve Tarrow (2005: 12)un
ulus tesi sreler ve aktivizm iin yapt saptama evre hareketi iin de aklaycdr. Sosyal hareketlerin kurumsallaflmas karflsnda kamusal alana nfuz etme
kapasitesine sahip kresel adalet sorunu etrafnda gevflek biimde rgtlenmifl yeni yaplar ortaya kmfltr; stratejilerin lmllaflmas karflsnda, protestonun rahatsz ediciliini artran dorudan eylem ve sivil itaatsizlik yollarna baflvurulmufltur;
sylemin uzmanlaflmaya bafllamas karflsnda, hareket yeni sorunlara dnmfltr.
Sonu olarak kurumsallaflmann yaygnlaflmasyla radikalliin yitirilmesinden endifle duyulmakla birlikte, radikallikten topyekn bir kopmann olmad da grlmektedir. Baz hareket rgtleri kurumsallaflrken, ortaya kan yeni hareketler radikal damar canl tutmaktadr. Ayrca, kurumsallaflma evre rgtlerinin etkilerinin azald anlamna da gelmemektedir.
EVRE HAREKETNN ETKS: EKOLOJK TOPLUMA

DORU
Dier sosyal hareketlerden farkl olarak, belli bir toplumsal snf ya da grupla zdeflleflmeyen, ekonomik, toplumsal, siyasal adan eflitliki, insann paras olduu doal evreyle iliflkilerinin yeniden tanmland ekolojk bir toplum idealine
dnk kltrel, siyasal ve sosyal bir hareket olarak ortaya kan evre hareketlerine, genel sosyopolitik deiflim srecinde merkez bir rol yklenmifltir. rnein,
Touraine ve dierleri (1983, aktaran Rootes, 2004: 605) 1980lerde ekoloji hareketini endstri sonras topluma geiflin taflycs olan dnfltrc bir sosyal hareket
olarak grmfltr. Gerekten de ekolojik dflnce ve hareket 1970lerden bu yana
toplumsal, siyasal, ekonomik yap, kurumlar ve iflleyifl zerinde nemli etkiler yaratmfltr. Haraketin bu etkiye ulaflmasnda Castellsin (2010: 186-189) insanlarn
dflncelerini deifltirme, sermayeyi ehlilefltirme, devletin desteini alma, medyay kendi yanna ekme yolundaki etkinliklerinin byk rol olmufltur.
evre hareketinin etkisi drt grupta deerlendirilebilir (Van Der Heijden, 1999:
202): 1) Srele ilgili, 2) zsel, 3) Yapsal ve 4) Duyarllafltrma. evre hareketi
bunlardan bazlarnda daha etkiliyken, bazlarndaki baflars snrl kalmfltr. En etkili olduu alann evre konusundaki duyarlln, bilincin ve bilginin ykseltilmesi olduu sylenebilir. Blmn baflnda aktarlan arafltrma sonularnn da ortaya koyduu gibi, bugn btn toplumlarda evrenin korunmasna verilen destek
yksek oranlara ulaflmfltr. Bu etki kendi baflna anlaml olmasnn yannda yapsal ve zsel deiflikliklerin gerekleflmesinin toplumsal talebe bal olmas nedeniyle de nem taflmaktadr. Srele ilgili etki sosyal hareketlerin karar alma srelerine eriflim derecesini ifade etmektedir. Bu alanda da nemli yol kat edildii g-
231
rlmektedir. Baflta kitlesel evre rgtleri olmak zere evreyle ilgili gruplarn evre hakkndaki siyasa ve karar yapm srelerine dahil edilmesini salayan mekanizmalar kurulmufltur. rnein, 2006da deifltirilen evre Kanunu evre rgtlerinin katlmn ngrmektedir. Kanunun 3. maddesine gre evre politikalarnn
oluflmasnda katlm hakk esastr. Bakanlk ve yerel ynetimler; meslek odalar,
birlikler, sivil toplum kurulufllar ve vatandafllarn evre hakkn kullanacaklar katlm ortamn yaratmakla ykmldr. evre rgtlerinin ulusalararas politika
srelerine katlm kanallar da genifllemifltir (Cerit Mazlum, 2007). zsel etkiler
hareketin mcadele konusu ettii alanda elde ettii sonulardr. rnein, bir nkleer santralin yapmnn engellenmesi, baraj inflaatnn durdurulmas, doal alanlarn koruma altna alnmas, hava ve su kirliliinin nlenmesi, kirletici bir tesisin kapatlmas bu erevede deerlendirilebilir. evre hareketlerinin bu alanda nemli
kazanmlar olmakla birlikte genel olarak tam bir baflardan sz edilemez. Yapsal
etkiler kurumsal dzlemdeki ve ittifak yaplarndaki deiflimi gstermektedir.
1970lerden bafllayarak hemen her lkede evre amal kamu kurumlar kurulmufl,
evre konusunda yasal dzenlemeler yaplmfl, evre bir kamu politikas hline
gelmifltir. Trkiye de dahil olmak zere, evrenin devletlerin kurumsal yaps iin
girmesinde evre hareketinin yadsnamaz bir katks olmufltur. Pek ok lkede siyasal parti sistemini deifltiren ve siyasal srelerde sosyal hareketlere gl bir
mttefik hline gelen yeflil partilerin kurulmas da kaydedilen nemli yapsal deifliklerden biridir.
Ancak evre hareketinin kuflkusuz byk bir pay bulunan btn bu geliflmelere, rnein, evreciliin gnlk hayatn rutinlerinden biri hline gelmesine, evrenin devletlerin ncelikleri arasna girmesine, flirketlerin evreci bir kimlik edinme abalarna karfln, ekolojik bozulmann yapsal nedenleri yerinde durmaktadr.
evre hareketlerinin toplumsal deiflime ne ynde etkisi olmufltur? SIRA SZDE
TRKYEDE EVRECLK VE EVRE HAREKETLER
D fi N E L M
Trkiyede evreciliin geliflimi dnyadakine koflut bir seyir izlemifltir.
Dnyann
geri kalannda olduu gibi, 1970lerde yavafl da olsa oluflmaya bafllayan evre koS O R U 1990lardan
nusundaki toplumsal duyarlk, 1980lerin ortalarndan, fakat zellikle
sonra ykselmifltir. Sanayileflme, hzl ve arpk kentleflme, artan nfusun ve byyen ekonominin gereksinmesini karfllamak iin yaplan enerji yatrmlar sonucunDKKAT
da younlaflan ekolojik bozulma ile iklim deifliklii gibi kresel sorunlar toplumdaki farkndalk ve bilin dzeyinin ykselmesine yol amfltr. Arafltrmalar topSIRA SZDE rnein,
lumsal bir sorun olarak evreye verilen nemin arttn gstermektedir.
Dnya Deerler Arafltrmasnn 2007-2008 bulgular Trkiyede evreye verilen
nemin dnya ortalamasna yakn olduunu ortaya koymaktadr
(Baykan ve ErAMALARIMIZ
tun, 2011). Arafltrmaya katlanlarn %57,1i kendilerini, Ekonomik geliflmeyi yavafllatsa ve biraz iflsizlie yol asa bile, evrenin korunmasna ncelik verilmelidir.
biiminde dile getirilen dflnceye daha yakn hissettiklerini belirtmifltir.
K T A P Dnya ortalamas % 57,4tr. Ayn arafltrma yurttafllarn, evrenin korunmasna katkda bulunmaya hazr olduklarn da gstermifltir. Arafltrmaya katlanlardan % 83,4,
Eer evre kirlenmesini nlemek iin harcanacandan emin
T E olsaydm,
L E V Z Y O N gelirimin
bir ksmn bu ama iin verebilirdim. derken, % 78,3 evre kirlenmesini nlemek iin kullanlacaksa, vergilerde bir artfl kabul edebilirim. ynnde grfl belirtmifltir (Baykan ve Ertun, 2011).
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
232
Ne var ki, Trkiye evre amal toplumsal rgtlenme konusunda dnya ortalamasndan ayrlmaktadr. evreye karfl gsterilen duyarlk evresel rgtlenme
alanna ayn biimde yansmamaktadr. Trkiye gerek evre rgtlerinin gerekse
evre rgtlerine ye olanlarn says asndan yukarda anlan arafltrmann yrtld lkelerin gerisindedir. Dnya genelinde arafltrmaya katlanlarn % 13 bir
evre kurulufluna ye olduunu belirtirken bu oran Trkiyede % 1,2dir. Ayn
arafltrmann 1999da bulduu % 0,2 oranna gre greli bir artfl yaflanmakla birlikte, lkemizde evre rgtlerine yelik genelde sivil toplum rgt yeliinde olduu gibi dflktr (Baykan ve Ertun, 2011). evrenin ncelik sralamasnda dier toplumsal sorunlarn gerisinde kaldn saptayan daha yakn tarihli bir arafltrma da dflk evresel rgtllk dzeyine iliflkin bu bulgular dorulamaktadr. 45
lkede yrtlen Uluslararas Sosyal Saha Arafltrmalar Program (ISSP) Trkiye
arafltrmasnn Trkiyede evre 2010 bafllyla yaymlanan sonularna gre, grfllen deneklerin yalnzca % 1,7si evre koruma amal bir gruba yedir. Bir evre kurulufluna parasal destekte bulunanlarn oran ise % 3,3tr. Arafltrma katlmann dorudan yntemleri asndan da benzer bir tutumun sz konusu olduunu
gstermektedir. evreyle ilgili konularda bir dilekeyi imzaladn syleyenlerin
oran % 4,6, protesto yryflne ya da gsteriye katldklarn belirtenlerin oran
ise % 2,3tr. Bu tablo Trkiyede evrenin henz toplumsal ve siyasal katlmann
temel drts olabilecek bir nitelikte olmad sonucuna gtrmektedir (arkolu ve Kalaycolu, 2011: 28). ki arafltrmann bulgular birlikte deerlendirildiinde, Trkiyedeki durumun toplumdaki evre bilincinin dzeyiyle evre rgtlerinin says, evre hareketlerinin yaygnl ya da gl bir yeflil partiye sahip olma
arasnda dorudan bir iliflkinin kurulamayaca ynndeki sosyolojik gzlemi yanstt sylenebilir (Rootes, 1997, 320).
evre alanndaki toplumsal rgtlenme gnmzde hl say ve toplumsal taban asndan dar olsa da dnya ile efl zamanl olarak bafllamfltr. 1970li yllar Trkiyede de evre rgtleri ve evresel hareketlerin doufluna tanklk etmifltir. rgtlenme rntleri de benzerdir. Modern evre anlayfln nceleyen dnemdeki
rgtlenmenin ilk rnekleri arasnda kentleri gzellefltirme dernekleri, havyanlar
koruma dernekleri, ormanclar gibi dorudan evreyle ilgili meslek yelerinin kurduu kurulufllar saylabilir (Atauz, 2000). Batdaki doa koruma rgtlerine benzerlik taflyan ilk rgtn 1955te kurulan Trkiye Tabiatn Koruma Dernei
(TTKD) olduu sylenebilir. Onu 1975te kurulan Doal Hayat Koruma Dernei
(DHKD) ve 1978de kurulan Trkiye evre Vakf (TV) izlemifltir. Protestolar fleklinde kendini gsteren evreyle ilgili toplumsal hareketlenmenin tarihi de 1970li
yllara uzanmaktadr. 1975te Samsunda Bakr zabe tesislerinden kaynaklanan kirlilii protesto eden kyller evre sosyal hareketlerinin ilk rneklerinden biri olarak deerlendirilebilir (Diner, 1996: 88).
1980lerin ortalarndan itibaren gerek yerel gerekse ulusal dzeyde farkl dflnsel kaynaklardan beslenen, ynelimleri, amalar, etkinlik yntemleri asndan
eflitlilik gsteren gruplarn katlmasyla evre alanndaki toplumsal rgtlenme
genifllemifltir. Fakat niceliksel adan asl krlma 1990larda yaflanmfltr. 2008 ylnda yaplan bir deerlendirme evre alannda etkinlik gsteren 575 sivil toplum rgtnn % 76snn (439unun) 1995-2007 yllar arasnda kurulduunu ortaya koymufltur (Paker ve Baykan, 2008). rgtlenme modelleri de olduka eflitlidir. Dernek, vakf gibi geleneksel sivil toplum rgtleri yannda evre sorunlarnn lek
ve konu eflitliliinin, teki toplumsal sorunlarla yakn iliflkisinin sonucu olan kap-
sayc ve dinamik rgtlenme gereini yanstr biimde platform, inisiyatif, koalisyon, meclis gibi farkl rgtlenme yaplar sz konusudur. evre rgtlerinin arlkl olarak byk kentlerde etkinlik gstermekte olduu grlmektedir. evre rgtleri arasnda yukarda anlanlara ek olarak TEMA, Doa Dernei, WWF-Trkiye,
Greenpeace-Trkiye saylabilir. Trkiyede evre hareketinin geliflimi genel
hatlaryla drt dnem iinde incelenebilir.
1) evreci Uyanfl Dnemi: 1980 ncesi
2) Ekolojik Hareketler Dnemi: 1980-1990larn ortalar
3) evreciliin Kurumsallaflmas: 1990larn ikinci yars
4) Yer(kres)elleflme: 2000li yllar
evreci Uyanfl Dnemi

Yerel evre protestolarnn ve ulusal dzeyde etkinlik gsteren evre rgtlerinin
doufluna tank olan bu dnemin dier nemli yan da devletin evre konusuna
eilmeye bafllamasdr. 1972de Stockhholmde dzenlenen ve evrenin ilk kez
uluslararas politika gndeminde n plana kmasn salayan BM nsan evresi
Konferans, Trkiyede de devletin evre sorunlarn gndemine almasna katkda
bulunmufltur. Bu dnemde evre kamu politikas sorunu olarak ele alnmaya bafllanmfl; 3. BYKPden itibaren kalknma planlarnda evreye yer verilmifl; evre
amal kamu rgtleri kurulmufltur.
Ekolojik Hareketler Dnemi

evre hareketinin toplumsal alanda nemli bir varlk kazanmas 1980li yllarda
gerekleflmifltir. evrecilik feminizm ile birlikte 1980ler boyunca toplumsal muhalefetin taflycs roln stlenmifltir. Dnemin siyasal ve ekonomik koflullarnn
bunda belirgin pay vardr. Siyasal muhalefetin baskland bir dnemde, evrenin
znde toplumsal ve bireysel bir yaknma konusu ve ideolojik yk olmayan bir
sorun alan olarak grlmesi nedeniyle alan alann da etkisi olmufltur. Ancak
ekonomik politikalardaki yeni ynelimin pay da azmsanamaz. lke ekonomisini
dfl pazarlarla btnlefltirmeyi amalayan, ihracata dayal bymeyi ngren, serbest piyasa ekonomisine geifl ekonomik etkinliklerin doal evre zerindeki basksn artrmfl ve grnr hle getirmifltir. Yatrmlarn yer seiminde yerel halkn
duyarlklarn ve evre koruma gereklerini gz ard eden tutum dneme zelliini
veren ounlukla yerel evresel direnifl hareketlerini tetiklemifltir.
Bu dnemde zellikle ekolojik denge ve yerel halkn geimsel etkinlikleri zerinde olumsuz etkilere yol aan enerji ve turizm yatrmlarna karfl yerel dzeyde
bafllayp ksa srede ulusal alana taflnan ok sayda toplumsal hareket sz konusudur. Gkovada (Kemerky) termik santral kurulmasna karfl, yerel halkn bilim insanlar, uzmanlar, evreciler ve kitle rgtlerinin desteiyle gerek protesto
gerekse hukuk yoluyla verdii direnifl mcadelesi nemli bir mihenk tafldr. Kyllerin direnifli hkmetinin kararn deifltirmeyi baflaramamfl olsa da Gkova
olay Trkiyede evresel hareketlerin tarihi iinde kendi yerini almfltr. Hareketin en nemli kazanmlarndan biri, sosyal hareketlerin doasna uygun biimde,
evre karflsnda kalknmaya ncelik veren egemen bakfln grnr hle getirilmesi olmufltur. Hareketin dier zellii ise, yerel hareketlerde baskn olarak gzlendii gibi evresel ve ekonomik kayglarn tepki syleminin kuruluflundaki zgn bileflimidir.
233
234
Dnemin iz brakan toplumsal hareketlerinden biri de Aliaada (Gencelli) yaplmas planlanan termik santrale karfl gsterilen direnifltir. Protesto eylemleri ve
hukuk mcadelesi sonucunda termik santralin kurulmasnn engellendii Aliaa
rnei, gereklefltirilen sevgi zinciri gibi zgn eylem trleri ve bunlarn siyaset
dzlemindeki yansmalaryla evre hareketleri iinde kendine zg bir yere sahiptir. Hareketin etkili olmasnda yerel ve ulusal dzeylerde kurulan ittifaklar nemli
bir rol oynamfltr. Aliaa ayrca Trkiyede evre hareketinin ulus tesi evrecilikle iliflkilenmesi asndan da nemli rneklerden biridir.
Bu dnemde evrenin toplumsallaflmasnda Caretta Caretta kaplumbaalarnn
yaflam alan olan Kyceiz-Dalyanda turistik tesis yaplmasna karfl DHKD nclnde srdrlen etkinlikler sonucunda yatrmn durdurulmas, Ankara, stanbul gibi byk kentlerde yeflil alanlarn yaplaflmasna karfl verilen hukuk mcadelelerinin kazanlmas gibi geliflmelerin de pay vardr.
Yerel direnifl hareketleri dflnda, evresel rgtlenme alan beslendii dflnsel
kaynaklar asndan farkllaflan yeni gruplarla eflitlilik kazanmfltr. 80lerden 90lara geerken ekolojik dflncedeki farkl durufllar temsil eden gruplarn saysnn
artt grlmektedir (Adem, 2005). Dnemin nemli geliflmelerinden biri kuflkusuz 1988de Yefliller Partisi nin kurulmasdr. Siyasal parti kimliinin evresel muhalefetin etkisini ve gcn artracana dair grfln ar basmas sonucunda kurulan parti, Avrupadaki yeflillere benzer biimde iktidar deil, evresel muhalefetin sesini duyuraca yeni bir kanal olmay hedeflemifltir. zellikle Aliaada termik
santrale karfl mcadelenin rgtlenmesinde olduu gibi, evre hareketleriyle dayanflma ve iflbirlii Partinin ncelikli etkinlikleri arasnda yer almfltr (Duru, 2002).
Parti, seimlere katlmak iin rgtlenme yolunda aba harcamfl olmakla birlikte,
var olduu sre iinde seime girmemifltir. Benimsenecek ekolojik durufl ve izlenecek strateji konusunda yaflanan grfl ayrlklar nedeniyle etkinlik kazanamayan Parti, 1994te Anayasa Mahkemesince kapatlmfltr. Yefliller Partisi 2007de yeniden kurulmufltur.
Gkova, Aliaa, Yataan rneklerinde olduu gibi evre karflsnda ekonomik
kalknma yanls bir tutum sergilemekle birlikte, bu dnemde devlet kurumsal yaps iinde de evre konusunda yol alnd belirtilmelidir. Bunlar arasnda zellikle evre hakk nn anayasal gvenceye kavuflmas (Madde 56); 1983te evre Kanununun yrrle girmesi; 1991de evre Bakanlnn kurulmas, hava ve su kirlilii gibi evre sorunlarna iliflkin dzenlemeler yaplmas saylabilir.
evreciliin Kurumsallaflmas
Dnya evre ve Kalknma Komisyonunun 1987de yaymlanan Ortak Geleceimiz
bafllkl Raporu uluslararas evre politikasn olduu kadar evrecilii de derinden
etkilemifltir. Raporun evre ve kalknma ikilemini aflmann yolu olarak nerdii
srdrlebilir kalknma kavram, evrenin yerleflik ekonomik ve politik sreler
tarafndan benimsenmesini kolaylafltrmfltr. Kavram evreci rgtlerden de kabul
grmfltr. Bu balamda, srdrlebilir kalknmann ulusal ve uluslararas dzeyde uygulamaya geirilmesi yollarnn tartflld 1992 Rio Yeryz Zirvesi evre rgtleri iin uluslararas politika srelerine eriflim ve etkileme frsat yaratmfltr.
Konferans dnyada o gne kadar grlen en byk sivil toplum katlmna sahne
olmufltur.
Zirve, Trkiyede de halkn ve sivil toplum kurulufllarnn evreyle ilgili karar
srelerine katlmas gereinin anlafllmas asndan yararl olmufltur. Zirveye resmi devlet temsilcileri yannda az sayda da olsa evre rgtleri katlmfltr. Rio Zir-
235
vesi ve ktlar Trkiyede evresel rgtlenmede hemen ve dorudan bir etki yaratmamfl; bu etki, 1996da stanbulda gereklefltirilen ve Rionun srdrlebilir
kalknma gndemini insan yerleflimleri politikalaryla btnlefltiren Habitat II Konferans nda grlmfltr. Katlmcln zendirildii ulusal hazrlk sreci ve Konferans Trkiyede genel olarak sivil topluma zelde de evre rgtlerine yadsnamaz bir devingenlik kazandrmfltr. Bu srete ve ardndan evrenin farkl boyutlarna dnk etkinlik gsteren yeni rgtler kurulmufltur.
Habitat II Konferans, Trkiyede evreciliin kurumsallaflmaya bafllamasnda
nemli dnm noktalarndan biridir (Adem, 2005). Ulusal dzeyde olduu kadar
ulus tesi alanda tannrln byk lde profesyonel kurumsal yaplara sahip
olmay gerektirdiinin fark edilmesiyle evre rgtlerinin ilgisi kurumsallaflmaya
doru kaymfltr. Rioda kararlafltrlan srdrlebilir kalknma politikalarnn uygulanmasnda, evre sivil toplum rgtlerinin daha fazla ifllev yklenmesini ngren
uluslararas dzeydeki yaklaflm deifliklii de kurumsallaflma eilimine katkda
bulunmufltur. evre rgtleri proje gelifltirme ve uluslararas evre fonlarndan yararlanma etkinliklerine ncelik vermifltir. Kurumsallaflmann baflka bir sonucu da
kamu karar srelerine eriflimin artmasdr. Yetenekleri ve kapasiteleri artan evre
sivil toplum rgtlerinin evreyle ilgili karar ve uygulama sreelerine danflma ve
grfl alma amal olarak dahil edilmesi olaanlaflmfltr. Kurumsallaflmann olumlu bir sonucu olarak evre rgtlerinin etkinlii ykselmifltir, fakat bu beraberinde evreciliin toplumsal tabannn genifllemesini getirmemifltir (Cerit Mazlum,
2006).
Resim 8.7
Akkuyu Nkleer
Santrali: Dnya
Dostlar Dernei ve
Nkleer Karflt
Platfom Eylemleri.
Bu dnemi karakterize eden yalnzca kurumsallaflma deildir; toplumsal mcadeleler de srmfltr. Trkiyede evreciliin sembol hline gelen iki nemli evre mcadelesi 1990l yllarn rndr. Bunlardan ilki 1970lerin sonunda filizlenen ve 1990larda glenen nkleer karflt harekettir. 26 Nisan 1986da yaflanan
ernobil nkleer kazas dnyada olduu gibi Trkiyede de nkleer enerji hakkndaki kuflku ve endifleyi artrmfl; nkleer karflt hareketleri canlandrmfltr. Mersin
Akkuyuda nkleer g santrali kurulmas karar verilmesinin ardndan 1977-79
dneminde daha ok yre halknn nclnde geliflen nkleere hayr kampanyas, 1992de santralin yeniden gndeme gelmesiyle yerel halkn, ekolojik
gruplarn, meslek rgtlerinin iinde olduu, Greenpeace gibi uluslararas evre
rgtlerinin destek verdii nkleer karflt harekete dnflmfltr. Hareket 1990l
yllar boyunca 170 000 destekiye ulaflan imza kampanyas, Akkuyuda ve Ankara,
236
stanbul, zmir gibi kentlerde gereklefltirilen protesto eylemleri, nkleer karflt

hafta ve festivaller, katlanlarn % 85inin nkleer santrale hayr oyu kulland resm olmayan referandum gibi eflitli yollarla nkleer karflt mcadeleyi srdrmfltr (Duru, 1995; Kadirbeyolu, 2005). Sosyal hareketlerin a yapsna uygun biimde rgtlenen Nkleer Karflt Platform nclnde sren kampanyalarn da etkisiyle, fakat daha ok ekonomik gerekelerle 2000 ylnda nkleer santral planndan vazgeilmifltir. Hareketi zgn klan etmenlerin baflnda sreklilii gelmektedir. Akkuyu santralinin yapmnn yeniden gndemde olduu son yllarda hareket
eski ve yeni bileflenleriyle etkinliklerini srdrmektedir.
2000lere geerken yaflanan ikinci nemli geliflme ise en nemli rneklerinden
biri Bergama hareketi olan baflta altn madencilii olmak zere doal evre ve geim kaynaklarna tehdit oluflturduu dflnlen ekonomik etkinliklere karfl ykselen toplumsal tepki ve hareketlenmedir.
Resim 8.8
Bergamada
siyanrle altn
karlmasna karfl
Bergama
kyllerinin Boaz
Kprsndeki
eylemi ve
gereklefltirdikleri
referandum
Yer(kres)elleflme
evreciliin 2000li yllardaki en belirgin zellii yerel ve kresel dzeydeki derinleflmesidir. Yerel evre hareketlerinin yaygnlaflmas, evre rgtlerinin etkinlik
alann kresel dzeye doru geniflletmesi sz konusudur. zellikle yerel dzeydeki mcadelelerde kullanlan yerel kimlii yeryznn haklarnn savunusuyla
iliflkilendiren yeni toplumsal hareket dili dikkat ekicidir. Yereli yeryznn btnl iinde kuran ve savunan bir evre hareketi oluflmaktadr.
Yerel hareketlerin yagnlaflmasnda Neoliberal ekonomi politikalar erevesinde doal kaynaklarn yabanc sermaye yatrmlarna almas, zellefltirme, dereglasyon gibi uygulamalarn doal evre zerindeki basky fliddetlendirmesi, yatrmlarn yerel halkn yaflam alanlarn ve geim kaynaklarn etkiler hle gelmesi
nemli bir etkendir. Yerel direnifllerin ounlukla bu politikann etkilerinin en ok
hissedildii madencilik, enerji, tarm gibi sektrlerdeki yatrmlara karfl geliflmesi
bunun gstergesidir. Son yllarda saylar artan hidroelektrik santral (HES) karflt
hareketler, Kazdalarnda altn madenciliine karfl verilen mcadele, GDO karflt hareketler glenen toplumsal tepkinin rnekleridir.
237
Resim 8.9
fiavflatta HESlere
Hayr Mitingi
(HESlere Geit
Yok; Su Hayattr
Satlamaz).
Trkiyede evresel rgtlenme baflndan beri ulus tesi alanla etkileflim iinde
olmufltur. Yerel nitelikli hareketler, kurumsallaflmfl rgtler, siyasal ekoloji gruplar uluslararas balar gelifltirmifltir. Bunlar arasnda Akdeniz, Karadeniz ve Avrupa
lkelerindeki evre gruplaryla kurulan iliflkiler nemli bir yer tutmufltur. Ancak
zellikle evre sivil toplum kurulufllarnn 1990larda bafllayan formal balar son
yllarda ABde, BMde, uluslararas evre anlaflmalarnn kurumsal yaplarnda artan
temsilleriyle yerleflik hle gelmifltir (Cerit Mazlum, 2006; 2007).
Sonu olarak, evre hareketleri ve rgtlerinin toplumda evreciliin yerleflmesi, devlet tutumunun deifltirilmesi, ekonomik etkinliklerin evresel sonularnn
tartfllr hle gelmesinde nemli bir pay vardr. evre hareket ve rgtlerinin somut baflar ve kazanmlar arasnda nemli doa alanlarnn koruma statsne kavuflturulmas, evreye zararl faaliyetlerin engellenmesi ya da zararlarn azaltc nlemlerle kurulmas, yasal ve kurumsal dzenlemelerin yaplmas, doal alanlar ve
trlerin korunmas, devletin evre politika ve uygulamalarnn izlenmesi, ulusal
dzeyde, AB ve BM erevesinde evre politika srelerini etkileme, uluslararas
anlaflmalardan doan ykmllklerin uygulamasnn izlenmesi saylabilir. En
nemli katklarnn ise rgn retim programlarnn eksiini tamamlayan yaygn
evre eitimi ve bilgilendirme olduu belirtilmelidir.
Trkiyedeki evre hareketini dier rneklerle karfllafltrdmzda
hangi
SIRA
SZDEbenzerlik ve
farklardan sz edilebilir?
D fi N E L M
SONU: KRESEL EVRE HAREKETNE DORU
Grld gibi evrecilik son yarm yzyla damgasn vurmufl bafllca sosyal haO R U devam etreket olarak, dnyann her yerinde nemli bir toplumsal olgu Solmaya
mektedir. Son dnemde evreciliin snmlenmekte olduunu syleyenler olsa
da giderek lei geniflleyen, fliddeti ve hz artan ekolojik bozulma,
bunun yaratDKKAT
t yoksullaflma, kysallaflma gibi toplumsal ve ekonomik sonular evresel hareketler dinamiinin sreceine iflaret etmektedir. Ekolojik bozulmann ve eflitsizlikSIRA SZDE
lerin kreselleflmesi, evre hareketini hareketlerin hareketi olarak
nitelenen kresel adalet hareketi iinde de n plana karmfltr. klim deifliklii sorunu da
evre ve kalknma odakl hareketleri ortak gndem ve kimlik
etrafnda bir araya
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
238
getirerek, hareketin sylemini ve etkinlik leini yerelle kreseli buluflturacak biimde geniflletmifltir. evre hareketinin baflndan bu yana kresel bir bir hareket
olduu kabul edilse de iklim deifliklii ve onunla balantl ekolojik, toplumsal ve
ekonomik sorunlar, toplumsal tepki ve rgtlenme dinamiklerine tam anlamyla
kresel bir zellik kazandrmfltr.
Resim 8.10
klim Eylem
Gn, Kopenhag,
12 Aralk 2009.
Hareketin geirdii deiflime uygun olarak, evre hareketi hakkndaki akademik alflmalarn ilgisi de ulus-devlet erevesi iinde incelenen aktivizmden ulus
tesi aktivizme doru kaymfltr. Son yllarda yaymlanan arafltrmalarn arlkl
olarak ulus tesi alandaki aktivizm ve sosyal hareket rgtlenmesi, evre rgtlerinin uluslararas politika ve kararlara etkisi ve bu etkiyi belirleyen yaplarn incelenmesi hakknda olmas bunun gstergesidir. Trkiyede de evre hareketleri konusunda son dnemde artan alflmalar Bergama rneinde olduu gibi yerel direnifl hareketlerine younlaflmfltr.
239
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
evrecilik iindeki farkl durufl ve akmlar ayrt

etmek.
evreci dflnce ve durufl iinde evre sorunsalnn kkeni ve zm yollar konusundaki grflleri asndan birbirinden ayrflan farkl gruplar
bulunmaktadr. Bu ayrflmalardan en nemlisi
evre ve ekoloji kavramlarnn yklendii siyasal
anlamdan dolay evrecilik ve ekolojizm arasndadr. evrecilik, karfl karflya olduumuz evre
sorunlarnn var olan siyasal ve ekonomik dzen
iinde, yerleflik retim ve tketim kalplarnda
kkl bir deifliklie gidilmeden zlebileceini
ngrr. evre sorunlarnn yapsal nedenlerini
sorgulamaz; teknik ve ynetsel zm yollarna
odaklanr. Ekolojizm ise evre sorunsalnn kayna olarak grd var olan ekonomik, toplumsal ve siyasal dzeni temelden sorgulayan elefltirel bir yaklaflm esas alr. Bu anlamda, evrecilik
evre sorunlar karflsnda dzeltimci (reformcu)
bir yaklaflm benimserken, ekolojizm srdrlebilir topluma geifl iin var olan sistemde kkten
deifliklikler yaplmas gereini savunur.
N
A M A
evre hareketinin savunduu deer ve ilkeleri

tanmlamak.
evre hareketine kimliini veren temel ortak deer ve ilkelerin baflnda evre-merkezcilik, eflitlik ve hakkaniyet, yerellik, fliddet karfltl, yeryznn snrlarna sayg ve yeni bir bilim ve
teknoloji anlayfl saylabilir. Bu deer ve ilkeler
evre hareketinin savunduu ekolojik toplumun
temel yap tafllarn oluflturur. Kuflkusuz bu deer ve ilkelerin tafld ncelik ve arlk evre
hareketi iindeki farkl ynelim ve sorun tanmlarna sahip eflitli gruplar asndan deifliklik
gstermektedir.
Dnyada ve Trkiyede evre hareketinin geliflimini belirleyen etmenleri zmlemek.
evre hareketinin tarihi evresel bozulmann tarihiyle i ie gemifltir. evreciliin geliflimi ilki
19. Yzyln sonunda bafllayan doa korumac
hareket, ikincisi ise 1960l yllarn sonunda ortaya kan modern evre hareketi olmak zere bafllca iki dalga iinde incelenebilir. Birinci dalga
doa koruma hareketinin ortaya kmasnda Sanayi Devrimi sonrasnda artan evresel bozulma
ve kirlilik, bilimsel ve teknolojik ilerlemenin insan doa iliflkisi zerindeki ykc etkisi, doal
N
A M A
alanlarn ve yaban yaflamnn korunmas konusunda artan duyarlln rol olmufltur. Modern
evre hareketi ise dnemin teki yeni sosyal hareketleriyle birlikte sanayi toplumlarnda yaflanan yapsal ve kltrel deiflimin izdflmlerinden biridir. renci hareketleri, savafl karflt hareket ve Yeni Sol dflnceyle yakn iliflki iinde
biimlenen evre hareketi, yerleflik dzene, tketim kltrne ve denetimci siyasal kurumlara
karfl bir karfl-kltr hareketi olarak geliflmifltir.
Doal evre zerinde artan insan mdahalesinin
gzlenen ykc sonular, yaflanan evresel felaketler, evresel bozulmann boyutlar hakknda
uyarc etki yaratan yaynlarn bu dnemdeki toplumsal hareketlenmede nemli rol olmufltur.
evresel toplumsal rgtlenme Trkiyede de
1970lerin ortalarnda bafllamfl, 1980lerin ortalarnda ivme kazanmfltr.
evre hareketinin etkisini deerlendirmek.
evre hareketi 1970lerden bu yana baflta endstrileflmifl lkeler olmak zere tm dnyada toplumsal, ekonomik ve siyasal dzlemde yadsnamaz bir etki yaratmfltr. evre hareketinin etkisi
drt dzeyde ele alnabilir. ncelikle, evre hareketleri toplumsal dzeyde evre konusundaki
duyarllk ve bilincin artmasnda ok nemli bir
rol oynamfltr. kinci etki devletlerin evre sorunlarn gndemlerine almas, evre amal kamu kurumlarnn oluflturulmas ve evre korumaya dnk yasal dzenlemeler yaplmasndaki
katklardr. Bununla balantl nc etki ise
karar yapm srelerine evresel gruplarn katlmasn salayan mekanizmalarn oluflturulmasdr. evre hareketinin mcadele konusu ettii
sorunlar karflsnda elde ettii sonular ifade
eden zsel etkisinin ise grece daha snrl kald grlmektedir.
evreciliin dier sosyal hareketlerle etkileflimini
aklamak.
evrecilik baflndan bu yana dier sosyal hareketlerle yakn iliflki iinde olmufltur. Bu balamda, modern evre hareketinin gelifliminde renci hareketleri ile savafl karflt ve nkleer karflt hareketlerle kurulan iliflki nemlidir. evre
hareketi gnmzde ise kreselleflme karflt ya
da alternatif kreselleflme hareketi ile yakndan
balantldr.
240
Kendimizi Snayalm
1. Dier canllarn insan amalar iin yalnzca arasal
bir deer tafldn varsayan dflnce sistemi adakilerden hangisidir?
a. Holizm
b. evre-merkezcilik
c. Trclk
d. Derin Ekoloji
e. nsan-merkezcilik
6. Avrupada yeflil partilerin ortaya kfln, endstri

toplumlarnn deer sistemindeki deiflime balayan
yaklaflm afladakilerden hangisidir?
a. Ekolojizm
b. Post-materyalizm
c. Liberalizm
d. Holizm
e. Yeni sol
2. Afladakilerden hangisi evreciliin savunduu ilkelerden biri deildir?

a. Kuflaklararas adalet
b. Yerellik
c. Merkeziyetilik
d. Ekolojik btnlk
e. Eflitlik
7. Afladakilerden hangisi ikinci dalga modern evre

hareketinin zelliklerinden biri deildir?
a. Sekinci bir yapya sahip olmak
b. Nkleer enerji karfltl
c. Karfl-kltr hareketi nitelii taflmak
d. Hiyerarfliye karfl kmak
e. Tketim toplumunu sorgulamak
3. Afladakilerden hangisi evre hareketinin ortaya kflnda rol oynayan etkenlerden biri deildir?
a. Sanayileflme
b. Yeni Sol hareket
c. Aydnlanma
d. Romantizm
e. Savafl karflt hareketler
8. Trkiyede evreciliin geliflimiyle ilgili olarak afladakilerden hangisi sylenemez?

a. evre rgtlerine yelik oran dflktr.
b. Toplum, evreye dier toplumlara gre daha az
nem vermektedir.
c. evre hareketleri 1970lerde bafllamfltr.
d. evre hareketleri politikalarn deiflitirilmesine
katk yapmfltr.
e. evre rgtleri karar srelerine katlmaktadr.
4. Afladaki nermelerden hangisi evre hareketinin

tanmlanan nitelikleriyle badaflmaz?
a. evre hareketi yalnzca Bat toplumlarna zg
bir olgudur.
b. evre hareketleri taleplerini duyurmak iin ounlukla protesto eylemlerine baflvururlar.
c. evre hareketi kresel bir nitelik taflr.
d. evre hareketleri a biiminde rgtlenirler.
e. evre hareketleri doal yaflam alanlarnn korunmas iin alflr.
5. evre hareketinin ykseliflini a toplumunun geliflimine balayan yazar afladakilerden hangisidir?
a. Doherty
b. Dobson
c. Rootes
d. Castells
e. Carter
9. Trkiyede ilk yeflil parti hangi ylda kurulmufltur?

a. 1978
b. 1980
c. 1985
d. 1988
e. 2007
10. Srdrlebilir kalknma kavram hangi yaynda
kullanlmfltr?
a. Bymenin snrlar
b. Ortak Geleceimiz
c. Sessiz lkbahar
d. Yaflamda Kalknma in Plan
e. Snrlarn tesinde
241
Okuma Paras
EVRE TOPLUMSAL UYANIfi GVENCESNDE...
Dnya evre Gnnn 18. yln kutluyoruz. Kutluyoruz, nk, 5 Haziran 1972de Stockholmde bafllayan
Birleflmifl Milletler Dnya evre Konferans, insanln
ortak gelecei iin yaflamsal nem taflyan evrensel ilkeleri belirlemekle yetinmemiflti. Daha ileri giderek, bu
ilkelerin uygulanmas ynnde tm ye hkmetlerini
de grevli klmflt.
[K]onferansn Sonu Bildirgesinde evre her iki ynyle de yani hem doal evre, hem de insan yaps
(kltrel) evre olarak, insanolunun esenlii ve temel
haklarndan yararlanmas iin ve hatta yaflamn kendisi
iin gereklidir... grflnde birleflen lkeler, ortak ykmllklerini ise flyle belirlemifllerdi: evrenin korunmas ve gelifltirilmesi dnyann ekonomik kalknmas iin en nemli edir. Bu, btn insanlarn acil istei ve btn hkmetlerin grevidir.
Trkiye, 18 yl nce dnya uluslaryla ortaklafla girdii
bu kutlanacak ykmllkler iin bugne dein neler yapt? ... Kuflkusuz, bu sorulara olumlu yant vermek
olanaksz. ...
TOPLUMSAL UYANIfi
Bu talihsiz dnem ierisinde olumlu tek geliflme toplumumuzda doal ve kltrel evreye sahip kma ynnde umut verici bir uyanfln bafllamas ve bu sahip
kfln, giderek demokrasi savaflm ile de zdefl bir
ierie kavuflmasdr.
Son yllara ksa bir gz atalm.
1984te Gkova Krfezindeki ren Termik Santralna
karfl yre halknn bafllatt direnifl, ksa srede ulusal
bir tepkiye dnflmflt. lkedeki hemen her grflten kifli ve kurulufllar, santralin bir katliam arac olaca zerinde birleflmifllerdi. Direten ise tek baflna
hkmet oldu ve artan kamuoyu basks karflsnda bacay yeflile boyarz gibi kara mizah konusu olacak tartflmalar bile yafland.
Ayn yllarda, Yataan Santralnn verdii zararlar tazmin iin yine yre kyllerinin atklar davalar TEKin
bu zararlar demesi kararyla sonuland.
1987de Kyceiz-Dalyandaki Kaplumbaa kumsalna yaplmak istenen otel yatrmndan, bu kez uluslararas destek bulan bir toplumsal muhalefetin basksyla vazgeilebildi. Ancak burada da yatrm durduran
devlet deil, yatrmcnn kendi karar oldu.
1988de Ankarada Zafer ve Gven Parklarnn kentin

yeflil alan gereksinimine yeniden kazanlmas, yerel halkn verdii hukuk savaflm ile salanabildi.
1989da Taflkfllann otel yaplmak istenmesi, yine sivil toplum rgtleri ve duyarl bilim evrelerinin abalaryla engellenebildi. Bu baflar, ardndan pek ok kentimizde, speklatif amal imar plan deiflikliklerine
karfl idari davalar almasna ve ounda toplumsal yarar dorultusunda kazanmlar elde edilmesine de rnek
oldu.
Geen 6 Maystaki, Aliaada kurulmak istenen termik
santrala karfl on binlerce insann kenetlenmesini ise
tarihsel bir halk hareketi olarak yafladk.
[D]aha byle bir ok gncel rnek olay; halkmzn
son 18 yldr yaflanan srece artk hayr dediinin
ak gstergeleridir.
Kaynak: Oktay Ekinci (1991). evremiz de Demokrasi Bekliyor, stanbul: E Yaynlar, s. 100-104ten ksaltlarak alnmfltr.
242

1. e
2. c
3. c
4. a
5. d
6. b
7. a
8. b
9. c
10. b
Yantnz yanlfl ise evre Hareketi: Deerler

ve Eylem Biimleri konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise evre Hareketi: Deerler
ve Eylem Biimleri konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise evre Hareketlerinin Tarihi konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bat Dfl Dnyada evrecilik konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trkiyede evrecilik ve
evre Hareketleri konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
evre hareketi farkl dflncelerden beslenmekte, farkl ncelik ve deerlerden yola kmaktadr. Dflnsel
ynelimleri ve etkinlik trleri asndan farkllaflan eflitli akmlar bulunmakla birlikte, bunlar da kapsayan
bafllca iki yaklaflm evrecilik ve ekolojizmdir. evrecilik ve ekolojizm insan doa iliflkisine bakfllar, evresel
bozulmann nedenleri hakkndaki grflleri ve nerileri zm yollar asndan birbirinden ayrlmaktadr.
Sra Sizde 2
Birinci ve ikinci dalga evre hareketleri sorunsallafltrdklar konular, dflnsel kaynaklar ve etkinlik trleri
asndan olduka farkl zelliklere sahiptir. Birinci dalga evre hareketi doal yaflam alanlarnn, yaban yaflamnn, canl trlerinin korunmasna ncelik vermifltir.
Doal alanlarn ve trlerin korunmas iin yasal dzenlemeler yaplmas, koruma statleri oluflturulmas gibi,
var olan yap iinde dzeltimci nlemler alnmasna alflmfllardr. Ayrca sekinci bir harekettir. kinci dalga
modern evre hareketi ise toplumsal ve siyasal sistem
elefltirisi biiminde geliflmifltir. Endstri toplumlarnn
ekonomik bymeye odaklanma, ilerleme, tketim kltr, hiyerarflik rgtlenme zelliklerini sorgulamfltr.
Toplumsal dzenin eflitliki, katlmc, demokratik ve
merkeziyeti olmayan biimde yeniden rgtlenmesini
savunmufltur. Doann korunmas yannda, nkleer
enerji, endstriyel geliflmenin sonular olan kirlilik ve
ekolojik bozulma gibi sorunlar n plana karmfltr.
Birinci dalgadan farkl olarak kitlesel bir harekettir.
Sra Sizde 3
nsan doa iliflkisi evreciliin temel sorunsaldr. evrecilik insan deerler sisteminin odana yerlefltiren,
onu doann dflnda ve doadan ayr stn bir varlk
olarak kavrayan insan-merkezci yaklaflma karfl kar.
nsanlarla doa arasndaki iliflkinin, insan ekolojik btnln bir paras olarak gren, yaflam formlarnn
eflitliliinin ve zenginliinin korunmasn nemseyen
evre-merkezcilie gre dzenlenmesini savunur. nsan dflndaki varlklar insan amalarndan bamsz
kendinde bir deere sahiptir; insanlarn bu deere sayg duymas gerekir.
243
Kaynaklar
Sra Sizde 4
Her iki hareketin kfl noktas da evresel eflitsizliklerdir. evresel adalet hareketi doduu yer olan ABDnin
siyasal ve toplumsal zelliklerinden dolay arlkl olarak etnik temelde geliflen evresel eflitsizleri sorunsallafltrr. Geliflmekte olan lkelerdeki evre hareketleri ise
daha fazla ekonomik tabanl eflitsizliklerle balantl olarak karfllafltklar evre sorunlarna karfl kmaktadr.
Sra Sizde 5
evre hareketleri bireylerin ve toplumlarn doaya bakfln deifltirmifl, devletlerin ve ekonomik aktrlerin
karar ve etkinliklerinde evreyi dikkate almasn salamfl, evre konusunda yasal, ynetsel, kurumsal dzenlemler yaplmasn salamfl, evresel kirlilie ve
bozulmaya yol aan etkinliklerin gereklefltirilmesini
engellemifltir.
Sra Sizde 6
Trkiyede evre hareketleri dnyayla efl zamanl olarak bafllamfl, 1980ler ve 1990larda yaygnlaflmfltr. Bununla birlikte, evre rgtlerine yelik ve dorudan
destek dflk kalmfltr. Ekonomik ve toplumsal geliflmifllik dzeyini yanstr biimde hem Kuzeydeki hem
de Gneydeki evre hareketlerine benzer toplumsal
hareketler sz konusudur.
Adem,
.
(2005).
Non-State
Actors
and
Environmentalism, Environmentalism in Turkey:
Between Democracy and Development, Fikret
Adaman, Murat Arsel (Eds.), Aldershot: Ashgate, s.
71-86.
Atauz, A. (2000). evreci Sivil Toplum Hareketinin
Yakn Tarihi, Trkiyede evrenin ve evre
Korumann Tarihi Sempozyumu, stanbul: Trkiye
Toplumsal ve Ekonomik Tarih Vakf Yayn, s. 194220.
Baykan, B. G., Ertun, B. (2011). Toplumlar Zenginlefltike evrenin nemi Artyor, Betam Arafltrma Notu 11/105, http://betam.bahcesehir.edu.tr/tr/wpcontent/uploads/2011/02/ArastirmaNotu 105.pdf.
Castells, M. (2010). The Power of Identity, Oxford: WileyBlackwell.
Cerit Mazlum, S. (2006). Dfl Politika Sorunu Olarak
evre: Riodan Johannesburga Trkiyede evre Dfl
Politikas ve STKlar, Sivil Toplum ve Dfl Politika:
Yeni Sorunlar, Yeni Aktrler, S. Cerit Mazlum, E.
Doan (Der.), stanbul: Balam Yaynlar, s. 291324.
Cerit Mazlum, S. (2007). Yerel Politikadan Yeryz
Politikasna: Kresel evre Ynetiminde evre
rgtleri, Sivil Toplum Dergisi, Yl: 5, Say: 20, s.
91-108.
arkolu, A., Kalaycolu , E. (2011). Trkiyede evre
2010, stanbul: Ko niversitesi, Sabanc
niversitesi.
evre Kanunu, No. 2872, Resmi Gazete, Tarih:
11.08.1983, Say: 18132.
oban, A. (2002). evreciliin Ekolojik Unsurlarnn
Eklemlenmesi, SBF Dergisi, Cilt: 57, Say: 3, s. 3-30.
oban, A. (2010). Srdrlebilir Kalknma Tartflmas
Ekseninde Bergama Kyl Direnifli, D. Yldrm, E.
Haspolat (Der.), Deiflen zmiri Anlamak, Ankara:
Phoenix Yaynevi, s. 561-599.
Dalton, R. J. (1993). The Environmental Movement in
Western Europe, Environmental Politics in the
International
Arena:
Movements,
Parties,
Organizations, and Policy, Sheldon Kamieniecki
(Ed.), Albany: State University of New York Press, s.
41-68.
244
Dalton, R. J. (2005). The Greening of the Globe? Crossnational Levels of Environmental Group
Membership, Environmental Politics, 14 (4): 441459.
Della Porta, D., Diani, M. (2006). Social Movements: An
Introduction, Oxford: Blackwell.
Della Porta, D., Tarrow, S. (2005). Transnational
Processes and Social Activism: An Introduction,
Transnational Protest and Global Activism, D. della
Porta, S. Tarrow (Eds), Oxford: Rowman & Littlefield
Publishers, s. 1-17.
Diani, M., Donati, P. R. (1999). Organisational Change
in Western European Environmental Groups: A
Framework for Analysis, Environmental Politics, 8
(1): 13-34.
Diner, M. (1996). evre Gnll Kurulufllar, Ankara:
Trkiye evre Vakf Yayn.
Dobson, A. (2000). Green Political Thought, London:
Routledge.
Doherty, B. (2002). Ideas and Actions in the Green
Movement, London: Routledge.
Doyle, T. (2005). Environmental Movements in Minority
and Majority Worlds, New Brunswick: Rutgers
University Press.
Duru, B. (2002). Trkiyede evrenin Siyasallaflmas:
Yefliller Partisi Deneyimi, Mlkiye, Say: 236, EyllEkim, Cilt: XXVI, s. 179-200.
European Commission (2008). Europeans Attitudes
towards Climate Change, http://ec.europa.eu
/public_opinion/archives/ebs/ebs_300_full_en.pdf.
European Commission (2008). Attitudes of European
Citizens towards theEenvironment, http://ec.eu
ropa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_295_en.
pdf.
Frankland, E. G. (1995). The rise, fall and recovery of
Die Grnen, The Green Challenge: The
Development of Green Parties in Europe, Dick
Richardson and Chris Rootes (Eds.), London:
Routledge, s.17-32.
Gottlieb, R. (2005). Forcing the Spring: The
Transformation of the American Enviromental
Movement, Washington, DC: Island Press.
Jamison, A. (2001). The Making of Green Knowledge,
Cambridge: Cambridge University Press.
Kadirbeyolu, Z. (2005). Assessing the Efficacy of

Transnational
Advocacy
Networks,
Environmentalism in Turkey: Between Democracy
and Development, F. Adaman, M. Arsel (Eds.),
Aldershot: Ashgate, s. 101-116.
Kelly, P. (1984). Fighting for Hope, London: Chatto and
Windus.
Khagram, S., Riker, J. V., Sikkink, K. (2002). From
Santiago to Seattle: Transnational Advocacy Groups
Restructuring World Politics, Restructuring World
Politics: Transnational Social Movements, Networks,
and Norms, S. Khagram, J. V. Riker, K. Sikkink
(Eds.), Minneapolis: University of Minnesota Press,
s. 3-23.
Kitschelt, H. (1993). The Green Phenomenon in
Western Party Systems, Environmental Politics in
the International Arena: Movements, Parties,
Organizations, and Policy, S. Kamieniecki (Ed.),
Albany: State University of New York Press, s. 93112.
Kousis, M., della Porta, D., Jimnez, M. (2008).
Southern European Environmental Movements in
Comparative Perspective, American Behavioral
Scientist, 51 (11): 1627-1647.
Martinez-Alier, J. (2002). The Environmentalism of the
Poor: A Study of Ecological Conflicts and Valuation,
Cheltenham: Edward Elgar.
Paker, H., Baykan, B. G. (2008). Trkiyede evre ve Sivil Toplum: rgtlenme ve Son Eilimler, Betam
Arafltrma Notu 08/8, http://betam.bahcesehir.edu.tr/tr/wp-content /uploads/2008/05/ArastirmaNotu0081.pdf.
Rootes, C. (1997). Environmental movements and
green parties in western and eastern Europe, The
International Handbook of Environmental
Sociology, M. Redclift, G. Woodgate (Eds.),
Cheltenham: Edward Elgar, s. 319-348.
Rootes, C. (1999). Environmental Movements: From
the Local to the Global, Environmental Politics, 8
(1): 1-12.
Rootes, C. (2004). Environmental Movements, The
Blackwell Companion to Social Movements, David
A. Snow, Sarah A. Soule, and Hanspeter Kriesi (Eds),
Oxford: Blackwell Publishing, s. 608-640.
Internet Kaynaklar
Rootes, C. (2007). Acting locally: the character, contexts
and significance of local environmental
mobilisations, Environmental Politics, 16 (5): 722741.
Sarkar, S. (1986). The Green Movement in West
Germany, Alternatives, 11 (2): 219-254.
Schreurs, M. A. (1997). Domestic Institutions and International Environmental Agendas in Japan and Germany, The Internationalization of Environmental
Protection, M. A. Schreurs, E. Economy (Eds.), Cambridge: Cambridge University Press, s. 134-161.
Schreurs, M., Papadakis, E. (2007). Historical Dictionary
of the Green Movement, Maryland: Scarecrow Press.
nder, H. (1996). evre Felsefesi, Ankara: Doruk
Yaynlar.
Van Der Heijden, H. (1997). Political Opportunity
Structure and the Institutionalisation of the
Environmental Movement, Environmental Politics,
6 (4): 25-50.
Van Der Heijden, H. (1999). Environmental
movements, ecological modernisation and political
opportunity structures, Environmental Politics, 8
(1): 199-221.
Wapner, P. (1995). Politics Beyond the State:
Environmental Activism and World Civic Politics,
World Politics, April, 47, s. 311-40.
Wapner, P. (2002). Horizontal Politics: Transnational
Environmental Activism and Global Cultural
Change, Global Environmental Politics, 2 (2): 3762.
http://www.350.org
http://foe.org
http://www.greenpeace.org/international
http://www.nature.org
http://wwf.panda.org
http://www.rspb.org.uk/about/history
245
Amalarmz
N
N
N
N

Sivil toplum rgtlerini tanmlayabilecek,
Sivil toplum rgtlerinin tarihsel srelerini deerlendirebilecek,
Sivil toplum rgtlerinin amalarn ve ifllevlerini tanmlayabilecek,
Trkiyede sivil toplum rgtlerinin sorunlarn irdeleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sivil toplum
Gnlllk
Yardm
Demokrasi
Sivil toplum ve kltr
indekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Sivil Toplum
rgtleri
GRfi
SVL TOPLUM RGTLER
SVL TOPLUM KONUSUNDA
TARTIfiMALAR
SVL TOPLUM RGTLERNN
GELfiM SREC
TRKYEDE SVL TOPLUM
RGTLER
Sivil Toplum
rgtleri
GRfi
Kkenleri Antik Yunana kadar uzanan ve 15. yzyldan gnmze dein farkl
anlamlar kazanan sivil toplum, zellikle devlet-birey ve toplum iliflkilerini aklamada ve dzenlemede her dnem baflvurulan temel kavramlardan biri olmufltur.
Sivil toplumun tarihini Aristoya kadar gtrebiliriz, ancak 18. yzyla kadar sivil
toplum - siyasi toplum ayrm yaplmamfl; her iki kavram da ayn anlama gelecek
flekilde birlikte kullanlmfltr. Teorik temelleri 18. yzylda atlmfl ve kavram temelde liberal deerler erevesinde Locke, Rousseau, Burke, Fichte, Paine, Hegel
ve Marks gibi dflnrler tarafndan gelifltirilmifltir (Gzer, 2004:135). lerleyen blmlerde ad geen dflnrlerin sivil toplum kavramna iliflkin kuramsal yaklaflmlar zet halinde ele alnacaktr.
Endstri toplumunun ykselifli merkezileflmeyi ve younlaflmay beraberinde
getirmifltir. Bylece daha nce grlmemifl trde byk kentler, dev lde retimde bulunan fabrikalar ve bu fabrikalarda benzer amalara ve zelliklere sahip
binlerce ifli ortaya kmfltr. Bu saylar artan ve son derece kt flartlar altnda yaflayan yeni sosyal gler bir snf bilinci etrafnda kenetlenerek, uzun sren mcadelelerden sonra kendi rgtlerini kurmufltur. Bu dnemde sivil toplum rgtleri
daha ok ifli snfnn etrafnda rgtlendii byk ve gl sendikalar fleklinde
kendini gstermifltir.
Sivil toplum rgtlerinin son yllarda da geliflmelere paralel olarak dnya gndeminin bafllca konularndan biri olduu ifade edilebilir. zellikle Amerikada
yaygnlaflan ve gittike etkisini her alanda arttrd gzlenen sivil toplum rgtleri, nde gelen ynetim gurusu Peter Drucker tarafndan ABDnin en byk yenilik
ve itici gc olarak tanmlanmfltr (Drucker, 1990: 11-23).
Gnmzde uluslararas kurulufllar ve sivil toplum rgtleri toplumsal kararlarn alnmasnda seilmifllerle birlikte rol almaktadr. Bu geliflmenin ardnda yatan nedenlerden belki de en nemlisi, artk kiflilerin geleceklerini belirleyecek
konular setikleri temsilcilere brakmamak ve dorudan sz sahibi olmak istemeleridir. Bu da sivil toplum rgtleri araclyla geliflen katlmcl beraberinde getirmektedir.
248
SVL TOPLUM RGTLER

Sivil Toplum Kavramnn Tanm
Sivil toplum kavram,
bugnk algdan farkl
olarak ilk kez Platon ve
Aristo tarafndan devlet
kavramyla birlikte
kullanlmfltr.
Sivil toplum rgtleri,

herhangi bir devlet
organndan bamsz bir
flekilde zel kiflilerin
giriflimiyle yasal olarak
kurulmufl her trl
organizasyon fleklinde
tanmlanabilir.
Trkede kullanlan sivil szc Latince civis kknden tretilmifltir, yurttafl

veya kenttafl anlamn taflmaktadr. Sivil toplum ise yine Franszcadaki societe civilie szcnden gelmektedir. Sivil toplum szcnn kkenine baktmzda
Latince civilis, civilius kkeninden geldiini grrz. Sivil toplum kavramnn flu
anki anlayflyla olmasa da ilk olarak Platon ve Aristoda devlet kavramyla birlikte
kullanlmfltr.
Sivil toplum rgtlerini tanmlarken ncelikle iinde gelifltii ortam yani sivil
toplumu tanmlamak gerekmektedir. Aksi halde sivil toplum rgtlerinin tanm biraz eksik kalabilir. Sivil toplumu tanmlayan birbirinden farkl, bazen birbirini tamamlayan bazen de birbiri ile eliflen birok teori vardr. Ayrca dnya sisteminde
deiflimler de sivil toplum tanmna farkl deerler yklenmesine neden olmufltur.
rnein Aydnlanma ve Sanayi Devrimi gibi Avrupa tarihinde nemli dnm noktalar olarak kabul edilen geliflmeler, sivil toplumun teorik temellerinin atlmasna
ve otorite karflsndaki zerklik anlayflnn glenmesine neden olmufltur. Yakn
tarihlerde dnya sistemindeki deiflimler de, rnein Sovyetlerin dalmas ile iki
kutuplu sistemin kmesi ve kreselleflme de sivil toplum ve sivil toplum rgtlerinin gcn artran geliflmeler olmufltur (Marshall, 1999: 662-663).
Bir kuruluflun sivil toplum kuruluflu saylabilmesi iin her fleyden nce devlet
dfl bir kurulufl olmas gerektii genel kabul grmektedir. Birleflmis Milletler Ekonomi ve Sosyal Konseyinin sivil toplum rgt tanm flyledir; Sivil toplum rgt, devletleraras anlaflma temeline dayanmayan btn uluslararas rgtler hkmet dfl rgttr. (Yklmaz, 2003: 163).
Sivil toplum kurulufllar sivil toplum rgtleri olarak da adlandrlmaktadr.
Sivil toplum rgtleri, resmi kurumlar dflnda ve bunlardan bamsz olarak politik, sosyal, kltrel, hukuki ve evresel amalar dorultusunda lobi alflmalar,
ikna ve eylemler yapan, yelerini ve alflanlarn gnlllk usulyle kabul eden,
kr amac gtmeyen ve gelirlerini bafllar ve/veya yelik demeleri ile salayan
kurulufllardr.
Oda, sendika, vakf ve dernek ad altnda faaliyet gsteren sivil toplum rgtleri, vakf ve dernekler gibi topluma yararl hizmetler vermek iin kurulmufl yasal
topluluklardr. Sivil toplum rgtleri, herhangi bir devlet organndan bamsz,
zel kiflilerin giriflimiyle yasal olarak kurulmufl her trl organizasyon iin kullanlan genel bir kavramdr. Sivil toplum rgtlerinin tamamen veya ksmen devlet organlar tarafndan desteklendii durumlarda bile bnyesinde herhangi bir devlet
yetkilisi bulunmad srece kurumun sivil toplum rgt olma zelliinin baz
durumlarda geerlilii kabul edilir.
Sivil Toplum rgtlerinin Temel zellikleri

Sivil toplum rgtleri, farkl ve paral bir toplumu deil toplumda farkl alanlar
temsil eden, belirli bir ama veya amalar etrafnda bireyler zerinde birlefltirici etki gsteren, topluma ve kendi yelerine hizmet reten ve kiflilerin kamu dfl alanda ihtiya duyduklar alflmalar bir organizasyon iinde gereklefltirmeye alflan
ve toplumun znesi niteliini taflyan kurulufllardr.
Sivil toplum rgtleri son yllarda Avrupa Birlii politika srecine ve programlarna daha ok dahil edilerek daha genifl bir sivil alan oluflturmada anahtar
249
9. nite - Sivil Toplum rgtleri
unsur olarak yer almaktadr. Sivil toplum rgtleri Avrupa daki ynetiflim, kalknma, evre ve sosyal politika gibi bir dizi konuda sesli paydafllar olarak alglanmaktadr.
Avrupa Birlii kurumlar ve aralarndaki iliflki ok karmaflk olmasna ramen
hi flphesiz karfllkl bir yarar ve diyalog sz konusudur. Son yllarda sivil toplum
rgtleri gibi gnll organizasyonlar pek ok politika alannda giderek artan sayda proje yrtmfl ve bu amala Avrupa Birlii fonlarndan ve hibe olanaklarndan yararlanmfltr. rnein 2000 ylnda Avrupa Birlii Komisyonu tarafndan sivil
toplum rgtleri projelerine dorudan 1 milyon Euro ayrld tahmin edilmektedir
(Etherington, 2002: 131. 132).
Avrupa Birlii, Birlik iindeki sivil toplum rgtlerlerinin temel zelliklerini flu
flekilde belirlemifltir (Mercer, 2002: 8-9);
Sivil toplum rgtlerleri;
Yapsal olarak Avrupal olmal ve yelii corafi bir temele yaylmal,
Danflmanl tesis etmeli ve uzmanlk sahibi olmal,
yelerinin uzmanlk bilgisine dorudan baflvurabilmeli, hzl ve yapc bir
danflmanla sahip olmal,
Diyalog konusuna nem vermeli ve asgari koflullar salamal,
Avrupa toplumunun karlaryla uyuflan ve genel olarak Avrupa Birlii Anayasas, deerleri ve hedefleri kapsamndaki temel sorun alanlarna ynelmeli,
Birlie ye devletler dzeyinde yeleri olmal,
Avrupa Birlii ekseninde hareket etmek ve yelerini temsil etmek iin gerekli yetkilerle donatlmal,
Bamsz olmal, dfl birimlerden, hkmetlerden veya lobi gruplarndan talimat almamal,
Karar alma mekanizmas ve yapsal adan demokratik olmal ve
Mali adan fleffaf olmaldr.
Gnmzde sivil toplum rgtleri bir dizi farkl faaliyet gereklefltirmektedir. Ulusal veya uluslararas rgtlerin faaliyetleri
zerinde bir izleyici ifllevi grmekte, yelerinin sesini duyurmakta ve hem ulusal/uluslarst veya uluslararas arenay daha katlmc klmakta hem de karar alma srecine
etkide bulunmaktadr.
Avrupa Birlii Komisyonu Ekim 2004
tarihli raporu ile ye lkeler arasnda endiflelerin ve grfllerin iten ve ak bir sekilde tartfllaca bir diyalogun gelifltirilmesi gereini vurgulayarak bunda da en
nemli rol Avrupa Birliinin de desteiyle sivil topluma vermifltir (Trk Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf, 2001: 23- 25).
SIRA SZDE
21. Yzyln neden sivil toplum rgtleri a olarak nitelendirildiini
tartflnz.
Sivil toplum rgtleri,

herhangi bir devlet
organndan bamsz bir
flekilde zel kiflilerin
giriflimiyle yasal olarak
kurulmufl her trl
organizasyon fleklinde
tanmlanabilir.
Resim 9.1
Evrensel sivil
toplum ikonu
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
250
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kreselleflme
iinde barndrd eflitsizlikler ve yol at yoksullaflma iin
K srecinin
T A P
nemli bir kaynak olarak Kreselleflmenin teki Yz Yoksulluk adl kitaba bakabilirsiniz (Fikret fienses, 3. bask, stanbul: leflim Yay., 2003).
TELEVZYON
Sivil toplum rgtlerinin zelliklerini flu flekilde zetleyebiliriz:

Kar amac gtmemek,
Siyasi ve ekonomik aktrlerden bamsz hareket etmek,
N T E R N E esasna
T
Gnlllk
dayanmak,
Brokratik olmayan esnek bir yapya sahip olmak,
Karar ve uygulamalarda katlmc yaklaflm benimsemek yani halkn katlmn ve glenmesini salamaya odaklanmak,
Politika ve stratejileri ile mevcut ynetim ve uygulamalar, amalar dorultusunda etkileyebilmek,
Drstlk, tutarllk, aklk, saydamlk, yardmseverlik, hoflgr ve hizmet
anlayflna sahip olmak gibi deerleri benimsemek (Bostanc, 2005:55).
Sivil toplum rgtlerinin zelliklerinin, rgtlerin toplumdaki yeri ve ifllevlerini
de belirledii sylenebilir. Sivil toplum rgtleri devlet ile bireyler arasnda, sivil
toplum yararna alflan kurulufllardr; en genifl tanm ile sivil topluma dayal btn demokratik kurulufllar ve birliklerdir. Dini gruplar ve cemaatler, kltr dernekleri, spor ve hobi kulpleri, vatandafl forumlar, yurttafl insiyatifleri, meslek birlikleri, sendika ve kooperatifler, alternatif kurumlar, ifti gruplar, hemflehri dernekleri, evreciler, tketici koruma rgtleri, kadn rgtleri, hayvanlar koruma rgtleri, mahalle temsilcileri, kent konseyleri v.b sivil toplumun bir parasn oluflturur (Bostanc, 2005 s:59).
Sivil Toplum rgtlerinin Amalar ve fllevleri

Sivil toplum rgtleri, resmi kurumlar dflnda ve bunlardan bamsz olarak alflan, politik, sosyal, kltrel, hukuki ve evresel amalar dorultusunda lobi, ikna
ve eylem alflmalar yrten, yelerini ve alflanlarn gnlllk usulyle kabul
eden, kr amac gtmeyen ve gelirlerini bafllar ve/veya yelik demeleri ile salayan kurulufllardr (Bostanc, 2005:46)
Sivil toplum rgtlerinin kurulufl amalar birbirinden farkllklar gsterse de
hepsinin dayand temel, birlikten g doar. ilkesidir. Sivil toplum rgtleri:
Bireyler arasnda hoflgr ve dayanflmay artrr,
Bilinlenmeyi salar,
Ortak hareket etme duygusu kazandrr,
Ayn dflnceleri paylaflanlar bir araya getirir,
Ortak amalarn gereklefltirilmesini salar (fiimflek, 2000: 340).
Sivil toplum rgtleri topluma ynelik projeler gereklefltirmek iin fon toplamaktan arafltrma yapmaya, atlye alflmalar yrtmekten eitici malzemeler hazrlamaya kadar ok eflitli alanlarda hizmet verdii gibi kiflilere ynelik nemli
hizmetler sunmak ve yerel ya da ulusal dzeyde belli bir konuda farkndalk yaratmak gibi faaliyetler de gereklefltirir.
Kimi sivil toplum rgtleri sadece belirli bir konuda alflrken bazlar da grev
tanmlar dorultusunda birden fazla konuda ve alanda hizmet verir. Bu erevede salk, eitim, spor vb. konulara odaklanp sadece bu alanlarda faaliyet gsteren sivil toplum rgtlerinin yan sra bulunduklar topluma bir ses olabilme abas iinde olanlar da sz konusudur. Sivil toplum rgtlerinin temel amalar flu flekilde zetlenebilir ( Keane, 1994,: 37-41);
251
Kamuoyu oluflturma yoluyla bireylerin taleplerinin dile getirilmesine ve dikkate alnmasna yardmc olmak.
oulcu ve katlmc bir toplum yapsnn salanmasnda etkin bir rol
stlenmek.
Gerek devletin gereklefltirdii uygulamalara gerekse pazar ekonomisinin
dayatt baz mekanizmalara karfl koruyucu tampon olma ifllevi grmek.
Toplum iinde, toplumun karlar dorultusunda kamuoyu oluflturarak bireylerin taleplerinin dile getirilmesini salamak.
Temel leklerde projeler retmek ve bu projelere kaynak aktarmn
salamak.
retilen projeleri uygulamaya geirerek eitim, sosyal refah ve istihdam
konularnda hkmet politikalarna paralel ya da alternatif sorumluluklar
stlenmek.
oulcu, katlmc bir toplum yapsnn oluflmasn salayarak piyasadaki
metalaflmaya ve egemen piyasa deerlerine karfl dengeleyici bir unsur
olmak.
Sivil toplum rgtleri, kendi ilerinde oluflturulan oulcu ve katlmc bir kltrle beslenen ve ayn zamanda ynetim deneyimi de edinmifl bireylerin yetiflmesini salamay da amalar. Ayrca devletin gcnn yetmedii konularda arafltrma,
tesis ve hizmet salayarak devletin hizmet yelpazesindeki aklar da kapamay hedefler. Bu balamda zellikle gney yarm kredeki sivil toplum rgtlerinin hkmetlerin baz fonksiyonlarn stlenmesi ve bu ynyle bir ara mekanizma olmas rnek olarak verilebilir.
Sivil toplum rgtlerinin amalar erevesinde birok toplumsal ifllevleri de
sz konusudur. Bu ifllevleri flu flekilde zetlemek mmkndr (brahim ve Wedel,
1997: 73);
Sivil toplum rgtleri:
Demokrasinin geliflmesine katkda bulunur.
Bireylerin ortak ama ve hedefleri
dogrultusunda, siyasi iradeyi ve ynetimi karar alma srecinde kamuoyu
oluflturmak suretiyle etkiler.
Devletin eylemlerinin sivil toplum tarafndan denetlenmesine olanak salama; dier yandan da topluma devlet
karflsnda bir koruma salama ifllevi grr.
Kamuoyu oluflturarak bireylerin taleplerini dile getirmeleri iin uygun ortam
salar.
Belirli konularda kamuoyu duyarllnn yaratlmas/artrlmas ve hkmetleri harekete geiren siyasi basklarn ortaya kmasn salar.
oulcu toplum yapsn gelifltirerek, egemen aktrlere karfl dengeleri salayan bir unsur olarak ifllev grr.
Bireylerin siyasi kltrlerini gelifltirir yani katlmc ve oulcu bir kltrel
yap gelifltirir ve pekifltirir. Bu sayede bireylere ynetim deneyimi de kazandrlabilir.
Sorunlara, esnek yaplarndan dolay, ok daha ifllevsel zmler gelifltirebilir. Dolaysyla projeler retip bu projelere gerekli kaynaklar da bulabilir.
zellikle, eitim, sosyal refah ve istihdam konularnda hkmet politikalarna paralel ya da alternatif sorumluluklar alabilir.
Bireyler arasnda hoflgr ve

dayanflmay artrmak,
bilinlendirmek, ortak
hareket etme duygusu
kazandrmak ve ayn
dflnceye sahip olanlar bir
araya getirmek sivil toplum
rgtlerinin amalar
arasnda yer alr.
Resim 9.2
Sivil Toplum Logosu
252
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Sivil toplumSIRA
rgtlerinin
SZDE siyasal, toplumsal ve ekonomik etkilerini deerlendiriniz.
Sivil Toplum Konusunda Tartflmalar
D sonra
fi N E L Mska tartfllan bir konu haline gelmifl ve ok eflitli ierikler
1980lerden
yklenmifl bir kavram olan sivil toplumun kkeni Antik Yunana kadar uzanr.
Klasik siyaset
S Ove
R Uhukuk felsefesinde daha ok devlet referansl olan sivil toplum
kavramn ilk kez Aristotelesin kulland ve bu kavramn Laticeye societas civilis
olarak evrilen politike koinoia olduu sylenebilir. Aristotelesten itibaren HobDKKAT
bes, Locke, de Tocqueville, Rousseau, Ferguson gibi klasik hukuk felsefecilerini
de kapsayan dnemde siyasi toplum yani devlet ve sivil toplum zdefl olarak kulSIRAzdeflliin
SZDE
lanlmfltr. Bu
en grnr fleklini ald Hobbesun modelinde, herkesin
herkese karfl srekli savafl halinde olduu bir gvensizlik ortam olan doa hali,
insanlar bir szleflme ile devlet yani sivil toplum etrafnda birleflmeye itmifltir. LocAMALARIMIZ
ke ise devleti doa halinin dzenlenmesi olarak ele alr. Lockeda devlet yani sivil
toplum sadece kabilecek ihtilaflarda baflvurulan yasalarn ve yaptrmlarn uygulanflnda ortaya
K T kar.
A P
Sivil toplum 18. yyn ortalarna doru piyasa ekonomisinin ykselifli, sanayileflme ve kentleflme ile birlikte devletten byk lde ayrlmfl, karmaflk bir sosyal
dzen olarak
ele alnmfltr; bu anlamda teorik bir krlma sz konusudur. AydnlanTELEVZYON
ma dflnrleri sivil toplumu Aristotle, Hobbes ve Lockedan farkl olarak, yeni yeni ne srlmeye bafllayan bireysel hak ve zgrlklerin yannda devletin mdahalesine karfl bir savunma alan olarak ele almfllardr (Edwards, 2005: 7). Mutlakiye N Tdespotik
E R N E T devlete karfl, kentli bireyin ve yeni bireysel haklarn ne ktin zlfl,
mas ile sivil toplum kavram da geleneksel kavrayfltan modern kavrayfla gemifl
ve devlet-sivil toplum zdefllii yerini devlet-sivil toplum karfltlna brakmfltr
(Yeen ve dierleri, 2010: 11). zellikle Alexis de Tocqueville sivil toplumu, kendisini benzer ideallere adamfl ve despotizme karfl durufllarnn srdrlebilmesi
iin devletten korunmas gereken rgtler evreni olarak yceltir (Edwards, 2005: 7).
lk defa Batda ortaya kan sivil toplum hareketi, Batdaki mutlak monarflilerin
btn g ve basksna ramen onlarn kontrollerinden kaan ve bylece zerk
(otonom) bir srecin flekillenmesini salayan bir toplumsal hareket kayna olmufltur. Ortaada Avrupa kentlerinde yaflayanlar kentli nfus olarak zamanla kollektif bir bilin gelifltirmifl ve sivil toplum olgusunun oluflmasna yol amfllardr. Bat
monarflileri sivil toplumun izlerini hibir zaman tam olarak silememifl, sivil toplum
iktidar dizginleyen bir g olarak sregelmifltir. Bugnk anlamda sivil toplumun
ortaya kflnn Batda Sanayi Devrimine koflut yeni toplumsal ve siyasal arayfllardan kaynakland sylenebilir (opurolu ve etin, 2010:16).
Batda Rnesans sonras geliflmelerin bir sonucu olarak yeni bir siyasal toplum
arayfl gndeme gelmifl, bunun bir gerei olarak ulus devlet, ulusal nitelikli bir
din, daha katlmc ve zgrlk bir siyasal yaflam ve doal halden arnmfl bir siyasal yap gibi temalar tartfllmfltr. Zira Katolik kilisesi Rnesanstan nce yaflamn
her alannda olduu gibi siyasal yaflam ve normlar zerinde de hegemonya kurmufl ve Katolizm eksenli deerler gelifltirmifltir. Fakat daha sonralar bir yandan
Martin Luther King ve John Calvin nclnde bafllayan ulusal din arayfl bir
yandan da Machiavelli tarafndan bafllatlan ulusal devlet arayflnn etkisi ile yeni
bir siyasal yapnn temelleri atlmfltr.
Sivil toplum kavram Hobbes, Locke ve Rousseau gibi dflnrler tarafndan
farkl biimlerde yorumlandktan sonra kavram bugn bilinen anlamda Hegel kul-
N N
lanmfltr. Hegel sivil toplum ile siyasal toplum arasnda bir ayrm yapmfl, analitik
bir dzeyde devlet ve toplum arasndaki izgileri belirtmifltir. Bu balamda devletin dzenledii alanlar ve toplumsal iliflkileri siyasal toplum kavramyla ifade etmifl, geriye kalan zerk alanlar ise sivil toplum olarak adlandrmfltr (Keane,
1994:33). Hegel sivil toplumu btn bireysel karlarn birbirleriyle arpflt bir
savafl alan olarak tanmlar. Ayrca ona gre bu bireysel karlar bir yandan zel
topluluun karlarna karfl durur bir yandan da bireysel kar ile zel topluluun
karlar devletin dzenlemelerine ve yksek grfl noktasna karfl mcadele eder
(Keane, 1994:35).
18. yy ikinci yarsndan itibaren sivil toplum, domakta olan sanayi toplumunun kavranfl ile ilgili olarak, kapitalist retim, serbest piyasa ve modern retim ve
deiflim tarzlarna dayanan topluma iflaret etmifltir. Hegel, Brgerliche Gesellschaft fleklinde ifade ettii aile ile devlet arasnda konumlanan sivil toplum kavram ile tam da bu durumu ifade eder. Hegel, sivil toplumu sadece ihtiyalar zerine kurulmufl toplumsal bir birim olarak tanmlar (Mardin, 2007: 22). Bireyler kendi karlarn gereklefltirmek ve kendi ihtiyalarn gidermek amacyla baflka insanlarla iliflki kurarken eflzamanl olarak baflkalarnn da karlarn gereklefltirmede yardmc olurlar. Snflaflma da Hegele gre sivil toplumdaki ortak ihtiyalarn
bir sonucudur. Hegele gre bu ihtiyalar sistemini tarafsz olarak niteledii devlet
dzenler. Devlet, sivil toplum urandan geen bireyin evrensel gelifliminin en
yksek, en son aflamasdr (Mardin, 2007: 14).
Marx ve Engels alflmalarnda 1840lardan itibaren Avrupadaki sanayi devriminin toplumsal sonularnn ve yine buna bal olarak ilk defa byk boyuttaki mcadeleleriyle tarih sahnesine kan ifli snfnn analizine odaklanrlar. Marx, toplumsal zmlemelerinin erevesinde gelifltirdii sivil toplum kavramn Hegelden
devralr. Hegelin devlete atfettii stnl elefltiren Marks kendi sivil toplum teorisini de bu elefltiri erevesinde kurar. Marxta sivil toplum, ekonomik iliflkilerin
belirledii bir iliflkiler btn olarak ortaya kar (Kalayc, 2007: 80). Marx, sivil toplumu ekonomi politikte aranmas gerektiini belirterek altyap ve styap arasndaki iliflkiler hakkndaki tezini gelifltirir (Bobbio, 2004:101). styap olarak devlet yani siyasi toplum zerk bir alan olup ekonomik alann ait olduu altyap ise bencil
rekabet, smr ve snf eflitsizlii alan olarak ifade edilir. Marxn ifadesiyle Sivil
toplum, retici glerin gelifliminin belli bir aflamasnda bireylerin btn maddi iliflkilerini kucaklar. Sivil toplum, verili bir aflamann btn ticaret ve sanayi hayatn
kapsar... (Aktaran, Bobbio, 2004: 101). Dier bir ifadeyle, ekonomik alan ifade
eden ve burjuva toplumunun geliflmesiyle siyasi alandan zerk bir alan oluflturan
sivil toplum, toplumun temel altyapsn oluflturur. Marxn sivil toplum tartflmasn
noktalamadan nce altyap-styap iliflkisine deinmekte fayda vardr. retim iliflkileri ile flekillenen sivil toplumun ayn zamanda altyapnn bir unsuru olarak ifade
edildii nceden sylenmiflti. Marxta altyap yani ekonomik iliflkileri temsil eden sivil toplum styapnn yani devletin oluflumunda belirleyicidir. Dolaysyla, retim
iliflkilerini yneten ve sivil topluma hakim olan snf ayn zamanda devleti de etkisi
altna alr. Bu adan devlet Hegelin ne srd gibi bireyin evrenselleflmesinde
varlacak olan en st seviye deil, sivil toplumdaki kar iliflkilerinin, snfsal eflitsizliklerin bir yansmasdr. Marx, sivil toplumun snf bilincine ulaflan proleter snfn
hakimiyetine geeceini ve dolaysyla devletin de proleteryann hakimiyetine geim zamanla snmleneceini ngrr (Yeen ve dierleri, 2010: 12).
Bu ngrnn yani devrimin neden geliflmifl kapitalist lkelerde deil de Rusyada gereklefltii, Avrupada ifli mcadelesinin neden faflizme karfl yenildii gi-
253
254
bi sorular Marksist dflnrleri meflgul etmifltir. Bu dflnrlerin baflnda Antonio

Gramsci gelir. Gramscinin teorisi, btn Marksist gelenekle kyaslandnda derin
bir yenilik getirir; Gramscide sivil toplum altyapsal alanda deil styapsal alandadr. (Bobbio, 2004: 101). Buna ek olarak Gramsciye gre sivil toplum Marxta
olduu gibi ekonomik iliflkileri deil, ideolojik ve kltrel iliflkileri, dflnsel hayat ierir (Bobbio, 2004: 102). Gramsci, styapnn iki ayr dzeyi olarak devlet ve
sivil toplumun birbirini nasl etkilediini aklar. Hegemonya teorisinde sivil toplum ile politik toplum yani devlet arasndaki iliflkinin iktidar mekanizmalarn nasl rettiini ve bu iktidar kalclafltrdn anlatr.
Sivil toplum kavram Gramsciden sonra siyasi ve felsefi sylemlerde uzunca bir
dnem yer tutmamfl olup bu kavramn yeniden canlanfl 1990l yllara dayanmaktadr (Yeen ve dierleri, 2010: 13). Bu canlanflta, Dou Blou ve Latin Amerikadaki demokratikleflme yanls muhalefetin, Batl lkelerde, gnll faaliyetlerdeki artfln ve yeni toplumsal hareketlerin kurumsallaflmasnn nemli bir rol vardr (Yeen ve dierleri, 2010: 14).
Sivil toplum rgtlerinin tabandan gelen popler hareketlerin yerini aldn
ne srenlerin yan sra bu rgtlerin kurulufllarndan bu yana emperyalist yapda
olduu ve koloniyal dnemdeki ruhban snfn rolne benzer bir grev yrtt
grfln savunanlar da vardr. Ayrca bu grfl sahipleri sivil toplum rgtlerleri
aracl ile bir lkenin i ifllerine mdahele etmenin amalandn da ne srmfllerdir (Keyman, 2006: 14).
Sivil toplum kurulufllar da resmi kurumlar gibi alflma flekillerini yasalar erevesinde kendisi belirler. Resmi kurumlarn alflma flekillerinin devlet tarafndan
belirlenmesi, ayrldklar tek noktadr.
SVL TOPLUM RGTLERNN GELfiM SREC

Sivil toplum kuruluflu
kavram ilk defa 1945
ylnda Birleflmifl Milletler
teflkilatnn kuruluflu
srasnda Kurulufl
Beyannamesinin 10.
Blmnnn 71.
Maddesinde devlet ve ye
lkelere ait olmayan
rgtlerin danflmanlk rol
ile ilgili tanmlamada
kullanlmfltr.
Uluslararas sivil toplum rgtlerinin geliflim sreci 19. yzyln ortalarna kadar
uzanmaktadr. Klelie karfl hareket ve kadn haklarnn kazanlmas konularnda
ok nemli roller oynayan sivil toplum rgtlerinin etkinlikleri ve etkisi Dnya Silahszlanma Konferansnda en st dzeye ulaflmfltr. Ancak bugnk anlamda sivil toplum kuruluflu kavram ilk defa 1945 ylnda Birleflmifl Milletler teflkilatnn
kuruluflu srasnda, Kurulufl Beyannamesinin 10. Blmnnn 71. Maddesinde
devlet ve ye lkelere ait olmayan rgtlerin danflmanlk rol ile ilgili tanmlamada kullanlmfltr. Sivil toplum rgtlerinn srdrlebilir kalknma alanndaki hayati rolleri ilk defa Birleflmifl Milletlerin sivil toplum rgtleri ile Birleflmifl Milletler
arasnda sk danflmanlk iliflkilerinin dzenlendii Gndem 21in (Gndem 21)
27. Bafllnda dile getirilmifltir (Balolu, 1994:21-25)
20. yzylda ngrlemez bir ivme kazanan kreselleflme sreci ile ulus devletlerin birok meseleyi kendi ilerinde zebilmelerinin neredeyse imkansz olduu
bir dneme girilmifltir. Buna bal olarak bu srete zellikle kresel sivil toplum
rgtleri ulus devletlerin etki alann aflan meselelerin zmnde yer alan bafllca
aktrler olarak nem kazanmfltr. te yandan, Dnya Ticaret rgt gibi uluslararas rgtler finansal alandaki byk aktrlerin karlarna odakl kararlar alp
politikalar rettikleri algsyla ciddi elefltirilere hedef olmaktadr. Buna karfln, baz
sivil toplum rgtleri bu alandaki dengesizlii gidermek iin insani konular, kalknma yardmlar ve srdrlebilir kalknma alanlarnda geliflim gstermifltir. rnein, Dnya Ekonomik Forumuna alternatif bir toplant olarak dflnlen ve her yl
Ocak aynda Dnya Ekonomik Forumunun gereklefltirildii Davosta dzenlenen
Dnya Sosyal Forumuna, 5.sinin dznelendii 2005 ylnda, 1000den fazla uluslar
aras sivil toplum rgtnn temsilcileri katlmfltr.
1990l yllarda hayatn birok alannda sivil toplum rgtlerinin faaliyet gstermesi, nitelik ve nicelik olarak adeta bir patlama yapmas, kimi akademisyenler tarafndan 21. Yzyln sivil toplum rgtleri a olarak nitelendirilmesine yol amfltr (Kkali, 2008:167).
Savafl, atflma, doal afetler, alk, kuraklk, evre sorunlar, bulaflc hastalklar
ve eitim sorunlar gibi dnyann giderek artfl gsteren ve eflitlenen sorunlar
karflsnda sivil insiyatiflerin abalar tm yerkrede olduu gibi bizim corafyamzda da gn getike artmaya devam etmektedir.
TRKYEDE SVL TOPLUM RGTLER

Sivil toplum rgtlerinn Trkiyedeki tarihsel srecine bakldnda, Osmanl mparatorluunun Uluslararas Cenevre Szleflmesinde 5 Temmuz 1865te taraf olarak yer ald ve 11 Haziran 1868 tarihinde Osmanl Yaral ve Hasta Askerlere Yardm Cemiyetini kurduu grlmektedir. Zamanla mparatorluk genelinde yaygnlaflan ve Hilli Ahmer adn alan bu kkl kurulufl, slm lkelerinde modern anlamdaki ilk sivil toplum rgt olma zelliini taflmaktadr. Hill-i Ahmerin fiam,
Amman, Badat, Mekke, Kahire gibi flubeleri, 20. Yzylda bu kentlerin bulunduu blgelerin bamszlklarn iln etmesinin ardndan o lkelerin Kzlay Cemiyetleri olarak faaliyetlerini srdrmfltr (Hacfettaholu, 2007: 3, 347).
Sivil toplum rgtlerinin toplumsal hayatn btn alanlarnda yer alma srecinin Trkiyede ok karmaflk ve uzun olduu sylenebilir. Trkiyede sivil toplum,
gnlllk kavram ile birlikte geliflmifltir. Seluklu, Osmanl, ve Cumhuriyet dnemlerinde kimi toplumsal hizmetler gnll kurulufllar tarafndan sunulmufltur.
Trkiyede bugnk eitim ve salk hizmetlerinden sorumlu mevcut devlet kurulufllarnn temeli Osmanl dneminde kurulan vakflara uzanmaktadr. Anadoluda
oluflturulan sivil toplum rgtleri geliflme srecinde ou kez lke ynetimiyle i
ie olmufl, hatta baz dnemlerde ynetimin boflluklarn doldurur hale gelmifltir.
Anadolu nfusunun kozmopolit yaps, din ve etnik kimliklerin eflitlilii merkezi
idareyi seilmifl ve atanmfl yerel idarecilere vakflarn kurulmas iin genifl apl teflvikler vermeye ynlendirmifltir. Bylelikle halka ynelik hizmetler, Seluklu ve Osmanl dneminde olduu gibi, vakf ad verilen kurulufllar tarafndan salanmfltr. slam kaynakl yardm geleneine ve dini yapya dayal vakflar, yerel idarenin aralar
olarak, merkezi idarenin yapamad veya etkisiz kald durumlarda toplumsal hizmetlerin yan sra altyap hizmetleri de salamfltr. rnein Osmanl dneminin medrese, cemiyet ve tarikatlar o dnemin sivil unsurlar olarak ortaya kmfl, medreselere kaynak salayan vakflar byk lde devletten bamsz olarak geliflmifltir.
fiehirlerin temel ekonomik birimi olan loncalar, o dnemde devletten bamsz
ifllemifl ve lonca ynetimini esnaf semifltir. Vakf ve loncalarla bafllayan toplumsal
dayanflma gelenei toplumsal yapda nemli bir boflluu doldurmufltur. Resmi kaytlara gre, 19. yzyl bafllarnda 15.000den fazla vakf olduu bilinmektedir (Tepebafl Belediyesi, 2008:12). Ancak sivil toplum unsuru niteliindeki medreseler,
vakflar ve loncalarn 19. yzyla kadar aflama aflama merkezi idarenin etkisine girdii, giderek bamsz olma zelliklerini yitirdii gzlenmektedir.
Glenen merkezi yap her ne kadar cumhuriyetin ilanna kadar geen dnemde modern unsurlarla biraz daha canlanmfl olan sivil topluma arln hissettirse
de siyasi partiler, basn yayn organlar, dernekler, ekonomik gruplar, bankaclk
sektr, ticaret, hukuki ve idari dzenlemeler sivil toplumun geliflmesine katkda
bulunmufltur (aha, 2000:236).
Trkiyede sivil toplum son 15 ylda yaflanan baz dnm noktalarna bal olarak byk deiflim geirmifltir. rnein 1996 ylnda Habitat Konferansnn Trki-
255
256
yede gereklefltirilmesi sivil toplumun dnya apnda artan nemine dikkat ekmekle kalmamfl, Trkiyeden yzlerce sivil toplum kuruluflu ve dier paydafln kresel sivil toplum hareketine katlmasna, sosyal adalet ve srdrlebilir kalknma
alanlarnda gndemlerini geniflletmesine yol amfltr. Bunu takiben 1999da yaflanan Marmara depremi 20,000den fazla insann hayatn kaybetmesine neden olmufl ve blgeyi byk ykma uratmfltr. Sivil toplum rgtleri bu dnemde halktan gerek gnll olarak katlm gerekse bafl yapma konularnda byk destek
toplamfl ve acil toplumsal ihtiyalarn karfllanmasnda devletten daha etkin olduklarn ortaya koymufltur (TSEV, 2006 :53).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
TrkiyedekiSIRA
sivilSZDE
toplum rgtlerinin son yllardaki geliflimini deerlendiriniz.
Trkiyede sivil toplum rgtleri asndan, en son ve belki de en nemli dD fi N 2001de
ELM
nm noktasnn
lkenin Avrupa Birliine yelik sreci erevesinde kabul
edilen Kopenhag Kriterleri ile Birliin devleti demokratik deer ve uygulamalarn
benimseyecek
iradeyi gsterme mecburiyetinde brakmas olduu syleneS O politik
R U
bilir. Kopenhag Kriterleri beraberinde nemli reformlar getirmifl, sivil toplumu
zellikle hak ve zgrlkler ekseninde etkilemifltir. Sz konusu reformlar lkede
DKKAT
rgtlenme zgrlkleri ve medeni haklar zerinde 1980den beri sregelen kstlamalar byk lde kaldrmfl ve sivil toplum faaliyetleri iin daha elveriflli bir
SIRA SZDE salamfltr. Ayrca bu dnemde merkezi ve yerel dzlemde
alan oluflturulmasn
insan haklar ve sosyal politikalar gibi nemli konularda diyalou teflvik eden yeni yasal dzenlemelere gidilmifltir (TSEV, 2010:2).
AMALARIMIZ
Avrupa Birlii lkelerinde milyonlarla ifade edilebilecek sivil toplum rgt faaliyet gstermektedir. Son yllarda 1.200.000 dernein faaliyet gsterdii ABDde
ise ortalamaK her
T befl
A P kifliye bir dernek dflmektedir. Buna karfllk Trkiyedeki dernek says 80 bin civarndadr ve ortalama 900 kifliye bir dernek dflmektedir (Gngr Ak, 2005:185-195). Ayn zamanda Trkiyede yaklaflk 4000 - 4500 civarnda
vakf, bin Tcivarnda
ve bir o kadar da meslek kuruluflu bulunmaktadr. lE L E V Z Y O sendika
N
kede mevcut sivil toplum rgt says sadece 100.000 civarndadr. Vakflar Genel
Mdrlnn kaytlarna gre, gnmzde Trkiyedeki vakf says 4494dir. Bu
rakam, sosyal yardmlaflma ve evre alanlarndaki vakflarla, yeni kurulan vakflar
N T E R N(TSEV,
ET
da iermektedir
2006: 53). lkemizde en youn faliyet alanna ve ifllevsellie sahip olan sivil toplum rgtlerinin baflnda vakflar gelmektedir.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tablo 9.1
Trkiyede Dernek,
Vakf, Sendika, Oda
ve Kooperatif
Saylar
Dernek
80.750 (%54,47)
Vakf
4.494 (% 3,03)
fli Sendikas
96 (% 0,06)
Kamu flileri Sendikas
54 (% 0,03)
Kaynak: (TSEV,
2006:52)
Oda
4.749 (% 3,20)
Kooperatif
58.090 (%39,18)
Toplam
148.233 %100
Trkiyedeki sivil toplum rgtleri farkl alanlarda faaliyet gstermektedir. Bunlar arasnda yoksulluun giderilmesi, salk hizmetleri, aile planlamas, eitim, evre ve ekoloji, kltrel, etnik ve dini deerlerin teflviki, mesleki ve profesyonel
gruplarn bir araya getirilmesi, kltr merkezleri, camiler, okullar ve nadiren hastanelerin kurulmas iin fon toplanmas yer almaktadr (Sabanc Vakf, 2011:14).
Trkiyedeki Sivil Toplum rgtlerinin Sorunlar

Toplumsal ve ekonomik konularda rol oynayan tketici kurumlardan kiflileri ortak
ama evresinde bir araya getiren hkmet dfl topluluklara (evre, insan haklar, hayr kurumlar gibi); dinsel topluluklardan yerel giriflimlere, genlik kurulufllar ve aile
birliklerine kadar kiflilerin de dhil olduklar kurulufllar sivil toplum rgtleri olarak
kabul edilmektedir. Bu kurulufllar son yllarda toplum yaflamna iliflkin kimi zorluklarn giderilmesinde ve sorunlarn zmnde nemli bir rol stlenmektedir.
Sivil toplum rgtleri, arafltrma ve biliflim alflmalarn etkin bir flekilde srdrebilmesi iin uluslararas kurulufllar tarafndan desteklenmektedir ancak bu kurulufllarn sknt ektii konularn olduu da bilinmektedir. Bu skntlarn baflnda
bilgi, iletiflim ve iflbirlii ihtiyac gelmektedir. Sivil toplum rgtlerinin ortak sorunlar zetlenecek olursa;
Sivil toplum rgtlerinin demokratik ve katlmc bir toplumdaki yeri ve rol henz alglanamamfltr.
Gerek toplum iinde gerekse sivil toplum rgtlerinin kendi bnyelerinde
amalar konusunda bir fikir birlii ve alg oluflmamfltr.
Sivil toplum rgtlerinin son yllarda eflitlenmesine ve hareketliliin ivme
kazanmasna karfln hala ortak bir platform kurulmamfl; ayn alanda faaliyet
gsterenlerin ortak sorunlarn ve deneyimlerini paylaflmasna ve bilgi alflverifli yapmasna ynelik iletiflim kanallar henz oluflmamfltr.
Mevcut sivil toplum rgtlerinde hala bir kurumsallaflma ve srdrlebilirlik
yaklaflm eksiklii sz konusudur. Bu sreci gereklefltirebilecek deneyim, uzmanlk, rehberlik, eitim, basn-iletiflim, veritabanlar ve ortak bilgi noktalar
vastasyla kurumsallaflma henz yeterli dzeye gelememifltir. Var olan giriflimler yetersiz veya geicidir ve bu nedenle srdrlebilirlik salanamamaktadr.
Sivil toplum rgtlerinin faaliyetleri arasnda eitim sreleri, yaynlar, web
sayfalar ve eflitli kurumlar tarafndan salanan destekler yer almaktadr ancak henz stratejik bir yaklaflm gelifltirilememifltir.
Aktif sivil toplum rgtlerinin pek ounda tabandan gelen bir katlmn
oluflmad grlmektedir.
Sivil toplum rgtleri daha ok kiflilere bal olarak kurulmufl ve o kiflilerin
liderliinde faaliyet gstermektedir.
Toplumda rgt szcnn ve rgtlenmenin verdii rahatszlk nedeniyle bir diren gzlenmektedir. Bu durum sivil toplum rgtlerine katlm
kanallarn olumsuz etkilemektedir.
Sivil toplum rgtlerinin ounda sivillik ve toplumsal savunu bilinci ile
istei oluflmamfltr.
Sivil toplum rgtlerinin ounda demokratik bir ynetim yaps ve anlayfl geliflmemifltir.
Sivil toplum rgtlerinde personel, ofis, donanm vb konularda kapasite eksiklii ileri dzeydedir. Bunun yan sra kapasiteyi gelifltirmeye ynelik becerilerde iletiflim, proje hazrlama, kaynak oluflturma vb konularda da sz
konusudur; her iki unsur birleflince bir ksr dng oluflturmaktadr.
Sivil toplum rgtlerinin oluflumuna ve yaflatlmasna ynelik olanaklarn
daha ok stanbulda topland; Anadoludaki rgt faaliyetlerinin de ou kez stanbul merkezli sivil toplum rgtleri ile balantl yrtld;
bu alflmalarda da iflbirlii ve delegasyonda byk sivil toplum rgtlerinin Anadoludaki kk rgtlerle alflmaya genelde istekli olmad
grlmektedir.
257
Trkiyede 80.750 dernek,
4494 vakf, 96 ifli
sendikas, 54 Kamu iflileri
sendikas, 4.749 oda ve
58.090 kooperatif olmak
zere toplam 148.233 sivil
toplum rgt faaliyetini
srdrmektedir.
TSEVin 2006 ylnda

yapmfl olduu arafltrmada,
sivil toplum rgtne gre
deiflmekle birlikte,
kurumsallaflma eksiklii,
ynetiflim sorunu, gven ve
katlm eksiklii gibi temel
bileflenlerin nemli sorun
alanlar olduu ortaya
kmfltr.
258
Resim 9.3
Sivil Toplum
Betimlemesi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
K T A P
TSEVin 2006 ylnda gereklefltirdii

Uluslararas STEP Trkiye lke Raporu adl arafltrmada da yukardaki sorunlara benzer
sorunlarn mevcut olduu ve sivil toplum rgtne gre deiflmekle birlikte, kurumsallaflma eksiklii, ynetiflim sorunu, gven ve
katlm eksiklii gibi temel bileflenlerin hala
sorunlu olduu belirtilmektedir.
Bunun yan sra Yaflama Dair Vakfnn
(YADA) 2005 ylnda 8 ilde 32 Gnll Kuruluflu baz alarak yrtt bir arafltrmann sonular da Trkiyede sivil toplum rgtlerinin gnmzde yaflad temel sorunlara iliflkin veriler ve tespitler iermektedir. YADAnn (2005) arafltrmasna gre, Trkiyede Gnll Kurulufllarn yaflad sorunlar da benzer bafllklar altnda deerlendirilmifltir. Saptanan sorunlar; altyap sorunlar, gnll alar, kadrolar ve yeler ile ilgili sorunlar, devletle iliflkiler,
rgt ii iliflkilere ynelik sorunlar, gnll kurulufllarn birbirleri ile olan iliflkileri, hedef gruplar ve toplumla iliflkiler, medyayla iliflkiler ve sivil toplumun sadece
gnll kurulufllardan ibaret olarak alglanmasdr (http://www.siviltoplumakademisi.org.tr/).
Trkiyede sivil
SIRAtoplum
SZDE rgtlerinin zayf ynlerini irdeleyiniz.
Trkiyedeki sivil toplum rgtlerinin gnmzde karfllaflt sorunlarn afllD toplum
fi N E L M rgtlerinin gelifltirilmesi iin yaplmas gereken alflmalar flu
mas ve sivil
flekilde deerlendirilebilir;
Vatandafllk
S O R U bilincinin gelifltirilmesi ve rgtlenmenin nndeki engeller
kaldrlmaldr.
lke genelinde biliflim-bilgi toplumu olma ynndeki bilin yaygnlafltrlDKKAT
maldr.
Bilgiye eriflim kolaylafltrlmaldr. Yerel ynetimlerin oluflturacaklar kent
bilgi SIRA
sistemleri
SZDE elektronik ortam zerinden ulafllabilir olmaldr.
Sivil, kamu ve zel giriflimin birbirlerinin etkinliklerinden haberdar olmasn
ve iflbirliinin artmasn salayacak platformlar oluflturulmaldr.
SIRA SZDE
SivilAMALARIMIZ
toplum rgtleri arasnda yatay ve dikey iliflki ile iflbirliine ynelik koflullar oluflturulmaldr.
HalkD katlmnn
yerel ynetim iflleyifliyle eflgdm iinde olabilmesi iin yefi N E L M
K T A P eflitli yntem ve yaklaflmlarla katlm teflvik etmelidir.
rel ynetimler
Bilgi, iletiflim, sanat, eitim, kltr vb alanlarda alflan ve toplumsal dnS O R U
flme katk verebilecek sivil toplum rgtlerini bir araya getirmek, verimlilik ve
T E Letkinlii
E V Z Y O N arttrmann yan sra mesleki geliflme ve dayanflmay salamaktaD da
bir nlem olarak dflnlmelidir.
K Knemli
AT
Avrupa Birliine katlm srecinde sivil toplum rgtlerinin yap ve ifllevlerinin giderek daha da nem kazanaca ngrsyle, kamu kesiminin karar
SIRA
T E RSZDE
NET
alma Nmekanizmasna
sivil toplum rgtleri daha youn dhil edilmelidir.
Avrupa Birlii ile ilgili alanlarda faaliyet gsteren sivil toplum rgtleri, Birlikteki
muadilleri ve semsiye rgtleri ile birlikte ortak projeler yrtme ve
AMALARIMIZ
lobi alsmalar yapma vb rolleri de stlenmelidir.
N N
N N
Konuya iliflkin
bilgiye afladaki kaynaktan ulaflabilirsiniz: Sivil Toplumcunun El
K daha
T A genifl
P
Kitab, Sivil Toplum Gelifltirme Merkezi, stanbul, I Bask, Editr Nafiz Gder, Kasm 2004
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
259
zet
N
A M A
N
A M A
Sivil toplum rgtlerini tanmlamak

Kkenleri Antik Yunana kadar uzanan ve 15.
yzyldan gnmze dein farkl anlamlar kazanan sivil toplum zellikle devlet-birey ve toplum
iliflkilerini aklamada ve dzenlemede her dnem baflvurulan temel kavramlardan biri olmufltur. Sivil toplum kurulufllar sivil toplum rgtleri olarak da adlandrlr. Resmi kurumlar dflnda ve bunlardan bamsz olarak alflan, politik,
sosyal, kltrel, hukuki ve evresel amalar dorultusunda lobi, ikna ve eylem alflmalar yrten, katlmclar gnlllk usul dorultusunda
kabul eden, kr amac gtmeyen ve gelirini bafllar ve/veya yelik demeleri ile salayan kurulufllardr. Sivil toplum rgtleri, bireyler arasnda hoflgr ve dayanflmay ve bilinlenmeyi artrmak, ortak hareket etme duygusu kazandrmak, ayn dflncedeki insanlar bir araya getirmek gibi amalar gereklefltirmeyi salar.
Sivil toplum rgtleri oda, sendika, vakf ve dernek ad altnda faaliyet gsterir. Topluma yararl
bir hizmet sunmak iin kurulmufl yasal topluluklardr. Sivil toplum rgtleri, herhangi bir devlet
organndan bamsz bir flekilde zel kiflilerin giriflimiyle yasal olarak kurulmufl her trl organizasyon iin kullanlan genel bir kavramdr. Sivil
toplum rgtlerinin tamamen veya ksmen devlet
organlar tarafndan desteklendii durumlarda bile bnyesinde herhangi bir devlet yetkilisi bulunmad srece sivil toplum rgt olma zelliinin baz durumlarda geerlilii kabul edilir.
karfln Trkiyenin nde gelen sivil toplum rgtlerinin te ikisinin son on befl ylda kurulmufl olmas ilgi ekicidir. Dnyadaki rnekler ile
karfllafltrldnda lkemizdeki sivil toplum kurulufllarnn tarihesinin ok eski dnemlere dayand sylenemez. Trkiyede mevcut sivil toplum rgt says nfusa oranla deerlendirildiinde birok lkenin gerisinde kalmaktadr. Gnmzde lkedeki sivil toplum kuruluflu statsndeki birok dernein aslnda faaliyette olmayan yerel dernekler olduu gerei gz nnde
bulundurulduunda bu alann gelifltirilmesi gereklilii ortaya kmaktadr. Bugn Trkiyede
80.750 dernek, 4494 vakf, 96 ifli sendikas, 54
Kamu iflileri sendikas, 4.749 oda ve 58.090 kooperatif olmak zere toplam 148.233 sivil toplum rgt faaliyetlerini srdrmektedir.
N
A M A
N
A M A
Sivil toplum rgtlerinin tarihsel srecini deerlendirmek

Trkiyede sivil toplum rgtlerinin geliflme sreci karmaflk olmakla birlikte Osmanl, Seluklu ve
Cumhuriyet dnemlerinde kimi toplumsal hizmetler gnlllk esasna dayal olarak geliflen sivil
toplum anlayfl balamnda gereklefltirilmifltir.
Trkiyede bugnk eitim ve salk hizmeti veren devlet kurulufllarnn temelinin Osmanl dneminde kurulan vakflara dayand sylenebilir.
Anadoludaki sivil toplum rgtlerinin tarihi ou
kez lke ynetimiyle i ie gemifl, baz dnemlerde ynetimlerin boflluklarn tamamlamfltr.
1980den sonra derneklerin yeniden kurulmasna yol aan yasal dzenlemeler yaplmfltr. Buna
Sivil toplum rgtlerinin amalar ve ifllevlerini

tanmlamak
Sivil toplum rgtleri birlikten g doar ilkesine dayanarak faaliyetlerini srdrr. Bu rgtler, bireyler arasnda hoflgr ve dayanflmay artrr, bilinlenmeyi ve ortak hareket etme duygusunu salar. Ayn dflnce dzleminde olanlar
biraraya getirir ve ortak amalarn gerekleflmesini salar.
Sivil toplum rgtleri, eflitli olanlarla, ok deiflik ve farkl amalar gereklefltirmek zere alflmaktadrlar.
Trkiyede sivil toplum rgtlerinin sorunlarn
irdelemek
Sivil toplum rgtleri son yllarda Avrupa Birlii
politika srecine ve programlarna daha fazla dhil edilerek, daha genifl bir sivil alan oluflturmada
anahtar unsur olarak yer almaktadr. Sivil toplum
rgtleri Avrupa daki ynetiflim, kalknma, evre
ve sosyal politika gibi bir dizi konuda sesli paydafllar olarak dflnlmektedir. Trkiyede sivil
toplum rgtlerinin finansmandan ynetime, rgtlenmeden karar alma mekanizmalarna kadar
birok sorunlu alan sz konusudur. Avrupa Birliine tam yelik asndan sivil toplum alannn
gelifltirilmesi ve yaygnlafltrlmas gereklidir. Bu
balamda sivil toplum rgtlerinin gerek alt yaplarnn glendirilmesi gerekse kurumsallaflma
alflmalarnn hzlandrlmas nem taflmaktadr.
260
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi sivil toplum kavramnn
ortaya kt dnemdir?
a. 13. yzyl
b. 14. yzyl
c. 15. yzyl
d. 16. yzyl
e. 17. yzyl
2. Hangi yazar sivil toplum rgtlerinin ABDnin en
byk yenilik ve itici gc olduunu ne srmektedir?
a. Peter Drucker
b. Porter
c. Fukuyama
d. Milton Friedman
e. Adam Smith
3. Afladakilerden hangisi Trkede kullanlan sivil
szcnn Latince kknden tretilmifl olandr?
a. Sivillius
b. Civic
c. Society
d. Civicius
e. Civis
4. Afladakilerden hangisi sivil toplum rgtlerinin tanmn doru olarak vermektedir?
a. Resmi kurumlardan bamsz olmayan, politik,
sosyal, kltrel, hukuki ve evresel amalar
dorultusunda lobi, ikna ve eylem alflmalar
yrten, yelerini ve alflanlarn karfllkllk
esasyla alan kurulufllardr.
b. Politik, sosyal, kltrel, hukuki ve evresel
amalar dorultusunda devlet dzeyinde alflmalar yapan ve kr amac gden kurulufllardr.
c. Resmi kurumlar dflnda ve bunlardan bamsz
olarak alflan, politik, sosyal, kltrel, hukuki ve
evresel amalar dorultusunda lobi, ikna ve eylem alflmalar yrten, yelerini ve alflanlarn
gnlllk usulyle alan, kr amac gden ve gelirlerini devlet fonlar ile salayan kurulufllardr.
d. Resmi kurumlar dflnda ve bunlardan bamsz
olarak alflan, politik, sosyal, kltrel, hukuki
ve evresel amalar dorultusunda lobi, ikna ve
eylem alflmalar yrten, yelerini ve alflanlarn gnlllk usulyle kabul eden, kr amac gtmeyen ve gelirlerini bafllar ve/veya yelik demeleri ile salayan kurulufllardr.
e. Resmi kurumlarla birlikte alflan, politik, sosyal,
kltrel, hukuki ve evresel amalar dorultusunda lobi alflmalar, yelerini ve alflanlarn
gnlllk usulyle alan, kr amac gden ve
gelirlerini kendi flirketleri vastasyla ile salayan
ticari kurulufllardr.
5. Afladakilerden hangisi sivil toplum rgtlerinin

amalarndan biri deildir?
a. Bireyler arasnda hoflgr ve dayanflmay artrr.
b. Bilinlenmeyi artrr.
c. Geliri artrr.
d. Ortak hareket etme duygusu kazandrr.
e. Ayn dflnceye sahip olanlar bir araya getirir.
6. Afladakilerden hangisi lkemizdeki sivil toplum
rgtlerinin sorunlarndan biri deildir?
a. Sivil toplum rgtlerinin demokratik ve katlmc
bir toplumdaki yeri ve rol anlafllamamaktadr.
b. Gerek toplum iinde gerekse sivil toplum rgtlerinin kendi bnyelerinde sivil toplum rgtlerinin amac konusunda bir fikir birlii ve anlayfl
oluflmamfltr.
c. Tecrbe, uzmanlk ve destein; rehberlik, eitim, basn, veritabanlar ve ortak bilgi noktalar
vastasyla kurumsallaflmas hala yeterli dzeye
gelmemifltir.
d. Sivil toplum rgtleri daha ok kiflilere bal
olarak kurulmufllar ve o kiflilerin liderliinde
yaflamaktadr.
e. Sivil toplum rgtleri finansman yaratma konusunda geliflme gstermifltir.
7. Afladakilerden hangisi Trkiyedeki dernek saysn vermektedir?
a. 80.750
b. 81.500
c. 88.000
d. 89.500
e. 89.750
8. Afladakilerden hangisi Trkiyedeki kooperatif saysn vermektedir?
a. 55.000
b. 57250
c. 58.090
d. 59.100
e. 59450
261
Okuma Paras
9. Afladakilerden hangisi sivil toplum rgtlerine ynelik olanaklarn daha younlaflt kenttir?
a. Ankara
b. stanbul
c. Bursa
d. Diyarbakr
e. Trabzon
10. Trk toplum yapsnda sivil toplum hangi kavram
ile birlikte geliflmifltir?
a. Aidiyet
b. Gnlllk
c. evre edinme
d. kar salama
e. Tesis kurma
Bir Sivil Toplum rgt Olarak TEMA Vakf

TEMA Vakfnn amalar;
lkemizde doal varlklarn ve evre saln korunmas, erozyonla mcadele, toprak rts ve topran korunmas ve aalandrmann nemi hakknda
kamuoyunu eitmek ve bilinlendirmek,
erozyon felaketinin douraca sonular, alnacak
nlemler konusunda halkmz bilgilendirmek, bilinlendirmek ve bylece oluflturulacak bilinli ve
etkin kamuoyu destei ile hkmetleri erozyonla
mcadelede, gereki ve uygulanabilir politikalar
retme ve uygulamaya teflvik etmek,
biyoeflitlilik, toprak, su ve doal evrenin korunmasna iliflkin milli politikalarn oluflturulmasna yardmc olmak ve bu esaslardan dn verilmemesi iin
mcadele etmek,
aa ve orman sevgisini topluma mal etmek,
hayvancln temeli olan ayr ve meralar koruyup,
gelifltirmek,
doal zenginliklerimizin bilinsizce kullanlp, geri
dnflmsz bir flekilde yok olmasna izin vermeyerek, korumak, gelifltirmek ve Trkiyenin geleceini
gvenceye almak,
lleflmeyle mcadelede dnyaya rnek bir hareketi Trkiyeden bafllatmak,
doal varlklarn, insan salnn, yeflil alanlarn,
toprak ve bitki rtsnn, ormanlarn, meralarn korunmas, gelifltirilmesi ve yenilerinin teflkil edilmesini salamak iin faaliyette bulunmak,
bu amalar gereklefltirmek iin gerekli teflkilatn
oluflturulmasn, yasalarn kmasn salamak ve gnll kurulufllarn nclnde toplumun btn kesimlerinin destei ile erozyonla mcadelenin ikinci
bir stiklal Savafl kabul edilerek erozyon tehlikesi ile
mcadele edilmesi, olarak belirlenmifltir.
TEMA Vakfnn Hedefleri:
TEMAnn hedefi ncelikle ulusumuza, onun temsilcilerine, siyasal partilere ve hkmetlere, resmi ve zel kurulufllara, eitim kurumlarna, basn yayn organlarna,
toprak erozyonunun nedenlerini, vahim sonularn ve
lkemizin l olma tehlikesini anlatmaktr. TEMA bu
hedef dorultusunda, siyasi gleri, doal varlklarn
yok edilmesi ve erozyon sorununa are bulmadan iktidar olamayacaklarna inandrma abasndadr. Bu nedenle erozyon sorununa karfl duyarl, bilinli ve etkin
bir kamuoyu oluflturmaya alfltrmaktadr.
TEMA Vakf, lkemizin en deerli hazinelerinden birinin toprak olduunun bilincindedir. Bu nedenle, or-
262

man, ayr, mera ve tarm alanlarnn, su ve bitki gen
kaynaklarnn, doann korunmas ve erozyonun nlenmesi konusunda, belli bir devlet politikasnn gerekli ve zorunlu olduuna inanmaktadr. Bu hedeflere ulaflmak ancak teknik ynden yeterli bir kadro, teflkilat ve
mali imknlarla mmkndr.
TEMA Vakf, toprak erozyonu nedeniyle hzla yok
olan tarm alanlarnn ve meralarn verimliliinin arttrld koflulda, krdan kente gn nlenebileceine
inanmaktadr.
Kaynak: http://www.tema.org.tr/

1. c
2. a
3. e
4. d
5. c
6. e
7. a
8. c
9. b
10. b
Yantnz yanlfl ise, Sivil Toplum rgtleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Sivil Toplum rgtleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Sivil Toplum rgtlerinin
Tanmn yeniden gzden geiriniz.
Tanmn yeniden gzden geiriniz.
Amalar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sorunlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Trkiyedeki Sivil Toplum
rgtleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 1
21. Yzyln sivil toplum rgtleri a olarak nitelendirilmesi olduka gereki bir yaklaflmdr. nk gerek Dnya gerekse Avrupa leinde, devletin ekildii birok ekonomik, sosyal ve kltrel alanlarda sivil
toplum rgtleri bu boflluu doldurma konusunda byk mesafeler kaydetmektedir. Bilindii gibi nmzdeki yllar tm dnyada dernekler, vakflar ve sivil toplum rgtleri byk nem arz edecektir. Hatta siyasi
partiler de hkmet olmadklar srece sivil toplum rgt olarak grlebilecektir.
Sra Sizde 2
Sivil toplum rgtlerinin siyasal, toplumsal ve ekonomik etkileri deerlendirildiinde sivil toplum rgtleri
demokratik sistemler iinde vazgeilmez temel unsurlardan biri olduu sylenebilir. Sivil toplum rgtleri
kendi iinde ayn dflnceyi paylaflan insanlarn bir araya gelmesiyle kurumsallaflmaktadr. Bu rgtler her ne
kadar tek tip zellik gsteriyor olsalar bile bunlar kendi atlar altnda bir g oluflturmaktadr. Farkl ama
ve anlayfl altnda alflan sivil toplum rgtleri bir flehirde, blgede ya da lke btnnde bir demet oluflturmaktadr. Bu da eflitlilik ve zenginlik olarak deerlendirilmelidir. Toplumda sosyal dokuyu koruyan blgesel zelliklere ve gzelliklere sahip kan ve yaflatan
kurulufllardr. Bu rgtler toplum dflncesinin zgrleflmesine ve siyasi kalitenin ykselmesine byk katk
salamaktadr. Sivil toplum rgtleri kendi rettiini bir
baflkasna dayatmaz. Eer bir dayatma olursa bir baflka
rgt de kendi retimini dayatr. Bu bakmdan dayatma
sivil toplum kurulufllarnn dflmandr. Sivil toplum rgtleri zgr dflnce ve zgr teflebbsle beslenir. Bu
yaplardan dolay sivil bir gc temsil etmekte ve nc sektr olarak isimlendirilmektedir. Birinci sektr; yasa ynetmelik ve mevzuatla ynetim ve faaliyet iinde
bulunan devlet sektrdr. kinci sektr ise kazancn
maksimum klacak anlayfl iinde alflan sermaye sahipleri, flirketler ve alflanlardr. nc sektr ise her
iki ortamda bulunan ve bulunmayan insanlardan oluflan, gnlllerin bulunduu sektrdr. Bu sektr sivil
kurulufllardr. Bunlar nc sektr olarak isimlendirilmektedir. Bu kurulufllarn retiminde, yasa, ynetmelik
ve mevzuatlar devlet sektrnde olduu gibi snrlayc
deildir. Gnll olarak hizmet edenler, flirket ve sermaye kesiminde olduu gibi kar amac taflmad ve
zgr dflnen, zgr hareket eden insanlardan mey-
263
Kaynaklar
dana gelmedii aflikardr. nc sektr olarak sivil
toplum rgtleri dier sektrlere gre daha kaliteli, daha zgn alflmalar yaparak yerel ve merkezi ynetimlere katk salamaktadr.
Sra Sizde 3
Trkiyede sivil toplum rgtlerini son yllardaki geliflimi yeterli olmamakla birlikte, baz nemli ve arpc
geliflmelere sahne olmaktadr. Trkiyede sivil toplum,
son 10 ylda yaflanan baz dnm noktalarna bal olarak byk deiflim geirmifltir. 1996 ylnda Habitat
Konferansnn Trkiyede gerekleflmesi sivil toplumun dnya apnda artan nemine dikkat ekmekle
kalmamfl, Trkiyeden yzlerce sivil toplum rgt ve
dier paydafln kresel sivil toplum hareketine katlmasna, sosyal adalet ve srdrlebilir kalknma alanlarnda gndemlerini geniflletmesine yol amfltr. Yine 1999
senesinde yaflanan Marmara deprem felaketinde sivil
toplum rgtleri halktan gerek gnlllk gerekse bafllar balamnda byk destek toplamfl ve acil toplumsal ihtiyalarn karfllanmasnda devletten daha etkin olmufltur.
Sra Sizde 4
Trkiyede sivil toplumu olumlu ynde bir deiflim sreci devam ederken, zayf olduu alanlardaki eksikliklerde devam etmektedir.
Trkiyede sivil toplumun gelifliminin eski ivmesini koruyamad grlmektedir. zellikle vatandafl katlm
ve kurumsallaflma dzeylerindeki baz temel sorunlarn
sreklilik arz ederek kemikleflmeye bafllamas sivil toplumun nnde nemli engellere iflaret etmektedir. Sivil
toplum mevcut gl ynlerini ve iinde bulunduu
teflvik edici ortam doru kullanarak toplumsal hayatn
vazgeilmez bir paras haline gelebilecei gibi, zayf
ynlerinin yaratt engellere takld bir duraklama
dnemine girmesi de mmkndr. Bu balamda Trkiyede sivil toplumun glendirilmesine ynelik faaliyetlerde bulunmak isteyen tm paydafllarn (sivil toplum
aktrleri, kamu, zel sektr, bafl kurulufllar, akademi vb.) koordineli alflmalar olduka nemlidir. Bu
adan Trkiyede sivil toplumun bir dnm noktasyla
karfl karflya olduunu sylemek yanlfl olmayacaktr.
AB ve Aday lkeler Arasnda Sivil Toplum Diyalou Eyll 2005, Brksel http://ekutup.dpt.gov.tr/ab/siviltop/diyalog.pdf
Balolu, Z. (1994). Trkiye nc Sektr Raporu-Sorunlar ve zm nerileri (No:1). stanbul: Trkiye
nc Sektr Vakf Yaynlar.
Baydar Akgn, S., Baydar Akgn, T. (Mart 2011). Avrupa
Birliinde Sivil Toplum rgtlerinin Rol. Trk dare
Dergisi Say: 470. Ankara Nafiz Gder (ed.). (Kasm
2004). Sivil Toplumcunun El Kitab (I. Bask).
stanbul: Sivil Toplum Gelifltirme Merkezi TSEV.
(2010). l Toplum Deerlendirme Raporu, stanbul
http://www.tusev.org.tr/content/detail.aspx?cn=567
Bobbio, N. (2004). Gramsci ve Sivil Toplum Kavram.
Sivil Toplum ve Devlet: Avrupada Yeni Yaklaflmlar,
91-118. John Keane (ed.). Mehmet Kk (ev.).
Ankara: Yedi Kta.
BOSTANCI, E. (2005). Kadn Girisimcilik ve Sivil Toplum Kuruluslarnn Rol. zmir Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, alflma Ekonomisi ve Endstriyel liflkiler Anabilim Dal nsan Kaynaklar ve Endstriyel liflkiler Blm.. Yaynlanmamfl Yksek Lisans Tezi.
aha, . (2000). Askn Devletten Sivil Topluma. stanbul: Gendas KltrYayunlar,
opuroluY., & etin, C., & Beyzade, N. (Bahar 2010).,
Yeni Sosyal Hareketler Paradigmas Balamnda
Trkiyedeki Kreselleflme Karflt Gruplarn Birbirleriyle ve Dnyadaki Karfltlarla Karfllafltrlmas.,
Sosyoloji Dernei Sosyoloji Arafltrmalar Dergisi Cilt:
13 Say: 1
Drucker, P.(1990). Managing the Nonprofit Organization: Practies and Principles. New York: Harper Collins Publishers,
Ersen, T. B. (Nisan 2010).. Trkiyede Derneklerin rgtlenme zgrl nndeki Engeller Trkiyede
rgtlenme zgrlnn Gelifltirilmesi in Metodoloji Gelifltirilmesi Projesi Bulgular. stanbul: TSEV Yayn.
Etherington, S. (2002). The Role of NGOs in Implementing EU Policy: Opportunities, Constraints and Success. U. Rb (Ed.).
Edwards, M. (2005). Civil Society. Cambridge: Polity
Press.
Gzer, K. (2004). Anayasa Hukukuna Girifl. Bursa: Ekin
Kitapevi
264
Gngr Ak, B. (2005). Trkiyenin Avrupa Birliine Katlm Srecinin Sivil Toplum Kurulufllarna etkileri
ve Katklar. II. Ulusal Sivil toplum Kurulufllar Kongresi, anakkale
Hacfettahoglu, I. (Nisan 2007)., Trk Kzlay tarih Dizisi: Milli Mcadelede Hilal-i Ahmer (1. Basm). Ankara: Tuna Ofset
brahim, F., & Wedel, H. (1997). Ortadouda Sivil
Toplumun Sorunlar. Erol zbek (ev). stanbul:
letiflim
Keane, J. (Kasm 1994). Demokrasi ve Sivil Toplum (1.
Basm). Necmi Erdoan (ev.) stanbul: Ayrnt
Yaynlar
Keyman, F. (2006). Trkiyede Sivil Toplumun Serveni. Ankara: Sivil Toplum Gelifltirme Merkezi Yaynlar
Keyman, F. (2004). Trkiyede ve Avrupada Sivil Toplum. Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazlar
no: 3. stanbul: stanbul Bilgi niversitesi STK Eitim ve Arafltrma BirimiKkali, T. (Ekim 2008). Sivil Toplum Kurulufllarnn nemi ve Sorumluluklar. ereve Dergisi Say: 48. stanbul
Kalayc, N. (2007). Kamusal Alan zerine Bir nceleme:
Aristoteles-Marx-Habermas. Hacettepe niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Felsefe Anabilimdal Ankara. Doktora Tezi.
Keane, J. (2004). Despotizm ve Demokrasi. Sivil Toplum ve Devlet: Avrupada Yeni Yaklaflmlar, 47-90.
John Keane (ed.). Levent Kker (ev.). Ankara: Yedi Kta.
Mardin, fi. (2007). Sivil Toplum. fierif Mardin Btn
Eserleri 6 Trkiyede Toplum ve Siyaset Makaleler 1,
9-19. Mmtazer Trkne & Tuncay nder (Ed.). stanbul: letiflim
Mardin, fi. (2007). Trk Toplumunu nceleme Arac Olarak Sivil Toplum. fierif Mardin Btn Eserleri 6
Trkiyede Toplum ve Siyaset Makaleler 1, 21-34.
Mmtazer Trkne & Tuncay nder (Ed.). stanbul: letiflim
Marshall, G. (1999). Sosyoloji Szl. Osman Aknay
& Derya Kmrc (ev.). Ankara: Bilim ve Sanat
Dergisi
Mercer. C. ( January 2002). NGOs, Civil Society and Democratization. Progrees in Developmen Studies, vol.
2 no. 1.
fiahin, M. (2007). Kamu Ekonomisi ve Sivil Toplum Kurulufllar. Ankara: Sekin Yaynclk
fiimflek Birgl; Gnll Kurulufllarn Kreselleflmesi

Kreselleflmenin nsani Yz, (Der: Veysel Bozkurt)
Alfa Yaynlar , stanbul, 2000.
Tepebafl Belediyesi. (Ocak 2008). Eskiflehir Sivil Toplum ve Kamu Hizmetleri Rehberi (1 Bask). Eskiflehir: Milsan Basm Sanayi
Trk Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf. (2001). Avrupa Birlii, Devlet ve STKlar. stanbul: Numune
Matbaaclk
Trkiyede Sivil Toplum: Bir Dnm Noktas, Sabanc
Vakf 2011, stanbul http://www.sabancivakfi.org/files/html/programlar/toplumsal_katkilarimiz/step/STEP2011_ozet.pf
Vakf ve Derneklere liflkin Vergi ve Kamu Yarar
Raporu AB lkeleri ve Trkiyedeki Uygulamalar
ve neriler stanbul: TSEV Yayn, Ocak 2010,
stanbul
Uluslararas STEP Trkiye lke Raporu, TSEV Yaynlar No 39, TSEV 2006, stanbul
Yeen, M., Keyman, F., alflkan, M. A., Tol, U. U. (Nisan 2010). Trkiyede Gnll Kurulufllarda Sivil
Toplum Kltr. stanbul: Yaflama Dair Vakf
Yklmaz, N. (Haziran 2003). Yeni Dnya Dzeni ve
evre. stanbul: Sosyal Arafltrma Vakf Yayn
Ylmaz, A. (Kasm-Aralk 2007). Sivil Toplum, Demokrasi ve Trkiye. Yeni Trkiye Dergisi, Yl, 3, Say 18
10
Amalarmz
N
N
N
N

Toplumsal deiflme ve toplumsal hareketler balamnda eitim olgusunu ifade edebilecek,
Toplumsal deiflme, toplumsal hareketler ve eitim arasndaki etkileflimi deerlendirebilecek,
Toplumsal hareketlerin iinde yer alan eitim ve renme srelerini sralayabilecek,
Toplumsal hareketler kapsamnda eitim hareketlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Eitim,
Toplumsal Hareket
Toplumsal Deiflme
Toplumsal Harekette renme
indekiler
Yeni Toplumsal
Hareketler
Toplumsal
Hareketler ve
Eitim
GRfi
TOPLUMSAL DEfiME,
TOPLUMSAL HAREKETLER VE
ETM
TOPLUMSAL HAREKET VE ETM
ETKLEfiM
TOPLUMSAL HAREKETLERDE
ETM VE RENME
TOPLUMSAL HAREKET OLARAK
ETM HAREKETLER
Toplumsal Hareketler ve
Eitim
GRfi
Modern dnyada yaflamn neredeyse her alannda ortaya kan genel buhran, farkl sahalar iine alarak ve farkl biimlere brnerek, her lkede kendini farkl flekilde gstermektedir (Arendt, 2006:11). Gnmz dnyasnda toplumsal yaflamn
btn alanlarnda olduu gibi eitim ve toplumsal hareketler alanlarnda da kkl
dnflmler yaflanmaktadr. Dnya leinde yaflanan bu kkl dnflmlerin temel nedeni olarak kreselleflme gsterilmektedir. Bu deiflimler, kresel deiflimler gibi makro dzeyde olduu gibi aileler ve ocuklar gibi mikro dzeylerde de
youn biimde gerekleflmektedir (OECD, 2010:10). Kreselleflme yeni geliflmeleri anlamak iin anahtar szck hline gelmifltir. ok tartfllr bir kavram olmasna
karfln kreselleflmeye iliflkin geleneksel aklamalar bir eflit kreselleflme dogmatizmi oluflturmaktadr (Harman 1996 aktaran Aka, 2004:4). Kreselleflmenin karfl
konulamaz bir sre olduuna iliflkin kabullerin yan sra Wallersteinin de belirttii gibi bir geifl a olarak da grlebilir. Var olan bir kaostur ve bu kaosun ardndan gelecek yeni dzenin nasl olmas gerektiine iliflkin dflnceler de nem
kazanmaktadr. Geifl anda iki seenek vardr; kreselleflme olarak adlandrlan
kaotik srecin iinde kaybolmak ya da kreselleflmeye ynelik elefltirel ve yapc
zmlemeler getirerek daha iyi bir dnya iin abalamak (Hopkins ve Wallerstein,1999). Bu noktada kreselleflme karflsnda kabullenici ya da karfllk verici stratejilerin gelifltirilmesi sz konusu olmaktadr. Eitim srelerinin kreselleflmenin
getirileri dorultusunda yaplandrlmas bu balamda ortaya kmaktadr. Eitimin
toplumsal deiflmeye yol aan niteliklerinin yan sra yaflanan toplumsal deiflmelerden etkilenen doas nedeniyle kreselleflen dnya ile eitim arasnda dinamik
bir iliflki olduu sylenebilir. Bu noktada eitim, yaflanan sorunlara tepki olarak
geliflen ve toplumda deiflim gereklefltirmeyi hedefleyen toplumsal hareketlerle
de yakndan iliflkilidir. Fingerin (1992:312) belirttii gibi modernliin neden olduu bunalmlar aflmak zere ortaya kan yeni toplumsal hareketler iin eitim
merkez bir konumdadr.
Eitim ve toplumsal hareketler arasndaki etkileflimin, sz konusu deiflim ve
dnflmlerin yafland evreyle birlikte ele alnarak irdelenmesi nem kazanmaktadr. Eitim srelerinde ve toplumsal hareketlerde temel ama toplumsal bir
deiflim ortaya karabilmektir. Toplumsal deiflim ve toplumsal hareketler iliflkisi
balamnda eitimin incelenmesi, toplumsal hareketlerle eitim arasndaki etkileflim ve toplumsal hareketlerdeki renme srelerinin yan sra birer toplumsal hareket rnei olarak ortaya kan eitim hareketlerinin aklanmas yararl olacaktr.
268
TOPLUMSAL DEfiME, TOPLUMSAL HAREKETLER

VE ETM
Toplumsal hareketler birok otorite tarafndan yeni dflnce biimlerinin kayna
ve renme ortamlar olarak grlmektedir ancak toplumsal hareketlerin eitim
boyutu genellikle toplumsal hareket otoriteleri ve az sayda eitimcinin zerinde
alflmakta olduu, henz arafltrmalarn yapld yeni bir alandr (Haluza-DeLay,
2007). Holst (2002 aktaran Haluza-DeLay, 2007)a gre eitimciler toplumsal hareketler yoluyla renme konusunu nedenle gz ard etmektedir:
a) Toplumsal hareketler eitsel olmaktan ok politik sreler olarak grlmektedir.
b) Eitim arafltrmalar gndelik hayatta oluflan informel renmeyi grmezden
gelmektedir.
c) Yetiflkin eitimindeki profesyonelleflme ve ifl yerinde eitim gibi trendler
arafltrmaclar snrlandrmaktadr.
Toplumsal hareketler balamnda dflnldnde eitime iliflkin en belirgin
zellik, toplumsal deiflme ve eitim arasndaki iliflkidir denilebilir. Eitimin toplumsal deiflmenin aracs olduu konusunda genifl bir kabul sz konusudur. rnein modernist kuramclar, modern okullarn ve modern bir insan karakterize eden
dflnce, tutum ve deerlerin toplumun her kesimine yaylarak toplumsal ve ekonomik dnflmnn salanabileceini ne srmfllerdir (Eskicumal, 2003:17-18).
Gerek toplumsal hareketlerin gerekse eitimin ortak ve temel amac olan toplumsal deiflme ok boyutlu bir olgudur. Tezcan (1994:191) toplumsal deiflmeyi;
Toplumsal yapnn ve onu oluflturan toplumsal iliflkiler ann ve bu iliflkileri belirleyen toplumsal kurumlarn deiflmesi olarak tanmlamfltr. Toplumsal deiflmenin
gerekleflmesinin birbirinden olduka fark yollar ve yntemleri sz konusudur. Bu
amaca dnk olarak biimsel eitim sreleri desenlenirken, toplumsal hareketlerde de toplumsal yap, iliflkiler a ve toplumsal kurumlarn dnflmesi amac dorultusunda eitsel etkinlikleri de kapsayan eflitli yntemler gelifltirilmektedir.
Eitim ve toplumsal deiflim arasndaki iliflkinin tanmlanmasndaki farkllklar
eitimin ifllevlerini de biimlendirmektedir. Bu nedenle eitim srelerinin toplumsal hareketlerle olan iliflkisi de farkl biimlerde ortaya kmaktadr.
Eitim ile toplumsal deiflme arasndaki iliflkileri aklayan drt temel grflten
sz edilebilir (Eskicumal, 2003:16-17);
Yeniden oluflumcu ve modernist grfllere gre eitim, ekonomik ve teknolojik geliflmeyi salayan, hrriyet, adalet ve eflitlik ilkelerine dayanan yeni
bir toplumsal dzenin yaratcsdr. Eitim kurumlar dier toplumsal yap ve
kurumlardan bamsz ya da yar bamsz kurumlardr. Dolaysyla eitim,
toplumsal deiflme meydana getirebilir ya da toplumsal deiflmeye neden
olabilir.
Tutucu ya da atflmac grfle gre ise eitim var olan toplumsal, ekonomik
ve politik dzenin bir parasdr. Eitim kurumlar var olan toplumsal, ekonomik ve politik yap ile iliflkilerden bamsz hareket edemez, mevcut sistem ve iliflkileri koruyarak yeniden retilir. Eitim, toplumdaki egemen snf
ve gruplarn kendi kltr ve yaflam biimlerini toplumun dier kesimlerine
kabul ettirmek zere kullanlacak devletin ideolojik bir organdr. Bu grfle gre, eitim yeni bir toplumsal dzen meydana getiremez, aksine toplumdaki egemen snflarn karlarn koruyarak ve eflitliki olmayan toplumsal ve ekonomik iliflkileri yeniden reterek statkoyu yaflatr.
10. nite - Toplumsal Hareketler ve Eitim
Eitimi egemen snflarn kendi karlarna hizmet eden ve onlar koruyan

bir ara olarak grenlere gre eitim kurumlarnn, hkim kltr ve kurumlar yeniden retirken az da olsa toplumsal deiflmeye yol aacak bir bamszlklar sz konusudur.
Toplumsal deiflmelerin eitimi belli bir ynde deiflmeye zorlad gibi,
eitim yoluyla toplumun istenen ya da planlanan ynde deifltirilmesinin de
mmkn olduunu savunan grfle gre ise, eitim kurumlarnn toplumsal
deiflme meydana getirecek potansiyel ve snrllklar vardr. Eitim toplumsal deiflme meydana getirebilir ancak bu deiflme toplumdaki dier toplumsal, ekonomik ve politik kurumlarn ayn anda, ayn istikamette deifliyor olmasna baldr.
Eitim, bireyin zihinsel, bedensel, duygusal, toplumsal yeteneklerinin ve davranfllarnn istenilen dorultuda gelifltirilmesi ya da ona birtakm amalara dnk
yeni yetenekler, davranfllar ve bilgiler kazandrlmas alflmalarnn btn (Akyz, 1999:2) olarak tanmlanabilir. Toplumsal olgularn birounda geerli olduu
zere eitim olgusunun tanmlanmasnda da olduka farkl yaklaflmlar sz konusudur. Tanmlamalar aslnda eitimin toplumdaki ifllevi ve egemen gle olan iliflkilerine bakfl asna gre flekillenmektedir. Egemen gcn toplumla iliflkileri nasl biimlenmiflse eitim de yle tanmlanmfl ve uygulanmfltr (Yaylac ve Aydoan,2004 ). Toplumda egemen gler ve egemen dzenle atflmac bir iliflkiye dayanan toplumsal hareketlerde olduu gibi eitim de toplumsal ve siyasal kesimlerin mcadele alan olarak biimlenmektedir. Toplumsal hareketler, gc, iktidar ve
g sahiplerinden alarak kendisini oluflturan bileflenlere, tabana vermeyi hedefler.
(Sleeter,1996:242). Modern eitimin tarihi de bir anlamda eitim zerinde egemenlik kurma mcadelesi olarak grlebilir. rnein 19. yzyl ngilteresinde olduu
gibi kimi zaman eitim, ak bir flekilde ynetici ve orta snflarn karlarn gden
bir eitim sisteminin byk lde istilas altndadr (Fooley, 2009: 147). Toplumsal hareketlerin modern yaflamn ve endstrileflmenin ortaya kard sorunlara
karfllk olarak geliflimine benzer biimde, eitim alanndaki egemenlik mcadelesinin yaratt sorunlar farkl tepkilerin geliflmesine yol amfltr. Radikal eitim anlayfl buna rnek olarak verilebilir. Zorunlu, genel ve yaygn bir okul eitimi talebi ile toplumsal hareketler ortaya karken zorunlu ve resm eitime karfl kan alternatif yaklaflmlar da gzlenmifltir. Bu durum, 19. ve 20.yyda devlet tarafndan
verilen kitlesel zorunlu okul eitiminin ortaya kmasnn yan sra bu geliflmeye
tepki olarak radikal eitim yaklaflmn ortaya kmasnda da nemli rol oynamfltr.
William Godwin ve Francisko Ferrer ve Ivan Illich gibi radikal eitimciler siyasal
ve toplumsal sistemin buyruklar karflsnda itaatkr ve otoriter olmayan bireyler
yaratacak bir eitim srecini savunmufllardr (Spring,1997:11). Bu noktada eitime
iliflkin talepler ve bu taleplere dayal toplumsal giriflimler ayn dnemde geliflen
toplumsal hareketlere de kaynaklk etmifltir.
Toplumsal hareketlerle eitim arasnda karfllkl ve birbirini besleyen bir etkileflimin olduu sylenebilir. Toplumsal deiflim hedefinin ayn olmas, eitime iliflkin taleplerden kaynaklanan toplumsal hareketlerin ortaya kmas ve toplumsal
hareketlerin eitsel yntemleri kullanmas bu etkileflimi biimlendirmektedir. Eitim yoluyla toplumsal lekte demokrasinin gelifltirilmesi de toplumsal hareketleri
olumlu etkileyen bir evre oluflturmaktadr.
Modernizme dayal grfllerde de vurguland zere, demokratik bir toplum
iin gerekli olan eitilmifl vatandafllar topluluunun ancak eitim yoluyla salanaca ileri srlmfltr. Etkili bir demokrasinin kurulmas ve yaflatlabilmesi iin ei-
269
270
nsan olmak seimler

yapan ve kendi kaderini
ynlendirmeye alflan bir
eyleyen olmaktr. Paulo
Freire (1921-1997) Brezilyal
Eitimci dflnr. (Kaynak:
Tezcan, 1993:25).
time gereksinim vardr. Eitimsiz bir toplum, diktatrlk dzeni iin hazr bir ortamn oluflmas anlamna gelir (Eskicumal, 2003:18). Eitim dzeyinin ykselmesi,
sorumluluk sahibi yurttafllarn varlna ve buna bal olarak toplumsal hareketlerin geliflmesine iflaret eder. Bir taraftan eitim sreleri toplumsal hareketlere kaynaklk ederken ayn zamanda toplumsal hareketlerde eitsel yntemler kullanlr
ve eitsel sreler yaflanr.
Karfllkl etkileflimin bir dier boyutu ise toplumsal hareketlerin bnyesinde
gerekleflen renme sreleridir. Holford (1995) ile Eyerman ve Jamisonn
(1991:47) da belirttii gibi toplumsal hareketler, bilginin biimlendirilmesinde dinamik ve arac bir rol oynar. Toplumsal hareketlere katlanlar birlikte hareket
ederler ve birlikte eylemden renirler. Toplumsal hareketler, var olan bilgiyi
yeniden organize eder, yeni bilgi yaplar retir ve yeni bilgiyi kamusal dzeyde
yaygnlafltrr.
Sz konusu olumlu etkileflime karfln eitim ve toplumsal hareketler arasnda
olumsuz bir iliflkiden de sz edilebilir. Burada esas olan, dnya leinde egemen
toplumsal-siyasal koflullara uygun biimde, kresel kapitalizm dorultusunda desenlenen eitimin toplumsal hareketlere kaynaklk etme niteliinin olumsuz etkilenmesidir. rencilerin toplumsal bir yatrm olarak deil aksine tketici, eitimin ise yeni bir pazarn gvence altna alnmas iin bir frsat olarak grlmesi,
eitimin baz yapsal zelliklerinden feragat edilmesine yol amaktadr. Girouxnun
(2000:73) da belirttii gibi gnmzde eitim kurumlar, kamusal blgeler olmaktan ziyade ticari blgelere dnflmfltr (Norris,2004:4). Son otuz yldan fazladr
yaflanan geliflmeler, kapitalizmin yeniden dzenlenmesine ve eitimin yeniden yaplandrlmasna yol aarken, kresel ekonomik rekabet ve ekonomik kriz eksenli
hareket eden hkmetler, eitimi yurttafl hakkndan bir ekonomi politikas aracna dnfltrmfltr (Lingard, 1991aktaran Fooley, 2009:158). Eitime elefltirel bakfl as gelifltirmifl olan atflmac kuramlarda da vurguland zere toplumu oluflturan gruplar arasnda kar atflmas sz konusudur ve bu atflma toplumsal deiflimin en nemli etkenidir. Frsat eflitlii bir aldatmacadr ve eitimin amac meslee ynelik biliflsel becerilerin retilmesinden ok, uygun grlen deerlerin benimsetilmesi yoluyla dzenin srdrlmesine dnflmfltr (Tezcan, 1993:17).
Egemen dzenin eitimden, kurulu sistemi yaflatma dorultusunda bir ara olarak
yararlanmas, toplumsal yapda deiflimi hedefleyen toplumsal hareketler asndan olduka nemli sonulara yol amaktadr. Eitimin bu ifllevine karfl toplumsal hareketlerin geliflmesi ya da radikal eitim yaklaflmnda vurguland zere, insan doasna ve toplumsal deiflime daha uygun eitsel srelerin kullanlmas gibi talepler ortaya kmfltr.
Eitimin ticarileflmesine yol aan bu geliflmelere karfl gelifltirilen ve radikal eitim anlayflnn rn olan elefltirel yaklaflmlar sz konusudur. zellikle 1960larn sonu ve 1970lerin baflnda eitim konusunda radikal analizler yaplmfltr. Bankac ile zgrlefltirici eitim arasndaki karfltl iflaret eden Paulo Freire; baskc kurumsallaflmfl eitimin yerini, gnllle dayal renme alarnn almas
gerektiini savunan Ivan llich ve Paul Goodman; daha yaratc ve katlmc renmeye iliflkin pratik neriler gelifltiren John Holt; zgrlefltirici snflardaki teflvik edici renmenin yararlarn vurgulayan Kohl, Kozol, Henry, Serle ve dierleri; renenlerin yneltmedikleri sorulara yant veren basmakalp eitime elefltiriler
ynelten ve bunun yerine ak ulu sorulara dayal mfredat oluflturan Postman
ve Weingartner, bu eksende yer alan nemli isimlere rnek olarak verilebilir (Fooley, 2009:148).
271
Toplumsal hareketler ve eitim arasndaki iliflkinin olumlu ve olumsuz

SIRA ynleri
SZDE nelerdir?
TOPLUMSAL HAREKET VE ETM ETKLEfiM
fi N E L M yan sra
Kreselleflen dnyada yaflanan dnflmlere iliflkin olumlu Dyarglarn
olumsuz yarglar da sz konusudur. Kreselleflme ile dnya leinde yaygnlk
kazanan kapitalizm asndan zafer gibi grnen geliflmeler bir Sanlamda
dnyadaO R U
ki insanlarn ounun mutsuz klnmasna ve doann tahrip edilmesine yol amaktadr. Bu durum, toplumsal hareketler ile eitim etkileflimi asndan yeni alanDKKAT
larn ortaya kmasna neden olmufltur. Toplumsal hareketlerdeki eitim etkinliklerinin hedef kitlesinde, kreselleflmeden olumsuz etkilenen engelliler, iflsizler, kaSZDE halklar yer
dnlar, sendikaclar, evreciler, yoksullar, mahalle eylemcileriSIRA
ve yerli
almaktadr. Bu balamda gereklefltirilen eitim ve renme biimleri arasnda;
kurtulufl teolojisi, kentsel topluluk eitimi, szl tarih, topluluk iliflkileri, rklk
AMALARIMIZ
karfltl, kltrel eylem ve HIV/AIDS eitimi saylabilir. Bu yntemler hareketlerin youn biimde kulland ya da kullanmas gerektii srelerdir. fl yerinde ve
eitim kurumlarnda da toplumsal eylem iinde renmenin Krnekleri
T A P olarak grlen yeni biimler sz konusudur. Bunlar rgtsel renme, rehberlik, elefltirel
profesyonel eitim, probleme dayal renme, deneyimsel eitim, eylem srasnda
renme ve ifle dayal renmedir (Fooley, 2009:159-160). T E L E V Z Y O N
A.E.Dobbsun Eitim ve Toplumsal Hareketler adl kitabndan bu yana eitim
ve toplumsal hareketler arasndaki iliflki zerinde duran otoriteler olmufltur. Toplumsal hareket ve eitim arasndaki etkileflim daha ok toplumsal deiflim eksenin N T E R N E zamanla
T
de dflnlmfltr. Toplumsal hareketler Raschke (1985) tarafndan,
btn toplumlara yeni deerleri yayacak derin toplumsal ya da kltrel dnflmlerin en zgn belirimleri olarak tanmlanmfltr (aktaran Finger,1992:312). Daha nce deinildii zere eitimle toplumsal deiflme arasnda gl bir iliflki vardr.
Eitimin toplumsal deiflmeye iliflkin iki ifllevi olduu sylenebilir (Tezcan 1992)0
Eitimin tutucu ifllevi: Eitimin grevlerinden biri, toplumun kltrel deerlerini ve toplumsal davranfl rneklerini gen yelere aktarmaktr. Bu
aralarla toplum, temel toplumsal uyumu salar ve geleneksel yaflam biimini korur.
Eitimin yaratc ifllevi: Modern toplumun ayn zamanda elefltirici ve yaratc, yeni bulufllar ve keflifler yapan ve toplumsal deiflmeyi bafllatacak bireylere gereksinimi vardr. Deifliklii hazrlamak, eitimin yaratc ifllevini
oluflturur.
Eitimin, var olan sosyoekonomik yapy koruma ve bu yapdan sapmay kontrol
etme ifllevinin yan sra toplumsal deiflim asndan da byk nem tafld aktr (LeJeune ve Paulstone, 1976:11). Gerekte toplumsal hareketlerin deiflmeyi hedeflemesinin yan sra kimi zaman bir deiflime karfl durabilecei de gz nne
alndnda, eitimin tutucu ifllevinden kaynaklanan ya da rtflen toplumsal hareketlerden de sz edilebilir.
Toplumsal hareketlerde yer alan aktrler, mevcut duruma veya geliflmelere ya
karfl durarak ya da onlar onaylayarak toplumsal deiflim srecinde etkin rol oynarlar (Walters, 2005:4). Kimi zaman bir deiflimin gereklefltirilmesi kimi zaman
bir deiflimin engellenmesi, toplumsal hareketlerde olduu gibi eitimin de ifllevleri arasndadr. Ancak toplumsal hareketler zellikle 1960larda yaflanan kkl
deiflimlere koflut olarak dnflm geirirken eitimle olan iliflkisi de deiflime uramfltr. 1960larda gerekleflen toplumsal hareketlerin dank hle gelmesi, mar-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
A.E.Dobbsun alannda ilk

olan ve 1919da yaynlanan
Eitim ve Toplumsal
Hareketler adl kitab
(Kaynak: www.tower.com).
272
Eduard Lindeman (18851953) Her toplumsal eylem

grubu ayn zamanda bir
yetiflkin eitimi grubu
olmaldr (Kaynak: The
Sociology of Adult Education
(1945);
http://www.macropolis.org/b
io/maryparkerfollett.htm)
jinalleflmesi ve muhafazakrln ideolojik zemin oluflturmasyla birlikte eitim ile

arasndaki ba da belirsizleflmifltir (Sleeter,1996:239). Bu belirsizleflmeye karfln
toplumsal hareketlerle eitim arasndaki etkileflimin hl gl olduu alanlar sz
konusudur. Eitimle toplumsal hareketler arasndaki etkileflim sadece eitimsel deiflimlerle snrl deildir.
lk yetiflkin eitimi kuramclarndan Eduard Lindeman (1926) daha yirminci
yzyln bafllarnda, toplumsal hareketlerin demokrasinin yaflatlmasndaki nemini vurgulamfltr. Lindemana gre bireylerin toplumsal eyleme katlmalar konusunda yetiflkin eitimi nemli bir aratr (Domokos-Bays,1997:7). Bu balamda
eitimin, bireylerin toplumsal hareketlere katlmada daha yetenekli ve istekli olmalar konusundaki etkisi gz nnde bulundurulmaldr.
Eitimin toplumsal hareketler asndan yaflamsal neme sahip olan zellii,
katlmclar zerindeki zendirici etkisidir. Eitim kurumlar ve genel olarak eitim
sreci bireyleri toplumsal hareketlere ynlendirecek zgn niteliklere sahiptir. Eitim srelerinde bireyleri toplumsal hareketlere katlmaya ynlendirecek mekanizmalar sz konusudur (Anyon,2005):
Okullar, mahallelerde ve topluluklarda psikolojik ve fiziki bir merkez niteliindedir.
Kaliteli eitime ulaflabilmek bir sivil haktr.
Anne-babalar ocuklarnn kaliteli eitim almas iin aba sarf ederler.
retmen ve yneticilerin toplum yelerine ulaflma, yardm alma ve organize olma olanaklar vardr.
Genel olarak deerlendirildiinde eitim ve toplumsal hareketler arasndaki etkileflimin belirgin zellikleri flyle sralanabilir:
a) Eitim toplumsal hareketlerin oluflmasnda etkilidir: Pichardonun
(1997) belirttii gibi yeni toplumsal hareketler, katlmclar asndan eski
snflardan farkl olan ve yeni orta snf olarak adlandrlan kesimlerden,
genleri ve yksek eitim almfl bireyleri kapsayan hareketlerdir. Yeni toplumsal hareketlerin ortaya kmasnda rol oynayan etkenler arasnda eitim
dzeyi yksek olan yeni bir orta snfn oluflmas da gsterilmektedir (Coflkun, 2004). Bu durum, eitim ve toplumsal hareketler arasndaki etkileflimsel iliflkinin nemli bir gstergesidir. rnein Cutlera (1976) gre toplumsal hareketlere katlmda yafl, gelir ve eitim dzeyi arasnda nemli bir iliflki vardr. Gelir ve eitim dzeyi arttka katlm da artmaktadr. (Coflkun,
2004). Eitim dzeyi ykseldike kiflilerin, kendi etnik kken, din ve kltrel kimlikleri hakknda daha duyarl olduklar sylenebilir (Eskicumal,2003:19).
b) Toplumsal hareketler eitime konu olacak yeni bilgileri retir: Eyerman ve Jamison (1991)n vurguladklar gibi toplumsal hareketler iinde yer
alan gruplar bilgi reten topluluklardr. Bu hareketler sadece sosyal drama
deildir, farkl dnya grfllerini, ideolojileri, inanlar vb. kapsayan ve yeni bilgilerin ortaya kt toplumsal eylemlerdir (Walters, 2005:55). Toplumsal hareketler karflt kesimleri ortaya karr, kurumlara ve devlet dzeyindeki egemen kltre meydan okuyan karfl sylem oluflturur (Walter, 2007:251).
c) Toplumsal hareketler, eitsel amalarla eitim kurumlarnn btn
paydafllarn harekete geirir: Eitim balamnda toplumsal hareketler
kendine zg bir deiflim srecine yol aar, veliler ve dier ilgili toplum
yeleri ocuklara daha nitelikli eitim verilmesi iin eitim kurumlarna bask yaparlar. Gnmzde bu dorultuda sivil haklar hareketlerinin geliflmesi
273
d)
e)
f)
g)
h)
ve yaylmasyla birlikte ok kltrl eitim talepleri artrmfltr (Sleeter,1996:239-242).

Eitsel deiflmeler toplumsal hareketler araclyla gerekleflir: Arafltrmalara gre sadece bir toplumsal hareket bile eitim sistemini yeniden yaplandracak kapsaml bir reform iin katalizr ifllevi grebilir (Shepard,
2011).
Demokratikleflme sreleri ve bilinli vatandafllar toplumsal hareketlere katlm glendirir: Demokrasi, varln srdrebilmek iin bamsz dflnebilen, dflnce zgrlne inanan, yaratc ve uzlaflmac olabilen
bireylere ihtiya duyar. Demokrasi yalnz kurumlar araclyla deil daha
ok bireylerin demokratik kifliliiyle yaflayabilir. Demokratik toplumun geliflmesi iin vatandafllarn gnlk yaflamlarnda demokratik idealleri destekleyen ve gelifltiren davranfllar gstermeleri gerekir. Bunun salanmasnda
eitime nemli grev dflmektedir. Bu anlamda eitim vatandafllara demokrasiyi destekleyici nitelikteki flu zellikleri kazandrmaldr: kendini ifade etme, sorumluluk duygusu, liderlik, toplumsal sorumluluk ve ballk.
Toplumsal hareketler eitsel yntemleri kullanr: Toplumsal hareketler eflitli biimlerde, formel ya da informel eitim sreleri araclyla hedefledikleri deiflimi gereklefltirmeye ve bu balamda kamuoyunu bilinlendirmeye alflr: seminerler, bilgilendirici toplantlar, yazl materyal kullanm, medya kullanm vb.
Katlmclar toplumsal hareketlerin bnyesinde renirler: Toplumsal hareketlerde yer alan aktrler dayanflma, yardmlaflma, belirli konularda
bilinlilik, kendini ve toplumu daha iyi tanma gibi alanlarda srekli bir eitim ortam iinde bulunurlar.
Eitim toplumsal hareketi birok adan zenginlefltirir ve glendirir: Eitim, hareketin kapasitesini, becerilerini ve kaynaklarn gelifltirir, dayanflmay glendirir, kamuyu bilgilendirir ve hareketin olanaklarn geniflletir (LeJeune ve Paulstone, 1976:26-27).
SIRA SZDE
Toplumsal hareketlerin yeni bilgiler retme sreci nasl aklanabilir?
TOPLUMSAL HAREKETLERDE ETM VE

RENME
D fi N E L M
renme, bireylerin evreleriyle etkileflimleri sonucunda bilgi, beceri ve tutum kazandklar dinamik bir sretir (zden, 1999:91). Bu balamda toplumsal hareketS O R U
ler de zengin birer renme ortam olarak deerlendirilebilir. Toplumsal
hareketler doal olarak katlmclar ve daha genifl anlamda toplum iin eiticidir (Walters,
2005:55). Avrupa geleneinde toplumsal hareketlerin kimlik, renme
D K K A T ve bilgi retimi rol ile sosyal hareket iinde renmenin kiflisel dnflm ve kolektif deiflim
asndan katalizr ifllevine odaklanlmfltr. 1990larn bafllarndan
bu yana toplumSIRA SZDE
sal hareketlerde renme Gramschi ve Habermasn dflnceleri balamnda irdelenmifltir. Bununla birlikte bu kuramsal giriflimleri destekleyecek yetersiz dzeyde
deneysel alflma sz konusudur. Yeni toplumsal hareketlerdeki
renme sreleAMALARIMIZ
rine iliflkin kuramsal yaklaflmlarn byk ksm Marksist gelenek ile Avrupa Yeni
Toplumsal Hareketler yaklaflmlar dorultusundadr (Walter, 2007:251). ToplumK T A P olduka ssal hareket arafltrmalarnda renmeye iliflkin kuramsal yaklaflmlarn
nrl olduu grlmektedir (Haluza-DeLay, 2007).
Toplumsal hareketlerdeki renme srelerine iliflkin nemli katk salayan az
T E L E V Z Y OJamisondur.
N
saydaki toplumbilimciden en nemlileri Ron Eyerman ve Andrew
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
NTERNET
SIRA
SZDE
Andrew Jamison
ve Ron
Eyerman, 1991de
yaynlanan Social
Movements AAMALARIMIZ
Cognitive
Approach adl kitaplarnda
toplumsal hareketlerde
renmeye iliflkin nemli
kuramsal katk
K T A P
salamfllardr. (Kaynak:
http://people.plan.aau.dk/~
andy/
http://www.yale.edu/sociolo
TELEVZYON
gy/faculty/pages/eyerman/).
NTERNET
274
Toplumsal hareketlerle bask gruplar arasnda ayrm yaplmas gerektiini savunmufllar, toplumsal hareketlerdeki biliflsel praksis (bir amaca ynelik bedensel ve
ruhsal etkinlik) olgusuna dikkat ekmifllerdir. Biliflsel praksisle bilgi reticilerini,
dflnce ve uygulamada alternatifler ve dflnsel yenilikleri kastetmifllerdir. Toplumsal hareketlerin varl, biliflsel praksisinin kendisini evreleyen toplum tarafndan emilmesi, paralanmasya da reddedilmesine baldr. Eer emilirse toplumdan fark kalmayaca iin toplumsal hareket lecektir, reddedilirse marjinal bir
konuma indirgenecektir. Bylece toplumsal hareket sadece renme ortam olmakla kalmaz, toplumsal yenilikler ve yeni dflncelerin retimi ile toplumsal geliflmenin salanmasnn merkezi olarak ifllev grr (Haluza-DeLay, 2007).
Finger (1998) yetiflkin eitimini modernite kriziyle balantlandrmfltr. Yeni
toplumsal hareketlerde katlmclar modern toplumla olan iliflkilerini tanmlarlar.
Eski hareketlerde, iflilerin ya da iftilerin yetifltirilmesinde olduu gibi eitim genellikle programl ve yaplandrlmflt, bireyler dflncelerin topluma aktarlmasnda ara olarak grlyordu. Yeni toplumsal hareketlerde ise yetiflkin eitiminin
daha derin bir anlam vardr. Yetiflkin eitimi kiflisel dnflm temelinde tanmlanmfltr. Bu dnflm yoluyla bireyler sosyal, siyasal ve kltrel yaflam zerinde etkili olabilmektedirler (Domokos-Bays,1997:8). Toplumsal hareketlerdeki renme
ve eitim uygulamalarnn amac da bireysel ve kolektif dzeyde dnfltrc renmeyi provoke etmek, canlandrmaktr (Walter, 2007:260). Eitsel programlar
toplumsal hareketlerde toplumsal deiflimi meydana getirecek abalar ortaya karmaya dnk bir ara olarak gelifltirilir ve kullanlr. Eitimden, sorunlar dile getirmek, zmne yardmc olmak ve rgtlenmenin zorunlu gereksinimlerini karfllamak zere yararlanlr (LeJeune ve Paulstone, 1976: 9-10).
Bireyler asndan bakldnda bir toplumsal harekette renme iki boyutta ele
alnabilir (Hall and Clover, 2005 aktaran, Hall ve Turray, 2006:6):
a) Bir toplumsal hareketin iinde yer alan bireylerin renmesi
b) Toplumsal hareketin dflndaki bireylerin, sz konusu toplumsal hareket tarafndan yrtlen etkinlikler sonucu ya da sadece bu hareketin var olmas
ile deneyimledikleri renme
Toplumsal hareketlerdeki renme sreleri ok farkl biim ve niteliklerde ortaya kabilir. renmenin ierii belirli bir iflin nasl yapldyla ilgili yani teknik
olabilir ya da belirli bir durumda insanlarn birbirleriyle nasl iliflki kurduu, temel
deerlerinin ne olduu, iktidara kimin sahip olduu ve bunu nasl kullandyla ilgili olarak sosyal, kltrel ve siyasal olabilir. Bunun yan sra kurslarda, eitim oturumlarnda ve atlyelerde olduu gibi renme, amal ve yaplandrlmfl olabilir
ancak renme ounlukla informel ve rastlantsal olur. Kifliler yafladklar ve alfltklar sre boyunca, srekli renirler. Bu renmelerin ou planlanmamfl ve
ou kez rtktr ancak ok etkilidir (Fooley,2009: 146).
Alan yaznda otoritelerin toplumsal hareketlerdeki renmenin farkl biimlerine iliflkin farkl tanmlamalar olmufltur (Haluza-DeLay, 2007). izelge 1de grld zere Eyerman ve Jamison (1991) renmeyi kozmolojik, rgtsel ve uygulamaya dnk teknolojik biiminde tanmlarken, Branagan ve Boughton (2003)
zgrlefltirici, iletiflimsel ve arasal biiminde snflandrmfl, Conway (2004) ise
dnyann yorumlanmas ve praksis biiminde bir snflama yapmfltr. Genel olarak
deerlendirildiinde, toplumsal hareketlerde, bireylerin kendilerine ve dnyay alglayfllarna iliflkin deiflimlere yol aan renme ile toplumsal hareketteki iletiflim
ve gereklefltirilen uygulamalara iliflkin renme temelinde kavramsallafltrmalar
yapld grlmektedir.
Eyerman and
Jamison (1991)
Branagan &
Boughton (2003)
Holst (2002)
Conway (2004)
Kozmolojik
(Temel
nanlar)
zgrlefltirici
Genel
Dnyann toplumsal
hareket temelinde
yorumlanmas
rgtsel
(Toplumsal liflkilerin
Deiflime
Uramfl
Biimleri)
letiflimsel
Teknolojik
(Hareketin zel
etkinlikleri)
Arasal
(Beceri Geliflimi)
Praksis
275
izelge 10.1
renme
Otoritelerinin
Toplumsal
Hareketlerde Farkl
Bilgi Trlerini
Tanmlamalar
(Haluza-DeLay,
2007).
Teknik
rtk-ak olmayan
Blummer, toplumsal hareketlerin karakteristikleri arasnda, ideolojiyi daha basit ve anlafllr klmay saymfltr. Bu durum toplumsal hareketlerin pedagojik boyutu olarak tanmlanabilir. Bu pedagojik etkinlikle toplumsal hareketler, kendi bilgilerini ve kendilerine ait daha anlafllr bir gereklik tarafn retirler (Haluza-DeLay, 2007). Ayn zamanda bir toplumsal hareket kampanyasnda gerekleflen renmenin, Freirenin (1972/a:75-83) bilinlenme ve Mezirowun (1991) perspektif dnflm olarak adlandrd olguyla ilgili baflka bir boyutu daha vardr.
Toplumsal hareketlerdeki kampanya deneyimi, katlmclarn dnya anlayfln sarsarak nemli lde deifltirir (Fooley, 2009:156).
rnein New South Walesin (Avustralyada eyalet) kuzeydousunda yaflayan
kk bir gmen grubu, Terania Creek blgesindeki bir yamur ormannn kalntlarn kurtarmak iin 1974 ylndan bafllayarak 1980li yllarn baflna kadar devam
eden bir kampanya dzenlemifltir. Bu grup, brokratlarla ve politikaclarla grflmeler yapmfl, kamuoyunu seferber etmeye alflp, dorudan eylemler gereklefltirmifl ve eyalet hkmeti sonunda yamur orman kalntsn bir milli parka dnfltrmfltr. Bu srete eylemciler, yamur ormannn deerinin kendiliinden
var olduu ve kendiliinden yaflamaya devam edecei inancndan vazgeerek urunda mcadele edilmesi gereken bir fley olduu ynnde fikir deifltirmifllerdir.
Eylemcilerin, uzmanlk ve otoritenin toplumsal karlar, iktidar iliflkileri ve bilginin
rgtlenmesi balamnda nasl yer aldn grdke, uzmanlara ve otoriteye daha
nce duyduklar gven kaybolmufltur. Terania Creek kampanyasndaki eylemcilerin rendikleri iki adan nem taflmaktadr; Bir taraftan, kampanyada eylemciler
yeni bilgi ve beceriler kazandlar. Yamur orman ekolojisiyle ilgili gnmzde de
hl kullanlmaya devam edilen hatr saylr bilgi edindiler. Dier taraftan devletin
ve onun temsilcilerinin (kamu grevlileri, politikaclar, hakimler) bakfl alarn
deifltirdiler, devletle birlikte alflma ve onu etkileyebilme becerilerini gelifltirdiler.
Ayn flekilde kitle iletiflim aralar ile ilgili benzer beceri ve anlayfllar kazandlar.
Ayrca karmaflk durumlar anlama, demokratik rgtlenme biimleri infla etme ve
dorudan eylemde bulunma becerilerini gelifltirdiler (Fooley, 2009:156).
Enformal ve rastlantsal renmenin farkl trleri, toplumsal hareket rneklerinde gzlenebilir. Kadnlara ynelik bir toplumsal hareketteki informel ve rastlantsal renmeyi inceleyen Foley (2009:156), bu renmenin informel, rastlantsal ve
baflka faaliyetlerin iinde ortaya kan bir renme olduunu, katlanlar tarafndan
ounlukla renme olarak alglanmadn, ancak bu tr renmenin ok nem-
Terania Creek
protestolarndan bir
grnt, 1979, Avustralya
(Kaynak:
http://www.rainbowdreamin
g.org/terania.html)
nsanlar eylem iinde

renirler Fooley
(2009:166). Hindistanda bir
toplumsal hareketin salk
konularna iliflkin yetifltirme
etkinlii
(http://glpinc.org/Web_page
s/GLPSouth_India_Programs.htm)
276
li olduunu belirterek toplumsal hareket iindeki renmeyle ortaya kan sonular flyle ifade etmifltir:
Ynetim komitelerine katlan kadnlar bir topluluk alflan roln yerine
getirirlerken oyun gruplarnda ve kurslarda rendikleri ile evlerindeki yaflamlarn zenginlefltirdiler.
Kadnlar evde yaplan etkinliklere katlm sayesinde ifllevsel beceriler ve bilgilerin yan sra zfarkndalk ile karmaflk kifliler aras iliflkilere dair bakfl
as gelifltirdiler.
Kadnlar kendi deerleri konusunda aydnlandlar, kendi deerlerini fark
ettiler.
Kiflilerin farkl ilgi ve deerlere sahip olmalarndan dolay aralarndaki anlaflmazln kanlmaz olduunu ve bu atflmann yapc ya da ykc olabileceini grdler.
Kadnlar ayn zamanda devlet politikas ve bte hesaplar gibi daha genifl
balaml ve yapsal faktrlerin evdeki sreleri flekillendirdiini rendiler.
Toplumsal hareketlerde eitsel etkinliklere bir baflka rnek de Brezilyadaki
Merkez fli Birliinin alflmalardr. Birlik kendi yeleri ve dier hareketlerin
yeleri iin okullar organize etmifl, medyann eitsel ifllevinden yararlanmfltr. Bltenler, el ilanlar ve gazeteler aylk olarak 12 milyon kopyaya varan dzeyde datlmfltr. Bunun yan sra birliin deiflik flubeleri de yeleri iin kreselleflme, sosyal politika, mzakere yntemleri ve ynetsel konular gibi alanlarda eitimler dzenlemifltir (Ghanem, 1998:183). Ayrca farkl toplumsal hareketler kapsamnda
dzenlenen eitim etkinlikleriyle katlmclarnn rgtleme, konuflma, aklama
yapma ve yazma gibi alanlarda beceri kazanmalar salanmfltr (DomokosBays,1997:1).
SIRA SZDE
D fi N E L M HAREKET OLARAK ETM

TOPLUMSAL
HAREKETLER
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DurkheimnS vurgulad
gibi eitim toplumsal bir olgudur, zamana ve topluma
O R U
gre deiflir. Bireylerin gereksinimleri zamana ve topluma gre eflitlenmekte ve o
gereksinimlerin bal olduu toplumsal koflullar da deiflmektedir (TezDKKAT
can,1993:12). Eitimi farkllafltran ve deiflime uratan bu koflullar toplumsal hareketler iin de geerlidir. Yeni toplumsal hareketler eski hareketlerden olabildiSIRA
SZDE farklla ve eflitlilie sahiptir. Bu balamda farkl eitimsel
ince yksek
dzeyde
taleplerden kaynaklanan toplumsal hareketler de sz konusudur. Buna kimi zaman devlet eliyle kimi zaman toplumsal giriflimlerle gereklefltirilmeye alfllan
AMALARIMIZ
eitim reformlar rnek olarak verilebilir. adafl eitim akmlar ya da reformcu
eitim hareketleri, eitim bilim alan yaznnda farkl isimlerle anlmakla birlikte flu
alanlar kapsamaktadr
(Ayta,1981aktaran Kkolu, 2011):
K T A P
a) 19.yzyln sonlarndan itibaren, farkl amalar dorultusunda eitimde yeni
taleplerde bulunan sosyal politika ve kltr felsefesi temelli yenileflme hareketleri
TELEVZYON
b) Sosyal ve kltrel yaflamn eflitli alanlarnda yer alan eitimi dorudan doruya deifltirmek isteyen eflitli reform tezahrleri
c) Okulu i ve dfl yapsndaki reform yoluyla deifltirmeyi hedefleyen retim N T E Rynndeki
NET
didaktik
reform uygulamalar
N N
K Common
T A PSchool
The
Movement, 1830 ylnda
Tomas Jefferson ve
dierlerinin herkese ak
Tzgr
E L Eokullar
V Z Y Osavunduklar
N
dnemde kurulmufltur
(Kaynak:http://www.xtimelin
e.com/evt/view.aspx?id=603
117).
NTERNET
Toplumsal hareketlerde
SIRA SZDE yer alanlarn yafladklar renme deneyimlerine hangi rnekler
verilebilir?
Gerek eski ya da geleneksel olarak adlandrlan toplumsal hareketler dneminde gerekse 1960lardan bu yana artan bir younluk ve eflitlilikte gzlemlenen yeni toplumsal hareketler arasnda yer alan ve yukarda sralanan alanlarda, eitim
alannda reformu hedefleyen ok sayda eitim hareketi gerekleflmifltir. Bu hareketlerin en nemli zellii, eitim alannda bir deiflim gereklefltirme ya da kimi
zaman eitimsel bir deiflimi engelleme amacn taflmalardr.
Eski toplumsal hareketlere baklacak olursa, modernizmin rn olan koflullarda biimlenen toplumsal hareketlerden, ifli hareketi, feminist hareket, insan haklar hareketi, barfl ve adalet hareketleri ile ekonomik, toplumsal ve siyasal kurtulufl mcadeleleri gibi felsefi kkeni modernizm projesi olan eski hareketlerin eitimdeki yansmalarnn en nde geleni John Deweyin ilerlemeci eitim hareketidir. Yine bu yansmalar arasnda yetiflkin eitimi kapsamndaki ifl eitimi hareketi,
ifti hareketi ve Avrupa halk niversiteleri hareketleri saylabilir. Bu hareketlerin
ortak zellikleri eitim yoluyla siyasal kurtulufl idealidir (Finger,1992:313).
Eitim hareketlerinin gemifline bakldnda olduka farkl amalar ve zellikler taflyan, ortaya ktklar dnemlerin koflullarndan youn biimde etkilenen hareketlerin varl dikkat ekmektedir. Bu hareketler, bulunduklar siyasal ve toplumsal ortamdaki iktidar mcadelesini de bir flekilde yanstmaktadr. rnek verilecek olursa, eitim hakkndan yararlanma ve eitimin ierii ile yntemi zerinde
uzun ve srekli bir toplumsal cinsiyet mcadelesi olmufltur. Yine, nc dnyada, bir yandan yerli halk ile smrgeci ve daha sonra neo-smrgeci egemenler
arasnda, eitim konusunda uzun sren mcadeleler olmufltur. Eitim odakl bu
mcadeleler 1945 ten sonra daha da artmfltr. Dnyann birok yerinde grlen
kurtulufl mcadeleleri, Paulo Freirenin ve dierlerinin alflmalarnda ifade edilen
zgrlefltirici bir eitim kuramnn dillendirilmesinin de yolunu amfltr. Geliflmifl
kapitalist lkelerde baflary eflitlendirme balamnda eitime eriflme hakknn
yaygnlafltrlmas (sosyal yardm kurslar, telafi edici eitim, destekleme programlar vb.) iin eitimin ieriini geniflletmeye (kadn alflmalar, ok kltrl mfredat, yerel alflmalar vb.) ve renmede renci kontroln artrmaya ynelik abalar gzlenmifltir (Fooley, 2009:147-148).
Toplumsal hareketler, birok lkede daha genifl anlamda siyasal demokratikleflmenin btnleyici bir paras olarak eitim reformlarna yol amfltr. rnein
Brezilyada The Movimento Sem Terra (Topraksz nsanlar) Hareketi srekli g
edenler iin hareketli okullar gelifltirerek eitimin yaplaca yer konusunu etkinliklerinin merkezi haline getirmifltir (Watkins, 2000:68).
Baflka bir balamda yerel sivil toplum rgtleri temel eitim hakknn salanmasna ynelik benzer teknikleri kullanmfltr. rnein Kamboyada Oxfam bu
amaca dnk olarak alflmfltr (Watkins, 2000:68).
Eitim eksenli bir dier toplumsal hareket Clayoquot Sounddur. Sz konusu
hareketin evreci protestolar balamndaki alflmalar yetiflkin eitimi alan asndan olduka nemlidir (Walter, 2007:259).
New Yorkta faaliyet gsteren YELL (Youth Education Life Line-ACT UP, Aids
Coalition to Unleash Power) yeni bir toplumsal hareket olarak eitim alflmalarn
ele almfltr. Blgede yaflayanlar, evrelerinde AIDSten etkilenenlerin giderek artmas zerine toplumsal hareket tarznda rgtlenmeye bafllamfllardr. Bu balamda HIV/AIDS eitim alflmalarna bafllanmfl, yarglayc olmayan bir eitsel aba
olarak diyalog kullanlmfltr (Elbaz,1997:150-151).
277
Human Scale Education

(HSE) 1985 ylnda kurulmufl
olan kk lekli bir
toplumsal hareket.
Demokrasi, adalet ve sayg
temelli bir eitim reformu
hareketidir
(http://www.hse.org.uk).
Eitim toplumsal ilerleme

ve reformun temel
yntemidir. Kanunlara,
cezalara veya mekanik ve
dflsal dzenlemelere dayal
reformlar nafiledir. Eitim
toplumsal bilinci paylaflma
srecinin kurall hle
getirilmesi, dzenlenmesidir
ve bireysel etkinliin
toplumsal bilin temelinde
ayarlanmas yeni toplumsal
inflaa iin tek gvenli
yntemdir John Dewey
(1859-1952).
New York Grassroots

Education Movement (New
York Halk Tabanna Dayal
Eitim Hareketi). Okullarn
kapatlmasna ve
zellefltirmelere karfl bir
gsteri
(Kaynak:http://www.substan
cenews.net/articles.php?pag
e=1229).
278
Ticaret eitimine karfl,

zgrlk iin eitim
pankartlarnn taflnd
eitim eksenli bir gsteri
(Kaynak:http://www.emanci
pating-education-forall.org/report_chile_june4_
2011).
Brezilyada The Movimento

Sem Terra (Topraksz
nsanlar Hareketi)
tarafndan dzenlenen bir
eitim etkinlii (Kaynak:
http://wn.com/SEM)
SIRA SZDE
1971de ortaya kan San Fransisko Kadnlar Hareketi, cinsiyetilii ve Ortodoks eitim yntemlerini aflmay hedeflemifl, kadnlarn ezilmelerine ve smrlmelerine karfl kendi okullarn amaya karar vermifltir. Bu kapsamda feminizm,
kadnlarn toplumda ezilmeleri vb. konular kapsayan kurslar dzenlenmifltir. Sivil
Haklar Hareketi, 1960larda oy verme konusunda bilinlendirmeye dnk eitim
etkinlikleri ile eitim eksenli toplumsal hareketlere verilecek rneklerden biridir.
Ayn flekilde Sivil Haklar Hareketi kapsamnda kurulan zgrlk okullarnda yurttafllk mfredat, tartflma gruplar ile siyah kltr, folkloru ve tarihi, kimya, biyoloji, Franszca, ngilizce ve daktilo gibi dersler yer almfltr (LeJeune ve Paulstone,
1976:40-45).
Red Power Hareketi (AIM, 1968) kapsamnda ise yaflamlarn kendi etnik dokular erevesinde srdrmeyi amalayan Kzlderililer iin kendilerinin ynettikleri
alternatif okullar almfltr (LeJeune ve Paulstone, 1976:40-47).
Var olan radikal yetiflkin eitimi uygulamalarnn en ilgin rneklerinden biri
de 70 yl boyunca sendikaclar, insan haklar alflanlarn ve evre eylemcilerini
eiten ve Tenessede bir yatl okul olan Highlander Halk Okulunu kuran Myles
Hortonun alflmalardr. Horton ve meslektafllarnn, yetiflkinlerle alflmann gerekten demokratik bir yolunu gelifltirdikleri grlmfltr. Onlarn bafllang noktas, renenlere ve onlarn yaflam deneyimlerine duyulan derin sayg olmufltur
(Fooley, 2009:150).
Toplumsal hareket
olarak ortaya kan eitim hareketlerine hangi rnekler verilebilir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
279
zet
N
A M A
N
A M A
Toplumsal deiflme ve toplumsal hareketler balamnda eitimi ifade etmek.

Eitim sreci formel ya da enformel biimlerde
gerekleflir ve temelde kltrn aktarlmas ile
birlikte yenilikleri ve dnflmleri salayacak bireyleri yetifltirmeyi de ama edinir. Toplumsal
hareketler de toplumsal bir deiflmeyi gereklefltirmeyi amalar. Eitim bu zellikleriyle toplumsal hareketlerle ayn amalar paylaflabilen bir
sre zellii sergilemektedir.
Toplumsal deiflme, toplumsal hareketler ve eitim arasndaki etkileflimi deerlendirmek.
Eitim, iinde bulunduu toplumsal, siyasal ve
ekonomik koflullar tarafndan biimlendirilmektedir. Genelde eitim dzeyi yksek olanlarn
yeni toplumsal hareketlere katldklar gzlenmektedir. Toplumsal hareketler, kimi zaman eflitli eitsel yntemleri kullanmakta kimi zaman
belirli eitim hedeflerini gereklefltirmek zere
ortaya kmaktadr.
N
A M A
N
A M A
Toplumsal hareketlerin iinde yer alan eitim ve

renme srelerini sralamak.
Eitim biimsel ya da biimsel olmayan trleriyle yaflamn her alannda ve annda ortaya kabilmektedir. Bireyler yaflamlarnn her diliminde,
srekli renmektedirler. Bu balamda toplumsal hareketler bireylere zengin renme ortamlar sunar. Yardmlaflma ve dayanflma baflta olmak
zere eflitli alanlarda renme gerekleflir.
Toplumsal hareket olarak eitim hareketlerini
aklamak.
Toplumsal hareket olarak eitim hareketleri denildiinde eitsel bir hedefle ortaya kmfl, eitime iliflkin bir sorunu gidermeyi amalayan toplumsal hareketler sz konusu edilmektedir. Genel eitim hakk ya da din amal pazar okullar
iin oluflan hareketlerin yan sra yetiflkin eitimindeki baz rnekler bu kapsamda deerlendirilebilir.
280
Kendimizi Snayalm
1. Hangisi kreselleflmeden olumsuz etkilenen kesimler iin gelifltirilen toplumsal hareketlerde kullanlan
renme biimlerinden deildir?
a. Kurtulufl teolojisi
b. Kentsel topluluk eitimi
c. Szl tarih
d. Topluluk iliflkileri
e. Yksek renim
2. Siyasal ve toplumsal sistemin buyruklar karflsnda
itaatkr olmayacak, otoriter olmayan bireyler yetifltirecek bir eitim srecini savunan eitimciler hangi flkta
verilmifltir?
a William Godwin ve Francisko Ferrer ve Ivan Illich
b. Ivan Illich, John Dewew
c. John Dewey, Piaget, Bloom
d. William Godwin, Francisko Ferrer , John Dewey
e. Fooley, Freire, Piaget
3. Eitimin toplumsal hareketlere kaynaklk etmesi asndan hangisi dorudur?
a. Eitime iliflkin talepler, taraflar bir araya getirerek toplumsal harekete kaynaklk eder.
b. Toplumsal hareketler eitimin kaynadr
c. Hareketin ierisinde eitsel ortamlar oluflur.
d. Eitim sistemleri toplumsal hareketleri ortaya karmak zere desenlenir
e. Eitim toplumsal hareketlere kaynaklk etmez.
4. Toplumun kltrel deerlerini ve toplumsal davranfl rneklerini gen yelere aktarma eitimin hangi ifllevinin aklamasdr?
a. Eitimin yaratc ifllevi
b. Eitimin tutucu ifllevi
c. Eitimin deiflim ifllevi
d. Eitimin tarihsel ifllevi
e. Eitimin kltrel ifllevi
5. Hangisi eitim, evresinde insanlar mobilize edecek mekanizmalardan deildir?

a. Okullarn, mahallelerde ve topluluklarda psikolojik ve fiziki merkezi iflgal etmesi.
b. Kaliteli eitime ulaflabilmenin sivil bir hak olmas
c. Anne-babalarn ocuklarnn kaliteli eitimi iin
giriflimde bulunmas
d. retmen ve yneticilerin toplum yelerine
ulaflma, yardmlarn alma ve organize olabilme
olanaklarna sahip olmalar
e. Eitimin muhafazakr ve yaratc ifllevlerinin bulunmas.
6. Eitimin dayanflmay artrmas, kamuyu, eitimin
toplumsal hareketler zerindeki hangi etkisini aklamaktadr?
a. Katlmclar toplumsal hareketlerin bnyesinde
renirler.
b. Toplumsal hareketler eitsel yntemleri kullanrlar.
c. Eitim toplumsal hareketi birok adan zenginlefltirir ve g kazandrr.
d. Demokratikleflme ve bilinli vatandafllar toplumsal hareketlere katlm glendirir.
e. Eitimsel deiflmeler toplumsal hareketler araclyla gerekleflir.
7. Toplumsal hareketlerdeki renme sreleri asndan hangisi sylenemez?
a. 1990larn bafllarndan bu yana toplumsal hareketlerde renme Gramschi ve Habermasn dflnceleri balamnda irdelenmifltir.
b. Toplumsal hareketlerde etkili bir renme gereleflmemektedir.
c. Toplumsal hareketlerdeki renme ve eitim
uygulamalarnn ve felsefesinin amac bireysel
ve kolektif dzeyde dnfltrc renmeyi
provoke etmek canlandrmaktr.
d. Toplumsal hareketler doal olarak katlmclar
ve genifl toplum iin eitici, eitseldirler.
e. renme amal ve yaplandrlmfl olabilir (kurslarda, eitim oturumlarnda ve atlyelerde olduu gibi) fakat ounlukla informel ve rastlantsal
olacaktr.
281
Okuma Paras
8. Eski toplumsal hareketlerin eitimdeki yansmalarnn en nde geleni hangisidir?
a. fl eitimi hareketi,
b. lerlemeci eitim hareketi
c. ifti hareketi
d. Avrupa halk niversiteleri hareketleri
e. ok kltrl eitim
9. Eitim ve toplumsal deiflme iliflkisini aklayan grfllerden atflmac yaklaflmn grfl hangi flkta verilmifltir?
a. Eitim, egemen snflarn karlarn koruyarak
ve toplumsal ve ekonomik iliflkileri yeniden reterek statkoyu yaflatr.
b. Eitim toplumsal yapdan bamsz olmasa da
toplumsal deiflme yaratr.
c. Eitim ve toplumsal deiflme arasnda iliflki yoktur.
d. Eitim toplumsal deiflme oluflturur ancak toplumdaki deiflimin de o ynde olmas gerekir.
e. Eitim toplumsal yapdan bamszdr, toplusal
deiflmeyi oluflturabilir.
10. Afladakilerden hangisi eski toplumsal hareketlerin
temel felsefesinden kaynaklanan eitim hareketlerinin
rneidir?
a. lerlemeci eitim hareketi
b. Radikal yetiflkin eitimi yaklaflm
c. Sivil haklar hareketi
d. evreci hareketler
e. Kimlik hareketleri
Eitim ve Toplumsal Deiflme

Mustafa ERGN (Eitim Sosyolojisi)
Eitimin toplumsal deiflmedeki gcnn ne olduu
oktan beri tartfllmaktadr. Yani eitim toplumsal deiflmeyi salayan vastalardan biri midir, yoksa sadece
genel toplumsal deiflmeye ayak uyduran toplumsal
kurumlardan biri midir?
Klsik olarak eitimin iki fonksiyonundan bahsedilmektedir; eitim hem toplumun kltrel deerlerini hi
bozmadan gen kuflaklara benimsetecek, bylece toplumun bozulmadan srekliliini salayacak; hem de
toplumun geleceini gven altna almak iin elefltirici,
yaratc, yeni keflif ve bulufllar yapmaya, toplumsal deiflmeyi salamaya alflan kuflaklar yetifltirecektir.
Eitimin bu iki fonksiyonu, sanayileflmenin bafllamasndan sonraki yzyllarca atflma durumuna gelmifl; eitim kurumlar ve programlar birbirine zt gibi gzken
iki grevi yerine getirmek zorunda kalmfllardr. Bu nedenle hangi toplumsal unsurlarn korunarak ve belki
de gelifltirilerek gelecek kuflaklara aktarlaca, hangilerinin deifltirilip unutturulaca nemli bir sosyal politika sorunu olmufltur. Bunun yan sra sosyal politikaclar toplumlarn gelecekteki ksa ve uzun vadeli amalarn da tespit etmeli, okul organizasyonunu ve programlarn bu ynde dzenlemelidir.
Toplumsal deiflmeyi salayan faktrler nelerdir? L.
White bunu teknoloji, K. Marx ekonomi, M. Weber de
ideoloji ve inan sistemi olarak deerlendiriyor.
Bir toplumsal kurum olarak okul ve eitimin genel toplumsal yapy flekillendirme ve deifltirme gc yok mudur? Elbette vardr! Okullarda verilen pratik bilgiler ve
davranfl flekilleri, bir lke insanlarn belirli idealler etrafnda toplanmaya ve mill birlii salamaya alflmaktadr. A.B.D.nde ok karflk rk ve milletlerden gelen
insanlarn Amerikanlafltrlmas; S.S.C.B.nde Sovyetlefltirilmesi; eflitli Avrupa lkelerinde kinci Dnya Savaflndan nce halkn belirli ideolojiler etrafnda toplanmas; inde, Kbada, Vietnamda komnist devrimlerden sonra halkn yeni devrim ynnde yetifltirilmesi
iin genifl eitim kampanyalarnn almas buna eflitli
rnekler olarak verilebilir. Eitimin, bu dorudan deifltirme ve flekillendirme gcnn yan sra toplumsal
deiflmeyi hemen desteklemesi, belirli ynlerde toplumsal deiflmeyi etkileme ve kontrof altnda tutma gc de vardr.
Ekonomik geliflmenin ihtiya duyduu ve ilerdeki 5-10
ylda ihtiya duyaca teknik elemanlar, devlet ve zel
iflletmeler brokrasinin ihtiya duyaca memurlar
okullar yetifltirmektedir. Bazen okullarn yetifltirdikleri
282

ile sanayinin ve brokrasinin istedii elemanlar tam
uyuflmuyor; bu, kiflileri iflbaflnda yetifltiren meslek kurslar ile giderilmeye alflyor, ama her trl yetiflmifl insan gcnn temel bilgilerini uzun yllar alan okul kademeleri veriyor.
Okullar, toplumun meslek yapsn dorudan belirliyor,
hatta meslek farkllaflmas sna geliflim ile birlikte gidiyor ve okul sistemlerini etkiliyor. Okul, toplumsal deiflmenin gerektirdii yeni meslek sistemine hemen
uyum yapmakta, o meslek alanndaki bilgileri toplayp
sistemlefltirerek rencilere vermekte; bu flekilde toplumsal deiflimi desteklemekte ve hzlandrmaktadr.
Eitim-retim kurumlarnn desteklemedii hi bir toplumsal deiflme baflarya ulaflamaz.
Ancak eitimin de toplumlar yneten iktidarlar tarafndan belirlendii aktr. Okullarn i ve dfl kurulufl sistemleri, ders programndaki derslerin isimleri ve muhtevalar, retmenlerin ve yneticilerin yetifltirilmesi
merkez hkmetler tarafndan yaplmaktadr. Bu flekilde, eitim toplumsal deiflmeyi takip etmektedir.
Eitim toplumsal deiflmeyi bafllatmyor; toplumsal deiflme baz stn insanlar tarafndan bafllatlr. Ancak
bafllamfl olan bir toplumsal deiflmeyi yayan, hzlandran ve glendiren eitim-retim alflmalardr. Ayrca
eitim, eflitli sosyal deiflmelerin temellerini de hazrlayabilir. Bir taraftan pozitif toplum deerlerini yerlefltirirken bir yandan elefltirici ve hr dflncenin temellerinin atlmas, gelecekteki kltrel deiflmelerin kabuln ve ynlendirilmesini salayacaktr.
A.F.C. Wallacea eitim, farkl toplum tiplerine gre
farkl fonksiyonlar stlenir; d e v r i m c i toplumlarda
kltrel deiflim ve yeni bir ideoloji ahlk kazandrma;
t u t u c u toplumlarda liberal-entellektel bir retim
vermekte; r e a k s i y o n e r toplumlarda ise gemifl
toplum dzenlerini ve ahlk sistemlerini aynen devam
ettirme eiliminde bulunmaktadr.
W.L.Warnera gre eitim, ilerdeki toplumsal ve kltrel yapya yeni insan yetifltirme grevini zerine almaldr; eitim, ancak mevcut toplum yapsna gre dzenlenirse baflarl olabilir. H.A. Tofflera gre de eitim
gelecee ynelmelidir; insan iin sadece gemifli ve
flimdiki zaman anlamak kfi deildir; gemifl geride
kalmfltr ve flimdiki zamanda da yafladmz her an
gemifle akp gitmektedir. Genler sosyal deiflmenin
ynn ve hzn iyi renmeli, gelecee ynelik planlar gelifltirmelidir.
Kaynak: (http://www.egitim.aku.edu.tr/
ergun8.htm/Eriflim Tarihi 15.06.2011)
1. e
2. a
3. a
4. b
5. e
6. c
7. b
8. d
9. a
10. a
Yantnz yanlfl ise Girifl blmn yeniden

gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Deiflme, Toplumsal Hareketler ve Eitim blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Hareket ve Eitim
Etkileflimi blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Deiflme, Toplumsal Hareketler ve Eitim yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Hareketler Olarak Eitim Hareketleri blmn yeniden gzden geiriniz.
283

Sra Sizde 1
Eitim, toplumsal deiflmeye yol aan ifllevi araclyla
ve eitimli bilinli ve sorumluluk sahibi bireyler yetifltirilmesi yoluyla toplumsal hareketleri zenginlefltirir. Ayn
zamanda giderek daha ok yaygnlaflan kreselleflme ve
kapitalist kltrn etkisiyle desenlenen eitim sreleri,
toplumsal hareketlerin ortaya kmas ve bireylerin bu
hareketlere ynelmesini olumsuz etkileyebilmektedir.
Sra Sizde 2
Toplumsal hareketlerin en nemli eitsel ifllevi olarak
zellikle katlmclarnn zihin dnyasnda meydan getirdii dnflmler gsterilebilir. Katlmclarn dnyay
alglayfl biimleri bu srete dnflme urar. Hareketin etkinlikleri araclyla ortaya kan farkl dflnceler, alternatif dflnfller bireylerce ve toplumca kullanlacak yeni bilgiler retmektedir.
Sra Sizde 3
Bireyler kiflisel geliflim, dnyay alglayfl gibi alanlarda
yeni renme deneyimleri yafladklar gibi, etkinliklerin
tekniklerine iliflkin beceriler kazanrlar. Bu kapsamda,
rgtlenme, iletiflim, yurttafllk bilinci gibi konularda
kendilerini gelifltirirler.
Sra Sizde 4
19.yyda genel ve herkese ak bir temel eitimin salanmasn hedefleyen ya da din ierikli pazar okullar
balamnda ortaya kan hareketlerden bafllamak zere
evreci hareketler, kadn hareketleri, sivil haklar gibi
hareketlerin toplumun belirli konularda bilinlendirilmelerine ynelik alflmalar, yetiflkin eitimi ve yaflam
boyu renme hareketlerini de kapsayan eitim reformlar bu balamda deerlendirilebilir.
284
Kaynaklar
Akgz, K. . (2003). Etkili renme ve retme. Eitim Dnyas Yaynlar.
Akyz, Y. (1999). Trk Eitim Tarihi, Bafllangtan
1999a. Alfa Yaynlar
Aka, . (2004). Kreselleflme ve Emek Stratejisi: Toplumsal Hareket Sendikaclna Doru. (ev.G.Doan). Eitim, Toplum, Bilim, 2 (5) s.4-21.
Anyon, J.(2005). Radical Possibilities: Public Policy, Urban Education, and a New Social Movement. New
York: Routledge.
Arendt, H. (Kfl 2006) Eitimdeki Buhran. (ev. Bekir S.
Gr ve Murat zolu) Muhafazakr Dflnce, yl:
3, say: 6, s. 11-30.
Dobbs, A.E. (1919). Education and Social Movements.Longmans Green and Co. New York.
Domokos-Bays, B.L. (1997). The Role of The Citizens
Clearinghouse for Hazardous Wastes As An Agent
of Adult Education in The Environmental Justice
Movement From 1981-1995. PhD Dissertation submitted to the Faculty of the Virginia Tech
Elbaz,G. (1997). Adolescent Activism for Postmodern
HIV/AIDS Education: A New Social Movement. The
Urban Review, 29(3)
Eskicumal,A. (2003). Eitim ve Toplumsal Deiflme:
Trkiyenin Deiflim Srecinde Eitimin Rol, 19231946. Boazii niversitesi Eitim Dergisi Cilt 19
(2).
Eyerman, R. and Jamison, A. Social movements: A Cognitive Approach. Cambridge: Polity, 1991
Finger, M. (1992). Yeni Sosyal Hareketlerin Yetiflkin Eitimi Asndan Dourgular. (ev.R.Gnl), Ankara
niveristesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, 25 (1).
Foley,G. (2009). Radikal Yetiflkin Eitimi ve renme.
ev. S. zdemir;A. zcan. Eitim Bilim Toplum Dergisi, 7 (26) S.145 -173
Ghanem,E. (1998). Social Movements in Brazil And Their Educational Work. International Review of Education, 44 (2-3)
Hall, B.; Turray,T. (2006). A Review of The State Of The
Field of Adult Learning Social Movement Learning
Haluza-DeLay, R. (2007). Education, Social Movements
and Environmental Learning .Ph.D. Dissertation: Developing a compassionate sense of place: Environmental and social conscientization in environmental
organizations.
Holford, J. Why Social Movements Matter: Adult Education Theory, Cognitive Praxis and the Creation of
Knowledge. Adult Education Quarterly, 1995,
45(2).
Holst, J.D. (2002). Social Movements, Civil Society, and
Radical Adult Education. Convergence, XXXVI,(2)
Hopkins, T.K; Wallerstein, I. Geifl a; Dnya Sisteminin Yrngesi Avesta Yaynlar, 1999.
Kilgore, D.W. (1999). Understanding Learning in Social
Movements: a Theory of Collective Learning. International Journal of Lifelong Education
Kkolu, A. (2011). ocuktan Hareket Akm ve Baz
Demokratik dealler (acikarsiv.atauni.edu.tr/browse/590/737.doc/20.05.2011).
LeJeune,D.;Paulston,R.G. (1976). Education in Social
Movements.Pittsburgh University,Pa. International
and Development Education Program.
Norris,T. (2004). Hannah Arendt and Jean Baudrillard:
pedagogy in the consumer society,The Encyclopedia
of nformel Educatio, (ev.T.Onur) (http://medyakrosivedemokrasi.azbuz.ekolay.net/readArticle.jsp?objectID=5000000011074746/ Eriflim:20.05.2011).
OECD (2010). Trends Shaping Education. OECD
Overwien, B. (2000). informel Learning and the Role of
Social Movements. International Review of Education - Internationale Zeitschrift fr Erziehungswissenschaft- Revue Internationale de lEducation
46(6): 621-640
Shepard, D. (2011). Will a Social Movement Save American Education. Harvard Kennedy School Review
Sleeter,C.E. (1996). Multicultural Education As A Social
Movement. Theory Into Practice, 35 (4)
Spring, J. (1997). zgr Eitim. Ayrnt Yaynlar.
Tezcan, M. (1992). Eitim sosyolojisi (1.Basm). Ankara:
Zirve Ofset.
Tezcan, M. (1993). Eitim Sosyolojisinde adafl Kuramlar ve Trkiye. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Yaynlar No: 170
Tezcan, M. (1994). Toplumsal deiflme ve eitim. Ankara: A..E.B.F.Yaynlar, 182.
Torres, C.A. (2011). Dancing on the deck of the Titanic?
Adult education, the nation-state and new social
movements. International Review of Education. DOI
10.1007/s11159-011-9193-0
Walter, P. (2007). Adult Learning In New Social Movements: Environmental Protest And The Struggle For
The Clayoquot Sound Rainforest. Adult Education
Quarterly., 57 (3)
Walters, S. (2005). Social Movements, Class, And Adult
Education.New Directions For Adult And Continuing Education, no. 106
Yaylac,A.F.; Aydoan,. (2004). Eitsel Srelerin Yeniden Tanmlanmasna Dnk Bir neri: reflme.
Eitim Bilim Toplum Dergisi. Cilt 2(8) Ankara
285

Yeni Toplumsal Hareketler

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yeni Toplumsal Hareketler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2345

YEN TOPLUMSAL HAREKETLER

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Toplumsal Deiflme ve Kreselleflme ...................................

Toplumsal Hareketler ve Kuramsal Yaklaflmlar.................. 32

Kaynak Hareketlilii Kuram ........................................................................