Uygarlik Tarihi-1

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2265

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1262
UYGARLIK TARH
Yazarlar
Do.Dr. Handan AYDIN (nite 1)
Do.Dr. Hakan SVAS (nite 2-4)
r.Gr. Ali Fuat YILMAZEL (nite 5)
Do.Dr. Elif UURLU ZER (nite 6)
Do.Dr. Ahmet Tolga TEK (nite 7)
Yrd.Do.Dr. Nilgn ELAM (nite 8,9)
Yrd.Do.Dr. Hayrettin PINAR (nite 10)
Yrd.Do.Dr. Sema ALTUNAN (nite 11,12)
Yrd.Do.Dr. Sedat BNGL (nite 13)
Do.Dr. Zafer KOYLU (nite 14)
Editr
Prof.Dr. Taciser SVAS
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Dr. Kadriye Uzun
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Dil Yazm Danflman
Okt. Esin Grrer
lme Deerlendirme Sorumlusu
Uzm.r.Gr. Dilek Polat
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Uygarlk Tarihi
ISBN
978-975-06-0939-8
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 9.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Austos 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................ xiii
Dnyann Oluflumu ve Tarih ncesi alar.........................
EVREN, DNYA VE CANLILARIN OLUfiUMU.............................................

Primatlar ve lk Homininler..........................................................................
A SSTEM VE TARH NCES ALAR..........................................
Tarihleme Yntemleri ...................................................................................
PALEOLTK A (G. 2.500.000-12.000) ..................................................
Alt Paleolitik Dnem (G. 2.500.000-200.000) ...........................................
Homo Habilis ..........................................................................................
Homo Erectus ........................................................................................
Homo Heidelbergensis ...........................................................................
Orta Paleolitik Dnem (G. 200.000-40.000) .............................................
Homo Neanderthalensis .........................................................................
st Paleolitik Dnem (G. 40.000-12.000) .................................................
Homo Sapiens .........................................................................................
Sanatn Douflu .......................................................................................
MEZOLTK (EPPALEOLTK) A (G. 12.000-10.000)..........................
Mezolitik .......................................................................................................
Epipaleolitik...................................................................................................
NEOLTK A (.. 10.000-5.500) .............................................................
anak mleksiz Neolitik a .....................................................................
Tarm........................................................................................................
Hayvanlarn Evcillefltirilmesi ........................................................................
Dier Geliflmeler ...........................................................................................
anak mlekli Neolitik a .......................................................................
KALKOLTK A (. 5500/5000-3500) ...................................................
UYGARLIIN DOUfiU................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
5
7
7
8
8
8
9
11
11
11
12
12
13
15
15
16
16
17
17
17
18
18
19
20
21
22
23
24
24
25
Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarl ......................... ....... 26

MEZOPOTAMYANIN CORAF KOfiULLARI VE TARH NCES ............
ESK MEZOPOTAMYA TARH ....................................................................
Smerler, Erken Hanedanlar Dnemi (.. 2900-2350)..............................
Akkadlar (.. 2350-2150) ............................................................................
Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi) (.. 2112-2000) .............................
Assurlular ve Babilliler ..................................................................................
Yeni Babil Devleti (.. 612-539) ................................................................
ESK MEZOPOTAMYADA DEVLET YNETM .........................................
ESK MEZOPOTAMYA HUKUKU.................................................................
Urukagina Kanunu ........................................................................................
27
29
29
30
31
31
32
33
34
34
1. NTE
2. NTE
iv
indekiler
Ur-Nammu Kanunlar....................................................................................
Ana-ttiflu Kanunu .........................................................................................
Lipit-fltar Kanunu..........................................................................................
Eflnunna Kanunlar ........................................................................................
Hammurabi Kanunlar...................................................................................
ESK MEZOPOTAMYA DN.........................................................................
ESK MEZOPOTAMYADA SANAT VE KLTR .........................................
Mezopotamyada Yaznn Geliflimi...............................................................
Mezopotamyada Edebiyat............................................................................
Liturjik Eserler..........................................................................................
Epik (Destani) fiiirler...............................................................................
Bilim...............................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
3. NTE
Eski Msr Tarihi ve Uygarl ................................................. 48

ESK MISIR TARHNN GENEL HATLARI VE DEVLET RGT.............
Corafi Koflullar.............................................................................................
Msr Tarihi.....................................................................................................
Erken Devir (.. 3000-2650) (1-2. Slaleler) .......................................
Eski Krallk (.. 2650-2134) (3-8. Slaleler).........................................
Orta Krallk (.. 2040-1640) (11-14. Slaleler) ....................................
Yeni Krallk (.. 1550-1070) (18-20. Slaleler)....................................
Ge Dnem (.. 712-332) (25-31. Slaleler) .......................................
Devlet Ynetimi ............................................................................................
ESK MISIRDA BLM VE YAZI ...................................................................
Bilim...............................................................................................................
Yaz ................................................................................................................
ESK MISIR MMARSNN ZELLKLER.....................................................
Mezarlar .........................................................................................................
Tapnaklar ......................................................................................................
ESK MISIR DN VE L GMME GELENEKLER....................................
Din .................................................................................................................
l Gmme Gelenekleri .............................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
4. NTE
35
35
35
35
36
37
38
38
39
39
40
41
43
45
46
46
46
47
49
49
50
51
51
52
53
55
56
57
57
57
59
59
60
62
62
62
65
67
68
69
69
70
Eski Anadolu Uygarlklar ....................................................... 72

ANADOLUNUN TARH NCES (PREHSTORK)......................................
DNEMLER ..................................................................................................
Corafi Mekn Olarak Anadolu ...................................................................
Paleolitik a (Eski Tafl a, Yontma Tafl Devri)......................................
73
73
73
73
indekiler
(G.. 600.000-12.000/11.000) .......................................................................

Mezolitik a (Epipaleolitik a, Orta Tafl Devri) .....................................
(G.. 12.000-11.000) .....................................................................................
Neolitik a (Cilal Tafl a, Yeni Tafl a)..............................................
(.. 10.000- 5.500) .......................................................................................
Kalkolitik a (Bakr Tafl a) .. 5500-3200/3000 ................................
ANADOLUNUN TUN ALARI ................................................................
lk Tun a (.. 3200/3000-2000) ...........................................................
Orta Tun a (.. 2000/1900 -1500/1450)..............................................
Eski Hitit Devleti ...........................................................................................
Son Tun a (..1500/1450-1200)...........................................................
Hitit Uygarl ................................................................................................
Devlet Ynetimi ve Toplum Yaps ......................................................
Din ve l Gmme Gelenekleri ..........................................................
Mimari ve Sanat.......................................................................................
Yaz ve Edebiyat .....................................................................................
ANADOLUNUN DEMR AI UYGARLIKLARI..........................................
(.. 1200-547/546) .......................................................................................
Ge Hitit Kent Devletleri ..............................................................................
Urartu Krall ................................................................................................
Frig Krall ....................................................................................................
Lidya Krall..................................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
73
75
75
76
76
79
80
80
82
83
84
85
85
86
87
88
89
89
89
91
94
99
104
108
109
110
110
111
Orta Asya ve ran Tarihi ve Uygarlklar............................... 114

HUNLARDAN NCEK ORTA ASYA TARH VE UYGARLII...................
Orta Asyadaki Kltr Merkezleri ve Blgenin Kltrel Yaps .................
Hunlardan nce Orta Asyann Kltrel Yaps .........................................
Toplayclk ..............................................................................................
Hayvanclk ..............................................................................................
Tarm........................................................................................................
ASYA HUN MPARATORLUU KLTR VE UYGARLII .........................
Asya Hun mparatorluunun Siyasi Tarihi..................................................
Teoman-Mete-Kiok Dnemleri...............................................................
Ki-oktan Sonra Asya Hun Devletinin Sonu .........................................
Avrupa Hunlar........................................................................................
HUNLARDAN SONRAK DNEMDE ORTA ASYA .....................................
Gk-Trklere Kadar Olan Dnem ...............................................................
I. Gk-Trk Devleti.......................................................................................
Gk-Trklerin kiye Ayrlmas ve Yklmas ................................................
II. Gk-Trk Devleti ....................................................................................
Uygurlar .........................................................................................................
Uygurlarn Ykselifli ve Dflfl ...................................................................
115
116
117
117
117
117
118
118
118
120
120
121
121
121
122
122
123
123
5. NTE
vi
indekiler
Sar Uygurlar ..................................................................................................

Turfan Uygurlar ............................................................................................
Asya Hun mparatorluunun Kltr ve Uygarl ......................................
Sosyal Yap ..............................................................................................
Ekonomi...................................................................................................
Devlet Ynetimi ......................................................................................
Ordu.........................................................................................................
Hukuk ......................................................................................................
Sanat .......................................................................................................
nan ........................................................................................................
RAN TARH .................................................................................................
ran Corafyas ..............................................................................................
Elamllar .........................................................................................................
Medler ............................................................................................................
Persler ............................................................................................................
RAN UYGARLIKLARI ...................................................................................
Elam Uygarl ..............................................................................................
Pers Uygarl ................................................................................................
Devlet rgtlenmesi ...............................................................................
Ordu.........................................................................................................
Din ...........................................................................................................
Dil ve Yaz...............................................................................................
Mimari ve Sanat.......................................................................................
zet ......................................................................................................... .....
Okuma Paras ........................................................................................... ..
6. NTE
123
124
124
124
125
125
126
127
127
128
129
129
129
131
132
134
134
136
136
138
138
139
139
140
142
143
143
144
144
Eski Yunan Tarihi ve Uygarl .............................................. 146

MNOS UYGARLII ......................................................................................
MKEN UYGARLII .....................................................................................
KARANLIK A / GEOMETRK A (.. 1100-800) ...............................
ARKAK A (.. 800-500) ........................................................................
KLASK A (.. 500-400) ........................................................................
HELLENSTK A (.. 330-30) .................................................................
ESK YUNAN DNYASINDA GNLK YAfiAM VE L
GMME GELENEKLER .............................................................................
Gnlk Yaflam...............................................................................................
l Gmme Gelenekleri ..............................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
147
149
150
153
156
159
162
162
163
165
167
169
169
170
170
indekiler
Roma Tarihi ve Uygarl........................................................ 172

ROMADA KRALYET VE CUMHURYET DNEMLER ..............................
Roma Kentinin Kuruluflu ..............................................................................
Roma Cumhuriyetinin talyada Mill Birlii Salamas ..............................
Roma Cumhuriyetinin Bat Akdenizde ve Anadoluda Egemenlii
Ele Geirmesi.................................................................................................
Roma Cumhuriyetinde Sosyal Yap ve Devlet Ynetimi ...........................
Roma Cumhuriyetinde Karflklk ve Cumhuriyetin kfl.................
ROMA MPARATORLUU ............................................................................
Julius-Claudiuslar Dnemi (.. 27-.S. 68) .................................................
Flaviuslar Dnemi (.S. 69-96)......................................................................
Antoninuslar Dnemi (.S. 98-193) ..............................................................
Severuslar Dnemi (.S. 193-235).................................................................
Asker mparatorlar Dnemi (.S. 235-284)...................................................
Tetrarfli Dnemi (.S. 284-324) .....................................................................
Constantinuslar Dnemi (.S. 324-363) ........................................................
Dier Ge Roma mparatorlar .....................................................................
ROMA KLTR VE UYGARLII ...............................................................
Roma Toplumunda Din ................................................................................
Roma Mimarl .............................................................................................
Roma Heykel Sanat ......................................................................................
Roma Ordusu ................................................................................................
Roma Hukuku ...............................................................................................
Roma Ekonomisi ...........................................................................................
Roma Kltrnn Gnmze Etkileri .........................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
7. NTE
173
173
174
174
175
177
179
179
180
180
182
182
183
184
185
186
186
187
189
189
190
191
192
194
196
197
197
197
198
Ortaa Avrupa Tarihi ve Uygarl (5-15. Yzyl) .............. 200

ORTAA KAVRAMI ....................................................................................
ERKEN ORTAA (5-11. Yzyl).................................................................
Kavimler G ..............................................................................................
Kavimler Gnn Sonular .......................................................................
Frank Devleti .................................................................................................
Erken Ortaada dari Yap: Feodal Sistem ve Malikane Sistemi .............
Ekonomik Yap: Malikane Sistemi ...............................................................
ASIL ORTAA (1000-1300) ........................................................................
Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Ykselifli: I. Otto ve Bat .........................
Roma imparatorluu .....................................................................................
Devlet-Kilise liflkileri ve Cluny Reformu ..............................................
Cluny Reformu ........................................................................................
III. Innocentius Dnemi (1198-1215) ve Yeni Papalk Monarflisi ........
Atama Mcadelesi ...................................................................................
Hal Seferleri ................................................................................................
vii
201
201
201
202
203
203
204
205
205
205
205
206
206
207
207
8. NTE
viii
indekiler
ngiltere, Fransa ve Almanyadaki Politik Geliflmeler ................................

ngiltere ve Norman Egemenlii (1066-1214) .......................................
Halk Ayaklanmas ve Magna Carta ........................................................
Fransada Capet Hanedan Dnemi .......................................................
Almanyada Hohenstaufen mparatorluu (1152-1272) .......................
Asl Ortaada Ekonomik Yap ...................................................................
Taflra: Maliknelerin zlmesi .............................................................
Kentler: Yeniden Doufl ve Tacirler .....................................................
GE ORTAA (1300-1400) .......................................................................
Fransadaki Politik Geliflmeler ......................................................................
ngilteredeki Politik Geliflmeler ...................................................................
Krsal ve Kentlerdeki Sosyoekonomik Geliflmeler ......................................
Krsaldaki Geliflmeler ..............................................................................
Kentlerdeki Geliflmeler ...........................................................................
Dinsel Geliflmeler ....................................................................................
ORTAA KLTR VE UYGARLII ...........................................................
Eitim ve retim .........................................................................................
Felsefe ve Teoloji ..........................................................................................
Dil ve Edebiyat..............................................................................................
Sanat ve Mimari.............................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
9. NTE
208
208
209
210
210
212
212
212
213
213
214
214
214
215
215
216
216
217
217
218
222
224
225
226
226
226
Dou Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarl (4. -15. Yzyl)......228

BZANS KAVRAMI.........................................................................................
Bizans Siyasal Dflncesi ..............................................................................
CONSTANTNUSUN TAHTA IKIfiI VE ....................................................
HRSTYAN OLMASI .....................................................................................
Dinsel Sapknlk Kavram ve Donatism ......................................................
Teslis (leme) kmaz ve Arianism ..........................................................
4. Yzylda Politik Durum: Haleflik (Ardllk) Sorunu................................
Kristolojik (san z ile lgili) atflmalar..................................................
5.-6. Yzyllarda Politik Durum: Halefler (Ardllar) ....................................
Justinianus Dnemi ......................................................................................
Nika syan (532) ...........................................................................................
Bat Avrupann Yeniden Fethi .....................................................................
6. Yzyl Sonu: Halefler (Ardllar)................................................................
HERACLEIUS VE TEMA SSTEM ................................................................
Heracleiusun Halefleri..................................................................................
III. LEON DNEM VE KONOKLASM (TASVR KIRICILIK) .....................
I. Nikephoros ve Halefleri ...........................................................................
MAKEDONYA HANEDANI DNEM (867-1056)........................................
KOMNENOS HANEDANI DNEM (1081-1185).........................................
IV. Hal Seferi ve Latin Hkimiyet Devri (1204-1261)...............................
PALAIOLOGOS HANEDANI DNEM VE Kfi (1261-1453) ................
BZANS UYGARLII VE SANATI .................................................................
229
229
230
230
231
232
232
233
233
234
234
235
235
236
238
238
240
241
243
245
245
248
ix
indekiler
Devlet Ynetimi ............................................................................................

Hukuk ............................................................................................................
Edebiyat .........................................................................................................
Eitim ve retim .........................................................................................
Sanat...............................................................................................................
Mimar ...........................................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
248
248
249
249
250
252
254
256
257
258
258
259
slam Tarihi ve Uygarl......................................................... 260

SLMYETTEN NCE ARABSTAN ............................................................
Yaflam Koflullar ve Din ................................................................................
SLMYETN ORTAYA IKIfiI ....................................................................
Hz. Muhammedin Peygamberlikten nceki Yaflam .................................
Hz. Muhammedin Peygamberlii ................................................................
Hicret (622)....................................................................................................
HZ. MUHAMMED DNEMNDE YAPILAN SAVAfiLAR VE
HUDEYBYE ANLAfiMASI.............................................................................
Bedir Savafl (624) .........................................................................................
Uhud Savafl (625) .........................................................................................
Hendek Savafl (627) .....................................................................................
Hudeybiye Anlaflmas (628)..........................................................................
SLMYETN YEN GELfiME DNEM ....................................................
DRT HALFE DNEM (632-661) ..............................................................
Hz. Ebbekirin Halifelii (632-634).............................................................
Hz. mer Dnemi (634-644)........................................................................
Hz. Osman Dnemi (644-656) .....................................................................
Hz. Ali Dnemi (656-661).............................................................................
EMEVLER DNEM (661-750) .....................................................................
ENDLS EMEV DEVLET (756-1031) .......................................................
ABBASLER DNEM (750-1258) .................................................................
SLM KLTR VE UYGARLII ..................................................................
Dil ve Edebiyat ............................................................................................
Bilim ve Felsefe ...........................................................................................
Sanat .............................................................................................................
Mimar ............................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
10. NTE
261
261
262
262
262
263
263
263
263
264
264
264
265
265
265
266
266
268
270
271
274
274
275
276
276
280
282
283
283
283
284
Yeniada Avrupa ve Osmanl (15-17. Yzyl) .................... 286

YENADA BATI AVRUPADA YAfiANAN EKONOMK VE SOSYAL
DEfiM ....................................................................................................... 287
Deiflime Direnifl: Ama Dzenin Devamll ............................................ 287
retimin Deiflimi ve Burjuvazinin Ykselifli.............................................. 287
11. NTE
indekiler
Deiflen Aristokrasi .......................................................................................

Dokuma ve Maden Sanayinin Geliflimi: fli Snfnn Ortaya kfl ..........
Kapitalizm ......................................................................................................
Avrupann Smrgecilik Faaliyetleri ...........................................................
Avrupann Yenia .....................................................................................
YENADA BATI AVRUPADA YAfiANAN DfiNSEL DEfiM .........
Bilimsel Siyasal Dflnfl ve Yeni Dflnce Yapsnn Geliflme Koflullar.
Deiflen Siyasal Yap.....................................................................................
SYASAL DEfiM: MUTLAK MONARfiY SAVUNAN DfiNRLER......
Niccola Machiavelli (1469-1527)...................................................................
Jean Bodin (1530-1596) ................................................................................
Thomas Hobbes (1588-1679)........................................................................
HMANZM ...................................................................................................
Gerekle dealin eliflkisi .............................................................................
Hmanizmin Ortaya kfl............................................................................
RNESANS VE REFORM...............................................................................
Rnesans ........................................................................................................
Reform............................................................................................................
Reformcu Dflnrler....................................................................................
Martin Luther (1483-1546) ......................................................................
John Calvin (1509-1564) .........................................................................
Thomas Mnzer ve Kyller Savafl (1524-1525)..................................
Reformun Sonular.......................................................................................
OSMANLI VE AVRUPA EL: LETfiM VE ETKLEfiM.....................
Osmanl Devletinin adafl Avrupann Douflundaki Rol ve Etkisi ......
Osmanl Siyasetinin Avrupadaki zleri ........................................................
DOU-BATI ARASINDA BR KPR OLARAK OSMANLI ........................
Osmanlda Bilim ve Avrupa Bilimi ile lk Temas.......................................
Avrupa Biliminin Osmanl zerindeki zleri ...............................................
KLTREL ETKLEfiM..................................................................................
Avrupa Kltrnde Osmanl Etkisi ..............................................................
Avrupaya Bir Model Olarak Osmanl Siyasal Rejimi..................................
Dini Hoflgr Konusunda Osmanl ve Avrupa ...........................................
Sanatta Osmanl-Avrupa Etkileflimi ..............................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
12. NTE
288
288
289
289
290
291
291
291
292
292
293
293
294
294
295
295
295
297
297
297
298
298
299
300
300
301
302
303
304
306
307
308
310
312
315
317
318
318
318
320
Aydnlanma a (18. Yzyl) ................................................ 322

AYDINLANMA AININ TEMEL ZELLKLER VE
AYDINLANMA FELSEFES.............................................................................
Aydnlanma Felsefesinin lkeleri ..................................................................
DOA YASASI VE EKONOMK LBERALZM ..........................................
AYDINLANMA AINDA EDEBYAT, SANAT VE MZK ......................
Edebiyat .........................................................................................................
Sanat .............................................................................................................
Mzik ............................................................................................................
323
324
325
326
326
327
327
xi
indekiler
AYDINLANMA AINA ETK EDEN BAZI DfiNRLER .......................

J. Locke (1632-1704) .....................................................................................
Montesquieu (1699-1755) .............................................................................
J.J. Rousseau (1712-1778) .............................................................................
Voltaire (1699-1778) ......................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
328
328
329
329
330
332
333
334
334
335
336
Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi............................ 338

SANAY DEVRM..........................................................................................
Sanayi Devriminin ngilterede Doufl Nedenleri.......................................
ngiliz Sanayi Devrimi...................................................................................
Sanayi Devriminin Sonular........................................................................
Ekonomik ................................................................................................
Toplumsal ...............................................................................................
Uluslararas liflkiler.................................................................................
AMERKAN DEVRM ....................................................................................
Bamszlk Savafl .........................................................................................
FRANSIZ DEVRM ........................................................................................
Fransz Devriminin Dflnsel ve Sosyoekonomik Nedenleri ....................
Sosyal Nedenler.......................................................................................
Dflnsel Nedenler..................................................................................
Ekonomik Nedenler ................................................................................
Mali Nedenler ..........................................................................................
Devrimin Bafllangc ve Geliflimi ..................................................................
nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi (26 Austos 1789) ..................................
1791 Anayasas ..............................................................................................
Avrupa Devletleri ve Fransann Savafla Girmeleri......................................
Konvansiyon Meclisi .....................................................................................
Direktuvar Dnemi .......................................................................................
Napolyon Dnemi (1799-1815) ....................................................................
Fransz Devriminin Avrupadaki Etkileri .....................................................
1830 DEVRMLER .........................................................................................
Kutsal ttifak (26 Eyll 1815) ........................................................................
Drtl ttifak (20 Kasm 1815)......................................................................
Fransa 1830 Devrimi .....................................................................................
1830 Devrim Hareketlerinin Sonular.........................................................
1848 DEVRMLER .........................................................................................
1848 Devrimi ve Avrupa Devletleri .............................................................
1848 Devrimlerinin Sonular .......................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
339
339
340
342
342
342
343
343
344
346
347
347
347
348
349
349
350
351
351
352
352
353
353
353
354
354
355
355
356
356
357
358
360
361
361
362
362
13. NTE
xii
indekiler
14. NTE
20. Yzyldan 21. Yzyla: Savafllar, Barfl ve

KreselleflmeDnemi .............................................................. 364
I. DNYA SAVAfiI VE SONULARI (1914-1918).........................................
Savafln Bafllamas ve Geliflmeler..................................................................
Osmanl Devletinin Savafla Girifli ................................................................
Avrupa Cephelerinde Durum .......................................................................
Savafl Sonunda mzalanan Ateflkes ve Barfl Antlaflmalar ..........................
Genel Deerlendirme....................................................................................
flgallere Karfl Tepkiler ve Trk Kurtulufl Savafl ........................................
I. DNYA SAVAfiI SONRASI GELfiMELER..................................................
ABD Baflkan Wilson ve Milletler Cemiyeti .................................................
ki Savafl Aras Dnem..................................................................................
Geici Barfl Dnemi (1919-1929) ................................................................
Rusyada Bolflevik Devrimi/arlktan Sovyet Rusyaya...............................
talyada Faflizm 1928-1939 ...........................................................................
Almanyada Nasyonal Sosyalizm (Nazizm)..................................................
Japonya ..........................................................................................................
1929 Dnya Ekonomik Bunalm .................................................................
KNC DNYA SAVAfiI ................................................................................
Nedenleri .......................................................................................................
Savafln Bafllamas..........................................................................................
Uzak Dou ve Japonya.................................................................................
Savafln Sonucu..............................................................................................
II. Dnya Savafl Sras ve Sonrasnda Yaplan Toplantlar.........................
Atlantik Demeci (Bildirisi) (14 Austos 1941).......................................
Casablanca Konferans (14-24 Ocak 1943)............................................
Washington Konferans (12-16 Mays 1943)..........................................
Quebec Konferans (11-12 Austos 1943) .............................................
Moskova Konferans (19 Ekim-1 Kasm 1943) ......................................
Kahire Konferans (22-26 Kasm 1943) ..................................................
Tahran Konferans (28 Kasm-1 Aralk 1943) ........................................
Yalta Konferans (4-11 fiubat 1945) .......................................................
Potsdam Konferans (17 Temmuz-12 Austos 1945) ............................
II. DNYA SAVAfiI SONRASI GENEL DURUM ...........................................
Avrupa............................................................................................................
Japonya ve in ..............................................................................................
Orta Dou......................................................................................................
21. YZYIL VE KRESELLEfiME ..................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
365
366
366
367
368
368
369
371
372
374
374
375
375
376
377
377
379
379
379
379
380
380
380
380
381
381
381
381
381
381
382
382
382
382
382
383
386
387
388
389
390
390
Szlk ................................................................................... 391

Dizin ...................................................................................... 399
nsz
nsz
Uygarlk, en genel anlamyla tarihi sre iinde insanlarn nesilden nesile aktardklar dflnce, sanat, bilim, teknoloji rnlerinin tamamn ifade eder. Anadolu
niversitesi Uzaktan retim kurallarna gre hazrlanan Uygarlk Tarihi kitab da
bafllangtan bugne uygarlk srecini oluflturan temel olay ve olgularn ana hatlar ile sizlere aktarmay amalamfltr. nsan topluluklarnn yeryzndeki genifl
dalm dikkate alndnda normal bir uygarlk tarihi kitabna girmesi beklenen
birok konunun kitap kapsam dflnda brakldn greceksiniz. Bu kitapta Bat
Uygarl olarak tanmlanan kkl uygarln siyasal ve kltrel panoramas, kronolojik bir dzen iinde ana izgileriyle sunulmaktadr.
Kitabn ilk yedi nitesi Bat Uygarlnn temellerinin atld, arlkl olarak Akdeniz evresindeki Eskia kltrlerini ele almaktadr. Sekizinci ve dokuzuncu
niteler Ortaa Avrupas ile Ge Roma (Bizans) mparatorluundaki siyasi, dini,
ekonomik ve kltrel geliflmeleri incelemektedir. Onuncu nite fetihlerle ran,
Kuzey Afrika ve Anadoluya doru geniflleyen slam devletlerinin siyasi ve kltrel yapsn ana hatlar ile deerlendirmektedir. Onbirinci ve onikinci niteler Yenia Avrupasna damgasn vuran Rnesans ve Reform hareketlerini, Avrupa ile
Osmanl arasndaki etkileflimi ve Aydnlanma an ele almaktadr. Onnc
nite modern Avrupay hazrlayan Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimini,
ondrdnc nite ise 20. yzyln en nemli olaylar I. ve II. Dnya savafllar ile
21. Yzyln gncel kavram olan kreselleflme konularn iermektedir.
Ondrt niteden oluflan Uygarlk Tarihi ders kitabnda, konularn genifllii dikkate alnarak, ayrntlar yerine temel olabilecek bilgilere yer verilmifltir. Kitabn eki
olan Uygarlk Tarihi Zaman Dizinleri kitapnda, her bir nite konusunun
nemli ve belirleyici zelliklerini dnemsel bir sra iinde ele alan ondrt zaman
dizini tablosu yer almaktadr. Her niteyi ilgili zaman dizini tablosu e l iinde
al rsanz konular daha iyi kavrayacaksnz. Metin ierisinde sra sizde bafll altnda, ifllenen konu ile dorudan ilgili sorularla konunun pekifltirilmesi hedeflenmifltir. nitelerimizde birok kavram ve terim gemektedir. Bu szckler, alarna gre anlam kazanmaktadr. Her nitede renilmesi istenen kavram ve terimlerin aklamas ilgili sayfada yana knt olarak verilmifltir. Her niteyi okuduktan sonra nite sonunda verilen kendimizi snayalm sorularn zmelisiniz. zm iin gerekli abay harcadnzda baflar sizinle olacaktr.
Elinizdeki kitap, kalabalk bir ekibin zverili alflmalar sonucunda ortaya kmfltr. Bu ekibin oluflturulmas ve alflmasnda her trl destei salayan Anadolu
niversitesi Rektr Sayn Prof. Dr. Davut AYDINa ve Genel Koordinatr Prof.
Dr. Levend KILIn flahsnda kitabn hazrlanmasnda emei geen tm alflanlara, editr ve yazarlar olarak en iten teflekkrlerimizi sunarz.
Editr
Prof Dr. Taciser SVAS
xiii
UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Evren,Dnya ve canllar nasl oluflmufltur,
Tarih ncesi ve erken tarihi alar nasl ve neye gre snflandrlr,
nsann atalarnn zellikleri ve Paleolitik adaki geliflmeler nelerdir,
Avc-toplayc gebe yaflam biiminden yerleflik yaflama neden ve nasl geilmifltir,
Tarm ve hayvanlarn evcillefltirilmesi nerede, nasl ve ne zaman bafllamfltr,
Ky tipi yerleflimler ilk kent-devletlerine nasl dnflmfltr,
Uygarln douflunu hazrlayan koflullar nelerdir?
sorularna yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Evrim
Teknoloji
Sanat
retim
Uygarlk
indekiler
Uygarlk Tarihi
Dnyann
Oluflumu ve Tarih
ncesi alar
EVREN, DNYA VE CANLILARIN

OLUfiUMU
A SSTEM VE TARH
NCES ALAR
PALEOLTK A
MEZOLTK (EPPALEOLTK) A
NEOLTK A
KALKOLTK A
UYGARLIIN DOUfiU
Dnyann Oluflumu ve Tarih

ncesi alar
N
EVREN, DNYA VE CANLILARIN OLUfiUMU

A M A
Evren, Dnya ve canllarn nasl olufltuunu reneceksiniz.
Tam olarak bilinmemekle birlikte, evrenin yaflnn yaklaflk 15 milyar yl olduu

tahmin edilmektedir. Evren, olufltuundan bu yana srekli bymekte ve evrendeki yaklaflk 200 milyar galaksi, srekli olarak birbirlerinden uzaklaflmaktadr.
Kantlar, evrenin saf enerjiden oluflan kk, youn ve scak bir noktadan meydana geldiini iflaret etmektedir. Bu saf enerji, daha sonra evrenin tm enerjisini,
uzay ve maddeyi oluflturmufltur. Zamann bafllangcnda, yani 15 milyar yl nce,
bu nokta bymeye bafllamfltr. Bu olaya Big Bang yani Byk Patlama ad verilir. Big Bang, evrenin nasl olufltuunu aklayan teoriler arasnda en ok kabul
gren teoridir.
Big Bang, aslnda gerek bir patlama deildir. Bu, daha ok hzla fliflen, enerji
ve uzaydan oluflan bir balona benzetilebilir. Big Bangin ayrntlar hl bilimin en
karmaflk sorunlarndan biri olmaya devam etmektedir. Evren bydke soumufl
ve enerji younlaflarak maddeye dnflmfltr. 12 milyar yl nce, yer ekimi gcnn younlaflan maddeyi dev kmeler oluflturmaya itmesinin bir sonucu olarak
galaksiler oluflmufltur. 5 milyar yl nce, bizim gnefl sistemimiz Samanyolu galaksisindeki orta boy bir yldzn etrafnda oluflmufltur.
Gneflin yrngesindeki gezegenlerden biri olan Dnya, gnefl sistemimizin
oluflmasndan 500 milyon yl sonra, yani yaklaflk 4.5 milyar yl nce, bir gaz ve toz
bulutundan meydana gelmifltir. Bu gevflek gaz ve toz bulutu, gittike bzlmeye
ve klmeye bafllamfl, artan basn ve radyoaktif elementlerin paralanmas scakl artrmfltr. Bu snmann sonucunda i taraf akc bir hl alrken maddeler
de arlklarna gre iten dfla doru dizilmeye bafllamfltr. Dfl yzey, zamanla soumufl ve kabuk balamfltr. Litosfer ad verilen bu dfl yzeyde, zamanla canllk
iin gerekli uygun ortam oluflmufltur. Dfl yzeye kan gazlar ve volkanik patlamalar
ilksel atmosferi, bu atmosferin ierdii su buhar ise zamanla souyup suya
dnflerek denizleri meydana getirmifltir.
Yaklaflk 4 milyar yl nce ilk organik molekller ortaya kmfltr. Peki ama
Dnyada canllk nasl oluflmufltur? Bilim insanlar inorganik bileflimlerden olduka basit bir laboratuar iflleminin sonucunda karbon ierii bakmndan zen-
Litosfer: Yer kabuunun sert

st ksmdr.
norganik: Karbon
iermeyen molekllerdir.
Uygarlk Tarihi
Organik: Canl
organizmalar oluflturan
molekllerdir. Bu molekller
hidrojen, oksijen, karbon ve
nitrojen ierir.
gin organik bileflimler retmeyi baflarmfllardr. Bu sonu bize bu srecin doada da gerekleflmifl olabileceini gstermektedir. Bu organik bileflimler, protein yap tafllar olan aminoasitleri meydana getirebilir. Elbette bir aminoasit, bir
canl formu deildir. Aminoasitlerin canl formlara dnflmesi yaklaflk 500 milyon yl srmfltr. lk basit tek hcreli canllar yaklaflk 3.6 milyar yl nce ortaya kmfltr. Bunu biliyoruz; nk bilim insanlar Grnlandda, Afrikann gneyinde ve Avustralyada bu zamana ait fosil kalntlar bulmufllardr. Bu fosiller,
tek hcreli organizma ynlarnn kum ve balkla kaplanp zamanla tafllaflmasyla oluflmufllardr.
Canllarn ortaya kfl, grece hzl bir biimde olmuflsa da bundan sonra yaflam formlarnn geliflimi daha yavafl olmufltur. nce tek hcreliler, daha sonra da
ok hcreli canllar meydana gelmifltir. ok hcreli organizmalar yaklaflk 1.7 milyar yl nce ortaya kmfltr.
Yaklaflk 570 milyon yl nce Birinci Zamanda (Paleozoyik) karmaflk ok
hcreli organizmalarn saysnda byk bir artfl olmufltur. Bu ani ve hzl artfl
Kambriyen patlama olarak adlandrlmaktadr. Bu dnemde omurgallarn da dhil olduu ok hcreli hayvanlarn ata formlar ortaya kar. Bylece bitkiler ve
hayvanlar dnyay sarmaya bafllamfllardr. kinci zamanda (Mezozoyik) dinozorlar 230 milyon yl nce ve memeliler de 220 milyon yl nce evrimleflmifllerdir.
Ancak dnemin sonunda dinozorlarn soyu, byk ihtimalle dnyaya dflen bir
meteorun neden olduu iklimsel deifliklikler yznden tkenmifltir. nc
zamanda (Senoyozik) dinozorlarn ortadan kalkmasndan sonra, memeli hayvanlarn says ve tr eflitliliinde bir artma olmufltur.
Drdnc Zamann (Kuvaterner) ilk evresi olan Pleistosen dnem, gnmzden 2 milyon yl ncesinden 10 bin yl ncesine kadar srmfltr. Paleolitik a
bu dneme rastlar. Pleistosenin ikinci evresine Holosen ad verilir. Holosen dnem, gnmzden 10 bin yl nce, yani Neolitik a ile bafllamfltr ve hl devam
etmektedir.
Btn bu zaman boyunca yerkrenin kendisi de deiflim geirmifltir. Dnya,
200 milyon yl nce bugnknden ok farkl grnmekteydi. Geen zaman ierisinde yer hareketleri nedeniyle ktalarn yerleri ve flekilleri olduka deiflmifltir. Bu
duruma kta kaymas ad verilmektedir. Dinozorlarn ve ilk memelilerin ortaya kt dnemde tm ktalar birlikte tek para halinde dev bir ktayd. Bu ktaya btn
yerler anlamna gelen Pangea denir. Yaklaflk 200 milyon yl nce Pangea paralanmaya bafllamfl ve biri kuzey yar krede, dieri gney yar krede yer alan iki
byk ktaya blnmfltr. Bunlardan kuzeydekine Laurasia ve gneydekine de
Gondwana ad verilir. Ktalarn paralanmas ve birbirlerinden ayrlmasyla ktalar
arasnda corafi engeller oluflmufl ve bir evresel eflitlilik ortaya kmfltr. Bu durum, canllarn evrimi ve eflitlenmesi bakmndan ok nemli bir itici g olmufltur.
Protein: Hcreleri meydana

getiren ve yaflamsal ifllevler
yerine getiren molekllerdir.
Fosil: Eski canl formlarnn
mineralleflmifl kalntlar
veya izleridir.
Evrim: Biyolojik trlerin

zaman ierisinde sistematik
olarak deifliklie
uramasdr.
Laurasia: Bugnk Kuzey

Amerika, Avrupa ve Asya
ktalarnn birleflik bir
halidir.
Gondwana: Bugnk Gney
Amerika, Afrika, Hindistan,
Avustralya ve Antartika
ktalarnn birleflik halidir.
SIRA SZDE
SZDE
lk basit tek SIRA
hcreli
canllar ne zaman ve nasl ortaya kmfltr? lk canl formlarna ait kantlar var mdr?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
1. nite - Dnyann Oluflumu ve Tarih ncesi alar
Resim 1.1
Gnmzden
Yaklaflk 200
Milyon Yl nce
Laurasia ve
Gondwana Ktalar
LAURASIA
Ekvator
GO
ND
AN
Primatlar ve lk Homininler
Primatlar, zoolojik snflandrmada memeliler snf ierisinde yer alan takmlardan
biridir. Primatlar takmnn iki alt takm vardr: Prosimiyenler ve antropoidler.
Bugn yaflayan yaklaflk 200 tane primat tr vardr. nsan da temel biyolojik
zellikleri bakmndan dier primatlarla byk benzerlikler gsterdii iin bu takmn bir yesi olarak kabul edilmektedir. nsanla dier primatlar genetik bakmdan da ok yakndrlar. Bu genetik yaknln sebebi, btn primatlarn ortak bir
kkenden evrimleflmifl olmalardr. lk primatlar, gnmzden yaklaflk 55 milyon
yl nce Eosen dnemde ortaya kmfllardr. Bu tarihten itibaren geen milyon yllar ierisinde pek ok yeni primat tr ortaya kmfl ve her tr, kendi evrimsel
srecini izlemifltir. Bu trler fiziksel ve genetik benzerliklerine gre bir sistem ierisinde snflandrlr.
Eosen dnemde yaflamfl olan ilk primatlar, bugnk prosimiyenlere benzemektedir. Oligosen dnemde ise bugnk antropoidlere benzeyen trler ortaya kmfltr. Bugnk byk maymunlarla benzerlik gsteren en eski fosiller ise yaklaflk 25
milyon yl ncesine aittir. Fosil kantlar, orangutan ve goril gibi byk maymunlarn
Miyosen dnemde evrimsel olarak dier hominidlerle yollarn ayrdklarn gstermektedir. Molekler genetik arafltrmalar da homininlerle dier byk maymunlarn evrim izgisinin en azndan 6 milyon yl nce birbirinden ayrldn ve tamamen
ayr ynlerde ilerlediini gstermektedir.
Prosimiyenler: Maymun
benzeri ufak primatlar olan
lemurlar, lorisler, galagolar
ve tarsierlerden oluflan
primat alt takmdr.
Antropoidler: Eski ve Yeni
Dnya maymunlar, byk
maymunlar ve insann yesi
olduu primat alt takmdr.
Hominidler: Primatlar
takm ierisinde bir ailedir.
Orangutan, goril, flempanze
gibi byk maymunlar ve
insan, bu ailenin yeleridir.
Homininler (Hominini):
Piramitlar takmnn,
hominidler ailesi ierisinde
bir tribustur. nsan ve
insann atalarn kapsar.
fiekil 1.1
Orang.
Goril
fiempanze
nsan
Hominini
Hominidae
Hominidler ve
Homininler
Uygarlk Tarihi
Tribus: Biyolojik
snflandrma sisteminde
bir kategoridir.
Molekler dzeydeki benzerliklere dayanan bir snflandrmaya gre insann

atalar ve modern insanlar Hominini ad verilen bir tribusun yeleri olup ksaca
homininler olarak adlandrlmaktadrlar. Australopithecus, Homo habilis (ve Homo
rudolfensis), Homo erectus (ve Homo ergaster), Homo heidelbergensis, Homo neanderthalensis ve Homo sapiens trleri homininleri oluflturur. Homininleri dier
primatlardan ayran en nemli zellik bipedalizmdir.
Bipedalizm: ki ayak
zerinde dik durufl ve
hareket biimidir.
fiekil 1.2
Homininler
H. neanderthalensis
H. sapiens
H. heidelbergensis
Milyon yl nce
500.000
1
H. ergaster ve
H. erectus
1.5
2
H. habilis ve
H. rudolfensis
2.5
3
ri yapl Australopithecus
3.5
Narin yapl Australopithecus
4
4.5
Beyin hacmi: Kafatasnda

beynin kaplad alann
llmesi yoluyla
hesaplanr.
Australopithecuslar insan evrimi asndan ok nemli bir aflamay temsil etmektedirler. ki ayak zerinde durufl ve hareket biimine sahip olduklar tartflma
gtrmeyen Australopithecuslar, en eski homininlerdir. Her ne kadar son yllarda
Afrikada 7 ila 5 milyon yl ncesine tarihlendirilen ve hominin benzeri zelliklere
sahip baz fosiller bulunmufl olsa da bu fosillerin nasl snflandrlacaklar hl tartflmaldr. Australopithecus fosilleri gney, dou ve kuzey Afrikada yaplan kazlarda bulunmufltur. Bu tre ait en eski fosil kalntlar, gnmzden 4.4 milyon yl
ncesine ve en yeni tarihli olanlarsa yaklaflk 1 milyon yl ncesine aittir. Australopithecuslarn beyin hacimleri kk olup modern insanlarn beyinlerinin ancak
te biri byklndedir. Dolaysyla Australopithecuslar evrimsel adan dier
primatlardan ayran fley, beyinleri deildir. Australopithecuslar insan evriminin bir
paras olarak kabul etmemize neden olan tek fley, bipedalizmi iflaret eden iskelet
yaplardr.
Australopithecuslarn tafl aletler yaptklarn gsteren bir kant yoktur. Australopithecuslarn sadece doada bulunan tafl, aa dal gibi nesneleri alet gibi kullandklar tahmin edilmektedir. Bu bulgu, bize iki ayak zerinde duruflun, beynin gelifliminden ve alet yapmnn bafllamasndan nce gereklefltiini gstermektedir.
Bipedalizmin neden ortaya kt hl tam olarak bilinmemektedir. Ancak belli bir
doal evrede bir grup primata birtakm yaflamsal avantajlar salad iin ortaya
kt varsaylmaktadr. Bunlardan biri, ayaktayken daha uza grebilme; bylece hem besin kaynaklarn hem de tehlikeleri daha kolay fark etme avantaj olabilir.
SIRA SZDE
Hominin ne demektir? lk homininler ne zaman ve nerede evrimleflmifllerdir?
A SSTEM VE TARH NCES ALAR

D fi N E L M
N
A M A
SIRA SZDE
D fi N E L M
Tarih ncesi ve erken tarihi alarn nasl ve neye gre snflandS O R U

rldn reneceksiniz.
S O R U
DKKAT
DKKAT
Tarih, yazyla bafllatlr. Yaz sayesinde tarihin kaydnn tutulmaya bafllamas, bir
dnm noktas olarak kabul edilir. Buna gre yaznn keflfinden
sonras tarih dSIRA SZDE
nemler, yaznn keflfinden nceki zamanlarsa tarih ncesi (prehistorya) olarak adlandrlr. Bu snflandrmadan baflka, arkeologlar ve Eskia tarihileri tarafndan
kullanlan ve a Sistemi denen bir snflandrma daha vardr.
a Sistemi,
AMALARIMIZ
tarih ncesi ve erken tarih alarn, ara gere yapmnda kullanlan ham maddeleri esas alarak evreye blnmesidir. Bu evre flyle adlandrlmaktadr: Tafl
K T A P
a, Tun a, Demir a.
Danimarkal arkeolog Christian Jrgen Thomsen, 1819da Danimarka Ulusal
Mzesindeki eserleri snflandrrken ilk defa bu a Sistemini kullanmfltr.
T E L E V Z Paleolitik
YON
John Lubbock 1865te, Prehistorik alar adl kitabnda Tafl an
(Eskitafl) ve Neolitik (Yenitafl) olarak iki evreye ayrmfltr. Paleolitik a: Alt, Orta ve
st olarak alt evreye blnmfltr. Daha sonra bu snflandrmaya Mezolitik
(Ortatafl a) eklenmifltir. Bylece tarih ncesi ve erken tarih alar, befl evreye
NTERNET
blnmfl olur: Paleolitik, Mezolitik, Neolitik, Tun ve Demir alar. Baz blgelerde arkeolojik buluntular Neolitik ve Tun a arasna Kalkolitik (Bakr a)
evresinin eklenmesini gerektirmifltir. Paleolitik, Mezolitik, Neolitik ve Kalkolitik
alar; tarih ncesi yani yazdan nceki alar temsil eder.
Gnmzde teknolojiye ve kullanlan ham maddeye dayal bu snflandrmann, sadece belli toplumlarn geliflim evrelerini temsil ettii ve bunlar dflndaki toplumlarn kltrel evrelerini tanmlamada yetersiz kald dflnlmektedir. Dnyann ou yerindeki kltrler, a Sisteminin geliflim evrelerine uymamaktadrlar. rnein eski Mayalar, matematik ve astronomiyi biliyorlard; ama tafl aletler
yapmaya ve kullanmaya devam etmifllerdi.
N N
Tarihleme Yntemleri
Tarih ncesi alara ait tarihler hakknda nasl bu kadar kesin konuflabiliyoruz? Prehistorik arkeolojide eflitli tarihleme yntemlerinden faydalanlmaktadr. Yaznn bulunmasndan sonraki tarih alar iin yazl kaynaklar nemli bir bilgi kayna oluflturmak-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Prehistorik arkeoloji: Tarih

ncesi arkeolojisidir. Yaznn
bulunuflundan nceki
toplumlara ait, toprak
altnda kalmfl maddi kltr
unsurlarn kazlar yaparak
ortaya karan, bu
buluntular inceleyerek eski
kltrler hakknda bilgi elde
etmeye alflan bilim daldr.
Uygarlk Tarihi
Arkeometri: Fizik, kimya,

jeoloji gibi bilim dallarnn
yntemleriyle arkeolojik
buluntularn ve yerleflimlerin
tarihlendirilmesidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
tadr. Bununla birlikte yazl kaynaklar her zaman yeterli olmayabilir. Bu yzden arkeolojik ve arkeometrik olarak birbirinden ayrabileceimiz eflitli tarihleme yntemleri
gelifltirilmifltir. Tabakalanma ve tipoloji arkeolojik tarihleme yntemleridir. Tabakalanma, bir yerleflim yerinin uzun zaman boyunca iskan edilmesi sonucu st ste biriken
katmanlarn ait olduu kltr alarnn ayrt edilmesidir. Tipoloji, piflmifl toprak kapkacaklar gibi maddi kltr rnlerinin teknik ve sluplarna bakarak yapldklar dnemin belirlenmesidir. Karbon 14, Potasyum-argon ve Termolminesans ise arkeometrik
tarihleme yntemlerinden bazlardr. Canllarn bnyelerinde bulunan ve canlnn lmnden sonra belli bir hzla azalmaya bafllayan Karbon 14 izotoplarnn miktarna bakarak organik kalntlarn tarihlendirilmesine Karbon 14 (C14) yntemi denir. Volkanik
kayalarda bulunan radyoaktif potasyumun argona dnflme hznn llmesine ise
Potasyum-argon yntemi ad verilir. Termolminesans ad verilen yntemse maddede
biriken radyasyon enerjisinin miktarnn llmesine dayanr.
SIRA SZDE
a Sistemi
hangi lte dayal bir snflandrmadr ve bu snflandrmada evreler nasl
adlandrlr?
S O R U
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
PALEOLTK A (G. 2.500.000-12.000)

S O R U
nsann atalarnn zelliklerini ve Paleolitik adaki geliflmeleri

reneceksiniz.
DKKAT
Paleolitik (Eski Tafl) a, insan elinden kan ilk rnler olan tafl aletlerin yapld adr. Bu
taflSZDE
aletler, en eski teknolojiyi temsil eder. Paleolitik a insanlarnn
SIRA
teknolojileri, akmak tafl ve dier ifllenebilir tafllardan, ayrca hayvan kemikleri ve
boynuzlardan yaplan aletlerden ibarettir. Bu aletler arasnda el baltalar, tafl bakAMALARIMIZ
lar, kazyclar,
ok ve mzrak ular saylabilir. Paleolitik an sonuna doru ok
daha ince iflilik gsteren ve pek ok farkl ifl iin retilmifl aletler geliflmifltir. Ayrca yine bu son dnemlerde ilk sanat rnleri ortaya kmfltr. nsanlar maara
T A P izmifl, kk heykelcikler ve taklar yapmfllardr.
duvarlarnaK resimler
Paleolitik a insanlar, avclk ve besin toplaycl ile geinen gebe topluluklardr. Bu topluluklar, sadece geici konak yerlerinde ikamet etmifllerdir. Bu konak
T E L E V Zdoal
Y O N olarak korunakl maaralar ve kaya alt snaklardr.
yerleri genellikle
Paleolitik a evreye ayrlmaktadr: Alt Paleolitik, Orta Paleolitik ve st Paleolitik. Paleolitik a, ilk yerleflimlerin ortaya kmaya bafllad Mezolitik veya
Epipaleolitik an bafllamasyla sona erer.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Alt Paleolitik Dnem (G. 2.500.000-200.000)

Alt Paleolitik, gnmzden yaklaflk 2.5 milyon yl il 200 bin yl ncesini kapsayan dnemdir. Bu dnemde Homo habilis (ve Homo rudolfensis), Homo erectus
(ve Homo ergaster) ve ilk insanlar yaflamfllardr.
Homo Habilis
Homo genusu: nsan
trlerini kapsayan cinstir.
Gnmzden 2.5 il 1.5 milyon yl ncesinde Gney ve Dou Afrikada yaflamfl

olan Homo genusunun ilk yesi yani ilk insan trdr. Bununla beraber Homo
habilisler morfolojik zellikleri bakmndan insandan ok Australopithecuslara
benzerler. Homo habilisler ortalama 1.3 metre boyunda ufak canllardr, beyin hacimleriyse Australopithecuslarnkinden sadece biraz fazladr (590-650cm3).
Homo habilisler tafl aletler yapmfllardr ve bu nedenle ilk insan tr olarak kabul edilmektedirler. Homo habilis becerikli insan anlamna gelmektedir. nsan
elinden kan en eski tafl aletler, dier bir deyiflle insan yaratclnn en eski rnleri, yaklaflk olarak 2.5 milyon yllktr. Bu tafl aletler Afrika ktasndaki Tanzanya,
Etiyopya, Zaire ve Malawide bulunmufltur. Homo habilislerin yapt tafl aletler,
Oldowan tafl alet teknolojisi olarak adlandrlmaktadr. Bu aletler akl tafllarnn
basit bir yntemle yontulmas esasna dayanr.
2.5 milyon il 1.8 milyon yl ncesine tarihlendirilen bir grup fosil, baz arafltrmaclar tarafndan Homo rudolfensis adyla ayr bir tr olarak tanmlanmaktadr.
Homo rudolfensisler, Homo habilislerden baz anatomik zellikleri bakmndan, rnein daha byk bir beyin ve difllere sahip olmalaryla ayrlmakta, ancak
bunun dflnda Homo habilislere benzemektedirler.
fiekil 1.3
Homo Rudolfensis
(solda) ve
Homo Habilis.
(sada)
Kaynak: Lewin, R., R. A. Foley. (2004). Principles of Human Evolution. Blackwell Publishing, Malden. s.295.
Homo Erectus
Homo erectus, gnmzden 1.9 milyon yl ncesinden 100 bin yl ncesine kadar
Afrika, Asya ve Avrupada yaflamfl bir insan trdr. Fosiller Afrikada, inde, Endonezyann Java Adasnda, Fransada ve spanyada bulunmufltur.
1.9 il 1.6 milyon yl arasna tarihlenen Homo erectus fosilleri, genellikle ayr bir
tr olarak tanmlanmakta ve Homo ergaster olarak adlandrlmaktadr.
Homo erectuslarn beyin hacimleri, 950 ve 1100 cm3 arasndadr. Boylar uzun
olup blgesel farkllklar gstermekle birlikte ortalama 1.60-1.70 m olduu sylenebilir.
Homo erectus fosilleri, Afrika ktas dflnda bulunan ilk insan kalntlarn
temsil eder. Grcistanda bulunan erken Homo erectus (Homo ergaster) fosilleri
1.8 milyon yl ncesine tarihlenmektedir. Bu trn nce Afrikada evrimlefltikleri, sonra Asya ve Avrupaya doru yayldklar kabul edilmektedir.
10
Uygarlk Tarihi
Resim 1.2
Afrika Turkanada
Bulunan Uzun
Boylu Gen Bir
Homo Ergastere Ait
Fosil
Resim 1.3
Acheulean El
Baltas
Kaynak: Thomas, H.
(1995). The First
Humans. The Search
for Our Origins.
Thames and
Hudson Ltd,
London. s.79.
Homo erectuslar, Acheulean teknolojisi ad verilen tafl aletler yapmfllardr. Acheulean teknolojisi, gnmzden 1.4 milyon yl nce bafllar ve 500 bin yl nceye dek
varlk gsterir. Bu teknoloji bir baltann u ksmn hatrlatt iin el baltas denen,
iki yz de ifllenmifl, simetrik, genellikle damla biimli aletlerden oluflmaktadr. ok
ifllevli olan bu el baltalar kesmek, kazmak, paralamak gibi pek ok ifl iin kullanlmfltr.
Homo erectuslarn grup halinde rgtlenerek avclk yaptklarn gsteren kantlar vardr. Bu sayede bir
avcnn tek baflna avlayamayaca byk hayvanlar
avlamfllardr.
Homo erectusun byk beyni ve geliflmifl alet teknolojisi, ayrca byk hayvanlar avladklar rgtl
bir grup avcl teknii gelifltirmifl olmalar, bu insanlarn iletiflim becerilerinin geliflmifl olduunu gstermektedir. Byk ihtimalle Homo erectuslar konuflabiliyorlard. Ancak konuflma dilinin ne zaman gelifltiini belirlemek ok zor bir ifltir. Ayrca dilin geliflimi,
beynin gelifliminde itici bir g yaratmfl olmaldr.
Homo erectuslara zg ok nemli bir yenilik de
ateflin insanlar tarafndan bilinli olarak kullanlmaya
bafllanmasdr. En eski atefl izleri, yaklaflk 1.5 milyon
yllktr ve Afrikada bulunmufltur.
11
Homo Heidelbergensis
Gnmzden 500 bin il 200 bin yl ncesine tarihlendirilen Homo heidelbergensis fosilleri Avrupa, Asya ve Afrikada bulunmufltur. Homo heidelbergensislerin beyin hacimleri olduka byktr. 11001400 cm3 arasndaki beyin hacmi, modern
insannki ile neredeyse ayndr. Avrupada
bulunan Homo heidelbergensislerin Homo
neanderthalensisin atas olduu kabul
edilmektedir.
Resim 1.4
Homo Erectuslar ve
Atefl
Kaynak: Wolf,
(1991). Menschen
der Urzeit. Die
Entwicklung des
Lebens auf unserer
Erde. Weltbild
Verlag. s.71.
Orta Paleolitik Dnem (G.

200.000-40.000)
Gnmzden yaklaflk 200 bin il 40 bin
yl ncesinde yaflanmfltr. Bu dnemde
Homo neanderthalensis yaflamfltr.
Homo Neanderthalensis
Homo neanderthalensis veya neandertal insan olarak adlandrlan bu insanlarn
fosilleri, gnmzden 200 bin il 30 bin yl ncesine tarihlendirilmektedir. Neandertaller Avrupada, Yakn Douda ve Orta Asyada yaflamfllardr. Neandertal fosillerinin bulunduu yerler Almanya,
Fransa, Hrvatistan, talya, Irak, srail
ve zbekistandr.
Buzul anda yaflamfl olan Neandertallerin anatomik yaplar, souk
iklime uyum saladklarn gstermektedir. rnein, ksa kaln bir vcut yaps, ksa kol, bacaklar ve byk beyin; souk iklime uygun fiziksel zelliklerdir. Bu zellikler, kutuplara yakn blgelerde yaflayan gnmz insanlarnda da grlmektedir.
Neandertallerin beyin hacimleri modern insanlarnki kadar byktr.
Boylarysa ortalama olarak 1.55-1.60
mdir. Kemiklerindeki kas yapflma
yerleri, gl kaslara sahip olduklarn gstermektedir. Kafataslarnda aln
blgesi basktr ve kafllarn bulunduu yerdeki kemik kntl bir yapya
sahiptir.
Bu dnemin tafl alet teknolojisine, ilk bulunduu yere atfen Mousterian ad verilmektedir. Mousterian teknolojisi, nceden hazrlanmfl bir tafltan yonga ad verilen paralar kartlmas ve bu paralarn tekrar flekillendirilerek alet olarak kullanlmasdr.
Resim 1.5
llerini Gmen
Neandertalleri
Gsteren Bir
Betimleme
Kaynak: Wolf, J.
(1991). Menschen
der Urzeit. Die
Entwicklung des
Lebens auf unserer
Erde. Weltbild
Verlag. s.91.
Yonga: Bir tafl parasndan

baflka bir tafl yardmyla
kopartlarak elde edilen,
boyu eninin iki katndan az
olan paradr.
12
DNA: Genetik kodu taflyan

molekldr.
Uygarlk Tarihi
Neandertaller, ilk defa llerini gmmfl olan insanlardr. ller, mezara anne
karnndaki ceninin durufluna benzer flekilde, bacaklar karna doru ekilmifl ve elleri enenin altnda birlefltirilmifl bir biimde yerlefltirilmifltir. lnn yanna tafl aletler
ve flifal bitkiler konmufltur. l gmme davranflnn geliflmesi, Neandertallerin yaflam ve lm dflndkleri, lme bir anlam ykledikleri ve len soydafllarna zen
gsterdiklerini gstermektedir. lmle kurulan bu ba, insanlk tarihinde ilk kez Neandertallerle birlikte ortaya kmfl ve bundan sonra da hep var olmufltur.
Neandertal insanlarnn soyu gnmzden yaklaflk 30 bin yl ncesinde tkenmifltir. Neandertaller gibi yksek beyin hacimli, gerek alet teknolojileri gerekse
manevi dnyalar geliflmifl, Buzul ann zor koflullarnda hayatta kalmay baflarmfl ve olduka yakn zamana kadar yaflamfl olan bu trn neden ortadan kalkt tam olarak bilinmemektedir. En ok kabul gren aklamalardan bir tanesi, hem
fiziksel zellikleri hem de kltrleri bakmndan souk iklim koflullarna fazlasyla
uyum salamfl olan Neandertallerin, Buzul ann bitifliyle deiflen yeni iklim
koflullarna uyum salayamamalardr. Neandertal fosillerinden elde edilen DNAnn
analizi, Homo sapiens ile Neandertal insanlarnn iki ayr tr olduunu ortaya koymufltur. Neandertaller ortadan kalkarken Homo sapiensler dnyadaki tek insan tr haline gelmifllerdir.
st Paleolitik Dnem (G. 40.000-12.000)

Gnmzden yaklaflk 40 bin il 12 bin yl nceki dnemdir. Bu dnemde Homo
sapiensler yaflamfltr. st Paleolitik dnemde Aurignacian, Gravettian, Solutrean
ve Magdalanian kltrleri ve ilk sanat rnleri grlr.
Homo Sapiens
Mutasyon: DNAda meydana

gelen deiflimdir.
Homo sapiens son insan tr, yani modern insandr. Bugn dnya zerinde yaflayan btn insanlar bu trn yesidirler. Bu nedenle Homo sapiensin kkeni en
ok merak edilen ve en ok tartfllan bilimsel konulardan biridir. Homo sapiensin
kkenini aklayan iki ayr model bulunmaktadr: Afrikadan kfl modeli ve ok
merkezli evrim modeli. Afrikadan kfl modelini savunan bilim insanlarnn baflnda Chris Stringer gelmektedir. Bu modele gre anatomik adan modern insanlar
olan Homo sapiensler, yaklaflk 200 il 150 bin yl nce Afrikada ortaya kmfl ve
daha sonra Afrika dflna yaylmfllardr. Homo sapiensler, farkl evresel koflullara
gerek anatomik gerekse kltrel zellikleri sayesinde daha iyi uyum salayabildikleri iin Homo neanderthalensislerin yerini almfllardr. ok merkezli evrim modeli ise en ok Milford Wolpoff tarafndan savunulmaktadr. Bu modele gre Homo
sapienslerin kkeni ok daha eskiye, yaklaflk 2 milyon yl ncesine dayanmaktadr. 2 milyon yl nce ortaya kan Homo erectuslar; Afrika, Asya ve Avrupaya yaylmfllardr. Bu tarihten itibaren insan gruplar, bulunduklar blgelerde yani birok merkezde blgesel evrimler geirmifllerdir. Neandertaller ve Homo sapiensler
bu srecin sonunda evrimleflmifllerdir. Ancak bu insan gruplar arasndaki ba,
hibir zaman tam olarak kopmamfl, gen alflverifli her zaman devam etmifltir.
Bu iki model, iki bilgi kaynandan beslenmektedir: Genetik arafltrmalar ve fosil buluntular. Son yllarda insan DNAsyla ilgili arafltrmalar, insan evrimiyle ilgili
ok nemli bilgiler salamfltr. Btn dnyadaki insan topluluklarnn DNA rnekleri incelendiinde genetik adan en byk eflitliliin Afrika ktasnda olduu anlafllmfltr. Bilim insanlarna gre bu bilgi, modern insann en uzun sre Afrikada
yafladn yani Afrikada evrimlefltiini gstermektedir. Evrim, mutasyonlar sonucunda oluflan genetik deiflimler sayesinde gerekleflir. ki tr veya ayn tr ieri-
13
sindeki iki grup arasndaki genetik

farkllklar, iki tr/grup birbirinden
ayrldktan sonra ka mutasyonun
gereklefltiine baldr. Eer mutasyonlarn ne kadar srede olufltuunu bilirsek bir trn/grubun dierinden ne kadar zamandr ayr olduunu da anlayabiliriz. Mutasyon
hznn hesaplanmasna dayanan bu
ynteme molekler saat denmektedir. Genetik eflitlilik ve mutasyon hzna dayanarak Homo sapienslerin gnmzden yaklaflk 150200 bin yl ncesinde Afrikada evrimlefltii ne srlmektedir.
Afrikann eflitli yerlerinde bulunan en eski Homo sapiens fosilleri, yaklaflk olarak gnmzden 130
bin il 100 bin yl ncesine tarihlendirilmektedir. Bu buluntular Afrikadan kfl modelini destekler grnmektedir. Ortadoudaki fosil rnekler yaklaflk 90 bin yl ncesine, Avrupadakilerse 40 bin yl ncesine aittir.
Homo sapiensleri dier trlerden ayran anatomik zellikleri; genifl ve dik bir
aln yaps, yzde kafllarn bulunduu ksmn kk olmamas, yzn frlak deil
yass olmas, alt enenin n ksmnda ileri doru bir kntnn bulunmas ve difllerinin de kk olmasdr. Homo sapienslerin beyin hacimleri ortalama 1350 cm3tr.
Boylar uzun, vcut yaplar ise narindir. Scak iklimde yaflamaya uygun bir beden
yapsna sahiptirler.
Homo sapiens topluluklar sadece Afrika, Asya ve Avrupaya deil Avustralya ve
Amerika ktalarna kadar yaylmfllardr. Homo sapiensler yaklaflk 50-60 bin yl nce Avustralya ktasna g etmifllerdir. Amerika ktasna ulaflmalar ise byk ihtimalle gnmzden 20 bin il 15 bin yl ncesinde gerekleflmifltir. Bu geiflin Asyann kuzeyinden Amerikann kuzeyine, Sibirya ile Alaska arasndaki Bering Boazn aflarak gereklefltiini gsteren kantlar vardr. O dnemde deniz seviyesinin dflk olmas bu geifli kolaylafltrmfltr.
st Paleolitik Dnemde alet eflitleri artmfl; dilgiler, ok ve mzrak ular, olta
ve zpknlar, baklar ve ineler gibi eflitli aletler ortaya kmfltr. Bu dnemde alet
yapmnda ham madde olarak tafln yan sra kemik ve fil diflinden de yararlanlmfltr. st Paleolitikte zellikle Avrupada blgesel olarak geliflmifl teknolojiler vardr.
Bunlar eflitli tafl alet tiplerini ve tekniklerini, hatta kimi zaman sanatsal rnleri de
kapsadklar iin birer teknolojiden ok kltr olarak adlandrlmaktadr.
Sanatn Douflu
Gnmzden yaklaflk 35 bin yl ncesinden itibaren Avrupada, Afrikada ve
Avustralyada insanlk tarihinin ilk sanatsal rnleri ortaya kmfltr. Bunlar arasnda gneybat Fransa ve kuzey spanyada bulunan maara resimleri zel bir neme sahiptir. Resimlerin bulunduu maaralardan bazlar flunlardr: Lascaux (Fransa), Niaux (Fransa), Trois Freres (Fransa) ve Altamira (spanya). Bu maaralarn i
Resim 1.6
st Paleolitik
Dneme Ait Tafl ve
Kemik Alet Trleri
Kaynak: Thomas, H.
(1995). The First
Humans. The Search
for Our Origins.
Thames and
Hudson Ltd,
London. s.81.
Molekler saat:
Mutasyonlarn ortaya kma
ve birikme sresinin
hesaplanmasdr.
Dilgi: Boyu eninin iki

katndan daha uzun olan
tafl yongadr.
14
Uygarlk Tarihi
ksmlarnda duvarlara genellikle bizon, mamut, yabani at, geyik, aslan, ay ve yaban keisi gibi hayvan figrleri resmedilmifltir. Hayvan betimlemeleri ok doal ve
gerekidir. Ayrca hayvan betimlemeleri dflnda sipiraller, zikzaklar, dz paralel
izgiler gibi eflitli geometrik flekiller de resmedilmifltir. Resimler, olduka baflarl
bir teknikle ve eflitli doal boyalar kullanlarak yaplmfltr. Resimlerin maaralarn yaflanan ksmlarnda deil de glkle ulafllabilen derin ve karanlk ksmlarnda yaplmfl olmalar ilgintir. Maara resimlerinin ne amala yapld ve neyi
simgeledikleri uzun yllardr tartfllmaktadr. Baz arafltrmaclar bu resimlerin bir
tr av bys amacyla yapldn ne srmfltr. st Paleolitik Dnem insanlarnn ava kmadan nce, avn iyi gemesi amacyla bu resimlerin bulunduu yerlerde bysel ayinler yaptklar tahmin edilmektedir. Baz arafltrmaclar bu resimleri
yapan insanlarn dflnce dnyalarna dikkat ekmifl ve resimlerin dorudan bu hayvanlar deil, bu hayvanlarn arfltrd dflnceleri temsil ettiini savunmufltur.
Resim 1.7
Altamira
Maarasndan Bir
Duvar Resmi
st Paleolitik Dnemde maara resimleri dflnda tafltan, fil diflinden ve kilden

kk heykelcikler de yaplmfltr. Bu heykelcikler arasnda gsleri, kalalar ve
karn ksmlar abartl bir biimde betimlenmifl; ancak yzleri ifllenmemifl kadn
heykelcikleri zel bir neme sahiptir. Vens ad verilen bu kadn heykelcikleri, gnmzden 32 bin yl ncesinden itibaren yaygn bir biimde retilmifltir. Bu figrnler arasnda Almanyada bulunan Willendorf Vens ve ek Cumhuriyetinde
bulunan Dolni Vestonice Vens ok nldr. Uzun sre bu figrinlerin ana tanralar veya dourganl simgeledii dflnlmfltr. Bununla birlikte bunlar sadece birer yorumdur ve bu yorumlar konusunda bilim dnyasnda bir fikir birlii
bulunmamaktadr.
15
Resim 1.8
Vens
Figrinlerinden
Baz rnekler
st Paleolitik Dnemde taklar ve sslenme davranfl da ortaya kmfltr. Kklerinden delinmifl hayvan diflleri; kemik, geyik boynuzu ve fil diflinden yaplmfl
dairesel, oval veya uzun delikli boncuklar sslenmek iin kullanlmfltr.
Paleolitik ada hangi nemli geliflmeler yaflanmfltr?
SIRA SZDE
MEZOLTK (EPPALEOLTK) A (G. 12.000-10.000)

D fi N E L M
N
A M A
D fi N E L M
Avc-toplayc gebe yaflam biiminden yerleflik yaflama neden ve

S O R U
nasl geildiini reneceksiniz.
K K A T yaflanmfltr.
Paleolitik ve Neolitik arasnda Orta Tafl a da denen bir geiflDevresi
Avrupada yaflanan Orta Tafl ana Mezolitik, Ortadou ve Dou Akdenizdekine
ise Epipaleolitik ad verilir. Buzul alarnn bitifliyle iklimde belirgin
bir snma olSIRA SZDE
mufl ve bunu dier ekolojik deiflimler izlemifltir. Mezolitik/Epipaleolitik ada yaflayan insanlar da bu yeni evresel koflullara uyum salamfllardr. Bu a, geici iskn yerlerindeki hayatn sona erdii ve yerleflik yaflama doruAMALARIMIZ
ynelimin gereklefltii bir geifl evresidir. Bu evrenin sresi, yafland blgeye gre deiflir. Avrupada
Mezolitik toplumlar yaklaflk .. 3000lere kadar varlk gsterirken Ortadouda 10
K T A P
bin yl nce Epipaleolitik kltrler sona ermifl ve Neolitik a bafllamfltr.
S O R U
DKKAT
N N
Mezolitik
T E L E V Z Y deniz
ON
Avrupada son Buzul ann bitifliyle buzullar kuzeye doru ekilmifl,
seviyesi ykselmifl, arlkl olarak ine yaprakl ormanlar ortaya kmfl ve sulak alanlar genifllemifltir. nsanlar, buzullarn erimesiyle alan yeni alanlara doru yaylmfllar ve avc-toplayclk geim biimi olmaya devam etmifltir. zellikle nehirlerde
N T E R N Eve
T geniflleyen
sulak alanlarn kylarnda balklk geliflmifltir. Besin kaynaklarnn bol olduu su kenarlarnda sabit, kalc yerleflimler kurulmufltur; bylece bu dnemde yerleflik yaflam
bafllamfltr. Mezolitik a yerleflimleri, daha ok nehir ve gl kenarlarnda bulunan
kk kyler fleklindedir. Bu aa zg alet teknolojisine mikrolit ad verilir. Bu
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mikrolit: Genellikle 3 cmden

daha ufak boyutlu; gen,
trapez, dikdrtgen ve kare
biimli olabilen kk tafl
aletlerdir.
16
Uygarlk Tarihi
aletler tahta, kemik ve boynuzlarn zerine yerlefltirilerek kullanlmfltr. Aletlerin bazlar balklkta kullanlan olta ve zpkn ifllevi grmfltr.
Epipaleolitik
Obsidyen: Lav veya cam

tafldr. Siyah renkli volkanik
tafltr.
Gnmzden yaklaflk 12 bin yl nce, Ortadou ve Dou Akdeniz evresinde

bafllayan bu kltr evresi, bu blgedeki Neolitik aa nclk etmifltir. Buzul
alarnn bitiflini izleyen dnemde, iklim ve bitki rts Ortadou ve Dou Akdeniz blgesinde de deiflmifl, bu deifliklikler kltre de yansmfltr. Bu blgede
scak ve yafll iklim, baflta arpa ve buday olmak zere birok yabani tahl trnn bol miktarda yetiflmesini salamfltr. Bu yabani tahllar, insanlar iin nemli
bir besin kayna haline gelmifl, bunlarn toplanmas ve depolanmas ise yerleflik
hayata gemeyi zorunlu klmfltr. nsanlarn kylerinin evresindeki yabani tahllar toplad ve depolad bu yeni yaflam biimi, tarmn keflfine doru giden yolda atlan en nemli adm olmufltur.
Epipaleolitik a yerleflmelerinde yaplan kazlarda, yabani tahl toplaycln
gsteren ok sayda arkeolojik buluntu ele gemifltir. Bu buluntular arasnda orak
benzeri kesici aletler, havan elleri ve havan tafllar saylabilir. Bu dnemde avcln devam ettiini gsteren ok sayda ok ve mzrak ucu da bulunmufltur. Bu dnemin teknolojisini gen, trapez, dikdrtgen, kare biimli mikrolit aletler temsil
etmektedir. Bunlar ok ular olarak veya yabani tahllar kesmek iin orak yapmnda kullanlmfltr. Alet yapmnda kullanlan ham madde genellikle akmak tafl ve
obsidyendir.
Natufyen, Epipaleolitikin en nemli aflamasdr. Dou Akdeniz blgesinde gnmzden 12 bin il 10 bin yl ncesinde yaflamfl olan topluluklara zg bir kltrel evredir. Natufyenin en nemli zellii, standartlaflmfl yaplardan oluflan ilk
dzenli ky yerleflimlerinin ortaya kmasdr. Bu yerleflimlerin nfusunun yaklaflk 200-300 kifli olduu tahmin edilmektedir. Bu kylerde evler; 3 il 9 metre apnda, yuvarlak planl yaplar fleklinde ve yar yarya topraa gml olarak infla
edilmifltir. Her evde kflede yer alan bir ocak vardr. Bu kltrde insanlar llerini oturduklar evlerin tabanlarna gmmfllerdir. Bu det, evle kurulan duygusal
ban bir iflareti olarak yorumlanabilir. Natufyen yerleflimleri arasnda Suriyedeki
Mureybet ve Abu Hureyra saylabilir. Bu yerleflimler daha sonra Neolitik kylere
dnflmfltr.
NEOLTK A (.. 10.000-5.500)
N
AM A
Tarmn ve hayvanlarn evcillefltirilmesinin nerede, ne zaman ve

nasl baflladn reneceksiniz.
Tafl ann sonuncusu olan Neolitik a (Yeni Tafl a) bazen Cilal Tafl a
olarak da adlandrlmaktadr. Ancak Neolitik ada yaflanan kltrel geliflmeler,
tafl aletlerdeki yeniliklerden ok daha fazlasdr. Bu ada tarm keflfedilmifl ve
hayvanlar evcillefltirilmifltir. Neolitik a, aslnda bafllang ve bitifli kesin tarihlerle snrlanan bir dnem olmaktan ok tarmn bafllad ve hayvanlarn evcillefltirildii bir kltr evresi olarak tanmlanabilir. Bu geliflmeler, dnyann eflitli yerlerinde farkl tarihlerde yaflanmfltr.
Neolitik adaki dier bir yenilik anak mlek yapmnn bafllamasdr. anak
mlek yapm Neolitik an ortalarnda gelifltii iin Neolitik a iki evreye ayrlr: anak mleksiz Neolitik ve anak mlekli Neolitik.
17
anak mleksiz Neolitik a

anak mleksiz Neolitik yerleflimleri, Epipaleolitik aa ait Natufyen yerleflimlerinin devamdr. Bu yerleflimlerin bazlarnda bu evrede de ksmen yabani tahl
toplaycl ve avclk devam etmifltir. Bu durum, bir geifl dneminin yaflandn
gstermektedir.
Tarm
Tarmn gelifltii ilk yer, Orta Douda verimli hilal ad verilen blgedir. Yeni arafltrmalar, ilk defa tarma alnan budayn ana vatannn Urfa ve Diyarbakr arasndaki Karacada olduunu ortaya koymaktadr. Bununla beraber tarm, dnyann baflka yerlerinde, rnein Amerika ktasnda ve Gneydou Asyada birbirinden bamsz olarak
daha sonra bafllamfltr. Tarm, Ortadouda yaklaflk gnmzden 10.000 yl nce, Gneydou Asyada gnmzden 8000 yl nce ve Orta Amerikada ise gnmzden
5000 yl nce bafllamfltr. Ancak bu blgelerde tarm yaplmaya bafllanan bitki trleri
farkldr. Ortadouda arpa, buday; Gneydou Asyada pirin ve Orta Amerikada ise
msr tarma alnan ilk bitkilerdir. Tarm bu merkezlerde baflladktan sonra hzla dier
blgelere de yaylmfltr. Bylece tarmn keflfine dek tm insan topluluklarnn esas geim biimi olan avc-toplayclk, giderek azalmfl ve marjinal bir hale gelmifltir.
Dou Akdeniz, Kuzey Suriye, Kuzey Mezopotamya ve Gneydou Anadoludaki youn tahl toplayclna dayal Epipaleolitik yerleflimler, yavafl yavafl tarmsal
retime geerek Neolitik yerleflimlerine dnflmfltr. Filistinde Jeriko ve Jarmo,
Suriyede Mureybet, Anadoluda ayn (Diyarbakr), Hallan emi (Batman), Nevali ori (Urfa) ve Gbekli Tepe (Urfa) verimli hilal zerinde bulunan Neolitik ky
yerleflimlerinin en nemlileridir.
Yerleflik yaflam, tarmn keflfinden nce bafllamfltr. Yabani tahl toplayclna
dayanan geim biimi, yerleflik yaflam zorunlu klmfltr. Yerleflik yaflamn bafllamasndan ve ilk kylerin oluflmasndan sonra bir nfus artfl olmufltur. Tahl toplaycl, kylerde artan nfusu beslemekte yetersiz kalmfl olmaldr. Bylece insanlar, besin sorununa yeni zm yollar aramaya ynelmifl ve yabani bitkileri denetim altna almay keflfederek tahllarn artk kendileri retmeye bafllamfllardr.
Yabani tahllarn bol miktarda bulunmas ve insanlarn bunlar topluyor olmalar,
tarmn keflfinde en nemli etkendir. Bu sayede insanlar bu tahllarn doal zelliklerini gzlemleyerek bu tahllar denetim altna almann da yollarn keflfetmifl
olmaldrlar. Buday ve arpa, Ortadouda tarm yaplan ilk bitkilerdi. Bu bitkileri
mercimek, nohut, bakla ve dierleri izlemifltir.
Tarmla birlikte doada bulunan besinlerin tketilmesine dayanan geim biimine alternatif olarak doann denetim altna alnd yeni bir geim biimi domufltur. Neolitik a, retici ekonomiye geiflin adr. Gordon Childe, insanlk
tarihindeki en nemli geliflmenin, yiyecek retiminin bafllamas olduunu ne srmfltr ve bu nedenle tarmn keflfini bir devrim olarak nitelendirmifltir. Bu yzden
bu adaki geliflmeler Neolitik Devrim olarak da anlr.
Hayvanlarn Evcillefltirilmesi
Neolitik ada tarmdan hemen sonra gerekleflen en nemli yenilik, hayvanlarn evcillefltirilmesidir. Kpek daha Mezolitik ada evcillefltirilmifltir. Bu nedenle kpek, evcillefltirilen ilk hayvan olma zelliine sahiptir. Neolitik ada ise beslenme amal olarak koyun, kei, domuz ve sr evcillefltirilmifltir. nsanlar, evcillefltirdikleri hayvanlarn
stnden ve ynnden de faydalanmfllardr. Evcillefltirme sreci, daha ok st, daha
kaliteli yn, daha fazla et veren ve kolay evcilleflebilen uysal hayvanlarn seilmesi ve
retilmesiyle gerekleflmifltir. lk zamanlar evcil hayvan says az olduu iin avclk da
Verimli Hilal: Filistinden

bafllayarak Bat ve Kuzey
Suriyeyi, Kuzey
Mezopotamyay, Diyarbakr,
Urfa ve Dicle Nehrinin
dousunda kalan Zagros
Dalarnn bat eteklerini
kapsayan blgedir.
18
Uygarlk Tarihi
devam etmifltir. Ancak zamanla evcil hayvanlarn says artmfl ve avclk giderek azalmfltr. Evcillefltirilen hayvan tr, blgelere gre farkllk gstermektedir. rnein Afrikada sr ve kei, Dou Asyada domuz, Gney Amerikada ise lama evcillefltirilmifltir. At, deve ve kmes hayvanlar ise daha ge dnemlerde evcillefltirilebilmifltir.
Dier Geliflmeler
anak mleksiz Neolitik an bafllarnda, stleri dallarla veya kamfllarla rtlp amurla svanan yuvarlak kulbeler yaplmfltr. Bu dairesel planl barnaklar,
daha sonra dikdrtgen planl, gerek evlere dnflmfltr. Bu evlerde mutfak ve
kiler ifllevi gren ayr odalar vardr. Bu evlerle birlikte, dzenli bir yerleflim modeline sahip kyler ortaya kmfltr. Bu yerleflim yerlerinde baz yaplar, tapnak veya kutsal mekn zelliine sahiptir.
Bu dnemde ller; evlerin tabanlarna, bebein ana rahmindeki pozisyonuna
benzer flekilde, dizler karna ekili olarak gmlmfllerdir. llerin yanna renkli
tafllardan, deniz kabuklarndan, bakrdan, kemikten ve fil diflinden yaplma ss eflyalar ve boncuklar konmufltur. Baz yerleflimlerde ller, etleri ryene kadar
bekletilip sonra kemikleri toplanarak gmlmfllerdir. Diyarbakr yaknlarndaki
ayn yerlefliminde ise llerin kafataslar vcutlarndan ayrlarak baflka bir yere, zel bir yapnn iine konmufltur. Bu yap, kafatasl yap olarak adlandrlmaktadr ve bu yapnn muhtemelen inanla ilgili bir anlam vardr.
Neolitik ada orak biimli aletler ve tahllar ifllemede kullanlan tme tafllar,
tafl havanlar ve dibekler yaplmfltr. Ayrca yzeyleri ve kenarlar srtlerek dzeltilmifl ve parlatlmfl tafl aletler de grlmektedir. En yaygn alet, yass baltadr. 1-15 cm
arasnda bykle sahip gen ya da drtgen biimli bu aletler, bir sapa geirilerek
kullanlmfltr. Obsidyen, Neolitik dnemde alet yapmnda bir ham madde olarak youn biimde kullanlmfltr. Doal kaynaklarndan elde edin obsidyenin genifl bir
corafyada ticaretinin yapld grlmektedir. Uzun mesafeli ticarete konu olan ilk
mal, obsidyendir. zellikle Anadolu ile Dou Akdeniz ve Gneydou Toroslar ile
Mezopotamya arasnda youn biimde obsidyen ticareti yaplmfltr. Neolitik ada
bakr da kullanlmaya bafllanmfltr. Bakr, stlp dvlerek flekillendirilmifl; tak, kk ine, olta gibi aletler yaplmfltr. Neolitikte obsidyen ve bakrn yannda deniz
kabuklar, kaliteli akmak tafl ve deerli renkli tafllarn da ticareti yaplmfltr.
anak mlekli Neolitik a

anak mlekli Neolitik a, sadece anak mlek yapmnn bafllamasndan daha fazla fley ifade eder. anak mleksiz Neolitik, besin retici yaflam tarzna doru bir geifl aflamasdr. Ancak anak mlekli Neolitikte, artk besin retimine dayal ekonomi tamamen yerleflmifl, avclk ve toplayclk terkedilmifltir. Bununla beraber bu dnemde yaplan tarm, sadece yamura bal olan kuru tarmdr. Sulama sistemi yoktur ve saban, dven gibi tarm aletleri bilinmemektedir. Tohumlar
topraa delikler aarak ekilmekte, hasat akmak taflndan yaplan oraklarla biilmekte ve tahl, tafl dibeklerde tlmektedir.
Bu dnemde tafl temelli, kerpi duvarl, gerektiinde yeni eklemeler yaplabilen
evler ortaya kmfltr. Baz yerleflimlerde evler birbirine bitiflik olarak yaplmfltr. Evlerde oturma, uyuma ve alflma iin ayr yerler, kiler alanlar, ifllikler, mutfaklar ve avlular bulunmaktadr. Jeriko ve Jarmo gibi yerleflimlerin etrafnda sur duvarlar yaplmfltr. Bu sur duvarlar, derin hendeklerle evrelenmifltir. Buradaki nemli unsur, sur
duvarlarnn yapmnda ortak emek gcnn kullanlmas ve ileri dzeyde bir toplumsal rgtlenmenin grlmesidir. Bu dnem yerleflimlerinden bazlar 5 il 10 bin
kiflilik nfusa sahiptir. Neolitik an sonuna doru llerin evin tabanna gmlmesi deti ortadan kalkmfl ve ller yerleflim yerinin dflna gmlmeye bafllanmfltr.
19
anak mlekli Neolitik; Um-Dabagiye evresi, Hassuna evresi ve Samarra evresi olarak aflamaya ayrlr. Bunlar, .. 6000 ile 5000 arasnda Kuzey Mezopotamya blgesinde ortaya kan geliflmifl ky kltrlerini temsil eder.
.. 6000lerde Kuzey Mezopotamyada grlen Um-Dabagiye kltr, Hassuna kltrne ncelik eden bir evreyi temsil eder. Hassuna yerleflimleri ise kk,
yaklaflk 100 il 200 metre apnda, tahminen birka yz kiflilik nfusa sahip tarma dayal kylerdir.
Hassunadan biraz daha ge ortaya kan Samarra yerleflimlerinde, geliflmifl bir
mimari ve artan bir toplumsal tabakalaflma grlmektedir. Samarra yerleflimlerinde bulunan mezarlarda turkuaz tafl, bakr, yeflil tafl, obsidyen ve deniz kabuundan kolyeler gibi mezar hediyeleri vardr. Bu blgede bulunmayan turkuaz ve obsidyen gibi tafllar ticaret yoluyla getirilmifltir.
Tarm ilk defa nerede ve ne zaman bafllamfltr?
KALKOLTK A (. 5500/5000-3500)
A M A
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ky tipi yerleflimlerin ilk kent devletlerine nasl dnfltn

S O R U
reneceksiniz.
Kalkolitik a (Bakr a), yaklaflk olarak .. 5.500/5.000 yllarnda

bafllar ve
DKKAT
Tun ann bafllamas ile birlikte, .. 3500lerde sona erer. Erken Orta ve Son
Kalkolitik olarak evreye ayrlmaktadr. Bu evreler Mezopotamyada Halaf, Ubeyd
SIRA SZDE
ve Uruk kltrleri olarak da adlandrlmaktadr.
Neolitik aa zg iftilie dayal ky yaflam, birok yerde uzun sre devam
etse de baz blgelerdeki kylerin byyp geliflerek kentlere dnfltkleri grAMALARIMIZ
lr. Kalkolitik an en nemli zellii, bu dnemde kylerin kentlere dnflmesi ve tarmc ky toplumlarndan kent devletlerinin domasdr. Bu dnemde blgeler arasnda sosyo-ekonomik adan bir farkllaflma ortaya kmfltr.
Dnya tariK T A P
hinde ilk kez ekonomik kar blgeleri oluflmufltur. Ekonomik merkez, doal
imknlarn zengin olduu blgelerden, sulamal tarm yapma imknnn bulunduu Dicle ve Frat arasndaki Mezopotamya blgesine kaymfltr. Mezopotamya blTELEVZYON
gesi, daha kuzeydeki Gneydou Anadolu blgesine gre daha kurak ve doal
besin kaynaklar snrl bir blgedir. Ekonomisi tahl tarmna dayal toplumlarda
kuraklk, byk bir risk anlamna gelmektedir. Bu nedenle ktlk riski bulunan blgelerde art rn retmek ve bunlar depolamak son derece nemlidir.
N T E R N E T Bu blgelerde art rne sahip olan yerleflimler, avantajl duruma geerler ve bu onlara
nemli bir g kazandrr. Kuraklk riskinin az olduu ve doal besin kaynaklarnn bol olduu blgelerde ise art rn bu kadar byk bir anlam ifade etmez. Bu
yzden Kalkolik ada sosyal ve ekonomik geliflmeler, doal koflullarn insanlar
zorlad yerlerde gerekleflmifltir. Dicle ve Frat nehirleri arasndaki Mezopotamya
blgesinin kurak olmas ve kuru tarmn nfusu beslemeye yetmemesi, sulamal tarm zorunlu klmfltr. Bu blge, sulama kanallarnn yaplabilmesi ve sulu tarmn
bafllayabilmesi iin uygun koflullara sahiptir. Sulu tarmn bafllamasyla birlikte
rn fazlas yani art rn de ortaya kmfltr. Bu art rn, blgede byk deiflimlere neden olmufltur. Her fleyden nce bu art rnn retimi iin byk bir organizasyon gerekmifltir. retimin planlanmas, sulama kanallarnn yaplmasnda
insanlarn alfltrlmas, elde edilen rnn bir merkezde toplanarak depolanmas
ve elbette bu rnn korunmas gerekmifltir. Bylece (Neolitik ada Gneydou Anadoluda yavafl yavafl oluflmaya bafllayan) tapnak ekonomisi ad verilen bir
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kent devleti: Etrafndaki

daha kk yerleflimlerin de
bal olduu kent
K tipiT idari
A P
merkezdir.
Ekonomik kar blgesi: Bir
toplumun geimini
TELEVZYON
salayacak genifllikte alan
tanmlar.
NTERNET
Art rn: Geimlik retimin
fazlas olan ve sahip olana
ekonomik g salayan
rndr.
20
Uygarlk Tarihi
sistem, Kalkolitik ada kurumsallaflmfltr. Tapnak ekonomisinde retilen rn,

din merkez olan tapnakta toplanr ve yeniden halka datlr. Tapnaa getirilen
ve datlan rnn kaydn, din adamlar yani tapnan rahipleri tutar. Bu sistemde ekonomi ve din i iedir. retimi tapnaklar ve rahipler kontrol eder. Bylece
toplumda net bir tabakalaflma ortaya kar. retenler ve retimi kontrol edenler
arasndaki ayrm ok belirgindir. Tapnak rahipleri, en st tabakay oluflturur. Btn bu geliflmeler, toplumsal hayata bir eflitlilik getirmifltir. Yeni bir toplum modeli flekillenmeye bafllamfltr. Sulu tarm, art rn ve artan sosyal dinamizmle birlikte Mezopotamyada nfus da artmfltr. Bu dnemde bakr madencilii byk
nem kazanmfltr. zellikle teknoloji iin gerekli olan maden, deerli tafllar, dokuma iin gerekli yn, ya bitkileri ve eflitli besin maddeleri gibi ihtiyalar baflka
blgelerden, en ok da Gneydou Toroslar blgesinden getirilmekteydi. Bu dnemde deniz ve akarsu yoluyla yaplan ticaret geliflmifltir. Mezopotamya, Anadolu, ran, Hindistan, Pakistan, ndus Vadisi ve Gney Arabistan arasnda genifl bir
ticaret a kurulmufltur.
SIRA SZDE
AM A
S O R U
Uygarln douflunu hazrlayan koflullarn neler olduunu reneS O R U

ceksiniz.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sulamal tarm ve art rnn ortaya kmas, art rn retiminin organize edilmesi,
DKKAT
art rnn buna sahip olmayan ve potansiyel bir tehlike oluflturan (gebe hayvanc) topluluklara karfl korunmas, reten ve retimi kontrol eden ekseninde toplumSIRA SZDEortaya kmas, nfus artfl, yerleflimlerin bymesi, ticaret ve
sal tabakalaflmann
mesleki uzmanlaflmann artmas bir devlet organizasyonunun ortaya kmasn
salamfltr. Sulama kanallarnn yapmnda insanlarn kitleler halinde alfltrlmas ve
AMALARIMIZ
birilerinin bu ifli ynetmesi ve planlamas gerekmifltir. Ayn flekilde tapnaklar ve
antsal binalarn inflasnda da insanlar alfltrlmfltr. Bunun iin byk apl bir organizasyona ihtiya domufltur. Bu organizasyonda liderler ve onlarn yardmclar
K T A P
olmaldr. Bu amala oluflturulan btn kurumlar, sonuta devlet brokrasisine dnflmfllerdir. Toplumsal tabakalaflmann artmas, insanlarn kaynaklara ulaflmlar
arasnda baz farkllklar dourmufltur. Toplumun en stndeki ynetici tabaka g
TELEVZYON
ve zenginlie sahip olmufltur. Ynetmenin yolu da yine bu g olduu iin antsal
mimari araclyla bu g, zellikle vurgulanmfltr. Karmaflk bir toplumsal yapya
sahip byk lekli kent yerleflimlerinde merkez bir devlet organizasyonu; ekonomik, siyasal, Nasker
T E R N E Tve yasal konularn bir sisteme oturtulmasn salamfltr. Mezopotamya dflnda Msr, ndus Vadisi, in, Orta ve Gney Amerika kltrlerinde de yukarda saylan benzer nedenlerle ilk devletler ortaya kmfltr.
lk devletlerin ortaya kmasyla birlikte uygarln da bafllad kabul edilmektedir. Uygarlk tarihsel olarak devlet, retim ve ifl gcnn denetimi, toplumsal tabakalaflma, mesleki uzmanlaflma, antsal yaplar, yaz ve byk nfuslu yerleflimler gibi geliflmelerle zdefllefltirilmektedir. Uygarln douflunu hazrlayan nedenler srasyla; yerleflik yaflama geifl, tarmn zellikle de sulu tarmn bafllamas, art rnn
yaratlmas ve kent devletlerinin ortaya kfl olarak saylabilir.
DKKAT
AMALARIMIZ
UYGARLIIN DOUfiU
D fi N E L M
SIRA SZDE
SIRA SZDE
lk kent devletleri
neden Gney Mezopotamyada ortaya kmfltr?
SIRA SZDEhazrlayan koflullar nelerdir?

Uygarln douflunu
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Evren, Dnya ve canllar nasl oluflmufltur?

Evren, yaklaflk 15 milyar yl nce meydana gelmifltir. Evrenin oluflumu Big Bang (Byk Patlama) ad verilen bir teoriyle aklanmaktadr. Dnya ise yaklaflk 4.5 milyar yl nce, bir gaz ve toz
bulutundan meydana gelmifltir. Bundan 500 milyon yl sonra da ilk organik molekller geliflmifltir. Sonra ilk basit tek hcreli canllar ve daha
sonra da ok hcreli canllar evrimleflmifltir. nsann yesi olduu primatlar takm ise gnmzden 55 milyon yl nce ortaya kmfltr.
N
A M A
N
A M A
Tarih ncesi ve erken tarih alar nasl ve neye

gre snflandrlr?
Tarih ncesi alar ve erken tarih alar, a
Sistemi denen bir sisteme gre snflandrlr. a
Sistemi, eski alarn ara gere yapmnda kullanlan ham maddeleri esas alarak Tafl a, Tun a
ve Demir a olmak zere ana evreye blnmesidir. Bu evrelerden Tafl a ise Paleolitik (Eski
Tafl a), Mezolitik (Orta Tafl a) ve Neolitik (Yeni Tafl a) olarak tekrar e ayrlr. Neolitik a
ve Tun a arasna da Kalkolitik a (Bakr a)
eklenmifltir.
N
A M A
nsann atalarnn zellikleri ve Paleolitik

adaki geliflmeler nelerdir?
Gnmzden 2.5 milyon yl nce ortaya kan
ve 40 bin yl ncesine kadar yaflamfl olan birok
tr, insann atalarn oluflturur. Bu insan trlerinin anatomik yaplar ve zihinsel dzeyleri bugnk insanlardan farkldr. Modern insan olan
Homo sapiens tr ise yaklaflk 200 bin yl nce
ortaya kmfltr. lk tafl aletler Alt Paleolitik Dnemde, l gmme davranfl Orta Paleolitik Dnemde ve ilk simgesel ve sanatsal rnlerse st
Paleolitik Dnemde geliflmifltir.
Avc-toplayc gebe yaflam biiminden yerleflik
yaflama neden ve nasl geilmifltir?
Buzul alarnn bitifli, iklimde snmaya ve bu
snma da baflka ekolojik deiflimlere neden olmufltur. Mezolitik/Epipaleolitik ada yaflayan
insanlar, bu yeni evresel koflullara uyum salamfllardr. Avrupada sulak alanlarn kylarnda
balklkla geinen kk yerleflimler ortaya karken Ortadou ve Dou Akdenizde yabani tahl toplayclyla geinen yerleflimler belirmifltir.
21
Tarm ve hayvanlarn evcillefltirilmesi nerede,

nasl ve ne zaman bafllamfltr?
Ortadou ve Dou Akdenizdeki yabani tahl toplaycl, zamanla bu yabani tahllarn denetim altna alnmasn salamfl, bylece ilk tarm bafllamfltr. Tarmn keflfini, o blgede bulunan evcillefltirmeye msait yabani hayvanlarn evcillefltirilmesi
izlemifltir. Besin retiminin bafllad bu aa Neolitik a ad verilmektedir.
Ky tipi yerleflimler nasl ilk kent devletlerine
dnflmfltr?
Mezopotamyada ekolojik koflullar, sulamal tarma geifle neden olmufltur. Bylece bu blgede
genifl apl sulamal tarm bafllamfl, bunun sonucunda da art rn ortaya kmfltr. Bu art rn,
blgede byk deiflimlere neden olmufltur. Art rnn retimi, toplanmas ve datlmas iin
byk bir organizasyon gerekmifltir. Bu organizasyon tapnak ekonomisi ad verilen tapnak
merkezli bir sistem dourmufltur. Bu sistem kent
devleti modeline evrilmifltir.
Uygarln douflunu hazrlayan koflullar nelerdir?
Tarihsel anlamda uygarln douflu; devletin,
retim ve ifl gcnn denetiminin, toplumsal tabakalaflmann, mesleki uzmanlaflmann, antsal
yaplarn, yaznn ve byk nfuslu yerleflimlerin
ortaya kmas demektir. Uygarln douflunu
hazrlayan nedenler srasyla; yerleflik yaflama geilmesi, tarmn zellikle de sulu tarmn bafllamas, art rnn yaratlmas ve kent devletlerinin geliflmesidir.
22
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. a Sistemine gre arkeologlar, eski alar hangi lte gre snflandrmaktadrlar?
a. Corafi
b. Teknolojik
c. Kltrel
d. Toplumsal
e. Yaz
2. Afladakilerden hangisi arkeometrik tarihleme yntemlerinden biri deildir?
a. Tipoloji
b. Karbon 14
c. Aa halkalar yntemi
d. Potasyum-argon
e. Termolminesans
3. lk
a.
b.
c.
d.
e.
tafl aletler ne zaman ortaya kmfltr?

Gnmzden 4.4 milyon yl nce
Gnmzden 800 bin yl nce
Gnmzden 200 bin yl nce
4. Bedensel zellikleriyle, Buzul a koflullarna

uyum salamfl olan insan tr afladakilerden
hangisidir?
a. Homo habilis
b. Homo rudolfensis
c. Homo erectus
d. Homo sapiens
e. Homo neanderthalensis
5. Afladakilerden hangisi homo sapiensin kkenini
aklayan modellerden biridir?
a. Asyadan kfl modeli
b. Avrasya modeli
c. Evrim zinciri modeli
d. ok merkezli evrim modeli
e. Avustralya ve Amerikaya geifl modeli
6. Afladakilerden hangisi Avrupadaki Mezolitik a

ile Ortadou ve Dou Akdenizde yaflanan Epipaleolitik a arasndaki farkllklardan biridir?
a. Yabani tahl toplayclna dayal geim biimine geilmesi
b. lk yerleflik kylerin ortaya kmas
c. klimde snmann ve bitki rtsnde deiflimin
meydana gelmesi
d. Mikrolit aletlerin yaplmas
e. Avclk yaplmas
7. Ortadouda,tarma ilk alnan tahllar afladakilerden hangisidir?
a. Pirin-msr
b. Msr-patates
c. Arpa-buday
d. Mercimek-bakla
e. Pirin-patates
8. lk evcillefltirilen hayvan afladakilerden hangisidir?
a. Koyun
b. Deve
c. Domuz
d. Kpek
e. At
9. Sulamal tarm ilk defa nerede bafllamfltr?
a. Mezopotamya
b. Afrika
c. Anadolu
d. Avrupa
e. Orta Asya
10. Afladakilerdn hangisi uygarln douflunu hazrlayan koflullardan biri deildir?
a. Yerleflik yaflama geilmesi
b. Sulamal tarmn bafllamas
c. Art rnn yaratlmas
d. Kent-devletlerinin ortaya kmas
e. lk sanat rnlerinin ortaya kmas
23
Okuma Paras
Kozmik Takvim
Dnya ok yafll, insansa ok gentir. Kiflisel yaflamlarmzdaki dikkate deer olaylar; yllar veya daha kk
srelerle llr; yaflam sremiz onluk dnemlere sar; tm yazl tarih ise binlerce yln iindedir. Fakat
bizden daha nceleri, gemiflin en uzak dnemlerine
uzanan, ok uzun bir zaman geti ki bunun hakknda
pek az fley biliyoruz; nk hem yazl veriler yok hem
de o dnemlerin akl almaz bykln kavrayabilme
konusunda gerekten glk duyuyoruz. Bununla birlikte, uzak gemiflteki olaylar tarihlendirebilme olanamz var. Jeolojik tabakalaflma sistemi ve radyoaktif
metot; arkeolojik, paleontolojik ve jeolojik olaylar hakknda bilgi salamaktadr; ayrca astrofizik kuram, planetlerin yafllar ve Samanyolu hakknda veriler salad gibi Byk Patlama denen, tm madde ve enerjinin
flimdiki evrene dnflt olaanst patlama olayndan bugne kadar gemifl olan sreyi de tahmini olarak
vermektedir. Byk patlama ya evrenin bafllangc ya
da evrenin daha eski gemifline iliflkin tm bilginin
tahrip olduu bir devamszlk devresidir. Ama kesin
olan flu ki hakknda hibir kaydn bulunmad en eski
olaydr bu.
Bu kozmik kronolojiyi aklamak iin bildiim en retici yol, evrenin on befl milyar yllk yaflam sresini
(ya da en azndan Byk Patlamadan bu yana srdrd somut yaflam) tek bir takvim ylna skfltrmaktr.
Buna gre dnya tarihinin her bir milyar yl, kozmik
yln yirmi drt saatine efl ve bu yln her saniyesi dnyann gnefl etrafndaki 475 dnflne karfllk olacaktr. Bu blmde, kozmik kronolojiyi flekilde sunuyorum: Aralk ay ncesi baz tarihleri gsteren bir liste, aralk ay iin bir takvim ve yeni yln son akflamna
yakndan bir bakfl. Bu lye gre tarih kitaplarmzdaki olaylar (kitaplar bunlar birbirinden ayrmak iin
olduka nemli abalar gstermekte olsalar bile) o kadar skflk durumdadr ki kozmik yln son anlarn saniye saniye anlatmak gerekmektedir. Byle bile olsa
bizlere genifl aralklarla ayrldklar retilmifl bulunan
olaylarn, listede adafl olaylar olarak yer almfl olduklarn grrz. Yaflam tarihi boyunca halnn tm dnemler iin ayn zenginlikte dokunmufl olmas gerekir.
rnein 6 Nisan veya 16 Eyll sabah saat 10:02 ve
10:03 dolaylar. Ancak detayl veriler, kozmik yln yalnzca son anlar iin mevcuttur.
Byk Patlama (Big Bang)
1 Ocak (yaklaflk 15 milyar yl nce)
Samanyolu Galaksisinin oluflmaya bafllamas
1 Mays (yaklaflk 10 milyar yl nce)
Gnefl Sisteminin oluflumu
9 Eyll (yaklaflk 5 milyar yl nce)
Dnyann fiekillenmesi
14 Eyll (yaklaflk 4.5 milyar yl nce)
Dnyada ilk yaflam belirtisi
25 Eyll (yaklaflk 4 milyar yl nce)
En eski fosillerin tarihi
9 Ekim (yaklaflk 3.6 milyar yl nce)
Fotosentez yapabilen en eski bitki fosillerinin tarihi
12 Kasm (yaklaflk 2.8 milyar yl nce)
Canlln evrimi
Aralk ay (yaklaflk 570 milyon yl ile 2 milyon yl ncesi)
nsann evrimi
31 Aralk (yaklaflk 2 milyon yl ncesinden gnmze kadar)
Bu tr tablo ve takvimler, kanlmaz olarak yetersizdir.

Byle bir kozmik yl iinde, dnyann yldzlar aras maddeden skflmaya bafllamasnn ancak eylln bafllarnda olduunu grmek, insan huzursuz eder; yine dinozorlarn
24 Aralkta ortaya kmalar, insann 31 Aralk gnnn gecesi belirmesi de ayn etkiyi yapar. Tm yazl tarih, 31 Aralkn son on saniyesini ierir. Fakat bu flekilde dzenlemifl
olduum iin, ilk kozmik yl yeni sona ermifltir. Kozmik zaman iinde iflgal ettiimiz srenin nemsizliine karfln,
ikinci kozmik yln bafllangcnda dnya zerinde ve yaknnda olacak fleylerin ok byk lde bilimsel bilgelii-
ne ve insanolunun kendine zg duyarlna bal bulunaca ortadadr.

Kaynak: Sagan, C. (1983). Cennetin Ejderleri. nsan
Zekasnn Evrimi zerine Dflnceler,
(ev. Kayhan fientin), E Yaynlar, stanbul. s. 23-29.
24
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Sra Sizde Yant Anahtar
1. b
Sra Sizde 1
lk basit tek hcreli canllar yaklaflk 3.6 milyar yl nce
ortaya kmfltr. Bunlara ait kantlar vardr. Bu kantlar,
Grnlandda, Afrikann gneyinde ve Avustralyada bulunan fosillerdir. Bu tek hcreli canllarn yaklaflk 4 milyar yl nce ortaya kan ilk organik molekllerden olufltuu tahmin edilmektedir. Bilim insanlar laboratuvarda
inorganik bileflimlerden, karbon ierii bakmndan zengin organik bileflimler retmeyi baflarmfllardr. Bu organik bileflimler, protein yap tafllar olan aminoasitleri
meydana getirmifltir. Aminoasitlerin canl formlara dnflmesi ise yaklaflk 500 milyon yl srmfltr.
2. a
3. b
4. e
5. d
6. a
7. c
8. d
9. a
10. e
Yantnz yanlfl ise a Sistemi ve Tarih

ncesi alar konusunu tekrar okuyunuz,
Yantnz yanlfl ise Tarihleme Yntemleri
konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Alt Paleolitik Dnem
Yantnz yanlfl ise Orta Paleolitik Dnem
Yantnz yanlfl ise st Paelolitik Dnem
konusuna tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Mezolitik (Epipaleolitik)
a konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Neolitik a konusunu
tekrar okuyunuz.
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Kalkolitik a konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Uygarln Douflu
Sra Sizde 2
Canllar snflandrmasnda insann atalar ve insan kapsayan Hominini tribusunun yelerine hominin denir.
Homininleri dier primatlardan ayran en nemli zellik, bipedalizm yani iki ayak zerinde durufl ve hareket
biimidir. lk homininler Afrikada evrimleflmifllerdir.
Tartflmal fosilleri bir tarafa brakrsak ilk homininler
4.4 milyon yl nce evrimleflen Australopithecuslardr.
Sra Sizde 3
a sistemine gre tarih ncesi ve erken tarih alar teknolojik ya da daha dorusu teknolojide kullanlan ham maddeye gre Tafl a, Tun a ve Demir
a olarak snflandrlr. a Sistemi; Tafl ann
Eski, Orta ve Yeni Tafl (Paleolitik, Mezolitik, Neolitik)
olarak evreye ayrlmas ve Bakr ann (Kalkolitik) eklenmesiyle gelifltirilmifltir.
Sra Sizde 4
Paleolitik ada ilk tafl aletler ortaya kmfl ve bu a
boyunca tafl alet teknolojileri ilerlemifltir. Atefl, insanlar
tarafndan kontrol altna alnmfl, avclk geliflmifl, konuflma dili ortaya kmfl, l gmme davranfl bafllamfl, ilk simgesel ve sanatsal rnler verilmifltir.
Sra Sizde 5
Tarmn gelifltii ilk yer, Orta Douda verimli hilal
ad verilen blgedir. Tarm, Ortadouda gnmzden
yaklaflk 10.000 yl nce, Gneydou Asyada gnmzden 8000 yl nce ve Orta Amerikada ise gnmzden 5000 yl nce bafllamfltr.
25
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 6
lk kent devletlerinin Mezopotamyada ortaya kmasnn nedenleri, byk lde ekolojiktir. Mezopotamya
blgesinin kurak olmas ve kuru tarmn nfusu beslemeye yetmemesi, sulamal tarm zorunlu klmfltr. Bu
blge, sulama kanallarnn yaplabilmesi ve sulu tarmn bafllayabilmesi iin uygun koflullara sahiptir. Sulu
tarmn bafllamasyla birlikte rn fazlas yani art rn
de ortaya kmfltr. Byk apl sulu tarm, art rn
ve byk nfusun denetimi bir devlet organizasyonu
gerektirmifltir.
Sra Sizde 7
Uygarln douflunu hazrlayan nedenler srasyla; yerleflik yaflama geifl, sulu tarmn bafllamas, sulu tarm sayesinde art rnn yaratlmas, toplumsal farkllaflmann geliflmesi ve kent devletlerinin ortaya kfl olarak saylabilir.
Arsebk, G. (1990). nsan ve Evrim, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.

Aydn, S. (2003). Epipaleolitik Dnem, Mezolitik
a, Neolitik a, a Sistemi maddeleri.
Antropoloji Szl, Suavi Aydn ve Kudret Emirolu (Ed.). Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara.
Braidwood, R. J. (1995). Tarih ncesi nsan, (ev. Bilgi Altnok). Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.
Erdal, Y. S. (2003). Australopitekler, Homo habilis,
Homo heidelbergensis, Homo erectus, Homo
ergaster, Homo rudolfensis, Homo sapiens,
Neandertal insan maddeleri. Antropoloji Szl, Suavi Aydn ve Kudret Emirolu (Ed.). Bilim ve
Sanat Yaynlar, Ankara.
Feder, K. L. ve M. A. Park. (1997). Human Antiquity,
Mayfield Publishing Company, California.
Jones, S. M. Robert ve D. Pilbeam (Ed.). (1994). The
Cambridge Encyclopedia of Human Evolution,
Cambridge University Press, Cambridge.
Lewin, R. (1998). Modern nsann Kkeni, (ev. Nazm zaydn). Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara.
Lewin, R. ve R. A. Foley. (2004). Principles of Human
Evolution, Blackwell Publishing, Malden.
Maisels, Charles Keith. (1999). Uygarln Douflu,
(ev. Aleddin fienel). mge Kitabevi Yaynlar, Ankara.
zbek, M. (2000). Dnden Bugne nsan, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara.
zdoan, M. (2002). Tarihncesi: Topran Dili, Paleolitik a: nsann Zaferi, Mezolitik a: lk Kylere Doru, Neolitik a: Devrimlerin Atas, Kalkolitik a: Devletin kkeni. Arkeoatlas Dergisi,
Say 1, s: 22-129.
Thomas, H. (1995). The First Humans. The Search
for Our Origins, Thames and Hudson Ltd, Londra.
UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Eski Mezopotamyann corafi koflullarn ve tarih ncesi dnemlerinin genel
zelliklerini aklayabilecek,
Eski Mezopotamya tarihini genel hatlaryla kavrayacak,
Eski Mezopotamyada devlet ynetimini aklayabilecek,
Eski Mezopotamya hukukunu tartflabilecek,
Eski Mezopotamya dinini kavrayacak,
Eski Mezopotamya sanat ve kltrn tanmlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Mezopotamya
Smerler
Akkadlar
Babilliler
Assurlular
lk fiehir Devletleri
Yaznn cad
lk Kanunlar
lk Edeb Metinler
Zigguratlar
indekiler
Uygarlk Tarihi
Eski Mezopotamya
Tarihi ve Uygarl
MEZOPOTAMYANIN CORAF
KOfiULLARI VE TARH NCES
ESK MEZOPOTAMYA TARH
ESK MEZOPOTAMYADA DEVLET
YNETM
ESK MEZOPOTAMYA HUKUKU
ESK MEZOPOTAMYA DN
ESK MEZOPOTAMYADA SANAT
VE KLTR
Eski Mezopotamya Tarihi ve

Uygarl
MEZOPOTAMYANIN CORAF KOfiULLARI VE
TARH NCES
N
A M A
Mezopotamyann corafi koflullarn ve tarih ncesi dnemlerini

reneceksiniz.
Mezopotamya, Yunanca mesos=ara/orta ve potamos=rmak kelimelerinden tretilmifl iki rmak aras anlamnda bir corafi terimdir. Bu ad kuzeyde Toros Dalarndan gneyde Basra Krfezine, douda Zagros Dalarndan batda Suriye lne kadar uzanan alan iin kullanlmaktadr.
fiekil 2.1
Eski Mezopotamya
Haritas
Kaynak: Krolu,
K., Eski
Mezopotamya
Tarihi.
Bafllangcndan
Perslere Kadar,
stanbul, 2006, s.
13.
28
Uygarlk Tarihi
Dicle (diglat) ve Frat (Purattu) nehirleri Mezopotamyaya hayat verir. Frat Nehri,
Dou Anadoludan doar. ki ana kolu olan Karasu ve Murat Suyunun birleflmesinden sonra Toroslar aflarak gneye iner, Balih ve Habur nehirlerini alarak gneye
doru devam eder. Basra Krfezine 145 km kala Dicle Nehri ile birleflir ve fiattlarap
Nehri adyla Basra Krfezine dklr. Dicle ise Toros Dalarndan doar. Diyarbakr
havzasnda Pamukay ve douya doru Batman, Garzan ve Botan aylarn alr. Daha sonra Byk Zap, Kk Zap, Adhem, Diyala nehirleri ve son olarak Frat ile birleflip fiattlarap Nehri adyla Basra Krfezine dklr. Eskiada Dicle ve Frat, bugn denize dkldkleri noktadan 200 km daha ieride birbirlerinden ayr olarak
Basra Krfezine dklmekteydiler. Nehirlerin getirdii alvyon nedeniyle deniz dolmufl, nehirler yatak deifltirip birleflerek fiattlarap Nehrini oluflturmufllardr.
Kuzey Mezopotamyada Toroslar ve Zagroslarn etekleri bol yafl alr. Buras
dalk ve bozkr alanlar ile kapldr. yi yafl almas nedeniyle Zagros etekleri Paleolitik adan itibaren insanlarn yaflad bir blge olmufltur. Gney Mezopotamya ise ldr. Buraya Dicle ve Frat nehirleri bereket getirir. Sulama kanallar
alarak tarm arazileri sulanabilmifltir.
Mezopotamyada Paleolitik adan (Yontma/Eski Tafl a) itibaren insanlar yaflamaya bafllamfllardr. Kuzey yarm krenin byk bir ksm buzullarla kapl olmasna ramen Mezopotamya bu souk iklimden etkilenmemifl ve insanlar iin ok uygun bir yaflam alan olmufltur. Musul yaknlarnda Paleolitik an bafllarna tarihlenen tafl aletler saptanmfltr. Kk gruplar halinde yaflayan bu ilk insanlar yaflamlarn kk, brtlen tr bitkiler, yaprak toplayarak ve bazen de bunlara ek olarak
byk hayvanlar avlayarak salard. Kuzey Irakta Kk Zap Blgesinde yer alan
ve gnmzden yaklaflk 80.000 yl ncesine tarihlenen Barda-Balka kamp alan ve
Byk Zap Nehri Vadisinde bulunan fianidar Maaras Paleolitik a insanlarnn
nemli yaflam alanlardr. fianidar Maarasnda homo sapiens neanderthalensis tr
insana (Neandertal Adam) ait iskeletler ve kullandklar tafl aletler bulunmufltur.
Gnmzden 12.000-11.000 yl nce buzul iklimi sona ermifl ve gnmzdekine benzer lman bir iklim Mezopotamyaya hakim olmufltur. Bitki ve hayvan trleri oalmfltr. nsanlar hayvanlar beslemeyi keflfettiler, yavafl yavafl onlar evcillefltirme alflmalar bafllad, artk maaralarda deil hayvanlarn ve tarma alnacak
bitkilerin, bir baflka deyiflle besin kaynaklarnn yannda geici basit barnaklar
yapmaya baflladlar. Bu aa Mezolitik ya da Epipaleolitik a ad verilir. Paleolitik a ve Neolitik a arasnda yer alan Ara/Orta Tafl a anlamndadr. Bu an zelliklerini gsteren kltrler Dou Akdeniz kysnda saptanan Kebara ve
Natufyen kltrleridir.
Paleolitik an ekonomisini oluflturan avclk ve toplayclktan besin retimi
evresine geifl, insanlk tarihinin en nemli aflamalarndan biridir. .. 10.000 yllarnda bafllayan bu aa, Neolitik a, Yeni Tafl a ya da Cilal Tafl a gibi isimler verilir. nsanolu ilk kyleri kurmaya bafllad. Dal ve kamfl zerinin amur sval ya da tafl temelli kerpi duvarl ilk kalc konutlar yapld. Bunu retim izledi. Buday, arpa, bezelye ve mercimek tarm yapld, koyun, kei, sr, kpek ve domuz
gibi hayvanlar evcillefltirildi. Mezopotamyada bulunmayan obsidyen Dou Anadoludan ticaretle getirtildi. Ticaretle ilgili olarak ilk mhrler Neolitik ada ortaya
kt. .. 7000lerde kile elle flekil verilerek ilk kez anak mlek yaplmaya ve kullanlmaya baflland. Bu an nemli yerleflmeleri, Kuzey Mezopotamya snrnda
Diyarbakrda ayn, fianl Urfada Nevali ori, Gbeklitepe ve Kuzey Iraktaki
Cermo (Jarmo) dur. Nevali ori ve Gbeklitepede ilk dinsel yaplar, tapnaklar ortaya kar. fiehirlerin etrafnn surla evrilmesi yine bu ada grlmeye bafllar.
29
2. nite - Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarl
.. 7. binyln sonlarndan .. 6. binyln ilk yarsna kadar yeni anak mlek tarzlar geliflti ve basit desenlerin yerini daha ince boyanmfl bezemeli anak
mlek kltrleri almaya bafllad. Kuzey Mezopotamyadaki yerleflme yerlerinden
isimlerini alan boyal anak mlek kltrleri Hassuna Kltr ve Samarra Kltr adn taflr. .. 5600 de Kuzey Mezopotamyada Hassuna Kltrnn yerini
Halaf Kltr (.. 5600-5000) ald. Bu kltr adn, anak mlek rneklerinin ilk
buluntu yeri olan Yukar Habur Blgesindeki Tel Halaf yerleflmesinden almfltr.
Halaf Dneminde insanlar tholos ad verilen ev tiplerini kullanmfllardr. Bu tip
evlerde anne, baba ve ocuklardan oluflan kk bir ailenin yaflad dflnlmektedir. Halaf Kltrnn bir baflka zellii zarif boya bezemeli anak mlekleridir.
Geometrik bezemeler yannda, insan ve hayvan motifleri de kullanlmfltr. Bu kltr Zagros Dalar ile Akdeniz arasnda kalan tm Kuzey Irak, Kuzey Suriye ve Gneydou Anadoluya yaylmfltr.
Kuzey Mezopotamyada Halaf kltryle efl zamanl olarak Gney Mezopotamyada ilk buluntu yerinden dolay Uheyd olarak adlandrlan bir baflka kltr geliflmekteydi. Bu kltr .. 6. binyln sonlarna doru Kuzey Mezopotamyaya kadar
yaylmfl, tholos tipi evler son bulmufl ve Halaf boyal anak mleinin yerini
Uheyd boyal anak mlei almfltr. Uheyd kltrnn (.. 5500-4000) kuzeydeki yaylm snr Elaz-Malatya yresine kadar uzanmaktayd. Uheyd Dneminin en nemli mimari zellii Gney Mezopotamyada Ur, Uruk, Uheyd ve Eridu
gibi kentlerin merkezinde bir tapnak infla edilmesi ve kentlerin bu merkez etrafnda geliflmesiydi. Bu yerleflim modeli daha sonraki Smer flehirlerinde grlenlerin
ncs niteliindedir.
Blgenin bir sonraki evresi Uruk Dnemi (.. 4000-.. 3100)dir. Bu dnemde gneydeki kentler byk oranda geliflmifltir. Nfuslar artmfl, sulu tarm ile daha fazla rn elde edilmeye bafllanmfl; maden, tafl ve kereste gibi ihtiyalar uzak
blgelerden ticaretle getirtilmifltir. Belli bir ifl kolunda uzmanlaflmfl zanaatkrlar
ortaya kmfltr. mleki atlyelerinin seri retime getikleri ve retilen mallarn
uzak lkelere pazarland grlr. Neolitik adan beri kullanlan bask mhr
gelenei yerini silindir mhr tipine brakmfltr. Rahipler tapnaklarnda gl idiler. Ekonomik kaytlarn tutulmas gereksinimi sonucunda .. 3200lerde yaz gelifltirilmifltir. Ge Uruk Dnemini Gney Mezopotamyada .. 3100lerde Cemdet
Nasr Dnemi izler. Uruk ve Cemdet Nasr devirleri Mezopotamyann Protohistorik
Dnemi kabul edilir.
Mezopotamyada Paleolitik ada insanlarn yaflad nemli merkezler
nelerdir?
SIRA SZDE
ESK MEZOPOTAMYA TARH

A M A
Tholos: ap 3 ile 7 m
arasnda deiflen yuvarlak
planl, kubbeli bir oda ile bu
odaya eklenmifl dikdrtgen
planl bir baflka odadan
olufluyordu. Balk, kerpi ya
da tafltan yaplyorlard.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Eski Mezopotamya tarihinin genel hatlarn reneceksiniz.

S O R U
S O R U
Smerler, Erken Hanedanlar Dnemi (.. 2900-2350)

DKKAT
Smerler, .. 4. binyln sonlarna doru Mezopotamyada grlmfllerdir.
Kkenleri tam olarak bilinememektedir ancak ndus kltrnde aranmaktadr. Obeyt kltr ile Smerlerin yaflam flekilleri arasndaki benzerlikler nedeniyle
MezopotamSIRA SZDE
yann yerli halk olabilecekleri de ileri srlmektedir. Erken Hanedanlar Dneminde
(.. 2900-2350) Smerler, Gney Mezopotamyada her biri bir kraln ynetimindeAMALARIMIZ
ki kent devletlerinde yafladlar. Bunlarn hepsi merkez bir tapnak
etrafnda kurul-
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
30
Uygarlk Tarihi
mufltu ve etraflar bir sur ile evrili idi. evresinde ise kyler bulunmaktayd. Eridu,
Uruk, Ur, Lagafl, Kifl, Nippur, Umma gibi flehir devletleri arasnda Uruk lider durumdayd. Bazen kentler birbirleri ile toprak ve su anlaflmazlklar yznden atflyorlard. Erken dneme ait yaztlar daha ok efsanevi bilgiler vermektedir. iviyazl
belgelere gre .. 3. binyln ortalarnda Kifl Kral Mesilim, Umma kenti ile Lagafl
kenti arasnda kan snr anlaflmazlnda arabuluculuk yapmfltr. Ancak Lagafl yneticisi Ur-Nanfle, Ur ve Umma kentleriyle savaflp onlar yendi. Ur-Nanflenin torunu Eannatum, Umma ile atflmay srdrerek Ummaya karfl zafer kazand. Bunu
kutlamak iin Akbabalar Steli olarak adlandrlan nl kabartmay yaptrd.
fiekil2.2
Urukagina, .. 2360larda
ilk yazl reformlar ile tannr.
Erken Slaleler Dneminin
son yllarnda Umma ile Lagafl
flehirleri, aralarnda yer alan
topraklarn hakimiyeti iin savaflmaya devam ediyorlard.
Bu dnemde Umma flehrinin
baflna geen Lugalzaggezi Lagafl yamalad, Uruk kral oldu. Ancak Akkadlarn gelifli ile
Lugalzaggezi Akkadl Sargona
.. 2334te yenildi ve Mezopotamyada stnlk Akkadlara geti.
Akbabalar Steli
Kaynak:
bahumuth.chaosnet.org/apocrypha
8.html23.02.2011
Akkadlar (.. 2350-2150)

Akkadlar, Sami kkenli bir topluluktur. Smerler Dneminde Mezopotamyaya gen bu topluluk Smer kltrn benimsemifltir. Smerler sonrasnda Mezopotamyann lideri konumuna gelmifllerdir. Ayrca Akkadlar daha sonra Mezopotamyada
gl konuma ulaflacak yine Sami kkenli Assur ve Babil halklarna da nclk etmifllerdir. Akkadlar, Smerlerden farkl olarak kent devletlerinden ziyade Evren veya Dnya krall kavramn Mezopotamyaya getirmifltir. Akdenize kadar btn
Mezopotamyaya hkim olmufllar ve lkeyi merkez sistem ile ynetmifllerdir.
Akkad Hanedannn kurucusu Kral I. Sargondur (.. 2334-2279). Agade isimli
bir baflkent kuran Sargon kaytlara gre 34 savafl yapmfltr. Douda Elama, kuzeyde
Suriye, Lbnan ve Toroslara kadar yapt seferler onu ilk dnya hakimi yapmfltr.
I. Sargonun torunu olan Akkad Kral Naram-Sin (.. 2254-2218) de dedesinin
yolundan gitmifl mparatorluu Arap Yarmadasnn kuzey snrna ve Bat ran ilerine kadar geniflletmifltir. Fakat Naram-Sinden sonra blgedeki g dengeleri deiflmifl ve bafla geen zayf hkmdarlarla Akkadlar dflfle gemifltir. Ksa bir sre iin de Zagros Dalarndan inen ve iflgale bafllayan Gutiler Akkadlar ykmfl ve
ynetimi ellerine geirmifllerdir (.. 2150).
Guti egemenliine Uruk Kral Utu-Hegal (.. 2123-2113) son vermifltir. Gutiler, lkeleri olan Zagros Dalarna ekilmifller ve Smer kent devletleri bamszlklarna kavuflmufltur.
Yeni Smer Dnemi (III. Ur Slalesi) (.. 2112-2000)

Gney Mezopotamyada Sami kkenli Akkadlarn Smer kentleri zerindeki basks ortadan kalknca birok Smer kentinde ynetici slaleleri egemenliklerini
ilan etmifllerdir. Ur-Nammu (.. 2112-2095) tarafndan kurulan III. Ur Slalesi
ile Ur, Gudea ynetiminde zengin bir ticaret kenti olan Lagafl ve Utu-Hegal ynetimindeki Uruk bu kentlerin bafllcalardr. Ur Hanedan bu dnemde Akkad
gibi bir merkez krallk kurmak ve tm blgeyi denetlemek istemifltir. Douda
Elam, kuzeyde Assur lkesi zerinde merkez ynetim kontrol salanmfltr.
Yaklaflk 100 yl kadar (.. 2100-2000) sren bir dnemde Ur kenti Mezopotamyann en byk siyasi gc olmufltur. Dnemlerinin sonu, youn gler ve evre topluluklarn saldrlar ile gelmifl ve ynetimleri zayflamfltr. Ur Slalesinin
ynetiminin sonu ayn zamanda Smerlerin Mezopotamyadaki ynetimlerinin
sonu demektir. Daha sonra Mezopotamyaya Smer kkenli olmayan kavim ve
slaleler egemen olmufllardr.
Assurlular ve Babilliler
III. Ur Slalesinin kflnden sonra kuzeyde byk bir siyasi g olarak Assur,
gneyde ise din ve kltr merkezi olarak Babil ne kmfltr. Ayn zamanda ..
2. binyln erken dnemlerinde blgeye gelen Hurri ve Amurrular (veya Amoritler)
blgenin gerek nfus gerekse kltrel yapsn byk oranda etkilemifl, daha sonraki siyasi olaylara da etki etmifllerdir.
.. 2. binyln bafllarnda ykselen kavimlerden biri Assurlulardr. zellikle
oluflturduklar genifl ticaret a onlarn Mezopotamya kltrn farkl blgelere
yaymasna ve farkl kltrleri de Mezopotamyaya taflmasna neden olmufltur.
Anadoluda .. 1950-1750 yllar arasnda yaflanan Assur Ticaret Kolonileri anda Assurlu tccarlar Anadoluya ticaret yapmaya gelmifllerdir. Anadoludaki
ana ticaret merkezi (bugn Kayseri il snrlar iindeki Kltepe ren yerinde
bulunan) Kanifl/Nefla kenti idi. Tccarlar genellikle tun yapmnda kullanlan kalay ve eflitli kumafllar satyorlar, karfllnda da altn ve gmfl alyorlard. Anadolunun yaz ile tanflmas ve tarih alara girmesi de yine Assurlu tccarlar sayesinde olmufltur. Assurlu tccarlar Assur kentindeki ifl ortaklar olan eflleriyle
mektuplaflarak ticareti yaplacak mallarn listesini gnderiyorlar, efllerinin kervanlarla gnderdikleri mallar, Anadolunun pek ok yerinde kurulan pazarlarda satyorlard. Kltepe ren yerinde yaplan kazlarda Assurlu tccarlarn evlerinin bodrum katlarnda ok sayda iviyazl tablet bulunmufltur. Anadolu halk da yazy
renmifl ve .. 2. binyln bafllarnda Anadolu tarih alarna girmifltir.
.. 2000 yllarnda Arap Yarmadasndan kan Bat Samileri ya da Amurrular, Mezopotamyaya szarak Smer-Akkad kltrnn etkisi altnda kalp bu
kltr benimsediler. nceleri eflitli yeni devletlerin olufltuu grlr. Gney
Mezopotamyada nce ssin Slalesi (.. 1969-1732), daha sonra da Larsa Slalesi (.. 1961-1700) egemen olmufltur. .. 18. yzylda ise Babil Slalesi (..
1830-1595) egemenlik kurmufltur. Babil slalesinin en nemli kral Hammurabidir. Hammurabi, lkesinin snrlarn batda Akdenize, douda rana, kuzeyde
de Toroslara kadar geniflletmifltir. Bu sralarda Anadoluda Eski Hitit Devleti fetihlere bafllamfl ve sonunda Hitit Kral I. Murflili .. 1595 ylnda Babili alarak Eski
Babil Devletine son vermifltir.
Daha sonraki dnemlerde Babilde Kassitler etkin olmufllar, Anadoluda Hititler
glenmifl, Hurriler, Mitannilerin nderliinde yeni bir siyasi g oluflturmufllardr.
31
32
Uygarlk Tarihi
Yaklaflk iki yzyl sren Mitanni-Hurri egemenliinin zayflamas Assurlularn ykselmesine olanak vermifl ve .. 13. yzylda Assur Kral I. Salmanassar Hurri-Mitanni Devletini ykarak, Assur egemenliini kesin olarak bafllatmfltr. Fakat bu Assur
egemenlii de youn g dalgalar sebebiyle zayflamfltr. .. 9. yzyln baflnda
kuzeyde Assurun tekrar ykselmesine kadar blge karflk bir dnem geirmifltir. Bu
zamana kadar Mezopotamya ve evresinde birok yeni devlet ve kavim ortaya kmflt. .. 10. yzyldan yaklaflk .. 7. yzyln sonlarna kadar sren Assur ynetimine Yeni Assur Krall denmifltir. Bu dnemde youn bir yaylma politikas benimsenmifltir. Yine de gney Mezopotamyada Babil, egemenliini korumufltur. Babil dflnda Dou Anadoluda Van Gl ve evresi merkez olmak zere gl bir
krallk kuran Urartular ve randaki Medler de bamsz birer g durumundaydlar.
Bir dnem Assur zayflasa da III. Tiglatpileser ile tekrar ykselmeye bafllamfl, Assurun iinde bulunduu durumdan faydalanp Toroslarn gneyine Kuzey Suriyeye
inmeye alflan Urartu Kral II. Sarduriyi Adyaman Glbaflnda 743 ylnda yenmifltir. II. Sargon ve sonrasnda Assur glenmifltir. Assur birok krall egemenlii altna ald gibi Msra yaplan byk seferlerle Msr da yamalamfltr. Yeni Assur
Krallnn en genifl olduu dnemde Medler ve Babilliler, skitler ile birleflerek
Assura savafl amfl ve sonunda Yeni Assur Devletinin yklmasna neden olmufltur.
Yeni Babil Devleti (.. 612-539)

Yeni Assur Krallnn ortadan kalkmasyla liderlik bir kez daha Babillilerin eline
gemifl ve Yeni Babil Devleti (.. 612-539) olarak anlan bir dnem bafllamfltr.
.. 1000 yllarndan sonra Babile bir Arami kabilesi olan Kaldeliler gelmifllerdir.
Babil halk Eski Babil Devleti zamanndakinden farklyd. Bu nedenle bu son siyasi olufluma Kalde Devleti de denilmektedir. Babil, nl kral Hammurabiye de
baflkentlik etmesine ramen esas nn bu dnemde kazanmfltr. Gnmze kadar ulaflan antsal yaplarn ou bu dnemde Nabopolassar ve Nabukadnezar tarafndan yaptrlmfltr. Ayrca Babil, Assurun tm topraklarna egemen olmufltur.
Nabukadnezzar, Babili grkemli bir kent hline getirmifltir. Yeni yl flenliklerinde
kullanlan tren yoluna alan nl fltar Kaps, Babil Kulesi ve dnyann yedi harikasndan biri olan Asma Baheleri bu dnemde son fleklini almfltr.
fiekil 2.3
Babil fltar Kaps
Kaynak:
www.wayfaring.info/2008/06/12/th
e-ishtar-gate/#
33
.. 6. yzyln bafllarnda Medler ve skitler Dou Anadoluda Urartu Devletine son vermifllerdir. randaki iktidar deifliklii ile ortaya kan Persler .. 539
ylnda Babili ele geirmifltir.
Mezopotamya, .. 539-331 tarihleri arasnda Pers Devletinin bir paras olmufltur. Daha sonra bir sre skender mparatorluunun, Byk skenderin ..
323 ylnda lmnden sonra Selevkoslarn eline gemifltir. Romallar Mezopotamyann kuzeybat blmn ksa bir sre (.S. 115-117) egemenlikleri altna almfllardr. .S. 226-640 tarihleri arasnda Sasaniler, son olarak da .S. 640larda Araplar
Mezopotamyaya hkim olmufllardr.
Assurlularn Anadolu ile ticareti hakknda bilgi veriniz.
SIRA SZDE
ESK MEZOPOTAMYADA DEVLET YNETM

A M A
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Eski Mezopotamyada devlet ynetimini reneceksiniz.

S O R U
S O R U
Erken Smerde kent devletlerinde ynetimin ve brokrasinin nasl iflledii tam

D Lugal
K K A T (Kral) gibi
olarak bilinmemektedir. Ynetimle ilgili En (Bey), Ensi (Vali) ve
unvanlar karflmza kmaktadr. Ensi unvan bafllangta bamsz yneticileri tanmlamak iin kullanlmaktayd. Ensiler yani rahip-krallar, en SIRA
yksek
ynetici, en
SZDE
yksek rahip, en yksek yarg ve en yksek komutand. Akkad egemenliinde
merkez krallk ynetimi grlr. Sargon ve Naram-Sin gibi gl krallar baflkentAMALARIMIZ
ten uzak blgelere (Kuzey Suriye ve Anadolu gibi) yama seferleri
yaparak topladklar ganimetlerle baflkentin ham madde ihtiyacn karfllamfllardr. Daha sonralar ayn ynetim tarz ve yama seferleri yapma gelenei Yeni Assur Devleti kralK yneterek
T A P
larnda da grlmfltr. Akkadlar, devletlerini merkez sistemle
btn
dnyay ynetme dflncesini gelifltirmifllerdir. Akkad krallarndan Naram-Sin Agadenin Kral, Drt Bir Yann Hkmdar ve Evrenin Kral gibi unvanlar kullanT E L E V Z kendisini
YON
mfltr. Adnn baflna tanrlar belirtmek iin konulan iflareti ekletmifl,
Mezopotamyada sadece tanrlara zg olan ift boynuzlu bir bafllkla betimletmifltir.
Naram-Sin ile Tanr-Kral dflncesi ortaya kmfltr. Ancak lkelerine kattklar
topraklar iyi organize olmufl eyaletler fleklinde ynettiklerine N dair
bir iz yoktur.
TERNET
Daha sonraki Yeni Assur Devleti ve Pers Dnemi krallar da lkelerini mutlak monarfli sistemiyle ynetmifller, lkelerinin topraklarn eyaletlere blerek bafllarna
valiler atamfllardr. Ge Smerde de Tanr-Kral anlayfl korunmufltur. Hammurabi ise Adaletin Kral dflncesini vurgulamfltr. Assurda ise kral, Tanr Assurun
yeryzndeki vekilidir.
Mezopotamyada toplum, soylular, sradan vatandafllar, yanaflmalar ve klelerden oluflmaktayd. Halkn ounluu tarm ve hayvanclkla uraflan iftilerdi. Ayrca yazclar, gemiciler, balklar, mimarlar, duvarclar, marangozlar, mlekiler
de zanaatkrlar oluflturuyordu. Her kentte zengin tccarlar da vard. Halk deiflik
trde toplu ifllerde alfltrlyor ve zorunlu askerlik yapyordu. Kleler ise evlerde
ve tapnaklarda kullanlyorlard.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
34
Uygarlk Tarihi
ESK MEZOPOTAMYA HUKUKU

AM A
Eski Mezopotamya hukukunu reneceksiniz.
Hukuk, toplum dzenini salayan ve devlet gc ile glendirilmifl kurallarn btndr. Hukukun bu tanm bize, insanlarn ancak toplum hlinde yaflamaya baflladklarndan ve en ilkel anlam ile bir devlet kurduktan sonra hukukun ortaya ktn gsterir. Tarih alardan nceki toplumlar, her trl hukuki ifllerini gelenek
hline gelmifl kurallara gre yrtyor olmalydlar.
Smerlerde gelenek hukukundan yazl hukuka ilk defa hangi kentte ve ne zaman geildii bilinmemektedir. Smerler her eflit almsatm ifllerini, deifltokufl,
kira, dn verme ve faiz gibi ekonomik hayatn ifllemlerini kil tabletler zerine ivi yazs ile yazdklar gibi, sosyal hayatn evlenme, boflanma, miras, evlatlk alma
gibi olaylarn da belgelemifllerdir.
Adaletin koruyucusu olarak Gnefl Tanrsn (UTU) kutlamaktaydlar. nk
Gnefl, nasl karanlklar aydnlatrsa, tanrnn faili mehul gizli iflleri de yle aydnlatacana inanyorlard. Adaletin yeryzndeki temsilcisi hkimlerdi. En byk
hkim, baflyarg ise krald. Fakat onun mahkemede bulunamad hllerde, kraln
vekilleri olarak Sukkaller davalara bakarlard. Mahkemeler tapnan veya flehrin
kapsnda yaplrd.
Mezopotamyann eflitli kentlerinde bulunan binlerce tablet arasnda kanunlarn yazl olduu tabletler veya Hammurabi Kanunlarnda olduu gibi zerine kanun maddeleri yazl steller bulunmufltur. Gney Mezopotamya flehirlerinde Smerler egemen olduklar srece bu kanunlar Smerce yazlmfltr. Fakat Amurru istilasndan sonra, Sam dilde yani Akkadca yazlmfllardr.
Mezopotamyada bugne kadar bulunan kanunlar yazlfl srasna gre flunlardr:
I. Smerce Yazl Kanunlar:
a) Urukagina Kanunu
b) Ur-Nammu Kanunu
c) Ana ttiflu Kanunu
d) Lipit-star Kanunu
II. Akkadca Yazl Kanunlar:
a) Eflnunna Kanunu
b) Hammurabi Kanunu
c) Orta Assur Kanunlar
Btn bu kanunlar standart bir kalp iinde yazlmfltr. Her kanunun; 1) n sz
(prolog) 2) Maddeler 3) Netice (epilog) olarak blmden oluflmas gerekiyordu. Smer Kanunlarnda cezalar daha ok maddi, para cezas olduu hlde, Sami
kavimlerin kanunlarnda ar cezalar vard. Talion denilen Ksasa ksas cezas Smerler tarafndan bilinmez, Hammurabi Kanunlarnda ise bu prensibe genifl lde yer verilir.
Smerlerle bafllayan bu kanun forml, daha sonralar .. 2. binylda Hititler
ve hatta 1. binylda braniler tarafndan da kullanlmfltr.
Urukagina Kanunu
Urukagina Kanunu, Smer Kanunlarnn en eskisi olarak kabul edilir. Erken Slaleler III devri sonlarnda (.. 2375) Lagafl kentindeki Ur-Nanfle Slalesini devi-
rerek iktidara geen Urukagina, tabletlerinde ilkin Lagafl halknn eski ynetim zamanndaki durumunu gzler nne serer, Lagafl Ensisi ile rahiplerin ifl birlii yaparak halkn her trl sosyal ifllerinden ar vergiler aldklarn, vergisini veremeyenlerin mallarna rahiplerin nasl el koyduunu anlatr. Sonra kendisinin ald nlemleri anlatr. Bylece, Urukagina sosyal dzeni yeniden kurmak ve sarslan adalet otoritesini kurtarmak amac ile bu reform hareketini yapmfltr. Oval bir tablet
zerine yazl olan Urukagina Kanunlarnn maddeleri, mlkiyet ve aile hukuku ile
ilgili hkmleri ierir.
Ur-Nammu Kanunlar
Urukaginadan yzyl sonra Urda yaflayan III. Ur Slalesinin kurucusu Ur-Nammu, Ur flehri halk iin yeni kanunlar karmflt. Bunlar yaralama olaylarna verilen
kk para cezalarn kapsar.
Ana-ttiflu Kanunu
Ninive (Kuyuncuk)deki Assurbanipalin kitaplnda 11 tablet hlinde bulunan ve
Assurlu katiplere Smerce retmek iin Smerce-Akkadca olarak iki dilli yazlan
ve eflitli konular ieren bir seri tablette, ilk kelime olan Ana-ttiflu (vadesi gelene
kadar) nedeniyle bu adla adlandrlmfltr. Bu kanunlarn kim tarafndan, hangi flehirde ve ne zaman karld bilinmemektedir. Fakat, Ur-Nammu Kanunlar karfllafltrlarak Ana-lttiflu serisinin de III.Ur Slalesi zamannda yazld kansna varlmfltr. Bu kanunlarda aile hukukuna ait maddeler vardr.
Lipit-fltar Kanunu
II. Ur Slalesini takip eden sin-Larsa Dneminde Sami Amurru gleri yznden
flehirler de ok deiflmiflti. Bundan dolay yeni devrin otoriteleri, yeni ihtiyalara
gre, yeni kanunlar karmfllard. sin Slalesinin 5. kral Lipit-fltar, sinde baz
reformlarn yaplmas gereini grmfl ve yeni kanunlar karmflt. 7 tablet zerine yazlan bu kanunlar, Lipit-fltar ve slalesi Sami olduklar halde Smerce yazlmflt. nk son Smer devleti olan III. Ur Slalesi yeni kmfl olduu iin halkn byk ounluu hl Smerli olmalyd.
Lipit-fltar Kanunlarnn maddelerine gelince, ilk maddesi, tabletin bafl taraf krk olduu iin eksiktir. Varolan 37 madde gemi kiralama, gayrimenkul (tarla)
mlkiyeti ve kiralamas, kle mlkiyeti, amme hukuku, vergi ihmali suu, aile hukuku, hayvan kiras gibi konular iermekteydi.
Eflnunna Kanunlar
Dicleye katlan Diyala Nehrinin dousundaki Eflnunna flehri yannda Tel Harmal
kazlarnda iki tablet hlinde bulunan bu kanunlarn hangi Eflnunna kral tarafndan karld anlafllamamfltr. Eflnunna Kanunlarndaki cezalar, Smer Kanunlar gibi nakd cezalardr. Bu durum, bu kanunlarn da Smer Kanunlarndan esinlendiini dflndrr. Ceza hukuku, medeni hukuk, borlar ve veraset hukuku,
nakil vastalar ile ifli ve hayvan kiralar tespiti, gda ve sanayi maddelerinin fiyatlar, tarla ve kle mlkiyeti, borlar hukuku, kira kanunu, yaralama cezalar gibi
konular ierir.
35
36
Uygarlk Tarihi
Hammurabi Kanunlar
fiekil 2.4
Hammurabi Steli
Kaynak:
www.mccc.edu/.../TheAncientNear
East508200.htm
Bir stel zerine epeevre yazlmfltr. 282

maddelik Hammurabi Kanunlar, eski Smer
kanun yazclna uygun bir flekilde ve Akkadca kaleme alnmfltr. Stel, Louvre Mzesindedir. Hammurabi, kanunlarnn n sznde kendisinin tanr Anu ve Enlil tarafndan insanlar mutlulua kavuflturmak, adaleti hakim klmak, huzursuzluu ve ktlkleri kaldrmak, cizleri zorbalardan korumak
iin seildiini anlatr. Prolog ve epilog blmleri eski Babil edebiyatnn en mkemmel nesir rneini verir. Hatta bazlarna gre, eserin edeb deeri yannda hukuki deeri glgede kalmaktadr.
lk defa olarak borlar hukukunu ele alarak halk korumufltur. Kanunlarnda mimarn, hekimlerin ve iflinin gndeliklerini ve
cretlerini tespit etmesinin gerekesi yine
halkn korunmas fikrinden kaynaklanr.
Borlular alacakllara karfl korunur, borcunu veremeyen kylnn maln ve hrriyetini elinden alma hakk, zengin tccarlarn
elinden alnr, kylye faizsiz olarak borcunu gelecek ylda deme hakkn tanr.
Smer Kanunlar ile karfllafltrldnda, baz maddelerin eski Smer Kanunlarndan alnd, hi olmazsa eski Smer Kanunlarnn gz nnde tutulduu grlr. Hammurabi Kanunlarnda ocuk almann cezas lmdr: Eer bir kimse,
bir baflka adamn kk olunu alarsa, ldrlecektir. denilmektedir.
Hammurabi, Amurru bedevilerinin uygar flehirlerde yerleflmifl geleneklere uyabilmeleri iin, yeni kanunlar karmak ihtiyacn duymufltu. Bu amala, Mezopotamyadaki eski kanunlarn hepsi gzden geirilmifl ve ar cezalar konulmufltur.
Tapnaktan bir fley almann cezas lmdr. Hrsz yakalanrsa, ald mallar kat ile detilir, veremezse ldrlecektir. alnmfl mala yataklk eden, onu satn
alan da ldrlecektir. ocuk almann, yalanc flahitlik yapmann, iftira atmann
cezas lmdr. Bunlarn yannda Hammurabi Kanunlarnda sulunun bileini kesmek, hayvanla srklemek, suya atmak gibi ar ldrme flekilleri grlr. Eer bir
adam kendi snfndan bir adamn diflini krarsa, onun da diflini kracaklardr.
Eer bir adam hr bir adamn gzn kr ederse, onun da gz karlr Baflarsz bir hekim hastasnn gzn kr ederse, hekimin elleri kesilecektir.
rneklerde grld gibi Hammurabi Kanunlarnda ksasa ksas ya da gze gz, difle difl olarak adlandrlabilecek olan ar cezalar vardr. Bu ceza anlayfl Sami toplumlarnda gnmze kadar varln korumufltur.
Hammurabi Kanunlarndaki paragraflarn hepsi eer kelimesi ile bafllyordu.
lk defa Smer Kanunlarnda grlen bu sistem, eflitli sular iin dzenlenmifl kalplardan oluflur.
Eskialarda kanun koyucular ktlk yapan, vicdansz kiflilerle savaflmaya
alflmfllardr. Bunun iin Eski Dou kanunlarnda fyat tarifeleri grlr. Ser-
37
best meslek sahipleri olan hekim, mimar vb. kiflilerin cretleri saptanr, kiralar
dondurulurdu.
Toplumdaki insanlarn birtakm sosyal snflara ayrlmas nedeniyle, Hammurabi
kanunlarnda kifliler kanun karflsnda eflit deillerdir. Farkl snflara farkl cezalar
ngrlmekteydi.
ESK MEZOPOTAMYA DN
A M A
Eski Mezopotamya dinini reneceksiniz.
Mezopotamyada ok tanrl bir din anlayfl hakimdi. Smer, Sami, Hurri, Hitit ve
Elam tanrlar birbirinden farklyd. Ancak Smer din anlayfl her zaman baskn olmufltur. Antik Mezopotamya dini, kaytlar bilinen en eski dindir. Smerlerde her flehrin bir tanrs vard: Urukta nanna, Urda Nanna, Lagaflta Ningirsu, Nippurda Enlil,
Babilde Marduk ve Assurda Assur gibi. O flehirde yaflayan insanlar da tanrnn hizmetkrlar durumundaydlar. Devlet alanlar geniflledike baflkentlerin tanrlar, devletin bafltanrs oluyordu. Tanrlarn bazlar kken olarak hayvan biimli olsalar bile tarihsel dnemde insan fleklinde gsterilmifllerdir. Tanrlarn saysn tam olarak saptamak mmkn deildir. 600 yeralt ve 600 gk tanrs olduuna inanlmaktayd.
Bunlardan bazlar: An (Akkadca: Anu) Gk tanrs, Enki (Akkadca: Ea) Su ve yeralt
tanrs; Utu (Akkadca: fiamafl) Gnefl Tanrs; nanna (Akkadca: fltar) Aflk ve bereket
tanras; Nanna (Akkadca: Sin) Ay tanrs ve Sami kkenli frtna tanrs Adad. Babilin
tanrs Marduk yldzlar, burlar ve yl saptayan tanrdr; Dumuzi (Tammuz) Doa
tanrsdr. Tanrlarn da insanlar gibi eflleri ve ocuklarndan oluflan aileleri vardr.
Tanrlarn tapnak-ev anlamna gelen zigguratlarn altnda yafladna inanlrd. Zigguratlar Smerlerden itibaren belli bir geliflim gstermifltir ve Mezopotamyann en nemli mimari eser tiplerinden biridir. Ziggurat, Smerlerin mimariye
kazandrd bir yap tipidir. Birok kentte, bir dizi platform ve zerindeki tapnaktan oluflan ziggurat bulunmaktayd. Platform zerine yerlefltirilmifl tapnak
rnekleri, daha .. 5000 yllarnda Eriduda Obeyt Dneminde grlmeye bafllamfltr. Tam olarak ziggurat denebilecek yaplar III. Ur Slalesinin ilk kral UrNammu (.. 2112-2095) tarafndan Ur, Uruk, Eridu ve Nippurda yaptrlmflt.
Yaplarn planlar benzerdir.
fiekil 2.5
Ur Ziggurat
Rekonstrksiyonu
Kaynak:
www.frmartuklu.net/tarihibilgiler/181139-zig...
38
Uygarlk Tarihi
Taban dikdrtgendir ve yksek tapnaa dik ada birleflen merdivenle klmaktadr. Ana tapnak odasnda tanr tasvirleri bulunmaktayd. Tanrnn evi, dan
evi, gkle yer arasndaki balant olarak grlyordu. Baflrahibe ayinlerde 30 farkl rtbede rahip ve rahibe yardmc olmaktayd. Kurban kesme ve dua etme zel tapnm elemanlarn oluflturuyordu. nsanlar tapacaklar tanry semekte zgrd.
Zigguratlar tanrlarn evi olmas yannda yazc okulu, ktphane ve arfliv ifllevlerini de grmekteydi. En deerli metinler tapnakta saklanrd. Tapnaklara bal
okullarda yetiflen yazmanlarn yazd ya da kopya ettii eserlerle arflivler daha da
zenginleflmifllerdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Zigguratlar nerede
ve ne zaman ortaya kmfltr?
SIRA SZDE
ESK MEZOPOTAMYADA SANAT VE KLTR

AM A
S O R U
D fi N E L M
Eski Mezopotamya sanat ve kltrn reneceksiniz.

S O R U
Mezopotamyada Yaznn Geliflimi

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Uruk Dneminin
doru .. 3200 yllarnda Uruk IV tabakasnda en erD K K A sonlarna
T
ken yazl belgeler ortaya kar. Bunlar resim fleklindeki (piktografik) iflaretlerden
oluflmaktadr.
SIRAYazc
SZDE avu iine sabilecek bir kil tabletin zerine kareler izer ve
anlatmak istedii fleyi resimlerle anlatmaya alflrd. Bu yzden de erken kil tabletlerde ok fazla iflaret bulunmaktayd. rnein Uruk IV tabakasndan bir tablet
AMALARIMIZ
zerinde 1500den
fazla iflaret bulunmaktayd. Yaz yaygnlafltka giderek klmfl ve resim zelliini kaybetmifl ve iflaret kmeleri hline gelmifltir. Bu iflaretler
de iviye benzetildii iin bu yazya ivi yazs denilmifltir.
K T A P her biri bir szce deil, bir heceye karfllk geliyor, heceleivi iflaretlerinin
rin yan yana yazlmas ile de szckler oluflturuluyordu. ivi yazs, geliflimini ..
3. binyln ortalarna doru tamamlad. lk yazlan belgeler de Smerce yazlmfltr.
T E L E V Z yaznn
YON
Mezopotamyada
yaygnlaflmas sonucunda yazc okullar almfltr. Okullar bafllangta tapnaklarda alrd. Bu okullara Tablet Evi ad verilmekteydi. Okuma yazma renmek isteyen renciler okula gelirler ve kil paralar zerine ayn
heceleri tekrar tekrar yazarak yaz yazmay renmeye alflrlard. rencilere ait
NTERNET
alflma tabletleri kaz alflmalar srasnda ele geirilmifltir.
ivi yazsn ilk kez bir Alman dilbilim adam olan filolog G. Friedrich Grotefend (1775-1853) ksmen zmfltr. Grotefend, rann gneybatsndaki Eski ran
baflkenti Persepoliste ele geen ivi yazl metinleri okumay baflarmflt (1802).
Mezopotamya ivi yazsn, birlikte alflt bilim adamlarnn da katksyla zmeyi baflaran ise ngiliz subay Sir Henry C. Rawlinson (1810-1895) oldu. Rawlinson,
1833te binbafl rtbesindeyken flahn ordusunda kimi dzenlemeler yapmak iin
bir grup ngiliz subayyla birlikte randa bulunuyordu. Hemedandan Babile giden kervan yolu zerindeki Behistunda Pers Kral I. Dariusa ait yazt ve kabartmalar ilgisini ekti. Yaztlar, ivi yazsyla dilde; Pers, Babil ve Elam dillerinde
yazlmfllard. Rawlinson, ulafllmas ok zor olan bir yerdeki yaztlarn, nce Perse ve sonra Babilce olanlarnn kopyalarn bin bir glkle alabildi. Perse metni
1846 ylnda okumay baflard. Babil dilinde yazlmfl metni de, teki dilbilim uzmanlaryla iflbirlii yaparak 1857de zd. Elam dilindeki yazt ise Danimarkal
Niels Westergaart 1854te zmflt. zellikle yukardaki bilim insannn youn
N N
ve yorucu alflmalar sayesinde, Mezopotamya ivi yazs okunmufl ve dolaysyla

binlerce tabletteki yazlar gn flna kmfltr.
ivi yazs Hellenistik Selevkoslar Dnemine kadar (.. 312-64), astronomiyle
ilgili metinlerde ise .S. 70 ylna kadar kullanlmfltr.
Mezopotamyada Edebiyat
Smerler yazya kavufltuktan sonra, hatralarndaki btn hikyeleri, masallar, gelenekleri, yazya geirmeye bafllamfllard. Bugn dnyann eflitli mzelerinde korunmakta olan Smerce belgelerin toplam 100.000leri bulmaktadr. Smerleri, Babilliler ve Assurlular da izlemifl ve yazl belge brakma konusunda Smerlerden
afla kalmamfllardr.
Smer eserlerinin isimleri incelendiinde, byk bir eflitlilie sahip olduu grlr. Genellikle edeb belgeler konularn, tanrlar dnyas ile yeryzndeki insanlarn maddi dnyasndan alrlar. Smer edeb eserleri, o zamanki insanlarn felsefi dflnceleri, dnya grflleri, din inanlar hakknda bilgi sahibi olmamz salar. Bu eserlerde genellikle insan ve onun problemleri, yaflama mcadeleleri dile
getirilir.
Eski Yunanllarn lyada ve Odysseiay yazmalarndan binlerce yl nce, birok
mitoslar, destanlar, ilahiler ve kasideleri manzum olarak yazmfllard. A.Parrot, Yaznn mucidi olan Smerler, edebiyatn da yaratcs olmufllardr. demifltir. Smer edebiyat gnmz edebiyatlarndaki sembolizm ve teflbih gibi sanatlar binlerce sene evvel kullanmfltr.
Smerler konuflan hayvan masallar, ifti almana gibi daha pek ok fantezi
eserler yaratmfllardr. Bu hayal kahramanlarn icraatn lirik bir tarzda fliirle anlatyorlard. Ancak insanln bu uzak gemiflinde her fley din iin yaplyordu. Sanat
da edebiyat da dinin emrinde alflyordu.
Smer edeb belgeleri grupta incelenmektedir:
I. Liturjik Eserler: Mitoslar (Adapa, Etana), kaside ve atlar.
II. Epik Eserler: Destanlar: l) Yaradlfl, 2) Glgamfl 3) Lugalbanda 4) Ninurta
III. Didaktik Eserler: Nesir halinde yazlmfl ilmi eserler. Almanak, szlk vs.
Liturjik Eserler
Bunlarn baflnda tanrlara veya tanrlaflmfl krallara ll ve kafiyeli olarak yazlmfl vg (kaside)ler gelir. Gnefl ve Adalet Tanrs fiamafla ve sin Slalesinden
flme-Dagana yazlmfl kasideler rnek olarak verilebilir.
Tanrlarn insanlarla olan maceralarn anlatan edeb eserlere mitos denir.
Adapa Mitosu
Bu mitos, byk dinlerin bile kendini kurtaramad bir miran (ge kfln)
hikyesidir. Gneyin bataklklar yanndaki Eridu kentinde yaflayan Adapa, Denizlerin ve akln tanrs Eann koruduu bir insandr. Babas gibi, o da akll bir
rahiptir.
Gnn birinde Adapa, tanrlarn afln hazrlarken, sevgili tanrs Eaya balk kurban vermek ister ve bu amala tapnan kayna binip denize alr. Fakat birden
bir lodos kar ve Adapann kayn batrr. Denize dflen Adapa, sularn iinde
rzgrla boufltuu srada rzgrn kanadn krar. 7 gn hi rzgr esmez, Gk
tanr Anu vezirini ararak: Niin 7 gndr rzgr hi esmiyor?, diye sorar. Vezir de Efendim, Eann olu Adapa rzgrn kanadn krd. cevabn verir. Bunun
39
40
Uygarlk Tarihi
zerine Anu Hemen onu bana getirin! emrini verir. Bunu duyan Ea, Adapaya
gkte verilecek lm cezasndan onu kurtarmak iin baz tavsiyelerde bulunur ve
Adapaya bir matem elbisesi giydirir. Gkte seni evvela Tammuz ile Gizzida karflladnda, sana: Neden matemlisin? diye soracaklar, o zaman sen onlara: Bizim
lkede iki tanr (Tammuz ile Gizzida) kayboldu da onun iin yas tutuyorum. diyeceksin, onlar Anunun yannda sana yardm edecekler fleklinde yol gsterdikten
sonra, Sakn onlarn sana verecei yemei yeme, suyu ime! diye tembih eder.
Adapa yukar, ge gtrlr ve oradaki durum ayn Eann dedii gibi olur. Eann
lehinde konuflan Tammuz ve Gizzidann yardm ile huzura kabul edilen Adapann safl Anunun hofluna gider ve ona lmszlk ekmei ve suyundan verilmesini emreder. Fakat Adapa, koruyucu tanrs Eann szn hatrlayarak, verilen yemee el srmez, suyu imez. Tanr Anu: Niin yemiyorsun? diye sorduunda, Ea yeme dedi, cevabn verir.
Adapa mitosunda, Glgamfl destannda olduu gibi, insann lmeye mahkm
bir yaratk olduu konusu ifllenmektedir.
Epik (Destani) fiiirler

Smerler edebiyatn her dalnda lmez eserler yaratmfllardr. Destani (epik) fliirin
mucidi de Smerlerdir. Smer destanlar Kahramanlk a (Tufan ncesi) krallarnn icraatlarn anlatrlar. Bugne kadar bu trden Smerce 7 destan bulunmufltur:
1. Yaradlfl Destan
2. Glgamfl Destan
3. Lugalbanda Destan
4. Enmerkar ve Aratta Beyi Destan
5. Ninurta Destan
6. Kazma Destan
Yaradlfl Destan
Hammurabi Devrinin kltrel durumunu, sosyal geliflimini bize en iyi anlatan Yaradlfl Destandr, nk bu destann kelime hazinesi ve slubuna dayanlarak Eski Babil Dneminin bir rn olduu kabul edilmektedir.
Yaradlfl Destan bize Babil tanrlar sistemini ve dnyann nasl yaratldn
gsterir. Smerlere ev yapmay, flehir kurmay vs. birok fleyi Oannes isminde yars insan, yars balk fleklindeki bir yaratk denizden gelerek retmifl ve sonra yine denize gitmiflti. Bu efsanede Smerlerin gney Mezopotamyaya deniz yolu ile
geldiklerine bir ima vardr.
Glgamfl Destan
Glgamfl Smer kral listesinde II. Uruk slalesinin 5. kral olarak grlr. O, sevgili arkadafl yars insan, yars boa olan Enkidunun bir hastalktan lmesinden
dehflete kaplr ve gnn birinde kendisinin de lmesinden korkarak ebed hayat aramak zere geziye kar. Bir tanra ona bu gezinin bofluna olduunu, nk
flimdiye kadar tanrlarn yalnz Tufan kahraman Utanapifltimi ebed hayat ile
dllendirdiklerini, bunun gizini ona ancak tufan kahramannn syleyebileceini
aklar. Bunun zerine Glgamfl, byk zorluklarla bir nehirden geerek teki
dnyaya ulaflr. Utanapifltim Tufan olayn btn ayrntsyla ona anlatr ve sonra
da ebed hayat veren bir bitkiyi kendisine verir. Fakat Glgamfl, dnflte yorgun
ve bitkin bir hlde nehrin kenarna geldii zaman, suya girme arzusu duyar, fakat
bu srada bir ylan gelerek ebed hayat otunu yer.
Grlyor ki, Smerli flair, insanlar iin hayatn eriflilmez olduunu son derecede gzel bir fantezi ile anlatmaktadr. nsanlar lmeye mahkmdular. O bunu
ok iyi biliyordu. Nitekim ayn konu Lugalbanda Destannda da ifllenmifltir.
Bilim
En erken metinlerde kullanlan say sistemleri altmfl tabanl sistemi ierirdi. 60n
bleni ok olduu iin sistem, birok hesaplamay basitlefltirmifltir. Bugn de zaman ve a lmlerinde ayn sistemi kullanmaktayz. Eski Mezopotamyallar, ..
2. binyldan itibaren arpm cetvelleri, kare, karekk, kp, 2 ve 16 tabanlarnda logaritma cetvelleri ile birinci ve ikinci dereceden denklemlerin zmleri, eflitli
geometrik flekillerin alan ve hacim hesaplarn yapmfllardr. Babil matematikileri,
saysn 3 olarak hesaplamalarna karfln bunun tam deerini 3 1/8 (=3.125) olarak gerek deere (3.142) ok yakn hesaplamfllardr.
Smerler, ayn bir hilalden teki hilale kadar geen tm evrelerini kapsayan sre ile tanmlanan ay takvimi kullanmfllardr. Bu sre bazen 29, bazen de 30 gnefl
gn oluyordu. Yl 12 aya blmfllerdi. On iki ayn befl ayn 29 gn, yedi ayn
30 gn, dolaysyla bir yl 355 gn sayyorlard. Gnefl ylna gre 10 gnlk fark
nedeniyle, ylda bir ay yln 13 ay yapyorlard. Osmanllar, Trkiye Cumhuriyeti kuruluncaya kadar ay takvimini kullanmfllardr. Araplar hl ay takvimini kullanmaya devam etmektedir.
Smerler, zaman altmfl dakikalk saatlerde len ilk insanlard ve 1 hafta yedi
gnd. Ayn yedisi, ondrd, yirmi biri ve yirmi sekizi hafta sonu kabul edilmiflti.
Dolaysyla ilk hafta sonu tatilini bafllatan Smerler olmufltur. Gn kavramn da ilk
kez Smerler gelifltirmifltir. Smerler ve Babilliler, gn gndz ve gece olmak
zere ikiye ayryor ve 12 ift saate blyorlard. Gn gneflin batmasyla bafllyordu. Ancak .. 300den sonra mneccim Kidannunun nerisiyle gece yars bafllamas kabul edildi. Bugnk takvimimizde kullandmz baz ay adlar Eski Mezopotamya ay adlarndan kalmadr. fiubat ve eyll Akkad dilinde fiubatu ve Elulu; nisan ve temmuz Smer dilinde Nisanu ve Dumuzi/Tammuzdur. Haziran Aramiceden gelmedir. Mart, mays ve austos aylarnn isimleri de Latincedir.
Smerler ve Babilliler, gndz saatlerinde saati belirlemek iin sabit nesnelerin
glgesinden yararlanarak gnefl saatleri yapmfllardr. Ayrca yine gecenin ve gndzn blmlerinin belirlenmesinde su saatleri de kullanlmaktayd.
.. 2. binyldan itibaren gksel olaylar gzlemlenir ve gelecekle ilgili kehanetlerde bulunulurdu. .. 700lerde buna dayanarak burlar belirlenmiflti. Babilli astronomlar .. 500 lerde gn dnm ve tutulmalarn zamann hesaplayabiliyorlard. Gk cisimlerinin doduu zamanki konumuna gre insann geleceini tahmin eden yldz fal da ilk kez Babilde bulunmufltur. Ayrca gnefl, ay, yldz ve gezegenlerin durumlar nceden tahmin edilerek yllklar yazlmfltr. Astronominin
geliflimi din ve mitoloji ile i iedir nk insanlar astronominin bir amac olduuna inanyorlar ve ona baz din veya mistik unsurlar yklyorlard. rnein tutulmalar ktye iflaretti.
Eski Mezopotamyada hakknda en ok bilgi sahibi olunan bir baflka bilim dal da tptr. Eski Mezopotamyallara gre hastalklara kt ruhlar ve kt cinler
neden olmaktayd. Kt ruhlar vcuttan kovacak olan ise sihir ve iyilefltirici byyd.Baz hekimler ise hastalklar sihrin yannda iksirler, lapalar, merhemler ve
cerrahi mdahaleler ile iyilefltirmeye alflmfllardr. Bitki kkleri, saplar, filizleri,
yapraklar, iekleri, insan ve hayvan kemikleri, eflitli hayvan paralar, dflklar, organlar ile arsenik, demir oksit, gherile, bakr tozu, cva, kkrt, kire, do-
41
42
Uygarlk Tarihi
al su ile hazrlanan ilalar ve masaj da hastalklarn tedavisinde kullanlmaktayd. Doast glere inanld iin tp bilimi geliflememifltir. Asu/a-zu ad verilen hekimler, eflitli hastalklar iin tedaviler nerirlerdi. Aflipu denilen kifliler ise
by ile hastalklar iyilefltirmeye alflrd. Hekimlik sadece rahiplere mahsus kutsal bir meslekti. Cerrahlk ise bir zanaatt. Cerrahlar, yaralar, kk ve krk gibi
hastalklar iyilefltirmekle grevliydi. Hekimler gibi sihirle hastalklar iyilefltirmeye alflmazlard.
nsanlar teknolojik olarak yerleflik yaflama gemeden nce aletlerini krldklarnda keskin kenarlar elde edilen akmak tafl ve bir tr volkanik, doal cam olan
obsidyenden yapyorlard. Bu ifl byk bir beceriyi gerektiriyordu. Yerleflik yaflama geildikten sonra daha eflitli teknolojik geliflimler grlmeye bafllad. Ulaflm,
madenlerin ifllenmesi, mimarlk, mlekilik, dokumaclk, camclk, dericilik, iftilik, sulama, kanal yapm, suyun depolanmas, kanalizasyon sistemi gibi bugnk uygar yaflamn temelini oluflturan teknikler Mezopotamyada gelifltirilmifltir.
Ulaflmda genellikle nehirler ve kanallar kullanlmfltr. Gemilerle Basra Krfezi
ve Akdenize seferler yaplyordu. Karadan ulaflmda genellikle katr ve eflek kervanlar kullanlrd. .. 2000lerde at, .. 1. binylda ise develer de kullanlmfltr.
Mezopotamyada tekerlekli aralar .. 3500lerden itibaren kullanlmaktayd. Smerlerin drt tekerlekli ve eflek koflulan savafl arabalar vard. Ayrca ksa yolculuklar iin de yekpare tekerlekli arabalar kullanlmfltr.
Mezopotamyada anak mlek .. 7000 yllarndan itibaren kullanlmaya bafllar. Dnya zerindeki ilk rnekler ise .. 11. binylda Japonyada yaplmfltr. Mezopotamyada anak mlek yapm Japonyadan bamsz olarak keflfedilmifltir.
Bafllangta elle flekillendirilen kaplar .. 4500lerden itibaren arkta yaplmaya
bafllamfltr. Kaplarn arkta yaplmas hem anak mleklerin seri olarak retilmesini hem de daha dzgn kaplarn yaplmasn salamfltr. .. 2000lerden itibaren de hzl ark kullanlmfltr.
Neolitik Dnemde biimlendirilen en erken heykeller, kabartmalar, mcevher
ve kk el sanatlar ile teknolojik geliflmeyi gsteren mleki ark, araba tekerlei, saban, yelkenli tekne, yap kemeri ve tonoz, Mezopotamyal toplumlarn uygarla yaptklar katklardr. Heykeltrafllk Mezopotamyallar iin nemliydi. En
eski insan tasvirleri kire taflndan yaplmflt. Mezopotamya heykeltrafll Yeni
Smer Dnemi Gudea heykelleri ve Hammurabi bafl ile stn bir noktaya ulaflmfltr. Kabartma sanat rneklerine de erken dnemden itibaren rastlanmaktadr.
Eannatumun Akbabalar Steli, Naram-Sin Kabartmas, Hammurabi Kanunlar
Steli ve Yeni Assur Dnemi savafl ve av kabartmalar, kabartma sanatnn en gzel rnekleridir.
Mezopotamyada Smerlerle bafllayp Yeni Babil Dnemine kadar grlen Zigguratlar yannda saray yaplar da mimari adan gzel eserlerdir. Saraylar .. 3.
binyln ortalarndan itibaren grlmeye bafllar. Kifl Saray, avlular, holler, taht salonlar, oturma birimleri ve depolar gibi pek ok blmden oluflur. Bunun yannda Eflnunna Saray (.. 2000), Marili Zimrilimin Saray (.. 1700), Dur-Karigalzu
(.. 1380), Assur, Ninive ve Babil saraylar dikkat ekicidir.
SIRA SZDE
Eski Mezopotamyada
SIRA SZDEheykel ve kabartma sanat hakknda bilgi veriniz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
43
zet
N
A M A
N
A M A
Eski Mezopotamyann corafi koflullarn ve tarih ncesini aklaynz.

Mezopotamya, Yunanca mesos=ara/orta ve
potamos=rmak kelimelerinden tretilmifl iki
rmak aras anlamnda bir corafi terimdir. Dicle (diglat) ve Frat (Purattu) nehirleri Mezopotamyaya hayat verir.
yi yafl almas nedeniyle Zagros etekleri Paleolitik adan itibaren insanlarn yaflad bir blge olmufltur. Kk gruplar hlinde yaflayan bu
ilk insanlar yaflamlarn kk, brtlen tr bitkiler, yaprak toplayarak ve bazen de bunlara ek
olarak byk hayvanlar avlayarak salard. Kuzey Irakta Kk Zap Blgesinde yer alan Barda-Balka kamp alan ve Byk Zap Nehri Vadisinde bulunan fianidar Maaras Paleolitik a
insanlarnn nemli yaflam alanlardr. Gnmzden 12.000-11.000 yl nceki aa Mezolitik ya
da Epipaleolitik a denir. Bu an zelliklerini
gsteren kltrler Dou Akdeniz kysnda saptanan Kebara ve Natufiyen kltrleridir.
Besin retimi evresine geifl, insanlk tarihinin en
nemli aflamalarndan biridir. .. 10.000 yllarnda bafllayan Neolitik ada insanolunun ilk
kyleri kurulmaya; buday arpa, bezelye ve mercimek tarm yaplmaya; koyun, kei, sr, kpek ve domuz gibi hayvanlar evcillefltirilmeye; ticaret yaplmaya baflland. .. 7000lerde ilk defa
anak mlek yaplmaya ve kullanlmaya baflland. Hassuna, Samarra, Halaf ve Ubaid bu dnemde nemli kltrlerdir.
Blgenin bir sonraki evresi Uruk Dnemi (..
4000-3100) dir. .. 3200de rahipler, ekonomik kaytlarn tutulmas srasnda yazy gelifltirmifllerdir.
Eski Mezopotamya tarihini genel hatlaryla
aklaynz.
Mezopotamya tarihi Smerler ile bafllar ve srasyla, Erken Hanedanlar Dnemi (.. 29002350), Akkadlar (.. 2350-2150), Yeni Smer
Dnemi (III. Ur Slalesi) (.. 2112-2000), Assurlular ve Babilliler, Kassitler, Assur ve Urartu Krallklarnn yklmas, Yeni Babil Devleti (.. 612539) birbirini takip eder. Mezopotamya, .. 539331 tarihleri arasnda Pers Devletinin bir paras
olmufltur. Daha sonra bir sre skender mparatorluunun, Byk skenderin .. 323 ylnda
lmnden sonra Selevkoslarn eline gemifltir.
Romallar, Mezopotamyann kuzeybat blmn ksa bir sre (.S. 115-117) egemenlikleri altna almfllardr. .S. 226-640 tarihleri arasnda Sasaniler, son olarak da .S. 640larda Araplar Mezopotamyaya hkim olmufllardr.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Eski Mezopotamyada devlet ynetimini aklaynz.

Erken Smerde kent devletlerinde ynetimin ve
brokrasinin nasl iflledii tam olarak bilinmemektedir. Ynetimle ilgili En (Bey), Ensi (Vali)
ve Lugal (Kral) gibi unvanlar karflmza kmaktadr. Akkad egemenliinde merkez krallk ynetimi grlr. Akkadlar devletlerini merkez sistemle yneterek btn dnyay ynetme dflncesini gelifltirmifllerdir. Daha sonraki Yeni Assur
Devleti ve Pers Dnemi krallar da lkelerini mutlak monarfli sistemiyle ynetmifller, lkelerinin
topraklarn eyaletlere blerek bafllarna valiler
atamfllardr.
Eski Mezopotamya hukukunu aklaynz.
Smerlerde gelenek hukukundan yazl hukuka
ilk defa hangi kentte ve ne zaman geildii bilinmemektedir. Adaletin koruyucusu olarak gnefl
tanrsn (UTU) kutlamaktaydlar. Adaletin yeryzndeki temsilcisi hkimlerdi. En byk hkim,
baflyarg ise krald. Fakat onun mahkemede bulunamad hllerde, kraln vekilleri olarak Sukkaller davalara bakarlard. Mahkemeler tapnan veya flehrin kapsnda yaplrd.
Mezopotamyada bugne kadar bulunan kanunlar yazlfl srasna gre flunlardr:
I. Smerce Yazl Kanunlar:
a) Urukagina Kanunu
b) Ur-Nammu Kanunu
c) Ana ttiflu Kanunu
d) Lipit-fltar Kanunu
II. Akkadca Yazl Kanunlar:
a) Eflnunna Kanunu
b) Hammurabi Kanunu
c) Orta Assur Kanunlar
Mezopotamya dinini aklaynz.
Mezopotamyada ok tanrl bir din anlayfl hkimdi. Smer, Sami, Hurri, Hitit ve Elam tanrlar
birbirinden farklyd. Ancak Smer din anlayfl
her zaman baskn olmufltur. Antik Mezopotamya
44
N
A M A
Uygarlk Tarihi
dini, kaytlar bilinen en eski dindir. Smerlerde

her flehrin bir tanrs vard. Urukta nanna, Urda
Nanna, Lagaflta Ningirsu, Nippurda Enlil, Babilde Marduk ve Assurda Assur gibi. Tanrlarn
tapnak-ev anlamna gelen zigguratlarn altnda
yafladna inanlrd. Taban dikdrtgendir ve
yksek tapnaa dik ada birleflen merdivenle klmaktadr. Zigguratlar tanrlarn evi olmas
yannda yazc okulu, ktphane ve arfliv ifllevlerini de grmekteydi.
Mezopotamya sanatn ve kltrn aklaynz.
Uruk Dneminin sonlarna doru .. 3200 yllarnda Uruk IV tabakasnda en erken yazl belgeler ortaya kar. Bunlar resim fleklindeki (piktografik) iflaretlerden oluflmaktadr. Yaz yaygnlafltka giderek klmfl ve resim zelliini kaybetmifl ve iflaret kmeleri hline gelmifltir. Bu iflaretler de iviye benzetildii iin bu yazya ivi
yazs denilmifltir.
Smerler yazya kavufltuktan sonra, hatralarndaki
btn hikyeleri, masallar, gelenekleri, yazya geirmeye bafllamfllard. Bugn dnyann eflitli mzelerinde korunmakta olan Smerce belgelerin
toplam 100.000 leri bulmaktadr. Smerleri, Babilliler ve Assurlular da izlemifl ve yazl belge brakma konusunda Smerlerden afla kalmamfllardr.
Smer eserlerinin isimleri incelendiinde, byk
bir eflitlilie sahip olduu grlr. Genellikle
edeb belgeler konularn, tanrlar dnyas ile yeryzndeki insanlarn maddi dnyasndan alrlar.
Smer edeb eserleri, o zamanki insanlarn felsefi dflnceleri, dnya grflleri, din inanlar hakknda bilgi sahibi olmamz salar. Bu eserlerde
genellikle insan ve onun problemleri, yaflama
mcadeleleri dile getirilir.
Smer edeb belgeleri grupta incelenmektedir:
I. Liturjik Eserler: Mithoslar (Adapa, Etana), kaside ve atlar.
II. Epik Eserler: Destanlar: l) Yaradlfl, 2) Glgamfl 3) Lugalbanda 4) Ninurta
III.Didaktik Eserler: Nesir hlinde yazlmfl ilm
eserler: Almanak, szlk vs.
En erken metinlerde kullanlan say sistemleri altmfl tabanl sistemi ierirdi. 60n bleni ok olduu iin sistem, birok hesaplamay basitlefltirmifltir. Bugn de zaman ve a lmlerinde ayn sistemi kullanmaktayz. Eski Mezopotamyallar, ..
2. binyldan itibaren arpm cetvelleri, kare, karekk, kp, 2 ve 16 tabanlarnda logaritma cetvelleri ile birinci ve ikinci dereceden denklemlerin
zmleri, eflitli geometrik flekillerin alan ve ha-
cim hesaplarn yapmfllardr. Babil matematikileri, saysn 3 olarak hesaplamalarna karfln

bunun tam deerini 3 1/8 (=3.125) olarak gerek
deere (3.142) ok yakn hesaplamfllardr.
Smerler, bir ay takvimi kullanmfllardr. Bu sre
bazen 29, bazen de 30 gnefl gn oluyordu. Yl
12 aya blmfllerdir. Smerler, zaman altmfl dakikalk saatlerde len ilk insanlard ve 1 hafta yedi
gnd. Gn kavramn da ilk kez Smerler gelifltirmifltir. Smerler ve Babilliler , gn gndz ve gece olmak zere ikiye ayryor ve 12 ift saate blyorlard. Smerler ve Babilliler, gndz saatlerinde
saati belirlemek iin gnefl saatleri yapmfllardr.
Ayrca yine gecenin ve gndzn blmlerinin belirlenmesinde su saatleri de kullanlmaktaydlar.
.. 2. binyldan itibaren gksel olaylar gzlemlenir ve gelecekle ilgili kehanetlerde bulunulurdu.
Eski Mezopotamyada hakknda en ok bilgi sahibi olunan bir baflka bilim dal da tptr. Eski
Mezopotamyallara gre hastalklara kt ruhlar
ve kt cinler neden olmaktayd.Kt ruhlar vcuttan kovacak olan ise sihir ve iyilefltirici byyd.Baz hekimler ise hastalklar sihrin yannda iksirler, lapalar, merhemler ve cerrahi mdahaleler ile iyilefltirmeye alflmfllardr.
Ulaflmda genellikle nehirler ve kanallar kullanlmfltr. Gemilerle Basra Krfezi ve Akdenize seferler yaplyordu. Karadan ulaflmda genellikle
katr ve eflek kervanlar kullanlrd. .. 2000 lerde at, .. 1. binylda ise develer de kullanlmfltr. Mezopotamyada tekerlekli aralar .. 3500
lerden itibaren kullanlmaktayd.
Mezopotamyada anak mlek .. 7000 yllarndan itibaren kullanlmaya bafllar. Bafllangta
elle flekillendirilen kaplar .. 4500 lerden itibaren arkta yaplmaya bafllamfltr.
Neolitik Dnemde biimlendirilen en erken heykeller, kabartmalar, mcevher ve kk el sanatlar ile teknolojik geliflmeyi gsteren mleki
ark, araba tekerlei, saban, yelkenli tekne, yap kemeri ve tonoz, Mezopotamyal toplumlarn
uygarla yaptklar katklardr.
Mezopotamyada Smerlerle bafllayp Yeni Babil
Dnemine kadar grlen Zigguratlar yannda
saray yaplar da mimari adan gzel eserlerdir.
Saraylar .. 3. binyln ortalarndan itibaren grlmeye bafllar. Kifl Saray, avlular, holler, taht
salonlar, oturma birimleri ve depolar gibi pek
ok blmden oluflur. Bunun yannda Eflnunna
Saray, (.. 2000), Marili Zimrilimin Saray (..
1700), Dur-Karigalzu (.. 1380), Assur, Ninive
ve Babil saraylar dikkat ekicidir.
45
Kendimizi Snayalm
1. nsanolunun ilk ky yerleflimlerini kurdu, tarm
yapp, hayvanlar evcillefltirdii aa ne ad verilir?
a. Paleolitik a
b. Mezolitik a
c. Tun a
d. Neolitik a
e. Demir a
6. Assurlu tccarlarn Anadoluya getirerek sattklar

maden afladakilerden hangisidir?
a. Altn
b. Demir
c. Gmfl
d. Bakr
e. Kalay
2. Smerlerde, ilk yazl reformlar ile tannan Smer

kral kimdir?
a. Mesilim
b. Ur-Nanfle
c. Urukagina
d. Eannatum
e. Lugalzaggesi
7. fltar Kaps, Babil Kulesi ve dnyann yedi harikasndan biri olan Babilin Asma Baheleri hangi krallk
zamannda yaplmfltr?
a. Akkadlar
b. Eski Babil Devleti
c. Yeni Babil Devleti
d. Eski Assur Devleti
e. Yeni Assur Devleti
3. Akbabalar Steli, hangi Smer kral tarafndan

yaptrlmfltr?
a. Eannatum
b. Mesilim
c. Ur-Nanfle
d. Urukagina
e. Lugalzaggesi
4. Smerlerin .. 2900-2350 tarihleri arasndaki Erken
Hanedanlar Dnemi, Mezopotamyaya hangi kavmin
gelifliyle son bulmufltur?
a. Babilliler
b. Assurlular
c. Hititler
d. Akkadlar
e. Gutiler
5. Assurlularn Anadoludaki ana ticaret merkezi neresiydi?
a. atalhyk
b. Kanifl/Nefla
c. Alacahyk
d. Hattuflafl
e. Halaf
8. Afladaki kanunlardan hangisi Akkada yazlmfltr?

a. Urukagina Kanunu
b. Ur-Nammu Kanunu
c. Ana ttiflu Kanunu
d. Lipit-fltar Kanunu
e. Hammurabi Kanunlar
9. Smerlerde Su ve Yer Alt tanrs afladakilerden
hangisidir?
a. Utu
b. Enki
c. Dumuzi
d. nanna
e. Nanna
10. Mezopotamyada yaznn ilk defa ortaya kt kent
afladakilerden hangisidir?
a. Eridu
b. Ur
c. Lagafl
d. Uruk
e. Umma
46
Uygarlk Tarihi
Okuma Paras
Smer Okulu
Uygarlk tarihi asndan baklnca, Smerin kazand
en stn baflarlar, iviyazsnn geliflmesi ve bunun
dorudan uzants olan resmi eitim sistemiydi. .
nc binyln bafllarnda yaflayan isimsiz, uygulamaya eilimli Smer bilgeleri ve retmenlerinin yaratcl ve azmi olmasayd, gnmzn entelektel ve bilimsel baflarlarnn pek olanakl olamayacan sylemek bir abartma deildir. Elbette, ilk Smer iflaretleri
olan resimyazsn icat edenler, daha sonraki zamanlarda gelifltii haliyle okul sistemini kolay kolay ngremezlerdi. Fakat ncelikle zerlerinde ekonomi ve ynetimle ilgili yazlar bulunan binden fazla resimyazl
kk tabletten oluflan, bilinen en eski yazyla yazlmfl
belgeler arasnda bile okuma ve alfltrma yapma amal szck listeleri ieren pek ok tablet bulunmaktadr.
Bu da, daha . 3000lerde bile baz yazclarn retme ve renme zerine dflnmfl olduklarn gsterir.
Bunu izleyen yllardaki ilerleme yavafl oldu. Fakat .
nc binyln ortalarndan itibaren, btn Smerde
yaz yazmann resmi olarak retildii baz okullar bulunmufl olmaldr...
Smer okulunun bafl okul babas da denen
ummiayd. rencilere okul olu, mezunlara ise
eski gnlerin okul olu deniyordu. retmen
yardmcs aabey olarak adlandrlyordu ve
grevlerinden bazlar rencilerin kopyalamas iin
yeni tabletler yazmak, rencilerin kopyalarn gzden
geirmek ve ezberlerini dinlemekti. Dier retim
grevlileri arasnda, rnein izimden sorumlu kifli ve
Smerceden sorumlu kifli bulunuyordu. Ayrca
rencilerin okula devamndan sorumlu gzetmenler
ve disiplinden sorumlu zel grevliler vard. Okul
mdrne de okul babas denirdi. Smer
okullarndaki renciler byk olaslkla yalnzca
erkeklerden olufluyordu.
1. d
Kaynak: Kramer, S. N. (2002). Smerler. Tarihleri,

Kltrleri, Karakterleri, Kabalc Yaynevi, stanbul.
s. 303, 306.
2. c
3. a
4. d
5. b
6. e
7. c
8. e
9. b
10. d
Yantnz yanlfl ise Mezopotamyann Corafi

Koflullar ve Tarih ncesi konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Eski Mezopotamya Tarihi
Yantnz yanlfl ise Mezopotamya Hukuku konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Eski Mezopotamya Dini
Yantnz yanlfl ise Mezopotamyada Sanat ve
Kltr konusunu tekrar okuyunuz.

Sra Sizde 1
Mezopotamyada Paleolitik adan (Yontma/Eski Tafl
a) itibaren insanlar yaflamaya bafllamfllardr. Kuzey
yarm krenin byk bir ksm buzullarla kapl olmasna ramen Mezopotamya bu souk iklimden etkilenmemifl ve insanlar iin ok uygun bir yaflam alan olmufltur. Musul yaknlarnda Paleolitik an bafllarna
tarihlenen tafl aletler saptanmfltr. Kk gruplar halinde yaflayan bu ilk insanlar yaflamlarn kk, brtlen
tr bitkiler, yaprak toplayarak ve bazen de bunlara ek
olarak byk hayvanlar avlayarak salarlard. Kuzey
Irakta Kk Zap Blgesinde yer alan ve gnmzden yaklaflk 80.000 yl ncesine tarihlenen Barda-Balka kamp alan ve Byk Zap Nehri Vadisinde bulunan
fianidar Maaras Paleolitik a insanlarnn nemli yaflam alanlardr. fianidar Maarasnda homo sapiens neanderthalensis tr insana (Neandertal Adam) ait iskeletler ve kullandklar tafl aletler bulunmufltur.
47
Sra Sizde 2
.. 2. binyln bafllarnda Anadolu ile ticaret yapmaya
baflladlar. Oluflturduklar genifl ticaret a onlarn Mezopotamya kltrn farkl blgelere yaymasna ve
farkl kltrleri de Mezopotamyaya taflmasna neden
olmufltur. Anadoluda .. 1950-1750 yllar arasnda yaflanan Assur Ticaret Kolonileri anda Assurlu tccarlar Anadoluya ticaret yapmaya gelmifllerdir. Tccarlar
genellikle Anadoluda ihtiya duyulan tun yapmnda
kullanlan kalay ve eflitli kumafllar satyorlar, karfllnda da altn ve gmfl alyorlard. Anadolunun yaz
ile tanflmas ve tarih alara girmesi de yine Assurlu
tccarlar sayesinde olmufltur. Kltepe ren yerinde yaplan kazlarda Assurlu tccarlarn evlerinin bodrum
katlarnda ok sayda iviyazl tablet bulunmufltur. Anadolu halk da yazy renmifl ve .. 2. binyln bafllarnda Anadolu tarihi alarna girmifltir.
Sra Sizde 4
Neolitik Dnemde biimlendirilen en erken heykeller,
kabartmalar, mcevher ve kk el sanatlar ile teknolojik geliflmeyi gsteren mleki ark, araba tekerlei,
saban, yelkenli tekne, yap kemeri ve tonoz Mezopotamyal toplumlarn uygarla yaptklar katklardr. Heykeltrafllk, Mezopotamyallar iin nemliydi. En eski insan tasvirleri kire taflndan yaplmflt. Mezopotamya
heykeltrafll Yeni Smer Dnemi Gudea heykelleri ve
Hammurabi bafl ile stn bir noktaya ulaflmfltr. Kabartma sanat rneklerine de erken dnemden itibaren
rastlanmaktadr. Eannatumun Akbabalar Steli, Naram-Sin Kabartmas, Hammurabi Kanunlar Steli ve
Yeni Assur Dnemi savafl ve av kabartmalar, kabartma sanatnn en gzel rnekleridir.
Sra Sizde 3
Mezopotamyada tanrlarn tapnak-ev anlamna gelen
zigguratlarn altnda yafladna inanlrd. Zigguratlar
Smerlerden itibaren belli bir geliflim gstermifltir ve
Mezopotamyann en nemli mimari eser tiplerinden
biridir. Ziggurat, Smerlerin mimariye kazandrd bir
yap tipidir. Birok kentte, bir dizi platform ve zerindeki tapnaktan oluflan ziggurat bulunmaktayd. Platform zerine yerlefltirilmifl tapnak rnekleri, daha ..
5000 yllarnda Eriduda Ubeyd Dneminde grlmeye
bafllamfltr. Tam olarak Ziggurat denebilecek yaplar III. Ur Slalesinin ilk kral Ur-Nammu (.. 2112-2095)
tarafndan Ur, Uruk, Eridu ve Nippurda yaptrlmflt.
Yaplarn planlar benzerdir.
Taban dikdrtgendir ve yksek tapnaa dik ada birleflen merdivenle klmaktadr. Ana tapnak odasnda tanr tasvirleri bulunmaktayd. Tanrnn evi, dan
evi, gkle yer arasndaki balant olarak grlyordu.
Baflrahibe ayinlerde 30 farkl rtbede rahip ve rahibe
yardmc olmaktayd. Kurban kesme ve dua etme zel
tapnm elemanlarn oluflturuyordu. nsanlar tapacaklar tanry semekte zgrd.
Zigguratlar tanrlarn evi olmas yannda yazc okulu,
ktphane ve arfliv ifllevlerini de grmekteydi. En deerli metinler tapnakta saklanrd. Tapnaklara bal
okullarda yetiflen yazmanlarn yazd ya da kopya ettii eserlerle arflivler daha da zenginleflmifllerdir.
Bottero, J., M - J. Steve. (2002). Evvel Zaman inde

Mezopotamya, (ev. A. Tatler), stanbul.
Hrn, S. (1998). ivi Yazs: Ortaya kfl,
Geliflmesi, zm, stanbul.
Hooke, S. H. (2002). Ortadou Mitolojisi Mezopotamya, Msr, Filistin, Hitit, Musevi, Hristiyan Mitoslar, (ev. A. fienel), Ankara.
Krolu, K. (2006). Eski Mezopotamya Tarihi,
stanbul.
Knal, F. (1983). Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara.
Kramer, S. N. (2002). Smerler Tarihleri, Kltrleri,
Karakterleri, Kabalc Yaynevi, (ev. . Buze),
stanbul.
Kramer, S. N. (1999). Tarih Smerde Bafllar, (ev. H.
Koyukan), stanbul.
Maisels, C. K. (2000). Uygarln Douflu, Yakndouda Avclk ve Toplayclktan Tarma,
Kentlere ve Devlete Geifl, (ev. A. fienel),
stanbul.
Nissen, H.J. (2004). Ana Hatlaryla Mezopotamya.
Yakn Dou Arkeolojisinin lk Dnemleri,
stanbul.
Roaf, M. (1996). Mezopotamya ve Eski Yakndou,
(ev. Z. Kl), stanbul.
Yldrm, R. (2004). Uygarlk Tarihine Girifl, Ankara.
UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N

Eski Msr tarihinin genel hatlarn ve devlet rgtnn iflleyiflini aklayabilecek,
Eski Msrda bilim ve yaz alannda ne gibi alflmalar yapldn kavrayacak,
Eski Msr mimarisinin zelliklerini tanmlayacak,
Eski Msr dini ve l gmme geleneklerini aklayabilecek
Anahtar Kavramlar
Nil Nehri
Antsal Tapnaklar
Yukar Msr
Hiyeroglif Yaz
Afla Msr
Krallar Vadisi
Firavun
Takvim
Piramitler
Mumyalama
indekiler
Uygarlk Tarihi
Eski Msr Tarihi ve

Uygarl
ESK MISIR TARHNN GENEL

HATLARI VE DEVLET RGT
ESK MISIRDA BLM VE YAZI
ESK MISIR MMARSNN
ZELLKLER
ESK MISIR DN VE L GMME
GELENEKLER
Eski Msr Tarihi

ve Uygarl
ESK MISIR TARHNN GENEL HATLARI VE DEVLET
RGT
N
A M A
Eski Msr tarihinin genel hatlarn ve devlet rgtnn iflleyiflini

reneceksiniz.
Corafi Koflullar
Msr kltr, Nil Vadisinde geliflmifltir. Dar ve birka km genifllikte olan vadi kuzeyde Delta Blgesinden gneyde Assuandaki birinci alayana kadar uzanyordu. Msr, kuzeydeki Afla Msr (Nil Deltas) ve gneyde vadi boyunca uzanan
Yukar Msr olmak zere iki ayr blmden oluflur. Bat ve douda llerle, douda kyya paralel uzanan sradalarla, gneyi alayanlarla kuflatlmfltr. Bu blgede bulunan kayalklar geifli zorlafltrmaktadr. alayanlarn gneyinde ise Nubya
yer almaktayd. lkenin saldrya en ak blgesini kuzeyi oluflturmaktadr. Libya,
Sina Yarmadas ve Suriyeye Delta Blgesinden geitler vardr. lkenin bu flekilde dfl dnyadan soyutlanmfl olmas homojen bir Msr kltrnn oluflmasnn
ana nedenidir.
klim hemen hemen yaflsz olduu iin, topran verimlilii, tmyle Nil Nehrinin taflknlarna balyd. Dnyann en uzun nehri olan Nil (6695 km), Viktorya
Gl civarndan ortaya kar ve kuzeye doru akar. Uganda ve Sudan getikten
sonra Msra ulaflr. Akdeniz kylarnda bir delta oluflturarak denize dklr. Nehir zerinde kuzeyden gneye doru numaralanmfl 6 alayan vardr. Ekvatoral
yafllar sonucu Nil Nehri mays aynda ykselmeye bafllard ve temmuzdan ekime
kadar vadi zerinden akard. Bu mevsime eski Msrllarca Taflkn (akhet) denirdi. Kasmn baflnda sular ekilmeye bafllar, nehir yavafl yavafl yatana gerilerdi.
Nehrin getirdii miller, yatann iki yanna birikir ve Msrn en verimli tarm topraklarn olufltururdu. Topran yeniden ortaya kt bu mevsime Ekim (peret)
denirdi ve ekim faaliyetleri yaplabilirdi. Bu topraktan normal yamurla beslenmifl
topraa gre drt kat fazla rn alnabilmifltir. Marttan hazirana kadarki dnem
ise Hasat (shemu) mevsimiydi. Herodotos, Msr Nilin bir armaandr. diyerek
bu nehrin Msr iin tafld hayati nemi vurgulamfltr.
50
Uygarlk Tarihi
fiekil 3.1
Eski Msr Haritas
Kaynak: (E.
Hornung, Msr
Tarihi, stanbul,
2004, s. 11)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Eski MsrdaSIRA
Nil SZDE
Nehrinin taflknlarna gre belirlenen ka mevsim vard?
Msr Tarihi
D fi N E L M
Msrda Paleolitik (Eski Tafl a) adan beri insanlar yaflamaktayd. Paleolitik

kltrlerin izleri gnmzden 500.000 yl nceye kadar gitmektedir. Yaflam koflulS O R U
lar gnmzdekinden
farklyd, iklim daha nemli, gnmz ekvatoral iklimine daha yakn bir iklimdi. Bugn vadinin yarsndan fazlasn kaplayan Nil Nehri, o dnemde tm Dvadiyi
K K A T kaplyor ve daha sonralar l hline gelecek olan yerlerde insanlara zg yerleflim alanlarn evresinde topluyordu. Gnmzden 12000 yl
nce Sahrann kuraklaflmas ve lleflmesi sonucunda bu blgede avclk ve topSIRA SZDE
layclkla geinen halklar Delta Blgesine ve Nil Vadisine g ettiler. Cilal Tafl
a da denilen Neolitik ada insanlar ilk kyleri kurmufllar, hayvanlar evcillefltirmifller, tarm
yapmaya bafllamfllar ve anak mlek retmifllerdir. Neolitik ada
AMALARIMIZ
ve Slaleler ncesi Dnemde Afla Msrda Merimde (.. 5. binyl) ve El-Meadi
(.. 4. binyl), Yukar Msrda ise Badari Kltr (.. 4400-3800), ve Nagada (I,
K T(..
A P 4000-3000) nemli kltrlerdir. Kylerin birleflmesiyle kabile
II, III) Kltr
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
51
3. nite - Eski Msr Tarihi ve Uygarl
niteliindeki ynetim birimleri olan nomeler oluflmufltur. Her nomenin bir yerel
tanr ya da tanras vard. .. 3400den sonraki yllarda nomeler aralarnda birleflerek Afla Msr Krall ve Yukar Msr Krall olmak zere iki krallk oluflturdular. Bu krallklarn bafllangtaki baflkentleri Afla Msrda Buto, Yukar Msrda
Hierakonpolisti; daha sonra kuzeyde Sais ve gneyde Tinis ya da Abidos baflkent
oldu. Bu krallklarn koruyucu tanrlar Yukar Msrda Ktlk Tanrs Seth (Set),
Afla Msrda Gnefl Tanrs Horustu. Afla Msr krallar krmz, Yukar Msr
krallar beyaz bir ta takyorlard.
Yeni Krallk Dneminin baflnda yerleflmifl bir gelenee gre .. 3000 yllarnda
Menes (=Aha) adl efsanevi bir kral, o zamana kadar ayr krallklar olduu dflnlen
Afla ve Yukar Msr birlefltirmeyi baflarmfltr. Menesin gerekten yafladna iliflkin
izler kesinlik kazanmamfltr. lkenin birleflmesinden nceki dneme ait belgeler vardr. O dnemde Gney Msrllarn baflkenti olduu sanlan Hierakonpoliste Kuzey
Msrllarla savaflrken betimlenmifl Akrep adl bir kral gsteren antlar bulunmufltur.
lkenin gerek birlefltiricisinin de onun halefi
Narmer olduu sanlmaktadr. Hierokonpoliste bulunmufl olan, tapnaa adak olarak sunulmufl Narmer Levhas
ad verilen levhadaki kabartmalarda, Yukar Msrn tacn giyen Kral
Narmer Delta Blgesini
ele geirip, bir reisi esir
alrken betimlenmifltir.
Kral, levhann dier tarafnda da Afla Msrn
tacn giymifl flekilde resmedilmifltir.
Nome: Eski Yunancada

eyalet anlamna gelen
nomostan tremifltir.
Kabile niteliindeki ynetim
birimleridir.
fiekil 3.2
Narmer Levhas
Erken Devir (.. 3000-2650) (1-2. Slaleler)

lk iki slalenin ynetime geldii bu devirde Yukar Msrdaki Abidos, Afla Msrdaki Memfis ve Orta Msrdaki Tinis kentleri slalelerin oturduu kentlerdir.
Erken Devir sonlarnda Msrn snrlar gneyde Birinci alayana kadar uzanmflt. Bu dnemde Msr merkez devlet ynetimi oluflturulmufl ve yzyllarca kullanlacak olan krallk modeli gelifltirilmifltir. Daha nemli bir geliflme, hiyeroglif yaznn gelifltirilmifl olmasdr. Ayrca Msr sanat da klasik biimlerine kavuflmufltur.
Erken Devirde Eski Msrdaki nemli geliflmeleri maddeler hlindeSIRA
naslSZDE
yazabiliriz?
Eski Krallk (.. 2650-2134) (3-8. Slaleler)
D fi N E L M
3. Slalenin ikinci kral Coser (.. 2630-2611)in veziri mhotep tarafndan Sakkarada yaplan basamakl piramit firavun mezarlarnn ilk grkemli rneidir. mhoS O R U
tepin birok unvan yannda bafl heykeltrafl unvan da vard. Byk sayg gren
mhotep Yunan-Roma Dneminde de flifa datan bir tanr olarak tannmflt. 4.
D K(..
K A T 2575-2551)
Slale byk piramitlerin dnemidir. Bu slalenin ilk kral Snefru
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
52
Uygarlk Tarihi
Dahflurda iki, Meidumda bir piramit yaptrmfltr. Eski Krallk Dneminde infla
edilen nl piramitler o aa Piramitler a adnn verilmesine neden olmufltur.
4. Slale firavunlar Keops (.. 2551-2528), Kefren (.. 2520-2494) ve Mikerinos
(.. 2490-2472)un Gizede yaptrdklar piramitler, Msrn en grkemli antlar
olarak karflmza karlar. Bu slalenin dier firavunlarndan Racedef (.. 25282520) de kendisine piramit mezar yaptrmfltr. Antsal mimariye sahip olan piramitler g ve zenginliin simgesiydiler ve bugn dnyann yedi harikasndan birini
olufltururlar. Bu slale zamannda heykeltrafllk, kabartma, yazt ve mezar hediyelerinde de parlak, stn bir sanat anlayfl grlr.
4 ve 5. Slale tarihinin en nemli geliflmelerinden birini, gnefl dininin ortaya
kmas oluflturur. Msr firavunlar, Rann Olu (Gnefl Tanrsnn Olu=Horus),
unvann kullanmaya bafllamfllardr.
5. Slale zamannda piramitlerin boyutlar klmfltr. Bu slaleden Userkaf
(.. 2465-2458) Sakkaradaki basamakl piramidinin karflsnda Gnefl Tanrs Ra
iin antsal bir tapnak yaptrmfl ve ondan sonra gelen befl kral da bu tr tapnaklar piramit mezarlarnn yanna yaptrmaya devam etmifllerdir. Bu hanedann son
krallar zamannda gnefl dininin neminde bir azalma olmufl ve gnefl tapnaklarnn yapm sona ermifltir.
Eski Krallk zamannda Msr topraklar gneyde Afla Nubya, Kuzeyde Sina Yarmadasna kadar uzanyordu. Ancak 6. Slalenin son firavunu II. Pepi
Dneminde (.. 2246-2152) bir gerileme dnemi yaflanmfl 7 ve 8. Slaleler
zamannda (.. 2150-2134) bafla geen firavunlar genelde otoriteyi kaybetmifllerdir. Nubya zerindeki kontrol zayflamfltr. Eyaletleri ynetmek iin merkezden atanan valiler, atandklar blgeyi kendi mlkleri gibi grmeye bafllamfllar, karlar iin komflularyla atflmfllar ve valilik babadan oula geer hle
gelmifltir. Bundan sonra .. 2134-2040 yllar arasnda 9, 10 ve 11. Slaleler zamannda Birinci Ara Dnem yaflanmfltr. Bu dnemdeki slaleleri kendilerini kral ilan
eden valiler kurmufllar ve bunlar komflularna da krallklarn kabul ettirmifllerdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SZDE Msrda yaplan antsal yap tipleri nelerdir? Bu dnemin sonunEski KrallkSIRA
Dneminde
da firavunlarn otoritelerini kaybetmelerinin ne gibi sonular olmufltur?
D fi N E L M
Orta Krallk (.. 2040-1640) (11-14. Slaleler)

11. Slalenin son iki kral ve 12. Slale zamannda lkede yeniden birlik olufltuS O Rkenti
U
rulmufl ve Teb
Msrn merkezi hline gelmifltir. 11. Slale firavunlarndan
Tebli II. Mentuhotep (.. 2061-2010) yresel beylerle anlaflmfl, onlarn destei ile
lkenin birliini
salamfltr. Gebe saldrlarna karfl lke snrlarn gD K K yeniden
AT
venlik altna almfl, Msrn etkisini Nubyaya kadar uzatmfltr.
.. 1985 civarnda I. Amenemhet (.. 1991-1962)in tahta el koymas ile 12.
SIRA SZDE
Slale bafllar. Amenemhet, Orta Msrdaki Liflt kentinde yeni bir baflkent kurmufltur. Teb kenti de Yukar Msrn ynetim merkezi olarak kalmfltr. Amenemhet, firavunun lmnden
AMALARIMIZ yani kendi lmnden sonra tahtn el deifltirmesini kolaylafltrmak iin, olunu tahta ortak ederek yeni bir gelenek bafllatmfltr. Msr tarihinin en baflarl firavunlar arasnda gsterilen bu slale zamannda merkez devletin gc daha
ve yresel beyler tamamen etkisiz hle getirilmifltir. FiraK da
T A artmfl
P
vun III. Senusret (.. 1878-1841) Dneminde Msr o zamana kadarki en genifl snrlarna ulaflmfl, bugnk Sudann kuzeyindeki Nubya ele geirilmifl, Libyallarla
yaplan savafl
Ayrca Girit ve Suriye ile de ticaret iliflkileri iine girilT E L Ekazanlmfltr.
VZYON
N N
NTERNET
53
mifltir. Mentuhoteb ve 12. Slale firavunlar, glerini gstermek iin Nilin Birinci
ve kinci alayanlar arasna bir dizi kale infla etmifllerdir.
13. Slale dneminde bafla geen 70 kadar kral ksa srelerle tahtta kalabilmifllerdir. Bu firavunlar Msrn snrlarndaki hkimiyetlerini yavafl yavafl kaybetmeye
baflladlar. .. 1700lerden sonra Suriye zerinden Msra giren baz gebe kavimler Dou Delta Blgesini iflgal ettiler. Msrllar, bu gebeleri yabanc diyarlarn
flefleri anlamna gelen Hiksoslar olarak adlandrdlar. Hurri kkenli Hiksoslar Delta Blgesine egemen olmufllar ve 15. Slaleyi kurmufllardr. Memfisi ele geirerek,
Dou Deltasnda Avariste kendi baflkentlerini kurmufllardr. 17. yzylda Hiksoslar,
Nubyallarla ittifak yapmfllar, Nubya snrndaki kaleler Msrllarca birdenbire terkedilmifl, Orta Kralln baflkenti Liflt de istila edilmifltir. 15 ve 17. Slaleler aras
(.. 1640-1550) kinci Ara Dnem olarak adlandrlr. Hiksoslar, Msr kltrn
hemen benimsediler. Msr tanrs Sethi de tapndklar dier tanrlarn arasna kattlar. Bunun yannda Msra gelirken beraberlerinde koflumlu atlar ve yeni zrh eflitleri getirdiler ve bunlar sayesinde Msrllar kolayca malup ettiler. Ayrca lir ve
lavtay da Msrllara onlar tantmfllardr. Hiksoslar Dneminde Msr bir kltrel
zenginlik yaflamasna ramen izole bir blgede yaflayan Msrllar, dflardan gelen
bu istilaya alflamamfllar ve Hiksoslar hi benimseyememifllerdi. 1550lerde Teb
kentinden bir bey olan I. Ahmose (.. 1550-1525), Hiksoslarla mcadeleye giriflti.
nce Nubyallarla Hiksoslarn balantsn kesti, daha sonra Memfis ve Avaris kentlerini ele geirdi. Hiksoslara karfl, onlardan rendikleri atl savafl arabalarn kullanarak savaflt ve sonunda onlar yenerek Filistine srd. Nubya zerinde de Msr
egemenliini tekrar kurdu.
SIRA
SZDE
Firavun Amenemhet krallk sisteminde ne gibi bir yenilik yapmfltr?
Orta
Krallk Dneminin yklmasna hangi kavim neden olmufltur?
Yeni Krallk (.. 1550-1070) (18-20. Slaleler)
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Yeni Krallk Dnemi, 18. Slaleden I. Ahmosenin Hiksoslar yenip Msrda siyasal birO R U Dnemi filii tekrar kurmasyla bafllar. Hiksos istilas ile sarslan Msrn, YeniS Krallk
ravunlar savaflydlar, pek ok lkeyi fethederek byk bir imparatorluk kurdular. I.
Tutmosis (.. 1504-1492), .. 1500lerde kuzeye doru sefer yapp
D KFilistin
K A T flehirlerini
ele geirdi, Suriyedeki Mitanni Devletini malup ederek lkesinin snrlarn kuzeyde
Frat Nehrine, gneyde ise Drdnc fielaleye kadar geniflletti. Hiksos savafl taktikleSIRA SZDE
rini kullanmaya devam eden Msrllar Suriyeye kadar dayanmfllard. I. Tutmosisin kz, firavun II. Tutmosisin (.. 1492-1479) kraliesi olan Hatflepsutun olu yoktu.
vey olu III. Tutmosis (.. 1479-1425) tahta ktnda ok kk
olduu iin, ..
AMALARIMIZ
1473te I. Tutmosisin gerek vrisi olduunu iddia ederek taht ele geirdi. Bir kadn
firavun Msrn baflna geiyordu (..1473-1458). Onun zamannda Msr baflarl ve istikrarl bir dnem yaflad ve ok glendi. Orta Msr etkili bir flekilde
etmifl ve
K T kontrol
A P
orada pek ok tapnak infla ettirmifltir. Deir el- Bahride Hatflepsutun yaptrd mezar
tapna dnemin en nemli mimari yaplarndan biridir.
Hatflepsutun vey olu olan gl firavun III. Tutmosis yeniden
T E L E V Ztahta
Y O N getiinde (.. 1458-1425), vey annesinin antlar ve dikili tafllar zerine hiyeroglifle yazlmfl olan adn sildirtmifltir. Daha nce I. Tutmosis tarafndan malup edilen Suriyedeki Mitanni Krall Msra meydan okuyor ve Msr egemenliinden kurtulNTERNET
mak istiyordu. III. Tutmosis Filistin ve Suriye zerine en az 17 sefer
dzenledi. Frata kadar Suriye ve Filistini ele geirdi. Firavun kazand zaferi Karnaktaki Amon
Tapnann duvarlarna yazdrd. Nubya zerinde de egemenliini kabul ettirdi.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
54
Uygarlk Tarihi
fiekil 3.3
Firavun Eknaton
(IV. Amenofis),
kars nl kralie
Nefertiti ve
ocuklar
II. Amenofis Dneminde (.. 1427-1401)

Mitanni egemenlii kaybedildi. IV. Tutmosis
Dneminde (.. 1401-1391) Mitanni Krall
Anadoluda Hititlerin glenmesinden ekindii iin Msr ile barfl yapt. Filistin Msrllarda kald, Suriyede Mitanniler egemen oldu.
III. Amenofis (.. 1390-1353) Dnemi Yeni
Kralln en parlak dnemidir. III. Amenofis,
Kas ve Mitanni prensesleriyle evlenmifl ve barfl glendirilmifltir. Babil Akkadas diplomasi dili olarak kullanlmaya bafllanr.
III. Amenofisin olu IV. Amenofis (.. 1352-1335), .. 1350lerde Msrn geleneksel tanrlar yerine Gnefl (Aton) monoteizmini (tektanrclk) yerlefltirerek
dinde reform yapmak istemifltir. Bu bir gnefle tapma kltyd. IV. Amenofis olan
ismini Atonun hizmetkr anlamna gelen Eknaton olarak deifltirmifltir. Aton
iin Teb kentinde ilk tapnak yapld. Baflkent Orta Msrda yeni kurulan Akhetaton
(bugnk Tell el-Amarna) kentine taflnd. Burada yaplan Aton Tapnann zeri, dier Msr tapnaklarnn aksine gkyzne doru ak braklmflt. Eknatonla
ilgili resimler ve kabartmalarda firavun genellikle dorudan doruya flnlarn saan gneflin altnda gsterilmifltir.
IV. Amenofisin gnefli tek tanr olarak kabul ettirmek istemesi rahiplerin tepkisini ekmifltir. Bu nedenle lke karflkla srklenmifltir. Birok tapnak kapatlmfl, topraklarn btn kullanm haklar dorudan firavuna devredilmifl, ekonomik yap bozulmufltur. Ksacas yeni din benimsenmemifltir.
.. 1335te Eknatonun lmyle bafla geen Tutankaton (.. 1333-1323) kk yafltayd. Birka ay sonra ad Tutankamon olarak deifltirildi. Eknaton flehri tamamen terkedildi ve baflkent Teb flehrine taflnd. Tutankamon, eski Msr dini olan
Amon dinini ve politeizmi (ok tanrcl) geri getirmifltir. Firavun, daha 19 yaflnda iken hastalanarak lmfltr. Krallar Vadisindeki mezar 1922 ylnda bulunana
kadar bozulmadan kalmfltr ve ok zengin mezar armaanlar iermektedir.
Tutankamon ldnde Msr kt bir durumdayd. Bir komutan olan Horemheb
taht ele geirdi. Msrn idari yapsn dzeltti. Eknatonun Aton Tapnan yktrd.
Karnak Tapnan onartt. Kendisini 18. Slalenin son kral olarak tantt. Olu olmad iin krallk, arkadafl ve kendisi gibi bir komutan olan I. Ramsese geti.
I. Ramses (.. 1307-1306) 19. Slalenin kurucusudur. Onun ardllarndan 19.
Slale firavunlarnn en gls olan II. Ramses (.. 1290-1224), Msr lkesinin
kuzey snr kabul edilen Suriye egemenlii iin Hititlerle mcadele etmifltir. ..
1285 ylnda Suriyede Kadefl flehrinde Hitit Kral Muvatalli ile savaflmfltr. Tarihe
Kadefl Savafl olarak geen bu savafl sonucunda II. Ramses byk bir zafer kazandn iddia etmesine ramen, Hitit kaynaklarna gre yenilgiden flans eseri kurtulmufl ve savaflta baflar salayamamfltr. .. 1270 ylnda II. Ramses ve Hitit Kral
III. Hattuflili arasnda yaplan Kadefl Barfl Antlaflmas, tarihte iki devlet arasnda
yaplan ilk yazl antlaflmadr. Antlaflmaya gre Kuzey Suriye Hititlerde kalmfltr. II.
Ramses ayn zamanda III. Hattuflilinin iki kzyla evlenmifl, akrabalk iliflkileri kurulmufltur. II. Ramses ayrca saltanat srasnda yapt bayndrlk faaliyetleri ile de
hatrlanr. Delta Blgesinde Per Ramessuda grkemli bir baflkent kurmufltur. Baflkentte saray ile bafllca tanrlar olan Amon, Ra ve Set tapnaklar vard. Ayrca Teb
kentinde Nil Nehrinin bat kysnda etkileyici bir tapnak mezar olan Ramasseumu, Yukar Msrda nl Abu Simbel Tapnan da yaptrmfltr.
55
.. 1200lerde Merneptah (.. 1224-1214), Libyallarla birleflerek Delta Blgesine saldran Deniz Kavimlerini geri pskrtmfltr. 20. Slalenin gl firavunlarndan olan III. Ramses zamannda (.. 1194-1163) kinci Deniz Kavimleri G, Msr zorlamfl, ancak III. Ramses karadan ve denizden saldran Deniz Kavimlerini pskrtmeyi baflarmfltr. III. Ramses Teb flehri yaknlarndaki Medinet Habu
Tapnann duvarlarna yazdrd yaztlarda, Deniz Kavimlerine karfl kazand
zaferi anlatmfltr. Bu baflarya ramen lke karflklk iine girmifl, Suriye ve Filistin
elden kmfltr. Bu kral zamannda tarihte bilinen ilk grev yaflanmfltr. lkenin
iinde bulunduu karflklk ortamnda, devlet brokrasisinde yaflanan bir aksaklk
sonucunda kral mezarlarnn inflasnda alflan ustalara paylarna dflen tahl ulaflmaynca, ustalar greve gitmifllerdir.
20. Slalenin son krallarnn hepsi Ramses adn almfllar ve lkenin kt gidiflini durdurmaya alflmfllarsa da baflarl olamamfllardr. IV. Ramses (.. 11631156) zamannda Filistin, Suriye ve Nubya egemenlii kaybedildi. Libyallarn saldrlar durdurulamad. Kral mezarlar ve tapnak depolar halk tarafndan soyulmaya bafllad. Nubyadan getirilen asker birliklerle bu yamann nne geilmeye alflld. Daha nceki firavunlarn mezarlarndaki mumyalar 20. Slale firavunlar tarafndan alnarak Deir el-Bahrinin arkasndaki tepelerdeki gizli mezarlara taflnd.
.. 1070de XI. Ramsesin lmnden sonra Teb rahipleri merkez otorite
karflsnda glerini artrmfllar ve ayrlk hareketlere giriflmifllerdir. .. 1070712 yllar arasnda 3. Ara Dnem yaflanmfl ve Msr kk ynetim alanlarna
paralanmfltr.
Yeni Krallk Dneminde tahta geen kadn firavun kimdir? Suriye SIRA
egemenlii
SZDE iin hangi
devletle, hangi savafl yaplmfltr?
Ge Dnem (.. 712-332) (25-31. Slaleler)
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Msrda firavunlarn egemenliinin son bulmas sonucunda, .. 8. yzyln ortalaO R U

rnda Gney Msr, Nubya kkenli Kufliler Hanedan tarafndanS kontrol
edilmeye
baflland. Bu hanedann krallar kendilerini firavunlarn halefi olarak grmfllerdir.
.. 727 ylnda en hrsl krallar, Piankhi, kuzeye doru ilerledi, Delta Blgesini
DKKAT
eline geirerek, 25. Msr Slalesini kurarak egemenliini ilan etti.
Msr, .. 671de Assur Kral Esarhaddon tarafndan ele geirildi. .. 671de
SIRA SZDE
Memfis, .. 664-663 yllarnda Teb flehri iflgal edildi ve yamaland.
Kufliler gneye ekilmek zorunda kaldlar. Assurlularn ana vatanlar uzaktayd. Bu nedenle Msrn konrtroln yerel bir ynetici ile salamak istemifllerdir.
Kendilerine Sais
AMALARIMIZ
kentine bal kk bir Delta krallndan Psammetikos adl bir ynetici setiler.
Psammetikos diplomasi ve g kullanarak tm Msrda hkimiyetini kabul ettirerek 26. Slaleyi kurdu. Bu arada kuzeyden gelen Kimmer tehlikesi
K T AileP karfl karflya kalan Assur Msrla ilgilenememifltir. Psammetikos (.. 664-610) Msrn birliini tekrar salamfltr. Soylular, grkemli mezarlara gmlmfller, byk boyutlu
tapnaklar infla edilmifl ve ilk kez byk bir donanma oluflturulmufltur.
Ayrca
TELEVZYON
Psammetikos, Yunanl kolonistlerin .. 620 ylnda Sais flehri yaknlarnda Naukratis ticaret kolonisini kurmalarna izin vermifltir.
Firavun Amasis (.. 570-526) zamannda ise Msr son parlak dnemini yaflaT E R NIII.
E T Psammetimfltr. Amasisin lmnden hemen sonra Persler, .. 525te NKral
kos komutasndaki Msr ordusunu yenmifl ve Msr bir Pers eyaleti (satraplk) olarak kendilerine balamfltr. Persler 27 ve 31. Slaleleri kurmufllardr. .. 332 ylnda Byk skenderin Msr ele geirmesiyle Pers egemenlii son bulmufltur. lke
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
56
Uygarlk Tarihi
.. 332-323 tarihleri arasnda Byk skender mparatorluuna, skenderin lmnden sonra komutanlarndan I. Ptolemaios tarafndan kurulan Ptolemaioslar
Devletine balanmfl, .. 30 ylnda Ptolemaioslar Devletinin Roma tarafndan ortadan kaldrlmasndan sonra bir Roma eyaleti hline (Aegyptus) gelmifltir. Bizans
Dneminden sonra, .S. 640larda Araplarn eline gemifltir.
Devlet Ynetimi
Msr, dier n Asya krallklar gibi mutlak bir krallkt. Firavun szc byk ev
anlamndadr. Bu szcn kral anlamnda kullanlmas Yeni Krallk Dneminden
itibaren kabul grmfltr. Firavun, tanrlarn yannda gsterilir ancak tanr deildir.
Tanrnn yeryzndeki temsilcisidir. Horusu temsil eder, Gnefl Tanrs Ra nn
oludur. Orta Krallk zamannda firavunlar tanr olarak grlmez, aksine firavunluunun tanrlar tarafndan onaylanmas gerekirdi. Yeni Krallk zamannda yaflayan firavunlar ise tanrsallafltrlmfltr. Firavun, tanrnn temsilcisi olarak topraklarn, mallarn ve insanlarn sahibidir. Firavunun insanlarn hizmetinde besleyici olma, hak hukuk salama ve savafllk gibi ifllevleri olmas gerekiyordu. Hkmdar,
uyruklarn beslemekle ve ihtiyalarna gre donatmak, adaleti salamak ve yasalar yapmak ile grevlidir. Ayn zamanda ordunun baflkomutandr. Tanrlarn tapnaklarn infla etmek, geniflletmek, ayn zamanda da kltlerine nezaret etmek zorundadr. Firavunun tanrlardan ald meflruiyeti genellikle babadan oula ya da
kardeflten kardefle geer. Erkek vris olmamas durumunda kraliyet ailesinden bir
kzla evlenen erkek kralla sahip olabilirdi.
Firavundan sonra en nemli kifli, firavunun yardmcs olan vezirdi. Merkezden
atanan eyalet valileri, kral adna lkeyi yneten vezire karfl sorumluydular. Vezir,
ayn zamanda baflyarglk grevini yrtyordu, ekonomiden, hazineden ve btn yap ifllerinin denetiminden sorumluydu. 18. Slale krallarndan II. Amenofis
(.. 1427-1401) Dneminden bafllayarak, ynetim sorumluluunu lkenin kuzeyinde ve gneyinde iki vezir paylaflmfltr.
Yeni Krallk Dneminde geliflen ordu, kraln olu olabilen bir baflkomutan tarafndan ynetilmifltir.
Memurlar okuma yazma bilenler arasndan seiliyordu. Tarla snr lme, vergi toplama, hukuk ve ordu ile ilgili ifllere bakarlard. Msr, gl dnemlerde eyaletlere blnerek idare edilmekteydi. Her eyaletin baflnda firavun tarafndan tayin
edilmifl bir vali bulunurdu. Bir baflka snf olan rahipler din gcn ellerinde bulunduruyorlard. Memurlar ve rahipler devletin gcn kaybettii zamanlarda nfuz mcadelelerine giriflmifllerdir.
Memurlar ve rahiplerin altnda ok genifl bir ifti tabakas vard. Mlk ve toprak daha Eski Krallk Dneminden itibaren devlet mal saylyordu. ifti tabakas
ounlukla baml durumdayd. Bunlardan baflka zanaatkrlar da baflka bir snf
oluflturmaktayd. .. 2. binyldan itibaren kleler de grlmeye bafllar. Ancak Msrda kleliin ekonomik bakmdan zel bir nemi olmamfltr.
SIRA SZDE
Eski MsrdaSIRA
ynetim
SZDE flekli neydi? Devlet ynetiminin en stnde kimler vard?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
57
ESK MISIRDA BLM VE YAZI

A M A
Eski Msrda bilim ve yazy reneceksiniz.
Bilim
Msrllarn matematik bilgisi Mezopotamyallarnkinden daha dflk dzeyde idi.
Matematik, taynlarn paylafltrlmas gibi idari grevler nedeniyle gelifltirilmifltir.
Farkl grevler yapan kiflilerin, paylar da farklyd. Msrllar pay birden byk
olan kesirleri hesaplarken zorluk ekiyorlard. 7/8i ifade etmek istediklerinde1/2+1/4+1/8 fleklinde gsterirlerdi. Aritmetik bilgileri de basit dzeyde idi. Ancak geometri konusunda ileri dzeyde bilgiliydiler. Msr geometrisi baz problemlerin zmleriyle alan ve hacim ls fleklinde karflmza kmaktadr. zellikle taflknlardan sonra Nil kenarndaki tarla snrlarnn saptanmasnda geometri
ok nemliydi. Msrllar kenar uzunluklarnn oran 3, 4, 5 olan genin hipotensnn karflsndaki ann dik a olduunu biliyorlard. Baz bilim adamlar Msrllarn Pisagor Teoremini bildiklerini dflnmektedirler. Pi saysn gerek deere (3.1416) ok yakn olarak 3,16 olarak hesaplamfllard. Bir genin alann da
hesaplayabiliyorlard.
Eski Msrda yaflayan insanlar tp konusunda da baz bilgilere sahiptiler. Yaflam
sresi azd. ocuklarn anne stnden kesildikleri yafl olan 3 yaflnda ocuk lmlerinin yzdesi ok yksekti. Genellikle ortalama mr 29 yld. Parazit hastalklar, verem, difl eti iltihab yaygn grlen rahatszlklard. Msrl doktorlarn krklar ve ak yaralar iyilefltirebildikleri saptanmfltr. Ancak insan vcudunun nasl alfltna iliflkin bilgileri geliflmemifltir. Kalbin vcudun merkezi olduu, kan yannda salya, idrar ve sperm gibi svlarn da kalpten kt dflnlmekteydi. Msrllarn .. 3000lerde gelifltirdikleri Msr takvimi, Dnya Kltr Tarihi asndan
nemli olmufltur. Nil Nehrinin periyodik taflknlarna dayanan bir takvimdir. Bu
takvime gre bir ylda drder aylk 3 mevsim (Taflkn, Ekin, Hasat) vard. Buna dayanarak bir yl 30 gnlk 12 aya blmfller, buna 5 gn ekleyerek 365 gnlk bir
gnefl yl gelifltirmifllerdir. Ancak 365 gne ilaveten altflar saatten 4 ylda bir oluflan artk gn olmad iin Msrllarn gnefl yl her drt ylda bir 1 gn geri kalyordu. Daha sonra Julius Caesar bu takvime her drt ylda bir fazla gn ekleyerek, Msr takviminin bir yldaki 6 saatlik hatasn dzeltecektir. .S. 1582de Papa
XIII. Gregor tarafndan yaplan dzeltme sonucunda, bugn hl kullandmz
Gregoryen takvimi ortaya kmfltr.
Msrllar basit gnefl saatleri de yapmfllardr. zerlerinde saati gsteren izgiler vardr ve gneflin glge uzunluuna gre saat tespit edilebiliyordu.
Eski Msr takviminin Dnya Kltr Tarihi asndan nemi nedir? SIRA SZDE
Yaz
Gregoryen Takvimi: Miladi

takvimin yanlfl olduunu
dflnd yerlerini
dzeltmek iin Papa XIII.
Gregor tarafndan yaptrlan
takvimdir. 1582 ylnda
kabul edilmifltir Julien
takvimine 10 gn ilave
edilmifltir; 5 Ekim gn, 15
Ekim olarak kabul edilmifltir.
O gn cumadr ve bu
deiflmemifltir. Gnefl
sistemi takvimler iinde
yanlfl en az olan takvimdir.
Bir senede 24 saniye hata
oluflur yani takvim
hesaplamasnda 1 gnlk
hatann ortaya kmas iin
3600 yl gemesi gerekir.
Jlyen ve Gregoryen
takvimlerini birbirine
evirmek iin 13 gn ilave
etmek ya da karmak
gerekir. Bunun nedeni iki
takvim arasndaki farkn her
400 ylda 1 gn artmasdr.
2100 ylndan sonra bu fark
14 gne kacaktr.
fi N E L M
Eski Msrda .. 3000 yl civarnda yaz ortaya kmfltr. Baz Darafltrmaclar
Msrllarn yazy Mezopotamyallardan rendiklerini dflnmektedirler. Msrllar yazS Okendilerine
R U
y Mezopotamyadan renmifl olsalar bile, takliti olmamfllar ve
zg
bir yazy gelifltirme baflarsn gstermifllerdir. Her iki yaz sistemi arasnda byk
farklar olmas bunu aka kantlamaktadr. Yaz Msrda da Smerlerde olduu giDKKAT
bi eflyann fleklini izmekle bafllamfltr. Ancak Smer yazsndan farkl olarak Msr
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
58
Uygarlk Tarihi
Hiyeratik Yaz: Kutsal yaz.

Hiyerogliflerin el yazs hali
olarak dflnlmelidir. Msr
rahipleri ve katipler
tarafndan kayt tutmak iin
kullanlmfltr.
Kopt Yazs: Hristiyan
Msrllarn (kpti) Yunan
alfabesine yaptklar 6
harflik ilave ile oluflan yaz.
SIRA SZDE
hiyeroglifi temelde resim biimindedir. En basit dzeyde hiyeroglif, yazcnn ifade

etmek istedii nesnenin resmedilmesi biiminde oluflmufltur. Buna piktogram denir. Bir insan anlatlacaksa insan resmi, balk anlatlacaksa balk resmi izilirdi. Piktogramn sesi ayn zamanda uzun bir szcn iinde hece olarak da kullanlabilirdi. Piktogramlar, soyut kavramlar da temsil edilebilirdi. rnein bir papirus rulosu, yazmak anlamndadr.
Hiyeroglif yaz (Eski Yunanca: hieros: kutsal, graphikos: oyma=hieroglyphikos)
zellikle kutsal metinlerin tafla kaznmasnda kullanlan resm bir yazyd. Msr yazl belgelerinin byk bir ksmn oluflturan ynetim ve hukuk metinlerinin yazmnda gn getike en yaygn hiyeroglif iflaretleri ksaltlarak kullanlmaya baflland. Zamanla bu ksaltmalar oalnca hiyerogliften tmyle farkl bir yaz olan hiyeratik yaz ortaya kt. Hiyeroglif yazya gre ok daha ksa srede yazlabiliyordu. Hiyeratik yaz .. 200e kadar kullanlmfltr. .. 700den sonra hiyeratik
yaznn basitlefltirilmifl hli olan demotik (Eski Yunanca: demotikos: halkla ilgili)
denilen halk yazs ortaya kmfltr. Bu yaz halkla ilgili hukuki metinlerde kullanlmfltr. .S. 3. yzyldan itibaren demotik yaznn yerine kopt yazs denilen bir
yaz tr kullanlmfltr.
Msr hiyeroglifleri 1822 ylnda Eski Msr Uzman ve Dilbilimci Jean-Franois
Champollion tarafndan zlmfl ve Eski Msr tarihi ve uygarl ile ilgili pek ok
gvenilir bilgiye ulafllmfltr. Msr yazsnn belirgin zellii, onun her zaman aslna bal kalmfl olmas ve basit iflaretlerden oluflmufl olsa bile Fenike, Eski Yunanca
ve gnmzn modern dillerinin yazlar gibi alfabetik olmasdr. Bu yaz, daha
sonra oluflan komflu alfabetik yazlar ve Fenike yaz sistemlerini, harf yazs fikri
bakmndan etkilemifltir.
Eski Msrda yazc okullar da vard. nk eflitli devlet kurumlarnda alflacak memurlarn okuma yazma bilmesi gerekmekteydi. Saray, ordu ve tapnaklarda
yazc okullar almaktayd. retmenler, ounlukla rahiplerdi. Kk kylerde
ise yazclar ailelerine ve akrabalarna okuma yazma retirlerdi. rencilere ncelikle hiyeratik yaz, daha sonra daha karmaflk olan hiyeroglif yaz retilirdi.
renme sreci uzundu. Baz Msr kaynaklarna gre bu sre 12 yla kadar kyordu. renilmesi gereken yzlerce iflaret vard ve hiyeroglif yazmak bafll baflna bir sanat hline gelmiflti. Hiyeroglif yazabilmek byk bir saygnlk kazanmak
anlamna geliyordu ve yneticilik grevine doru giden yolu ayordu. Okuma
yazma renen renciler corafya, matematik, edebiyat, tarih, ticaret, din ve anatomi dersleri de gryorlard.
Msrllar yaz yazmak iin papirsleri kullanyorlard. Papirs, Nil Nehrinde
yetiflen saz tr bir bitkidir. Bitkiyi kt hline getirmek iin, gvdesinden ince fleritler kesilir, dz bir zemine nce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve preslenerek kurutulurdu. Yaklaflk 48x43 cm boyutlarndaki her tabaka u uca eklenerek
40 m uzunlua kadar ulaflan papirs rulolar yaplabilirdi. Yaz, yatay fleritlerin olduu yze, siyah mrekkep kullanlarak, kolonlar hlinde yazlr, nemli szcklerin alt krmz afl boyasyla izilirdi. Papirsler yazldktan sonra rulo hlinde
saklanrlard. Pahal ve nadir bulunan bir malzemeydi. zerine yaz yazmak da beceri isteyen bir iflti. Bu nedenle okullarda renciler kopya etmeleri iin verilen
metinleri, devlerini anak mlek paralar ya da kire tafl paralar zerine yazyorlard. Yeni Krallk zamannda tahta tabletler de kullanlmfltr.
Eski MsrdaSIRA
kullanlan
SZDE yaz tipleri nelerdir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
59
ESK MISIR MMARSNN ZELLKLER

A M A
Eski Msr mimarisinin zelliklerini reneceksiniz.
Eski Msr mimarisi, antsal rnekleri olan mezarlar ve tapnak yaplarnda younlaflmfltr. Saray yaplar ise gnmze kadar korunamamfltr.
Mezarlar
Msr krallar .. 3000lerde kerpiten yaplmfl mastaba ad verilen mezarlara
gmlmfllerdir. Dik bir kuyu iinde, zemin seviyesinin altnda bir mezar odas
bulunur. Mezar odasnn tam zerinde zemin seviyesinde dikdrtgen planl, kerpi ya da tafltan bir yap yer alr. Yapnn dou yzne lnn ruhunun (Ka) geebileceine inanlan sahte kap yaplrd. Buras aslnda kk bir odayd. Kapnn zerinde lnn unvan ve ad yazlrd. 3. Slale zamannda oda geniflletilmifl, 4. Slale zamannda ise oda iine bir sunak eklenmifltir. Sunak zerine yiyecek maddelerini sembolize eden maddeler ya da gerek yiyecekler braklrd.
Ayrca odaya lnn heykel ve heykelcikleri konulurdu. Eer lnn mumyas
bozulursa, ruhun bu heykellerden birinin iine gireceine inanlrd. Oda duvarlar gnlk hayattan alnan resimlerle sslenmifltir. Halk tabakas da mastabalara
gmlmfltr. Halka ait mastabalarda, oda duvarlarnda ekim, hasat, ba bozumu, hayvanclk, balklk, avclk, dokumaclk gibi ifller bafltan sona kadar bir
film fleridi gibi her aflamas (ekme, bime, balyalama) ile resmedilmifltir. Bunlarn yannda
oyunlar, danslar, yelkenliler gibi sahneler de vardr. Bu sahnelerde mezarda yatan kifli, faaliyetleri bizzat ynetir flekilde gsterilmifltir. Daha
sonra 6. Slale zamannda mezar odalarnda duvar resimleri yannda
lnn biyografisi de yer
almfltr. Mastabalar piramitlerin yaknna infla edilmifllerdir.
Msrda 3. Slaleden itibaren krallara byk mastabalar fleklinde mezarlar
yaplmaktayd. Firavun Coserin nl basamakl piramidi .. 2630larda yaplmfltr ve kral mezarlarnn ilk antsal rneidir. Coserin veziri olan mimar mhotep, Sakkarada, tafltan bir mastabann zerine bir dierini infla ederek basamakl piramidi yapmfltr. Bu piramitte gm odas, toprak hizasnn altndadr. Msr
firavunlar .. 2630 ile 1640 yllar arasnda kendilerine piramit biiminde mezarlar yaptrmfllardr. Bu tipte byk mezar antlar, firavunlarn lmlerinden
ok nce yaplmaya bafllanmaktayd. Piramitlerin iki ana tr vard: Basamakl
piramitler ve Gerek piramitler. Gerek piramitler 4. Slaleden itibaren yaplmaya bafllanmfltr. Bunlar basamakl piramitlerin geliflmesi sonucu ortaya kmfllardr. Basamakl piramitten, gerek piramit mezar antlarna geifl, 4. Sla-
fiekil 3.4
Bir mastabann
kesiti
Kaynak:
www.ajchs.union.k12.il.us/Dillow,
%20A/40mastaba.jpg 23.02.2011
60
Uygarlk Tarihi
lenin ilk firavunu Snefrunun Memfisin 50 km kuzeyindeki Meidumda ve Dahflurda yaptrd piramit mezarlarda grlebilmektedir. Ancak mimarlar henz
tam bir piramit yapmay baflaramyorlard. Meidumdaki piramidin st ksm eimi artrlarak bitirilebildiinden bu piramit eik olmufl ve eri piramit olarak adlandrlmfltr. 4. Slale firavunlarndan Snefrunun olu olan Keops, Gize platosunda tam bir piramit yaptrmay baflarmfltr. Bugne kadar yaplmfl en byk
piramit olan bu piramidin yannda yer alan olu Kefren ve Mikerinosa ait piramitler daha kk boyutlardadr. Bu piramit mezarlar tafltan infla edilmifllerdir.
Antik dnyann 7 harikasndan biri olan Keops Piramidinin kenar uzunluu 230
m, ykseklii 146 mdir. Her piramit de Eskiada soyulmufltur.
Piramitler tek bafllarna durmazlar, bir cenaze kompleksinin parasdrlar. rnein Kefrenin piramit mezarnn dou kenarnda cenaze treninin yapld bir
tapnak ve tapnaa ulaflan zeri kapal bir koridor bulunmaktadr. Keopsun piramidinin dousunda ve batsnda mastaba mezarlar bulunmaktayd. Kral ailesinden
gelenler dou kesimindeki mezarlara, yksek grevliler ise bat kesimdeki mezarlara gmlmfllerdir.
5. Slale firavunlar piramitleri daha kk lekte yaptrmfllardr. Piramit yapm Orta Krallk Dnemine kadar devam etmifltir. Piramitlerin her trl abaya
ramen kolaylkla soyulmas, piramidin altna ya da iine infla edilen mezar odalarndaki hediyelerin, mezar soyguncular tarafndan talan edilmesi zerine, Orta ve
Yeni Krallk zamanlarnda kaya mezarlarna arlk verilmifltir. Orta Krallk zamannda Deir el-Bahride yaplan Mentuhotepin kaya mezar ve Yeni Krallk zamannda Haepsutun Deir el-Bahrideki kaya tapnak mezar bunlarn antsal rnekleridir. Yeni Krallk Dneminde mezar soyguncular nedeniyle kaya mezarlar ok
gizli yerlere yaplmfllardr. Krallar Vadisinde bulunan gizli kaya mezarlar koridorlar, gizli geitler, sahte mezar odalar ve gerek mezar odasndan oluflacak flekilde
karmaflk yapda yaplmaya bafllamfllardr.
Ge dnemde ise antsal mezarlar yerine byk lahitler kullanlmfltr.
Halk tabakas da krallar gibi Yeni Krallk Dneminde kayalklar iine oyulan
mezar odalarna, ge dnemde de lahitlere gmlmfllerdir.
Tapnaklar
Erken devirde yaplmfl olan tapnaklar konusunda ok az bilgimiz vardr. Hierakonpolis flehrinde yuvarlak planl bir tapnaa ait izler bulunmufltur. Eski Krallk
zamannda yaplmfl tapnaklarn en gzel rnekleri Gnefl Tanrs Ra iin yaplanlardr. 5. Slale krallarndan Neuserre tarafndan Abu Gurabda yaptrlan Gnefl
Tapna en gzel rneklerden biridir. Tapnan en belirgin zellii iinde bir sunan bulunduu ak avlu ve gnefl tanrsnn simgesi olan kaln bir dikili tafltr.
Tapnak alann snrlayan duvarlarn dflnda piflmifl topraktan bir kayk vardr. Eski Msrllar, Gnefl Tanrs Rann gece bu kaya binerek gece yolculuuna ktna inanyorlard. 5. Slalenin btn firavunlar bu tr gnefl tapnaklarn piramitlerinin yan baflna yaptrmfllardr.
Orta Krallk zamanndan kalan tapnaklarn ou orijinal planlarn koruyamadan gnmze kadar gelmifllerdir. Bunlarn bazlar Hiksoslar tarafndan tahrip
edilmifl, bazlar da 18. Slale krallar tarafndan gelifltirilmifllerdir. Deir el- Bahride
bulunan Mentuhotep Tapna, Orta Krallk zamanndan gnmze kadar bozulmadan gelebilen tapnaklardan biri olarak gsterilmektedir. Kayalk bir dan yamacna yaplan tapnak, len insanlar iin yaplan ayinlerde kullanlan bir tapnaktr. Bir baflka deyiflle tapnak, l klt ile ilgilidir.
61
fiekil 3.5
Abu Gurab Gnefl
Tanrs Tapna
Gnefl teknesi
Maviler Odas
Mabed
obelisk
yukar tapnak
ak avlu
Kaynak: Baines, J.-J.

Malek, Eski Msr,
stanbul, 1986, s.
150.
rap
mih rk)
u
s
(
kk kesim evi
koridor
depolar
yolu
byk kesim evi
tula zel
evler
Yeni Krallk zamannda tapnaklar, byk tanrlara adananlar ve l klt ile ilgili mezar tapnaklar olmak zere iki tiptir. Firavun Hatflepsutun Deir el-Bahride
Krallar Vadisinde bulunan terasl tapna ve II. Ramsesin Ramseseumu l klt ile ilgili tapnaklardr.
Byk tanrlara adanan tapnaklar ise Yeni Krallk zamannda ok nem kazanmfltr. lke dflna sefere kan Msr krallar yaptklar savafllarda baflar kazandklar zaman tanrlara flkranlarn sunmak iin yeni tapnaklar yaptrmfllar ya da eskilerini gelifltirmifllerdir. Karnak ve Luksor tapnaklar bu trde tapnaklarn en gzel rnekleridir.
fiekil 3.6
Luksor Tapna
Kaynak: www.richardseaman.com/Wallpaper/Travel/Egyp
t/index.html 23.02.2011
62
Uygarlk Tarihi
II. Ramses tarafndan byk tanrlar iin kaya tapnaklar da yaptrlmfltr. Bunlarn en gzel rnei Abu Simbelde bulunan kaya tapnadr. n cephesinde 20
m yksekliinde oturur durumda II. Ramsesin 4 heykeli bulunmaktadr. Tapnan i duvarlarna Kadefl Savafln tasvir eden renkli resimler yaplmfltr.
Saray yaplarnn hemen hemen hepsi kerpiten yapldklar iin gnmze kadar gelememifllerdir. zellikle Yeni Krallk Dneminde Teb flehri saray yaplar
nemliydi.
ESK MISIR DN VE L GMME GELENEKLER

AM A
Eski Msr dini ve l gmme geleneklerini reneceksiniz.
Din
Din, Msr kltrnn tmn kapsar. Krallar tanrlara karfl dinsel grevlerin yaplmasn salar. Tanrlara duyduklar hayranl, saygy dile getirirler, onlara eflitli sunular yaparlar ve niteliklerini verler. Din tapnmlar rahipler tarafndan yrtlyordu. Tanrlar da buna karfllk krala ve lkenin insanlarna iyilik bahflederlerdi. nemli klt merkezleri arasnda Heliopolis, Memfis, Abidos ve Teb flehirleri saylabilir.
Slalelerden nceki dnemde hayvan biimli tanrlar vard. Bunlar totem din
inanflndan kaynaklanmaktayd. Totemler zamanla nomelerin tanrlar dzeyine
ykselmifllerdir. Daha sonra tanrlar insan biiminde dflnlnce hayvan totemlerinin baz uzuvlar insan vcuduna eklenmifltir. Bylece hayvan bafll insan vcutlu tanr betimlemeleri ortaya kmfltr.
Belli bafll Msr tanrlar flyleydi: Gk Tanras Nut; Yer Tanrs Geb; Hava
Tanrs fiu; Gkyz Tanrs fiahin Bafll Horus, Gnefl tanrlar fiahin ya da fiahin
Bafll Ra, Amon ve Aton; Ay Tanrs Hons; Timsah ya da Timsah Bafll Sularn Tanrs Sobek; Apis Boas; Balkl Kuflu Bafll Yazma ve Sayma Tanrs Thoth; Yaban Eflei Bafll, Dzensizliin, llerin, Frtnalarn ve savafln tanrs Set; Mumyalama ile ilgili Nekropolis Tanrs, akal Bafll Anubis; lm ve br Dnya
Tanrs Osiris; Osirisin Kars Koruyucu Tanra sis; Aslan ya da Kedi Bafll Savafl
Tanras Bastet; Mumya Biimli nsan fieklinde Bereket Tanrs Min; Aile Tanrs
ve Gen Kzlarn Koruyucusu Bes; Su Aygr ve Hamile Kadn Vcudu Karflm
Olan Hamile Kadnlarn Koruyucusu Taveret, Doruluk ve Adalet Tanras Maat.
IV. Amenofis (Eknaton) Gnefl Tanrs Aton dinini nermifl ancak gnefli tek
tanr olarak kabul ettirmeye dayal bu dini yaymakta baflarl olamamfltr. Onun
lmnden sonra eskiden olduu gibi Amon dinine geri dnlmfltr.
l Gmme Gelenekleri
Msrda yaflam sresi ksa olduu iin yirmili yafllarna ulaflacak kadar uzun yaflayanlar mezarlarn planlamaya bafllarlard. len kiflinin lmden sonraki yaflamna
karar verilen bir duruflma, tanrlar katnda yaplrd. Duruflmaya Osiris baflkanlk
ederdi. Duruflmada ayrca lnn nnde yalvarmak zorunda olduu krk iki yarg bulunurdu.
Anubis lmller lkesinde gereklefltirilen kalbi teraziye koyma seromonisine
de efllik ederdi. lnn kalbini terazinin bir gzne koyard.
63
fiekil 3.7
Osiris
baflkanlnda
ller mahkemesi
Terazinin dier tarafna da drstl ifade eden bir ty konulurdu. Kalp tyden daha hafif gelirse kiflinin iyi bir hayat geirdii kabul edilirdi ve yeni hayatna
geifline izin verilirdi. Kalp tyden ar gelirse, gnahkr lnn kalbi korkun bir
canavar tarafndan yutulurdu. Bu srada btn olup biteni tanrlarn ktibi tanr
Thoth yazarak not alrd.
Slaleler ncesi dnemde ller l kenarna alan ukurlara gmlyor ve scak kum cesedin nemini alarak, kurumasna neden oluyordu. Bunu tesadfen gren Msrllarda, ldkten sonra ruhun bedene tekrar girip br dnyada yaflamaya devam edebilmesi iin, bedenin korunmas gerektii inanc geliflti. Bu nedenle
cesetlerin mumyalanmas gerekiyordu. Slalelerin bafllangcndan hemen nce cesetler sandukalara konulmaya baflland ve kum ile temas kesildi. Bu nedenle de
cesedi korumak iin mumyalama teknii gelifltirildi. Mumyalama iflleminin gereklefltirildii mekn taflnabilir, lnn evi yaknna kurulan bir adr veya tapnaklarla balants olan zel bir mumyalama yeriydi.
ncelikle vcut ykanyordu. Daha sonra zel bir masaya yatrlyordu. Burun
deliinden engele benzeyen bir alet yardm ile beyin ve i organlar dflar karlrd. Vcut iindeki yumuflak ksmlarn karlmasnn nedeni rmeyi nlemekti. Gz ve yanaklarn kmemesi iin bu yumuflak ksmlara keten tamponlar konuluyor, lnn gz kapaklar da kapatlyordu. Karnn sol alt ksmnda kk bir yark alarak mide,
karacier, akcier ve barsaklar karlyordu. Kalp
vcut iinde braklyordu.
Bu organlar natron ile kurutulduktan sonra
kanopik ad verilen 4 adet vazo iine konulurdu.
Bu vazolar Osiris ve sisin olu olan Horusun 4
olunun bafln temsil eden figrler fleklindeydi.
akal bafll Duamutef mideyi, flahin bafll Kebehsenuf barsaklar, maymun bafll Hapy akcieri, insan bafll olan mset karacieri korurdu.
Boflalan yerler hurma flarab ve bitkilerle ykanyordu. Bir eflit tuz olan natron vcut iine ve
dflna konularak 40 gn bekletiliyor ve vcudun
nemi alnyordu.
Vcut bu ifllemlerle kurutulduktan sonra, yalanr, erimifl reine srlr ve keten bezlerle sarlrd.
Natron: Karbonat,
bikarbonat, klorid ve sodyum
slfat karflm. Nil Nehrinin
kenarnda doal olarak
bulunuyordu.
fiekil 3.8
Mumya ve Ahflap
Sanduka.
Kaynak: Baines, J.Malek, J. (1986)
Eski Msr, stanbul
s. 216.
64
Uygarlk Tarihi
Sarglar arasna muska ve taklar konulurdu. Hazrlanan mumya ahflap bir tabuta,
ancak len kralsa biri altndan dier ikisi ahflaptan 3 tabut iine konurdu ve bu tabutlarn hepsi son kez tafl bir lahitin iine yerlefltirilirdi. Kanopik vazolar da yanna koyulurdu. Mumyalama ifllemi toplam 70 gn srerdi.
Mumyalama sadece insanlara deil kutsal saylan kedi, boa, timsah gibi hayvanlara da yaplrd.
Mumyalama ayinlerine katlan kifli says, o kiflinin toplum iindeki statsn
gsterirdi. Zengin kifliler para deyerek ilahi okuyan Kiten adl kadnlar tutarlard.
Kurban edilecek hayvanlar taflyan Saptis denilen kifliler de vard. zerine panter
veya kaplan postu takan Sem adl rahip ve l yaknlar, sandala binerek Nil in dier tarafndaki mezarlar blgesine geerlerdi.
Bu ayinler dizisinin en nemli ksm zel bir aletle yaplan, mumyann azn
ama trenidir. Bylelikle mumya ikinci hayatnda yiyip, duyup, grebilecekti. Bu
ifllemden sonra mezar hazrlanr, kiflinin zel eflyalar, gnlk kyafetleri, yemekler, sabti, flavati veya usepti ad verilen heykelcikler ve papirse yazlmfl ller Kitab konulurdu. Useptiler, l br dnyada angarya bir ifl yapmaya arldnda onun vekili olarak grev yapacak olan iflilerdi. Bylelikle l br dnyadaki
yaflamna uurlanrd.
fiekil 3.9
Firavun
Tutankamonun
mezarndan az
ama trenini
gsteren duvar
resmi.
Kaynak:
http://myweb.usf.edu/~ammason/M
urder%20Myth.html. 16.05.2011
65
zet
N
A M A
Eski Msr tarihinin genel hatlarn ve devlet rgtnn iflleyiflini aklaynz.

Eski Msr Kltr Nil Vadisinde geliflmifltir. Dar
ve birka km genifllikte olan vadi, kuzeyde Delta Blgesinden gneyde Assuandaki birinci alayana kadar uzanyordu. Msr, kuzeydeki Afla
Msr (Nil Deltas) ve gneyde vadi boyunca uzanan Yukar Msr olmak zere iki ayr blmden
oluflur. Bat ve douda llerle evrilmifl olup
douda kyya paralel uzanan sradalarla Kzldenizden ayrlmfltr. lkenin gneyi alayanlarla kuflatlmfltr. Bu blgede bulunan kayalklar geifli zorlafltrmaktadr. alayanlarn gneyinde ise Nubya yer almaktayd. Dnyann en
uzun nehri olan Nil (6695 km), Viktorya Gl civarndan ortaya kar ve kuzeye doru akarak
Akdenize dklr.
Msrda Paleolitik adan beri (.. 500.000) insanlar yaflamaktayd. Cilal Tafl a da denilen
Neolitik ada insanlar ilk kyleri kurmufllar,
hayvanlar evcillefltirmifller ve tarm yapmaya bafllamfllardr.
Yeni mparatorluk Dneminin baflnda yerleflmifl
bir gelenee gre .. 3000 yllarnda Menes adl
efsanevi bir kral, o zamana kadar ayr krallklar olduu dflnlen Afla ve Yukar Msr birlefltirmeyi baflarmfltr. Msr Devletinin bu flekilde kuruluflundan Byk skenderin .. 332 ylnda Msra gelifline kadar geen sredeki Msr tarihi, Manetho tarafndan 31 slaleye ayrlmfltr. Msr tarihi
Erken Devir (.. 3000-2650), Eski Krallk (..
2650-2134), Orta Krallk (.. 2040-1640), Yeni
Krallk (.. 1550-1070=18-20. Slaleler) ve Ge
Dnem (.. 712-332) olmak zere dnemlere ayrlr. Firavunlarn glerini kaybettii zamanlarda
Msr tarihinde 3 ara devir yaflanmfltr.
Msr da dier n Asya krallklar gibi mutlak bir
krallkt. Devletin baflnda kral-firavun bulunur.
Krallk genellikle babadan oula ya da kardeflten
kardefle geerdi.
Firavundan sonra en nemli kifli, firavunun yardmcs olan vezirdi. Vezir kral adna lkeyi ynetirdi. 18. Slale krallarndan II. Amenofis (..
1427-1401) Dneminden bafllayarak ynetim sorumluluunu lkenin kuzeyinde ve gneyinde
iki vezir paylaflmfltr.
N
A M A
Her eyaletin baflnda firavun tarafndan tayin edilmifl bir vali bulunurdu. Bir baflka snf olan rahipler din gcn ellerinde bulunduruyorlard.
Memurlar ve rahiplerin altnda ok genifl bir ifti tabakas vard. Bunlardan baflka zanaatkrlar
vardr ve .. 2. binyldan itibaren kleler de grlmeye bafllar.
Eski Msrda bilim ve yazy aklaynz.
Msrllarn matematik bilgisi Mezopotamyallarnkinden daha dflk dzeyde idi. Eski Msrda
matematik, taynlarn paylafltrlmas gibi idari grevler nedeniyle gelifltirilmifltir. Aritmetik bilgileri
de basit dzeyde idi. Ancak geometri konusunda
ileri dzeyde bilgiliydiler. Msr geometrisi baz
problemlerin zmleriyle alan ve hacim ls
fleklinde karflmza kmaktadr. zellikle taflknlardan sonra Nil kenarndaki tarla snrlarnn saptanmasnda geometri ok nemliydi.
Eski Msrda yaflayan insanlar tp konusunda da
baz bilgilere sahiptiler. Parazit hastalklar, verem, difl eti iltihab yaygn grlen rahatszlklard. Msrl doktorlarn krklar ve ak yaralar iyilefltirebildikleri saptanmfltr.
Msrllarn .. 3000lerde gelifltirdikleri Msr
takvimi Dnya Kltr Tarihi asndan nemli
olmufltur. Nil Nehrinin periyodik taflknlarna
dayanan bir takvimdir. Daha sonra nce Julius
Caesar, .S. 1582de de Papa XIII. Gregor tarafndan yaplan dzeltme sonucunda, bugn hl
kullandmz Gregoryen takvimi ortaya kmfltr. Msrllar basit gnefl saatleri de yapmfl ve
kullanmfllardr.
Eski Msrda yaz .. 3000 yl civarnda ortaya
kmfltr. Bu yaz hiyeroglif yazyd. Zamanla hiyeroglif iflaretlerin ksaltlmasyla hiyeratik yaz
(Kutsal Yaz) ve demotik yaz denilen yazlar kullanlmfltr. Msr hiyeroglifleri 1822 ylnda Eski
Msr Uzman ve Dilbilimci Jean-Franois Champollion tarafndan zlmfltr.
66
Uygarlk Tarihi
N
A M A
Eski Msr mimarisinin zelliklerini aklaynz.

Eski Msr mimarisi, antsal rnekleri olan mezarlar ve tapnak yaplarnda younlaflmfltr. Saray
yaplar ise gnmze kadar korunamamfltr.
Mezarlar; mastabalar, basamakl piramitler, gerek piramitler, kaya mezarlar ve lahitler olmak
zere eflitli tiplere sahiptir. Tapnaklarda ise bafllangta yuvarlak planl rnekler grlr. Eski
Krallkta Gnefl tapnaklar, Orta Krallkta l
klt ile ilgili kaya tapnaklar, Yeni Krallkta ise
l klt ile ilgili kaya tapnaklar ile byk tanrlar iin infla edilen tapnaklar nemli rneklerdir. En grkemli tapnaklar Yeni Krallk zamannda grlmektedir.
N
A M A
Eski Msr dini ve l gmme geleneklerini

aklaynz.
Din, Msr kltrnn tmn kapsar. Krallar tanrlara karfl dinsel grevlerin yaplmasn salar.
Tanrlara duyduklar hayranl, saygy dile getirirler, onlara eflitli sunular yaparlar ve niteliklerini verler. Din tapnmlar rahipler tarafndan
yrtlyordu. Tanrlar da buna karfllk krala ve
lkenin insanlarna iyilik bahflederlerdi. nemli
klt merkezleri arasnda Heliopolis, Memfis, Abidos ve Teb flehirleri saylabilir.
Msrllar daha hayattayken mezarlarn planlamaya bafllarlard. nsanlar ldkten sonra, tanrlar katnda len kiflinin lmden sonraki yaflamna karar verilen bir duruflma yaplrd. Duruflmaya Osiris baflkanlk ederdi. l gmlmeden nce mumyalanr ve cesedin bozulmamas salanrd. Tarih boyunca en iyi mumyalar Msrllar
yapmfllardr.
fiekil 3.10 Gizede Mikerinos, Kefren ve Keopsun piramitleri.
67
Kendimizi Snayalm
1. Antik Yunan dnyasnn 7 harikasndan biri olarak
kabul edilen piramitlerin en by hangi Msr firavunu tarafndan yaptrlmfltr?
a. Narmer
b. Snefru
c. Coser
d. Keops
e. Kefren
2. Eski Msr Tarihinin Piramitler a olarak da adlandrlan dnemi afladakilerden hangisidir?
a. Erken Dnem
b. Eski Krallk Dnemi
c. Orta Krallk Dnemi
d. Yeni Krallk Dnemi
e. Ge Dnem
3. Gnefl Tanrs Ra iin yaptrlan Gnefl tapnaklar
hangi Msr slalesi firavunlar zamanna aittir?
a. 3. Slale
b. 4. Slale
c. 5. Slale
d. 18. Slale
e. 20. Slale
4. I. Firavunlarn otoritelerini kaybetmesi
II. Eyalet valilerinin bamszlk hareketleri
III. Hiksos istilas
IV. Rahiplerin g kazanmalar
Yukardakilerden hangileri, Eski Msr tarihinde yaflanan ara dnemin sebeplerindendir?
a. Yalnz I
b. Yalnz II
c. I ve II
d. III ve IV
e. I, II, III ve IV
5. Eski Msr tarihindeki kadn firavun afladakilerden
hangisidir?
a. Hatflepsut
b. Ahmose
c. Tutmosis
d. Amenofis
e. Amenemhet
6. Eski Msrda Gnefli tek tanr olarak kabul ettirmek

isteyen firavun afladakilerden hangisidir?
a. II. Mentuhotep
b. I. Tutmosis
c. III. Tutmosis
d. Hatflepsut
e. IV. Amenofis
7. Mumyalama ile ilgili tanr afladakilerden hangisidir?
a. Anubis
b. Osiris
c. Thoth
d. Ra
e. Horus
8. ller mahkemesine baflkanlk eden tanr afladakilerden hangisidir?
a. Anubis
b. Osiris
c. Thoth
d. Ra
e. Horus
9. Mumya yaplrken, i organlarn konulduu vazolara ne ad verilir?
a. Habefl
b. Obsidien
c. Kanopik
d. Kiten
e. Ka
10. Mumyalama ifllemi srasnda vcut iinde braklan
i organ afladakilerden hangisidir?
a. Mide
b. Barsaklar
c. Akcierler
d. Kalp
e. Karacier
68
Uygarlk Tarihi
Okuma Paras
Deir el-Medine Kylleri
Eski Msrda bir ifli ky olan Deir el- Medinede Fransz Dou Arkeoloji Enstits tarafndan yaplan kazlar
yoksul Msrllarn gnlk yaflamlaryla ilgili ok nemli sonular vermifltir. Ky Yeni Krallk Dneminde Firavun I. Tutmosis tarafndan 1500 civarnda, Teb flehrinin
batsndaki Krallar Vadisi yaknlarnda kurulmufltur. 500
yl boyunca kalifiye ifl gcn barndrmfl, zanaatkarlarn says 120ye kadar kmfltr, aileleriyle birlikte kyn toplam nfusu 1200 bulmufltur.
Deir el-Medine kapal bir topluluktu. Tek amac orak
Krallar Vadisindeki kral mezarlarnn kayalara oyulmas ve sslenmesiydi. Kyn iflileri, adeta mezarlarn
srlarymflasna sahiplenilmifl, geri kalan btn Msr
toplumundan koparlmfl, vadide alflmadklar zamanlarda ise vadiye ok uzak olmayan duvarlarla evrilmifl
kylerinde tecrit edilmifllerdi. Ky, yerel tapnaklarn
depolarndan salanan tahl ve kyn su taflyclarnn
eflek srtnda getirdikleri suya bamlyd. Evlilik topluluk iinde gerekleflir ve maharetler aile iinde bir nesilden dierine aktarlrd.
Deir el-Medine Msr zanaatkar toplumunun kk bir
evreniydi. flileri arasnda kalifiye olmayanlarnn yan
sra boyaclar, svaclar, ahflap oymaclar, heykeltrafllar, duvarclar ve yaz ustalar vard. Ky, kendi polis
gcne ve amaflrclardan, un ten kle kadnlardan, kapclardan ve habercilerden oluflan bir yerel
kadroya sahipti. Kyn ana caddesine alan evler bir
rnek yaplmflt. Evlerin arka arkaya dizilmifl ya da
drt odas, bir n salonu, genelde stunlar ve dam
penceresi olan bir ana oturma odas, bir uyku alan ve
arkada ak bir mutfa vard. Kilerde ailenin tm nevalesi saklanrd, dam ise hem oturmak hem de uyumak
iin kullanlrd. Ailelerin ve lohusalarn koruyucusu
Cce tanr Bes; gebeliin, doumun ve emzirmenin tanras hamile hipopotam fleklindeki Taveret; hane mutluluunun ve kadnlarn koruyucusu Gnefl tanrs
Rann kz Hathor yaygnd. Mobilyalar da gzel yaplmflt ancak basitti - alak tabureler, ahflap karyolalar,
mlekler, hasrlar ve sazdan rlmfl sepetler.
flilere on gnde bir izin verilirdi. Daha sonralar Yeni
Krallkta iznin iki gne karld grlr. fliler genellikle bu hafta sonlarnda, kendileri iin zanaat ve infla iflleri yaparlard. Birounun kendi alet takm vard.
Bylelikle evlerini sslemifl ve genellikle duvarlara isimlerini yazmfllardr. Ayn zamanda kendi aile mezarlklarnda da alfltlar, bunun sonucunda kyn batsndaki
yamata bir mezarlk olufltu. Mezarlk ok dikkatli planlanmflt. Sradan iflilerin mezarlarnn flefleri olan iflinin mezarnn etrafnda toplanmas salanmfl ve ilerideki vadide infla edilen kral mezarlaryla ayn hizada
olmalar gzetilmiflti. Defin odalar yamalarn iine ya
da yeraltna kazlmflt. Beyaza boyanmfl ve genellikle
tepesinde kk bir piramit olan kerpi tapnaklar, her
giriflin dflnda dururdu.
Deir el-Medinedeki en nemli bulgular arasnda, birounun zerinde gnlk hayatn her ynn kapsayan
ve alakalem tutulmufl notlarn bulunduu binlerce krk anak mlek paras, mektuplar, yaplmfl ifllerin
kaytlar, tartflmalarn raporlar, ilahiler ve edebi metinlerden ksa alntlar ve hastalklara karfl byl szler
yer alyor. Bunlarda kydeki yaflamdan canl bir resim
grlyor; kocalaryla birlikte gezen kadnlar, tanrlar
ya da sevilen krallar iin bayram gnlerinde yaplan
kutlamalar, akrepler tarafndan sokulan ifliler, doum
gnlerinde sarhofl olanlar, yitirilen bir dostun yas. Yapay bir yerleflim yeri olan ky, ifti-kyl arlkl halkn yaflantsna tipik bir rnek oluflturmamasna ramen, Msr Yeni Krallndaki gndelik hayatn kavranabilmesine dair nemli ipular iermektedir.
Kaynak: Freeman, C. (2003). Msr, Yunan ve Roma.
Antik Akdeniz Uygarlklar, Dost Yaynlar, Ankara.
s. 60-61.
69
1. d
Sra Sizde 1
Eski Msrda Nil Nehrinin taflknlarna gre belirlenen
3 mevsim bulunmaktayd. Nehrin mays aynda ykselmeye bafllayp, temmuzdan ekime kadar vadi zerinden akt mevsime Taflkn (akhet) mevsimi denirdi.
Kasmn baflnda sularn ekilmesi sonucu, nehrin yavafl
yavafl yatana ekilmesiyle, nehir yatann iki yanna
biriken milli toprakta ekim faaliyetlerinin yaplabildii
mevsime Ekim (peret) denirdi. Marttan hazirana kadarki dnem ise Hasat (shemu) mevsimiydi.
2. b
3. c
4. e
5. a
6. e
7. a
8. b
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Eski Msr Mimarisinin zellikleri konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Eski Msr Tarihinin Genel
Hatlar ve Devlet rgt konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Eski Msr Mimarisinin zellikleri konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Eski Msr Dini ve l Gmme Gelenekleri konusunu tekrar okuyunuz.
Sra Sizde 2
Erken Devirde Eski Msrdaki geliflmeler:
1. Afla Msr ve Yukar Msr Krallklarnn birlefltirilmesi ve merkez devletin oluflturulmas,
2. Msrda yzyllar boyunca kullanlacak merkezi ynetim sistemi, bir baflka deyiflle krallk sisteminin
oluflturulmas,
3. Hiyeroglif yaznn gelifltirilmesi,
Sra Sizde 3
4. slale byk piramitlerin dnemidir. Bu slalenin
krallar olan Snefru, Keops, Racedef, Kefren ve Mikerinosun yaptrdklar piramitler, Msrn en grkemli antlar olarak karflmza karlar. Eski Krallk Dneminde
infla edilen piramitler, o aa Piramitler a adnn
verilmesine neden olmufltur. Bu dnemde Msrda yaplan bir dier antsal yap tr Gnefl Tanrs Ra iin
yaplan gnefl tapnaklardr.
Eski Krallk Dneminin sonlarnda bafla geen firavunlarn otoriteyi kaybetmesi sonucu Nubya zerindeki
kontrol zayflamfltr. Nomeleri ynetmek iin merkezden atanan valiler atandklar blgeyi kendi mlkleri gibi grmeye bafllamfllar, karlar iin komflularyla atflmfllar ve valilik babadan oula geer hle gelmifltir.
Sonuta .. 2134-2040 yllar arasnda Birinci Ara Dnem yaflanmfltr. Bu dnemdeki 9-11. Slaleleri kendilerini kral ilan eden valiler kurmufllardr.
Sra Sizde 4
Amenemhet, firavunlarn lmnden sonra tahtn el
deifltirmesini kolaylafltrmak iin, olunu tahta ortak
ederek yeni bir gelenek bafllatmfltr. Doal olarak firavunun lmnden sonra ynetime ortak olan oul grevine kral-firavun olarak devam etmifltir.
Orta Krallk Dnemi Hurri kkenli Hiksoslarn istila hareketleri sonucunda sona ermifltir.
70
Uygarlk Tarihi
Sra Sizde 5
Yeni Krallk Dneminde tahta geen kadn firavun Haepsuttur. vey olu III. Tutmosis (.. 1479-1425) tahta ktnda ok kk olduu iin, Kralie Hatflepsut,
I. Tutmosisin gerek vrisi olduunu iddia ederek tahta geti (..1473-1458). Onun zamannda Msr baflarl ve istikrarl bir dnem yaflad.
19. Slale firavunlarnn en gls olan II. Ramses
(.. 1290-1224) Msr lkesinin kuzey snr kabul edilen Suriye egemenlii iin Hititlerle mcadele etmifltir.
.. 1285 ylnda Suriyede Kadefl flehrinde Hitit Kral
Muvatalli ile savaflmfltr. Tarihe Kadefl Savafl olarak geen bu savafl sonucunda II. Ramses savaflta baflar salayamamfltr. .. 1270 ylnda II. Ramses ve Hitit Kral
III. Hattuflili arasnda yaplan Kadefl Barfl Antlaflmasna
gre de Kuzey Suriye Hititlerde kalmfltr.
Sra Sizde 6
Eski Msrda ynetim flekli mutlak krallkt. Devlet ynetiminin en stnde firavun-kral bulunmaktayd. Kraldan sonra en yetkili grevli vezirdi. Vezir, kral adna lkenin ynetiminden sorumluydu. lke eyaletlere ayrlarak ynetiliyordu. Eyaletlerde merkezden atanan valiler grev yapyordu.
Sra Sizde 7
Msr takviminin Dnya Kltr Tarihi asndan nemi,
gnmzde kullandmz takvimin temelini oluflturmufl olmasdr. Nil Nehrinin periyodik taflknlarna dayanan bir takvimdir. Bu takvime gre bir ylda, drder
aylk 3 mevsim (Taflkn, Ekin, Hasat) vard. Buna dayanarak Msrllar, bir yl 30 gnlk 12 aya blmfller, buna 5 gn ekleyerek 365 gnlk bir gnefl yl gelifltirmifllerdir. Ancak 365 gne ilaveten altflar saatten 4 ylda bir oluflan artk gn olmad iin Msrllarn gnefl yl her drt ylda bir 1 gn geri kalyordu. Daha
sonra Julius Caesar bu takvime her drt ylda bir fazla
gn ekleyerek, Msr takviminin bir yldaki 6 saatlik hatasn dzeltecektir. .S. 1582de Papa XIII. Gregorius
tarafndan yaplan dzeltme sonucunda, bugn hl
kullandmz Gregoryen takvimi ortaya kmfltr.
Sra Sizde 8
Hiyeroglif Yaz, Hiyeratik Yaz, Demotik Yaz ve Kopt
Yazs.
Baines, J. ve J. Malek. (1986). Eski Msr, (ev. Z. Aruoba-O. Aruoba), letiflim Yaynlar, stanbul.
Desplancques, S. (2006). Antik Msr, (ev. . Yerbuz),
Dost Yaynevi, Ankara.
Freeman, C. (2003). Msr, Yunan ve Roma. Antik Akdeniz Uygarlklar, (ev. S. K. Ang), Dost Kitabevi, Ankara.
Gndz, A. (2002). Mezopotamya ve Eski Msr. Bilim, Teknloji, Toplumsal Yap ve Kltr, Bke
Yaynlar, stanbul.
Hooke, S. H. (1991). Ortadou Mitolojisi, (ev. A. fienel), mge Kitabevi, Ankara.
Hornung, E. (2004). Ana Hatlaryla Msr Tarihi, (ev.
Z. Akarsu Ylmazer), Kabalc Yaynevi, stanbul.
nan, A. (1987). Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
plikiolu, B. (1994). Eskia Tarihinin Ana Hatlar,
Bilim Teknik Kitapevi, stanbul.
Jean, G. (2001). Yaz. nsanln Bellei, (ev. N. Bafler), Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Schulz, R.-M.Seidel (2004). Egypt. The World of the
Pharaohs, stanbul.
Vercoutter, J. (2003). Eski Msr, (ev. E. aykara), letiflim Yaynlar, stanbul.
Yldrm, R. (1996). nasya Tarih ve Uygarlklar,
Meram Yaynclk, zmir.
UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N

Anadolunun Tarih ncesi Dnemlerinin zelliklerini ve nemli merkezlerini
renerek bu dnemleri kronolojik olarak birbirinden ayrt edebilecek,
Anadolunun Tun alarnn siyasi ve kltrel zelliklerini ve nemli
merkezlerini kronolojik bir dzen iinde tanyacak,
Anadolunun Demir a Uygarlklarnn siyasi ve kltrel yapsn tartflabilecek
Anahtar Kavramlar
Tun
Tablet
Karum
Ortostat
Hilani
Tmls
Megaron
Sikke
indekiler
Uygarlk Tarihi
Eski Anadolu
Uygarlklar
ANADOLUNUN TARH NCES

(PREHSTORK) DNEMLER
ANADOLUNUN TUN ALARI
ANADOLUNUN DEMR AI
UYGARLIKLARI
Eski Anadolu Uygarlklar

ANADOLUNUN TARH NCES (PREHSTORK)
DNEMLER
N
A M A
Anadolunun Tarih ncesi Dnemlerinin zelliklerini ve nemli

merkezlerini kronolojik bir dzen iinde reneceksiniz.
Corafi Mekn Olarak Anadolu

Anadolu, Asya ile Avrupa ktalar arasnda doal bir kpr gibi uzanan, taraf
denizlerle evrili bir yarmadadr. Yarmadann fiziki olarak en dikkat ekici zellii yzey flekillerindeki eflitliliktir. Dalar, platolar, ovalar ve vadilerden oluflan
arzal bir toporafik yaps vardr. Kuzey ve gney kylar, dou-bat dorultusunda, denize paralel uzanan sradalarla (kuzeyde Kuzey Anadolu Dalar, gneyde
Toroslar) evrilidir. Bu dalar, Anadolu Blgesinde birbirlerinden genifl ve yksek dzlklerle ayrlr, Dou Anadolu Blgesinde ise yaklaflarak sklaflrlar. Bylelikle douya gidildike daha yksek ve engebeli bir grnm ortaya kar. Bununla birlikte yksek dalar arasnda sulak, yerleflmelere ok elveriflli vadiler vardr.
Batda ise denize dik olarak uzanan dalar ve bu dalarn arasnda akan nehir vadilerinde verimli ovalar meydana gelmifltir.
Toporafik yaps gerei farkl zelliklerde corafi birimlere ayrlan Anadolu,
zengin akarsu kaynaklarna ve yerleflmeye son derece uygun iklim koflullarna sahiptir. Ayrca bu topraklarda ekonomik deeri yksek olan ham madde kaynaklar da vardr.
Paleolitik a (Eski Tafl a, Yontma Tafl Devri)

(G.. 600.000-12.000/11.000)
nsan denen canlnn kltrel bir varlk olarak ortaya kt, insanlk tarihinin bafllang evresini oluflturan Paleolitik a /Yontma Tafl Devri, Besin Toplaycl Dnemi olarak da tanmlanmaktadr. Kendi iinde Alt, Orta ve st Paleolitik olmak
zere evreye ayrlan bu an genel zellikeri 1. nitede ayrntl olarak incelenmifltir.
Anadoluda Paleolitik a ve onu takip eden Mezolitik (Epipaleolitik a, Orta Tafl Devri) ile ilgili arafltrmalarn bafllangc 100 yl ncesine dek gider. J. E.
Gauter, E. Pittard, K. Bittel gibi yabanc arafltrmaclarn Birecik, Adyaman, Anka-
74
Uygarlk Tarihi
ra gibi merkezlerde yaptklar n arafltrmalarda bulduklar akmak tafl aletler ve

el baltalar Anadoludaki prehistorik dnem arafltrmalarnn bafllangcn oluflturmufltur. Bu arafltrmalar 1936 ylnda Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde Antropoloji Enstitsnn kurulmasyla younluk kazanmfltr. fievket
Aziz Kansu, Kl Kkten, Enver Bostanc, Muzaffer fienyrek gibi nc arafltrmaclarn yaptklar bilimsel arafltrmalar Anadolu Uygarlk Tarihinin ilk dnemlerine
nemli lde aklk kazandrmfltr. Bu alflmalar gnmzde Berna Alpagut,
Ifln Yalnkaya, Gven Arsebk, Erksin Gle gibi deerli arafltrmaclar tarafndan
baflar ile yrtlmektedir.
Gnmze kadar yaplan alflmalar, Anadoluda Paleolitik a boyunca kalabalk bir nfusun barndn ortaya koymufltur. ou Alt ve Orta Paleolitik evreye
ait olan maara ve ak hava trndeki yerleflmelerin bafllcalar bulunduklar blgelere gre flu flekilde gruplandrlabilir:
stanbul evresi: Pendik, Gksu, Yarmburgaz, Haramidere, Aal, atalca
Ankara evresi: Keiren, ubuksuyu, Etiyokuflu, Uzal, Dereky-Ludumlu
Antalya evresi: Karain, Beldibi, Belbafl, kzini, Kzlin, Gavurini, arkini
Kumbuca
Isparta: Kapalin
Antakya-Hatay evresi: Maarack, Tkal Maara, Altndere, Kanal, azl, Merdivenli, Altnz, fienky
Gaziantep, Diyarbakr ve Adyaman evresi: Malaliki, kizini, Dlk vadisinde fiarkl Maara, Kartal, Pirun, fiehramuztepe
Kars evresi: Camufllu, Cilavuz
Elaz: Kllnnin, Karatafl, An
Karadeniz Blgesi: Kastamonu-Glky, Samsun-Tekeky
Son yllarda gereklefltirilen yzey arafltrmalar, zmir-Urla, anakkale, Bilecik,
Balkesir, Manisa-Marmara Gl yrelerinin de Paleolitik ada yerleflmelere sahne olduunu gsteren buluntular ortaya koymufltur.
Anadoluda Paleolitik an en eski yerleflmeleri stanbulda Kk ekmece
Glnn 1.5 km kadar kuzeyinde yer alan Yarmburgaz Maaras ile Antalyann
27 km kuzeybatsnda, fiam Dann Akdenize bakan yamalarnda bulunan Karain Maarasdr.
Yarmburgaz Maaras, dik eimle ykselen bir srt zerindedir.Yaplan arkeolojik kazlar sonucunda, burada Alt Paleolitikten bafllayp, Bizans Dnemine kadar sreklilik gsteren yerleflim tabakalar saptanmfltr. Paleolitik aa ait en erken tabakalarda ok sayda hayvan kemii bulunmasna ramen, insan kemiklerine rastlanmamfltr. nsanlarn bu maarada yafladklar, ele geen aletlerden anlafllmaktadr. Bunlar, Afrika kkenli Homo Erectus tr fosil insanlar olmalyd. ok
ilkel akmak tafl ve kuvars yonga aletler, aygiller, kpekgiller ve boynuzlugiller
gibi memeli hayvanlara ait kemikler bu tabakalarda ele geen buluntular oluflturmaktadr. Gnmzden 300-400 bin yl kadar eskiye giden Alt Paleolitik Dnemde
maarada uzun bir sre dnflml ve mevsimlere bal olarak 20-25 kiflilik bir
topluluun barnd, kfl aylarnda ise maarann ay tr hayvanlar tarafndan in
olarak kullanld dflnlmektedir.
Karain Maaras, denizden 450 m ykseklikte, birbirine dar girifl ve geitlerle
bal st ste 8 byk boflluktan oluflur. ana girifl bulunan maarada Alt Paleolitik an sonlarndan Roma Dnemine kadar devam eden 8 tabaka saptanmfltr. Buradaki kazlarda Anadolunun flimdilik en eski fosil insanlarnn kalntlar ele
geirilmifltir. Homo sapiens neanderthalensis trndeki insana ait bu kalntlardan
4. nite - Eski Anadolu Uygarlklar
baflka, antik fil, su aygr, maara ays, kz, at, geyik gibi hayvanlara ait kemikler ve akmak taflndan yaplmfl el baltalar, kazyclar ve eflitli ular da bulunmufltur. Orta Paleolitik aa ait ocak ve odun kalntlar ise insanolunun atefli
kullanmaya baflladn, byk bir olaslkla yiyecekleri piflirmeyi de rendiini
gstermektedir.
Anadoluda Orta Paleolitik aa ait buluntular, daha ok Akdeniz ve Gneydou Anadolu blgelerinde ele geirilmifltir. Yongalardan yaplmfl eflitli trdeki
kazyc ve ularn yannda kemik aletlerin bulunuflu, tafln yannda kemik ve ahflap gibi baflka ham maddelerin de kullanldn gstermektedir. Paleolitik an
en geliflmifl ancak en ksa evresini oluflturan st Paleolitik evreye ait buluntular,
Yarmburgaz ve Karainin yannda Antakya yaknlarndaki azl Maara, Antalya yaknlarnda Beldibi, Belbafl, kzini ve Ispartada Kapalinde gereklefltirilen
kazlarda ele geirilmifltir. Homo sapiens tr insann yapmfl olduu aletlerdeki
byk geliflme ve eflitlilik bu dnemin en dikkat ekici zelliidir. Kemik ine,
bz ve delici gibi aletler bu evrenin rndr. Bu evrenin zerinde durulmas gereken bir dier nemli zellii, sanatsal etkinliklerdir. Karain ve kzini maaralarnn duvarlar ile bu maaralar ve Beldibi Maarasnda bulunan yass akl tafllar zerine kazma, kabartma veya boya ile yaplmfl hayvan ve insan figrleri,
birok arafltrmac tarafndan av trenleriyle iliflkilendirilmektedir. Bu resimler, bir
av kltrnn ortaya kmaya baflladn gstermektedir.
Mezolitik a (Epipaleolitik a, Orta Tafl Devri)

(G.. 12.000-11.000)
Mezolitik a, Paleolitik a ile yerleflik dzen ve retim ekonomisinin gereklefltii Neolitik a (Cilal Tafl Devri) arasndaki geifli hazrlayan ara evredir. Bu an genel zellikleri 1. nitede ayrntl olarak incelenmifltir.
Anadoluda bu aa ait yerleflme yerleri Toroslarn gneyi ile Marmara Blgesi ve Orta Karadenizde saptanmfltr. Bulunduklar blgelere gre bu yerleflmeler
flu flekilde gruplandrlabilir:
Antalya evresi: Karain, kzini, Beldibi, Belbafl, Kumbuca
Burdur: Baradz
Ankara: Macunay
Konya: Derviflin Han
Samsun: Tekeky
Marmara Blgesi: Aal, Byk ve Kk ekmece yresi
Gaziantep ve fianlurfa evresi: fiarkl Maara, St Tarlas ve Biris Mezarl
Yaflam biimi Paleolitik adan byk bir deiflkenlik gstermeyen Mezolitik
an en zgn buluntular, mikrolit olarak tanmlanan yarm ay, gen ve yamuk
biimli kk tafl aletlerdir. akmak tafl ve obsidyenden yaplmfl olan bu aletler
iinde, minik sapl kazyclar, kalemler ve deliciler saylabilir. Ayrca, bu kk tafl
aletler, boynuz, kemik ve ahflap gibi baflka malzemeden yaplmfl bir sapa taklarak ilk kez bu dnemde birleflik (kompozit) alet olarak da kullanlmfltr. Bu flekilde yaplmfl olan oraklar bu dnemin bulufllar arasnda olup retimde bime iflleminin ortaya ktn gstermektedir.
Antalyann 50 km kadar gneybatsnda yer alan, birbirine yakn konumdaki
Beldibi ve Belbafl maaralarnda yaplan arafltrmalarda aa zg mikrolit aletlerin gzel rnekleri ele geirilmifltir. kzininde ise dibek ve tme tafllarnn
kullanm ile ilgili olarak tahl tme srecine girildii saptanmfltr.
75
76
Uygarlk Tarihi
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Neolitik a (Cilal Tafl a, Yeni Tafl a)

(.. 10.000- 5.500)
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA
SZDE
Paleolitik a
ekonomisinin
z nedir? Anadoludaki en eski Paleolitik a yerleflmesi nerededir?
S O en
R U nemli zelliini, insanolunun sadece avclk ve toplayclkla
Neolitik an
srdrd tketici yaflam brakarak, retici bir yaflama geifli olarak tanmlayabiliriz. Var olduu
bu yana doa koflullarna karfl mcadele eden insan, gD K Kgnden
AT
ebe ve tketici olarak srdrd ilkel bir yaflamdan sonra, ilk kez bu ada doaya egemen olmaya bafllamfl, evresindeki baz bitki ve hayvan trlerini evcilleflSIRA SZDE
tirerek retim aflamasna ulaflmfltr.
retime Geifli, baz bilim adamlar devrim, bazlar ise yz binlerce yl sren
bir aflamadan
sonra ulafllan bir evrim olarak nitelendirmifltir. retim ile birlikte inAMALARIMIZ
sanlarn yaflam flekli de deiflerek topraa bal, yerleflik bir hayat bafllamfl, ilk
kyleri, kentlerin kurulmas izlemifltir.
Bu ada
Anadolu Blgesinde Diyarbakr ve Urfa evresi ile Tuz
K Gneydou
T A P
Glnn gney kesimlerinde, Isparta ve Burdur yresindeki Gller Blgesinde
kltrel bir geliflme ve hareketlilik bafllamfltr. Kendi iinde uzun sreli aflamalar
olan bu a,
T E Lanak
E V Z Y O Nmleksiz (Akeramik) Neolitik, Erken Neolitik ve Ge Neolitik
olmak zere evreye ayrlmaktadr.
anak mleksiz Neolitik a: Bugne kadar yaplan alflmalar Anadolunun anak mleksiz Neolitik an Gneydou Anadolu ve Orta Anadolu olNTERNET
mak zere iki byk kltr grubuna ayrldn gstermifltir. ki grup arasnda herhangi bir benzerlik yoktur. Yerleflme dzeni, mimari gelenek, beslenme flekli, kullanlan alet ve eflyalar bakmndan iki kltr blgesi arasnda en kk bir ortaklk yoktur. Birinci grup, daha ok Mezopotamya ve Dou Akdeniz gelenekleriyle
iliflki iindedir. kinci grup ise yerli bir karaktere sahiptir.
Gneydou Anadoluda anak mleksiz (Akeramik) Neolitik a yerleflmelerinin en nemlilerini Hallan emi (Batman), ayn (Diyarbakr), Nevali ori (Urfa) ve Gbekli Tepe (Urfa) yerleflmeleri oluflturmaktadr. Douda Tuz Gl ile batda Beyflehir Gl arasnda kalan Orta Anadolu topraklarndaki nemli yerleflmeler ise Aflkl Hyk ve Musular (Aksaray), Canhasan III (Karaman), Suberde (Konya) ve Haclar (Burdur) dr.
Batman ili Kozluk ilesi yaknlarnda yer alan Hallan emi Hy, Neolitik
an hi bilinmeyen en erken evreleri konusunda yeni bilgiler salayan, Anadolunun bugne kadar saptanmfl en eski kydr. Burada konutlar, 4-6 m apndaki, topraa almfl yuvarlak ukurlar iine infla edilmifltir. Yaplarn duvarlar kumtafl levhalarla rlmfl ve belirli aralklarla yerlefltirilen ahflap dikmelerle desteklenmifltir. st yap ve damn dal-amur rg tekniinde yapld dflnlmektedir.
Henz besin ekonomisine gemeyen halk, geimini avclk ve toplayclkla salyordu. Obsidyen ve akmak tafl aletlerin yan sra ele geen havan, havan eli ve
ezgi tafl rnekleri tahllarn tlmfl olduuna iflaret etmektedir. Bezemeli tafl
anaklar, boncuklar ve kemik olta ineleri dier nemli buluntu grubunu oluflturmaktadr. Bu evrenin bir dier nemli merkezi olan ayn, Diyarbakrn Ergani
ilesi yaknlarnda yer almaktadr. Neolitik an tm evrelerinin saptand bu
yerleflmenin sakinleri bafllangcndan itibaren tarm biliyor, buday ekimi yapyordu. Kazlarda, akmak taflndan ve obsidyenden, tahl saplarn kesmek iin orakbaklar ve tahl tmek iin kullandklar tme tafllar bulunmufltur. ekile-
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Hyk: nsanolunun bin

yllar boyunca ayn yerde st
ste kurmufl olduu
yerleflmelerin ykntlarnn
oluflturduu yapay tepe.
77
me ile flekillendirilmifl bakrdan ine, bz ve boncuklarn varl ise Ergani bakr

madenine komflu olan ayn sakinlerinin bu madenden yararlanmay bildiini
gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Nevali ori ve Gbekli Tepe yerleflmeleri, kabartma ve yontularla ssl trensel ve dinsel ifllevli kutsal yaplaryla dikkat ekmektedir. Bu eserler, belirli zanaat ve tekniklerde uzmanlaflmann baflladn gstermektedir.Yresel farkllklara ramen, Gneydou Anadoludaki merkezler arasnda bir kltr birliinin varl nemlidir.
fiekil 4.1
Gbeklitepe stel.
Kaynak:
http://www.geocities.com/izkir/gobe
klitepe.html, eriflim 9.08.2007
Gneydou Anadolu kltr blgesinden tamamen farkl zellikler sergileyen

Orta Anadolu kltr blgesinin nemli yerleflmelerinin baflnda, kazs halen devam etmekte olan Aflklhyk gelmektedir. Aksarayn gneydousunda yer alan
bu yerleflme nceden tasarlanarak kurulmufltur. Konutlar bitiflik dzendedir ve avlularla ayrlan mahalleler fleklinde infla edilmifltir. Tarma gememifl olan Aflkl sakinleri, ele geen obsidyen mikrolitlerle yaplmfl orak ve tafl havanlardan anlafllaca zere hasad bilmekteydi. n evcillefltirme aflamasndaki koyun ve kei ile yabani domuz ve sr eti ile besleniyordu.
anak mleksiz Neolitik a kltrleri .. 7. binyl civarnda yavafl yavafl ortadan kalkmfltr. Birok yerleflme ya tamamen terk edilmifltir ya da uzun bir sre
iskna sahne olmamfltr. Bu durum, Toroslarn gneyinde bafllayan kurak iklimle
iliflkilendirilmektedir.
Kltrel bir kesintiden sonra, .. 7. binyln bafllarnda, kilin elle flekillendirilip ateflte piflirilmesiyle elde edilen anak mlein kullanlmaya baflland Erken
Neolitik aa (anak mlekli Neolitik a) geilmifltir.
Erken Neolitik a: Bu dneme ait yerleflmelerin ou Anadolunun gney
kesiminde, Toroslarn gney ve kuzey eteklerinde kurulmufltur. Farkl blgesel
zellikler taflyan bu kltrler, mimari tarz, anak mlek yapm ve bezeme teknii, beslenme alflkanlklar gibi zellikleriyle birbirinden ayrlmaktadr. Konya Ovasnda atalhyk-Dou, Beyflehir yaknlarnda Erbaba, Mersin flehir merkezinde
Yumuktepe, Nidede Kflkhyk, Burdur yaknlarnda Kuruay, Hycek, Antalyada Bademaac, ukurova ve Amik Ovas, Edirne yaknlarnda Hocaeflme, Diyarbakr yaknlarnda ayn, fianlurfa-Birecik yaknlarnda Mezraa Teleilat Erken
78
Uygarlk Tarihi
Neolitik an nde gelen yerleflmeleridir. Bunlar iinde en nls atalhyktr.

Konyann 52 km gneydousunda, umra ilesi yaknlarndaki hyk, 450 x 275
m boyutlarnda, 17 m yksekliindedir J. Mellartn 1961 ylnda bafllatt kazlarla
ortaya kmaya bafllayan yerleflmede, gnmzde. I. Hodder tarafndan kazlara
devam edilmektedir. Buras, binden fazla konuta sahip, 5-10 bin kiflinin yaflad
hesap edilen Yakn Dounun bilinen en byk kasabalarndan biridir. atalhyk
halk, ky aflamasn gemifl, bir kent uygarl yaratmfltr. Hyn bulunduu
blgede tarm ve hayvanclk iin elveriflli otlaklar ve sulak arazilerin varl, obsidyen yataklarna yaknlk, evresinin ormanlarla kapl olmas gibi olumlu evresel
koflullar, atalhyk sakinlerinin ileri bir uygarlk yaratmalarnda ok etkili olmufltur. atalhyk kazlarnda ortaya karlan yerleflme dzeni, tamamen dfla kapal bir mimari zellik gstermektedir. Mimari sistem, avlularn evresine infla edilen
dikdrtgen planl konutlardan oluflan mahallelerin birbirlerine eklenmesinden olufluyordu. Kapsz olan konutlara damlardaki bir aklktan ahflap merdivenler ile giriliyordu. Bir savunma dflncesinden yola klarak yaratlan bu yap sistemi, bir
btn olarak deerlendirildiinde tmyle nceden dflnlmfl bir kent plannn
varln akla getirmektedir.
Konutlarn dflnda, kutsal alan olarak nitelenen zel yaplar da vardr. Bunlar,
duvarlarna yaplan av sahneleri, geometrik motifler, dans eden insanlar gibi eflitli konularn ifllendii duvar resimleri ve kabartmalar, eflitli heykelcikler, seki altna gmlen llere braklan zengin armaanlar ile konutlardan ayrlmaktadr. Duvarlardan biri zerinde olaslkla lav pskrten Hasanda volkan nndeki atalhyk kasabasn betimleyen pano son derece nemlidir. Burada, dnyada ilk kez
bir yerleflme yerinin plan ile karfllafllmaktadr.
fiekil 4.2
atalhyk duvar
resmi
Konutlar ve kutsal alanlarda ele geen heykelcikler arasnda yer alan kutsal
hayvanlar iki leopar arasndaki tahtnda oturan Ana Tanra heykelcikleri, elde flekillendirilmifl piflmifl toprak anak mlekler, bakr ve kurflundan boncuk, yzk
gibi taklar, bitki lifi ve hayvan klndan yaplmfl dokumalar, atalhyk sakinlerinin bu dnemde ulafltklar yksek uygarlk seviyesini gzler nne sermektedir.
Ge Neolitik a: Bu dnemde Anadolunun gerek retimci kyl toplumlar ortaya kmfltr. Ekonomide avclk, nemini giderek yitirirken hayvan besicilii
ve zellikle tarm geliflmifltir. anak mlek yapm iyice yaygnlaflmfltr. Deiflen
yaflam flekli, etkisini sanatta da gstermifltir. nemini yitiren av sahnelerinin yerini, topran bereketini kadnn dourganl ile zdefllefltirilen Toprak Ana / Ana
Tanra almfltr.
79
Bu an en iyi temsil edildii merkezlerin baflnda Burdurun gneybatsnda yer alan Haclar Hy gelmektedir. Ayn blgede yer alan Kuruay, Mersinin iinde Yumuktepe,
Kuzeybat Anadolu ve Trakyada Fikirtepe, Pendik ve Ilpnar dier
nemli Ge Neolitik a yerleflmeleridir.
Bu an sonunda Konya Ovas
ve Gller Yresindeki yerleflme yerleri nedenleri bilinmeyen birtakm
geliflmeler sonucunda ya terk edilmifl ya da uzun bir sre iskna uramamfltr.
fiekil 4.3
atalhyk Ana
Tanra heykelcii
SZDE
Neolitik an en nemli zellii nedir? Anadoluda bu adaki ilkSIRA
hareketlenme
nerede
bafllamfltr?
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Kalkolitik a (Bakr Tafl a) .. 5500-3200/3000

Tafl Devrinden Maden Devrine geifl dnemi olarak tanmlanan Kalkolitik an
S O geliflmesidir.
R U
en belirgin zellii, tafl aletlerin giderek azalmas ve madenciliin
Ergitme ssnn dflk ve karlflnn kolay olmas nedeniyle ilk kullanlan maden
bakr olmufltur. Bu a insanlarnn yaflamnda tarm, avcla Doranla
K K A T ok nemli
bir yer kaplamaya bafllamfl, tamamen tarmc topluluklar ortaya kmfltr. Neolitik
kltre oranla daha genifl bir alana yaylan Kalkolitik a kltr, Anadolunun toSIRA SZDE
porafik yaps gerei kendi iinde farkl kltr blgelerine ayrlmfltr. Bu blgeler batdan douya doru Trakya ve Kuzeybat Anadolu, Gller Blgesi, Konya
Ovas, ukurova, Dou ve Gneydou Anadolu olarak sralanabilir.
Uygarlk tariAMALARIMIZ
hi asndan leri retimci Topluluklar Dnemi ya da Geliflkin Ky Dnemi fleklinde de tanmlanan bu a, Erken ve Ge olmak zere iki ana evrede incelenmektedir.
K T A P
Erken Kalkolitik a: Bu dnemin en nemli zellii tafl aletlerin yannda
Neolitik ada bafllayan bakr teknolojisinin geliflimini artrarak bakr kullanmnn
yaygnlaflmasdr. Dier nemli bir zellik ise zgn boya bezemeli
T E L E V Zanak
Y O N mlek
geleneinin ortaya kmasdr.
Anadoluda bu dnemde nfus artflyla birlikte yerleflim yerlerinde de bir artfl
grlmektedir. nemli yerleflim merkezleri arasnda Trakya ve Kuzeybat AnadoNTERNET
luda Hocaeflme, Aflapnar, Yarmburgaz, Ilpnar ve Eskiflehir Orman Fidanl;
Gller Blgesinde Haclar, Kuruay, Hycek; Konya Ovasnda Can Hasan I,
Kflkhyk; ukurovada Yumuktepe; Dou ve Gneydou Anadoluda Tilkitepe,
Tlintepe, Norfluntepe, Korucutepe, Deirmentepe saylabilir.
Ge Kalkolitik a: .. 4500 yllarna doru Anadoluya olaslkla kuzeybatdan, Balkanlar ve Boazlar zerinden birtakm gler olmufltur. Buna bal olarak
nfus artmfl, Anadolunun byk bir blm basit ky topluluklarnca paylafllmfltr. Bu nedenle Anadolunun btnnde homojen bir kltrden sz edilemez.
Glerle gelen etkiler sonucu yeni anak mlek gelenekleri ortaya kmfltr. Daha nceki gereki Ana Tanra heykelciklerinin aksine daha soyut, Ana Tanray
simgeleyen, mermerden yaplmfl idoller yaygnlaflmfltr. Maden kullanmyla ilgili
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
80
Uygarlk Tarihi
olarak ticaret olduka yaygnlaflmfltr. Bu dnemde Bat ve Kuzeybat Anadoluda

Beflik-Sivritepe, Kumtepe, Beycesultan; Gller Blgesinde Kuruay; Orta ve Kuzey Anadoluda Klloba, Alacahyk, Byk Gllcek, kiztepe; Dou ve Gneydou Anadoluda Aslantepe, Altnovada Norfluntepe, Korucutepe, Hassekhyk nemli yerleflim merkezlerini oluflturmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
SIRA SZDE
Kalkolitik an
belirleyici zellikleri nelerdir? Bu ada oluflan kltr blgeleri nerelerdir?
D fi N E L M
ANADOLUNUN
TUN ALARI
N
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
Anadolunun
Tun alarnn siyasi ve kltrel zelliklerini ve
nemli merkezlerini kronolojik bir dzen iinde tanyacaksnz.
DKKAT
retim ekonomisinin geliflmesinde madencilik en nemli aflamalardan biridir. nsan yaflamnda madenin nemli yerini almas, Kalkolitik ada bafllayp Tun
SIRAevresinden
SZDE
alarnn ilk
itibaren giderek yaygnlaflmasyla kendini gsterir. aa
adn veren tun, nceleri bakr ve arsenik, sonra da bakr ve kalayn belirli oranlarda birbirine karfltrlmasyla elde edilen bir alaflmdr. Bakra gre olduka sert
AMALARIMIZ
olan bu alaflm, dvlerek ya da ergitilip kalplara dklerek istenilen biimlere
sokuluyordu. Bu ada yaflayan insanlarn, tuncun yan sra, aralarnda altn ve gmfl gibi deerli
madenlerin de bulunduu hemen tm madenleri, dkme ve dvK T A P
me tekniiyle istedikleri biimi vererek kullandklar grlmektedir.
Madenciliin geliflmesi, ifl blmne dayal kent yaflamnn bafllamasn salamfl, bu oluflum Anadoluda sosyal snflarn giderek daha belirginlefltii, ynetici
TELEVZYON
snfn grkemli bir yaflam dzeyine ulaflt ilk bamsz beyliklerin, siyasal rgtlenmelerin ve merkez ynetime bal devletlerin ortaya kfln hazrlamfltr. Tun
a, lk, Orta ve Son Tun olarak ana blme ayrlr. Orta Tuntan itibaren yaznn Anadoluda
birlikte Anadolu, tarih alarna girer.
N T E R N kullanlmasyla
ET
N N
lk Tun a (.. 3200/3000-2000)

lk Tun a, Ge Kalkolitik Dneminin sonlarndan Anadoluda yaznn kullanmna kadar olan ok uzun bir sreyi kapsamaktadr. Kendi iinde ana evreye
ayrlan (lk Tun a I-III) bu dnemin ilk evrelerinde daha ok, Kalkolitik Dnemin tarma dayal ky kltr srdrlmektedir. zellikle verimli ovalarda kurulmufl olan yerleflmeler, yine birtakm kltr blgelerine ayrlmfltr. Dou, Gneydou, Orta Anadolu ve Bat Anadolu olmak zere doal snrlarla belirlenmifl olan
bu kltr blgelerinden Dou Anadolu kendine zg ayr bir kimlik taflr. Gneydou Anadolu ise byk lde Mezopotamyann etkisi altndadr.
Toplumlarn daha iyi rgtlenebildii bu ada yneticiler gl bir snf olarak ortaya kmfltr ve Anadolu bu yneticilerin nderliinde feodal sistemin egemen olduu irili ufakl birok beylik arasnda paylafllmfltr. Tapnak, saray ve idari binalara sahip, evresi surlarla tahkim edilmifl antsal giriflli yerleflmeler bu a
iin karakteristiktir. anakkale yaknlarnda Hisartepede kurulmufl olan Troya I-V,
Malatya Aslantepe, Antalya-Elmal Karatafl Semayk, Elaz-Altnova Norfluntepe
bu tip yerleflmelerin en etkileyici rnekleridir.
Bu yerleflmelerde ortaya karlan saray yaplar ise toplumun giderek hiyerarflik bir dzenin en st kademelerine doru ulaflmakta olduunun ak gstergeleridir. Bu durum Alacahykteki zengin maden buluntular ihtiva eden mezarlardan da anlafllmaktadr.
81
Dnemin sonlarnda Orta Anadoluda etkin bir beyliin merkezi gibi grnen Alacahykn en nemli zellii Kral Mezarlar
olarak adlandrlan 13 gmdr. Yerleflme alan yamalarnda bulunan bu mezarlktaki gmlerin dnemin beyleri ve efllerine ait olduu dflnlmektedir. Gmlerin kimileri 3-8
m uzunluunda, 2-5 m geniflliinde ve 1 m
kadar derinliinde dikdrtgen planl ukurlara yaplmfltr. evresi aa ve tafllarla snrlandrlan mezar ukurlarna, ayaklar karna ekik durumdaki ceset, zengin armaanlarla birlikte yerlefltirilmifl, sonra zeri aa, amur ve
toprakla rtlmfltr. Gm ifllemi bitirildikten sonra mezar zerinde bir l yemei yenmifl; yemekten geri kalan kz kafalar ve bacak kemikleri de sralar hlinde braklmfltr.
Bu mezarlarda ele geen ok saydaki armaanlar, Troya II yerleflmesinde ele geen Troya hazinesi olarak tanmlanan buluntular
ile adafl olup benzer nitelikte altn, gmfl, elektron, tun ve demirdendir. Bu
mezar hediyelerinin en ilginlerini geyik ve boa figrl, son derece karmaflk ve
geliflmifl dkme ve dvme teknikleriyle yaplmfl tun diskler oluflturmaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi, nceki alarn tarm, dokumaclk, mlekilik gibi
bulufllarna, daha etkili silah ve aletlerin, daha zarif taklarn yaplmasn salayan,
aa adn veren tuncun eklenmesi dnemin en belirgin zelliidir. Dnem iinde
geliflen madencilik teknikleri erevesinde Anadoluda biri Troya yresinde, dieriyse Orta Anadolu ve Karadeniz blgeleri arasnda yer alan iki yerel madencilik
okulunun bulunduu anlafllmaktadr. Troya, Alacahyk, Hasanolan, Mahmatlar,
Horoztepe, Eskiyapar, kiztepe ve Aslantepe kazlarndan kan maden buluntular, bugn Anadolu Uygarlklarnn en sekin rneklerini oluflturmaktadr. Bu dneme zg bir dier nemli teknolojik geliflme, ilk kez lk Tun a II evresinden
itibaren Anadoluda mleki arknn kullanlmaya bafllamfl olmasdr. Troya IIb
tabakasnda ortaya kan mleki arknn, Mezopotamyadan deniz yolu ile
Troyaya geldii dflnlmektedir. Bir baflka teknolojik bulufl ise kan biimindeki drt tekerlekli arabadr. Anadoluda yaplan arkeolojik kazlarda ortaya karlan
en nemli lk Tun a yerleflmeleri arasnda Bat Anadoluda Troya, Beycesultan,
Demircihyk, Karatafl Semayk, Bademaac; Orta ve Kuzey Anadoluda Aliflar,
Alacahyk, Byk Gllcek, Ahlatlbel, Etiyokuflu, Polatl, Karaolan, Kltepe,
kiztepe, Maflat, Horoztepe; ukurova ve Gneydou Anadoluda Tarsus Gzlkule, Gedikli, Amik Ovas; Dou Anadoluda Norfluntepe, Tepecik, Aslantepe, mikufla, Kflkerbaba, Deirmentepe, Pulur-Sakyol ve Karaz saylabilir.
lk Tun anda zengin bir uygarlk yaratan Anadolu topraklar zellikle Mezopotamyadaki g odaklarnn ilgisini ekmifltir. Akkad mparatorluunun kurucusu I. Sargon ve Naram-Sine ait yazl belgelerde adnn gemesiyle birlikte Anadolu n Tarih / Protohistorik ana girmifltir (.. 3 binyln ikinci yars). Bu
yazl belgelerde Anadolu topraklar iin Hatti lkesi ad kullanlmfltr. Bu isim
Anadolunun bugn iin bilinen en eski ismidir ve Assur yllklarnda grld
zere .. 7. yzyla kadar kullanlmaya devam etmifltir. lkeye adn veren Hattiler, .. 3. binyln ortalarndan itibaren Orta Anadolu Blgesinde Kzlrmak yay
iinde kk beylikler hlinde yaflayan bir topluluktur ve daha sonra bu blgede
kurulan Hitit Devletinde nfusun byk ounluunu oluflturmufllardr. Dilleri,
bilinen dil ailelerinden hibirine dahil deildir.
fiekil 4.4
Alacahyk mezar
buluntusu
Protohistorik a: Bir
toplum henz kendisi ile
ilgili dolaysz bilgi salayan
belge yaratma aflamasna
gelmemiflse fakat
evresinde bulunan ve yazy
kullanmasn bilen baflka
toplumlarn belgeleri o
toplumla ilgili bilgi
veriyorsa, sz konusu insan
topluluu protohistorik bir
a yaflyor demektir.
82
Uygarlk Tarihi
Anadolunun zenginliini fark eden Assurlu tccarlar, Anadolunun altn ve gmfln elde edebilmek iin Mezopotamya ile Anadolu arasnda youn bir ticaret a
kurmufltur. Bu ticaretin Anadoluya salad en byk kazan Assurlu tccarlardan
yazy renmeleri olmufltur (.. 2000/1900). Yaznn Anadoluya girmesiyle Anadolu Uygarlk Tarihinin ikinci evresi, yani Anadolunun Tarih alar bafllamfltr.
SIRA SZDE
Orta Tun a (.. 2000/1900 -1500/1450)
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA Mezarlarna
SZDE
Alacahyk Kral
kimler gmlmfltr? Mezar mimarisinin zellikleri nelerdir?
Mezopotamya ile bafllayan rgtlenmifl, gl ticari iliflkiler ve yaznn ortaya kmas bu dneme damga vuran en nemli geliflmelerdir. Anadoluda Tarih alaS O Rbelirleyen
U
rn bafllangcn
zeri ivi yazl kil levhacklar ya da dier bir tanmla
tabletler orumda Boazky (Hattufla) ile Ortaky (fiapinuva), Yozgat yaknlarnda Aliflar (Ankuva),
D K K A T Tokatta Maflathyk (Tapigga), Kayseride Kltepe (Nefla) yerleflmelerinde ele gemifltir. Bu tabletlerin yazlmfl olduu dil, Mezopotamyada
uzun bir zaman kesiti iinde konuflulmufl olan ve gnmzdeki Arapa ve braniSIRA SZDE
ce ile ayn dil ailesine giren Akkadann Eski Assur lehesidir. Tabletlerde kullanlan yaz ise .. 4. binde Smerler tarafndan resim yazs olarak icat edilen ve zaman iindeAMALARIMIZ
resim biimlerini kaybederek, grnfl bakmndan iviye benzedikleri iin gnmzde ivi yazs olarak tanmlanan, hece iflaretlerinden kurulu bir yaz sistemidir. ivi yazsnn 19. yzyln bafllarnda ilk kez zlerek okunmasndan
80 yl sonraK (1881)
bu yaz ve Akkada yazlan tabletler ortaya kmfl T A Anadoluda
P
tr. Bu tabletler Anadolu halklar ile Assurlu tccarlar arasndaki ticari anlaflmalar,
mahkeme kararlar, evlat edinme, evlenme, boflanma, kle ticareti, miras ve tccarlarn zel
iliflkin konular iermektedir.
T E Lyaflamlarna
EVZYON
Saylar Kltepede 20.000e yaklaflan tabletlerden renildiine gre, ynetim
merkez Mezopotamyada Assur kenti olan Assur Devleti vatandafl tccarlar, ..
19. ve 18. yzyllarda Kltepedeki gibi, Anadolunun farkl yerlerinde ticaret kolo N T iyi
E R Nrgtlenmifl
ET
nileri kurarak
bir ticaret a gelifltirmifllerdir. Kabaca .. 1950-1750
yllar arasnda devam eden bu rgtl ticaret dnemine Eski Assur Ticaret Kolonileri a ad verilmifltir. Bu yeni ticaret dzeninde iki tip ticaret merkezi kurulmufltur: Bunlardan ilki ve nemli olan Anadoluda bu dnemin siyasi erkleri olan beyliklerin yaknlarnda kurulmufl olan Assurca karum denen byk pazar yerleridir.
Dier merkez ise Assurca vabartum denen yerleflmelerdi. Bu ticaret kolonileri
hem Assurlu tccarlara hem de korumas altna girdikleri Anadoludaki beylere
karfllkl karlar salayan uluslararas bir yapya sahip ticaret sisteminin paralaryd. Tabletlerden renildiine gre, burada Assurlu tccarlarn yannda yerli
Anadolu halkna ait kiflilerin de ticaret flirketleri bulunmaktayd. Ayrca Kuzey Suriye ve Kuzey Mezopotamya kkenli tccarlar da vard.
En ok yazl belge veren ve en iyi tannan karum, 1948 ylndan itibaren sistemli bir flekilde kazlan, Kayserinin 20 km kuzeydousunda, Karahyk kynn
gneyinde yer alan Kltepedeki Kanifl (Nefla)tir. Buras hem tm karumlarn merkezi durumundayd hem de gl bir Hatti beyliinin merkeziydi. Burada beyler,
daha yksek eski bir hyk zerindeki saraylarda, Assurlu tccarlar ile yerli halk
ise bu tepenin eteindeki afla kentte, ayr mahallelerde yaflyorlard. Orta Anadoluda sonradan Hititlerin baflkenti olan Boazkydeki Hattufl, o dnemdeki ismi
bilinmeyen Yozgattaki Aliflar, Aksaray yaknlarndaki Acemhyk, Konyada Karahykte de karumlar kurulmufltur.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Karum: Liman ve rhtm

anlamna gelen
yerleflmelerdir. Bu
yerleflmelerde Assurlu
tccarlar belirli bir serbesti
iinde yaflayp ticaret
yapmaktaydlar.
Vabartum: Konuk anlamna
gelen, tccarlarn ana
merkezler arasnda
konakladklar, belki
mallarn geici olarak
depoladklar bir eflit
kervansaraydr.
83
Assur ile Anadolu arasndaki ticaretin temelinde Assurdan Anadoluya kalay ve

dokuma rnleri dfl satm, karfllnda da Anadoludan genellikle gmfl, altn ve
deerli tafl alm bulunmaktayd. Tun silah, alet ve ss eflyalarnn yapm iin gerekli olan kalay, Anadoluda fazla bulunmamaktayd. Assurlu tccarlar Uzak Dou,
Pakistan ve Afganistandan bu madeni salayarak eflek kervanlar ile Anadoluya getirmekteydi. Ticaret ann bafllangc Assur, bitifl noktas ise Karum Kanifl idi. ki ay
kadar sren 700-800 kmlik yolculuk iin kervanlar Musul yaknlarndaki Assur kentinden yola kp Dicle boyunca kuzey ynde ilerleyerek Gneydou Anadoludan
Kahramanmarafl-Elbistan ovas zerinden ya da Ergani-Maden Geidi ile Toroslar,
Malatya yaknlarnda da Frat Nehrini aflp Kltepeye ulaflmaktayd.
Assurlu tccarlar, yerli Anadolu trnde dikdrtgen planl, avlulu tek ya da iki
katl konutlarda yaflyorlar; yerli halk ile ayn tip eflyalar kullanyorlard. Bununla
birlikte dilleri, l gmme gelenekleri ve silindir mhr biimleri farklyd.
Assur Ticaret Kolonilerinin neden ortadan kalktklar kesin olarak bilinmemektedir. Kazlar, .. 1750 ylnda Karum Kanifl (Nefla) baflta olmak zere Orta Anadolunun birok yerleflmesinin byk bir yangnla ykldn gstermektedir. Yerli beyler arasndaki bir atflmaya balanan bu olaydan sonra Anadolunun ilk merkez devleti olan Hitit Devleti ortaya kmaya bafllar.
Karum ve vabartum kelimeleri ne anlama gelmektedir?
SIRA SZDE
Eski Hitit Devleti
D fi N E L M
Hitit Devletinin kurulufl aflamasnda Anadoluda beylikler hlinde yaflayan, farkl

diller konuflan birok halk bulunmaktayd. Bunlar iinde Hattiler, Luviler, Palalar
S Ohemen
R U
ve Hurriler en nemlilerini oluflturmaktadr. Hattiler ile hemen
ayn blgede Hititler yaflamaktayd. Hint Avrupa kkenli dil konuflan ve kendilerini Neflallar, kullandklar dili de Nefla dili olarak tanmlayan Hititlerin kkeni,
D K K A T Anadoluya
nereden geldikleri konusu tartflmal olup bu konuda farkl grfller vardr. ..
2000 dolaylarnda doudan Kafkasya Derbent kaplarndan girmifl olduklar genelSIRA SZDE
likle benimsenen varsaymdr. Son yllarda ileri srlen bir grfle gre ise Hititler
Orta Anadolu kkenli yerli Anadolulu bir topluluktur.
Farkl etnik kkenli, farkl dillerin konuflulduu Anadoluda
ilk siyasal birlik
AMALARIMIZ
kurma alflmasnn baflnda, kkeni Orta Anadoluda Kuflflara kentine dayanan Pithana olu Anitta (.. 1750) yer almaktadr. Anitta, Nefla (Kltepe), Zalpa ve HatK T A PAnitta, Nefla
tufl (Boazky)u ele geirdikten sonra Byk Kral unvann almfltr.
kentini kendine baflkent yapmfltr. Kltepe (Nefla)de bir sarayda bulunan tun
mzrak ucu zerinde Kral Anittann saray yazldr. Anitta, blgede giderek glenip, Anadolu beyliklerini birer birer denetim altna alarak merkez
T E L E VHitit
Z Y O NDevletinin
temellerini atmfltr. Anittadan yaklaflk yz yl sonra, ayn soydan gelen Kuflflaral
Labarna, Hattufl kentini baflkent yapp, kente Hattufla, kendine de Hattuflili (Hattuflal) adn verdi (.. 1650-1620). Bylece feodal ve teokratik Hitit Devleti kurulNTERNET
du. I. Hattuflili ve torunu I. Murflili (.. 1620-1590) dneminde Eski Hitit Devleti
hzl bir flekilde geliflir, Kuzey Suriye blgesi ele geirilir. Halep, Hitit Devletinin
snrlar iine alnr, Babil fethedilir. Bat Anadoluda Arzava lkesi zapt edilir. Ksa
sre iinde Hititler Yakn Dounun etkin siyasi glerinden biri hline gelmifltir. I.
Murflilinin lmnden Telepinu (.. 1525-1500)nun bafla geifline kadar olan dnem Hitit Devletinin kargafla dnemidir. Telepinu tahta getiinde devlet zayflamfl, birok blge elden kmfl, Hititler ilk kurulduklar blgeye ekilmifltir. Telepinu yeni dzenlemeler ile bu karflk duruma son vermifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Luviler: Hint Avrupal bir
topluluktur. Anadolunun
S O R U
bat, gneybat ve gney
blgelerine yaylmfllardr.
.. 2300 yllarna doru
DKKAT
Balkanlar zerinden
Anadoluya girdikleri kabul
edilir. Ancak bu g hareketi
tartflmaldr. SIRA SZDE
N N
Palalar: Karadeniz
Blgesinde Kastamonu ve
AMALARIMIZ
Safranbolu evresinde
yaflayan ve Hint Avrupa
kkenli Pala dili konuflan
topluluktur.
K T A P
Hurriler: .. 3. bin yln

sonlarnda ivi yazl
belgelerde isimlerine
ELEVZYON
rastlanan ve TDou
Anadoluya lk Tun a
kltrn getiren Kura-Aras
Blgesi halklar. Hint Avrupa
ve Sami gruplarndan farkl,
N TdilE Rolan
NET
kendine zg bir
Hurca konuflmaktadrlar. Bu
dil, kuzeydou Kafkas dilleri
ile akrabadr.
84
Uygarlk Tarihi
I. Hattuflili ile birlikte Eski Hitit kltr de geliflmeye bafllamfltr. Bu kltrn

kkleri Eski Assur Koloni ann son dnemlerine kadar geri gitmekle birlikte
znde kendinden nceki btn Anadolu uygarlklarnn bir sentezi olarak yorumlanabilir. Ayrca siyasi genifllemeyle paralel olarak zellikle din ve ikonografide Suriye ve Mezopotamya etkileri de kendini hissettirir. Eski Hitit kltrn iyi bir flekilde temsil eden yerleflmeler arasnda Boazky, Aliflar, Alacahyk, Eskiyapar,
nandktepe, Afyon Yanarlar, Konya Karahyk ve mikufla saylabilir.
Eski Hitit Devletinin geliflmeye bafllad dnemde Hitit etki alannn dflnda
kalan blgelerde yerel krallklar ya da beylikler de etkinliklerini srdrmekteydi.
Hititler bunlarla bazen savaflarak bazen de antlaflmalar yaparak blgedeki dengeyi salamaya ve glenmeye alflmaktayd. Bu krallklar arasnda byk lde
ukurova blgesini kapsayan Kizzuvatna Krall; Fratn dousunda Elaz yresinde fluva Krall; Yukar Frat ile Habur Nehri arasnda kalan topraklarda kurulan Mitanni Krall saylabilir. Bat Anadoluda ise bu dnemde g kazanan eflitli beylikler vardr. ounluunu Luvilerin oluflturduu bu beylikler zaman zaman
Arzava ve Assuva gibi adlar altnda konfederasyonlar oluflturmaktayd.
Son Tun a (..1500/1450-1200)
Kadefl Antlaflmas: Tarihin

bilinen ilk byk
antlaflmasdr. Hitit ile Msr
devletleri arasnda .. 1270
ylnda imzalanmfltr.
Antlaflma metni o zamann
diplomatik yaz dili olan
Akad ve Msr dillerinde
hazrlanmfltr. Msrdan
Hattuflaya yollanan ve
gmfl bir tablet zerine
kaznmfl olan Akadca zgn
nsha bulunabilmifl
deildir. Ayn metnin kil
tablet zerine yazlmfl olan
kopyas Boazky
arflivlerinde ele gemifltir.
Telepinudan sonra Hitit tarihinde bafllayan Hitit mparatorluk a ya da Yeni Hitit Devleti olarak tanmlanan yeni evre ile birlikte Tun alar da sona erer. Bu
dnemde Hitit Krall II. Tudhaliya (.. 1450-1420) ve I. fiuppiluliuma (.. 13801340)nn ynetiminde byk bir g olarak yeniden kurulur. I. fiuppiluliuma Dneminde lke snrlar Kuzey Suriyeye, etki alan ise Kuzey Mezopotamyaya kadar genifllemifltir. I. fiuppiluliuma veba salgnnda lnce yerine ksa sre tahtta kalan olu II. Arnuvanda (.. 1340-1339) gemifl, onu da kardefli II. Murflili (..
1339-1306) izlemifltir. II. Murflili Dneminde Bat Anadolu topraklar denetim altna alnmfl, imparatorluun snrlar gneyde Lbnandan, kuzeyde Karadeniz Dalarna, batda Ege Denizinden douda Bingl Dalarna kadar genifllemifltir. II.
Murfliliden sonra tahta geen olu II. Muvatalli Dneminde (.. 1306-1282), Msr tahtna da II. Ramses oturmufltur. Ramsesin Suriye topraklar zerinde hak iddia etmesi zerine Hitit-Msr iliflkileri gerginleflmifl ve Suriye egemenlii iin iki g
arasnda Kadefl (Tel Nebimend) kenti yaknlarnda savafl yaplmfltr (.. 1285). Savafl kimin kazand hakknda kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte savafltan yllar sonra .. 1270 ylnda, dnyann iki sper gc Hitit ve Msr devletleri arasnda II. Ramses ile Hitit tahtna kan III. Hattuflili (.. 1275-1250), tarihin bilinen ilk
byk antlaflmas olan Kadefl Antlaflmasn imzalamfllardr. Bu antlaflmada III.
Hattuflilinin yannda kars Puduhepann da mhr bulunmaktadr. Bu durum kralienin lkenin dfl siyasetinde sz sahibi olduunu gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Bu antlaflmaya gre Msr ve Hitit lkeleri arasnda iyi barfl ve iyi
kardefllik sonsuz olacaktr. Msr lkesinin kral, Hatti lkesine sonsuza kadar hi
saldrmayacak; Hatti lkesinin kral, Msr lkesine sonsuza dein saldrmayacaktr.
III. Hattufliliden sonra yerine geen olu IV. Tudhaliya (.. 1250- 1220), babasndan ald gl imparatorluu srdrmeye devam etmifl; ancak onun lmnden sonraki yllarda imparatorluk hzla kfle gemifltir. Son imparator II.
fiuppiluliuma (.. 1215-1200) dneminin sonlarnda baflkent Hattufla ar bir yangnla tahrip olmufltur. Gnmzde eflitli varsaymlar ileri srlyorsa da Hitit mparatorluunun sonunu getiren olaylar hakknda ayrntl bilgiler yoktur. Byle bir
sonu hazrlayan etkenlerin en nemlisi olarak kuzeyde dalk Karadeniz blgesinde yaflayan savafl Kaflkalarn blgeye yaptklar yama seferleri gsterilmektedir.
85
Bu topluluk son kez blgeye inerek Hattuflay yamalamfl ve yakmfl, geri dnmeyerek ayn blgede kalmfltr. Hitit mparatorluunun sonunu getiren dier
olaylar arasnda Msr firavunu III. Ramsese ait hiyeroglif yaztta anlatlan Deniz
Kavimleri G ve .. 1200 yllarnda Balkanlardan Anadoluya ulaflan byk g
dalgalar da saylmaktadr. .. 2. binyln son yzyllarnda Anadoluyu olumsuz
ynde etkileyen bu gler ve istilalar nedeniyle yaflanan siyasi bunalm sonucunda Hitit mparatorluu da yklmfltr. Ancak, Hititler tamamen tarih sahnesinden
ekilmemifl, kral ailesi ve yneticiler gneye doru ekilerek slalelerini bir sre
daha devam ettirmifllerdir.
Hitit Uygarl
Devlet Ynetimi ve Toplum Yaps
Hitit Devleti feodal ve teokratik bir yapya sahiptir. Devletin baflnda Tabarna denilen egemen bir kral, Tavananna (egemen kralie) unvann taflyan byk kralie yer almaktadr. Eski Hitit Devleti kurulduunda devletin yasama gcnde kraln yannda Panku(fl) ad verilen bir soylular meclisi bulunmaktayd. Bu meclis
kraln tek baflna karar verme yetkisini snrlamaktayd. Kral soyundan birine verilen lm cezas ile kraln seecei veliahdn bu meclisin onayndan gemesi gerekiyordu. Ancak, imparatorluk dneminde devletin giderek glenmesi ile ynetim
flekli mutlakiyete dnflmfl ve Panku(fl) ortadan kalkmfltr.
Hitit krallar, tanrlarn yeryzndeki temsilcileriydi. Ancak, Msr ve Mezopotamya krallarndan farkl olarak Hitit krallar hibir zaman Tanr-Kral olmamfllardr.
Onlarn ldkten sonra tanr olduklarna inanlmaktayd. Grevlerinin baflnda baflrahiplik, baflkumandanlk ve baflyarglk en nde gelmektedir. Veraset yoluyla geen krallk makamnda kral yerine geecek veliahd kendisi hayatta iken belirliyordu. Sarayda kraldan sonra en nemli flahsiyet kralie idi. Hitit kralieleri, saraylardaki resmi kabullerde, tapnaklarda yaplan dini trenlerde kralla birlikte bulunur,
devletin resm evraklar ve antlaflmalar zerine kralla beraber mhrn basard.
Devlet, feodal bir yapya sahipti. Kk feodal krallklar, devlete her yl belli
bir miktar vergi demek, savafl zamanlarnda da asker, at ve savafl arabas yardmnda bulunmakla ykmlydler. Devletin dorudan kendisine bal olan topraklar da birtakm ynetim blgelerine ayrlmflt. Buralarda saraya mensup prensler vali olarak grev yapmaktayd.
Hitit toplumunda halkn ounu vergi vermekle ykml hr insanlar oluflturmaktayd. Bunlar arasnda soylular, tccarlar, zanaatkrlar ve kyller yer almaktadr. Sosyal tabakalaflmann en alt grubunu kleler oluflturmaktayd. Bunlar, alnp
satlabiliyor, kiralanabiliyorlar veya veraset yoluyla baflkalarna geebiliyorlard.
Buna karfllk mlkiyet haklarna sahiptiler ve kimi haklar yasalar ile gvence altna alnmflt. Bunlarn yannda savaflta ele geirilen lkelerden srlerek Hitit lkesine getirilen insanlardan oluflan bir baflka grup daha vard. Smerce NAM.RA (yar hr) olarak tanmlanan bu insanlar, ucuz ifl gc olarak yeni kurulan ekonomik
merkezlerde topraa balanarak oturmaya zorunlu klnmaktaydlar. Tapnaa
bal tarlas ve evi olan NAM.RAlar yer deifltiremezlerdi.
Hitit toplumunun en kk birimini aile oluflturmaktayd ve aile reisi erkekti.
Aile yapsn ilgilendiren evlenme, boflanma, evlat edinme ve miras gibi konular
yasalarn denetimi altndayd.
Panku(fl): Eski Hitit Devleti

Dneminde kraln yannda
genifl yetkilere sahip
meclistir. Bu meclis yksek
asker ve idari grevlerde
bulunan ve genellikle kral
ailesinin yaknlar olan
yaflllardan oluflmaktayd
86
Uygarlk Tarihi
Din ve l Gmme Gelenekleri

Hitit dini, btn Eskia toplumlarnda grld gibi ok tanrl bir dindi. ivi yazl bir belgede bu kalabalk tanrlar topluluu Hatti lkesinin bin tanrs biiminde tanmlanmfltr. Bu tanrlar, Hitit Devletinin bnyesinde yer alan farkl etnik
gruplar gibi deiflik kkenliydiler. Bunlar; Hurri, Hatti, Hint-Avrupa, Luvi, Kuzey
Mezopotamya, Kuzey Suriye hatta ndo Ari rktan olan tanrlardan oluflmaktayd.
Burada Hitit egemenlik sahas iindeki tm halklarn tanrlar panteona dahil edilerek farkl kltrlere mensup halk tek bir din ats altnda birlefltirilmifltir.
fiekil 4.5
Yazlkaya Ak
Hava Tapna
Kabartmalar
Yazlkaya Ak Hava
Tapna: Boazkyn 1.5
km kuzeydousunda, doal
bir kayalk alanda yer alan
kutsal alandr. ki galeriden
oluflmaktadr. zeri ak
doal kaya odalarnn
duvarlar tanr, tanra ve
baflrahip olan kraln
kabartmalar ile
bezenmifltir. Giriflteki A
Galerisinin duvarlarnda
Hurri kkenli tanr ve
tanralarn bafltanr Teflup
ve efli Hepatn nderliinde
Yeni Yl Bayram kutlamalar
iin bir araya gelmeleri
gsterilmifltir. Buradaki
tanr ve tanralarn says
71dir. B Galerisinde hzla
koflan 12 yeralt tanrs ve
Kl tanr kabartmalaryla
IV. Tudhaliya ve koruyucu
tanrs fiarruma panosu yer
almaktadr.
Devletin resm tanrlar, Boazky yaknlarndaki Yazlkaya Ak Hava Tapnandaki kaya kabartmalarnda betimlenmifltir. Bu tanrlarn baflnda Hurri kkenli Gkyz ve Frtna tanrs Teflup bulunmaktadr. Kars Arinna kentinin gnefl tanras Hepat ve olu fiarruma da tanrlar pantheonunun baflnda yer almaktadr. Gnefl ve Ay tanrs, da tanrlar, nehir tanrlar, yeralt dnyasnn tanr ve
tanralar, eflitli hastalklarn tanr ve tanralar da pantheonda yer almaktayd.
Hitit inancna gre tanr ve tanralar insan biiminde dflnlmekteydi. Tanrlarn
heykelleri ve kabartmalar onlarn yerlerini tutard. Baz durumlarda tanrlarn kutsal hayvanlar ya da onlara ait eflyalar da tanry temsil etmekteydi. Tanrlara kurbanlar kesmek, yiyecek, iecek vermek, adaklar sunmak dinin gerektirdii gndelik ifllemlerdi. Bayramlar ise bunun daha yksek dzeyde, kral ve kralienin de katld kalabalk bir halk topluluuyla birlikte yaplan resm karakterli trenlerdi.
Bu bayramlarn en nemlilerinden biri Yeni Yl Bayramyd.
Hititlerde l gmme gelenei iki trldr: Kremasyon gmlerde ceset yakldktan sonra klleri urne olarak tanmlanan piflmifl toprak bir kap iinde topraa
gmlmekteydi. nhumasyon gmlerde ise ounlukla l, pithos denilen byk
bir kabn iine ya da tafllardan rlen sandk tipindeki mezarlara yerlefltirilerek topraa gmlyordu. Mezarlarda l armaanlar da bulunmaktayd. Farkl gm ge-
87
leneklerinin ayn mezarlkta uygulanmas, ayr dini inanlara ve farkl br dnya

grflne sahip insanlarn birlikte yafladklarn gstermesi bakmndan nemlidir.
Yeni Yl Bayram: Tm Yakn

Dou kltrlerinde grlen,
baharn gelifli ile birlikte
kutlanan bayramdr. Bu
bayramda pantheondaki
btn tanrlarn, bafltanr
Teflup ve bafltanra Hepat
nnde toplandna
inanlmaktayd. Yazlkaya
Ak Hava Tapnann
duvarlarnda betimlenen bu
trende bir resmigeit
yaplyor ve tanrlara
sunularda bulunuluyor,
bylece yeni gelen yln
bereketli olmas
salanyordu. Yzlerce
tapnak grevlisinin
dzenledii trenlerde kral
da baflrahip olarak grev
alyordu.
Mimari ve Sanat
Mimari
Hititlerin Eski Anadolu mimarisine kazandrd en nemli yeniliklerin baflnda
antsal mimari rnekleri gelmektedir. Kltepede ve Acemhykte bulunan 50-60
odal saray yaplar Eski Hitit evresine tarihlenen iki antsal yapdr. Mimarideki
antsallk Hitit mparatorluk anda daha da byk boyutlara ulaflarak grkemli
kentlerin domasna neden olmufltur. Bu kentlerin en gzel rneini orumun
Boazkale ilesinde yer alan baflkent Hattufla (Boazky) oluflturmaktadr.
Engebeli bir arazide kurulmufl olan kentte Eski Hitit evresine ait yerleflme, Bykkale olarak tanmlanan kayalk alan ve kuzeybatsndaki Afla fiehir diye adlandrlan blgeye yaylmfltr. Bykkale, evresi ayr bir sur ile evrelenmifl, iinde lkenin ynetim birimlerinin yer ald, hepsi antsal yaplardan oluflan resm
karakterli bir yerleflim alandr. Kale grnmndeki bu alanda kraln saray, toplant salonlar, devlet arflivi ve eflitli ynetim yaplar bulunmaktadr. Afla fiehiri
de gl bir sur evrelemektedir. Bu surun altnda birok potern vardr. Buras
dinsel ifllevi arlkl bir alandr. Hattuflann en byk tapna burada bulunmaktadr. Byk Tapnak olarak adlandrlan ve seksenden fazla odaya sahip bu yap,
Hitit bafltanrs Frtna Tanrs Teflup ile Arinna kentinin Gnefl tanras Hepata
adanmfltr.
Hitit mparatorluk Dneminde flehir, gerek bir imparatorluk baflkenti konumuna ykselmifltir. evresi 7 km uzunluunda ift sra sur ile kuflatlmfltr. Kentin
daha yksekteki gney kesiminde I. fiuppiluliumadan sonra infla edilmeye bafllanan Yukar fiehir yer almaktadr. Bu kesime kabartmalarla bezenmifl trensel
antsal kapdan geilerek ulafllmaktadr. Bu kaplar kabartmalarna gre Aslanl
Kap, Kral Kaps ve Sfenksli Kap olarak isimlendirilmifltir. Aslanl ve Sfenksli Kapda, kaplar ve kenti ktlklerden koruduuna inanlan antsal lekli iki aslan
ve sfenks kabartmas yer almaktadr. Kral Kapsnda ise daha ok tanr olduu benimsenen lmfl bir Hitit kral betimlenmifltir. Sfenksli Kapnn altnda kentin dflna alan bir potern bulunmaktadr.
Yukar fiehir, olduka genifl bir alana yaylmfltr. Burada otuzu aflkn tapnak ile
kentin su ihtiyacn karfllayan byk havuzlar ortaya karlmfltr. Farkl boyutlardaki tapnaklar, plan bakmndan birbirlerine benzemektedir. Bu plan bazen revakl bir orta avlunun evresine yerlefltirilmifl olan odalardan oluflmaktadr. Tapnaklar, hem tanr evi olarak bir klt merkezi hem de birer ekonomik merkezdi.
Bunlar, kendilerine ait atlyeleri, ekip bitikleri arazileri, ormanlar olan ve kendi
gereksinimlerini karfllayan zerk kurumlard.
Kentin kuzeydou ucunda Bykkaya olarak tanmlanan alan, .. 13. yzyln
sonlarnda sur ile evrelenerek bir kaleye dnfltrlmfltr. Burada ok byk
boyutlu tahl silolar yer almaktadr.
Boazkyn yannda antsal lekli mimarisi ile ne kan dier nemli Hitit
kentleri arasnda Boazkale yaknlarnda bir klt merkezi olan Alacahyk, TokatZilede bir snr beyinin yaflad Maflathyk (Tapigga) ve Sivas yaknlarndaki Kuflakl (Sarissa) saylabilir. Yozgat yaknlarndaki Aliflar, orumda Ortaky (Sapinuva) gneyde Tarsus Gzlkule (Tarzi), Mersin -Yumuktepe ve Mut yaknlarndaki
Kilisetepe nde gelen dier Hitit merkezleridir.
Potern: Yeralt geidi. Tafl

temelli, kerpi bedenli
surlarn altnda alan, bir
tehlike annda veya ana
kapnn almamas
gerektii durumlarda, gizlice
flehrin dflna kmay
salamak amacyla
kullanlan gizli geitlerdir.
Sfenks: Genellikle kadn

bafll, aslan gvdeli karflk
bir mitolojik yaratk.
Betimleri Eski Msr
sanatndan Antik Yunan ve
Romaya gemifltir.
88
Uygarlk Tarihi
Sanat
Hitit sanat, tek bir halkn deil, devleti oluflturan farkl etnik gruplarn ve devletin
yakn iliflki kurduu evre kltrlerin etkisi altnda oluflmufl bir bileflimdir. Yaplan
alflmalara gre Hitit sanat, Hatti, Hurri, Luvi, Mezopotamya ve Msr sanatnn bir
sentezi olarak yorumlanabilir.
Hitit mimarisine damgasn vuran antsallk, Hitit sanatnda byk plastik ve
kaya kabartmalarnda kendini gstermektedir. Hitit yazl belgelerinde byk boy
heykellerden sz edilmektedir. Boazky ve Alacahykteki sfenks heykelleri
bunlara ait gzel rneklerdir. Doal geitler ya da tatl su kaynaklarnn yaknna
yaplmfl olan kaya antlar, Hitit sanatnn gnmze ulaflan en arpc rnekleri
olup Hitit mparatorluunun egemen gcn simgelemektedir. Bu antlarn en tannmfllar Beyflehir yaknlarndaki Eflatunpnar ve Fasllar, Adana yaknlarnda
Ceyhan Irma kysnda Sirkeli, Kayseri yaknlarnda Tafl, Hemite, Gezbel, Fraktin, mamkulu, Konyada Hatip, Ankara yaknlarnda Gavurkale ve zmir yaknlarnda Karabeldir.
Kilden yaplmfl plastik eserler ise Hitit sanatnn dikkat eken kk el sanatlar rnekleridir. Bunlarn en nllerini Boazkyde bulunmufl olan Frtna tanrsnn kutsal boalar oluflturmaktadr. Hitit anak mleinin en nemli buluntular arasnda bibru olarak tanmlanan hayvann tm ya da yalnzca bafl biimindeki iki kaplar da nemlidir. Hitit sanatnda mhrlerin de nemli bir yeri vardr.
Kullanlan mhr biimlerinde Anadolu ve Mezopotamyann ustaca bileflimini
grmek mmkndr. Anadoluda yaygn olarak kullanlan damga mhrler, Mezopotamyada ve Kuzey Suriyede grlen silindir mhrler ayr ayr ele getii gibi,
bazen iki mhr tipinin ayn mhrde birlefltirildii de grlmektedir.
Yaz ve Edebiyat
Hititler, ivi ve resim yazs (hiyeroglif) olmak zere iki tr yaz kullanmfllardr.
Mezopotamyadan alnmfl ivi yazs kil tabletler ve mhrler zerine, yerli Anadolu resim yazs ise antlar ve mhrler zerine yazlmfltr. Bunun yannda Palaca, Luvice, Hurrice ve Hattice gibi diller de bulunuyordu.
Hitit belgelerinin byk bir blm Boazky arflivinde ele gemifltir. Buras
25.000i aflkn tabletle bir devlet arflivi niteliindedir. Ayrca son yllarda Ortakyde de byk bir arfliv gn flna karlmfltr.
Hitit edebiyat da din ve sanat gibi farkl kltrlerin bir bileflimidir. Tarih yazcl, dualar, mitos ve destan trnden eserler Hitit edebiyatn oluflturmaktadr.
ou Hatti ve Hurri kkenli olan mitos ve destanlar iinde Kaybolan Tanr, lluyankas Mitosu, Telepinu Efsanesi ve Kumarbi Efsanesi en tannmfl eserlerdir ve
ok daha sonralar yaratlan Eski Yunan mitolojisini de etkilemifllerdir. Smerlerden Hurri, Hitit ve Fenikelilere, oradan da bat dnyasna aktarlmfl olan bu efsane ve destanlar Eski n Asya uygarlklarnn birbirlerinden soyutlanamayacaklarn, hepsinin karfllkl etkileflim iinde olduklarn gstermektedir.
SIRA SZDE
SIRA
Tarihin bilinen
ilk SZDE
yazl antlaflmas ne zaman ve kimler arasnda yaplmfltr? Sonu ne olmufltur?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
89
ANADOLUNUN DEMR AI UYGARLIKLARI

(.. 1200-547/546)
N
A M A
Anadoludaki Demir a uygarlklarnn siyasi ve kltrel

yapsn reneceksiniz.
.. 12. yzyln bafllarnda merkez Hitit mparatorluunun yklmasyla birlikte

Anadolu topraklar byk bir kargafla ve knt srecine girmifltir. Bu srete
blgeye eflitli ynlerden farkl etnik kkenli gebe topluklar girmeye bafllamfltr. Bu topluluklardan Muflkiler, Kafkasya zerinden gelip Dou Anadolunun bat
kesimine; Balkanlar zerinden boazlar yoluyla gelen Trak kkenli gmenler Bat Anadolunun kuzey kesimine; Arap llerinden gelen Sami kkenli Aramiler ise
Gneydou Anadolu Blgesine yerleflmifllerdir. .. III. binyln sonlar ve II. binyln bafllarnda olduu gibi Anadolu bir kez daha ok sayda bykl kkl
gler arasnda paylafllmfltr. Bu dnemde demir madeninin kullanm yaygnlaflmfl, ou aletler zellikle de silahlar daha etkili ve dayankl olan demirden yaplmfltr. Bu geliflmeler sonucunda Anadolunun Tun alar sona ermifl ve yeni bir
dnem olan Demir a bafllamfltr.
Anadoluda Demir anda ortaya kan yeni siyasi oluflumda Ge Hitit Kent
Devletleri, Urartu Krall, Frig Krall ve Lidya Krall en nemli rolleri oynamfltr.
fiekil 4.6
Demir anda
Anadolu
Kaynak: SEVN, V.
Eski Anadolu ve
Trakya, stanbul,
2003,s.180
Ge Hitit Kent Devletleri

Hitit mparatorluunun yklmasnn ardndan hayatta kalmay baflarabilen kral ailesinin soylular, bir zamanlar egemenlikleri altndaki Gney ve Gneydou Anadolu ile Kuzey Suriye yi iine alan blgeye kaarak burada yaflayan halklarla kaynaflp, birbirlerinden bamsz kk kent devletleri kurarak bir sre daha varlklarn srdrmfllerdir. Hitit, Luvi, Arami ve bir ksm Hurri kkenli halklarca kurulmufl olan Ge Hitit Kent Devletleri ya da Suriye-Hitit Beylikleri olarak tanmlanan bu devletler flunlardr: Malatya evresinde Milidia; Adyaman yresinde Kummuh; Kahramanmarafl ve Gaziantep yresinde Gurgum ve Kargamfl; slahiye dolaylarnda Samal; ukurova blgesinde Que ve Hilakku; Amik Ovas dolaylarnda
Pattin; Adana-Kadirli yresinde Asitavanda; Kayseri, Nide ve Nevflehir civarnda
Tabal.
90
Uygarlk Tarihi
Hilani: n cephesinde
stnlarla taflnan reva
olan Kuzey Suriye
mimarisine zg, dikdrtgen
planl, girifli uzun duvar
zerinde bulunan ok katl
yap.
Ortostat: Duvarlarn alt
ksmlarnda kullanlan,
dikine yerlefltirilmifl, bazlar
kabartmalarla bezeli tafl
levha ya da bloklar.
Orta Anadoludan Frat Nehri kylarna kadar uzanan genifl bir sahada ortaya
kan ve etnik bir birlik gstermeyen kent devletleri ayr ayr hanedanlarn ynetimi altnda, Byk Kral, lke Beyi gibi nvanlar taflyan bir kral tarafndan idare
edilmekteydi. ou Luvice konuflan ve yaz olarak resim yazsn kullanan bu devletler, .. 9. yzyln ortalarndan bafllayarak nce kltrel sonra da siyasi bakmdan Yeni Assur mparatorluunun etkisi altna girmifller; ..8. yzyln sonlarnda
ise hepsi teker teker Assurun eyalet sistemine dahil edilmifllerdir.
Ge Hitit Kent Devletlerine ait nemli yerleflmelerin baflnda Kargamfl, Zincirli, Malatya, Sakagz ve Karatepe yerleflmeleri gelir. Bu merkezlerde yaplan arkeolojik kazlarda bu devletlerin mimarisini ve sanatn aydnlatan, dikkat ekici
buluntular ele gemifltir. ift sur sistemi ile kuflatlmfl olan flehirlerde, geliflmifl bir
mimari anlayfl vardr. Saraylarn, caddelerin, antsal merdivenlerin, meydanlarn
dzenli konumu, nceden bir btn olarak dflnlmfl flehir planlarnn varln
akla getirmektedir. Afla ve Yukar fiehir olmak zere iki ksmdan oluflan kentlerde saraylar, ynetim binalar ve din yaplar, bir i sur ile evrelenmifl daha yksekteki Yukar fiehir iinde yer almaktadr. Hilani tipindeki saraylara kabartma
bezemeli altlklar zerinde ykselen stunlar arasndan geilerek girilmekteydi.
Bunun gerisinde, enlemesine yerlefltirilmifl byk bir salon ve yan odalar bulunmaktayd. Yan odalardan birinde yer alan merdiven ile st kata klyordu.
Surlara almfl olan antsal kaplar, saraylarn dfl cepheleri ortostat olarak tanmlanan kabartmal tafl bloklarla sslenmifltir. Bazen girifllere tanr ve krallarn
antsal lekli tam plastik yontular da yerlefltirilmekteydi. Ge Hitit sanat ve kltr en iyi flekilde kendisini mimarinin btnleyicisi olarak yaplmfl kabartma sanatnda yanstr. Av, savafl, saray hayatndan kesitler, karflk yaratklar ve eflitli
hayvan figrlerinden oluflan kabartmalar stil ynnden Ge Hitit I, Ge Hitit II ve
Ge Hitit IIIa-b olmak zere ana evrede incelenir. lk iki grupta eski Hitit geleri, nc grupta ise gl bir Assur etkisi vardr.
fiekil 4.7
Kargamfltan
Kabartmal
Ortostat
Fil difli ve zellikle byk tun kazanlarn yer ald maden eflyalar da Ge Hitit sanatnda zel bir yere sahiptir. Tabal lkesi, tun ifliliinin nde gelen merkezlerindendir. Kuzey Suriye kkenli fil difli eserler ise hara ve ganimet olarak As-
sura gtrlmfltr. Gerek fil difli, gerek maden eserler Yunanistana da gitmifl,
orada taklitleri de retilmifltir. Bu eserler, bir yandan n Asya ile Yunanistan arasndaki iliflkilerin younluunu gstermekte dier yandan Eski Yunan uygarlnn
yaratlmasnda Ge Hitit Kent Devletlerinin de ok nemli bir arac rol oynadn kantlamaktadr.
Urartu Krall
Orta Anadolu Blgesinde gl Hitit mparatorluu varln srdrrken .. 13.
yzyln bafllarnda Dou Anadolu Blgesinde, Hurri kkenli halklarn oluflturduu, henz merkez bir ynetim altnda birleflmemifl feodal beylikler bulunmaktayd. lk kez Assur Kral I. Salmanassar (.. 1274-1245) dalk blgedeki bu lkeden
Uruatri olarak sz etmifl ve 8 kabilenin ismini sayarak, bu lkenin birtakm krallar
tarafndan ynetildiini bildirmifltir. Daha sonraki Assur kaytlarnda bu krallarn
says 60a kadar kmfltr. Bu dnemde Dou Anadolunun sahip olduu demir ve
bakr gibi ham madde kaynaklar, bunlardan ifllenmifl mal stoklar, toprak rnleri ve hayvan srleri .. 13. yzyldan itibaren n Asyada byk bir imparatorluk kurma urafl veren Assurun asker seferlerini bu topraklar zerine younlafltrmasna neden olmufltur. Assurun amac, bu blgede devaml ve kalc bir egemenlik kurmak yerine, blgedeki zengin kaynaklar belirli srelerde dzenleyecei yama seferleriyle ele geirmek, bu topraklarda yaflayan toplumlar bask altnda tutarak vergiler yoluyla smrmek, bylece ekonomisi iin srekli bir kaynak
oluflturmakt. Gneyden gelen Assur tehlikesi ve basks, birbirlerine komflu ve akraba olan feodal beylikleri aralarnda Assura karfl g birlii yapmaya yneltmifltir. Etnik birliin de salad byk avantajla ksa srede beylikler arasnda birleflme salanmfl, nce Uruatri daha sonra Nairi feodal beylikler konfederasyonu
oluflturularak Assura karfl byk bir mcadele bafllamfl, sonuta .. 9. yzyln
ortalarnda baflkent Tuflpa (Van Kalesi ve Eski Van flehri) olmak zere Van ovasnda merkez Urartu Krall kurulmufltur.
Urartu Krall, birbirini izleyen baba-oul krallar I. Sarduri (.. 840-830), flpuini (.. 830-820), Minua (.. 810-785/780), I. Argiflti (.. 785/780-760) ve II. Sarduri (.. 760-730) dnemlerinde byyp glenmifl ve tm kurumlaryla gerek
anlamda merkez, brokratik bir devlet hline ulaflmfltr. Bu dnemde kralln snrlar kuzeyde Ermenistan ve Gney Grcistana, kuzeybatda Erzincana, gneydouda Urmiye Glnn gney kylarna, batda Frat Nehrinden douda Hazar
Denizi kylarna kadar genifllemifltir. Urartu topraklarna katlan blgelerde asker
ve ekonomik amal ou Urartu krallarnn adn taflyan birok kale ile tarm
glendirmek zere baraj, glet, sulama kanallar infla ettirilmifltir. Blgede kazs
yaplmfl bafllca Urartu merkezleri arasnda Van Kalesi (Tuflpa), avufltepe (Sardurihinili), Ayanis (Rusahinili), Adilcevaz, Toprakkale (Rusahinili), Anzaf, ErzincanAltntepe, Karmir-Blur (Teiflebani), Armavir (Argifltihinili) saylabilir.
.. 743 ylnda Adyaman Glbafl yaknlarnda Assur ordular karflsnda Urartu ordularnn urad yenilgi ile birlikte Urartu Krallnn ykselifli sona ermifltir. Bu malubiyeti .. 714te nce Transkafkasya zerinden dalgalar hlinde inen
Kimmerler, sonra da Assur Kral II. Sargon karflsnda alnan yenilgiler izlemifltir. Snrlar giderek daralan Urartu Krall II. Rusa Dneminde (.. 675ler) yeni bir
kalknma hamlesi yapmfltr. Ancak sonusuz kalan bu abalardan sonra .. 640
yllarnda Urartu Krall yok olmaya bafllamfltr. Son kral IV. Sardurinin iktidar
dnemi hakknda hemen hemen hibir bilgi olmad iin kralln hangi tarihte
kesin olarak ortadan kalkt bilinmemektedir. Bununla birlikte Urartu Krallnn
91
92
Uygarlk Tarihi
.. 7. yzyln sonlarna doru Assur mparatorluuna son veren olaylarla birlikte tarihten silindii kabul edilir. Dou Anadolu yeniden sonun bafllangcna dnerek gebe afliretlerin arasnda paylafllmfltr.
Merkez ve teokratik bir sistemle ynetilen Urartu Krallnda devletin baflnda,
tm lkeyi yneten gl ve mutlak hakim olarak kral bulunmaktadr. Tam anlam ile monarflik bir dzen mevcuttur. Krallk ayn hanedan iinde babadan oula
gemektedir. Kral, ayn zamanda tanrlarn en byk baflrahibidir ve onlarn korumas altndadr. Halk soylular, savafllar, kyller ve kleler olmak zere farkl snflara ayrlmfltr. Devletin egemen olduu btn topraklar stratejik nemine, retim durumuna ve dier benzer zelliklere gre daha kk birimlere blnmfl,
bu birimler de belirli eyalet merkezlerine balanmfltr. Bu merkezlere de kral tarafndan valiler atanmfltr. Gcn savafl bir toplum olmasna borlu olan Urartular ok iyi organize olmufl bir orduya sahipti. Svari, piyade ve araballar gibi farkl snflara ayrlan orduda askerler zrh, mifer, kalkan, kl, mzrak, balta, ok, yay
gibi silahlarla donatlmflt.
Urartu Devletinin resm dili Urartuca idi. Bu dilin temel zellii Trkenin de
dahil olduu btn Asianik diller gibi bitiflken olufludur. Tek akrabas Hurricedir
ve her iki dil de Kuzeydou Kafkasya dil ailesindendir. n Asyadaki dier halklar
gibi Urartular da ivi yazs kullanmfllardr. Ayrca mhrler ve kap kacak zerinde resim yazs da kullanlmflt.
Urartu dini, ok tanrlyd. Kralln kuruluflundan ksa bir sre sonra oluflturulan devlet dini, Urartu Devletinin egemen olduu topraklarda yaflayan Hurri-Urartu akraba halklar ve yabanc etnik toplumlar tarafndan kutsanmakta olan btn
tanrlar ve inanlar iine alan ok genifl tabanl bir panteona sahipti. Buna gre
Urartu devlet dinini; Urartu lkesini, fethedilen topraklar ve iskn ettirilen yeni
toplumlar birbirine balayan birlefltirici bir din olarak tanmlayabiliriz. Bu panteon hakknda en ayrntl bilgiyi, Van ovasndaki Meherkap Yazt vermektedir. Kayalara oyulmufl dikdrtgen biimli bir tapnak kapsn temsil eden bu antn arka
duvarndaki yaztta Urartu Devletinin resm tanrlar ve tanralarnn isimleri ile
bunlara kurban edilecek hayvanlarn cins ve saylar verilmifltir. Tanr listesinin baflnda Haldi, Teifleba ve fiivini ls yer almaktadr. Tanr Haldi, btn yerli ve yabanc tanrlarn zerinde, bunlar birlefltiren, kralla birlikte devleti koruyan Bafltanr ve savafl tanrsdr. Byk bir mzrak ile simgelenen bu tanrnn savaflta daima
ordunun nnde gittiine inanlyor, adak olarak eflitli silahlar sunuluyordu. kinci sradaki Frtna ve Gk Grlts tanrs Teifleba, Hurri kkenliydi. nc sradaki fiivini de Hurri kkenliydi ve Gnefl tanrsyd. Meherkap Yaztnda bu
tanrnn yannda 60 tanr ve 16 tanrann daha ad gemektedir. Ancak bunlarn
ou hakknda yeterli bilgi yoktur. Tun eserler, tafl kabartmalar ve duvar resimleri zerinde insan fleklinde betimlenen tanrlarn bafllarnda boynuzlu bafllk vardr
ve ou kez kutsal hayvanlar zerinde ayakta durmaktadrlar.
Urartularn tanrlar iin infla ettikleri tapnaklar, tren salonlar, revakl avlular, depolar ve sunaklaryla birlikte bir klliye oluflturmaktadr. Tanr yontusunun
bulunduu en kutsal kesim (cella) kare planl yksek bir kule biimindeydi. Bunlarn dfl cephelerine adak olarak sunulmufl tun kalkanlar aslmaktayd. Bu tip tapnaklara ait rnekler ok iyi korunmamfl olmakla birlikte Yukar Anzaf, Toprakkale, avufltepe, Ayanis, Kayaldere, Altntepe gibi Urartu merkezlerinde gn flna kartlmfltr. Bunlarn yan sra Urartularn nifl ve stellerin (dikilitafl) yer ald
yar ak hava kutsal alanlar da vardr. Van Kalesindeki Anal Kz kutsal alan, Yeflilal ve Altntepe kutsal alan bunlarn gzel rnekleridir.
93
Arkeolojik alflmalar Urartuda kremasyon ve inhumasyon olmak zere temelde iki l gmme geleneinin uygulandn gstermifltir. Mezar mimarisi olarak
kalelerin kayalk yamalarna oyulmufl kral ve soylulara ait ok odal antsal oda
mezarlar en nemli grubu oluflturur. Bu tip mezarlarn en etkileyici rnekleri Van
Kalesi kayalnn gney yamalarndaki Urartu krallarna ait mezarlardr. Ayrca,
toprak altndaki yumuflak kayalara almfl ya da tafllarla infla edilmifl girifl koridoru olan (dromos) oda mezarlar da vardr. Bunun yannda llerin dorudan gmld tek kiflilik basit toprak ya da tafl sandk mezarlar ile yaklp kllerinin yerlefltirildii zel kl kaplar (urne) da bulunmaktadr.
fiekil 4.8
Adilcevaz Kef kalesi
tanr Haldinin
betimlendii bazalt
paye.
Kaynak: SEVN, V.,
Eski Anadolu ve
Trakya, stanbul,
2003, s.200.
Urartu Krallnn kurulduu blge toporafik ve corafi koflullar bakmndan

olduka g bir blgedir. Burada etin doa koflullarnn olumsuz etkilerini zayflatmadan gl bir merkez devlet kurmak olanak dfl idi. Bu nedenle Urartular
doaya karfl girifltikleri mcadelede zellikle bayndrlk alannda o dnemde mhendislik harikas olarak tanmlanabilecek birok uygulamaya imza atmfltr.
Yerleflim alan olarak, savunma kolayl salad iin sarp kayalklar, yksek
tepeleri seen Urartular, bu alanlar ana kayaya oyduklar temel yuvalarna oturttuklar gl surlarla evirip birer kale yerleflmesine dnfltrmfllerdir. eflitli
amalara ynelik olan bu kalelerden ynetim merkezi olanlarda daima ynetici saray, bir ya da birka tapnak, depo binalar ve atlyeler bulunmaktadr. Bu tip kalelerden gnmze en iyi durumda kalmfl olanlar avufltepe ve Ayanis kaleleridir. Kimi kaleler ise sadece asker amalyd. Nispeten kk boyutlu olan bu trdeki tesislerde surlarn iinde nemli bir yaplaflmaya gidilmemifltir. iftilikle uraflan halk ise tarlalarn yaknlarnda savunmasz yerleflmelerde oturmaktayd.
lke iinde en uzak snr noktalaryla balant salayan karayollar, ksa ve yaflsz geen yaz aylarnda yaplacak sulu tarm iin byk nem taflyan su kanallar, barajlar ve gletler bayndrlk alannda Urartulardan gnmze kadar ulaflmfl
en nemli tesislerdir. Modern Van flehrinin evresindeki arazilerin sulanmasnda
hl Urartu Kral Minuann yaptrtt 54 km uzunluundaki Minua(fiamram) kanal ile II. Rusann Erek Dann tepesine infla ettirmifl olduu yapay baraj glnn
(Keflifl gl) sularndan yararlanlmaktadr. Bugne kadar saptanan ve saylar
94
Uygarlk Tarihi
100e yaklaflan sulama tesisleri Dou Anadoluyu bir barajlar blgesi durumuna getirmifltir. Baflka bir yerde saptanmayan bu younluk nedeniyle Urartu Krall Hidrolik Uygarlk olarak da nitelendirilmektedir.
Zengin demir, gmfl ve bakr yataklarna sahip olan Urartular, maden iflleme
sanatnda ileri bir toplumdu. Dou Anadolunun ilk kuyumcular da Urartulard.
Urartu kuyumcularnn altn, gmfl ve tuntan yapmfl olduklar kpe, gerdanlk,
elbise ve sa inesi, dme, bilezik gibi mcevherat gnmzde bile byk bir
beeni ile izlenmektedir. Tuntan dvme ve dkm tekniinde yaplan hayvan
heykelcikleri, ayakl flamdanlar, eflitli byklkte ve formda kaplar, kalkanlar,
kemerler, sadaklar, miferler, ok ular, kama ve kllar, at koflum takmlar ise
maden sanatnn zgn rneklerini oluflturmaktadr.
Urartularda geliflmifl ahflap, kemik ve boynuz oymacl ve kakmacl, kendilerine zg mhrclk de vardr. Ayrca anak mlekilik de nemli bir endstri
koludur. Daha ok madenciliin etkisinde geliflmifl olan anak mlek sanatnda
kalelerdeki resm mleki atlyelerinde krmz renkli ve parlak grnml mallar retiliyordu.
Urartu sanat farkl kaynaklardan kklenen, Suriye, Anadolu ve Assur etkileriyle beslenen birleflik bir kltrdr. Bununla birlikte ait olduu blgenin corafi ve
toporafik koflullar sanatn geliflmesinde etkili olmufl, yaratlan btn eserlerde
Urartulu kimlii kendini belli etmifltir.
fiekil 4.9
Bronz Urartu
aslan
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Urartu Krallnn
bayndrlk alannda en dikkat ekici ve nemli faaliyetleri hangi alanSIRA SZDE
da olmufltur rneklerle aklaynz.
D fi N E L M
Frig Krall
Antik bat kaynaklarndaki bilgilere gre Avrupada oturduklar srada Brygler ya

S O Rtaflyan
U
da Brigler adn
Frigler, Makedonya ve Trakyadan Boazlar yolu ile Anadoluya g eden Trak boylarndan biridir. Bilim adamlarnn ou, Friglerin Trak
kkenli bir halk
olduu grflnde birleflirler. Arkeolojik veriler, Trak kkenli g
DKKAT
hareketinin tek bir dalga hlinde olmayp, .. 1200lerden bafllayarak .. 8. yzyla kadar dalgalar hlinde devam ettiine iflaret etmektedir. Friglerin gleri ve
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Anadoludaki ilk yzyllar arkeolojik adan hl byk oranda karanlktr. Bununla birlikte, Eskia yazarlarnn verdikleri bilgilerden onlarn, bafllangta Troya ve evresini ele geirdikleri, zaman iinde Askania Gl (znik Gl) kylar ile
Sangarios (Sakarya) Nehri Vadisine doru yayldklar anlafllmaktadr. Frigler, buradan gney ve dou ynde geniflleyerek Anadolu ilerine yaylmaya devam etmifller, .. 11. yzyla doru Polatl yaknlarndaki daha sonra baflkentleri olacak
olan Gordion (Yasshyk)a ulaflmfllardr.
Yasshykte ky dzeyinde, yerleflik bir dzeni benimseyen Friglerin gebe
ve ky dzeyindeki yaflam biiminden siyasal rgtl bir devlet dzenine nasl
getii ve bu geiflteki aflamalar bugn iin bilinmemektedir. Bununla birlikte, ilk
aflamada, merkeze bal tek bir krallktan ok, birok beyliin varln dflnmek
daha gereki olacaktr. Buna bal olarak, Gordionun nceleri bir beylik merkezi olduu ileri srlebilir. Nitekim, arkeolojik kazlar Yasshykn daha .. erken 9. yzylda kabartmal ortostatlarla bezeli binalara sahip, evresi sur ile tahkim
edilmifl bir yerleflme olduunu ortaya kartmfltr.
Gordiondaki bu imar faaliyetleri, geliflimini srdrerek .. 8. yzyln baflnda Orta Anadoluda kendi dnemi iin efli olmayan antsal planl krali bir yerleflmeye dnflmfltr. Gneydoudaki ana kale kapsnn hemen ierisinde, st
ak iki byk avlunun evresinde dizili dikdrtgen planl megaronlar saray alann oluflturmaktadr. Megaronlarn en bynde bulunan ince dokumalar ve fil
difli kakmal ahflap mobilya gibi lks eflyalar, bu yapnn kral ya da yneticinin kabul salonu olduunu dflndrmektedir. Bu alandaki yaplardan birinde ele geen
renkli akl tafllarndan yaplmfl taban dflemesi ise bu tip zemin dflemesinin Eskiadaki en eski rneini oluflturmaktadr. Gneybatdaki teras zerinde ise yan
yana dizili megaronlardan oluflan saraya ait ifllikler, mutfak ve depolar yer almaktadr. Ele geen ok miktardaki anak mlek ve demir eflyalar, Friglerde bu dnemde geliflmifl bir seramik ve maden endstrisinin varlna iflaret etmektedir. Suriye ve Filistin blgelerinden ithal edilmifl lks eflyalar ise Friglerin .. 800 civarnda dfl ticaret iliflkileri hakknda ipucu vermektedir. Bu yerleflme, .. 800 civarnda kent sakinlerinin btn mallarn brakarak yalnzca canlarn kurtarabildikleri byk bir yangnla tahrip olmufltur.
Gordion kazlar, bu felaketin ardndan krali yerleflmenin eski plan zerine daha geliflmifl bir teknikle yeniden infla edildiini gstermifltir. .. 8.yzyln sonuna
doru tamamlanan kent, Anadolu kervan yollarnn dou-bat ticaretinde giderek
nem kazand bu dnemde Friglerin baflkenti konumuna ykselmifltir. Frig Devletinin bilinen ilk kral, baflkent Gordiona adn vermifl olan Gordiostur. Bu kraln tarih kiflilii ve yaflad dnemin siyasi olaylar hakknda herhangi bir bilgi
yoktur. Gordiosun bafla getii dnemde Frigler arasnda bir kargaflann yafland anlafllmaktadr. Gordiosun, olu kral Midasn tahta geifl yl (.. 742 veya
738) dikkate alndnda, .. 8. yzyln ilk yarsnda kral olmas gerekir. Kral Gordiostan sonra, Frig tahtna olu Midas gemifltir. Antik bat kaynaklarnda daha
ok efsanevi kifliliinden sz edilen kral Midas, .. 8. yzyln ikinci yarsnda Frig
tahtnda egemen olmufltur. Midas Dneminde Frig Devletinin yaylm alannn snrlar kesin olarak saptanamamakla birlikte Kzlrmak Nehrinin dousunda orum, Tokat ve Krflehir; kuzeyde Samsun; gneyde Nide ve Konya; gneybatda
Burdur ve Elmal Ovas; batda Eskiflehir, Afyonkarahisar ve Ktahya; kuzeybatda
Bandrma yrelerine kadar etki alanlarn genifllettikleri anlafllmaktadr. Kzlrmakn batsnda Ankara, Polatl yaknlarnda Hacturul-Yenidoan Hy, Eskiflehir yaknlarnda Pessinus (Ballhisar) ve Dorylaion (fiarhyk); douda eski Hi-
95
Megaron: Bat Anadolu ve

Ege dnyasnda ..3.
binyldan itibaren
kullanlan, nde, dar ksa
taraflarnda bir girifl hol ve
arkada ocakl byk bir
salondan oluflan dikdrtgen
planl yaplardr.
96
Uygarlk Tarihi
tit baflkenti Hattufla, orumun kuzeyinde Pazarl, Yozgat yaknlarnda Aliflar ve

Kerkenes, Krflehir yaknlarnda Kaman Kale hyk nemli Frig merkezleridir. Bununla birlikte Friglerin siyasi ve kltrel olarak en gl olduklar kesim, Yukar
Sakarya vadisinde Eskiflehir, Afyonkarahisar ve Ktahya illeri arasndaki Dalk
Frigya olarak tanmlanan blgedeki Frig Vadileridir. Frig Vadilerindeki zgn Frig
yerleflmeleri, yksek, kayalk platolar zerine kurulmufl olan kale tipi yerleflmelerden oluflmaktadr. Kalelerde olaslkla ynetici snf oturmaktayd. Halk ise kalelerin eteklerinde ky niteliindeki yerleflmelerde yaflyor olmalyd. Frig kaleleri,
hem bulunduklar vadiye hem de vadiye ulaflan yollara hkim stratejik noktalarda
konumlanmfltr. Sarp kayalardan oluflan doal savunma sistemi bu yerleflmeleri
evreler. Rampal bir yol ya da ana kayaya oyulmufl merdivenler yardmyla ulafllan yerleflmelerde, ana kayadan oyulmufl meknlar, antsal lekli sarnlar, silolar,
merdivenli geitler, nlerinde din trenlerin yapld klt antlar ve oda mezarlar
bulunmaktadr. Eskiflehirin gneyinde Yazlkaya-Midas Vadisi ve Kmbet Vadisinde Yazlkaya-Midas Kenti, Piflmifl Kale, Kmbet Asar Kale, Frig kalelerinin en
zgn rneklerini oluflturur.
Midas hakknda bilgi veren antik bat kaynaklar, onun egemenliinden bir
ka yzyl sonrasna aittir. Bu kaynaklardan renildiine gre kral Midas, Orta
Yunanistandaki Delphoi kehanet merkezine armaanlar yollayarak Kta Yunanistan ile iyi iliflkiler kurmufl ; Bat anadoluda bir Aiol kenti olan Kyme (Nemrut Kale)nin prensesi ile evlenerek Bat Anadolu sahillerindeki Yunanl yneticilerin
gvenini kazanmfltr. Gerek antik bat kaynaklar, gerekse arkeolojik buluntular,
Frig-Bat iliflkisinin .. 8. yzyln sonlarnda younluk kazandn aka gstermektedir. Buna gre kral Midas, bir yandan Dou ve Gneydou Anadoluda
Urartu, Kuzey Suriye ve Assur ile dier yandan batda Bat Anadolu sahilleri ve Kta Yunanistan ile iliflkiye giren Anadolunun ilk Demir a kral olarak hakl bir
ne sahip olmufltur.
.. 7. yzyln ilk yarsnda Kafkasya zerinden gelen gebe Kimmerler Anadoluyu kasp kavurmufltur. Frig baflkenti Gordionun da bu felaketten etkilendii,
antik bat kaynaklarnda kral Midasn, Kimmerli istilaclara karfl ald yenilgiye
dayanamayp boa kan ierek intihar ettii bildirilmektedir.
En grkemli an yaflad srada urad Kimmer baskn ve kral Midasn ani
lm karflsnda Frig Krallnn politik gc sona ermifltir. Ancak, bu olay genifl
anlamda ele alndnda Frig egemenliinin sonu, Friglerin tamamen tarih sahnesinden ekilmesi demek deildir. Ancak, Gordion artk gl bir devletin baflkenti olmayp, yalnzca blgesel bir merkez durumundadr. Frig beyleri, bu topraklarda .. 590 ylndaki Lidya Kral Alyattes (.. 610-560)in Kzlrmak seferine dein bamszca; bu tarihten .. 547/46 ylndaki Pers istilasna kadar da Lidya Krallna baml prenslikler halinde varlklarn devam ettirmifllerdir. Lidya Krallnn yklflndan sonra Frigya, iki yz yl aflkn bir sre Pers mparatorluunun
bir paras olmufltur. Asker ve idari planda kalan Pers egemenlii boyunca yerli
halk, byk lde geleneksel yaflam biimi ve kltrlerini srdrmeye devam etmifl, eski Frig dili ve yazs en azndan .. 4. yzyla, hatta 3. yzyla kadar kullanlmfltr. Pers egemenliini takip eden Hellenistik ada Anadoluda Yunan kltr, Yunan tarz yaflam biimi yaylmfl, yerli diller, gelenekler yerini bu akma brakmfltr. Bununla birlikte kkl Frig kltrnn etkileri, blgede Roma Dneminin sonlarna kadar devam etmifltir.
Antik a yazarlarndan Homeros ve Herodotos Friglerden savafl bir ulus olarak sz etmifltir. ok daha sonraki kaynaklarda ise Frigler iin mzik ve dansta nl, fakat cesaret ve enerjiden yoksun, kle ruhlu bir halk tanm yaplmfltr. Orta
97
Anadolu Blgesi, gnmzde olduu gibi gemiflte de Anadolunun tahl deposuydu. Bu nedenle Frig ekonomisinin temeli ncelikli olarak tarma ve hayvancla
dayanyordu ve nfusun byk bir blm ky niteliindeki yerleflmelerde yaflyor olmalyd. Bu noktada merkeze bal soylu beylerin etrafnda toplanmfl, birbirinden ayr blgelerde hkm sren, feodal yapl bir Frig devlet ynetiminden sz
edilebilir. iftilikle geinen kyl snfnn yannda madencilik, ahflap iflilii, dokumaclk gibi farkl endstri kollarnda alflan zanaatkrlar, tccarlar, merkez ynetimden sorumlu brokratlar ve rahiplerden oluflan, kent niteliinde byk yerleflmelerde yaflayan aydn bir Frig halk tabakasnn varl da aktr.
Friglerin Hint-Avrupa karakterli, Trak ve Eski Yunanca ile iliflkili dilleri ve Fenike alfabesinden alnmfl bir alfabeleri vardr. 20 kadar harften oluflan Frig alfabesi ile
yazlmfl en erken Frig yazl belgeleri .. 8. yzyln ikinci yarsnda grlr. Bunlar kaya antlar, nifller, sunaklar ve anak mlekler zerine kaznmfl, ksa yaztlar
ve kelimelerden oluflur. Ayn szck ya da szck gruplarnn tekrarlanmfl olmas
nedeniyle Frig yazs bugn okunabilmekle birlikte henz zlememifl bir dildir.
Frig yaztlar ve sanat eserleri, birbirini onaylar flekilde Friglerce Matar yani
Ana olarak tanmlanan tanrann, Frig halknn Ana Tanras olduunu ortaya
koymufltur. Matar Kubileya ya da Matar Areyastin gibi sfatlar taflyan bu tanraya
Hitit-Luviler Kubaba, Yunanllar Meter Megale ya da Kybele, Romallar ise Manga
Mater (Byk Ana) derlerdi.
konografik olarak temsil edilen tek tanra olmas, Frig dininde Matarn tartflmasz en byk ilahe, tek tanr olarak sayg grdn gsterir. O, insanolunun
yaflam kayna, doann, dourganln, bereketin kendisidir. Kutsal hayvanlar
doan ya da atmaca gibi yrtc bir kufl ve asland. Bir doa tanras olarak Matarn
kutsal alanlar, kent dflnda, su kaynaklar ve verimli tarlalarn yaknlarndaki kayalk yerlerde kurulmufltur. Otantik Frig dini tapnmlarnn somut tanklarn oluflturan bu yaplar, ana kayaya oyulmufl fasadlar, basamakl sunaklar ve nifllerden
oluflmaktadr. Hepsi birer ak hava tapna olan bu antlar Frig Vadilerinde youndur. Fasadlar, kendilerine zg mimari karakterleri ile Frig kaya mimarlnn
en zgn ve en etkileyici ant grubunu oluflturmaktadr. Bu antlar, akroterli, gen alnlkl, beflik atl Frig megaronlarnn kayalara oyulmufl n cephesini temsil etmektedirler. Bu cephenin en nemli blm, iinde tanra heykelinin ya da
kabartmasnn bulunduu kap biimindeki merkez kaya niflidir.
fiekil 4.10
Yazlkaya-Midas
Ant
98
Tmls: Kral ve soylu

kifliler iin yaplmfl, ou
kez altnda ahflap ya da
tafltan bir mezar odas
bulunan yma toprak ya da
tafltan mezar ant
Fibula: Tun, altn ya da

gmflten yaplmfl, giysi
ularn tutturmaya yarayan
veya ss amal kullanlan
bir tr engelli ine.
Uygarlk Tarihi
gen alnlk ve cephe, geometrik ve bitkisel motiflerle bezenmifltir. Yazlkaya-Midas fiehrinde yer alan Midas Ant, Frig fasadlarnn en by ve grkemlisidir. Ayrca, Yazlkaya-Midas Vadisinde, Areyastis Ant, Kmbet Vadisinde Bahflayifl Ant; Khnfl Vadisinde Aslankaya Ant Friglerin en nemli klt antlarn
oluflturur.
fllevini ksaca tanrya dua edilen, kurbanlar kesilen, adaklar sunulan klt yaplar olarak tanmlayabileceimiz sunaklar, alak kaya ktlelerinden yontulmufl
boyutlu kaya yaplardr. n taraflarndaki basamaklarla tanray simgeleyen yuvarlak bafll, drtgen gvdeli gizemli tanra idollerine ulafllr. Bunlara ait en gzel
rnekler Yazlkaya-Midas fiehrinde, bulunmaktadr. Frig klt antlarnn nc
grubunu oluflturan nifller, genellikle kayalarn dik yzlerinde, ancak kolaylkla ulafllabilen yksekliklerdeki oval veya dikdrtgen s oyuklardr. Arka duvarlarnda
tanra heykelciinin ya da idolnn yerlefltirildii yuvalar yer alr.
Frigler, Matar iin kutsal kentler de kurmufllardr. Eskiflehirin gneyindeki Yazlkaya-Midas Kenti ve Sivrihisar yaknlarndaki Pessinus bu kentlerin en tannmfllardr. Gerek klt antlarnn saysal younluu, gerekse en antsal rneklerin Midas Kentinde bulunmas, bu flehrin deta blgenin din metropol olduunu gstermektedir.
Friglerde inhumasyon ve kremasyon olmak zere iki tip l gmme gelenei
uygulanmfltr. Frig soylular, ya tmls mezarlara ya da kayalara oyulmufl oda
mezarlara gmlmekteydi. Tmls mezarlar, Anadoluda daha nce grlmedii
iin, bu uygulamann Frigler tarafndan Avrupadaki memleketlerinden getirildii
dflnlmektedir. Bu tip mezarlar, Dou Avrupa ile Karadenizin kuzey ve dousundaki topraklarda en azndan .. 2. binyldan beri ortak bir zellik olarak bilinmektedir. Tek kiflilik ve bir defa kullanlan tmls mezarlarda mezar odas ahflaptan bazen de basit bir ukur fleklinde yaplmfltr. l ve mezar hediyeleri oda iine yerlefltirildikten sonra odann tavan rtlp zerine toprak, nadir olarak da kk tafl ylmfltr. Tmls mezarlar en youn baflkent Gordionda bulunmufltur.
Bunlar iinde en grkemlisi son yllarda ilk kral Gordiosa ait olduu dflnlen,
300 m apnda 53 m yksekliindeki Byk Tmlstr.
Kaya mezarlar, ounlukla Frig kalelerinin ya da yakn evresindeki kayalarn
yerden ulafllmas g ve dik yzeylerine oyulmufltur. Aile mezar olarak kullanlan
bu mezarlarda genellikle odalarn ii aynen ahflap bir mimariyi andrr flekilde ifllenmifltir. Bunlardan bazlarnda cephe antsal lekli kabartmalarla sslenmifltir.
Bu tip mezarlarn en antsal rneini Khnfl Vadisinde bulunan Aslantafl Mezar
oluflturmaktadr.
Orman bakmndan zengin bir blgede yaflayan Friglerin en zgn sanat dal
mobilyaclktr. Metal ivi kullanlmakszn, aa iviler ve gemelerle birbirine tutturulmufl masalar, tabureler ve servis sehpalarna ait ok gzel rnekler Gordion
tmlslerinde bulunmufltur. Bunlar Frig bezeme sanatna zg geometrik bezekli oyma ve kakmalarla sslenmifltir.
Friglerde maden endstrisi de ok geliflmifltir. Kazma, balta gibi demir aletlerin
yannda tuntan dkm ve dvme tekniinde yaplmfl makaraya benzeyen kulplar olan kseler, gnmz hamam taslarnn atas olan ortas gbekli taslar, byk
kazanlar, kepeler, kemerler ve fibulalar Frig maden sanatnn zgn rneklerini
oluflturmaktadr. Ege dnyasnda .. 2. binyldan beri bilinen fibulalar, tmls
mezarlar gibi Anadoluda ilk kez Frigler tarafndan kullanlmfltr.
Hayvancla bal olarak Friglerde geliflmifl bir dokumaclk da vardr. Gordion
kazlarnda yn ve moherin yannda bitki liflerinden yaplmfl dokuma rnekleri
99
ele geirilmifltir. Tmlslerde ise duvarlara aslmfl hallar ile yerlere serilmifl kee
ve kumafllara ait izler saptanmfltr.
Daha ok madenciliin etkisinde geliflmifl olan Frig anak mlekiliinde Kzlrmakn batsnda ve dousunda farkl teknikte retimde bulunan atlyeler bulunmaktayd. Batda Gordion, Ankara ve Midas Kenti gibi merkezlerde daha ok
metalik parlaklkta gri ve siyah renkli kaplar retilmifltir. Douda Boazky, Aliflar,
Pazarl gibi merkezlerde ise ok renkli bir bezeme anlayfl egemendir. Geometrik
motiflerin arlkl olduu bezemelerde stilize geyik figrleri, konturlar belirlenmifl,
ileri noktalar ya da tarama izgiler ile doldurulmufl aslan, da keisi, kartal ve boa figrleri yaygn olarak kullanlmfltr. En belirgin motif ise kap yzeylerindeki bofl
alanlar dolduran pergelle izilmifl tek merkezli dairelerdir. Testiler, maflrapalar,
szgeli aktaca olan bira kaplar, hayvan biimli zel kaplar, maden kaplar taklit eden makara kulplu testiler Frig mlekiliinin belirgin kap formlardr.
fiekil 4.11
Tuntan Frig
Gbekli Kse ve
Fibulalar
Anadoluya dflardan gelen Frig kltr kendinden nce bu topraklarda yaflamfl olan Hitit-Luvi ve Hurrilerinkinden birok ynden farkl zelliklere sahiptir.
Ancak, zamanla eski Anadolu geleneklerini benimseyerek giderek yerli bir karaktere brnmfltr. Bu durum en ak flekliyle Friglerin geleneksel yaflam biimi
olan iftilikle zdeflleflen ve Anadoluda Erken Neolitik adan beri tapnm gren Ana Tanra kltnde kendini gsterir.
Lidya Krall
Anadolunun gl Demir a krallklarndan biri olan Lidya Krall, tarihteki yerini zengin maden yataklar, verimli topraklar ve Kroisos gibi nl krallar ile almfltr. Lidya lkesi, Ege blgesinde dalk bir alan ve aralarnda Gediz ve Kk Menderes nehirlerinin akt vadiler ierisinde konumlanmfltr. Bakray ve
Byk Menderes nehirleri Lidya blgesinin kuzey ve gney snrn oluflturmaktadr. Blgenin en yksek ve uzun sradalar Bozda ve Bey Dadr. Lidya halknn kkeni tam olarak bilinmemektedir. Antik a yazarlarna gre gney komflular Karyallar, kuzey komflular Mysiallar ve dou komflular Friglerle akrabadrlar. .. 2. binyldan beri blgede yafladklar dflnlmektedir. Lidyada Atyadlar,
Heraklid ya da Tylonidler ve Mermnadlar olmak zere kral slalesi egemen olmufltur. lk iki slale ile ilgili yeterli bilgi yoktur. Bu erken dnemlerde Homeros
Lidyallardan Maionlar, Bozdan eteindeki baflkentlerinden de Hyde olarak
bahsetmektedir.
100
Uygarlk Tarihi
Gygesten itibaren lkeye Lidya, baflkente de Sardis denilmeye bafllanmfltr.

.. 687-547 yllar arasnda hkm sren Mermnad Slalesi zamannda Lidya, gl bir krallk hline gelmifl ve Anadolunun Kzlrmak Nehrinin batsnda kalan
ksmna hkim olmufltur. Bu slalenin krallar Gyges, Ardys, Sadyattes, Alyattes ve
Kroisos, Paktalos (Sart ay) aynn alvyonlarndan Sardiste elde ettikleri elektron ve altn sayesinde glenmifller, baflkent Sardis, antik dnyann en gl ve
en zengin baflkenti olarak n kazanmfltr.
Mermnad Slalesinin ilk kral Gyges (.. 687-645)tir. Daha nceki slaleler
zamannda siyasi bir g olarak adn duyuramayan Lidya Krall, Gyges ile parlak bir dnem yaflamaya ve istilac bir siyaset izlemeye bafllamfltr. Gyges, lkesinin topraklarn geniflletme abas iine girmifl, kuzeydeki Troas Blgesine ve
Manyas Gl evresine kadar ilerlemiflti. Bu srada Frig Kralln ykan gebe
Kimmerler ve ilerinde Trerlerin de bulunduu Trak kabileleri tehlike oluflturmaya bafllamfllard. Gyges, Kimmerlere karfl Assur Kral Assurbanipal (.. 668-627)
ile diplomatik iliflkiler kurdu. .. 657de Kimmerlere karfl bir zafer kazand. Bu
arada Msrda Assur boyunduruundan kurtulmak iin mcadele eden I. Psammetikhosa yonyal ve Karyal cretli askerler gnderdi. .. 645 ylnda ok gl bir
Kimmer dalgas Sardis kaplarna dayand. Kimmerlerin baflnda Lygdamis/Dugdammi adnda bir reis bulunuyordu. Gyges Kimmerlerle yaplan savaflta ld, Sardis yaklp ykld (.. 645). Gyges, krall ok gl bir konuma getirmiflti. Lidya, Msr, Assur ve Babil ile ayn dzeyde bir krallk olarak kabul grd. Kral ldnde Sardis yaknndaki Bintepe mezarlnda bir tmlse gmld.
Gygesin olu Ardys, lkesini Kimmer saldrlarndan korumak iin Assur kral
Assurbanipalden yardm istedi. Ancak .. 639 ylnda Kimmerler ve Trerler birleflerek baflkent Sardisi bir kez daha istila ettiler ve yamaladlar. Sardiste Afla
Kent yaklp ykld. Kral Slalesi hayatta kalmay baflard. Kimmerler, daha sonra
batdaki yonyaya doru ilerlediler. Menderes Magnesias, Priene, Melia ve Miletos gibi kentleri ykma urattlar. Kimmerlerin bir ksm .. 630 ylnda esas yerleflme yerleri olan Kapadokyaya geri dndler, bir ksm ise batda kalarak Edremit yresine yerlefltiler.
Ardysten sonra bafla geen Sadyattes hakknda yeterli bilgi yoktur. Sadyattesin
olu Alyattes (.. 611-561), Lidyann en yetenekli kralyd. Miletos ile saldrmazlk anlaflmas yapt. Smyrna, Klazomenai, Kolophon ve Priene gibi on kentlerine
seferler yapt ve ksmen baflarl oldu. Lidyann kuzeyinde Edremit yresinde yerleflmifl olan Kimmer boylar zerine yrd ve onlar Kapadokya Blgesine srd
(.. 595). lkesinin snrlarn douda Kzlrmak Nehrine kadar geniflletti. Frig
baflkenti Gordion ele geirildi ve buraya bir Lidya garnizonu yerlefltirildi.
Bu srada randaki Medler .. 612 ylnda skitler ve Babillilerle birleflerek Assur mparatorluunu yktlar. .. 6. yzyln bafllarnda Med ve skit aknlar sonucu Urartu Devleti de ykld. Medler daha sonra batya doru devam ederek Kzlrmak kavsine kadar ilerlediler. Bylece Kyaksares (.. 625-585) nderliindeki
Med Devleti ile Alyattes nderliindeki Lidya Devleti karfl karflya geliyordu. Bu
iki devlet o dnemin iki sper gcyd. .. 590 ylnda iki ordu Kzlrmak kavsi
iinde savaflmaya baflladlar. ki ordu birbirine stnlk salayamad ve savafl 5 yl
srd. nk Eskiada yalnzca ilkbahar ve yaz aylarnda savafllyordu. Savafln
5. ylnda 28 Mays 585 gn bir gnefl tutulmas meydana geldi. ki ordu gn ortasnda birdenbire karanlk kmesini, tanrlarn barfl ars fleklinde yorumlayarak barfl anlaflmas imzaladlar. Anlaflmaya gre Kzlrmak iki devlet arasnda snr
olarak kabul edildi. Kroisos, kzlarndan birini Ephesos Tiran Melas ile dierini ise
Med Kral Kyaksaresin olu Astyages ile evlendirdi. Herodotosun 57 yl saltanat
srdn belirttii Alyattes ldnde Lidya halk, kendilerine parlak bir dnem
yaflatan krallarna byk bir tmls yapmfllardr.
.. 560 ylnda tahta kan Alyattesin olu Kroisos (.. 560-547) Mermnad Slalesinin beflinci ve son kraldr. Yunanllar, Kroisosu zengin, cmert ve gl bir
kral olarak tanmfllardr. Kroisosun zenginlii zamanla gnmzde de kullanlan
bir deyim hline gelmifltir. Eskiada ok zengin kiflilere Kroisos gibi zengin denilmifltir. Kraln zenginlii dou dnyasn da etkilemifl ve Karun kadar zengin
deyimiyle Kroisosun zenginlii ifade edilmifltir. Kroisosun servetinin kaynan,
kralla bal blgelerden alnan vergiler, ticaret gelirleri ve lkenin doal zenginlikleri oluflturuyordu. Ancak en nemli gelir kayna Sardisteki altn artma atlyeleri idi. Paktalos ayndan kan elektron, altn artma atlyelerinde ayrfltrlarak,
altn ve gmfl elde ediliyordu. Kroisos dneminin sonlarnda n Asya Dnyas
Med, Lidya, Babil ve Kilikya devletleri arasnda paylafllmflt. .. 559 ylnda
randa Med Slalesi, Pers Slalesine yenildi ve egemenlik Perslere geti. Persler,
krallar Kyros ynetiminde Byk Pers mparatorluu nu kurdular. Pers ordusu
Kzlrmaka doru ilerledi. Kroisos da Pers tehlikesini hissederek Kzlrmak yresine geldi. ki ordu .. 547 yl ilkbaharnda Kzlrmak kavsi iinde karfl karflya
geldi. Yaz aylarnda ay sren savaflta iki taraf da birbirini yenmeyi baflaramad.
Sonbahara doru Kroisos Eskiadaki savafl geleneklerine uygun olarak, yaklaflan
kfl nedeniyle, ertesi yl ayn yerde savafla devam etmek zere geri ekilmeye bafllad. Ancak Kyros lkesine dnmek yerine gizlice Kroisosu takip ederek Sardis yaknlarna geldi. 14 gnlk bir kuflatmann ardndan baflkent Sardis Persler tarafndan ele geirildi. Bylelikle Kyros, .. 547 ylnda Lidya Devletine son vermifl oldu. Bundan sonra Persler tm Anadoluya hkim oldular.
Lidya Krall merkez sistemle ynetilmekteydi. Devletin baflnda kral bulunurdu. Krallk bir slaleye bal olarak babadan oula geerdi. lke eyaletlere ayrlmflt ve eyaletlere gvenilir kifliler olduklar iin bazen veliahtlar da vali olarak
gnderilmifllerdi.
Baflkent Sardis, Bozdan kuzey eteindeki kayalkta yer almaktadr. evresi
gl surlarla evriliydi. inde saray ve resm binalar vard. Afla kent yukar
kentin kuzey ve bat eteklerinde genifl bir alana kurulmufltur. Kentin etraf Kimmer
saldrlarna maruz kalnca .. 7 yzyln ikinci yarsnda etraf gl bir surla evrilmiflti. Kent iinde baz resm binalar bulunuyordu. Altn artma atlyeleri, dkknlar ve pazar yeri bat kesimde yer almaktadr. Halka ait konutlar sadedir. Tafl
temel zerine kerpi duvarl, tek odadan oluflan, dikdrtgen planl konutlardr. Evlerde i blmeler hal ve kilimler ile yaplmfltr.
Lidyallar svari olarak nlydler. Herodotos onlar Asyada yiitlikte kimsenin bileini bkemeyecei savafllar olarak tanmlar. Ancak Pers istilasndan sonra onlar da Frigler gibi mzie, zevk ve sefaya dflkn bir halk olarak tannmaya
bafllamfllardr.
Lidyallarn insanlk tarihine ve uygarla yaptklar katklardan en nemlisi ..
7. yzyln ikinci yarsnda paray icat etmifl olmalardr. Arkeolojide sikke olarak
adlandrlan maden parann icat edilmesinin nedeninin, paral askerlerin alacaklarnn denmesi ile ilgili olduu sanlmaktadr. Sikkenin icad ile ticarette deifl tokuflun yerini para ekonomisi almfltr. Herodotos ilk defa altn sikke basanlarn Lidyallar olduunu yazmaktadr. Buradaki altn elektron olmaldr. nk ilk sikkeler altn ve gmfl karflm bir madde olan elektrondan baslmfltr ve bakla fleklindedirler. n yzleri nce dz, sonra izgili, daha sonra ise resimli olan sikkelerin,
arka yzlerinde bir, iki ya da adet derin dikdrtgen ya da gen ukurluklar bulunmaktadr. Resimli sikkelerde n yzde Lidya Krallnn armas olan aslan bafl,
101
102
Uygarlk Tarihi
penesi ya da karfllkl iki aslann n blmleri yer alr. Kroisos Dneminde altn
ve gmfl sikkeler de baslmaya bafllamfltr. Bu sikkelerin n yzlerinde srt srta
ya da yz yze bakan aslan ve boa betimleri vardr. Sikke basmay Lidyallardan
renen yonya kentleri bu pratik deme aracn hemen benimsemifller ve ticaret
faaliyetlerinde youn olarak kullanmfllardr.
fiekil 4.12
Lydia Altn Sikkesi
Lidyallar ok tanrl bir dine sahipti. Tanrlar iinde en byk saygy Kuvava adyla anlan Ana Tanra Kybele grmekteydi. Sardiste .. 6. yzyln ortalarnda tanrann byk bir tapna vard. Bugne kadar yeri bulunamayan bu tapnaa ait bir sunak zerinde Ana Tanray tapnak nnde ayakta dururken gsteren bir kabartma bulunmaktadr. Ana Tanray oturur durumda gsteren bir
baflka kabartma, Manisa yaknlarndaki Spylos Dann kuzeydou eteklerindeki
kayala oyulmufltur. Sardiste Lidyallarn Artimu dedikleri Artemi (Artemis Sardiene) adndaki bir baflka tanraya daha tapnlyordu. Bu tanralarn yan sra
Tanr Dionysos, Levs, (Zeus), Santas, Lametrus (Demeter?) ve Marvida gibi tanr ve
tanralara da tapnlmaktayd. Lidya krallar ayrca Delphoi ve Didyma Apollon tapnaklar ile Ephesos Artemisine de zengin hediyeler gnderiyorlard.
Lidya krallar ve aileleri llerini tmls mezarlara gmyorlard. Krallar ve
kral ailesi yeleri, Sardisin 8 km kuzeyindeki Marmara Glnn kysndaki Bintepe mezarlna gmlyorlard. Mezarlktaki 100 kadar tmlsn tanesinin
krallara ait olduu sanlmaktadr. Bu tmlslerden en by 355 m apnda ve
61 m boyutlaryla Anadolunun en byk tmls olan Alyattes Tmlsdr. Bu
tmlsn kral Alyattese ait olduunu Herodotos bildirmektedir. Tmlsn mezar odas kire tafl bloklardan 3.32x2.37x2.30 boyutlarnda yaplmfltr. Mezar odas defineciler tarafndan yamalandndan gnmze ok az buluntu kalabilmifltir.
Lidyallar, Friglerinkinden farkl flekilde tmls mezarlar yapyorlard. Mezar
odalar Friglerde ahflap, Lidyallarda tafltan infla ediliyordu. Frig mezarlarnda girifl
ya da kap yokken, Lidya mezar odalarna bir girifl koridoru(dromos) ve kap eklenmiflti. l, mezar odasna gmldkten sonra tmlslerin zerine ylabildii kadar toprak ylrd. Ylan topran ykseklii mezardaki kiflinin nemine gre artyordu. Tmlslerin zerine dklen topran kenarlardan kaymamas iin tepenin evresi krepis ad verilen bir duvarla evrilirdi. Frig tmlslerinde ise krepis
bulunmamaktadr. Lidya mezarlarnda ller tafl sedirler (kline) zerine yatrlmfltr.
Baz kk tmlslerde mezar odas yerine tafl sandk trnde mezar teknesi olufl-
103
turulmufltur. Ceset nce ahflap bir sandukaya, ahflap sanduka ise tafl tekneye yerlefltirilirdi. Sardiste yaflayan orta ve afla seviyedeki halk, Sart ay Vadisinin bat
yakasndaki yamalardaki kayalara oyulmufl kaya mezarlarna gmlmfltr.
fiekil 4.13
Alyattes Tmls
Lidyallarn dilleri Hint-Avrupa kkenlidir. Like ve Luviceye benzer. Tam olarak zmlenememifltir. Alfabeleri 26 harflidir ve bu harflerden bazlar Frigce ve
Yunancadaki harflerle benzerdir.
Lidyada kuyumculuk, dokumaclk, fil difli ve kemik oymacl geliflmiflti.
anak mlekilikte yonyadan etkilenilerek Yunanllara zg protogeometrik
ve geometrik trde anak mlek rnekleri kullanlmfltr. Ayrca yreye zg gri
renkli ve krmz zerine siyah bezemeli anak mlekler de bulunmaktayd. ..
7. yzylda dou ile yaplan ticaret ve kltrel etkileflim sonucunda yeni bir bezeme tr geliflmifltir. Ak renk zemin zerine krmz boya ile yaplmfl yaban domuzu, aslan, yaban keileri, sfenks ve kufl gibi figrlerle bezenmifl kaplar grlmfltr. .. 6. yzylda zgr alflan mleki ustalar rdek ve kayk fleklinde anak mlekler retmifllerdir. Lidyann nl kremleri ve Bakkaris ad verilen parfmleri, Lydion ad verilen kk vazolar iinde satfla sunuluyordu. Ayrca yine
.. 6. yzylda sar, beyaz ya da turuncu astar zerine fra oyunlar ile damarl
mermer grnml kaplar yaplmaya bafllamfltr.
Lidya Devletinin ortadan kalkmasndan sonra Persler 200 yl boyunca Anadoluya hkim oldular.Pers egemenliinde Lidyann zenginlii devam etmifltir. Bu
durum .. ge 6. yzyla tarihlenen ok zengin buluntulara sahip Uflak-Gre tmlslerinden anlafllmaktadr. Buluntular arasnda ok kaliteli bir iflilik gsteren
gmfl, altn ve elektron kaplar ve mcevherat dikkat ekmektedir. Bu eserler bugn halk arasnda Karun Hazinesi olarak adlandrlan eserler olup Uflak Arkeoloji
mzesinde sergilenmektedir. Anadoluda Pers hkimiyeti .. 333 ylna kadar srd. Bu yllarda Anadoluda yerli kltrlerin yerine Yunan kltr yaylmfl ve zgn Anadolu Uygarlklar sona ermifltir.
SIRA SZDE
Tmls nedir? Frig ve Lidya tmlsleri arasnda ne gibi farklar vardr
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
104
Uygarlk Tarihi
zet
N
A M A
Anadolunun Tarih ncesi Dnemlerinin zelliklerini ve nemli merkezlerini kronolojik bir

dzen iinde reneceksiniz.
Toporafik yaps gerei farkl zelliklerde corafi birimlere ayrlan Anadolu, zengin akarsu kaynaklarna ve yerleflmeye son derece uygun iklim
koflullarna sahiptir. Ayrca bu topraklarda ekonomik deeri yksek olan ham madde kaynaklar da vardr. nsan denen canlnn kltrel bir varlk olarak ortaya kt, insanlk tarihinin bafllang evresini oluflturan Paleolitik a /Yontma Tafl
Devri (G.. 600.000-11.000/12.000), Besin Toplaycl Dnemi olarak da tanmlanmaktadr.
Anadoluda Paleolitik a ve onu takip eden Mezolitik (Epipaleolitik a, Orta Tafl Devri) a ile
ilgili arafltrmalarn bafllangc 100 yl ncesine
dek gider. Gnmze kadar yaplan alflmalar,
Anadoluda Paleolitik a boyunca kalabalk bir
nfusun barndn ortaya koymufl, ou Alt ve
Orta Paleolitik evreye ait olan maara ve ak
hava trndeki yerleflmeler bulunmufltur. Anadoluda Paleolitik an en eski yerleflmeleri stanbulda Kk ekmece Glnn 1.5 km kadar kuzeyinde yer alan Yarmburgaz Maaras ile
Antalyann 27 km kuzeybatsnda, fiam Dann
Akdenize bakan yamalarnda bulunan Karain
Maarasdr.
Mezolitik a (G.. 11.000-12.000), Paleolitik
a ile yerleflik dzen ve retim ekonomisinin
gereklefltii Neolitik a (Cilal Tafl Devri) arasndaki geifli hazrlayan ara evredir. Anadoluda
bu aa ait yerleflme yerleri Toroslarn gneyi
ile Marmara Blgesi ve Orta Karadenizde saptanmfltr. Bu ada mikrolit olarak tanmlanan
yarm ay, gen ve yamuk biimli kk tafl aletler ortaya kmfl, en azndan tme ve bime
faaliyetleri bafllamfltr.
Neolitik a (.. 10.000- 5.500)da insanolu,
sadece avclk ve toplayclkla srdrd tketici yaflam brakarak, retici bir yaflama gemifltir. lk kyler kurulmufl, tarm yaplmaya,
hayvanlar evcillefltirilmeye bafllanmfltr. lk ticari faaliyetler ve mhrler de bu ada ortaya
kar. Batman ili Kozluk ilesi yaknlarnda yer
alan Hallan emi Hy, Neolitik ada Anadolunun bugne kadar saptanmfl en eski kydr.
Tafl Devrinden Maden Devrine geifl dnemi olarak tanmlanan Kalkolitik a (.. 55003200/3000)n en belirgin zellii, tafl aletlerin giderek azalmas ve madenciliin geliflmesidir. Ergitme ssnn dflk ve karlflnn kolay olmas
nedeniyle ilk kullanlan maden bakr olmufltur.
Bu a insanlarnn yaflamnda tarm, avcla
oranla ok nemli bir yer kaplamaya bafllamfl,
tamamen tarmc topluluklar ortaya kmfltr.
N
A M A
Anadolunun Tun alarnn siyasi ve kltrel

zelliklerini ve nemli merkezlerini kronolojik
bir dzen iinde tanyacaksnz.
retim ekonomisinin geliflmesinde madencilik
en nemli aflamalardan biridir. nsan yaflamnda
madenin nemli yerini almas, Kalkolitik ada
bafllayp Tun alarnn ilk evresinden itibaren
giderek yaygnlaflmasyla kendini gsterir. aa
adn veren tun, nceleri bakr ve arsenik, sonra da bakr ve kalayn belirli oranlarda birbirine
karfltrlmasyla elde edilen bir alaflmdr. Bakra
gre olduka sert olan bu alaflm, dvlerek ya
da ergitilip kalplara dklerek istenilen biimlere sokuluyordu. Bu ada yaflayan insanlarn,
tuncun yan sra, aralarnda altn ve gmfl gibi
deerli madenlerin de bulunduu hemen tm
madenleri, dkme ve dvme tekniiyle istedikleri biimi vererek kullandklar grlmektedir.
Madenciliin geliflmesi, ifl blmne dayal kent
yaflamnn bafllamasn salamfl, bu oluflum Anadoluda sosyal snflarn giderek daha belirginlefltii, ynetici snfn grkemli bir yaflam dzeyine
ulaflt ilk bamsz beyliklerin, siyasal rgtlenmelerin ve merkez ynetime bal devletlerin
ortaya kfln hazrlamfltr. Tun a, lk, Orta
ve Son Tun olarak ana blme ayrlr. Orta
Tuntan itibaren yaznn Anadoluda kullanlmasyla birlikte Anadolu, tarih alarna girer.
lk Tun a (.. 3200/3000-2000), Ge Kalkolitik Dnemin sonlarndan Anadoluda yaznn
kullanmna kadar olan ok uzun bir sreyi kapsamaktadr. Kendi iinde ana evreye ayrlan
(lk Tun a I-III) bu dnemin ilk evrelerinde
daha ok, Kalkolitik Dnemin tarma dayal ky
kltr srdrlmektedir. Toplumlarn daha iyi
rgtlenebildii bu ada yneticiler gl bir
snf olarak ortaya kmfltr ve Anadolu bu yne-
ticilerin nderliinde feodal sistemin egemen olduu irili ufakl birok beylik arasnda paylafllmfltr. Troia I-V, Malatya Aslantepe, Antalya-Elmal Karatafl Semayk, Elaz-Altnova Norfluntepe bu tip yerleflmelerin en etkileyici rnekleridir.
Bu yerleflmelerde ortaya karlan saray yaplar
ise toplumun giderek hiyerarflik bir dzenin en
st kademelerine doru ulaflmakta olduunun
ak gstergeleridir. Bu durum Alacahykteki
zengin maden buluntular ihtiva eden mezarlardan da anlafllmaktadr. Bu mezarlarda ele geen
ok saydaki armaanlar, Troya II yerleflmesinde
ele geen Troya hazinesi olarak tanmlanan buluntular ile adafl olup benzer nitelikte altn, gmfl, elektron, tun ve demirdendir.
Orta Tun a (.. 2000/1900 -1500/1450)nda,
Assurlu tccarlar Anadoluda tun yapm iin ihtiya duyulan kalay Anadoluya getirip satarak
ticaret yapmaya bafllamfllardr. Bu ticaretin Anadoluya salad en byk kazan Assurlu tccarlardan yaznn renilmesi olmufltur (..
2000/1900). Yaznn Anadoluya girmesiyle Anadolu Uygarlk Tarihinin ikinci evresi, yani Anadolunun Tarihi alar bafllamfltr.
Assur Ticaret Kolonilerinin neden ortadan kalktklar kesin olarak bilinmemektedir. Kazlar, ..
1750 ylnda Karum Kanifl (Nefla) baflta olmak
zere Orta Anadolunun birok yerleflmesinin
byk bir yangnla ykldn gstermektedir.
Yerli beyler arasndaki bir atflmaya balanan
bu olaydan sonra Anadolunun ilk merkez devleti olan Hitit Devleti ortaya kmaya bafllar. Kkeni Orta Anadoluda Kuflflara kentine dayanan
Pithana olu Anitta (.. 1750), Nefla (Kltepe),
Zalpa ve Hattufl (Boazky)u ele geirdikten
sonra Byk Kral nvann almfl, Nefla kentini
kendine baflkent yapmfltr. Anitta, blgede giderek glenip, Anadolu beyliklerini birer birer denetim altna alarak merkez Hitit Devletinin temellerini atmfltr. Anittadan yaklaflk yz yl sonra, ayn soydan gelen Kuflflaral Labarna, Hattufl
kentini baflkent yapp, kente Hattufla, kendine
de Hattuflili (Hattuflal) adn verdi (.. 16501620). Bylece feodal ve teokratik Hitit Devleti
kuruldu.
Son Tun a (.. 1500/1450-1200)nda, Hitit
mparatorluk a ya da Yeni Hitit Devleti grlr. .. 2. binyln son yzyllarnda Anadoluyu
105
olumsuz ynde etkileyen bu gler ve istilalar

nedeniyle yaflanan siyasi bunalm sonucunda Hitit mparatorluu da yklmfltr. Ancak, Hititler
tamamen tarih sahnesinden ekilmemifl, kral ailesi ve yneticiler gneye doru ekilerek slalelerini bir sre daha devam ettirmifllerdir.
N
A M A
Anadoludaki Demir a Uygarlklarnn siyasi

ve kltrel yapsn reneceksiniz.
.. 12. yzyln bafllarnda merkez Hitit mparatorluunun yklmasyla birlikte .. III. binyln
sonlar ve II. binyln bafllarnda olduu gibi Anadolu bir kez daha ok sayda bykl kkl
gler arasnda paylafllmfltr. Bu dnemde demir madeninin kullanm yaygnlaflmfl, ou aletler zellikle de silahlar daha etkili ve dayankl
olan demirden yaplmfltr. Bu geliflmeler sonucunda Anadolunun Tun alar sona ermifl ve
yeni bir dnem olan Demir a bafllamfltr. Anadoluda Demir anda Ge Hitit Kent Devletleri, Urartu Krall, Frig Krall ve Lidya Krall
en nemli siyasi gler olarak karflmza karlar.
Ge Hitit Kent Devletleri
Hitit mparatorluunun yklmasnn ardndan
hayatta kalmay baflarabilen kral ailesinin soylular, bir zamanlar egemenlikleri altndaki Gney
ve Gneydou Anadolu ile Kuzey Suriyeyi iine
alan blgeye kaarak burada yaflayan halklarla
kaynaflp, birbirlerinden bamsz kk kent
devletleri kurarak bir sre daha varlklarn srdrmfllerdir. Hitit, Luvi, Arami ve bir ksm Hurri kkenli halklarca kurulmufl olan Ge Hitit Kent
Devletleri ya da Suriye-Hitit Beylikleri olarak tanmlanan bu devletler flunlardr: Malatya evresinde Milidia; Adyaman yresinde Kummuh;
Kahramanmarafl ve Gaziantep yresinde Gurgum ve Kargamfl; slhiye dolaylarnda Samal;
ukurova blgesinde Que ve Hilakku; Amik ovas dolaylarnda Pattin; Adana-Kadirli yresinde
Asitavanda; Kayseri, Nide ve Nevflehir civarnda
Tabal. ou Luvice konuflan ve yaz olarak resim
yazsn kullanan bu devletler, .. 9. yzyln ortalarndan bafllayarak nce kltrel sonra da siyasi bakmdan Yeni Assur mparatorluunun etkisi altna girmifller; .. 8. yzyln sonlarnda
ise hepsi teker teker Assurun eyalet sistemine
dahil edilmifllerdir.
106
Uygarlk Tarihi
Urartu Krall
Orta Anadolu Blgesinde gl Hitit mparatorluu varln srdrrken .. 13. yzyln bafllarnda Dou Anadolu Blgesinde, Hurri kkenli halklarn oluflturduu, henz merkez bir ynetim altnda birleflmemifl feodal beylikler bulunmaktayd. Bu dnemde Dou Anadolunun
sahip olduu demir ve bakr gibi ham madde
kaynaklar, bunlardan ifllenmifl mal stoklar, toprak rnleri ve hayvan srleri .. 13. yzyldan itibaren n Asyada byk bir imparatorluk
kurma urafl veren Assurun asker seferlerini bu
topraklar zerine younlafltrmasna neden olmufltur. Gneyden gelen Assur tehlikesi ve basks, birbirlerine komflu ve akraba olan feodal
beylikleri aralarnda Assura karfl g birlii yapmaya yneltmifltir. Etnik birliin de salad byk avantajla ksa srede beylikler arasnda birleflme salanmfl, nce Uruatri daha sonra Nairi
feodal beylikler konfederasyonu oluflturularak
Assura karfl byk bir mcadele bafllamfl, sonuta .. 9. yzyln ortalarnda baflkent Tuflpa
(Van Kalesi ve Eski Van flehri) olmak zere Van
ovasnda merkez Urartu Krall kurulmufltur.
Urartu Krall, birbirini izleyen baba-oul krallar
I. Sarduri (.. 840-830), flpuini (.. 830-820),
Minua (.. 810-785/780), I. Argiflti (.. 785/780760) ve II. Sarduri (.. 760-730) dnemlerinde
byyp glenmifl ve tm kurumlaryla gerek
anlamda merkez, brokratik bir devlet hline
ulaflmfltr. Bu dnemde kralln snrlar kuzeyde Ermenistan ve Gney Grcistana, kuzeybatda Erzincana, gneydouda Urmiye Glnn
gney kylarna, batda Frat Nehrinden douda
Hazar Denizi kylarna kadar genifllemifltir. Krallk, .. 7. yzyln sonlarna doru tarih sahnesinden silinmifltir.
Frig Krall
Antik bat kaynaklarndaki bilgilere gre Frigler,
Makedonya ve Trakyadan Boazlar yolu ile Anadoluya g eden Trak boylarndan biridir. Bilim
adamlarnn ou, Friglerin Trak kkenli bir halk
olduklar grflnde birleflirler. Arkeleojik veriler, Trak kkenli g hareketinin tek bir dalga
hlinde olmayp, .. 1200lerden bafllayarak ..
8. yzyla kadar dalgalar hlinde devam ettiine
iflaret etmektedir. Frigler, .. 11. yzyla doru
Polatl yaknlarndaki daha sonra baflkentleri olacak olan Gordion (Yasshyk)a ulaflmfllardr.
Yasshykte ky dzeyinde, yerleflik bir dzeni benimseyen Friglerin gebe ve ky dzeyindeki yaflam biiminden siyasal rgtl bir devlet
dzenine nasl getii ve bu geiflteki aflamalar
bugn iin bilinmemektedir. Bununla birlikte, ilk
aflamada, merkeze bal tek bir krallktan ok,
birok beyliin varln dflnmek daha gereki olacaktr. Gordionun nceleri bir beylik merkezi olduu ileri srlebilir. Gordion, .. 8. yzyln baflnda Orta Anadoluda kendi dnemi iin
efli olmayan antsal planl krali bir yerleflmeye
dnflmfltr.
Frig Devletinin bilinen ilk kral, baflkent Gordiona adn vermifl olan Gordiostur. Kral Gordiostan sonra, Frig tahtna olu Midas gemifltir.
Kral Midas, .. 8. yzyln ikinci yarsnda Frig
tahtnda egemen olmufltur. Midas Dneminde
Frig Devletinin yaylm alannn snrlar kesin
olarak saptanamamakla birlikte Kzlrmak Nehrinin dousunda orum, Tokat ve Krflehir; kuzeyde Samsun; gneyde Nide ve Konya; gneybatda Burdur ve Elmal Ovas; batda Eskiflehir,
Afyonkarahisar ve Ktahya; kuzeybatda Bandrma yrelerine kadar etki alanlarn genifllettikleri
anlafllmaktadr. .. 7. yzyln ilk yarsnda Kafkasya zerinden gelen gebe Kimmerler, Anadoluyu kasp kavurmufltur. Frig baflkenti Gordionun da bu felaketten etkilendii, antik bat kaynaklarnda kral Midasn, Kimmerli istilaclara karfl ald yenilgiye dayanamayp boa kan ierek
intihar ettii bildirilmektedir.
En grkemli an yaflad srada urad Kimmer baskn ve kral Midasn ani lm karflsnda Frig Kralnn politik gc sona ermifltir. Gordion artk gl bir devletin baflkenti olmayp,
yalnzca blgesel bir merkez durumundadr.
Frig beyleri, bu topraklarda .. 590 ylndaki
Lidya Kral Alyattes (.. 610-560)in Kzlrmak
seferine dein bamszca; bu tarihten .. 547/46
ylndaki Pers istilasna kadar da Lidya Krallna
baml prenslikler hlinde varlklarn devam ettirmifllerdir. Lidya Krallnn yklflndan sonra
Frigya, iki yz yl aflkn bir sre Pers mparatorluunun bir paras olmufltur.
Lidya Krall
Lidya Krall, tarihteki yerini zengin maden yataklar, verimli topraklar ve Kroisos gibi nl
krallar ile almfltr. Lidya lkesi, Ege blgesinde dalk bir alan ve aralarnda Gediz ve Kk
Menderes nehirlerinin akt vadiler ierisinde

konumlanmfltr. Lidya halknn kkeni tam olarak bilinmemektedir. Antik a yazarlarna gre
gney komflular Kariallar, kuzey komflular
Mysiallar ve dou komflular Friglerle akrabadrlar. Lidyada Atyadlar, Heraklid ya da Tylonidler
ve Mermnadlar olmak zere kral slalesi egemen olmufltur. lk iki slale ile ilgili yeterli bilgi
yoktur. Mermnad Slalesine mensup Gygesten
itibaren lkeye Lidya, baflkente de Sardis denilmeye bafllanmfltr. .. 687-547 yllar arasnda
hkm sren Mermnad Slalesi zamannda Lidya, gl bir krallk hline gelmifl ve Anadolunun
Kzlrmak Nehrinin batsnda kalan ksmna hkim olmufltur. Bu slalenin krallar, Paktalos
(Sart) aynn alvyonlarndan Sardiste elde ettikleri elektron ve altn sayesinde glenmifller,
baflkent Sardis, antik dnyann en gl ve en
zengin baflkenti olarak n kazanmfltr. .. 560
ylnda tahta kan Alyattesin olu Kroisos (..
560-547) Mermnad Slalesinin beflinci ve son
kraldr. Yunanllar, Kroisosu zengin, cmert ve
gl bir kral olarak tanmfllardr. Kroisos Dne-
107
minin sonlarnda n Asya Dnyas Med, Lidya,

Babil ve Kilikya devletleri arasnda paylafllmflt.
.. 559 ylnda randa Med Slalesi, Pers Slalesine yenildi ve egemenlik Perslere geti. Persler,
krallar Kyros ynetiminde Byk Pers mparatorluu nu kurdular. Pers ordusu Kzlrmaka
doru ilerledi. Kroisos da Pers tehlikesini hissederek Kzlrmak yresine geldi. ki ordu .. 547
yl ilkbaharnda Kzlrmak kavsi iinde karfl karflya geldiler. Yaz aylarnda ay sren savaflta
iki taraf da birbirini yenmeyi baflaramad. Sonbahara doru Kroisos Eskiadaki savafl geleneklerine uygun olarak, yaklaflan kfl nedeniyle, ertesi yl ayn yerde savafla devam etmek zere geri ekilmeye bafllad. Ancak Kyros lkesine dnmek yerine gizlice Kroisosu takip ederek Sardis
yaknlarna geldi. 14 gnlk bir kuflatmann ardndan baflkent Sardis Persler tarafndan ele geirildi. Bylelikle Kyros, .. 547 ylnda Lidya
Devletine son vermifl oldu. Bundan sonra Persler tm Anadoluya hkim oldular.
fiekil 4.14 Aslantafl Frig Kaya Mezar. Afyonkarahisar Khmfl Vadisinde
108
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Neolitik an en erken evreleri konusunda yeni
bilgiler salayan, Anadolunun bugne kadar saptanmfl
en eski yerleflmesi afladakilerden hangisidir?
a. ayn
b. atalhyk
c. Yarmburgaz
d. Hallan emi
e. Aflklhyk
2. Anadoluda mleki ark ilk kez hangi dnemde
ve nerede kullanlmfltr?
a. Erken Tun a II evresinde, Troya IIb tabakasnda
b. Orta Tun anda, Kltepede
c. Ge Neolitik Dnemde, atalhykte
d. Mezolitik ada, Beldibi maarasnda
e. Erken Kalkolitik Dnemde, Kuruayda
3. Anadolunun Kalkolitik a hangi tarihler arasndadr?
a. G.. 12.000-11.000
b. .. 10.000- 5.500
c. .. 3200/3000-2000
d. .. 5500-3200/3000
e. .. 1200-547/546
4. Assur Koloni anda Assur ile Anadolu arasndaki
ticaretle ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Assurdan fildifli ve kalay dflsatm, karfllnda
da Anadoludan genellikle gmfl, altn ve deerli tafl alm yaplrd.
b. Assurdan hububat dflsatm, karfllnda da
Anadoludan kalay ve dokuma rnleri alm yaplrd.
c. Assurdan gmfl, altn ve deerli tafl dflsatm,
karfllnda da Anadoludan kalay ve dokuma
rnleri alm yaplrd.
d. Assurdan Anadoluya anak mlek dflsatm,
karfllnda da Anadoludan obsidyen alm yaplrd.
e. Assurdan Anadoluya kalay ve dokuma rnleri dflsatm, karfllnda da Anadoludan genellikle gmfl, altn ve deerli tafl alm yaplrd.
5. Hitit krallar ve kralieleri afladaki unvanlardan

hangilerini kullanmfllardr?
a. Rubaum ve Rubatum
b. Basileus ve Tavananna
c. Tabarna ve Tavananna
d. Rubaum ve Tavananna
e. Tavananna ve Rubatum
6. Urartu ve Friglerin baflkentleri srasyla afladakilerin hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. Hattufla-Sardis
b. Tuflpa-Sardis
c. Gordion-Hattufla
d. Gordion-Kanefl
e. Tuflpa-Gordion
7. Fibula nedir?
a. Frig mezarlarna konulan ahflap masalara verilen isimdir.
b. Tuntan yaplan gbekli kasedir.
c. Tuntan yaplan yonca azl byk testidir.
d. Tun, altn ya da gmflten yaplmfl, giysi ularn tutturmaya yarayan veya ss amal kullanlan bir tr engelli inedir.
e. Tuntan yaplan Frig kemeridir.
8. lk
a.
b.
c.
d.
e.
sikke/para kimler tarafndan icat edilmifltir?

Hititler
Lidyallar
Frigler
Urartular
onlar
9. Anadolunun en byk tmls hangi krala aittir?

a. Lidya kral Gyges
b. Urartu kral II. Sarduri
c. Lidya kral Alyattes
d. Frig kral Midas
e. Lidya kral Sadyattes
10. Anadoluda kurulan ilk devlet afladakilerden hangisidir?
a. Assur Devleti
b. Frig Devleti
c. Urartu Devleti
d. Lidya Devleti
e. Hitit Devleti
109
Okuma Paras
Kayplara Karflan Tanr (Bir Hitit Mitosu)
Kayplara Karflan Tanrnn Efsanesiyle ilgili olarak
birbirinden farkl eflitli efsaneler vardr. Her birindeki
tanr adlar ve hikyenin detay farkldr. Bu farklln
sebebi, olaslkla efsanenin bir yinle balantl olduu
ve bundan byle, klasik bir edeb destan olarak dflnlmediidir. Dier kltrlerdeki kahramanlarn aksine, Hitit efsanelerindeki tanr veya kral lmez, sadece
kaybolur.
Verimlilik tanrsnn kayboluflu ile yeryznn plaklk ve kurakl arasndaki balanty Babilonyann
Tammuz, Suriyenin Adonis, ve Yunanistann Persefon hikyelerinde de grld gibi, eski insanlarn efsanelerinde de gryoruz. Bu yinlere dayal efsanelerde grld zere, Telipinu kaybolduu zaman, alama festivali srasnda, onun kaybolufl hikyesinin
szl tekrar ile matemi tutuldu. Bu tr trenlerde, yeni ziraat mevsiminde topra yeniden hayata kavuflturmak iin kt ruhlar [cinler] dualarla kovuldu. Ayn flekilde, braniler in Yom Kippur festivali-rahiplerin, insanlarn ve tapnaklarn temizlendii bu festival gnah
keisinin (scapegoat) kovulmasyle kutland (Levililer
16). Bu fikir gnmzde Yeni Yln lk Gn festivallerinde ve sembolik bir yolla da, evlerin bahar temizliinde yaflyor.
Hemen hemen btn eski edebiyatlardaki bir dier bafllca motif, ar motifidir. Hitit hikyesinde gnefl tanrsnn, kaybolan Telepinuyu aramas iin gnderdii ar,
inesi ile Telepinu yu uyandrr ve mumu ile de onu temizler [saflafltrr]. Arnn inesinin baz hastalklar
iyilefltirdii ve mumunun da temizleyici bir vasta olduu inanc, gerekte, ortak bir gelenektir. Yusufun
Kars Asenatn Hayat ve tiraflar (Eski Ahidde Pseudepigrapha) adl eserde balla temizlenen Msr prensesi, yine balla lmszle kavuflturulur.
Tanr Telipinu, yeryzndeki ktlkten tr kendini
dehfletli bir fkeye kaptrmflt. ylesine bir kzgnlk
iindeydi ki, sol ayann sandaln sa ayana, sa
ayann sandaln da sol ayana geirdi. Sonra da krlara doru yrd ve kayboldu.
Bylece yeryznn her taraf kuraklaflt. Nehirler kurudu; artk meyva, sebze, ve hububat yoktu; aalar ve
otlar sarard; srlar dourmadlar.
Yeryznn bir viranelie dndn gren gnefl tanrs, btn tanr ve tanralar huzuruna ararak Telipinunun katn ve onun kayboluflu ile yeryzndeki her iyi fleyin de yok olduunu anlatt.
Tanrlar, Telipinuyu aramaya koyuldular. Her tarafa

baktlarsa da bulamadlar. Gnefl tanrs bir kartal ararak Telipinuyu, yksek dalarda, derin vadilerde ve
nehirlerde aramasn syledi. Kartal syleneni yapt,
ama o da bulamadan dnd.
Durum, artk tehlikeli olmaya bafllamflt, nk yemsizlikten srlar lyordu. Mutlaka bir fley yaplmalyd.
Rzgrlar kral, Telipinuyu arama iflini yklendi. Geri
dierlerinden daha genifl bir sahada Telipinuyu arad
ise de, o da bulamad. Telipinunun yaflad flehire bakt; tanr, orada da yoktu.
Nihayet, gkyznn kraliesi sz istedi. Bu akll kralie, rzgrlar tanrsnn ve teki tanrlarn yapamayacaklarn yapabilecek bir yaratn varln biliyordu.
Dedi ki: Telipinuyu bulmas iin bir ar gndermemiz
gerekiyor.
Onun bu teklifi ile alay eden krallar dediler ki: Sen
herhalde flaka sylyorsun. Byk tanrlar Telipinuyu
bulamazlarken, kck bir arnn minicik kanatlaryla
m bulacan sanyorsun? Tanrlara bir fley sylemeyen kralie, bir ar ard ve ona flu talimat verdi: Git,
Telipinuyu bul ve, onu bulduun zaman da, eer uykuda ise uyandrmak iin ineni ona sok ve daha sonra mumunla da onu temizle.
Ar hemen utu, gitti, dalar ve vadileri, nehirleri ve
lleri dolaflt. Yorgunluktan artk uamayacak bir hle
gelmek zere idi ki, Telipinuyu Lihzina kynde buldu. Telipinu derin bir uykuda idi. Hemen inesini tanrya bastrd. Gzlerini aan Telipinu fke iindeydi.
Dinlenirken beni hangi cesaretle rahatsz ediyorsun?
diye haykrd. Tanr, gerekte, nceki kzgnlndan da
fazla kzgnd. Derhal ayaa kalkarak grd her fleyi
paralamaya, ykmaya bafllad. Nehirlerin akfln, kaynaklarn fflkrfln durdurdu. Evleri paralad, insanlar
ve srlar ldrd.
Ar, acele kralienin yanna giderek, Telipinuyu buldum, dedi, ama onu buraya getirmesi iin bir kartala
ihtiyacm var. Kralie derhal bir kartal buldu. Ar ve
kartal, Telipinunun zerine utuklar zaman tanr, fkesini hl yenememifl, hl saa sola saldryordu. Kartal, kendisini hemen havaya kaldrd ve ar ile birlikte
kralienin yanna utu.
Bu arada kralie de, bir by ile Telipinunun iindeki
cinleri kovmaya hazrlanyordu. Gen kzlar nektar [balz], bal, susam ve merhemler getirdiler. Sihir tanras Kamrusepa, Telipinuya yaklaflt ve iyilefltirme yinini
tekrarlad: Ey Telipinu, bu krem senin tavrlarn yu-
110
Uygarlk Tarihi

muflatsn. Bu ya, senin vcudunu temizlesin. Bu merhem senin ruhunu rahatlafltrsn ve seni dnyann insanlar ve tanrlar ile ahenk iine getirsin. Bu yiyecek
ve iecekler, sana eski kuvvetini kazandrsn ve senin
nceki zarafet ve licenapln geri getirsin. fiark, btn tanrlarca tekrarland.
Telipinunun fliddet ve fkesi, artk vcudunu terketmiflti; o flimdi, yeniden gayet sakin ve nazikti. Tanrlar,
onun evresinde topland ve Telipinunun yeniden akln ve ruhunu kazanmasn kutladlar.
Yeryz yeniden hayata kavufltu; nehirler lke iinde
akmaya baflladlar; aalar canland; otlar yeflillendi;
hububat ve meyva bollaflt; puslu hava kayboldu; gnefl yeryzn stt; srlar ayrlarda otlad. Evlerini
temizleyen halk yeni yl iin hazrlk yapt. Yeni hayat
ve refah kutlamak iin tapnan avlusundaki bir diree bir koyun postu asld.
Kaynak: Gladstone Bratton, F. (2000). Yakn Dou
Efsaneleri. Smer-Akad, Msr, Ugarit-Kenan, Hitit
Efsaneleri, (ev. N. Muallimolu), stanbul. s.154-157.

1. d
2. a
3. d
4. e
5. c
6. e
7. d
8. b
9. c
10. e

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Erken Tun a konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Kalkolitik a konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Orta Tun a konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Hitit Uygarl konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Urartu ve Frig Krall
konularn tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Frig Krall konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Lidya Krall konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Lidya Krall konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Orta Tun a konusunu
tekrar okuyunuz.
Sra Sizde 1
Paleolitik a ekonomisinin z avclk ve toplayclktr. Anadoluda Paleolitik an en eski yerleflmeleri stanbulda Kk ekmece Glnn 1.5 km kadar kuzeyinde yer alan Yarmburgaz Maaras ile Antalyann
27 km kuzeybatsnda, fiam Dann Akdenize bakan
yamalarnda bulunan Karain Maarasdr.
Sra Sizde 2
Neolitik an en nemli zellii, insanolunun sadece avclk ve toplayclkla srdrd tketici yaflam
brakarak, retici bir yaflama geiflidir. Bu ada Gneydou Anadolu Blgesinde Diyarbakr ve Urfa evresi ile Tuz Glnn gney kesimlerinde, Isparta ve
Burdur yresindeki Gller Blgesinde kltrel bir geliflme ve hareketlilik bafllamfltr.
Sra Sizde 3
Kalkolitik an en belirgin zellii, tafl aletlerin giderek azalmas ve madenciliin geliflmesidir. Bu a insanlarnn yaflamnda tarm, avcla oranla ok nemli
bir yer kaplamaya bafllamfl, tamamen tarmc topluluklar ortaya kmfltr. Kalkolitik a kltr, Anadolunun
toporafik yaps gerei kendi iinde farkl kltr blgelerine ayrlmfltr. Bu blgeler batdan douya doru
Trakya ve Kuzeybat Anadolu, Gller Blgesi, Konya
Ovas, ukurova, Dou ve Gneydou Anadolu olarak
sralanabilir.
Sra Sizde 4
Alacahyk Mezarlarnn lk Tun ann sonlarnda
Alacahykte yaflayan bey ve ailelerine ait olduu dflnlmektedir. Mezarlar, 3-8 m uzunluunda, 2-5 m geniflliinde ve 1 m kadar derinliinde dikdrtgen planl
ukurlardan oluflmaktadr. evresi aa ve tafllarla snrlandrlan mezar ukurlarna, ayaklar karna ekik
durumdaki ceset, zengin armaanlarla birlikte yerlefltirilmifl, sonra mezar ukurunun zeri aa, amur ve
toprakla rtlmfltr.
Sra Sizde 5
Karum, Assurca liman ve rhtm anlamna gelen, pazar
yerlerine verilen isimdir. Bu yerleflmelerde Assurlu tccarlar belirli bir serbesti iinde yaflayp ticaret yapmaktaydlar. Vabartum, Assurca konukevi anlamna gelmektedir. Assurlu tccarlarn ana merkezler arasnda konakladklar, belki mallarn geici olarak depoladklar
bir eflit kervansaraylardr.
Sra Sizde 6
Msr Firavunu II. Ramsesin, Hitit Kral II. Muvatalli Dneminde Suriye topraklar zerinde hak iddia etmesi
zerine Hitit-Msr iliflkileri gerginleflmifl ve Suriye egemenlii iin iki g arasnda Kadefl (Tel Nebimend)
kenti yaknlarnda savafl yaplmfltr (.. 1285). Savafl
kimin kazand hakknda kesin bir bilgi yoktur. Bununla birlikte savafltan yllar sonra .. 1270 ylnda, Hitit ve Msr devletleri arasnda II. Ramses ile Hitit tahtna kan III. Hattuflili (.. 1275-1250), tarihin bilinen
ilk byk antlaflmas olan Kadefl Antlaflmasn imzalamfllardr. Bu antlaflmada III. Hattuflilinin yannda kars Puduhepann da mhr bulunmaktadr. Antlaflmaya
gre Msr ve Hitit lkeleri arasnda iyi barfl ve iyi kardefllik sonsuz olacaktr. Msr lkesinin kral, Hatti lkesine sonsuza kadar hi saldrmayacak, Hatti lkesinin
kral Msr lkesine sonsuza dein saldrmayacaktr.
Sra Sizde 7
lke iinde en uzak snr noktalaryla balant salayan
karayollar, ksa ve yaflsz geen yaz aylarnda yaplacak sulu tarm iin byk nem taflyan su kanallar, barajlar ve gletler bayndrlk alannda Urartulardan gnmze kadar ulaflmfl en nemli tesislerdir. Modern
Van flehrinin evresindeki arazilerin sulanmasnda hl
kullanlan Urartu Kral Minuann yaptrtt 54 km uzunluundaki Minua (fiamram) Kanal ile II. Rusann Erek
dann tepesine infla ettirmifl olduu yapay baraj gl
(Keflifl Gl) en iyi bilinen rneklerdir. Bugne kadar
saptanan ve saylar 100e yaklaflan sulama tesisleri Dou Anadoluyu bir barajlar blgesi durumuna getirmifltir. Baflka bir yerde saptanmayan bu younluk nedeniyle Urartu Krall Hidrolik Uygarlk olarak da nitelendirilmektedir.
Sra Sizde 8
Tmls, kral ve soylu kifliler iin yaplmfl, ou kez
altnda ahflap ya da tafltan bir mezar odas bulunan yma toprak ya da tafltan mezar antdr. Tmls mezarlar, Anadoluda Friglerden nce grlmedii iin, bu
uygulamann Frigler tarafndan Avrupadaki memleketlerinden getirildii dflnlmektedir. Bu tip mezarlar,
Dou Avrupa ile Karadenizin kuzey ve dousundaki
topraklarda en azndan .. 2. binyldan beri ortak bir
zellik olarak bilinmektedir. Tmls mezar odalar
Friglerde ahflap, Lidyallarda tafltan infla ediliyordu. Frig
tmlslerinde mezar odalarna girifl ya da kap yok-
111
ken, Lidya mezar odalarna bir girifl koridoru(dromos)

ve kap eklenmifltir. l, mezar odasna gmldkten
sonra Lidya tmlslerinin zerine dklen topran
kenarlardan kaymamas iin tepenin evresi krepis
ad verilen bir duvarla evrilirdi. Frig tmlslerinde ise
krepis bulunmamaktadr.
Akurgal E. (1993). Anadolu Uygarlklar, Net Yaynlar,
stanbul.
Akurgal, E. (1998). Anadolu Kltr Tarihi, TBTAK
Yaynlar, Ankara.
Anonim (2002). Anadolunun Tarih ncesi, Arkeo
Atlas, say: 1, stanbul.
Anonim (2003). Tun Bakfllar. Son Kalkolitik ve lk
Tun a, Arkeo Atlas, say: 2, stanbul.
Anonim (2004). Anadoluda lk mparatorluk. Hititler,
Arkeo Atlas, say: 3, stanbul.
Anonim (2005). Dounun Demir a. Krallarn
Corafyas, Arkeo Atlas, say: 4, stanbul.
Anonim (2006). Demir Kayalar. Phrygia ve Lydia,
Arkeo Atlas, say: 5, stanbul.
Belli, O. (1982). Urartular, Anadolu Uygarlklar
Ansiklopedisi, Cilt.1, Grsel Yaynlar, stanbul. s.
140-207.
ilingirolu, A. (1997). Urartu Krall Tarihi ve
Sanat, Yaflar Eitim ve Kltr Vakf, zmir.
Bilgi, . (2001). Orta Karadeniz Blgesi Madencileri,
stanbul.
Darga, M.(1992). Hitit Sanat, Akbank Yaynlar,
stanbul.
Gladstone Bratton, F. (2000). Yakn Dou Efsaneleri.
Smer-Akad, Msr, Ugarit-Kenan, Hitit
Efsaneleri, (ev. N. Muallimolu), stanbul.
Harmankaya, S. ve O. Tannd (1996). Trkiye Arkeolojik Yerleflmeleri-1. Klasr: Paleolitik-Epipaleolitik, stanbul.
Harmankaya, S. ve O. Tannd ve M. zbaflaran (1997).
Trkiye Arkeolojik Yerleflmeleri-2. Klasr:
Neolitik, stanbul.
Harmankaya, S., O. Tannd ve M. zbaflaran (1998).
Trkiye Arkeolojik Yerleflmeleri-3. Klasr:
Kalkolitik, stanbul.
Harmankaya, S. ve B. Erdodu (2002). Trkiye Arkeolojik Yerleflmeleri-.4. Klasr: lk Tun, stanbul.
112
Uygarlk Tarihi
Knal, F.(1998), Eski Anadolu Tarihi, Trk Tarih

Kurumu Yaynlar, Ankara.
Naumann, R. (1973). Eski Anadolu Mimarl (ev. B.
Madra), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Sevin, V. (1999). Anadolu Arkeolojisi, Der Yaynlar
stanbul.
Sevin, V. (2001). Anadolunun Tarihi Corafyas I,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Sevin, V. (2003). Eski Anadolu ve Trakya, letiflim
Yaynlar, stanbul.
Tarhan, M. T. (1986). Urartu Devletinin Yapsal
Karakteri, IX. Trk Tarih Kongresi, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara, s. 285-302.
Tfeki Sivas, T. (1999). Eskiflehir-AfyonkarahisarKtahya l Snrlar indeki Phryg Kaya
Antlar, Anadolu niversitesi Yaynlar, Eskiflehir.
Yldrm, R. (1996). Eskiada Anadolu, zmir.
Yldrm, R. (2004). Uygarlk Tarihine Girifl, Asil
Yayn, Ankara.
fiekil 4.15 Yazlkaya Midas fiehrinden Bir Frig Kaya Mezarnn ten Grnfl
UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Orta Asyann corafi snrlarn tanmlayabilecek,
Hunlardan nceki Orta Asya kltr merkezlerini tanyacak,
Asya Hun Devletinin kurulufl, geliflim ve yklfl srecini tartflabilecek,
Hunlardan sonraki dnemde Orta Asyann siyasi yapsn deerlendirebilecek,
Asya Hun mparatorluunun kltr ve uygarlna ait temel kavramlar aklayabilecek,
rann corafi snrlarn, Elam, Med ve Pers dnemlerindeki siyasi ve kltrel
geliflmeleri deerlendirebilecek,
Anahtar Kavramlar
Toy
Kaan
Gebelik
Knilik
fiamanizm
Satrap
Medler
Persler
Ahuramazda
Kral Yolu
indekiler
Uygarlk Tarihi
Orta Asya ve ran

Tarihi ve
Uygarlklar
HUNLARDAN NCEK ORTA

ASYA TARH VE UYGARLII
ASYA HUN MPARATORLUU
TARH VE UYGARLII
HUNLARDAN SONRAK
DNEMDE ORTA ASYA
RANIN SYAS TARH
ELAM VE MED UYGARLII
PERS UYGARLII
Orta Asya ve ran

Tarihi ve Uygarlklar
HUNLARDAN NCEK ORTA ASYA TARH VE
UYGARLII
N
A M A
Orta Asyann corafi snrlarn reneceksiniz.
Dnyann en byk ktas olma zellii taflyan Asya, zerinde kurulan nemli uygarlklara ait tarihsel ve kltrel birikimi ile de olduka ilgi ekicidir.
Bu byk kta befl byk corafya ve uygarlk blmne ayrlr. Bunlardan
Kuzey Asya afla yukar bugnk Sibirya topraklarn kapsarken Dou Asya olarak adlandrlan blm bafllca, Japonya, Japon Adalar, Kore ve Manurya y iine alr. Hindistan, in Hindi ve Dou Hint Adalar Gney Asyada yer alrken,
ran, Afganistan, Ermenistan, Arabistan, Suriye ve Mezopotamya ise n Asya blounu oluflturur.
Bu befl corafyann sonuncusu bazen i Asya olarak da adlandrlan- Orta Asyadr. Orta Asyann snrlar, ounlukla kuzeyde Ural Dalarndan bafllayp Altay Dalarn geerek Kingan Dalarna kadar uzanr. Gneyde Himalayalar ve
Pamire kadar devam eden bu hat, nihayet Hazar Denizinin dou kysnda sona
erer.
Genellikle ller ve bozkrlarla kapl Orta Asyann corafi anlamda farkl iki
yzn Altay Dalarnn dou ve batsna dflen blgeler oluflturmaktadr. Doudaki Moolistandan batdaki Tarm havzas ile Krgz Stepleri olduka farkl zellikler taflmaktadr.
Trklerin en eski yurdu olan Orta Asyada yaplan son arkeolojik arafltrmalar
blgenin, tarihsel gemifl ve kltr rnleri bakmndan ok zengin bir birikime
sahip olduunu gstermifltir.
Bu birikim hi flphesiz bafllca Hint Avrupallar (Aryan) ve Altayllarn etkisiyle ortaya kmfltr. Yaklaflk .. 4. ve 5. binyllardan beri Gney Rusyada olduu
gibi Sibiryann batsnda da zgn bir Bozkr Uygarl varln srdrmekteydi.
Henz yazy kullanmayan bu uygarlk ayn zamanda atlara koflum takan ilk uygarlk olmufl, tahta, deri gibi dayanksz rnleri ifllemesini bilmifl, daha sonra metali
iflleyerek tarm yapmasn renmifltir. Avrupal arafltrmaclar tarafndan Orta Asyaya dflardan ilk gelenlerin yukarda bahsedilen Aryanlar olduu kabul edilmektedir. .. 2300 - 1900 yllarnda Anadolu ve Kafkasya yoluyla bafllayan Aryanlarn
116
Uygarlk Tarihi
Asyay iflgali, bu topluluun bir sre Hazar Denizi ve evresinde kaldktan sonra
.. 1700 -1500 lerde Hindistana gelip yerleflmeleri ile son bulmufltur.
Orta Asyadaki Kltr Merkezleri ve Blgenin Kltrel

Yaps
N
AM A
Hunlardan nceki Orta Asya kltr merkezlerini reneceksiniz.
Orta Asyadaki ilk yerleflmelerin .. 2500 lerde olduu tahmin edilmektedir. Orta Asyadaki arkeolojik arafltrmalara gre Minusinsk Blgesindeki Afenesyevo Kltr (.. 2500 - 1700) ile ayn blgedeki Andronovo Kltr (.. 1700 - 1200)nn
temsilcilerinin Trk soyunun prototipini (n tipi) oluflturan insanlar olduu anlafllmfltr.
n Trkler diye adlandrlan bu insanlarn bir grfle gre bu blgede (Altaylar- Sayan Dalarnn gneybat blgesi) Neolitik Dnemden beri yaflad kabul
edilmektedir.
Andronovo Kltrnden sonra ortaya kan Karasuk Kltr (.. 1200 - 700)
ile zellikle Tagar Kltr (.. 700 - 300) dneminde artk blgenin adndan dolay burada yaflayan insanlara Altayllar denmeye bafllanmfltr. Bu arada kendinden nceki tm kltr dnemlerinin bir sentezi nitelii taflyan Tagar Kltr, skit ve Hun sanatnda derin etkiler meydana getirmesi bakmndan da ayr bir neme sahiptir.
Altay blgesinde yerleflimler devam ederken, bir taraftan da in topraklarna
kalabalk gruplar hlinde gler yaflanmfltr. Hatta .. 1050 - 256 yllar arasnda
inde kurulan Chou devletinin kurucularnn Trk kkenli olduuna iliflkin grfller vardr. Choularn ekonomik yaplarnn, inanlarnn, ynetim ve sanat anlayfllarnn Trklere olan benzerlii bu grfl desteklemektedir.
Orta Asyann dousunda bu geliflmeler yaflanrken, batsnda .. 800-700 yllarnda -Herodotosa gre Masagetlerin basksyla bulunduklar blgeden daha batya g ederek Hazar Denizinin kuzeyinden, Gney Rusyaya geen ve burada
bulunan Kimmerleri Kafkaslarn gneyine doru iten-iskitler, tarih sahnesinde yer
almaya bafllamfllard. skitlerin kkeni hakknda farkl grfller vardr. Slav ya da
ran kkenli olduklarna ynelik yorumlar olmakla birlikte son dnemlerdeki arafltrmalar Ural-Altay kkenli olduklarna iflaret etmektedir.
..700 - 500 yllarnda skitlerin, burada Kimmerler ile birlikte, ranl bir kavim
olan Medler ve Mezopotamyada gl bir krallk kurmufl olan Assurlar ile mcadeleleri sz konusudur. ran da Medler yklnca, bu kez de onlarn yerine kurulan Persler ile savafllar bafllayacaktr. .. 529da Perslerin Aral havzasn iflgale ynelik faaliyetlerine Tomris Hatun nderliindeki skitler karfl koymufltur. Bir sre
bu corafyada etkinliklerini srdren skitler, .. 3. yzylda (270ler) Sarmatlarn
basks ile Volga Nehrinin batsna kadar ekilmifllerdir. Ayn dnemde Orta Asyann dousunda, inde yaklaflk 750 yldan beri iktidarda olan Chou Hanedannn yerini Chi Hanedan almfltr.
skitlerin Orta Asya tarihine iliflkin en nemli ynleri bu blgeye ait kltr deerlerini daha batya taflmalardr. rnein Gney Rusyada bulunan arkeolojik
malzemelerin Orta Asyada bulunanlarla benzerlikler taflmas Orta Asyann dier
corafi alanlarla etkileflim hlinde olduunu gstermektedir.
117
5. nite - Orta Asya ve ran Tarihi ve Uygarlklar
Hunlardan nce Orta Asyann Kltrel Yaps

Devlet kurmadan nceki Orta Asya Trk topluluklarna bakldnda bafllca aflamadan getikleri grlr. Bunlar toplayclk, hayvanclk ve tarm aflamalardr.
Toplayclk
Dier pekok toplum gibi Trkler de bafllangta toplayc yaflam biimi iinde yer
almfllardr. Bafllangta nfusun az ve kaynaklarn bol olmas Trklerin hayatn
devam ettirmelerine uygun bir ortam salamfltr. Zamanla, flartlarn olumsuz hle
gelmesi, buradaki insanlar avclk ve yamaclk gibi farkl faaliyetlere ynlendirmifltir. Daha az verimli blgelerde oturan kabilelerin, daha verimli blgelerde oturan ve rnlerini depolamfl olan dier kabileler zerine saldrarak rnlerine el
koymas suretiyle gerekleflen yamaclk daha sonraki dnemlerde de etkisini devam ettirmifltir.
Hayvanclk
Trklerin toplayclk dnemi ayn zamanda hayvancla elveriflli flartlar da hazrlamfltr. Hayvanclk beraberinde gebe yaflam tarzn getirmifl, gebe yaflam tarz zerinde ise corafi koflullar son dercee etkili olmufltur.
Otlaklarn yryerek ulafllamayacak kadar uzak olmas, o dneme kadar eti ve
derisi ii kullanlan atn, evcillefltirilip gcnden yararlanlmas gereksinimini dourmufltur. Bu atlar gsteriflli olmadklar gibi tam tersi kk ve kaba ama bir o
kadar da gl idi. Dayankl olan bu hayvan, gebenin en deerli varlyd. At
olmayan bir kifli gebe saylamazd. Hibir fley attan daha hzl deildi. Savaflmalarna, yerlefliklerin lkelerine saldrmalarna olanak veren att. G srasnda atlara duyulan saygdan dolay, onlara hibir eflya yklenmezdi. Atn evcillefltirilmesi
arabann da kullanlmasna neden olmufltur. Terek ya da Kaoche denilen bu arabalar bir bakma Trkler iin gezici birer ev nitelii taflmfltr.
Trkler at ile birlikte sr, deve, ren geyii ve kkbafl hayvanlar da evcillefltirmifllerdir.
Kkbafl hayvan srlerine yoz ad verilirdi. Beslenmelerinde hayvansal rnlerin nemi, Trklerin, yourt, ayran gibi yeni rnleri, kurutma ve tuzlama gibi
yeni saklama teknikleri bulma ve gelifltirmelerine neden olmufltur. Trklerin hal,
kilim, kee ve deri eflyalarn retimine ynelik ilerlemeleri yine bu hayvanclk dnemine rastlamfltr. zellikle kkbafl hayvanlarn ynnden imal edilen ve batik ad verilen kumafllar, temeli Asyaya dayanan ve daha sonra Avrupa tarafndan
kullanlan bir kumafl bask tekniiyle sslenmifltir.
Terek (Kaoche) denilen

arabalarn ykseklii
yznden yabanc toplumlar
Trklere yksek arabal
kavimadn vermifllerdir.
Tarm
Son aflama olan tarmclk ise, bafllangta evcillefltirilen hayvanlarn beslenmesi
iin uygulanmaktayken bir sre sonra bir geim kaynana dnflmfltr. Trkler
tarm yaptklar araziye targlak diyorlard. Targlaklarda yetifltirdikleri ilk rn,
hayvanlar iin kullanmfl olduklar yonca idi. Trklerin ilk rettikleri gda ise dar
olmufltur. Arkeolojik arafltrmalar sonucu ortaya kan su kanallar, Trklerin sulama tekniini de bildiklerini de gsteren nemli belgelerdir.
Orta Asyada Hunlardan nceki kltr dnemleri srasyla nelerdir?SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
118
Uygarlk Tarihi
ASYA HUN MPARATORLUU KLTR VE

UYGARLII
N
AM A
Asya Hun Devletinin kurulufl, geliflim ve yklfl srecini reneceksiniz.
skitler ve Sarmatlar Gney Rusya ve Orta Asyann batsnda etkinlik gsterirken,

blgenin dousu ise Trk - Mool topluluklarnn egemenlii altna girmifltir. Bu
topluluk, Romallarn Huni, Hintlilerin Huna diye adlandrdklar ama ounlukla
in kaynaklarnda geen adlaryla Hsing- nu ya da Hiung- nu olarak bilinen Hunlar idi.
Trk glerinin douya doru devam ettii dnemlerde inde kurulan Chou
Devletinin (.. 1050 - 256) Trklerle ilgisi zerine dikkat ekilmifl, hkmdar slalesinde Gk Tanr dini, gnefl ve yldzlarn kutsal saylmas, asker alanda savafl
arabalarnn kullanlmas gibi zelliklerin daha ok Trk nfusun younlukla yaflad yerlerde grlmesi, bu hanedann aslen Trk olabileceine iliflkin dflncelerin domasna sebep olmufltur. Ancak bu durum kesinlik kazanncaya kadar Asya
Trk tarihinin Hunlarla bafllatlmas doru olacaktr.
in kaynaklarnda .. 4. yzyldan itibaren Trklerle birlikte Mool ve Tunguz
soyundan baz gruplarn baflndaki Kuzey Barbarlar Hanedann belirtmek iin
kullanlan Hiung-nu diye adlandrlan kitlenin kkeninin tam olarak nereye dayand konusunda kesinleflmifl bir bilgi henz yoktur. Ancak, in kaynaklarnda
daha sonra Orta Asyada etkinlik gsterecek olan Gktrk ve Uygurlarn atalar
olarak bu topluluun gsteriliyor olmas, Hun ya da Hiung-nularn uzun sre Orta Asyann kaderine yn verdiklerini kantlamaktadr.
Hunlarn .. 3. yzyln ikinci yarsnda birleflerek nemli bir g haline geldiini belirten in kaynaklar, bu yzylda inlilerin ekindikleri tek gcn Hunlar
olduunda birleflmektedir.
Asya Hun mparatorluunun Siyasi Tarihi
in Seddi: inin kuzeybats

boyunca uzanan dnyann
en uzun savunma duvardr.
Kalntlar Po Hay Krfezinde
deniz kysnda bafllar.
Pekinin kuzeyinden geerek
batya ynelir ve Huang-Ho
Nehrini ikiye blerek
gneybatya uzanr. Gobi
lnn gneyinden batya
ynelerek devam eder.
Seddin yklmfl olan
ksmlaryla birlikte
uzunluu 10.000 kilometreyi
bulur. Bugn ayakta duran
ksm Ming Hanedan
devrinden kalan 3.000
kilometrelik settir. Ancak
asl inflaat, ..221 ile
.S.608 yllar arasnda
yaplmfltr.
Hunlarn ilk yerleflim yeri, Sar Nehrin hemen kuzeyidir. Daha sonra Orhun-Selenga rmaklar ile Trklerin kutlu saydklar tgen blgesi merkez olmak zere
genifl bir alana yaylmfllardr.
Henz bir devlet olma aflamasna gelmemifl olmalarna ramen, .. 318de
inliler, Hunlar ile tarihin bilinen ilk Trk-in antlaflmasn yapmfllardr. Tamamen siyasal koflullar taflyan bu anlaflmann, in zerine yaplan Hun aknlarnn
durdurulmasna ynelik bir anlam tafld bilinmektedir. .. 3. yzyln ikinci yarsnda ise siyasallaflma aflamasn tamamlayan Hunlar artk herhangi bir topluluk
olarak deil, bir devlet olarak karflmza kmaktadr.
Teoman-Mete-Kiok Dnemleri
Bilinen ilk Hun hkmdar Tu-man (Teoman)dr. ince Gn Yce Olu anlamna gelen bir nvan taflyan Teoman, Hun Devletinin kurucusu kabul edilir.
.. 220lerde Hun Devletinin kurulduu tarihlerde inde, yaklaflk .. 256 ylndan beri Shih slalesi etkindi. Slalenin baflnda, ayn zamanda inlilerin gerek
anlamda ilk imparatoru olarak kabul edilen Shih Huang Ti bulunmaktayd.Bu imparator, .. 214lerde Hun aknlarn engellemek ve in imparatorluk snrlarn
belirlemek amacyla in Seddini yaptrmfltr.
119
Kurulufl dneminde Hunlarn evresinde inin dflnda iki nemli g daha

vard. Bunlar Mool Tunguzlar ve Yeiler idi. nemli topluluk arasnda geliflmeyi, bymeyi salayacak gl bir lidere ihtiyac olan Hunlar, bu lideri Teomann olu Metenin (Mao-dun) flahsnda bulmufltur.
Babasn ldrerek .. 209da tahta kan Mete, Hun dilinde imparator anlamna gelen sonsuzluk, genifllik, ululuk, ycelik ifade eden Tan-Hu (flany) unvann almfltr. Cesareti, teflkilatl sayesinde ksa srede nemli baflarlar elde
eden Mete, Hunlardan toprak talep eden Tunguzlar yenmifl, Tanr Dalar ve Kansu blgesindeki Yeilere nemli darbeler indirmifltir (.. 203).
Bu arada .. 206da in e egemen olan Han slalesi zerine yaplan aknlar,
.. 201 - 199 tarihleri arasnda devam eden savafllar, Hunlar in karflsnda stn
duruma getirmifltir. Ayrca, in ile Hunlar arasnda imzalanan .. 201 tarihli PaiTeng Antlaflmas Dou Asya tarihinde iki byk devlet arasnda yaplan ilk antlaflma olma zellii taflmfltr. Bu antlaflma Hunlar ile in arasnda uzun bir sre devam edecek dostluk dneminin de bafllangc olmufltur. Ancak, ayn tarihlerde Metenin inli bir prensesle evlenmesi, Hun saraynda yavafl yavafl bir in etkisinin
domas sonucunu da getirmifltir.
Resim 5.1
in Seddi
.. 2. yzyln ilk yarsnda Metenin faaliyetleri sonucunda devletin snrlar,

douda Kore, kuzeyde Baykal Gl, gneyde inde Wei Irma, Tibet Yaylas,
Karakurum Dalar, batda Kuzey Trkistann iine kadar uzanmfltr. .. 176da
ine yazd bir mektupta Hunlara bal 26 topluluun olduunu ve tm bu yay
geren insanlarn Hun ats altnda tek bir aile gibi birlefltirildiini sylemifltir. Bu
topluluklar ierisinde Uygurlarn, Gktrklerin, Krgzlarn, Karluklarn atalar da
yer almfltr. Mete ldkten sonra yerine olu Ki-ok gemifltir (.. 174 - 160). Babas Meteden devrald devleti gl tutabilmek, snrlar korumak iin youn bir
abaya giren Ki-ok, ine yapmfl olduu bir sefer sonunda in mparatorluk sarayn yakmfl ancak bir inli prenses ile evlenerek in-Hun dostluk iliflkilerini yeniden canlandrmak istemifltir. Mete devrinde olduu gibi bu geliflme de Hunlara
120
Uygarlk Tarihi
olumsuz sonular getirmifl, ksa sre ierisinde in etkisi Hun Devleti ierisinde
gzle grlr bir hle gelmifltir. Ancak bu devirde devletin gl olmas, sz konusu etkiyi azaltmfltr.
Ki-oktan Sonra Asya Hun Devletinin Sonu

Bafla geen Chn-Chen devrinde (..160 - 126) in etkisi artk youn bir biimde hissedilmifltir. Bu dnemde Hunlarla, kendi taktikleri ile bafla kamayacaklarn anlayan inliler artk Hun tarznda teflkilatlanmfllar ve bu deifliklik inin Hunlar zerinde stnlk salamalarnn anahtar olmufltur. in imparatorlar ierisinde nemli bir yere sahip olan Wu-ti (.. 141 - 87) zamannda Hunlarn karflsnda
nemli baflarlar elde eden inliler, Hunlarn tekrar gl imparatorluk hline gelme mitlerini de ortadan kaldrmfllardr. Zaman zaman in karflsnda baflarl olan
Hunlar, .. 123 ve .. 99-97lerde in ordusunu yenmifl ve baz nemli inli generalleri esir almfllardr. Ancak, bu baflarlar kalc olmamfl, .. 80lerden itibaren Hun topraklarnda bafl gsteren alk, ktlk, iklim deifliklikleri ve buna bal ortaya kan i atflmalar devletin sonunu getirmifltir. Bu olumsuz koflullar atlatabilmek iin .. 53te Hunlarn baflnda bulunan Ho-han-yeh ine balln
bildirmifltir. Ancak bu ballk fikrine karfl kan kardefli i-i, Hun Devletinin
batsnda egemenliini ilan ederek harekete gemifltir. Bylelikle Hun Devleti fiilen dou ve bat olarak ikiye ayrlmfltr. Batda olduka nemli baflarlar elde
eden i-iye karfl in ile ittifak yapan Ho-han-yeh nihayet, inlilerin destei ile
.. 36da i-iyi ortadan kaldrmfl, bylece Hun Devletinin tamam in etkisi altna girmifltir.
Hun siyasi tarihinde nemli bir dnm noktas .S. 48 tarihinde Hunlarn bir daha birleflmemek zere ikiye ayrlmalardr. in egemenlii altna girdikten sonra
srekli huzursuzluklar yaflayan Hunlar nihayet .S. 48 ylndan itibaren Kuzey ve
Gney Hunlar olarak siyasi yaflamlarna devam etmifllerdir. Blnmfl olan Hunlar bu tarihten sonra srekli in saldrlar ile uraflmak zorunda kalmfllardr. ounlukla inlilerin birer kuklas olarak Hun ynetimine gelen Tanhular, bir daha
devleti toparlayamamfllardr. Tanhulara karfl .S. 94, 124 ve 140 yllarnda ayaklanan Hun kabilelerinin bu giriflimleri bastrlmfl, daha sonra .S. 153 ve 158 yllarnda isyanlar tekrar patlak vermifltir. .S. 188 ylnda ine tamamen teslim olma dflncesinde olan Tanhunun ldrlmesi ve yerine seilen kiflinin kabul edilmemesi Hunlar baflsz brakmfl ve sonunda inin son Tanhuyu hapsederek, Hun lkesini 5 eyalete ayrmas ve bunlarn da inli valilerin ynetimine braklmas ile .S.
216da Gney Hun Devleti son bulmufltur.
Hunlar bu olaydan sonra dalarak, bir blm in ilerine yerleflmifltir. Siyasi
yaflamlarna bir sre burada devam eden Hunlar eflitli isimler altnda 16 devletin
bnyesinde yer almfllar, drt tanesinin bizzat kurucusu olmufllardr.
Avrupa Hunlar
Asya Hun mparatorluunun dalmasndan sonra, Asyann bat kesiminde oturan
Hunlar, .S. 4. yzylda Hazar Denizi ile Aral Gl arasndaki topraklarda yaflayan
Hint-Avrupal bir kavim olan Alanlarn lkesini ele geirerek Avrupa ilerine doru ilerleyifllerinin ilk admn atmfllardr. Bu dnemde Karadenizin Kuzeyinde ve
Dou Avrupada Germen kabileleri olan Gotlar, Vizigotlar, Vandallar, ran ve Slav
kabileleri yaflamaktayd. Hunlarn batya ilerleyerek Karadenizin kuzeyinde gzkmeleriyle blgede bir g hareketi bafllamfl, hzla yaylan Hun istilas karflsnda
nce Gotlar, daha sonra dier kabileler Hun egemenlii altna girmifllerdir. Hunla-
121
rn Avrupa iinde hzla yaylmas, blgenin etnik yapsn deifltiren bir kavimler
gnn bafllangc olmufl, Avrupann en byk gc Roma mparatorluu bu
gler karflsnda sarsntl gnler geirmifltir. .S. 422lerde Avrupa Hunlarnn Roma mparatorluu zerindeki asker ve siyasi basklar giderek artmfltr. Atillann
Avrupa Hunlarnn baflna gemesinden sonra, nce Dou Roma yani Bizans, Hun
egemenliine girmifl, .S. 452 ylnda da Bat Roma, Hun hkimiyetini tanmfltr.
Atillann .S. 453 ylnda lmnden sonra Avrupa Hunlar gcn yitirerek yavafl
yavafl eski yurtlar olan Karadenizin kuzey blgelerine ekilmifllerdir.
Asya Hun Devletinin ilk hkmdar kimdir? Metenin faaliyetleri hakknda
bilgi veriniz.
SIRA SZDE
HUNLARDAN SONRAK DNEMDE ORTA ASYA

A M A
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Hunlardan sonraki dnemde Orta Asyann siyasi yapsn reneceksiniz.

S O R U
S O R U
Gk-Trklere Kadar Olan Dnem

Asya Hun mparatorluunun dalmaya bafllad .S 1.yzyln
D sonu
K K A T ile 2.yzyln ortalarna kadar devam eden dnemde Orta Asya, Mool kkenli bir topluluk
olan Sien- Pi lerin aknlarna sahne olmufltur. Sien-Piler .S 48 ylndan itibaren iki
SIRA SZDE
ayr devlet haline gelen Kuzey ve Gney Hunlar zerine yaptklar basklarla kuzeydekileri batya, gneydeki gruplar ise ine g etmeye zorlamfltr. Bu glerin sonucunda batya gidenler Akhun Devleti ve Avrupa (Bat)
Hun mparatorluAMALARIMIZ
u gibi olduka gl devletler kurarken ine gidenler, tarihte 16 Krallk Dnemi
diye adlandrlan bir sreci bafllatmfllardr. Yaklaflk olarak 4. ve 5. yzyllarda aralarnda Hunlarn da bulunduu bir ok farkl kavim, blgede irili
K ufakl
T A P ynetimler
oluflturmufllar, ancak hibiri uzun sreli bir egemenlik elde edememifllerdir.
in topraklarnda bu geliflmeler yaflanrken Orta Asya da Sien-Pi egemenliini
sarsacak bir geliflme ortaya kmfltr.Kaynaklarda adna ilk kez
.S. 225 yllarnda
TELEVZYON
rastlanlan Tabgalar (Topa) ok ksa bir sre ierisinde Sien-Pilere stnlklerini
kabul ettirmifllerdir. zellikle 386-409 yllar arasnda hkmdar Topa Kueyi zamannda Tabgalar, Orta Asyann belki de en nemli gc haline gelmifllerdir.
Tabgalarn Orta Asyaya hakim olmalarnn ardndan, yeni bir
N T Etehdit
R N E T ortaya kmfl ve bu kez Juan Juanlar istikrar tehdit etmeye bafllamfllardr. Juan Juanlar (Ccen-Apar ya da Avarlar) 5.yzyl boyunca Tabgalar meflgul etmeyi baflarmfllardr.
Bafllangta Tabgalar Juan Juanlar zerinde mutlak bir hakimiyet salamfl olsalar
bile, zamanla Tabgalarn ardndan Orta Asyaya hakim olan kavim Juan Juanlar olmufltur. Uzun sre Orta Asya bozkrlarnda yamaclklar ile nlenen Juan Juanlar,
zellikle 6. yzylda elde ettikleri devlet kimlii ile bir ok topluluk zerinde siyasi
egemenliklerini kabul ettirmifllerdir. Grlen o ki; Hunlarn .S. 3. yzylda yklmasnn ardndan, Orta Asyaya egemen olan hibir devlet, bu blgede tam bir istikrar
salayamamfltr. Ancak Juan Juanlara son veren Gk-Trkler yzlerce yldan beri
sregelen bu istikrarszl ksa sreli de olsa ortadan kaldracaktr.
N N
I. Gk-Trk Devleti
Gk-Trklerin tarih sahnesine kfllarnn ilk kez Altay Dalarnn dou eteklerinde gereklefltii kabul edilmektedir. Burada Juan Juan federasyonu iinde yer alyorlar ve demircilikle uraflyorlard.
Gk-Trklerin baflnda bulunan Bumin 546 ylnda Juan Juanlara karfl bafllatlan Tles ayaklanmasn bastrmfl, bu baflarsna karfllk olarak da Juan Juan hakannn kzn efl olarak istemifltir. Bu istek Hakann aflr tepkisi ve aflalamalaryla
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
122
Uygarlk Tarihi
karfllannca Bumin Juan Juanlara karfl inin de desteini alarak bamszlk hareketine giriflmifltir. 552 ylnda Juan Juanlar byk bir yenilgiye uratan Bumin iin
bamsz devletini kurma konusunda artk hi bir engel kalmamfltr.
552 ylnda devletin kurulmasndan hemen sonra Bumin Kaan, tpk Hunlarda
olduu gibi lkenin batsn kardefli stemi Yabgunun ynetimine brakmfltr. kili
Teflkilat uygulamasnn Gk-Tklerin teflkilatlanmada Hun modelini benimsedikleri fikrini destekledii savunulabilir.
Bumin Kaan 552 de ldkten sonra olu Ko-lo, arkasndan da dier olu Mukan Kaan tahta kmfltr. ktidar boyunca hemen her alanda devleti st dzeye
taflyan bu kaan Juan Juanlara son darbeyi indirmifl, Kitanlar ve in zerinde de
egemenlik kurmufltur. Bu dnemde indeki baz nemli hanedanlarn Mu-kan
Kaan ile ittifak yapabilmek iin youn bir aba ierisinde olduklar kaynaklardan
anlafllmaktadr. Gk-Trk Hakanlnn Bat kanadnda ise stemi Yabgu bulunmaktayd ki bu kifli devletin snrlarn Altaylarn batsndan Issk Gl ve Tanr
Dalarna kadar geniflletmiflti. pek Yolu egemenlii iin Akhunlara karfl Sasani
hkmdar Anuflirvan ile anlaflarak bu devletin yklmasn salamfl, ancak Akhun
topraklarnn paylaflm konusunda ortaya kan anlaflmazlk bu sefer de GkTrkleri Sasaniler ile karfl karflya getirmifltir. Bu durum, Gk-Trklerin Bizans ile
yaknlaflma politikas izlemesine neden olmufltur. Bizans ile yaplan anlaflmann ardndan bafllayan Bizans-Sasani savafllar (571-590) sonunda Sasaniler ok ypranmfl ve 642 ylnda Sasanilere Hz. mer son vermifltir.
Douda Mu-kan Kaandan sonra Ta-po Kaan bafla gemifltir. Bu dneme ait
bir mektupta Ta-ponun in hkmdarna evladm fleklindeki hitab, ine karfl
bir stnlk unsuru olarak ifadelendirilebilir. Ta-po Kaan dneminin dikkat ekici bir olay inden Budist rahip istenmesidir. Ancak gelen rahipler her ne kadar
Kaan tarafndan ikramlarla karfllansa da halkn tepkisi zerine ksa sre sonra
geri gnderilmifllerdir. Gk-Trk ynetimindeki in hayranl ve baz yanlfl uygulamalar Kaann gzden dflmesine neden olmufltur.
Gk-Trklerin kiye Ayrlmas ve Yklmas

Ta-po Kaan yerini flbaraya braknca bu durumdan hoflnut olmayan ve bamszlk eilimindeki Tardu (stemi Yabgunun olu) flbarann kaanln tanmamfl ve bamszln ilan etmifltir. Bu geliflmede inin Tarduyu flbaraya karfl
kflkrtmasnn byk etkisi olmaldr. Bylelikle 582 ylnda Gk-Trkler Dou ve
Bat Gk-Trkleri olarak iki ayr devlet haline gelmifltir.
609-619 yllar arasnda Dounun baflnda bulunan Shih-Pi Kaan, Gk-Trklerin son byk kaan olarak anlmaktadr. Devletini in karflsnda siyasi ve askeri anlamda tekrar glendiren bu kaandan sonra bafla geen yneticiler Onun
baflarsn devam ettirememifller i ve dfl etkenler devleti srekli ypratmfltr. 620630 yllar arasnda grlen Tardufl, Bayrku ve Uygur ayaklanmalarnn yaratt
ykm in iin bir frsat olmufl ve devlet 630 ylnda in tarafndan yklmfltr.
II. Gk-Trk Devleti

630-680 yllar aras Orta Asya tarihinde in Esareti Dnemi olarak adlandrlmfltr. Bu dnemde Gk-Trklerin ine karfl giriflmifl olduklar bamszlk isyanlar
baflarsz olmufltur. Ancak 681 ylndaki Kutlu ayaklanmas ncekilerden farkl
olarak baflarya ulaflmfltr. Aflina ailesinden gelen Kutlu ve nl komutan Tonyukuk, bu baflarnn hemen sonrasnda inin kuzeyinde bulunan Trkleri birlefltirme faaliyetine giriflmifller ve bunda da baflarl olup merkezi tken olan II.Gk-
123
Trk (Kutluk) Devletini kurmufllardr. Byle bir dzenlemeyi baflard iin Kutlua lterifl Kaan (Devleti derleyip toparlayan) unvan verilmifltir.
lmnden sonra ocuklar Bilge ve Kl-Teginin kk yaflta olmas nedeniyle yerine kardefli Kapgan Kaan (692-716) gemifltir. Gk-Trkler Onun dneminde Orta Asyada ok nemli bir g haline gelmifltir. Bir sefer dnflnde Bayrkular tarafndan zehirlenen Kapgan Kaann 716 tarihinde lmnn ardndan olu nal, kaan seilse de baflarszl nedeniyle tahttan indirilmifltir.
Tonyukukun tekrar vezir olmas, Bilgenin kaanlk, Kl-Teginin ordu komutanln stlenmesiyle Gk-Trkler iin yeni bir sre bafllamfltr. Ancak 726 da
Tonyukuk, 731 de Kl-Teginin lmleri bu baflarl sreci sarsmfltr. En son 734
de Bilge Kaann, bakanlarndan biri olan Buyruk or tarafndan zehirlenmesinden sonra devletin i karflklklar iine girmesini frsat bilen Uygur, Basmil ve Karluklar harekete geerek II.Gk-Trk Devletini ykmfllardr.
Uygurlar
Gk-Trklere bal olarak Orhun ve Selenga blgesinde dank halde yaflayan
Uygurlar, Basmil ve Karluklar ile birlikte Gk-Trkleri yktktan sonra kurulan Basmil Kaanlnn Dou kanadnda (yabguluk) yer almfllard. Ardndan 744 ylnda Basmil kaann malup eden Uygur yabgusu Kutluk Bilge Kl Kaan unvann alarak merkezi Karabalgasun olan bamsz Uygur Devletini kurmufltur.
Kutluk Bilge Kl Kaann lm zerine Moyen-Chour kaan olduunda devlet ite ve dflta nemli bir g haline gelmifltir. Hatta Moyen-Chour dneminde
in vergiye balanmfl, in hkmdar z kzn Kaana efl olarak gndermifltir.
Devletin iinde bulunduu bu durum Moyen-Chourun olu Bg Kaan zamannda da devam etmifltir. inde imparatora karfl bir isyan hareketinin bastrlmasnda etkin rol oynayan Bg Kaana yllk vergi denmeye devam edilmifltir. Bununla birlikte Bg Kaan dneminin en dikkat ekici geliflmesi Uygurlarn Mani
dini ile karfllaflmasdr. Tibet isyann bastrmak zere ine yardm amal klan
seferden dnerken Kaan beraberinde drt Mani rahibini lkesine gtrmfl, bu
sayede Mani dini Uygurlar arasnda hzla yaylmaya bafllamfltr. Mani dini Uygurlar zerinde o kadar etkili olacaktr ki askeri yapdan sanata, hukuktan ekonomiye kadar birok alanda kkl deiflimler ortaya kacaktr.
Uygurlarn Ykselifli ve Dflfl

779-821 yllar aras Uygurlarn in zerindeki etkilerinin daha da artt dnemdir.
Bu tarihlerde kaanlk yapan, Alp Bilge Kl Kaan (Tun Baga Tarkan) To-lo-ss,
Feng-Cheng kaanlarn baflars 795 ylnda tahta kan Ay Tengride lg Bulmfl
Alp Ulug Bilge Kaan ile zirveye ulaflmfltr. Ancak 821 tarihinden sonra Uygur saraynda bafllayan kaotik geliflmeler devleti zayflama ve sonrasnda da yklma srecine sokmufltur. Nitekim Krgzlar, Uygur komutanlarndan Klg Baga ile bir ittifak yaparak kanl bir katliamn ardndan Uygur Devletine son vermifltir (840).
Sar Uygurlar
Siyasi egemenlikleri sona erdikten sonra Uygurlar bulunduklar blgelerden baflka
yerlere g etmek zorunda kalmfllar, teflkilat zellikleri sayesinde gittikleri yerlerde yeni siyasi oluflumlar gereklefltirmifllerdir. Bunlardan ilki inin kuzeyine
g eden Sar (Kan-Chou) Uygurlardr. in ile iyi iliflkiler gelifltiren bu devletin,
yaklaflk yz yllk bir dnemin ardndan siyasi mrn tamamlad dflnlmek-
Mani Dini: Pers

mparatorluu iinde
kurulan ve ksa srede hzla
byk bir corafyaya yaylan
bir dindir. En parlak
dnemini 8. yzylda Uygur
Devletinin milli dini olarak
ilan edilmesiyle yaflamfltr.
Mani kelimesi aatay
Trkesinde Tanr
demektir. Mani dininde
tanrsal aydnlk ile karanlk
iki rakip olarak karfl karflya
durur. Bu ikisinin
birbirleriyle mcadelesinde
aydnln bir ksm
karanln iinde (dnyann
iinde) tutsak kalmfltr.
nanca gre dnyann
sonunda flk ile karanlk
ebediyen ayrlacaktr.
124
Uygarlk Tarihi
tedir ki, in kaynaklarnda 939 tarihinden sonra hi bir kaan ismine rastlanmamas bu varsaym glendirmektedir.
Sar Uygurlar 940dan sonra Htaylara, 1028 den sonra Tangutlara, 1226 dan
sonra ise Cengizhan mparatorluuna bal kaldklar ve onlarn ardllarnn bugn hala Kuzeybat inde yaflamaya devam ettikleri kabul edilmektedir.
Turfan Uygurlar
840 ylnda Krgz katliamnn ardndan dalan Uygurlarn kurduklar dier bir
devlet ise Turfan, Hoa ve Kaflgar da iine alan Turfan Uygur Devletidir. in tarafndan tannmfl olan bu devlet aslnda Tibete karfl bir denge unsuru olarak grlmekteydi. Ticaret yollar zerinde bulunmas sebebiyle ok zenginleflen Turfan
Uygurlar bu zenginlii kltr ve sanat alannda da gstermifllerdir.
13.yzyl bafllarndan itibaren nce Karahtaylar, ardndan Cengizhan mparatorluuna balanarak bamszlklarn yitiren Turfan Uygurlar 1368 ylna kadar Mool hakimiyeti altnda bulunmufllardr. Bugn de ine bal Dou Trkistan Uygur zerk Blgesinde yaflamaktadrlar.
Asya Hun mparatorluunun Kltr ve Uygarl

AM A
Asya Hun mparatorluunun kltr ve uygarlna ait temel kavramlarn reneceksiniz.
Sosyal Yap
Hunlar, yalnzca gebe gruplarn bir araya geldii dzensiz bir topluluk olmayp
aksine en kk birim olan ailede bile dzenin ve rgtlenmenin gze arpt bir
sosyal yapya sahiptir. Aile bu sosyal dzenin ekirdei durumundayd. Temel esas
kan akrabalna dayanyordu. Trklerin dnyann drt bir yanna dalmfl olduklar
hlde kimliklerini korumufl olmalar Hunlardan bu yana aile yapsna verdikleri nemden kaynaklanmaktadr. Bu durumun en iyi kant ise Trk dilindeki akrabalk ifadelerinin okluudur.
Sanldnn aksine genifl aile tipinde deil, ekirdek aile tipinde bir rgtlenme sz konusudur. Dflardan evlenme (exogami)nin esas olduu ve evlenen oullarn hisselerini alp yeni aile kurmak zere baba evinden ktklar, baba evinin ise
en kk oula kald bir yap bulunmaktadr.
Esas olarak toplumda kadn ile erkek arasnda eflit kurallarn uyguland, ancak
zamanla ve belli bir lde tabakalaflmann ortaya kt grlmfltr. Ancak bu
durumun yalnzca ynetim gcnn kullanlmasyla iliflkili olarak ortaya kt bilinmektedir. Bu durum topluluun eflitliki, ortak, dayanflmac ve hoflgrl bir yaflam tarz bulunduunu gstermektedir. Asya Hunlarnda, ata binen, ok atan, spor
faaliyetlerine ve savafllarna katlabilen zgr bir kadn tipi bulunmaktadr.
Ailelerin ve uruglarn (slale) bir araya gelmesiyle oymaklar oluflurdu. Daha
sonra oymaklarn birleflmesiyle siyasi ierikli boylar meydana gelirdi. Boy beyleri,
ekonomik, siyasi gleri ve doruluklar ile tannmfl kimseler arasndan seimle ifl
baflna gelirlerdi. Bu durum kurultaylarn (Toy) kk aptaki ilk rnekleri olarak
grnmektedir. Boylar birliine ise budun deniyordu. Bunlarn baflnda yabgu,
flad veya ilteber gibi baz unvanlar taflyan idareciler bulunuyordu. Budunlar ise bir
araya gelerek baflnda hakan, kaan ya da flany unvanlarn taflyan bir hkmdarn bulunduu l (devlet)i meydana getirirlerdi.
Gebelikten aflamal olarak yar gebelie geen ve yaflam dzeyi ykselen

Hunlarda yerleflik tarm kltrndeki gibi kleci sosyal anlayfl bulunmamaktadr.
Hunlar, youn aba gerektiren ifllerde, at baflta olmak zere hayvan gcnden
yararlanyordu. Kar altnda bile yiyecek ot bulabilen, dayankl ve hzl olan at,
Hun sosyal yaflamnda olduka zel bir yere sahiptir. Hunlarn ve dier Trk devletlerinin, duyduklar saygdan tr atlarna eflya ykletmemeleri de bu duruma
bir kant oluflturmaktadr. Taflma ifllerinde ise develer, arabalar ya da kfln buz tutan zeminde kzaklar kullanlyordu.
Otlaklar ve suyu takip ederek g eden Hunlar, iskeleti keeyle kapl, birbirine eklenebilir, esnek tahtalardan yaplan ve adeta bir an fleklini andran, tepesinde gk penceresi adn verdikleri bir kapan bulunduu adrlarda yaflarlard. Bu
adrlarn kaplar ise gneflin doduu yne yani douya alrd.
Hunlarda topraa bal klecilik anlayfl olmad gibi ynetim alan hari, sosyal snf ayrm da sz konusu deildir. rnein, Hunlarda askerlik ve din adaml ayrcalkl bir sosyal snf ifade etmiyordu
Hunlarda sosyal yaflam dzenleyen, hukuki-sosyal bir deer kazanmfl evresel koflullara bal olarak deifltirilebilen, uyulmas mecburi kurallar btnne ise
tre ad verilmekteydi.
fienlikler ve yu ad verilen cenaze trenleri de sosyal yaflamn nemli bir
parasyd.
125
Tre: Yazsz hukuk

kurallardr. Zamann
koflullarna gre kaan
tarafndan,ancak Toydan
alnan onay ile
deifltirilebilirdi.
Ekonomi
Hunlar temel geim kayna olarak hayvanclkla beraber tarm, avclk, balklk,
madencilik, dericilik ve ticaretle de ciddi anlamda uraflmfllardr. Savafl zellikleri dflnldnde yamann ve ganimetin de nemli bir kaynak olduu sylenebilir. Madencilik konusunda demiri, altn ve gmfl karp iflleyebilmifllerdir.
Baflta in olmak zere yerleflik krallklarn halklarna krk, at, et, deri, silah satmfllar, karfllnda ise ipek, ay ve flarap almfllardr. Gl olduklar dnemlerde ise ipek yolunun uluslararas ticaretine katlmfllar ya da bu yolu kontrol altna
almfllardr.
Madencilik, ekonomik bir faaliyet olmann yan sra, dnemin savafl sanayiinde de Hunlarn stn olmalarn salyordu. Hunlar ayn zamanda her biri sanat
eseri deerinde olan kalkan, zrh, kl, mzrak, maden tabak, heykel, kazan, ibrik, eyer ve koflum takmlar retmifllerdir. Orta Asyadaki kurganlarda yaplan
arkeolojik arafltrmalar sonucunda ortaya kan bu belgeler, aslnda Trk bozkr
topluluunda ne kadar kalabalk bir esnaf ve zanaatkr kitlesinin de bulunduunu kantlamaktadr.
Kurgan: Eski Trk mezarlar.

Genelde devlet yneticileri
iin yaplan bu mezarlar,
bazen tafl bazen tahtalarla
evrili mezar odasnn
zerine toprak ylmas ile
oluflturulurdu.
Devlet Ynetimi
Trk devletlerinde hkmdarlar eflitli unvanlar taflmfllardr. Bunlar; flany, tanhu, han, yabgu, ilteber, erkin ve kaandr. Bunlar arasnda kaan, Trk tarihinde
en yaygn olarak kullanlan unvand.
Hunlardan itibaren Trklerde baz hkmdarlk sembolleri de grlmektedir:
Bunlar taht, davul, ota, kotuz ve yay idi. Bunlarn yan sra, kaanlarn tahta kfllarnda onun keeden yaplma bir halya oturtularak havaya kaldrlmas resm
tren gereiydi.
Hun hkmdarlarna devleti idare etme yetkisi olan Kutun Gk Tanr tarafndan
verildiine inanlrd. Bu durumla balantl olarak ilk bilgilerimiz Mao-dun (Metehan) dnemiyle ilgilidir. Mao-dun in mparatoruna .. 174 ylnda gnderdii
Kotuz: Sorgu da denilen,

hkmdarlk sembol olarak
baflla taklan bir tutam
yabani sr ya da at kl.
126
Uygarlk Tarihi
Kut: Gk Tanr tarafndan

kaana verildiine inanlan,
flans, baht akl talih,
devleti ynetme yetkisi olup
kan yoluyla, kaann
ocuklarna getii
dflnlrd.
mektupta Gk Tanr tarafndan tahta kartlmfl Hunlarn byk fianys ifadesini kullanmfltr. Hkmdarlar trenle devletin baflna geerler ve hkmdarn efli de
katun (hatun) unvann alrd. Hatunlar da devlet ifllerinde sz sahibi idiler.
Hunlar, Orta Asyadaki tm Trk boylarn ilk defa siyasal bir birlik etrafnda
toplamfllardr. Ynetim esas anlamnda ise tm boylarn birlefliminden oluflan federatif bir yaplanma ve de ikili bir ynetim anlayfl sz konusuydu. Hunlarda ve
dier Trk devletlerinde de grlen bu ikili teflkilat baz arafltrmaclarn Hunlarda
ifte kraln olduu tezini ortaya atmalarna yol amfltr. Fakat bu tezi savunanlarn
belirttii gibi egemenlik anlayflnda bir eflitlik deil mutlaka bir tarafn stnl
sz konusudur.
Hunlarda bir eflit sekinler meclisi diyebileceimiz Toy (Kurultay) ad verilen,
tm boy beylerinin katlmyla oluflan bir meclis bulunmaktayd. Boy beylerinin bu
meclise katlm sadakat iflareti saylyor aksi bir durum sz konusu olduunda bu
bir isyan olarak alglanyordu. Mao-dunun ilk flanylk ylnda komflularyla olan
siyasi iliflkilerini bu mecliste grflt kabul edilmektedir. .. 55 ylnda ise Hohan-yeh ile kardefli i-i taraftarlar arasnda fliddetli tartflmalara yol aan ve Hun
birliinin blnmesiyle sonulanan grflmelerin de bu mecliste gereklefltii kesin olarak bilinmektedir.
Belirli yer ve tarihlerde hkmdarn alfl konuflmasnn ardndan kurbanlarn
kesilmesi gibi din-mill trenlerle bafllayan Toy, devlet ve millet sorunlarn uzun
uzun tartflarak karara balard. Trk fianys Toyun doal baflkanyd. O olmad
zamanlarda Ayguc ad verilen (bugnk baflbakan) yetkili Toya baflkanlk ederdi.
Trk devlet teflkilatnda Toy, siyasi, kltrel ve ekonomik konularda genel kararlar alan en yksek kurulufl idi. Fakat Toyun her zaman toplanmas, boy beylerinin hzla bir araya getirilmesi mmkn deildi. Bu yzden Toy kararlarnn uygulanmasn salamak ve takip etmek iin ayr bir kuruma gereksinim vard. Bu
kurum bir eflit hkmettir. in kaynaklarnda da Hunlardan beri Trk devletlerinde grlen bu hkmetten ska bahsedilmifltir. Grld gibi Hun devlet teflkilatnda, devlet baflkanl, yasama kurumu (Toy) ve hkmet birbirlerinden ayr
kurumlard. Fakat halktan ve ynetimden birinci derecede sorumlu olan fiany idi.
Toyu toplantya arma, tre deiflikliini teklif etme, baflbakanlar tayin etme,
yargya baflkanlk etme grevleri fianyye aitti. nk Gk Tanrnn siyasal iktidar (Kut) ile donatt kifli oydu.
Hunlarda sistemli bir veraset anlayfl olmamakla birlikte hkmdarn kardeflleri deil oullar taht iin n planda tutulmufllard. Fakat hangi olun tahta geeceine dair net kurallarn olmamas da Trk devletlerinin ksa srede dalmalarna
yol amfltr.
kili teflkilat: Eski Trklerde

devletin, ynetimi
konusunda kolaylk salasn
diye ounlukla dou ve bat
olarak ayrlmas idi. Kaan
douda otururken, batnn
ynetimi hkmdar
ailesinden nde gelen bir
kifliye -genelde kaann
kardefli- braklrd.
Toy (Kurultay): Boy
beylerinden oluflan bir
meclis idi. Ylda genellikle
kez toplanr, bu
toplantlarda devlet iflleri
grfllrd. Yeni kaann
belirlenmesinde sz sahibi
olmas, Toyun nemini daha
da arttrmaktayd.
Ordu
Br: Svari arlkl Trk

ordusu.
Hunlarn ordu teflkilatlanmalar da tam bir bozkr devleti zellii taflmaktadr. Hunlarda eli silah tutan hemen herkes savafla hazr durumda olduundan askerlie zel
bir meslek olarak baklmazd. S ya da br denilen Hun ordusu ile dier yerleflik toplumlarn ordular arasnda temel fark grlmektedir: Bunlardan birincisi,
ordunun cretli askerlerden oluflmamas; ikincisi, ordunun srekli olmasyd. Kadn, erkek, gen, yafll hemen herkes her an savafla hazr durumdayd. yle ki yaplan elenceler, sporlar ve avlanmalar bile asker bir egzersiz olarak grlrd.
ncs ise ordunun tamamna yakn bir ksmnn svarilerden oluflmasyd.
Orduda en byk asker birlik 10.000 kifliden oluflan ve adna tmen denilen
kuvvetti. Tmenler, binlere, yzlere ve onlara ayrlmfl ve bafllarna ayr ayr komu-
127
tanlar atanmflt. Onluk Teflkilat olarak adlandrlan bu sistemi ise ilk olarak, Asya
Hun mparatoru Mao-dun (Mete) ortaya koymufltur.
Btn yerleflik devletlerde grlen ar donanml ve hareket flans kstl ordularn aksine, bozkrl Trk ordular hafif silahl olan ve hzl hcum yapabilen svarilerden olufluyordu. Hunlar baflta olmak zere Trklerin eskiden beri uyguladklar
savafl stratejisi iki temele dayanyordu: Keflif Seferleri ve Ypratma Savafllar. Fethedilmesi dflnlen bir lkeye ncelikle keflif iin aknclar gnderilir, daha sonra kalabalk veya seri hareket edebilen glerle dflmann ynak merkezlerine, yol kavflaklarna, yiyecek ve malzeme depolarna imha hareketleri dzenlenirdi.
Onluk Teflkilat: Trklerin

dnya asker tarihine katmfl
olduklar en nemli
kavramdr. Gnmzde
ordularn hemen tamam bu
sistem ile dzenlenmektedir.
Hukuk
Hunlarda kamu hukukunun temelini, kaynan geleneklerden alan szl hukuk
kurallar diyebileceimiz tre olufltururdu. Sulular fliddetli flekilde cezalandrlrd.
Adam ldrmenin, hrszln ve zinann cezas idamd. Hayvan almak kesinlikle
yasakt. Ordudan kaan ve vatana ihanet edenlerin cezas da lmd. Hafif sulular ise ksa bir sre hapsedilirdi. Hukuk sisteminin baflnda kaan adna yasalar
uygulanmakla grevli olan yarganlar (yarguc) bulunmaktayd. Adalet, Knilik
denilen bir teflkilatlanma ile salanmflt.
Knilik: Adaletin karfll

olarak kullanlr.
Hkmdarn ve dolaysyla
devletin adil olmas, adalet
datmas flarttr.
Sanat
Hunlarn edeb kltr anlamnda bilinen en nemli eseri, bir szl halk edebiyat
rn olan Ouz Kaan Destandr. Trk devlet gelenekleri ve sosyal yaflamn
yanstan destanda, bozkurt, gksel bir flk ve geyik bir arada grlmektedir.
Trke, Hunlardan itibaren aralksz belki iki bin yl boyunca kuzeybat inden
Avrupa ortalarna kadar uzanan alanda konuflulan bir dnya dili konumundayd. Bizansl tarihi Priskos (.S. 5. yzyl), Attillann verdii bir ziyafette Hun mzisyenleri tarafndan Hun halk trklerinin sylendiini yazmaktadr. in kaynaklar ise, 28 eflit
Hun halk trksnn olduundan ve bunlarn telli, nefesli ve vurmal alglar ile alnp sylendiinden bahsetmektedir. Asya Hunlarndan itibaren Trklerde en ok kullanlan mzik aletinin ise kopuz olduu bilinmektedir. Eski Trklerde mzik ayn zamanda hem asker mzkada
Resim 5.2
hem de dinsel trenlerde kullaKl-Tegin
nlmfltr. Yas trenlerinin lirik
Yazt.
matem fliirleri olan sagular da
Moolistan.
yine Trk halk edebiyatnn
Bilge
Kaan
nemli bir koludur. in yllklatarafndan
rnda Asya Hunlarna ait iki mskardefli
ralk bir Trke fliir bulunmufl
Kl-Tegin
iin 732de
olsa da, Hunlarn kendilerine
dikilmifltir
ait bir yazlar olup olmad konusu tartflmaldr. Kendilerine
ait yazlar olduunu kesinlikle
bildiimiz ilk Trk topluluu ise
Gktrklerdir. Orhun - Yenisey kitabeleri Gktrkler tarafndan Trklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun abecesi ile
yazlmfl ilk yaztlar oluflturmaktadr.
Ouz Kaan Destan: Trk

destanlarndan, Hun-Ouz
destanlar grubundadr.
Ouz Kaan Destannn befl
ayr yazmas vardr.
aatayca, Farsa ve
Uygurca yazmalardaki Ouz
Kaan Destan; Ouz boylar,
Trk dili, edebiyat, folkloru,
tarihi ve kltr hakknda
bilgi verir. Gnmz
Trkesine Reflid Rahmeti
Arat tarafndan evrilerek
1936 ylnda yaynlanmfltr.
II. Gk-Trk Devletinin nl

hkmdar Bilge Kaan
devrinden kalma alt adet
yazl dikili tafltr.
Moolistann kuzeyinde,
Baykal Glnn gneyinde,
Orhun Irma vadisindeki
Koflo Saydam Gl
yaknlarnda yer
almaktadrlar. 8. yzyla
aittirler. 18. yzylda
Strahlenberger adl bir
sveli subay tarafndan
bulunmufl, 19. yzyln
sonlarnda Danimarkal
Thomsen tarafndan
okunmufltur.
128
Uygarlk Tarihi
Balbal: len savafllarn

kurgan denilen mezarlarnn
etrafna dikilmifl, savaflnn
ldrd dflmanlar
simgeleyen, genellikle bir
tafl parasnn zerine
yontulmufl bir elinde kl,
dier elinde flarap kadehi
tutan savafl figrlerinden
oluflan heykellere verilen ad.
Eski Trklerde kiflinin
anlmas iin mezarnn veya
baz kurganlarn etrafna
dikilen tafl.
Eski Trklerde zamann

hesaplanmas ifli de doal
Tafl Balbal
olarak bozkr kltrnn izlerini taflmaktadr. Eski Trk
takvimi, gnefl yln esas olarak almfl olup, her biri bir
hayvan adyla anlan 12 yllk
devreden oluflmaktayd.
Bozkr kltrndeki sanat
anlayfl da yaflam flartlarna
uygun olarak hayvan motifleri ile gelifltirilmifltir. Kemer tokalar, kl, haner kabzas,
koflum takmlar vb. gibi pek
ok eflyaya eflitli hayvan motifleri ifllenmifltir. Renkli tafl ve
gmfl kakmaclk, kuyumculuk, hal ve kilim dokumacl,
gergef iflilii de olduka ileri dzeye eriflmifltir. Ayrca lenin yeri belli olsun diye
kurganlar infla ederler ve zerine de balballar dikerlerdi.
Resim 5.3
nan
Totemcilik: Bir kabilenin
atas olarak kabul edilen bir
hayvana ya da bir bitkiye
tapnma, onu kutsal sayma
biiminde beliren ilkel
inantr.
fiamanizm: lkel kavimlerde
grlen, ruhlarla insanlar
arasnda araclk yapt ve
hastalar iyilefltirme gcne
sahip olduu kabul edilen
flamanlar evresinde
younlaflan inan sistemi.
fiaman / Kam: fiaman,
ruhlarla insanlar arasnda
iletiflimi transa geerek
salayan kifli, bir baflka
deyiflle byc rahip
demektir. fiamanizmde
flaman, babadan oula
gemek suretiyle din adam
olur. Meslei ile ilgili
bilgileri, yafll flamandan
ders almak suretiyle elde
eder. fiamanlar, genellikle
gelecekten haber vermek,
by=efsn yapmak,
ruhlara kurban sunmak gibi
ifller yaparlar. lk olarak 13.
yzylda kullanlmfl olan
flaman szc eski Trkler
tarafndan kullanlmamfltr.
Eski in kaynaklarndan
renildiine gre Eski
Trklerde flaman szc
yerine Kam szc
kullanlmfltr ve din
trenleri yneten kifliye Kam
denilmektedir.
Eski Trklerde totemciliin olduu ileri srlmfl, kant olarak da kurdun ata olarak tannmas, kartal ve kurt gibi hayvanlara sayg duyulmas ve put-fetifllerin varl gsterilmifltir. Fakat totemcilik yalnzca bir hayvan ata saymaktan ve ona sayg duymaktan ibaret deildir. Bir inan sistemi olarak onun sosyal ve hukuki yanlar da vardr. Totemcilikte anaerkil bir yap, Trklerde ataerkil bir aile tipi bulunmaktadr. Bir klan dini olan totemcilikte ortak mlkiyet olduu hlde, Trklerde
zel mlkiyete de yer verilmifltir. Totemcilikte ayn toteme bal olanlar akraba saylrken, Trklerde kan akrabal sz konusudur. Totemci toplumlar daha ok tketici yapya sahipken Trkler retici zelliklere de sahip olmufllardr. Trklerde
kurt ve kartal gibi hayvanlarn sayg grmelerini, srlerini otlatt bozkrlarn en
korkulan hayvanlar olmalarndan kaynakland dflnlebilir. Totemci toplumlar
totemlerine taptklar halde Trkler kurda veya kartala tapnmazlard.
Din konusunda Trkler ile balant kurulan dier bir inan ise fiamanizmdir.
Yakut ve Altayllarn bu inanca ballklar bilinmekle beraber, Hunlarn bu inanca
bal olup olmadklar ak deildir. Hunlardaki kam ile flamann ayn olmad
da arafltrmalarla ortaya kartlmfltr. Hunlarn inanlar ile fiamanlk arasnda baz benzerlikler bulunmakla birlikte, Hunlar esas olarak inan tipini benimsemifllerdir. Bunlar; doa glerine inanma, atalar klt ve Gk Tanr inancdr. Tm
bu inanlarn temelinde ise Gk Tanr inanc yer almaktadr.
Hunlardan itibaren Trkler Tengriyi evrenin yaratcs olarak grmfller ve kaanlarnn da Gk Tengri tarafndan kendilerine ynetici olarak gnderildiine
inanmfllardr. Trklerde tanr dflncesinin, maddi gkyznden ibaret deil,
dnyadaki her trl olayn ahenkle oluflmasn salayan g olarak deerlendirilmesi dikkati ekmektedir.
lah dinlerde Allah ile beraber, meleklere, peygamberlere, kitaplara ve azizlere de iman edilmesi gibi Hunlarda da gnefl, ay ve yldzlar gibi ikincil derecede
yan varlklara inanma grlmfltr. Ayn zamanda Trkler, da, tepe, kaya, su, r-
129
mak, aa, deniz gibi doa kuvvetlerine de inanyor ve her birinin iinde iyi ve kt ruhlar olduunu dflnyorlard.
Bunlardan baflka Trklerde lmfl byklere sayg yani Atalar Klt de nemli bir yer almaktadr. Asya Hunlar ve daha sonraki dier Trk devletleri kutsal maaralar nnde atalarnn ruhlarna kurbanlar sunmufllardr. Orta Asya kurganlarnda yaplan kazlarda bol miktarda at iskeletinin bulunmufl olmas Trklerin atalarna en deer verdikleri hayvanlarn kurban ettiklerinin bir gstergesidir.
Asya Hun Devletinin kltr ve uygarlna iliflkin temel kavramlar nelerdir?
SIRA SZDE
RAN TARH
N
A M A
Tengri: Eski Trkede gk

veya gk tanrs
anlamlarna gelmektedir.
D fi N E L M
D fi N E L M
rann corafi snrlarn Elam, Med ve Pers dnemlerindeki siyaS O R U

si ve kltrel geliflmeleri reneceksiniz.
ran Corafyas
SIRA SZDE
DKKAT
ran, Dicle Irmann dousundaki dalardan Afganistana kadar uzanan, kuzeyde

Hazar Gl ve Harezm Blgesi, gneyde Umman Denizi, gneybatda ise Basra
SIRA SZDE
Krfezi ile evrili olan alanda yer almaktadr. Genel anlamda orak,
bitki trleri bakmndan zayf ve olduka yksek bir platoda yer alan rann kuzeyi daima karlarla kapl Elburz Dalar, bats ise Zagros Dalar ile evirilidir. rann i taraflaAMALARIMIZ
rna gidildike tamamyla bir l ile karfllafllmaktadr. Yerleflime uygun yreler,
ncelikle bat ve kuzeydeki dalarn i kenarlar ile yaylalardr. Mezopotamyaya
yakn olan gneybat ksm da iklim olarak yerleflik hayat iinKelverifllidir.
T A P
ran platosunda Baktaran Vadisi ve Bat randa Zagros Dalarnda yaplan arkeolojik alflmalar, blge tarihinin Paleolitik aa (G.. 800.000-10.000) kadar
geri gittiini gstermifltir. Tepe Guran, Hac Firuz, Tepe Sarab,
T E L Tepe
E V Z Y OAli
N Kofl gibi
yerleflmeler ise .. 8000-5500 arasna tarihlenen en nemli Neolitik a yerleflmeleridir. Yaplan kazlar, ky niteliindeki bu yerleflmelerde 50-100 kifliden oluflan
kk halk topluluklarnn kerpi evlerde yafladklarn, hayvanlar evcillefltirmeyi,
N T E Ranak
NET
arpa, buday gibi tahl rnlerini ekip bimeyi bildiklerini, kilden
mlekler yaptklarn ortaya koymufltur.
.. 4. binyln ortalarndan itibaren Bat ran dzlklerinde ilk kent merkezleri ortaya kmaya bafllar. Sonradan Elam Devletinin nl baflkenti olacak Susa, bu
dnemde nemli bir merkez durumundadr. Savunma duvarlar, idari binalar ve
endstri alanlar bu yerleflmelerin kent karakterini vurgulamaktadr. .. 3200 yllarndan itibaren Gneybat ran blgesinde Elamllar glenerek iki bin yl aflkn
bir sre blgede egemen g olmufllardr.
N N
Elamllar
Elam ad verilen blge, ran platosunun Dicle Nehrine yakn olan gneybat ksmdr. Akkadlar buraya yksek blge anlamna gelen Elamtu adn vermifller, sonradan
braniler bu ad Elama evirmifl ve burada yaflayanlara da Elamllar demifllerdir.
Elam kronolojisi, Proto Elam Dnemini (.. 3200-2700) takiben Eski Elam Dnemi
(.. 2700-1600), Orta Elam Dnemi (.. 1500-1100) ve Yeni Elam Dnemi (..
1100-539) olmak zere ana devreye ayrlmaktadr.
Elam yerleflmelerinin en nemlisi ran platosunun gneybat eteinde ve Kerha Irmann sol kysndaki tepede kurulmufl olan Susa flehridir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
130
Uygarlk Tarihi
Susada yaplan arkeolojik kazlar, bu blgenin tarih ncesi hakknda nemli

ipular vermektedir.
.. 3. binyln bafllarnda Elam Blgesinde eflitli prensliklerin kurulduu grlmektedir. Bu dnemde Susann asker, siyasi ve ekonomik alardan n planda
olduu anlafllmaktadr. Bu prensliklerin her birinin baflnda ayn zamanda hem
prens hem de baflrahip roln stlenen bir hkmdar bulunuyordu. Elamda ilk
kez .. 2700de tm prenslikleri birlefltirerek siyasi btnl salayanlar Avanlar
olmufltur. Kurulan Elam Devletinin baflkenti Susa flehri olmufltur. Bu dnemde
Elamllarn kltrel, asker ve siyasi adan en fazla iliflki ve mcadele iinde bulunduklar halk ise Smerler olmufltur. Fakat her iki lke arasndaki bu mcadelelerin yan sra barfl ierisinde yafladklar ve birbirlerini kltrel anlamda etkiledikleri dnemin daha fazla olduu belirtilmelidir. yle ki, Susadaki din anlayfl ve
kltr eserleriyle Smer halknn din ve uygarlk anlayfllar arasnda ok byk
benzerlik bulunmaktadr.
Akkadlar Mezopotamyada gl bir devlet kurduklar dnemde Elamda kurucu Peli slalesi hkm srmekteydi. Akkad Kral Sargon, Smer zerinde egemenliini kurduktan sonra Elamllar zerine sefere kmfl, yaplan savaflta Elam kral
lmfl ve Akkadlar Zagros Dann bat eteklerine kadar olan blgeyi, Susa dahil,
ele geirmifllerdir. Elam halk ise yabanc bir devlete bal kalarak flehirlerinde
oturmak yerine dalara ekilmeyi tercih etmifllerdir. Bu dnemle ilgili kaynaklar
baflarszlkla sonulanan bir Elam ayaklanmasndan da bahsetmektedirler.
Ksa bir sre sonra Akkadlar, tm Elam kesin olarak egemenlikleri altna almay
baflarmfllar ve baflta Susa olmak zere tm Elam corafyasn Akkadlafltrmfllardr.
Akkad Kral Naram-Sinin lmnden sonra Elamllar birleflerek Akkadlara karfl baflarl olmufllar ve bamszlklarn ilan etmifllerdir.
.. 1750 tarihlerine doru Zagros dalarndan inen Kaslar, Elamdaki son hanedan olan Silhaha Hanedanna son vermifllerdir.
.. 1310 tarihlerinde Assur Kralnn Kaslar ar bir flekilde yenilgiye uratmasndan Elamllar yararlanmfllar ve bamsz bir devlet kurmay baflarmfllardr. Tabletlerde Susa ve Anzan Kral unvann taflyan Hubenimena zamannda glerini
artrmfllardr. Bu baflarlarndan dolay da Hubenimenaya mparatorluun Ykselticisi lakabnn verildii grlmektedir. Bu dnemle ilgili elde edilen buluntulardan lkenin fetihlerle geniflledii, gvenlik ve refah ierisinde yaflad anlafllmaktadr. Bu dnemde her trl yaztta Elam dilinin kullanlmas da Elam kltrnn
geliflimi bakmndan olduka nemlidir. Yine bu dnemde Elamllarn birok sanat
eserini baflkentleri Susaya tafldklar grlmektedir.
.. 12. yzylda Elamda baz i karflklklar yafland dnemde, Babilde I.
Nabukadnezar gibi gl bir kraln ortaya kmas Elam iin bir flansszlk olmufltur. .. 1140 ylnda Babilin gl kral Elam tamamen ele geirmifl ve Elam iin
yzyldan fazla srecek bir karanlk dnem bafllamfltr. Bu karanlk dnemde
baz kk Elam beyliklerinin dalara ekilip yafladklar ve .. 8. yzyln ortalarnda yeniden beliren Susa Krallnn ekirdeini oluflturduklar sylenebilir.
.. 8. yzyln ilk yarsnda, ileride Ahamenid Devletini kuracak olan Parsua
kabilelerinin kuzeyden Elamn gneydousu boyunca yaylmalar, Elamllarn
beyliklerinin birleflerek tekrar siyasal bir birlik kurmalarna ortam hazrlamfltr.
Fakat Assurlular, .. 745 - 727 yllar arasnda Suriye ve Gneydou Anadoluyu fethettikten sonra yzlerini Elama evirmifllerdir. II. Sargon, yapt seferlerle Elamllar nfuzu altna alarak kk beyliklere blmfltr. Assurbanipal ise ..
653 ylndaki savaflta Elamllar tamamen egemenlik altna almay baflarmfltr.
131
Medler
Medler rann bat, kuzey ve kuzeybatsnda bugnk Tahran, Hemedan,
Isfahann kuzeyi ve Zencan evresinde yaflamfl eski bir ran halkdr. Bu
blge eski Yunancada Media olarak
tanmlanmfltr. Medlerin tarihi ve kkeni ok belirsizdir.
Bugnk Hemedann kuzeyinde
Ekbatanada Elamllarn Madapi dedikleri, ileride kurulacak olan Med Krallnn ekirdei olan Madalar yaflyorlard. Herodotosun rk, det ve kyafete Perslerden ayrt ettii Madalar, ahlaki esaslara ballklar ve din duygularnn gl olmas bakmndan kendilerini
Ariler yani asiller diye Perslerden ayryorlar ve onlar snt olarak gryorlard.
Fakat buradan da anlafllaca gibi Medler daha sonra n Asya tarihinde olduka
nemli bir rol oynayacak olan Perslerle etnolojik ve kltrel bakmlardan akrabaydlar. Medlere ilk kez Yeni Assur Kral III. Salmanassarn yaztlarnda rastlanmaktadr (.. 835). Assur Kral V. Samsi-Adad (.. 823-811)a ait bir yaztta ise Medlerle olan asker anlaflmazlklardan ve ilk kez Hanasiruka adnda tarih bir kiflilikten sz edilir. Yazta gre Hanasiruka, Sagbita adnda bir kral flehrinde oturmaktadr ve 1200den fazla flehre hkmetmektedir. Bu ksa tanmdan Medlerin yerleflik
bir topluluk olduu, gebe olmadklar anlafllmaktadr. Son yllarda arlk kazanan grfl Medlerin Assur Krallnn kflne kadar blgede bir krallktan ziyade, ok sayda kk blml ynetim birimleri ve derebeylikleri fleklinde bir idari yaplanma sergiledikleridir.Buna gre Medler, Zagros Dalarndan Hazar Denizine uzanan genifl bir idari blgede, krallar tarafndan deil, fiehir Derebeyleri tarafndan ynetilmektedir. Medlerin yaflad blge Assur Krallnn yklmasna
kadar daima Assur krallarnn ilgi odanda olmufltur. Bafllangta Assur, eflitli kereler dzenledii asker seferler ile blgenin doal zenginliklerini -zellikle atlarele geirirken, .. 8. yzyln ikinci yarsndan itibaren eyaletler kurarak blgeyi
srekli olarak kontrol altnda tutmaya alflmfltr.
.. 7. yzyln son eyreinde Yeni Assur Krallnn kflnde Medler etkin
bir rol oynamfltr. Bu dnemin politik olaylar ile ilgili nemli bilgiler veren Ninive
Kronii olarak adlandrlan yazl kaynaktan renildiine gre, .. 615 ylnda
Medler ve Babilliler Assura karfl birlikte hareket etmeye bafllamfltr. .. 614te
Medler, tek bafllarna Kyaksares (Umakistar) nderliinde en nemli Assur ynetim
merkezi olan Assuru feth etmifllerdir. .. 612 ylnda ise fiehir Derebeyi yerine Kral
olarak hitap edilen Kyaksares nderliindeki Med ordular ile Babil ordular birleflerek Assur baflkenti Niniveyi ele geirmifl ve Yeni Assur Kralln ykmfllardr.
Mevcut yazl kaynaklarn ayrntl incelenmesi, Medlerin n Asya tarihinde sadece Yeni Assur Krallnn yklfl srasnda politik adan etkili bir g olduunu
ortaya koymaktadr. Ancak kazanlan baflarlara ve siyasi gce ramen Medler salam ynetim yapsna sahip bir imparatorlua dnflmemifltir. Gl bir brokrasileri de oluflmamfltr.Kyaksaresin ynetimi, ksa bir sre iin Bat randaki halk topluluunu egemenlik altna alan bir tr konfederasyon fleklinde tanmlanabilir.Bu
Resim 5.4
.. 6. yzylda
Yakn Dou
Kaynak: Mieroop,
M.van de (2006).
Antik
Yakndounun
Tarihi .. 3000323, (ev. S. Gl)
Dost Kitapevi,
Ankara. s. 311,
harita 14.1
132
Uygarlk Tarihi
konfederasyonun devamll birlikte yaplan yama seferleriyle salanmfltr. Assur

Krallnn topraklarnn byk bir blm Babile kalrken Medler Orta ve Dou
Anadolu topraklarnda etkili olmufltur.
Kyaksares, Kzlrmaka kadar Anadolu topraklarn egemenlii altna almfltr.
Lidya Kral Alyattes de kendisini Anadolunun tek hkimi olarak grdnden Kzlrmaka kadar gelen Med kral ile aralarnda 5 yl srecek bir savafl bafllar. Bu savaflta her iki taraf da kesin bir baflar elde edemez. Savafln 6. ylnda gerekleflen
tam gnefl tutulmas ile birdenbire gndzn gece olmas her iki taraf da flaflknlk ierisinde brak. (28 Mays 585). Bu durumu tanrlarn savafltan hoflnut olmadna dair bir iflaret sayan taraflar Kzlrmak snr olarak kabul eden bir antlaflma
imzalayarak savafl bitirdiler ve Alyattesin kz ile Kyaksaresin olu Astyages evlendirilir (.. 585). Fakat ayn yl iinde Kyaksares lr ve yerine olu Astyages
geer. Astyages, kzndan doacak bir ocuun kendi egemenliine son vereceinden endifle ederek, kz Mendaneyi rakip olabilecek bir Med prensi yerine, Medlerin afla grdkleri Perslerin prensi Kambyses ile evlendirir. Bu evlilikten ran
tarihinin en nemli karakterlerinden olan II. Kyros doar.
II. Kyrosun .. 559 tarihinde yaptrd antlar zerindeki kabartmalarda kendisini Byk Akamenid Kral unvanyla anmfl olmas, Medlere olan balln
kopardn ve bamsz bir hkmdar olarak hareket ettiini gstermektedir. Ksa bir sre sonra II. Kyros Babillerle ifl birlii yaparak Med baflkenti Ekbatanay
ve btn Med egemenlik alanlarn ele geir. Bylece Medler, kendileriyle kltr
ve dil akrabal olan Perslere .. 550 ylnda boyun emek zorunda kalyordu.
Artk kle Persler efendi, egemen Medler ise baml duruma dflmfllerdi. Bu tarihten sonra Medler yavafl yavafl Perslefltirildi. Mada dili yerine Pers dili yerleflmeye bafllad. Fakat btn bunlara ramen ran Uygarlnn eski Elam ve Med Kltr zerine flekillendii gz ard edilmemelidir. Persopolis Sarayna Ekbatana
Sarayndan, Pers dinine ise Med dininden pek ok unsur girmifltir. Perslerin blgede n plana gemesiyle, lkenin Aryanam (Arilerin lkesi, Farsada ran) adn aldn grmekteyiz.
Persler
Satraplk: Perslerde eyalet

sistemini ifade etmektedir.
Eyaletin baflnda bulunan
satraplar, merkezden
gnderilen denetleyici
memurlar tarafndan kontrol
altnda tutulurdu.
Farkl dillerde Parsalar, Furslar veya Persler olarak adlandrlan Parsualar, Pasargad boyunun Akamenid kolundan gelmektedir. ..2. binylda Hazar Glnn
dousundan gneye doru akan g hareketiyle rana gelmifllerdir. Ana yerleflme
yerleri ran yksek yaylasnn gneybatsnda Parsa adn taflyan ve gnmzde
Fars eyaletine kafllk gelen blgedir.
Bafllangta Assura bal ve ayr ayr reislerin idaresi altnda kabile hayat yaflayan Parsualar, daha sonra doudan gelen basklar sonucunda Susa flehrinin kuzeydousuna yerleflip, Assur basksndan kurtulmufl da olsalar ok gemeden Medlerin egemenliini kabul etmifllerdir.
.. 700 yllarnda Parsualarn baflnda Akamenid Hanedanna ismini veren
Akamenes adnda bir prens bulunuyordu. Pers mparatorluu kurulduktan sonra
bile hkmdarlar Ahamenesi hanedanlarnn atas olarak anmfllardr.
Pers mparatorluunun kurucusu olan kifli II. Kyros (.. 559-530)tur. II. Kyros,
Pasargadda babas Pers Prensi Kambysesin yerine geip Anflan prensi ilan edildi.
Bu dnemde Yakn Dou byk g arasnda blnmfl durumdayd. Bunlar
Med, Babil ve Lidya devletleriydi.
II. Kyrosun bafla getii srada anne tarafndan dedesi olan Med Kral Astyages
halkn ve ordunun kendisine olan balln yitirmiflti. Bu durumdan yararlanan II.
Kyros Astyagesin veziri ve Babil hkmdar ile anlafltktan sonra Medlerle yapt
savafl kazand. Bylece randa Med Hanedanlna son vererek Pers Hanedanln kuran kifli oldu. Baflarl bir komutan, ileri grfll, enerjik bir devlet adam
olan Kyros, ksa sre iinde genifl topraklar fethetmeye giriflti ve sonunda tek bir
kraln hkimiyeti altnda, eflitli halklarn oluflturduu ve gnmzde tarihin ilk
dnya imparatorluu olarak tanmladmz hkmdarl kurdu.
Kyros, yalnzca Med egemenlik alann ele geirmekle kalmamfl, .. 546 ylnda Lidyay ve General Harpagos araclyla da Anadolunun Ege kylarndaki Yunan flehirlerini ele geirmifltir. .. 539 ylnda ise n Asyann son byk devleti
olan Babili almfltr. Bu zaferler II. Kyrosu tarihte rneine pek az rastladmz bir
adalet anlayflna yneltmifltir. Kyros Assurlular tarafndan zulm grmfl, yurtlarndan kartlmfl tm kavimlerin, yurtlarna dnmelerine izin vermifltir. Bu kavimlerin baflnda Assurlularn ve Babillerin Kudsten ve Filistinden srgn ettikleri Yahudiler bulunuyordu.
II. Kyros ldnde douda Seyhun Irma, batda Akdeniz, gneyde Basra Krfezi ve gneybatda ise Msra kadar uzanan bir imparatorluk brakmflt. Vasiyeti gerei yerine byk olu II. Kambyses (.. 530-522) geti. II.Kambysesin asl hedefi,
tarmsal retimin ve ticaret gelirlerinin fazlalyla nl olan Msrd. .. 525 ylnda
II. Kambyses Msr Pers mparatorluuna kazandrd. Lidyallar da vergi gndererek
ballklarn bildirdiler.
Fakat ok sayda rkn bir arada bulunduu bu genifl corafyay tek bir bayrak
altnda uzun sre yaflatabilmek olduka zordu. Pers (Ahamenid) mparatorluu ne
kadar hzla kurulduysa, bir o kadar da hzla dalacaktr.
Bu durumu dikkate alan II. Kambyses, Msrn yerel detlerine, protokolne, dinine ve tanrlarna sayg gsterdi. Kartacay da fethetmek istediyse de baflarsz oldu.
II. Kambyses .. 522 ylnda lnce I.Darius tahta kt. I. Dariusun hkmdarl (.. 522-486) zellikle elde edilen yerlerin gvenlik altnda tutulmasna ve
devletin i rgtlenmesine ynelik olmufltur. Elde edilen yerlerin korunmas konusunda skitlere karfl baflarsz bir sefer yaplmfl, Ege Denizinin Trakya ve Makedonya kylar ele geirilmifl, Bat Anadoluda zellikle Milet ve Efeste Perslere karfl kan isyanlar fliddetle bastrlmfl ve Hindistan zerine sefer dzenlenerek ndus
blgesi egemenlik altna alnmfltr.
Devletin i rgtlenmesi konusunda ise, lke 23 satrapla ayrlmfl, yollar gelifltirilmifl, Nil Irmandan Kzldenize alan kanal tamamlanmfl, vergi sistemi ve
maliye dzenlenmifl, tek bir para sistemi kurulmufl ve sanat teflvik edilmifltir.
Dariusun kendinden sonraki krallara da miras brakaca baty fethetme istei
belki de imparatorluun sonunu hazrlayan en nemli faktrlerden biri olmufltur.
Bu balamda gerekleflen en nemli olaylardan biri .. 490 ylndaki Maraton Savafldr. Pers ordusu bu savaflta sayca kendinden olduka az olan Atinallara yenilmifl ve bu yenilginin etkisi tm imparatorlukta hissedilmifltir.
Dariusun lmnden ksa bir sre nce Msrda isyan patlak vermifl ve bu isyan
drt yl urafllarak olu Kserkses zamannda zorlukla bastrlabilmifltir (.. 484).
Kserkses (.. 486-465), isyanlar bastrdktan hemen sonra .. 481 ylnda lkenin drt bir yanndan askerleri Kapadokyada toplayarak Eski Yunan Tarihine
Pers Savafllar olarak geen Yunanistana sefer hazrl yapmaya bafllamfltr. Toplanan bu ordunun tarihin o dneme kadar grd en byk ordu olduu bilinmektedir. Ordu anakkaleye geldiinde gemilerden bir kpr oluflturularak askerler karflya geirilmifltir. Termopilai ve Salamis savafllarndan sonra Plataya galibiyeti ile Yunanistan Pers istilasndan kesin olarak kurtulur (.. 479).
133
Satraplk: Perslerde eyalet

sistemini ifade etmektedir.
Eyaletin baflnda bulunan
satraplar, merkezden
gnderilen denetleyici
memurlar tarafndan kontrol
altnda tutulurdu.
134
Uygarlk Tarihi
Kserkses halefine, Avrupadan umudunu kesmifl, dnya imparatorluu kurma

planlar baflarsz olmufl, dflarda ve ieride eski gc kalmamfl olan bir imparatorluk brakmflt.
Kserksesin yerine geen I. Artakserkses (.. 466-424/423), dneminde ..
449 ylnda yaplan Kallias Anlaflmas ile Bat Anadoludaki kentler Perslere karfl bamszlklarn kazandlar.
II. Darius (.. 423- 405/404) ve II. Artakserkses (.. 404-359) dnemlerinde
diplomasi ve byk parasal olanaklar sayesinde Pers Devletinin Yunan dnyasndaki koflullar zerindeki etkisi byk olmufltur. Bu srada Yunanllar ikiye ayran
ve uzun zaman urafltran Peleponnes Savafllar ad verilen bir i savafl bafllamfl olmasayd, Pers mparatorluu satraplarn birbirini takip eden isyanlaryla daha bu
dnemde paralanabilirdi.
Pers hkmdarlar, giderek artan bir dizi isyanla mcadele etmek zorunda kalmfllardr. Pers Devletinin batsnn btnnde II. Dariusa karfl satraplar isyan;
Gen Kyrosun II. Artakserksese karfl girifltii devlet ynetimini ele geirme giriflimi; III.Artekserkses (.. 359-338)e karfl Anadolu ve Fenike blgelerinde giriflilen byk isyanlar devleti temellerinden sarst.
Ayrca Pers slalesinin de kendi iinde giderek zayflad grlyordu. III.
Darius (.. 336-330), Bat Anadoluda baz baflarlar kazandysa da, Pers Devletine karfl byk bir fetih hareketine giriflen Byk skendere karfl Granikos
(.. 334), ssos (.. 333) ve Gaugamela (.. 331)da yenilmifl ve .. 330 ylnda ldrlmfltr. Pers mparatorluu bunun zerine tamamyla Byk skenderin eline gemifltir.
Bununla birlikte bu devletin ynetim mekanizmasn, dfl politikada sert fakat
ite toleransl ve hibir flekilde totaliter olmayan sistemi Byk skender de benimsemifltir. Bu durum Pers sisteminin nemini gstermektedir. Tm n Asya ve Msr kapsayan ok genifl bir alann uygarlk asndan birlefltirilmesi, bu alan iindeki iliflkilerin gelifltirilmesi, bireylere ve topluluklara verilen zgrlk daha sonraki Hellenistik sistem iin uygun ortam hazrlayan Pers Dnemi koflullar olmufltur.
RAN UYGARLIKLARI
Arkeoloji ve tarih arafltrmalarnn bugnk verilerine gre Avrupa henz Paleolitik a yaflarken ran, bakr kullanmasn, hayvanlar evcillefltirmesini, topraktan
faydalanmasn biliyordu.
Elam Uygarl
randaki ilk devlet olarak bahsettiimiz Elamllarda uygarlk Mezopotamya ile paralel olarak geliflmifltir.
Elamllar, Akkadlarla iliflkilerinin artt dnemde bile Sami rkn zelliklerini ok fazla benimsememifllerdir. Samiler kadna herhangi bir hak tanmadklar hlde, Elamllar kadn erkek kadar ve hatta ondan stn haklara sahip olarak
grmfllerdir.
.. 2. binyln baflnda Elam lkesinde Silhaha Hanedan feodalite temeline dayal bir devlet flekli kurmufltur. Buna gre hanedann en byk kiflisi kral olarak
tannyor, dier merkezlerin baflnda da yine bu hanedana bal prensler bulunuyordu. Bafl kral Sukkalmah unvanyla anlyor, dier prenslere ise Sukkal unvan
veriliyordu. Elamda kutsallk bireylere deil hanedana ait saylyordu. Krallar ve
prensler hem din adam hem de ynetici olarak kabul ediliyordu ve krallara tanrnn vekili gzyle baklyordu.
135
Elamda asker ve mlki idare birbirinden ayryd. Ama kral her iki idarenin de
bafl durumundayd. Kraln yannda Drtler Kurulu ad verilen bir danflma meclisi
vard. nemli devlet iflleri grfllrken kral da bu kuruma baflkanlk ederdi.
Elamllarda hanedan kutsal
sayldndan tahta vris olabilmek iin baba gibi annenin de
hanedandan olmas gerekiyordu. Bu nedenle tahta kacak
prensler, birbirleriyle evlenen iki
kardeflin ocuklar oluyordu.
Elamllarda kadn erkek eflit pozisyondayd ve sosyal yaflamlar
evle snrlandrlmamflt. Ortaklk yapar, antlaflmalar, szleflmeler yapar, hkimlik eder, kle ve
cariye satn alabilirlerdi. En eski
Elam belgelerinde hkmdarn
adyla birlikte, annelerinin, kzlarnn ve kz kardefllerinin adlar da grlmektedir.
Dflncelerin ve duygularn birtakm iflaretlerle belirtilmesi Elamda olduka erken bir dnemde bafllamfltr. Elam ve Smer yazlarnn ayn kkenden kt sanlmakla birlikte farkl flekillerde gelifltii bilinmektedir. Sonralar Elamllar Smer
yazsn benimsediklerinden, doal olarak kendi yazlar ok fazla geliflememifltir.
Proto-Elamit yaztlarnn incelenmesiyle ortaya kan verilere gre Elam dili bitiflken bir dildi ve bu adan Hint-Avrupa dillerinden ayrlyordu.
Elamda olduu gibi rann farkl yerlerinde yaplan kazlarda ortaya kan buluntulara gre, baz aalarn, bitkilerin ve hayvanlarn kutsal sayld ve bunlardan baflka aya, gnefle ve yldzlara da tanr gzyle bakld kabul edilmektedir.
Natrizm olarak adlandrlan bu aflama randaki dinsel dflnfln ilk aflamasdr.
randaki dinsel dflnfln ikinci aflamas olarak karflmza yar insan yar hayvan
fleklinde betimlenen tanrlar kmaktadr. zellikle insan bafll aslan vcutlu tanrlar buna rnek gsterilebilir.nc aflamada ise, tanrlar artk insan fleklinde
dflnlmeye ve onlara zelliklerine, rollerine gre isimler verilmeye bafllanmfltr.
ok tanrl dinsel inanca sahip olan Elamllarda en stn durumda olan iki tanr
vard. Bunlar, Humban ve nfluflinakt. Bir de Ana Tanra olarak kabul edilen Kiririfla adl bir tanra bulunmaktayd. Kiririfla, Babil byk tanrs Mardukla bir tutulan
tanr Humbann karsyd. Elamllarn ayn zamanda Smerlerin tanrlarna da sayg
gsterip, tapndklar bilinmektedir. Elamllar her tanrnn adna bykl kkl
pek ok tapnak infla etmifller ve krallar da bunu en nemli grevleri saymfllardr.
Elam corafyasnda yaplan kazlarda ortaya kan buluntular, bize Elamllarn
sanat ve ticarette ne kadar ileri gittiklerini de gstermektedir. Altndan, gmflten,
kurflundan yaplmfl gerdanlklar, heykeller, bilezikler, tun ineler, madalyonlar,
sanattaki ilerlemenin gstergeleridir. Fil difli eflyalarn varl o tarihlerde Hindistan
ile olan ticaretin geliflmifl olduunu, sedeften eflyalar Basra Krfezi evresiyle iliflkilerin ilerlemifl olduunu, kabartmalar ise sanatkrln geldii dzeyi gstermektedir. Susa kazlarnn ortaya kard bu sanat eserlerinin yan sra, tanrlar iin yaplan tapnaklar ise mimarlktaki ilerlemeyi belirtmektedir.
Resim 5.5
Elamllara Ait
Gmfl Kap
136
Uygarlk Tarihi
Resim 5.6
Persepolis Saray
Kabartmalar
Pers Uygarl
Devlet rgtlenmesi
Pers mparatorluunun mr ksa olmakla beraber, genifl bir alanda, ok sayda
halk ynetmek iin otoriter ama adaletli bir ynetim sistemi kurduklar bilinmektedir. Baflkent Persepoliste bulunan binlerce tablet, Pers mparatorluunun ok
ayrntl brokratik ve merkez bir yaplanmaya sahip olduunu gsterir. Eskia
dnyasnn o gne kadar grd en dzenli ve byk imparatorluunu kurup eflitli rklar, dinleri ve dilleri bir arada toplayabilmelerinde, ortaya koymufl olduklar ynetim tarznn olduka byk etkisi olduu aktr.
Persler her ulusu kendi iinde serbest brakarak bir konfederasyon yaratmfllardr. Konfederasyonda tm imparatorluk tek bir temele dayanyordu. Bu temel, baflnda tanr Ahuramazdann vekili olan byk bir krala ve hanedanna duyulan
ballkt. Pers kral, Msr firavunlar gibi yeryzndeki bir tanr deildi. Fakat Ahuramazdann yeryzndeki temsilcisi olarak mutlak otoriteye sahip bir hkmdard.
Baflta satraplar, komutanlar ve tm memurlar olmak zere imparatorluun tm
halk, kraln kuluydular. Pers Hanedannda krallk babadan byk oula geiyordu. Ama byk olun annesinin asil olmasna ve ocuun babasnn krall dneminde domufl olmasna dikkat ediliyordu. Kraln yetkileri snrsz olmakla birlikte, devlet ifllerinde sz sahibi olan yedi byk Pers ailesinin reislerinden oluflan bir
danflma kurulu bulunmaktayd. Gerekli grlen durumlarda bu kurula satraplar
da arlyordu. Kral, eyaletlere blnen imparatorluu, tayin ettii genel valilerle
ynetiyordu. Srekli olarak kontrol etmek flartyla, eyaletlerdeki ynetimi satrap
ad verilen bu kiflilere brakmfl olan kral, baflkentte (Persepolis) bulunmaktayd.
Adalet ifllerinin yrtlmesiyle ilgilenmek ve para basmak gibi yetkiler de kraln
elindeydi. Bal olan krallar da Pers kral adna para bastryorlard.
Ahuramazdann adaletini uygulamakla grevli olduundan en yksek hkim
konumunda yine kral bulunuyordu. Devlet ve kendisine karfl ifllenen sulara o bakar, geri kalan davalara bakmalar iin ise setii yarglar grevlendirirdi. Eyaletlerde ise bu konuda kral satraplar temsil eder fakat o blgenin yerel gelenekleri-
137
ne de nem verirlerdi. Satraplar ayn zamanda o blgenin gvenliini salama ve

yllk vergileri toplama ifllemini de yrtyorlard.
Ynetim ve adalet teflkilatnn bafl olan kral, ordularn da baflkomutanyd. Savafllarda ordunun merkezinde bulunur ve bu grevi fiilen yerine getirirdi. Fakat
devletin gerilemeye bafllad dnemde krallar bu grevi generallerine brakmaya
bafllamfllardr.
Medlerin saray teflkilatlarn Assur ve Babilden, Perslerin de Medlerden aldklar kabul edilmektedir. Dolaysyla Persepolis Saray, Nineve, Babilonya ve Ekbatana saraylarna olduka benzerlik gstermektedir. Fakat Pers saraylarnn byklk
ve ihtiflam bakmndan daha stn olduu arafltrmalarla ortaya karlmfltr. Pers
saraynda kraln hizmetinde birok memur bulunmaktadr. Bunlardan en nemlileri, muhafz ktalarnn komutan ve hadm aas idi. Bunlardan sonra gelen saray
memurlar, baflktip, sofracbafl, flerbettar, kapcbafl gibi krallarn zel hizmetlerini yapan grevlilerdir. Grld zere Persler, pek ok konuda olduu gibi saray teflkilatnda da baflta Trk-slam dnyas olmak zere dnyann eflitli devletlerini etkileyeceklerdir.
mparatorluk snrlar iindeki halk,
snfa ayrlyordu. Bunlar; egemen olan
halk, fethedilen lkelerdeki halk ve snr
boylarndaki halkt. Egemen halk, kendilerini tm kavimlerin efendisi olarak gryor ve idare organizasyonunu da ellerinde tutuyordu. Medlerin vrisi olan
Persler ilk bafllarda onlar rnek almfllarsa da imparatorluk snrlar geniflledikten
sonra daha dzenli ve genifl bir idare organizasyonu oluflturmufllardr. Satraplk
sisteminin Byk Kyros Dnemindeki
durumu konusunda fazla bir fley bilinmemektedir. I. Darius dneminde imparatorluk, satraplklara gre yirmi mali blgeye ayrlmfl, her birine yerel glerine gre vergi konulmufltur. Yalnz, Perslerin
yaflad blgeler ve zellikle yedi byk Pers ailesi vergiden muaf tutulmufllard.
Alflveriflte ve vergilerin toplanmasnda para birimine duyulan gereksinim ilk bafllarda buday, arpa taneleri veya altn, bakr, gmfl gibi maden kleleri ile karfllanmfltr. Lidya Kral Kroisosun ilk kez kendi adna maden para bastrmasn Darius da rnek alarak, kendi adna dareikos ad verilen altn paralar, siglos medikos
denen gmfl paralar bastrmfl ve btn imparatorlua yaymfltr.
Darius, satraplklar da yeniden dzenlemifltir. Bu dzenlemede satraplarn zamanla bamszla ynelmeleri olasln nlemek amacyla mlki idare ile asker komutanlk tek kiflinin yetkisinden alnmfltr. Buna gre her satraplkta birbirinden bamsz, her biri saraydan atanan ve genellikle Pers ya da Med soylular arasndan seilen 3 byk memur bulunuyordu. Satraplarn yannda bir genel yazman, karanos ad verilen bir komutan ve her yl satraplklar denetleyerek rapor
veren memur bulunmaktayd. Satraplarn en nemli grevlerinin baflnda vergileri
zamannda toplamak gelmektedir. dzenin korunmas, gvenli bir ulaflmn salanmas, tarmn korunmas ve glendirilmesi de satraplarn grevleri arasndadr.
Resim 5.7
Altn Dareikos
138
Uygarlk Tarihi
Ordu
En st kademesinde baflkomutanlk sfatyla kraln bulunduu gl Pers ordusunun temelini Persler, Medler ve Susallardan oluflan muhafz ordusu oluflturmaktayd. Bu ordu 2000 svari, 2000 piyade ve 10.000 sekin askerden olufluyordu. Bunlardan baflka satraplarn da kendi eyaletlerinde ayr birer ordular
bulunuyordu.
ranllar denizci bir kavim deildirler. Fakat Persler, tm Anadoluya, Mezopotamyaya ve Msra egemen olunca gl bir donanmaya gereksinim duymufllardr. Persler ilk deniz glerini Fenike blgesini fethettiklerinde elde etmifllerdir.
Daha sonra Msrn da fethedilmesiyle Perslerin donanma gc daha da artmfltr.
Persler, Egelilerden ve Yunanllardan yetenekli baz denizcileri hizmetlerine alarak, Boazlar, Karya ve yonya tersanelerinde gemiler yaptrmfllardr.
Persler asker bir devlet olduklarndan yollara ok byk nem vermifllerdir.
Bu yollardan en uzunu ve nemlisi Herodotosun Kral Yolu adn verdii, Bat
Anadolu ilerinden ran a kadar uzanan yoldu. I. Darius tarafndan kurulan yol,
Lidya baflkenti Sardisten bafllayarak Frigya zerinden Kzlrmaka, oradan Tokat,
Sivas ve Malatya yoluyla Frata oradan da rana doru uzanmaktayd. Herodotosun verdii llere gre Kral Yolu yaklaflk 2.500 km uzunluunda olup 90
gnlk bir yolculukla alnabilmekteydi. Yol boyunca kervansaray niteliinde konaklama yerleri bulunmaktayd. Bu yol ticaret yaflamn canlandrmfl ve Anadolu
karayolu ticareti nem kazanmfltr. Kara ve deniz ticareti imparatorlukta olduka
nemli bir yere sahipti. Kafkasya blgesi kle ve cariye deposu grevi grmekteydi. Babil ve Assur blgelerine kumafl, silah, hal, kilim, altn ve gmfl eflyalar ihra ettikleri gibi yonya ve Lidyadan demir aletler, Fenikeden boya, Msrdan keten, Habeflistandan fil difli, Arabistandan ise baharat ithal ediliyordu. Mezopotamya, Msr ve Anadolu ise imparatorluun tahl ambarlarydlar.
Resim 5.8
Persepolis Saray
Tanr Ahuramazda
Kabartmas
139
Din
Pers krallar, egemen olduklar toplumlarn dinine byk bir tolerans tanmfl, her
ulus kendi dininde ve ibadetinde serbest braklmfltr. Bununla birlikte Perslerin
esas dinsel inanfllar konusu pek iyi bilinmemektedir. I. Darius ile bafllayan Pers
dini ile ilgili kaytlara gre, Perslerin devletlerine verdikleri yeni dzen Zoroaster
ya da Zerdflt adn taflyan bir dflnrn etkisi altnda bulunmaktadr. Zerdflt dini de denen bu dinde Ahuramazda tek tanrdr. smi tam olarak evrildiinde
Ahuramazda, bilgeliin hkmdar anlamna gelmektedir. Olaslkla .. 6. yzylda ortaya kan bu din, herkesi yalana karfl savaflmaya aryordu. Persler, gzle
grlmeyen bir varlk olan Ahuramazda iin tapnak ya da heykeller yapmamfllardr. Tapnm bir rahibin ynetiminde yksek da bafllarndaki atefl sunaklar nnde gereklefltirilirdi. Bu dinde atefl temizliin temsilcisi idi. Atefl klt, Pers etkisi
ile Anadoluya da girmifltir. Pers dininde Ahuramazdann yannda iki tanr daha
onurlandrlmaktadr: Anahita (Anaitis) ve Mithra. Anahita, aflk, dourganlk ve
bereket tanrasdr ve Anadolu Ana Tanras ile akraba saylr. Mithra ise her fleyden nce flk tanrsdr, ayrca bereket tanrs ve savafl tanrs olarak da nemli bir
etkiye sahiptir. Seferleri korur ve krallk anlaflmalarna kefil olurdu.
Dil ve Yaz
Akamenidler Dnemindeki dil, bugn eski Pers dili denilen lehedir. Bu lehenin
Sanskrit yani Rid-veda ve Auseta dilleriyle beraber proarien denilen ortak bir kaynaa bal olduu ileri srlmektedir. Bu dilin yalnzca resm yaz dilinde kullanld, halk arasnda kullanlan dilin daha sade olduu kabul edilmektedir. Persler
n Asyada ivi yazsn kullanan uluslarn sonuncusudur. Pers ivi yazs, Babil,
Assur ve Elam yazlarndan alnmfl olan 41 hece iflaretinden oluflur.
Mimari ve Sanat
Genifl bir hkimiyet alanna sahip olan Pers mparatorluunda befl resm baflkent
vard. Bunlardan , Byk Kyros tarafndan fethedilen, daha nceki krallarn
himayesindeki kentlerdi. Bunlar Med Krall kral kenti Ekbatana, Elam Krall
baflkenti Susa ve Babil mparatorluu baflkenti Babildi. Dier baflkentler ise Pasargad ve Persopolis idi. Pers krallar bu flehirlere ok nem vermifl ve byk apl imar faaliyetleri gereklefltirerek her birini imparatorlua yakflr ihtiflaml yerleflim merkezlerine dnfltrmfllerdir. zellikle Pers dininde tapnak olmamas,
flehirlerde mimari geliflimi saray yapmna yneltmifltir. mparatorluun zenginlii, Perslerin ynettii dnyann her kflesinden getirilen malzemeler ile yaplan
heybetli ve gsteriflli saraylardan da anlafllr. Bu saraylar, antsal lekli birka girifli olan, genifl i avlular ve apadana olarak tanmlanan iten ve dfltan stunlarla evrili resm kabul salonlarna sahip byk komplekslerdi. Girifller, avlular ve
kabul salonlar antsal lekli kabartma ve heykeller ile sslenmekteydi. Bu sslemelerde koruyucu yar tanrsal figrlerin yan sra kraln kendi simgeleri de kullanlmfltr. Krallarn mezarlar da bu resm saray alanlarna yaplmaktayd. Pers
mimarisinin Msrdan youn bir flekilde etkilendii ve onlarn tapnaklarda uyguladklar stunlu mimariyi saraylarnda uyguladklar bilinmektedir. Pers sanatnn
orijinal yan, yabanc sanatlardan alnan unsurlarn birlefltirilerek ahenkli bir flekilde uygulanmas ve eserlerin olaanst byk olmasdr.
Pers dinindeki bafllca tanrlar kimlerdir ve zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
140
Uygarlk Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Orta Asyann corafi snrlarn tanmlaynz.

Kuzeyde Ural Dalarndan bafllayp Altay Dalarn geerek, Kingan Dalarna kadar uzanan hat
ile, gneyde Himalayalar ve Pamir Yaylas zerinde Hazar Denizine ulaflan hat arasnda kalan
blge Orta Asyann snrlarn oluflturmaktadr.
N
A M A
Hunlardan nceki Orta Asya kltr merkezlerini aklaynz.

Afenesyevo-Andronovo-Karasuk ve Tagar ilk Orta
Asya kltr merkezleri olarak kabul edilmektedir.
Asya Hun Devletinin kurulufl, geliflim ve yklfl
srecini aklaynz.
Asya Hun Devleti, Teoman tarafndan kurulmufl;
ancak gerek devlet kimliine Mete Han zamannda ulaflmfltr. Metenin olu Ki-ok zamannda
gl devlet imajn korumufl; ancak .. 51de
i-i ve Ho-han-yeh kardefller zamannda blnme tehlikesi geirmifl, bu olumsuz gidifl .S.
48de resm blnmeyle ve .S. 216da devletin
yklmas ile sonulanmfltr.
Hunlardan sonraki dnemde Orta Asyann siyasi yapsn deerlendiriniz.
Hunlarn .. 3 yzylda yklmasndan sonra,
Orta Asyaya egemen olan hibir devlet bu blge de tam bir istikrar salayamamfltr. 552de
Gk-Trk Devleti kurulduktan sonra ksa sreli
de olsa blgedeki istikrarszl ortadan kaldrmfltr. 582 ylnda Gk-Trkler Dou ve bat GkTrkleri olarak iki ayr devlet haline gelmifltir.
630-680 yllar in Esareti Dnemi olarak adlandrlr. 681 ylnda II. Gk-Trk devleti kurulmufltur. Kapgan Kaan (692-716) dneminde
Gk-Trkler Orta Asyada ok nemli bir g haline gelmifltir. 744 ylnda Uygur Devleti kurulmufltur ve blgede nemli bir g haline gelmifltir. 821 tarihinden sonra Uygur Devleti zayflayarak yklma srecine girmifltir.
N
A M A
Asya Hun mparatorluunun kltr ve uygarlna ait temel kavramlar aklaynz.

Orta Asyada toplumsal temel aileye dayanmaktayd. Ailelerin birleflmesiyle uruglar, bunlarn
birleflmesi ile de boylar oluflurdu. Boylarn baflnda boy beyleri bulunurdu. Boylarn bir araya
gelmesi budunu olufltururdu ki bunlarn da baflnda fiad, Yabgu ve lteber gibi unvanlara sahip
yneticiler grev alrd. En son aflamay ise baflnda Kaan, Han ya da Hakan unvan taflyan
hkmdarlarn bulunduu il (devlet) olufltururdu. Asya Hun Devleti temel geim kayna olarak hayvancl benimsemifl olmasna ramen
ayn zamanda tarm, avclk,balklk,madencilik
ve dericilik ile ticaret alannda da ekonomik faaliyetlerde bulunulmufltur. Byk ve kkbafl
hayvan yetifltiren Trkler, madencilik konusunda da zellikle demir ifllemeciliinde ileri dzeye ulaflmfllardr.Devlet ynetiminde, egemenliin kaynan Gk Tanr oluflturmaktayd ve
onun Kut verdiine inanlan kifli kaan olurdu.
Yannda Hatun ve Toy Meclisi ile devlet ynetimini salard. Ordu genellikle atllardan oluflurdu. Srekli ordu bulunduran Hunlarda paral askerlik grlmezdi. Asya Hun Devletinde tip
inan benimsenmifltir. Bunlar, Doa glerine
inanma, Atalar klt ve dier ikisinde temel oluflturan Gk Tanr inancdr.
rann corafi snrlarn Elam, Med ve Pers dnemlerindeki siyasi ve kltrel geliflmeleri reneceksiniz.
ran, Dicle Irmann dousundaki dalardan Afganistana kadar uzanan, kuzeyde Hazar Gl ve
Harezm Blgesi, gneyde Umman Denizi, gney
batda Basra Krfezi ile evrili bir corafya zerinde yer almfltr. ran topraklarnda tarih boyunca,
Elamlar, Medler ve Persler egemenlik kurmufltur.
Perslere son veren Byk skenderin bir sre egemenliinde kalan randa daha sonra Hellenistik
krallklardan Selevkos Krall kurulmufltur. Elamlarn zellikle .. 3. binylda Avar adyla kurulan
yerleflmeden itibaren siyasal bir birlik meydana
getirmeye baflladklar grlmektedir. Sonraki devirlerde Akkadlarla siyasal mcadeleye giriflmifller, bir sre Akkad egemenliinde kalp daha son-
ra bamszlklarna kavuflmufllardr. Ancak ..

653te Assurlular Elamllar ykmfllardr.
Medler bugnk ve Tahran, Hemedan, Isfahann
kuzeyi, Zencan evresinde yaflamfl eski bir ran
halkdr. zellikle Assurlular ile yaptklar mcadeleler, onlarn uzun sre bamsz bir devlet olmasn engellemifltir. Assurlulara karfl stnlk
kuran Medler, bu devleti yktktan sonra geniflleme alan olarak kendisine Anadoluyu semifl,
.. 591-585 yllar arasnda Lidyallar ile savaflmfltr. Ancak .. 550 de randa egemenlik Perslere gemifltir. Persler, Pasargad boyunun Akamenid kolundan gelmektedir. Bafllangta Elam Assur savafllarnda Elamllarn yannda olan Persler, daha sonra Elamllar ile siyasi mcadeleye
girmifllerdir. Bir sre Med hkimiyeti altnda yafladklarn bildiimiz Persler, imparatorluun gerek kurucusu kabul edilen II. Kyros ile ykselifle
gemifltir. Med Hanedanna son veren II. Kyros
ayn zamanda Anadoluda Ege kylarna kadar
ulaflarak imparatorluun snrlarn geniflletmifltir.
II. Kambyses zamannda Msr, I. Darius zamannda Makedonya kylar ele geirilmifl, Hindistana sefer dzenlenmifltir. Ancak III. Darius Dneminde, Byk skender ile yaplan savafl
Pers mparatorluunun sonu olmufltur.
141
142
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, Asya Hun Devleti ncesi
Orta Asya kltr merkezleri ierisinde yer almaz?
a. Karasuk
b. Tagar
c. Afenesyevo
d. Tel-Amarna
e. Andronovo
2. Afladakilerden hangisi Orta Asyada ekonomik faaliyetlerin flekillenmesinde dierlerine gre daha etkili olmufltur?
a. Hukuk
b. Corafya
c. Din
d. Siyasal Yap
e. Snfl Toplum Anlayfl
6. I. Kaan baflkanlnda toplanan, boy beylerinden

oluflan meclistir.
II. Gktanr tarafndan Kaana verildiine inanlan,
devleti ynetme yetkisidir.
III. Asya Hunlarnda ordu ile efl anlamda kullanlan
kavramdr.
IV. Kaan adna yasalar uygulamakla grevli memurdur.
Orta Asya kltr tarihine iliflkin, yukarda tanmlar
verilen kavramlar ierisinde afladakilerden hangisi
yer almaz?
a. Br
b. Kut
c. Yu
d. Yargan
e. Toy
3. Afladakilerden hangisi Hunlardan nceki Orta Asya tarihi ve kltrne ait deildir?
a. Terek
b. Kaoche
c. Batik
d. Targlak
e. Kmbet
7. .. 6. yzylda Medlerin Anadoluda egemenlik kurmak iin, Kzlrmak Savafln yapt devlet afladakilerden hangisidir?
a. Hititler
b. Lidya
c. yonya
d. Frigya
e. Urartu
4. Afladakilerden hangisi, Trk Devletlerinde hkmdarlarn kullandklar nvanlar arasnda yer almaz?
a. Yabgu
b. lteber
c. Ilmga
d. fiany
e. Kaan
8. Afladakilerden hangisi Elamllara ait bir zellik

deildir?
a. Zhre yldznn hareketine gre bir takvim dzenlemifl olmas
b. randa tarih alarn bafllatan toplum olmas
c. Kral ile birlikte drtler kurulu denilen danflma
meclislerinin olmas
d. Kadn ile erkek ayrmnn kesin izgilerle belirlenmifl olmas
e. Huban ve nfluflinakn en byk tanrlar olmas
5. 630-680 yllar aras Orta Asya tarihinde ne dnemi

olarak adlandrlmfltr?
a. in Esareti Dnemi
b. I. Gk-Trk Devleti Dnemi
c. Uygur Dnemi
d. II. Gk-Trk Devleti Dnemi
e. Sar Uygurlar Dnemi
9. I. ssos
II. Granikos
III. Gaugamela
Yukardaki savafllarn kronolojik sralamas afladakilerin hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. I-II-III
b. I-III-II
c. II-I-III
d. II-III-I
e. III-II-I
10. Elam, Med ve Pers uygarlklarnn oluflumunda afladakilerden hangisinin katks yoktur?
a. Lidya
b. Assur
c. Yunan
d. Smer
e. Asya Hun Devleti
143
Okuma Paras
Ouz Kaan Destanndan Bir Kesit
Ay Kaann yz gk, az atefl, gzleri el, salar ve
kafllar kara perilerden daha gzel bir olu oldu. Bu ocuk annesinden ilk st emdikten sonra konufltu ve i
et, orba ve flarap istedi. Krk gn sonra byd ve yrd.
Ayaklar kz aya, beli kurt beli, omuzlar samur omzu, gs ay gs gibiydi. Vcudu bafltan afla tylyd. At srleri gder ve avlanrd. Ouzun yaflad
yerde ok byk bir orman vard. Bu ormanda ok byk ve gl bir gergedan yaflyordu. Bir canavar gibi
olan bu gergedan at srlerini ve insanlar yiyordu.
Ouz cesur bir adamd.
Gnlerden bir gn bu gergedan avlamaa karar verdi.
Karg, yay, ok, kl ve kalkann ald ve ormana gitti.
Bir geyik avlad ve onu st dal ile aaca balad ve
gitti. Tan aarrken geldiinde gergedann geyii almfl
olduunu grd. Daha sonra Ouz, avlad bir ayy
altn kufla ile aaca balad ve gitti. Tan aarrken geldiinde gergedann ayy da aldn grd. Bu sefer
kendisi aacn altnda bekledi. Gergedan geldi ve bafl
ile Ouzun kalkanna vurdu. Ouz karg ile gergedan
ldrd. Klc ile bafln kesti. Gergedann barsaklarn
yiyen ala doan da oku ile ldrd ve bafln kesti.
Gnlerden bir gn Ouz Kaan Tanrya yalvarrken karanlk bast. Gkten bir gk flk indi. Gneflten ve aydan daha parlakt. Bu fln iinde alnnda kutup yldz gibi parlak bir ben bulunan ok gzel bir kz duruyordu. Bu kz glnce gk tanr da glyor, kz alaynca gk tanr da alyordu. Ouz bu kz sevdi ve bu
kzla evlendi.
Gnler ve gecelerden sonra bu kz olan ocuk dourdu. ocuklara Gn, Ay ve Yldz isimlerini verdiler.
Ouz ormanda ava kt gnlerden birinde gl ortasnda bir aa grd. Aacn kovuunda gz gkten
daha gk, sa rmak gibi dalgal, inci gibi diflli bir kz
oturuyordu. Yeryz halk bu kzn gzelliini grse
dayanamaz lyoruz derlerdi. Ouz bu kz sevdi ve
onunla evlendi. Gnlerden gecelerden sonra Ouzun
bu kzdan da olu oldu. Bu ocuklara Gk, Da ve
Deniz isimlerini koydular.
Ouz Kaan byk bir toy (flenlik) verdi. Krk masa ve
krk sra yaptrd. eflit eflit yemekler, flaraplar, tatllar,
kmzlar yediler ve itiler. Toydan sonra beylere ve halka Ouz Kaan flunlar syledi:
Ben sizlere kaan oldum
Alalm yay ile kalkan
Niflan olsun bize buyan
Bozkurt olsun bize uran
Av yerinde yrsn kulan

Daha deniz, daha mren
Gnefl bayrak gk kurkan
Ouz Kaan bu toydan sonra dnyann drt bir tarafna elilerle flu mektubu gnderdi: Ben Uygurlarn kaanym ve yeryznn drt kflesinin kaan olmam
gerekir. Sizden itaat dilerim. Kim benim emirlerime bafl
eerse, hediyelerini kabul eder ve onu dost edinirim.
Kim bafl emezse, gazaba gelirim. Onu dflman sayarm. Onunla savaflr ve yok ettiririm.
Kaynak: www.ekitap.kulturturizm.gov.tr

1. d
2. b
3. e
4. c
5. a
6. c
7. b
8. d
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise, Orta Asyadaki Kltr Merkezleri ve Blgenin Kltrel Yaps konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Hunlardan nce Orta Asyann Kltrel Yaps konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Hunlardan nce Orta Asyann Kltrel Yaps konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Asya Hun mparatorluunun Kltr ve Uygarl konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Hunlardan Sonraki
Dnemde Orta Asya konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Asya Hun mparatorluunun Kltr ve Uygarl konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Medler konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Elamllar konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Persler konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise, Persler konusunu tekrar
okuyunuz.
144
Uygarlk Tarihi

Sra Sizde 1
Orta Asyada ilk yerleflimin .. 2500lerde olduu tahmin edilmektedir. .. 2500-1700 Afenesyevo, .. 17001200 Andronovo, .. 1200-700 Karasuk, .. 700-300
Tagar kltrleri, Orta Asyann en eski kltr dnemleri olarak kabul edilmektedir.
Sra Sizde 2
Asya Hun Devletinin bilinen ilk hkmdar Teomandr.
.. 220lerde devleti kuran Teoman, in ile birlikte
Tunguz ve Yueiler ile mcadele etmifltir. Ancak gerek kurucu, devleti ok daha gl bir yere taflyan Mete olmufltur. Mete Han babasn ldrerek tahta kmfl,
Tunguzlar ve Yueileri yenmifltir. .. 201de inlilerle
Pei Tang Anlaflmasn imzalayarak ini vergiye balamfltr. Metenin dnya tarihindeki byk nemi, asker
teflkilatlanmada onlu sistemi getirmifl olmasdr.
Sra Sizde 3
Asya Hunlarnda toplumsal temeli oluflturan unsur ailedir. Aileler uruu, urular oyma, oymaklar boylar,
onlar da budunu meydana getirirdi; son aflama devletti. Devletin baflnda Kaan, yannda boy beylerinden
oluflan Toy ve efli olan hatun bulunurdu.
Hukukun temeli treye dayanr, yazsz olan bu kurallar kaan da dahil olmak zere herkesi balar. Deiflen
koflullara bal olarak trenin kurallar toplumsal kabul
flartyla deiflebilir.
Devleti yneten kaandr, Gktanrdan kut alan kaan
ile birlikte efli olan hatun ve toy ynetimde sz sahibidir. Kut kan yoluyla hanedan yelerine geer, kutu kesilen kaan, toy karar ile tahttan indirilebilirdi.
nan hayatnda temel Gk Tanr inanfldr. Gk Tanr
inanflnn dflnda doadaki kutsal ruhlara inanan Trkler iin atalar klt de ok nemlidir.
Sanat anlayfl bozkr yaflamna uygun bir geliflim gstermifltir. Taflnabilir sanat eserleri meydana getiren
Trkler, zelikle dokumaclk ve madencilik (demir)
alannda nemli eserler vermifllerdir. Eserlerinde kullanlan motifler ise genellikle hayvansal figrler olmufltur.
Topraa bal bir yaflamn olmamas Trklerde kle snfnn douflunu engellemifl, toprak sahibi zengin bir
snf yerine, sr sahibi kifliler n plana kmfltr.
Sra Sizde 4
Pers dini ile ilgili kaytlara gre, Perslerin devletlerine
verdikleri yeni dzen Zoroaster ya da Zerdflt adn taflyan bir dflnrn etkisi altnda bulunmaktadr. Zerdflt dini de denen bu dinde Ahuramazda (bilgeliin
hkmdar) tek tanrdr. Olaslkla .. 6. yzylda ortaya kan bu din, herkesi yalana karfl savaflmaya aryordu. Tapnm bir rahibin ynetiminde yksek da bafllarndaki atefl sunaklar nnde gereklefltirilirdi. Bu
dinde atefl temizliin temsilcisi idi. Ahuramazdann yannda iki tanr daha onurlandrlmaktadr: Anahita (Anaitis) ve Mithra. Anahita, aflk, dourganlk ve bereket tanrasdr ve Anadolu Ana Tanras ile akraba saylr. Mithra ise her fleyden nce flk tanrsdr, ayrca bereket
tanrs ve savafl tanrs olarak da nemli bir etkiye sahiptir. Seferleri korur ve krallk anlaflmalarna kefil olurdu.
Anonim (1997). Trkiye Tarihi I, (ed. S. Akflin), Cem
Yaynlar, stanbul.
Anonim (2007). Perslerin Dnfl, ArkeoAtlas, say:
6, stanbul.
Grausset, R. (1996). Bozkr mparatorluu, (ev. Reflat Uzmen), tken Yaynlar, stanbul.
Gnaltay, fi. (1948). ran Tarihi, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara.
plikiolu, B. (1994). Eskia Tarihinin Ana Hatlar,
(2. bask), Bilim Teknik Yaynevi, stanbul.
Kafesolu, . (1988). Trk Milli Kltr, Boazii
Yaynlar, stanbul.
Komisyon (1995). Tarih 1, Milli Eitim Bakanl Ders
Kitab, lke Yaynlar, stanbul.
Mieroop, M. van de (2004). Antik Yakndounun Tarihi, (ev. S. Gl), Dost Kitabevi, stanbul.
Roux, J.P. (2001). Orta Asya Kltr ve Uygarl, (ev.
Lale Arslan), Kabalc Yaynlar, stanbul.
Sevin, V. (1982). Anadoluda Pers Egemenlii,
Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, c. 2, Grsel
Yaynlar, stanbul, s. 268-277.
Tarhan, T. (1976). Eskiada Kimmerler Problemi,
VIII. Trk Tarih Kongresi, Trk Tarih Kurumu
Basmevi, Ankara, s. 355-369.
Wiesehfer, J. (2003). Antik Pers Tarihi, (ev. M. Ali
nci), Telos Yaynclk, stanbul.
UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N

Minos Uygarln genel hatlaryla tanyacak,
Miken Uygarlnn karakteristik zelliklerini aklayabilecek,
Geometrik ada Yunanistandaki siyasi ve toplumsal yaflam, sanattaki
deiflikler ile Yunan tanrlar dnyasn kavrayacak,
Arkaik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve sosyal deiflimleri, sanattaki
byk geliflmeleri deerlendirebilecek,
Klasik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve sosyal yaflam, felsefe ve sanattaki
byk ilerlemeleri aklayabilecek,
Hellenistik an kozmopolit yapsn ve sanatn deerlendirebilecek,
Antik Yunan dnyasnn gnlk yaflamn ve l gmme geleneklerini,
tanyacak bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Minos
Miken
Karanlk a (Geometrik a)
Arkaik a
Tyranlk
Demokrasi
Solon Kanunlar
Klasik a
Perikles
Hellenistik a
Byk skender
indekiler
Uygarlk Tarihi
Eski Yunan Tarihi

ve Uygarl
MNOS UYGARLII
MKEN UYGARLII
KARANLIK A / GEOMETRK
A (.. 1100-800)
ARKAK A (.. 800-500)
KLASK A (.. 500-400)
HELLENSTK A (.. 330-30)
ESK YUNAN DNYASINDA
GNLK YAfiAM VE L GMME
GELENEKLER
Eski Yunan Tarihi ve

Uygarl
N
MNOS UYGARLII
A M A
Minos Uygarln genel hatlar ile reneceksiniz.
Adn Giritin efsanevi kral Minostan alan Minos Uygarlnn merkezi Girit Adasdr. Efsaneye gre, Europa ve Zeusun olu Minos, Knossos flehrinin ve Kiklad
Adalarnn kraldr. Minos, tanr Poseidona kurban sunmay unuttuu iin Poseidon onu cezalandrmfl ve bir boay baflna musallat etmifltir. Ancak kars Pasiphae boaya flk olmufl ve bu iliflkiden bafl boa, vcudu insan biiminde olan Minatauros adnda bir yaratk dnyaya gelmifltir. Minos, Minatauros iin dnemin
byk sanats Daidalosa Labiranthos ad verilen ve gnmzdeki labirent kelimesinin de buradan tredii bir yap infla ettirerek hapsetmifltir. Girit, Yunanllarn
bafl tanrs Zeusun da doum yeri olarak bilindii iin Yunanllarn tm tarihi boyunca nemli olmufltur. Efsaneye gre, Zeus Giritteki da Danda domufl ve burada Nymphe ad verilen su perileri tarafndan bytlmfltr.
Eski Yunan Uygarlnn ncs niteliindeki Minos Uygarl, ngiliz Arkeolog
Sir Arthur Evansn 1900 ylnda Knossos Sarayn keflfetmesiyle tm dnyann ilgisini ekmifltir.
.. 2600lerde Girit Adasnda geliflmeye
bafllayan Minos Uygarl, zellikle ..
2.binde sanat ve kltr dzeyi yksek, barfl
ve refah iinde bir dnemi simgeler. Sona
erdii dnem .. 1450 civardr; ancak ..
1000 ylna kadar etkileri devam etmifltir. Minoslular esas olarak deniz ticareti ile uraflan bir ticaret toplumudur. Uygarln kflyle ilgili iki sebep ne srlmfltr: Birincisi, Thera (bugnk Santorini Adas) yanardann patlamas; ikincisi .. 1380 civarnda Yunanistanda Miken Uygarlnn giderek ykselmesi ve Minos Uygarlna son
vermesidir.
Resim 6.1
Girit-Knossos
Sarayndan
Zambaklar le Bir
Prensin Tasvir
Edildii Fresko
148
Uygarlk Tarihi
Minos Uygarlnn sanatnda ahflap ve tekstil rnleri ok poplerdir. Bununla birlikte seramii, duvarlar freskolar ile ssl saraylar, tafl iflilii ve mhrleri de dikkat ekicidir. Bu eserler dnemin resim sanatn anlatan ve slubun
zirveye kt rnekleridir.
Arkeologlar, seramiklerini inceleyerek Minos Uygarlnn kronolojisini evreye ayrmfllardr:
Tablo 6.1
Minos Uygarlnn,
Seramiklerine Gre
Kronolojisi
Resim 6.2
Phaistos Diski (..
1850-1400)
Teokrasi: Yunanca Teo tanr

demektir, Kratia/Krasia ise
ynetme anlamna gelir.
Yani ynetimin tanrnn
temsilcileri olduklarna
inanlan din adamlarnn
elinde bulunduu, din
kkenli toplumsal, siyasi
dzen demektir.
Erken Minos Dnemi
.. 3000-2200
Orta Minos Dnemi
.. 2200-1500
Ge Minos Dnemi
.. 1500-1000
Erken Minos Dnemi seramikleri spiraller, genler, dalgal izgiler, balk kl gibi motiflerle karakterize edilebilir. Orta Minos dneminde balk, kufl, mrekkep bal ve leylaklar poplerdir. Ge Minos Dneminde ise iekler, hayvanlar
hl devam eder ama eflitleri artmfltr. Saray slubu denen stil hkimdir. Natralist motifler sadelefltirilmifl ve geometrik formlar bafllamfltr. Ge Minos Dneminde Miken sanat ile benzerlikler artmfltr.
Minoslularn yaz dili Linear A olarak bilinmektedir; ancak tam zlememifltir. Kazlarda yaklaflk 3000 tablet ortaya karlmfltr. Akalarn Giriti zapt etmesinden sonra ise Linear B yazs kullanlmfltr. Linear B
yazs, Michael Ventris tarafndan 1950li yllarda zlmfltr.
Hiyeroglif karakteri ile bir ksm Linear
A, bir ksm Linear Bye yakn olan Phaistos
Diski, arkeoloji dnyasnn gizemini koruyan en nemli eserlerindendir.
Girit halk, kral ve soylular tarafndan ynetilmifltir ve bu insanlar din, ticaret
ve sanat olmak zere her konuda egemen snf temsil etmifltir. Ynetim biimi teokratiktir. Minos freskolarnda erkek ve kadnlar bir arada ayn sporu yaparken
betimlenmifltir. Buna dayanarak baz arkeologlar erkek ve kadnn eflit sosyal statlere sahip olduunu ve hatta anaerkil sistem olduunu nermifltir. Minos sanatnda kadn daha baskndr ve erkeklerden daha sk tasvir edilmifltir. Baz erkek
tanrlarn betimleri olmasna ramen, tanra betimleri daha oktur: Dourganln Ana Tanras, Hayvanlarn Sahibesi, fiehirlerin Koruyucusu, Evin Koruyucu
Tanras, Ormann Tanras ve Yeraltnn Tanras. Bu tanralar genelde ylanlar ve kufllarla bir arada gsterilmifltir. Tanr ve tanralara dzenlenen klt trenleri doadaki kutsal alanlarda, maaralarda, da doruklarnda,ev ve saray flapellerinde gereklefltirilmifltir.
Minos kltrnn karakteristik objelerinden biri olan tafl mhrlerde merkezde hep tanra ve ona hizmet eden figrler bulunur. Kutsal semboller ise, boa ve
onun takdis boynuzlar, ift yzl balta, ylan, gnefl diski ve aatr.
Homeros, Girit halknn pek ok kabileden olufltuunu syleyerek bunlardan
befl tanesinin adn vermifltir. Yine Homerosta 90 flehir ad verilmekle birlikte en
nemli flehir merkezi Knossos olarak gemektedir. Knossos dflnda Phaistos, Kydonia, Gortyna da nemli yerleflmeler arasndadr. Kefala Tepesinin stnde kurulan
Knossos flehrinde Knossos Saray, Minoslular Evi, Kk Saray, Kral Villas, Diony-
149
6. nite - Eski Yunan Tarihi ve Uygarl
sos Villas, Gney Kral Tapna ve mezar bulunur. Sarayda 1500n zerinde oda
vardr. Merkez avlu dou ve bat olmak zere ikiye blnmfltr. Bat kanadna din ve resm devlet odalar yaplmfltr. Dou kanadna zel odalar ve atlyeler infla
edilmifltir. Geliflmifl bir kanalizasyon sistemi tespit edilmifltir. Knossos Saray 22.000
metrekarelik bir alan kaplamfltr.
Minoslular bakr, kalay, altn ve gmflten lks tketim rnleri ve seramik ticaretiyle uramfltr. Yunanistan, Kbrs, Suriye, Anadolu, Msr, Mezopotamya ve
spanya ile ticaret yapmfllardr.
Girit Adasndaki Minos Uygarl ne zaman kurulmufl ve hangi sebeplerden
tr kmfltr?
SIRA SZDE
MKEN UYGARLII
A M A
D fi N E L M
D fi N E L M
Miken Uygarlnn karakteristik zelliklerini reneceksiniz.

S O R U
.. 1600-1100 yllar arasndaki dnemde Yunanistanda Aka / Miken Uygarl ile

D K K A T baflnda gekarfllaflrz. Akalarn yaratt uygarlk, en nemli Aka merkezlerinin
len Mikenai kentine gre yaygn flekliyle Miken Uygarl olarak adlandrlmfltr.
SIRA SZDE Minos UyLinear B yazsn kullanan Aka/Miken Uygarlnn kronolojisi,
garlndaki gibi, seramiklerin geliflimine gre yaplmfltr ve drt evreye ayrlmfltr:
AMALARIMIZ
Erken Miken
.. 1675-1470
Orta Miken
.. 1470-1370
Ge Miken
.. 1370-1200
Sub-Miken
.. 1200-1050
S O R U
DKKAT
N N
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
Minos Uygarlnn kfl ile Akalar zellikle deniz ticaret yollarna hkim olmaya bafllamfl; Kbrs, Msr ve Anadolu ile ticareti ilerletmifltir. Ticaret mallar; parfm yalar, zeytinya, flarap, baharat, seramik, bronz objeler, altn, bakr, kalay,
fildifli ve boyadr. Ticaretin canlanmas ile Atina, Tebai, Mikenai,
N T ETyrins
R N E T gibi flehirler giderek geliflmifl ve etraflar grkemli surlarla evrilmifltir. Bu flehirlerde krallklar
biiminde ve feodal sisteme dayal bir ynetim biimi vardr. Akalarn en nemli
kenti olan Mikenaide yerleflimin kurulduu
tepeninin en stne kraln saray infla edilmifltir. Saraya Aslanl Kap olarak bilinen byk ve antsal bir kapdan girilir.
Miken mimarisinin en karakteristik yaplarndan biri Tholos mezarlardr. Bu mezarlarn, yer altnda gm odas ve dromos denilen bir girifli bulunur. Mikenai kentinde
.. 1525-1275 arasna tarihlendirilen 9 adet
Tholos mezar ortaya karlmfltr. Bu mezarlara Mikenai kentinin efsanevi yneticileri
ile ailelerinin ad verilmifltir. Miken kral Agamemnonun mask ad verilen altndan yaplmfl olan bir mask, Miken Uygarlnn en
gzel eserlerinden biridir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tablo 6.2
Miken Uygarlnn,
Seramiklere Gre
K T A P
Kronolojisi
TELEVZYON
NTERNET
Resim 6.3
Mikenai Saraynn
Aslanl Kaps
150
Uygarlk Tarihi
Homeros: .. 8. yzylda
yaflamfltr. yonya
blgesinde ve byk
olaslkla Smyrna (zmir)da
domufltur. Homeros
hakkndaki bilgilerimiz ok
azdr. Eserlerinde sz
ettiklerinin byk blm
ise kazs yaplan
yerleflmelerdeki arkeolojik
buluntularla
dorulanmaktadr.
Miken Uygarlnn efsanevi kral ve kahramanlar, nl ozan Homerosun lyada ve Odysseus isimli eserlerinde anlatlmfltr. lyadann konusu Tun ann sonlarnda Akalar ile Troyallar arasnda geen ve 9 yl sren byk savafltr.
Savafl, Troyal Parisin Mikenai kral Agamennonun kardefli Sparta kral Menelaosun kars ve dnyann en gzel kadn Helenaya flk olup, onu Troyaya karmas yznden kmfltr. Bunun zerine Menelaos ve Akalarn bafl kral olan
Agamemnon ile dier Akalar Troyaya sefere karlar. Savafl bir trl sonulanmaynca Akalar bir hileye baflvururlar. Byk tahta bir at hazrlayp, iine askerlerini
yerlefltirir ve Troyallara, savafltan geri ekildiklerini bildirerek bu hediyeyi kabul
etmelerini rica ederler. Kale kapsn aarak tahta at kabul eden Troyallar gece kt bir srpriz beklemektedir. Tahta attan kan Akal askerler tm kenti yerle bir eder, erkekleri ldrr
ve kadnlar esir alrlar. Bu, savafln mitolojik hikyesidir. flin gereini, Boazlar geerek Karadenizdeki maden yataklarna ve buradaki ticarete egemen olmak isteyen Akalar ile Boaza
hkim Troya arasnda ticaret yznden kan
bir savaflta aramak daha doru olacaktr.
Odysseus ise adeta fantastik bir roman formatnda olup, Odysseus isimli Akal kahramann
Troya Savaflnn ardndan eve dnflte baflndan geen maceralar anlatlmfltr.
Miken Uygarl .. 1100 civarnda kmfltr. Bu kfln en byk sebebi
olarak krallklar arasnda kan i savafllar gsterilmifltir. Bu kflten sonra Yunanistanda Karanlk a ad verilen dnem bafllamfltr. Miken Uygarlnn kflyle birlikte Ege dnyasnda ekonomik ve kltrel adan skntl bir dnem bafl
gstermifltir. .. yaklaflk 1100-1050 yllar arasndaki bu dnem Miken Uygarlnda Sub-Miken ad ile bilinmektedir.
Resim 6.4
Mikenai Tholos
Mezarlarndan
Birinde Bulunan
Altn Mask.
Agamemnonun
Mask
SIRA SZDE
Miken Uygarlnn
en nemli flehri hangisidir ve Troya Savaflnn mitolojik kfl sebebi
SIRA SZDE
nedir?
D fi N E LA
M
KARANLIK
/ GEOMETRK A (.. 1100-800)
D fi N E L M
S O R U
AM A
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
Miken Uygarlnn kfl ok hzl ve eflitli nedenlere bal olarak gerekleflmifltir. Dorlar olarak adlandrlan topluluk, Demir ann bafllad bu dnemde kuSIRA SZDE
zeyden gelerek
.. 1200-1100 yllarnda Yunanistan iflgal etmifltir. Dorlar, Kuzeybat Yunanistan, Makedonya ve Epirustan gelmifl, buralardan Yunanistann merkezine doru kayarak sonra, Peloponnes ile gneydeki Ege adalarna gemifltir. YuAMALARIMIZ
nanistann Karanlk a olarak bilinen bu dnem, .. 800 civarnda sona ermifltir. Karanlk a sresince daha nceden bilinen pek ok kltrel ge kaybolmufl,
Yunanistann
Anadolu, Yakn Dou ve Msr ile olan ticari iliflkileri sona ermifltir.
K T A P
anak mleklerin stndeki geometrik bezemelerden tr bu tarihsel srece
Geometrik a ad da verilmifltir.
N N
Peloponnes: Yunanistann
AMALARIMIZ
gney ucu, gnmzde Mora
Yarmadas olarak bilinen
yerin antik adaki ismidir.
K T A P
Geometrik
S O R U a boyunca Yunanistandaki siyasi ve toplumsal yaflam,
sanattaki deifliklikleri ve Yunan tanrlar dnyasn reneceksiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Dorlarn Yunanistan iflgali ile bafllayan bu dnemde en byk geliflme, polis

ad verilen kent devletlerinin ortaya kmasdr. Bu flehir devletlerinin en nemlileri Atina, Sparta, Thebai, Megara ve Korinthosdur. Daha nceki dnemlerde kabileye dayal, bir basileus (kral) ynetiminde kent devletleri vard. Bu dnemde, gnden gne ilerleyen sosyal ve siyasal yaflam sonucunda kral, yanna kendisine yardm edecek memurlar almak zorunda kalmfltr. Bu memurlara rnek olarak Atinada tesmotetler (hukuk koruyucular), Spartada eforoslar (denetiler) gsterilebilir.
Dier taraftan kraln hak ve yetkileri birtakm danflma meclisleri tarafndan daraltlmfltr. Bu meclislere bafllangta yalnz kral tarafndan seilen tecrbe sahibi ihtiyarlar seilirken zaman iinde yafl snrlamas ortadan kaldrlmfltr. Kraln gcnn srekli olarak azalmasna karfllk memurlarn, danflma ve denetleme kurullarnn gc artmfltr. Bunun sonucunda da krallk babadan oula geen bir makam olmaktan karak krallar belirli bir sre iin seilmeye bafllanmfl, sonunda da g ve yetkilerini aristokratik ynetimlere brakmak zorunda kalmfltr.
Dorlarn blgeyi iflgali sonrasnda baz topluluklar .. 11. yzylda Bat Anadolu kylarna g etmeye bafllamfltr. lk gler Kuzey Yunanistandan gelmifl
olan ve Yunancann farkl bir lehesini konuflan Aioller tarafndan gereklefltirilmifltir. Aioller, Lesbos (Midilli) Adasna, Troas (Biga Yarmadas) blgesi ile zmir
Krfezi arasndaki blgeye yerleflmifllerdir. Bu blge Aiolya blgesi olarak bilinmektedir. Aiollerin ardndan .. 11. yzyln sonlar, .. 10. yzyln bafllarnda
Orta Yunanistandan g eden yonlar, Kios (Sakz) ve Samos (Sisam) adalar ile
Ege kylarnda zmir Krfezinin gneyi ile Byk Menderes rma arasna yerleflmifllerdir. Bu blge yonya olarak adlandrlmfltr. .. 800 civarnda yonya blgesinde Panionion Birlii kurulmufl ve 12 byk yon kenti birlie katlmfltr. Birliin dinsel toplanma merkezi Priene (Gllbahe) topraklarnda bulunan Panioniondur. Bu 12 byk kent ise: Miletos (Milet), Myus (Avflar Kalesi), Priene (Gllbahe), Ephesos (Efes), Kolophon (Deirmendere), Lebedos (Ksk Yarmadas),
Teos (Seferhisar/Sack), Klazomenai (Urla), Erythrai (Ildr), Phokaia (Foa), Samos (Sisam) ve Kios (Sakz) Adasdr.
Gnmz Bat Uygarlnn temelinde yer alan yonya Uygarl bu topraklarda kurulmufltur. Bununla birlikte, sz konusu blgelerde yaflayan ok daha eski
Anadolu toplumlar bulunmaktayd. Bu balamda Yunan Uygarlnn kkenini
sadece antik Yunanistana dayandrmak yerine, en erken dnemlerden bafllayarak
antik a boyunca Anadolu ve Yunanistan arasnda devam eden karfllkl bir etkileflimin varln kabul etmek daha doru bir yaklaflm olacaktr. .. 6. yzyldan
itibaren yonyallar felsefe, tarih yazm, biyoloji ve mimari olmak zere pek ok
alanda kendini gelifltirmifl ve Yunanistan etkilemifltir. yonya blgesinde byk
bir uygarlk geliflmifltir.
.. 900 yllarna doru Peloponnes Yarmadasnda oturan Dorlar, adalar ve
Gneybat Anadolu kylarna kollar halinde gmeye bafllamfltr. Dorlar, Giriti iflgal ettikten sonra Kythera, Thera ve Melosu ele geirmifllerdir. Buradan dou
ynne ilerleyerek Rodos ve Kos (stanky) adalarna ve bu adalarn karflsnda
Data ve Bodrum yarmadalarna yerleflmifllerdir.
Tm Yunanllar Hellen isimli bir atadan geldiklerine inanr ve kendilerini Hellen,
Yunanistan da Hellas olarak adlandrrlar. Konufltuklar dil ayn olmakla birlikte
diyalekt farklar vardr. Geometrik a boyunca Yunanistanda ekonominin temelinde tarm ve hayvanclk nemli bir rol oynamfl, dnem iinde nfus giderek artmfl ve flehir hayat yeniden ortaya kmfltr. Zaman iinde geliflen kltr hayat, ifl
blm yaplmasn zorunlu klmfl, baz meslek gruplarnn belirmesine, usta ve
151
Polis: Antik Yunanda polis
hem flehir hem flehir devleti
demektir. fiehir ve devlet
birbiri iine girmifl bir
kavramd. Polis, evre
kyleri iine alan ve
genellikle doal snrlara
dayanan siyasi bir
topluluktur.
152
Uygarlk Tarihi
Hesiodos: Boiotial bir ifti

olup, evrenin oluflumu ve
tanrlarn soy aacyla ilgili
grfllerini mitolojik
kavrayflta gsteren bir eser
yazmfltr.
ifli gibi cret karfll alflanlarn ortaya kmasna neden olmufltur. Bu zanaatkrlar arasnda bakr ve demir ustalar, marangozlar, mlekiler, dlgerler saylabilir.
Dnem iinde ulaflmn ilerlemesine bal olarak eflitli blgeler arasnda iliflkiler
artmfl ve ticaret geliflmifltir. zellikle krekli gemiler ile deniz ticaretinde sz sahibi olan Yunanllar, Fenikeliler ile sk ticaret iliflkilerine girmifllerdir. Bu durum Yunan kltrnn geliflmesinde byk bir rol oynamfl, Miken Uygarlnn kflyle kaybolan yaz dilini Yunanllar Fenikelilerden renmifllerdir. Bu yaz Yunanistana .. 8. yzyln bafllarndan itibaren girmifltir. Yunanllar, Dou alfabesindeki
kendi dillerine uymayan baz sessiz harflere ses deerleri vermek suretiyle 24 harften oluflan bir alfabe oluflturmufllardr. Yaz, ilk zamanlar ticari alanda kullanlmfl,
daha sonralar ise gnlk yaflama ve devlet ifllerine geirilmifltir.
.. 8. yzylda yaflayan Hesiodos Yunanllar iin bir Teogonia (Tanrlar Sistemi) yaratmfl, tanrlara adlar vermifl, bunlarn grev ve yetkilerini belirlemifltir. Bu
tanrlarn bir ksm Ege blgesinde eskiden beri kendilerine tapnlan tanrlardr.
Baz tanrlar ise Dorlar tarafndan Yunanistana getirilmifltir. Yunan mitolojisi, ..
700 civarnda tam olarak geliflmifltir. Yunan tanrlar hem grnfl hem karakter
olarak insanlar gibidir. nsanlardan farklar lmsz olmalar, ambrosia ve nektarla beslenmeleridir. Yunanllar, tanrlarnn Yunanistann en yksek da olan
Olympos Dann zirvesinde yafladna inanmfllardr. Esas olarak 12 Yunan tanrs vardr. Bunlarn yan sra ikincil derecede nemli daha pek ok tanr bulunur.
Mitoloji: Yunanca mitos

(mythos) masal, efsane;
logos sz ve bilgi anlamna
gelip, ok tanrl dinlerde
tanrlarn yaflants ile
onlarn insanlar ve dier
efsanevi yaratklarla
iliflkileri hakkndaki ykleri
kapsayan efsaneler bilgisi
demektir.
Ambrosia: Eski Yunanllara
gre Olympos Tanrlarnn
yiyecei. Mitolojiye gre,
baldan tatl ve gzel kokulu
olan bu gdadan yiyenler
lmszlk kazanyorlard.
Nektar: Tanrlarn ikisi.
Onlara lmszlk kazandrr.
Homerosa gre nektar krmz
flarab andrr. Tatl bir tad
ve hofl kokusu vardr.
Tablo 6.3
12 Yunan
Tanrsnn simleri,
Sembolleri ve Roma
andaki Adlar
12 YUNAN TANRISI
Yunanca Ad
Temsil ettii doal g ve

dflnceler
Zeus
Tm tanrlarn bafl ve gk tanrs Kartal, asa ve flimflek
Sembolleri
Latince Ad
Jpiter
Hera
Evlilik ve doum tanras
Tavus kuflu, zambak ve

nar
Athena
Akl, bilgelik ve savafl tanras
Zeytin dal, baykufl ve

kalkandr
Minerva
Apollon
Mzik, fliir ve flk tanrs
Ok, yay ve Lir
Phoibus
Artemis
Avclk, namus ve ay tanras
Ok, yay, geyik ve hilal
Diana
Ares
Savafl tanrs
Mifer, mzrak
Mars
Poseidon
Deniz tanrs
atall asa
Neptn
Hephaistos
Atefl ve zanaatkrlarn tanrs
eki, rs
Volkanus
Aphrodite
Aflk ve gzellik tanras
Gvercin
Vens
Hestia
Aile ocann koruyucu tanras
Kutsal atefl
Vesta
Hermes
Haber tanrs
Kerykaion, kanatl
sandaletler
Merkr
Demeter
Bereket tanras
Bereket boynuzu, buday

demeti, orak
Ceres
Juno
Tanrlarn insan fleklinde dflnlmeye ve tanmlanmaya bafllamas bunlarn

heykellerini iine alabilecek ve koruyabilecek tapnaklarn yaplmasn salamfltr. Naos olarak tanmlanan ve tanrnn heykelinden baflka kutsal eflyalarn da koruyan ilk tapnaklar megaron fleklindedir. Daha sonralar megaronlarn evresi bir
stun sras ile evrilerek daha grkemli bir grnm kazandrlmfltr. Dini trenler tapnaklarn nndeki sunan nnde yaplrd. Trenleri ynetmek, tanrnn
heykeline ve kutsal eflyalarna bakmak halk tarafndan seilerek greve getirilen
153
rahiplerin ifliydi. Rahiplerin yannda gelecekten haber veren, tanrlarn isteklerini renen khinler yer
almaktayd.
Geometrik Dnemi en iyi seramiklerde izleyebilmekteyiz. mlekler dama tahtas, i ie daireler, meander, gamal ha gibi geometrik motiflerle sslenmifltir. nsan ve hayvan figrleri de kullanlmfl; ancak
bunlar kfleli ve geometrik formlar biiminde, siluet
hlinde yaplp, yatay bantlardan oluflan panellerin
arasna yerlefltirilmifltir. .. 8. yzyldan bafllayarak
Yunan mitolojisindeki hikyeler geometrik sluptaki
vazolarda betimlenmifltir.
Geometrik Dnem heykeltrafllnda tun, piflmifl
toprak ve eflitli tafllardan yaplmfl kk ebatl heykelciklerle karfllaflrz. Bu heykelcikler eflitli tanr,
tanra ve kahramanlar betimledii gibi lmller de
tasvir edilmifltir.
.. 8. yzylda Yunanistan yeni bir dneme girer ve pek ok flehir devleti Akdeniz, Ege, Marmara ve Karadeniz kylarnda koloniler kurmaya bafllar. .. 6.
yzyln ortalarna kadar devam eden kolonizasyon hareketinin en nemli nedeni
tarma elveriflli topraklarn yetersizliidir. Geliflen ticaret ve sanayi, Yunanllar iin
bir ham madde sorunu ortaya karmfl, ayn zamanda, retilen mallara pazar bulma kaygsn dourmufltur. Sadece Yunanistan deil, yonya blgesindeki baz
kentler de bu koloni hareketine katlmfltr. talyann gneyi ve gneybats ile Sicilyada kurulan koloniler Magna Graecia (Byk Yunanistan) adyla tannmfltr.
Neapolis (Napoli), Taras (Toronto), Fransann gneyinde Massilia (Marsilya), Anadoluda anakkale Boaznn evresinde Abydos (Aydos), Ainos (Enez), stanbul
Boaznda Byzantion (stanbul), Karadeniz kylarnda Sinope (Sinop), Amisos
(Samsun), Trapezus (Trabzon), Akdeniz sahilinde Side, Aspendos (Belks), Kuzey
Suriyede Al-Mina, Msrda Naukratis nemli koloni kentleridir.
Bu dnemde Dou Akdeniz kylarndaki toplumlarla daha yakn ticari iliflkiler
bafllamfl ve bu lkelerle her adan byk bir etkileflim olmufltur. Dou ile etkileflimin izleri ksa sre iinde kendini Yunan sanatnda da gstermifltir. zellikle vazo sanatnda daha sert ve keskin geometrik hatlarn yerini, dou sanatna zg daha yumuflak hatl oryantalizan motif ve figrler almfltr. Aslan, panter, grifon,
sfenks gibi doudan alnan eflitli hayvan ve yaratklar kullanlmaya bafllamfltr.
Yunanistanda Karanlk a ad verilen dnemi bafllatan sebep nedir?
SIRA SZDE
ARKAK A (.. 800-500)
N
A M A
Resim 6.5
Geometrik Dnem
Kab
Meander: Kelimenin kkeni

Menderes nehrine dayanr.
Geometrik kvrmlar yapan
flerit biiminde bir bezeme
motifidir. Mimari sslemeler
ve seramik sanatnda
uygulanmfltr.
Demokrasi: Yunanca demos

halk, kratein/krasia ise
ynetmek anlamna gelir.
Halkn egemenlii temeline
dayanan ynetim biimidir.
D fi N E L M
D fi N E L M
Arkaik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve sosyal deiflimleri,

S O R U
sanattaki byk geliflmeleri reneceksiniz.
.. 8-6. yzyllar Yunanistanda Arkaik a ad ile bilinmektedir. Demokrasinin

DKKAT
geliflimi Arkaik ada olmufltur. Atinallar, .. 594te aristokratlar ile alt tabaka
arasnda arabuluculuk yapmas ve ynetim biimini dzenlemesi iin Solona snrSIRA SZDE
sz yetki vererek iktidarn baflna getirmifltir. Solon, pek ok konuda
deta devrim
niteliinde olan yenilikler yapmfltr. Kyllerin tm borlarn bafllamfl, buday
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
Solon: .. 638-558 yllar
arasnda yaflamfl
SIRAAtinal
SZDE
nl bir kanun yapc, ayn
zamanda bir flair.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
154
Uygarlk Tarihi
Tyran: Bazen halk bazen

aristokrat kesimin desteini
alarak bir darbeyle iktidara
gelen kifli.
Resim 6.6
Tyran ldrenler
Heykel Grubu
Thales: Antik dnyann 7

bilgesinden biri olan filozof,
.. 624-548 yllar arasnda
yaflamfltr. Lidyallar ile
Persler arasndaki Kzlrmak
Savafl esnasnda; .. 28
Mays 585deki gnefl
tutulmasn nceden
hesaplamfltr. Taraflara,
savaflrlarsa gnn
kararacan syleyerek
kazand saygnlk
sayesinde savafl
durdurduu sylenir.
Pythagoras/Pisagor: ..
yaklaflk 582-500 yllarnda
yaflamfltr. Samos (Sisam)
Adasnda domufltur.
Pythagoras retisinde,
evrende her fleyin bir say ile
(zellikle tam say) zlefltii
ne srlmfltr. rnein: 5
rengin, 6 souun, 7
saln, 8 aflkn nedenidir.
Akropolis: Yukar flehir.
Antik Yunanda flehrin en
yksek ve savunmaya en
msait yerine kurulan i
kale. Genellikle sarp bir tepe
zerine infla edilmifltir.
ihracn yasaklamfl ve yeni bir sosyal dzen yaratmfltr. Kiflileri mal, mlk ve gelirlerine gre drt snfa ayrmfl ve ait olduklar snfa gre siyasal hak ile askerlik
grevlerini tespit etmifltir. Oy verme hakk fakir vatandafllara da verilmifltir. Nomos
ad verilen Solon Kanunlarnn tam metni dner tahta levhalara ve zetleri konik
tafl steller stne yazlarak her yere datlmfltr. Bu dnemde aristokratik rejimle
demokratik rejim arasnda bir ynetim biimi olan tyranlk karflmza kar. .. 6.
yzyln ikinci yarsnda hkm sren Tyran Peisistratos Dneminde Atinada
zellikle kyller altn an yaflamfltr. Ancak
oullar Hippias ve Hipparkhos babalarnn baflarl
ynetimini srdrememifllerdir. Hipparkhosun iki
aristokrat tarafndan ldrlmesi ile tyranla son
verilmifltir. Sonrasnda Atinallar bu iki kifliyi tyranl yktklar iin kahraman ilan etmifl ve heykellerini yaptrmfltr. Bunlar dikilen ilk kamu heykelleri
olmas bakmndan son derece nemlidir ve Tyran
ldrenler ad verilmifltir.
Tyranlktan sonra kurulan yeni ynetim biimine .. 508/507 ylnda halkn destei ile iktidara
gelen Kleisthenesin reformlar yn vermifltir. En kk ayrntsna kadar dflnlmfl olan bu reform
hareketinin temelinde aristokratik teflkilatn gcn
tamamen ortadan kaldrmak, tam anlamyla dzenli bir hkmet flekli kurmak ve tm yurttafllarn ynetime katlmasn salamak amac yatyordu.
Eski Yunan Uygarlnn yaratc dnemleri Arkaik a ile bafllamfl ve bilim alannda byk ilerlemeler kaydedilmifltir. Bu dnemde yonyadaki Miletos kenti felsefenin beflii olmufltur. 2006 ylnda bir kez
daha grdmz gnefl tutulmasn ilk hesaplayan kifli Miletoslu Thalesdir. Bu
an bir dier nemli kiflisi, matematii bir bilim hline getiren Pythagorastr.
Arkaik ada Yunanistann en nemli flehir devleti Atinadr. Yerleflme, Akropolis olarak bilinen kayalk bir tepe stne kurulmufl ve zamanla kent gneye doru genifllemifltir. .. 600den itibaren Atina Akropolisinin her yeri yaplar ve heykellerle donatlmfltr. Kentin
Resim 6.8
Resim 6.7
geliflmesi .. 480 ylna
Peploslu Kore
Naxos Kurosu
kadar devam etmifl ancak,
bu tarihte Perslerin Akropolise kadar girerek kenti
tahrip etmesiyle bu parlak
dnem bitmifltir. Arkaik
ada Yunan sanatnda
ilk kez doal llerde
heykeller yaplmaya bafllamfltr. Heykel sanatnn
bafllca temalar Kuros ve
Kore heykelleridir.
155
Heykeltrafllar, Kuros heykellerinde insan anatomisini ett etmifl, Korelerde ise

giysi ve giysi kvrmlarnn verilifl biimini incelemifltir. lk heykellerde kullanlan
malzeme kire tafl olup, .. 6. yzyln ortalarndan itibaren mermer n plana kmfltr. zellikle Egedeki Paros ve Naksos adalarnn mermeri poplerdir.
Bu dnemde Yunan sanatnn geliflmesindeki bafllca faktrler, geliflen ticaret
hayat ve ekonominin giderek glenmesidir. Heykel sanatnda izlenen bu byk
deifliklikler kendini mimaride de gstermekte ge kalmamfl, tanrlar iin kerpi,
ahflap ve en nemlisi tafltan tapnaklar infla edilmifltir. Sadece tapnaklarda deil,
dier kamu yaplarnda da tafl kullanlmfltr.
Bir Yunan kentini, flehir yapan bafllca alanlardan biri akropolis ise, dieri agoradr. Arkaik adan itibaren agorann nemi giderek artmfltr. nemli din
yaplar ve kamu yaplar agorann evresinde infla edilmifltir. Bir Yunan polisinde
bulunan ya da bulunmas gereken dier bir nemli yap tr tapnaklardr. Bu tapnaklarn iine tanrnn, insan biiminde yaplmfl ve klt heykeli denilen kutsal
heykeli yerlefltirilmifltir. Ebatlar olduka byk tutulan heykellerin yapmnda altn, fil difli, mermer gibi deerli malzemeler kullanlmfl ve nl heykeltrafllar alflmfltr. Devasa lleri ile tanrsallklar vurgulanmak istenen bu klt heykelleri
arasnda en meflhuru, Antik ada dnyann yedi harikasndan biri kabul edilen ve nl heykeltrafl Phediasa yaptrlan Olympia Zeus Tapnann Zeus heykelidir. Bu eserin ykseklii yaklaflk 13 metredir.
Basamakl bir podyum stnde ykselen tapnaklarn n ksmnda stunlu bir
girifl bulunur. Tapnak mimarisinde Dor dzeni ad verilen dzenleme ilk kez ..
6. yzylda bafllamfltr. Stun gvdeleri genelde kasnaklarn st ste konmasyla
meydana getirilmifltir. Stunlar kaide stne oturmaz. Ekhinos ve abakustan oluflan stun bafll tek cephelidir.
Kuros: plak, gen erkek

heykellerine verilen isimdir.
Giysili Kuros heykelleri ok
azdr. Bu heykellerin
bafllangta tanr Apollonu
betimledii dflnlmfl
ancak, sonra sadece Apollon
deil, dier tanr ve
kahramanlar ayrca
insanlar da tasvir ettii
anlafllmfltr.
Kore: Giysili gen kz
heykellerine verilen isimdir.
Agora: Ticari, resm, adli ve
din fonksiyonlar olan alan
ve en basit tanmyla pazar
yeri demektir.
Antik ada Dnyann 7
Harikas: Byk Gize
Piramidi, Babilin Asma
Baheleri, Olympiadaki
Zeus Heykeli, Ephesostaki
Artemis Tapna,
Halikarnassostaki
Mauosoleum, Rodos Heykeli,
skenderiye Feneri.
Ekhinos: Dor dzeninde
abakusun altnda kalan dfl
bkey kesitli silme.
Abakus: Stun bafllklarnn
en stnde yer alan tafl
levha.
Resim 6.9
Dor, yon ve
Korinth Dzeni
Dor
yon
Korinth
156
Uygarlk Tarihi
Resim 6.10
Krmz Figr
slubunda
Boyanmfl Kap
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Arkaik ada bafllamfl olan dier bir nemli dzen yon dzenidir. lk olarak
yonya blgesinde ortaya kmfl daha sonra tm Yunan dnyasna yaylmfltr.
yon dzeninde infla edilmifl bir tapnak ok basamakl podyum stnde ykselir.
Stunlar bir kaide stne yerlefltirilmifltir. Stun gvdeleri derin yivler biiminde
oyulmufltur. En dikkat ekici gesi stun baflldr. Stun bafllnn her iki yanndan voltler sarkar ve iki cephelidir. Dor tapna yaln ve sert erkek gzelliine,
yon dzeni ise salar omuzlarna dklmfl zarif, ince bir gen kzn gzelliine
benzetilmifltir.
nc mimari dzen, Klasik ada bafllayp esas olarak .. 4. yzylda geliflen Korinth dzenidir. Pek ok adan yon dzeni ile benzerlik gstermekle birlikte stun bafll farkldr. Sepet biiminde yukar doru ykselen bir bafllk olup,
etrafndan kenger yapraklar karlmfltr.
Yunan polislerinde kent planlamacl Arkaik an sonlarnda (.. 6.yy.)
geliflmifl ve Klasik ada tam olarak kendini bulmufltur. fiehir planlamaclnn
ilk tohumlarnn atld yer ise yonya blgesidir. Dik a ile kesiflen dzgn sokaklaryla zgara plan denilen ok basit bir plan yaplmfl ve ilerleyen dnemlerde bu plan tipi gelifltirilmifltir. Izgara plann tasarmcs ve esas flekline sokan kifli Miletoslu Hippodamostur ve tasarmcsnn adyla yani Hippodamik plan tipi olarak bilinmektedir.
Arkaik ada vazo resim sanatnda da yeniliklerle karfllaflrz. Dounun etkisiyle retilen vazolar ve bezeme geleri deiflerek yerini siyah figr
ad verilen seramik sanatna brakmfltr. Bu teknikte yaplmfl vazolarda sslemeler krmz renkli hamur stne siyah glge olarak ifllenmifl ve kazma
izgilerle detaylandrlmfltr. Konular ise mitolojiden seilmifltir. Arkaik an sonlarna doru ..
530 civarnda siyah figrl vazolarn yerine krmz figrl vazolar gemifltir. Bunlarda siyah bir zemin zerinde krmz renkte figrler yer almaktadr.
Figrlerin i ayrntlar ise fra ile yaplmfl izgilerle belirtilmifltir.
Solon, ynetim
SIRAbiimine
SZDE ne tr yenilikler getirmifltir ve yapt kanunlarn ad nedir?
KLASK A (.. 500-400)
N
AM A
D fi N E L M
Klasik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve sosyal yaflam, felsefe, bilim

S O R Uve sanattaki byk ilerlemeleri reneceksiniz.
.. 5.- 4. yzyllar kapsayan dnem Yunan Klasik a olarak bilinmektedir. KlaDKKAT

sik an bafllar (.. 490-479) siyasi anlamda alkantl bir dnem olup Yunanllar ile Persler arasndaki savafllarla gemifltir.
SIRA SZDE
Persler nce
Anadoluyu iflgal etmifl (.. 547/546), sonra Yunanistana gelerek
pek ok yeri tahrip etmifltir. Yunanllar ile Persler arasnda yaplan ve Yunanllarn
lehine sonulanan en nemli savafl Yunanistanda Maraton Ovasnda olmufltur.
AMALARIMIZ
Perslerin karflsnda az saydaki asker glerine ramen savafl Yunanllar kazanmfltr. Maraton zaferi (.. 490), Yunan sanatn da etkilemifl ve zellikle heykelt-
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
rafllk alannda bu savafla sembolik gndermeler yaplarak zafer lmszlefltirilmek istenmifltir. Maraton Ovasndan, Atinaya 42 kilometrelik mesafeyi koflarak
gelip, zaferi haber veren mehul Yunanl gencin ansn sonsuza kadar taflmak
iin, olimpiyatlara 42 kmlik maraton koflusu eklenmifltir. Bu savafln ansna yaplmfl ve gnmze kadar gelmifl nl bir eser Yasl Athena Stelidir. Burada tanra
dikdrtgen bir stele mzrayla yaslanmfl ve zgn flekilde betimlenmifltir. Pek ok
arafltrmacya gre bu stel savaflta len askerlerin ansna dikilmifltir ve Atina kentinin koruyucu tanras onlar iin yas tutmaktadr. Yunanllar iin Maraton Savafl
byk bir neme sahiptir ve her frsatta sanatta bunu vurgulamak istemifllerdir.
.. 480 ylnda Persler Atina Akropolisine kadar girmifl ve Yunanllarn tapnaklarn, kutsal heykellerini tahrip etmifl, beendiklerini ganimet olarak kendi lkelerine taflmfllardr. .. 479da Yunanistanda Plataya ve Anadolunun Ege kylarnda Ephesosun gneyinde Mykale (Samsun) burnu zerinde Yunanllarn Pers
ordularn geri pskrtmesi ile Pers tehlikesi Yunanistandan uzaklafltrlmfltr. Bununla birlikte adalar ve Anadoludaki kentler iin Pers tehlikesi hlen mevcuttur.
.. 478/477de Sparta dflndaki Yunan flehir devletleri Atinann liderliinde
Attika-Delos Deniz Birlii ad verilen asker ve siyasi bir birlik kurmufltur. Pers tehlikesini ortadan kaldrmak ve onlarn Yunanistanda yaptklar tahribatn cn almak iin kurulan birliin merkezi olarak Ege Denizindeki Delos Adas seilmifltir.
Saylar 300 bulan birlik yesi kentler, ekonomik glerine gre birlie para, gemi ve asker g vermek zorundadr. Toplanan yllk aidatlar birlik hazinesinin bulunduu Apollon Tapnanda korunmufltur. Delostaki Apollon Tapna, tapnaklarn dinsel fonksiyonunun yan sra bu tr fonksiyonlara da sahip olduunun
nemli bir gstergesidir.
.. 461 ylnda Perikles, Atina kentinin yneticisi ve baflkumandan olmufl,
onunla birlikte Atina ve tm Yunan dnyas altn an yaflamfltr. Perikles, ..
449 ylnda Perslerle Kallias Barfln imzalamfltr. Bu anlaflmaya gre Pers donanmasnn Antalyadan daha batya gemesi nlendii gibi Bat Anadoluda da Pers
ordularnn sahile gnlk uzaklkta bulunmalar garanti altna alnmfl oluyordu.
Sonuta Bat Anadolu kylarndaki kentler de Perslere karfl bamszlklarna kavufluyorlard.
Perikles nderliinde Yunan dnyasnn lideri olan Atina, .. 431 ylnda Peloponnes Savafllarnn bafllamasyla stnln giderek kaybetmifltir. Atina ile
Sparta arasnda .. 431-404 yllar arasnda, 27 yl sren savafln kfl sebebi ekonomik nedenlerdir. Savafl Atina kaybetmifltir. Bu savafltan sonra Atina asla eski siyasi gcn kazanamamfltr.
Klasik a, yaflanan byk savafllar ve mcadelelere ramen kltr ve uygarlkta en byk geliflmelerin gereklefltirildii bir adr. Bu dnemde mimari, heykeltrafllk ve resim sanat en yksek dzeyine ulaflmfl; felsefe, tp ve edebiyat alannda byk ilerlemeler kaydedilmifltir. Klasik Uygarlk adn taflyan .. 5. yzyl
Yunan Uygarl esas olarak Atinada merkezlenmifltir. Atina, .. 5. yzyln sonlarna doru tm Yunanistan, .. 4. yzylda ise Yunanistan snrlarn aflarak batda talya ve spanyaya, kuzeyde Makedonya ve Trakyaya, douda Anadolu, Kbrs, Msr ve rana kadar etkisini geniflleterek uluslararas bir nitelik kazanmfltr.
Perikles, birlik yelerine sormadan Attik-Delos Deniz Birliinin hazinesi ile
Pers savafllarnda tahrip olan Atina Akropolisini yeni bafltan infla etmifltir. Kent yeni tapnak, kamu yaplar ve heykellerle donatlmfltr. Atina kentinin koruyucu tanrs Athenadr. Bu dnemde Akropoliste nl Athena Parthenos Tapna infla
edilmifltir. Tapnak, Yunan heykel sanatna damgasn vurmufl ve ilerleyen dnem-
157
158
Uygarlk Tarihi
lerde de etkisini hissettirmifltir. Tapnan alnlklarnda Athenann babas Zeusun

baflndan zanaatkrlarn tanrs Hephaistosun yardm ile doumu ve Athena ile
Poseidonun mcadelesi gsterilmifltir. Frizlerde, daha erken dnem tapnaklarnda srekli mitolojiden hikyeler bulunurken, bu sefer yaflamdan bir tema seilmifl
ve Athena iin drt ylda bir dzenlenen Panathenai Festivali ifllenmifltir. Tapnan heykeltrafl, Periklesin yakn arkadafl Phediastr.
Klasik an dier nl heykeltrafllar Myron ve Polykleitostur. Myron zellikle Diskobolos (disk atan atlet) heykeli ile nldr.
Bu heykelin ne yazk ki orijinali elimize gememifl ama Roma Dneminde
kopyalar yaplmfltr. Polykleitos ise, zellikle insan anatomisi zerine alflmfl ve
gymnasiumlara giderek idman yapan atletleri ett etmifltir. En nl eseri Doryphoros (mzrak taflyan atlet)tur. Sanat bu eserde 1/8 orann kullanmfl ve dier heykeltrafllar da bu oran kullanmaya bafllamfltr. Romann ilk imparatoru Agustus tarafndan bu heykel ok sevilmifl ve bu flekilde bir heykelini yaptrmfltr.
Yunanl genlerin dflnsel ve bedensel ynden eitilip, renim grdkleri ve
spor etkinliklerinde bulunduklar nemli bir sosyalleflme mekn gymnasiumdur.
inde hamam, giyinme odalar, derslikler ve benzeri meknlar bulunur. Paleastra
ise genelde gymnasiuma bal ve grefllerin yapld alandr.
Stadyum, sporla balant bir dier nemli mekndr. 183 metrelik bir uzunluk
birimine ve bu uzunlukta koflu yaplan yere stadyum denir. Yunan toplum yaflamnda son derece nemli rol olan yaplardan bir dieri tiyatrodur. Mimari olarak
orkestra, theatron (oturma sralar) ve skene (sahne)den oluflur. Yunan tiyatrosu
yamaca infla edilmifl ve oturma sralar yamacn eimine oturtulmufltur. Gnmzde herhangi bir antik tiyatroyu gezen kifli genelde yanlfl olarak yapya amfitiyatro demektedir. Oysa amfitiyatrolarda oturma sralar tam bir daire oluflturacak biimde orkestray evreler. Anadoludaki tiyatrolarn byk blmnde oturma sralar yarm daire biimindeki alana yerlefltirilmifltir.
Yunanllarn siyaset yaflamnda nemli rol olan ve gnmzdeki meclis binalaryla ayn iflleve sahip kamu yapsna Bouleuterion ad verilir. Boule ise, Danflma Meclisi grevinin yan sra parasal konularla, savafl ve dfl siyaset sorunlaryla
uraflan, halk meclisinde grfllecek maddeleri hazrlayan etkin bir hkmet organdr. Priene (Gllbahe) ve Termessos (Antalya Korkuteli yaknlarnda) antik
kentlerindeki Bouleuterionlar gnmze kadar byk blm salam kalmfl iyi
rneklerdir.
Klasik ada Yunan dnyasnda mitolojiden ya da ok tanrl dinden kopufl ve
doal olaylarn yine doal nedenlerle aklanmas gerektii inanc hkim olmaya
bafllamfltr. Bu dnemde bilimle felsefe hep bir arada olmufl, bafllangta doa felsefesi n plandayken, sonlara doru pratik felsefe arlk kazanmfltr. Bu felsefe
sistemlerinde tanr, insan ve doa, bir dflnce balants iinde kavranmaya bafllamfltr. nanca ve sezgiye deil, akla dayal bir sistem ortaya kmfltr. Klasik
ada yaflamfl ve dneme damgasn vurmufl en nl filozof, Periklesin de yakn
arkadafl olan Sokrates (.. 469-399)tir. Atinal bir heykeltrafln olu olan Sokratesin yazl hibir eseri yoktur. Kendisi ve felsefesi hakkndaki tm bilgileri rencileri olan Platon ile Ksenophondan reniriz. Sokrates daima gerek hakikati aramann peflinde gitmifltir, nl sz; Tek bildiim hibir fley bilmediimdir., onun
felsefesini zetler. Sokratesin en byk dflman dnemin nl komedya yazar
Aristophanestir. Eserlerinde Sokratesi srekli yermifltir. Aristophanes (.. 448380) oyunlarnda, Sokrates dflndaki dier filozoflarn ve politikaclarn yanlfl ve
sama bulduu yanlarn da gstermeye alflmfltr. Kufllar, Kadnlarn Savafl, Bu-
159
lutlar en nemli eserleridir. Sokratesin en nl rencisi Platon (.. 427-347)dur.

Kurduu okula Akademia adn vermifltir. Bu kurum gnmzdeki niversitelerin
temelini oluflturur. Felsefesinin temelini dealar Kuram ve insan ruhunun lmszl zerine kurmufltur. Devlet ynetim flekillerinin deiflmesi gerekliliini savunmufl ve ideal bir devleti anlatan Politeia (Devlet) isimli kitab yazmfltr. Klasik
ada yaflamfl Ephesoslu Herakleitos (.. 535?-475) ise felsefe tarihinde dinamik
bir felsefi sistemi ortaya koyan ilk kiflidir ve doadaki her fleyin srekli deiflim
iinde olduunu ne srmfltr. Dnemin en nl doa bilimcisi ise Anaksagoras
(.. 500-420)tr. Astronomiye byk katklar olmufltur. Tp alannda da bu dnemde byk ilerlemeler kaydedilmifltir. Hipokrat (.. 460-377), klinik gzlemi
bafllatan ilk kiflidir ve bugn modern tbbn kurucusu olarak bilinir. Babas bir hekim olan Hipokratn lmnden sonra Kos Adasnda (stanky) bir hekimlik okulu kurulmufl ve bulufllar gelifltirilerek srdrlmfltr. Corpus Hippocraticum (Hipokrat Yazlar) isimli kitabnda batl inanlar ve by ile iyilefltirme metotlarn
reddetmifltir. Hekimlerin meslee bafllarken insanlk yararna alflacaklar konusunda ettikleri yemin yani Hipokrat Yemini onun kurallarna dayanr. Yine Klasik
ada yaflamfl Herodotos (.. 485-425) ise modern tarihin babas olarak kabul
edilir. Anadolu topraklarnda Halikarnasos (Bodrum)ta domufltur. Historiai (Herodot Tarihi) isimli eseri dokuz blmden oluflmufl ve bunlara fliir ve mziin ilham perileri olan 9 Mzn adn vermifltir.
.. 5. yzyln sonlarna doru Yunanllar sofizm akmyla meflgul olmaya bafllamfltr. nsanlarn halk meclislerinde, mahkemelerde haklarn savunmas iin gzel szler sylemesi ve karflsndakini kandrabilecek kadar dzgn konuflmas gerekirdi. Sonuta, bu eitim tarznn yaycs olan gzel sz syleme ustalar, flehirleri gezerek, genlere para karfllnda ders vermeye bafllarlar. Bu insanlara sofist
(bilgi ustalar) ve bu akma sofizm denilmifltir. Sofistlerden zellikle Protogoras
nldr. Devletleri, toplumlarn kkenlerini incelemifltir. Onun iin, insann dflnda bir fleyin var olup olmamasnn nemi yoktur, her fley insann grd, kavradna gredir. Kesin bir gerek yoktur. nsanlara gre deiflen nispi gerekler
vardr.
Periklesin Atinaya en byk katks ne olmufltur?
HELLENSTK A (.. 330-30)

A M A
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Hellenistik an kozmopolit yapsn ve sanatn zelliklerini

S O R U
reneceksiniz.
.. 330-30 yllar arasn kapsayan yz yllk dnemi arafltrmaclar Hellenistik

DKKAT
a olarak adlandrmfltr. Makedonya Kral Byk skender ile bafllayan bu dnem, onun .. 323 ylnda lmnden sonra komutanlar tarafndan kurulan kralSIRA SZDE
lklar ile .. 31 ylna kadar devam etmifltir.
.. 4. yzyln bafllarnda Yunan flehir devletlerinin arasndaki ekiflmeler, Makedonya Kral II. Philippos (.. 359-336)un, .. 338de kurulan Hellen Birliinin
AMALARIMIZ
lideri olmasn salad. Siyasi ve asker nitelikli bu birlik, toplantnn yapld yere
gre Korinthos Birlii olarak anlmaktadr. Bu toplantda II. Philippos ve olu III.
Aleksandros (Byk skender) Perslere karfl byk bir sefer
ilan
K yaplacan
T A P
ederler. Ancak II. Philipposun .. 336 ylnda ldrlmesi sonucunda olu Byk skender tahta kar. Byk skender, Hellen Birliinin lideri ve Pers seferinin
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
160
Hellenizm: Byk
skenderin Asya seferi ile
Yunan kltrnn
Yunanistan snrlarndan
karak Dou Akdeniz ve n
Asyann eski ve kkl
kltrleri ile karflmas ve
kaynaflmas sonucunda
oluflan evrensel kltr.
Pseudodipteros: ki stun
ekseni geniflliinde bir
stun emberi ile
evrelenmifl tapnak plan.
Uygarlk Tarihi
de komutan seilerek nce Anadoluyu (.. 334/333), buradan da btn Pers mparatorluunun topraklarn fethederek (.. 330), Asya Ktasnda Hindistann
Pencap havzasna kadar ilerlemifltir (.. 334-327).
Yunanllar, kalabalk kitleler halinde Dou lkelerine girerek bir yandan kendi
kltr ve uygarlklarn bu lkelere yayarken dier yandan Dounun yksek kltrnden etkilenmifllerdir. Bylece, Yunan kltr ile Anadolu, Msr, Pers ve dier kltrlerin gemiflten itibaren var olan iliflkileri iyice birbiriyle kaynaflarak kozmopolit bir kltr ortaya kmfltr. Yunan dili dier toplumlarda da yaylmfl ve ortak resm bir dil olmufltur. Bununla birlikte yerli halklar kendi dillerini kullanmaya
devam etmifltir. Yunan tanrlaryla Dounun gizemli tanrlar birbirinden etkilenmifl, pek ok farkl inan domufltur. Byk skender de Dounun gizemli dinlerinden etkilenmifl ve Msrda Amon-Ra rahipleri tarafndan tanr-kral ilan edilmifltir. Yunan kltrnn Dou kltr ile karflp kaynaflmasndan oluflan bu yeni
kltre Hellenizm denmifltir.
Byk skenderin .. 323 ylnda Babilde vris brakmadan ani lm, kurduu imparatorluun ksa zamanda paralanmasna neden olmufltur. skenderin
Diadokhlar (halefler) olarak tarihe geen, kendisine yakn komutanlar, imparatorluun baflna gemek ya da belirli blgelerde ynetimi ele alabilmek iin .. 323281 yllar arasnda kanl savafllar yapmfllardr. Bu savafllar ve karflklklar sonunda imparatorluk topraklar zerinde Msrda Ptolemaioslar Krall (.. 321-30);
Trakya ve Bat Anadoludan Hindistana kadar uzanan genifl topraklarda Selevkoslar Krall (.. 312-64); Makedonyada da Antigonoslar Krall (.. 276-168) kurulmufltur. Bunlardan sadece Makedonya ulus devletti. Msr ve Selevkos topraklar zerinde rk ve gelenek bakmndan farkl birok ulus yaflamaktayd. Selevkosun lm (.. 280) ile bu kralln topraklar zerinde Anadoluda Bergama
(Pergamon), Bitinya (Bithynia), Pontus ve Kapadokya (Kappadokia), Hindistanda
Baktria gibi birok bamsz krallk kurulmufltur. Bu krallklar da varlklarn srdrebilmek iin ayn mcadele ortam iine girmifllerdir. .. 215 yllndan itibaren
Romallar ile mcadeleye bafllayan Makedonyallar, hemen sonra Selevkoslar ve
Pontuslular Roma karflsnda baflarl olamazlar. Roma gleri .. 146da Makedonya, .. 133de Bergama, .. 74te Bitinya, .. 64te Pontus ve Selevkoslar ve
son olarak .. 31 ylnda Aktium Savaflnda Ptolemaioslar Krallnn topraklarn
ele geirmifllerdir.
Hellenistik ada Yunan kltr ile birlikte Yunan mimarisi ve sanat da Ege
hatta Akdeniz lkelerinin dflna karak ok genifl bir alana yaylmfltr. Bunun sonucunda Yunan ve Dou elemanlarnn karflmas ve kaynaflmasyla meydana gelen karma bir sanat ortaya kmfltr. Hellenistik a mimarisi genel karakteri bakmndan klasik Yunan mimarlnn devam fleklindedir. Dor, yon ve Korinth dzenleri bu dnemde de kullanlmfltr. Bununla birlikte baz yenilikler de kendini
gstermifltir. Bu dnemde stunlar daha yksek ve ince, bafllklar daha kk yaplmaya bafllanmfltr. Ayrca cephe bezemesinde taflta flk glge oyunlar uygulanarak gzde hareketli, hofl bir etki brakmas salanmfltr. Bu an en nl mimar Anadolulu Hermogenesdir. .. 2. yzylda yaflamfl olan Hermogenes, yon mimarisinde ok nemli bir uygulama olan pseudodipteros tapnak plannn yaratcsdr. Mimarn en nl yaptlar Menderes Magnesias (Ortaklar-Tekke ky)ndaki Artemis Leukophryene Tapna ve Teos (Sack)taki Dionysos Tapnadr.
Heykel sanatnda ise, konularda eflitlilik bafllamfltr. Klasik a sanatnda gerek tanrlar gerek lmller ideal gzellik anlayflna gre tasvir edilmifltir. Asla
irkin, yafll, zrl insanlar konu edilmemifltir. Tanrlar dingin ve ar durufllu
161
gsterilmifltir. .. 4. yzyldan itibaren heykeltrafl

Praksiteles ile beraber tanrlar Olympos Dandan
inerek insanlarn arasna karflmfl ve tpk insanlar gibi gnlk iflleriyle uraflrken betimlenmifltir. Bunun
en gzel rneklerinden biri sanatnn Knidos kenti
iin yapt Aphrodite heykelidir.
Gzellik ve aflk tanras ilk kez bu dnemde tamamen plak biimde gsterilmifltir. Yaflllar, genler,
irkinler, cceler, ocuklar, kleler, ifliler yani her snftan insan sanatn konusu olmufltur.
Bergamada yaflayan Attaloslar slalesi de sanat
politik bir ara gibi kullanarak kendi glerini gstermek istemifl ve son derece gzel antlar yaptrmfltr.
Bergamada ok nl bir heykeltrafllk okulu vardr.
Bu okul hem Bergama hem dier kentlere heykel
retmifltir.
Bunun en iyi rnei bugn Berlinde bulunan Zeus
Sunak/Altardr. .. 2. yzylda yaplmfltr. Alt ksmndaki uzun frizde tanrlar ve gigantlarn (devlerin)
savafl tasvir edilmifltir.
Resim 6.11
Knidoslu Afrodite
Heykeli.
Resim 6.12
Bergama Zeus
Altar.
ksmndaki frizde ise, Bergama kentinin efsanevi kurucusu Telephosun doumundan lmne kadar tm hayat hikyesi konu edilmifltir. Telephos, Yunanllarn baflkahraman Heraklesin oludur. Mimaride yukarda sz ettiimiz mimar
Hermogenesin uygulad flk-glge oyunlar burada da youn flekilde kullanlmfltr. Kabartmalar barok bir slupla yaplmfltr. Ac ekme, abartl hatlar, ak
gzler ve azlar taflta ok gzel ifade edilmifltir.
.. 3. yzylda Avrupann bat ksmlarnda yaflayan Galat boylar Yunanistan
geerek Anadoluya gelmifl ve Sakarya ile Kzlrmak arasndaki blgeye yerleflmifltir. Attaloslar, Galatlar ile savaflmfl ve zaferlerini yaptrdklar Zeus Altar ve Galatlar betimleyen heykel gruplar ile tm dnyaya gstermek istemifllerdir. Altardaki
tanrlar ve gigantlarn (devlerin) savafl tasvirinde aslnda gigantlar Galatlardr. Sembolik bir anlatma baflvurulmufltur.
Sunak/Altar: zerinde
kurban kesilen ve tanrya
sunu yaplan, masaya
benzer, ykseke, genellikle
tafltan, yuvarlak veya
drtgen fleklinde yaplan ve
kurban kanlarnn akmas
iin bir delii bulunan
mimari ge. Genelde
tapnaklarda veya yaknnda
bulunur. Tapnak dflnda,
tiyatrolarn orkestras iine
ve agoralara
yerlefltirilmifltir. Bazen
Pergamon Altar gibi ssl
ve antsal bir yap biiminde
yaplmfltr.
162
Uygarlk Tarihi
Herakles: Babas Zeus,

annesi lml olan
Herakles, Yunan
mitolojisinin en gl
kahramandr. Roma
Dnemindeki ad Herkldr.
Bu ada Arkaik ve Klasik ada kullanlan siyah ve krmz figr vazo sanatnn yerine baflka teknikler moda olmufltur. Sanatlar genelde boya ile yaplan motifleri terk etmifl ve kabartmalar hlinde yaplan sslemeleri tercih etmifltir. Metal
sanatnn etkisiyle metal vazolarn taklidi olan piflmifl toprak kaplar da bu ada
ok fazla yaplmfltr. Kaplarn yzeyleri siyah astarla kaplanarak parlak bir grnm kazandrlmfltr.
Siyasi ve kltrel geliflmeler bakmndan ok hareketli bir dnemi temsil eden
Hellenistik ada tarihilik, bilim ve felsefe alanlarnda da byk geliflmeler olmufltur. Bu dnemin siyasi olaylar krallarn yannda bizzat sefere katlan tarihiler tarafndan kaleme alnmfltr. Bu tarihilerden en tannmfllar arasnda Kallisthenes, Msr Kral I. Ptolemaios ve Aristobulos saylabilir. Byk skenderin seferleri ile snrlar geniflleyen antik dnyada, bu seferlere katlan birok bilim adamnn bafllatt arafltrmalar, Hellenistik a krallar tarafndan da byk destek grmfl, krallarn bilim adamlarn, sanatkrlar korumalar sonucunda srekli bilimsel arafltrma yapan kurumlar ortaya kmfltr. Aleksandria (skenderiye), Pergamon (Bergama) ve Ephesos (Efes)ta kurulan akademilerde, ktphanelerde corafya, tp, botanik, zooloji, matematik ve astronomi alannda nemli alflmalar ortaya konmufltur. Felsefe alannda .. 4. yzyln en byk filozoflarndan biri
olan, Byk skendere de hocalk yapan Aristoteles bu aa kadar felsefe ile i
ie olan bilimlerin felsefeden ayrlmasn salamfltr. Hellenistik ada bafllayan
ve uzun sre varln koruyan iki nemli grfl vardr: Samoslu (Sisam) Epikuros
(.. 342-270) tarafndan kurulan Epikrc felsefede ama, kiflinin mutluluunu
ve i huzurunu salamaktr. Mutluluk, Epikrc felsefeye gre bilimle, laik aydnlanma ile elde edilir. Kader, ksmet ve lmszlk gibi kavramlar bu felsefenin dflndadr. Kbrsl Zenon (.. 330-260) tarafndan kurulan Stoa felsefesinde ise,
ideal bir dnya devleti ve bu devlet iinde insanlarn dflmanlktan uzak olarak
kardefllik iinde yaflamas gerektiine inanlmfltr. Stoa felsefesine gre: Tm evren birbirine kat kurallar ve kanunlarla bal bir makineye benzer, tanr evrenin
tmdr, yaflamn amac maddi zevk deil, erdem ve akln verdii manevi tatmindir. Ksaca stoa felsefesi determinist, kaderci ve uyumcu bir nitelik taflmaktadr.
Her iki grfl de Hellenistik a boyunca ok taraftar bulmufl ve fikirleri Roma
anda da gncelliini korumufltur.
ESK YUNAN DNYASINDA GNLK YAfiAM VE L

GMME GELENEKLER
N
AM A
Eski Yunan dnyasnn gnlk yaflamn ve l gmme geleneklerini reneceksiniz.
Gnlk Yaflam
Khiton: Dikdrtgen bir
kumafln karfllkl iki
kenarnn birbirine dikilmesi
ya da inelerle tutturulmasyla
yaplan ve deta alt ksm
olmayan bir uval gibi
grnen hem erkek hem
kadnlarn giydii bir giysidir.
Hymation: Kadnlar ve
erkeklerin kulland uzun ve
pelerine benzeyen bir
elbisedir.
Yunanllar Antik ada tpk gnmzde olduu gibi gne kahvalt ile bafllamfltr.
Kahvaltda incir, zm gibi meyveler yenmifltir. Esas n ikindi vaktidir. kisinin
arasnda ikinci bir kahvalt yaplmfltr. Esas yemekte et, balk ve kabuklu deniz
rnleri ile sebze (lahana, fasulye, mercimek) tercih edilmifltir. Kahvaltdan sonra
alt tabakalara mensup kifliler gnlk iflleriyle uraflmaya bafllarken, dierleri gymnasium ve agoraya gitmifltir. Akflamlar evin erkei ile olunun evde misafirlerini
arlad symposiumlar (fllen) dzenlenmifltir.
Evin kadnlarnn ise symposiumlara katlmas yasaktr. Yunanllar gnlk yaflamlarnda khiton ve hymation ad verilen elbiseler giyinmifltir. Kadnlar hyma-
163
tionu, khitonun stne giyerken erkekler vcuda

sararak kullanmfltr. Giysiler keten ya da ynden
yaplmfltr. Bu giysiler evin sahibesi, varsa kzlar ve
kadn kleler tarafndan dikilmifltir. Petasos ad verilen genifl kenarl flapkalar ise zellikle yolculuklarda gneflten korunmak iin taklmfltr.
Dans, Yunan toplum hayatnda nemli bir role
sahiptir. Dansn hem ruh hem fiziksel salk yapsn koruduuna inanmfllardr. ok nadir olarak erkek ve kadnlar bir arada dans etmifltir. Komik danslar, savafl danslar, dinsel ritellere bal danslar,
evlilik, cenaze ve festivallerde yaplan 200 civarnda
Yunan dans vardr.
Evlilik treni eski Yunan dnyasnda karanlk
ktkten sonra bafllamfltr. Gelinin bafl rtldr
ve kendi evinden alnarak damadn evine arabayla
gtrlr. Ailesi, ellerinde hediyelerle arabay yryerek takip eder. Gelin ve damadn arkadafllar meflaleler ile yolu aydnlatr ve kt ruhlar korkutup
karmak iin mzik alar. Trende geline bir elma
ya da bir meyve paras yedirilir. ifte, sepet ve sandklarn ilerinde taklar, aynalar ve parfmler hediye edilir.
.. 7. yzyldan itibaren kolonizasyon hareketi ile kleler de Yunan toplum yaflamnda hayli kalabalk bir nfus olarak yer edinmifltir. Yunanca doulos, Romada
servus ad verilen kle, eski Yunan dnyasnda istenildiinde alnp satlan ve mrnn sonuna kadar hizmet vermek zorunda olan bir mal gibi grlmfltr.
Klelerin hibir politik haklar yoktur. Byk skenderin hocas olan Aristoteles, Politika adl kitabnda klelii zorunlu bir kurum olarak tanmlamfl ve onlarn
birer alet olduunu sylemifltir.
Eski Yunanda hem kadn hem erkeklerin giydii giysinin ad nedir?SIRA SZDE
l Gmme Gelenekleri
Resim 6.13
Khiton ve
Hymation Giymifl
Yunanl Bir Kadn
D fi N E L M
Antik Yunan dnyasnda lmden sonra yaflamn devam edecei
inanc vardr.
lenlerin yeralt dnyasnn bafltanrs olan Hadesin yanna gideceine inanlmflS O Ruhlar
R U
tr. Ruhlar, Hadese gitmek iin Styks Nehrini gemek zorundadr.
bu nehre kadar getiren tanr, Hermes Psykhepompos (ruhlar taflyan Hermes)tur. ller,
nehirde bekleyen kayk Kharona bir obol vermek zorundadr. Bu cret verilDKKAT
mezse ruhlar sonsuza kadar orada bekleyecektir. lmn ardndan, o evde yas olduunun iflaretlerinden biri olarak sokak kapsnn nne su dolu bir testi koSIRA SZDE
nulur ve lm sessizce ilan edilir.
Mezar tipleri eflitlilik gsterir: En basit mezar tipi topraa almfl basit dikdrtgen ukurdur. Bu ukura l yerlefltirilip st toprakla rtldkten
sonra zerine
AMALARIMIZ
stel denilen dikdrtgen, kare bir tafl ya da bazen bir kap yerlefltirilmifl ve mezar sahibinin kimlik bilgileri ile onun gnlk yaflamn gsteren sahneler bunun stne
ifllenmifltir.
K T A P
Yunanca ad sarkophagus olan lahit bir dier mezar tipidir. Sarkophagus, kelime anlam olarak et yiyici demektir. Anadoluda son derece gzel lahitler retilmifl ve antik a dnyasnn her yerine ihra edilmifltir. AfyonT Eyaknlarndaki
DoLEVZYON
fi N E L M
Hades: YeraltDtanrsdr.
Ayn zamanda antik Yunan
dnyasnda lmden sonra
S O R U bu
gidilen yeralt dnyasna
isim verilmifltir.
DKKAT
Obol: Sikkenin en kk
birimidir.
N N
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
164
Uygarlk Tarihi
Resim 6.14
Halikarnassos
Mauosoleumu
Modeli
kimeion (scehisar) kenti, mermer oca ve

lahit imalat ile antik ada ok nldr. Bugn Antalya ile Fethiye arasnda kalan ve
antik ada Likya blgesi olarak bilinen blgenin lahitleri de kendine zg semerdam
biimli kapaklar ile deiflik bir mezar tipini
sergilemektedir.
Antik Yunan dnyasnn 7 harikasndan
biri kabul edilen ve gnmzde de ant mezarlara adn veren Mauosoleum (gnmzde Mozole olarak gemektedir) Halikarnasos (Bodrum) kentinin yneticisi Mausolos
iin, kars Artemisia tarafndan yaptrlmfl
bir ant mezardr.
Antik Yunanda, lenin br dnyada yaflamna devam edeceine inanld iin yaflarken sevdii zel eflyalar, yiyecek ve iecekler kaplar iinde mezara yerlefltirilmifltir. Gm tipi olarak inhumasyon ve kremasyon uygulanmfltr.
165
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Minos Uygarln genel hatlaryla aklaynz.

Merkezi Girit Adas ve baflkenti Knossos flehri
olan Minoslular .. yaklaflk olarak 3000-1300
arasnda yaflamfltr. Ynetim biimi teokratik
olup, krallar ve soylular tarafndan ynetilmifllerdir. Linear A ad verilen yazy kullanmfl,
Akalarn Giriti zapt etmesinden sonra Linear
B yazsna gemifllerdir. Minosta ahflap ve tekstil rnleri ok popler olmakla birlikte seramik,
freskolar ile kapl saraylar, tafl iflilii ve mhrler de dikkat ekicidir. Minoslular bakr, seramik,
kalay, altn ve gmfl gibi lks tketim rnlerinin ticaretiyle uramfl ve Yunanistan, Kbrs, Suriye Anadolu, Msr, Mezopotamya, batda spanya ile ticaret yapmfllardr. Minos kltrnn kutsal sembolleri boa, takdis boynuzlar, ift yzl
balta, ylan, gnefl diski ve aatr.
Miken Uygarlnn karakteristik zelliklerini
aklaynz.
Mikenler .. 1600-1100 yllar arasnda Yunanistanda yaflamfltr. Homerosun lyadasnda anlatlan Yunanllar aslnda bu ada yaflamfl Akalardr.
Ynetim biimi krallklar biiminde olup, feodal
sisteme dayanr. Linear B yazsn kullanmfllardr. Minos Uygarlnn kmesinden sonra Mikenler ticaret yollarna hkim olmufl, Kbrs, Msr
ve Anadolu ile ticareti ilerletmifllerdir. Bafllca ticaret mallar; parfm yalar, zeytinya, flarap, fil difli plakalar, seramik, bronz objeler, altn, bakr, kalay, baharat, fil difli ve boyadr. En nemli kentleri Mikenai, Tebai, Tyrins, Pilos ve Atinadr. Bu flehirler giderek geliflmifl ve etraflar bugn hl bazlar grlebilen Kiklop duvarlar ad verilen grkemli surlarla evrilmifltir. Miken Uygarlnn ilk
izlerinin ortaya kfl Mikenai yerlefliminde 1876
ylnda Alman H. Schilemannn yapt kaz sayesinde olmufltur. Miken Uygarlnn kfl ..
1100 civarnda olup, kfln en byk sebebi
olarak kendi krallklar arasnda kan i savafllar
gsterilmektedir.
Karanlk a/Geometrik an genel zelliklerini aklaynz.
Karanlk a/Geometrik a .. 1100-900 yllar arasnda Yunanistana kuzeyden gelen Dor istilas ile bafllamfl, toplumsal ve sanat yaflamnda
byk deifliklikler meydana gelmifltir. Dorlar
.. 1200-1100 yllarnda Yunanistan iflgal etmifltir. Karanlk a sresince daha nceden bilinen pek ok kltrel ge kaybolmufl, Yunanistann Anadolu, Orta Dou ve Msr ile olan ticari iliflkileri sona ermifltir. Daha erken aa ait
mleklerin doal ve canl motifleri yerine keskin, geometrik desenler tercih edilmeye bafllamfltr. Geometrik bezemelerden tr bu tarihsel srece Geometrik a ad da verilmektedir.
Yunanllar bu an sonlarna doru hem dou
hem batda koloni flehirler kurmufl ve ticari iliflkileri arttrmfltr.
N
A M A
Arkaik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve

sosyal deiflimleri, sanattaki byk geliflmeleri
aklaynz.
Yunan uygarlk tarihinin yaratc dnemleri Arkaik a (.. 650-490/480) ile bafllamfl ve her
alanda byk ilerlemeler olmufltur. Bu ada
tyranlk yani aristokratik rejimle demokratik rejim arasnda bir ynetim biimiyle karfllaflrz.
Atinallar, .. 594te aristokratlar ile alt tabaka
arasnda arabuluculuk yapmas ve ynetim biimini dzenlemesi iin Solona snrsz yetki vererek iktidarn baflna getirmifltir. yonyadaki Miletos kenti felsefenin oda olmufltur. ..
600den itibaren Yunanistan hzla geliflmifl ve
Atina Akropolisinin her yeri yaplar ve heykellerle donatlmfltr. Kentin bu parlak dnemi ..
480 ylna kadar devam etmifl; ancak bu tarihte
Perslerin kenti tahrip etmesiyle bu parlak dnem bitmifltir. Arkaik ada Yunan sanatnda
ilk kez doal llerde heykeller yaplmfltr. Dou toplumlar ile daha yakn ticari ve kltrel
iliflkilere girilmifltir. Yunanllar onlarn sanatndan etkilenmifl ancak kendilerine uygun biimde adapte etmifllerdir. Arkaik ada vazo resim
sanatnda da yeniliklerle karfllaflrz. Dounun
etkisiyle retilen vazolar ve bezeme geleri deiflerek yerini siyah figr ve krmz figr uslubu
ad verilen seramik sanatna brakmfltr.
166
N
A M A
N
A M A
Uygarlk Tarihi
Klasik ada Yunan dnyasndaki siyasi ve sosyal yaflam, felsefe, bilim ve sanattaki byk ilerlemeleri aklaynz.
.. 5. ve 4. yzyllar kapsayan dnem Klasik
a ad ile bilinmektedir. Klasik an baflnda
Yunanllar ve Persler arasnda savafllar olmufl ve
Persler nce Anadoluyu iflgal ederek ardndan
Yunanistana gelmifl ve pek ok yeri tahrip etmifltir. Yunanllar ve Persler arasnda yaplan ve Yunanllarn lehine sonulanan en nemli savafl Maraton Savafldr (.. 490). .. 478de Sparta dflndaki Yunan flehir devletleri Atinann liderliinde, Perslere karfl kendilerini korumak iin,
Attika-Delos Deniz Birlii ad verilen asker ve siyasi bir birlik kurmufltur. .. 461de Perikles, Atinann yneticisi ve baflkumandan olmufl, onunla birlikte Atina ve tm Yunan dnyas altn an yaflamfltr. Perikles, Atinada byk bir imar
faaliyetine giriflmifl ve kent bafltan afla yeni tapnak, kamu yaplar ve heykellerle donatlmfltr.
Bu dnemde Akropoliste nl Athena Parthenos
Tapna infla edilmifltir. Tapnan heykeltrafl,
Phediastr. an dier nl heykeltrafllar Myron
ve Polykleitostur. Klasik ada yaflamfl ve dneme damgasn vurmufl en nl filozof Sokrates
(.. 469-399)tir. Halikarnassos (Bodrum)lu Herodotos (.. 485-425) da bu ada yaflamfl ve
modern tarihin babas olarak tarihe gemifltir.
Hellenistik an kozmopolit yapsn ve sanatn
zelliklerini aklaynz.
.. 330-30 arasn kapsayan dnem Hellenistik
a olarak bilinmektedir. Makedonya Kral Byk skender ile bafllayan Hellenistik a, onun
lmnden sonra komutanlar tarafndan kurulan krallklar ile .. 31e kadar devam etmifltir.
Hellenistik ada Yunan kltr ile Anadolu,
Msr, Pers ve dier kltrlerin gemiflten itibaren var olan iliflkileri iyice birbiriyle kaynaflarak
kozmopolit bir kltr ortaya kmfltr. Yunan
tanrlaryla Dounun gizemli tanrlar birbirinden etkilenmifltir. Byk skenderin generalleri
arasnda ekiflmeler olmufl ve Msrda Ptolemaioslar, Anadolunun gneyinde Seleukoslar, Makedonyada Antigonas slalesi krallklar kurmufltur. Bu ada mimari ve heykel sanatnda da yenilikler olmufltur. Anadolulu mimar Hermogenes, Menderes Magnesia kentindeki Artemis Tapnan infla etmifl ve i mekn sorunlarnn zmne alflmfltr. Hellenistik a mimarisinin
dikkat ekici zelliklerden biri, taflta flk-glge
oyunlarnn uygulanarak gzde hofl, hareketli bir

etki brakmasdr. Heykel sanatnda konularda
eflitlilik bafllamfltr. .. 4. yzyldan itibaren
heykeltrafl Praksiteles ile beraber tanrlar tpk
insanlar gibi gnlk iflleri iinde tasvir edilmifltir.
Ge Klasik ada bafllayan bu yenilik Hellenistik
ada iyice kendini gstermifl ve her snftan insan sanata konu edilmifltir.
N
A M A
Eski Yunan dnyasnn gnlk yaflamn ve l

gmme geleneklerini aklaynz.
Eski Yunan dnyasnda gnlk yaflam gnmz
ile baz bakmlardan benzerlikler gsterir. Yunanllar gnmzdeki gibi gne kahvalt ile bafllamfltr. Kahvaltdan sonra alt tabakalara mensup kifliler gnlk iflleriyle uraflmaya bafllarken,
dierleri gymnasium ve agoraya gitmifltir. Akflamlar evin erkei ile olunun evde misafirlerini arlad symposiumlar (fllen) dzenlenmifltir. Evlilik treni, eski Yunan dnyasnda karanlk ktkten sonra bafllamfltr. Gelinin bafl rtldr ve kendi evinden alnarak damadn evine arabayla gtrlmfltr. Ailesi, ellerinde hediyelerle arabay yryerek takip etmifltir. ifte,
sepet ve sandklarn ilerinde taklar, aynalar ve
parfmler hediye edilir. Eski Yunan dnyasnda
lmden sonra yaflamn devam edeceine inanlmfltr. lenler yeralt dnyasnn bafltanrs
Hadesin yanna giderler. eflitli mezar tipleri
vardr: En basit mezar tipi topraa almfl, yaklaflk 2 metre ebatlarndaki dikdrtgen ukurdur.
st toprakla rtldkten sonra stel denilen dikdrtgen, kare bir tafl ya da bazen bir kap dikilmifl ve mezar sahibinin kimlik bilgileri ile gnlk yaflamndan sahneler tafln stne ifllenmifltir. br dnyada yaflamn devam edeceine inanld iin len kiflinin yaflarken sevdii zel eflyalar, yiyecek ve iecekler kaplar iinde mezara yerlefltirilmifltir. Gm tipi olarak inhumasyon
ve kremasyon uygulanmfltr.
167
Kendimizi Snayalm
1. Minos Uygarlnn merkezi, baflkenti ve dnemi
afladakilerin hangisinde srasyla ve doru olarak
verilmifltir?
a. Girit Adas, Phaistos, .. 3000-1450/1100
b. Girit Adas, Knossos, .. 3000-1450/1100
c. Knossos Blgesi, Atina, Karanlk a
d. Yunanistan, Miletos, .. 5. ve 4. yzyl
e. yonya Blgesi, Priene, .. 330-30
2. Yunanistanda yaflanan Kolonizasyon hareketi ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Klasik ada, topraklarn yetersizlii, daha fazla kle temini ve Karadenizdeki maden yataklarna sahip olmak iin bafllamfltr.
b. Miken Dneminde, Msr ile artan iliflkiler, Minoslular ile srekli savafl ve ticari nedenlerden
tr bafllamfltr.
c. .. 3. yzylda, Byk skender Dneminde
Yunanistandaki topraklarn yetersizlii ve sikkenin Lidyallar tarafndan icad ile bafllamfltr.
d. .. 8. yzylda, Yunanistanda tarma elveriflli
topraklarn yetersiz olmas, ayrca ticari ve ekonomik sebeplerden tr bafllamfltr.
e. .. 6. yzylda, Atina tarafndan ynetime Solonun getirilmesi ve Solonun, halk mal, mlk ve
gelirlerine gre drt snfa ayrmasyla bafllamfltr.
3. Minos Uygarlnn kfl sebepleri afladakilerden
hangisidir?
a. Dorlarn Peloponnes blgesine gelerek buradaki halk yonya blgesine ge zorlamas ve Naksos Adasndaki volkanik patlama
b. Msr ile Minoslular arasnda kan Peloponnes
Savafl ve byk veba salgn
c. .. 1380 civarnda Miken Uygarlnn giderek
ykselmesi ve Thera (bugnk Santorini Adas)
yanardann patlamas
d. Troya Savafl ve Akalarn zafer kazanmas
e. yonya Uygarlnn ykselifli ve Dorlarn Yunanistan iflgal etmesi
4. Antik Yunan dnyasnn 7 harikasndan biri kabul edilen ve gnmzde de ant mezarlara adn veren Mauosoleum ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Halikarnassos (Bodrum) kentinin yneticisi Mausolos iin, .. 350 ylnda kars Artemisia tarafndan Halikarnassos (Bodrum)da yaptrlmfltr.
b. Priene (Gllbahe) kentinin yneticisi olan Mausolos iin .. 550 ylnda kars Arsinoe tarafndan Prienede yaptrlmfltr.
c. Atina kentinin yneticisi Perikles iin .. 429 ylnda sevgilisi Aspasia iin Atinada yaptrlmfltr.
d. Byk skender iin .. 336 ylnda generalleri
tarafndan Persepoliste yaptrlmfltr.
e. Solon iin, .. 650 ylnda Atinallar tarafndan
Atinada yaptrlmfltr.
5. Hellenistik ada nasl bir kltr ortaya kmfltr?
a. Msr, Mezopotamya ve Pers kltrlerinin i ie
gemesiyle Dou zelliklerinin hkim olduu
bir kltr ortaya kmfltr.
b. Yunan ve Anadolu kltrlerinin gemiflten itibaren zaten var olan iliflkileri artmfl ve Anadolu
etkisinin ar bast bir kltr ortaya kmfltr.
c. Anadolu, Smer, Yunan ve Pers kltrlerinin
iliflkileri giderek artmfl ve sonucunda kozmopolit bir kltr ortaya kmfltr.
d. Yunan kltr ile Anadolu, Msr, Pers ve dier
kltrlerin gemiflten itibaren var olan iliflkileri
iyice birbiriyle kaynaflarak kozmopolit bir kltr
ortaya kmfltr.
e. Makedonya ve Yunan kltrnn gemiflten itibaren var olan iliflkileri artmfl ve saf Yunan arlkl bir kltr ortaya kmfltr.
6. Miken Uygarl ne zaman ve nerede kurulmufltur?
a. .. 1600-1100 arasndaki dnemde Yunanistanda kurulmufltur.
b. .. 2500-1800 arasndaki dnemde yonyada
kurulmufltur.
c. .. 8. yzylda Atinada kurulmufltur.
d. .. 1100-950 arasndaki dnemde Troyada kurulmufltur.
e. .. 1300-850 arasndaki dnemde Yunanistanda kurulmufltur.
168
Uygarlk Tarihi
7. Khiton nedir?
a. Sikkenin en kk birimidir.
b. Evin erkei ile olunun evde misafirlerini arlad symposizyumlara (fllen) verilen isimdir.
c. .. 384-322 yllar arasnda yaflamfl ve Byk
skendere hocalk yapmfl olan Aristo/Aristotelesin nl kitabnn ismidir.
d. Yakarak gmme demektir. Kifli yakldktan sonra kller ve kemikleri genelde bir mlek iine
yerlefltirilerek ve az lenin ruhunun kmamas iin bir tafl ya da kk bir kapla kapatlarak
mezara konmufltur.
e. Dikdrtgen bir kumafln karfllkl iki kenarnn
birbirine dikilmesi ya da inelerle tutturulmasyla yaplan ve deta alt ksm olmayan bir uval
gibi grnen hem erkek hem kadnlarn giydii
bir giysidir.
8. Hellenistik a hangi zaman dilimini kapsar?
a. .. 1100-800
b. .. 800-500
c. .. 330-30
d. .. 400-330
e. .. 500-400
9. Olimpiyatlara 42 km. Maraton koflusunun eklenmesine vesile olan nl Maraton Savafl hangi tarihte, nerede ve kimler arasnda yaplmfltr?
a. .. 330 ylnda Anadoluda Ephesos antik kentinde Akallar ve Persliler arasnda yaplmfltr.
b. .. 1100 ylnda Anadoluda Troya yerlefliminde Troyallar ile Akallar arasnda yaplmfltr.
c. .. 490 ylnda Yunanistanda Maraton Ovasnda Yunanllar ve Persliler arasnda yaplmfltr.
d. .. 31 ylnda ssosta Byk skender ve Persliler arasnda yaplmfltr.
e. .. 600 ylnda Atinada Tyran Peisistratos ve
kyller arasnda yaplmfltr.
10. Antik dnyann 7 bilgesinden biri olan Miletoslu

Thales hangi ada yaflamfltr ve bilime yapt en
nemli katk nedir?
a. Arkaik ada, .. 624-548 yllar arasnda yaflamfltr. .. 28 Mays 585teki gnefl tutulmasn
nceden hesaplamfltr.
b. Klasik ada, .. 500-420 yllar arasnda yaflamfltr. Sikkeyi icat etmifltir.
c. Arkaik ada, .. 638-558 yllar arasnda yaflamfltr. Nomos ad verilen kanunlar kartmfl ve
bunlarn tam metnini dner tahta levhalara yazdrmfltr. Ayrca zetlerini konik tafl steller stne yazdrarak her yere dattrmfltr.
d. Arkaik ada, .. yaklaflk 582-500 yllar arasnda yaflamfltr. Matematii bir bilim haline getirmifltir.
e. Klasik ada, .. 427-347 yllar arasnda yaflamfltr. Hocas olan Sokratesin teorilerini yazd
kitapta anlatarak bilime byk katkda bulunmufltur.
169
Okuma Paras
Byk skenderin Hayatndan Bir Kesit
VII
skenderin etin, azimli, sarslmaz bir yaradlfl vard.
Hibir fleyde zorlanmaya gelemez, hibir fleyi baflkasnn emri zerine yapmak istemezdi. Yalnz, devi, grevi neyse, onun kendi akl, mant ile idrak eder, o
zaman seve seve yapard.
Babas bunu ok iyi anlamflt. Onun iin oluna emir
buyurmaktan kanr, ona bir fleyi ancak ikna yolu ile
yaptrabileceini bilirdi.
te yandan, olunun ok akll, zeki, yetenekli olduunu da gryordu. Bunun iin, yalnz gzel sanatlar, bilim dallar zerine ders veren retmenlerle yetinemeyeceini anlamflt. Bu delikanlnn yetifltirilmesi yle
pek basit bir ifl deildi. Sophoklesin deyimiyle,
Aflr gidifli nlemek, doru yola yneltmek isterdi.
Philippos, bu dflnceyle, olunu yetifltirmesi iin, filozoflarn en nlsn, en bilginini Aristotelesi ard.
Ona byk paye verdi, el stnde tuttu. Bu arada byk filozofun doduu yer olan Stagira flehrini yeniden
kurdurdu. Philippos bu flehri bir savaflta yakp, ykmfl,
tafl, tafl stnde brakmamflt. Stagira yeniden kurulduktan sonra oraya kaaklar, kleler yerlefltirdi.
Kral oluyla retmenine alflma merkezi olarak Stagira yaknlarnda Nymphaionu ayrmflt. Filozofla rencisi orada bir sarayda kalyorlar, ak havada dolaflarak
ders gryorlard. Aristotelesle skenderin oturduklar
tafl sralar, filozofun gezine gezine ders verdii st kapal gezi yerlerini bugn bile gsterirler.
Anlaflldna gre, skender retmeninden yalnz ahlak, politika dersleri almakla kalmamflt. Bilginlerin,
kitaplara bal kalmadan azdan anlattklar baz bilgiler, srlar da vard ki bu bilgiler gizli kalr, ok kifliye retilmezdi. flte, Aristoteles skendere bunlar da
retmiflti.
Bunu, skenderin Asyaya getikten sonra filozofa yazd bir mektuptan anlyoruz. fiyle diyor:
skenderden Aristotelese selam!
Bana azdan rettiklerini yaynlamakla iyi yapmadn. nk bizim edindiimiz bilgiler herkesin mal
olursa baflkalarndan ne farkmz kalr? Gcmden
ok yksek bilgimle stn gelmek isterim.
Allahasmarladk.
Aristoteles, verdii karfllkta, bir yandan ihtiras tedirgin olmufl bu delikanly avutmak, te yandan kendini
savunmak iin, o bilgileri aklamfl olmakla birlikte
hi de aa vurmamfl olduunu belirtmifltir. Gerekten, yazd metafizik kitabnn hibir retici, bilgi ve-
rici yan yoktu; esas bakmndan, ancak bilgili kimselerin ifline yarayacak, onlarn bildiklerini hatrlatmaktan
ileriye gitmeyecek bir eserdi.
Kaynak: Plutarkhos. (1980). Byk skender (Hayat
ve Savafllar), (ev. Vahdet Gltekin), Rado Yaynlar,
stanbul.

1. b
2. d
3. c
4. a
5. d
6. a
7. e
8. a
9. c
10. a
Yantnz yanlfl ise Minos Uygarl konusunu

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Karanlk a konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Minos Uygarl konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise l Gmme Gelenekleri
Yantnz yanlfl ise Hellenistik a konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Miken Uygarl konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Gnlk Yaflam konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Miken Uygarl konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Klasik a konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Arkaik a konusunu
tekrar okuyunuz.
170
Uygarlk Tarihi
Sra Sizde 1
Minos Uygarl.. 2600lerde bafllamfl ve .. 1450 civarnda sona ermifltir. Ancak, .. 1000 ylna kadar etkileri devam etmifltir. Uygarln kflyle ilgili iki sebep ne srlmfltr: Birincisi, Thera (bugnk Santorini Adas) yanardann patlamas; ikincisi .. 1380 civarnda Miken Uygarlnn giderek ykselmesi ve Minos Uygarlna son vermesidir.
Alexiou, S. (1991). Minos Uygarl, (ev: E. Tl Tulunay), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul.
Blunt, A. W. F. (1979). Bat Uygarlnn Temelleri,
(ev. Mzehher Erim), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul.
Boysal, Y. (1967). Grek Klasik Devir Heykeltrafll,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Boysal, Y. (1979). Arkaik Devir Heykeltrafll, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Gkat, M.A. (2001). Geographika, Yeniden Keflfedilen Yunanistan, letiflim Yaynlar, stanbul.
Llyod, S. (1997). Trkiyenin Tarihi, Bir Gezginin
Gzyle Anadolu Uygarlklar, (ev: E. Varinliolu), Tbitak Popler Bilim Kitaplar, Ankara.
Malay, H. (1990). alar Boyu Klelik, Gndoan Yaynlar, Ankara.
Mansel, A. M. (1988). Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Plutarkhos (1980). Byk skender (Hayat ve
Savafllar), (ev. V. Gltekin), Rado Yaynlar,
stanbul.
Saltuk, S. (1989). Arkeoloji Szl, nklap Kitapevi,
stanbul.
Swaddling, J. (1999). Antik Olimpiyat Oyunlar, (ev:
B. Grn), Homer Kitabevi, stanbul.
Tekin, O. (1995). Eski Yunan Tarihi, letiflim Yaynlar, stanbul.
Wicherley, R.E. (1993). Antik ada Kentler Nasl
Kuruldu?, (ev: N.Nirven- N. Baflgelen), Arkeoloji
ve Sanat Yaynlar, stanbul.
Sra Sizde 2
Miken Uygarlnn en nemli flehri Mikenaidir. Yerleflimin kurulduu tepeninin en stne kraln saray infla
edilmifltir. Troya Savaflnn mitolojik hikyesine gre
savafl, Troyal Parisin Akal Menelaosun kars ve dnyann en gzel kadn Helenaya flk olup, onu Troyaya karmas yznden kmfltr.
Sra Sizde 3
Dorlar olarak adlandrlan topluluun Demir ann
bafllad bu dnemde kuzeyden gelerek .. 1200-1100
yllarnda Yunanistan iflgal etmesiyle Karanlk a ad
verilen dnem bafllamfltr.
Sra Sizde 4
Solon, pek ok konuda deta devrim niteliinde olan yenilikler yapmfltr. Kyllerin tm borlarn bafllamfl,
buday ihracn yasaklamfl ve yeni bir sosyal dzen yaratmfltr. Kiflileri mal, mlk ve gelirlerine gre drt snfa
ayrmfl ve ait olduklar snfa gre siyasal hak ile askerlik grevlerini tespit etmifltir. Oy verme hakk fakir vatandafllara da verilmifltir. Nomos ad verilen Solon kanunlarnn tam metni dner tahta levhalara ve zetleri
konik tafl steller stne yazlarak her yere datlmfltr.
Sra Sizde 5
.. 461 ylnda Perikles, Atina kentinin yneticisi ve
baflkumandan olmufl, onunla birlikte Atina ve tm Yunan dnyas altn an yaflamfltr. Perikles, Atinada
byk bir imar faaliyetine giriflmifl, kenti bafltan afla
yeni tapnak, kamu yaplar ve heykellerle donatmfltr.
Sra Sizde 6
Antik Yunanda hem kadn hem erkeklerin giydii
giysinin ad klitondur. Dikdrtgen bir kumafln karfllkl iki kenarnn birbirine dikilmesi ya da ineler ile tutturulmasyla yaplan ve deta alt ksm olmayan bir uval gibi grnen giysidir.
UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N

Roma kentinin kuruluflunu, Romann Kraliyet ve Cumhuriyet dnemlerini ve
btn Akdeniz ile yakn evresini ele geirmesini deerlendirebilecek,
Romann nemli bir imparatorlua dnflm srecini kavrayacak,
Romallarn kurduu uygarln zelliklerini ve gnmze etkilerini tartflabilecek
Anahtar Kavramlar
Plep
Patricius
Diktatr
mparator
Tetrarfli
Sebasteion
Basilika
Aquadukt
indekiler
Uygarlk Tarihi
Roma Tarihi ve
Uygarl
ROMADA KRALYET VE
CUMHURYET DNEMLER
ROMA MPARATORLUU
ROMA KLTR VE UYGARLII
Roma Tarihi ve Uygarl

ROMADA KRALYET VE CUMHURYET DNEMLER
N
A M A
Roma kentinin kuruluflunu, Romann Kraliyet ve Cumhuriyet dnemlerini, btn Akdeniz ile yakn evresini nasl ele geirdiini
reneceksiniz.
Romallar cumhuriyet ynetimi altnda nce Anadolunun batsn; mparatorluk

Dneminde ise Trakya ve Anadolunun dousunu ele geirmifllerdir. Roma mparatorluunun doudaki geleneksel snr Euphrates (Frat) Irmadr. .S. 330 ylnda Constantinopolis (Sarayburnu/stanbul) kentinin kurulmasyla, Roma mparatorluunun baflkenti de douya taflnmfltr. .S. 5.
yy.da Roma mparatorluu, bat yars kavimler
g basks ile yklmfl, dousunda ise halk ve
devlet ynetimi Hristiyanlaflp Bizans mparatorluuna dnflerek varln srdrmfltr.
Roma Kentinin Kuruluflu

Efsanelere gre Roma kenti, Troyal Aeneasn
soyundan gelen torunlar Romulus ve Remus tarafndan .. 753 ylnda kurulmufltur.
Ancak arkeolojik buluntular flehrin .. 1000
yllarndan itibaren iskn edildiini gstermektedir. Roma kenti halk arlkl olarak Latinlerden
oluflmuflsa da, buras Etrsk egemenlii altndayd ve Etrsk kkenli krallar tarafndan ynetilen bir flehir devletiydi. .. 509 ylnda Latinler,
Etrsk idaresine isyan ederek kraliyet ailesini Roma flehrinden kovmufl ve Roma Cumhuriyetini
kurmufllardr.
Romallarn Kraliyet Dnemi hakknda bilinenler daha sonra yaflamfl Romal tarihilerin anlattklar efsanelerle karflmfl bilgilere dayanr.
Arkeolojik veriler Roma flehrinin bu dnemdeki
grnmnn byk lde talyadaki dier Et-
Aeneas: Bat Anadoludaki

Troya Savaflnn
kaybedilmesinden sonra,
ykmdan kurtulabilen
Troyal kahramandr.
Efsanesi Romal yazar
Vergilius tarafndan Aeneas
adyla kaleme alnmfltr. Bu
efsanede Troya Savaflndan
kurtulanlar yneten Aeneas,
pek ok maceradan sonra
talyaya ulaflmfltr.
Resim 7.1
Bir Julius Caesar
Dnemi Roma
Sikkesi zerinde
Aeneasn
Omzunda Babasn
Taflyarak
Troyadan Kafl
Resim 7.2
Roma mparatorluk
anda Pisidia
Antiokhias
(Yalva, Isparta)
Kenti Tarafndan
Bastrlan Bir Sikke
zerinde Remus ve
Romulusu Emziren
Difli Kurt
174
Uygarlk Tarihi
Latinler: talyann
kuzeyindeki Latium
blgesinin yerli halkdr.
rsk flehirlerine benzediini gstermektedir. Romallarn zellikle mimari, el sanatlar ve din konusunda Etrsk kltrnden pek ok geyi kendilerine kattklar
aktr.
Etrskler: Kuzey talyada

Demir anda kurulan bir
kltr. Etrsklerin
muhtemelen Anadolu kkenli
olduu da ne srlmfltr.
Roma Koloni Kentleri: Yeni
ele geirilen topraklarda
stratejik noktalarda yeni bir
kent kurarak veya nfusu
yabanc olan mevcut
kentlere Roma vatandafllar
yerlefltirilerek, blgenin etnik
adan Romallafltrlmas ve
idare altna alnmas amal
kentlerdir.
Roma Cumhuriyetinin talyada Mill Birlii Salamas

Roma Cumhuriyeti kurulur kurulmaz Romallar, hlen evrelerinde srmekte olan
Etrsk egemenliine karfl, .. 5. yy. boyunca yakn komflular olan Latin kentleriyle ortak asker ittifaklar yapmaya baflladlar. Bylelikle iyice zayflamaya bafllamfl olan Etrsk flehir devletleri birer birer ele geirilir. Ele geirilen veya asker ittifaklarla sk iliflki kurulan kentlerde yaflayanlara vatandafllk haklar tanyan
Romallar blgede mill bir birlik oluflturmaya baflladlar. Ayrca bu blgelerde Roma koloni kentleri kurularak birlik pekifltirilir.
Romallar, .. 275 yllarna gelindiinde mttefiklerini ve arazilerini gney talyadaki Yunan kentlerine de yaymaya baflladlar. Sadece Tarentum kenti bu ittifaka katlmayarak artan Roma basksna karfl savaflt. Ancak sonuta Tarentum kenti de Romallara teslim oldu. Bylece Roma Cumhuriyeti talya Yarmadasnn tamamn ele geirmifl oldu.
Roma Cumhuriyetinin Bat Akdenizde ve Anadoluda

Egemenlii Ele Geirmesi
Kartaca Devleti: Fenikeli

kolonistlerce Kuzey Afrikada
kurulmufltu. Baflkenti
bugnk Tunusta bulunan
Kartaca Devleti, Kuzey
Afrikann batsna, spanya
ve Fransann deniz kys
blgelerine ve adalara sahip
gl bir devletti.
Diktatr: Olaanst
durumlarda, kriz
sonulanana kadar senato
tarafndan btn yetkilerin
devredildii ve kararlarnn
sorgulanamad, genellikle
o senenin konsl olan lider.
.. 264 ylndan itibaren Romallar Bat Akdenizdeki en nemli g olan Kartacallarla karfl karflya geldiler. Pn savafllar olarak bilinen ve birbirini takip eden 3 savaflta Romallar galip gelerek Bat Akdenizde genifl topraklar ele geirmifllerdir.
Romallar 1. Pn Savaflnda (.. 264-241) ilk defa dzenli bir donanma kurarak, gcn deniz hakimiyetinden alan Kartaca Devletinin donanmasn yendiler. 17 yl sren savafl sonunda Kartaca barfl istemek zorunda kald ve Sicilya Adasn Romallara brakt. Romallar ele geirilen bu yeni blgeyi, Roma Devletine
vergi deyen ve bir vali tarafndan ynetilen bir provincia (eyalet) hline getirdiler. Bundan sonra Roma Devletine balanacak btn denizaflr topraklar bu yntemle ynetilecektir.
Ksa bir zaman sonra Kartaca Devletinde kan i karflklklardan faydalanan
Romallar, bu krizi bahane ederek Sardinya Adasndaki Kartaca varlna son verdiler. Kuzeye doru da saldrgan bir siyaset izleyen Romallar, Cisalpine Galyas
(Po vadisi)nn tamamn ele geirdiler ve llyria (Adriyatik denizinin dousu) ya
doru yayldlar.
Romallarn yaylmac politikas, Kartacallar, .. 219 ylnda bafllayan 2. Pn
Savafl (.. 219-201) ile tekrar Romallarla karfl karflya getirdi. Bu savaflta Kartaca
Generali Hannibal, savafl sanatnn en nl taktik hamlelerinden birini gereklefltirdi. Filleri de ieren byk bir orduyla spanyadan Fransaya geip, Alp Dalarn aflarak talyaya girdi. .. 216da gerekleflen Cannae Meydan Savaflnda, Roma ordusunu yendi. Hannibal bu zaferle talyada Romallarla ittifak yapan kentlerin teslim olmasn amalyordu. Ancak ikmal yollar kesilen ve iyi savunulan flehirler karflsnda baflarl olamayan Hannibal, Gney talya zerinden Kartacaya
dnmek zorunda kald. Bu olaanst kriz boyunca diktatr seilen Roma Generali Scipio .. 210 ylnda spanyadaki Kartaca topraklarn ele geirdi ve Hannibalin ordusunun arkasndan Kuzey Afrikaya geerek burada Hannibali yendi.
.. 202de barfl istemek zorunda kalan Kartaca, btn denizaflr topraklarn Romaya terk ederek, ykl bir savafl tazminat demifl ve donanmasn feshetmiflti.
Bylece Kartaca nemli bir g olmaktan kt. Hannibal, Kartacadan kamak zo-
175
7. nite - Roma Tarihi ve Uygarl
runda kalarak, kendisine yeni mttefikler bulmak zere Anadoluya geti. Bu amacnda baflarl olamayan Hannibal, Nikomedia (zmit) kenti yaknndaki Dakibyza
(Gebze) yaknlarnda lmfltr ve mezar buradadr. .. 149da kan 3. Pn Savafl sonunda Kartaca Devleti tamamen yklmfltr ve topraklar Roma Cumhuriyetine Afrika Eyaleti adyla katlmfltr.
2. Pn Savafl srasnda Makedonya Krall da Romallara karfl savafl at. Srmekte olan savafla Seleukos Kral III. Antiokhos Makedonlarn yannda katld. Varlklar Dou Akdenizdeki iki nemli kralln mttefik olmasyla tehlikeye dflen
Rodos Cumhuriyeti, Pergamon (Bergama) Krall gibi kk devletler Romallar yardma ardlar. Yunanistana geen Roma ordular .. 197de Kynoskephalai Savaflnda Makedonyallar yendiler. Makedonya Kral V. Philippos, Yunanistan ve Ege Denizi ile Anadoludaki btn kolonilerini terk ediyor, haklarndan
vazgeiyordu. Bylece Makedonya Krall da nemli bir devlet olmaktan kt.
Romallar btn Yunanistann flehir devletleri hlinde bamszln ilan ettiler,
ancak bu kent devletleri bundan byle kalc olarak Roma hegemonyas altna giriyorlard. .. 168 ylnda Makedonya Krallnn tekrar savafl hazrlnda olduunu iddia eden Romallar bu kralla tamamen son verdiler. .. 147 ylnda Makedonya bir Roma eyaleti olarak Roma topraklarna katld. Bylece Roma Devleti Balkanlarda byk bir blgeye sahip oldu.
Bu arada Anadolunun batsn byk lde ele geiren ve Yunanistana gemifl olan Seleukos Kral III. Antiokhos burada Romallara yenilerek Anadoluya ekilmek zorunda kald. Onu izleyen Roma ordular, .. 190 ylnda Magnesia (Manisa) Savaflnda III. Antiokhosun ordusunu yenerek Seleukos Kralln da yksek bir tazminat demek ve Toros Dalar kuzeyindeki btn topraklarndan vazgemek zorunda braktlar. Bu topraklar Romann mttefikleri Pergamon Krall
ve Rodos Cumhuriyeti arasnda blflld. Bylece Romallar Anadoluda toprak
almasalar da, kendilerine bal devletler aracl ile etki alanlarn geniflletmifl oldular. Artk Roma Cumhuriyeti, Dou Akdenizde de kalc bir flekilde, nemli bir
g olarak ortaya kmfl oluyordu.
.. 133 ylnda Pergamon Krallnn son kral III. Attalos ldnde, kralln vasiyet yoluyla Roma Devletine brakt. Bylece Bat Anadoluyu ele geiren
Romallar burada da Asia (Asya) Eyaletini kurdular. Btn bu geliflmeler sonucunda spanyadan Dou Akdenize uzanan genifl bir alan Roma Devletine baland,
bir ksm ise gene Romann mttefikleri olan kk devletlerin kontrolne geti.
Makedonya Krall:
Balkanlarn kuzeyinde,
bugnk Yunanistann
kuzeyi ile Bulgaristan
kapsayan Hellenistik dnem
krall.
SIRA SZDE
Roma kenti halk kimlerden oluflmaktadr ve Romada Cumhuriyet Dnemi
ne zaman bafllamfltr?
SIRA SZDE
Pergamon (Bergama)
Krall: Bat Anadoluda
kurulan ve baflkentinden
ismini alan Hellenistik
krallk.
Seleukos Krall:
Anadolunun gneyi ve
modern Suriye topraklar ile
evresini yneten baflkenti
Antiokhia (Antakya) olan
Hellenistik Krallk.
Rodos Cumhuriyeti: Rodos
Adas ve Anadolunun
gneybat sahil fleridinde
baz yerleri yneten
Hellenistik dnem devleti.
D fi N E L M
Roma Cumhuriyetinde Sosyal Yap ve Devlet
Ynetimi
Roma kentinde kraliyet ynetimi ykldktan sonra yeni kurulan devlet ynetim sisS O patriciuslar
R U
temi bir cumhuriyetti. Bu cumhuriyetin en nemli kurumu, yeleri
tarafndan oluflturulan Comitia Curiata idi. Bu meclis btn devlet grevlilerinin
atamalarn yapmakta ve kanunlar karmaktayd. Devlet ynetimi
iinden
D K Kmeclis
AT
seilen 2 adet konsle braklmflt. Bu konsller imperiuma (en yksek yetki) sahip olmakla beraber, aslnda grevleri paylaflmaktaydlar. ki adet seilmelerinin
SIRA SZDE
herhangi birinin tek baflna glenerek bir krala dnflmesini engelleyecei dflnlmflt. Ayrca meclisin sk denetimi altndaydlar. Aldklar kararlar meclisin
onaylamas gerekiyordu. Ancak kentin geirdii nemli tehlike
anlarnda bu konAMALARIMIZ
sllerden bir tanesi meclis tarafndan diktatr seilirdi. Diktatr btn devlet y-
D fi N E L M
Patricius, (oulu Patricii):
Roma kentinin yerel
S O R U
aristokrasisi.
Comitia Curiata:Dyelerini
KKAT
patriciuslarn oluflturduu
meclis.
N N
SIRA SZDE
Konsl: Devleti ynetmek

iin Comitia Curiata yeleri
arasndan her yl seilen iki
ye.
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
176
Senatus (Senato): yeleri
patriciuslar arasndan
konsller tarafndan seilen
meclis.
Plep: Kken olarak afla
tabakadan gelen veya
sonradan Roma
vatandafllna alnan
yurttafllar.
Comitia Tributa: Delegelerin
Roma kenti evresindeki
yerleflim birimlerinden
seilerek gelmelerini esas
alan ve plepler tarafndan
kurulan meclis.
Proletaria: fiehirlerde
yaflayan yersiz, yurtsuz ve
ou zaman iflsiz insan
kitlelerinden oluflan snf.
Optimatlar: Kan ba,

memuriyet veya byk
toprak sahiplii vasflaryla,
g ve sonrasnda asalet
unvanlar kazanan eski
patricius ve plepler ile
memurlardan oluflan snf.
Atllar (Equestrii): Para

zenginlii ile asil unvan
kazanan snf.
Prokonsl veya Propraetor:

Bir provinciay ynetmek iin
gnderilen vali.
Uygarlk Tarihi
netimini ve ordu ynetimini tek elde toplayan ve meclis kontrolnde olmayan bir
makamd; ama bu olaanst yetkiler tehlike getikten sonra tekrar meclise devredilirdi. Ayrca ikinci bir meclis olan Senatus da devlet ynetiminde bulunmaktayd. Grevi sadece hkmete, yani konsllere tavsiyeler vermekti, kararlar kanun hkm taflmyordu.
Roma Cumhuriyetinin tarihi patriciuslar ve plepler arasnda sren snf mcadeleleri ile doludur. Plepler ilk baflta devlet memurluklarna alnmadklarndan,
devlet ynetiminin herhangi bir kademesinde sz sahibi olamyorlard. Bu nedenle kendi meclisleri olan Comitia Tributay kurdular. Bu meclisin ilk grevi plepleri, patricilerin haksz muamelesine karfl korumakt. Bununla beraber, Roma kanunlarnn yazl hle gelmesini salamakta anahtar rol oynamfltr. .. 450 ylnda
pleplerin basksyla 12 levha kanunu kartlmfl ve Roma hukukunun temel tafl
olacak aile, bor, ceza ve miras hukuklar dzenlemifltir.
.. 3. yy. boyunca sren savafllar, Romallarn talyada yaflayan kylleri silah
altna almasna neden olmufltu. Yeni ele geirilen topraklarn vergi olarak Romaya
tahl gndermeye bafllamalar, bu kyllerin terhis edildikten sonra rnlerini eskisi kadar krla satamamalarna ve giderek artan borlar altna girmelerine neden
oldu. Bylece kk arazi sahipleri, topraklarn giderek zenginleflen byk toprak sahiplerine ucuza satarak daha iyi imknlar bulabileceklerini umduklar flehirlere g etmeye baflladlar. Emekli edilen askerlere yeni eyaletlerde toprak datlmas veya koloni flehirleri kurulmaya bafllamas bu sorunu zmeye yetmedi. fiehirlerde proletaria ad verilen yeni bir sosyal snf ortaya kmaya bafllad. Daha
zengin bir snf oluflturan optimatlar ile proletaria arasnda artan huzursuzluklar
zaman zaman i savafllara dnflebiliyordu.
.. 133te politikada aktif olan Gracchus kardefllerin yeni toprak reformu bu
sorunu zmek iin kabul edildi. Buna gre aflr toprak sahibi olan zenginler bu
topraklar devlete iade edecek ve elde edilen araziler kk meblalar karfll,
kyllere, tekrar satlamayacak eflit parseller fleklinde datlacakt. Uygulama bir
anlamda baflarlsa da, Gracchus kardefllerin optimatlar tarafndan siyasi suikastlarla ldrlmesi sonras, datlan bu topraklarn tekrar satlamamas kaidesi kaldrld. Bylece bu araziler yeniden byk toprak sahiplerinin eline gemeye bafllad.
Ancak bu arada proletaria elindeki politik gc anlamaya bafllamflt. Atllar snf ile birleflerek bu snftan General Mariusu Halk Partinin baflna ve seimle
konsl pozisyonuna getirdiler. Marius, (.. 105-101), Fransa, spanya, Galya ve
Germen kabileleri ile savaflarak asker nfusunu geniflletti ve orduda reform yaparak her snftan kiflinin orduya alnabilmesini salad. Bylece proleteria kkenli
kifliler de ordu kariyeri sonras devlet memurluklarna ulaflabilmeye baflladlar.
Romallar yeni ele geirdikleri denizaflr topraklarda eyaletler (Provincia) kurmufllardr. Bu eyaletlerin hukuksal stats savaflla ele geirilen bir lkenin hukuken Roma Devletinin mal olduu temeline dayaldr. Dolaysyla bu yerlerde yaflayan yerli halk, Roma vatandafllk hakk olmadan yaflamna devam etmekle beraber, Roma Devletine vergi demek zorundadr. Roma tarafndan gnderilen
prokonsl veya propraetorlar bu topraklarda sivil ve asker idareyi elinde toplamaktadr. Bu nedenle eyaletler aslnda bu grevlilerin insafna kalmflt ve Romal valiler tarafndan abuk zenginleflmek ve politik nfuz elde etmek iin smrlen blgelere dnflmfllerdi. Bu durum ancak Roma mparatorluk anda
dzelecektir.
177
Roma Cumhuriyetinde Karflklk ve Cumhuriyetin

kfl
Daha az vergi deme ve devlet tarafndan cretsiz buday datmndan pay alma
gibi avantajlar ieren Roma vatandafllk hakkndan mahrum kalan talyadaki Roma
ittifak ye kentleri, .. 90da isyan ettiler. Bu isyan ancak talyada yaflayan her
hr kifliye Roma vatandafllk hakknn verilmesi ile durdurulabildi. Bylece talyada mill bir birlik tamamyla salanmfl oldu.
Romadaki bu i karflklklar, Pontus Krallnn, Romann Anadoludaki
mttefiklerinin topraklarn ele geirebilmesine imkn tand. .. 88 ylnda Roma
Devletine savafl aan Pontus Kral VI. Mithridates, bu srada ar vergiler ve valilerin basksyla iyice ezilmifl olan Bat Anadoludaki kentlerin de desteiyle Asia eyaletini tamamen ele geirdi. VI. Mithridates Anadoluda yaflayan btn Roma vatandafllarn idam ettirdi (yaklaflk 80.000 kifli), ardndan Yunanistana geerek buradaki Roma etki alann krmaya bafllad.
Bu geliflmeler i savafln efliinde bulunan talyada byk bir panie yol at.
Mithridatese karfl sefere gnderilmek istenen Halk Parti lideri Marius tam sefer
hazrlklarna bafllarken, aristokrasi taraftar General Sulla, ordusu ile Romaya yryerek Marius hkmetini devirdi. Sulla, senatoya aristokratlar arlkl yeni senatrler setirerek, proleteria lehine alnmfl btn kararlar aristokratlar lehine evirtti. Daha sonra Yunanistanda ve Anadoluda kral VI. Mithridatesle savaflarak Asia
eyaletini tekrar ele geirdi. Ancak kesin zm salamadan Pontus Kral ile (..
85/84) barfl yaparak talyaya dnd. Bu arada senatoya tekrar girmeye alflan
Marius taraftarlar isyan ettiler. Sulla tekrar Romaya orduyla yryerek idareyi ele
geirdi ve kendisini sresiz olarak diktatr ilan etti. Bylece iktidar iyice glenen
Sulla ve aristokratlar bir dizi kanunla Halk Partinin tekrar glenmesine engel
olacak nlemler aldlar.
.. 79 ylnda Sullann lm, Marius taraftarlarnn tekrar ayaklanmasna neden oldu. Hatta spanyay Roma Devletinden kopararak burada yeni bir devlet
kurdular. Sullann yerine geen ve kendisini diktatr ilan eden General Pompeius
.. 72de bu isyan bastrd ve spanyay geri kazand. Bu arada talyada ayaklanan kleleri de yenerek kahraman olarak Romaya geri dnd. Ancak .. 70 ylnda Pompeius tekrar glenmeye bafllayan Halk Partinin tarafna geti ve senatoda Sulla Dneminde gemifl olan kanunlar yrrlkten kaldrd.
Bu arada Roma donanmasna nem verilmemesi, talyadaki karflklklar ve
Dou Akdenizde kylar kontrol altnda tutabilecek Seleukos Krall gibi devletlerin zayflamfl olmas bu blgede korsanln hzla yaylmasna neden oldu. Korsanlk talyaya tahl sevkiyatn engeller hle geldi. lk olarak .. 79 ylnda Anadoluya gnderilen ordu ve donanma, korsanlara karfl birtakm baflarlar gsterdi.
Likyada korsanlarn eline gemifl Olympos (Antalya, Kumluca, Deliktafl-ral Kyleri) gibi kentler tahrip edilerek korsanlk ksmen zayflatld. Korsanlk buna ramen .. 67de Pompeiusun Anadoluya yeni bir sefer dzenlemesine kadar devam etti. Bu arada Pontus Krall tekrar Romaya savafl at. Pompeius, Pontus
Kral VI. Mithridatesi de yendi (.. 64). Ardndan Anadoluda iyice zayflamfl Seleukos Krall gibi kk devletleri de ortadan kaldrarak genifl bir blgeyi Roma
topraklarna katt. Bylece Marmara Denizi gneyinde Bithynia Eyaleti, Karadenizde Pontus Eyaleti, ukurovada Kilikia Eyaleti ve daha gneyde Suriye Eyaleti
kurularak Anadolunun ve yakn evresinin byk bir ksm Roma devletine katlmfl oldu.
Pontus Krall: Anadolunun

Orta ve Dou Karadeniz
blgelerinde kurulan
Hellenistik dnem krall.
178
Triumvirlik: Devlet ynetimin

kifli arasnda
paylafllmas.
Cicero: Yazd pek ok

kitab gnmze ulaflmfl
nl Romal hatip, avukat
ve devlet adam.
Uygarlk Tarihi
Pompeius, Romaya dndkten sonra, artan i savafl tehlikesine karfl, kendisini kral ilan etmesinden korkan rakiplerini yatfltrmak iin, ordusunu terhis etti ve
yetkilerini senatoya devretti. Ancak askerlerine verdii cretsiz toprak datma sz ve Anadoluda kurduu yeni eyalet sistemi, ounluu aristokratlardan oluflan
senato tarafndan onaylanmad. Bu arada Mariusun yeeni olan Julius Caesar,
Halk Partinin baflna gemiflti. Preoleteria temsilcisi Crassus, Caesar ve Pompeius
glerini birlefltirerek devlet ynetimini ele geirdiler. Bu kurulan ittifaka triumvirlik adn verdiler. Triumvirler senatoya kendi taraftarlarn yerlefltirerek Cicero
gibi aristokratlar srgne gnderdiler.
Daha sonra asker ve siyasal konumlarn glendirmek iin, Crassus Suriye Valiliine, Pompeius ise spanya Valiliine getiler. Caesar ise gl bir ordunun baflnda Galya blgesini (yaklaflk bugnk Fransa) ele geirerek (.. 58) burada valililie bafllad.
Crassusun douda randaki Part Krallna karfl savaflrken lmesi, Caesar
ile Pompeiusun birbirlerinden kuflkulanmaya bafllamalar zerine triumvirlik dald. Pompeiusun konsl olarak talyaya dnmesi ile onun etkisine giren senato, Caesara, i savafl riskini azaltmak iin ordularn terhis etmesini ve Romaya
dnmesini emretti. Bu karara uymayan Caesar, ordusuyla .. 49da Romaya yrd. Bunun zerine yeni bir i savafl bafllad.
Caesar yenemeyen Pompeius talyadan Balkanlara ekilmek zorunda kald.
Caesar nce Pompeius taraftarlarnn bulunduu spanyay ele geirdi. Sonra Pompeiusu Yunanistanda Pharsalus Savaflnda (.. 48) yendi. Pompeius, Msra kat ve burada ldrld. Msra kadar Pompeiusu kovalayan Caesar, burada tahta
Kralie VII. Kleopatray geirdi. Anadoluya geerek Pontus ordusunu Zela (Tokat/Zile)da yendi. nl veni, vidi, vici (geldim, grdm, yendim) szn bu savafltan sonra sylemifltir. .. 45te Pompeius taraftarlarnn en sonuncularn da Afrikada ve spanyada yenerek Romann mutlak hkimi olarak talyaya dnd.
Kendisini sresiz diktatr setiren Caesar, ordusunu terhis etmeyerek baflkomutanlk grevini de srdrmeye devam etti ve senatonun yetkilerini ksarak btn nemli kararlarn kendi onayndan gemesini salayacak yeni dzenlemeler
yapt. Bu sayede bir yandan denizaflr topraklarda emekli edilen askerleri ve akrabalarn yerlefltirdii koloniler kurmak, vergi indirimleri salamak, aristokrasiyi
oluflturan byk toprak sahiplerinin talyadaki etkisini krmak, dier yandan eyaletlerde valilerin yetkilerini ksmak ve yerli halklara yeni haklar tanmak gibi bir dizi reformlar yaparak, hem talyadaki i sorunlar azaltmfl, hem de Akdeniz evresinde Roma egemenliini pekifltirmifltir. Ancak hem senatodan dfllanan hem de
yeni reformlar sonras maddi kayplara urayan aristokrasi, Romann yavafl yavafl
bir tek kiflinin kontrol altnda bir imparatorlua dnfltn sezinledi. Bunun
zerine aristokratlar diktatrden Romay kurtararak cumhuriyeti yeniden kurmay
amalayanlarla bir araya gelerek Caesara suikast dzenledi. Julius Caesar, .. 44
ylnda Brutus ve Cassiusun bafln ektii bir grup tarafndan Roma senatosunda
ldrld.
Her ne kadar suikastiler ve destekileri, yeni bir cumhuriyet kurmak iin hazrlk yapmfl olsalar da, Caesarn yardmcs ve o srada konsl makamnda bulunan Marcus Antonius ordu destei ile Romada ynetimi ele geirdi. Julius Caesarn yeeni Octavianus ve Caesarn dier bir yardmcs General Lepidus glerini birlefltirerek .. 43te II. Triumvirlii kurdular. Caesar suikastine karflmfl kiflilerden bafllayarak, cumhuriyet ynetimini savunan btn senatrlerin ve atl snfnn yasal haklarn ve mlklerini ele geirdiler. Cicero gibi nl kifliler de dahil
179
olmak zere muhaliflerini idam ettirerek, hapsederek veya srgne gndererek

dattlar. talyadan kamfl bulunan Brutus ve Crassusun Anadolu dahil olmak
zere doudan topladklar ordular .. 42de Trakyadaki Philippi (Kavala yaknlar)de yenerek, cumhuriyeti savunan son gleri de yok ettiler.
Savafl sonunda triumvirler Roma topraklarnn ynetimini paylafltlar: Lepidus
spanya ve Afrikadaki, Octavianus, talya ve Avrupann geri kalan ksmndaki ve
Marcus Antonius doudaki eyaletleri ynetmeye bafllad. Octavianus, politik bir
hamle ile, Lepidusun .. 33te yetkilerine el koyarak, onun topraklarnn da ynetimini ele geirdi. Bu srada Marcus Antonius, Msr Kraliesi VII. Kleopatra ile
evlenmifl ve Douyu bir kral gibi ynetmeye bafllamflt. Octavianus, Romann dou eyaletlerini Kleopatraya vereceini bahane ederek Antoniusa savafl at. ..
31de Yunanistann gneybatsnda Aktium Krfezinde yaplan deniz savafln kazand. Octavianus, Antonius ve Kleopatray sndklar Msra kadar kovalayarak,
bu blgeyi ele geirdi. Zaferi kesinleflince Antonius ve Kleopatra intihar etti. Bylece Octavianus, Roma topraklarnn tek hkimi oldu.
SIRA nedir
SZDE ? Bu ynetiRoma kentinde kraliyet ykldktan sonra yeni kurulan devlet ynetimi
min en nemli kurumu ve grevleri nelerdir?
ROMA MPARATORLUU
N
A M A
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U renecekRomann nemli bir imparatorlua dnflm srecini

siniz.
S O R U
DKKAT
DKKAT
Julius-Claudiuslar Dnemi (.. 27-.S. 68)
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
Octavianusa, .. 27 ylnda senato tarafndan Augustus (yce)
unvan verildi ve
bu tarihten itibaren bu unvanla anlmaya bafllad. Ayn yl kendisine gene senato
tarafndan prokonsl yetkilerinin en genifl flekli (imperium)AMALARIMIZ
ve Roma ordularnn
baflkumandanl verildi. Bundan byle bu yetkilerini de ifade etmek iin imparator unvann da kullanmaya bafllad.
Roma mparatorluu, Augustusun imparator
K T A P
unvann kullanmas ile .. 27 ylndan itibaren
bafllatlr. Bu dnemde senato tavsiye kararlar
vermekle beraber asl yetki baflta bulunan impaTELEVZYON
ratordadr. Senato hl talyay ve iinde ordu
bulunmayan eyaletleri ynetmek iin memurlar
tayin etmektedir; ancak Augustusun reformlar
NTERNET
ile baflta Msr olmak zere ok sayda zengin
eyalet dorudan imparatorun flahsna baldr.
Ayrca imparatorun emir ve kararlar dorudan
kanun yetkisi taflmaktadr. Augustus, talya ve
eyaletlerde nfus ve servet kaytlarn yenileyen
saymlar yaptrarak vergi sistemini yeniledi ve
vergilerin dorudan Roma imparatorluk memurlar tarafndan toplanmasn salad.
Augustus, i savafllar nedeniyle ok ypranmfl
Roma topraklarn reformlarla tekrar dzene sokarken, asker anlamda da byk lde barfll
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
T A P
ResimK7.3
Roma mparatoru
Augustusun
TELEVZYON
Vatikanda
Sergilenmekte Olan
Mermer Heykeli
NTERNET
180
Uygarlk Tarihi
bir siyaset izlemifltir. mparatorluk snrlarn Ren, Tuna, Frat Irmaklarna geniflleterek muhafaza etmifltir. Augustus, btn icraatlarn en salam kopyas Ankyra(Ankara)daki Augustus Tapnann duvarlarnda korunmufl olarak gnmze gelen
vasiyetnamesinde anlatmaktadr.
Augustustan sonra tahta kendi ailesinden gelen imparatorlar gemeye bafllamflt. Bunlardan bazlar Augustusun barfll siyasetini srdrse de mparator Claudius (.S. 41-54), Britanyann gneyi, Trakya, Mouretania (Fas ve Cezayirin bir
ksm) gibi blgeleri de Roma mparatorluuna balayarak Roma topraklarn biraz daha geniflletmifltir. mparator Caligula (.S. 37-41) ve mparator Nero (.S. 5468) ise zorba davranfllar ve dikkatsiz harcamalar ile halk isyana yneltmifllerdir.
lki ldrlmfl, dieri ise intihara zorlanmfltr. Bunlardan sonra yeni seilecek imparatorun saptanmasnda Praetoria sz sahibi olmufl, bundan byle ordunun imparator seiminde dorudan mdahaleleri ska grlmeye bafllanmfltr.
Julius-Claudiuslar Dnemi, olumsuz baz olaylara karfln, Roma imparatorluk
tarihi ve uygarl iin altn bir adr. Roma edebiyatndan, mimarisine pek ok konuda nemli geliflmeler kaydedilmifltir. zellikle eyaletler, rnein Anadoluda bulunan blgeler ve kentler, barfl ortam sayesinde artan bir refah seviyesine kavuflmufllardr. zellikle flehirlerde yaflayan zengin kesim, Roma ordusundan terhis olan
eyalet kkenli askerler kanun yolu ile Roma vatandafllk haklar kazanmaya bafllamfl ve daha st seviyelerde grevlere gelerek Roma devletinin idaresinde rol
oynamfllardr. Gerek artan refah, gerekse Roma mparatorluunda ykselen eyalet
kkenlilerin geldikleri flehirlere yaptklar yardmlar Ephesus (Efes), Aphrodisias
(Geyre), Perge (Aksu) gibi Anadolu kentlerinde ve dier yerlerde gzlemlenebilecek M.S. 1. yy. ile artan mimari faaliyetlerde kendisini gstermektedir.
Flaviuslar Dnemi (.S. 69-96)
Resim 7.4
Roma Kentinin
Antik adaki
Hlini Gsteren
Bir Maket. n
planda Flaviuslar
Dneminde
Tamamlanan
Colosseum
(amfitiyatro)
grlmektedir
mparator Neronun lm zerine snrlardaki ordularn pek ou kendi generallerini imparator yapmak istedii iin i savafl bafllad. Vespasianus, dou ordularnn destei ile dierlerini yenerek imparator oldu. Vespasianus ve ondan sonra
tahta geen oullar dneminde Roma vatandafll
eyaletlerde iyice yaylmfltr.
zellikle atllar snfna katlarak Roma mparatorluunun asil kesimine katlan ve
memuriyetlerde ykselen
bu kifliler arasndan imparatorluk makamna bile ulaflanlar olacaktr. Flaviuslar
Dneminde Anadolu kentlerinde refahsal ykselifli devam etmifltir.
Antoninuslar Dnemi (.S. 98-193)

Flaviuslar Hanedannn son yesi mparator Domitianus (.S. 81-96)un ldrlmesinden sonra, saygn bir senatr olan Nerva (.S. 96-98) tahta geti. Nerva, kendisine veliaht olarak o sralar Roma mparatorluunun en gl kiflilerinden birisi
181
olan General Traianusu gsterdi. Bylelikle i savafllara engel olmak iin devlet
ynetimine en uygun kiflinin, akrabalk iliflkileri olmasa da, bir nceki imparator
tarafndan veliaht ilan edilmesi gelenei bafllamfl oldu.
Traianus (.S. 98-117) imparator olunca tekrar fetih politikas izledi. Bu dnemde Dakia (bugnk Romanya) blgesi ele geirilerek yeni bir eyalet yaplmfltr.
Traianusun dier asker harektlar douda gerekleflmifltir. zellikle i karflklklarla bouflan Parthia zerine dzenlenen seferlerle Dou Anadolunun byk bir
ksm ele geirilmifl, Frat ve Dicle Irmaklar arasndaki blgeden Basra Krfezine
kadar olan kesim ile Arabistann, muhtelif blgeleri de Roma mparatorluuna katlmfltr. Ancak Traianusun .S. 117 ylnda Selinus (Gazipafla)da lmesi nedeniyle bu fetihler kalc olmamfl; sonraki mparator Hadrianus (.S. 117-138) zamannda snr tekrar Frat Irmana geri ekilmifltir.
Hadrianus Dnemi Roma mparatorluunun her taraf iin en grkemli dnemdir. Hadrianus, ynetimi srasnda uzun gezilere karak pek ok sorunu yerinde incelemifl ve zmfltr. Bu gezilerin iki tanesi Anadolu ilerine kadar uzanr. Bu sayede pek ok Anadolu kenti gerek imparatoru karfllamak, gerekse belli
imtiyazlar salamak sayesinde byk imar hareketlerine giriflmifltir. Hadrianus
kendisi de bu faaliyetlere katklarda bulunmufltur; rnein Karadenizin dalgalar
ile bouflan Trapezos (Trabzon)a bir dalgakran yaptrmfl, yakn zamanda deprem
geirmifl Nikaia (znik) ve Nikomedia (zmit) gibi kentlerin tekrar imar iin byk
miktarlarda para bafllamfltr.
Hadrianusun evlat edinerek yerine veliaht gsterdii Antonius Pius (.S. 138161) Dneminde zellikle bat snrlarnda Germen kabileleri ile savafllar yaplmfltr. Ayn dnemde Anadoluda meydana gelen iki ayr deprem Bithynia ve KariaLykia kentlerine zarar vermifl, imparator yklan kentlere para yardmlarnda bulunmufltur. Sonraki imparator Marcus Aurelius (.S. 161-180) ise bir filozoftu. zellikle onun zamannda memurlarn asalete gre deil, yaptklar iflin deerine gre deerlendirilmesine nem vermifltir. Ancak lmnden sonra tahta kendi olu Commodus (.S. 180-193)un gemesi ile devlet ynetimindeki becerikli evlatlklarla imparatorlarn getirdii Altn a sona ermifltir. Commodusun bir suikast ile ldrlmesi ile Antoninuslar devri sona ermifltir.
Antoninuslar devri imparatorlarnn byk ksm eyaletlerden gelen ve Roma vatandafllk hakkn sonradan elde etmifl ailelerden gelmekteydi.
Belki de bu dnemde Romal olma fikri, Latin
kkenli eski ailelerin soyundan gelmekten te,
kken nemsenmeden bir devlete ait vatandafl
olmaya doru dnflmfl; artan saylarda halk kitleleri Roma vatandafllk hakk kazanmfllardr.
zellikle memuriyetlerde ykselen ve ou yoksul veya eyalet kkenli ailelerden gelen bu yeni
zmre sayesinde yetenekli olanlar st makamlara ulaflabilmifltir. Bu sayede Roma mparatorluu
edebiyat, hukuk, bilim, mimari, sanat gibi dallarda da en st seviyesine ulaflmfltr.
Resim 7.5
Roma mparatoru
Marcus Aureliusun
Mermer bst.
stanbul Arkeoloji
Mzeleri (Foto:
Ahmet Tolga Tek)
182
Uygarlk Tarihi
Severuslar Dnemi (.S. 193-235)

mparator Commodusun ldrlmesinden sonra gene tahta kendi adaylarn geirmek zere hareket eden farkl asker birlikler arasnda bafllayan i savafl, Pannonia
Valisi iken kendisini imparator ilan eden Septimius Severus (.S. 193-211)un zaferi
ile sonulanarak bu imparatordan ismini alan Severuslar Hanedan bafla gemifltir.
Severuslar Dneminin en nemli icraat, Caracalla (.S. 211-217) Dneminde
kaleme alnan bir emirname ile Roma mparatorluu snrlar iinde yaflayan herkesin Roma vatandafl yaplmasdr. Bylece Romal ve vatandafllk hakk olmayan
eyaletli arasndaki farklar ortadan kaldrlmfltr. Severuslar Hanedanndan gelen
son imparator olan Severus Alexander (.S. 222-235)in ldrlmesi ile Severuslar
Hanedan sona ermifltir.
Asker mparatorlar Dnemi (.S. 235-284)

Lejyon: Roma ordusundaki
ana birlik. Her lejyona bir
numara, kartel fleklinde bir
standart ve bir fleref nvan
verilirdi.
Limes: Snr boyunda

kurulan kaleler ve surlardan
oluflan savunma sistemi.
Bu dnem btn Roma mparatorluunun karflklklara boulduu bir sretir.

mparatorlarn seilmesinde Romadaki Praetoria birlii ile eyaletlerdeki lejyonlarn pek ou sz sahibi olmaya alflmfl ve lke srekli i savafl durumunda kalmfltr. Bu durum snrlarn gvenliini de azaltarak imparatorluu yklma noktasna getirmifltir. Yaklaflk 50 yl sren bu srete 40a yakn kifli imparator ilan edilmifl, kimi zaman farkl yerlerde kendilerini imparator ilan eden 4-5 general arasnda savafllar srmfltr.
.S. 2.yy.n ortasndan bafllayarak Tuna ve Ren Irmaklar civarnda yaflayan barbar kabileleri, doudan gelen glerle yerlerinden edilerek, Roma topraklarna
gemeye bafllamfllardr. ou zaman limesler sayesinde pskrtlen bu aknlarn
bazlar i blgelere szmakta baflarl olmufl, ancak Romallar her seferinde stn
gelmeyi baflarmfllardr. Ancak Severuslar Dneminden bafllayarak baz kuzeyli
kabilelerin barfll yntemlerle Roma topraklarna gemesine izin verilmifltir. zellikle tarmsal blgelere yerlefltirilen bu gmenler ayn zamanda asker birliklere
katlyorlard, dolaysyla .S. 3. yy.da Roma lejyonlarnda etnik kken olarak Roma
topraklar dflna ait olan ok sayda asker bulunmaktayd.
.S. 3. yy.n ortasnda Roma mparatorluundaki i karflklklar snr gvenliini azaltnca Got kabileleri ve dier Germen kkenli halklar Tuna ve Ren Irmaklarn byk kitleler hlinde aflarak Roma topraklarn yamalamaya baflladlar. nceleri snrlarda etkili olan bu aknlar, .S. 250-260l yllara gelindiinde gittike i
blgelere ulaflmaya bafllamfltr. Got kabileleri Anadoluya da gemifl, Ephesus, Nikomedia, Nikaia gibi Bat Anadolunun nemli kentlerini ele geirerek yamalamfllardr. Got aknlar Side (Selimiye)ye kadar ulaflmfltr. mparator II. Claudius
(M.S. 268-270) tarafndan byk bir yenilgiye uratlmalar ile Got tehdidi byk
lde giderilse de, zellikle tarm arazilerinin savaflla tahrip olduu blgelerde
Roma topraklarna esirler kalabalk gruplar hlinde yerlefltirilmifltir. Bu halk topluluklar ileride Roma mparatorluunun yklmasnda etkili olacaklardr.
randa Part Hanedann ykarak gl bir devlet kuran Sasaniler de Romallarn zayflamas ile Roma topraklarn ele geirmeye bafllamfllardr. zellikle 240l
yllardan bafllayarak Frat Irman defalarca aflan Sasani birlikleri baz savafllarda
geri pskrtldyse de, .S. 260 ylnda Edessa (Urfa) yaknlarnda yaplan bir savaflta mparator Valerianus (.S. 253-260) esir edilmifltir. Sasaniler, Tarsus ve Caesaria (Kayseri) gibi nemli kentleri ele geirerek yamalamfllardr. Romaya bal vasal bir devlet olan Palmyra Krall (bugnk rdn), Sasanileri yenerek geri pskrttyse de, bu kralln kendisi, Kralie Zenobia Dneminde Msr, Suriye ve
Ankyra (Ankara)ya kadar Anadoludaki Roma topraklarn ele geirmifltir. Bu tehdit ancak mparator Aurelianus (.S. 270-275) zamannda sona erdirilebilmifltir.
Hi kuflkusuz Roma mparatorluunu bu dnemde en ok etkileyen dier bir
olay byk veba salgndr. Got gleri ile Roma topraklarna ulaflan bu salgn
zellikle metropollerde yaflayan halk etkilemiflti. mparator II. Claudiusun kendisi de dahil olmak zere Roma mparatorluunda yaflayan nfusun neredeyse 1/4
veba salgn sonucu hayatlarn kaybetmifltir.
Kendisini imparator ilan eden generaller arasnda sren i savafllar, barbar kabilelerin ve Romann komflularnn lke iine aknlar, yerel lekli isyanlar, eflkyalk, korsanlk ve byk veba salgn btn Roma mparatorluunda sosyal yapy ve flehirlerin grnmn deifltirmifltir. rnein uzun bir sredir refah ve barfl iinde yaflayan Anadolu kentleri tekrar sur inflaatlarna bafllamfllardr. Bunun
iin kimi zaman flehirlerdeki kamu yaplar sklerek acil infla edilmesi gereken
surlara tafl salanmfltr. Artk pek ok yerde ssl kamu yaplarnn yapm durmufl, flehirlerdeki mevcut kamu yaplar da bakmlar yaplamaz ve iflletilemez hle gelmeye bafllamfltr.
Savafl ve saldrlar zellikle korunmasz kylere zarar vermifltir. Bu dnemde tarmsal retimin dflmesi nedeniyle srekli ktlklar yaflanmaya bafllanmfltr. Ticaretin durma noktasna gelmesi, flehirlerin ihtiyalarn karfllayamaz hle gelmesine
neden olmuflur. Vergi toplanmasnn zaman zaman imknsz hle gelmesi nedeniyle, merkez hazine boflalmfl, parada maden ayarlarnn azaltlmas zorunlu bir
hle gelmifltir. Bu da yksek bir enflasyona neden olmufl, meta fiyatlar hzla ykselifle gemifltir.
Roma mparatoluu yklmak zereyken, mparator II. Claudius ve Aurelianusun asker zaferleri ile dfl tehditler ve i isyanlar sona erdirilmifltir. Asker alanda yaptklar yenilikler Ge Roma dnyasn flekillendirecektir. ncelikle her iki
imparator da flehirlerin savunulmas iin sur inflaatlarna destek vererek, savunmay artk birer kale grnm almfl genifl corafi alanlara yaymfllardr. Hantal kalan ve snrlar aflan barbar kabilelerine karfl koyamayan lejyonlar yavafl yavafl yerlerini ar zrhl svari birliklerine brakmaya bafllamfllardr. Bu birlikler hzl bir
flekilde, snrlardan ieri szan saldrganlara ulaflarak, tehditleri engellemeye bafllamfllardr. Savunmal kentler ve onlar koruyan svari birlikleri Ortaa dnyasnn
temellerini atmaya bafllayacaktr.
Tetrarfli Dnemi (.S. 284-324)

mparator Diocletianus (.S. 284-305) ynetimi ele aldktan sonra temelleri kendisinden nce atlmaya bafllanmfl yapsal reformlara nem vermifltir. Diocletianus
artk doal snrlarna ulaflmfl ve ok genifl bir corafyaya yaylmfl olan Roma mparatorluunun tek bir kifli tarafndan, tek bir merkezden idare edilemeyeceini
kavramfl durumdayd. Bu nedenle Antoninuslar devrindeki gibi, yetenekli bir kumandan olan Maximianusu Caesar ilan ederek kendisine veliaht yapt. Sonra Augustus payesi vererek kendisi ile ortak imparator ilan etti. Bylece Maximianus kuzey snrna mdahale edebilecei Mediolanum (Milano, talya)dan Bat Roma
topraklarn, Diocletianus ise Balkanlar ve Dou Anadoluya rahata ulaflabilecei
Nikomedia (zmit)dan Dou Roma topraklarn ynetecekti. Bylece Roma mparatorluu resm olarak ikiye blnmese de, idari anlamda Dou ve Bat olarak blnmfl oluyordu.
183
184
Uygarlk Tarihi
Resim 7.6
Roma mparatoru
Diocletianusun
Mermer Bir Bst.
stanbul Arkeoloji
Mzeleri (Foto:
Ahmet Tolga Tek)
Dioecesis: Eyaletlerin
topland byk idari blge.
.S. 293 ylnda snr gvenlii iin bu ynetim tarz biraz daha gelifltirilerek iki yeni
Caesar tayin edilmifltir. Konstantius, Galya
ve Britanyay, Galerius ise Suriye ve Msr
idare etmekle grevlendirildiler. Bylece 4l
ynetim tarz, yani tetrarfli kurulmufl oldu.
dari reformun en nemli zelliklerinden biri, Diocletianus tahta getiinde 48
adet olan eyaletlerin tamamnn blnerek,
daha kk yeni eyaletler oluflturulmas ve
saylarnn 104 gemifl olmasdr. Burada
ama zengin eyaletlerde glenerek imparator olmak zere isyan edecek valilerin
nnn kesilmesidir. Ayrca senato ve imparator eyaletleri arasndaki farkllklar kaldrlmfl; btn eyaletler 12 adet dioecesis altnda gruplandrlmfltr. Bylece idare
rahatlatlarak belirgin bir dzen iine sokulmufltur. Ayrca asker ve sivil ynetim
tamamen birbirinden ayrlmfltr.
Enflasyona karfl mali reformlar da yaplmfltr. rnein; Aizanoi (avdarhisar/
Ktahya), Aphrodisias ve dier kopyalarndan tannan ve .S. 301 ylnda kaleme
alnan Narh Emirnamesi ile imparatorluk apnda varolan her trl meta ve hizmet iin denecek en yksek fiyatlarn sabitlenmesi denenmifl; yeni tip ve birimlerde sikkeler baslarak paraya duyulan gvensizlik sona erdirilmeye alfllmfltr.
Mali durumdaki reformlar baflarl olamamfl, enflasyon ve paradaki bozulma Ge
Roma Dneminde de devam etmifltir.
Diocletianus ve Maximianus .S. 305 ylnda kendilerini emekli ederek yerlerini
Konstantius ve Galeriusa brakmfllardr. Her iki imparator da kendilerine yeni Caesarlar atayarak olaysz bir flekilde bafla geseler de, Constantiusun lm ile tekrar
i savafllar patlak vermifltir. Constantiusun olu olan ve bat ordularnn desteini
alan I. Constantinus (.S. 306-337)un, son rakibi Liciniusu, .S. 324te nce Hadrianopolis (Edirne), sonra da Krysopolis (skdar, stanbul)te yenerek ortadan kaldrmas ile Roma mparatorluu tekrar tek bir kiflinin ynetimi altna girmifltir.
Constantinuslar Dnemi (.S. 324-363)
Pagan: Hristiyanlk dini

Roma mparatorluunun
resmi dini olarak kabul
edildikten sonra Yunan ve
Roma tanrlarna ve
kltlerine tapnmay
srdrenler, Roma devleti
tarafndan dinsiz olarak
grlp pagan olarak
bilindiler.
I. Constantinus, Diocletianusun bafllatt reformlar srdrmfltr. En nemli icraat, imparatorluun tek bir baflkentten idare edilmesinin mmkn olmamas nedeniyle yeni bir baflkent kurmas olmufltur. Bu amala, corafi bakmdan olduka elveriflli bir yerde olan kk Byzantion (stanbul/Sarayburnu) kenti yeni imar faaliyetleri
ile geniflletilerek .S. 330da Constantinopolis adyla Roma mparatorluunun ikinci
baflkenti ilan edildi. Roma kentinden pek ok kamu kurumu ve memurlar buraya taflnd, ksa srede yeni baflkent, eskisini glgede brakacak kadar nem kazand.
I. Constantinus dier yandan i savafl srasnda, Roma mparatorluunda iyice
yaylmfl olan Hristiyanlara karfl toleransl davranarak onlarn desteini ald. Ynetimi sresince, zellikle din konusunda farkl dinlere inananlarn kiflisel tercihlerinde hr olduklar ve birbirlerine saygl davranmalar gerektiini bildiren pek ok
emirname yaynlad. Bylece imparatorlukta artmakta olan pagan dinleri ve Hristiyanlk arasndaki ekiflmelerin yaratt gerilimi azaltmay amalyordu.
I. Constantinus, Roma mparatorluunun idaresini Caesar ilan ettii olu ve
iki yeeni arasnda blmfltr. lmnden sonra, bunlar arasnda tekrar atflma-
185
lar meydana gelmifl, dier yeenleri ve kardefllerini yenen Constans (.S. 337-350)
ldrlene kadar Bat Romann, II. Constantius (.S. 337-361) ise Dou Romann
hkmdar olmufltur. II. Constantius kardeflinin ldrlmesi zerine Bat Roma
topraklarn da ele geirmifl, ailesinden fertleri Caesar ilan ederek idareyi ok elden srdrmeye alflmfltr. I. Constantinusun oullar vaftiz olarak Hristiyan olduklarn aka ilan etmifller ve kilise idaresini desteklemifllerdir. Bu dnemde Hristiyanlk hzla geliflmifltir. Constantinus slalesinin son imparatoru Julianus (.S.
361-363) ise pagan idi ve tapnaklara eski onurlarn iade etmek iin aba gstermiflti. Ancak Sasanilerle yaplan bir savaflta lmesi zerine Roma mparatorluunda pagan gelenek kendisi ile son bulmufltur.
Roma mparatorluu ne zaman kurulmufltur? lk imparator hanedan
hangisidir
SIRA
SZDE ve bu hanedann dnemi neden nemlidir?
Dier Ge Roma mparatorlar
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Julianusun lm zerine ordunun mdahaleleri ile bir dizi general imparator olR U Avrupadaki
mufltur. Ancak bu dnemde Hunlarn batya doru ilerlemesi ileS OOrta
kavimler yerlerinden edilerek Roma snrlarna yklenmeye bafllamfltr. mparator I.
Valentinianus, Tuna Irman aflan kabilelere karfl baflarl bir dizi savafl yapsa da,
DKKAT
sefer srasnda M.S. 375 ylnda lmfltr. Olu Valens, Visigot ve Ostrogotlarla
Trakyada karfllaflmfl, ancak M.S. 378 ylnda Hadrianopolis (Edirne) yaknlarndaSIRA SZDE
ki savaflta yenilerek ldrlmfltr. Ordunun istei ile Augustus
ilan edilen I. Theodosius, bu artan tehditlere karfl baflarl savafllar yaparak imparatorluun kurtarcs olmufltur. Theodosius .S. 395 ylnda Roma mparatorluunu
Bat ve Dou olaAMALARIMIZ
rak kalc bir flekilde oullar arasnda blmfltr.
Bat Roma mparatorluu, halk arlkl olarak Latince konuflan blgelerde kurulmufltu. Ancak kavimler gnn etkisi ile Germen kabileleri
K .S.
T 2.yy.
A P ortalarndan bafllayarak bu blgelere yerleflmeye bafllamfltr. Bu blgenin idari olarak ayrlmas .S. 286 ylnda Diocletianus tarafndan gereklefltirilmiflti. Blgenin ayrlmas
.S. 395 ylndaki blnme ile kesinleflmifltir. Baflkenti Romadan
ve
T E Ldaha
E V Z Ykorunakl
ON
kuzey snrna daha yakn bulunan Mediolanum (Milano) idi ama .S. 402de baflkent Ravennaya taflnmfltr. Bat Roma mparatorluu .S. 476 ylnda son imparatoru Romulus Augustusun taht Visigot Kral Odoacere terk etmesi ile yklmfltr.
N T E modern
RNET
Bu tarihten itibaren Germen kabileleri kendi devletlerini kurarak
Avrupa
devletlerinin temellerini atmfllardr.
Dou Roma mparatorluu ise baflkenti Constantinopolis olmak zere, imparatorluun Yunanca konuflulan blgelerinde kurulmufltur. Latince, hukuk ve kanun
metinlerinde resm dil olarak kullanlmaya devam etse de, .S. 6. yzylda resm
dokmanlardan karak yerini tamamen Yunancaya brakmfltr. Dou Roma mparatorluu varln, stanbulun 1453 ylnda Fatih Sultan Mehmet tarafndan fethedilmesine kadar srdrmfltr. Bu devlete verilen Bizans ad, tarihiler tarafndan eski Roma mparatorluu ile karfltrlmamas iin bir ayrm meydana getirmek
amac ile taklmfl modern bir yakfltrmadr. Bizans imparatorlar ve halk devletin
yklflna dek kendilerini Romal olarak grmfllerdir. Dilimize de geen Rum kelimesi aslnda Romal demektir.
S O R U
DKKAT
N N
Roma mparatorluu hangi imparator tarafndan ve ne zaman ikiye SIRA

blnmfltr?
SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
186
Uygarlk Tarihi
ROMA KLTR VE UYGARLII
N
AM A
Romallarn kurduu uygarln zelliklerini ve gnmze yansyan etkilerini reneceksiniz.
Roma Toplumunda Din
Sebasteion: Tanra Roma

ve tanrlaflmfl Roma
imparatoruna tapmak iin
infla edilen tapnak.
Resim 7.7
Ktahyadan Ele
Geen Roma
Dnemine Ait
Mermer Bir Stel
zerinde Frigya
Blgesinin Yerel
Tanrlar stanbul
Arkeoloji Mzeleri
(Foto: A. Tolga Tek)
Romallar ok tanrl yani paganistikti. Romallarn ilk kltleri Etrsk etkileri taflmayan Latium blgesinin yerel tanrlaryd. Her aile kendi koruyucu kltne zel
nem vermekle beraber dier tanrlara da tapyordu. Latin tanrlar grnflleriyle
Yunan tanrlarn andrmaktaydlar. Fakat Yunan mitlerinin Roma mitlerine dnflmesi ancak mparatorluk Dnemine doru gerekleflecektir. Erken Roma dininin
bir zellii, savafl veya dier resmi ifllerde mutlaka ncesinde tanrlar tarafndan
bu iflin kutsanp kutsanmadn lmek iin kehanetlerde bulunulmasdr. Bu
amala kesilen kurban hayvanlarnn i organlar incelenmekte, gkyzndeki
kufllarn uufllar yorumlanmaktayd.
mparatorluk Dneminde Roma imparatorlarnn bazlar yaflarken, bazlar ise
ldkten sonra tanrlafltrlmfltr. Bu klt Tanra Roma kltyle birlefltirilmifl ve
zellikle eyaletlerde geliflimi teflvik edilmiflti. rnein Ephesosda (Efes) drt ayr
imparator adna Sebasteionlar infla edilmiflti. Ankyra (Ankara)daki Augustus Tapna da bu amala yaplan bir yapdr.
Romallar, kendi inanlaryla eliflkiye dflmedii ve toplumsal sorunlara yol
amad srece ele geirdikleri yeni blgelerdeki yerel dinlere karfl toleransl
davranmfllardr. Dolaysyla eyaletlerdeki mevcut kltler geliflerek ve baflkent Roma veya dier metropollere de yaylarak varlklarn srdrmfllerdir. rnein
Anadoluda Tun andaki kkenlerini hlen koruyan pek ok yerel klt Roma
Dneminde mevcut olmay srdryordu. Ancak rnein Galyada Romallara
karfl politik rgtlenmeyi salayan Kelt dinleri sert bir biimde yok edilmifltir. Ayn flekilde tek tanr inancn savunan, dolaysyla Romann kendi kltlerini tanmayan Yahudilik ve daha sonrasnda Hristiyanlk fliddetli bir biimde cezalandrlmaya ve bastrlmaya alfllmfltr. rnein Kuds kenti, Hz. Sleyman tarafndan infla ettirilen Yahudilerin kutsal tapnann bir sebasteiona dnfltrlmesini, iine
tapnlmak zere bir Roma imparator heykeli yerlefltirilmesini Yahudilerin kabul etmemesi zerine kan isyan sonrasnda (.S. 70) Romallar tarafndan yklmfltr. Yamalanan ve yklan yaplardan bir tanesi tapnan kendisidir. Bugn bu yapdan geriye kalan tek
para Alama Duvardr ve bu gelenein de doma
sebebi bu olaydr.
.. 2. yzyldan bafllayarak Romallarn kendi tanrlar ile yabanc tanrlar arasndaki fark ortadan kalkmaya bafllamfltr. zellikle Dou dinleri ve Yunan
tanrlar Roma pantheonunda yerleflmifltir. rnein
Anadoludaki Frigya blgesinin nemli klt Kybele
de Romada Magna Mater (Byk Ana) adyla tapnm grmeye bafllamfltr. Tanrann Pessinus (Ballhisar, Eskiflehir)da bulunan tapnanda yer alan klt
imgesi (siyah bir meteor tafl) Romaya taflnarak buradaki yeni tapnaa yerlefltirilmifltir.
zellikle .S. 2 ve 3. yzyllardaki veba salgnlar, politik ve ekonomik sorunlar

ve savafllar, halk topluluklarnn dnya zerindeki hayatn niteliklerini afla grmelerine yol amfltr. nsann kendi zek ve abasyla iyi bir hayat srebileceini
savunan klasik dnem dflnce tarz terk edilmeye bunun yerine ancak bir ilahn
yardm ile baflka bir dnyada daha iyi bir hayatn onlar bekledii dflncesi yaylmaya bafllamfltr. zellikle parlak trenleri ve gizemli karakterleri ile insanlara
ekici gelen Dou dinleri, lmden sonra baflka bir dnyada ikinci bir hayat mjdeledikleri iin olduka popler olmufllardr. Bu sorunlara cevap veremeyen klasik tanrlar ise yavafl yavafl terk edilmifltir. Bu nedenle klasik pagan kltleri de deiflime giderek, synkretik tanrlar oluflturmufllard. Bylece bu kltlerin mistik
zellikleri glendirilerek dier kltlerle rekabet etmeleri amalanyordu.
Msrdan gelen sis ve Serapis klt, veya ran ve Dou Anadolu zerinden gelen Mithraizm ve Hristiyanlk .S. 2 ve 3. yzyllarda olduka yaylmfllardr. Mithraizm Roma ordusunda popler olarak Ren ve Tuna Irmaklar evresi, ngiltere
gibi blgelerde geliflmifltir. Msr kltleri Dou Akdeniz ve zellikle Anadoluda
yaygnca tapnm grmfllerdir.
Hristiyanlk, mparator Augustus zamannda Hz. sa tarafndan kurulmufltur. .S.
1. ve 2. yzyllarda zellikle fakir halk arasnda gizlice btn Roma mparatorluu
snrlar ierisinde hzla yaylmfltr. Ancak Hristiyanlar Romann dier kltlerine ve
zellikle tanrlafltrlmfl Roma imparatorlarna inanmadklar iin Roma devletinin
dflman saylarak fliddetli bir bask altna alnmfllardr. Buna ramen bu dinin poplerlii sonucu .S. 4. yzylda I. Constantinus zamannda Hristiyanlk nce serbest brakld, sonra da Roma mparatorluunun resm dini oldu. Hatta .S. 4. yzyl sonu - .S. 5. yzyl baflnda paganizm yasaklanmfl, pagan tapnaklar ve dier
mlkleri kiliseye devredilmifltir. Bu nedenle pek ok antik tapnak kiliseye dnfltrlmfltr. rnein Ankyra (Ankara)daki Augustus Tapna ve Pergamon (Bergama)daki Msr kltlerine tapnlan Kzl Avlu kiliseye dnfltrlen Anadoludaki Roma tapnaklarnn gzel rnekleridir.
Roma Mimarl
Roma mimarlnn ana hatlar Yunan ve Etrsk mimari temellerini alarak geliflmifltir. Mimarlar genellikle kamu hizmetine veya orduya alnyor, bylelikle Roma mimarlnn zellikleri baflkent Roma dflnda, eyaletlerdeki dier kamu projelerinde
de uygulanabiliyordu. zellikle Britanya (ngiltere) gibi daha nce barbar olan blgelerde yeni ele geirilen eyaletlerde Roma ordusu yollar infla etmifl, flehirleflmenin
bafllamasn teflvik etmifltir. Londinium (Londra), Colonia Agrippina (Kln) gibi pek
ok Avrupa kenti Roma Dneminde kurulmufl ve geliflmifltir. Anadoluda ise flehircilik Roma ncesi dnemde bafllad iin zaten bu tarz yerleflimler mevcuttu, ancak Romallar eflitli blgelerde mevcut kentleri gelifltirerek yeni metropoller yaratmfllardr. Ankyra (Ankara) ve Caesaria (Kayseri) bunlara rnek olarak saylabilir.
Romallar mevcut kentlerin yeni yap tipleri ile geliflmesini salamfllardr. Bugn
Trkiyedeki antik kentlerde grlen antsal mimari eserlerinin byk ksm Roma
Dnemine aittir: rnein Side, Perge, Aspendos ( de Antalya ilinde), Ephesos
(Efes), Pergamon (Bergama)dakiler gibi.
Roma Dneminde yeni kurulan kentlerin birounda Yunanllar tarafndan
keflfedilen zgara tipi planlama kullanlmfltr. Modern flehirciliin atas olan bu uygulamann Roma Dneminden kalan gzel bir rnei Nikaia (znik) kentinde hl grlebilir.
187
Synkretik: Pek ok deiflik

pagan tanrsnn kltleri ve
dolaysyla zelliklerinin
birlefltirilmesi ile ortaya
kan karflk kltler.
188
Uygarlk Tarihi
Zafer Tak: Bir zaferi

kutlamak iin infla edilen
antsal kap.
Roma Hamamlar: Sadece
ykanma amacyla snrl
kalmayan, eitim, spor ve
kltrel faaliyetler iin de
kullanlan ok meknl ve
ok amal byk yaplar.
Resim 7.8
Ankyra
(Ankara)da
Bulunan Roma
Hamamnn Plan
ve Canlandrma
izimi
Basilika: Mahkeme ve borsa

binas.
Amfitiyatro: Plan tam daire
fleklinde olan tiyatro yaps,
Trkiyede bu form nadir
olarak kullanlmfltr, yarm
daire planl
tiyatrolarn bu kelime ile
adlandrlmas yanlfltr.
Aquadukt: Suyun arazideki
eimleri ve ukur yerleri
aflmas iin infla edilen
kemerler zerinde ykselen
su kprleri.
Atriumlu ev: Odalar merkezi
ve tepesi ak bir avlunun
etrafnda yer alan ev plan
tipi.
Antsal yaplarda Romallar zellikle yksek yap formlarn uygulamfllardr.

Dolaysyla Yunan veya Etrsk tarz yekpare tafltan yaplar hl yaplmakla beraber, tula ve imento gibi malzemeler daha youn kullanlmfl, kemer, tonoz ve
kubbe gibi mimari formlar yaygnlaflmfltr. Pergamon (Bergama)daki Kzl Avlu tamam tuladan yaplan bir Roma tapnadr. Tulalarn zerleri ince mermer levhalarla kaplanarak, tafltan antsal mimari izlenimi verilmifltir. Romadaki Pantheon
yapsnn kubbesi, infla edilmifl ilk kubbeler arasndadr ve imento kullanlarak infla edilmifltir.
Romallar zellikle Roma kentinde zafer taklar infla etmifllerdir. Anadoluda
bu form, zafer amal olmayan antsal kaplar iin kullanlmfltr. Zafer taklarnn
ge dnemden bir rnei ise Constantinopolis (stanbul, Sarayburnu)de infla edilen Theodosius Takdr. Beyaztta stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi nnde temelleri bulunmaktadr, bir savafl tasvir eden kabartmalar ise Beyazt Hamamnn dfl cephesinde grlebilir. Aphrodisiasta (Geyre) bulunan Tetrapylon ise, alnl kemerler zerinde taflnan bir yapdr. Bu flehirdeki
Aphrodite Tapnann kutsal alannn girifl kaps olarak infla edilmifltir.
Romallarn mimariye soktuklar
yeni yap tipleri arasnda en nemlisi hamamlardr. Tonozlar kullanlarak infla edilen bu yksek yaplar
pek ok antik kentin en byk yaplaryd. Ankyra ve Ephesostaki hamam yaplar bu tre iyi rneklerdir.
Dier bir yeni yap tipi basilikadr. Kalabalk insan kitlelerini ierisine alabilen bu yap tipinin mimari
formu Ge Roma Dneminden itibaren ilk Hristiyan kiliseleri iin de model olarak kullanlmfltr.
Romallar Yunan tarz at nal biimindeki tiyatro yapsnn plan tipini deifltirerek yarm daire hle getirmifller ve sahne binasn tafltan infla etmeye bafllamfllardr. Aspendos (Belks, Antalya) tiyatrosu btn Akdenizde bu trn en iyi rneidir. Daha ok bat eyaletlerinde yaygn olan amfitiyatro ise tam daire veya elips
planldr. En nemli rnei Romadaki Colloseumdur.
nemli bir baflka yap tipi aquadukttr. Suyun flehirlere uzak mesafelerden taflnabilmesi iin kaynaktan gelen su ok dflk bir eimle su yollarna verilmifl, ova
ve vadi gibi derin noktalar bu su yollarnn aflabilmesi iin su kemerleri infla edilmifltir. Bu kemerlerin gzel bir rnei Aspendosta ve Ge Roma Dneminden bir
rnei ise stanbulda Valens Aquaduktnde (Bozdoan Kemeri) grlebilir. Suyun flehir iinde eflme ve evlere taksimat veya yksek noktalara kartlabilmesi
iin su kuleleri infla edilmifl; bunlara su, sifon yntemi kullanlarak sevk edilmifltir.
zel konutlarda Romallar Akdeniz etrafnda ele geirdikleri blgelerin yerel
mimarisini devam ettirmifllerdir. Dolaysyla rnein Orta Anadoluda bulunan hyklerde kerpi konut mimarisi veya Likyada tafl temelli ahflap yaplar devam etmifltir. Atriumlu evler en yaygn konut trleri arasndadr. Ephesostaki Yama
Evler bu trn gzel rnekleri arasndadr. Roma gibi byk kentlerde ise tula
189
kullanlarak infla edilen apartmanlar

zellikle daha fakir insanlarn konutlarn oluflturmaktadr. Roma konutlarnn
duvarlar, sahiplerinin gelir dzeylerine
gre deiflen kalitede boya ile yaplmfl
duvar resimleri, zeminleri ise kk tafl
taneleri ile yaplmfl mozaiklerle kaplanyordu. rnein Zeugmadan bulunan
ve Gaziantep Arkeoloji Mzesinde sergilenen mozaikler ve duvar resimleri bu
tarz konutlarn sslemeleridir.
Resim 7.9
Romann liman
kenti Ostiada
bulunan ok katl
bir apartmann
maketi.
Bina tula,
imento, kemer ve
tonoz kullanlarak
infla edilmifltir.
Roma Heykel Sanat

Romallar Yunan heykeltraflln temel olarak alp gelifltirmifllerdir. Buna karfllk
zellikle mitolojik konularda kullanlan modeller Yunan baflyaptlardr. Roma
kentleri ve resm yaplar bunlarn kopyalar ile sslenmifltir. Gerek Roma heykeltrafllnn zellikleri portre heykellerinde grlebilir. Olduka realist bir slup izleyen bu sanatta sadece nemli kifliler deil, normal halk da tasvir edilmifltir.
Roma antlar Romallarn zaferlerini vurgulayabilecekleri nemli kamusal alanlar oluflturuyordu; bu nedenle politik propaganda amal pek ok ant dikilmifltir.
rnein Roma kentinde Traianus Forumunu ssleyen antsal stun, mparator Traianusun Dacia (bugnk Romanya) blgesine yapt seferin tasvirleriyle ssldr. Her Roma flehrinde bulunan ok saydaki imparator heykelleri gene bu kategoride ele alnabilir.
Anadoluda Roma mparatorluk anda pek ok heykel atlyesi kurulmufltur. zellikle Aphrodisias veya Pamphylia heykeltrafllk okullar bunlar arasnda
saylabilir.
Roma rlyef sanatnn ok
gzel rnekleri lahitler zerinde de grlmektedir. Anadoluda retilen kabartmal lahitler Roma mparatorluunun her tarafna satlmfltr.
rnein Dokimaion (sehisar, Afyonkarahisar); Prokonnessos (Marmara Adas) ve
Aphrodisias mermer yataklarndan elde edilen kaliteli
mermer hem mimari bezemeli paralar hem de heykel ve
lahitlerin retiminde kullanlmfltr.
Roma Ordusu
Roma Ordusu Cumhuriyet Dneminde Yunan modeli (phalanks) terk edilerek
tekrar dzenlendi. Lejyon ad verilen dzenli birlikler oluflturuldu.
lk Roma ordular tamamen patriciuslardan oluflmaktayd. Fakat zamanla plepler de orduya alnmfllardr. Buna ramen Roma Cumhuriyet Dneminin sonlarna
kadar ordu etnik kken olarak Romallardan oluflan mill bir karakterdeydi. Ancak
Cumhuriyet Dneminin sonundan itibaren asker ihtiyacn karfllamak iin yaban-
Resim 7.10
Roma mparatorluk
Dneminden
Mermer Bir Lahit.
stanbul Arkeoloji
Mzeleri (Foto. A.
Tolga Tek)
190
Uygarlk Tarihi
clar da lejyonlara alnmaya ve belirli srelerle orduda hizmet vererek Roma vatandafllk hakk kazanmaya bafllamfllardr. Bu nedenle Roma ordusu, Romal olma
fikrinin ele geirilen topraklarda yaylmas iin anahtar bir rol stlenmifltir.
Roma ordusu sadece asker birliklerden oluflmaz. Roma lejyonlarnda mhendisler, mimarlar, doktorlar, zanaatkrlar ve dier mesleklerde uzmanlaflmfl kifliler
de bulunmaktayd. Bu nedenle Roma ordusu grev yapt blgelerde yol, kpr,
su kemerleri gibi kamu inflaatlarn gereklefltirmifl, bu blgelerin ekonomik olarak
kalknmasnda nemli rol oynamfltr. Ordu ayn zamanda madencilik ve maden iflleme yntemleri, seramik ve cam retimi gibi zanaatlarn yaygnlaflmasnda nemli rol oynamfltr. Ayn flekilde yiyecek ve erzak ihtiyac iin pek ok rnn de en
byk alcs olarak ordu nemli bir ekonomik pazar yaratyordu.
Roma ordusu ayn zamanda yollar zerinde istasyonlar kurarak posta hizmetlerini gereklefltirmifltir. eflitli kentlere yerlefltirilen kk asker birlikler, vergilerin
toplanmas ve polislik grevlerini de yerine getirmifltir. Roma Cumhuriyet Dneminin sonlarndan itibaren emekli askerlerin devlet tarafndan toprak verilerek yeni
kurulan kolonilere yerlefltirilmesi sayesinde, emekli olduktan sonra da problemli
blgelerde huzurun korunmasnda anahtar rol oynamfllardr. Anadoluda da rnein Pisidia (Isparta-Burdur illeri ve civar) blgesinin dalk alanlarn kontrol altnda tutmak iin bu blgede kurulan ve emekli askerlerden oluflan koloniler, bu blgenin huzurunun salanmasnda nemli olmufllardr.
Roma ordusu Cumhuriyet Dneminden itibaren siyasette nemli rol oynamfltr. Roma tarihi, bazen iki veya daha fazla generalin devlet ynetimini ele geirmek
iin savaflmalaryla kan i savafllarla doludur. zellikle .S. 3. yzylda younlaflan bu geliflme nedeniyle, orduda disiplin azalmfl, askerler imparatorlar istedikleri gibi ynlendirmeye, semeye veya tahtan indirmeye bafllamfllardr.
.S. 2 ve 3. yzyllarda giderek artan sayda yabanc, Roma ordularna alnmaya
baflland. Bylece Roma snrlarnn korunmas Romal olmayan unsurlarn orduda
ykselmeleri ile onlarn eline geti. zellikle .S. 3. yzylda Roma askerleri evlenme hakk kazanarak, kendilerine ekonomik zorluklar nedeniyle denemeyen maafllarna karfllk olarak henz emekli olmadan nce datlan topraklara yerleflmeye baflladlar. Bu durum ifllenemeyen genifl arazilerin tarma almasn salamakla ve Ortaan tmar sistemini oluflturmakla beraber, Roma ordusunun hareket
kabiliyetini azaltmfl; zellikle svari birlikleriyle Roma snrlarna gemeye bafllayan kabilelerin zapt edilmesini imknsz hle getirmifltir.
Roma Hukuku
lk Roma kanunlar krallk dneminde ortaya kmfltr. Cumhuriyet Dneminde
Roma hukukunun temel tafl olarak aile, bor, ceza, miras hukuklarn dzenleyen
ve .. 450 ylnda kartlan 12 levha kanunu ile yazl hle gelmeye bafllayan Roma kanunlar, Roma Cumhuriyetinin son yllarnda farkl kategorilerde konulara
cevap verebilecek genifl bir hle ulaflmfltr. Bu dnemde kanun koyma yetkisi senatoda idi. Konsl yardmcs olan praetorlar yarglk grevini stlenerek kanunlarda belirtilen hukukun yorumlanmasn ve uygulanmasn salamfllardr. Zanllarn kendilerini savunabilmesi iin avukatlk meslei ortaya kmfltr. nl hatip Cicero, devlette eflitli kademelerde hizmet vermifl olsa da ana meslei avukatlkt.
eflitli davalarda yapt savunma konuflmalar gnmze ulaflmfltr.
mparatorluk Dneminde senato kanun kartmaya devam etmifltir. Ancak imparator emirleri (Constitutio) de kanun hkmnde saylmfltr. mparator Diocletianus dneminden itibaren btn kanun yapma yetkisi imparatorda toplanmfltr. m-
191
paratorlarn emirnameleri Ge Roma Dneminde bir araya getirilerek kodexler hlinde yaynlanmfltr. Bugn Batl devletler ve Trkiyenin kulland kanunlar, eski
Roma hukukunun gnmz flartlarna gre uyarlanmas ile kaleme alnmfltr.
Roma Ekonomisi
Roma Cumhuriyet Dneminde patricius kesiminin talya ve eyaletlerde byk
topraklar ele geirmesi, krsal alanlardan flehirlere g eden, topraksz, iflsiz ve vasfsz proleteria snfn oluflturmufltu. mparatorluk Dneminde zellikle Augustusun reformlar bu sosyal rahatszlk yaratan durumun zmn hedeflemifltir.
Yeni kurulan koloni kentleri ile emekli askerler ve topraksz vatandafllarn eyaletlere yerlefltirilmesi teflvik edilmifl, borlarn affedilmesi ile zor durumdaki fakir halk
rahatlatlmfl, yeni ifl sahalar alarak bunlara ifl bulma yollar denenmifltir.
Diocletianusun reformlarna kadar olan srete, ierisinde asker bulunan eyaletler ve Msr gibi zengin baz blgelerin vergileri imparator hazinesine gidiyordu.
talya ve asker bulunmayan eyaletlerin gelirleri ise senato kasasnda toplanmaktayd. mparator gelirleri ayrca tahl satfllarndan alnan yzdeler ve madencilik haklarnn ak artrmayla verilmesi gibi yntemlerle gelifltirilmiflti. mparatorluk kasas ncelikle ordunun gereksinimlerini karfllamakta, ama dier yandan pek ok kamu harcamasnn finansmannda da kullanlmaktayd. rnein eflitli depremlerde
zarar gren Anadolu kentlerinin tekrar inflas iin imparatorluk kasasndan bafllarda bulunulmufltur. Senato kasas ise memur maafllarnn denmesi ve senato
eyaletlerindeki kamu harcamalarnn finansman iin kullanlmaktayd. Zaman
iinde btn maafllar imparatorluk kasasndan denmeye bafllanmfltr.
Roma mparatorluunun tccarlar, arlkl olarak Akdeniz ve Bat Avrupadaki Roma topraklarnda oluflan barfl ortamndan faydalanarak uzun mesafeli ticaret
yapar duruma gelmifllerdir. Arkeolojik kazlarda ayn retimhanelerde retilmifl
benzer metalarn birbirlerinden binlerce kilometre uzaklktaki noktalarda ele gemeleri hi flaflrtc deildir. Ancak ticaretin dier bir yn snrlar dflna uzanmaktadr. Baltk Denizi kysnda retilen amber ve krkler imparatorlua taflnmfl,
bunlar karfllnda cam, metal ve para denmifltir. Ayn flekilde kervan yollar yardm ile dounun ipei ve baharat batya taflnmfltr. Bugn bu ticaretin izlerini
in gibi yerlerde ele geen Roma sikkelerinde grebilmekteyiz. Asya ticareti Kzldenizden bafllayarak deniz zerinden de srdrlmfltr. Hindistan kylarnda
Romallarn kurduu pek ok ticaret istasyonu saptanmfltr. Msr zerinden ve kylardan kle, egzotik hayvan ve deerli eflya ticareti iin Afrika ilerine kadar
uzanan ticaret rotalar kurulmufltur.
Roma Dneminde parann dzenli ve kaliteli baslmas, vergilerin toplanabilmesi, imparatorlua gelir getiren sektrlere yatrmlar yaplmas sayesinde, cumhuriyetin zenginleflmesi ile .. 2. yy.da artan fiyatlar, .S.
3. yy. ortas krizine kadar hemen hemen sabit kalmfltr. .S. 3. yy.da yaflanan siyasal kriz ve ekonomik sonular, parann maden ayarlarnn dflrlmesi gibi
nedenler yksek bir enflasyona neden olmufltur. Ge
Roma Dnemi boyunca bu buhran srmfltr.
Resim 7.11
Roma Dnemine
Ait Bir Kaptann
Mezar Steli
stanbul Arkeoloji
Mzeleri (Foto.
Ahmet Tolga Tek)
192
Uygarlk Tarihi
Romallar ak artrmalar, hisse senetleri, bonolar ve bankalar, devlet gvenceli krediler, ipotek gibi gnmz ekonomisinde yer alan faaliyetlerin hepsini kullanmfllardr. Bunlarn hepsi daha nceki devirlerde ortaya kmakla beraber, Roma Dneminde her yerde yaygnca kullanlan sistemlerdir.
Roma Dneminde byk teknolojik icatlar yaplmamfl olsa da mevcut bilgilerin endstriyel uygulamas yaygnlaflmfltr. rnein Ge Hellenistik Dnemde
Lbnan kylarnda keflfedilen camn flenerek hzl retimi teknii, Augustus zamannda hzla btn Roma topraklarna yaylmfl ve kolaylaflan retim sayesinde
cam yaygn ve ucuz bir meta hline gelmifltir. Roma Dneminde ortaya kan
pencere camlarnn mimariye etkisi bile bu tek daldaki retim kolaylaflmasnn
gstergesidir. Bir baflka rnee bakacak olursak, Klasik Dnemden beri varl
bilinen sifonlarn Roma Dneminde yaygn kullanm sayesinde, yksek noktalara su taflmak kolaylaflmfltr. Sifonlar maden iflletmelerinde su tahliyesini kolaylafltrmfl ve daha derin madencilik yaplmas mmkn hle gelmifltir.
Her ne kadar asl ama asker olsa da, Romallar her gittikleri yerde yollar infla
etmifllerdir. Bu yollar asker birliklerin ve tehizatlarnn sevkiyatn kolaylafltrmakta, ayn zamanda blgedeki yerleflimlerin ekonomik olarak Roma topraklarndaki
dier yerlere balanmasn da salamakta idi. Yollar zerinde kurulan hanlar ve
polis karakollar sayesinde uzun mesafelerde gvenli yolculuklar mmkn olmufltur. Romallarn gene bu yollar kullanarak ifllettii olduka dzgn bir posta sistemleri de bulunmakta idi.
Roma Kltrnn Gnmze Etkileri

Romallarn gnmze etkisi pek ok alanda hissedilebilir. zellikle Bat kltr
temellerini Roma Dnemine balamaktadr. Bunda ana neden kuflkusuz corafi
olarak Romallarla ayn topraklar paylaflmaktan ok, ngilizce, Franszca, Almanca
gibi pek ok Avrupa dilinin Latinceden geliflmifl olmasdr. Latince, Batda Orta
alarda din, edebiyat, kltr ve bilim dili olarak kullanlmaya devam etmifl, bu
nedenle Roma Dneminden kalan pek ok yazl eser muhafaza edilerek, adafl
bilim ve Bat Edebiyat bu temeller zerinde flekillenmifltir.
Romallar bilim tarihinde nemli kefliflere imza atmamfl olsalar da, mevcut bilginin, zellikle kendilerinden nceki Yunan kltrnn kefliflerinin pratie geirilmesi ve yaylmasnda byk rol oynamfllardr. Bu nedenle gnmzde zellikle fen bilimlerinde pek ok bilimsel terim hl Latincedir. rnein tp gibi dallarda Roma Dneminin bilimsel eserlerinin slam dnyasna da byk etkileri olmufl,
baz Roma Dnemi yazl eserleri sadece Arapa evirileri ile gnmze ulaflabilmifl, Arapa nshalar sonradan Avrupa dillerine evrilmifltir.
Pek ok Ortaa devleti kendisini Romann devam ilan etmifltir. Bu nedenle
Roma kanunlar, Roma Dneminde temelleri bulunan devlet kurumlar ve devlet
ynetim modelleri, Avrupa tarihinde pek ok kere denenmifltir. Trkiye Cumhuriyeti de, Batl devlet ynetim fleklini esas ald iin bizim kanunlarmz ve devlet
kurumlarmz da Roma modelinde infla edilmifltir.
Roma sanatnn nemli eserleri, Roma Dnemi kentleri, gnmze pek ok rnei ile ulaflmfltr. Bu eserler, gnmze ulaflan edebiyat rnleri ile beraber Rnesans gibi fikir ve sanat akmlarnn domasna neden olmufllardr. rnein Roma Dneminden kalan resim ve heykel rnekleri, talyadaki Rnesans sanatlar
iin modeller olmufllardr. Rahatlkla denilebilir ki Bat sanat Roma Dnemi mirasn temel alarak, bunun zerine infla edilmifltir.
193
Mimaride pek ok form Roma Dnemi temellerinden geliflmifltir. rnein malzeme olarak imento ve tula
daha nceden bilinse de, bunlarn yaygn kullanm ilk kez Roma Dneminde denenmifl ve gnmzde de devam
etmektedir. Dolaysyla ok katl yaplarn yaygnlaflmas Roma Dneminde
bafllamfl ve srmfltr. Vitrivius gibi
Roma Dnemi mimarlarnn yazl eserleri ve Pantheon gibi gnmze ulaflan
Roma Dnemi binalarnn kendileri Ortaalarda ve gnmzde mimariye ilham vermifltir.
Grld gibi Romallarn etkisi gnmzde sadece geriye braktklar arkeolojik kalntlar ve mzeleri ssleyen
eserler ile deil, ayn zamanda kltrel ve
bilimsel etkileri ve devlet ynetimi ve kurumlar vastasyla da srmektedir.
SIRA SZDE
Romallarn mimariye kazandrdklar yeni yap tipleri ve ifllevleri nelerdir?
Resim 7.12
Roma Kentindeki
Pantheonun
Ksmn ve
Kubbesini Gsteren
Yalboya Tablo.
G. P. Panini
tarafndan 1734 yl
civarnda yaplmfltr
ve Washingtonda
Ulusal Sanat
Galerisinde
(National Gallery of
Art) sergilenmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
194
Uygarlk Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
leler ve dier dflmanlar i savafl nedeniyle zayflamfl Romallara karfl baflarl olmaya baflladlar. .S. 3. yzyln sonunda yaplan idari reformlarla lke iindeki karflklk azaltld. Buna karfllk Roma imparatorlarnn mutlak gc iyice
pekiflti.
.S. 4 ve 5. yzyllarda Roma mparatorluu lke iinde byk sosyal deifliklikler yaflad. Hristiyanlk hzla yaygnlaflarak devlet dini haline
dnflt. Ancak Kavimler G zellikle imparatorluun Bat yarsnda iyice yayld. Giderek
Germen kkenli halklarla mevcut Latince konuflan halk topluluklarndan oluflan imparatorluun Bat yars ile, arlkl olarak Yunan kkenli ve Yunanca konuflan Dou yars arasndaki
farklar oalmaya bafllad. nce Constantinopolisin ikinci bir baflkent ilan edilmesi ile, .S.
395te de kesin olarak mparatorluun ikiye blnmesi ile bu farkllklar keskinleflti. Artk devlet dini olan Hristiyanlktaki mezhep ayrlklar
bu politik ve corafi blnmeyi izledi. Bat Roma mparatorluu .S. 476da ykld. Dou Roma mparatorluu ise Ortaalarda varln srdrd. Bu devlet, tarihiler tarafndan Bizans
adyla adlandrlmfltr.
Roma kentinin kuruluflunu, Romann Kraliyet

ve Cumhuriyet dnemlerini ve btn Akdeniz ile
yakn evresini ele geirmesini reneceksiniz.
Roma kenti efsanelere gre Remus ve Romulus
tarafndan kurulmufltur. Halk talyadaki Latium
Blgesinin yerli halk olan Latinlerdir. Ancak
kent bir sre sonra Etrskllerin kontrolne geerek Etrsk kkenli krallarn ynettii kk
bir kraliyetin merkezi olmufltur. Romallar ..
509da Roma Cumhuriyetini kurdular. Roma
Cumhuriyeti evredeki kentlerde ittifaklar yaparak ksa bir srede talyann tamamn ele geirdi. Sonra Kartacallar yenerek Bat Akdeniz ve
Kuzey Afrikada genifl blgelere hakim oldu. Ayn zamanda Balkanlarda da topraklarn geniflletti. .. 1. yzyla kadar olan srete Romallar
Dou Akdenizde de topraklar elde ettiler. Roma
Cumhuriyeti politik ekiflmeler sonucunda kan
i savafllar nedeniyle ykldnda Akdenizin neredeyse tamamna hkimdi.
Romann nemli bir imparatorlua dnflm
srecini reneceksiniz.
savafllardan galip kan Octavianus, Augustus
adyla ilk Roma imparatoru olmufltur. Roma imparatorlar senato ve halkn politik gcn kstlayarak mutlak bir ynetime getiler. Genellikle
ordunun etkisiyle veya ordu ierisinden seilen
Roma imparatorlarnn hkimiyetinde, .S. 1 ve
2. yzyllarda Romallar egemenliklerini Avrupa
ilerine ve Akdenize komflu geri kalan yerlere
yayarak Roma mparatorluunun en genifl snrlarna ulafltlar. Kimin imparator olacann saptanmas iin zaman zaman kan ksa sreli i savafllara ramen lke iinde genel bir barfl havas hakimdi. Bu nedenle bu dnemde imparatorluk genelinde yaflanan ekonomik refah sayesinde flehirler geliflti, grkemli eserlerle donatld.
.S. 3.yy.dan bafllayarak imparatorlarn tayininde
ordunun farkl birimlerinin sz sahibi olmak istemesi Roma mparatorluundaki huzuru bozdu. Tekrar youn i savafllar yaflanmaya bafllad,
imparatorluk ayn anda hkm sren farkl imparatorlarn elinde blnmeye bafllad. Bununla
birlikte Kavimler Gnn basklar Roma snrlarnda hissedilmeye bafllad. Snrlar aflan kabi-
N
A M A
Romallarn kurduu uygarln zelliklerini ve

gnmze yansyan etkilerini reneceksiniz.
Din: Romallar ok tanrl dinlere tapyorlard.
Buna karfllk ele geirdikleri topraklarda Roma
politikasyla eliflmedii srece yerli halkn dinsel tercihlerine karflmamfllardr. Roma mparatorluk ann baflnda ortaya kan Hristiyanlk
ilk bafllarda yadrganmfl ve zaman zaman yasaklanmfltr. Ancak halk arasnda hzla yaylan bu
din, Ge Roma Dneminde devletin resm dini
olmufl, gene ayn dnemde ok tanrl dinlere tapnmann yasaklanmasyla Roma mparatorluunda izin verilen tek din haline dnflmfltr.
Mimarlk: Romallar ynettikleri yerlerde yollar ve ticaret rotalar oluflturarak flehirlerin geliflmesini salamfllardr. Asker veya ekonomik
anlamda stratejik yerlerde yeni flehirler de kurmufllardr. zellikle tula, imento gibi ucuz ve
hafif yap malzemelerini, kemer, tonoz gibi taflyc yntemlerle beraber kullanarak ok katl
yksek yaplar yapabilmifllerdir. zellikle imparatorluun refahnn yksek olduu dnemlerde kamu harcamalarnn dikkatli kontrol ve
doru planlanmasyla Roma mparatorluunun
btn flehirleri grkemli, antsal kamu yaplarna kavuflmufllardr.
Heykel: Romallar Dneminde Yunan heykeltrafllnn bafl yaptlarnn kopyalar pek ok
yerde retilmifl olsa da, zellikle portre heykelciliinde Romallar ok stn yaptlar meydana getirmifllerdir. Heykeltrafllk ve dier sanatlar zaman zaman imparatorluk politikalarna uygun
olarak, politik mesajlar veren eserler de retmifllerdir.
Ordu: Lejyonlar fleklinde rgtlenen Roma ordular, disiplin ve iyi bir eitime sahip olarak ilk
bafllarda girdikleri hemen hemen btn savafllar kazanmfllardr. Barfl zamanlarnda ordu, vergilerin toplanmas, yollar ve kamu yaplarnn inflaatlar gibi kamu projelerinde alfltrlarak Roma uygarlnn hzla yaylmasnda ana ara olmufltur. Dier yandan Roma ordusu Cumhuriyetin sonunda ve mparatorluk Dnemi boyunca
politikaya karflmfl; zaman zaman Roma mparatorlarn belirler veya kendi ierisinden kartr
hle gelmifl ve bu nedenle i savafllarn kmasna neden olmufltur. Ge Roma Dneminde orduya alnan askerlerin arlkl olarak yabanc
kkenli olmaya bafllamalar ve svari saldrlarna karfl Roma asker birliklerinin hantal kalmas
nedeniyle Kavimler G srasnda ok sayda
kabile Roma topraklarna g ederek kendi devletlerini kurmufllar ve Bat Roma mparatorluunu ele geirmifllerdir.
Hukuk: Cumhuriyet Dneminde senato kararlar ve mparatorluk Dneminde imparator emirleri kanun olarak saylmfl ve yazl hle geirilmifltir. Bu kanunlar gnmzde Batl devletlerin kulland kanunlarn temelini oluflturmaktadrlar.
Ekonomi: Roma Cumhuriyet Dnemi, savafllarn maliyeti ve toplumsal ekiflmeler nedeniyle
ekonomik anlamda alkantl gemifltir. Roma
mparatorluk Dneminin bafllarnda salanan
barfl ortam ve yollar ile ticaret rotalarna verilen
nem sayesinde ekonomi hzla geliflmifl, serbest
ticaret ortam, flehirlerin ve dier yerleflimlerin
refah iinde yaflamasn salamfltr. Ge Roma
Dneminin siyasal ve asker sorunlar ekonominin ciddi skntlar iine dflmesine neden olmufl,
195
para deer kaybederek enflasyon ortaya kmfltr. Roma mparatorluunun son dnemindeki
asker dzenlemeler, Ortaalarn feodal ekonomik sistemine geilmesine neden olmufltur.
Roma kltrnn gnmze etkileri: Grsel
sanatlar, mimari, edebiyat, bilim ve dier pek
ok dalda Roma Dneminden kalan eserler gnmz uygarlnn temellerini oluflturmakta ve
etkileri srmektedir. Devlet ynetimi, idare, kanunlar, ekonomi ve dier konularda da Roma temelleri zerine infla edilmifl sistemler bugn varlklarn srdrmektedirler.
196
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, Roma Cumhuriyetinin talyadaki egemenlii ele geirirken kulland yntemlerden biri deildir?
a. Komflu kentlerle ittifaklar oluflturmak
b. Ele geirilen kentlerde yaflayanlara vatandafllk
haklar tanmak
c. Stratejik noktalara, emekli askerler ve Roma vatandafllarn yerlefltirek koloniler kurmak
d. Dzenli ordu ve askeri seferlerle toprak ele
geirmek
e. Komflu devletlerden parayla toprak satn almak
2. Afladakilerden hangisi Pn Savafllar srasnda Romallar tarafndan Kartacallardan alnan topraklar arasnda yer almaz?
a. Sicilya
b. Sardinya
c. spanya
d. ngiltere
e. Kuzey Afrika
3. Afladakilerden hangisi Romallarn gnmze olan
etkilerinden biri deildir?
a. Batl kanunlarn temellerinin atlmas
b. Kadn erkek eflitliinin salanmas
c. Tek tanrl dinlere geifl
d. Roma Dnemi sanatnn gnmzdeki etkileri
e. Mimaride tula, imento gibi malzemelerin yaygn olarak kullanlmas
4. Afladakilerden hangisi Roma Cumhuriyetinin sonunu getiren i savafllarda etkin rol oynamfltr?
a. Romulus
b. Diocletianus
c. Julius Caesar
d. I. Constantinus
e. Hadrianus
5. Afladakilerden hangisi Roma mparatorluunda
.S. 3. yzylda yaflanan buhrann nedenlerinden biri
deildir?
a. Constantinopolisin ikinci baflkent ilan edilmesi
b. Gotlarn Tuna Nehrini aflarak Roma topraklarna girmeleri
c. Enflasyon ve ekonomik kfl
d. Byk veba salgn
e. Asker kkenli imparatorlarn seilmeleri srasnda kan i savafllar
6. Afladakilerden hangisi Roma Dneminin tipik yaplarndan biri deildir?

a. Basilikalar (Mahkeme ve borsa binalar)
b. Hamamlar
c. Tiyatrolar ve amfitiyatrolar
d. Aquaduktler (su kprleri)
e. Piramitler
7. Afladaki Roma eyaletlerinden hangisi Anadoluda
yer alr?
a. Britanya
b. Sicilya
c. Bithynia
d. Mouritania
e. Galya
8. Afladakilerden hangisi Roma mparatorlarndan biri
deildir?
a. Cicero
b. Augustus
c. Hadrianus
d. Traianus
e. Valens
9. Afladaki antik kentlerinden hangisi Trkiyede
deildir?
a. Pergamon
b. Attaleia
c. Side
d. Mediolanum
e. Ephesos
10. Proletaria ne demektir?
a. Toprak sahiplerin oluflturdu sosyal snftr.
b. Roma ordusunun sekin bir birliidir.
c. fiehirlerde yaflayan yersiz, yurtsuz ve vasfsz kiflilerden oluflan sosyal snftr.
d. Para gcyle soyluluk sanlar elde eden sosyal
snftr.
e. Devleti ynetmek iin seilen kiflidir.
197
Okuma Paras
Pliniusun Mektuplarndan Semeler:

Gen Plinius, devlet grevlilii srasnda yazd veya
kendisine gelen eflitli mektuplar 10 kitap halinde Epistulae (Mektuplar) adyla kitaplafltrmfltr. Bunlardan
10. kitap Pliniusun Anadoluda grev yapt sreye
ait mektuplardan oluflur. Gen Plinius .S. 111-113 yllar arasnda Bithynia Eyaletinde (Sakarya Irmann
batsndan Marmara ve Karadeniz kylarna uzanan,
yaklaflk Bursa, zmit illeri ve yakn evresini kapsayan
blge) valilik yapmfltr. Bu mektuplar bize Anadoluda
Prusias (Bursa), Nikaia (znik), Nikomedia (zmit) gibi
Roma Dnemi flehirlerinde yaflanan eflitli sorunlar
gsterdii gibi, Roma tarihi asndan da imparatorun
artk mutlak bir gce kavuflmufl olduunu, ve valilerin
en basit olaylarda bile kendisine danflmadan karar vermeye ekindiklerine iflaret etmektedir. Dier yandan
bu mektuplar sayesinde byk kamu projelerinin finansmann mmkn olduunca merkezi hkmet tarafndan deil, bizzat yerli halkn katklaryla gereklefltirildiini gryoruz. Ayrca Mektup 34den de grlecei gibi, Romallar yerli halkn siyasal gruplaflmalara girmeleri ve i huzursuzluklar kmasn kesin bir
flekilde istemiyorlar.
Afladaki mektup rnekleri, Gen Pliniusun Anadolu
Mektuplar, (ev. idem Drflken ve Erendiz zbayolu), Yap Kredi Yaynlar, 1999, stanbul isimli yayndan ksaltlarak kullanlmfltr.
Mektup 23: Pliniusdan mparator Traianusa,
Efendim, Prusiasllarn (Bursa) harabeye dnflmfl eski bir hamamlar var. Buray hoflgrnze snp onarmak istemifllerdi. Ancak ben bir yenisinin yaplmas gerektiini dflnyorum. Bu ifl iin elimize flu kaynaklardan para geecek: ilk olarak zel flahslardan flimdiden
bafl toplamaya baflladm. kincisi burann halk hazineden zeytinya masraflar iin kulland paray hamamn yapmna harcamaya raz. Her fleyden te kentin saygnl ve senin ann grkemi byle bir yap
gerektirir.
Mektup 24: mparator Traianusdan, Pliniusa,
Yeni bir hamamn yapm Prusiasllarn gcn aflacak
bir yk olmayacaksa, onlarn bu arzusunu yerine getirebiliriz, ama bu yzden yeni bir vergi ykmllne
girmemeleri ve zorunlu amalar iin ayrlan gelirden
daha fazla harcamamalar kofluluyla.
1. e
Kaynak: Plinius (1999). Gen Pliniusun Anadolu

Mektuplar, (ev. idem Drflken ve Erendiz zbayolu), Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
2. d
3. b
4. c
5. a
6. e
7. c
8. a
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Roma Cumhuriyetinin

talyada Milli Birlii Salamas konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Roma Cumhuriyetinin Bat
Akdenizde Egemenlii Ele Geirmesi
Yantnz yanlfl ise Roma Kltrnn
Gnmze Etkileri konusunu tekrar okuyunuz
Yantnz yanlfl ise Roma Cumhuriyetinde
Karflklk ve Cumhuriyetin kfl konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Asker mparatorlar Dnemi
Yantnz yanlfl ise Roma Mimarl konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Roma mparatorluu
Yantnz yanlfl ise Roma Cumhuriyetinde
Sosyal Yap ve Devlet Ynetimi konusunu
tekrar okuyunuz.

Sra Sizde 1
Roma kenti halk arlkl olarak Latinlerden ve Etrsklerden oluflmaktadr. .. 509 ylnda Latinler, Etrsk
idaresine isyan ederek kraliyet ailesini Roma flehrinden
kovmufl ve Roma Cumhuriyetini kurmufllardr.
Sra Sizde 2
Roma kentinde kraliyet ynetimi ykldktan sonra yeni
kurulan devlet ynetim sistemi bir cumhuriyetti. Bu
cumhuriyetin en nemli kurumu, yeleri patriciuslardan tarafndan oluflturulan Comitia Curiata idi. Bu meclis btn devlet grevlilerin atamalarn yapmakta ve
kanunlar kartmaktayd.
198
Uygarlk Tarihi
Sra Sizde 3
Roma mparatorluu Augustusun imparator unvann
kullanmas ile .. 27 ylndan itibaren bafllatlr. lk imparatorluk hanedan Julius Cladiuslardr ve .. 27 - .S.
68 yllar arasnda egemen olmufllardr. Bu hanedann
dnemi Roma imparatorluk tarihi ve uygarl iin altn
bir adr. Roma edebiyatndan mimarisine pek ok konuda nemli geliflmeler kaydedilmifltir. zellikle eyaletler, rnein Anadoluda bulunan blgeler ve kentler,
barfl ortam sayesinde artan bir refah seviyesine kavuflmufllardr. zellikle flehirlerde yaflayan zengin kesim
valilerin tavsiyesiyle, Roma ordusundan terhis olan eyalet kkenli askerler ise kanun yolu ile Roma vatandafllk haklar kazanmaya bafllamfl ve daha st seviyelerde
grevlere gelerek Roma Devletinin idaresinde rol oynamaya bafllamfllardr.
Sra Sizde 4
Roma mparatorluu, I. Theodosius tarafndan .S. 395
ylnda Bat ve Dou olarak kalc bir flekilde oullar
arasnda blnmfltr.
Sra Sizde 5
Romallarn mimariye soktuklar yeni yap tipleri arasnda en nemlisi hamamlardr. Hamamlar, sadece ykanma amacyla snrl kalmayan, eitim, spor ve kltrel
faaliyetler iin de kullanlan ok meknl ve ok amal byk yaplardr.
Dier bir yeni yap tipi basilikadr. Bunlar, mahkeme ve
borsa binas olarak hizmet vermektedirler. Kalabalk insan kitlelerini ierisine alabilen bu yap tipinin mimari
formu Ge Roma Dneminden itibaren ilk Hristiyan kiliseleri iin de model olarak kullanlmfltr.
Daha ok bat eyaletlerinde yaygn olan amfitiyatrolar,
plan tam daire veya elips fleklinde olan tiyatro yaplardr. Dier bir nemli yap tipi aquadukttr. Suyla ilgili bu yaplar, suyun arazideki eimleri ve ukur yerleri
aflmas iin infla edilen kemerler zerinde ykselen su
kprleridir. Romallar zellikle Roma kentinde zafer
taklar infla etmifllerdir. Bu yaplar, bir zaferi kutlamak
iin infla edilen tek ya da kemerli antsal kaplardr.
Akflit, O. (1985). Roma mparatorluk Tarihi, stanbul

niversitesi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul.
Deighton, Hillary J. (1999). Eski Roma Yaflantsnda
Bir Gn, (ev. Hande Kkten Ersoy), Homer
Kitapevi, stanbul.
Demirciolu, H. (1987). Roma Tarihi-I Cilt: Cumhuriyet, (2. Bask) Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Plinius (1999). Gen Pliniusun Anadolu Mektuplar,
(ev. idem Drflken ve Erendiz zbayolu),
Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
Price, S.R.F. (2004). Ritel ve ktidar, Kk Asyada
Roma mparatorluk Klt, (ev. Taylan Esin),
mge Kitapevi Yaynlar, Ankara.
Strabon (1987). Corafya-Anadolu (Kitap XII, XIII,
XIV), (ev. Adnan Pekman), Arkeoloji ve Sanat
Yaynlar, stanbul.
Thorpe, M. (2002). Roma Mimarl, (ev. Rfat
Akbulut), Homer Kitapevi, stanbul.
Wheeler, M. (2004). Roma Sanat ve Mimarl, (ev.
Zeynep Koel Erdem), Homer Yaynevi, stanbul.
UYGARLIK TARH
8
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Bat Roma mparatorluunun yklmasndan sonra Erken Ortaada Avrupada ortaya kan siyasi ve kltrel dnflmler nelerdir,
Feodal sistemin ve malikne sisteminin iflleyifli nasldr,
Papalk gcnn imparatorluk makamnca snrlandrlmas hangi nedenle i
atflmalara sebep olmufltur,
11-12. yzyllarda Fransa, ngiltere ve Almanyadaki politik geliflmeler nelerdir,
Yzyl Savafllarnn ve byk Veba Salgnnn Fransa ve ngilteredeki siyasi
ve ekonomik etkileri nelerdir,
Ortaa kltr ve uygarlnn genel zellikleri nelerdir, sorularna yant verebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Cluny Reformu
Etat Generaux
Fief
Kardinaller Kurulu
Serf
Magna Carta
Missi dominici
Simoni
indekiler
Uygarlk Tarihi
Ortaa Avrupa
Tarihi ve Uygarl
(5-15. Yzyl)
ERKEN ORTAA (5-11. YY.)

ASIL ORTAA (11-14.YY)
GE ORTAA (14-15.YY)
ORTAA KLTR VE
UYGARLII
Ortaa Avrupa Tarihi ve

Uygarl (5-15. Yzyl)
ORTAA KAVRAMI
Ortaa kavram ilk olarak Rnesans Dnemi tarihilerince kullanlmfltr. Bat Roma mparatorluunun kflnden (.S. 476) Batnn yzyllar boyunca unuttuu
antik deerlerle yeniden tanflabildii Yeniden Doufl anlamna gelen Renaisance
(Rnesans) Dnemine kadar srd genel olarak kabul edilir. Batl tarihilerin
18. yzyln ortalarna kadar kardklar bu dnemin bitifl tarihi, Trk tarihiler tarafndan Bizans Konstantinopolisi (stanbul)nin fethedildii 1453 yl kabul edilir.
Bu dnemin ne zaman bafllad ve sona erdii konusunda grfl ayrlklar olmasnn dflnda, Ortaalar Avrupasnda ortaya kan sosyopolitik ve sosyoekonomik kurumlarnn genel karakteristiinde de blgeden blgeye farkllklar gsterdii unutulmamaldr.
Bin yllk bir dnemi kapsayan Ortaan ara dneminin siyasi ve ekonomik kurumlar balamnda birbirinden farkl zellikler tafld gerei gz nnde tutularak Erken Ortaa (5-11. yzyllar), Asl Ortaa (11-14. yzyllar) ve
Ge Ortaa (14-15. yzyllar) olarak e ayrlmas mmkndr.
ERKEN ORTAA (5-11. Yzyl)
N
A M A
Bat Roma mparatorluunun yklmasndan sonra Erken Ortaada Avrupada ortaya kan siyasi ve kltrel dnflmleri reneceksiniz.
Kavimler G
.S. 4. yzyln bafllarnda Roma imparatorluk snrlarnn dflnda skandinavyada
yaflayan Germen kavimleri, nfus artflyla balantl olarak kaynaklarn yetersiz kalfl yznden daha gneye Roma mparatorluunun Ren-Tuna hattndaki snrlarna yldlar. Orta Asyal Hun Trkleri batya doru yryfle getiklerinde Germenlerden Ostrogotlar (Dou Gotlar) ve Visigotlar (Bat Gotlar) ile karfllafltlar.
Hunlardan kaan Gotlar, Roma snrlarna ilerlerken karfllafltklar dier Germen
kabilelerini domino tafl etkisiyle batya doru ittiler. Visigotlar .S. 376 ylnda kitleler hlinde Roma mparatorluk topraklarna girdiler. ok gemeden Hristiyanlaflan Visigotlar, Dou Roma mparatoru Valensten (.S. 364-378) imparatorluk topraklarnda iskn ve maddi yardm hakk kazandlar. Karfllnda imparatorluun
dou snrn savunmak zere Romann zel mttefik gleri oldular. Ancak sz
202
Ariusuluk: Hristiyan
inancnda bir akm olup,
skenderiyeli (Msr) rahip
Ariustan adn almaktadr.
Bu akm temel olarak
Oulun, Babann
tanrsallna katlmayp,
Babaya baml olduunu
ileri sryordu. Buna gre
Oul, Babann sadece ilk ve
en yce yaratdr, nk
var olmad bir zamanda
olmufltur.
Uygarlk Tarihi
verdikleri hizmeti yapmak yerine, imparatorluk topraklarn yamalamay tercih ettiler. Bir sre sonra gney Galyaya ve spanyaya ilerlediler.
(.S.) 4. yzylnn sonlar ve 5. yzyln bafllarnda baflka Germen kavimleri de
ortaya kt. Vandallar (.S.) 406da Ren snrn geip Avrupay katederek spanya zerinden Kuzeybat Afrikaya geerek bir krallk kurdular. Vandallarn pefli sra Burgundlar gelerek Roma Galya (bugnk Fransa)snn gneyine yerlefltiler.
Sal ve Ripuart Franklar iki koldan gelerek Romann Galya valisini yenerek orta
ve kuzey Galyaya yerlefltiler ve Frank Kralln kurdular.
.S. 410da Visigotlar, Alaric (.S. 370-410)in komutasnda Roma idaresine karfl
ayaklanarak Roma kentini yamaladlar. .S. 451 ile 453 yllar arasnda talya, adafllarnca Tanrnn Krbac olarak nitelenen Atilla nderliinde (l. 453) Hunlarn istilalarna urad. . S. 455te Vandallar gneye doru ilerlerken yarmaday istila ettiler.
.S. 5. yzyln ortalarnda Bat Roma mparatorluunda g, barbar kkenli
liderlerin eline geti. .S. 476da Ostrogot flefi Odovacer (.S. 434-493) Roma mparatoru Romulus Augustulusu resmen tahttan indirdi. Dou Roma mparatoru Zenon (.S. 474-491) onun kralln tanmfl grnd. Odovacer, imparatorluk sembollerini Zenona gndererek onu tek imparator olarak tand. Ancak .S. 493te Zenonun douda taflknlk kard iin kurtulmak istedii ve batya gnderdii baflka bir Germen flefi Theodoric (.S. 454-526), Odovacer yenerek yerine geti.
Theodoric, talyada Roma imparatorunun tam onayyla ve hem Romal hem de
Germen halkn tam desteiyle hkm srd. Ostrogotlar talyada yerlefltiler, Franklar kuzey Galyada, Burgundiyallar Provenceta, Visigotlar gney Galya ve spanyada, Vandallar kuzeybat Afrika ve bat Akdeniz kylarnda, Angel ve Saxonlar
Britanyada yerlefltiler ve Bat Avrupann yeni efendileri oldular. Britanya ve Afrika dflnda tm Kta Avrupasnda Latince, Roma hukuku, ve ynetim biimi Germen kurumlaryla yan yana yaflamaya devam etti. Teodoricin ynetemi altnda
Germen hukuku Roma Hukukunun yerini ald. Sadece Vandallar ve Anglosaksonlar Konstantinopolisteki Roma imparatorunun stnln tanmay reddettiler.
Visigotlar, Ostrogotlar ve Vandallar Bat dnyasna Hristiyanlaflmfl olarak girdiler. Bununla birlikte benimsedikleri mezhep Ariusuluk idi.
Kavimler Gnn Sonular

Kavimler G sonrasnda Bat Avrupa bir dnflme urad, Romallar ve Germenler karflp kaynafltlar. dari stnlk Germenlerde, ancak kltrel stnlk
her zaman Romallarda kald. Gotlar ve Franklar, Romallafltlar. Latin dili, Nikaia
Hristiyan dogmas ile Roma hukuku ve ynetim tarz Ortaalar boyunca Bat dnyasnda az veya ok hkim olmaya devam etti.
Ortaalarn bu karanlk dneminde, Avrupa, devlet otoritesinden yoksun kald ve byk bir karmaflaya srklendi. Batnn o zamana kadar bildii devlet anlayflyla ilgili olmayan birok Barbar krallk kuruldu. Siyasi dzeydeki bu kkl
deifliklik, ekonomik ve sosyal yapy da deifltirdi: Ortaa Avrupasna damgasn vuran ve Ge Ortaa Dnemine kadar ktann siyasi yapsn flekillendiren feodalizm ortaya kt. Otorite boflluunun neden olduu fliddet ortam tamamen
yok edilemediyse de bu sistemin grece salad asayifl sayesinde belli oranda
dzen saland.
Feodalizm, teoride siyasi erkin feodal piramidin en yukarsndaki kralda topland ve onun, gcn mutlak sadakat kofluluyla ve kontroll olarak yerel derebeyleriyle paylaflt bir idare tarzdr. ronik olarak Avrupadaki birok siyasi bunalmn nedeni de bu sistemdir.
8. nite - Ortaa Avrupa Tarihi ve Uygarl (5-15. Yzyl)
203
Frank Devleti
Erken Ortaada Avrupa ana karasnda oynad siyasi rolle Frank Devleti ne kar. Barbar devletleri arasnda en uzun mrl olan budur. Kaplad alan Roma
mparatorluunun mirasna sahip kmasn salad. Galyaya hkim olan Frank
seferi baflndaki Childeric .S. 470de ylnda blgenin Romal fleflerini ortadan kaldrarak Frank kontroln kurdu. Olu Clovis .S. 486da egemenliini pekifltirdi.
lk Frank hanedan olan Merovenjlerin idare dnemi bafllad. Clovis bu nedenle
Fransann kurucusu ve Fransz krallarnn atas kabul edilir. Kral Dagobertin lm ile (639) krallk eyalete (Neustria, Austrasia ve Burgundiya) blnd. Gen
yafltaki dirayetsiz krallara karfl asillerin isyan major domuslarn (saray nazr) idaresini bafllatt.
751de saray nazr Pepin aristokrasinin desteiyle papann elinden ta giydi. Bylece Merovenj Hanedan sona erdi ve Karolenj Hanedan kuruldu. Bu hanedann
en nl yneticisi Byk Karl (Charlemagne) olmufltur (747-814). Karolenj Rnesans olarak da tanmlanan bu dnemde lke, idari ve yarg yetkileriyle donatlmfl
kontlarn ifl baflnda olduu kontluklara ve askeriyeden sorumlu dklerin bulunduu dkalklara blnd. lkedeki idarecileri kontrol etmek iin bir idari mfettifle ruhbandan bir papazn efllik ettii teftifl heyetleri (missi dominici) gnderilmeye baflland. Byk Kral, spanya, ngiltere ve kuzey talyadaki eitim aktiviteleri
ile ilgilendi. Bu dnemde manastr okullar ve scriptoriumlarn says artt. Buralardaki alflmalar sayesinde Latin edebiyat eserlerinin ou bugne ulaflabildi.
Karolens Dneminin en nemli siyasi olay Byk Karln Papa III. Leonun
elinden Bat Roma mparatoru olarak ta giymesidir (800 yl, Noel gn). Dou
Roma imparatorluu bu gerei kabul etmifl grnd. Bu olayn tarihi nemi.
1453e dek srecek olan Dou ve Bat mparatorluklar arasndaki siyasi atflmay bafllatmasdr. Byk Karl, Dou Roma (Bizans) mparatorlar gibi caeseropapistik (Tevrattaki Davut gibi rahip-kral) bir hkmdard. Byk Karl, lmnden
nce kralln olu arasnda paylafltrd. Kk oullar fiiflman Ludwig Dou
kralln (yani bugnk Almanyay), Kel Charles (fiarl) Bat kralln (bugnk
Fransay) ald. Byk oul Lothar, imparator unvanyla talya ve Alsace-Lorraini
ald. Kardefller arasndaki toprak paylaflmn karara balayan Verdn Antlaflmas
(843)nn Almanca ve Franszcann o dnemin erken formlarnda kaleme alnmas
iki ayr milliyetin ve dilin o tarihlerdeki oluflumunu belgelemesi bakmndan nemlidir. Hanedann 987de politik arenadan ekilifliyle birlikte Roma mparatorluu
ideali Bat Avrupada bir sreliine kayboldu.
Erken Ortaada dari Yap: Feodal Sistem ve Malikane

Sistemi
N
A M A
Feodal sistemin ve malikne sisteminin iflleyiflini reneceksiniz.
Ortaalar betimleyen en nemli zellikler etkili bir merkez idarenin olmayfl,

her an patlak verebilecek bir savafl durumu ve ktlktr. Karolenj Hanedannn tarih sahnesinden ekilmesinden sonra bafllayan Karanlk Dnemde (9. yzyln son
eyrei - 10. yzyln ilk eyrei) Avrupa, yeniden otorite boflluuna dflt. Avrupa, skandinavyada ortaya kan ktlk yznden Normanlar ve Vikinglerin, doudan Macarlarn ve gneyden Araplarn dzenledii yeni istilalara maruz kald.
Scriptorum: Manastrlarda
el yazmalarnn kopya
edildii blm.
Caesoropapistik: Tevrattaki
David (Davud) gibi
rahip-kral ynetici modelidir.
204
Beneficium: Lord tarafndan

vassala verilen topran
addr. Fief elde eden vassal,
Kendi fiefi zerinde
baflkalarna fief
tanyabiliyordu.
Uygarlk Tarihi
Avrupa 4. yzyldaki ilk barbar istilalarndan sonra ikinci kez ayn tehditle karfllaflt ve savunma pozisyonunu ald. Barbarlar, gmfl para deyerek ya da toprak
bafllayarak satn alnmaya alflld. Fransann kuzeyi Normanlara verildi. Ancak
savafln kanlmaz olduu durumlarda halk gruplarnn can ve mal gvenlii iin
yafladklar blgelerin kodamanlarna snmaktan baflka aresi kalmyordu. Bylelikle yaflama igds, daha sonraki zamanlarda olgunlaflacak olan feodal toplumun n koflullarn hazrlamfl oldu.
Feodal toplum, zayfn daha gl kiflilerden koruma talep ettii ve bunun iin
onun himayesine girdii bir dzeni betimleyen terimdir. Bu terim, istilalar srasnda
toplumun savunmasz kalan fertlerine gereksinim duyduklar acil korumay salayabilecek ve takip eden dnemlerde ortaya kan ktlkta onlar gzetebilecek gl lordlarn yani efendilerin hkim olduu politik, sosyal ve ekonomik bir sistemdir. Ksaca, gl savafl lordlarnn daha gsz kiflilerce egemen g olarak kabul
edildii zayflarn kendilerini bu efendilere emanet ederek karfllnda sadakatle
hizmet sz verdikleri bir toplum yapsdr. Karfllkl sadakate dayal bu iliflkiler
anda savafl lordlarnn sadk bir orduya sahip olabilmesi ve belli bir blgedeki
egemenliklerini meflru klabilmeleri iin bir asalet unvanna ya da o blgenin mlkiyetine sahip olmas her zaman iin bir gereklilik deildi. Bylece Avrupann her
yerinde bu gl asker fleflere ballk yemini etmifl savafl vassallar (balaflklar)
ortaya kt. Bunlar Ortaalarn profesyonel savafllar olan flvalye snfn oluflturdular. Gcn topran byklyle doru orantl olduu Ortaalarda, aristokrasi asker gcn arttrmak iin olabildiince ok sayda vassala sahip olmak istiyordu. Saylar giderek artan bu balaflklarn bafllardaki gibi lordun maliknesinde
barnmas ya da maafl denerek desteklemesi imknsz hle gelince uygulama bunlara geimlerini salayacaklar bir toprak paras verilmesi ynnde deiflti. Bu toprak parasna beneficium (fief) denirdi. Balaflklar efendilerin kendilerine bafllad toprakta yaflar, onun atlarna bakar ve her an kabilecek bir savaflta efendisinin yannda arpflmaya hazr beklerdi. Zorunlu hizmetlerin sreleri blgeden blgeye deiflirdi. Vassal bu hizmetlerden uygun bir paray deyerek de kurtulabilirdi.
Lord ise bu paray ordusunu glendirmek iin paral askerlere yatrabilirdi. Vassal
temelde belli aralklarla lordunun kurultayna katlarak ona tavsiyelerde bulunmak
ve gerektiinde maddi yardm etmek zorundayd. Kraliyetin vassal olmak Karolenj
Dneminde en yksek aristokrat snfa dahil olmak demekti. Vassallar zaman iinde kendi vassallarn yarattlar. Toprakla otoritenin de blfltrld bu sistemde
bir lorddan toprak alan bir vassal, kendisi de benzer bir baflta bulunduu iin baflka birinin lordu olabiliyordu. Bylece en tepedeki kraldan en afladaki vassala kadar geniflleyen feodal bir piramit olufltu.
Ekonomik Yap: Malikane Sistemi

Ortaa toplumundaki en genifl ve en dflk sosyal grubu ifti kyller oluflturuyordu. st snflarn refah onun emeine balyd. Pek ok kyl, soylu snfn krsaldaki maliknelerinde (manor), ilkel kulbelerde yaflyor ve alflyordu. Topran sahibi olan lord, maliknede yaflayan kyl ve ailesinin de sahibiydi. Her maliknede tm ihtiyalarn kendi kendine karfllayabilecek yeterlikte bir ky cemaati mevcuttu. Malikneler, lordun ve ailesinin yaflad binalardan, alflan kyllerin kulbelerinden, tarmsal rnlerin sakland depolardan, tarlalardan ve meradan olufluyordu. Gl bir lordun bir ok maliknesi olabilirdi. Kral, vassallarndan malikne says orannda asker ve vergi toplard. ki tr malikne vard; zgr
205
kyllerin ve serflerin alflt malikaneler. Maliknelerde yaflayan kyllerin ykmllk ve statlerini gelenekler belirlerdi. Birok blgede zgr kyl gruplar
lordlarn egemenlii dflnda yaflyordu. Kyllerin bir toprak paras zerinde hak
iddia edemedii malikane tr ise serf malikneleri idi. Lordlarn keyfi isteklerine
ak olan serflerin deeri taflnabilir eflyadan biraz daha fazla idi. Kylnn seyahat zgrl yoktu. Malikne papaz, onlarn dfl dnyaya alan penceresiydi.
Kilise festivalleri bafllca ortak elenceydi. Kyllerin aflr dindarl byk oranda
kilisenin tek gsteri merkezi olmasndand.
Serf: Kle ile zgr kyl

arasnda bir stats olan;
hi bir hakk olmayan, bir
eflya gibi alnp satlabilen,
seyehat zgrl olmayan,
topraa bal ve maliknede
boaz tokluuna alflma
zorunluluu olan kyl.
5-9. yzyllar Avrupasn sosyopolitik ve sosyoekonomik anlamda alaca

karanla srkSIRA SZDE
leyen krlma noktalar -geliflmeler- nelerdir?
SIRA SZDE
ASIL ORTAA (1000-1300)
N
A M A
D fi N E L M
D fi N E L M
Papalk gcnn imparatorluk makamnca snrlandrlmasS O R U

nn hangi nedenle yzyllar boyu sren bir atflmaya yol atn reneceksiniz.
S O R U
DKKAT
DKKAT
Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Ykselifli: I. Otto ve Bat

Roma imparatorluu
SIRA SZDE
N N
Roma mparatorluu fikri Almanyada yeniden canlandrld. 918de Alman dklerinin en gls olan Saksonya dk kkenli I. Heinrich (l. 936) Almanyann Frank
AMALARIMIZ
kkenden olmayan ilk kral oldu. Bu olay yalnz ok gemeden
kurulacak olan Bat
Roma mparatorluunun deil, papaln da kaderini deifltiren bir olayd.
Heinrich, Almanyadaki Swabia (Sebia), Bavaria (Bavyera), Saxonia, GaskoK T A P
nia ve Lotharingia dkalklarn zorla birlefltirerek gl bir krallk kurdu. Almanyann toprak birliini saland. Yeni Roma-Germen mparatorluu Byk Karln
mparatorluuyla karfllafltrldnda iyice klmflse de Heinrichin krall oTELEVZYON
lu ve halefi I. Ottonun (936-973) kuraca imparatorluk iin bir dayanak salad.
Otto, Roma mparatorluunu yeniden kurma programnn nemli bir paras
olarak selefleri gibi Kilisenin desteini salad. Bunun nedeni piskopos ve baflkeflifllerin hem eski Romann evrensel imparatorluk duygusuna sahip
hem
N T E R Nolmalar,
ET
de bal olduklar kurallar ya da Kilise Kanonu gerei evlenmeyerek dnyevi iktidara rakip hanedanlar kurmamalaryd. Ayrca bunlar, toplumun en eitimli snf olarak kraliyete sadk birer memur da yaplabilirlerdi.
Alman Kral Ottonun bir sonraki adm mparatorluk tacn giymekti. Papa XII.
Jean, ona mparatorluk tacn giydirdi (962) ve Bat Roma mparatorluu yeniden
kuruldu.
Devlet-Kilise liflkileri ve Cluny Reformu

Otto, imparator olur olmaz Papalk Devletini resmen tand ve kendisini kilisenin
koruyucusu ilan etti. Bylece Kilise onun kontrolne girdi; kilise hiyerarflisi iinde yer alan piskopos ve baflkeflifller Ottonun atanmfl memurlar ve brokratlar
oldular; baflka bir deyiflle papalar, Roma kentinde ancak imparatorun klcnn
glgesinde hkm srebildiler.
Kilisenin dnyevi otoriteye yant Fransann Cluny manastrndaki reform hareketidir. Cluny tarikati, Papalk dzeyinde Kiliseyi adm adm zerindeki politik
glere meydan okuyabilecek bir pozisyona ykseltti. Cluny reformcular, bunu
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kilise Kanonu: Roma
kilisesinin kendi iindeki
dzenlenmeleri yrtmek
zere oluflturmufl olduu
kanunlar anlatmak iin
kullanlan bir terimdir.
Genelde bu kanunlar ara ara
toplanan kilise meclislerinde
grfllen sorunlar zmek
amacyla alnan kararlar ya
da nlemlerdir.
206
Uygarlk Tarihi
yaparken halkn Kiliseye duyduu byk saygdan destek ald. Kilise, o dnemde
bu dnyann zorluklarndan ve tehlikelerinden umutsuzlua dflmfl insanlara
br dnyada daha iyi bir yaflam sz veren tek kurumdu.
Bat Avrupann Roma mparatorluunun kflnden sonra dflt karflk
ortamda Roma papalar zaten kendi etki alanlarndaki sivil otoriteyi ellerine geirmifller ve devletin yokluundan kaynaklanan otorite boflluunu doldurmufllard.
Cluny Reformu
Ruhban Snf: Hristiyanlkta

Tanr ile kul arasnda
kendilerine yine Tanr
tarafndan yetki verildiine
inanlan, bu yetkilere
dayanarak standartlar
koyan, bu standartlara
uyulmasnn Tanrya
ulafltn ne sren snftr.
Reform hareketinin kayna olan Cluny Manastr, 10. yzylnn bafllarnda kuzey
Fransada kurulmufltu. Clunyli reformcu keflifllerin grflne gre, ruhban snfnn
kraliyet otoritesine itaat etmesi yanlflt. nk Papa tm ruhban snf zerindeki tek egemen g idi. Bu kesifllere gre hi bir dnyevi iktidar Clunyyi kontrol
edemezdi. Kilisenin ruhban snfnn tek efendisi ve hayat arkadafl olduunu savunan Cluny reformcular, ruhban snfn hem krallardan ve hem de efllerinden zgrlefltirmeye ve iffetli klmaya karar verdiler. Bylece baz rahip ve rahibeler zel
bir hukuka tabi olarak dnyadan ellerini eteklerini ektiler.
Kilise ve Devlet ayrm ve Katolik ruhbann evlenmemesi ilkesinin mutlak kkleri Cluny reform hareketindedir. Cluny Manastr, Fransa ve talyada kurulan yeni flubeleriyle reformist keflifllerin yetifltii bir eitim merkezi hline geldi. 9. yzyln sonunda Papalk reform programn onayladnda Cluny tarikat gcnn zirvesine ulaflt. Bu reform hareketinin etkisi 10. ve 11. yzyln sonunda Tanr Barflnn ilanyla grlr. Ruhban ve aristokrat snfnn ortak giriflimi olan bu hareket Kilisenin bir dizi bildiriyi yaynlamasyla bafllad. Ortaa toplumundaki kadn,
kyl, tccar ve ruhban gibi saldrya ak gruplara herhangi bir zamanda ve flekilde zarar veren herkes aforozla tehdit edilerek ktlklerle mcadele edilmeye alfllyordu. Tanr barfln; Tanr Mtarekesinin ilan izledi. Bu kilise kurallar, tm
Hristiyan erkeklerin haftann belli gnlerinde ve kutsal dnemlerde fliddetin ve savafln her trlsnden saknmaya aryordu.
Papa IX. Leonun, Clunydekileri Romadaki bafllca idari grevlere getirmesinin
ardndan, reformcu papalar, Alman mparatoru III. Heinrichin halefi, ocuk yafltaki IV. Heinrich (1056-1106)in alkantl saltanat yllarnda otoritelerini iyice hissettirdiler. Papa IX. Stefan (1057-1058), I. Ottonun kurduu gelenee aykr olarak
imparatorluk onay almadan hkm srd. Papa II. Nicholas (1059-1061), 1059da
papay kardinallerin seeceini ilan etti. Onun bu hareketi, bugn dahi papay
seen Kardinaller Kurulunun temelini att. Bu kurulun oluflturulmasyla papalk
talyadaki yerel glerin ve imparatorluk gcnn mdahalelelerinden bamsz
hle geldi. Bununla birlikte, Avrupal hkmdarlar papa seiminde nemli ve dolayl etkiye sahip olmaya devam ettiler.
III. Innocentius Dnemi (1198-1215) ve Yeni Papalk Monarflisi

Papann gcyle ilgili doktrini daha nce kimsenin yapamad lde ilan eden
ve uygulayan Papa III. Innocentius, papaln dnyevi otoriteden bamszln
salayan Gregoryen gelenee balyd. Papa ile imparatorun iliflkisini gneflin ayla olan iliflkisine benzeten Innocentiusun dflncesine gre ayn fln gneflten
ald gibi imparator da tacnn parlakln papadan alrd. Her ne kadar bu iddial teorinin her ynyle hayata geirilmesi Innocentiusun yeteneini aflsa da, o ve
halefleri bunu gereklefltirme hrslarn taflmaya ve bu ynde hareket etmeye devam ettiler.
207
Innocentius, papal finansal kaynaklar ve brokrasisiyle adafl olduu glere eflit byk bir dnyevi g hline getirdi. Bu geliflme, papal Ge Ortaalar boyunca din reformcularnn saldrd etkili bir ticari-kilise kompleksine dnfltrd. Innocentius, kilisenin halktan toplad vergilerin saysn ve miktarn
artrd. Kilisenin vergi gelirlerini toplama iflinde Lombardiyal tacir ve bankerleri
kullanmaya bafllad.
Atama Mcadelesi
Bu mcadele, Cluny reformlarn destekleyen Papa VII. Gregorius (1073-1085)un
Kilisenin dnyevi otoriteden zgr olmas gerektii iddiasn hayata geirmesiyle
patlak verdi. Cluny taraftarlarn harekete geiren fley imparatorlarn ruhbandan olmayan ve tercihen uygun grdkleri kiflileri din makamlara atamalarna yani simoniye karfl kmalaryd. 1075te Papa Gregorius bu tartflmalar kabul etti ve
ruhban snfndan olmayan kiflilerin kilise hiyerarflisi iindeki herhangi bir dzeyde dinsel grevlere atanmas durumunda aforoz edilme cezasna arptrlmas kararn hayata geirdi. Gregoriusdan sonra papalar ve dier ruhban snf artk imparatorlar tarafndan makamlarna atanan kraliyet memurlar olmaktan ktlar; Papa, Kardinaller Kurulu tarafndan seilerek bu makama getirilmeye bafllad. Piskoposlar da bundan byle papann yetkilendirdii yksek kilise otoritelerince atanr
hle geldiler. Piskoposluk makamnn ruhani kkenleri ve kime sadk kalaca konusu da bylelikle akla kavuflturulmufl oldu.
SIRA SZDE
Papaln XI. yzyldaki durumu Clunyli keflifllerin reform hareketinin
baflarsn nasl
etkilemifltir?
Hal Seferleri
Simoni: Kilise makamlarnn

para ile satn alnmas
uygulamasdr.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Asl Ortaada halk dindarlnn, papala verdii destein ve krallar ile papalaO R U
rn karlar gerektirdii zaman iyi birer dost olabildiklerinin enS nemli
gstergesi
Hal Seferleridir. Cluny reformu, ruhban snfn Birinci Hal Seferine manevi
destek vermeye, ruhbandan olmayan snf da Mslmanlarn elinden
D K K A T kurtarlmak
istenen Kutsal Topraklara ynlendirdi.
Papa II. Urbanus, Bizans mparatorunun Mslman Trklere karfl Batllara
SIRA SZDE
yardm arsn frsat bilerek 1095te Clermont Konsilinde tm Hristiyanlar sefere davet etti. Bu tarihlerde, Bat Avrupada yeni nfus artflnn sonucu olarak aylak ve huzursuz bir gen nfus bulunmaktayd. Bu gruplar yznden
AMALARIMIZher kflede
fliddet kol gezmekteydi. Papa, Hristiyan lkelerdeki barfl ve dzeni salayabilmek
iin srekli huzursuzluk yaratan aristokrat snf savafl donanmyla birlikte dflarya
gnderme yolunu seti. Dier yandan aristokrasi de baflka lkelerde
K T A P ynetecei
savafllarda kazan elde etmeyi umuyordu. Papa Urbanus, Dou Kilisesi ile uzlaflarak Ortodoks ve Katolik kiliselerini yeniden birlefltirebilmeyi umuyordu.
Hallarn kazan hrslar dinsel fanatizm kadar etkiliydi. lk
kazan
T EHal
L E V Z Yseferi,
ON
ve kar peflinde koflan insanlarca stlenilmiflti. Geirdii reformasyon sonucu yeniden glenen papalk bunda ok byk rol oynad. Papalar, ilk Hal Seferine katlanlara savafl meydannda lrlerse endljans sz verdi. Hristiyanlarn gzyle
NTERNET
imanszlara karfl yaplacak Kutsal Savafla katlma dflncesi ve
Kutsal Topraklara
giderek hac olma istei de Hallar harekete geiren unsurlar arasndayd.
lk Hal seferinde (1096-1099; 1147-1149; 1189-1192) Avrupallar Antakya,
Kuds, Akka, Urfa gibi nemli topraklar elde ettiler. Ancak egemenlikleri uzun
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Endljans: Tam kurtulufl iin

affedilmeyen gnahlarn
NTERNET
cezasnn bafllanmas.
208
Uygarlk Tarihi
srmedi. Verilen byk kayplar ve baflarlarn uzun sreli olmamas kutsal topraklar Mslmanlardan kurtaran Hal romantizminin etkisini yitirmesine neden oldu.
Innocentiusun dnemine rastlayan drdnc Hal seferi kutsal topraklara
(1202) doru yola kmflt. Ancak rotasn deifltirerek Konstantinopolisi ele geirmesi (1203), Dou Roma mparatorluunda Latin Dnemini bafllatt. Bu Sefer, 7.
yzyldan itibaren younlaflan Arap fetihleri yznden Akdenizin Bat dnyasna
kapanmas nedeniyle Dou dnyasyla olan balar zayflayan Bat Avrupallar iin
bu dnyay ve zenginlik kaynaklarn yeniden keflfetme ve gelecekte yrtecekleri ticari faaliyetleri kolaylafltran ticari sler edinme flans yaratt. Bizans Hanedan
ve ynetici snf, Seluklu Trklerinden geri alnmfl olan Nikaia (znik)ya kaarak
burada 57 yllk bir srgn hayatna bafllad. mparator VIII. Michael Palaiologos,
baflkent Konstantinopolisi Doudaki Venedik mlklerini kskanan Cenevizlilerden ald yardm sayesinde 1261te yeniden ele geirdi. Innocentiusun umduu
gibi Ortodoks Dou Kilisesinin Katolik Bat Kilisesiyle birleflmesi gerekleflmedi.
Papann Ortodoks Grekleri ve Slavlar kazanmak iin bir elilik heyeti gndermesi, Konstantinopolisin iflgalinin derinlefltirdii Dou ve Bat arasndaki politik ve
din ayrl yok edemedi. Aksine Doulu Hristiyanlarn Batllara olan dflmanln daha da artrd.
ngiltere, Fransa ve Almanyadaki Politik Geliflmeler
N
AM A
Feodal sistemin monarflik dzenden fark olup olmadn ve bu

balamda 11-12. yzyllarda Fransa, ngiltere ve Almanyadaki politik geliflmeleri reneceksiniz.
ngiltere ve Norman Egemenlii (1066-1214)

1066 ylnda Anglosakson kral tiraf Edwardn da ocuksuz lm, ngiliz politik
yaflamnda nemli deiflikliklere yol at. Edwardn annesinin Norman olmas Fransann kuzeyinde hkim olan Normandiya dkne ngiliz taht zerinde irs hak iddia etme frsatn verdi. Edward, lmeden nce bu hakk tanyp tahtnn Normandiyal Guillaume (William) (l. 1087)a verilmesini emretti. Kraliyet gcnn kayna olan Anglosakson aristokrasisi buna karfl kt ve kendi kraln seti. Bu meydan
okuyufl, ngilterenin gl Normanlarca fethine neden oldu. Guillaumen gleri
Hastings savaflnda Anglosaksonlar yendi (1066). Guillaume, ngiliz kral olarak ta
giydi.
Franszca konuflan yeni Norman efendilerin egemenlii sresince ngilterede
sadece yeni bir hanedan ifl baflna gelmiyor ayn zamanda Anglosakson ve Norman
kkenli demografik unsurlarn karflp kaynaflmasnn bir sonucu olarak Orta ngilizce denilen yeni bir dil ortaya kyordu. Bugn de ngilizcedeki Latince kkenli
Franszca kelimelerin varl bu kltrel kaynaflmann bir sonucudur.
Guillaume, ngilterenin tamamna boyun edirmek iin yirmi yl sren bir harekat bafllatt. Bu harekat kk ya da byk tm toprak sahiplerini kraldan toprak (fief) almfl vassallar konumuna getirdi. Guillaume gl bir monarflinin temellerini att. Onun en gze arpan reformu, Anglosakson kral Byk Alfred (871899)in gelifltirdii ve daha demokratik bir idari uygulama olan kraln aristokratlar
ska bir kurultayda toplayarak onlara danflmas geleneini ykmasyd. Guillaume
asil vassallarn kraliyete skca balayarak devlet kararlar hakknda dzenli olarak
onlara danflmakla birlikte sonuta son sz kendisi sylemekte srar etti. Nadiren
de olsa kraln ayrcalkl vassallaryla bir araya gelmesi, ngiliz ynetimini karakte-
209
rize eden ve en eski zamanlardan beri var olan monarflik ve parlamenter unsurlar
arasnda bir denge olmaya devam etti. Dier yandan Guillaume, ynetim ve vergi
konusunda kararlar alrken lkesinin kaynaklar hakknda bir fikir sahibi olabilmek amacyla kraliyet topraklarnda detayl bir mal ve nfus saym yaptrd. 10801086 yllar arasnda yaplan bu saymn sonularnn kaydna Domesday Book
(Kyamet Kitab) ad verildi.
Norman Hanedannn 1154 ylnda siyasi arenadan ekilmesinden sonra ngilterenin ynetimi Fransz Anjou dk Henrynin, II. Henry olarak ngiliz kraliyet tacn giymesiyle (1154-1189) Angevin Hanedanna geti. Bu dnemde ngiliz monarflisi ezici bir g kazand. II. Henry yalnzca ngiltere deil, Fransann pek ok
sahilini de kontrol altna ald. Henry, ayrca rlandann bir ksmn fethetti ve skoya kraln vassal yapt. Fransz Kral VII. Louis, bu ngiliz istilasnda Fransa adna ar bir darbe ald ve ngilizleri Avrupa ana karasndan kovmak zere harekete
geti. Sonuta iki lke arasndaki Yzyl Savafllarna kadar (15. yzyl) baflarl
olamadlar.
Domesday Book: Kyamet

Kitab. Guillaume
dneminde ngilterede
yaplan mal ve nfus saym
sonucunda ortaya kan
kitaba verilen ad. Bu adn
verilmesinin nedeni ise
Tanrnn sorgusundan
kalamayaca gibi
Guillaumeun vergi
memurlarndan da
kalamayaca gereinin
vurgulanmak istenmesidir.
Halk Ayaklanmas ve Magna Carta

II. Henry, dflarda yeni topraklar elde ederken lke iinde daha otokratik bir hkmdar oldu. Clarendon Nizamnamesi ile ruhban snfn sivil mahkemelere tabi
kld (1164). Piskoposlarn seiminde kontrol
ele geirdi. Aristokrasi ve ruhban snf buna
fliddetle direndi.
ngilizlerin krala karfl tutumu Henrynin halefleri Arslan Yrekli Richard (1118-1199) ve
John (1199-1216)un dneminde isyana dnflt. ngiliz halk aristokrasinin, ruhbann ve flehirli adamlarn tam desteiyle kral Johna karfl
ayakland. fkeli halkn isyan, 1215te kraln
Magna Carta (Byk Szleflme)y onayyla sona erdi. Kral ve haleflerini sonsuza dek balayarak belgede sz edilen hak ve zgrlkleri
baflladn ilan etti. Kral John, Magna Carta
ile kraliyeti kanunlara dayal bir idari sistemin
iine ekti.
Bu belge, Norman otokrasisini ve onlarn
halefleri Angevin otokrasisini kanunen ve yeniden snrlad. Bu belge, aristokrat, ruhban ve kentlilerden oluflan ayrcalkl ounluun haklarn monarfliye karfl korudu. Magna
Carta, bu ounluun vergi gibi nemli konularda ynetimin yksek dzeylerinde
temsil edilebilmelerini salad. Dier yandan, monarfli eski gcn kaybetti. ngilizler aristokrat snfn mdahalesiyle monarflinin zlmesini, monarfli sayesinde
de asalet snfnn haklarnn kstlanmasn nlemifl oldular. Kral John ve halefleri
her frsatta Magna Carta yokmufl gibi davransa da, bu belge modern ngiliz hukukunun temeli oldu.
Bu belge, kanunlarn kraln da zerinde olduunu ve kraln gerektii zamanlarda bunlara uymaya zorlanabileceini kabul ettirdi. Modern devletteki hukukun her
fleyin zerinde olduu ilkesi geliflti. I. Edward (1271-1307) dneminde, o zamana
kadar hkimlerin kararlarna dayal olan yazl olmayan kanunlar, maddeler hlinde yazya geirildi. Bu, hukuk alannda hzl bir geliflmeye yol at. Edward, Parla-
Resim 8.1
Magna Cartann
imzalanfl
210
Uygarlk Tarihi
mentodan mlkiyet konusundaki uygulamalar dzenleyen ve ruhbanla aristokrasinin gcn snrlayan baz kanunlar kartt. Bu olay kanunlarn onlar uygulamaktan sorumlu mercilerce deil tek yasama organ olan Parlamento kurumunca
karlp deifltirilmesi ilkesini oluflturdu. O zamana dek aristokratlardan oluflan
Kraliyet Konseyi tek yasama ve yrtme organ iken I. Edward, 1295te ilk defa
kasaba ve kentlerin szclerini toplad ve Model Parlamento denilen geniflletilmifl
bir parlamento oluflturdu. Aristokratlarn yannda flvalye ve kent soylular bu parlamentoya girdi. Edward, oy hakk olmayan halk meclislerine bu hakk tand. Vergilendirme konusunda sz sahibi olmalarn salad. Bu gelenek krallarn savafllarn finansmann salamak iin parlamentoyu toplantya ararak halkn da onayn almasyla demokratik bir zellik kazanacaktr.
Fransada Capet Hanedan Dnemi

ngilterede Magna Carta ilan edilirken bu dnemde Fransaya gl feodal prensler egemendi. Bu durum, Karolenj Hanedanndan sonraki Capet Hanedannn
bafllangcndan (987) II. Philip Augustus (Ogst) dnemine (987-1223) kadar devam etti. Capet krallar, Paris civarndaki kraliyet topraklarn korudular. zellikle
fiiflman VI. Louis (1108-1137) dneminde bu blgedeki aristokrasiye feodal haklarn zorla kabul ettirdiler. Bu grubun mutlak itaatini kazanarak lkedeki tek egemen g hline geldiler. II. Philip Augustus dneminde Paris kenti Fransz ynetiminin ve kltrnn merkezi oldu. Normanlarn ngiltereyi istilas, karflk durumdaki Fransann birleflmesine dolayl yoldan yardm etti. Krallarn ulusal Fransz
monarflisini kurmalarna olanak salad.
Philip Augustusun byk olu IX. Louis (1226-1270), birleflik ve mutlak bir
krall devrald. Atalarnn balaflklarn smrdkleri etkili Fransz brokrasisi,
Louisnin ellerinde dzeni ve yerel ynetimde adaleti salama arac hline geldi.
Kraliyet, Byk Karln missi dominicisini hatrlatan komisyon yelerini taflraya
gndermeye bafllad. Komisyonlarn grevi yerel idarecileri denetlemek ve adaleti
salamakt. Bu kurum sradan insanlarn seslerini duyurabildikleri bir krs oldu.
Louis, hanedana ait topraklarda serflii lavetti. Uyruklarna st mahkemelere adli baflvuru hakkn verdi. Ortaa llerine gre eflitliki bir vergi sistemi oluflturdu. Bu reformlar, Franszlarn krallarn adalet kavramyla zdefllefltirmeye bafllamalarnda ve ulusal duygunun oluflmasnda etkili oldular. Bu dnemde Fransz
toplumu, dili ve kltryle modern zamanlara dek tm Avrupa nn taklit ettii bir
model hline geldi. Kuzey Fransa, monastik (manastrla ilgili) reformun, flvalyeliin ve Gotik sanat ve mimarinin vitrini oldu. Louis devri, Skolastik dflncenin Altn a idi.
Almanyada Hohenstaufen mparatorluu (1152-1272)

12. ve 13. yzyllarda Fransada ve ngilterede istikrarl ynetimler geliflirken; 13.
yzyl ortasnda Almanyay, Burgundiyay ve kuzey talyay kapsayan Roma-Germen/ Alman mparatorluundaki geliflmeler ok farklyd. Magna Carta ile ngiliz
aristokrasisinin haklar krallarn otoritesine karfl dengelenirken, Fransada II. Philip Augustusun dneminde kraln otoritesi aristokrasisinin aksi yndeki iddialarna karfl korundu. IX. Louis gibi krallar sayesinde Franszlar merkez idareyi glendirip uluslararas politikaya ve kltre yn verir konuma geldiler. Alman hkmdarlarnn gney talyay imparatorlua katma abalar, Almanyay iki yzyl
sren kanl savafllara srkledi. lkenin 19. yzyl sonlarna kadar paralanmfl
hlde kalmasna yol at.
Ruhban snfn atama yetkisi konusundaki mcadele, imparatorluk otoritesini

olduka zayflatmflt. I. Friedrich Barbarossa (1152-1190)nn tahta kfl Otto soyundan sonra gelen en gl Alman hanedan olan yeni Hohenstaufen ailesinin
dnemini bafllatt. Hohenstaufenlar, imparatorluk otoritesini yeniden kurmann yannda, papa-imparator rekabetine yeni bir boyut kattlar. I. Friedrich, gzn Almanya ve Lombardiyadaki gl feodal prensliklere ve Romadaki Papala dikti.
Dier yandan, mparator, talyann Bologna kentinde canlanan kltr ve eitim faaliyetleri erevesinde yeniden hayat bulan Roma hukuku alflmalarna destek
verdi. Bunun nedeni, Roma hukukunun ierik bakmndan Friedrichin aristokrat
snfa karfl merkez otoriteyi artrma ve papaln imparatoru talandrmas geleneine karfl dnyevi imparatorluk gcnn temellerini vurgulama planlarna hizmet
etmesiydi. mparator vassallaryla olan feodal balarna dayanarak imparatorlua
tek baflna hkmetmeye kalkt. Friedrichin, talyann imparatorluk snrlarna dahil edilmesi ynndeki giriflimleri, talyadaki gler tarafndan geri pskrtld.
Friedrich, 1190da ldnde, itibarn yitirmifl bir hkmdard. 1183teki Constance Barflndan sonra mparatorluk, Almanyann feodal prensleri arasndaki blnmfl durumunu da kabul etmifl grnyordu.
VI. Heinrich, 1190da tahta ktnda evresi dflmanlarla evriliydi. mparatorlarn Papalk devletleri zerindeki territoryal hak iddialarn reddeden Papalk gc, Cologne (bugnk Kln) baflpiskoposunun ynlendirdii bamsz Alman
prenslerini ve Arslan Yrekli Richard ngilteresini ve srgndeki Saksonya dk
Arslan Heinrichi destekliyordu. Tahtn gelecei iin tek bir hanedann gerekliliine inanan mparator VI. Heinrich, birok Alman Prensini yanna ekmeyi baflard.
Ancak, Papa, imparatorun otoritesinin prensler arasnda datlmfl olduu 1152 yl ncesindeki statkoyu tercih ettiinden mutlak Alman monarflisi fikrine muhalif
Alman prenslerinin cephesine katld.
VI. Heinrich, 1197de ldnde, Almanya anarfli ve i savafln iine srklendi. Bu arada, ngiliz Kral I. Richard, Hohenstaufen karflt cepheye finansal destek
veriyordu. Bylece tahta aday olan rakip Welf Hanedanndan Arslan Heinrichnin
olu Brunswickli Otto, 1198de IV. Otto olarak ta giydi. Hkmranl Almanyann genelinde kabul grd. Ancak iki hanedann savaflndan kar olan ngiltere ve Fransa bu kez Hohenstaufen Hanedann desteklemeye bafllad. Bu olay,
Franszlarn tarih boyunca sk sk Almanyann i ifllerine karflmalarnn bafllangcn oluflturmaktadr. Alman halknn Hohenstaufenlere olan destei hep canl kald.
Otto, bu nedenle paralanmfl bir kralla hkmedebildi.
Papa Innocentius, Hohenstaufenlarn gcn ngiliz-Welf ittifakna sadk kalan
Franszlara katlarak ve talyada gz olan Ottoya karfl cephe alarak dengelemek
istedi. Bu olaydan bir sre sonra Fransz kral Philip Augustus, IV. Otto ynetimine son verdi (1215). Son Hohenstaufen mparatoru VI. Heinrichin olu II. Friedrich
Papaln, Fransz ve Almanlarn desteiyle Romallarn imparatoru olarak ta giydi. zledii politikalar, Almanyann paralanmfllna katkda bulundu:
Alman prenslerinden istedii tek fley halefleri iin imparatorluk unvan idi. Karfllnda; prensleri imparatorluk otoritesine vassallktan azat etti. Ancak onun bu
hareketi, Almanyay alt yzyl boyunca blnmfl hlde brakt. Friedrichin verdii bu ayrcalk Almanyadaki imparatorluk sorumluluundan feragat etmesi anlamna geliyordu. Bu durum, Alman asalet snfnn haklarnn korunmas demek olduundan ngiliz Magna Cartasna eflit bir szleflmenin Almanyada da tekrarlandn
gryoruz. Ancak tek bir farkla: Magna Carta atanmfl bir kral ve uzun mrl bir
211
212
Uygarlk Tarihi
parlamento yaratmflsa Friedrichin Alman prenslerine verdii onama, onlar krallnn kk imparatorlar yapmfltr. II. Friedrich 1250 de ldnde Alman monarflisi tarihe karflt.
SIRA SZDE
D fi N E L M
13. yzyl Avrupasnda

SIRA SZDE kraliyet ile feodal gler arasndaki mcadeleler erevesinde ngiltere, Fransa ve Almanya arasnda bir karfllafltrma yapsanz hangi lkedeki geliflmeleri
parlamenter monarflik devletin oluflum srecine yerlefltirirsiniz?
D fi N E L M
Asl Ortaada Ekonomik Yap

S O R U
S O R U
Taflra: Maliknelerin zlmesi

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Erken Ortaadan
Ge Ortaaa kadarki dnemde maliknenin evriminde iki teDKKAT
mel oldu: lki maliknenin paralanmas ve tek-aile mlknn ykselifliydi. Bu geliflme, tasma fleklindeki koflum takm, at nal ve rn dnflml tarla sistemi
SIRA SZDE
gibi teknolojik ilerlemelerle oldu. Lordlarn topraklarn yeni kiraclara blfltrmesi, kendi arazi paralarn kltt. Kiraclarn saysndaki artfl ve lordun arazilerindekiAMALARIMIZ
dflfl, kiraclardan salanan emei de azaltt. Yeni tarlalarn retime
kazandrlmas kiflisel mlkleri artrd ve angaryalar azaltt.
Klann yerini tek-aile birlii alnca, madde ve hizmetler cinsinden denen vergiler maliknelerin
K T A Pzerinden kalkarak ev halknn zerine kt. Aile iftlikleri
malikne birliklerinin yerini ald. Kyllerin iyi organize edilmifl ortak yaflam, ailenin toprann korunmasn ve evin reisinin lmnden sonra burada ikamet
edebilmesini
T E L Esalad.
V Z Y O N Bu yolla toprak ve mlkiyet hakk nesilden nesile ailenin
elinde kalmfl oldu.
Maliknenin evrimindeki ikinci deifliklik, serfin ykml olduu hizmetleri
para cinsinden deyebilmesi idi. Bu dnflm, Hal Seferleri sonrasnda ticaretin
NTERNET
canlanmas ve flehirlerin ykselmesiyle oldu. Bu geliflme serflerin topraklarn kira
deyen kiraclar gibi ellerinde tutmalarn ve statlerini deifltirmelerini salad. Kiraclar, daha zgr olsalar da, maddeten daha iyi koflullara kavuflamamfllard. Klevari alflanlar ve kira deyenler g zamanlarda kendi hllerine braklyorlar ve
toprak lordlarnn insafna kalyorlard.
Kyl soyundan gelenlerin iflgal ettii ve onlara ait olarak kabul edilen topraklar, her zaman lordun eski miras hakk ve hatta zorla el koyma hakknn glgesindeydi. Kendi topraklar azalan lordlar maliknelerdeki mera gibi kamu topraklarna tecavz etmeye alfltlar. Kyl snf bu abalara fliddetle karfl koydu. Pek
ok blgede kyller krsal memurlarn seiminde rol oynamak iin kendi aralarnda organize oldular.
N N
Kentler: Yeniden Doufl ve Tacirler

11. ve 12. yzyllarda kentler, Bat Avrupa nfusunun sadece yzde beflini oluflturuyordu. Almanyann 3000 kentinden 38inin nfusu 1000in altndayd. Sadece 50
Alman kentinin nfusu 100.000i geiyordu. ngilterede sadece Londrann
10.000den fazla nfusu vard. Paris, Londradan daha bykse de nfusu daha azd. En byk Avrupa kentleri talyadayd; Floransa 100.000e yaklaflyordu. Avrupann en hareketli yerleri olan kentler, Ortaa toplumunun en yaratc ksmlarn barndryorlard.
Kentlere feodal lordlar hkmediyordu. Lordlar, kentleri bizzat kendileri yaratyorlard. Bunu da kentlerde yaflamay ve alflmay kabul edenlere ayrcalklar ba-
213
fllayarak yapyorlard. Aristokratlarn bu gnlllere verdikleri ayrcalklar gvenliklerini de garanti ediyordu. Asl ama, lordlar ve piskoposlarn istedikleri maddeleri retecek emekileri bir araya toplamakt. Bu yolla aristokratlarn kendi snflarn zayflattklar dflnlebilir. Ancak, soylu adamlarn tketim maddelerine ve
uzak lkelerden getirilen lks mallara talepleri arttndan serfleri bu ifllerle meflgul
olmaya ynlendirdiler. Bu durum, serflere yeni bir nem ve g bahfletti. 11. yzylda serfler sabit bir kira ve uygun bir bamllk karfllnda kentlerde yaflamaya ve
alflmaya ynlendirdiler. Bu sayede, serfler aristokratlardan baz haklar kopardlar.
Kentler geliflirken pek ok kalifiye serf, kaarak ya da lordlarnn zendirmesiyle yeni kent merkezlerine g ettiler. Bylece zgr bir ortam bulduklar flehirlerde daha
yksek bir sosyal tabakaya trmanma flansn elde ettiler. Serf g hzlanrken, krsal daki lordlar bunlar toprakta tutabilmek iin daha uygun kira koflullar ne srdler. Fakat kent yaflamnn frsatlarn keflfeden serfler artk kolayca iftliklerde tutulamyordu. Bu flekilde, kentlerin geliflimi pek ok serfin durumunu iyilefltirdi.
Krsaldaki serf snf, kentlere zanaatkrlar ve ilk giriflimci tacirleri kazandrd. Serf
soyundan gelen uzun mesafe tacirleri, kaybedecek bir fleyi olmayan ve uzak lkelerle ticaretin risklerinden byk krlar elde ettiler. Bu hrsl ve kaba yaratlfll cesur
adamlarn Ortaa Uygarlna en byk hizmetleri bugnk Bat Avrupa kentlerini
yaratmfl olmalardr.
Asl Ortaa Avrupasnn tarma dayal ekonomik dzenine ticaret olgusunu
yeniden kataSIRA SZDE
rak bu dzenin deiflmesi srecini bafllatan olay nedir?
GE ORTAA (1300-1400)
N
A M A
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U ve ngilteYzyl Savafllarnn ve byk Veba Salgnnn Fransa

redeki siyasi ve ekonomik etkilerini reneceksiniz.
DKKAT
Ge Ortaalarda siyasi, sosyal ve dinsel alanda yaflanan geliflmeler Avrupay bir

kez daha sarst. ngiltere ve Fransa arasnda yz yllk bir dneme yaylan Yzyl
SZDE Bu savaflSavafllar (1337-1453) iki ulus iin de bir intihar denemesindenSIRA
farkszd.
lar barut ve ar topun icad yznden ar kayplara neden oldu. adafllarnn
Kara lm dedikleri, gelen ticari yollar izleyerek Doudan Avrupa ana karasna
AMALARIMIZ
giren veba, 1348-1350 arasnda Avrupann birok blgesini etkisi altna ald ve nfusun beflte ikisini yok etti. talyadaki kalabalk liman kentlerinden girerek kuzeye doru yaylan bu hastalk kentlerde daha ok kayplara neden
K T oldu.
A P
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Fransadaki Politik Geliflmeler

Fransa krallarnn 13. yzyldaki abalar merkez otoriteyi glendirmek
ynnTELEVZYON
deydi. Krallar ngilteredeki uygulamaya benzer flekilde vergi koymadan nce aristokratlardan oluflan bir kraliyet konseyine danflyordu. Ancak bu konseyden kan
kararlar vergi toplanmasnda yetersiz kalnca kral Gzel Philip, Yzyl Savafllarnn
TERNET
finansmannda kendisine destek olan bir ara olarak, ruhban, Naristokrasi
ve kent
soylulardan oluflan Etat Generaux (Etajenero) meclisini oluflturdu ve 1355te bu
meclisi toplantya davet etti. Bu meclisin yeleri, vergileri kraln ricas zerine toplamasna ramen onun kt durumunu kendi mahalli haklarn ve ayrcalklarn
arttrma ynnde kullandlar. Fransz etajenerosu, ngiliz soylu snfnn karlarn
temsil eden birleflik ngiliz Parlamentosunun tersine, her kafadan bir sesin kt
heterojen yapsyla etkili bir ynetim arac olamayacan gsterdi. Parisli gl ta-
TELEVZYON
NTERNET
214
Uygarlk Tarihi
cirlerin ynetimindeki Etat Generaux , kraldan Magna Cartann ayrcalkl ngiliz snfna baflladna benzer haklar aldlar. ngilterenin tersine Fransa, 14. yzylda
hl feodal sistemden merkez modern devlete geiflin sanclarn yaflyordu. Bu
meclis, 1614 ylna kadar toplanmaya devam etti ve bu tarihten Fransz Devrimine
kadar da toplanmad.
ngilteredeki Politik Geliflmeler

ngiliz krallar Yzyl Savafllarnn harcamalarn karfllamak iin halka yeni vergiler
yklediler. Kral her vergi istediinde parlamento da bundan yararlanarak yeni dayatmalarda bulununca yeni kanun maddeleri ortaya kt. Orta snftan halkn temsilcilerinin dahil olmasyla parlamentoda yapsal deifliklikler meydana geldi. Bylece I. Edward (1272-1307)n ynetiminde parlamentoya dayal ynetim tarz, ngilterenin deiflmez bir idari kurumu olarak yerleflik hle geldi.
Krsal ve Kentlerdeki Sosyoekonomik Geliflmeler

Krsaldaki Geliflmeler
Veba salgn Avrupa
nfusunun 2/5ini yok
ettiinden bu hastala halk
arasnda Kara lm ad
verilmifltir.
Bu dnemde sosyoekonomik yapy etkileyen en nemli olaylardan biri vebann

Avrupada yaylmasdr. 1347nin sonunda Sicilyada grlen hastalk, Avrupaya
1348de, Venedik, Cenova, ve Pisa gibi liman kentleri zerinden girdi. Veba emek
gcn azaltt ve soylu snfn mlklerinin deerini dflrd. iftlik alflanlarnn
says dflerken, emek deer kazandndan kyllerin ve kalifiye zanaatkrlarn
cretleri artt. Pek ok serf, angaryalardan para deyerek kurtuluyordu. iftlikleri
terkederek kentlerde daha ilgin ve kazanl ifl olanaklar aryorlard. Tarmsal
rnlere olan talebin azalmas bunlarn fiyatlarn dflrd. Lks tketim mallarnn ve mamllerinin fiyatlar ykseldi. Soylu toprak sahipleri, bu yeni ifl ortamnda
en ok kan kaybeden snf oldu. Baz toprak sahipleri kayplarn telafi etmek iin
ekilebilir topraklar daha krl yn retimi iin koyun otlaklarna dnfltrdler.
Dierleri, topraklarn en yksek mebla veren iftilere kiraladlar. Yrrlkteki
yasalar, kylleri iftliklerinde ve cretlerini dflk seviyelerde tutmaya alflarak
demografik krizin kyl snf iin yaratt yeni ekonomik frsatlar engellemeyi
umuyordu.
14. yzyln ortalarnda ngiltere ve Fransada kmekte olan aristokrasi, byk
Veba Salgnnn ve Yzyl Savafllarnn kt etkilerinden kyl snf zerindeki vergileri artrarak ve kentlere g snrlayan kanunlar kararak kurtulmaya alflt.
Kyl snf, bu abalara isyanlarla cevap verdi. Fransada patlak veren kyl isyan,
aristokratlarn dorudan vergiyi arttrmalar yzndendi. ngiliz Parlamentosu,
1351de kyllerin cretini veba ncesi dzeylere eken ve onlar lordlarnn topranda kalmaya zorlayan Emekilerin Stats adl kanunu karnca 1381de genel
bir isyan kt.
Aristokrasi, kyl isyanlarn kanl flekilde bastrd. Bu durum, Ortaan sonunda toplumun bozulmaya baflladnn bir gstergesidir. Yzyl Savafllar sonunda her iki tarafta geliflen ulusal duygu, Ortaa toplumunun politik birliini kracakt. Hem ngiltereye hem de Fransann bir ksmna hkmeden ngiliz krallar
Fransadaki haklarndan vazgetiler. Roma kilisesinin sapkn ilan ettii yeni dinsel
tarikatlerin ortaya kmas da Ortaa toplumunun o zamana kadarki szde din
birliine son verdi.
Kentlerdeki Geliflmeler
Kent endstrileri vebann ar etkilerine ramen krl kt. Kent meclisleri, krsaldan gelen gmenlerle rekabeti dzenlemek ve g kontrol altna almak iin yasalar koydular. Kanunlar giderek feodal lordlarn krsaldaki topraklarna kadar yayld. Lks tketime artan dflknlk zanaatkrlarn nemini artrd. Zanaatkrlarn
ve loncalarn ekonomik ve politik gc, bunlarn rettikleri mal ve hizmetlere olan
taleplerle orantl olarak artt. Tccar snf, zenginlik ve say bakmndan trmanfla
geti. Kendi loncalarn kurarak aristokrasinin otoritesine meydan okumaya bafllamalar (kentli ve taflral) eski soylu snf ile mcadele yaratt. Kentler, soylu snfa
karfl kralla ittifak yapt. Bu geliflme Ortaa Avrupasndaki feodal ynetimleri ortadan kaldrd.
Aristokrasi, geleneksel stnln korumada zorland. stemeden zanaatkr
lonca liderlerine kent ynetiminde temsil hakk verdiler. Loncalar politik g kazannca, yerel endstrileri koruyan yasalar koydular. 1350den sonra aristokratlar
ve Kilise- vebadan sonra savunmada kald. Krallar, kendi ynetimlerini ve ekonomilerini merkezlefltirmeye ynelik ulusal bilinci gelifltirmeye alflrlarken bu yeni
durumdan fazlasyla istifade ettiler. Aristokratlara karfl yldz parlayan bu kentsoylu adamlarn mttefiki oldular. Kentler, krallara destek vererek feodal toplumlardan ulusal monarflik ynetimlere geiflte nemli rol oynadlar. Kentler, krallar
aristokratlar karflsnda gl klacak insani, finansal, ve teknolojik kaynaklara sahipti. Kentli burjuvalarla ittifakn krallara ve imparatorlara bu derece cazip gelmesinin nedeni ise kentlerin krallklar ve imparatorluklar ynetmede etkin bir ara
olan Roma hukukunu bilen eitimli brokratlar ve hukukular yetifltiren niversiteleri barndrmas idi. Geleneksel aristokratlarn tehditkr asker glerine karfl
kendi cretli ordularn kiralamak isteyen krallar gerekli paray kentlerde bulabiliyordu. Kentliler topraklarna kentleri de katmak isteyen despotik yerel lordlara
karfl gl krallarn sunaca himayeye muhtat. nk krallar kentlilere otonomi veriyor ve i ifllerine karflmyordu. Bir kent iin, gl bir kraln bayra altnda uzun mesafede ticaret yapmak avantajl idi. 11-14. yzyllar arasnda kentler zgrlk ve otonomi elde ederek Eski adaki gibi Bat Uygarlnn kltr merkezleri oldular.
Dinsel Geliflmeler
Ruhban snf da veba salgnndan etkilendi. Hastalkla savaflan yelerinden pek
ounu bu hastala kurban veren ruhban snf azald. Kardinaller kurulu, 1409da
farkl papay setii iin kilise otuz alt yllk (1378-1415) bir kriz yaflad. Vebann neden olduu byk boyutlardaki nfus kayb Avrupallar kaderci yapt. Avrupal entelekteller Padual Marcilius, Ockhaml William ve Lorenzo Valla gibi bilim adamlarnn nclnde Tanr, insanolu ve toplumun yaps gibi kavramlar sorgulamaya baflladlar.
215
216
Uygarlk Tarihi
ORTAA KLTR VE UYGARLII

AM A
Ortaa Avrupasnn kltr ve uygarlnn en nemli yaratmlar

hakknda fikir sahibi olacaksnz.
Eitim ve retim
Corpus Iuris Civilis: 529534 yllar arasnda Dou

Roma mparatoru I.
Justianuos tarafndan
hazrlatlan, Roma Hukuku
konusunda en genifl ve
derinlemesine bilgi veren,
sonradan bu ismiyle anlan
hukuk klliyatdr.
Ortaa Avrupa dnyasndaki bilim ve felsefenin geliflmesinde, Bizans mparatorluunun baflkenti Konstantinopolisin Osmanl Trkleri tarafndan kuflatld yllarda Batya geden Bizansl limlerin byk katks vardr. Bizans hanedan yelerinin zel hocaln ya da eliliini yapan bu kiflilerin arasnda Demetrios Cydones, Demetrios Chrysoloras ve Demetrios Chalcocondyles gibi limler saylabilir.
Bu aydnlar, Avrupada 11. yzyldan itibaren kurulan niversitelerde Eski Yunanca gramer, retorik, cebir, astronomi, corafya, fizik, kimya, tp ve matematik dersleri verdiler. Dier bir nemli katk da spanyadaki Endls Emev medreseleri
araclyla antik bilimin slam limleri tarafndan yorumlanarak Arapaya evrilmesi ve Bat niversitelerinde Latinceye aktarlmasyla oldu.
Bat Avrupann ilk yksek renim kurumu olan Bologna niversitesi (kurulufl
1088) 1158de Alman imparatoru Friedrich Barbarossadan ayrcalklar kazand.
Modern niversitenin temel tafllar olan renci ve hocalarn ilk resmi organizasyonlar ve ilk lisans programlar bu niversitede oluflturuldu. niversite, yasalar gerei niversiteyi denetim altnda tutan piskoposlarn ve kentlilerin otoritesinden
korunmak iin birleflen renci ve hocalar loncas olarak ortaya kt. Kentliler rencileri vatandafllk haklar olmayan yabanclar olarak grdnden byle bir himaye birliinin kurulmas gerekliydi. Bolognal renciler, gnlsz ev sahiplerinin istedii yksek kira ve fiyat politikalarna karfl birlefltiler. Dzenli ve yksek
kalitede bir retim istediler. cret karfllnda hocalarna almak istedikleri dersleri sraladlar. Szlerini tutmayan hocalar boykot ettiler. Kentlilerin fiyat politikalar niversitenin srekli baflka bir flehre taflnmasna neden oldu. Bu dnemde niversite henz sabit bir fizik yapya sahip deildi. renci ve hocalarn bu gezgin
hayat onlara kent ve kanunlarndan bamsz olma ayrcaln veriyordu. Bu arada hocalar da kendi himaye birliklerini kurdular. Eitim retim yapabilmek iin
gerekli meslek yeterlilik standartlarn belirlediler. lk akademik derece olan lisans
derecesi (a licentia docendi) birine eitim verebilme hak ve yeterliliini belirliyordu. Bu derece bugnk doentlik nvanna karfllk gelir. Bu dereceye sahip olabilmek iin liberal sanatlar programndan mezun olmak gerekiyordu. Temel yksek renim bu flekildeydi.
Bologna niversitesi, Roma hukuku alflmalarn canlandrmasyla nldr. 7.11. yzyllarda Roma hukukunun ilk el kitaplar Avrupada biliniyordu. Batl limler, 11. yzylda ticaret ve kentlerin geliflmesiyle Bizans imparatoru I. Justinianus
(527-565)un yzyllardr Bat Avrupada unutulmufl olan Corpus Iuris (Juris) Civilisinin daha byk ve nemli paralarna ulafltlar. 12. yzyl baflnda Bologna
niversitesinde stad Irnerius ve rencileri bu kanun metinleri zerinde gvenilir yorumlar ve aklamalar yaparak Corpus Iuris (Juris) bilgisini gelifltirdiler ve tm
Avrupaya yaydlar. 1140larda Bolognada yaflayan keflifl Gratianus da Concordance of Discordant Canonsu kaleme alarak Kilisenin standart kanun metnini ortaya
koydu.
Bologna, gney Avrupa (spanya, talya, ve gney Fransa) niversitelerindeki
hukuk alflmalar iin bir model oldu. Paris de kuzey Avrupa niversiteleri ve teoloji alflmalar iin bir esin kayna oldu. ngilteredeki Oxford ve Cambridge
niversiteleri ile daha sonralar Almanyada kurulan Heidelberg niversitesi bu
217
niversitelerin taklitleridir. Tm bu niversiteler, yksek tp, teoloji ve hukuk bilimlerindeki ileri dzey alflmalar bakmndan liberal bilimlerde temel bir eitim
gerektiriyordu. Liberal Sanat programlar trivium (gramer, retorik ve mantk) ve
quadrivium (aritmetik, geometri, astronomi ve mzik) yani szel ve saysal dallardan oluflmaktayd. Erasmus, Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Thomas Becket,
Albrecht Drer ve Papa V. Niccol, Bologna niversitesinin dokuz asrlk tarihi
boyunca mezun ettii nemli flahsiyetlerden sadece bazlardr.
Felsefe ve Teoloji
Avrupal skolastikler iki ana problem zerinde tartflyorlard: felsefe ve teoloji
arasndaki iliflki. lk problem, Hristiyanlarn gznde Aristotelesin retilerini ieren el yazmalarnn baz slami yorumlarla Arapaya yaplan tercmelerinde pek
ok sapknlk olduu dflncesinden ortaya kt. Avrupal skolastiklerin gznde
Araplarn Aristotelesin alflmas zerindeki yorumlar Hristiyanla hizmet etmiyordu. Aristoteles, dnyann ezeli ve ebedi olduuna inanyordu. Bu grfl, ncilin
Genesis (Dnyann Yaratlfl) blmnde vurguland zere, Dnyann zaman
iinde yaratld ynndeki Yahudi-Hristiyan retisiyle elifliyordu. Avrupal teologlar Aristotelesin mantk ve matematiini kendi teolojileri iine aldlar, bazlar
bunun ncil retisi ve geleneksel kilise otoritesi iin bir tehdit oluflturduuna inanyordu. rnein, Tourslu Berengar (l. 1088), kilise ayinlerinde yaplan Eucharist
(ekmek flarap) ayini konusunda mantk bilimini devreye sokarak henz kilisenin
resmi bir dogma haline getirmedii transsubstantiation (yerine geerek mevcut olma) retisini ok nceden ortaya koydu. Peter Abelardus (1079-1142) Teslis (leme: Baba-Oul-Kutsal Ruh) konusunu mantksal bir sorgulamaya tabi klmaya
alflt. Aristotelesin mantyla Baba, Oul ve Kutsal Ruhun Tek olanla ve Tek
olann da Baba, Oul ve Kutsal Ruhla ayn olamayacan ne srd. Bylelikle kilisenin retilerine ters dflmfl oldu.
Bu yeni mantklarn cesareti muhafazakrlar flaflrtt. Manastr liderleri, zellikle Aristotelesin yazmalarnn damgasn vurduu zgr sanatlar zerinde yaplan
alflmalarn teoloji alflmalarnn dflman olup olmadn merak ediyorlard. Skolastiklere gre renim Tanr yolunda olurdu. Paris piskoposu, 219 felsefi nermeyi mahkm ettii zaman Aristotelesin Hristiyan teolojisinin temelini kazd ynndeki elefltiri ve flpheler dorua kt. Felsefeye kilisenin gerek kabul ettii Hristiyan dogmasndan daha fazla ilgi gsterenler mahkm edildi. Bu durum felsefe ile
teoloji arasndaki iliflkiyi souttu. Bundan sonra mantk ve revelasyon (vahiy/amlama), ok farkl iki bilgi alan haline geldi. Dahas bu srada Avrupada kilise ve
devlet de politik arenada birbirinden ayrlyordu. Bu dnmede ngiliz Ockhaml
William (l. 1349) muhafazakar bir dflnce ortaya att. Teolojinin temel konularyla ilgili olarak Tanrnn aklna girmeye dnk abalarn bir kenara braklmas ve
Hristiyanlarn ncildeki bilgilerle yetinmeleri gerektiini sylerken tartflmalarn gelecekteki ynn de iflaret ediyordu.
Dil ve Edebiyat
Hmanizmin babas kabul edilen Francesco Petrarca (1307-1374), tm mesaisini
edeb mektup ve fliirlere hasretmifltir. Yaflamnn ounu Avignon (Fransadaki Papalk merkezi) civarnda geiren yazar Cola di Rienzo halk ayaklanmasnda yakalanmfl ve Romada halkn iki yllk tribunusu (koruyucusu, hakimi) olarak grev
yapmfltr. Ayn zamanda, sonraki yllarda Milanoda sanatkarlarn hamisi olan Visconti ailesine hizmet etmifltir.
Skolastik: nan ve bilgiyi

kiliseyle, zellikle Aristo
dflncesiyle birlefltirmeye
alflan Ortaa
Avrupasnn felsefe
anlayfl.
218
Uygarlk Tarihi
Sone: Belli bir uyak ve l

kalbna dayal, on drt
dizelik fliirdir.
Petrarca, eski Romay vd (Eski) Romal lye Mektuplar adl eserinde nl Romal hatip Ciceroya, Titus Livius, Vergilius, ve Horacius gibi Romal yazarlara hayali mektuplar yazmfltr. Latince epik fliirler de kaleme alan Petrarca, Afrika
adl eserini nl Romal General Scipio Africanusa ithaf etmifltir. nl Adamlarn
Yaflamlar adl eseri nl Romallara atfettii bir dzine biyografiden oluflmaktadr.
Petrarcann en nl alflmas, platonik bir aflkla sevdii Laura adl evli bir kadn
iin yazd kendi duygularn inceleyen aflk soneleridir. Onun elefltirel metin alflmalar, sekincilii (elitizmi) ve yararsz skolstik renimi iddial bir flekilde kmsemesi, sonraki hmanistlerin pek ounu etkiledi. Petrarcann Aziz Augustinus ile hayali diyaloglarnda ve Aristotelesilere karfl ruhun lmszln savunmak iin yazlmfl risalelerde Ortaa Hristiyan deerleri gzlemlenebilir. Petrarca, adafl olan nl Dante Alighieriden ok daha laik bir yazardr. Dantenin
Vita Nuova (Yeni Hayat)s ve Divina Komedia (lahi Komedya)s Petrarcann soneleriyle birlikte modern talyan dili ve edebiyatnn temelini oluflturur. Petrarcann rencisi ve arkadafl Giovanni Boccaccio (1313-1375) da Hmanist alflmalarn ncs kabul edilir. Boccaccionun Dekameron Hikayeleri 1348de Floransay sarsan mthifl veba salgnndan kurtulmufl bir lkedeki adam ve yedi kadn konu alan yz hikayeden oluflur. talyancann babas saylan ve gayretli bir el
yazmalar koleksiyoncusu olan Boccaccio, Yunan ve Roma mitolojileriyle ilgili bir
ansiklopedinin de yazardr.
Sanat ve Mimari
Katakomb: lk
Hristiyanlarn llerini
gmmek amacyla yeraltna
oyduklar mezarlara verilen
addr. Gmme ifllemi
genellikle dinsel trenler
eflliinde yapldndan,
katakomplara kutsal yer
gzyle baklrd.
Resim 8.2
Roma Priscilla
Katakombu
Roma mparatorluu .S. 395 ylnda ikiye ayrlnca, Ortaa sanat da Batl ve Doulu Hristiyan Sanat olarak ikiye ayrld. Ortodoks mezhebine bal olan Dou Hristiyan Sanat, Katolik Romadan farkllaflarak Bizansa zg bir sanat anlayfl gelifltirdi. Ortaa sanat, Hristiyanln etkisi altnda kalmfl dini nitelikli bir sanattr.
Erken Hristiyanlk, bafllangta pagan Romann basks yznden rahat yaylma
olana bulamad. Ancak resm din olarak kabul edildikten sonra geliflme gsterebildi. Bat Roma mparatorluundaki Hristiyan cemaatin kaderi 4. yzyldaki imparator Konstantinosun tahta kflyla deiflti. O zamana kadar llerini gmerken
gsteriflli ayinler yaptklar iin tutuklanan Hristiyanlar mezarlklarn yer altnda
yapmak zorunda kalyordu. Uzun ve usuz bucaksz dehlizlerden oluflan katakomblarda llerini duvarlara oyduklar mezarlara gmyorlar ve girifl ksmna infla ettikleri salonda ibadet ediyorlard.
219
Yahudiliin etkisi altndaki erken Hristiyanlk, bafllarda tasviri yasaklad iin ilk
resim rnekleri ancak .S. 3. yzyldaki katakomp duvarlarnda grlebilir. Genellikle ok basit ve flematik olan bu resimler okuma yazma bilmeyen Hristiyanlarn vaazlarda anlatlan dinsel olaylar gzlerinde canlandrabilmeleri iin yaplmfl ifllevsel rneklerdir. Bu resimlerdeki semboller, o dnemde inanl kiflilerin zihinlerinde bir takm dinsel imgeler uyandrmay amalyordu. rnein, Romadaki Priscilla Katakombundaki resimle ncildeki sann on iki havarisiyle birlikte yedii Son Akflam Yemei betimlenmifltir. .S. 370lerde bafllayan ve en ok Bat Romay etkisi altna alan Kuzeyli Germen kavimlerin g Bat Avrupaya kendine has bir sanat anlayfln getirmifltir. Bu kavimler, Hristiyanl benimseyerek yerlefltikleri lkelerin kltrn de
zmsemifller ve 11. yzyln ortalarna kadar gl bir sanatsal etkinlik yaratmfllardr. Bugn Oslo Gemi Mzesinde bulunan 9. yzyla tarihlenen bir Viking gemisinin burnu, Vikinglerin tahta oymaclndaki ustaln gsteren tipik bir rnektir. Erken Hristiyan sanatnda Helen-Latin kltr kadar kuzey kavimlerinin de katks byktr. Bu dnemin sanat pagan inanlarn izlerini taflsa da gerekte Hristiyanln
hizmetindeydi. Bu dnemde dinsel olmayan tek sanat eseri Normanlarn ngiltereyi
istilasn anlatan 70 metre boyundaki Bayeux Halsdr.
Resim 8.3
Bayeux
Halsndan Detay.
Bayeux MzesiNormandiya/
Fransa
6. yzylda talyann Ravenna kentinde yaplan Ostrogot kral Byk Thedoricin antsal mezar Avrupa mimarsinin erken rneklerindendir. Bu grkemli antta merkezi planl, dfl cephesi mermer kaplamal Roma yaplarnn etkileri grlr.
Kuzey talyay istila eden Lombardlarn
7. yzylda Perugia kentinde infla ettikleri kilise de eski Yunan ve Roma tapnaklarn arfltrr. zellikle dfla ak stunlu cephe ve gen alnlkl at rtsndeki benzerlik dikkat ekicidir.
8. yzylda Franklar, Byk Karl dneminde Bat Roma imparatorluunu yeniden kurdular. Avrupay tek bir idare
altnda birlefltirdii ve Bat kltrnn
temellerinin atlmasnda nemli rol oynad iin bu dnem Karolenj Rnesans olarak adlandrlr. Bu dnemin en tipik mimar eseri baflkent Aachendaki
mparatorluk Kilisesidir.
Normanlar, 1066 ylnda Britanyay
iflgal ettiklerinde yeni bir mimar slup
getirdiler. Bu slup, Britanyada Norman
Resim 8.4
Ostrogot kral
Byk Thedoricin
antsal mezar.
Ravenna/ talya
220
Uygarlk Tarihi
slubu, kta Avrupasnda ise Roman slubu (Romanesk) olarak adlandrlr. Bafllangc 1050lere tarihlenen Romanesk, Avrupann yeni bir canlanfl dnemi olarak
kabul edilir. Hal seferleri, farkl sosyal snflardan gelen kiflilerin kaynaflmasn
salarken kilise de her tr sanatn hamiliini yapabilecek bir dzeye geldi. Romanesk sanatn en nemli rnekleri Ortaan byk manastrlardr. Bunlar, yalnz
dinsel deil, sosyal ve kltrel etkinliklere de ev sahiplii yapan yaplar topluluudur. Romanesk kiliseler ise kaln tafl duvarlar, masif kuleleri ve heybetli grnmleriyle Ortaa flatolarna benzerler. Romanesk mimar slubu Avrupann deiflik
yrelerinde grlebilir. En tipik ve antsal rnekler daha ok Almanya, Fransa ve
ngilterede bulunmaktadr.
Resim 8.5
Rheims Katedrali
Resim 8.6
Notre-Dame
Katedrali, Paris
221
Resim 8.7
Aachendaki
mparatorluk
Saray Kilisesi
Ortaa mimarisinin son byk aflamas olan Gotik dnem, Romanesk dnemi
izlemifltir. Bafllangc 12. yzyl ortalarna tarihlenen Gotik sanat, Rnesans dnemine kadar srmfltr. Gotik sanat denildiinde akla gelen sivri at ve kuleleriyle
ge (Tanrya) doru ykselen, dev boyutlu katedral yaplardr. Gotik mimarinin
bafllangc Paris yaknlarndaki St. Denis Manastr Kilisesinin infla edildii 1122 ylna tarihlenir. Baflkeflifl Sugerin tasarlad bu yapnn temsil ettii Gotik sanatn en
baflarl ve artk klasik rnekleri Fransann Ile de France (Paris ve evresi) blgesindedir.
Yapmlarna 13. yzylda bafllanan bu yaplar Lyon, Chartres, Rheims, Amiens
ile Paris Notre-Dame Katedralleridir.
Romanesk ve Gotik sanatn en nemli mimari yaplar nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
222
Uygarlk Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
Bat Roma mparatorluunun yklmasndan

sonra Erken Ortaada Kta Avrupasnda ortaya kan siyasi ve kltrel dnflmleri reneceksiniz.
Kavimler G bu dnflmn ana nedenlerindendir. Kltrel dnflm iki demografik unsurun
Romallar ve Germenlerin uzun bir srete karflp
kaynaflmasyla oldu. Romallar idari stnl Germenlere kaptrsa da kltrel stnlk hep onlarda
kald. Gotlar ve Franklar Galyada Romallafltlar.
Erken Ortaada en nemli siyasi deifliklik Bat
Roma mparatorluunun kfldr. dare, barbar
Germen fleflerinin eline geti. Eski Roma eyaletlerinde Germen krallklar kuruldu.
Roma idaresinin kflyle yeni devlet kadrolarnda Roma hukukunu kavrayp uygulayabilecek personelin bulunmayfl ilkel Germen hukukunun egemenliini getirdi. Avrupa, devlet otoritesinin yokluunda kaosa srklendi. Siyasi deifliklikler Avrupann ekonomik ve sosyal yapsn da etkiledi.:
Ortaa Avrupasna damgasn vuran feodalizm
ortaya kt.
Feodal sistemi ve malikne sisteminin iflleyiflini
reneceksiniz.
Feodalizm, siyasi erkin feodal piramidin en yukarsndaki kralda topland; onun gcn -mutlak sadakat kofluluyla- ve kontroll olarak yerel
derebeyleriyle paylaflt bir idare tarzdr. Bu sistemde kraln vassallar olduu gibi vassallarn da
vassallar olabiliyordu. Kral, vassallarnn vassallarna hkmedemiyordu. Bu sistemde bir asilin
daha gl asil efendisinden ordusunda sunaca
asker hizmet karfllnda bir fief almas detti.
Feodal soylu snfn geimini salad ve ifti
kyllerin omurgasn oluflturduu Malikne Sistemi, dnemin sosyoekonomik yapsyla ilgilidir.
Erken Ortaada bu tr malikneler lordun ve
ailesinin oturduu binalardan, kyllerin kulbelerinden, rnlerin sakland depolardan ve tarlalardan ibaretti. Maliknede alflmakla ykml
olan kyller lorda bamlydlar. Bunlar stat
bakmndan iki gruptular: Yarkle serfler ve g
zamanlarda toprann bir ksmn istilaclara karfl korunma karfllnda gl lordlara terk etmifl
zgr kyller. lk grup maliknedeki bir eflya-
dan farkszken ikinci grup lorda yarg konusunda

bamlyd ve rn cinsinden vergi derdi.
N
A M A
Papalk gcnn imparatorluk makamnca snrlandrlmasnn hangi nedenle yzyllar boyu sren bir atflmaya yol atn reneceksiniz.
Byk Karl ve Otto, kendilerini kilisenin zel koruyucusu ilan etmifllerdi. Bu durum kiliseyi dorudan kraliyet kontrolne sokmufl; kilise hiyerarflisinde yer alan piskopos ve baflkeflifller atanmfl
imparatorluk brokratlarna dnflmfllerdir. Hatta hibir papa imparatora sadakat yemini etmeden makamna kamaz hle geldi. Fransada kurulan Cluny manastrnn reformcu kefliflleri kilisenin ruhban snfnn tek efendisi ve hayat arkadafl olduunu savunarak bu snf krallardan ve efllerinden zgrlefltirmeyi istiyordu.
Papa IX. Leo, Cluny keflifllerini Romadaki bafllca
idari grevlere getirince papalk, 11. yzyln ikinci yarsnda iyice glendi. Papa II. Nicholas,
1059da papann kardinallerce seileceini ilan etti. Bu kurulun oluflturulmasyla papalar talyadaki
yerel glerinden ve Alman kraliyet imparatorlardan bamszlklarn elde ettiler. Papa VII. Gregorius (1073-1085) dneminde kilisenin dnyevi otoriteden zgr olma iddias daha da fliddetlendi.
Cluny taraftarlarnn amac, imparatorlarn ruhbandan olmayan yaknlarn din makamlara atamalarna son vermek ve bu yetkiyi papann tasarrufuna
sokmakt. 1075te Papa Gregorius, ruhbandan olmayanlarn kilise hiyerarflisi iindeki herhangi bir
greve atanmas hlinde aforozla cezalandrlmasna karar verdi.
Bu dnemden sonra papa ve ruhban snf imparatorlarn atanmfl memurlar olmaktan ktlar; papalar Kardinaller Kurulunca seilmeye bafllad.
Piskoposlar, papann yetkilendirdii kilise otoritelerince atanmaya bafllad. Bat Kilisesi dnyevi
monarflilerden ilke ve hukuk baznda bamsz
bir g hline geldi.
N
A M A
N
A M A
at byk kayplar emek gcn azaltt ve aristokratlarn mlklerindeki retimi dflrd. Bu

olay, emee deer kazandrd. Kyl ve kalifiye
zanaatkr cretleri artt. Angaryalar parasal dentilere dnfltrld. Serfler, daha kazanl ifl olanaklar sunan flehirlere akn ettiler. Tarmsal rne azalan talep fiyatlar dflrd ve lks tketim
rnlerinin fiyatlar artt. Tm bu geliflmeler geleneksel gl aristokrasiyi olumsuz etkiledi. 14.
yzylda ngiltere ve Fransa ynetimleri, yasalar,
kyllerin dolaflmn snrlamaya ve vergilerini
artrp cretlerini dflk tutarak eski dengeleri korumaya alfltlar. Her iki lkede kanl kyl
isyanlar kt. Aristokrasi, isyanlar fliddetle bastrd. Lks dflknl retici zanaatkr snfnn
nemini artrd. Ge Ortaada zenginleflen zanaatkr ve tacirler geleneksel g odaklarna karfl kendi loncalarn oluflturdular. Bylece yeni siyasi mcadelelere girebildiler. Sonunda aristokrasi, tccar snfna flehir meclislerine girme hakk vermek zorunda kald.
11-12. yzyllarda Fransa, ngiltere ve Almanyadaki politik geliflmeleri reneceksiniz.

11-12. yzyllarda ulusal monarflilerin doduu
Avrupada zellikle feodal ynetimlerin olduu
ngiltere ve Fransada otoritenin merkezde
odakland yeni monarflik krallklar ortaya kt. Parlamentolar ve halk meclisleri, kraln keyf
idaresine karfl, ayrcalkl ounluun haklarn
korudu. Srete modern Avrupa devletleri ortaya kt. Bu geliflmenin dflnda kalan tek devlet
Kutsal Roma-Germen/Alman mparatorluu idi.
Otto soyunun idaresinde bir toparlanma olmuflsa da imparatorlarn talya egemenlii uruna
Almanyadaki haklarndan vazgemesi ngiltere
ve Fransadakinden ok farkl bir siyasi yapya
yol at. mparatorlarn, atalarnn taflraya birer
memur olarak atad Alman prenslerini bu topraklarn mutlak efendileri olarak tanmas lkeyi Alman Birliinin kurulufluna kadar (1871)
paralanmfl ve gsz brakt.
Yzyl Savafllarnn ve byk Veba Salgnnn
Fransa ve ngilteredeki siyasi ve ekonomik etkilerini reneceksiniz.
Yzyl Savafllar iki lkeye demografik ve ekonomik adan byk kayplar verdirdi. Fransz krallar, savafl finanse etmek iin ngiliz krallar gibi vergi koymadan nce aristokratik Kraliyet
Konseyine danflrken kan kararlar yetersiz
kalnca kral Philip, bir finansman arac olarak
Etat Generaux meclisini kurdu (1355). Ruhban,
aristokrasi ve kent soylulardan oluflan bu meclis
kraln skflk durumundan kendi karlar dorultusunda yararland. Bu bakmdan bu meclis,
ngiliz Birleflik Parlamentosunun tersine, etkin
bir ynetim arac olamad. 14. yzylda Fransa,
ngilterenin tersine birliini salayamamfl ve feodal yapdan merkez devlete geememiflti.
ngilizler ise Yzyl Savafllarnn ar mali ykn
halka yeni vergiler koyarak hafifletmeye alfltlar.
Kraln vergi taleplerine parlamentonun yeni dayatmalar eklenince yeni kanun maddeleri karld. Orta snfn temsilcileri parlamentoya girdi.
Bylece I. Edward (1272-1307)n ynetiminde
parlamentoya dayal ynetim tarz yerleflik hle
geldi. Yzyl Savafllar, her iki tarafta da halk kraln
etrafnda birlefltirdi. Ulusal duyguyu glendirdi.
ki devleti siyasi ve ekonomik olarak etkileyen
dier olay Veba Salgndr. Serf nfusunda yol
223
N
A M A
Ortaa Avrupasnn kltr ve uygarlnn en

nemli yaratmlar hakknda fikir sahibi olacaksnz.
8. yzylda Bat ve Orta Avrupaya hkim olan
Franklar, Byk Karl dneminde topraklarn talya ve bugnk Almanya ynnde geniflleterek
Avrupann en gl devletini kurdular. Bu sayede devletin egemenlik flemsiyesi altnda siyas
olarak birlefltirdii bu blgelerdeki (Roma+Germen) kltrel birikim harmanland, ortak bir potada eriyerek Avrupa uygarln meydana getirdi. Bu uygarlk, Ge Ortaa Dneminde doulu Arap ve Bizansl limlerin antik Yunan bilgi ve
kltrn transferiyle mayalanarak Hmanizm
fikirlerini ortaya koyacak ve Rnesans hareketinin n koflullarn hazrlayacaktr.
224
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Ortaa Bat Avrupa Uygarlnn kltr bileflenleri
afladakilerin hangisinde tam ve doru olarak verilmifltir?
a. Hristiyanlk-Roma devlet gelenei-Antik Yunan
Uygarl
b. Roma devlet gelenei-Hristiyanlk-Bizans Uygarl
c. Hristiyanlk-Roma Uygarl-Germen kltr
d. Hristiyanlk-Roma Uygarl-Pagan kltr
e. Hristiyanlk- Antik Yunan Uygarl-Pagan kltr
2. Ortaa denilen tarihsel sre ierisinde kta Avrupasna bakldnda Erken Ortaa ile Asl Ortaa dnemlerinin birbirinden ok farkl olduu grlr. Bu
anlayfla gre, afladaki ifadelerden hangisi Avrupadaki geliflmeleri tam olarak yanstmaz?
a. Avrupa politik anlamda genel bir istikrara kavufltu.
b. Bat Avrupa corafi snrlar yabanc istilaclara
karfl korunabildi.
c. 7. yy.daki Arap saldrlarna ramen 11.-12. yy.
daki Hal Seferleri sayesinde Dou dnyasyla
dfl ticarete nem verilmeye baflland.
d. Feodal ynetim prensiplerinin geerli olduu
ngiltere ve Fransada ulusal monarfliler dodu.
e. Bat Avrupa parlamentolar ve halk meclisleri,
kraln keyfi idaresine karfl ounluun haklarn korumaya bafllad.
3. Afladakilerden hangisi, Alman imparatoru Byk
Ottonun Roma mparatorluunu yeniden kurma program erevesinde Roma kilisesine destek salama nedenlerinden biri deildir?
a. Ruhban snfnn, eski Romann evrensel mparatorluk duygusuna sahip olmas
b. Ruhbann, Kilise Kanonu gerei evlenmeyerek
imparatora rakip hanedan kurmamas
c. Ruhbann, toplumun en eitimli snf olmas
d. Ruhbann, kraliyete en sadk memurlar karmas
e. Ruhbann, kraliyete sasallk statsnn maddi
getirilerini cazip bulmamas
4. Cluny reform hareketinin en nemli nedeni afladakilerden hangisidir?

a. Papalarn, Ottonun ok sadk birer mttefiki olmalar
b. Papalarn, imparatora sadakat yemini etmeden
Pontiflik tahtna kamamalar
c. Papa Jeann Otto tarafndan tahtndan edilmesi
d. Papalarn, dnyevi meselelere fazlaca mdahale
etmeleri
e. Papann flahsnda Roma Kilisesinin halkn gznde prestijini yitirmesi
5. Papa VII. Gregoriusun ruhban snfndan olmayanlarn herhangi bir kilise makamna atanmas durumunda
karar alanlar aforoz ederek cezalandrmas gibi nlemler
almasnn en nemli sonucu afladakilerden hangisidir?
a. Ruhban snfnn en nemli yelerinin dnyevi
otoriteyle uzlaflmas
b. Papalarn dnyevi ifllerden ellerini ekmeleri
c. Cluny reformcularnn memnun edilerek kraliyetle barflmalar
d. Papalarn bundan byle Kardinaller Kurulunca
seilecek olmas
e. Ruhbann, yaflam tarz olarak Hristiyanln kklerine geri dnmesi
6. Afladakilerden hangisi Papaln halk Hal Seferlerine zendirme politikasnn arka plannda yer alan
nedenlerden biri deildir?
a. Nfus artfl sonucu Avrupada fliddetin kol
gezmesi
b. Bat Avrupada aylak ve huzursuz gen bir nfusun bulunmas
c. Ktadaki barfl ve skunu bozan aristokrat snfn yararl bir amaca kanalize etme istei
d. Aristokrat snfn savafl donanmlarnn, dflarda
denenmesi gereksinimi
e. Kutsal Topraklar kurtarma istei
7. Afladakilerden hangisi Ortaa Avrupa edebiyatnn rnlerinden biri deildir?
a. Petrarca-(Eski) Romal lye Mektuplar
b. Cicero-Mektuplar
c. Petrarca-nl Adamlarn Yaflamlar
d. Dante-lahi Komedya
e. Boccaccio-Dekameron Hikayeleri
225
Okuma Paras
8. 1215te ngiliz kralnn onaylad Magna Cartann
en nemli politik sonucu afladakilerden hangisidir?
a. ngilteredeki ounluun haklarn korudu
b. Aristokrasi burjuvazinin politik hak taleplerine
ket vurdu
c. ngiliz asalet snf bu sayede monarfliyi iyice
zayflatt
d. ngiliz aristokrat snf krala danflmadan keyfi
vergilendirme hakkn elde etti
e. ngilteredeki kraliyet otokrasisini yasal olarak
azaltt.
9. Afladakilerden hangisi Ortaa Avrupa mimar
rneklerinden biri deildir?
a. Paris, Notre-Dame Katedrali
b. St. Denis Manastr Kilisesi
c. Roma, Maxentius Bazilikas
d. Ravenna, San Vitalius Kilisesi
e. Saint Rheims Katedrali
10. Avrupal krallarla kentli adamlar ittifak etmeye ynelten en nemli neden afladakilerden hangisidir?
a. Aristokrasinin monarfliye ve kentlere olan hasmane tavr
b. Aristokrasinin kentleri kontrol etmeye alflmas
c. Ruhban snf ile kentli snf arasndaki husumet
d. Kentlerin krallarn ihtiya duyduu sermayeyi
krallarn da kentlerin ihtiya duyduu himayeyi
sunmas
e. Aristokrasi ile yksek ruhban snfnn kendi karlarn kraliyetin karlarnn stnde tutmas
Ortaa dflnce sistemini belirleyen tek etken yalnzca Hristiyanlk dininin dogmalar deildir. Ortaa dflncesi incelenmek istendiinde bu dnemdeki bilimsel alflmalarn siyasi, toplumsal olaylarn teknolojik
geliflmelerin ve Antika dflncesiyle slam Dnyasnda yaplmfl alflmalarn da birer faktr olarak ele
alnmas gerekir. Bat Dnyasnda 17. yzylda gerekleflmifl olan bilimsel devrimi, 12. ve 16. yzyllar arasnda ortaya kmfl olan bilimsel, toplumsal ve siyasi olaylar hazrlamfltr. Bu olaylar flekillendiren ve Bat Dnyasnda bilimsel devrimin ortaya kmasnda etkili olan
temel etmen vardr. Bu etmenlerden birincisi 12. ve
13. yzyllar boyunca Yunan ve slam bilimsel eserlerinin Latinceye evrilmesidir. Bu etmen, bilimsel devrimin oluflmas srecinde dier iki etmene gre daha temel ve zorunlu bir iflleve sahiptir. nk, Ortaa biliminin flekillenmesi byk lde, daha nce retilmifl
bilginin Batya aktarlmas ile gerekleflmifltir. Bu aktarlma iflleminde, savafllarn ve ticari iliflkilerin de nemli rol olmufltur. Emeviler Dneminde (661-750) Mslmanlarn spanyay fethetmeleri ile birlikte, slam
Dnyasnda retilen bilimsel kaynaklarn Avrupaya
aktarlmfl olmas, bu durumun belirgin ve bilinen kantdr. Bu etkileflim ve kltr alflverifli, 431 ylnda Efes
konsilinden sonra srgne gnderilen Nesturius ve yandafllarnn Antik Yunan ve Roma eserlerini de beraberlerinde getirerek Urfa-Harran civarlarna yerleflmeleri
ve burada Arap ve Fars toplumlaryla etkileflime girmeleriyle bafllamfltr. Bylece bu eserler Sryanice, Sanskrite, Yunanca, Latince ve Pehleviceden evrilerek
dnemin bilimsel altyapsn oluflturmufltur. Bu flekilde
gerekleflen eviri faaliyetleri Avrupada Skolastik Dnemin glenmesini ve bunun sonucu olarak bilimsel
alflmalarn ve eitim sisteminin yeniden yaplanmasn da beraberinde getirmifltir. Bu bakmdan 11. yzyln
sonlar Ortaa dflnce tarihinde nemli bir dnm
noktasdr. nk bu dnemde slam Dnyas, hem bilimsel alflmalar hem de yetiflmifl bilim adamlar asndan Avrupadan daha ileri dzeydi. Yunanca, Arapa
ve Farsa eserlerin Latinceye kazandrlmas iin spanyada Tuleylule (Toledo)de baflpiskopos Raymond de
Sauvetat tarafndan bir eviri okulu kurulmufl olmas bu
durumun ak bir kantdr. Bilimsel devrimin oluflumunu salayan ikinci etmen ise, Ortaada niversitelerin
ortaya kmas ve kurumsallaflmalardr.
Kaynak: http://www.populertarih.com/ortacagda-ilkuniversiteler-studium-generale/
(eriflim:
27.03.2011)
226
Uygarlk Tarihi

1. c
2. e
3. e
4. b
5. d
6. c
7. d
8. b
9. e
10. d
Yantnz yanlfl ise Erken Ortaa, Asl Ortaa

ve Ge Ortaa konularn tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Erken Ortaa ve Asl Ortaa konularn tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Ulusal Devletlerin ve Kilisenin Ykselifli konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Cluny Reformu konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Atama Mcadelesi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Atama Mcadelesi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Hal Seferleri konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Ortaa Kltr ve Uygarl konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Halk Ayaklanmas ve Magna Carta konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Ortaa Kltr ve Uygarl konusunu tekrar okuyunuz.

Sra Sizde 1
5. yzyl Avrupasn sosyopolitik anlamda dnflme
srkleyen en nemli olay iteki politik karflklklar (i
savafllar) ve ekonomik bunalmlarla zaten sarslmfl durumda olan Roma mparatorluunun Germen kavimler
Gnn vurduu son darbeyle kmesidir. Bu olay
Bat Avrupa topraklarnda bir otorite boflluunu ve anarfli ortamn beraberinde getirmifltir. Romann tm imparatorluu saran memur a artk yoktur. Avrupa genel
olarak Germenler arasnda flu flekilde paylafllmflt: talyada Ostrogot Krall (476), spanyada Visigot Krall (475), Kuzey Afrikada Vandal Krall (429). Bu
krallk Doudaki Roma imparatorunun onayn almay
da ihmal etmemifllerdir.
Dnemi sosyoekonomik adan deerlendirirsek; feodal soylu snfn geimini salad ve iine sadece
emeki g olan ifti kylleri koyabileceimiz Malikne Sistemi bu dneme damgasn vurmufltur.
Sra Sizde 2
Cluny tarikati, 10. yzyln bafllarnda kurulmufltur.
Clunyli reformcu keflifllerin asl amalar o dneme kadar kraliyet otoritesinin mutlak egemenlii altnda kalmfl olan ruhban snfn zgrlefltirerek Romadaki Papay tm ruhbann zerindeki egemen g yapmakt.
Sra Sizde 3
13. yzyl Avrupasnda kraliyet ile feodal gler arasndaki mcadelelerde sadece ngilteredeki siyasi kurumlarn parlamenter monarflik sisteme doru bir geliflim
srecine girdiklerini syleyebiliriz.
Sra Sizde 4
Bu olay Hal Seferleridir. Bu seferler sonucunda Bat
Avrupa insan Bat Roma mparatorluunun kflnden sonra (476) ve 7. yzyldan itibaren Akdenizde etkin olan Arap fetihleri nedeniyle adm adm uzaklaflt
Dou dnyasn yeniden tanma olana buldu. Bu tanflklk ona Batda ticari deeri olan Douya has maddelerin bulunduu blgeleri belirleme olanan verdi.
Aslnda Avrupada yafladklar ekonomik skntlarn bu
uzak lkelere srkledii insanlar alternatif bir yaflam
idame ettirme aracn kullanma yolunu setiler. Bu ara
ticarettir. Avrupa kentlerinin ykselifle gemesi ticari faaliyetlerin ivme kazanmasn tetikleyen bir etkendi. Bu
nedenle tccar snfnn bugnn Bat Avrupa kentlerini yaratarak Ortaa uygarlna en byk hizmeti yapt belirtilmelidir.
Sra Sizde 5
Romanesk sanatn en nemli rnekleri Ortaan byk manastr yaplardr. Bunlar, yalnz dinsel deil,
sosyal ve kltrel etkinliklere de ev sahiplii yapan yaplar topluluudur. Gotik sanat denildiinde akla gelen
sivri at ve kuleleriyle ge (Tanrya) doru ykselen,
dev boyutlu katedral yaplardr.
Akyrek, E. (1997). Sanatn Ortaa, Trk, Bizans
ve Bat Sanat zerine Yazlar, stanbul.
Bloch, M. (1983). Feodal Toplum, Savafl Yaynlar, Ankara.
Duby, G. (1990). Ortaa nsanlar ve Kltr, (ev.
M.A.Klbay), stanbul.
Kagan, D., S. zment et al. (1991). The Western Heritage, vol. I, New York, s. 203-342.
Hollister, W.C. (1994). Medieval Europe: A Short History, (7th Edition). New York.
Le Golf J. (1994). Ortaada Entelekteller, (ev.
M.A.Klbay), stanbul.
Le Goff, J. (1999). Ortaa Bat Uygarl, (ev. H. Gven-U. Gven), (1. Bask), zmir.
Tanilli, S. (1995). Yzyllarn Gerei ve Miras. nsanlk Tarihine Girifl, Ortaa, c. II, (4. Bask), stanbul.
UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N

mparator Constantinusun tahta kfl srecinde ve sonrasnda imparatorluun iinde bulunduu politik ve dinsel koflullar,
Bizans imparatoru Herakleiusun imparatorluun Sasani, Arap ve Slav istilalar yznden girdii varolufl savafln nasl kazandn,
konoklasm hareketinin politik sonularn,
Makedonya, Komnenos ve Palaiologos Hanedan dnemelerinde Bizans mparatoluundaki siyasi yapy,
Bizans uygarl ve sanatnn belirleyici zelliklerini
deerlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz
Anahtar Kavramlar
Milano Ferman
Konsil
Donatism-Arianism
Ortodoksi, Heretik
Eksarhlk
Thema
konoklasm
indekiler
Uygarlk Tarihi
Dou Roma (Bizans)

Tarihi ve Uygarl
(4.-15. Yzyl)
BZANS KAVRAMI
CONSTANTNUSUN TAHTA
IKIfiI VE HRSTYAN OLMASI
HERACLIUS VE TEMA SSTEM
III. LEON DNEM VE
KONOKLASM (TASVR KIRICILIK)
MAKEDONYA HANEDANI
DNEM (867-1056)
KOMNENOS HANEDANI DNEM
(1081-1185)
PALAIOLOGOS HANEDANI
DNEM VE Kfi (1261-1453)
BZANS UYGARLII VE SANATI
Dou Roma (Bizans)

Tarihi ve Uygarl
(4. -15. Yzyl)
BZANS KAVRAMI
Bizans terimi ilk olarak Rnesans dneminde Bat Avrupal tarihilerce kullanld.
Bu terim, Bizans Dneminde yalnzca baflkent Constantinopolis (stanbul)de doup bymfl kifliler iin kullanlrd. Bizansllar kendilerini daima Romal olarak
saymfl ve devletlerini de Roma mparatorluu olarak tanmlayarak Roma geleneini takip etmifllerdir.
Byk Constantinusun baflkenti dou snrndaki ran tehlikesine karfl idar-asker bir tedbir olarak uzaktaki Roma kentinden dou snrna yakn Byzantiona taflmasyla yeni baflkent kuruldu (.S. 324-330): Constantinopolis yani Constantinusun kenti. Byzantion, .. 7. yzyln ilk yarsnda Yunanistann Megara kentinden gelenlerce kurulmufl olan bir koloni kenti idi. Megarallarca, krallar Byzasa
ithafen buraya Byzantion (Byzasn) ad verilmiflti.
Siyasi ve kltrel olarak Anadolu, Balkanlar, Msr, Suriye, Filistin, Kuzey-Afrika corafyasna etki eden Dou Roma Uygarl, Roma mparatorluunun batsnn barbar kavimlerce istilasndan sonra Bat Romadan giderek yabanclaflmfltr.
mparatorluun doulu zellikleri, Rnesans tarihilerinin bu uygarl Bat hristiyan uygarlndan ayrmak iin yeni baflkentin eski ismi Byzantiona bal olarak
Bizans terimini yaratmalarna neden olmufltur. Onlarn dflncesine gre Roma ve
Romallk ancak Papa ve Bat hristiyanlarna zg terimler olabilirdi. Bylelikle Bizans terimi bilim evrelerinde yaygnlaflt. Bizans uygarln .S. 4.yzyln sonlarndan itibaren Germenleflen Bat Avrupadan farkllafltran kltr bileflenleri LatinRoma devlet gelenei, Roma hukuku, Grek kltr (Hellenizm) ve Hristiyanlk
(Dou Kilisesinin Katolik Roma Kilisesiyle iliflkilerinin koptuu 1054 sonras Ortodoksluk) idi. Bizans tarihi ve uygarl Erken Bizans Dnemi (5- 6. yzyllar), Orta Bizans Dnemi 7- 9. yzyl) , Ge Bizans Dnemi (11-15. yzyllar) olmak zere zamansal olarak evreye ayrlr.
Bizans Siyasal Dflncesi

Bizans doal olarak idari gelenekleri bakmndan Latin-Roma rneini izlemiflti.
Roma teorik olarak bir eflit cumhuriyet idi, fakat Octavianus (Augustus)un idareyi tek elde toplamasndan sonra imparatorluk olarak geliflmiflti (..27) ; bu sistemde Bizans imparatoru sadece tanrsal destee baml olan ama kimseye baml
olmayan bir otokratt. Bu siyasi anlayfl Yakn Dou, zellikle Sasani ve Hellenistik dnem monarflilerinden etkilenmiflti. Bu eilim, Constantinusun selefi Diocle-
230
Uygarlk Tarihi
tianus dneminde kabul edilmiflti. Hristiyan olan Constantinusun bu siyasi anlayfl yeni dinle harmanlamas doal bir geliflmeydi: Constantinus ve onun halefleri,
sann yeryzndeki vekiliydi, seilmiflti ve sadece saya karfl sorumluydu. Hristiyan Tanr, mparatorluun gerek yneticisiydi. Bu anlayfl ilk kimin ortaya att kesin olarak bilinmemekle birlikte Constantinus ya da onun Caesareal (Filistin
Caesareas) Eusebius (.S.263-339) gibi danflmanlarnn etkili olduu sylenebilir.
CONSTANTNUSUN TAHTA IKIfiI VE

HRSTYAN OLMASI
N
AM A
mparator Constantinusun tahta kfl srecinde ve sonrasnda

imparatorluun iinde bulunduu politik ve dinsel koflullar reneceksiniz.
Constantinus, taht mcadelesine girdiinde Roma mparatorluunda tetrarfli idar

sistemi yrrlkteydi. Constantinus, Caesar Constantius Chlorusun oluydu. Constantius Chlorus, Batdaki Augustus Maximianusa bal idi. Diocletianus .S. 305de
tahttan feragat ettiinde yeni Caesarlar seilirken Constantinus gzard edilmiflti.
lk nce Galya (bugnk Fransa)y kontrol eden Constantinus, Britanyaya geti.
Babas Constantius .S. 306da ldnde ona bal birliklerce Britanyann York
kentinde imparator ilan edildi. .S. 312de talyay elinde tutan Maxentius (Maximianusun olu)a karfl yryfle geti.
Resim 9.1
York (ngiltere)
katedralinin
bahesinde
bulunan Byk
Constantinus
Heykeli
adafl olan dier politikaclar gibi Constantinus da mcadelesinde dinin yardmna baflvurmakta bir saknca grmedi: Galyada Apolloya ve babasnn tapt
tanr olan Sol Invictus (Yenilmez Gnefl)a taparken; Maximianusun ailesinin tapnd Hercules (Herkl) kltnn desteine de baflvurdu. Constantinus da bu
tanrlarn ve bunlara bal cemaatlerin kendisine politik mcadelesinde yardm
edeceini dflnmfltr. Constantinus, Galyadan talyaya yryfl srasnda baz
9. nite - Dou Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarl (4. -15. Yzyllar)
dinsel deneyimler yaflar. Tarihi kaynaklar gkyznde aniden bir ha grntsnn belirdiini yazarlar. Constantinus, bu deneyimi nereye kanalize etmesi gerektiini henz tam olarak anlamasa da askerlerinin savafl donanmlarnn zerine ha
iflaretini koydurur. Bu iflaret daha sonralar sann sembol olarak kabul edilecektir. Constantinus, beklenenin tersine Romann hemen kflndaki Milvia kprs
zerinde meydana gelen savaflta rakibi Maxentiusu yenilgiye uratr. mparatorluk
iinde yeniden bafllayan i atflmalardan Constantinus galip kar ve btn rakiplerini ortadan kaldrarak .S. 324de Roma mparatorluunun tek imparatoru olur.
Constantinus dneminde hristiyanln kabul ve imparatorluk merkezinin Romadan Constantinopolise taflnmas, daha sonraki tarihi geliflmeler zerinde nemli olaylara ortam hazrlamfltr.
Constantinusun din deifltirmesi Bat uygarl iin ok nemli bir olayd. .S.
312de tam olarak ne oldu? Constantinus gerekten hristiyan oldu mu? mparator
hristiyanlkla ilgili ne dflnyordu? Roma Devleti ve Hristiyan kilisesi arasndaki
iliflkiler asndan bu dini nasl deerlendiriyordu? gibi sorular arafltrmaclar hep
meflgul etmifltir. mparator gerekten Hristiyan olmamflsa bile kilisenin desteini
almak iin bu dinle yakndan ilgilendi. .S. 313de Licinius ile birlikte Milano Ferman olarak bilinen belgeyi yaynlayarak hristiyanlara ynelik nicedir sren adli
kovuflturmaya son verdi. Kiliseleri onartt ve Hristiyan piskoposlar maddi olarak
destekledi. Constantinus, artk Hristiyan Tanrnn seilmifl hkmdardr. Bundan
sonra sra yeni dini desteklemeye, onu yaymaya ve inan birliini korumaya gelmifltir. Constantinusun hristiyanla geifli Roma mparatorluunun politik anlayflna kesin fleklini vermifltir. Bu anlayfl, Roma mparatorluu ve Tanr Krallna paralel ve bu ikisi zerine temellenmifl bir oluflumdu.
Dinsel Sapknlk Kavram ve Donatism

Dinsel sapknlk ve Kilise tarafndan doru kabul edilen inanca baflkaldr Bizans
uygarlnn en nemli zelliklerindendir. Zaman iinde Hristiyanlk iinde pek
ok aykr dflnceler oluflmufl ve taraftarlar arasnda atflmalar meydana gelmifltir. Hristiyanlk, retilerinin mutlak doruluuna inanlan bir din olarak dflnce
farkllklarn sapkn (heretik) olarak grd. Tarihiler heretik ile ortodoks (doru
inan)u ayrrlar. atflmalarn olduu dnemde taraflarn her biri kendisinin ortodoks, hasmnn heretik olduunu iddia ederdi. Kimin heretik ve kimin ortodoks olduunu mcadeleyi kazanan taraf belirliyordu. Roma Devletinin mdahalesi meseleye yeni bir nem ve siyas bir boyut kazandrd.
Donatus, .S. 4.yy bafllarnda yaflayan ve ile ekerken din inancndan vazgeenleri Hristiyan saymayan Kuzey Afrikal (Casae/Numidia) bir kefliflti. Tarihte Donatistler olarak bilinen bu grubun gelifltirdii ve Donatism olarak tanmlanan retiye gore, iflkence altnda dini reddedenlerin yeniden vaftiz olmas gerekiyordu.
Bilmeden sapmfl bir din adami tarafindan vaftiz edilerek Hiristiyan olanlarn dine
dnflleri geerli saylmayacak, yeniden vaftiz olmalar gerekecekti.
Donatusun grflleri, kilisenin yapsna dair ciddi tartflmalar dourdu. Bylece
en hakiki Hristiyan Kuzey Afrika katolikleri ile Donatistler karflya geldiler ve yerel
lekte zemedikleri sorunda hakemlik etmesi iin .S 313 ylnda Constantinusa
baflvurdular.
Constantinus, ok ak bir flekilde din konulardaki anlaflmazlklara karflmak istemiyordu. Bununla birlikte, piskoposlar, ona doru inanc korumasnn Tanrya
karfl yerine getirmek zorunda olduu bir grev olduunu sylediklerinde Constantinus bunu ciddiye almak zorunda kald. mparator, anlaflmann kendi payna
231
Milano Ferman: Din

zgrl tanyan ferman.
zellikle hristiyanlar iin
yaymlanan bu ferman,
hristiyanlara ve dier din
mensuplarna, setikleri bir
dine ve mezhebe girme
zgrl veriyor, daha nce
bu gibi kimseler hakknda
alnmfl olan btn zorlayc
ve nleyici nlemleri
kaldryordu.
232
ortodoks (katolik):
Hristiyanln erken
zamanlarnda ortodoks ve
katolik kelimeleri ayn
anlama gelir ve doru inanc
temsil ederdi. Bizim bugn
anladmz Dou-Bat
kiliseleri arasndaki ayrlk
ok sonralar yani 1054de
gerekleflecek ve
anlaflmazlk iindeki her iki
taraf da doru inanc temsil
ettiini savunacaktr.
Teslis: Kutsal leme: Baba,
Oul ve Kutsal Ruh
Konsil: Kilisenin hristiyan

inan esaslarn tespit ve
tahkm etmek, yinlerin
icrs konusunda kararlar
almak, Hristiyanlk ahlki ve
disiplininin esaslarn
belirlemek ve onaylamak
zere kiliseye bal btn
piskoposlarn katlmyla
yapt toplant.
Uygarlk Tarihi
dflen ksmn yerine getiremezse Tanr (gerekte Hristiyanlarn)nn onu terk etmesinden korkuyordu. Bylece, Roma Devletini kilisenin ifllerine karfltrarak bir
ilke imza atmfl oldu. Constantinus, ilk olarak iki tarafa atflmay brakmalarn,
hepsinin Hristiyan olduunu ve yaptklarnn uygunsuz olduunu syledi. Sonuta, Ortodoks (Katolik) taraf destekledi. Donatistlerden kilisenin geri kalanyla
yeniden birleflmelerini istedi. Ancak hakl olduklarn dflnen Donatistler bunu
reddettiler. Bunun zerine askerler, birlii salamak iin g kullandlar. Fakat bu
tam bir baflar salamad ve as Donatist kilise, kuzey Afrikann 7. yzylda Araplarca fethine kadar varln srdrd.
Teslis (leme) kmaz ve Arianism

Erken Hristiyanlkta Tanrnn tek olduu dflnlse de birok Hristiyan Teslis
kavramna da inanyordu. Bu iki dflncenin bir trl uzlaflamamas bir ok teolojik atflmaya neden oldu. Teologlar bu soruna bir zm bulmak zere Grek felsefesine baflvurdular. Bizansl Hristiyanlar, bireysel kurtulufllarnn doru inanca
bal olduuna inanyordu, bu yzden doru cevab bulmak son derece nemliydi. Sadece tek bir doru cevap olabilirdi.
Arius, sann Tanryla eflit kabul edilemeyeceini dflnen skenderiye (Alexandria)li bir kefliflti. Bu dflnce, Teslis kavramn politeizmle zdefllefltiren Hristiyanlarn desteini kazand: Teslis, Oulu Babadan daha az tanrsal grmyordu.
Ariusun retileri Babann dnyaya getiren Tanrdan ziyade yaratan Tanr olduunu savunuyordu. Bu retiler Aristocu felsefeyle uyufluyordu. Ariusun retileri, Douda byk kargaflaya neden oldu. Constantinus, sonunda tm piskoposlar konuyu grflmek zere toplantya armaya ikna edildi. Constantinus, konsili idari bir kurul olarak grd. Roma Senatosunu alglad gibi alglad. Hristiyanlk tarihinin ilk konsili .S. 325de Nikaia (znik)da topland. Konsilin sonunda
sann Baba ile ayn zden olduuna karar verildi. Arius, bu retiyi reddetti. O ve
taraftarlar devlet ve kilise tarafndan mahkm edildi. Arianism olarak tanmlanan
retisi sapkn ilan edildi. Bununla birlikte, Arianism uzun yllar boyunca etkili olmaya devam etti. Srete yar Ariusu gruplar ortaya kt, durum daha da karflt.
4. Yzylda Politik Durum: Haleflik (Ardllk) Sorunu

Constantinus, 337de ld. olu onun yerine tahta geti. mparatorluun Constantinusun oullar arasnda blflm Tetrarfli idare prensibinin hala ifllediini
gstermektedir. II. Constantinus ve Constans, II. Constantinusun lmne kadar
(.S.340) Batda idareyi paylafltlar. II. Constantius, Constantinusun oullarnn en
glsyd ve Douya hkmediyordu. Constansn .S. 350de lmnden sonra
II. Constantius lnceye kadar (.S.361) tek baflna Dounun ve Batnn imparatoru oldu. rana yapt bir sefer srasnda lm zerine yerine yeeni Julianus
geti (361-363).
Julianus, Constantinus ailesinin son yesiydi Eski dine dnerek paganismi canlandrmaya alflt. Hristiyanlara birok snrlamalar getirdi. Pagan dinini iyi rgtlenmifl Hristiyan kilisesiyle rekabet edebilmesi iin organize etti. mparatorluk flehirlerini diriltmeye ve eskisi gibi Romann sosyoekonomik merkezleri yapmaya
alflt. Julianus, Hristiyan st tabakaya karfl tepkili eitimli aristokrasi snfnca
desteklendi. ran a karfl kt seferde lmnden sonra Hristiyan Jovianus (.S.
363-64) bafla geti. Onun lmnden sonra, imparatorluun idaresi iki kardefli Valens ve I. Valentinianus arasnda blnd. Ariusu Valens (.S.364-378), Douya,
Ortodoks Valentinianus (.S. 364-375) ise Batya egemen oldu. .S. 378de Va-
233
lensin ordular Adrianopolis (Edirne) savaflnda tarihin en nemli yenilgilerinden

birini yaflad. Mttefik Visigotlara yenildii bu savaflta Valens ldrld. Batdaki
I. Valentinianus lnce, yerine olu Gratianus (.S. 375-383) geti. Gratianus, Theodosiusu Dou imparatoru seti; Theodosius (.S. 379-395), yetenekli bir asker ve
yetkin bir yneticiydi. Gratianusun lmnden sonra, Theodosius, Bat Romann
ifllerine karflmaya bafllad ve lmne kadar Roma mparatorluuna tek baflna
hkmetti. Bu anlamda, Theodosius, antik Roma imparatorlarnn son temsilcisidir.
Vasiyeti gerei imparatorluun Dou yarsnn idaresini byk olu Arcadiusa,
Bat yarsn (Roma kenti merkez olmak zere) kk olu Honoriusa brakt. Ancak bu blnme genifl snrlara ulaflan imparatorluun idari ykn hafifletme ve
kolaylafltrmaya yneliktir. Bu bir Quasi Partitito dur. Gerek bir blnme kastedilmemifltir. Nitekim yaynlanacak bir yasann iki tarafta da geerli olduu, imparatorluun tek olduu ilkesi kabul edilmifltir. Bununla birlikte imparatorluk bir daha fiilen hibir zaman birleflmeyecektir. Bylece Dou Roma yani Bizans mparatorluu ortaya kmfl oluyordu.
Kristolojik (san z ile lgili) atflmalar

mparator Theodosius, ortodoks doktrine inanyordu. .S. 381de toplad Constantinopolis konsilinde Dou eyaletlerine yaylan Ariusuluu yasaklad. Paganlara ve heretiklere karfl mcadele etti. Hristiyanln devlet dini olmasnda tarih rol
oynad. Ancak, sann insan ve tanrsal z arasndaki iliflki sorunu devam etti.
mparator Marcianusun .S.451de toplad Khalkedon (Kadky) konsili monofizitlii mahkm etti. Papa I. Leonun sann insan ve tanrsal z olduunu savunan Duofizit retisi kabul edildi. En byk tepki Msrdan geldi. mparatorluk
karfltlar monofizitlerin etrafnda kenetlendi. Monofizitlik, Msrn yan sra Suriyede de glendi. Msrn monofizit Koptlar (Kptler) ve Suriyenin Jacobitleri bu
blgelerin kilise rgtne egemen oldular. Ortodokslar aznlkta kald. Baflkent ve
imparatorluun Bat kesimi Khalkedon konsili kararlarna sadk kald. mparatorlar
uzlaflmay salayamadlar. 482de imparator Zenon, Henotikan (birlefltirici) adl bir
uzlaflma ferman yaynlayarak birlii salamaya alflt. mparator Anastasius, monofizitti. Justianianus ortodokstu. Efli imparatorie Theodora, monofizitleri destekledi. Zamanla ve birlik salamaya alflldka monofizit eyaletler baflkentten uzaklaflt. Hibir zaman uzlaflamayacak iki dini grup ortaya kt. mparatorluk blnd. Bunda baflkent ile skenderiye (Alexandria) piskoposlarnn rekabeti de rol oynad. 381e kadar skenderiye piskoposu Dounun en nemli kilise adam idi.
Constantinopolis piskoposunun otoritesinin artmasn, stnlne meydan okuma olarak grd. Bu tartflmalarda ekonomik, sosyal ve politik nedenler kadar
merkezi ynetime tepkisel geliflen nasyonalizm de etkili oldu.
Hristiyanl kabul eden Bizans imparatorlarnn konumu ve imajnda
SIRAnasl
SZDEdeifliklikler
olmufltur?
Quasi Partitito: Roma

imparatorluu nun szde
ikiye blnmesi.
Monofizitlik: sada var

olduuna inanlan insani ve
tanrsal zelliklerin katflma
ve deiflme olmakszn tek
bir tabiatta birleflmesi, tek
tabiata dnflmesi
grfldr. Buna gre Kelam
sa ile birleflmeden nce de
sa Tanr idi ve Meryemden
doan ocuk (sa) tam bir
insan ve tam bir tanrdr.
Dolaysyla da Meryem
Tanrnn annesidir. sada
bulunan tanrlk ve insanlk
zellikleri deiflmeksizin
birleflmifllerdir ve birbirinden
ayrlamazlar.
Duofizit: Monofizit
kavramnn zttr. Bu grfle
gre saya 30 yaflndayken
Kelamn indii, o zamana
kadar Meryemden doan
sann saf ve gnahsz bir
insan olduu, tanrlk
vasfnn ancak Kelam
geldikten sonra meydana
geldii ve ancak o zamandan
sonra hem insan hem de
tanr karakterlerinin her
ikisini de tafld, Meryemin,
Tanr olan sann deil,
insan olan sann annesi
olduu kabul edilir. sa
Kelamn gelmesinden sonra
bu iki tabiat da taflr.
D fi N E L M
5.-6. Yzyllarda Politik Durum: Halefler (Ardllar)
D fi N E L M
Bizansn ilk imparatoru Arcadius (395-408) ile onun olu II. Theodosius (408-450)
dnemi Gotlar sorunu, Hun tehlikesi ve dini mcadeleler ile geti.
S O RII.
U Theodosius
450 ylnda ocuk brakmadan lnce imparatorluun ynetimini kzkardefli Pulcheriann kocas, ordu komutan Marcianus (450-457) devrald. Onun ve halefi I.
DKKAT
Leonun (457-474) dneminde ordu iindeki Gotlar byk huzursuzluk kayna
oldular. I. Leonun yerine geen torunu II. Leon ayn yl iinde (474) 6 yaflnda
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
234
Uygarlk Tarihi
lnce babas Zenon Bizans tahtna geti (474-491). Zenon zamannda talyada
barbar fleflerinden Odoakr 476da Bat Roma imparatorunu tahtndan indirerek
kendisi bafla geti. Bylece Bat Roma mparatorluu tarihe karflmfl oldu. Zenonun lmnden sonra kars Ariadne Anastasius ile evlendi ve Anastasius imparator oldu. Bir senatr ve yksek mahkeme grevlisi olan Anastasius (491-518),
tahta ktnda monofizitlii destekledi ve zellikle hazineyi dzene sokarak ekonomiyi byk lde dzeltti. Anastasiusun lmyle birlikte Bizans tarihinde yeni bir dnme bafllar. Anastasiusun erkek ocuu olmad iin ksmen Romallaflmfl bir asker olan ve kyl snfndan gelmesine ramen orduda ykselerek muhafz kuvvetleri komutan olan I. Justinus imparator seildi (518-527).
Justinianus Dnemi
Justinianusun dnemi (527-565), Erken Bizans Dneminin altn a olarak tanmlanmaktadr. lk yllardaki belirsizliklerin yerini antik ve Hristiyan toplumun yeni
bir sentezinin beraberinde getirdii istikrar ald.
Justinianus, imparator I. Justinusun yeeniydi. Amcas tarafndan idarenin baflna getirildiinde gen yafltayd. Justinianus, amcasnn tersine dirayetli bir kifli olmasna yetecek lde makul bir eitim almflt. Teoloji, politika, askeri strateji, sanat, mimari ve bilimden anlard. Basit bir kylyken baflkentin ortam ve yetenekleri sayesinde sivrilebilmiflti. Gen yaflta kendi gibi dflk bir soydan gelen Theodora ile evlendi. Dnem tarihisi Prokopiusun Anekdotlar (Gizli Tarih) adl eseri Theodora ile ilgili ilgin anlatmlarla doludur. Amcas tarafndan 527de ortak imparator ilan edilen Justinianus, o ldnde imparator oldu. Tanr ynetiminin
arac olarak seildiine inanan imparator tm muhalefet unsurlarn grmezden
gelerek hofllanmad hi bir gelenei izlemedi. Afla tabakadan kiflileri danflman
seerek geleneksel aristokrasiyi gcendirdi. Totaliter rejimi aflr ulara tafld. Roma papasyla bozulan iliflkilerin dzeltilmesi onun eseridir. Justinianus, 553te monofizitlere karfl Constantinopoliste V. kmenik konsili toplantya ard. Bu da
beyhude bir aba oldu. Justinianusun en uzun soluklu eserlerinden biri Corpus Juris Civilisdir: Roma hukukunun en yksek dzeydeki terkibi olan bu eser, Bat
Avrupann medeni hukukunun temelini oluflturdu.
Nika syan (532)

Nika syan bir bakma Justinianusun baskc idaresine bir baflkaldryd. Justinianusun vergi tahsildar Kapadokyal Ioannesin suistimalleri birok aristokrat kzdrarak tepki toplamflt. syann dorudan nedeni baflkent hipodromundaki atl
araba yarfl takmnn tutuklanarak idam edilmesiydi. Yakn gemiflteki imparatorlarn tersine, Justinianus takmlarla taraftarlar arasndaki fliddeti durdurmaya alflmfl
ve bir takm desteklememiflti. mparatora karfl birleflen taraftarlarn Nika (Yen !) slogan, isyann patlak verdii hipodromda yankland. kan olaylarda baflkent tahrip
edildi. Darbeci aristokratlar, Justinianusun selefi Anastasiusun yeeni Hypatiusu
imparator yapt. Kamay dflnen Justinianus, Theodorann giriflimleriyle vazgeti.
Komutanlar Belisarius ve Narsese isyan bastrma emrini verdi. 40,000den fazla kifli
ldrld. Justinianusun otokrasisi daha salam temeller zerine oturtuldu.
Constantinopolisin en nemli ksmlarnn bir harabeye dnmesi kenti yeniden
ve antsal boyutlarda infla etmek isteyen Justinianus tarafndan bir frsat olarak kullanld. Constantinopolisin Byk Kilisesi Constantinus zamannda Hristiyanln
ngrd Hagia Sophia =Ayasofya (Kutsal Bilgelik) kavramna adanarak infla
edilmiflti. Nika ayaklanmasnda tahrip edilince tamirat grd. Bizans uygarlnn
235
en byk ve en nemli antlarndan olan bu kilisenin dflnda Hagia Irini (Kutsal

Barfl) kilisesi yeniden infla edildi. Justinianus, eyaletlerde istihkm yapmna arlk verdi. Prokopiusun Binalar Hakknda (De Aedificiis) adl eseri bu konuda
nemli bilgiler vermektedir.
Resim 9.2
Hagia Sophia
(Ayasofya )Kilisesi,
stanbul
Bat Avrupann Yeniden Fethi

Prokopiusun Savafllar Hakknda (De Bellis Libris) adl eseri Justinianusun askeri
baflarlarndan bahseder. mparator, Barbarlarn eline dflen ve hukuken hala Roma topra olan eski Roma eyaletlerini yeniden fethetmek istiyordu. Justinianus,
selefi Anastasiusun brakt gl hazine ve glenen konumuna gvenerek harekete geti. Papalk, Justinianusu destekledi. Justinianus da Ariusu Germenlere
karfl papal savundu. 532de yksek bir mebla deyerek Sasanilerle Ebedi Barfl garantiledi. Komutan Belisarius, 533te Afrikaya yelken at ve Vandal filosunu yendi. 534te Vandal kral Gelimeri esir etti. talya seferi daha zordu. Ostrogotlar daha salam bir ynetim kurmufltu. Belisarius, 535te Sicilyay ve Romay ele
geirdi. 537-538deki Got kuflatmas srasnda Romay baflaryla savundu. Gotlar,
silah braktlar. Belisarius, baflkente geri arlnca Ostrogotlar birleflti. 549da talyaya gnderildiinde tahsisat yetersizliinden baflar gsteremedi. Justinianus,
550de komutan Narsesi gnderdi. Yirmi yllk fetih tamamland. spanyann ve
Galyann baz blgeleri gvenceye alnd. Ravenna ve Kartacada Roma eksarhlklar kuruldu. Eksarhlar sivil ve askeri yetkileri olan liderlerdi. Bu oluflumla gler ayrl ilkesini getiren Diocletianusun politikalarndan uzaklaflld.
6. Yzyl Sonu: Halefler (Ardllar)

6. yzyln karakteristii politik, ekonomik ve askeri kflt. Justinianusun idaresinin aflrlklar felaketin boyutlarn belirlemifltir. Justinianusun ardllar II. Justinus (565-578), Tiberius Constantinus (578-582), Maurikios (582-602) ve Phokas
(602-610)dr. Justinianusun lmnden yl sonra (568) Lombardlar talyay fet-
Eksarhlk: Askeri ve sivil

yetkileri olan valilerin grev
yapt Bizans eyalet idari
birimleri
236
Uygarlk Tarihi
Foederati: Roma ordusunda

askeri hizmet etme
taahhd karfllnda
imparatorluk topraklarna
yerlefltirilen yabanc
balaflk gler
SIRA SZDE
he bafllad. Bizansllar gneyde (Calabria-Apulia) ve kuzeyde (Ravenna) tutundular. spanyadaki Roma sleri 584de Visigotlarn eline geti. Kuzey Afrika, 7. yzyldaki Arap fetihlerine kadar Bizansn elinde kald. Justinianusun Sasaniler ile
yapt barfl II. Justinus dneminde bozuldu. ki ordu Armeniada savaflt. Justinianusun Batdaki savafllar srasnda Balkan snr kaderine terkedilmiflti. Blgede
infla edilen kaleler ar barbar basksna dayanamad. 6. yzyln bafllarnda bu tehdit azalmflt. Ancak, Justinus dneminde Slav kitleleri snr gemeye bafllad. Baz
Slavlar, foederati statsnde Roma ordusuna girdiler. Yzyln son eyreinde
Avarlarn idaresi altnda birleflen Slavlar Bizansa saldrmaya bafllad. Douda Sasanilere karfl savafltndan ciddi bir direnifl gsteremeyen Bizans, Balkanlardaki siyasi kontrol kaybetti. mparator Maurikios, 582de dikkatini kuzey snrna evirdi. Slavlara karfl ilerleme kaydetti. 602de asi askerleri tarafndan ldrlnce kuzey snr savunmasz kald. Phokas, kuzey snrna nem vermedi. mparatorlar
blgeye baflarl bir sefer yapana dek iki yzyl geti. Bu arada Sasaniler doudan
saldrarak Khalkedona kadar ilerlediler. 619da Antiokhiay (Antakya), Kuds ve
Msrn ounu fethettiler. Msrn kayb, baflkentte tahl skntsna yol at. Artk
neredeyse tm n Asya Sasanilerin hkimiyetindeydi. mparatorluk iinde yaflanan i karflklklar, anarflik ortam karflsnda 610 ylnda Kartaca eksarhnn olu
Heracleius ayakland, Msr da ona katld. Bir donanma ile Constantinopolise gelen Heracleiusu halk destekledi. Phokas tahtan indirilerek idam edildi. Heracleius
tahta kt (610).
I. Theodosius
ve I.
Justinianus dnemlerini, Dou Roma imparatorluunun Ortaa Bizans
SIRA
SZDE
Devletine dnflm ve geliflim sreci balamnda deerlendiriniz.
D fi N E L M
D fi N E L M
HERACLEIUS VE TEMA SSTEM

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N
AM A
S O R U
Bizans imparatoru Heracleiusun imparatorluun Sasani, Arap

ve Slav istilalar yznden girdii varolufl savafln nasl kazandDKKAT
n reneceksiniz.
N N
SZDE
Heracleius SIRA
(610-641),
Bizans tarihinin en byk imparatorlarndan biriydi. Tahta
ktnda lke ekonomik ve mali bakmdan mahvolmufl, bir harabeye dnmflt.
dare mekanizmas
kmfl haldeydi. cretli asker sistemi artk ifllemiyordu; nAMALARIMIZ
k hazinede para yoktu ve asker kaynaklar da kurumufltu. Devletin ekirdek arazisi Anadolu iflgal altndayd. Balkan yarmadasnda Avarlar ve Slavlar tehdit oluflturuyordu; Kran
T istila
A P dalgas Anadolu ilerine girmifllerdi. Devleti bu genel kflten sadece bir iten yenilenme kurtarabilirdi.
Bu kritik dnemde Bizans ordu ve idare dzeni kkl deifliklie urad. Thema SistemiT Edenilen
bir idari-askeri dzene geildi. Ortaa Bizans Devletinin
L E V Z Y O yeni
N
eyalet idaresine damgasn vuran sistemin temelleri atld. Bizansn hakimiyetindeki Anadolu topraklar askeri blgelere (themalara) ayrld. Thema szc aslnda ordu demektir. Anadolu themalar da eksarhlklar gibi asker nitelikte idari bir N Tbirinin
E R N E T baflnda askeri ve sivil yetkilere sahip bir komutan (strategos)
liklerdi. Her
bulunurdu. Bir thema eski eyaletleri de kapsadndan, komutanlar eski valilerden
de stnd. Themalar ayn zamanda asker birliklerin iskn blgeleriydi. Kyllere orduda hizmet karfllnda evlatlarna miras brakabilecekleri (mlkiyetinin dev-
237
lete ait olduu) arazilerin gelirlerinin tasarruf hakk baflland. Thema sistemi ve
ordusu, topraa yerleflik snr birliklerinin sistemine baland. stilalar yznden
Anadolu ilerine ekilen eski snr birlikleri ve ordunun seme birlikleri Anadoluya yerlefltirildi. Heracleius, Opsikion, Armeniakon ve Anatolikon themalarn
kurdu; Anadolunun gneyinde Kibyraioton themas da bu devirde kuruldu.
Resim 9.3
Anadoludaki
Bizans Themalar
Thema sistemi, iflgal altndaki Balkanlarda ok sonra kurulabildi. Bu sistem,

kuvvetli ve yerli bir ordu yaratt. Devlet, gven vermeyen, yetersiz ve pahal yabanc cretli askerlere baflvurmaktan kurtuldu. Anadolu ve Kafkas halklaryla Bizans kylleri de bu sisteme katld. Bu birliklere Anadoluya g ettirilen Slavlar
da eklendi.
Bu birlikler iaflesini topraktan salayan kyllerden olufluyordu. ar halinde,
savafl donanmlar ve atl olarak orduya katlan askerlere kk bir (rn cinsinden) cret de deniyordu. Yeni sistem devlet giderlerini byk lde azaltt. Asker mlkleri zgr kk arazi sahiplii kurumunu kuvvetlendirdi. Thema sistemi
daha sonraki dnemlerde gelifltirilmifl ve Bizans mparatorluunun askeri bakmdan belkemiini oluflturmufltur Bu sistem yaflad srece Bizans askeri bakmdan
gl olmufltur.
Asker ve idar reformlarn sonular hemen alnd. Sasani-Bizans mcadelesi
Bizans lehine deiflti. Heracleius savafla komuta etti. 627de Sasani ordusunu Musul yaknlarnda imha etti. Armenia, Mezopotamya, Suriye, Filistin ve Msr, Bizans
idaresine geti. ran tehlikesinin bertaraf edilmesine ramen Bizans imparatorunu
yeni bir tehlike bekliyordu: Mslmanlar. Halife Ebu Bekir ve mer dneminde
Suriye ve Filistinin tamam Mslmanlarn eline geer (639). Bizans Msrn byk
bir ksmn ebediyen kaybeder.
Heracleius dnemi, siyasal ve kltrel bakmdan Bizans tarihinin bir dnm
noktasdr. Heracleius ile Ge Roma Dnemi sona ermifl ve asl Bizans Devleti bafllamfltr. Heracleius dnemine kadar devlet dini olarak kabul edilen Latince yerini
Grekeye (Eski Yunanca) brakmfl, bylece devlet batdan koparak doululaflmfltr. Kilisenin kulland dil, resmi devlet dili olmufltur Ayrca Roma imparatorlarna
verilen imparator, caesar, augustus nvanlar yerini Greke basileos nvanna brakmfltr.
238
Uygarlk Tarihi
Heracleiusun Halefleri
Grek Atefli: Bizans

gemilerinde dflman
donanmasna saldr iin ve
mancnklar vastasyla
dflman zerine atlarak
kullanlmfl, Bizans
savunma sisteminin
yzyllar boyu gurur duyduu
gizli silah
Heracleius 641de lnce, yerine olu III. Constantinusgeti. Ayn yl iinde len
III. Constantinustan sonra taht, Heracleiusun ikinci kars Martinadan olan olu
Heraclonas (Heracleon) tarafndan iflgal edildi. Bu imparator 641 yl sonlarnda
tahttan indirilerek srgne gnderildi ve III. Constantinusun kk yafltaki olu II.
Constans imparator ilan edildi. Senato, bu dnemde alfllmadk bir idari otorite
kulland. II. Constans dneminde (641-668), slam ilerleyifli devam ediyordu. 642de
skenderiye zapt edilerek Msr egemenliine kesin olarak son verildi. Suriye valisi Muaviye, Anadoluya saldrlar dzenledi. 649da ilk Arap donanmasn infla ettirdi. Bu durum Romallarn denizlerdeki stnlne meydan okumayd. Muaviye, Kbrs (649), Rodos (654) ve Kos (654)u fethetti. 655te Constans Finikede
yendi. Muaviyenin Ali ile mcadelesi onu 659da Constans ile barfla zorlad. Constans, geici olarak dikkatini Balkanlara evirebildi. 658de Slavlara karfl savaflt ve
onlardan tutsak ettiklerini Anadoluya yerlefltirdi. Constans 663de baflkenti terk
ederek Sicilyada Syrakusaya yerleflti. Bylece hem Afrikada ilerlemekte olan
Mslmanlar hem de talyadaki Lombardlar kontrol altnda tutacan dflnyordu. ok dflman edindiinden 668de ldrld. Taht olu IV. Constantinos
(668-685) devrald. Bu arada Muaviye kontrol ele geirmiflti. slam ordular,
663ten sonra Anadoluyu her yl istila ettilerse de Suriyeye geri dndler. 674te
deniz yoluyla gelen slam ordusu karadan ve denizden Constantinopolisi kuflatt.
680 ylna kadar devam eden kuflatmay gl surlar, souk ve hastaln neden olduu ar kayplar ve Suriyeli mimar Kallinikosun bulduu suda bile yanan Grek
Atefli kurtard. Mslmanlar kuflatmay kaldrarak geri ekildiler. Constantinos
685de ld. Yerine geen Heracleius slalesinin son temsilcisi olan II. Justinianus
( 685-695, 705-711)un kt ynetimi imparatorluu g durumlara soktu. II. Jusinianusun sert ve zalimce tutumu komutanlardan Leontios ynetiminde bir ayaklanmann kmasna neden oldu. mparator tahttan indirildi ve burnu kesilerek Krma srld. Bu nedenle ona Rhinometos (burnu kesik) lakab verilmiflti. Bundan
sonra Leontios (695-698), II. Tiberius (698-705), II. Justinianus Rhinometos (705711), Philippikus (711-713), II. Anastasius (713-715) ve III. Theodosius (715717)dan oluflan bir dizi zayf imparatorun tahta kmas imparatorluu yeniden
Heracleiustan nceki kt duruma dflrd. Bu durumdan kurtulmak iin ordu,
kilise ve halk kuvvetli bir komutan olan Leonu imparator ilan etti (717).
III. LEON DNEM VE KONOKLASM (TASVR KIRICILIK)

AM A
Ecloga: Hakim ve dindar

imparatorlar Leon ve
Contantinusun emriyle,
Byk Justinianusun
nstitute, Digeste ve
Nuvellelerine gre yaplmfl
ve daha genifl insancl
amalara gre dzeltilmifl,
ksaltlmfl kanunlar semesi
konoklasm hareketinin politik sonularn neceksiniz.
III. Leon (711-741)un Bizans tahtna gemesiyle imparatorluun tarihinde yeni bir
dnem bafllamfltr. III. Leon i karflklklara son vererek devleti gl bir asker ve
siyas temele oturttu. Leonun imparator olmasndan ok ksa bir sre sonra baflkent Constantinopolis slam ordusu tarafndan hem karadan hem denizden kuflatld. lk kez Haliin azna gemilerin girmemesi iin zincir gerildi ve Leon Mslmanlara karfl baflkenti baflarl bir flekilde savundu. Bir yl kadar devam eden kuflatma Mslmanlarn byk kayplar vermesi sonucunda kaldrld (718).
III. Leon devleti tehdit eden dfl dflmanlara karfl kazand askeri baflarlarn
yannda devletin gelecei iin nemli reformlar da gereklefltirdi. Bunlar iinde
Ecloga olarak bilinen kanun derlemesi ve ikonoklasm politikas ok nemlidir.,
239
Ecloga 726da yrrle girdi ve kanunlardaki mevcut karflklklar gidermek, daha ak ve basit hale getirmek iin planland. Greke yazlan Eclogada medeni hukuka ceza yasasndan daha ok yer verilmifltir. Ceza hkmleri olduka serttir. Bu
yasalarla askeri disiplin salanyor, devlet hazinesine yeni kaynaklar bulunuyor,
kyllere daha gvenli bir gelecek ve deniz ticaretinin geliflmesi salanyordu.
Resim 9.4
Kutsal Bakire
Meryem (Maria) ve
sa ikonas
Hristiyanln resmen devlet dini olmasndan sonra 4. ve 5. yzyllarda tasvirler

klt Hristiyan kilisesinde ok geliflmiflti. Aziz ve Meryem tasvirlerine (ikona) adeta taparcasna ballk baz tepkilere neden olmufl ancak fazla etkili olamamflt. III. Leon 726 ylnda kard bir emirle Aziz ve Meryem tasvirlerini tahrip etme
(konokalsm) hareketini bafllatt. Saraynn kapsnda asl olan sa tasvirinin indirilmesini ve yerine bir han aslmasn emretti. III. Leonun ikonoklast politikasnn
kaynann Bizans ile sk ilifli iinde olan slamn ve Museviliin olduu genel olarak kabul edilir. Bu olay, Constantinopoliste ve Bat dnyasnda byk muhalefete yol at. konalar hofl gren Roma Papalarna gre okuma yazma orannn ok
dflk olduu ve eitimin sadece ruhban snfyla snrl olduu bir ada sann
hayatn ve havarilerinin yolculuklarn tasvir eden ikonalar byk kolaylkt. III.
Leon, 730da huzuru salamak iin bir sinod organize etti. konalara tapmay yasadfl ilan ederek el konulmalarn emretti. Constantinopolis Patrii Germanos,
emre itaat etmeyince azledildi. konoklasm hareketi, tasviri yasaklayan Musevi ya
Sinod: Konsil gibi tm

Hristiyan cemaati
balamayp yerel dzeydeki
din konularn tartflld
meclis.
240
Uygarlk Tarihi
da slam etkisiyle mi ortaya kt? Yoksa buna Hristiyanln kendi iindeki baz
hareketler mi neden oldu? III. Leon, ikonalarn destekileri manastr keflifllerine
karfl bir harekt m planlyordu? Yoksa, Hristiyanl hurafelerden ve putperest
eilimlerden arndrmaya m alflyordu? Bu sorular tarihileri hep meflgul etti.
III. Leon 741de ld. Oullar dneminde Suriye kkenli sauriya hanedan
gcnn zirvesine ulaflt. zlenen ikona karflt politika ile ikona taraftarlarna basklar sertleflti. V. Constantinus (741-775), babasnn askeri politikasn srdrd.
Araplar, o srada Emevilerin dflmesi ve 750de Abbasilerin idareyi ele almas gibi
politik problemlerle zayflamflt. Baflkent, Suriyedeki Damascus (fiam)dan Badada taflnmfl ve Abbasilerin bat snrna ilgileri azalmflt. Arap tehdidinin zayflad dnmede, batda Bulgar tehdidi bafllad. V. Constantinus Bizansn kuzey snrna yerleflen Bulgarlara karfl saldrgan bir politika izledi. 763de onlar Ankhialosda yendi. Baty ihmal etmesi devletin talyadaki varlna glge dflrd. Eskiden Bizans imparatorunu asker hmi olarak grrken, ikonoklast imparatorlarn
Batya ilgisizlii aradaki ba kopard. talyadaki Bizans kenti Ravenna, 751de
Lombardlarn eline dflnce buradaki eksarhlk ortadan kalkt. Papa II. Stephen,
Batda baflka bir askeri hmi buldu. Bu Frank major domusu Ksa Pepindi.
V. Constantinus, ikonoklast imparatorlarn en gaddaryd. 754de Constantinopoliste Hiera (Fenerbahe) saraynda toplad konsil, ikonoklasm Ortodoks inan
ilan etti. kona taraftarlarna eziyet etti. kona tapnm merkezi olan manastrlara
darbe vurdu. Azizler kltn din dfl ilan ederek yasaklad. IV. Leon (775-780), V.
Constantinusun oluydu. Babas gibi ikonoklast olsa da zalim deildi. Bunda ikona taraftar efli imparatorie Irene de etkiliydi. Isauriya hanedan dneminde blnmemifl ve rsiyete dayal idare prensibi geliflmeye devam etti. IV. Leon, taht
salnda ta giydirdii kk yafltaki olu VI.Constantinusa brakt.
IV. Leonnun lmnden sonra efli Irene, olu adna ortak-imparator oldu (780802). Irene, ikona taraftar eski sekreteri Tarasiusu patrik yapt (784). 786da baflkentte bir konsil toplad. Fakat katlan piskoposlar ikonoklast askerlerce datld.
Konsil 787de Nikaiada toplanarak 754te kabul edilen ikonoklast retiyi yasaklad. VI. Constantinus, reflit yafla gelince idareyi ele almak isteyince annesiyle atflt.
mparator, bir sre idareyi ele geirse de mcadeleyi kaybetti. ldrldnde Isauriya hanedan sona erdi. Annesi Irene (802) de yksek brokratlarn darbesiyle
tahttan indirildi. Yerine maliyenin baflnda yer alan brokrat Nikephoros karld.
I. Nikephoros ve Halefleri
I. Nikephoros (802-811) ile yine iktidar sahibi bir hkmdar tahta kmflt. Bir maliyeci olan imparator ekonomik durumu ve bozulan maliyeyi dzeltmeyi grev bildi. rene zamannn vergi indirimlerini kaldrd. Vergileri ykseltti ve tebaay yeniden vergilendirdi. Irenenin Abbasi halifesine demekte olduu yllk vergiyi kesti. Bunun zerine bizzat Halife Harunur Reflidin komutasndaki ordu 806 ylnda
Anadoluya girdi. I. Nikephoros daha ar koflullarda barfl yapmak zorunda kald.
Nikephoros, kilisenin adam deildi; ruhani snftan tam sadakat beklemiflti. Ama
Ortodoks idi ve prensip olarak ikonalara balyd. nceki idarenin ikona dostu tutumunu korudu. Fakat bilgin Nikephorosu patrik tayin edince kiliseyle iliflkileri
bozuldu. Studios manastrnn bafl rahibi Theodorosun patrik olmasn uman keflifller ruhbandan olmayan birinin atanmasna karfl ktlar. Keflifller resmi kiliseden
yeniden koptular. mparator, Bulgarlarla savaflrken ld (811). I. Nikephoros, Valensten sonra savafl meydannda ldrlen ikinci imparatordur.
241
Yerine geen olu Staurakiosun imparatorluu ancak bir ka ay devam etmifltir. Aralarnda patrik Nikephorosun da bulunduu devlet ileri gelenleri Staurakiosun kz ile evli olan I. Mihail Rhangabeyi imparator ilan ettiler (811-813). Onun
tahta kflyla ikona kavgas yatflt. fiekilci ve korkak imparator srgndeki kefliflleri geri ard. konalar serbest brakld. I. Mihail, yerini general (Ermeni) Leona
(V. Leon) (813-820) brakt. Bu arada Bulgarlar, Adrianopolisde byk bir zafer
kazanarak Constantinopolise yrdler. V. Leon, 813de Bulgarlar kltan geirdi. Peloponnesde yerleflen Slavlarn isyanlarn iki ylda bastrd. V. Leon, ikonalara tapnmay Tanrya hakaret kabul ediyordu. 815de Ayasofyada toplad konsilde 754 yl konsilinin hkmlerini onaylatt. konoklasm yeniden resmileflti. Buna
karfl kan Constantinopolis patrii Nikephoros grevden alnd, Studios manastr bafl rahibi Theodoros ise srgne gnderildi. 818de, ikona tapan keflifller pes
edip ikonoklastlarla birlefltiler. 820de silah arkadafl Mihail tarafndan ayin srasnda kilisede ldrlmeseydi, V. Leon tam bir zafer salayacakt.
V. Leonu bir suikastla ldren Mihail (820-829) imparator ilan edildi. II.Mihail,
Anadoluda Frigya Blgesinin nemli kentlerinden Amorium (Emirda-Hisarky)lu olduu iin kurduu slaleye Amorium veya Frigya slalesi denmifltir. Bu
slale 867e kadar iktidarda kalmfltr. II. Mihailin ikonoklasma kiflisel sempatisi
vard. Halefi, olu Theophilos (829-842) idi. Theophilos, iyi bir eitim grmfl bilgili ve aydn bir kifliydi. Sanat ve bilime karfl zel bir ilgi gstermiflti. Ayn zamanda dindar bir ikonoklastt. konalar aratp yok ettirdi. Tapanlar ar cezalara arptrd. Ancak, halk devlet zoruyla ikonoklast grnyordu. mparatorun fliddeti ciddi muhalefet dourdu. Theophilos, 843de ld. Olu III. Mihail yaflndayd. Reflit yafla gelene kadar iktidar ikonoklasm dflman annesi Theodoraya geti. Theodorann patrik atad Methodius, bir konsil toplayarak ikonoklasm yasaklad
(843). Kilise din konusunda zafer kazanmflt. Ancak sivil idareden bamszln
elde edemedi. Bu andan itibaren imparator, kilisenin de lideriydi. III. Mihail, reflit
olunca Batl ruhanilerden Bizans ile Dou Kilisesinin meselelerine karflmamalarn istedi. Bu olayla, Papa ile Patrik birbirlerini aforoz etti. Dou ve Bat kiliseleri
resmen ayrld. Gen imparator gzdesi Maedonyal Basiliosu 866da evlat edindi
ve tahtna ortak etti. 867de Basilios, Mihaili ldrtt. ktidar ele geirdi. Makedonya Hanedann kurdu.
konoklast hareketin Bizans Devletini ve uluslararas iliflkileri nasl
deerSIRAetkilediini
SZDE
lendiriniz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
MAKEDONYA HANEDANI DNEM (867-1056)

A M A
S O R U
S O R U
Makedonya, Komnenos, Palaiologos Hanedan dnemlerindeki siyasi yapy reneceksiniz.

DKKAT
Makedonya Hanedan ile birlikte Bizansta yeni bir refah dnemi bafllad. Bizans
SIRA SZDE
imparatorluu dier uluslarnn rnek, ilham ve destek ald itibarl bir noktaya
kt. I. Basilios (867-886), Araplara karfl bir dizi askeri operasyon bafllatt. O srada, i blnmeler ve isyanlar hilafeti zayf dflrmflt. I. Basilios,
bundan faydaAMALARIMIZ
land. 870den sonra ordularn douya gnderdi. mparatorluk kuzeydou, dou,
gneydou ynlerinde geniflledi. Ksmen Sicilyaya hkim olan Araplar, Gney
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
242
Uygarlk Tarihi
talya flehirlerini ve Maltay ele geirmiflti. Bizans ordular talyada yeni sler ele
geirerek Bizansn Akdenizdeki gcn perinledi. Basileios, fakirlere karfl merhametliydi, zengin, aristokrat ve servetini kyl ya da kk zanaatkrlarn sefaleti zerine kuran byk arazi sahiplerine karfl ise ok sertti. Grevini suistimal
eden memurlar affetmeyerek brokratlar skca denetledi. Hukukulara eski kanunlar inceletti ve sadelefltirtti. Hazrlanan Prokiron (Hukuk Elkitab) isimli eser
medeni hukukun esas kurallarn ve eflitli sulara verilecek cezalarn tam bir listesini iermekteydi.
O dneme dek bir prens ancak babasnn salnda imparator ilan edilirse tahta kabiliyordu. Basileios, toprak gibi hanedann mlk olan tahtn sahibinin bunu ocuklarna aktarma hakk olduunu kabul ettirdi. Toplumsal dzen ve barfln
teminat olan bu anlayfl hemen kabul edildi. Basilios, bir av kazasnda lnce olu VI. Leon 29 Austos 886da imparator oldu.
VI. Leon (886-912), babas gibi tahtn babadan oula gemesine inanyordu.
ynetimde babasnn hukuk eserini tamamlad. Justinianusun hukuk itihatlarnn
Greke zetlerini yaptrd. Bundan Basiliki (mparatorluk Kanunlar) ad verilen
yeni bir kanun klliyat dodu. Bu eser, adfl uygulamalara son verdi. Birok yeni emirnameler yaynland. mparatorluk otoritesinin bir danflma kurulu olan senato ve hkmdara boyun emek zorunda kalan patriklik makamna stnlk
salanmaya alflld. Themalar yeni bir dzene konuldu. Araplar, Giritten kovuldu. Bulgar ar Simeon Trakyay istila etti. Barfl gney Makedonyann teslimiyle
salanabildi (897).
Leondan sonra taht nce kardefli ortak imparator Alexandrosun eline geti
(912-913). Onun lmnden sonra VI. Leonun ocuk yafltaki olu VII. Constantinus Porfirogennitos (911-959) imparator oldu. Annesi Zoe (913-919) ve amiral Romanos Lekapinos (919-944) idareyi ele ald. Kzn Constantinus ile evlendiren Lekapinos, ortak imparator oldu. Bulgarlarla savafl kt. ar Simeon, 914de Adrianopolisi ald. Bizans ordular, Srp ittifakna ramen Bulgarlar durduramad. ar,
924te Constantinopolis surlarna ilerledi. Kenti denizden abluka edecek donanmas yoktu. Arap yardmn da salayamaynca barfla raz oldu. Bizans arn lm
kurtard. Lekapinos, Arap tehdidiyle uraflt. O srada Halifelik zlyordu ve Bizans ordular nl general Kurkuasn komutasnda Mezopotamya ve Suriyede zaferler kazand (922-924). Araplar Armeniadan srd. mparator ldnde (959)
Bizans Devleti Hristiyanln lideriydi.
VII. Constantinusun olu II. Romanos (959-963) ksa bir sre tahtta kalabildi.
ldnde efli Theophano, tehdit altndaki imparatorluu kurtarmak iin general
Nikephoros Phokas (963-969) ile evlendi. Phokas ldrlnce, VII. Constantinusun damad oannis imiskis (969-976) tahta kt. Onun ksa idaresinden sonra II. Romanosun oullar II. Basilios (976-1025) ve VIII. Constantinus (976-1028)
tahta kt. Constantinus lnce, yafll Romanos Argiros tahta geti. O lnce dul
kars Zoe, Paflagonyal Mihail ile evlendi ve onu imparator ilan ettirdi. IV. Mihail
de taht sadece bir yllna yeeni V. Mihaile brakt. Bir isyan onu da devirdi.
Prenses Zoe, birka ay iin kz kardefli Theodora ile hkm srd. nc kocas IX. Constantinus Monomakhos (1042-1055) imparator oldu. O lnce Theodora
kendini imparator ilan ettirdi. Bir yl sonra ldnde VI. Mihail Stratiotikos tahta
geti (1056-1057). Makedonya hanedan Theodora ile sona erdi.
VI. Mihail, ordunun tepkisini ekince tahttan indirildi. Askerler Isaakios Komnenosu imparator setiler. O da sert ekonomik nlemleriyle asker aristokrasiyi
kzdrnca taht Constantinus Dukas (1059-1067)a brakt. Bylece ksa sreli Du-
243
kas hanedan dnemi bafllad. VIII. Constantinus Dukas da sivil memurlarn ve

baflkent halknn desteini salamak iin vaatlerde bulunup, unvanlar satp askeri
harcamalar ksarak sivil memur snfn destekledi. Ne var ki bu nlemler devletin
savunma gcn snrlad. 1061de Normanlar talyada Brindisiyi, 1064de Hunlar
Belgrad istila etti. Peenekler ve Uzlar aknlar sklaflt. Seluklu Trkleri Orta Asyadan rana ilerleyerek lkeye hkmeden Araplar dize getirdi. Nihayet Bizansn
Armenia themasna ulafltklarnda Constantinus, para bulmak iin masumlar ar
para cezalarna arptrp vergileri arlafltrd. Eflkya askerden usanan Anadolu
ahalisi merkez idareden uzaklaflt ve Trklerle kaynaflt. Mays 1067de imparator
ar bir hastalktan ld. Yerine baflarl general Romanos Diogenes (1068-1071)
seildi. mparator, sadece iki ayda tm orduyu disipline etti. Trklerle arpflarak
zaferler kazand. 1071 baharnda Malazgird (Manzikert)i ele geirdi. Burada Sultan
Alparslan komutasndaki Trklerle savaflt. Yaral imparator yenilerek esir dflt.
Sonuta savafl ncesi statkoyu koruyan ve Bizans iin tatmin edici bir antlaflma
yapld. Ancak, ordu komutan Ioannes Dukas, yenilgi zerine imparatorie Eudokiay tutuklatp manastra gndermifl ve prens Mihaili tahta karmflt. Ordu da
Diogenese cephe almflt. Birka adamyla salverilen imparator asilerce tutukland ve kr edildi. lm toparlanan devletin kurtulufl mitlerini yok etti. Tahta kan VII. Mihail Dukas, yeteneksiz bir adamd. Devletin kt durumu Trklerin ifline yarad. Hzla Anadolunun ilerine ilerlediler. Ekonomik kriz kt. Mihail, tahttan indirildi ve Nikephoros Botaniates (1078-1081) imparator oldu. Birok darbe
giriflimini general Aleksios Komnenos engelledi. Darbeci Nikephoros Melissenos,
Trk yardmyla Anadolu flehirlerini yanna ekti. fiehirlerin savunmasn emrindeki Trklere emanet etti. Nikaiay (znik) ele geirdi ve 1080de orada imparator
ilan edildi. Ancak geri ekilince Trk muhafzlar bu flehirleri sahiplendiler. O srada Seluklu prenslerinden Sleyman fiah Nikaiay fethederek Anadolu (Rum) Seluklu Devletini kurdu. Anadolunun Trklerce fethi, Balkanlarn aknlara uramas ve Botaniates idaresi ekonomiyi kfle sarst. Develasyona gidildi. Dnya piyasasna hkim olan Bizans altn parasnn deeri dflnce yerini Venedik dukatas ve Floransa florini ald. Aleksios Komnenos, Bizans sarayndaki entrikalardan birine kurban gitmemek iin Botaniatesi tahttan indirdi. 4 Nisan 1081de Ayasofyada ta giydi.
Makedonya Hanedan Dnemini Bizans imparatorunun otoritesininSIRA
tartfllmazl
ve arSZDE
dllk ilkesi asndan deerlendiriniz.
D fi N E L M
KOMNENOS HANEDANI DNEM (1081-1185)
D fi N E L M
Aleksios Komnenos, tahta ktnda imparatorluk kt ynetim yznden dalS O R U hazrd. Yemaya bafllamflt. Peenekler, Seluklu Trkleri ve Normanlar saldrya
ni imparator masrafl savafl finansmann salayp ok cepheli savafltan kanmak
zorundayd. Kiliselerdeki altn ve gmfl eflya zorla dn alnp ergitilerek altn ve
DKKAT
gmfl para bastrld. znik sultan Sleyman ile bir barfl yapld (Haziran 1081).
Bithynia daki Drakon (Yalakdere) nehri Bizans-Seluklu snr oldu. Aleksios, BaSIRA SZDE karfl kfltda Alman imparatoru IV. Heinrich ve Papa VII. Gregoriosu Normanlara
krtmaya alflt. 1081de Venedik, ticari kapitlasyonlar karfllnda denizden Bizansa yardm etmeyi kabul etti. Aleksios, orduyu glendirdiAMALARIMIZ
ve en iyi adamlarn
komutan atad. 1081 yaznda Gney talyadaki Normanlar, Dalmayadaki Dra
kenti zerinden Makedonyaya ilerleyerek Kuzey Yunanistan ele geirdiler. Aleksios, kuvvetlerini Thessaloniki (Selanik) de toplamflt. Bizans
NorK diplomasisi,
T A P
N N
TELEVZYON
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
244
Uygarlk Tarihi
Pronoia: 1108den sonra

vergiden muaf topraklarn
devlete askeri ykmllk
karfllnda zel flahslara
bafllanmas.
man fleflerini bldnden talyaya geri ekildiler. Diplomat imparator kaybedilen tm flehirleri geri ald. 1086da sorun karan Peeneklerden Kumanlarla ittifak
ederek kurtuldu. Bizansllar, znik sultannn iflbirliiyle zmirdeki aka Beyi altetti (1093). Aleksios, 1094de Srplar ve Kumanlar durdurdu. flgal altndaki Anadoluyu Trklerden kurtarmak iin harekete geti.
I. Hal Seferi planlar bozdu. Disiplinsiz Hal birlikleri Bizans baflkentine vardklarnda Aleksios olas bir yamadan korkarak ilk Hallar Anadoluya geirdi.
Profesyonel Hal birlikleri 1096 sonunda Constantinopolise vard. Aleksios, seferi amalarna uydurmak istedi: anlaflmayla Hallara ele geirecekleri blgeleri Bizansa teslim edeceklerine sz verdirdi. Bizans gemileriyle Anadoluya geirilen
(1097 bahar) Hallar zniki ele geirdiler. Frigyaya ynelerek Dorylaion (Eskiflehir), Philomilion (Akflehir) ve konio (Konya) zerinden Antiokhia (Antakya)ya
ilerlediler. Kent gl surlarna ramen dflt. Zaptettikleri yerleri Aleksiosa veren
Hallar sayesinde Bat Anadolu kys Bizans idaresine girdi. Ancak dini adan
nemli bir kent olan Antiokhiay fetheden Hallar szlerini unuttu. Norman flefi
Bohemund buray bir Hal prenslii yapt. I. Hal Seferi Aleksiosun umutlarn
bofla kard. Onun tek hatas 1082de Venedik ile 1111de Pisa ile kapitlasyon
antlaflmalar yapmasyd. Bizans klelefltiren ve talyan devletlerine Bizans sularnda ticaret serbestsi salayan bu antlaflmalar devlet ekonomisinin kontroln yabanc ellere geirdi. erde ynetim iyice merkezleflti. Thema sistemi ifllemez hale geldi. Bizans ordusu yabanc paral askerlerin eline dflt. Yanlfl harcama ve srekli savafllar Bizans altn parasnn devalasyonunu ve halka ar vergiler yklenmesini getirdi. Pronoia kurumu ve bafllar gl snflar daha da zenginlefltirdi.
Hazine ve manastrlarn ise aleyhinde iflledi. I. Aleksiosun halefi olu II. Ioannes
(1118-1143), babasnn politikasn srdrd. yi bir asker ve siyaseti olan Ioannes, Peenekleri yendi (1122). 1125den sonra Seluklu Trklerine seferler dzenledi. mparator yaralanp 1143de lnce yerine olu I. Manuel geti. Bu dnemde
II. Hal seferi gerekleflti. Sefer Alman-Fransz ekiflmesi, seferin kt idaresi, zor
yol koflullar yznden baflarsz oldu. Bizansllar, Venediklilerin kendi topraklarndaki ekonomik ayrcalklar suistimal etmesinden bkmflt. Manuel, Venedik tekelini krmak iin rakip Cenovaya (1169) ve Pisaya (1170) da ekonomik ayrcalklar verdi. Ancak Bizans ekonomisi iyice ktleflti.
Bu arada, Manuelin dflman Alman imparatoru I. Friedrich, Seluklu Sultan I.
Klarslan (1156-1193) Bizansa karfl kflkrtmflt. Manuel, gl bir orduyla Anadoluya geti. Doruca Frigyaya ilerledi. Ancak orada 17 Eyll 1176da Trklerin
Myriakephalonun dar geitlerinde kurduu pusuya dflt. Byk bir bozguna urad. Bu savafl Bizansda asker ve toprak kayplar bir yana byk moral bozukluu yaratt. Devlet, eski karizmasn bir daha kazanamad. mparator, politikasnn
ve yenilgisinin zntsnden 1180de ld. I. Manuelin halefi oniki yaflndaki olu II. Aleksios Komnenos (1180-1183) idi. Asl iktidar Manuelin yeeni Aleksios ile
Fransz imparatorie Marideydi. Mari, yabanc Latinleri kayryor ve nemli konumlara getiriyordu. Kentin bir mahallesi Ceneviz, Pisa, Venedikli tccarlarnd.
Darbeci Andronikos Komnenos halkn antipatisini ustaca kulland (Eyll 1183).
Andronikos, iki yllk idaresinde i teflkilat byk bir ustalk ve hzla dzene soktu. Merkezin aleyhindeki ve halk ezen aristokrasiyi ezdi. retici snf ezen vergileri hafifletti. Grevini suistimal eden memurlar lm cezalarna arptrd. Maliye
ve ticaret dzeldi. Tam bir refah devri yafland. Andronikosun lmyle Komnenos hanedan sona erdi.
IV. Hal Seferi ve Latin Hkimiyet Devri (1204-1261)

Bizans imparatorlar, Komnenos dneminden sonra tehditlerle bafla kamadlar.
Genel kaos iinde malikne sahibi soylular taht iin savaflyordu. 1203deki IV.
Hal seferinden sonraki dnemde lke bu snfn lehinde paraland. 14. yzylda
bu ayrcalkl snfn iktidar ve zenginlii halkn tepkisine ve sosyal kargaflaya neden oldu. Zayflayan imparatorluun dalmas hzland. mparatorluk ekonomisi
de srekli olarak bozuldu. Devlet, 7. yzylda Suriye ve Msr Araplara kaptrmaktan pek etkilenmemiflti. 11. yzylda Anadolunun Seluklulara kayb onu derinden
sarst. Ticaret, Thessaloniki (Selanik) gibi liman kentiyle snrl kald. Dier devletlerle Akdeniz ve Dou denizlerinde gl bir donanmayla rekabet edilebileceklerini anlamayan imparatorlar, Venedik donanmasnn hizmetini yelediler. Baflkent
halk 1185te aristokratlarn desteiyle isyan etti. mparator II. saakios Angelos
(1185-1195), hazine an kapatmak iin yeni vergiler koydu. Genel hoflnutsuzluk yeni taht kavgalar kard. Trklerin Anadoludaki ilerleyifli srmekteydi. Yeni
bir darbeyle saakiosun kardefli III. Aleksios tahta kt. Ancak tahtta fazla kalamad ve kat. IV. Aleksios, Hal desteiyle babas II. saakios ile tahta kt (1203).
Hal donanmas 1203 Hazirannda baflkent nndeydi. Btn Dou pazarlarn
ele geirip Ceneviz rekabetini krmak isteyen Venedikliler hedefi Msr olan Hal
seferinin ynn deifltirdi. Bizansl halk, 1204 baflndaki isyanda imparatorlar ldrd. Dukas Muruflos, V. Aleksios adyla tahta kt. Latinlere kafa tutunca baflkent Latinlerce istila edildi. Kent ve evresinde bir Latin devleti kuruldu. Venedikli ve Franszlar Dounun ilk Batl imparatorunu seti. Flandre kontu Baudouin,
Ayasofya kilisesinde ta giydi. Hallar halka ok byk zulmlerle iflkence ettiler.
fiehri yakp yktlar ve yamaladlar. Bizans yazarlar Mslmanlarn bile Bizansllara szde din kardeflleri Batl Latinler kadar eziyet etmediini yazar. Bizans idaresi Nikaiada 57 yllk bir srgne gitti. mparatorluk paraland. Komnenos hanedan Trabzonda bir prenslik kurdu. Angelos hanedan kuzeybat Yunanistan (Epiros)da bir despotluk kurdu.
Hal Seferini din nedenlerle yapan Batllar yzyllardr madd egemenlii
elinde tutan Bizans yama derdine dfltler. Baflkentin blgelerini paylafltlar. Latin imparator yarsndan fazlasn; Venedik Ayasofya kilisesiyle kalann ald. Latin
bir rahip Bizans patrii oldu. mparatorluk, Batdaki gibi feodal devletiklere blnd. Bizansllar, Constantinopolise dnebilmek iin 57 yl bekledi. 1262de Mihail Palaiologosun birlikleri kenti ele geirdi. Mihail (1261-1282) de Austosda trenle flehre girerek patrik Arseniosun elinden ta giydi. Olu Andronikosu ortak
imparator ilan etti ve Palaiologos hanedann kurdu.
PALAIOLOGOS HANEDANI DNEM VE Kfi

(1261-1453)
Palaiologos Hanedan Dnemi, edebiyat ve sanatn ykselifli yannda ierde ve dflarda savafllarla dolu son bir rpnfln hikyesidir. VIII. Mihail Palaiologos (12611282), boyutlar iyice ufalmfl yeni bir devlet kurmufltu. Devlet arazisi, Anadolunun
kuzeybats, Trakya, Makedonyann bir blm, Thessaloniki ve kuzey Ege adalaryla anakkale ve Karadeniz Boazlar ile snrlanmflt. Bizans devleti, Epiros Despotluunu ele geirmiflti. Ksmen Moraya sahipti. Anadoluda Trkler, Balkanlarda Bulgarlar ve Srplar kuvvetlenirken Bizansllar birleflemiyordu: Trabzon Rum
devleti hl merkezden bamszd. Egede Venedik, Karadenizde Cenova egemenlii sryordu. mparatorluun sonunu baflkentin Osmanl Trklerinin eline
245
246
Uygarlk Tarihi
dflfl deil, a gzl Latinler hazrlad. VIII. Mihailin cesareti ve diplomatik dehas byk bir tehlikeyi nledi. Sicilyann Norman kral Manfredin Bizansa dnk hrslar vard. Manfred, 1266da, Papa VI. Clementin Sicilya Kral ilan ettii
Charles dAnjou tarafndan ldrld. Charles, Manfredin politikasn srdrd.
VIII. Mihail, Papaya destei karfllnda Kiliselerin birleflmesi iin grflmeyi teklif etti. Bu teklif Papaya ok cazip grnd. 1274de Mihail, Bizans karflt koalisyona ramen Anjounun ordularn bozguna uratt. Mihail Palaiologos, Trk istilasn grmedi. Trkler geici seferlerle yetinse de Bizans snrlarnn zayfln anlamfllard. Bizansn dier dflman Srplard. VIII. Mihailin halefi olu IX. Mihail
(1284-1329) idi. Onun lmnden sonra imparator olan II. Andronikos, oannis
Kantakuzinosun desteiyle baflkenti zapt ederek ta giyen asi torunu III. Andronikos ile mcadele etti (1328). III. Andronikos ta giydiinde devlet ifllerini dostu
Kantakuzinosa emanet etti. 1341de len III. Andronikos veliaht belirlememiflti.
Yeni varis, dokuz yaflndaki V. oannis Palaiologos idi. Kantakuzinos, niyabeti imparatorie Annaya braksa da i savafl kt. Sonunda taraflar anlaflp idareyi ortaklafla devraldlar. Bu arada Srp kral Stefan Duflan Thessalonikiye yrmfl, Bulgarlar kuzey snrna asker ymflt. Arada bir Rumeliye geen Trk aknclar Trakyaya saldryordu. Kantakuzinosun Srplara karfl mttefiki Aydnolu Umur Bey
idi. Ama bu kk ordu Trakyay yamalamak isteyen disiplinsiz askerlerden olufluyordu. Kantakuzinos, 1345de Orhan Bey ile ittifak yaparak kz Theodoray gelin verdi. 1347de baflkente girerek ta giydi. Taht naibesi Anna ile anlaflt. Bu anlaflmayla i savafl sona erdi.
Bizansdaki i savafltan en krl kan Osmanllard. Kantakuzinos, deme yapmak iin kiliselerden deerli eflya toplad Osmanl birliklerine paras yetmeyince
onlara Geliboluda bir s salad. Sleyman Pafla, ykk impe kalesini onarmak
iin askerleriyle Kallipolis (Gelibolu) yarmadasna geti. 1354de tm Trakyada
ok fliddetli bir deprem oldu. fiehir, kasaba ve kyler ykld. Sleyman Pafla, yeni
yerleflim alanlar arayan Trkmen gruplarn Rumeliye geirdi. Sakinlerinin terk ettii Kallipolis flehrine yerlefltirdi. VI. Ioannis, 15 Haziran 1383de lnce V. Ioannis
Palaiologos imparator oldu. Bu arada Sleyman Paflann ordular Trakyada ilerledi. V. Ioannis, Batdan yardm alabilmek iin Papaya Ortodoks ve Katolik Kiliselerini birlefltirmeyi vaadetti. Bunun iin talyaya giden imparator, irmen savaflnn
(1371) malup Srp prensleri gibi sultan I. Muradn vassal oldu.Ioannes, 1376da
olu IV. Andronikos tarafndan tahttan indirildiinde sultann yardmyla tahtn geri ald (1379). Vassallk stats gerei olu Manueli I. Bayezidin sarayna rehin
gnderdi. Bu itaatkr tavr, Bizansn Osmanl politikasnn mihenk tafln oluflturdu. V. Ioannis, 1391de ld. Ayn yl Manuel ta giydi. lk yllarndaki uysal politikas sonra deiflti. Manuel, Osmanllara karfl Avrupal hkmdarlara yaklaflt. I.
Bayezidin tepkisi Constantinopolisi, 1394de ablukaya almak oldu. Manuel,
1399da taht VII. Ioannise emanet edip asker yardm iin Bat Avrupaya gitti.
1402de Osmanl kuvvetleri Ankara Savaflnda Timura yenildiinde flartlar aniden
deiflti. Bayezidin oullar durumlarn glendirmek iin Venedik ve Bizanstan
yardm istediler. En byk flehzade Sleyman elebi (1403-1411) Venedik, Ceneviz, Rodos flvalyeleri ve Bizansa birok toprak bafl yapt bir barfl antlaflmas
imzalad. VII. Ioannis bundan faydalanarak Marmara Denizinin Avrupa kysyla
Thessalonikiyi tekrar Bizans topraklarna katt. II. Manuel, 1403de Batdan dnnce I. Mehmet elebi (1413-1421) Bizans ile dostane iliflkiler kurdu. Bu iliflkiler
II. Murad (1421-1451) dneminde bozuldu. II. Manuel, idareyi olu VIII. Ioannise
devretmiflti. VIII. Ioannisin iinde bulunduu Osmanl karflt savafl yanllar I. Ba-
247
yezidin Bizansda rehin tutulan olu Dzmece Mustafay serbest brakt. II. Murad, amcasn g bela saf dfl etti. 1422de Constantinopolisi kuflatt ancak baflarl olamad. 1424de yeni bir barfl anlaflmas imzaland. Bizans tekrar tazminat
deyen vassal devlet oldu. Filozof imparator olarak tannan II. Manuel, 1425de ld. II. Manuelin yerine olu VIII. Ioannis geti ve 1448e kadar tahtta kald.
1423den beri Osmanl kuflatmas altndaki Thessaloniki dflt (1430). Bylece Bizans mparatorluu, Constantinopolis ve civaryla Moraya skflp kald. mparatorluun varl baflkentin kara surlarna ve Morann korunmasna balyd. VIII. Ioannis ve Moradaki kardeflleri Korinth geidindeki Heksamilion (Germehisar) surunu glendirdi. mparator, Dou-Bat kiliselerinin Papann otoritesi altnda yeniden birleflmesini (union) savunuyordu. Papa IV. Eugenius, Ferrarrada bir konsil
toplaynca bizzat katld.
Ortodoks ve Katolik mezhepleri Ortodoks temsilcilerin tavizleriyle 1439da uzlaflt. Birlik gya yeniden saland. mparator, baflkentteki ruhban snfnca protesto edildi. Bu arada Macar ve Srplarn idaresindeki Hal ordusu Balkanlar geerek Nifl nnde Osmanl ordularn yenerek Varnaya ulaflmflt. II. Murad, 1444de
Varna Savaflnda Hallar yenince VIII. Ioannisin kurtulufl umutlar yok oldu. Sultan, Varnadan Moraya yrd. Bizans ordusunu Heksamilion surunun gneyine
pskrtt. 1448de Osmanllar II. Kosova savaflnda Hallar yenince Bizans aresiz kald. Ioannis, ksa sre sonra ld. Union karfltlar kardefli Demetriosu destekliyordu. Naibe imparatorie Helena Constantinusu tutuyordu. ki kardefl anneleri Helenann gayretiyle sultann arabuluculuuna baflvurdu. Sultan, Konstantinosun tahta gemesini onaylad (1449). Kaderin garip bir cilvesidir ki son imparator ilk imparatorla ayn ad taflyordu.
XI. Konstantinos, II. Muradn 1451de lmnden ve II. Mehmedin tecrbesizliinden yararlanmak istedi. II. Mehmedi Bizans baflkentinde rehin olan flehzade Orhan serbest brakmakla tehdit etti. II. Mehmed, Bizans baflkentine yrd.
Elilerle hediyeler gnderen imparator kuflatmay engelleyemedi. Nisan 1453de
bafllayan son kuflatmada kentin savunmasna Batnn desteini salamak iin Bizans kilisesinin Romaya balln ilan ettiyse de sonu alamad. Savafln akbeti
belliydi. Teslimiyeti halinde sayg grebilecekken direnmeyi seti.
Resim 9.5
Bizans baflkenti
Osmanl kuflatmas
altnda
248
Uygarlk Tarihi
Teslime yanaflmayan son Bizans imparatoru, 29 Mays 1453te surlar aflan Osmanl askerleriyle arpflrken ldrld. Cesedinin bulunup bulunmad hala tartfllmaktadr. Kaynaklar sadece imparatorlarn giyebildii krmz izmelerinden tannan cesedinin l askerlerin arasnda bulunduunu yazar. Ortodoks kilisesi
Constantinusu flehit ve aziz ilan etti. Yunanllar ve Rumlar onu mermerleflmifl imparator olarak anar. Bir gn canlanarak imparatorluu yeniden kurup Trkleri stanbuldan atacana inanrlar. Bizans baflkentinin fethi Batl tarihilerce bir felaket olarak nitelendirilse de IV. Hal seferinde tahrip edilen kent fetihten sonra yeniden dodu. yice azalan nfusu yznden dul bir kralieye benzetilen eski Bizans baflkenti, II. Mehmedin emriyle yeniden imar edildi. Anadoludan getirilen
halk ve dnmesine izin verilen bir ksm eski ahaliyle yeniden canland.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Bizans mparatorluunun
kflnn Osmanl ilerleyifli dflndaki politik, ekonomik neSIRA SZDE
denlerini deerlendiriniz.
D fiUYGARLII
NELM
BZANS
VE SANATI
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R uygarlnn
U
Bizans
ve sanatnn genel zelliklerini reneceksiniz.
K K yzyla
AT
4. yzyldanD15.
kadar Dou Hristiyanlnn kutbu olan Bizans kltr ve
uygarl, imparatorluun baflkentinin Byzantiona taflnmasyla birlikte zengin ve
kkl n Asya
ve Anadolu kltrlerinden etkilenmifltir. Bizans sanat ise, byk
SIRA SZDE
lde Roma ve Yunan sanat ile iliflkili bir sanattr. Ancak bu sanat hristiyanln
hizmetinde olmufl ve bu dinin beeni ve tercihlerinin izlerini taflmfltr.
N N
AMALARIMIZ
Devlet Ynetimi
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bizans mparatorluu, fiilen ve hukuken btn iktidarn kayna ve oda imparaK T A bir
P idari yapya sahipti. mparatorun Tanrnn iradesiyle bu mator olan monarflik
kama seilmifl bir kifli olduuna inanlrd. Hristiyanln resmi din olarak kabul edilmesinden sonra Constantinopolis patrii imparatora ounlukla Ayasofyada ta
T E L Emparator
VZYON
giydiriyordu.
kilisenin koruyucusu ve ortodoksluun savunucusuydu.
mparatorlukta idari rgt merkez ve eyaletler olmak zere ikiye ayrlmfltr.
Merkez rgt, saray memurlar ile sivil ve askeri memurlardan meydana gelen bir
memurlar aristokrasisinin
elinde bulunuyordu. Merkez rgtnde en nemli kuruNTERNET
luflu, Roma senatosu rnek alarak kurulmufl olan senato oluflturmaktayd. Ayrca,
imparatora daha yakn olan Hagion Konsistorion (Kutsal fiura) bir eflit saray fluras grevini yrtyordu.
Taflra rgt Heracleius ve halefleri zamannda nemli deiflikliklere uramfl
ve thema ad verilen askeri idare blgeleri kurulmufltur. Her themann baflnda
strategos ad verilen bir eflit askeri valiler bulunmaktayd.
Hukuk
Adalet rgtnn bafl imparatordu ve yalnz onun adna adalet datlabilirdi. 14.
yzyln bafllarna kadar en yksek mahkeme imparatorun baflkanlk ettii mahkemeydi. yeleri yksek memurlardan seilirdi. Bunun dflnda yksek daire baflkanlarnn ynettikleri mahkemeler ve kentlerde ilk mahkemeler bulunuyordu.
Edebiyat
Bizans edebiyat, ilk zamanlar Antik edebiyatn devam niteliindedir. Hristiyanln devlet dini olarak kabul edilmesinden sonra bile eski pagan edebiyat devam
etmifltir. Ancak Hristiyan dflncesi hemen sonra edebiyatta da arln hissettirmifltir. fieklen eskiye bal kalnsa da ruhen Hristiyan bir edebiyat idi. Bizans yazarlarnn ounda Kutsal Kitap (Kitab- Mukaddes) n bilinmesi, Antik eserlerin
bilinmesi kadar nemli saylrd. I. Justinianus devri, Bizans edebiyatnn en parlak
dnemidir. Baflkent Constantinopolis baflta olmak zere Anadolu, Suriye, Filistin
ve Msrdaki kentlerde de edebi bir canllk vard. Tarih, hukuk, bilim ve teknoloji Bizans fliirine konu oluyor ve her tr nesir fliire evriliyordu. nemli Bizans flairleri arasnda Nannos, Romanos, Musaios, Patrik Sergios saylabilir. 7. Yzyln ortalarndan itibaren Bizans edebiyat bir duraklamaya girmifltir. zellikle ikonoklasm hareketi kutsal resimlerin yan sra bilimsel ve edebi faaliyetlerin durmasna
neden olmufltur. Bu dnemin zellii ounlukla din adamlarnn yazmfl olduu
fliirlerde din temalarn ifllenmesidir. Ayrca paganlarca flehit edilmifl azizlerin biyografileri de bu dnemde olduka youn ifllenen konular arasndadr. Bizansn
ilk kadn flairi Kasia bu dnemde yaflamfltr. Constantinopolis niversitesinin yeniden kurulmas (863) iki yzyllk bir duraklama devresini bitirerek yeni ve parlak dnemi bafllatmfltr. Antik dnem ve Bizans devri eserleri toplanarak incelenmifl ve zetlerinden oluflan ansiklopediler hazrlanmfltr. Bunun en nemli rnei
Suidasdr. Bu dnemde ayrca milli destanlar, epigramlar, ilahiler, manzum eserler
kaleme alnmfltr. 12. yzyla gelindiinde halk dilinde yazlmfl didaktik, satirik, lirik fliirlerin yan sra ataszleri ve hikayeler yazlmaya bafllanmfltr. Dier yandan
antik Grek mitolojisi halk edebiyatna hakim olmufltur.
Eitim ve retim
Daha ok erkek ocuklarn okula gnderildii Bizans mparatorluunda eitim
yaygn deildi. Sivil, asker, din grevlileri ile byk toprak sahipleri ve zengin tccarlarn ocuklarnn tercih edildii ortaretimde antik Yunan yazarlarnn metinleri okutuluyordu.
Constantinopolisin yeni baflkent olmasndan sonra imparatorluun eflitli blgelerinden, zellikle Atina, Msr ve Suriyeden gelen bilginler baflkenti bir bilim
merkezi haline getirmifllerdi. Baflkentteki ilk yksekokul veya niversite II. Theodosius tarafndan kurulmufltu. mparator Justinianus dneminde niversite eitimine nem verilmifl, ancak ondan sonra niversite zayflamaya bafllamfl ve Phokas tarafndan da kapatlmfltr.
9. yzylda Bizans uygarl byk bir dflnsel ve sanatsal bir hamle yapmfltr. mparator III. Mihail ve days Bardas, Constantinopolis niversitesini yeniden
amfl (863), krslerini nl bilginlere teslim ederek bu kurumun tm dou dnyasnn ok nemli bir kltr merkez haline gelmesini salamfllardr. Magnaura
saraynn ats altnda bulunan bu niversite, din banazla karfl zgr dflncenin yuvas oldu. Dini inanlarla ilgili bir ama gzetmedii gibi retimini dinsel-bilimsel tartflmalara da endekslemeyen niversite laik, din dfl ve hatta putperest olarak nitelendirilebilir. Bu kurumda inceleme ve aklamalarda bulunan limler kilise mensuplar deil, antik dflnce statlar, Yunanistandan gelen filozof ve
flairlerdi. Hellenizm, niversite ats altnda yeniden douyor ve gleniyordu. Bilgilerinin derinlii ve alflma alanlarnn genifllii ile herkesi hayran brakan limler, sonralar talya ve Fransadaki Rnesans yaratacak olan byk hmanistlerin
249
250
Uygarlk Tarihi
Studion Manastr: (780802) stanbul`da kalntlar

bugne ulaflan nadide
kiliselerden biridir (mrahor
Camii). Bugn yalnzca dfl
duvarlar ayaktadr. 463
ylnda Roma Patrii Studius
tarafndan yaptrlmfltr. 15.
yzylda kilise, cami ve
medrese olarak kullanlmaya
baflland. Bazilika tarzndaki
bu yap, 1894`teki depremde
byk hasar grnce
boflaltld.
nclleridir. Constantinopolis, bilimsel olarak barbar Batdan befl yzyl ilerdeydi.

Grek kltrnn bu geliflmesi, kiliseyi rahatsz ediyor ve ortodoks kilise, filozof
Leon, Fotios ya da Patrik oannis gibi derin bilginlere fleytann uflaklar gzyle bakyordu. Kilise bilginleri de Studion manastrnda toplanarak Magnaura okulununkine taban tabana zt ideallerden ilham alan ikinci bir niversite kurdular. Bu
niversite, insan bilgi dallarn Hristiyan bir grflle gelifltirerek rencilerine doktrinlerini retiyordu. Azizlerin yaflam yklerini konu alan byk eserler (Hagiografi) bu devirde bu manastrda yazld. Bu arada Kasia adnda gzelliiyle n
salmfl gen bir kadn, din dfl fliirleriyle herkesi bylerken Studionlu keflifller, baflarl dini fliirler yazyorlard. Bizansl bilginlerin ve sanatlarn merak, anlama ve
sempati duygusu, komflu uygarlklar da incelemeye yneltiyordu. Badat halifesinin saray Bizansl sanatlara esin kayna olan ve zaman zaman rekabet ettikleri
bir merkezdi. mparatorlukla hilafetin karfl karflya geldii savafllarn nemi yoktu.
ki uygarlk, birbirlerine gsterebilecekleri en orijinal yaratmlar paylaflyor ve karfllkl hayranlk duygusu, genifl ve yce bir hoflgr havas oluflturuyordu.
Sanat
Rlik: Hazreti sa ve azizlerle

iliflkili ya da onlardan
artakalan kutsal eflya veya
paralar.
Bizans sanat, Dou Akdeniz evresinde yer alan topluluklarn, hristiyan inanc
iinde meydana getirdikleri bir sanattr ve ana kayna Anadolu topraklardr. Bu
sanatn z Anadolu sanatdr. Makedonya, Yunanistan, Suriye Msr ve Kuzey Afrikadaki Bizans eserleri, eyalet sanat rnekleridir.
4. yzyln ilk yarsnda Hristiyanln serbest bir din olmasyla 4. ve 5. yzyllarda Bizans sanat bir geifl sreci yaflamfl ve Yunan -Roma dnyasnn geleneklerini yeni inanca uyarlamaya alflmfltr. Bu dnemin eserleri biim ve ssleme
bakmndan Eskia Roma sanatna baldr. Bu nedenle Bizans sanatnn bafllangc kesin bir izgi ile ayrlamaz ilk yzyllarn sanatna Erken Hristiyan Sanat da
denir. Bizans sanat birbirinden farkl zellikleri olan dnemlere ayrlr:
1. Erken Bizans Dnemi Sanat: 5. yzyln sonlarndan ikonoklasm hareketinin bafllad 726 ylna kadar devam eder. Bu dnemde Hellenistik ve Roma sanat zellikleri Bizans sanat zerinde etkili olmufltur. Ayrca Yakndounun sanat ve estetik zevkleri de sanata szmfltr.
2. konoklasm Dnemi Sanat: Bu dnemde (726-842) tasvir yasa vardr. Dini resimler yasaklanmfl ve tahrip edilmifltir. Tamamen bezemeye dayanan
ve dini olmayan sanat anlayfl hakimdir.
3. Orta Bizans Dnemi Sanat: Bizans sanatnn kendine zg karakterini bulduu dnemdir (842-1204). slam uygarl ile beraber, lkan bilgi ve Dounun sanat zevkini egemen kldklar bir dnemdir.
4. Son Dnem Bizans Sanat: 1261den 1453e kadarki son eserlerin verildii
dnemdir.
Erken Hristiyan sanat sa ve azizlerin tasvirinden saknmflt. Bu sanat kendini
sembolik temsil ile snrlamflt. Bunun nedeni muhtemelen putlara tapnmay yasak eden Musa peygamberin retisinden kaynaklanmaktayd. Ancak yavafl yavafl
ve zellikle imparator I. Constantinus ile birlikte dini resimler kabul edilmeye bafllamfltr. konalarn aziz ve rlik kltlerini teflvik eden eski gelenekten kaynakland grlmektedir. Hristiyan inancnda azizler, insanlarla tanr arasnda bir arac ifllevi grmeye bafllamfltr: Azizler, koruyup gzeten olarak ifllev grmfltr. Hristiyanln ilk zamanlarnda bile insanlarn her an gl bir azizin yannda olmasnn
imknszl dflnlrse aziz tasvirlerinin neden nem kazand kendiliinden
anlafllr. Azizle badafltrlan rlikler ve onlar betimleyen resimler, azizle irtibata
gemeyi salayan bir ara olarak grlmfltr. konalarn yceltilmesi Neoplatonist

dflnceden de beslenmifltir. Bu felsefi sisteme gre evremizde grdmz dnya gerein bir kopyas ve yansmasdr. Tanrnn ya da bir azizin resmi orijinal deildir, ancak orijinal olann bir yansmasdr ve bu nedenle grdmz herhangi
bir fley kadar da gerektir. Bylece, inananlarn gznde bir ikona kendine ait glere sahip olmufl olmaldr. konalara tapnmak bafllarda bireysel dzeydeyken ok
gemeden cemaatin ortak tapnmnn bir paras haline geldi. Bu adetler en ok
Suriye ve Msrn sanatsal geleneklerine benzemekteydi. zellikle 6. ve 7. yzyllarda ikona tapnm yaygn bir hal ald. II. Justinianus, bastrd sikkelerde ilk kez
sa figrne yer veren imparator oldu.
Quinisextum konsili (691-92) sann sembolik tasvirini yasaklamflt ve asl gibi
resmedilmesini istemiflti. kona kltlerinin geliflimine karfl duranlar hep olmufltu,
fakat bu karfltlk konsilin topland dneme kadar hep suskun kalmflt. konoklast hkmdarlar barbar saymak yanlfl olur. Bununla birlikte, kendilerini hayranlk uyandran din sanat eserlerini yok etmekle sulayan hasmlarnn iddialarndan
biri budur. Sulama, haklysa da bunlarn yerine ou zaman yenileri konulmufltur. Vlaherna Kilisesi V. Constantinus tarafndan aa, her eflit kufl ve hayvan resimleriyle sslenmiflti. Bunlar, iinde balkl kufllarnn, kargalarn ve tavus kufllarnn birbirine karflt sarmaflktan kenar nakfllar ereveliyordu. Kiliselerin iinde bile genel yaflant sahnelerine, manzaralar, flenlikleri, hayvanlar temsil eden
mozaik ve resimlere dokunulmamfltr. konoklastlarn yasakladklar ve yok ettikleri Tanry, Meryemi ve azizleri somutlafltran resimlerdir.
Hellenistik Alexandreia (skenderiye) geleneklerine ve antikiteye dnen bu yeni ikonoklast sanatn temalar arasnda din motifler, halk hikyelerinden sahneler
ve hatta portreler vard. Constantinusun izinden giden Theophilos, kilise mensuplarnn itirazna ramen, kutsal mozaikler yerine zevkli bir gerekilik ve hayat ifadesi taflyan hayvan resimlerini koydu. Byk bani Theophilos, doann taklit edildii Byk Sarayn duvarlar iinde bir sra ihtiflaml yaplar bina ettirdi. Duvarlar
mermer kaplanmfl ve kubbesi btnyle altn yaldzl muazzam bir taht salonu,
ayn biimde sslenmifl bir kapal teras, etraf stunlarla evrili genifl bir avlu. Bu
avludan, ortasnda altnla sslenmifl gmfl emberli tuntan byk bir fladrvanl
havuzun bulunduu meydana iniliyordu. Bu harika mekann etrafna bir tiyatroya
benzeten basamaklar yaplmflt. Grkemli dekoruyla bu tiyatro, muhteflem flenliklerin yaplabilecei genifllikteydi. Hipodromdaki hizipler, altn koflum takmlaryla
kaplanmfl atlarn, getirip imparatora burada takdim ederlerdi. Ar meflalelerle yaplan flenlik dans burada yaplrd. mparator, mcevherlerle kapl bir taht zerine
oturarak trene baflkanlk ederdi. Bu tahtn zerinde drt yeflil mermer stunun tafld bir kubbe ykselirdi. Etrafta birbiri ardnca salonlar vard. Duvar resimleri zafer anlarn tasvir eden Aflk Salonu, pembe mermerden stunlar ve yan duvarlarndaki hayvan resimleri ile nci Salonu, altn bir kubbenin rtt yatak odas;
bahelerde bunlar kadar muhteflem binalar. Bu kflkleri dflenmesinde kullanlan
kuyumculuk yle kusursuz, zengin ve ince bir seviyeye eriflmiflti ki, 14. yzyl sanatlarndan Floransal Cellininin ince sanat bile bunu aflamamfltr. stleri altn
kufllarla dolu kesme altndan aalar, altn ekmeceler, altndan aslanlar, altndan
yaplmfl efsane hayvanlar ve hatta altndan yaplmfl orglar bu yaplar sslerdi.
konoklast hkmdarlarn mimaride ve ssleme sanatlar alannda efl deeri I.
Justinianus devridir. konoklastlarn din sanat kt grp yok ettikleri sylemek
doru deildir. Din sanat sadece gzler nne sermek istememifllerdir. rnein,
kitaplardaki tezhiplere ve resimlere dokunmamfllardr. Bylece keflifllerin faaliye-
251
252
Uygarlk Tarihi
ti, elyazmas kitaplarn resimlenmesi ve tezhibiyle snrl kalmfltr. Chloudosun lahi Kitab buna gzel bir rnektir. Halkn anlayaca sadelikte ve heyecan verici bir
gerekilikle sihir ve hayat dolu iki yzden fazla kompozisyonu kapsayan bu eser,
Tevrat ve ncilin sahneleriyle sslenmifltir.
konoklasm hareketi, birok eseri yok etmifl olsa da Bizans estetiini yeni arayfllara yneltmifltir. Bizans sanatn flekilcilikten kurtarmflt. Dini sanatn boflluu,
din dfl antik dnyadan ve doadan ilham alan, gereki bir sanatla doldurulacakt. Yeni ifade yolunu arayan bu sanat, mcadele iinde genleflti.
Mimar
Bizans mimarisi, 4. ve 5. yzyllarda Hellen ve Roma kltrnn yeni bir yorumu
olarak Anadoluda domufl ve Constantinopoliste geliflmifltir. Bizans mimarisi, ilk
olarak Arap mimarsinden faydalanmfl ve bu bilgiyi yorumlayarak kendi amalarna uydurmufltur. Dou mimarlnn etkisi altnda geliflen Bizans mimarisi, bir tula mimarisidir. Ayrca malzeme olarak tafl, bazen tafl ve tula birlikte (almaflk) kullanlmfltr.
Hellenistik ve Roma dneminde bir toplant mekn olan bazilika, ak pazar
ve mahkemesi bulunan byk salonlard. Ticari anlaflmazlklar zen hkimin yerine sann konmasyla hristiyanlafltrlarak kiliseye dnfltrlmfltr. Bazilika
fleklindeki kilise, uzun bir yapdr. Dou ucunda yarm yuvarlak bir flekilde dflar
taflan, toplant ya da ayinin yneticisinin durduu apsis ad verilen yarm daireli boflluk vardr. Apsisin nnde ise koro alan bulunmaktadr. Bat ucunda ise, narteks ad
verilen bir hol bulunur. Narteksin iki yanndaki merdivenlerden yan neflerin zerinde uzanan ve kadnlara ait olan galerilere klr. Bir bazilikann st ift meyilli ve
kiremit kapl ahflap bir at ile rtl olurdu. Bu basit ve sade kilise tipi; Erken Hristiyanlk ve Erken Bizans sanatnda ok tutulmufl ve birok rnek verilmifltir.
Resim 9.6
Bazilika plan ve
grnm
talya, Anadolu, Yunanistan, Msr, Filistin ve Suriyede yaplan bazilikalarn birou gnmze kadar gelebilmifltir. 6. yzylda bazilikalarn zeri tonoz kemerler
ya da kubbelerle rtlmfltr. Kubbeli bazilikalarn en grkemli rnei Hagia Sophia (Ayasofya) kilisesidir. Bu eser dikdrtgen pln zerine oturmufltur. Bunun batsna yerlefltirilen narteks, yani girifl blm vardr. Narteksin nne de bir atrium
(i avlu) gelmifltir. Ayasofyann dfl yzeyindeki tulalar svaldr. Yine tula ile
rlen kubbeler kurflunla kapldr. duvarlar, payandalar ve zemin eflitli mermerlerle; tonoz ve kubbeler ise mozaiklerle kaplanmfltr. 1453den sonra cami olarak kullanlan Hagia Sophia (Ayasofya), 1933ten sonra mze hline getirilmifltir.
Ahflap rtl ve kubbeli bazilika kiliselerden sonra, Bizans mimarlnn ikinci
kilise tipi ha plnl olanlardr. 8. yzyldan sonra bu kiliseler kare plnldr. Kare-
253
nin ortasnda drt fil aya zerinde bir kubbe oturtulmaktadr. Kubbenin arl
da drt taraftan, eksenleri birbirine dikey olan beflik kemerle karfllanmaktadr. Bu
kubbe ve kemer sistemi zemine yanstldndan, drt kolu birbirine eflit bir ha
(Yunan ha) oluflmaktadr. Ortada yer alan ana kubbe dflnda, drt kol zerine de
kubbeler konarak say befle karlmfltr. Douda bir apsis, batda ise narteks bulunur. Ha plnl kiliseler, baflta baflkent olmak zere Anadolunun birok yerinde
yaplmfltr.
Bizans dnemi sivil ve asker mimar rneklerine baflkentte ve Anadolunun
birok yerinde rastlanabilir. fiehirlerin etrafn evreleyen surlar, kaleler, eflitli saraylar, su kemerleri, kprler, yer alt yollan, direkli caddeler, zeri kapal ya da
ak sarnlar rnek olarak gsterilebilir. Bugn de stanbuldaki surlar, Tekfur Saray, Chora Manastr(Kariye Camii), Pantakrator Manastr (Zeyrek Camii), Yerebatan ve Binbirdirek sarnlar, Valens Su Kemeri (Bozdoan Kemeri), ukurbostan
Ak Sarnc, Dikilitafl, emberlitafl Bizans mimarsinin dev boyutlu yaplarndandr. Edirnedeki Adrianapolis Kalesi, Gebzedeki Eskihisar Kalesi, Malatyadaki Karamanaa Kprs, Amasra Kalesi, zmirdeki Laskarisler Saray, Side ve Efes gibi
antik kentlerdeki eflmeler (nymphaion) gibi yaplar Anadoluda yaplan Bizans
yaplarndan sadece bazlardr.
Resim 9.7
stanbuldaki duvar
freskleriyle nl
Chora manastr
(Kariye Camii)
Bizans sanatnn beslendii kaynaklar nelerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
254
Uygarlk Tarihi
zet
N
A M A
mparator Constantinusun tahta kfl srecinde

ve sonrasnda imparatorluun iinde bulunduu politik ve dinsel koflullar nasld?
Hristiyanln nce serbestlik kazanmas ve sonra da yaylma imkn bulmas Constantinusun
taht mcadelesiyle iliflkili bir konudur. Diocletianus tahttan feragat edince yeni caesarlar seilirken safdfl edilmeye alfllan Konstantinos, babas Konstantius Chlorusun lmyle ona bal
birliklerce imparator ilan edildi. Galyann kontroln ele geirdi. 312de talyay elinde tutan
caesar Maxentius ile karfllaflt. Bask altndaki
hristiyanlarn maddi desteiyle Milvia kprsnde zafer kazand. 313de Milanoda bir fermanla
hristiyanlara serbesti tand. Hristiyan Tanrnn
seilmifl hkmdar olan Constantinus, yeni dini
destekledi. Ruhban kesimi ona bu dini yayma ve
inan birliini koruma sorumluluunu ykledi.
Hristiyanlk byk prestij kazand. Constantinusun hristiyanl Roma mparatorluu ve Tanr Krall fikri zerine temellenen Bizans politik
felsefesine kesin fleklini verdi.
Tanrnn tekliine inanan hristiyanlarla Teslis
kavramna inananlarn uzlaflamamasn teolojik
atflmalara yol at. Bafllarda dinsel ierikliyken
ruhban snfnn iktidar mcadelesinin krkledii bu sorun devlet mdahalesiyle siyas boyut
kazand. lk kez bir Roma imparatoru din konulara karflt. Constantinus, 325de her blgeden
gelen piskoposlar Nikaiada toplad. Herkese
kabul edilecek bir kararn kmasna alflt. Arianismi sapkn ilan edildi. mparator, lkedeki
huzursuzluu gidermek iin taraflar uzlaflmaya
ard. Ama mmkn olmad. Arianist grup,
uzun sre var oldu. Constantinopolis konsiliyle
(381) Tesli anlaflmazl karara baland. Ancak
bu kez sann insan ve tanrsal z arasndaki
iliflki sorun oldu. Bu tartflmalar Khalkedonda
(451) karara baland. Antiokhia ekol sann
tanrsalln reddetmeyip insan ynn vurguluyor ikisini birbirinden ayryordu. Alexandria
ekolnn teologlar bunu reddetti. sann tam
olarak tanrsal olduunu iddia etti. Teolojik tartflmalar dnyev sorunlarla karflt. Bunda Konstantinopolis ile Alexandria piskoposlarnn rekabeti rol oynad. Alexandria piskoposu baflkentte-
ki piskoposun artan otoritesinden rahatsz oluyordu. Sertleflen devlet mdahalesi sorunu derinlefltirdi. mparatorluk blnd. Bunda merkezi idareye karfl tepkisel olarak geliflen nasyonalizm de rol oynad.
N
A M A
N
A M A
Bizans imparatoru Heracleius imparatorluun

Sasani, Arap ve Slav istilalar yznden girdii
varolufl savafln nasl kazanmfltr?
Heracleios tahta getiinde Anadolu Sasani iflgalindeydi. Savunma sistemi kmfl, hazine boflalmflt. cretli askerlere dayal ordu sistemi ifllemez haldeydi. mparator Anadoluyu Ravenna ve
Kartaca eksarhlklarna benzer idari-askeri birimlere blerek her birinin baflna asker ve sivil yetkileri olan asker-valiler getirdi. Thema ad verilen bu idari birimlerde yaflayan kyllere asker
hizmet karfllnda miras brakabilecekleri (mlkiyeti devlete ait olmak flartyla) toprak baflland. Yeni themalar eski snr birliklerinin sistemine
baland. Bylelikle gvenilmez cretli askerlerden bamsz salkl, gl ve daim bir ordu ve
eyalet idaresi kuruldu. Barfl zamannda topran ekip bierek geimini salayan asker kyller
devlet savafla ardnda masraflarn karflladklar donanmlaryla orduya katlyordu. Devlet, savafl masraflarndan kurtuldu. Salam temellere oturtulan sistemin yerli-milis gleri Sasaniler karflsnda kendi topran daha byk bir
ballkla savundu. Sasani ordusu pskrtlerek
kaybedilen Anadolu arazisi yeniden kazanld.
konoklasm hareketinin politik sonular nelerdir?
Bizans imparatorlarnn ikonoklast tutumu Dou-Bat iliflkilerini olumsuz etkiledi. Papalk,
726da Bizansn ikonoklast politikasn reddetti.
nceleri Bizans hamisi olarak gren Papalk,
ikonoklast imparatorlarn Batya ilgisizlii yznden Doudan koptu. 751de Ravenna exarkhl ortadan kalkt. Papa II. Stephen, Frank saray nazr Ksa Pepinin flahsnda baflka bir hami
buldu. Bizans ynetimi 754deki Nikaia konsiliyle ikonast teolojiyi savundu. Byk Karl, Papal tehdit eden Lombardlar etkisiz hale getirince
Bizansn baflaramad bir grevi baflard. Bundan sonra Roma kilisesi Frank devletinin gd-
mne girdi. Bozulan iliflkiler imparatorie Irenenin 787de Nikaia konsiliyle ikonalar serbest
braktnda bile dzelmedi. Papa III. Leo, 25
Aralk 800de Karla baflna imparatorluk tac giydirince douyla iliflkileri daha da zora girdi. Dou ile Batnn din ayrl siyas boyuta da taflnd. Hristiyan evreni birbirinden dil, kltr, din ve
siyasi bakmdan ayrld.
N
A M A
Makedonya, Komnenos ve Palaiologos Hanedan

dnemlerinde Bizans mparatorluundaki siyasi yap genel hatlaryla nasld?
Makedonya Hanedan Dnemi (867-1056) ile birlikte Bizansta yeni bir refah dnemi bafllad. Bizans imparatorluu dier uluslarnn rnek, ilham ve destek ald itibarl bir noktaya kt.
Komnenos Hanedan Dnemi (1081-1185) bafla
getiinde imparatorluk kt ynetim yznden
dalmaya bafllamflt. Peenekler, Seluklu Trkleri ve Normanlar saldrya hazrd. Yeni imparator masrafl savafl finansmann salayp ok cepheli savafltan kanmak zorundayd. Kiliselerdeki
altn ve gmfl eflya zorla dn alnp ergitilerek altn ve gmfl para bastrld.
Palaiologos Hanedan Dnemi, edebiyat ve sanatn ykselifli yannda ierde ve dflarda savafllarla dolu son bir rpnfln hikyesidir. VIII. Mihail Palaiologos (1261-1282), boyutlar iyice
ufalmfl yeni bir devlet kurmufltu. Devlet arazisi,
Anadolunun kuzeybats, Trakya, Makedonyann bir blm, Thessaloniki ve kuzey Ege
adalaryla anakkale ve Karadeniz Boazlar ile
snrlanmflt.
N
A M A
255
Bizans uygarl ve sanatnn belirleyici zellikleri nelerdir?

4. yzyldan 15. yzyla kadar Dou Hristiyanlnn kutbu olan Bizans uygarl, imparatorluk
baflkentinin Byzantiona taflnmasyla birlikte zengin ve kkl n Asya ve Anadolu kltrlerinden
etkilendi. Bizans Sanat, Roma mparatorluundaki siyasal deiflikliklerin bir sonucu olarak
ortaya kmfltr. Byk lde Roma ve Hellen
Sanat ile iliflkili bir sanat olmufltur. Ancak bu sanat hristiyanln hizmetinde olmufl ve bu dinin
beeni ve tercihlerinin izlerini taflmfltr.
256
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Bizans uygarlnn kltr
bileflenlerinin doru ifadesidir?
a. Latin (Roma) devlet gelenei ve hukuku-Germen kltr-Monofizitlik
b. Germen devlet gelenei ve hukuku-Roma kltr-Arianism
c. Latin (Roma) devlet gelenei ve hukuku-Grek
kltr-Hristiyanlk
d. Latin (Roma) devlet gelenei ve hukuku-Hristiyanlk-Sryanilik
e. Monofizitlik-Antik Roma inanlar-Roma hukuku
5. konoklast devrin Dou-Bat iliflkileri asndan neden

olduu en nemli siyasi sonu afladakilerden hangisidir?
a. Bizans imparatorluunun Bat Avrupadaki topraklarn kaybetmesi
b. Papa III. Leonun Byk Karla Roma konsllk
tacn giydirmesi
c. Ksa Pepenin Papala Bizans karflt basklar
d. Papaln Bizansn egemenliinden karak
Frank krallarnn kontrolne girmesi
e. Hibiri
2. mparator Constantinusun lkesindeki dini anlaflmazlklara karflmak zorunda kalmasnn en nemli

nedeni afladakilerden hangisi olamaz?
a. Piskoposlarn sorunu zmesi iin yapt basklar
b. Tanr (Hristiyanlar)nn desteini kaybetmekten
korkmas.
c. Donatist kilise mensuplarna duyduu antipati
d. Donatistlere cemaatin geri kalanyla birleflmesini ve atflmalarn bitmesini istemesi
e. Hibiri
6. Afladakilerden hangisi Makedonya hanedan dneminin geliflmelerinden biri deildir?

a. Tahta verasetin babadan oula gemesi ilkesinin kabul
b. Bulgaristan kilisesinin Bizans kontrol altna girmesi
c. Roma kilisesiyle yaknlaflma abalar
d. Basilika kanun kodeksinin oluflturulmas
e. Balkan arazisinin Macarlara kaybedilmesi
3. Afladakilerden hangisi I. Justinianusun lmnden sonraki kfln nedeni olamaz?

a. Justinianus dneminde Balkan snrnn korunaksz braklmas
b. Justinianusun uzun soluklu ve masrafl seferlerinin yaratt hazine a
c. Justinianusun yrtt masrafl inflaat program
d. Nika ayaklanmasnn neden olduu sosyal etkiler
e. Justinianusun sert metotlarnn aristokrat snf
devletten soutmas
4 . Herakleios dneminde thema sistemi hangi ihtiyac
gidermek zere kurulmufltur?
a. Bizans seme birliklerinin srekli ayaklanmalar
b. Topraa yerleflik snr birlikleri sisteminin ifllemez hale gelmesi
c. Anadolu kyllerinin askeri hizmet etmekte srar etmeleri
d. Devleti sadakatsiz ve yetersiz saydaki yabanccretli askerlere bamllktan kurtarmak
e. Hibiri
7. Afladakilerden hangisi Komnenos hanedan dneminin geliflmelerinden biri deildir?

a. Bizans ekonomisinin Latinlerin eline gemesi,
Anadoludaki Trk istilas,
b. Norman tehlikesinin ortadan kaldrlmas, talyadaki Bizans varlnn son bulmas
c. aka Beyin bertaraf edilmesi, Anadolu Seluklularyla barfl srecine girilmesi
d. I. Hal Seferi, Bizans topraklarna ulaflmas, Srp,
Peenek ve Kumanlarn dize getirilmesi
e. Anadolu arazisinin Araplarca istilas ve Bizansn
buradaki toprak kayplar
8. Palaiologlar dnemi Bizans tarihini birka tmceyle
tanmlamanz istense seiminiz ne olurdu?
a. Hanedan ii ekiflmeler, Trk dflmanl, Latin
dostu dfl politika
b. savafllar, Bizansn Osmanl vassall, Union
meselesi, Bizans ekonomisinin Latinlerce smrlmesi
c. Bizans ekonomisindeki Latin egemenlii, Osmanl taraftar politikalar
d. Slav-dostu politikalar, Latin dflmanl, Venedik-Bizans ittifaklar
e. Papalkla Union konusundaki mzakereler, Osmanl taraftar politikalar
257
Okuma Paras
9. Afladakilerden hangisi Bizans mparatorluunun
kflnn nedenlerinden biri olamaz?
a. Thema sisteminin kfl ve byk toprak kayplar
b. Venedik ve Ceneviz gibi talyan devletlerinin Bizans ekonomisine hakim olmas
c. Eyaletlerdeki idarecilerin merkezi idareden
uzaklaflmas
d. Hanedan iindeki taht mcadelelerin ykc etkileri
e. mparatorlarn Latin dostu ve Union taraftar politikalar
10. Afladakilerden hangisi Bizans sanat ve mimarisinin zelliklerinden biri deildir?
a. Hellenistik ve Roma sanatnn etkili olduu bir
sanattr.
b. Suriye ve Msrn sanatsal geleneklerine yknen bir sanattr.
c. nasya ve Anadolu kltrlerinin etkisi altnda
kalmfltr.
d. Arap ve Pers estetiinden etkilenmifltir.
e. Kavimler g sonras Germen sanatnn etkisi
altna girmifltir.
stanbul Arkeoloji Mzeleri Mdr ve Marmaray Kazlar Kaz Baflkan smail Karamut, Marmaray projesi olmasayd Yenikap, Sirkeci ve skdarda ortaya kartlan taflnmaz kltr varlklar, zellikle Bizans dnemi
Theodosius Liman ile bu limanda amurun yuttuu ve
bu sayede gnmze salam ulaflmfl batk gemiler hakknda bilgi sahibi olunamayacan kaydetti. Karamut,
kazlara Bizans dneminde stanbulun Marmara kylasndaki liman Yenikapdan bafllandn belirterek, kaz alflmalarnn ilk etabnn yrtld Mustafa Kemal Caddesi ile Namk Kemal Caddesi arasnda kalan
blgenin antik kaynaklarda ve baz arafltrmaclarn alflmalarnda Theodosius Liman olarak anldn anmsatt. Karamuta gre: Roma mparatoru Byk Constantinusun kurduu yeni baflkent Konstantinopolisin
geliflip bymesinde, gemilerle yaplan ticaret dolaysyla limanlara byk ifl dflyordu. Bu gereksinimi gren. Theodosius (379-395), kendi adyla anlan bu liman yaptrmfltr. Kentin artan tahl ve dier gereksinimlerini karfllamak amacyla kurulan liman, 7. yzyla kadar aktif konumunu srdrmfl, sonra nemini yitirerek limana akan Lykos (Bayrampafla) Deresinin tafld mil, artk ve molozlarla dolmaya bafllamfltr. Liman,
ufak gemi ve balk teknelerinin urak yeri olarak 11.
yzyl sonlarna kadar bir sre kullanlmfl, olaslkla 13.
yzylda tamamen dolarak st kapanmfltr. ... alflmann sonunda Theodosius Limannda 11. yzyl amforalaryla ykl bir tekne bulundu. Teknenin ykyle
birlikte batt, sonra limann dolmas sonucu toprak altnda kald anlaflld. Karflmza kan buluntular, yaplan kaznn ok nemli olduunun, stanbul arkeolojisi
ve zellikle Bizans tarihi iin ok nemli sonular elde
edeceimizin habercisi oldu. ...Teknelerin, yaklaflk 5
yl srecek zel konservasyondan sonra yeniden kurulabileceini ve sergilemeye hazr hale geleceini belirten Karamut, uzmanlarn incelemeleri sonucunda Bizans filo gemileriyle Ortaada gemi yapm teknikleri
konusunda eflsiz bilgiler elde edileceini belirtti. ...
Kaynak:http://www.google.com.tr/images? hl=tr&q=
marmaraykazlar (eriflim: 27.07.2010)
258
Uygarlk Tarihi
1. c
Sra Sizde 1
mparatorlar bundan sonra Tanr tarafndan seildiine
inanlan, Tanr krallnn yeryzndeki temsilcisi, sadece Tanrya karfl sorumlu ve bu nedenle tebaasnn
mutlak itaatini hak eden doulu despot bir hkmdar
caeseropapistik (dnyevi hkmdar ve ruhani lider) bir
karakter kazanmfltr.
2. c
3. e
4. d
5. d
6. e
7. e
8. b
9. b
10. e
Yantnz yanlflsa Bizans Kavram konusunu

tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlflsa Constantinusun Hristiyan olmas, Donatism ve Arianism konularn tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlflsa Justinianus Dnemi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlflsa Heraclius ve Tema Sistemi
Yantnz yanlflsa III. Leo ve konoklasm konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlflsa Makedonya Hanedan Dnemi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlflsa Makedonya Hanedan Dnemi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlflsa Komnenos Hanedan Dnemi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlflsa Palaiologos Hanedan Dnemi ve kfl konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlflsa Bizans Kltr ve Uygarl
Sra Sizde 2
I. Theodosius, Roma imparatorluunun son imparatorudur. lmnden nce imparatorluun Dou yarsnn ynetimini byk olu Arcadiusa, Bat yarsn (Roma merkezli) da kk olu Honoriusa szde bir blnme gibi ngrldyse de IV. yy.da ivme kazanan
Kavimler Gnden sonra Bat Avrupadaki Roma eyaletlerinde kurulan Bat dnyas Germen krallklaryla
birlikte Dou (Roma)dan siyasi, demografik ve sosyokltrel adan farkllaflmfltr. I. Justinianus dneminde
despotik hkmdar ve kilisenin koruyucusu hristiyan
imparator imaj iyice yerleflti. mparator 553te monofizit
hristiyanlar pasifize etmek iin Constantinopoliste bir
konsil toplad. 532de idaresinden memnun olmayan
gruplarca karlan Nika syann kanl bir flekilde bastran imparator otoritesini iyice kuvvetlendirerek otokrasiyi daha da salam temeller zerinde yeniden kurdu.
Sra Sizde 3
726da Papaln Bizansn ikonoklasm politikasn reddetmesi Bizans toplumunu bld. kona tapnm merkezleri manastrlarda yaflayan keflifller baflta olmak zere ruhban snfyla imparatorluk makamn ve devleti
karfl karflya getirdi. Sorun, imparatorluk otoritesinin
tm devlet makamlar gibi kilise zerine de geniflletilip
geniflletilemeyeceiyle ilgiliydi. konoklasm mcadelesi, kendini Tanrnn yeryzndeki glgesi gren imparatorun kilise zerinde tam kontroln kurmaya ynelikti. Bu mcadele, Bat Kilisesinin Bizans Kilisesinden
uzaklaflmasna neden oldu. Erken Bizans dneminde
Papalk, Bizans imparatorunun himayesindeyken sauriyal Bizans imparatorlarnn ikonoklasm desteklemesi
ve Batya ilgisizlii iki taraf arasndaki bu ba kopard.
751de talyadaki tek Bizans kenti Ravennann Lombardlara kaybedilmesiyle Ravenna eksarkhl ortadan
kalknca savunmasz kalan Papa II. Stephen, Frank major domusu Ksa Pepini hami edindi. V. Constantinos
dneminde ikona karflt teoloji nemli lde glenince kristolojik tartflmalar iki kilise arasndaki anlaflmazlklar iyice kmaza soktu.
259
Sra Sizde 4
mparator I. Basilios dnemine kadar bir oulun imparator olan babasna halef olmas, ancak babasnn salnda imparator ilan edilmesiyle mmknd. mparatorun olu olmak tahta gemeyi kolaylafltrsa da bununla
ilgili bir kanun yoktu. Basileios, imparatorluun toprak
gibi hanedann mlk olduunu ve imparatorun ocuklarna aktarabileceini ve imparatorun ocuklarnn
tahta kmasnn doufltan gelen bir hak olduunu kabul ettirdi.
Sra Sizde 5
14. yzylda i savafllar siyasi istikrarszla ve mali kfle neden oldu. 1328de II. Andronikos Palaiologos
(1282-1328) asi torunu III. Andronikos ile mcadele etti. III. Andronikos 1341de ldnde olu V. oannis
ile oannis Kantakuzinos arasnda bir i savafl meydana
geldi. Bundan Balkanlarda geniflleme planlar kuran
Srp ve Trk birlikleri yararland. Kankakuzinos, askeri
destek almak zere Orhan Bey ile ittifak etti. Bu destein karflln flehzade Sleyman Paflaya Geliboludaki
impe kalesini brakarak deyebildi. Osmanllar, Avrupada bir s elde ettiler. 1354de deprem sayesinde de
hasar gren Gelibolu ve civar kaleleri kolayca ele geirildi. Osmanl gleri hzla Trakya ve Balkanlarda ilerledi. mparatorlarn as prenslere karfl tahtlarn elde tutabilmek iin sultanlarla ittifak ve Osmanl vassallnn
neden olduu toprak bafllar bu kfl hzlandracaktr.
Sra Sizde 6
Bizans sanat devletin hakim olduu Anadolu, Msr,
Suriye ve Filistin gibi antik deerlerin etkilerini srdrd corafyann sanatndan ve ran ve Arap uygarlklarnn estetik ve sanatndan etkilendi. Byk skender,
,n Asyadan Hindistana kadarki blgeyi birlefltirmiflti.
lmnden sonraki Hellenistik devrin uygarl, Roma
uygarl ve yaflam kurallarn flekillendiren hristiyanlk
Bizans uygarln besleyen kaynaklardr.
Akyrek, E. (1997). Sanatn Ortaa, Trk, Bizans

ve Bat Sanat zerine Yazlar, stanbul.
Eyice, S. (1982). Trkiyede Bizans Sanat, Anadolu
Uygarlklar Ansiklopedisi, cilt.3, Grsel Yaynlar, stanbul, s. 514-564
nalck, H. (2003). Osmanl mparatorluu Klasik
a (1300-1600), stanbul.
Jorga, N.(2005). Osmanl mparatorluu Tarihi
(1300-1451) I, stanbul.
Kastritsis, D.J.(2010). Bayezidin Oullar (14021413), stanbul.
Nicol, D. (1993). Bizansn Son Yzyllar (12611453), stanbul.
Ostrogorsky, G. (1995). Bizans Devleti Tarihi, (ev.
Fikret Iflltan),Trk Tarih Kurumu, Ankara.
Runciman, S. (1993). Byzantine Civilisation, New
York.
Seidler, G.L. (1980). Bizans Siyasal Dflncesi, (ev.
Mete Tunay), Ankara.
Yldz, H. D. (1982). Bizans Tarihi, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, cilt.3, Grsel Yaynlar, stanbul, s.434-511.
UYGARLIK TARH
10
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N
N
N

slmiyet ncesi Arabistann yaflam koflullarn ve din manzarasn genel
hatlaryla aklayabilecek,
slmiyetin hangi koflullar altnda ortaya ktn kavrayabilecek,
Hz. Peygamberin yapmfl olduu kutsal savafllar hakknda bilgi edinecek,
Hz. Peygamberin yapt barfl anlaflmalaryla slmiyetin yeni geliflme dnemine girdiini aklayabilecek,
Drt halife dneminin ayrntlarn aklayabilecek,
Emevler ve Abbasler dneminin olaylarn ve iktidar mcadelelerini kronolojik bir sralama ierisinde renebilecek,
Endls Emev Devletinin genel hatlarn aklayabilecek,
Abbas Devletinin geliflimini renebilecek,
slm kltr ve uygarln tartflabilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Arabistan
Hz.Muhammed
Hz. Peygamber
Kutsal Savafllar
Hz. Ebbekir
Hz. mer
Hz. Osman
Hz. Ali
Emevler
Muaviye
Yezid
Kerbela Olay
Endls Emevleri
Abbasler
Hrn Reflid
bn-i Sina
indekiler
Uygarlk Tarihi
slam Tarihi ve
Uygarl
SLMYETTEN NCE ARABSTAN

SLMYETN ORTAYA IKIfiI
HZ. MUHAMMED DNEMNDE
YAPILAN SAVAfiLAR VE HUDEYBYE
ANLAfiMASI
SLMYETN YEN GELfiME DNEM
DRT HALFE DNEM (632-661)
EMEVLER DNEM (661-750)
ENDLS EMEV DEVLET (756-1031)
ABBASLER DNEM (750-1258)
SLM KLTR VE UYGARLII
slam Tarihi ve Uygarl

N
SLMYETTEN NCE ARABSTAN

A M A
Arabistan Yarmadasnn yaflam koflullarn ve slmiyet ncesi

dinlerini reneceksiniz.
Yaflam Koflullar ve Din

Arabistan, 4. ve 6. yzyllar arasnda yoksulluk ve bedevleflme a olarak tabir
edilen bir tr karanlk aa gmlmfltr. Mslmanlar, sz konusu dnemi Cahiliye olarak isimlendirirler. slmiyetin douflundan nceki dnemde, Arap halk,
bedev kabileleri fleklinde rgtlenmiflti. Geimlerini, srlerinin yan sra kervan
ticareti ve yamaclkla salyorlard. Kabilenin siyas rgtlenmesinde liderlii,
adna seyyid veya fleyh denilen nderler stlenmiflti. Gebelerin dini, eski Smlerin putperestliiyle yakndan ilgili olup, ayrca en nemlileri Lt, Ment, Uzza ve
Hbel olan ilahlar da mevcuttu. Gebeler, ilahlarn bir kutsal emanet gibi taflrlar ve savafllarda mutlaka yanlarnda bulundururlard. Dini inkr etmek ihanet anlamna gelecei gibi, dine riayet, ayn zamanda siyas itaatin de gstergesiydi. Putperestliin dflnda, Arabistanda Hanf dini denilen brahim milletinin dini de iz
brakmfl gibiydi. Bunlar, flirki asla kabul etmeyip, bir Allaha inanmak ve Allahn
rzasna uymak, dorulua meyletmek, Hacca gitmek, snnet olmak gibi din
gelenekleri yerine getirenlerdir. Kuranda slm, Hz. brahimin dininin yeniden
canlandrlmas olarak tanmlanmaktadr.
Cahiliye: slmdan nceki

Arap devrinin ad olup, Hz.
Muhammedden nce Arap
yarmadasndaki puta
tapma devri olarak da
deerlendirilmektedir.
fieyh: Kabile mensuplarna
yol gstermekten ok,
onlarn genel grfllerine
uygun hareket ederdi. Hi
kimseye grev veremez ve
ceza kesemezdi. Bu gibi hak
ve grevler, kabile iindeki
baz ailelere ait olup, bu
konuda dflardan mdahale
sz konusu deildi.
fiirk: Birini Allaha flerik,
ortak olarak grme, putlar
Allaha tekaddm etme, yani
nceleme.
Harita 10.1
slamiyetin
yaylfln gsteren
harita
slmiyetin yaylfl
262
Uygarlk Tarihi
SLMYETN ORTAYA IKIfiI

AM A
slmiyetin ortaya kfln genel hatlaryla reneceksiniz.
Hz. Muhammedin Peygamberlikten nceki Yaflam
Hflim soyu: Hz.

Peygamberin dedesinin
babas olan Haflimin
neslinden olanlara verilen
isim olup, Ben Haflim olarak
da isimlendirilmektedir.
Haflimoullar anlamna
gelmektedir.
Kureyfl: Hz. Muhammedin

mensup olduu Arap
kabilesinin ad olup,
Kbenin korunmas bu
aileye aitti.
Hazreti Muhammed, Rebil-evvel aynn on ikinci pazartesi gecesi Mekkede Beni Haflim mahallesinde dnyaya geldi. Mld takvim, 20 Nisan 571 ylna iflaret etmektedir. Babas, Mekkenin ileri gelenlerinden Abdlmuttalibin olu Abdullah,
annesi ise Veheb kz minedir. Dedesi Abdlmuttalibin mensup olduu Hflim
soyu Mekkenin nde gelen aileleri arasndadr. Genel olarak Hz. Peygambere,Muhammed isminin dedesi tarafndan verildii kabul edilir. Anlam, vlmfl,
beenilmifl, hamdedilmifl, bereketlendirilmifl demektir. Doumundan nce babas
Abdullahn lm, Peygamberin ar flartlar altnda bymesine sebep olmufltur.
Bundan sonra dedesi Abdlmuttalib ve annesi minenin himayesinde byyen
Hz. Muhammed, bir sre sonra Halime isimli bir stanneye verilmifltir. Mekkenin
ok scak bir yer olmas sebebiyle flehrin ileri gelenlerinin yeni doan ocuklarn
civardaki yaylalarda oturan stannelere vermesi bir gelenek halini almflt. Stanne
ile birlikte geen yldan sonra Halime, ok sevdii bu ocuun yannda bir yl
daha kalmas iin annesinin msaadesini istemiflti. Hz. Muhammed, stanne
yannda drt yl kaldktan sonra annesinin yanna gnderilmifltir. Amine, olunu
akrabalaryla tanfltrmak ve zellikle babasnn kabrini ziyaret etmek iin Medineye gtrd srada dnfl yolunda hastalanp hayatn kaybetmifltir. Beraberinde bulunan mm Eymen, onu dedesi Abdlmuttalibe teslim etmifl, fakat dedesinin yannda geen mutlu gnler de ok ksa srmflt. lm yatandayken dedesi, torununu, olu Eb Tlibin himayesine brakmfltr. Hz. Hatice ile evleninceye
kadar Eb Tlibin yannda sren yaflam, zaman zaman ailenin koyunlarn gtmekle, oniki yafln tamamlamasyla birlikte, amcasnn yannda ticaretle uraflarak
gemifltir. Daha gen yaflndayken Mekkeliler arasnda kazand itibar Muhammedl-Emin denmesine sebep olmufltur. Mekkenin nde gelen ailesi Kureyfl zenginlerinden olan Hatice adna yapt ticaret seferi, ilerideki evliliinin temelini de
atmfltr. Bu tarihten sonra Hz. Muhammedin hayatnda bir refah dnemi bafllamfl
ve Hz. Hatice ile olan evliliinden drd kz ikisi erkek olmak zere alt ocuu
olmufl, ancak erkek ocuklar ksa sre iinde hayatlarn kaybetmifllerdir. Ayrca,
Msrl Mriyeden de brahim isimli bir olu daha olmufl o da iki yaflna gelmeden
hayatn kaybetmifltir. Arabistanda yaflanan ktlk yllarnda sknt yaflayan amcas
Eb Tlibe yardm amacyla yeeni Aliyi yanna almflt. Bir kle olarak verilen
Zeyd bin Harise ve yeeni Ali, kaybettii evlatlarnn yerini tutmufllard.
Hz. Muhammedin Peygamberlii

Hz. Muhammed, 40 yaflna yaklaflt zaman, i dnyasna dnk bir yaflam biimini tercih etmifl ve zellikle Haram aylarda (Zilkde, Zilhicce, Muharrem ve Recep)
Hira Dandaki bir maaraya ekilmeye bafllamfltr.
Hz. Muhammede Peygamberlik ars krknc yaflna doru, Ramazan aynda
bir gece, Hira danda gelmifltir. Cebrail, tefekkr halinde olan Hz. Muhammede
grnmfl ve Oku! demifltir. Bu ilk mesaj, dier vahiyler izlemifl ve Kuranda yerini bulmufltur.
Hz. Muhammed, peygamberliinin ilk yllarnda ailesi ve yakn evresinde taraftar bulmufltur. Tebli grevinin emredildii ayet indirildikten sonra Hz. Peygam-
263
10. nite - slam Tarihi ve Uygarl
berin efli Hz. Hatice, ardndan azd ettii klesi Zeyd ve yeeni Ali Mslman olmufllardr. Hz. Peygamber, nce aile efrad, sonra yakn akrabalar, daha sonra da
evresindeki nemli insanlara yeni dinin emirlerini ulafltrmaya bafllamfltr. Bu geliflmelere fkelenen Mekke ileri gelenleri, yeni mminlerle uraflmaya bafllamfltr.
Mslmanlar, Kureyfllilerin zulmnden kurtarmak isteyen Hz. Muhammed, bir ksm Mslmann, Habeflistana g etmesini gerekli grmfltr. Nihayet, Mslmanlara uygulanan zulm ve basklar, yeni dinin Mekkede tebli edilemeyeceini
ortaya koymufl ve Hz. Peygamber, Taife g etmeye dnk sonu alnamayan bir
denemeden sonra Medine ahalisinin flehirlerine yerleflme teklifini kabul etmifltir.
Hicret (622)
Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye g - Hicret- bir dnm noktasdr ve
hakl olarak Mslman takvimine bafllang teflkil etmifltir. Tarihler (M.S. 622) Rebil-evvel aynn 12. gnn iflaret ederken Hz. Muhammed, Medineye ulaflt.
Mekkede, Peygamberi olduu dini tebli etmeye alflrken Medinede siyas ve
sosyal ifllerle de meflgul olan bir nder haline gelmifltir. lk olarak, Mslmanlarn
ibadetlerini yerine getirecekleri bir cmi infla ettirmifltir. Ardndan, Muhcirle, Ensr arasndaki din ve sosyal balar kuvvetlendirmek iin onlar birbiriyle kardefl
ilan etmifl ve toplumlar aras dengeyi salamaya alflmfltr.
Medinede kurulan yeni dzenin ksmen istikrara kavuflturulmasyla Mekkeye
giden ticaret ve kervan yollar zerinde bulunan Medine flehri, daha gl ve
nemli hale gelmifltir. Hz. Muhammed, bu mhim ticaret yolunu kontrol altnda
tutmak iin nemli giriflimlerde bulunmufl ve Mekke ticaretine karfl dzenlenen
seferlerle Mekke etrafnda bir kuflatma emberi kurulurken Medinedeki Mslmanlarn servet ve itibar da artmfltr.
Hicret nedir ve bununla Hz. Peygamber hangi sonulara ulaflmfltr?SIRA SZDE
HZ. MUHAMMED DNEMNDE YAPILAN

SAVAfiLAR
D fi N E L M
VE HUDEYBYE ANLAfiMASI
N
A M A
Muhcirn (gmenler):
Mekkeden g eden
Mslmanlara, g etmeleri
sebebiyle verilen isimdir.
Ensr (yardmclar):
Medineli Mslmanlara,
Muhacirlere ve Peygambere
yardmlarndan dolay
verilen isimdir.
D fi N E L M
O R U
Hz. Muhammedin slmiyeti yaymak iin yaptSsavafllarn
genel
hatlarn reneceksiniz.
Bedir Savafl (624)
S O R U
DKKAT
DKKAT
Hicretin ikinci ylnda Mekkeliler, Eb Sfyann baflkanlnda ok byk bir tiSIRA SZDE
caret kervan hazrlamfllard. Kureyflliler, bu kervann, Suriyeden dnflnde,
Mslmanlar tarafndan yama edileceinden endifle etmifller ve Eb Cehilin kumandasnda yaklaflk 950 kiflilik bir kuvveti, kervan korumak
zere harekete geAMALARIMIZ
irmifllerdi. Kervan, hi bir hcuma maruz kalmadan Mekkeye ulaflt halde, Kureyfl ordusu geri dnmedi. Durumdan haberdar olan Hz. Muhammed, yaklaflk 300
kiflilik bir orduyla onlara karfl koymaya karar verdi. Bedirdeki
K savafl,
T A P Mslmanlarn galibiyetiyle sonuland. Ebu Cehil ve pek ok slm dflmannn ld savaflta, Mslmanlar toplam 14 kayp vermifl ve nemli ganimetler elde etmifltir.
Ebu Sfyan: Kureyflin bir

SZDE
kolu olan BeniSIRA
meyyenin
reisi, Muaviyenin babas ve
Hz. Muhammedin karfl
safnda yer alan bir kiflidir.
N N
Uhud Savafl (625)
SIRA SZDE
TELEVZYON
Bedirdeki malubiyetin ardndan Kureyflliler, yaklaflk 3.000 kiflilik bir ordu ile
Medineyi hedef aldlar. Hz. Muhammedin, flehirde kalarak savunma yaplmasn
N T E R N E T flehrin dnermesine ramen ortaya kan farkl grfller sonucunda Mekkelilerin
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
264
Uygarlk Tarihi
Hz. Hamza: Hz.

Peygamberin amcalarndan
biridir.
flnda karfllanmasna karar verildi. Savafl, Medineye ok yakn olan Uhud Da

eteklerinde yapld. Mslmanlar baflta baflarlar elde etmifllerse de ksa sre ierisinde savafl aleyhlerine dnmfltr. Baflta, Hz. Hamza olmak zere birok Mslman savaflta flehit olmufl ve Kureyfl, bu savafltan ok az kaypla, galip ayrlmfltr.
Hendek Savafl (627)

Selman- Faris:
Hz. Peygamberin en nemli
arkadafllarndan biri olup,
aslen ranldr. Mabeh b.
Buzahflah olan ismini, Hz.
Peygamber Selman olarak
deifltirdi. Faris (ranl)
mahlasyla birlikte Selman-
Faris adyla anld.
Mslmanlarn, Kureyfllilerle nc byk karfllaflmas, Hendek savaflnda olmufltur. Yaklaflk 10.000 kiflilik bir Mekke ordusu Medineye gelerek flehri kuflatmfltr. Selman- Farisnin, Fars lkesinde saldrya urayan bir flehrin hendek kazlarak savunulaca grfl, Mslmanlar tarafndan ilgiyle karfllanmfltr. Yirmi
gn sren savaflta kazlan hendekler, Kureyfli byk flaflknla uratmfl ve tkenen erzak da dalmalarna sebep olmufltur. Hendek savaflnda Mslmanlardan 6
kifli flehit olmufltur.
Hudeybiye Anlaflmas (628)

Hicretin 6. ylnda Hz. Peygamber, binden fazla kifliyle birlikte, Mekkeye doru
yola kmfl, bu duruma Mekke ileri gelenleri itiraz etmifllerdir. ki taraf, Mekke yaknlarndaki Hudeybiyede buluflarak adna Hudeybiye denilen bir anlaflmaya varmfllardr. Anlaflma ile Mslmanlarn, Mekkelilerle eflitlii salanmfl ve birok kabilenin Hz. Peygamberle ittifak yapmas sonucu, Medinenin hkimiyeti ne kmfltr. On yl kapsayan anlaflmayla Mslmanlar, ertesi yl Mekkeye, Hac seferinde bulunmak ve orada gn kalma hakkn da elde etmifllerdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
Hendek Savaflnda
uygulanan metod kimin grflyd ve Mslmanlara hangi sonular
salamfltr?
D fi N E L M YEN GELfiME DNEM
SLMYETN
S O R U
AM A
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Hudeybiye Anlaflmas sonrasnda Hz. Peygamber civar kabileleri slma davet

ederek ve komflu lkelere mektuplar gndererek dfl iliflkileri bafllatmfltr.
SIRA SZDE
Hz. Muhammed,
dfl iliflkilerin yan sra siyas ve sosyal meselelerin zm
iin de urafl vermifltir. Yahudiler ile imzalanan anlaflmaya karfln zellikle Kaynuka Yahudileri anlaflma flartlarn ihll etmifl ve yaplan savafl Mslmanlarn galibiAMALARIMIZ
yeti ile sonulanarak yaklaflk 700 kiflilik bir grup oturduklar yerden ayrlmfltr.
Nadr Yahudileri ise, taflnabilir mallaryla birlikte Medineden ayrlmfltr. Ben Kureyza Yahudilerinin
yenilmesinden sonra sra Hayber Yahudilerine gelmifl ve 628
K T A P
ylnn Mays aynda Hayberin alnmasyla Yahudi sorunu nemli lde zme
kavuflturulmufltur.
Bu dnemde, Peygamberin asl hedefi, Mekkeyi ele geirmek ve Kbeyi putTELEVZYON
lardan temizlemekti. 630 senesinin Ocak aynda, Medineden yola kan slm ordusu, ksa sre ierisinde kan dkmeden Mekkeyi ele geirmifltir.
Hz. Peygamberin vefatndan nce gereklefltirdii asker seferlerin sonuncusu
Tebk Seferi
N T E(630)
R N E T olmufltur. Burada bir savafl yaplmamfl, kuzey snrlarn emniyet altna almak iin bir dizi anlaflma imzalanmfltr.
622 ylnda Medineye g eden Hz. Peygamber, aradan geen uzun srede farz
olan Hac grevini yerine getirememiflti. 632 ylnda Hz. Peygamberin Hac yapaca iln olunmufl, Veda Haccnda kendisine kalabalk bir heyet efllik etmifltir.
N N
Hayber: fiam ticaret yolu

zerinde, hurma baheleri
ve verimli topraklar
bulunan, byk ve kk
TELEVZYON
kalelerden oluflan bir
blgeydi. Medine civarndan
kap gelen Yahudilerin
ou burada toplanmfllard.
NTERNET
S O R U
Hudeybiye
Anlaflmas sonras slmiyetin yeni geliflme dnemine
nasl girdiini reneceksiniz.
265
Hz. Peygamber, 8 Haziran 632 tarihinde ksa bir hastalktan sonra vefat etmifltir. Byk ifller baflard hayatnda, Bat Arabistann putperest kavimlerine slm
kabul ettirmifl ve bu dini bir kitapla pekifltirmifltir. slm inancna gre o peygamberlerin sonuncusu olup vefatyla birlikte insanlk iin gnderilen vahiyler de son
bulmufltur.
DRT HALFE DNEM (632-661)

A M A
Drt Halife dnemini reneceksiniz.
Hz. Ebbekirin Halifelii (632-634)

Hz. Peygamberin lmnden sonra Mslmanlarn ynetimine birinin gemesi
gerekiyordu. Bu dnemde, Hz. Ebbekir, Hz. mer, Hz. Osman gibi nemli isimlerin mensup olduu Muhcirler, Sad b. Ubdenin lideri olduu Ensr, Hz. Ali ve
Hz. Peygamberin amcas Hz. Abbasn mensup olduu l-i Beyt ve nihayet Muaviyenin baflnda bulunduu Emevler isimli gruplar vard. Byle karflk bir ortamda,
Hz. Peygamberin yakn evresi, slam ilk kabul edenlerden Hz. Ebbekiri halife
olarak seti. Bundan byle halifelik kurumu, slm dnyasnn en nemli din ve
siys makam olacakt.
Hz. Ebbekir, ilk olarak, kabileler arasnda ortaya kan Ridde hareketlerini
nlemekle ifle bafllad. Halifenin en byk hizmetlerinden biri, yalanc peygamberler ve irtidd olaylarnn kknden halledilmesi olmufltur. Bir ksm gnll Hlid
b. Velid komutasnda asilerin zerine gnderilmifl ve 633 ylnda yalanc peygamber
Mseylimeye karfl kazanlan Arkaba (veya Akrab) zaferinden sonra Yemame
blgesi, Medinenin hkimiyeti altna girmifltir. Bu zafer, slm fetih hareketlerinin
de bafllangc anlamna gelir. Nitekim, Irak, Suriye ve Msra komflu blgelerdeki
fetihler de bu dneme rastlar.
Hz. Peygamber zamannda, vahiy ktipleri tarafndan kt paralar, krek kemikleri, deri zerine yazlarak ezberlenen Kuran, Vahiy ktiplerinden Zeyd b. Sbit baflkanlndaki bir heyet tarafndan Hz. Ebbekir dneminde kitap (Mushaf)
haline getirilmifltir.
Hz. mer Dnemi (634-644)

Hz. Ebbekirin lmnden sonra Hz. mer halife olmufltur. Hz. Ebbekir, daha
ok sosyal ve siyas istikrarn salanmas ile meflgul olmufl, hilafetinin son aylarnda fetih hareketleri iin baz nemli admlar da atmfltr. Bu fetihlerdeki en nemli
rol, Hz. Ebbekirin baflkumandan Hlid b. Velide aittir. Hlid b. Velid, 634 Nisannda fiama girmifltir. Arap ordularnn fiam ele geirmesinden sonra Hlid, kuzeye doru ilerlerken dier kuvvetler Filistine yayldlar. Herakliosun, svari birliiyle harekete gemesi sonucunda, Araplar fiamdan Yermuk nehri sahiline ekildiler. Temmuz 636da, Yermukta, Bizansn yenilmesiyle Suriye ve Filistin hemen
hemen fethedildi. Bu fetihlerin ardndan Hlid b. Velid baflkumandanlktan alnp
yerine Eb Ubeyde getirildi.
Suriyede kazanlan baflarlar, Filistin, Msr ve Kuzey Afrikann fethine zemin
hazrlamfl ve Amr b. As komutasndaki Mslman ordular, drt ay sren bir kuflatmann ardndan 637 tarihinde Kuds alarak Msrn fethi iin uygun ortam da
hazrlamfllard. Amr b. As, 639 tarihinde Arifli almfl; Fustat 641 ylnda ele geirmifl ve Mslman birlikleri 642 ylnda, skenderiyeyi fethetmifltir.
Ridde: slm dininden

dnmeye verilen addr.
266
Uygarlk Tarihi
Batdaki fetihlerin yan sra kuzeyde, Irakta da bir takm faaliyetler bafllamfl ve
Hlid b. Velidin elde ettii baflarlar, Mslmanlar yeni fetihler iin cesaretlendirmifltir. Kdisiye Savafl (635)yla, ranllar yenilmifl ve Mslmanlara rann kaplar
almfltr. Arap ordular birka nemli zaferle Irak tamamen ele geirmifl ve Zaros Dalar eteklerine kadar olan blgeye hkim olmufllardr. 642 ylnda yaplan
Nihvend Savafl ile ran ordusu tamamen yenilmifltir. Arap tarihleri bu baflardan
zaferlerin zaferi veya en byk zafer olarak bahsetmifllerdir. Bu zaferden yaklaflk
dokuz yl sonra son Ssn hkmdar Yezdicrdn ldrlmesiyle Ssn Devleti
yklmfltr.
Hz. mer dneminin sonuna yaklaflldnda, slm Devletinin snrlar, Msr,
Anadolunun gney kesimleri, Azerbaycan, Kafkasya ve ran dahil Ceyhun nehrine kadar uzanmfl bulunuyordu. Hz. mer, Kasm 644 tarihinde ranl bir kle olan
Eb Ll tarafndan hanerlenerek ldrlmfltr.
Hz. Osman Dnemi (644-656)

Ashab: Hz. Peygamber
dneminde yaflamfl, onu
grmfl ve sohbet etmifl
kimselere denir.
Hz. mer, lm dfleinde, Ashabdan alt kiflilik bir flra atamfl ve bunlar aralarndan birini halife semek zere grevlendirmifltir. fira, Hz. Osman 644 ylnda
halife olarak belirlemifltir.
Hz. Osman devrinin ilk yllarnda fetih hareketlerine devam edilmifltir. Taberistan alnmfl ve Trkistana ilk aknlar bafllamfltr. fiam valisi Muaviye, Anadolunun
baz blgeleri ile Kbrs ve Rodosu fethetmifl ve Kbrs yllk vergiye balanmfltr.
Ayrca, Afrikann kuzey ksmlar ele geirilmifltir. Bu dnemde Kurann deiflik
biimde okunmasndan ortaya kan ihtilafn zlmesi iin Hz. Ebbekir devrinde mushaf haline getirilen nshadan istinsah (kopya) yaplmfltr.
Hz. Ebbekir ve Hz. mer dneminde Emevlere rabet edilmemifl, Hz. Osman
ise halifelii sresince kendi akrabalarna yaknlk gstermifl baflta Muaviye olmak
zere Emev soyundan olan valiler byk arazi sahibi olmufllard. Btn bunlar,
halk devlet idaresinden soutmufl ve her tarafta genel bir hoflnutsuzluk yaratmflt. 656 ylnda memnuniyetsizliklerini ifade etmek iin Msrdan Medineye gelmifl
olan bir grup, halifenin evini basarak onu ar flekilde yaraladlar. Bu olayn ardndan Hz. Osman hayatn kaybetti. Hz. Osmann ldrlmesi, slm tarihinde bir
dnm noktas olup slmda birliin ifadesi olan halifelik kurumunun din itibar
zedelenmifltir.
Hz. Ali Dnemi (656-661)

Biat: itaat etmek, kabul
etmek, onaylamak.
Hz. Osmann ldrlmesi, slm tarihinde srp giden birok kanl olayn bafllangc olmufltur. Hz. Osmandan sonra halifelik makamna Hz. Ali seilmifltir. Ashabn bir ksm yeni halifeye biat etmekte tereddt gstermifltir. Hz. Ali hilafete
getiinde bir takm gruplar da siys alanda mcadele ediyorlard. Bu gruplar:
1) Liderliini, Suriye ve Filistin valisi Muaviyenin yapt Emevler,
2) Talha ve Zbeyrin iinde bulunduu ve daha sonra Hz. Ayflenin etrafnda
toplanacak Medine grubu,
3) Allahn emri ve Peygamberin snneti zerine yaflamay seen dindar grup,
4) Hz. Ali ve onu destekleyenler.
Hz. Ali halifelik makamna geer gemez, Talha ve Zbeyr, Hz. Osmann katillerinin bulunmas iin Mekkede Hz. Ayfle ile bir araya gelerek muhalefete baflladlar. Mekkede kalarak Medineye karfl muhalefet edemeyeceklerini anlaynca
Basraya gittiler. Btn bu yaflananlarn ardndan Hz. Ali, Medinedeki desteinin
267
azaldna inanarak 656 yl Ekim aynda Kfeye doru yola kt. Bylece Medine, slm Devletinin siyas merkezi olmaktan kmfl ve ilk defa slm ordusu,
Mslmanlardan oluflan bir baflka orduyla karfl karflya gelmifltir.
Kfelilerin desteini kazanmfl olan Hz. Ali, Basra zerine yrmfl ve grflmeler sonusuz kalnca savafl kanlmaz olmufl, muhalefetin baflnda bulunan Talha ve Zbeyr bu savaflta hayatlarn kaybetmifllerdir. slm tarihinde Cemel Vakas
(656) ad verilen bu savafl, Hz. Ayflenin bindii devenin etrafnda cereyan ettii
iin bu flekilde isimlendirilmifltir. Savafl sonrasnda Hz. Alinin halifelii btn
Irakta tannmfl ve Kfe siyas merkez haline getirilmifltir.
Hz. Osmann intikamn alma grevi, Emev slalesinin baflnda bulunan Suriye valisi Muaviye b. Eb Sfyana kalmflt. Muaviye, dorudan halifelik makamnda hak iddia etmiyor fakat Hz. Osmann lmnden tr Hz. Aliyi itham ederek
makamna glge dflryordu. Muaviye, Hz. Alinin kendi yerine gnderdii valiyi kabul etmeyince halife, ordusuyla birlikte Suriyeye doru yola kt. ki ordu
657 ylnda, Suriye snrndaki Sffn yaknlarnda karfllaflt. lk arpflmalarda Hz.
Ali baflar elde etse de Muaviye bu durumu, Msr valisi Amr b. As sayesinde deifltirdi. Malup durumdaki Suriyeliler, Kuran sayfalarn mzraklarnn ucuna takarak,
meselenin zm iin Kurann hkmlerine baflvurulmasn istediler. Muaviyenin taktii etkisini gstermekte gecikmedi. ki taraftan seilecek hakemler, meseleye bir zm bulacaklard. slm Tarihinde Hakem Olay olarak bilinen bu
olayda, Eb Musa el-Eflar Hz. Alinin, Amr b. As ise Muaviyenin hakemi olarak tayin edildi. Hakeme baflvurma durumu, Hz. Alinin nne ksa srede baz glkler karmflt. Bu hareketten memnun olmayan baz taraftarlar isyan ettiler. Hz.
Aliden ayrlarak Kfe yaknlarndaki Harurada toplanan bu grup ileride Hricler
olarak adlandrlacakt.
Hakemler Ocak 659 tarihinde Ezruhta karfllafltlar. Hakemlerin verdii karara
gre, Hz. Ali ve Muaviye halife olmaktan azledilerek halkn oylaryla yeni bir halife seilecekti. Fakat durum deiflmifl, Muaviyenin hakemi Amr b. As, Hz. Alinin
hakemi Eb Musa el-Eflarnin karar uyarnca azledilen halifenin yerine kendi adayn tayin ettiini ifade etmiflti. Bu olay sonrasnda Hz. Ali ve taraftarlarnn etkisi
azalmfltr. Muaviye, Msr ele geirerek Hz. Aliyi byk bir kaynaktan daha mahrum etmifltir. 660 tarihinde ise Kudste halifeliini ilan ederek halkn kendisine biat etmesini salamfltr.
Hz. Ali, Suriye zerine bir sefer yapmann gerekliliine inanyordu. Bunun iin
hazrlk yapt srada, Ocak 661 ylnda bn Mlcem isimli bir Hric tarafndan Kfe camiinde namaz srasnda ldrld. lmnden sonra olu ve halefi durumunda bulunan, mizac gerei barflsever olan Hz. Hasan, hakkn Muaviyeye devretmek zorunda kald. Bu durum sonrasnda Muaviye, Iraka girerek halkn biat etmesini salamfl ve halifelii btn slm Devletinde tannarak Emev Devletinin
temelleri de atlmfltr.
Hz. Ali iktidara geldii zaman siyaset sahnesinde bulunan gruplar maddeler
SIRA SZDEhalinde nasl
yazabiliriz?
Hrciler: Hz. Ali

taraftarlarndan kk bir
grubun onun kuvvetlerinden
ayrlp ona karfl dnmesiyle
ortaya kanlardr. Hz. Aliyi
katleden bunlardan biriydi
ve bu grup, Emevlere de
onlarn halifelerine de
muhalefete devam ettiler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
268
Uygarlk Tarihi
EMEVLER DNEM (661-750)

AM A
Cizye: slam hukukuna gre

zmm statsnde kabul
edilenlerden himye ve
gvenlik iin alnan vergi.
Emevler dnemini reneceksiniz.
Kureyfl kabilesinde, Abdu- Menafn oullar olan Haflim ile Abdufl-fiems iki nemli ailenin kurucusu oldular. Bylece, Haflimler ve Emevler olarak adlandrlan iki
nemli aile ortaya kmfl ve bu iki aile arasnda yllar srecek bir rekabetin tohumlar da atlmfltr. Hz. Osmann halifelii dneminde bu rekabet iyice belirgin hale
gelerek bu durumdan yararlanan Muaviye b. Eb Sfyan, drt halife dneminden
sonra Emev Devletini kurdu. Bu devirde fetih hareketleri ynde devam etmifl
olup, birincisini Trkistan ynndeki hareketler oluflturuyordu. Bu blgeye yaplan seferler sonucunda Emev ordular, Kbil, Buhara, Sicistan, Nesef ve Baykent
gibi yerlerin yan sra byk ganimetler de elde etmifllerdi. Anadolu ve stanbul,
fetih hareketlerinin younlaflt ikinci blgedir. Muaviye, Bizans mparatorluuna
karfl yaplan mcadeleyi daha aktif bir ierie kavuflturmufl ve stanbul zerine bir
sefer yaplmfl ama sonu alnamamfltr. Bu arada deniz seferlerine yeniden bafllanmfl, Kbrs, Rodos, Sakz gibi adalar alnmfl ve stanbula yaplacak seferlerde
nemli bir s haline gelecek Kapda yarmadas da fethedilmiflti. Fetih hareketlerinin son blgesini Kuzey Afrika oluflturur. Kuzey Afrikadaki mcadele daha ok
Berberlere karfl verilmifl, bir ksm slmiyeti kabul ederken bazlar da cizye vermeye devam etmifllerdir.
Muaviye dneminde, yaplan nemli fetihlerin yan sra devlette dzenin salanmasna da byk zen gsterilmifl ve Halife ile fiamdaki flrann ald karar
dorultusunda Muaviyenin olu Yezid, slm tarihinde ilk defa olarak veliaht tayin edilmifltir. Nitekim, babasnn lmnden sonra Yezid (680-683), hilafet makamna oturmufltur.
Yezidin halife olmas ve Emevlerin yrtmfl olduu siyaset, Suriye ynetimine duyulan fkeyi arttrmfl ve Hz. Peygamberin torunu, Hz. Alinin kk olu
Hz. Hseyinin etrafnda, Emev hilafetine muhalif bir hareketin domasna sebep
olmufltur. 680 ylnda Hz. Hseyin ve taraftarlar, fiam ynetimine son vermek amacyla harekete getiler. Ancak, Hz. Hseyin ve ailesinden birok kifli Emevler tarafndan Kerbelda katledildi. Kerbel Olay olarak anlan bu hadise, Emev iktidarna karfl muhalefeti glendirmekle kalmayp muhalefetin Hz. Ali ailesi etrafnda toplanmasna sebep olmufltur. Nitekim, Hz. Hseyinin Kerbelda flehit edilmesinin ardndan, ran, Mekke ve Medinede isyanlar kmfltr.
Yezid, 683 ylnda ldkten sonra yerine olu II. Muaviye halife olmufl ve alt
aylk ksa halifeliine lkedeki i karflklklar damgasn vurmufltur. 684 ylnda
Emevlerin dier kolundan gelen Mervn b. Hakem (684-685) halifelik makamna
gemifltir. Yeni halifenin iflbaflna gemesiyle birlikte, Emevlerin Sfyniye kolu
son bularak, bir dier kolu olan Mervnler iktidar sahibi oluyordu. Mervn b. Hakem, Suriye ve Filistindeki karflklklara son vererek Msr ve Kuzey Afrikay yeniden Emev topraklar arasna katmfltr. 9 aylk hilafetinin ardndan 685 ylnda
olu Abdlmelik b. Mervn (685-705) halife olmufl ve ilk olarak, Suriye ve Msrda
iflleri yoluna koymufl ve Iraktaki muhalefeti ortadan kaldrmfltr. Irakn ele geirilmesinden sonra Abdlmelik, Haccac b. Yusuf es-Sakf komutasndaki 20 bin kiflilik bir orduyu Mekke zerine gndermifltir. Haccac, Mekkedeki direnifli yok etmeyi baflarmfl ve 694 ylnda Kbeyi yeniden infla ettirmifltir. Bu baflarlardan son-
269
ra Abdlmelik, Afrikaya dnerek btn Kuzey Afrikann slm idaresine girmesini salamfltr. Bu dnemde, Kbrs, Emev-Bizans ortak ynetimine braklmfltr.
Abdlmelik, Bizansa olan demesini, kendi bast altn paradan yapmak isteyince savafl kanlmaz olmufl, ukurovada yaplan savafl, Bizans kaybetmifl ve Emevler vergiden kurtulmufllardr. Siyas dengeyi saladktan sonra halife Abdlmelik,
ilk slm sikkeyi de bastrmfltr.
Abdlmelikin lmyle yerine olu Velid (705-715) halife olmufltur. Velid,
memleketin imar hususunda byk gayret gsterdii gibi fetih hareketlerini de
srdrmfltr. Kuteybe b. Mslim komutasndaki Emev ordular, Buhara, Semerkand, Harezm ve Fergana gibi blgeleri fethetmifllerdir. Ayrca, 711 ylnda yaplan
sefer ile Emev ordular, spanyaya geerek blgenin fethine bafllamfllardr. Velidin lmnden sonra kardefli Sleyman, (715-717) fiama gelerek halifelik makamna oturmufltur. Sleyman, stanbul zerine kardefli Mesleme b. Abdlmelik komutasnda bir ordu gndermifl ancak bir yl sren kuflatmadan sonu alnamamfltr. Sleyman, Emev ordusunun stanbul kuflatmas devam ederken hayata veda
etmifltir.
Sleymandan sonra yerine geen mer b. Abdlaziz (717-720) slm Devletinin mevcut topraklarnn yeterli olduunu dflnyor ve yeni topraklar kazanmak yerine adil bir idare kurmann gereine inanyordu. zellikle, slm kabul
eden kalabalk saydaki Zmm toprak sahiplerinin daha az vergi demek istemeleri en nemli sorunlar arasnda yer alyordu. Yine bu dnemde mer, mevlnin
ordugh flehirlere yerleflmelerine izin vererek onlar harc ve cizyeden muaf tuttu ve mevaliye aylk denmesi prensibini de kabul etti. mer b. Abdlazizden
sonra Emev tahtna II. Yezid b. Abdlmelik (720-724) geti. II. Yezid, Hric isyanlar ile uraflmfl, Trkistandaki Trklerle savaflmfltr.
II. Yezidin lmyle Emev halifesi olan kardefli Hiflm (724-743) dneminde
Trkistan blgesinde Trklere karfl yaplan savafl, bu dnemin tamamn kapsar.
zellikle, Hazarlara karfl verilen mcadele, uzun sre baflarya ulaflmasa da Mervn b. Muhammed, Hazarlar malup etmeyi baflarmfltr. Hazarlar, Mslman olmak flartyla barfl kabul etmifllerdir. Hiflm dneminde, Endls valisi Anbese b.
Sheym-i Kelb komutasndaki ordu spanyadaki fetihlerine devam etmifltir. Abdurrahman b. Abdullah, Endls valilii srasnda Avrupay geerek kuzeyden Bizansa inmeyi ve Akdenizi bir slm gl haline getirmeyi hayal etmifltir. Abdurrahman ordusuyla, Fransaya doru harekete gemifl, Burgonya ve Lionu alarak
Sene ulaflmfltr. Emev ordular, Franklarn baflkentine doru ilerlemekle elde ettikleri ganimetleri alp geri dnmek arasnda tereddt yaflamfllar, bu durumdan
yararlanan Franklar, Emev ordularyla yaptklar savafl kazanmfllardr. Hiflm devrinde, Bizans ile yaplan savafllarda Anadolunun i blgelerine kadar gidilmifl ve
baz flehirler fethedilmifltir. Muaviye b. Hiflm, Bizans imparatoru Leonla barfl yaparak savafla son vermifltir.
Hiflm dneminin en nemli olaylarndan biri, Zeyd b. Zeynel Abidinin isyandr. Rfz Hareketinin bafllangc olan bu isyanda, Zeydin ldrlmesi, Abbas
taraftarlarnn alflmalarnn hz kazanmasna sebep olmufltur.
Hiflm devrinin son gnlerinde Abbaslerin faaliyetleri artarken fetih hareketleri de azalmfltr. Hiflmn lmnden sonra Emev Devletinde sratli bir kfle tanklk edilmifl ve i mcadeleler fliddetlenmifltir. zellikle, fii ve Hric muhalefetin etkisiyle devletin otoritesi Suriyede bile tartfllr olmufltur.
Zmm: Fethedilen
blgelerdeki msamaha
edilen dinlerin mensuplar
anlamna gelmektedir. Ehl-i
kitaplar eer slm
egemenliinde yaflyorsa
bunlara Ehl-i Zimmet veya
Zmm denir. slm hukuku,
drt din mensubunu
genellikle Ehl-i Kitap kabul
etmifltir. Bunlar
Hristiyanlar, Musevler,
Mecusiler ve Sabilerdir.
slm hukukuna gre,
Zmmlerin varlklar ve
gvenlikleri slm devletinin
sorumluluu altndadr.
Mevl: Arap olmayan
Mslmanlara verilen isim
olup, teoride mevl, Araplar
ile eflit haklara sahipti ve
baz vergilerden muaft,
fakat uygulamada, Araplar,
onlara karfl stn ve
kmser bir tavr
taknarak, mevlyi uzun
mddet slmn sunduu
madd imknlardan uzak
tutmufllard.
Harc: slam hukukuna gre
mslman olmayanlarn
rnleri zerinden alnan bir
tr vergi.
Rfz Hareketi: Rfza
frkasndan olan, Hz.
Ebubekir ve Hz. merin
halifeliini kabul
etmeyenler. Rfz, genifl
anlamda snni mezhebinin
din anlayfln ve kurallarn
benimsemeyen, Hz.
Muhammedden sonra yerine
Hz. Alinin gemesi
gerektiini ileri sren
kimsedir.
fii: fiia mezhebinden
olanlar, halifeliin ilah
hakla Hz. Peygamber
ailesinden gelenlere,
zellikle Hz. Aliye ait
olduuna inananlar.
270
Uygarlk Tarihi
ntihal: Kendi hakk olmayan

bir fleyde hak iddia etme.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Hiflmn lm zerine II. Velid b. II. Yezid (743-744) Emev tahtna gemifltir.
Bu dnemde Emev Devletinin her tarafnda isyanlar kmfl ve bu kargafla ortamnda, III. Yezid b. I. Velid kendi adna hutbe okutup gizlice biat almaya alflmfltr. Bu, Emev tahtnda ilk defa intihalle iktidara geme anlamna gelir. III. Yezidin birka ay sren halifeliinden sonra yerine kardefli brahim (744) gemifl ancak i atflmalar sonucu ksa srede tahtn Mervn b. Muhammede (744-749) brakmak zorunda kalmfltr. 744 ylnda ifl baflna geen Mervn, Harran hkmet
merkezi yapmfltr. Bu son halife dneminde, Emev Devleti tam bir kfl iine
girmifl ve slm lkesi karflklklarla sarslmfltr. Mervn, lkedeki isyanlarla uraflrken Abbaslerin, Emev karflt propagandalar da yaylmak iin gerekli ortam bulmufltur. Mervn, lkesini kurtarmak iin gereken abay gsterse de artk
ok ge kalnmfltr.
Muaviye dnemi
fetih hareketleri hangi blgelerde devam etmifltir? Sz konusu fetihler
SIRA SZDE
hangi sonular dourmufltur?
D fi N E L M
ENDLS
EMEV DEVLET (756-1031)
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U Emev Devletini genel hatlaryla reneceksiniz.

Endls
DKKAT
Arap fethi ncesinde
Hristiyan olan spanyada halkn, derebeyleri ve rahiplerin
basklarndan bkmfl olmas, Mslmanlarn bu topraklara ayak basmasyla birlikte ksa srede
SIRAslm
SZDEdinini kabul etmelerini salamfltr. Fetihten sonra yaplan glerle birok Arap ve Berber buraya yerleflmifltir. zellikle, 742 tarihinde ayaklanan
Berberleri bastrmak iin gnderilen Suriyelilere buraya yerleflme hakk verilmifl
AMALARIMIZ
ve kendilerine
fiam ya da Suriyeli denilmifltir. spanyada, Suriyelilerin gl duruma gelmesi, Emev hanedanna mensup Abdurrahman b. Muaviye (756-788)ye
gerekli ortam hazrlamfl ve 756 tarihinde Kurtubay ele geiren Abdurrahman EnK T A P
dls Emev Devletini kurmufltur. lmnden sonra tahta kan olu Hiflm b.
Abdurrahman (788-796) dneminde Hristiyanlara karfl mcadele verilmifltir. Hiflmn olu
Hakem (796-822) dneminde uzun yllar srecek isyanlar, Endlse
TELEVZYON
Hristiyan saldrlarn kolaylafltrmfltr.
Endls Emev Devletinin kurulufl yllar yukarda belirtilen olaylarla gemifltir.
II. Abdurrahman (822-852), devrinde merkez ve brokratik idare yeniden dzen N T E R N Edoudan
T
lenmifltir. Ayrca,
bilim adamlar ve eflitli kitaplar getirilmifltir. Bu yllar,
Endlste bir barfl ve huzur dnemi olmufltur. lm ile yerine geen olu Muhammed (852-886) kararl siyas tutumuna ramen i karflklklarn kmasn engelleyememifltir. Muhammedin ardndan olu Munzir (886-888) tahta getiinde
lke, babasndan miras kalan isyanlarla alkalanyordu. Yaplan seferler sonucunda, asayifl temin edilmifl ancak kardefli Abdullah b. Muhammed (888-912) salanan
huzuru koruyamamfltr. Yeni halife III. Abdurrahman (912-961) i karflklklar
bastrarak asayifli tekrar kurmufltur. Araplar, Berberler ve Mslman spanyollarn
meydana getirdii toplumsal yap, III. Abdurrahmann dayand en nemli gc
oluflturmufltur. III. Abdurrahman, Endls, refah ve huzurun hakim olduu bir
lkeye dnfltrerek Endls Emev Devletinin ikinci kurucusu olarak kabul edilmifltir. Fatm Devleti, kendi hilfetini kurunca III. Abdurrahman da kendisini halife
iln etmifltir. Bu dnemde baflkent Kurtuba, bir bilim merkezi haline gelmifltir. Yerine geen olu II. Hakem (961-976) binlerce ciltlik kitaptan oluflan bir ktphane
N N
kurmufltur. Dneminde bilim ve sanata byk nem verilmifltir. II. Hakemin lm ile tahta geen II. Hiflm (976-1009) henz 12 yaflnda olduu iin devleti Zaptiye Birliklerinin baflnda bulunan bn Eb mir idare etmifltir. bn Eb mir, Hristiyanlara karfl byk galibiyetler kazanmfl ve halifeyi korumak bahanesiyle muhalif devlet adamlarn ortadan kaldrmfltr. Onun lmnden sonra olu Muzaffer
de babasn izleyerek II. Hiflm devlet ifllerinin dflnda brakmfltr. spanyol Mslmanlarn ifle karflmasyla birlikte, Emev ailesine duyulan iten ballk, bn Eb
ailesinin sonunu getirmifltir. Endlsllerle, Berberler arasndaki rekabet Slavlar
(Sakalibe) adl yeni bir grubun domasna zemin hazrlamfl, devlet hizmetinde
ok fazla kullanlmalar ve Berberlerle atflmalar, Endls Emev Devletinin kflnde etkili olmufltur.
XI. yzyl itibaryla, Endls Emev Devleti i karflklklar ve iktidar mcadeleleri nedeniyle paralanmaya bafllamfltr. Kurtuballarn Endls Emev tahtnda
yaptklar deifliklik, kfl hzlandrmfl ve kk beylikler dnemi bafllamfltr.
Son Emev hkmdar III. Hiflm, Kurtubaya gelerek tahta oturmasna ramen
yapt ifllerin halk tarafndan ilgi grmemesi zerine tahtn terk etmek zorunda
kalmfltr. Kurtuballarn hilfeti btnyle ortadan kaldrmalar, Endls Emev
Devletinin varlna da son vermifltir.
ABBASLER DNEM (750-1258)

A M A
Abbasler dnemini reneceksiniz.
ranl bir kle olan Eb Mslim, 747 ylnda rann Horasan eyaletinde bir isyan
hareketi bafllatt. Eb Mslim, Horasann her tarafnda Emevlerin zulm ve basklarn vurguluyor ve Abbaslerin, Hz. Peygamberin amcas, Hz. Abbasn soyundan gelmeleri nedeniyle hak sahibi olduklarn belirterek halk ayaklanmaya teflvik
ediyordu. Eb Mslimin taraftarlar genellikle, ranl ve Mervli kyller ile aralarnda idar grevlerde bulunan Araplardan olufluyordu. 748 ylnda Merve girerek
halkn desteini alan Eb Mslim, Horasan bafltanbafla istil etti. Ordular 749 tarihinde Diclenin kolu Zap Suyunu geerek, Emev glerini bozguna uratt. Hareketin lideri Ebl Abbas (749-754) Kfede halife ilan edildi. Irak ve Suriyede elde edilen galibiyetler, Emevlerin sonunu getirdi ve yeni halifenin otoritesi ksa srede slm topraklarnda yayld. Bu durum, slm tarihinde yeni bir dnemin bafllangc anlamna gelir.
Abbasler ilk olarak isyann mimar Eb Mslimi ve taraftarlarn ortadan kaldrdlar. Abbas iktidarna karfl Emev taraftarlarnn isyan ve kprdanmalar bafl gsterse de bunlar kanl bir flekilde bastrld. Ebl Abbas, lmeden nce kardefli Eb
Cfer Mansru (754-775) kendisine veliaht tayin etti. Eb Cfer Mansrun ilk yllar, Bizansn tahrip ettii Malatyann imar, Anadoluya yaplan aknlar ve Bizansla gereklefltirilen esir deiflimine ynelik faaliyetlerle gemifltir. Bu dneme,
ayn zamanda Hz. Peygamberin torunlarndan Hz. Hasan ailesinin isyan da damgasn vurmufltur. Abdullah b. Hasann oullar Muhammed ve brahimin isyan,
Halife Mansr tarafndan ksa srede bastrld ancak bu olay ile Mansr, Ben Haflim ailesi ile Hz. Abbas ailesi arasndaki ilk ihtilafn da mimar oldu.
Kfenin Hz. Ali taraftarlar, fiamn ise Emevlerle dolu olmas, Eb Mansru,
yeni bir hkmet merkezi kurmaya mecbur etmifl ve bu ifl iin Badat seilmifltir.
271
Slav (Sakalibe):
Bafllangta, sadece Dou
Avrupal kleler iin
kullanlsa da Slav tabiri
zaman ierisinde Endls
Emev Devletinin
hizmetinde bulunan Avrupal
btn kleler iin
kullanlmfltr.
272
Bermekler, Belh civarnda

yaflayan ranl bir aile olup
baz kaynaklarda ise Belh
kenti Budist rahipleri
soyundan gelen Orta
Asyaranllar olarak
tanmlanmaktadrlar.
Mensuplarndan Hlid b.
Bermek, slmiyeti seerek
Emev saraynda
bulunmufltur. Abbas
Devletinin ilk halifesi Ebl
Abbasn yaknnda yer
almfl, Mansr dneminde
de baflvezir olmufltur.
Hlidin olu Yahya, Hrn
Refld dneminde vezir
yaplmfl, yafllannca
grevini olu Cfere
brakmfltr.
Uygarlk Tarihi
fiehrin inflasna 762 ylnda bafllanmfl, drt yl sren inflaatn ardndan yeni baflkent
meydana kmfltr. lk halife Ebl Abbas olmakla birlikte devletin asl kurucusu
Mansr olmufltur. lmeden nce, olu Mehdyi (775-785) veliaht ilan etmifltir.
Mehd, babas Mansrdan huzuru byk lde salanmfl bir lke devralmfltr.
Ancak, Mehd, Mecsilerin isyanlar ile Horasandaki Mani ve Mazdek inanlarna
karfl mcadele vermifltir. Yine, Mervde, kendisinin Tanr olduunu ilan eden Mukannann isyan da bastrlmfltr. Abbas Devletinin i sorunlarla uraflt dnemde, Bizansllar Marafla girmifltir. Bu durum zerine 782 ylnda Bizansa karfl verilen mcadele baflarl olmufl, yaplan anlaflma ile Bizans mparatorluu, yllk vergi demeyi kabul etmifl ve ordu ganimetlerle geri dnmfltr.
Mehd, ld zaman yerine olu Musa el- Hd (785-786) geti. Ksa sren hilafetinin ardndan 786 ylndaki lmnden sonra kardefli Hrn Refld (786-809)
Abbas halifesi oldu. Hrn Refld, Abbas Devletinin en baflarl hkmdarlarndan biri olup saltanat hanedann en parlak dnemidir. Dneminde ziraat, ticaret,
sanayi, bilim ve eitimin dzeyi ykselmifl, Badat, Dounun en byk ve en
nemli iktisad merkezi olmufltur. Hrn Refldin baflarsndaki en byk rollerden
biri Bermeklere aittir. Bermek ailesi, Abbas Devletinin on yedi ylna tanklk
etmifl ancak hanedana alternatif bir iktidar oda olmay dflnenlere ibret olmas
amacyla, ar flekilde cezalandrlarak ortadan kaldrlmfltr. Cezalandrlmalarnn
temel nedeni, sahip olduklar etki ve snrsz gtr.
Hrn Refld, Badattaki iktidarn glendirmenin yan sra lkenin baflka blgelerinde de bir takm faaliyetlerde bulunmufltur. Kuzey Afrikann idaresi babadan
oula geecek flekilde brahim b. Aleb ailesine braklmfl ve buras devletten ayrlan ilk toprak paras olmufltur. Devrinin en nemli olaylarndan bir dieri, Bizansla yaplan savafllardr. Bizansn anlaflmalar defalarca ihll etmesi sebebiyle
yaplan savafllar, Bizans mparatorluunun daha ar vergiler demesiyle sonulanmfltr.
Hrn Refld, yaklaflk 23 yl sren hilafetinden sonra, 809 tarihinde vefat etmifltir. Hrn Refld dnemi, Abbas saltanatnn en parlak noktas olarak grlmekle
birlikte kfln ilk izlerine de bu devirde rastlanr. spanya ve Kuzey Afrika, Abbas egemenliini sadece ismen tanyan ve kendi kendilerini yneten bamsz
blgeler haline gelmifltir. Halifenin lm ile oullar, Memn ile Emin arasnda
bir i savafl patlak vermifltir. ktidarda bulunan Emin (809-813)in, olu Musay,
kardefli Memnun yerine veliaht iln etmesi bir i savafl sebebi olmufltur. Emin ve
Memnun ordular iki defa savaflmfl ve her iki mcadeleden de Memn galip ayrlmfltr. 813 ylnda kardeflini yenerek iktidar devralan Memn (813-833), baflkent Badatn yan sra Mervde de ikamet etmifl ve zellikle bilim ve sanat faaliyetlerine ok nem vermifltir. Abbas tarihinde savaflla tahta geen ilk halife unvanna sahip olan Memn, veziri Fazl b. Sehle devlet ynetimini devretmifl ancak bu
durum, pek ok ayaklanmann kmasna sebep olmufltur.
Memn, Hz. Ali ailesiyle Hz. Abbas ailesi arasndaki ihtilaf gidermek iin
mam Ali er-Rzay kendisinden sonra veliaht ilan etmifltir. Abbasler bu duruma
tepki gstermifllerse de Ali er-Rzann ani lm sorunun bymesini engellemifltir. te yandan, Badatta daha nce halife ilan edilen brahim b. Mehdnin yenilmesiyle Memn, 819 ylnda Badata girerek asayifli yeniden salamfltr. Memn
devrinin en nemli olaylarndan biri de Babekin isyandr. Babekin mensubu olduu Hrremler hareketi, Eb Mslimin lmediine ve dnyaya dneceine
inanmaktayd. lkedeki karflklklardan tr Hrremlerin hareketi bastrlamad.
Nihayet, Memnun ardndan tahta oturacak olan halife Mutasmn komutanlarndan Afflin, Babekin zerine gnderildi ve Babek yakalanarak katledildi.
Memn, Babek syanna verdii destek sebebiyle Bizansa karfl bir sefer dzenlemifl, Tarsusa kadar gelmifl ve burada hayatn kaybetmifltir. 833 ylnda halife
olan Mutasm (833-842) zamannda, Babek syann frsat bilen Bizans, Abbas topraklarna saldrmfl ancak karfl hareketle Bizans kuvvetleri bozguna uratlmfltr.
Mutasm, genellikle Trk lkelerinden gelen cretli askerlerden oluflan bir ordu kurmufl ve yeni ordusu iin Samarrada bir ordugh flehir infla etmifltir. fiehrin
byk bir ksm Trk reislere ayrlmakla birlikte mevller de Abbas idaresinde baz mevkileri elde etmeye bafllamfllard. Trk birliklerinin halifeleri etki altna aldklar ve isyanlara sebep olduklar grfl, Mutasm aleyhinde baz olumsuz fikirlerin yaylmasna sebep olmufltur.
Halifenin lmyle yerine geen Vsk (842-847), ilk yllarnda i isyanlarla uraflmfl ve huzuru salamay baflarmfltr. 845 ylnda Bizansla barfl yaplmfl ve esirler karfllkl olarak deifltirilmifltir. Olu kk olduu iin Vaskn ardndan taht,
kardefli Mtevekkile (847-861) gemifltir. Mtevekkil, iktidarnn ilk yllarnda uzun
zamandan beri devletin resm inanfl haline gelen Mutezile kolunun yerine ehl-i
snneti geerli klmfltr. Ayrca, Mtevekkil, Trk kumandanlarn etkisinden kurtulmak iin fiama yerleflmeye karar vermifl fakat uyum salayamad iin Badata
geri dnmfltr. Mtevekkilin olu Muntasr, (861-862) hassa birliinin baz yeleriyle babasn ldrerek tahta gemifl ancak ksa bir sre sonra rahatszlanarak
hayatn kaybetmifltir. Muntasrn lm zerine kumandanlarn ortak kararyla lkab Mustain (862-866) olan Ahmed b. Muhammed yeni halife seilmifltir. Ancak,
sonraki yllarda hapishanede bulunan Mutezin (866-869) tahtta hak iddia etmesi
sebebiyle, iki taraf arasnda kan savafltan galibiyetle ayrlmfltr. Mutezin ldrlmesi zerine Muhtedibillah (869-870) lkabyla anlan Muhammed b. Vsk tahta
gemifl fakat hilafeti yalnzca 11 ay kadar srmfl ve ardndan Mutemid (870-892)
tahta kmfltr.
Mutemid dneminin en nemli olaylarndan biri Saffr hanedannn kurucusu
olan Yakup b. Leysin isyandr. Saffr syannn bastrlmasndan sonra sra Zenci syanlarna gelmifltir. ki yl sren mcadele, zm de beraberinde getirmifltir. Mutemid, olunu kendisinden sonra veliaht olarak grmek istese de yeeni
Ebl Abbas el-Mutezid (892-902) tahtn sahibi olmufltur. Bu dnemin en nemli
olaylarndan biri, Karmatlerin isyandr. Hamdan Karmatn isyanyla bafllayan
Karmat hareketi, Abbas birlikleri tarafndan bastrlsa da devletin zayf dflmesinin en byk sebeplerinden biri olarak kabul edilmifltir.
Mutezidden sonra tahta geen kardefli Muktef (902-908) dneminde de Karmatler, Suriye, Badat ve Basrada tahribatlarna devam etmifllerdi. Muktef dnemi, Msrdaki Tolunoullar Devletinin yklmas asndan da nemlidir.
Muktefden sonra iktidara geen kardefli Muktedir (908-932) zamannda bir
ok blgede isyan kmfl, Afrikadaki baz topraklar ve Musul kaybedilmifltir. Muktedir ldrldkten sonra yerine geen Kahir, (932-934) tahttan uzaklafltrlarak
hapsedilmifltir. Yerine nceki halife Muktedirin olu Rz (934-940) gemifl, ml
skntlar ve iktidar ekiflmelerinin yan sra bir ok savafl da kmfltr. Rzden
sonraki halife Muttek (940-944) dneminde, Trklerin etkisi en yksek dzeye
kmfltr. Bir sonraki halife Mstekf, (944-946) Trklerden kurtulmak iin Bveyh hkmdarnn Badat zerine yrmesine itiraz etmemifl, hatta bu durumu bir
are olarak grmfltr. 945-1055 tarihleri arasnda Abbas Devleti, Bveyhlerin
idaresinde kalmfl ve Mstekf, Bveyh hkmdar tarafndan 946 ylnda tahttan
indirilerek hayatn hapiste geirmifl ve orada lmfltr.
273
Mutezile: Kaderi inkr edip,

kul yaptklarnn yaratcsdr
diyen ve Allahn sfatlarn
kadm saymakta ehl-i
snnetten ayrlan ve Vasl
bin Atann yolunda olan
kimselerdir.
Karmat: fiii gruplarn en

nemlilerinden biri olup,
ayn zamanda slm
mezhepleri arasnda en ok
ihtilafa sebep olan
frkalardan biridir.
Tolunoullar Devleti:
Abbaslerin siyas ve sosyal
anlamda kfl yafladklar
dokuzuncu yzyln son
eyreinde Msrda,
Mslman olan Trklerin
kurduu ilk bamsz
devlettir. 868 ylnda Msr
valiliine getirilen Ahmed b.
Tolun ksa sre ierisinde
orada Tolunoullar
Devletini kurmufl ve
topraklarna Suriye, Filistin,
Tarsus gibi nemli blgeleri
dahil ederek snrlarn
Berkadan Frat nehrine
kadar geniflletmifltir. TolunTrke Tolun-ay, tam ay,
btn ay isimlerinde
grld gibi tam ve btn
anlamnda bir kelimedir.
274
Uygarlk Tarihi
Abbas Devletinin en gl dnemi, kurulufltan itibaren 120 yl kadar srmfl

ardndan toprak kayplar bafllamfltr. Bir ran hanedan olan fiii Bveyhler dneminde, Abbas halifeleri etkilerini kaybetmifl ve bu durum, hilafetin kfln beraberinde getirmifltir. Abbasler, Bveyhlerin etkisi altna girerken Msrda Fatm
halifelii zirvesini yaflyordu. Msr ve Suriyede otoriteleri tannyor, Hicaz ve Yemende halifeleri adna hutbe okunuyordu. 1242 ylnda Mustasm son Abbas halifesi olarak tahta gemifltir. Mool hkmdar Hlg ordularyla Badat zerine
yrmfl ve flehri kuflatarak Abbas ordularn yenmifltir. Ksa sre sonra halife de
Hlg ve ordusundan nasibini almfl, ailesiyle birlikte hayatn kaybetmifltir. Abbas Devleti, 1258 ylnda Hlg tarafndan ortadan kaldrldktan sonra 1261 tarihinde Msrda Klemenler tarafndan halife ilan edilen Mustansr ile birlikte glge
halifeler dnemi de bafllamfl olur. Bylece, 1517 ylna kadar Msrda, Abbas halifeleri fiilen g sahibi olmasalar da iflbaflna gelmeye devam etmifltir. Nihayet, Yavuz Sultan Selimin, Msr fethinden sonra halifelik Osmanllara gemifltir.
SIRA SZDE
Eb Mansrun
SIRAAbbas
SZDE Devletine ait bamsz bir merkez kurmak iin Badat semesinin
sebepleri nelerdir?
D fi N E L M
fi N E L M
SLM DKLTR
VE UYGARLII
S O R U
AM A
K K A T devletlerinin ykselmesiyle birlikte grkemli bir medeniyet

OrtadoudaD slm
dodu. Yaplan fetihlerle ran, Kuzey Afrika ve Anadoluya doru geniflleyen slm
devletleri, bu
pek ok kltrel birikimi de bnyesine katmfltr. DolaSIRAblgelerden
SZDE
ysyla, slm kltr ve uygarlnn oluflmasnda anlan blgelerin ok nemli etkisi grlmektedir. Ancak, bu uygarlk, esas grnfl itibariyle, slm damgas taflmaktadr.AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Dil ve Edebiyat
K T A P
TELEVZYON
Pireneler: Gney Fransa ve
Kuzey spanyada, iki devlet
N T E R N snr
E T zerinde
arasndaki
bulunan sra dalardr.
SIRA SZDE
S O Rkltr
U
slm
ve uygarln reneceksiniz.
K T A oluflmasndaki
P
slm uygarlnn
en nemli aralarn baflnda dil gelmektedir. slmiyetten nceki dnemde siyas, toplumsal, kltrel konularn ifllendii genifl
bir yelpazede Arapann kullanld zengin bir fliir gelenei vard. slmiyetin yaE L E V Z Y bu
O N dil, fethedilen topraklarda konuflulan yerel dillerin de katkylmas ileTbirlikte
s ile ortak bir iletiflim aracna dnflmfltr. Bylece, XI. yzyla gelindiinde
Arapa, randan Pirenelere kadar konuflulan ortak dil olmufltur. Arapa, ayn zamanda, Farsa,
Urduca gibi dillerin zerinde nemli etkiler brakmfltr.
N T E R Trke,
NET
Arapann canlanmas ve yaylmas sayesinde zellikle fliir alannda, Beflflar b.
Brd (. 783), Mut b. lyas (.787) ya da Mtenebb (905-965) gibi nemli flairler
ortaya kmfltr.
fiiir alanndaki ilerlemeyi dz yazdaki geliflmeler izlemifltir. zellikle, Hz. Peygamberin hayatnn incelenmesiyle bafllayan alflmalar, cidd bir tarih birikiminin
oluflmasna yol amfltr. Bu sebeple, slm dnyasnda bafllangtan itibaren giderek geliflen ve glenen bir tarih bilgisi ortaya kmfltr. Nitekim, ortaalarn en
nemli filozofu, tarihisi ve hatta sosyologu olan bn Haldun (1332-1406) bunun
en gzel rneidir.
SIRA SZDE slmiyetin yaylmasnn etkisi var mdr?
Arapann geliflmesinde
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Bilim ve Felsefe
slm dnyasndaki bilim ve felsefenin gelifliminde, eski Yunan mirasnn nemli
katks olmufl, matematik, astronomi, corafya, kimya, fizik ve tp gibi alanlarda,
bu etki aka grlmfltr. Yunancadan, Arapaya yaplan eviriler ile skenderiye, Antakya ve dier pek ok blgede slmiyetten nceki dnemde kurulan Yunan okullarnn varlklarna devam etmesi, bilim ve felsefe alanndaki geliflmeleri
hzlandrmfltr. Emev Halifesi mer b. Abdlaziz (717-720) dneminde, Basral
bir Yahudi olan Msarcaveyh, Sryani tp kitaplarndan bazlarn Arapaya evirerek Arap tbbnn temellerini atmfltr. Ancak, ounluunu Hristiyan ve Yahudi
tercmanlarn oluflturduu bu ilk dnemdeki evirilerin says olduka snrldr.
Abbas Devleti dneminde eviri faaliyeti daha sistematik bir dzeye ulaflmfltr. Halife Memn (813-833) dneminde Badatta, bir bilimler akademisi (BeytlHikme) kurulmufl ve tercme faaliyetinin geliflmesi ile birlikte pek ok nemli tercman ortaya kmfltr. Cundiflapurlu, Hristiyan bir hekim olan Huneyn b. shak
bunlarn en nde gelenlerinden biri olup zellikle, Hipokrattan yapt eviriler,
Arap tp dnyasnn geliflmesinde byk rol oynamfltr.
Halifelerin destekledii bilimsel alflmalar sayesinde tp baflta olmak zere matematik, astronomi, fizik ve dier alanlarda ok nemli bilim adamlar yetiflmifltir.
Bunlar arasnda en nemlileri, Rz (865-925) ve Avrupallarn Avicenna olarak
isimlendirdikleri bn Sn (980-1037)dr. Rznin tptaki nc alflmalarnn yannda, bn Snnn gerek tp gerek felsefe alanndaki alflmalar, slm dnyasnn
yan sra Avrupada da derin etkiler brakmfltr. Benzer flekilde, Ortaa slm dnyasnn en zgn bilim adamlarndan Brn de astronomi, matematik, fizik gibi
alanlarda nemli alflmalara imza atmfltr. Mslmanlar, zellikle matematik alannda dnya uygarlna ok nemli katklar yapmfllardr. Sfr, Mslmanlar tarafndan kullanlmfl ve Arap rakamlar diye bilinen sistem matematie kazandrlmfltr. zellikle, nl matematiki Harizm nemli alflmalar yapmfltr. Cebir, geometri ve trigonemetri gelifltirilerek bilimin hizmetine sunulmufltur.
Halife Memn dneminde astronomide de nemli alflmalar yaplmfl Badatta bir gzlemevi kurulmufltur. Halifenin ilk emirlerinden birisi, gnefl ylnn
uzunluunun tam olarak hesaplanmas olmufltur. Abbas dnemi, astronomi alflmalar asndan parlak bir devir olmufl ve Ortaalarn en nl astronomlarndan
Eb Mfler olduka nemli alflmalar yapmfltr. Abbas halifeliinin hmiliinde
gereklefltirilen astronomi alflmalar, bat dnyasn da derinden etkilemifltir.
Abbas halifesi Memn dneminde, bilimlerdeki geliflmelere paralel olarak eski Yunan mirasnn etkisi ile felsefe alannda da yeni alflmalar yaplmfltr. Bu dnemde, Aristonun eserlerinin evrilmesi ile birlikte zengin bir felsefe geleneinin
oluflmas iin gerekli admlar atlmaya bafllamfl ve bylece yalnzca slm dnyasn deil Hristiyan dnyay da etkileyecek ok nemli filozoflar ortaya kmfltr.
Araplarn filozofu olarak kabul edilen ve Eflatun ile Aristonun dflncelerini bir
sentez haline getirmeye alflan Kind (. 850), en nemli filozoflardan biridir.
Benzer flekilde, Aristodan sonra felsefenin ikinci babas olarak nitelenen Frb
(.950) ve Gazl (. 1111) de slm tarihinin en nemli filozoflar arasndadr.
Bu dnemin dier iki nemli ismi ise bn Sn ve bn Rfld (.1198) olarak sralanabilir. zellikle, Avrupallarn, Averroes olarak adlandrdklar bn Rfld, bat
felsefesinin geliflmesine ok nemli katk yapmfltr. Hristiyan dnyasnn, eski
Yunan filozoflarn ve metinlerini, Mslman filozoflar sayesinde yeniden tand sylenebilir.
275
276
Uygarlk Tarihi
Sanat
bn Mukla: slm hat

sanatnn kurucusu olarak
kabul grmektedir. Hat
sanatnn piri olarak
nitelendirilmifltir. Ticaret ve
idare, kltr ve bilim, zel
yazflma alanlarnda gnlk
kullanma dnk daha
yuvarlak bir yaz biimi
bafltan beri vard. bn
Muklann 10. yzyl
bafllarnda Badatta
kurallara balad alt
stilin sz konusu yuvarlak
yazdan tretildii
sanlmaktadr. Gnmze
kadar gelifltirilen bu yaz
stilleri Nesih, Muhakkak,
Reyhan, Tevk, Rik ve
Slstr.
Resim 10.1
Emev Cmii, fiam
Ortaa slm dnyasnda sanat alannda da nemli alflmalar yaplmfl, slm sanat ksa zamanda btn Akdeniz evresine yaylmfltr. Fetihlerle birlikte deiflik
halklarn katks ile grkemli bir slm sanat ortaya kmfltr. Emev ve Abbas dnemlerinde pek ok sanat eseri meydana getirilmifl, zellikle Abbas hilfeti boyunca Badat, Ortaan en byk sanat merkezlerinden biri haline gelmifltir.
Abbas halifeleri Mehd, Hd ve Hrn Refld dneminde, mzik alannda parlak eserler verilmifltir. Abbas halifelerinin mzik alflmalarn yakndan izledikleri
ve destekledikleri grlr. zellikle, Hrn Refldin mzikle yakndan ilgilendii
bilinmektedir. Abbas halifelii dneminde Badatn yan sra Samarra, Basra ve
Kfe flehirleri de nemli sanat merkezlerine dnflmfltr. Bu merkezlerde cam ve
seramik sanatlar asndan nemli eserler verilmifltir. Ayrca Kfe, kitap ciltleme ve
ssleme sanatnda da ne kmfltr. Nihayet, slm dnyasnn en nemli sanat
dallar arasnda yer alan hat sanatnda da olduka nemli hattatlar yetiflmifltir. Bunlar arasnda hi flphe yok ki en meflhur olan, bn Mukla (. 939) dr.
Mimar
Suriyeden spanyaya kadar uzanan genifl corafyada Emevler ve Abbasler dneminde eflsiz eserler braklmfltr. Erken dnem slm mimarsini oluflturan iki temel
yap birimi, cmi ve saraydr. zellikle, Emevler ve Abbasler dneminde infla edilen cmi ve saraylar, mimar adan olduka nemli eserlerdir. slm mimarisinin
flekillenmesinde, Arap etkisinin yan sra Msr, ran hatta fethedilen dier blgelerdeki mimarlk mirasnn byk katks olmufltur.
Hz. Peygamberin Medinede yaptrd ilk cmiinin ardndan Amr b. As, 642 ylnda Fustatta bir cmi yaptrmfltr. Pek az deifliklie urayarak gnmze kadar
gelmeyi baflarabilen fiamdaki Emev Cmii (706-714), mozaik sanatnn zengin rneklerini barndrmaktadr.
277
Emev halifesi Velid tarafndan yaptrld dflnlen Kudsteki Mescidl-Aksa, slm mimarsinin en nemli eserleri arasnda yer alr. Bir depremde ykldktan sonra Abbas halifesi Mansr dneminde yeniden infla edilmifltir. Hallarn kiliseye evirmek iin yapt deifliklikler, 1187 ylnda Selhaddin Eyyb tarafndan dzeltilmifltir. Kudsteki bir dier nemli mimarlk eseri ise mer Cmii olarak da anlan ve Abdlmelik tarafndan Hicretin 72. ylnda yaptrlan KubbetsSahradr. Yine, Kayravan Cmii (670-726) ve fiamdaki Byk Camii de Emev
dneminin nemli eserleri arasnda yer alr.
Resim 10.2
Kubbets-Sahra,
Kuds
Emev dneminde, cmilerin yan sra pek ok saray da yaptrlmfltr. Bunun ilk
rnei, Amman yaknlarnda, Halife I. Velid tarafndan infla ettirildii sanlan Kusayr- Amra Saraydr. Benzer flekilde, Halife Hiflm b. Abdl-Melik tarafndan 728
ylnda fiam yaknlarnda yaptrlan Kasrl-Hayril-Garb de bir baflka nemli
Emev eseridir. Yine, fiamn gneyinde infla edilen Mflatta Saray (734-744) da
Emev dneminin grkemli yaplar arasndadr. Emevlerin, spanyadaki kolu
olan Endls Emev Devletinin brakt birok eser de mimar adan olduka
nemlidir. Kurtubada yaptrlan Byk Cmii (961-966) bunlardan biridir. Grnata (Granada)da yaptrlan ve bugn hl ayakta duran, Elhamra Saray da Endls Emevlerinin dnya mimarsine hediye ettii en nemli eserlerdendir.
278
Uygarlk Tarihi
Resim 10.3
Elhamra Saray,
Grnata/spanya
Emev hilfetini takip eden Abbas Halifelii dneminde de pek ok nemli cmi ve saray infla edilmifltir. Abbasler devrinde, slm mimarsinin daha ince bir
zevke ulaflt sylenebilir. Emevlerin, fiam merkez alarak gelifltirdikleri mimarnin Akdeniz etkileri taflmasna benzer flekilde, Badat merkezli Abbas mimarsi
de ran ve Mezopotamya izleri taflr. Abbasler dneminde infla ettirilen en nemli
cmiler arasnda Samarradaki Byk Cmii (848-852) ve Ebu Dulef Cmii (861862) ile Kahiredeki Tolunolu Cmii (876-879) gsterilebilir. zellikle, Samarradaki yaplarda zengin ini rneklerine de rastlanr. randa, Hazar Denizi kysndaki Damgan flehrinde yaptrlan Tr Hne Cmii (tahmini olarak 750-786.) de
Abbas dneminin nemli eserleri arasnda yer almaktadr.
Cmilerin yan sra Abbas dneminde de nemli saraylar yaptrlmfltr. Bu yaplar arasnda Ukhaydir ve Cevsakul-Hakani Saraylar ne kmaktadr. Ukhaydir
Saray, Kerbel yaknlarnda Vdi-i Ubeyddedir. Yaklaflk olarak 778 ylnda Abbas halifesi Mansr tarafndan yaptrlmfltr. Cevsakul-Hakan Saray ise Badat yaknlarnda 836 ylnda Halife Mutasm tarafndan yaptrlmfltr.
Cmi ve saraylarn yan sra, Abbas asker mimarsi de olduka geliflmifltir. Ribat ad verilen korunakl yaplar bu tarzn en nemli rnekleridir. Bu yaplarn inflasna ilk defa VIII. yzylda bafllanmfltr. zellikle, Abbas Devletinin kara ve deniz snrlarndaki nemli noktalarda infla edilmifltir.
Emev ve Abbas dnemlerindeki mimar eserlerin yannda, Msrda 250 yldan
fazla egemenlik kuran Fatmler de slm mimarsine nemli katklarda bulunmufllardr. Kahiredeki Mehdiye (916), El-Ezher (970-972), El-Hkim (990-1003), El-Cyfl (1085) El-Akmer (1125) ve Talayi (1160) Camiileri, Fatmler dneminde yaptrlmfltr.
279
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Arabistan Yarmadasnn yaflam koflullarn ve

slmiyet ncesi dinlerini aklaynz.
Arabistan, 4.-6. yzyllar arasnda yoksulluk ve
bedevleflme a olarak tabir edilen bir tr karanlk aa gmlmfltr. Sz konusu dnem,
Cahiliye olarak isimlendirilir. Arabistanda Putperestliin yan sra Hanf dini denilen brahim milletinin dini de iz brakmfl gibiydi.
slmiyetin ortaya kfln genel hatlaryla aklaynz.
Hz. Muhammede Peygamberlik ars krknc
yaflna doru, Ramazan aynda bir gece, Hira danda gelmifl ve slmiyet ilk olarak Peygamberin ailesinde yaylmaya bafllamfl, Hz. Haticeden
sonra azd ettii klesi Zeyd ve yeeni Ali de
Mslman olmufltur.
Hz. Muhammedin slmiyeti yaymak iin yapt savafllarn genel hatlarn aklaynz.
Bedir Savafl (624)
Hicretin ikinci ylnda Mekkelilerle Mslmanlar
arasnda meydana gelmifltir. Bedirde karfllaflan
kuvvetlerin arpflmas, Mslmanlarn galibiyetiyle sonulanmfltr.
Uhud Savafl (625)
Savafl, Medine yaknlarndaki Uhud Da eteklerinde yaplmfltr. Mslmanlar baflta baflarlar elde etmifllerse de ksa sre ierisinde savafl aleyhlerine dnmfltr. Hz. Hamza ve birok Mslman savaflta flehit dflmfltr.
Hendek Savafl (627)
Mslmanlar, Kureyfllilerle nc defa Hendek
savaflnda karfllaflmfl; kazlan hendekler, Kureyfli flaflknla uratmfl ve tkenen erzak da
dalmalarna neden olmufltur.
N
A M A
N
A M A
Hudeybiye Anlaflmas sonras slmiyetin yeni

geliflme dnemine nasl girdiini aklaynz.
Hudeybiye Anlaflmasndan sonra Kaynuka, Nadr ve Ben Kureyza Yahudileri ile ilgili sorun ksa srede halledilmifl ve 628 ylnda Hayberin
fethiyle, Yahudi sorunu zme kavuflturulmufltur. Hayberin fethinden sonra 629 yl Aralk aynda, Medineden yola kan ordu, kan dkmeden
Mekkeyi ele geirmifltir. 632 ylnda Hz. Peygamberin Hac ibadetini yerine getirecei ilan olunmufl ve Veda Haccnda kendisine kalabalk bir
heyet efllik etmifltir.
Drt Halife dnemini aklaynz.
Hz. Ebbekir Dnemi (632-634)
Hz. Ebbekir, ilk olarak Ridde hareketlerini nlemeye alflmfl ve 633 ylndaki Arkaba (veya
Akrab) savafl ile Yemame blgesi, hkimiyet
altna alnmfltr. Bu savafl, slm fetih hareketlerinin de bafllangc anlamna gelir. lk halife dneminde, Vahiy ktiplerinden Zeyd b. Sbit baflkanlnda bir heyet kurulmufl ve bu heyet
Kuran kitap haline getirmifltir.
Hz. mer Dnemi (634-644)
Hz. mer dnemi fetih hareketlerinin hz kazand dnem olup Arap ordular ksa zamanda Suriyeyi fethetmifller ardndan Filistin, Msr ve tm
Kuzey Afrikaya seferler bafllatmfllardr. Kudsn alnmasyla Msrn fethi iin gerekli zemin de hazrlanmfltr. Ayrca, Irak ele geirilmifl;
Kdisiye (635) ve 642 ylndaki Nihavend Savafllar ile ran ordusu tam bir yenilgiye uratlmfltr. Hz. mer dneminin sonuna yaklaflldnda, slm Devletinin snrlar, batda Msr,
Anadolunun gney kesimleri, Azerbaycan, Kafkasya ve ran dahil Ceyhun nehrine kadar uzanmfltr.
Hz. Osman Dnemi (644-656)
Hz. Osman devrinde Taberistan fethedilmifl,
Azerbaycandaki isyanlar bastrlmfltr. Anadolunun baz kasabalar, Kbrs ve Rodos ile Kuzey
Afrikada pek ok blge de fethedilmifltir. Ayrca,
Hz. Ebbekir dneminde mushaf haline getirilen
nshadan istinsah (kopya) yaplmfltr.
Hz. Ali Dnemi (656-661)
Talha ve Zbeyr, eski halife Osmann katillerinin bulunmasn isteyerek Hz. Alinin halifeliine
280
Uygarlk Tarihi
muhalefete bafllamfl ve Hz. Ali de Medinede

kendisine sunulan destein azaldna inanarak
Kfeye ynelmifl ve flehrin desteini kazanarak
Basra zerine yrmfl ve halifelii btn Irak
halk tarafndan tannarak Kfe baflkent haline
getirilmifltir.
Iraktaki asayiflin salanmasndan sonra Hz. Ali,
ordusuyla birlikte Suriyedeki esas rakibi Muaviye bin Ebu Sfyana ynelmifl ve iki ordu, 657
ylnda, Sffn yaknlarnda karfllaflmfltr. lk arpflmalarn ardndan malup duruma dflen Suriyeliler, Kuran sayfalarn mzraklarnn ucuna takarak meselenin zm iin Kurann hkmlerine baflvurulmasn istemifllerdir. ki taraftan
seilecek hakemlerin meseleye bir zm bulmasna karar verilmifltir. Bu olay, slm Tarihinde, Hakem Olay olarak bilinir. Hakemler,
Hz. Ali ve Muaviyenin halife olmaktan azledilerek, halkn oylaryla yeni bir halife seilmesini
kararlafltrmfllardr. Fakat durum deiflmifl, Muaviyenin hakemi Amr b. As, Hz. Alinin hakemi
Eb Musa el-Eflarnin karar uyarnca azledilen
halifenin yerine kendi adayn tayin ettiini ifade
etmifltir. Bu olayn ardndan Hz. Ali, Suriye zerine bir sefer daha yapmaya karar vermifltir. Sefer hazrlklar devam ederken Ocak 661de, bn
Mlcem isimli bir Hric tarafndan Kfe camiinde namaz srasnda ldrlmfltr.
N
A M A
Emevler dnemini aklaynz.

Drt halife dneminden sonra Muaviye b. Eb
Sfyan, Emev Devletini kurmufltur. Muaviyeden
sonra halifelik, babadan oula geen bir kurum
olarak devam etmifl ve Emev hanedan kurulmufltur. Emevlerin yrtmfl olduu siyaset sebebiyle 680 ylnda, Hz. Hseyin ve taraftarlar,
fiam ynetimine son vermek amacyla harekete
gemifl ancak, Hz. Hseyin ve ailesinden birok
kifli Emevler tarafndan Kerbelda katledilmifltir. Emevler dneminde, Kuzey Afrika, Anadolu
ve Trkistan ynnde nemli fetihler yaplmfl,
spanyann byk bir ksm fethedilmifl ve ayrca stanbul zerine bir ordu gnderilerek flehir
kuflatlmfl ancak baflar elde edilememifltir. Son
Emev halifesi Mervn dneminde tam bir kfl
yaflanmfltr.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Endls Emev Devletini genel hatlaryla aklaynz.

Endlsn fethinden sonra Mslmanlar, spanyada kalmfl, zellikle Kuzey Afrikadan gelen
g dalgalar birok Arap ve Berbernin buraya
yerleflmesini beraberinde getirmifltir. Emev hanedanna mensup Abdurrahman b. Muaviye, 756
ylnda Kurtubay ele geirerek 1031 tarihine kadar ayakta kalacak olan bamsz Endls Emev
Devletini kurmufltur. XI. yzylda, Endls Emev Devleti yerel gler arasndaki iktidar mcadelesi sebebiyle paralanmaya bafllamfl ve Kurtuballarn hilfeti btnyle ortadan kaldrmalar, Endls Emev Devletinin varlna da son
vermifltir.
Abbasler dnemini aklaynz.
ranl bir kle olan Eb Mslim, Horasann her
tarafnda Abbaslerin faaliyetlerini ve bunlarn
Peygamber ailesine olan yaknln belirterek
Emevlerin zulmn vurgulamfl, halk ayaklanmak iin cesaretlendirmifltir. Eb Mslimin propagandas, ksa srede etkisini gstermifltir. Hareketin lideri Ebl Abbas (749-754) halife ilan
edilmifltir. Hrn Refldin, yaklaflk 23 yl sren
halifelii, Abbas Devletinin en parlak dnemi
olarak grlmekle birlikte kfln ilk izlerine
de bu devirde rastlanmfltr. Abbas Devletinin
en gl dnemi, kurulufltan itibaren 120 yl kadar srmfl, ardndan toprak kayplar bafllamfltr. Abbas Devleti, 1258 ylnda Mool hkmdar Hlg tarafndan yklmfltr.
slm kltr ve uygarln aklaynz.
Dil ve Edebiyat
slmiyetin yaylmas ile birlikte Arapa, ortak
bir iletiflim arac haline gelmifl ve ksa sre iinde zellikle fliir alannda, nemli alflmalar yaplmfltr. Ayrca, Hz.Peygamberin hayatnn incelenmesiyle bafllayan alflmalar sayesinde, cidd bir tarih birikimi meydana gelmifltir.
Bilim ve Felsefe
slm dnyasndaki bilim ve felsefenin gelifliminde, eski Yunancadan yaplan eviriler nemli olmufl ve Emev dnemindeki ilk alflmalarn ardndan Abbas Hilfeti devrinde de astronomi, fizik, matematik ve dier konularda nemli saylarda eviriler yaplmfltr. Tp baflta olmak zere
matematik, astronomi, fizik ve dier alanlarda,
Rz, bn Sn, Brn, Harizm ve Eb Mfler gibi nemli isimler yetiflmifltir.

Aristonun eserlerinin Arapaya evrilmesi ile slm dnyasnda zengin bir felsefe gelenei oluflmufl ve Kind, Frb, Gazl, ve bn Rfld gibi
byk filozoflar ortaya kmfltr.
Sanat
Abbas halifeleri Mehd, Hd ve Hrn Refld dneminde, bilhassa mzik alannda parlak alflmalar yaplmfltr. Yine Samarrada cam ve seramik, Kfede kitap ciltleme ve ssleme sanatlar
geliflmifltir. Ayrca, bn Mukla gibi meflhur hattatlar da yetiflmifltir.
Mimar
fiamda yaptrlan Emev Camii, Kudsteki Mescidl-Aksa ve Kubbets-Sahra ile yine fiamdaki Byk Cmii Emev dneminin nemli eserlerindendir. Ayrca, Kusayr- Amra, Kasrl-Hayril-Garb, Mflatta gibi pek ok saray da infla
edilmifltir. Endls Emev Devleti dneminde
yaptrlan Kurtubadaki Byk Cmii ve Grnata
(Granada)da bulunan Elhamra Saray da eflsiz
mimar rnekleridir.
Abbasler devrinde, slm mimarisinin daha ince
bir zevke ulaflt sylenebilir. Samarradaki Byk Cmii ile Eb Dulef Cmii rnek olarak gsterilebilir. Damgan flehrinde yaptrlan Tr Hne Cmii de Abbas dneminin nemli eserleri
arasnda yer alr. Cmilerin yan sra Ukhaydir ve
Cevskul-Hakani gibi nemli saraylar da yaptrlmfltr. Ayrca, Ribat ad verilen asker yaplar
da infla edilmifltir.
Msrda 250 yldan fazla egemenlik sren Fatmler de slm mimarisine, Kahiredeki Mehdiye,
El-Ezher, El-Hkim gibi cmileri miras brakmfllardr.
281
282
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Hz. Peygamberin Mekkeden Medineye g - Hicret - hangi tarihte gerekleflmifltir?
a. 632
b. 622
c. 621
d. 624
e. 627
6. Hakem Olayndan memnun olmayanlarn oluflturduu gruba ne ad verilir?

a. fiia
b. Emevler
c. Ensr
d. Hricler
e. Muhacirn
2. Hudeybiye Anlaflmasnn Mslmanlar asndan en

nemli sonucu hangisidir?
a. slm dini geliflmifltir.
b. Mekkelilerle eflitlik salanmfltr.
c. Medinenin hakimiyeti ne kmfltr.
d. Hz. Peygamberin dfla dnk faaliyetleri artmfltr.
e. Medineye g eden Mslmanlar Hac seferine
kma izni elde etmifllerdir.
7. Hangi halifenin iflbaflna gemesiyle Emevlerin Sfyaniye kolu son bulmufl ve Mervnler iktidar shibi olmufltur?
a. Mervn b. Hakem
b. Yezid b. Muaviye
c. II. Muaviye b. Yezid
d. Abdlmelik b. Mervn
e. Velid b. Abdlmelik
3. Hz. Peygamberin asker seferlerinden sonuncusu

hangisidir?
a. Uhud Savafl
b. Bedir Savafl
c. Tebk Savafl
d. Hayber Savafl
e. Hendek Savafl
8. Endls Emev Devletinin kurucusu kimdir?

a. II. Muaviye
b. Abdurrahman b. Muaviye
c. Hiflm b. Abdurrahman
d. Hakem b. Hiflm
e. II. Abdurrahman
4. Kuran hangi dnemde Mushaf haline getirilmifltir?

a. Hz. Peygamber
b. Hz. Ebbekir
c. Hz. mer
d. Hz. Osman
e. Hz. Ali
9. Hrn Reflid dneminde devletin geliflmesine katkda bulunan aile hangisidir?

a. Bveyhler
b. Karmatler
c. fiiiler
d. Hricler
e. Bermekler
5. Kuds hangi halife dneminde fethedilmifltir?

a. Hz. Ali
b. Hz. Osman
c. Hz. Ebbekir
d. Hz. mer
e. Muaviye
10.Kubbets-Sahra nerededir?
a. Medine
b. Mekke
c. fiam
d. Kuds
e. Samarra
283
Okuma Paras
Devlet ancak devleti idare edecek insanlar sayesinde

flevketli ve kudretli olur. Devleti idare edecek ve koruyacak olan memur ve askerler ancak mal ve para sayesinde yaflayabilirler. Para ve mal ancak yurdun bayndrl sayesinde elde edilir. Yurt ancak adaleti hkim
klmakla bayndr olur. Adalet Tanrnn yaratklar arasnda kurulmufl bir ldr. Onu Tanr kurmufltur. Tanr bu lnn baflna bir idareci dikmifltir ki, o da hkmdardr. Ey hkmdar! Sen tarla ve iftliklere el uzatarak bu mlkleri sahiplerinin ellerinden aldn. Halbuki
onlar bu iftlik ve tarlalar imar ediyor, hara ve vergiler dyorlar, onlardan para alnyordu. Sen bu tarla ve
iftlikleri arpalk olarak maiyetinde olanlara, hademelerine ve havassna verdin; bunlar bu mlklere bakmadlar, bayndrlanmas iin alflmadlar, bunun sonucunu
dflnmediler. Senin yakn adamlarndan olduklar iin
hara ve vergilerini demediler. Eskiden hara ve vergi
deyenlere zulm ve cebrettiler, bunlar da zulme dayanamadan yaflayabilecekleri dier lkelere gettiler,
oralara yerlefltiler. flte bundan dolay tarlalar ve iftlikler haraboldu, bunun bir sonucu olarak haratan elde
edilen mal ve para azald, asker ve tebaa mahvoldu.
Komflu hkmdarlar devletin yaflayabilmesi iin gereken vastalarn arkas kesilmifl olduunu bildiklerinden,
Fars lkesine gz diktiler, diye cevap verdi. Hkmdar
din baflkannn bu irflat ve nasihatlerini iflittikten sonra,
devlet ifllerine bizzat kendisi bakmaa bafllad. Tarla ve
iftlikleri yakn adamlarnn ellerinden alarak eski sahiplerine iade etti. Bunlar da eskisi gibi hara ve vergileri demeye ve yurdu imara baflladlar. Zayf olanlar
kuvvetlendi. Fars yurdu imar edildi, yurtta bolluk ve refah bafllad. Haralar toplayanlarn eline ok para geti. Ordu ve asker kuvvetlendi. Dflmanlarn agzll ve mitleri kesildi. Snrlar asker ve silahla doldu.
Hkmdar devlet ifllerine bizzat kendisi bakt. Hkmdarn hkm srd gnler mesut ve kutlu gnler oldu. Devleti dzenlendi. Sen zulmn bayndrlklar yktn ve yklmann devlete zarar verdiini, devletin dzenini bozduunu bu hikyeden anlarsn.
1. b
bni Haldun, Mukaddime, c.II, s. 78-79.
2. e
3. c
4. b
5. d
6. d
7. a
8. b
9. e
10. d
Yantnz yanlfl ise Hicret konusunu tekrar

okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Hudeybiye Anlaflmas konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise slmiyetin Yeni Geliflme
Dnemi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Hz. Ebbekirin Halifelii
Yantnz yanlfl ise Hz. mer Dnemi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Hz. Ali Dnemi konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Emevler Dnemi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Endls Emev Devleti konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Abbasler Dnemi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Mimar konusunu tekrar
okuyunuz.

Sra Sizde 1
Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye g, Hicret
olarak adlandrlmfltr. Hz. Muhammed, Medinede Peygamberi olduu dini uygulamaya koyulmufltur. Hz. Peygamber, Medinede gelecein byk slm devletinin
ekirdeini oluflturacak ok salam temeller de atmfltr.
Sra Sizde 2
Hendek Savaflnda, uygulanan metod, Selman- Farisnin fikriydi. Bu durum, Mslmanlarn baflarsn getirmifl ve hendekler, Kureyfli byk flaflknla uratmfl, tkenen erzak da dalmalarna sebep olmufltur.
Sra Sizde 3
1. Baflnda Muaviyenin bulunduu, ldrlen halife
Hz. Osmann da mensup olduu Emevler,
2. Talha ve Zbeyrin iinde bulunduu ve daha sonra
Hz. Ayflenin etrafnda toplanacak olan Medine Grubu,
3. Allahn emri ve Peygamberin snneti zerine yaflamay seen dindar grup,
4. Hz. Ali ve onu destekleyenler.
284
Uygarlk Tarihi
Sra Sizde 4
Muaviye dneminde (661-680) fetih hareketleri ynde devam etmifl olup, birincisini Trkistan ynndeki
hareketler; ikincisini Anadolu ve stanbul zerine yaplan seferler ve son olarak da Kuzey Afrika ynne yaplan hareketler oluflturur.
Sra Sizde 5
Halifenin Badat semesindeki neden, Kfenin Hz.
Ali taraftarlarnn, fiamn da Emevlerin merkezi olmasndan kaynaklanmfltr. Ayrca, flehrin Dicle ve Frat
birbirine balayan bir kanaln yaknnda olmas ve stratejik nemi de etkili olmufltur.
Sra Sizde 6
Fethedilen yeni topraklarda konuflulan yerel dillerin de
katks ile Arapa, zengin bir medeniyet dili haline gelmifltir.
Aktan, Ali (2010). slam Tarihi: Bafllangcndan Emevlerin Sonuna Kadar. Nobel Yayn Datm, Ankara
Algl, Hseyin (1997), slam Tarihi, c.I-III, Gonca Yaynevi, stanbul.
Bayraktar, Mehmet (1985). slamda Bilim ve Teknoloji Tarihi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara
Brockelmann, Carl (1992). slam Uluslar ve Devletleri Tarihi, (ev. Neflet aatay). Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara.
Corbin, Henry (1986). slm Felsefesi Tarihi: Bafllangtan bn Rfldn lmne Kadar (1198), (ev.
Hseyin Hatemi), letiflim Yaynlar, stanbul.
Crone, Patricia, (2007). Ortaa slam Dnyasnda Siyasi Dflnce, (ev. Hakan Kni), Kap Yaynlar,
stanbul.
aatay, Neflet, (1997). Sorularla slm Dini ve slm
Tarihi, Gndoan Yaynlar, Ankara.
Hamidullah, Muhammed (2003), slam Peygamberi:
Hayat ve Faaliyeti, 2 cilt, (ev. Salih Tu),
stanbul, rfan Yaynclk.
Hitti, Philip K. (1980). Siyasi ve Kltrel slam Tarihi, c. I-II (ev. Salih Tu), Boazii Yaynlar, stanbul.
Hobson, John M. (2006). Bat Medeniyetinin Doulu
Kkenleri, (ev. Esra Ermert), Yap Kredi Yaynlar, stanbul.
bn Haldun. (1991). Mukaddime, cilt 2, (ev. Zakir
Kadiri Ugan), stanbul, MEB Yaynlar.
Kitap, Zekeriya (1986). Yeni slm Tarihi ve Trkistan, Ota Yaynevi, stanbul.
Kksal, M.A. (1981). slam Tarihi: Hz.. Muhammed
(A.S.) ve slamiyet: Medine Devri, fiamil Yaynevi,
stanbul.
Lapidus, Ira M. (2010). slm Toplumlar Tarihi: Hz.
Muhammedden 19. Yzyla, cilt 1, (ev. Yasin
Aktay) letiflim Yaynlar, stanbul.
Lewis, Bernard (1996). Ortadou, (ev. Mehmet Harmanc), Sabah Kitaplar, stanbul.
Lewis, Bernard (2000). Tarihte Araplar, (ev. Hakk
Dursun Yldz), Anka Yaynlar, stanbul.
Mez, Adam (2000). Onuncu Yzylda slm Medeniyeti: slmn Rnesans, (ev. Salih fiaban) nsan
Yaynlar, stanbul.
Savafl, Hamdi (1993). slam Tarihi I (Hazreti Muhammed ve Drt Halife Devri), Erciyes niversitesi Yayn, Kayseri.
Turani, Adnan (1997). Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul.
Watt, W. Montgomery. (1982). The Influence of Islam
on Medieval Europe, Edinburgh University Press,
Edinburgh.
Watt, W. Montgomery. (2001). slamda Siyasal Dflncenin Oluflumu, (ev. U.M. Klavuz), Birey Yaynlar, stanbul.
Yetkin, Suut Kemal. (1954) .slam Sanat Tarihi, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Trk ve slm Sanatlar Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara.
11
UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N

Yeniada Bat Avrupada yaflanan ekonomik ve sosyal deiflimler ve bu deiflimlere yol aan temel nedenler nelerdir,
Yeniada Bat Avrupada yaflanan dflnsel deiflim ve yeni dflnsel yapy flekillendiren geliflmeler nelerdir,
Hmanizm ve hmanizm akmnn zellikleri nelerdir,
Rnesans ve Reform nedir, bu dneme damgasn vuran dflnrler kimlerdir,
Modern Avrupann douflunda Osmanl Devletinin rol nedir,
Osmanl kltr Avrupay nasl etkilemifltir,
Dini hoflgr konusuna Osmanl ve Avrupa Devletlerinin bakfl alar nasld?
Anahtar Kavramlar
Burjuvazi
Kapitalizm
Rnesans
Reform
Hmanizm
Osmanl
Avrupa
Etkileflim
indekiler
Uygarlk Tarihi
Yeniada Avrupa
ve Osmanl (15-17.
Yzyl)
YENADA BATI AVRUPADA

YAfiANAN EKONOMK VE SOSYAL
DEfiM
YENADA BATI AVRUPADA
YAfiANAN DfiNSEL DEfiM
SYASAL DEfiM: MUTLAK
MONARfiY SAVUNAN
DfiNRLER
HMANZM
RNESANS VE REFORM
OSMANLI VE AVRUPA EL:
LETfiM VE ETKLEfiM
DOU-BATI ARASINDA BR
KPR OLARAK OSMANLI
KLTREL ETKLEfiM
Yeniada Avrupa ve
Osmanl (15-17. Yzyl)
YENADA BATI AVRUPADA YAfiANAN
EKONOMK VE SOSYAL DEfiM
N
A M A
Yeniada Bat Avrupada yaflanan ekonomik ve sosyal deiflimleri ve bu deiflimlere yol aan temel nedenleri reneceksiniz.
Deiflime Direnifl: Ama Dzenin Devamll

Ortaada retim maliknelerde o maliknenin ihtiyac kadar yaplyordu. Dolaysyla Ortaada kendi iine kapal ve tketime ynelik bir retim vard.
Feodal toplum yaps iinde ayrcalkl snflar oluflturan aristokratlar ve
ruhbanlar, feodal retim biiminin devamndan yanaydlar. Ayrcalkl ve avantajl konumlarn srdrmeleri buna balyd. Ancak sistem iinde zamanla saylar artan ve beslenemeyecek duruma gelen tarmsal kkenli bir kitle oluflmaya bafllad. Uzun yllardr durumlarnda bir iyileflme gzlenemeyen serfler genel bir hoflnutsuzluk iindeydiler. Hibir maddi varl olmayan toplumun bu
alt tabakas, zaman iinde dzeni tehdit eden unsurlar olarak grld. Ama
dzenin devamlln salamak olduundan bu kitlenin Avrupa dflna karlmasna karar verildi ve Hal Seferleri rgtlendi (1095). Bu seferler, dzen iin
tehlikeli grlen iflsiz gsz, hibir maddi varl olmayan bu kitlenin tamamen Avrupa dflna atlmasn salamak iin 200 yl srd. Grnflte, dinsel
nedenlerle bafllatlan Hal Seferlerinin altnda yatan gerek, budur! Dzenin
devam iin yok edilmeleri gereken bu insanlar yksek dinsel ideallerle ve
br dnya cennetiyle mjdelenerek, Mslmanlar zerine gnderildi. Ayrca
bu seferler srasnda elde edilebilecekleri kazanmlar, ruhban snfnn amacna
hizmet edecek ve saygnlnn artmasn salayacakt. Nitekim yle de oldu.
Kuds alnd, Urfada, Antakyada, Suriyede Hal kontluklar kuruldu. Btn
bunlar papaln ykseliflini salad. Ancak hesaba katlmayan bir fleyler vard.
Bylece uzun vadede dzeni deifltirecek geliflmelerin temeli, yine Hal Seferleri ile atlmfl oldu.
retimin Deiflimi ve Burjuvazinin Ykselifli

Karayolunu gvenli grmeyen Hallarn, daha sonra seferlerini deniz yoluyla
yapmay tercih etmeleri, ayn zamanda ticaretin geliflmesini de salad. nce Hallar, arkadan haclar taflyan flvalyeler, gemicilik ve ticaretle uraflr hle geldi-
288
Uygarlk Tarihi
Burjuvazi: Yenia Bat

Avrupasnn snfsal yaps
iinde ykselen snf
oluflturan, zenginlii ticarete
dayal olan, ekonomik
yapda stnl ele
geiren ve sonrasnda
siyasal yapda hak arayfllar
iine giren, dneme
damgasn vuran bir snf.
ler. Akdenize kys olan ticaretin tohumunu attlar. Sonu olarak Hal Seferleri
denizaflr, ktalar aras ticareti bafllatmfl oldu.
Ticaret sayesinde zenginleflen, kentlerde oturan, bu yzden kendisine kent soylu
anlamna gelen burjuvazi denilen tccar snf 15.yzyldan itibaren ykselifle geti.
Ticaretle uraflarak zenginleflen burjuvazi, ekonomik yapda arln hissettirdi. Aristokratlarn zenginlii topraa dayalyd ve topraklarn bir snr vard. Oysa burjuvazinin zenginlii ticaretten kaynaklanyordu ve ticaretin, stelik denizaflr ticaretin snr
yoktu. Dolaysyla ticaretten elde edilen servet, aristokratlarn topraktan elde ettii serveti ksa srede geecekti. Deiflim kanlmazd.
Deiflen Aristokrasi
Ortaan kan soyluluuna dayal ayrcalkl snf aristokratlar, bu deiflime ayak uydurma abas iine girdiler. Bir ksm topraklarn giriflimcilere kiralamaya baflladlar.
Bir ksm da topraklarndaki serfleri, zgrlklerini de bafllayarak topraklarndan karp, topraklarn ayr hline dnfltrerek koyun srleri beslemeye baflladlar. Bu
ifl iin birka oban yeterli olduundan, saylar gittike artan serfleri de beslemek zorunda kalmayacaklard. Bylece elde ettikleri yn satp, kendi ihtiyalarn karfllama
yoluna gittiler. Yn, dokuma sanayii iin nemli bir ham madde idi. Doulu sultanlar,
ynl kumafllara byk ilgi gsteriyorlard. Bir maln alm ve satm yerleri arasndaki
fiyat fark, bu iflle uraflanlarn yani tccarlarn daha da zenginleflmesini salad.
Dokuma ve Maden Sanayinin Geliflimi: fli Snfnn Ortaya

kfl
fli Snf:Yenia
Avrupasnda ekonomik ve
sosyal yapda meydana
gelen deiflimle birlikte
ortaya kan ve
imalathanelerde ifl blm
esasna gre alflan, cret
karfll emeklerini satarak
geinen yeni snfa verilen
isim. Bu snf oluflturanlar
serfler ve zanaatlard.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Dokuma sanayii ilk srada geliflen sanayi kollarndan biri oldu. Bu dnemde pek
ok imalathane rgtlendi. malathaneler sanayileflmeye gidiflte ilk adm oluflturdular. Bu imalathaneler, uzak pazarlara ynelik retim yapyorlard. zellikle dokumaclk byk geliflme gsterdi. Dokuma kumafllara olan talep artt. malathanelerde seri retim bafllad. Ksa srede ucuz ve standart mal retilmeye ve bunlarn ticareti yaplmaya baflland. Bu durum karflsnda kendi dkknnda kendi retim
aralaryla retim yapan zanaatlar, imalathanelerle rekabet edemediler ve ksa srede iflas ettiler. Sonu olarak dkknn kapatmak zorunda kalan zanaatlar, imalathanelerde emeklerini satarak alflmak zorunda kaldlar. Bylece imalathanelerde para ifli yapmaya bafllayan zanaatlar, emeklerinin karfllnda cret almaya
baflladlar. Bunun sonucunda zanaatlar iflileflti. fli snfn besleyen dier bir
kesim de serflerdi. Feodal beyler serfleri topraklarndan karp, deiflen yapya
ayak uydurma abas iine girdikleri zaman, iflsiz gsz kalan ve hibir maddi varl olmayan serfler de imalathanelere gidip alflmaya baflladlar. Bylece serfler de
iflileflti. malathanelerin ifl gcne ihtiyac vard. malathaneleri rgtleyen sermaye sahibi giriflimci snf, serf ve zanaatlar imalathanelere ekmeyi baflard. Bylece serfler ve zanaatlar iflileflerek ister istemez sistemin bir paras oldular.
Yeniada Bat
nasl bir deiflim yafland,ekonomik alanda yaflanan deiflimde
SIRA Avrupada
SZDE
Hal Seferlerinin nasl bir rol oldu?
D fi N Egeliflme
LM
Bu dnemde
gsteren bir dier sanayi kolu maden sanayiidir. Madenlerin
iflletilmesi sermayenin daha da artmasn salad. Maden sanayiinin geliflmesi ile ateflli silahlar kullanlmaya
baflland. Feodal beylerin son snaklar olan kaleleri top ve tS O R U
feklerle yerle bir edildi. Bylece feodal toplum yaps byk bir deiflime urad.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
289
11. nite - Yeniada Avrupa ve Osmanl (15-17. Yzyl)
Kapitalizm
Feodal ekonomik sistem zlmflt, ticaretle zenginleflen burjuvazi snfnn ykselifle gemesi, imalathanelerin rgtlenmesi ve iflilerin ortaya kmas ile yeni bir
ekonomik sisteme, kapitalizme geifl sreci bafllad. Kapitalizm feodal sistemin
iinden kmflt ama onun ztt bir retim biimine dayanyordu. Kendi kendine yeterli, kapal ekonomik yap, yerini dfla ak, ticarete ve sermaye birikimine dayal
bir sisteme brakt. Ana maln yani sermayenin esas olduu bu sistem retici kitlenin retim aralarndan ayrl esasna dayanyordu. Deiflen bu sistemin srekliliini salamak gerekiyordu. Bunun iin daha ok ham madde ve ifl gcne ihtiya
vard. Bu ihtiya siyasal birliini tamamlayan devletleri yeni arayfllara itti. Bylece
corafi keflifler bafllad. Keflfedilen yerlerden getirilen ham madde, ifl gc ve deerli madenler ile sistemin devamll saland. Byk smrge imparatorluklar
kuruldu. Her bir devlet, dierinden daha zengin ve gl olma peflindeydi. Bu da
devletler arasndaki rekabeti arttryordu. te yandan hibir devletin daha gl konuma gememesi iin de Yeniada dfl politikada denge siyaseti izlendi.
Bilimsel ve teknik alanda meydana gelen geliflmelerin gemilere uygulanmasyla, okyanus koflullarna uygun gemiler retildi. Ayn zamanda ateflli silahlarn bu
gemilerde kullanlmas, Avrupallara okyanuslar tesinde yaylma imkn verdi.
Byk corafya bulufllaryla beraber smrgecilik faaliyetleri de bafllamfl oldu.
Smrgelerden gelen ham madde ve ifl gc, sermaye sahibi giriflimci snf tarafndan zenginliklerini arttrmak iin kullanld. Giderek zenginleflen sermayeye
yani kapitale sahip bulunan bu snfa kapitalist snf , yeni oluflan bu dzene de
kapitalizm denildi.
Yeni corafyalarn keflfine neden gerek duyuldu?
Avrupann Smrgecilik Faaliyetleri
SIRA SZDE
Kapitalizm: Yeniada Bat

Avrupada ortaya kan,
retici glerin retim
aralarndan ayrl esasna
dayanan, sermaye sahibi
giriflimci bir snf ile ifli
snfnn ekonomik iliflkisine
dayal sisteme verilen isim.
Kapitalist Snf: Yeniada

Bat Avrupada ortaya kan,
ekonomik sistemin
deiflmesini salayan
sermaye sahibi, giriflimci
snf.
D fi N E L M
Corafi kefliflerden nce Avrupalnn bildii dnya, Avrupa Ktasndan baflka Asyann bir blm ve Afrikann kuzeyi ile snrlyd. Avrupay smrgeci faaliyetS O R U ve aralarnlere iten bafllca sebep, deiflen ekonomik yapy devam ettirebilmek
daki rekabettir. Yeniada dfl politikada genel olarak denge politikas izlenmeye
alfllsa da siyasal birliini tamamlayan her devlet dierinden daha
olma yaD K Kgl
AT
rfl iindeydi.
Siyasal birliini en erken salayan Portekiz, corafi kefliflere ve smrgecilik faSIRA SZDE
aliyetlerine ilk bafllayan Avrupa lkesi oldu. Ticari iliflkilerde, Akdeniz havzasnn
dflnda kalmfl olmas da Portekizi yeni arayfllara itmifl olmaldr. Portekiz, Afrika
kylarna ynelik seferleri sonucunda 1442 ylnda ilk Afrikal
kleleri Avrupaya
AMALARIMIZ
getirecek, hatta papadan bu iflin tekelini alacaktr. Kle ticareti ok krl bir ifl olarak grlecektir. Portekiz, kle ticaretinin yan sra Avrupaya altn da getirecektir.
1497de Vasco de Gama Afrika Ktasn gneyden geerek
ulaflt.
K Hindistana
T A P
Bylece Bat Avrupa ile Hindistan arasnda ilk kez dorudan iliflki salanmfl oldu.
Portekiz amacna ulaflmflt. Sonu olarak Portekiz, Afrika Ktas ve Hint Okyanusunun ky lkeleri zerinde hkimiyetini kurdu ve ticaret kolonileri
T E L E V Z Yoluflturdu.
ON
Siyasal birliini salayan spanya da Portekizin ardndan smrgeci yarfla girdi.
spanya hizmetinde yola kan Kristof Kolomb (1446-1506), yeni bir kta buldu
(1492). Geri kendisi Asya Ktasna gittiini dflnecektir ama Asya ile Avrupa araNTERNET
snda yeni bir ktann olabilecei ihtimali de dflnlmeye bafllanmfltr.
Nitekim
Floransal denizci Amerigo Vespucci (1454-1512), burasnn yeni bir dnya olduu-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
290
Uygarlk Tarihi
nu kantlamaya alflr. Kolombun bulmufl olduu bu yeni kta da Amerigo Vespuccinin ismiyle Amerika olarak adlandrlr.
Bundan sonra bu yeni ktay tanmaya ve smrmeye ynelik seferler devam
etmifltir. Bunlar arasnda Meksikadaki Aztek Uygarlna son veren (1521) Fernandez Cortez (1485-1547) ile Perudaki nka Uygarlna son veren (1532) Francisco Pizarro (1541)nun seferleri hi unutulmayacaktr.
te yandan Magellan (1480-1521) ise srekli batya gidildiinde Asya Ktasna ulafllacan dflnyordu. Nitekim, Magellann spanya hizmetinde bafllatt (20 Eyll 1519) ve Sabastian del Canonun tamamlad (6 Eyll 1521) gezinin nemi, dnya evresinde gereklefltirilmifl ilk gezi olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu ilk gezinin bedeli ar olmufltur. 1519da 5 gemi ve 265 kiflilik bir
mrettebatla yola klmfl, 1521de tek bir gemi ve sadece 18 kifli ile geri dnlebilmifltir. Magellan da yerlilerle yaplan bir atflmada hayatn kaybetmifltir.
denen bu ar bedele karfln gezinin yanklar byk olur. Avrupa ile Asya arasnda yeni bir ktann varl ve en nemlisi de dnyann yuvarlak olduu kesinlik kazanr. Bundan sonraki seferler bu yeni ktay tanmaya ynelik olacak ve
smrgecilik faaliyetleri bafllayacaktr.
16. yzyl bafllarnda Amerika Ktasn fethe bafllayan spanyollar 50 yl iinde Meksika, Orta Amerika ve Brezilya hari Gney Amerikaya yaylacaklardr. spanyann ardndan ngiltere, Hollanda ve Fransa da smrgeci yarfl iinde yerini alacaktr.
Corafi kefliflerle birlikte 1540lardan itibaren smrgelerden kle emei ile
ucuza elde edilen deerli madenler, Avrupaya taflnmaya bafllad. zellikle Aztek
ve nka uygarlklarna ait hazineler ile Meksika ile Perudan getirilen ok miktarda
altn ve gmfl, deerli madenlerin fiyatnn dflmesine ve mallarn fiyatlarnn
ykselmesine yol at. Bu fiyat artfl yle boyutlara ulaflt ki baz yerlerde fiyatlar 4
kat artt. Fiyatlarda meydana gelen bu ykselifle Fiyat Devrimi denildi.
Fiyat Devrimi ile birlikte kk retici iflas ederken, burjuvazi giderek glendi.Buna karfllk cretlerde bir deifliklik olmad. Bu da sosyal yapda, snflar arasnda uurumlarn oluflmasna ve kapitalist snfnn oluflumunun hzlanmasna yol at.
Avrupann Yenia
Btn bu deiflimler Avrupada ekonomik ve sosyal yapy tamamen deifltirerek yeni bir a bafllatmfltr. alar bakla keser gibi birbirinden ayrmak mmkn deildir. Bir an sonunu getiren geliflmeler, dier bir an bafllamasna neden olur. Szn ettiimiz dnemde, artk ylesine nemli deiflimler yaflanmfltr ki btn bunlar, Ortaan karakteristik zelliklerine taban tabana zt geliflmelerdir. Bu nedenle
bu yeni dneme Yenia ad verilmifltir. Kronolojik dzenleme amacyla Yenian
bafllangc iin bir tarih vermek gerekirse, genellikle kabul gren iki tarih karflmza kar: 1453 (stanbulun Trkler tarafndan fethi ve Dou Roma mparatorluunun yklmas) ve 1492 (Amerika Ktasnn keflfi ve spanyadaki Mslman Devlet Grnatann tarihe karflmas). Hangi tarihi Yenian bafllangc olarak kabul ederseniz
edin; esas olan, artk 15.yzyln ikinci yarsndan itibaren, yeni bir dnemin bafllad gereidir. fiunu da eklemekte yarar var ki, bu kapitalist geliflmeler Bat Avrupada
yaflanmaktadr. Dou Avrupa, kendi tarihsel geliflimini srdrmektedir. Nitekim Rusya, Balkanlar, in, Hindistan, Gneydou Asya adalar ve Japonya iin 15. yzyl yeni bir an bafllangc saylmaz. Avrupann Yenia tabiri bu yzden kullanlmfltr.
SIRA SZDE
Avrupann Yenia
neden 15.yzyln ikinci yarsna tarihlenir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
YENADA BATI AVRUPADA YAfiANAN

DfiNSEL DEfiM
N
A M A
Yeniada Bat Avrupada yaflanan dflnsel deiflimi ve yeni dflnsel yapy flekillendiren geliflmeleri reneceksiniz.
Tarih boyunca toplumlarn dflnsel yaplarnda meydana gelen deiflim, ekonomik ve toplumsal yaplarnda yaflanan deiflimle dorudan iliflkili olmufltur.
Dolaysyla her dflnsel devrimin temelinde ekonomik ve toplumsal deiflim
yatmaktadr.
Yenia Bat Avrupasnda yaflanan ekonomik ve toplumsal deiflim, styapnn deiflimini de salayacak ve yeni bir dflnsel yap flekillenecektir. Yenia,
feodalizmden Aydnlanma Dnemine bir geifl srecidir. Dolaysyla feodal yap
zlp yeni bir yaplanmaya doru gidilirken birtakm atflmalar yaflanacak ve
Ortaan baz uzantlar Yeniada da grlecektir. Ancak artk yle deiflimler
olacaktr ki bu dnem tamamen Ortaan ekonomik ve toplum yapsndan farkllaflacaktr. Geifl dnemlerine zg gelgitler, toplumsal snflar arasnda atflmalar, mcadeleler, din ve mezhep savafllar bu dnemde ok youn yaflanacaktr.
Bu atflmalar srasnda, toplumsal snflar baz haklar elde edecekler ve atflmalardan sonra Bat Avrupa toplumu 18.yy. da Aydnlanma Dnemini yaflayacaktr.
Yenia bir geifl dnemi olduundan bu dnemdeki fikir akmlar da eksiksiz deildir. dealize edilenle gerekler arasnda eliflkiler yaflanacak ve bu durumda
topik kuramlar ileri srlecektir.
Bilimsel Siyasal Dflnfl ve Yeni Dflnce Yapsnn

Geliflme Koflullar
Ortaan feodal dinsel ideolojisine karfl tepki olarak, Yeniada bilimsel siyasal
dflnfl geliflmeye bafllayacak, din merkezli dflncenin yerini, insan merkezli, akl ve bilimi esas alan, deney ve gzleme dayal olan bilimsel dflnce alacaktr.
Her retim biimi kendi dflnce sistemini oluflturur. Burada esas olan bir nceki retim biiminin ideolojisini oluflturan dflnce sistemini reddederek, yaflanan
deiflimle ortaya kan yeni retim biiminin ideolojisini oluflturmaktr. Bunun nedeni ise fludur; her retim biimi kendi ekonomik dzenini oluflturur.Bu ekonomik
dzen iinde, ekonomik iliflkileri ve faaliyetleri kontrolne alan bir snfsal yaplanma ortaya kar. Ekonomiyi ele geiren ve bu yolla maddi g elde eden snf (burjuvazi) bu dzenin devam iin kendi ideolojisini oluflturur. nk mevcut ideoloji bir nceki egemen snflarn varln srdrmelerine olanak tanyan bir ideolojidir. Dolaysyla flimdi bu yeni dzende yeni bir ideoloji oluflturulmaldr ki yeni
egemen glerin devamll bu yeni ideoloji ile salanabilsin. Bu dzenle deiflen
ekonomik yapnn korumacln stlenerek srekliliini salayan ise siyasal yaplanmadr. Bu dzende ekonomi ne kadar smrgeye dayal ise sistemin koruyuculuunun stlenen siyasal yaplanmada o kadar baskc olacaktr.
Deiflen Siyasal Yap

Yeniadaki siyasal yaplanmaya baktmzda, ilk aflamada mutlak monarflilerin
oluflum srecini grrz. Bu srete Ortaadaki ok bafll feodal siyasal yapnn
deifltirilmesi ve iktidarn tek elde toplanmas amalanmfltr. Ksaca bu, deiflen
ekonomik yapya uygun bir siyasal yaplanma arayfldr. retim biimi deiflmifl,
291
292
Uygarlk Tarihi
Mutlak Monarfli: Kapitalist

sistemle birlikte ortaya
kan yeni ynetim biimine
verilen isim. Kral,
burjuvazinin destei ile
feodal zerkliklere karfl
iktidarn glendirerek, ok
bafll
feodal siyasal yaplanmaya
son verecek ve merkez
mutlak ynetimini
yerlefltirecektir. Bylece
deiflen ekonomik yapya
uygun bir ynetim biimi
oluflturulacaktr ki bu
ynetim biimi, ilk aflamada
mutlak monarfli olacaktr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
retim iliflkileri ifl birlii ve ifl blm esasna gre yeniden flekillenmifltir. Bu retim iliflkilerinin srekliliini salayacak olan siyasal yapdr. Ancak deiflen ekonomik yapya karfln, siyasal yapda ok bafll feodal birimlerin hkim olmas, ekonomik faaliyetlerin srdrlmesini engelliyordu. rnein, Kta Avrupasnda ticaret yapabilmek iin pek ok feodal beyin toprandan gemek gerekiyordu. Bu da hem
gvensiz bir ortam oluflturuyor hem de maliyeti arttryordu. Ykselen snf burjuvazi, kendi retim iliflkilerini destekleyecek ve gvenli bir ortam yaratacak olan
gl prenslerin yannda yer ald. Bylece merkez mutlak monarfliler kuruldu. Bu
ortamda artk lkenin her yerinde ayn alflverifl yasalar hkim klnd. Burjuvazi
amacna ulaflt. Siyasal yaplanmann bu ilk aflamasnda, yani mutlak monarflilerin
oluflum srecinde, burjuvazi ve krallar arasnda karfllkl karlara dayal, geici bir
ifl birlii yapld. Bu ifl birlii feodal glere karfl idi. Bylece mutlak monarflilerin
kurulmas ile deiflen ekonomik yapya uygun bir siyasal yaplanma salanmfl oldu.Ancak Avrupadaki devletler bu deiflimin farkl evrelerini yaflyorlard.
Siyasal yapda
mutlak
SIRA
SZDEmonarflik ynetimlerin kurulmak istenmesinin temel nedeni neydi?
SYASAL DEfiM: MUTLAK MONARfiY SAVUNAN

D fi N E L M
DfiNRLER
Genel olarak 15 ve 16.yzyllarda Bat Avrupa devletlerinin hepsinin amac merkeS O R Uyaplanmaya gitmekti. Dflnrler de gelifltirdikleri kuramlarla,
z mutlak siyasal
mutlak monarfliyi savunan grfller ileri srdler. Ayn dnemlerde talyada Machiavelli, ngilterede
Hobbes, Fransada Bodin mutlak monarfliyi savunan kuramlar
DKKAT
gelifltirdiler.
N N
SZDE
Niccola SIRA
Machiavelli
(1469-1527)
Machiavellinin siyasal dflncelerini, iinde bulunduu ortam, yani talyann siyasal koflullar
flekillendirmifltir. Fransa, ngiltere ve spanyada merkez krallklarn
AMALARIMIZ
varlna karfln, talya henz siyasal birliini salayamamflt. Paralanmfl durumda bulunan talya, corafi bir terimden ibaretti. talyann gneyinde Napoli Krall, ortasnda
K Papalk
T A P Devleti ve Kuzey talyada da Venedik, Ceneviz, Milano, Floransa gibi kent devletleri vard.
Byle bir ortamda Machiavelli, ancak gl bir prensin talyada birlii salayabileceiT dflncesindeydi.
Bu durumda birlii salayacak olan prensin nnde
ELEVZYON
onu snrlayabilecek hibir engel olmamalyd. Nitekim Machiavelli prensin amacna ulaflabilmesinde her trl arac meflru sayacaktr. Bylece her fleyi prensin
hizmetine verecektir. Hatta din ve ahlak kurallarnn bile prensi durdurmamas
T E R srecektir.
NET
gerektiini Nileri
Siyaseti, din ve ahlak kurallarndan ayrd iin Machiavellinin siyasi dflnfl laiklefltirdii ve bilimsellefltirdii kabul edilir. Ancak
bir yandan da dini devletin denetimine alarak, iktidarn bir arac hline getirme
abasndadr. Esas olan, devletin birliinin salanmasdr. Bunu yapacak olan
prensin savafl, gl, kurnaz ve gerektiinde ikiyzl olmas ve iktidar da miras yoluyla deil kendi gcyle ele geirmesi gerekmektedir. Ayrca mlkiyete de
saygl olmaldr.
Machiavellinin savunduu ynetim biimi mutlak monarflidir. nl eseri
Prenste mutlak monarflik ynetim biimi ve prensin nitelikleri zerinde durur.
Ona gre, devletin zerinde, devleti durduracak herhangi bir g yoktur. Dolaysyla, amaca ulaflmak iin her trl arac meflru sayan Makyavelizm; devleti ama,
bireyi ise ara olarak gren ideoloji ve rejimlerin esin kayna olmufltur.
Jean Bodin (1530-1596)

Fransada, Katoliklerle Protestanlar arasnda mezhep mcadelelerinin yaflanmas,
din savafllarnn uzayp gitmesi Bodinin dflncelerinin flekillenmesinde etkili olmufltur. Onun amac dinsel ve siyasal kargaflaya son verecek genel hukuk ilkelerini ortaya koymaktr. Grfllerini Devletin Alt Kitab adl eserinde toplayan Bodinin siyasal dflnceleri, mutlak monarflik ynetim zerinde younlaflmaktadr.
Devletin kayna olarak aileyi gren Bodinin bu grflnn iki nemli sonucu
vardr; bunlardan biri zel mlkiyetin varl ve dokunulmazl, dieri ise ailedeki baba otoritesinin, devlette kraln otoritesine rneklik etmesidir.
Kapitalist sistemin geliflmeye bafllad bir dnemde, Bodinin zel mlkiyeti
savunmas dnemin egemen snfnn karlaryla rtflmektedir. Aile, devletten
nce var olduuna gre yani zel olan, kamusaldan daha nce olduundan mlkiyetin dokunulmazl esastr. Bu da kapitalist snfn ifline yarayacaktr.
Bodinin zerinde durduu dier bir kavram ise egemenliktir. Egemenliin srekli, mutlak ve blnmez olduunu ifade eden Bodin, mill devletin kraln glendirmifltir. Onun egemenlik anlayfl, her trl denetimin dflnda, hibir flarta tabi olmayan ve hibir iradeden emir almayan bir egemenlik anlayfldr. Dolaysyla
Bodin mutlak monarfliyi savunur. te yandan Bodin, doal hukuk ve Tanr buyruunu devletin zerinde kabul ettiinden bu ynyle Machiavelliden ayrlr. Yani egemenlii bir lde snrlandrmfl grnmektedir. Ancak bunun pratikte bir
anlam yoktur, nk halka direnme hakk tanmamaktadr.
Thomas Hobbes (1588-1679)

Bir ngiliz dflnr olan Hobbesun yaflad dnem, ngilterede mezhep mcadelelerinin, i savafllarn yafland bir dnemdir. Dolaysyla Hobbes, byle bir ortamda kargafla ve bunalmlar iinde, korkularla byyecektir. Nitekim bu durumu
Korku ve ben ikiz kardefl gibiyiz. diyerek ifade etmifltir.
Hobbes, 1651 ylnda Leviathan adl bir kitap bastrr. Kitaba ismini veren, ncilde geen bir ejderhadr. Yeryznde kimse bu ejderhaya karfl koyamaz. Hobbesun bu ejderhas, devleti simgelemektedir.Yapay bir yaratk olarak da nitelendirilen devlet, bir szleflmeyle oluflturulmufltur. Hobbes devletin ortaya kfln, toplum szleflmesiyle aklar. nsanlar kendi istekleriyle, kendilerini korumas iin bir
szleflme yaparak devleti meydana getirdiler. Bylece doal yaflama hlinden devlet aflamasna geildi. Ona gre insanlar doal yaflamda yani devlet kurulmadan
nce deta bir cehennem hayat yaflyorlard. Hobbes bu durumu insan insann
kurdudur ifadesiyle zetliyordu. Herkes eflit ve zgrd. Bu durumda herkes birbiriyle savaflyordu ve insanlar korku iinde yaflyorlard. Byle bir ortamda uygarlk geliflemezdi. flte insanlar Hobbesa gre bu cehennem hayatndan kurtulmak
iin snrsz zgrlklerine son vermifller, yaptklar szleflme ile tm haklarn,
kendilerini temsil edecek ve ynetecek olan devlete devretmifllerdir. Ancak Leviathan szleflmeye bal deildi; insanlar, haklarn egemen gce kendi istekleriyle
devrediyorlard. Dolaysyla Leviathann topluma karfl bir ykmll bulunmuyordu. Buna karfllk genifl yetkilere sahipti.
Hobbesa gre hukukun kayna tekti ve bu da devletin iradesiydi. Bu grfl
ile kaba kuvvetin savunucusu olarak grlen Hobbes, mlkiyet hakkn kabul etmekle birlikte; gerekli grdnde devletin, mlkiyete el koymasn da kabul
eder. nk ona gre devletsiz mlkiyetin bir anlam yoktur. Hobbesun bu grfl aslnda burjuva karlarna uygun dflmez. O, iinde bulunduu kargafla orta-
293
294
Uygarlk Tarihi
Anglikanizm: ngilterede
reform hareketleri sonras
ortaya kan Kalvenizm ve
Katolikliin birleflmesinden
oluflan yeni bir mezhepdir.
Kral VIII. Hanri eflinden
boflanabilmek iin bu
mezhebi ve kilisesini
kurmufltur. Kralie I.
Elizabeth dneminde (15881603) ise resm mezhep
olarak tannmfltr.
mna son verme amacndadr ve kar yol olarak da mutlak monarflik bir ynetimi
savunur. Ayrca Hobbes, kilisenin devletin denetimine alnmasn ister ki bu da
onun Katoliklii karflsna alarak Anglikanizmi savunduunu gsterir.
Grld gibi hemen hemen ayn dnemlerde, farkl lkelerde, birbirine yakn grfller ileri srlmfltr. Hepsi de iinde bulunduklar siyasal duruma zm
olarak mutlak monarflik ynetimleri grmfller ve bunu savunmufllardr.
16.yzylda ama i karflklklara son verecek gl bir ynetimin kurulma arzusudur. Farkl lkelerdeki farkl dflnrlerin birlefltikleri ortak nokta mutlak monarflinin sorunlar zecei genel grfldr.
Mutlak monarflik ynetim, bu dnemde burjuvazinin de zledii bir ynetim
biimidir. Egemen snfn kapitalist iliflkilerini srdrebilmesi, siyasal yapdaki istikrara bal olduundan gl bir ynetim burjuvazinin de karlarna uygun dflyordu. Ancak ilerleyen yzyllarda burjuvazi, ekonomik gcne dayanarak, siyasal yapda da hak arayfllar iine girecektir. flte bu dnemde, krallarla burjuvazi
arasndaki denge deiflecek; burjuvazi kraln yetkilerini snrlandrarak, parlamentoya girebilmenin mcadelesini verecektir.
HMANZM
AM A
Hmanizm: Latince kkenli

bir kelime olup insanclk
anlamna gelmektedir.
Rnesans Avrupasnda
antik dnem metinlerinin
incelenmesiyle ortaya kan,
insan temel alan, insann
her fleyin ls olduunu
kabul eden dflnce akmna
verilen isimdir. Hmanizm,
te dnya grflne karfllk
bu dnya grfln ne
karr. nsan, evrenin
merkezinde Tanrnn yerini
alr. Hmanizmle, bireycilik
ve laiklik gibi grfller n
plana kar.
Hmanizm ve hmanizm akmnn zelliklerini reneceksiniz.
Yeniada dflnsel yapya insan merkez alan hmanizm akmnn hkim olduunu gryoruz. Ortaadaki feodal-dinsel ideolojiyi esas alan skolastizme karfl,
Yeniada insan temel alan akla dayal bilimsel dflnce geliflmeye bafllayacaktr.
Dneme damgasn vuran Rnesansn ideolojisini hmanizm akm oluflturacaktr. Hmanist dflnce sisteminde her fley yeniden incelenip sorgulanmaya bafllanacaktr. nsann evren hakkndaki dflnceleri deiflecektir. nsan evrenin merkezinde yerini alacaktr. nanan insann yerine dflnen ve sorgulayan insan geecektir. Bu hmanist insan, bamsz olma arzusundadr. Hatta rk, kavim ve aile
balarndan bile kurtulma abas iindedir. Bylece egemen snf, tamamen
bireycilik esasna dayal kendi ideolojisini yaratma abas iine girecektir. Bu durumda hmanist dflnrler de bilerek veya bilmeyerek burjuvazi bireyciliine
hizmet etmifl olacaklardr.
Gerekle dealin eliflkisi

Bir sre sonra idealize edilen hmanist insan tipi ile tarihsel gerein birbirleriyle
elifltii grlecektir. nsann tek baflna bir deer tafld ve nemli olduu vurgulanrken, bir yandan da bu sistem iinde ezilen ve insanca yaflayamayan alt snflarn varl bir eliflki yaratacaktr. Bir yandan smrgecilik faaliyetleri ve kle ticareti btn hzyla devam ederken, bir yandan da cretlilerin durumlar gittike ktlefliyordu. 16. yzylda da smrgelerden getirilen ok miktarda altn ve gmfl madenleri ile yaflanan Fiyat Devrimi, Avrupada fiyatlarn hzla artmasna ve alm gcnn azalmasna yol aarken, snflar arasndaki eliflkiyi de iyice belirginlefltirmiflti.
Kapitalizm, Ortaadaki feodal sistemin smrc zihniyetini miras almflt.
Bu yapda da ezilen snflarn varl dflnsel yapy etkiledi. dealize edilen hmanizm ile burjuvazinin kendi karlarna gre kullanlan bireyciliin, alt snflar
ezmesi karflsnda, dflnrler bir arayfl iine girdi. Yaflanan bu eliflkiler topik
kuramlarn ortaya atlmasna neden oldu. Genel olarak topyac olarak nitelendir-
295
diimiz bu dflnrlerin grfllerini, iinde bulunduklar kapitalist sistem ve bu sisteme karfl insanlarn mutlulua nasl eriflebilecekleri arayfl flekillendirmifltir. Thomas Morus (1480-1535)un topyas ve Campenalla (1568-1639)nn Gnefl lkesi,
bu arayfln gzel rnekleridir. Thomas Morus ve Campenalla bu dnemde ileri
srdkleri grflleriyle daha sonraki dflnceleri etkileyecek ve sosyalist dflnrlerin ilk ncleri olacaklardr.
Thomas Morus, 1516 ylnda baslan topya adl eserinde olmayan bir lkeyi ve
hayal bir dzeni anlatmaktadr. Nitekim Yunancadan tretilmifl olan topya da olmayan yer anlamndadr. Morus, insanlarn mutlu olabilecekleri bir dzen arayfl
iindedir. Yaflad lke olan ngilterede, teknolojik geliflmeler sonucu, kapitalist
iliflkilerin ortaya kmas ve sermaye birikimiyle sosyal dengeler deiflmeye bafllamfl, eflitsizlik belirginleflmifltir.Morus, sosyal snflar arasndaki dengesizlie, zel
mlkiyetin yol at dflncesindedir. Nitekim, topya adl adada herkes alflr
ancak hi kimsenin zel mlkiyeti yoktur.
Bu grfller, dneme ve mevcut sisteme karfl duyulan tepkinin sonucunda ortaya kmfltr. zellikle alt snflar bu yeni dzende de mutlu olamamfllardr.Bu
durum baz dflnrleri, insanlar mutlulua kavuflturacak eflitliki ama topik bir
dzen arayfl iine itmifltir.
Grld gibi dflnsel yapy flekillendiren, iinde bulunulan toplumda yaflanan deiflim ve dnflmlerdir. Dflnsel yap, altyap ile dorudan iliflkilidir. Deiflen ekonomik ve sosyal iliflkiler, kendi yeni dnya grfln de yaratacaktr.
topya: Byk lde

zihinde tasarlanmfl, olmas
istenen, dfllenen ya da baz
verilerden yola karak
olaca kabul edilen dfller,
istekler.
Hmanizmin Ortaya kfl

Hmanizm, talyada antik dnem yazarlarnn eserlerine ilgi duyan, bu eserleri
arafltrarak genel ktphaneler, edebiyat dernekleri kuran fikir adamlarnn bir araya gelerek grfl alflveriflinde bulunmalar sonucu ortaya kt. Bu arafltrmac yazarlara hmanist denildi. nce antik dnem eserlerini incelediler, sonra kendi
eserlerini verdiler. Bylece hmanizm akm, edeb eserlerle kendini gsterdi. talyada ortaya kt ve ksa sre iinde talya dflna yayld. ngilterede, Fransada,
Almanyada hmanistler ortaya kt ve eflitli eserler verdiler. Hmanistler iinde
ok nl isimler vardr. Bunlardan biri hmanistlerin babas kabul edilen Petrarchdr. Hmanizmin pek ok Avrupa lkesinde temsilcileri ortaya kmfltr.
Bunlar arasnda Boccacio, Bacon, Monteigne, Erasmus gibi isimler saylabilir.
Hmanizm akm Rnesansn ideolojisini oluflturur. Ayrca hmanist bireyciliin siyasal yapya etkisi, ulusal devletlerin kurulmas fleklinde olacaktr.
SIRA SZDEarasnda bir
Hmanizm kavram nedir? dealize edilen hmanist insan tipi ile yaflananlar
eliflki var mdr?
RNESANS VE REFORM
A M A
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
Rnesans ve reform kavramlarn, bu dneme damgasn
vuran
dflnrleri reneceksiniz.
Rnesans
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
DKKAT
Yeniden Doufl anlamna gelen Rnesans, antik dnem eserlerinin Yeniada

SIRA SZDE
yeni bir yorumla ele alnmas esasna dayanr. Bu dnemde, Antik an rnek
alnmasnn temelde iki nemli nedeni vardr: Bunlardan ncelikli olan Antik
a sanatnn dnyasal ve canl oluflu, ayn zamanda Yenian
ruhuna ve dAMALARIMIZ
Rnesans: 15. ve 16. yzylda

Avrupada edebiyat
gzel
SIRAveSZDE
sanatlar alanndaki
yeniliklerin ve sanat
anlayflnn tmne
Rnesans denir.
AMALARIMIZ
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
296
Uygarlk Tarihi
Rnesans, Ortaa kltr ve

sanatnn reddedilmesi ve
antik dnem sanat ve
kltrnn yeniden
diriltilmesi anlayflndan
dolay Yeniden Doufl olarak
nitelendirilmifltir. Bu, genel
olarak Ortaan, Karanlk
a olarak kabul edilme
yanlfl anlayflndan
kaynaklanmaktadr. Oysa
Ortaan da kendine zg
bir sanat ve kltr anlayfl
vardr. Bu dnem sanat
anlayflnn reddedilmesinin
altnda baflka nedenler
yatmaktadr. Esas olan,
egemen snfn kendi
kltrn yaratma abasdr.
nemin ihtiyalarna cevap vermesidir. Bir dier neden ise her retim biiminin
kendi toplumsal yapsn ve kltrn oluflturma gereksiniminden kaynaklanmaktadr. Bir nceki yap yani Ortaa kltr, felsefe ve ideolojisi reddedildiine gre, antik dnem ele alnacaktr. Bu nedenle hmanizm akm Rnesansn
ideolojisini oluflturacaktr.
Rnesans, 15.yzyldan 17.yzyla kadar olan dnemi kapsar. Bu dnem, dflncede aklc ve bilimci, sanatta da aklc ve gereki eilimlerin grld bir
dnemdir. Rnesans, talyada Floransa merkezli olarak ortaya kmfltr. talyada
ortaya kmasnn nedenleri arasnda; ekonomik geliflmifllik, antik gelenein varl, Bizansl bilginlerin eski Yunan edebiyatnn metinlerini buraya getirmeleri ve
bunlarn incelenmesi ile ilk genel kitaplklarn ve edebiyat derneklerinin burada
kurulmas saylabilir.
Rnesans dneminde her trl sanat dalnda en gzel eserler verilecektir. Klasik dnem Rnesans sanatlar arasnda Leonardo da Vinci
(1452-1519), Michealangelo (14751565) ve Rafaello (1483-1520)yu sayabiliriz.
Bu dnem sanatlarnn birou
hem bilim adam hem de sanatdr.
Bu da bilim ve sanatn henz ayrlmadn ve uzmanlk alanlarnn belirginleflmediini gsterir.
Leonardo da Vincinin Vitruvius
Adam, Rnesans dneminde yaplmfl rnek bir bilim ve sanat eseri olma zelliini taflr.
Rnesansla birlikte, sanat yapt eseri imzalayarak, kendi kimliini
ortaya koymaya bafllamfltr. nsan
merkezli dflnfln bir rn olarak, portre sanat geliflmifltir. Perspektif kullanlmaya bafllanmfl, peyzaj bafll baflna nem kazanmfltr. Figrler gerek doann iinde resmedilmifltir. Jest ve mimikleri ile hareket kazandrlan figrlerin duygularna da resim ve heykellerde yer verilmifl, anatomi bilgisinden de yararlanlmfltr. Sanat, uluslararas bir nitelik kazanmfltr.Ayrca insann zayfln temsil eden Ortaa heykellerinin aksine bu dnemde gl, kahraman insan temsil eden heykeller
yaplmaya bafllanmfltr. rnein Michelangelonun Davut heykeli, gcnden ve genliinden yararlanlan bir
kahramandr.
Resim 11.1
Leonardo da Vinci,
Vitruvius Adam
Resim 11.2
Michelangelonun
Davut Heykeli
297
Rnesansn sanatta karakteristik zellikleri nelerdir?
SIRA SZDE
Ancak hmanist bireyciliin iflas ile yaflanan eliflki sanata da yansyacaktr. BaD fi N E L M
z yerlerde tepki olarak Katolik gericiliin ortaya kt grlr. Ayn dnemlerde sanat eserlerinde, gerek boyutlardan uzaklafllan, abartl ve zenticiliin hkim olduS O R U yapda ise
u sanat anlayfl ortaya kar. Buna maniyerizm ad verilir. Dflnsel
ayaklar yere basmayan topik kuramlarn ortaya kmas rnein Campanellann
Gnefl lkesi, iflte bu dneme rastlar.Grld gibi dflnsel yap
D K ve
K A Tsanat anlayfl, yaflanlan ortamla ekonomik, sosyal ve siyasal yap ile dorudan iliflkilidir.
Reform
SIRA SZDE
Reform hareketinin hmanizm akm ile bir iliflkisi var mdr?
Reformcu Dflnrler
Maniyerizm: 16.
D yzyln
fi N E L M
ikinci yarsnda Rnesans
sanatna karfl duyulan bir
tepkinin sonucunda ortaya
S O R U
kmfltr. Rnesansn
insan n plana alan, sk bir
geometriye dayanan aklc
tutumuna karfl kma, kat
DKKAT
kalplar ykma eylemidir.
N N
Ykselen burjuvazi, kendisini kstlayan engellerden kurtulma abas iindeydi.

Gelifliminin nndeki en byk engel, feodal dzenin dayana
olan Katolik ideAMALARIMIZ
oloji idi. Bu ideoloji yklmal ya da egemen snfn karlarna uygun hle getirilmeliydi. Deiflen ekonomik ve sosyal yap ideolojinin de deiflimini zorunlu klK T A P balyd.
yordu. Kapitalist dzenin devamll, kendi ideolojisini oluflturmasna
Bylece reform hareketi, Katolik Kilisesini hedef ald. Katolik Kilisesi, burjuvazinin
retim iliflkilerinin geliflmesine engeldi. Bu durumda burjuvazi, kendi kilisesini rT E L EKilisesinin,
VZYON
gtleyerek, Katolikliin karflsna Protestanl kard. Protestan
Katolik Kilisesinden en nemli fark; kilisenin, devletin denetiminde olmasyd. Devlet,
egemen snfn bir arac olduuna gre, kilise egemen snfn kontrol altna alnyordu. Reform, Katolik Kilisesini hedef aldndan din boyutu
sos N Tne
E R N Ekarlan
T
yal bir harekettir. Ama ayn zamanda Katoliklik, feodalizmin ideolojisi olduundan, onu ykp, deiflen yapya uygun dflen bir ideoloji yaratma amac da vardr.
Reform ile feodal dinsel ideoloji ve Katolik Kilisesi sorgulanmaya bafllanr. Bylece reform, dinsel bir hareket olarak bafllar; sosyal ve ideolojik bir hareket olarak
geliflir.
Reformun hmanist fikirlerle yakndan iliflkisi vardr. Hmanizm akm ve matbaa yoluyla dflncelerin genifl kitlelere iletilmesi, kutsal kitap evirilerinin yaplarak halka ulafltrlmas, reformu hzlandrc bir etki yapmfltr. Hmanist fikirlerin
halka indirgenmesi ve eyleme dnflmesi reform hareketi ile olmufltur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Reform: Daha iyi duruma
getirmek iin yaplan
deifliklik, iyilefltirme,
TELEVZYON
dzeltme, slahat
anlamlarna gelmektedir.
Reform, 16.yzyl
bafllarndan itibaren, Katolik
Kilisesinin yozlaflmasna
karfl kflla bafllayan
N T E R ve
NET
Protestanlk mezhebinin
ortaya kflna yol aan,
dinsel bir harekettir. nce
Almanyada, daha sonra
Fransa, ngiltere ve Kuzey
Avrupa lkelerinde etkili
olmufltur.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Martin Luther (1483-1546)

S O R U bu ortamda
Ekonomik ve sosyal yapnn deifltii ve bir dnflmn yafland
reform hareketinin bafllatcs Luther olmufltur. Luther, gnah bafllama belgelerinin satflna karfl karak, Katolik Kilisesinin iinde bulunduu
dikD Kyozlaflmaya
KAT
kati ekmek istemifltir. Hmanizm akm ile reforma hazrlk yaplan bu dnemde, bu kfl, kitleleri harekete geiren bir eylemi bafllatacaktr. Eylem ksa sreSIRA SZDE
de yaygnlaflacaktr.
Luther, kutsal kitab esas alarak, kilise babalarnn yazdklarn, papalk bildirilerini, din adamlarnn aracln ve papann otoritesini reddetmifltir.
AMALARIMIZ
Lutherin ileri srd grfllerde ne kan nokta, inananlarn kendi kendilerinin rahipleri olduu sylemidir. Luther, bu konuyu, Hristiyan zgrl kavramy-
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
298
Uygarlk Tarihi
la aklamaktadr. Hristiyanlarn, dinsel anlamda zgr olduunu, aracya ihtiyalar olmadn ifade etmektedir. Ancak bu zgrln bir snr vardr. O da din, yani inantr. Bunun dflnda sosyal ve siyasal alandaki eflitsizlii kabul eder. Mevcut
dzenin devamndan yana grfller ileri srer. zellikle baflta bulunan yneticilere
boyun eilmesini ister. nk ona gre manevi zgrle olanak veren, dnyasal
dzendir ve bu dzen korunmaldr. Nitekim Hristiyanlarn Baflkaldr ve Ayaklanmalardan Kanmalarna ar adl eserini yazarak bu grfllerini aklamfl, reformun baflarsn prenslerin otoritesine balamfltr. Ayrca Luther, bu dnyadaki dzenin Tanrnn istedii bir dzen olduunu, dolaysyla yneticilere koflulsuz boyun eilmesi gerektiini savunmufltur. Hatta daha da ileri giderek yneticiler adaletsiz ve dinsiz dahi olsalar, bafl kaldrlmamas gerektiini belirtmifltir. Grld
gibi Lutherin reformu, kilisenin dflna taflmamaktadr. Hatta Luther, reformun sosyal bir hareket hline yani eyleme dnflmesine engel olmaya alflmfltr.
John Calvin (1509-1564)

Cenevrede Protestanl rgtlemeye alflan Calvin, burada teokratik bir diktatrlk kurmufltur. Aslnda sylemlerinde, kilise ile devletin grev ayrmndan, kilisenin devlete karfl zerkliinden ve laiklikten yanadr, ancak uygulamada bunun
tersini yapmfltr.
Calvin, Protestanl, Avrupa apnda bir hareket hline getirmifltir. Calvinin
retisi, insan, dnya ifllerinden ayrmyordu. O, insann yapabilecei her giriflimi
grev olarak gryordu. Calvinin grfllerini benimseyenler Calvincilik ad altnda her trl kapitalist giriflime arac oldular. Bylece Calvincilik, kapitalizmin geliflme gsterdii lkelerde yayld. Ykselen burjuvazi, kazan amacyla yapt
tm hareketlerin dinsel yaptrm olarak Calvincilii kulland.
Calvinin Luther ile baz ortak grflleri paylaflt grlr; Katolik Kilisesinin
otoritesinin, din adamlarnn araclnn ve baz dinsel trenlerin reddedilmesi,
kutsal kitabn esas alnmas bunlar arasnda saylabilir. Ayn zamanda Calvinin doadaki dzenin tanrsal olduu ve insanlarn deifltiremeyecei, bu nedenle de dzenin koruyucusu olmas gerektii yolundaki grflleri de Lutherle rtflmektedir.
Nitekim Calvin, insanlarn manevi eflitliinden sz ederken; ekonomik, sosyal ve
siyasal eflitsizlii kabul eder. Calvinin genel felsefesi aln yazsna dayaldr ki bu
da Lutherdeki, yneticilere boyun eilmesi dflncesiyle benzerlik gsterir. Calvin, yneticilerin gcn Tanrdan aldn, bu nedenle yneticilere karfl gelmenin Tanrnn dzenine karfl gelmek demek olduunu iddia eder. Hatta ynetici
kt olduunda bile, onu cezalandrmann vatandafllara dflmeyeceini; bunun
Tanrya ait olduunu ve Tanrnn krallarn kral olduunu ileri srer. Tm krallar
Tanr buyruklarna baldr. Buradan kan sonu; krallarn, ynettii halklara karfl deil Tanrya karfl sorumlu olduklardr.
Thomas Mnzer ve Kyller Savafl (1524-1525)

Reform hareketini, ekonomik, sosyal ve siyasal yaflam iine alacak flekilde yorumlayan Mnzer oldu. Bylece dier reformcu dflnrlerden ayrlan bir izgi izledi.
Mnzer, reform hareketini o dnem Almanyasnda en ok ezilen kyl snfna
dayandrd.
Keskin ve devrimci grfller ileri sren Mnzer, Hristiyanln sadece Katolik
biimine deil, kitabna da karfl kt. Onun yerine akl temel alan grfller ileri
srd. nsan tanrlafltran, br dnya cennetini reddeden ve materyalizme kayan
bir felsefeye sahip olan Mnzer, ekonomik alanda eflitliki bir dzen arayfl iin-
dedir. Nitekim, afla halk tabakalarnn bu dnyada eflitlii zlediklerini dile getirdi. Mnzer, Tanr Krall adn verdii bir sosyal dzenden sz etmektedir. zel
mlkiyetin ve zmre farkllklarnn olmad bu dzenin, tm Hristiyan dnyay
kapsamasn hedeflemiflti. Nitekim Mnzerin bu fikirleri Almanyada Kyller Savaflnn devrimci kanadn etkiledi. Kyller hareketin itici gc oldu. Ancak kyllerin liderleri arasnda lml olanlar daha fazla idi. Bunlar grflmeler ve anlaflmalar yoluyla elde edilecek tavizleri yeterli gryorlard. Nitekim savafln baflarszlkla sonulanmasnn nedenleri arasnda, kyl liderleri arasnda ama ve yntem
birliinin olmamas en nemlilerinden biridir. Bir dieri de hareketin liderliini
stlenecek devrimci bir snfn o dnem Almanyasnda olmamasdr.
Mnzer, dflledii dzene kavuflmak iin prenslere ve soylulara da arda bulunmufl ksi hlde onlar silahla devireceklerini ilan etmiflti. Mnzer, devrimci dflncelerini gereklefltirmek iin prenslerden destek alamaynca hareketini kyllere dayandrarak feodal dzenin egemen snflarna ve bunlarn mlklerine karfl
harekete geti.
Bu durumda mlklerini tehlikede gren imparatorlar, prensler, feodal beyler,
kilise, devlet ve burjuvazi kendi aralarndaki ekiflme ve atflmalar bir yana brakarak, ortak karlarna ynelen tehlikeye karfl g birlii yaptlar. Sonuta kyller yenildi ve Mnzer ldrld.
Reformun Sonular
Reformla birlikte, Hristiyanlkta blnmeler oldu. Yeni mezhepler ortaya kt.
Katolik Kilisesinin mutlak otoritesi krlmfl oldu. Papaln ve din adamlarnn aracl reddedildi. Ruhban snfndan olanlarla olmayanlar arasndaki fark ortadan
kaldrld.
Reform, kilise dflndaki ekonomik, sosyal yaflam ve dflnce yapsn da etkiledi. Bilim, sanat ve kltrn geliflmesinin n almfl oldu. Ekonomik yapda ise
kapitalizmin daha da glenmesi ile sonuland. Protestanlk, kapitalizmle i ie
geti.
te yandan reform, mezhep atflmalarna yol at. Katoliklerle Protestanlar arasnda youn mcadeleler yafland. Sonuta bu atflmalar Avrupada Din Savafllarn ve Otuz Yl Savafllar n bafllatt. Pek ok insan hayatn kaybederken ; Avrupa bu savafllarn bedelini gerek nfusu gerekse ekonomik hayatndaki olumsuz etkileriyle dedi.
Sonu olarak 1648 Westfalya Antlaflmas ile Protestanlk mezhebi resmen tannmfl oldu ve gnmze kadar Hristiyanln en ok taraftar bulan byk mezhebinden biri hline geldi.
Reform hareketi genellikle Bat ve Kuzey Avrupa ile snrl kalmfl olsa da ekonomik ve politik gcn deiflmesine, genifl bir corafyay etkilemesine ve papaya
karfl g kazanlmasna yol amfl olmas nemlidir.
Reformla, Katolik Kilisesinin merkeziyeti yklmfl, Bat Hristiyan dnyas eflitli
kiliselere blnmfltr. Evrensel Katolik Kilisesinin yerini devlet kontrolndeki,
ulusal kiliseler almfltr ve Roma Katolik Kilisesinin otoritesi krlmfltr.
Reformun mesleki anlamda sonucu; tm ifllerin eflit saylmas ve sradan hayatn da kutsal olduu dflncesidir. Artk mesleklerden biri, dierinden daha kutsal
deildi. Toplumsal alflma ahlak oluflturuldu. Bylece araclna ihtiya duyulmayan din adamlar snf dierleriyle ayn seviyeye indirgenmifl oldu. Dnyasal
mesleklerin de nemli olduu vurgulanarak, kiflinin yeteneklerinin n almfl oldu. Bylece kltr, uygarlk, bilim ve sanatn geliflmesi saland.
299
300
Uygarlk Tarihi
Reformla birlikte laik retim kurumlar almaya ve kiflisel yarg hakk savunulmaya baflland. Ruhani konularda yetki, sivil yneticilerin eline geti, devletin
gc artt. Kuramclar da deiflen ekonomik yapya uygun dinsel sylemleriyle dneme damgalarn vurdular. Luther, faiz ve fiyat konusundaki dzenlemeleri kiliseden ayrp devletin kontrolne verirken; Calvin, alflma ve zengin olmann te
dnyada da dllendirileceini sylyordu. Kapitalist birikim adna yaplan her
trl giriflim insann grevi saylyordu.
Sonu olarak, Yeniada ekonomik, sosyal ve siyasal yapda meydana gelen
deiflim, dflnsel yapy etkiledi ve bir dnflm yafland. Avrupa Rnesans ve Reformu yaflad. Corafi keflifleri gereklefltirdi. Dnyaya ve evrene iliflkin grfller
deiflti. Btn bunlar olurken atflmalar, eliflkiler, savafllar ve uzun mcadeleler
yafland. Bylece Avrupann Aydnlanma Dnemini yaflamas iin gerekli altyap
hazrlanmfl oldu.
OSMANLI VE AVRUPA EL: LETfiM VE

ETKLEfiM
N
AM A
Modern Avrupann douflunda Osmanl Devletinin roln kavrayacaksnz.
Osmanl Devletinin adafl Avrupann Douflundaki Rol

ve Etkisi
Kuruluflundan itibaren batya doru yaylma politikas izleyen, Balkanlarda ilerleyen, Viyana kaplarna dayanan Osmanllarn tarihinden bahsetmeyen bir Avrupa
tarihi eksik kalmaya mahkumdur. Osmanl ve Avrupa tarihleri birbiriyle i ie gemifltir; bu nedenle de bir arada incelenmelidir.
Burada amacmz Osmanlnn zellikle Klasik Dneminde (16. yzyl) Avrupa
siyasetini belirleyen ok nemli bir siyasi g olduu ve modern Avrupann douflunu hazrlayan temel bir dinamik olduu gereine dikkat ekmektir.
Osmanl Devleti kuruluflundan itibaren bulunduu corafyadaki glerle siyasi, kltrel ve ekonomik iliflki iinde olmufl ve 600 yl varln bu flekilde srdrmfltr.
stanbulun fethi (1453) ile kendisini Roma mparatorluunun varisi sayan Fatih
Sultan Mehmetin flahsnda, Osmanlnn siyasi gc tartflmasz kabul grmfltr.
Daha nce Bizansa tabi olan yerleri Fatih Sultan Mehmet, birer birer kendisine
balamfl, hakimiyet alann geniflletmifl ve seferler planl bir flekilde Gney talyada Otrantoya kadar srdrlmfltr. Dolaysyla Katolik Rum Kilisesinin siyasi
gcn kaybetmesinde Osmanl ilerleyiflinin ve Ortodokslarn hamiliini stlenmifl
olmasnn etkisi byktr. Papalk otoritesinin sarslmasyla Avrupa siyasi dengesinin deiflmesinde de Osmanlnn etkisinden sz etmek mmkndr.
Osmanl Devletinin Venedikle olan ticari, siyasi ve askeri iliflkileri hem Balkanlarn hem de Avrupann tarihini etkilemifltir. Bu nedenle bu devletlerin tarihi
i ie gemifltir. Yine Habsburg mparatorluunun tarihi de Osmanl tarihinden
ayr anlatlamaz. Amac, Katolik olan bir dnya devleti kurmak olan fiarlkenin
karflsna Kanuni Sultan Sleyman kendi evrensel egemenlik anlayfl ile kyordu. Hedefini gereklefltirme konusunda hibir engel tanmayan Kanuni Sultan Sleymann ordularnn karflsna kma cesareti gsteremeyen fiarlken, Osmanl
karflsnda prestij kaybederken; Kanuni, Avrupa topraklarndaki ilerleyifline devam ediyordu.
Ayn dnemde Fransa kral siyasi gcn Osmanl Devletinden alyordu. Nitekim Fransa Kral Fransuva, fiarlkene esir dflnce, ancak Osmanldan ald destekle krallnn baflna tekrar geebilmifltir. Varln Osmanlya borlu olan Fransa, Osmanl yanls bir siyaset izlemifltir. Bylece Osmanl Devleti, Fransay Hristiyan blounun ve Hal ittifaklarnn dflnda tutmay baflarmfltr.
te yandan ngilizler de Akdenizde gvenli bir ticaret yapabilmek iin Osmanl devleti ile iyi bir iliflki kurmaya alflmfltr. nk spanyol donanmalarna karfl
kendilerini koruyacak tek g olarak Osmanl Devletini gryorlard. Nitekim ngiltere Kraliesi Elizabeth, Sultan III. Murada gnderdii mektubunda ngiliz tccarlarnn ticaretine izin verildii takdirde ngilizlerin Osmanllara sadk bir dost
olarak kalacan ifade ediyordu.
Anlaflld zere Akdenizde sz sahibi olan Osmanllar, spanyollara karfl yardm ve destei aranan bir g olarak grlmfllerdir. Bylece ngiltere ile de ticari ve siyasi iliflkiler kurulmaya bafllanmfl, 1583te ngilizlere serbest ticaret izni veren anlaflma imzalanmfltr. Daha Kanuni dneminde verilen kapitlasyonlarla ticari ayrcalklara sahip olan Fransa, Osmanl himayesinde Akdeniz ticaretini kendi
tekelinde tutmak istiyordu ve ngilizlere tannan haklardan rahatszd. ngilizler ise
spanyollara karfl Osmanl himayesini tercih ediyorlard. Osmanl geliflen siyasi
flartlara uygun bir politika izliyor; bir yandan dengeyi salarken bir yandan da siyasi iliflkilerin temel belirleyicisi olarak Avrupa devletlerini kendi hedefleri dorultusunda kullanyordu.
Grld gibi Osmanl Devleti kendine zg ekonomik, sosyal ve siyasi organizasyon modelleri gelifltirmifl ve Avrupa devletleriyle yakn bir iliflki iinde olmufltur.
Bylece Avrupadaki deiflmelerden hem etkilenen hem etkileyen taraf olmufltur.
te yandan Osmanl Devleti, ynetimi altndaki etnik, dilsel ve dinsel gruplarn kimliini koruyarak izledii siyasetle Gneydou Avrupa, Orta Dou hatta Kuzey Afrika toplumlar zerinde derin izler brakmfltr. Osmanl Devleti, dini birden resmen tanyan; etnik ve dinsel alt gruplaryla birlikte uyumlu bir flekilde bir
arada yaflamalarn gvence altna alan tek siyasi organizasyondur. Kaynaklar Osmanl ynetiminde varln srdren ok sayda etnik veya dilsel gruptan sz etmektedir. Avrupa, Asya ve Afrikadaki devletlerin ve federe cumhuriyetlerin ou
ksmen veya tamamen Osmanl egemenliinde bulunmufltur. Bu durumda Avrupal, Balkanl ve Orta Doulu bu devletlerin tarihi, Osmanl tarihinden ayr dflnlemez ve incelenemez.
600 yl boyunca, ktaya yaylan Osmanl Devletinin uzun mrl oluflunun
srr; bu kadar genifl topraklarda farkl din, dil ve rk mensuplarn bir arada uyum
iinde yaflatabilecek bir dahili teflkilata ve kapasiteye sahip olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu ok uluslu ve ok dinli Osmanl yaps, sosyo etnik bir dengeyle i
tutarlln kurmay baflarmfltr. Bu dengenin uzun mrl olmas da ynetim anlayflna milli bir ideolojinin hakim olmamasndan kaynaklanmfltr.
Sonu olarak Klasik Osmanl Devlet ynetiminin temel zellii okuluslu ve ok
dinli bir teflkilat yapsna sahip olmas, bu yapy uyum iinde yaflatabilmesidir.
Osmanl Siyasetinin Avrupadaki zleri

Osmanl Devleti, 16.yzylda dorukta olan siyasi gcn ve nfuzunu mttefiki
olan Avrupal devletler zerinde etkin bir flekilde kullanmfltr. 1535den itibaren
Fransaya daha sonrada Hollanda ve ngiltereye tannan ticari ayrcalklarn temelinde, Osmanl otoritesi lehine bir g dengesi oluflturma abas dikkat ekmektedir. fiyle ki bir yandan bu devletleri papalk otoritesine karfl himaye ederek ve
301
302
Uygarlk Tarihi
papala karfl mcadelelerini destekleyerek kendi yanna ekmekte; bir yandan

da rakibi Habsburg Hanedanna karfl elini glendirmekteydi. Ayn zamanda baz Avrupa devletlerine ticari ayrcalklar tannmasnn temelinde Akdeniz ticaretini
canl tutma abasnn yannda bu devletleri olas bir Hal blounun dflnda tutma
hedefi de ne kyordu. Sonuta karfllkl bu siyasi ve ekonomik iliflkilerin seyrini 15. ve 16. yzyllarda byk oranda Osmanl Devleti belirliyordu. Nitekim Osmanl Devletinin Fransa ile iliflkileri bu hedef dorultusunda flekillenmifl ve planl
bir siyasetin gereine gre ifllemifltir. Bu ama dorultusunda Osmanl, nl denizcileriyle ve donanmasyla Fransay desteklemifltir. Bat Akdenizdeki Osmanl donanmas Fransann gneyini her trl saldrdan koruyarak, Fransaya gcn kuzeyde younlafltrma imkan tanmfltr. Sonu olarak Fransann ulusal bir devlet
olarak domasnda Osmanl desteinin nemli bir pay olmufltur. Yine Osmanllarn Protestanlara olan destei ile Kalvinistlerin baflars bu politikann bir sonucudur. 1430dan 1525e kadar sren talya savafllarnda ve talyan diplomasisinde de
Osmanl Devleti, belirleyici bir rol oynamfltr. Fransa rneinde olduu gibi talya
kent devletleri de rakiplerine karfl Osmanl desteini salama peflindeydiler ve
muhaliflerini Osmanly yardma armakla tehdit ediyorlard.
Ksaca Osmanl Devleti, 16.yzylda Avrupadaki kuvvetler dengesini salayan
nemli bir siyasi g olarak grlyordu. Osmanllarn Avrupa siyaseti zerinde oynadklar bu etkin rol, 1580den sonra da ngiltere ve Hollanda zerinden devam etmifltir. Onlar da Osmanl desteine ihtiya duymufllardr. zelliklede Habsburglarn
stnlk mcadelesine karfl Osmanl Devleti bir kurtarc olarak grlmfltr.
Habsburglar karflsnda Osmanl ykselifli, ayn zamanda Avrupada Protestanln yaylmasn salayan bir etki yapmfltr. Benzer flekilde, Osmanl hakimiyeti altndaki Macaristan ve Transilvanyada da Kalvinizmin yaylmas mmkn olmufltur.
zetle, Osmanl ynetimi, hakim olduu corafyalarda yaflayan halklarn din
ve dillerini koruyarak kltrel kimliklerini kalc klmfl, devamlln salamfltr.
Bu sayededir ki Balkan ve Ortadou toplumlar dini farkllklarna ve siyasi blnmfllklerine ramen bugne kadar yaflayabilmifllerdir. Btn bu nedenlerden dolay Avrupa tarihini Osmanldan ayr incelemek mmkn deildir. Osmanl Devleti, Avrupa tarihinin dflnda deil, aksine tam merkezinde yer almfl; Avrupa tarihinin ayrlmaz bir paras olmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Gaza: slam dinini korumak
veya yaymak amacyla
Mslman olmayanlara
S Oyaplan
R U kutsal savafla
karfl
verilen isimdir
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA Avrupa
SZDE siyasi yapsn nasl etkilemifltir?
Osmanl Devleti
DOU-BATI ARASINDA BR KPR OLARAK OSMANLI

D fi N E L M
Bir slam devleti olan Osmanllar, slam dnyasnn batya doru ilerlemifl u noktas konumundayd. Gaza anlayfl iinde yaplan fetihlerle de Osmanl, Dounun
S O R U
egemenlik anlayflnn
Batya uzanmasn salayan bir devlet oldu. Dou ile Bat
arasndaki ba, Osmanl zerinden kuruldu. Dolaysyla Osmanl mparatorluunun tarihiD bir
Dou ile Batnn; bir baflka ifadeyle slam Dnyas ile
K K Abakma
T
Hristiyan Dnyas arasndaki iliflkilerin bir tarihidir.
Burada iki farkl dnyadan; kendine zg tarihsel koflullara ve kltrel birikime
SIRA SZDE
sahip iki farkl uygarlktan sz edilmektedir. Kpr grevi gren Osmanl siyasi organizasyonu altnda karfllaflan bu iki uygarln birbirleriyle btnyle rtflmesi
mmkn olmad
gibi birbirlerinden etkilenmemifl olmalar da mmkn deildir.
AMALARIMIZ
Dou ile Batnn etkileflimi, tarihi sre iinde baz somut rneklerle kendini
gstermektedir. Yenia Avrupasnn ekonomik, sosyal, siyasal ve dflnsel deifliminin bafllad
K T AilkP yer talya kent devletleridir. Hal seferleri ile bafllayan sre-
N N
TELEVZYON
te Dou ile ticareti sayesinde zenginleflen talya kent devletleri, feodal ekonomik
ve sosyal yapnn en erken zld yer olmufltur. Bu ticaret sayesinde elde edilen sermaye ile kapitalist birikimin ilk rnekleri burada ortaya kmfl, dolaysyla
talyan flehir devletlerinin, uzun mesafeli bu ticareti, Roma mparatorluunun mirasndan ok 11.ve 12.yzyllardaki slam dnyasnn izlerini taflmfltr. Avrupann
Ortaa yaflad bu yzyllarda, Douda slam Rnesans yaflanyordu. Bu etki,
dflncede olduu kadar ekonomik ve toplumsal hayatta da kendini gsteriyordu.
Corafi kefliflerden nce, Afrika ve Asyadan gelen ticari mallar slam lkelerinin iinden geerek, Avrupaya taflnyordu. Bu ticareti slam dnyasnn tccarlar
yapt iin vadeli satfl, senetle mal teslimi gibi uygulamalar da ilk olarak slam
corafyasnda ortaya kt ve buradan, nce talya kent devletlerine, sonra da dier Avrupa devletlerine yayld. Nitekim ticari ifllemlerle ilgili Bat dillerine gemifl
olan slami kelimelerin varl da bunu dorulamaktadr. Batda bu ifllemler, bankaclk sistemi iinde daha da gelifltirilmifltir.Ayrca Arap rakamlar, barut ve pusula da Dounun Batya armaanlar arasnda saylr. zellikle pusulann kullanm,
corafi kefliflerde Avrupallar iin hayati neme sahip unsurlardan biri olmufltur.
Bunlar zaman gelince bu defa Batdan baflka yerlere aktarlmfltr.
Btn bu dn alnan mal ve deerler, Dou ile Bat arasnda kltrel etkileflimin varln gstermektedir. Avrupann Doudan edindii ve corafi keflifleri
mmkn klan bilgi birikimi ve tecrbelerin ayr bir nemi vardr. Haritalarn yaplmas, limanlarn tespiti, Hint Okyanusundaki akntlar, rzgarlar, yldzlar, yn tespiti ile ilgili bilgi ve deneyimler Arap corafyaclar araclyla Batya aktarlmfltr.
slam araclyla, Batya taflnan bir baflka deer de, slam dnyasnda tannan,
Yunan bilim ve felsefesidir. Batnn slam araclyla yeniden keflfettii bu felsefe,
Bat rnesansna giden sreci bafllatacaktr. Yine stanbulun Osmanllar tarafndan
fethi zerine talyaya giden Rum aydnlar tarafndan getirilen antik dnem eserleri de, Roma kltrnn yeniden canlandrlmasnda etkili olmufltur. Bylece antik
Yunan felsefesi ve eserleri Avrupaya yaylmfltr. Avrupadaki dflnsel dnflmn kaynaklar arasnda spanyadaki Endls slam etkisini de saymak gerekir.
bn-i Sina, bn-i Rfld gibi nemli slam filozoflarnn eserlerinin incelenmesi de
dnflm iin ihtiya duyulan birikime katkda bulunmufltur.
Ksaca Bat Avrupada yaflanan bu byk dnflmn temelinde Osmanlnn
ve slamn izlerini grmek mmkndr. Bu dnflmn ekonomik aya ise corafi kefliflerle tamamlanmfltr.
Osmanlda Bilim ve Avrupa Bilimi ile lk Temas

Osmanlda bilim hareketleri kendine zg bir geliflim gstermifltir. Bafllangta eski slam devletlerinin birikiminden etkilenerek oluflan Osmanl bilimi ksa bir sre
iinde eski bilim ve kltr evrelerini etkileyen nc bir konuma gelmifltir. Daha
sonra da 17.yy.dan itibaren Bat biliminin etkilerinin Osmanlda grlmesiyle birlikte yine Osmanl kanalyla slam lkelerini etkilemifl olmas da Osmanlnn bu
nc karakteriyle gerekleflmifltir. Osmanl stlendii bu rol ile Dou ile Bat arasnda kendine zg bir sentez oluflturmufltur.
Osmanllar bir yandan slam dnyasnn bilimsel ve kltrel birikimini koruyup
yaflatrken bir yandan da kendi deneyimleriyle bu miras zenginlefltirmifllerdir. Bylece slam medeniyetinin eski merkezlerinin yan sra Bursa, Edirne, stanbul, skp, Saray Bosna gibi yeni kltr ve bilim merkezleri ortaya kmfltr. Bu dnemde
geliflen Osmanl bilim ve kltr birok Ortadou, Kuzey Afrika ve Balkan lkesiyle gnmz Trkiyesinin de kltrel kimliini ve bilim mirasn oluflturmufltur.
303
304
Medrese: slam lkelerinde

orta ve yksek retimin
yapld eitim
kurumlarnn genel ad
Uygarlk Tarihi
Osmanlda bilimsel faaliyetleri gereklefltirmek, devlet ve toplumun ihtiyalarn karfllamak amacyla medreseler kurulmufltur. Medreseler dflnda matematik,
astronomi, tp gibi ilimlerin, usta-rak iliflkisi iinde eitimini veren kurumlar da
vard. fiifahaneler ve muvakkithaneler, bunlar arasnda saylabilir. Bylece medreselerin dflnda da ilmi ve kltrel faaliyetler srdrlmfltr. Tp eitimi ve salk
hizmeti veren darflflifalar, zaman tayininin yan sra matematik ve astronomi eitimi veren muvakkithaneler gibi kurumlar ile aktif ve dinamik bir ilim ortam oluflturulmufltur. Klasik dnemde yazlan bir ok eser medreselerin yan sra bu kurumlarda hazrlanmfltr.
Bu alanda III. Muradn emriyle stanbulda alan rasathaneden de sz etmek
gerekmektedir. Bu rasathane slam dnyasnn en byk rasathanesi olarak planlanmfl ve zamann en geliflmifl astronomi cihazlaryla donatlmfltr. Bir ktphanesi de bulunan rasathanenin baflnda Suriye ve Msrda eitim alan Trk asll Takiyddin El Raflid bulunuyordu. 1573 ylnda faaliyete bafllayan rasathane, 1580 ylnda yklflna kadar alflmalarn srdrmfltr. Takiyddinin rasathanesinde kulland aletleri, Avrupal adafl, nl astronom Tycho Brahenin 1576da kurduu rasathanesinde kulland aletlerle benzer zelliklere sahiptir. Ayn dnemde farkl
corafyalarda benzer aletlerle rasat alflmalarna bafllanmfl olmas dikkat ekicidir.
Bat Dnyas Batlamyusdan (2.yy), Kopernike kadar (16.yy), alarn llmesinde
kiriflleri kullanrken; Takyeddin kiriflleri deil slam astronomi geleneine uyarak;
sins, kosins, tanjant, kotanjant gibi trigonometrik fonksiyonlar kullanmfltr. Ayrca gneflin apojesini, Kopernik ve Braheye gre geree en yakn deerde hesaplamfltr. Takyeddin, yeni rasat aletleri de icat etmifltir. Bylece stanbul rasathanesinin kuruluflundan sonraki faaliyetleri, slam astronomi alflmalarna en ileri geliflmeyi salamfltr. Osmanl biliminin zirvesini oluflturan bu alflmalar; devlet adamlar arasndaki rekabet ve kskanlk yznden, dini bahaneler ileri srlerek yklmfltr. Bu ykm, Osmanl ilim geleneinin duraksamasnn da bafllangc olmufltur.
Klasik dnem Osmanl bilim geleneinin oluflmasnda; zellikle medreselerin
kurulmas, maddi destek, eserlerin telifi gibi pek ok konuda dorudan padiflahlarn ve ayn zamanda dier devlet erkannn nemli katklar olmufltur. mparatorluun en ihtiflaml dneminde; en iyi eserlerini ortaya koyan klasik bilim gelenei, Osmanl eitim kurumlar ile slam bilim gelenei zerine kurulup geliflmifltir.
Bu gelenek, Osmanlnn Bat ile temas sonrasnda da yaflamfl ve 19.yzyln ikinci yarsna kadar baz temel unsurlaryla devam etmifltir.
Avrupa Biliminin Osmanl zerindeki zleri

Genifl bir corafi alana hkmetmesi ve Bat Avrupa lkeleriyle snr komflusu olmas dolaysyla Osmanl Devleti, Bat dnyasndaki geliflmelerin dflnda kalmamfltr. Dolaysyla Bat Avrupa lkelerinde yaflanan deiflimin izlerini ve etkilerini
Osmanl Devleti zerinde grmek mmkndr.
Bat bilim ve teknolojisinin yayld ilk yer Osmanl corafyasyd. Osmanllar,
Avrupadaki keflifler ve icatlardan haberdard. Ancak, Osmanllar hem askeri adan, hem de sahip olduklar kltrel kimlikle manevi adan kendilerini Avrupallardan stn gryorlard. Osmanllarn Bat bilim ve teknolojisi karflsndaki tutumu, gl bir mparatorluun kendi nfuz alan dflndaki geliflmeler karflsnda
taknd seici tavr fleklinde yorumlanmaktadr. Bylece Osmanl asndan seici bir transfer sreci bafllayacaktr.
Avrupa biliminin alnmas konusunda seici davranlmasnn bir nedeni de Osmanl eitim sistemi ve ekonomik yeterlilikti. Doal olarak ykselme dneminde
305
Osmanllar, Baty takip etme ihtiyac duymadlar. Ayrca Batdaki yeniliklere karfl da tedbirli davrandlar. Osmanllar, ancak Sanayi Devrimi ile Avrupann afllamayan ykseliflini fark etmifllerdir. Bu seici transfer sreci iinde Osmanllar, 15.
yzyldan itibaren zellikle ateflli silahlar, haritaclk ve madencilik alannda Avrupa teknolojisinden yararlanmaya bafllamfllardr.
16.yzylda Osmanl haritacl Piri Reisin eserleriyle geliflmifltir. Piri Reis
1513te izdii byk lekli dnya haritasn, Kristof Kolombun Amerika haritas
ile Avrupa ve slam haritalarndan yararlanarak hazrlamflt. Piri Reis, ikinci haritasn 1528de Kanuni Sultan Sleymana sunmufltur. Bir paras gnmze gelen bu
harita Kuzey Atlas Okyanusu ile Kuzey ve Orta Amerikada yeni keflfedilen yerleri iine alyordu. Yine Piri Reisin denizcilik ve deniz astronomisi hakknda kendi
gzlemlerine yer verdii; Dou ve Bat kaynaklarndan yararlanarak hazrlad Kitab- Bahriye adl eseri Akdeniz ve Ege Denizinin harita ve izimlerini de ieren
nemli bir eserdi.
Deniz corafyas konusunda ne
kan bir dier isim de Seydi Ali Reisdir. Uzun deniz seyahatlerini, Hint
Okyanusundaki gzlemlerini astronomi ve corafi bilgilerini kaleme ald el-Muhit adl trke eseri olduka nemlidir. 16.yzylda kaleme alnan, Muhammed b.Emir el-Suudi el
Niksarinin Tarih-i Hind-i Garbi adl eseri ise Amerikadan ve corafi
kefliflerden bahsetmektedir. spanyol ve talyan kaynaklardan yararlanlarak yazlan eserde Kolomb, Balboa, Magellan, Cortes ve Pizarronun
keflifleri anlatlmaktadr. Bu eser, Avrupallarn gereklefltirdii corafi
keflifleri Osmanllarn yakndan takip ettiinin ve corafi eserlere verdii nemin bir gstergesidir.
17.yzyla gelindiinde ise Bat ve Dou kaynaklarndan yararlanlarak hazrlanan Katip elebinin eseri Cihannma dikkat ekmektedir. Osmanl corafyas ve
kltr tarihi bakmndan nemli olan bu eserden baflka Katip elebinin baflka
eserleri de vardr; bunlar arasnda Avrupal yazarlarn tarih ile ilgili eserlerinin evirileri dikkat ekmektedir.
Sonu olarak Piri Reis ile bafllayan Osmanl Corafyacl Cihannma ile geliflmifl ve bu akm 19. yzyla kadar devam etmifltir. zellikle 17.yzyldan itibaren
Avrupa dillerinden tercme edilen bilimsel eserler ne kmaktadr. Bu tercme
eserlerle, Osmanl bilim dnyasna, Batl kavramlar girmeye bafllamfltr. fiunu da
belirtmek gerekir ki Kopernikin gnefl merkezli kuram Avrupada byk tartflmalara yol aarken, Osmanlda olumlu bir yaklaflmla teknik bir detay olarak ele alnmfltr. slam inancnda bu konuya ters dflen bir anlayfln olmamas bunda etkili
olmufltur. Bu konuda din ve bilim atflmas yaflanmamfltr. Batda ise kilise retilerine ters olduu iin kabul grmemifltir. Ancak bilimsel geliflmelerin nn kesmek mmkn olamayacak; Papann bilim zerindeki basksna ramen, Kilise otoritesi reddedilerek bilimin geliflmesinin n alacaktr. Ksaca slam, bilimle atfl-
Resim 11.3
Piri Reisin Dnya
Haritas
306
Uygarlk Tarihi
mazken; Hristiyan reti bilimle atflyordu ve Bat dnyasnda bu eliflki Katolik

Kiliseye karfl klarak aflld.
Avrupadaki ilmi ve corafi geliflmelerden haberdar olan Osmanllar, zellikle
17.yy. sonlarndan itibaren bat bilim ve teknolojisine daha fazla ilgi duymaya baflladlar. Bylece klasik dnemde uygulad, seici bilgi transferinden de uzaklafltlar. 18.yzyla gelindiinde ise Avrupa bilimi kadar, kltr ve yaflants da ilgi
uyandrmaya bafllad.
KLTREL ETKLEfiM
AM A
Osmanl kltrnn Avrupay nasl etkilediini deerlendireceksiniz.
Ayn corafyada yaflayan; birbirleriyle siyasi ve ticari iliflkiler iinde bulunan Osmanl Devleti ile Avrupa devletlerinin kltrel etkileflimi kanlmazdr. Ancak Klasik Dnemde Osmanllar, Dar l Harb olarak nitelendirdikleri Hristiyan dnyasnn kltr etkilemesinden mmkn olduunca uzak kalmfllard. Bunda siyasi g
ve otoritesinin zirvede olmasnn yan sra gayrimslimleri taklit etmeyi kfrle efldeer gren bakfl asnn da rol vard. Bu anlayfln deiflimi ise Karlofa Antlaflmas (1699) ile bafllayacaktr. 18.yzyldan itibarende Bat beenilen ve dolaysyla da taklit edilen bir kltr haline gelmifltir.
Batdan ilk aktarmlar teknik alanda ve silahlarda olmufltur. Devletin en temel
grevi kendini ve halkn korumak olduundan, savunmaya ynelik teknik yeniliklerin alnmas ncelikli olmufl, ayr bir nem taflmfltr. Ayrca slam anlayfl da
bunu destekliyor; dflman yenmek iin onun silahn ve uygulad yntemi taklit
etmenin dine aykr olmadn kabul ediyordu. stelik reform yanls slam ulemas slam toplumunun yararna olacak ve devamn salayacak her trl bilim ve
teknik geliflmeleri bu balamda deerlendiriyordu. Nitekim Osmanllar, eflitli milletlerden gelen sanatkar, mhendis ve tabipleri gruplar halinde teflkilatlandrmfl;
sarayda Efrenciyan adyla ayr bir dairede toplanan bu meslek erbabnn bilgi ve
deneyimlerinden yararlanmfltr.
te yandan Fatih Sultan Mehmed, saraynda Rum ve talyan alim ve sanatkarlar
himaye etmifl; Yunan ve Latin klasik eserlerinden oluflan bir saray ktphanesi kurmufltu. Gentile Bellininin hkmdarn portresini yapmas; Leonarda da Vinci gibi rnesans dneminin nemli sanatlarnn Osmanl padiflahna byk projeler -kpr
ve inflaat gibi- sunmas , rnesansn kltr etkileri olarak deerlendirilebilir.
ki kltr arasnda ticaret yoluyla bafllayan ekonomik ve sosyal iletiflim de kltr aktarmn kolaylafltrc bir etki yapmfltr. Dfl ticarete ak liman flehirlerinde
bu deiflim daha aktr. ki kltr arasnda arac gruplarn varl, srgn, g, din
deifltirme, yabanc uzmanlarn istihdam da kltrel etkileflimi hzlandrc bir rol
oynamfltr. Nitekim Klasik Dnemde, Osmanl topraklarna gelen gmenler ayn
zamanda kltr taflycs olmufllardr. zellikle 1492de spanyadan kovulan Yahudilerin Osmanlya g, tekstil, silah yapm gibi alanlarda teknoloji transferine
yol amfltr.
Ticari iliflkiler, Osmanl ile talya kent devletleri arasnda dier Avrupa devletlerine gre daha erken bafllamfltr. Bu iliflkiler teknolojik alanda baz alflverifllere
de vesile olmufltur. II. Bayezid, byk yelkenli gemilerin yapm iin Cenevizden
mhendisler getirtmifltir. Denizcilik alannda talyan kentlerinin teknik deneyimi
ileri dzeyde idi ve donanmasn glendirmek isteyen Osmanl Devleti de bu tec-
rbeden yararlanmasn bildi. Osmanl denizcilik deyimlerinin talyanca kkenli

olmas bunu gstermektedir.
Ticaretle bafllayan kltrel etkileflim 15.yzyldan itibaren kendini gstermektedir. talyanlardan sonra, 16-18. yzyllarda Fransz etkisi grlecektir. Dier Avrupallarn da liman flehirlerine gelip yerleflmesiyle zellikle 19.yzylda giderek
artan ticari iliflkiler sonucunda Osmanl yksek snf tarafndan Avrupa yaflam tarz taklit edilmeye bafllanacaktr. Tanzimatn ilanyla (1839) Batnn kanunlar ve
idari usulleri de Osmanlya girmifltir.
Avrupa Kltrnde Osmanl Etkisi

Osmanl ve Avrupann bir arada yaflamasnn doal bir sonucu olarak Avrupa kltrnde de Osmanl etkisi kendini gstermifltir.
1482den bafllayarak 16.yy. sonlarna kadar, Avrupa saraylarn ziyaret eden Osmanl elilerinin kyafetleri ve davranfllar byk ilgi uyandrmfl, bu lkelerde bir
Trk modasn bafllatmfltr. Osmanl elilerine Avrupal halk da byk ilgi gstermifltir. zellikle elilerin gelifl-gidifllerinde halk sokaklarda birikerek, Osmanl eli
alaylarn ilgiyle izlemifltir. Bu gsteriflli elilik alaylar, Batl ressamlarn tablolarna da yansmfltr.
16.yzylda Fransz elilerinin sk sk stanbulu ziyareti, Osmanllarn yaflamn
ve kltrn tanma ve ayn zamanda Osmanl stnlnn srlarn renme isteinden kaynaklanyordu. Bylece Avrupa saraylarnda bir Osmanl-Trk modas
bafllamfltr. Klk kyafetleri kadar Osmanllarn kulland eflyalarda ilgi ekiyordu. rnein Bat Anadolu hallarn kullanmak Avrupa saraylarnda moda olmufltur. Bir lks maddesi olarak ithal edilen Osmanl hallar ylesine deerliydi ki sadece dflemede deil, masa zerinde de kullanlyordu. Osmanl hallarndaki zengin renk ve motifler Avrupal ressamlarn tablolarna da yansyordu. Alman, talyan
ve Hollandal ressamlar (Lotto, Carpaccio, Holbein ) hayran kaldklar Trk hallarn resmediyorlard.
Osmanlnn Avrupa zerindeki bir dier etkisi de tekstilde kendini gstermifltir. Dokuma, desen ve boyama teknii bakmndan Avrupa ipekli ve pamuklu sanayisinde Osmanl izlerini aka grmek mmkndr. Nitekim 1700lerden sonra
pamuklu kumafl kullanmnn artmas ve halka inmesiyle, Avrupa devletleri Dou
mamullerini taklit eden bir pamuklu sanayi oluflturmufltur.
te yandan Osmanl kltr Avrupallarn sosyal yaflamn da etkilemifl ve Avrupallar taklit yoluyla Osmanldan kahvehane kltrn almfltr. Kahvehaneler, Osmanl toplumunda bir araya gelme, toplanma ifllevini stlenmifllerdi. Osmanl etkisiyle 1660larda Marsilyada kahvehaneler yaygnlaflmfltr. 1669da Parise giden Osmanl elisi Sleyman Aa ile kahve kltr Avrupada moda olmufltur. 18.yzylda ise
kahvehaneler Avrupa flehirlerinin vazgeilmez bir sosyal kurumu haline gelecektir.
Askeri alanda da etkileflim sz konusudur. Kanuni Dneminde Osmanllar Avrupadan ileri bir topuluk teflkilatna sahiptiler. Daha 1389da I.Kosova Savaflnda
Osmanllarn top kulland kesin olarak bilinmektedir. Bu tarihten itibaren gelifltirilen topuluk, Fatih Sultan Mehmet ile yeni bir dneme girmifltir. stanbulun surlarn dvmek iin Fatihin Macar top ustas Urbana dktrd toplar o zamana
kadar grlmemifl byklkte toplard. Toplarn kullanm, Avrupada feodal kalelerin yklmas ve merkezi monarflilerin kurulmasnda byk rol oynad.
Osmanllarn 16 yzyldaki askeri zaferleri, Avrupallar derinden etkiledi ve onlar Osmanl ordusu ve savafl yntemi hakknda arafltrmalar yapmaya itti. 17. yzylda bu konuda verildi.
307
308
Uygarlk Tarihi
Askeri alanda Osmanlya stnlk salayan bir baflka zellik ise Osmanl ordusunun manevra kabiliyeti yksek askeri bir gce sahip olmasyd. Osmanl ordusundaki hafif svarilerin, tmarl sipahilerin ve hafif piyadelerin ileri manevra gcyle
saladklar avantajn farkna varan Avrupallar, Osmanly rnek aldlar ve askerlerinin manevra kabiliyetini arttrmak iin piyadelerinde zrh kullanmn azalttlar.
Ayrca savafl srasnda askerleri cesaretlendiren ve karfl tarafn psikolojisini
olumsuz etkileyen Osmanl mehterhanesi de Avrupallarn ilgisini ekmifl; Osmanl
mehterhanesini taklit eden Avrupallar, kendi askeri bandolarn oluflturmufllardr.
te yandan Osmanllarn Avrupada hzla ilerlemesi 16.yzylda Almanyada bir
korku yaratmflt. yle ki Osmanl tehlikesine karfl Trk an adeti bafllatlmfltr.
Gnn belli saatlerinde kilisede anlar alnarak, Hristiyanlar, Trk istilasna karfl
duaya arlyorlard. Yine ilk gazete de (Newe Zeitung) 1502de Trklere ait haberler iin karlmfltr.
Luther, Osmanl aknlarn doal afetlere benzetiyor ve Tanrnn bir cezas olarak deerlendiriyordu. Trklere karfl direnme konusunda risale yazan Luther,
Trkleri fleytann hizmetkar olarak gryor, deccal olarak tasvir ediyordu. 1529da
Osmanllarn Viyanay kuflatmalar zerine Luther, Avrupa Devletlerini aralarndaki savafl sonlandrp, Trklere karfl birlik olmaya aryordu.
Bununla birlikte 17.yzyla gelindiinde Osmanl Devleti, Avusturya karflsnda
yenildi. 1593-1606 savaflnda Osmanlnn baflarsz olmasnn temel nedeni, Avusturyann ordusunu ve kalelerini ateflli silahlarla donatmfl olmasyd. Ateflli silahlarn stnl bir dnm noktas oldu ve artk 17.yzylda Osmanl, Avrupa karflsndaki stnln kaybetmeye bafllad. Bundan sonra ekonomik, teknolojik ve
askeri alanda Batnn ilerleyifli bafllad.
Avrupaya Bir Model Olarak Osmanl Siyasal Rejimi

Yenia Avrupasnda, siyasal yapda gereklefltirilmek istenen temel hedef, merkezi monarflileri kurmakt. Bu konuda da Osmanl Devletinin merkezi-mutlak rejimi rnek olmufl, incelenmifl ve eflitli eserlere konu olmufltur.
Siyaset biliminin kurucusu kabul edilen Machiavelli (1469-1527) Prens adl eserinde talyann siyasal birliini nasl salayaca sorununa zm nerileri getirirken Osmanl Devletini rnek olarak gstermifltir. Osmanl Devletinde tm lkenin
tek bir efendiye tabi olduunu, grevlilerin padiflahn kulu olup varln ona borlu olduunu ve yalnz ona itaat ettiini; dolaysyla da dfl glerin ieriden bir iflbirliki bulmasnn mmkn olmadn belirtmifltir. Ayrca Machiavelli, bir devletin farkl bir lkede kalc olmasn, kendi halkndan bir ksmn oraya yerlefltirmesine; yerli halk ise hofl tutmasna; kanunlarn deifltirmemesine ve flikayetlerine
kulak vermesine balamaktadr. Byle davranld takdirde o lkenin, yeni ynetimi benimseyeceini belirtmektedir. Bu da Osmanlnn fethettii topraklarda uygulad bir siyasettir.
Fransz siyaset teorisyeni Bodin de eserinde Osmanl Devletine zel bir yer ayrmfl; Osmanl siyasal rejimini Bat monarflisiyle karfllafltrmfltr. Fransz monarflisinde
tebann hkmdarn kanunlarna; hkmdarn da doann kanunlarna itaat ettiini
vurgulayan Bodin, Osmanl monarflisinde ise hkmdarn, tebasnn mallarna ve flahslarna hakim olduunu belirtmifltir. Bodin Osmanl padiflah Kanuni Sleyman
despot bir efendi olarak gryordu. Buna karfllk Francois de Bellefort ise Fransz
krallarna, Kanuni Sultan Sleymann adaletini rnek almalarn nerecektir.
Avrupann kaps saylan Belgradn Kanuni Sultan Sleyman tarafndan fethi(1521), ardndan Moha Zaferi (1526) ve Macaristann fethi Osmanl ve Avrupa
tarihinde bir dnm noktas olarak kabul edilmektedir. nk o zamana kadar

Macar krall Avrupann kalkanyd. Bundan sonra ise Osmanl gc ve korkusu,
Avrupa politikasnn belirleyicisi olmufltur.
Kanuni Sultan Sleyman, yarm yzyla yaklaflan saltanat ve Avrupa politikasnda oynad belirleyici rol nedeniyle Batda en ok sz edilen hkmdardr.16.yzyl Avrupal siyaset yazarlar genel olarak Aristonun tiranlk ile ilgili fikirlerinin etkisinde kalarak, Osmanl hkmdarn meflru dayana olmayan, kanun
ve kural tanmayan keyfi bir tiran olarak nitelendirdiler. Bu yaklaflm, Osmanl rejimini belirleyen eski Hind-ran devlet geleneini tanmamaktan kaynaklanyordu.
Bu pratik devlet geleneinde hkmdarn otoritesi bizatihi devletti; dolaysyla lke-toprak, tebaa-retici snflar bu otoriteyi srdrmede arat. Ancak otoritesi bu
unsurlarn maddi gcne bal olduundan tebasn adaletle ynetirdi. Sonuta
mutlak otorite adaletin salanmas iin gerekli idi. Yani mlkn temeli adaletti. Nitekim bu ayrm fark eden O.G.Busbecq 1555te Osmanl mparatorluuna eli
olarak geldiinde nemli gzlemlerde bulunmufl ve kul sisteminin Osmanl mutlak rejiminin temel bir kurumu olduunu vurgulamfltr.
18.yzyla gelindiinde ise Akl ann siyaset teorisyenleri, Osmanl rejimini
Dou Despotizmi iinde deerlendirmifllerdir. Bu siyasi rejim, Fransz Aydnlanma
dflnrlerinden Montesquieunun ileri srd gibi corafi koflullarn bir sonucu
veya Ortadou imparatorluklarnn bir gelenei deil, Osmanl- Avrupa mcadelesinin bir sonucu idi. Osmanl, Avrupada bir lm kalm mcadelesi veriyordu.
14.yzyl ortalarndan bafllayarak birok kez dzenlenen Hal seferleriyle Balkanlardan karlma tehlikesiyle karfl karflya kalmflt. Bu siyasal koflullarn doal bir
sonucu olarak, lkesinin birliini korumak amacyla merkezi gcn arttrma yoluna gitti. Bu ama dorultusunda Osmanl toplumu bir ordu gibi rgtlendi. mparatorluk kaynaklar kontrol altna alnd. Her trl kaynak tek bir otoritenin mutlak iradesi altnda birlefltirildi ve sonuta Dnya imparatorluuna doru giden yolda gerekli hazrlklar tamamlanmfl oldu.
nl sosyolog Max Weber ise Osmanl rejimini determinist bakfl asyla keyfi
sultanlk olarak nitelendirmifltir. Hkmdarn otoritesini snrlayan bir asiller snfnn veya temel bir kanunun olmamasn, Osmanl padiflahn, Avrupal hkmdarlardan ayran en temel fark olarak grmektedir. Oysaki 14.ve 15. yzyllarda ulardaki gazi ailelerinin varl; slam temsil eden ulema; ayrca rfi kanun rejimi ve
brokratik kurallar padiflahn otoritesini snrlayan unsurlard.
Osmanl siyasal rejimine karfl bir baflka bakfl as ise K.Marx ve F.Engelsin Asya retim tarz ad altndaki yaklaflmlardr. Askeri snfn kyllerin art retimine zorla el koymalar biiminde yorumlanan bu anlayfl vaktiyle Osmanl idaresi altnda bulunmufl olan milliyeti Balkanl tarihiler tarafndan resmi tarih grfl olarak benimsenmifltir. te yandan Fransz Annales Ekol ile tarihin; toplumsal, ekonomik ve corafi koflullarla birlikte deerlendirilmeye bafllanmasyla Osmanl tarihinin de daha tarafsz bir flekilde incelenmesi mmkn olmufltur. Ancak yine de
Osmanl gereklerini baz sosyolojik soyutlamalara veya belli doktrinlere gre yorumlayan alflmalara rastlanmaktadr.
Sonu olarak, Osmanl tarihi ile Avrupa tarihi birbirine paralel geliflmifl; ayn
corafyada bir arada yaflamfl toplumlarn tarihidir. Bugn Balkan dillerinde yaflayan 6000e ulaflan Trke kelimelerin varl kltrel etkileflimin ak bir gstergesidir. Gneydou ve Dou Avrupada yerleflmifl ve 500 yl yaflamfl bir devlet olan
Osmanl devleti hi kuflkusuz bu corafyada sadece siyasi deil kltrel anlamda
da derin izler brakmfltr.
309
310
Uygarlk Tarihi
Dini Hoflgr Konusunda Osmanl ve Avrupa

AM A
Dini Hoflgr konusunda Osmanl ve Avrupa devletlerinin bakfl

alarn reneceksiniz.
Anadolunun batsnda kurulup Rumelide hzla ilerleyen Osmanl Devleti stanbulun fethi ile bir dnya devleti kimlii kazand. Dou Roma mparatorluu tarihe karflrken Hristiyanln doudaki son kalesi olan stanbulun Osmanl hakimiyetine gemesiyle Osmanl Devleti, zellikle Avrupa siyasetinde birinci derece rol
oynamaya, sz sahibi olmaya bafllad.
Bir slam devleti olan Osmanl Devletinin sistemli fetih politikas, gaza anlayflyla gereklefltirildi. Fethin hemen ardndan uygulanan iskan siyaseti ile de bu topraklar vatan olarak benimsediini ve kalcln gstermifl oldu. Fethedilen topraklarda
yaflayan gayrimslim halkn yerlerinde kalmalarna izin verildii gibi her trl can ve
mal gvencesi de teminat altna alnyordu. Ayrca din ve geleneklerini yaflama zgrl de tannyordu. Bu temel hak ve zgrlkler devlet gvencesi altna alnarak gayrimslimler devlete zimmetlenmifl saylyordu. Gayrimslimler iin kullanlan
zimmi kavram da buradan geliyordu. Grld gibi Osmanl Devleti, fethettii
topraklar zerindeki gayrimslim halkn can ve mal gvenlii ile din ve vicdan zgrln salama ykmlln zerine almflt. Hemen flunu da belirtelim ki din
ve vicdan zgrl sadece inan ve ibadet ile snrl deildi. Gayri Mslimlerin evlenme, boflanma, vasiyet, miras gibi her trl ifllemlerde kendi hukuklarna tabi olmalar da sahip bulunduklar din ve vicdan zgrlnn bir gerei olarak kabul
edilmifltir. Ksaca gayrimslimlere yaflantlarn kendi dini ve hukuki esaslarna ve geleneklerine gre dzenleme imkan tanmfl, hukuki zerklik verilmifltir.
Fatih Sultan Mehmed, stanbulu fethettikten sonra Hristiyanlardan patriklik makamna birini semelerini istemifl, rahipler ve yerli halk tarafndan patrik seilen Gennadiosua patriklik asasn ve tacn bizzat kendisi vermifltir. Ayn anlayflla Yahudi cemaatine de havralarna sahip olma hakkn tanmfltr. Benzer flekilde Ermeni cemaatinin
baflna da bir patrik tayin edilmifltir. Bylece en temel hak olan inan ve ibadet zgrl salanrken cemaatler arasnda bir denge de kurulmufltur. Ayrca Mslmanlar ile gayrimslimlerin de birlikte uyum iinde yaflamalar salanmfltr.
Patrikliin devamna izin vererek sosyal dengeyi salayan Fatih Sultan Mehmed,ayn zamanda Katolik dnyasna karfl siyasi bir zafer kazanmfltr. Ortodoks
Hristiyanlarn, stanbul Patrikhanesi kanalyla himaye ederek; Rumlar ve dier balkan Hristiyanlar zerindeki Katolik-Latin nfuzunu nlemeyi hedeflemifltir. Bylece Dou ve Bat kiliselerinin birleflme ihtimallerinin n tamamen kesilmifl oluyordu. Gayrimslimlere tannan hak ve zgrlkler konusunda bir rnek vermek gerekirse; stanbulun fethinden sonra Galata zimmileri ile yaplan ve gnmze kadar gelen anlaflmada, kiliselerine el konulmayaca, mescid haline getirilmeyecei,
ibadetlerine karfllmayaca ve hibir zimminin Mslman yaplmayaca belirtiliyordu. Ayn dneme ait bulunan metropolit beratnda da ruhani reislerinin bundan
nce nasl metropolitlik yapyorlarsa ylece devam etmelerine izin veriliyordu.
Grld gibi gerek Galatallar ile yaplan anlaflmada gerek metropolit beratnda
ayin ve erkann ve metropolitliin eskiden nasl yaplyorsa aynen devam etmesi taahht altna alnyordu. Daha nceki uygulamann devam ile Bizans dnemindeki haklar da korunmufl ve srdrlmfltr. Btn bu rnek ve uygulamalar Osmanl ynetiminin dier din mensuplarna olan hoflgrl tavrn gzler nne sermektedir.
Bir karfllafltrma yapmak gerekirse ayn dnemlerde Hristiyan Bat Avrupada

brakn baflka dine mensup olmay Hristiyan olup da Katolik olmayanlara karfl bile yaflam hakk tannmyordu. Katolik Kiliseyi elefltiren Luther papalk tarafndan
aforoz edilirken mparator tarafndan da sapkn (din dfl) ilan ediliyordu. Avrupada Protestanlar youn bir bask altnda tutulup zulme urarken, Osmanl ilerleyifli ile Protestan halk, Osmanl himayesinde rahat bir nefes alabilmifltir.
Hoflgr temeline dayal dini inan ve geleneklere saygl Osmanl ynetimi
Balkanlarda her zaman tercih edilir olmufltur. Nitekim stanbulda Papazlarn ve
halkn dile getirdii Latin flapkas yerine Trk sar grmeyi tercih ederiz ifadesi
bu gerei aka ortaya koyuyordu. nk stanbulun Ortodoks halk 1204-1261
yllar arasnda yafladklar Latin zulmn ve vahfletini unutmamflt.
Kendi din mensuplarna bile acmaszca davranan ve kyasya mcadeleye giren Avrupal devletler baflka dinden olanlara ise hi yaflama hakk tanmamfllardr.
Kastelya Kraliesi ile Aragon Kralnn g birlii yaparak spanyada 1492de yaynladklar kararnamede; Yahudilerin ya din deifltirmeleri ya da lkeyi terk etmeleri isteniyor, terk etmezlerse ldrecekleri bildiriliyordu. Youn basklara maruz kalan Yahudiler de dinlerini yaflayabilecekleri en gvenli lke olarak Osmanl topraklarn grmfller ve buraya g etmifllerdir. Btn bu rnekler Osmanl hoflgrsnn boyutlarn gstermesi asndan nemlidir. Ayn flekilde Avrupada srekli basklara maruz kalan Bogomil Mezhebi mensubu Bosnallar ve Arnavutlar Osmanl hoflgrsnden etkilenip Mslman olmufllardr. spanyadaki son slam
devleti olan Grnatann yklmasyla Endlsl Mslmanlara uygulanan bask politikas da Katolik Bat Avrupann kendi inanc dflndaki din ve mezheplere hibir
flekilde yaflam hakk tannmadnn bir baflka rneidir.
Bu dnemde Hristiyan Bat Dnyasnda Mslmanlarn inanlarn yaflayarak
var olmalarna izin verilen tek yer Venedikte yetmifl kadar Osmanl tcaaarnn misafir edildii Fondoca dei Turchi adyla geen blgedir. Fransa, spanya ve talyada
ise Osmanl Devletinin hkm srd 600 yllk dnemde kaytlara gemifl herhangi bir aznl bulamyoruz. Osmanl ynetiminde farkl dini ve etnik guruplara;
Rum, Ermeni, Yahudi, Mslman cemaatlere inanlarn zgrce yaflama konusunda eflit haklar tannmfl ve bu eflitlilik bir zenginlik olarak alglanmfltr. Osmanldaki bu uygulanmann rneine ayn dnemde Bat Avrupada rastlayamyoruz.
Bu balamda deinilmesi gereken bir baflka rnek de corafi kefliflerle Amerika Ktasna giren spanyollarn nka ve Aztekleri de zorla Katoliklefltirme politikasdr. Ayn zamanda bu eski ve kkl uygarlklara ait sanat ve mimar eserlerinin
yerle bir edildiine, hazinelerinin de Avrupaya taflndna tank oluyoruz. Corafi kefliflerle gidilen yerlerin yer alt ve yer st kaynaklar ile insan gc kle olarak smrlyordu. Avrupallarn hedefleri arasnda deiflen ekonomik yapy
ayakta tutmak iin kaynak arayfl olduu kadar, Katoliklii yaymak da vard. Bundan dolay kefliflerle salanan zenginlik Avrupada Hristiyanln zaferi olarak grld. Osmanl Devletinde farkl din mensuplarna genifl bir hoflgr ile inanlarn yaflama hakk tannrken Bat Avrupada ayn dinde olanlar arasnda bile kyasya mcadeleler yaflanyordu. Yenia Avrupa tarihi bir bakma mezhep savafllarnn tarihidir. Bu tarihlerde Avrupa iin din ve mezhep zgrlnden sz etmek
mmkn deildir. Ancak youn mcadelelerden sonra baz haklar elde edilecek
ve mezhep savafllar Protestanlarn zaferi ile sonulanacaktr. Ancak bu zaferin, aslnda burjuvazinin bir zaferi olduu da unutulmamaldr.
Deiflen ekonomik yap iinde ykselen snf olarak hakim bir konuma gelen
burjuvazinin temel amac, devletin denetiminde olan yeni bir kilisenin/mezhebin
311
312
Uygarlk Tarihi
rgtlenmesiydi. Nitekim Katolik Kiliseye ynelen elefltiriler, burjuvazi tarafndan

benimsendi ve desteklendi. Burjuvazi kendi ekonomik ve siyasi gelifliminin nndeki engelleri kaldrma amacyla yeni bir dnya grfl/ideoloji yaratma abasndayd ve bu yndeki btn eilimleri destekledi. nk merkezi mutlak ynetim
yaps ve devlet denetimindeki kilise rgtlenmesi karlarna daha uygun dflyordu. Bir maln fiyatn diledii gibi arttrmasn engelleyen Katolikliin adil deer
kuram burjuvazinin ifline gelmiyordu. Zamann dini ayinlerde harcamak ve parasn da kiliseye kaptrmak istemiyordu. Bu nedenle Katolikliin dflnda ki mezhepler desteklendi. Pek ok yerde kapitalist birikime Kalvinizm araclk etti.
Btn bunlardan ulafltmz sonu fludur ki Bat Avrupada yeni mezheplerin
ortaya kflnn tarihsel arka plannda yatan gerek, inan zgrlnden ok ekonomik ve siyasal g elde etme ve bu gc srdrme isteidir.
Bununla birlikte yaflanan mcadeleler sonunda elde edilen haklarla, doal olarak din ve vicdan zgrl konusunda da yol alnmfl oldu ve 18.yzyla giden
srecin hazrlk evresi bu flekilde tamamlanmfl oldu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SZDE Osmanl Devletinin tutumu nedir?

Dini hoflgrSIRA
konusunda
Sanatta Osmanl-Avrupa Etkileflimi

D fi N E L M
Osmanl ve Avrupa arasndaki etkileflim sanat alannda da karfllkl izler brakmfltr.

Siyasal iliflkilerin yan sra Bat ile kltr alflverifline giren ilk Osmanl padiflah
O R U
Fatih Sultan SMehmet
olmufltur. Antik tarihe ve kltre ilgi duyan Fatih, ktphanesini tarih, corafya, tp, felsefe konularnda yazlmfl ok eflitli dillerdeki eserlerle doldurmufltur.
yaflayan gayri Mslim ve Avrupal bilim adamlaryla
D K K Astanbulda
T
ve tccarlarla iliflki iinde bulunan Fatihin ktphanesinde, talyan ve Katalan haritalaryla; talyan sanatlarn mitolojik konulu gravrleri de yer alyordu.
SIRA SZDE
te yandan rnesans sanatna karfl da ilgisiz kalmayan Fatih Sultan Mehmed, talyan sanatlarna (Costanzo da Ferrara, Gentile Bellini) kendi madalya ve portrelerini
yaptrarak,AMALARIMIZ
gcn ve otoritesini gstermek; kendi imparator imajn Avrupaya yaymak istedi. Bu portreli madalyalar 15 ve 16.yy Rnesans Avrupasnn diplomatik ve
kltrel etkilefliminin de bir rneini oluflturdu. Bununla birlikte talyan sanatlar da
(Bellini, Antonio
Vitello Carpaccio, Bernerdina Pintura vb.) resimlerinde
K T APisonello,
P
Trk figrlerine, giysilerine, Trk desenlerine ve hallarna yer verdiler.
Bu dnemde Osmanl padiflah portrelerine Avrupada byk ilgi duyulmaya
baflland. Osmanl
hayat da Avrupallarn ilgi oda haline geldi. Fatihin lT E L E V Z Y saray
ON
mnden sonra yaflanan taht mcadelesinde Cem Sultan, Osmanl ile Avrupa diplomasisinin merkezine yerleflirken, onun Avrupadaki maceral yaflam da eflitli
eserlere konu oldu.
N T E R NSleyman
ET
Kanuni Sultan
dnemine gelindiinde fetihlerin ilerlemesi, Avrupa ile artan siyasi ve ticari iliflkiler, kltrel etkileflimi arttrd ve bu etkileflim sanata da yansd.
Bu dnemde Avrupa sanat zerinde Osmanl etkisi iki flekilde ortaya kt.
Bunlardan biri, Osmanl ilerleyifline ve stn otoritesine karfl duyulan korku ve
tepki ile retilen eserlerden oluflurken; dieri ise Osmanl ykseliflini anlamaya ve
Osmanl kltrn tanmaya ynelik verilen daha nesnel ve bilimsel alflmalar ile
sanat eserlerinden olufluyordu.
16.yzylda Osmanllar, Avrupadan silah ve teknik malzemeler alrken; Osmanl
kumafllar, hallar, seramikleri, ebrular ve deri ciltleri de Avrupa pazarlarnda alc buluyordu. Bu Osmanl rnlerine ylesine bir talep vard ki bu talebi karfllamak iin Avrupada Osmanl hallarn ve seramiklerini kopya eden atlyeler kurulmufltu.
N N
313
Kanuni Sultan Sleyman Avrupada en ok resmi yaplan Osmanl padiflahlarndan biri oldu. fiphesiz bu, onun Avrupa siyasetinde yarm yzyla yakn bir sre
oynad etkin rol ile iliflkilidir. zellikle Viyana kuflatmas sonrasnda Avrupada,
Kanuni Sleymann portreleri yaygnlaflt. Venedikli nl sanat Tiziano padiflahn bst portresini yapmfl; Alman ressam Albrecht Drer de daha 1526 ylnda Kanuninin portresini izmiflti. Bu ayn zamanda bir otoritenin sanat yoluyla gsterilmesiydi. Nitekim portresini yaptran Fatih Sultan Mehmetin egemenlik anlayflna
benzer flekilde Kanuni Sultan Sleyman da Avrupa hkmdarlarna stnln
gstermek iin Batllar gibi bir imparatorluk tac takacaktr.
Kanuni Sultan Sleyman fetihleri ve yaflantsyla Avrupay ylesine etkilemifltir
ki ok sayda edebi esere, bale ve operaya esin kayna olmufltur. Padiflahn bizzat kendisi, efli Hrrem Sultan, sadrazam brahim Pafla ve flehzadesi Mustafa eflitli eserlere konu olmufltur. Fransz yazar Gabriel Bounin kaleme ald La Sultana
adl trajedisinde, flehzade Mustafann ldrlmesini ifllemifltir. nl spanyol yazar
Cervantesin de Trkleri konu alan eserleri (La Gran Sultana, El Trato de Constontinopli) vardr. Btn bu rnekler Osmanl saray yaflamnn Batda ilgi oda haline geldiinin bir gstergesidir.
16.yzyldan sonra Avrupayla diplomatik iliflkilerin artmas, kltrel etkileflimi
hzlandrmfltr. Bunun sonucunda 17.yzylda Avrupada daha gereki bir Trk
imaj oluflmufltur. Bunda Osmanl Devletine gelen elilik heyetine efllik eden ressamlarn yapt resimlerin etkisi vardr. Resmi trenler, padiflah ve ailesi, Osmanl kyafetleri ve gnlk yaflam sklkla resmedilmifltir.
ngiliz Bykelisi Sir Paul Rycaut, stanbulda kald 1661-1668 yllar arasndaki gzlemlerini kaleme ald eserini 1668de Londrada yaymlamfltr. Bir ok
dilde baslan bu eserde Rycaut, Osmanl devlet rgt ve gnlk yaflamyla ilgili
bilgiler vermifl, Osmanl kyafetlerinin izimlerini yapmfl ve dnemin padiflah IV.
Mehmetin portresini de eserine eklemifltir.
Bununla birlikte Osmanl Devletinden Avrupaya giden elilerin de kltrel etkileflimde pay vardr. Osmanl elilik heyetlerinin Avrupa da zel bir ilgi ve merak
uyandrd bilinmektedir. zellikle Osmanl kyafetleri ilginin odak noktasyd.
Nitekim 1610 ylnda
Fransada sahnelenen
bir bale gsterisinde
mzisyenler
Trk
giysileri ile sahne aldlar. Ayrca saraydaki maskeli balolarda
da Trk giysilerini
giyme modas bafllad. nl yazar Moliere de eserinde Trk
trenine yer verdi.
Btn bu rnekler,
Avrupallarn Osmanl kltrne olan ilgisini gsteriyordu.
fiekil 11.4
Holbein
Tablosunda
Osmanl Hals
314
Uygarlk Tarihi
17.yzyla gelindiinde Osmanllar da Avrupay daha yakndan tanma abas

iine girdiler. Evliya elebinin yazd seyahatname, bu yzylda bir Trkn Avrupay nasl grdn gsteren gzel ve renkli bir eserdir.
Avrupa kltrne ve bilimine duyulan ilginin artmasyla 17.yzylda ok sayda
eser Trkeye evrildi. Ayn yzylda Avrupada Trklerle ilgili eserler de yaygnlaflt. 17.yzyl Avrupa resimlerinde de Trk motifleri kullanlmaya devam edildi. nl Flaman ressam Peter Paul Rubens, Trk kyafet izimleri yapt. 17.yzyl Hollanda resmine Trk motifleriyle girmeye bafllad. Bunda 1612de Hollandallara ticaret
hakknn tannmasyla hzlanan diplomatik ve kltrel iliflkilerin de etkisi vardr.
Bunun sonucunda Osmanl seramik ve hallarnn Hollandaya girmesiyle, Hollandadaki atlyelerde Osmanl motifli iniler ve seramikler retilmeye baflland. Ayrca 16.yzylda eli Busbecqin Viyanaya gtrd soanlardan retilen lalelerin
yaygnlaflmasyla, lale zerine kitaplar yazlmaya bafllanmfl, lale gnlk yaflama girmifl ve en ok kullanlan bezeme motifi olmufltur. Bu arada Osmanl kyafetli modeller resimlere konu olmufltur. nl Hollandal ressam Rembrandtn Tevrat konulu resimlerinde peygambere Osmanl kyafeti giydirmesi ise dikkat ekicidir.
II. Viyana bozgunundan sonra Osmanl Devleti, Avrupa lkelerine gnderdii
elileri araclyla bilim, teknik ve kltryle ilgili daha kapsaml bilgi edinme yoluna gitmifltir. 18. ve 19. yzyllarda Avrupaya giden Osmanl elilerinin yazdklar sefaretnameler bu amaca hizmet etmifltir. 1721 ylnda Parise eli olarak giden
Mehmet elebi, Sefaretnamesinde Fransa sarayndaki baheleri, rf ve adetleri anlatmfl; teknik bilgiler de vermifltir. Ayrca Fransada opera ve konserlere de giden
Mehmet elebinin ardndan 1742de Parise eli olarak giden olu Said Efendinin
ziyaretleri, gtrdkleri hediyeler ve kyafetleri byk ilgi uyandrmfltr.
Bu elilik ziyaretleri sonunda Fransada edebiyat, resim, sahne dekorasyonunda Trk temalar yaygnlaflmfl; zellikle fantastik dekorlar iinde Trk karakterlerine yer veren bale ve operalar birbirini izlemifltir. Bu dnemde Trk kyafetleriyle portre yaptrmak moda olmufltur. Trk motifleri mobilyalar ve porselenlerde
kullanlarak evlerin iine kadar girmifltir.
Trk temalarn iflleyen eserler arasnda Trkleri ycelten eserler de dikkat ekmektedir. 1735te sahnelenen Rameaunun operasnn ilk perdesi Gnl Yce Trk
(Le Turc Genereux) adn taflrken Caroletin balesindeki bir perde de yi Trk (Le
Bon Turc) adn taflyordu. Yzyln sonlarnda Trk ezgileri Mozart, Haydn ve Beethoven gibi nl besteciler tarafndan kullanlacaktr. Beethovenin nl 9.senfonisinin sonundaki mehter ezgileri bu etkileflimin gzel bir rneidir.
315
zet
N
A M A
N
A M A
Yeniada Bat Avrupada yaflanan ekonomik

ve sosyal deiflimler ve bu deiflimlere yol aan
temel nedenler nedir?
Yeniada Bat Avrupada yaflanan dnflmn
temelinde ekonomik deiflim yatmaktadr. Ortaan an kendi iine kapal, tketime ynelik ekonomik yaps, Hal Seferleri ile bafllayan
ve sonrasnda hzlanan ticaret sayesinde deiflti.
Ticaret, ekonomik yapda dfla ak sosyal bir
retimi bafllatt. Ticaretle elde edilen sermaye ise
imalathanelerin rgtlenmesinde kullanld. Bylece kapitalist sistemin ortaya kfln salayan
gerekli altyap hazrlanmfl oldu. Ekonomik yapdaki bu deiflim, sosyal yapdaki deiflimi de beraberinde getirdi. Bu sistemde retici gler retim aralarndan ayrldlar ve giriflimci snfn rgtledii imalathanelerde cretli olarak alflmaya baflladlar.Bylece ifli snf ortaya kmaya
bafllad. Burjuvazi ise bu dnemde ykselen snf temsil etti.
Yeniada Bat Avrupada yaflanan dflnsel
deiflim ve yeni dflnsel yapy flekillendiren geliflmeler nelerdir?
Yeniada Avrupa, hmanizm, Rnesans, reform
ve Aydnlanma Dnemini yaflamfltr. Dflnsel
yapda yaflanan bu deiflimin temelinde ekonomik ve sosyal yapda meydana gelen dnflm
yatmaktadr. Altyapda meydana gelen bu dnflm, styapy etkilemifl ve dflnsel yapda da
deiflimi bafllatmfltr.Dneme damgasn vuran
egemen snfn amac, kendi dnya grflne uygun bir styapnn flekillenmesiydi. Bylece dflnsel yap, deiflen ekonomik ve sosyal yapnn
ihtiyalarna cevap verebilecekti. Bu aslnda egemen snfn gcn meflrulafltracak ve srekliliini salamfl olacakt.
N
A M A
N
A M A
Hmanizm ve hmanizm akmnn zellikleri

nelerdir?
Hmanizm, insan n plana karan, Ortaa boyunca insan snrlayan engelleri ortadan kaldrmay amalayan bir dflnce akmdr.nsanclk anlamna gelen hmanizm akm ile insan
merkezli bir dflnce sistemi geliflmeye bafllar.Hmanizm akm ile insann dnyadaki ve evrendeki yeri yeniden arafltrlr. Bylece sorgulayan, arafltran, bamsz ve zgr insan tipi ortaya kar. Ayn zamanda , insann tek baflna bir
deer tafldn savunan bu dflnce akm, hmanist bireyciliin geliflmesine yol aar.
Rnesans ve reform nedir, bu dneme damgasn vuran dflnrler kimlerdir?
Rnesans, 15 ve 16. yzylda Avrupada edebiyat
ve gzel sanatlar alanndaki yeniliklerin ve sanat
anlayflnn tmn ifade eder. Rnesansn, yeniden doufl olarak ifade edilmesi, antik dnem
sanat ve kltrnn rnek alnmasndan kaynaklanmaktadr. Antik Dnemin rnek alnmasnn
nedeni ise dnyasal ve canl olmas ve bu dnemin ihtiyalarna cevap vermesidir. Dneme
damgasn vuran klasik dnem sanatlar iinde
ilk srada Leanardo da Vinci, Michealangelo ve
Rafaello gelmektedir. Dflnrler arasnda ise
Machiavelli, Bodin ve Hobbesu sayabiliriz.Bu
dflnrlerin dflncelerini, yafladklar lkelerin
iinde bulunduu koflullar belirlemifltir.Birlefltikleri nokta, mutlak monarflik bir ynetimin sorunlar zecei, kargafla ve i savafllara son verecei ngrsdr.
Reform, Katolik Kilisesini hedef alan, dinsel olduu kadar ideolojik ve sosyal boyutu da olan bir
eylemdir.Ama Katolik ideolojiyi ykarak kapitalist dzenin devamlln salayacak olan yeni
bir ideoloji yaratmakt. Burjuvazi, ekonomik gelifliminin nnde engel olarak grd Katolik Kilisesine karfl kendi kilisesini rgtledi. Bylece
Protestan Kilisesi ve Hristiyanln nemli mezheplerinden biri ortaya kmfl oldu. Dneme
damgasn vuran en nl reformcu dflnrler
arasnda Luther, Calvin ve Mnzeri sayabiliriz.
316
N
A M A
N
A M A
Uygarlk Tarihi
Modern Avrupann douflunda Osmanl Devletinin rol nedir?

Osmanl Devleti stanbulun fethinin ardndan
ieride merkezi teflkilatn glendirirken dflarda da Avrupa ilerine doru ilerlemesini srdrd. Ayn corafyada birbirleriyle siyasi, ticari ve
kltrel iliflki iinde bulunan Avrupal Devletler
Osmanl Devletinin siyasi organizasyonundan etkilendiler. Yenia Avrupasnda devletlerin ncelikli hedefleri siyasal birliklerini salayarak
merkezi krallklarn kurmak ve monarflik bir siyasal rejimi yerlefltirmekti. flte bu noktada Osmanl siyasal rejimi, Avrupal Devletlere rneklik
etti. Osmanl ynetimine ilgi duyulmaya ve Osmanl siyasal rejimi arafltrlmaya baflland. Osmanl ynetim biimi eflitli eserlere konu oldu.
16. Yzylda gcnn zirvesinde olan Osmanl
Devletinin sahip olduu otoritesi, ynetim biimiyle iliflkilendirildi ve Avrupal devletlere rnek
oldu. Ayrca Avrupal devletlerin Papalk otoritesine karfl karak ulusal devletlerini kurma srecinde de Osmanl Devletinin etkisi oldu.
Osmanl kltr Avrupay nasl etkilemifltir?
Osmanl Devletinin Klasik Dnemde sahip olduu siyasi otoritesinin ve ayn zamanda Avrupa
siyasi dengesini belirleyen ve Avrupa siyasetine
yn veren bir konumda bulunmasnn doal bir
sonucu olarak Osmanl kltr Avrupada ilgi
uyandrd. Diplomatik iliflkiler srasnda gidip gelen elilerin klk-kyafetleri, tavr ve davranfllar
Avrupal halklarn ilgisini ektii kadar sanatlarn eserlerine de konu oldu. Yazlan edebi eserlerde, yaplan resimlerde, oynanan tiyatro oyunlarnda Osmanl kltrnn izleri aka grld. Yine nl bestecilerin eserlerinde Trk ezgilerine yer verildi. Bunun sonucunda Avrupa saraylarnda Trk modas bafllad. Osmanl kumafllar, hallar, seramikleri, ebrular ve deri ciltleri
Avrupa pazarlarnda ylesine rabet gryordu
ki Avrupa atlyelerinde Osmanl motifli iniler
ve seramikler retilmeye baflland. Ayrca dokuma, desen ve boyama teknii asndan Osmanly taklit eden bir tekstil sanayi olufltu. Btn
bunlarn yan sra Osmanl ordularnn Avrupa
ilerine kadar ilerlemesi ve elde ettii baflarlar
Avrupallarn Osmanl ordusu ve savafl yntemi
zerine arafltrmalar yapmalarna neden oldu. Bu
arafltrmalarn sonucunda Osmanl hafif svarile-
rini rnek alan Avrupa Devletleri, piyadelerini

yeniden dzenleyerek zrh kullanmn en aza
indirdiler. Ayrca seferlerde Osmanl askerlerini
cesaretlendiren, manevi gcn arttran Osmanl Mehterhanesinden etkilenerek kendi askeri
bandolarn oluflturdular. Avrupann sosyal yaflamnda da Osmanl kltrnn izlerini grmek
mmkndr. Osmanl toplumunda bir araya toplanma iflleviyle ne kan ve sosyal iletiflimi salayan kahvehaneler de Avrupal devletlerce rnek alnarak Avrupa flehirlerinde kahvehaneler
ald ve sosyal yaflamn vazgeilmez bir kltr
unsuru haline geldi.
N
A M A
Yeniada dini hoflgr konusuna Osmanl ve

Avrupa Devletlerinin bakfl alar nasld?
Osmanl Devleti ve Avrupa Devletlerinin dini hoflgr konusuna bakfl alar ve uygulamalar birbirinden ok farkldr. Osmanllar, topraklar zerinde yaflayan gayrimslimlerin her trl hakkn devlet gvencesi altna alrken; ayn dnemde Bat Avrupadaki Katolik devletler, Katolik olmayanlara yaflam hakk dahi tanmyorlard. Osmanl ynetiminde gayrimslimlerin can ve mallar devletin korumas altna alnrken inan ve ibadet zgrl de
teminat altna alnyordu. Gelenek ve adetlerini yaflamalarna izin veriliyor; kendi inanlar dorultusunda kendi hukuk kurallarna tabi olmalarna imkan tannyordu. Buna karfllk Avrupada Hristiyanlarn kendi aralarnda bile dini hoflgr yaflanmyordu. Bu hoflgrszln bir sonucu olarak
ortaya kan ve bitmek bilmeyen mezhep savafllar
yenia Avrupasna damgasn vurmufltur. Benzer
flekilde Mslmanlara ve Yahudilere ise yaflam hakk tanmayarak topraklarndan srmfllerdir. Canlarn zor kurtaran bu gmenler ise yerleflmek iin,
dinlerini zgrce yaflayabilecekleri Osmanl topraklarn tercih etmifllerdir. Ayrca Avrupallar kendi
topraklar dflndaki corafyalarda yaflayan toplumlara da dini hoflgr gstermemifller; nka ve Aztekleri zorla Katolik yapmaya alflmfllar, kabul etmeyenleri ise ldrmfllerdir. Nitekim Corafi kefliflerin bir amac da Katoliklii yaymakt. Ksaca
Osmanl Devletinde, bir devlet politikas olarak uygulanan dini hoflgr sayesinde, fark dinden insanlar bir arada uyum iinde yaflamfllardr. Buna
karfllk ayn dnemde Bat Avrupada farkl dinden
ve mezhepten insanlarn bir arada uyum iinde yafladna dair bir rnee rastlayamyoruz.
317
Kendimizi Snayalm
1. Prens adl eserinde lkesinin siyasal birliinin ne
pahasna olursa olsun gereklefltirilmesi gerektiini savunan ve amaca ulaflmada her trl arac meflru sayan
dflnr kimdir?
a. Machiavelli
b. Bodin
c. Morus
d. Luther
e. Hobbes
2. Afladakilerden hangisi Magellann gezisinin nemini ifade eder?
a. Yeni bir ktann keflfedilmesi
b. Bat Avrupa ile Hint Okyanusu arasnda ilk kez
dorudan iliflki salanmas
c. Amerikadaki eski uygarlklarn tarihe karflmas
d. Afrika Ktasn gneyden dolaflarak, Hindistana
gidilen ilk gezi olmas
e. Dnya evresindeki ilk gezi olmas.
3. Yeniada, Bat Avrupada yaflanan dflnsel devrimin en nemli nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Dflnrlerin ortaya kmas
b. Teknik alanda geliflmelerin olmas
c. Bilim ve sanat alanndaki geliflmeler
d. Ekonomik ve toplumsal dzenin deiflmesi
e. Yeni yerlerin keflfedilmesi
4. Kapitalizmin doufluyla birlikte ortaya kan ynetim biimi afladakilerden hangisidir?
a. Aristokrasi
b. Mutlak Monarfli
c. Cumhuriyet
d. Demokrasi
e. Oligarfli
5. zel mlkiyetin kaldrlmas ile insanlarn mutlulua
erifleceini dflnen ve grfllerini topya adl eserinde dile getiren dflnr kimdir?
a. Petrarca
b. Campenalla
c. Hobbes
d. Bodin
e. Morus
6. Afladakilerden hangisi Osmanl topraklarnda yaflayan gayrimslimlerin devlet gvencesi altna alnan
haklarndan biridir?
a. Yaflama hakk
b. Mal gvenlii
c. Can gvenlii
d. nan zgrl
e. Hepsi
7. Fatih Sultan Mehmedin stanbuldaki Ortodoks Kilisesinin haklarn tanmasnn ve Ortodokslar himaye etmesinin sonular arasnda yer almayan seenek
hangisidir?
a. Katolik Kilise ile birleflme ihtimali tamamen ortadan kaldrlmfl oldu.
b. Ortodoks halklar Osmanl ynetimini tercih ettiler.
c. Yeni mezheplerin kurulmas engellendi.
d. Papaln otoritesi sarslmaya bafllad.
e. Balkanlarda Osmanllar, destei aranan bir g
oldu.
8. adafl Avrupann douflunda Osmanl Devletinin
nasl bir etkisi olmufltur?
a. Ulusal devletlerin ortaya kfln kolaylafltrmfltr.
b. Mezhep mcadelelerine neden olmufltur.
c. Avrupa devletlerine ticari ayrcalklar vermifltir.
d. Papalk otoritesinin artmasnda etkili olmufltur.
e. Avrupa devletlerini birbirlerine karfl kullanmfltr.
9. Osmanl kltrnn izleri Avrupada hangi alanda
grlr?
a. Resimde
b. Tekstilde
c. Edebi eserlerde
d. Klk kyafette
e. Hepsi
10. Hangi nl besteci eserinde mehter ezgilerine yer
vermifltir?
a. Mozart
b. Beethoven
c. Rossini
d. Haydn
e. Rameau
318
Uygarlk Tarihi
Okuma Paras
Batda zgrlkleri Gelifltiren Tarihsel Etmenler

Yenia Avrupasndaki siyasal geliflmelerle ilgili olarak sylenebilecek bir fley de, Dounun merkezi siyasal rgtlerine karfllk, Batnn dank feodal siyasal
yapsnn, uzun dnemde vatandafl hak ve zgrlklerini gelifltirip, kurumlafltrp, gvenlik altna alan sonular dourmasdr. ktidarn teki ve merkezi olmaktan
ok oulcu dalm, zgrlklerin geliflecei koflullar
yaratmfltr.
nce feodal beyler, 1215 Magna Carta belgesinde ve
onu izleyen teki belgelerde grld gibi, krala karfl baz haklar ve zgrlkler elde etmifllerdi. Aristokratlarn bu ayrcalkl haklar, sonra burjuvalar (Yaknada da iflileri) ierecek biimde toplumsal savaflmlarla
geniflletildi. te yandan egemen aristokrat snfn iki
kamp, laik aristokratlar ve dinsel aristokratlar arasndaki ekiflmeler de siyasal iktidarn tek merkezde younlaflp, bireysel haklar ve zgrlkleri bask altnda tutucu bir duruma gelmesini nlemifltir. Bu iki kamp birbirlerine karfl baz haklar elde edip bunlar kurumlafltrrlarken, vatandafllar, birinden silleyi yediinde tekine
snabilmifl, o kamp da , kuflkusuz vatandafllar yanna
ekip, teki kampa, egemen snfn teki kanadna karfl gcn arttrabilmek iin, vatandafllarn o konudaki
davasn benimseyip savunabilmifltir.
Feodal beylerle krallarn, kilise ile devletin atflmalar
kadar, yerel kiliselerle papaln, krallarla parlamentolarn, parlamento iinde de aristokrat meclisleriyle burjuva meclislerinin atflmalar ve birbirlerine karfl kopardklar haklar, atflmalar boyunca uzayan bir haklar
ve zgrlkler listesi yaratmfltr. Bat demokrasilerindeki haklarn ve zgrlklerin kkllne karfllk,
Bat demokrasilerinin yntemlerini benimseyen azgeliflmifl lkelerdeki haklarn ve zgrlklerin kkszl
altnda yatan nedenlerden biri de onlarn byle bir tarihsel boyuttan yoksun olmalardr.
1. a
Kaynak: fienel, A. (1996). Siyasal Dflnceler Tarihi,

Ankara, s.288
2. d
3. b
4. e
5. e
6. e
7. c
8. a
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise Siyasal Deiflim: Mutlak Monarfliyi Savunan Dflnrler konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Deiflen Siyasal Yap konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Avrupann Smrgecilik
Faaliyetleri konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Avrupann Smrgecilik
Faaliyetleri konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Dflnsel Deiflim konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Yenada Dini Hoflgr
Konusunda Osmanl ve Avrupa konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Yeniada Dini Hoflgr
Konusunda Osmanl ve Avrupa konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinin adafl Avrupann Douflundaki Rol ve Etkisi
Yantnz yanlfl ise Avrupa Kltrnde Osmanl Etkisi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Sanatta Osmanl Avrupa Etkileflimi konusunu tekrar okuyunuz.

Sra Sizde 1
Hal seferleri ile bafllayan denizaflr ticaret, Yeniada
Bat Avrupada ekonomik ve sosyal yapda bir dnflme yol at. Ticaretle birlikte kapal ekonomik yapnn
yerini ticarete dayal, dfla ak, sosyal bir retim biimi
ald. Ticaret sermayesinin oluflmasyla, bu sermayeye
sahip ykselen bir burjuva snf dneme damgasn
vurdu. Bu giriflimci snf daha sonra imalathaneleri rgtleyerek, yeni bir snfn ortaya kflna nayak oldu.
Hal Seferleri, ekonomik yapnn deifliminde bir dnm noktas oldu. Bu seferler dzenlenirken, egemen
snflarn mevcut ekonomik ve sosyal yapy devam ettirmeleri amalandysa da uzun vadedeki sonular tam
aksine dzenin deiflmesine yol at. Bunun temel nedeni Hal Seferleri ile bafllayan ticaret ve ticaretten elde edilen sermaye olmufltur. Bylece ekonomik yapda
dnflm gerekleflmifltir. Feodal ekonomik yap zlrken, ticaretle elde edilen sermaye birikimi kapitalist
sisteme geifli salayacaktr.
Sra Sizde 2
Yenia ile birlikte Bat Avrupada bafllayan ekonomik
yapdaki deiflimin srdrlebilmesi, deiflen ekonomik yapnn ihtiya duyduu ham madde ve insan gcnn teminine balyd. Bu ihtiya, Avrupann dnyaya almasna ve yeni corafyalar keflfetmesine yol at.
Bu durum ayn zamanda keflfedilen bu yerlerin smrlmesiyle ve genifl smrge imparatorluklarnn kurulmasyla sonuland.
Sra Sizde 3
15. yzyln ikinci yarsndan itibaren Bat Avrupada yle deiflimler olmufltur ki bu dnemi Ortaadan ayrmak gerekmifltir. Dnemin karakteristik zellikleri bir
nceki dnemden tamamen farkllaflmfltr. Ekonomik
ve sosyal yapda yaflanan dnflmle bafllayan deiflimler, siyasal ve dflnsel yapy da etkilemifltir. Bylece
yeni bir dneme geilmifltir. Bu an bafllangc olarak
bir tarih belirlemek gerekirse; ister stanbulun Trkler
tarafndan fethedildii 1453 yl, ister Amerika ktasnn
keflfedildii 1492 yl kabul edilsin, esas olan Bat Avrupada byk bir deiflimin yafland ve bunun da 15.yzyln ikinci yarsndan itibaren bafllad gereidir.
Sra Sizde 4
Siyasal yapda mutlak monarflik ynetimlerin kurulmak
istenmesinin temel nedeni burjuvazinin karlarna uygun dflmesidir. Ekonomik gc eline geiren burjuvazinin ilk aflamada siyasal yapya iliflkin grflleri, ok
bafll siyasal birimlerin ortadan kaldrlarak gl krallarn desteklenmesi ynndedir. Amac lkenin her yerinde ayn alflverifl yasalarn geerli klarak gven iinde ekonomik iliflkilerini srdrebilmektir.
Sra Sizde 5
Hmanizm, insanclk anlamna gelen, bireyin tek
baflna deerli ve nemli olduunu savunan bir dflnce akmdr. Burada nemli olan bireyin Ortaa boyunca kendisini balayan zincirleri krmaya bafllamfl
olmasdr. Her fleyi sorgulayan birey, kendisini ve evrendeki yerini de sorgulamaya bafllamfl ve bylece insan merkezli bir dflnce sistemi geliflmeye bafllamfltr.
te yandan burjuvazi, bireycilii n plana kararak
hmanizmi kendi karlarna uydurmufltur. Hmanizm
akm ile insann nemli olduu vurgulanyordu ama
bu dflnce, sosyal yap iindeki btn snflar kapsamad. Burjuvazi bireycilii n plana kt. Bir yandan
insann deerli olduundan sz edilirken bir yandan
kle ticareti yaplyordu. Afla halk tabakalarnn du-
319
rumlar gittike ktlefliyordu. Bu durum hmanizmin

eliflkisini ortaya kard; idealize edilen ile gerekler
birbirinden farklyd.
Sra Sizde 6
Rnesansla birlikte sanat yapt eseri imzalayarak kendi kimliini ortaya koymaya bafllamfltr. nsan merkezli
dflnfln bir rn olarak portre sanat geliflmifltir.
Perspektif kullanlmaya bafllanmfl, peyzaj bafll baflna
nem kazanmfltr. Figrler gerek doann iinde resmedilmifllerdir. Jest ve mimikler ile hareket kazandrlan
figrlerin duygularna da resim ve heykellerde yer verilmifl, anatomi bilgisinden de yararlanlmfltr. Sanat uluslararas bir nitelik kazanmfltr.Ayrca insann zayfln
temsil eden Ortaa heykellerinin aksine bu dnemde
gl, kahraman insan temsil eden heykeller yaplmaya
bafllanmfltr. Sanat ve bilim birbirinden ayrflmamfltr.
Sra Sizde 7
Reformun hmanist fikirlerle yakndan iliflkisi vardr.
Hmanizm akm ve matbaa yoluyla dflncelerin genifl
kitlelere iletilmesi, kutsal kitap evirilerinin yaplarak
halka ulafltrlmas reformu hzlandrc bir etki yapmfltr. Hmanist fikirlerin halka indirgenmesi ve eyleme
dnflmesi reform hareketi ile olmufltur.
Sra Sizde 8
Osmanl Devleti, siyasi gcn ve otoritesini Avrupal
devletler zerinde etkin bir flekilde kullanmfltr. Mttefiki
olan Avrupal devletleri Papalk otoritesine karfl ve rakibi Habsburg hanedanna karfl himaye ederek, Avrupa siyasetinde kendi lehine bir denge salamfltr. Osmanl
Devleti, Habsburglarn stnlk mcadelesine karfl desteine ihtiya duyulan bir kurtarc olarak grlyordu.
Baflta Fransa olmak zere dier Avrupal devletlere tannan ticari ayrcalklarn temelinde de bu ama ne kmaktadr. Yine talya kent devletleri arasnda yaplan savafllarda da yardm aranan bir g olmufltu. Bu rakip
kent devletleri, birbirlerini Osmanly yardma armakla
tehdit ediyorlard. Ayrca Katoliklie karfl Protestanln
Avrupada yaylmasnda Osmanllarn Protestanlara olan
desteinin de etkisi vardr. zetle Osmanl Devleti Klasik
Dnemde Avrupa siyasi dengesini belirleyen en temel
g olmufl ve Avrupa siyasetinin merkezinde yer almfltr.
Sra Sizde 9
Osmanllar, topraklar zerinde yaflayan gayrimslimlerin her trl hakkn devlet gvencesi altna alrken; ayn dnemde Bat Avrupadaki Katolik devletler, Katolik
320
Uygarlk Tarihi
olmayanlara yaflam hakk dahi tanmyorlard. Osmanl

ynetiminde gayrimslimlerin can ve mallar devletin
korumas altna alnrken inan ve ibadet zgrl de
teminat altna alnyordu. Gelenek ve adetlerini yaflamalarna izin veriliyor; kendi inanlar dorultusunda kendi
hukuk kurallarna tabi olmalarna imkan tannyordu.
Buna karfllk Avrupada Hristiyanlarn kendi aralarnda
bile dini hoflgr yaflanmyordu. Bu hoflgrszln
bir sonucu olarak ortaya kan mezhep savafllar Yenia
Avrupasna damgasn vurmufltur. Benzer flekilde Mslmanlara ve Yahudilere ise yaflam hakk tanmayarak
topraklarndan srmfllerdir. Ayrca Avrupallar kendi
topraklar dflndaki corafyalarda yaflayan toplumlara da
dini hoflgr gstermemifller; nka ve Aztekleri zorla Katolik yapmaya alflmfllar, kabul etmeyenleri ise ldrmfllerdir. Nitekim Corafi kefliflerin bir amac da Katoliklii yaymakt. Ksaca Osmanl Devletinde, bir devlet
politikas olarak uygulanan dini hoflgr sayesinde, fark
dinden insanlar bir arada uyum iinde yaflamfllardr. Buna karfllk ayn dnemde Bat Avrupada farkl dinden
ve mezhepten insanlarn bir arada uyum iinde yafladna dair bir rnee rastlayamyoruz.
Aktrk, fi. (2009-2010). Osmanl Devletinde Dini eflitlilik: Farkl Olan Neydi, Dou Bat, yl:12, say:51,
ss.133-158.
Akyrek, E. (1994). Ortaadan Yeniaa Felsefe ve
Sanat, stanbul.
Amittay, J.B. (1983). Siyasal Dflnceler Tarihi. alar Boyunca Siyasal Dflncenin Deiflimi, Ankara.
Aydn M.A. (1994). Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ed: E.hsanolu, C.I, stanbul.
Baykal, B. S. (1961). Yeni Zamanda Avrupa Tarihi,
Ankara.
Braude, B. (1982). Foundation Myths of Millet System,
Chtistians and Jews in the Ottoman Empire, C.I,
Newyork.
Braudel, F. (1991). Maddi Medeniyet ve Kapitalizm,
stanbul.
Burckhardt, J. (1974, 1977). talyada Rnesans Kltr I-II, (ev. Bekir Stk Baykal), Ankara.
Burke, P. (2003). Avrupada Rnesans, (ev.Uygar
Abac, stanbul.
Coflan, L. (2009). Tanrm Bizi Trklerden Koru, stanbul.
Dobb.M-P.Sweezy-C.Hill-K.H.Takahashi-R.Hilton
(2000). Feodaliteden Kapitalizme Geifl, (ev. etin Yetkin), stanbul.
Emecen, F. (2009). Osmanl Klasik anda Siyaset,
stanbul.
Febvre, L. (1995). Rnesans nsan, Ankara.
Gze, A. (1993). Siyasal Dflnceler ve Ynetimler,
stanbul.
Hobson, J. (2010). Bat Medeniyetinin Doulu Kkenleri, stanbul.
hsanolu,E.(2004).Osmanl mparatorluunda Bilim,(ss.318-343) ve Osmanl mparatorluunda
Eitim,(ss.344-385), Osmanl Uygarl, C.I,
Yay.Haz: Halil nalck, Gnsel Renda, Ankara.
hsanolu, E.(Yay.Haz.),(1992). Osmanllar ve Bat
Teknolojisi, Yeni Arafltrmalar, Yeni Grfller,
stanbul.
nalck, H. (2004). Siyaset, Ticaret, Kltr Etkileflimi,
Osmanl Uygarl, C.2, (ss.1048-1089), Yay. Haz:
Halil nalck, Gnsel Renda, Ankara.
nalck, H. (2010). Osmanllar Ftuhat, mparatorluk, Avrupa ile liflkiler, stanbul.
Karpat, K. (Haz.), (2000). Osmanl ve Dnya: Osmanl
Devleti ve Dnya Tarihindeki Yeri, stanbul.
Kkkalay, A.M. (2001). Corafi Keflifler ve Ekonomiler. Avrupa ve Osmanl Devleti, Konya.
Machiavelli, N. (1984). Hkmdar, (ev. S. Badatl),
stanbul.
Michelet, J. (1948). Rnesans, (ev. Kazm Berker), stanbul.
Renda G. (2004). Sanatta Etkileflim, Osmanl Uygarl, C.2, (ss.1090-1121), Yay. Haz: Halil nalck,
Gnsel Renda, Ankara.
Sabine, G. (1969). Siyasal Dflnceler Tarihi, Yenia, C.II., (ev: Alp ktem), Ankara.
Sarca, M. (1987). 100 Soruda Siyasi Dflnce Tarihi,
stanbul.
(1980). Siyasal Tarih, stanbul.
fienel A. (1996). Siyasal Dflnceler Tarihi, Tarihncesinde lkada Ortaada ve Yeniada Toplum ve Siyasal Dflnfl, Ankara.
Tanilli S. (1990). Yzyllarn Gerei ve Miras, XVI.
ve XVII. Yzyllar, III, stanbul.
(2004). Uygarlk Tarihi, stanbul.
Tunay, M. (1969). Batda Siyasal Dflnceler Tarihi, Yenia, C.II, Ankara.
Uzunarfll, .H.(1983-1984). Osmanl Tarihi, C.II, Ankara.
12
UYGARLIK TARH
Amalarmz
N
N
N

Aydnlanma kavram nedir,
Aydnlanma ann temel zellikleri nelerdir,
Aydnlanma ana etki eden dflnrler kimlerdir
Anahtar Kavramlar
Aydnlanma
Aklclk
Bilim
zgrlk
Eflitlik
indekiler
Uygarlk Tarihi
Aydnlanma a
(18. Yzyl)
AYDINLANMA AININ TEMEL

ZELLKLER VE AYDINLANMA
FELSEFES
DOA YASASI VE EKONOMK
LBERALZM
AYDINLANMA AINDA
EDEBYAT, SANAT VE MZK
AYDINLANMA AINA ETK
EDEN BAZI DfiNRLER
Aydnlanma a
(18. Yzyl)
AYDINLANMA AININ TEMEL ZELLKLER VE
AYDINLANMA FELSEFES
N
A M A
Aydnlanma ann temel zelliklerini ve Aydnlanma Felsefesinin ilkelerini reneceksiniz.
Yenia Bat Avrupasnda, ekonomik ve sosyal alanda bafllayan dnflm, siyasal

dflnce yapsnda da deiflimi beraberinde getirdi. Dneme damgasn vuran burjuvazi, ekonomik yapya hkim olduktan sonra, siyasal yapda da etkinliini arttrma mcadelesi iine girdi. Onun bu isteini kuramsal anlamda dile getirenler Aydnlanma Dnemi dflnrleri oldu.
flte bu yeni dnya grfl, Aydnlanma Felsefesi olarak adlandrlmfltr. Aydnlanma Felsefesi ngilterede bafllayarak Fransaya gemifl ve Fransz htilalinin
dflnsel ynn oluflturmufltur. Aydnlanma dflnrleri 1789 Fransz Devriminin
ncleri olmufllardr. Almanyay da etkileyen Aydnlanma Felsefesi, her lkede o
lkenin sosyopolitik yapsna gre flekillenmifltir. Aydnlanma Felsefesinin ngilterede deneyci, Fransada aklc, Almanyada ise mistik aklc yn n plana kmfltr. Aydnlanma dflncesinin temelini bireyin zgrl dflncesi oluflturmufltur.
Aydnlanma Felsefesinin z aklcla dayaldr ve amac peflin yarglar ykmaktr. Dolaysyla hedefi Katolikliin getirdii peflin yarglar ile siyasal peflin yarglardr. Bu peflin yarglara karfl kfl Rnesans ve Reform hareketleriyle bafllamfl
ve 18. yy. Aydnlanma Dneminin hazrlaycs olmufltur.
Aydnlanma a, toplumsal yaflamn ve dflnfln akln rehberliinde yeniden dzenlendii bir a olmufltur. Kantn Akln kendin kullanma cesaretini gster! sz, Aydnlanma Felsefesinin bu ynne vurgu yapmaktadr. Nitekim insann akln kullanma cesareti bu dnemin parolas olmufltur. Akln kullanlmas da
bilimin geliflmesinin nn amfl; doa bilimleri, deney ve gzlemin, akln uygulama arac olarak kullanlmas sonucunda byk bir geliflme gstermifltir. Newton
ve Kopernik ile insann evrene iliflkin grflleri kkl bir deiflime uramfl; Decartes ve Kant ile bu deiflimin felsefi yn oluflturulmufltur.
Evrensel akla dayanan ve genel yarar esas alan bu dflnce sistemi, 18. yy.a
damgasn vurmufltur. Aydnlanma Felsefesi, burjuvazinin yeni dnya grfl idi.
Bu dnemde burjuvazi, akl esas alarak, siyasi rejimi kendi karlarna gre flekillendirme mcadelesi iine girmifltir. Fransz burjuvazisi, bu dnya grfln, sade-
Aydnlanma Felsefesi:
Avrupada 17. yzyl
ortalarndan 19. yzyln ilk
yarsna kadar sren
Rnesans, Reform,
Hmanizma akmlaryla
balantl bir fikir
hareketidir. Aydnlanma
ann, siyaset bilimine
nemli katks, siyasi
iktidarn kaynann Tanrsal
kkenli olmayp halka ait
olduunun kabul
edilmesidir.
324
Uygarlk Tarihi
ce Franszlar deil, btn insanl iine alan evrensel bir felsefe haline getirecektir. Dolaysyla bu yeni dnya grflnn temel esaslar, btn insanl kapsayan
ve onlarn mutluluunu hedefleyen esaslardr. Ama; insann mutlu olmasdr. Bu
evrensel bir dnya grfldr. Nitekim nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi (1789)nin
evrensel yn de bunu vurgulamaktadr. Esas olan insanlarn mutlu olmasdr, siyasal yap da buna gre dzenlenecektir. nsan mutlu edecek bir ynetim biimi
hedeflenmektedir. En nemlisi de siyasal erkin kaynann deiflmifl olmasdr. ktidarn kayna Tanrdan halka indirgenmifltir.
te yandan insanlarn mutluluunun salanmas iin ncelikle yaplmas gereken, birtakm ayrcalklara son verilerek, onlarn eflitliinin salanmasyd.Ama,
insanlarn doufltan birtakm haklara sahip olduklarn kabul eden, akla dayal evrensel hukuk ilkelerini geerli klmakt.
Kan soyluluuna dayal birtakm ayrcalklarn ortadan kaldrlmas, mutlak monarflik yntemlerin sona ermesi anlamna geliyordu. Bylece zaten ekonomik gce sahip bulunan burjuvazi, hukuki ayrcalklarn kaldrlmasyla siyasi yapda da
g salayabilecekti.
Aydnlanma Felsefesi ile aklc ve ilerlemeye ak, insanlarn mutluluunu hedefleyen bir dnya grfl hkim olmaya bafllad. te dnya mutluluu ile avutulan insanlarn bu dnyada mutlu olabilecekleri, herkesin eflit ve zgr olduu dflncesi, btn insanln ihtiyalarna cevap veriyordu. Ama bundan en ok burjuvazi yararland. Bu aklc dnya grfln, zgrlk fikrini, bir yandan eflitlii
salamada, bir yandan da ticaret hacmini geniflletmede kulland. Sonuta zel mlkiyetin dokunulmazl, retimin artmas, retim aralarnn sahibi olan ve ticareti
elinde tutan burjuvazinin gcne g katt. Aydnlanma Dneminde ileri srlen
dflnceler de burjuvazinin siyasal iktidarn meflrulafltrmfl oldu. Sonuta Aydnlanma Felsefesi bir burjuva felsefesi oldu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Aydnlanma SIRA
Felsefesi
SZDEnedir?
Aydnlanma Felsefesinin lkeleri
D fi Nve
ELM
1. Bilim, Doa
Felsefe: Bu dnemde doa bilimlerine duyulan ilgi artmfl, uygulama n plana kmfltr. Dnemin dflnrleri bir yandan felsefi kuramlarn gelifltirirken birS yandan
da doa bilimleriyle ilgilenmifllerdir. rnein Voltaire mateO R U
matikle, Diderot, anatomi, fizyoloji ve kimya ile, J.J. Rousseau botanikle uraflmfltr. Bilim ve felsefe arasnda bir ayrm veya bir snr yoktur. Doa zerinde ediniDKKAT
len bilgiler halkla paylafllmaktadr. Halkn anlayabilecei eserler, szlkler ve ansiklopediler dneme damgasn vurmufltur. DAlembert ve Diderotun AnsiklopeSIRA SZDE
disi, 18.yzyln
simgesi olacaktr.
Bilim her alanda geliflme iindedir. Ayn zamanda bilimsel anlamda yeni denemeler devam ettirilmektedir. Bu dnem astronomi, fizik ve kimya alanlarnda biAMALARIMIZ
limsel geliflmelerin olduu bir dnemdir. rnein, Newtonun ekim kuram, dflnceye yenilik getirir; Lagrange ve Laplace gk mekanii ile ilgili nemli veriler
elde ederler;
kimya alannda nemli atlmlar yapar; Buffon (1707-1788)
K Lavoisier
T A P
ise doa bilimleriyle ilgili pozitif ve laik grfller ileri srer.
Bir yandan bilimsel geliflmeler yaflanrken, bir yandan da yeni felsefi kuramlar
gelifltirilmifltir.
T E L E V18.yy.
Z Y O N filozoflar yzyl olmufltur. Doann nasl incelenecei konusunda filozoflarn kuramsal yaklaflmlar etkili olmufltur. Bu noktada filozoflarn
her fleye kuflkuyla yaklaflmalar dikkat ekmektedir. Tarihsel dinleri reddeden bir
eilim iinde olan filozoflar, grfllerini akl yoluyla ortaya koymaya alflmfllardr.
N N
NTERNET
325
12. nite - Aydnlanma a (18. Yzyl)
Dflncelere, zmleme ve yararllk egemen olmufl ve sosyal olaylar incelenmeye bafllanmfltr. Bu, son derece nemli bir admdr. rnein Voltaire 14. Louisin
Yzyl adyla ilk tarih kitabn yazar. Fizyokratlar, toplumun ekonomik yapsn inceleyerek, gelirin toplumda nasl retildiini ve nasl paylafltrldn arafltrrlar ve
iktisat biliminin temel esaslarn ortaya koyarlar. Montesquieu, iklimin ve corafi
yapnn, ynetim yaps zerindeki etkisini inceleyerek sosyal bilimin olasln
gsterir. Locke ise liberalist grflleri ile siyaset biliminin temellerini ortaya koyar.
Bu bilimsel geliflmelerin flnda, mutlak monarfli ve geleneksel yap sorgulanmaya bafllanr. Ynetime iliflkin yeni zm nerileri getirilir; baz dflnrler aydnlardan oluflan bir ynetimi yani aydn despotizmini savunurken, bir ksm despotlua fliddetle karfl karak, bireyin zgrln ama edinir. Bu dflnrlerden Montesquieu, despotizmi, zgrln dflman olarak grr; zgrln salanabilmesi iin de yasama, yrtme ve yarg gcn birbirinden ayrr. Daha sonra bu ilke, gler ayrl olarak kabul grecektir. te yandan Rousseau ise eflitlii
savunarak halk ynetiminden yana grfller ileri srer. Bu grfller sonraki yzyllar da derinden etkiler ve 19.yy.da eflitli ideolojik mcadelelere kaynaklk eder.
2. Akl: Aklclk, Aydnlanma Dnemine damgasn vurmufl olan en nemli ilkedir. Bu dnemde akl, gelenein ve Tanr iradesinin yerine geer. Her fley akl
szgecinden geirilir. nsana ve evrene iliflkin grfller akln rehberliinde flekillenir. Akl, her fleyin lsdr. nsanln ilerlemesi ve mutluluu ancak evrensel
akl ile salanabilir dflncesi, dneme hkim olmufltur.
3. Laiklik: Aydnlanma Dneminde her fleyin akln rehberliinde, bilimsel bir
metotla incelenmesi ve laik temele oturtulmas esas olmufltur. Din, ahlak ve siyaset laiklefltirilmeye alfllmfltr.
4. Mutluluk: Aydnlanma Dneminin amalarndan biri de insann bu dnyada mutlu olmasn salamaktr. Bunu salamak iin de peflin yarglardan kurtulmas gereklidir. Esas olan btn insanln mutluluunun salanmasdr.
5. zgrlk: nsann dflnme ve dflndn ifade etme zgrl vardr.
Peflin yarglar ve snrlamalar olmakszn insann kendini, evrendeki yerini ve doay anlama abas, aklcln gereklerindendir. Ayrca Voltairein formllefltirdii; ticaretin zenginlii, zenginliin zgrl, zgrln ticaretin geliflmesini ve
ticaretin geliflmesinin de devletin bykln salad inanc dneme hkim
olmufltur.
6. Kendine Gven: Kendine gvenen, aklc ve zgr insan, Aydnlanma Dnemi insan tipidir. lerleme ve geliflme ancak insan aklna duyulan gvenle salanabilir. Bu gven mutluluu da salar.
7. Hukuk: Aydnlanma Dneminin amalarndan biri de hukuk ilkelerini akla
uygun, eflitliki, adaleti bir hale getirmek; hukuk reformunu gereklefltirmektir.
Aydnlanma Felsefesinin temel ilkeleri nelerdir?
SIRA SZDE
DOA YASASI VE EKONOMK LBERALZM

A M A
D fi N E L M
D fi N E L M
Doa yasas ve bunun ekonomiye yansmasn reneceksiniz.

S O R U
Aydnlanma anda bilimsel alanda devrim olarak nitelendirilebilecek geliflmeler

D K K A doa
T
yaflanmfltr. Bu geliflmelerin temelinde, insan ve evreni dzenleyen
yasalarn bulma amac yatmaktadr. Buna gre doann bir makine olduu ve insann da
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
326
Uygarlk Tarihi
bu doa yasalarna bal bulunduu ileri srlyordu. Bu konuda Descartes (15961650) ve Newton (1642-1727)un grflleri byk yank bulmufltur.
Rasyonalizmin babas saylan Descartes, bilgiyi doadan renmenin gerekliliine dikkat ekmiflti. Bunun iin rasyonel bir yntem izlemifl; her fleyden flphe
ederek ve her fleyi sorgulayarak kesin bilgiye ulaflmaya alflmfltr. Bunu da Descartes, Dflnyorum o halde varm! sylemiyle ifade etmifltir.
Sonu olarak doadaki hibir fleyin keyf olmadn ve doann evrensel matematik kanunlarna bal olduunu savunan Descartesn bu grflleri Newtonun
dflncelerine temel olacaktr. Nitekim Newton da genel ekim yasasn bularak
tm evreni tek bir ekim yasasnn hkim olduu dev bir makine olarak grecektir. Birbirine yakn iki cismin arlklaryla doru orantl olarak birbirini ektiini
ileri sren Newton, bylece gezegenlerin gnefl etrafnda sabit bir yrnge ile
dnme nedenine de aklk getirecektir.
Bu dnemde yaflanan, doa ile ilgili bilimsel geliflmeler sonucunda, insanln
evrene bakfl as deiflmifl; evrenin tam bir uyum ve dzen iinde olduu ve bu
dzenin doa yasalar sayesinde mkemmel bir saat gibi iflledii dflncesi hkim
olmufltur. Bu dflnce, Aydnlanma a dflnrlerinin kuramlarnn temelini
oluflturacak ve Modern aa geifli salayan bir dnm noktas olacaktr.
Newtonun doa yasasna iliflkin dflncelerinin ekonomik yaflama uygulanmasyla yeni bir toplum bilim dal olarak politik ekonomi geliflmeye bafllamfltr. Bu
alanda grfl ileri sren dflnrler, ekonomik yaflamn da kendine zg kurallar
olduunu savunmufllardr. Grfllerinin temelini, her trl mdahaleden uzak bir
ekonomik yaflam biimi oluflturuyordu. Fizyokratlar olarak anlan bu dflnrler,
ekonomide Laissez-faire (braknz yapsnlar) ilkesini gelifltirdiler. Fizyokratlara
gre ekonomik, toplumsal ve siyasal tm kurumlar, doal yasalara bal bulunuyordu. Bu durumda ekonomiye dflardan yaplan herhangi bir mdahale, bu dzeni bozacandan insanlarn mutsuz olmasna neden olacakt. Bu nedenle yaplacak
dzenlemelerin doal dzene uygun olmas gerekliydi ve devlet ancak zel mlkiyeti korumak iin ve kamuyla ilgili baz konularda mdahalede bulunabilirdi. Ayrca fizyokratlar bir ulusun zenginliinin kayna olarak doay gryorlard.
te yandan Adam Smith (1727-1790) de ekonomik yaflamn doal yasalara
bal bulunduunu savunmufl ancak uluslarn zenginliinin kaynann doa deil emek olduunu ileri srmfltr. Nitekim 1776da yaynlanan Uluslarn Zenginlii adl nl eseri kapitalizmin temel kitab olacaktr. Ona gre lke karlarnn
korunmas iin serbest dolaflmn salanmas ve gmrk duvarlarnn kaldrlmas
gerekiyordu.
Grld gibi bu dflncelerle devletin ekonomiye mdahalesinin nne geilmeye alfllyor; ekonomik alanda liberalizmi savunan grfller ileri srlyordu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Doa yasas SIRA

nedir?
SZDE
AYDINLANMA AINDA EDEBYAT, SANAT VE MZK
N
AM A
D fi N E L M
Aydnlanma Dnemi edebiyatn, mzik ve sanat anlayfln

reneceksiniz.
S O R U
Edebiyat
DKKAT
Aydnlanma a edebiyatta dz yaz a olarak anlmaktadr. zellikle matbaann yaygnlaflmas ve eserlerin ulusal dillerde evrilmeye bafllanmas edeb eserle-
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
rin genifl evrelere ulaflmasn salamfltr. Bu dnemde edebiyata ve sanata duyulan ilgi ekonomik geliflmifllikle de paralellik gsterir.
18. yzyl Fransz edebiyatnda Voltaire, Condorcet ve Rousseau ne kan
isimler arasndadr.
Voltaire, Candide adl romannda insanln sorunlarnn bilimsel ilerleme ile
zmlenebileceine duyulan inanc elefltirerek, teknolojik geliflmelere bel balamak yerine insann kendi kendisini gelifltirmesi yani kendi bahesini ekmesi zorunluluunu vurgular. Rousseau ise eitim konusuna eilmifl ve Emile adl romannda eitimin amacnn, insana yaflama sanatn retmek olmas gerektiine dikkat ekmifltir. Aydnlanma anda ngilterede zellikle yergi alannda Jonathan
Swift (1667-1745)in ve Samuel Johnson (1709-1784)n ismi gemektedir. Swift,
Gulliverin Gezileri adl nl eserinde savafl, kavgay, ktl elefltirmektedir.
Johnson da elefltiri ve hiciv yazlaryla, yazd ngiliz Dili Szl ve fliirleriyle ngiliz edebiyatnda nemli bir yere sahiptir.
Bu yzylda Alman edebiyatnda ne kan isim ise Gotthold Lessing (17391781)dir. Alman tiyatro trnn babas saylan Lessing, eserlerinde akl a konularn ele almfltr.
Sanat
Aydnlanma ann sanat anlayflnn hazrlk evresi Rnesans Dnemi olmufltur.
Ancak bu yzylda akln egemenlii sanat anlayflna da yansmfl ve resim sanat
daha demokratik bir ierik kazanmfltr. Heykelde ise daha duygusal ve hareketli
figrler ne kmfltr.
Mimaride klasik Rnesans mimarisi ile barok slubun birlefltirilerek yeni bir tarzn oluflturulduu grlr. Versailles Saray bu mimarinin en gzel rneklerinden
biridir.
Mzik
Rnesans Dneminde talyada din dfl mziin ilk rnei olarak ortaya kan opera, 18. yzylda da egemenliini srdrmfltr. Ancak bu dnemde Georg Friedrich
Handel (1685-1759), Christoph Gluck (1714-1787) ve Wolfgang Amedeus Mozart
(1756-1791) gibi daha ok Alman sanatlar ne kmfltr. Handel ayn zamanda
oratoryo mziinin de ilk bestecisidir. Ayrca Johann Sebastian Bach (1685-1750) da
orkestra, oda mzii ve sonat gibi mziin pek ok trne katkda bulunmufltur.
Grld gibi 18. yzylda pek ok alanda olduu gibi mzik alannda da bir
devrim yaflanmfltr. lk senfoni ve quartet rneklerini veren Franz Joseph Haydn
(1732-809) ile her trden ok sayda eser besteleyen Mozart, aa isimlerini vermifllerdir. Haydn ve Mozart a olarak da bilinen 18. yzylda mziin merkezi
olarak Viyana sivrilmeye bafllar. Sonu olarak 18. yzyl her alanda geliflmelerin olduu renkli bir yzyldr.
327
328
Uygarlk Tarihi
AYDINLANMA AINA ETK EDEN BAZI

DfiNRLER
N
AM A
Aydnlanma ana etki eden baz dflnrleri ve savunduklar fikirleri reneceksiniz.
J. Locke (1632-1704)
fiekil 12.1
John Locke
Liberal bireyciliin babas saylan Locke,

mutlak iktidarn snrlandrlmasna iliflkin
grflleriyle burjuvazinin szcln yapmfltr. Nitekim siyasetle ilgili Hkmet zerine ki Deneme adl eserini 1690 ylnda, yani burjuva devriminin zaferle sonuland
tarihte kaleme almfl ve burjuvazinin ideallerini dile getirmifltir. Bunlar arasnda hak ve
zgrlklerin gvence altna alnmas, zellikle mlkiyet hakknn tannmas ve mutlak
iktidarn snrlandrlmas baflta gelmektedir.
Gerekte ihtiya duyulan, deiflen ekonomik yapya uygun bir siyasal yaplanmay
salamaktr. Bir baflka deyiflle kapitalist sisKaynak: http://www.artunframed.com/images/
temin devam iin ihtiya duyulan kurumlaartmis18/kneller88.jpg (eriflim: 14.01.2007)
rn oluflturulmas gerekiyordu.
Locke da Hobbes gibi devletin oluflumunu
bir szleflmeye dayandrr. Ancak Hobbestan ayrld nokta, insanlarn doal yaflama halinde yani devlet kurulmadan nce tam bir eflitlik ve zgrlk iinde olduu ve insanlarn temelde iyi olduu grfldr. Yani Hobbestaki gibi insan insann kurdu deildir. Toplum szleflmesine duyulan ihtiya ise herkesin eflit ve zgr olduu bir ortamda, herhangi bir suu cezalandrma hakknn da yine herkeste bulunmasnn neden olaca karflklktr. Bu ortamda insanlar kendilerini, kendi gleriyle korumaya alflacaklar, bu da zayflarn ezilmesine neden olacaktr.
Dolaysyla insanlar szleflmeyle yalnzca cezalandrma haklarn devrediyorlar,
karfllnda da gvenliklerinin salanmasn istiyorlard. Ayrca doufltan sahip
olunan haklara da devletin mdahale etmesine izin verilmiyordu. Sonuta bu devleti insanlar, kendi iradeleriyle ve kendi istekleriyle kurmufllardr.
Grld gibi temel hak ve zgrlkler, zellikle de mlkiyet hakk gvence
altna alnmfltr. Bylece iktidar da snrlandrlmfl oluyordu. Ayrca haklarn gvence altna alnmad durumlarda, insanlarn bafl kaldrma hakk ortaya kyordu. En nemlisi de alflmann mlkiyet hakkn dourduu grfl idi. Bylece
mlkiyetin dokunulmazl ilan ediliyordu. Ayrca devletin ekonomi zerindeki etkinlii azaltlarak, ekonomik liberalizm savunuluyordu. Sonu olarak btn bu grfller, burjuvazinin ifline yaryordu.
ktidarn snrlandrlmas ve bu amala yasa yapan ve bunlar uygulayan glerin ayr ellerde toplanmas gerektiine iliflkin grflleriyle Locke, demokratikleflme yolundaki nemli kilometre tafllarndan biri saylr.
329
Montesquieu (1699-1755)
Aristokrat bir aileden gelen Montesquieu,
aristokratik libaralizmi savunur. Yasalarn
Ruhu adl eserinde, yasalarn her yerde
farkl olduuna dikkat ekerek bu farklln nedenini, lkelerin corafi konumuna
ve iklim yapsna balar. Pek ok sorunu
zmeye alflt bu eserinde, iklimler kuram, ynetim biimleri kuram ve kuvvetler ayrl zerinde durmufltur.
Montesquieuya gre kuvvet kuvveti
durdurmal yoksa zgrlk olmaz. Onun
bu grfl Bat demokrasisinin temeli olacaktr. Devletin ayr grevi olduundan
sz eder; yasalar yapmak, bunlar uygulaKaynak:
mak ve sulular cezalandrmak. Bylece
http://www.biografiasyvidas.com/biografia/m/fotos/
her gce bir karfl g oluflturularak, kuvmontesquieu.jpg (eriflim: 04.01.2007)
vetin kuvveti durdurmas salanacakt. Yrtme gcnn krala verilmesini, yasama
gcnn ise halk ve soylulardan oluflan iki meclise verilmesini savunan Montesquieunun amac; kral, soylular ve halk arasndaki siyasi ve sosyal dengeyi salamaktr. te yandan krala veto hakk vermifl, yarg zerinde de yasamann yetkisini tanmfltr. Aslnda Montesquieu, snrl yani meflruti monarfliyi savunmufltur.
nemi, gler ayrlna iliflkin grfllerinden kaynaklanmaktadr. Montesquieudan sonra gler ayrl ilkesi demokrasinin koflulu haline getirilecektir.
J.J. Rousseau (1712-1778)

Rousseau, burjuvazinin Ykselifl Dneminde halkn iktidarn, her alanda eflitlii
ve mutlak demokrasiyi savunur. stelik demokrasinin gerekleflmesine iliflkin herhangi bir belirtinin olmad bir dnemde demokrasiyi savunmufltur. Bu, onun ilerici ynn oluflturmaktadr.
Rousseaunun amac eflitliki bir demokratik toplum oluflturmaktr. Arafltrmaclar,
Rousseaunun, milleti, egemenliin sahibi
olarak grmesi itibaryla, egemenliin kayna ynnden milli egemenlii, egemenliin kullanm ynnden ise halk egemenliini savunduunu ileri srerler.
Kaynak: http://www.raffiniert.ch/images/
Rousseau da toplumu bir szleflmeye
rousseau.jpg (eriflim: 04.01.2007)
dayandrmaktadr. O, insanlarn doal yaflama halinde mutlu, eflit ve zgr olduu
dflncesinden hareket eder. Toplum hayatnda da insanlarn doal yaflama hlindeki kadar zgr kalabilecei bir sistem kurmay hedefler. Kurulan devlet tarafndan herkesin zgrlnn gvence altna alnmasn ister. ...Bu sayede hem birey herkesle birlefltii hlde yine kendisine itaat edecek hem de eskisi gibi zgr
fiekil 12.2
Montesquieu
fiekil 12.3
Jean Jacques
Rousseau
330
Uygarlk Tarihi
kalacaktr. Bunun iin de herkesin tm haklarn topluma devretmesi ve yine herkesin iktidara katlmas gerekmektedir. Bu durumda insanlar toplum ynetimine
de katlacaklar iin, bir bakma haklarn kendi kendilerine devretmifl olacaklard.
Rousseau bu zellii flu szyle ifade etmifltir: ...Bir birlik olarak halk, egemen
varln oluflumuna katlmalar dolaysyla teker teker vatandafl, devletin yasalarna
boyun een kifli olarak da uyruktur.
Rousseau, Toplum Szleflmesinde halk egemenliinin sonucu olarak dorudan doruya demokrasiyi savunur. Yasalar yasa koyucular tarafndan hazrlansa
bile bunlar onaylayan halk meclisleri olduuna gre, yasama yetkisi halkn elindedir ve son sz halka aittir. Ancak kapitalist sistem iinde kalabalk bir nfusla
halk egemenliini gereklefltirmenin zorluu karflsnda Rousseau, Emredici Veklet kavramyla bu sorunu zmeye alflmfltr. Semenlerin ve vekillerin olduu bu yapda semenler vekillerine direktifler verecek, vekiller de bunlar uygulayacaktr. Direktifler yerine getirilmedii takdirde ise semenler vekilleri azledebileceklerdi. Yani Emredici Veklet yoluyla, dorudan doruya bireyin temsil edilmesine alfllacaktr. Burada nemli olan bir dier nokta da vekillerin eflitli snf
veya topluluklarn deil, dorudan halkn vekili olmalardr.
te yandan eflitliki demokratik bir toplum zlemi iinde olan Rousseau, burjuvazi iin tehlikeli bir dflnrd. nk onun amac; ya halkn, iktidar dorudan kullanmasn salamakt ya da halk kendisi adna iktidar kullanacak olan memur durumundaki vekilleri azledebilme yetkisine sahip klmakt. Bylece snfsal
bilinlenme devlet ynetimine yansyabilecekti. Burjuvazinin karlarna uygun
dflen rejim ise daha ok milletin btnn bamsz milletvekillerinin temsil ettii temsil rejimdir.
Grld gibi Rousseau, demokrasiye iliflkin grflleriyle an aflmfl bir dflnrdr. Ayn zamanda ok ynl bir arafltrmacdr. Siyasi dflnceye olduu kadar edebiyat, pedagoji, mzik gibi eflitli alanlara da ilgi duymufltur.
Voltaire (1699-1778)
Voltaire, 18. yzyla damgasn vuran en
nemli dflnrlerden biridir. Hatta 18. yzyl Voltairein a olarak kabul edilmektedir. Feodal yapya ve Katolik Kilisesine karfl
kfllaryla, aklc yaklaflm ve alayc slubuyla tannan Voltaire, Fransz htilalinin dflnsel ynn hazrlayan en nemli dflnrlerden biridir.
Voltaire, siyasal zgrln elde etmek
isteyen burjuvazinin en etkili temsilcilerinden
biri olmufltur. zellikle dflnce zgrln
salamak iin byk mcadele vermifltir. fiu
szleri onun dflnce ve ifade zgrlne
bakfl asn ok iyi yanstmaktadr: SyleKaynak: http://www.mala.bc.ca/~mcneil/jpg/voltaire.jp (eriflim 04.01.2007)
diklerinizin hibirinde sizinle ayn dflncede
deilim; ancak onlar syleme hakknz lnceye dein savunacam.
Katoliklie ve kiliseye karfl savafl aan Voltaire, Katoliklii peflin yarglar, bofl
inanlar ve banazlkla efldeer grmektedir. Ancak bir yandan da dinin sosyal yararna inanmakta ve banazlktan arnmfl bir dini savunmaktadr. Dine inanmal
fiekil 12.4
Voltaire
331
fakat papazlara asla... diyerek din adamlarn elefltirmektedir. zetle Voltairein

Tanrs, Newtonunki gibi kalbe deil akla seslenmektedir.
Voltairein zaman zaman ileri srd fikirleriyle eliflkiye dflt grlr. rnein bir yandan bofl inanlara savafl ap, akl egemen klma mcadelesi verirken
te yandan halk ayak takm olarak grmfl ve sosyal snflar arasnda hiyerarfli
bulunmas gerektiini savunmufltur. Dahas egemen snfn zenginliine zenginlik
katma abasn, burjuva mlkiyet anlayfln desteklemifltir. zetle burjuvazinin deerlerini savunmufltur. Aslnda dnemin dflnrlerinin birounda genel eilim
bu yndedir. Esas olan ise ileri srlen bu dflncelerin etkileri ve evrensel sonulardr. zellikle getirdii somut reform nerileri ile Voltaire, dnemindeki dier
dflnrlerden ayrlr. Onun gerekleflmesini istedikleri arasnda keyf tutuklamalara son verilmesi, iflkence ve lm cezasnn kaldrlmas, cezalarn sularla orantl olmas, vicdan ve dflnce zgrlnn salanmas, baz feodal haklara son
verilmesi ve i gmrklerin kaldrlmas gibi uygulamalar yer almaktadr. flte Voltaire gereklefltirmek istedii bu amalar, ileri srd dflnceleri ve verdii mcadeleleriyle bir aa ismini veren bir dflnr olmufltur.
Aydnlanma ana etki eden dflnrler kimlerdir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
332
Uygarlk Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Aydnlanma ann temel zelliklerini ve Aydnlanma Felsefesinin ilkelerini reneceksiniz.

Aydnlanma ann en temel zellii bu dnemin akl a olmasdr. Peflin yarglara karfl klan bu dnemde, bireyin zgrl dflncesi
n plana karlmfltr. nsann mutlu olmasn
salayacak bir ynetim biiminin oluflturulmas
hedeflenmifltir. Ayn zamanda insanlar arasnda
eflitliin salanmas amalanmfltr. Bu, kan soyluluuna dayal ayrcalklarn ortadan kaldrlmas anlamna geliyordu. En nemlisi de siyasal erkin kaynann deiflmifl olmasdr. Bu g, Tanrsal olmaktan karlyor, halka indiriliyordu.
Bylece yeni bir dnya grfl geliflmeye bafllad. Hmanist felsefe, Rnesans ve Reform hareketi ile balantl olarak geliflen bu yeni dnya
grfl, Avrupa tarihinde bir dnm noktas olan
Fransz htilalinin dflnsel ynn oluflturacaktr. Aydnlanma Felsefesinin temeli aklcla dayaldr. Akl herfleyin rehberi kabul edilecek; din,
ahlak ve siyaset laiklefltirilmeye alfllacaktr.
Ama insanlarn mutluluunu salamaktr. Bunun iin de insanlarn eflit ve zgr olduu dflncesi ne karlacaktr. Kendine gvenen,
aklc ve zgr insan tipi Aydnlanma Dnemine
damgasn vuracaktr. Ayrca bu dnem, doa bilimleri, hukuk ve felsefe alannda nemli geliflmelerin yafland bir dnemdir. Btn bu geliflmeler Aydnlanma Felsefesinin temel zelliklerini oluflturacaktr.
Doa yasas ve bunun ekonomiye yansmasn
reneceksiniz.
Aydnlanma anda, insan ve evreni dzenleyen doa yasalarn bulmaya ynelik arafltrmalar
yaplmfl ve doann bir makine olduu ve insann da bu doa yasalarna bal bulunduu ileri
srlmfltr. Bu konuda Descartesn, doann
evrensel matematik kanunlarna bal olduu fleklindeki grflleri Newtonun genel ekim yasas
ile tm evren tek bir ekim yasasnn hkim olduu dev bir makine olarak grlmfltr. Newtonun
doa yasasna iliflkin bu dflncelerinin ekonomik yaflama uygulanmasyla, politik ekonomi bilimi geliflmeye bafllamfltr. Ekonomik yaflamn da
kendine zg kurallar olduu ve her trl mdahaleden uzak olmas gerektii savunulmufltur.
Aydnlanma Dnemi edebiyat ve sanat anlayfln reneceksiniz.
Aydnlanma Dneminde edebiyata, mzik ve sanata duyulan ilgi ekonomik geliflmifllikle ve mat-
baa yoluyla eserlerin genifl kitlelere ulafltrlmasyla balantldr. Aydnlanma a edebiyatta

dz yaz a olarak anlmaktadr. Bu yzyl ayn
zamanda mzik alannda pek ok eserin bestelendii ve yeni trlerin grld bir mzik a olmufltur.
N
A M A
Aydnlanma ana etki eden baz dflnrleri

ve savunduklar fikirleri reneceksiniz.
Dneme etki eden dflnrler arasnda Locke,
Montesquieu, Rousseau ve Voltairei sayabiliriz.
Locke, liberal bireycilikten ve mutlak iktidarn snrlandrlmasndan yana grfller ileri srmfltr. Temel hak ve zgrlklerin zellikle de mlkiyet hakknn gvence altna alnmasn istemifl;
aksi hlde insanlara bafl kaldrma hakkn tanmfltr. Bylece burjuvazinin isteklerinin tercman olmufltur. Ayrca yasalar yapan ve uygulayan glerin ayr ellerde toplanmas gerektiini
savunarak demokratikleflme yolunda nemli bir
adm atmfltr.
Montesquieu da iktidarn snrlandrlmasna iliflkin grfller ileri srmfl, aristokratik liberalizmi
savunmufltur. Onun demokrasiye en nemli katks, kuvvetler ayrlna iliflkin grflleridir. Ona
gre kuvvet kuvveti durdurmaldr. zgrlklerin salanmasnn n koflulu budur. Onun bu grfl demokrasinin temeli olacaktr.
Rousseau ise halkn iktidarn ve her alanda eflitlii yani mutlak demokrasiyi savunmaktadr.
Onun amac, eflitliki, demokratik bir toplum dzeni oluflturmaktr.
Dneme damgasn vuran dflnrlerden biri de
Voltairedir. Dflnce ve ifade zgrlne iliflkin grflleriyle kendisinden sonraki dnemleri
de etkileyen Voltaire, somut reform nerileriyle
de dikkat ekmektedir. zellikle dflnce zgrln salamak iin verdii mcadele nedeniyle 18.yzyl Voltaire a olarak anlmaktadr.
Sonu olarak Aydnlanma a, Bat uygarlk tarihinin en verimli dnemlerinden biri olmufltur.
Bilimsel siyasal dflncenin gelifltii bu dnem,
ayn zamanda doa bilimlerinde de bilimsel yntemin esas alnd bir dnemdir. Bilimsel alanda
yaflanan bu atlmlar, sosyal, kltrel ve sanat
alannda da kendini gstermifltir. Sosyal bilimlerin temeli bu dnemde atlmfltr. Edebiyat alannda rasyonalist roman, tiyatro eserleri verilmifl
ve 18.yy. dz yaz a olmufltur. 17.yzyla damgasn vuran barok sanat ve mzik ise 18.yzyla
yerini neoklasik tarza brakmfltr.
333
Kendimizi Snayalm
1. Yasalarn Ruhu adl eserinde iklimler, ynetim biimleri ve kuvvetler ayrlna iliflkin grfllerini formllefltiren dflnr kimdir?
a. Hobbes
b. Bodin
c. Montesquieu
d. Locke
e. Rousseau
2. Egemenliin kayna ynnden milli egemenlii,
kullanm ynnden ise halk egemenliini savunan
dflnr kimdir?
a. Bodin
b. Montesquieu
c. Machiavelli
d. Locke
e. Rousseau
3. Kuvvet kuvveti durduramazsa zgrlk olmaz. diyerek gler ayrln savunan dflnr kimdir?
a. Locke
b. Montesquieu
c. Rousseau
d. Bodin
e. Machiavelli
4. ekim Yasasn bularak tm evreni tek bir ekim
yasasnn hkim olduu dev bir makineye benzeten dflnr kimdir?
a. Diderot
b. Rousseau
c. Locke
d. Newton
e. Descartes
5. Toplum szleflmesiyle, bireylerin tm haklarn topluma devrederken ayn zamanda iktidara da katldklarn, dolaysyla herkesin aslnda haklarn yine kendilerine devrettiini savunan dflnr kimdir?
a. Locke
b. Rousseau
c. Bodin
d. Hobbes
e. Montesquieu
6. Emredici Veklet kavramyla, semenlerin vekillerine direktifler vermesini ve sz konusu direktifler yerine getirilmediinde de vekillerini azledebileceini savunan dflnr kimdir?
a. Montesguieu
b. Rousseau
c. Locke
d. Hobbes
e. Bodin
7. Liberal bireyciliin babas kabul edilen ve 1690 ylnda Hkmet zerine ki Deneme adl eseri yazan
dflnr kimdir?
a. Hobbes
b. Bodin
c. Locke
d. Montesquieu
e. Rousseau
8. Bilgiye, herfleyi sorgulayarak ulaflmay savunan ve
bunu Dflnyorum o halde varm. sylemiyle ifade
eden dflnr kimdir?
a. Newton
b. Diderot
c. Descartes
d. Locke
e. Rousseau
9. Ekonomide, braknz yapsnlar ilkesini savunarak
her trl mdahaleye karfl kan dflnrler kimlerdir?
a. Rasyonalistler
b. Fizyokratlar
c. Pozitivistler
d. Kapitalistler
e. Sosyalistler
10. Dflnce ve sz zgrl iin mcadele vererek
Aydnlanma ana damgasn vuran dflnr kimdir?
a. Locke
b. Mnzer
c. Montesquieu
d. Bodin
e. Voltaire
334
Uygarlk Tarihi
Okuma Paras
XVIII.Yzyl stne
Aydnlklar Yzyl. flte, XVIII. yzyl deyince ilk akla
gelen niteleyifl! Aydnlklar! Aslnda modern tarihin byk devrimci yzyl XVII. yzyldadr ki insan soyunun
dflncesinde kkl bir deiflim olmufltur...insan aklnn
nne yeni bir yol aar; modern bilimi katlandrr, giderek yeni bir dnya koyar insanolunun karflsna.
XVII.yzyln bafllarnda bir dere olan akfl, o yzyln
sonlarnda sel haline gelir ve XVIII. yzylda bir rmak
olup kar. XVIII. yzyl aklcla yrekten balanfl...bir sonuca erdirmifltir. XVIII.yzyl, befl yzyl boyunca alp serpilen ve XVIII. yzylda yepyeni bir ivme kazanan Avrupa dflncesinin, o dev urafln bir
iekleniflidir.
XVIII.yzyl Avrupas, eski dzenden yavafl yavafl syrlr; ve, elefltirici dflnceyle bilimsel ilerlemenin yansra, ticari ilerlemenin ve fatih bir ekonominin, yani kapitalizmin genifllettii bir dnyaya alr. Corafi durumlar, yafladklar tarihin arl ya da iktisadi dzen bakmndan, eflitsiz bir geliflme hz iindeki toplumlarn Avrupasdr bu. Direnen ynla e vardr sosyal dzende; dahas uzun yzyllarn biriktirip koyulafltrd anlayfllar direnmektedir. yle de olsa, toplum derinden
derine kmldanmakta, hukuksal ereveler atrdamakta, giderek karanlklar gerilemektedir.
Yeni bir dzen oluflmaktadr zetle.
Gerekten XVII.yzyldakinden pek farkl bir hzlanfl
iindedir toplumdaki deiflme...Baflta iktisadi durumda:
1640 ylnda bafllayan...iktisadi durgunluk dneminin
arkasndan, fiyatlarda ykselifl ve refah dnemi gelir.Bir
demografik devrim vardr:..lm oran hzla bir azalfl
iindedir; btn Avrupa lkelerinde, insan yaflamnn
ortalama sresindeki artfl bakmndan halkn says hzla oalmaktadr. Tarmda bir devrim vardr:..corafi
bulufllarn arkasndan Avrupaya getirilen yeni bitkiler,
tarma girerler, giderek beslenmede kullanlrlar; onlarn ekilip biilmesi, doaldr ki, demografik devrimin
hem nedenlerinden biridir, hem de sonularndan biri.
Bilimsel geliflmeler ve teknik ilerlemeler sayesinde, sanayi devriminin bafllarndayz.
flte... XVIII. yzyln ikinci yarsndaki parlaklk bunun
sonucudur...bir baflka deyiflle, XVI. yzyln sonlarnda
bafllamfl olan bir geliflim tamamlanmaktadr...Btn bu
deifliklikler, iiedirler ve sk skya baldrlar birbirlerine; ve, yine btn bu deifliklikler, XVIII. yzyln
ikinci yarsnda...siyasal ve sosyal devrimler dnemini
ap damgasn vuracaktr onlara.
XVIII.yzyln ortalarna dorudur ki, uygarlk(civilisation) kelimesi doar... Nedir uygarlk? nsan aklndaki ilerlemelerin ve tarihsel dinamiklerin yneldii bir
hedef;ayn zamanda, sosyal adaleti ve ortak mutluluu
salayan akli bir dzen! Aydnlklar Yzylnn bize miras brakt mesaj budur...
Kaynak: Tanilli, S. (2002). Yzyllarn Gerei ve Miras C.IV 18.Yzyl: Aydnlanma ve Devrim, stanbul.

1. c
2. e
3. b
4. d
5. b
6. b
7. c
8. c
9. b
10. e
Yantnz yanlfl ise Aydnlanma Dnemine Etki

Eden Dflnrlerden Montesquieu konusunu
tekrar okuyunuz.
Eden Dflnrlerden Rousseau konusunu
tekrar okuyunuz.
Eden Dflnrlerden Montesquieu konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Doa Yasas ve Ekonomik
Liberalizm konusunu tekrar okuyunuz.
tekrar okuyunuz.
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Aydnlanma Dnemine etki
eden dflnrlerden Locke konusunu tekrar
okuyunuz.
Eden Dflnrlerden Voltaire konusunu tekrar
okuyunuz.
335

Sra Sizde 1
Aydnlanma Felsefesi, Avrupada 17. yzyl ortalarndan 19. yzyln ilk yarsna kadar sren Rnesans, Reform, Hmanizma akmlaryla balantl bir fikir hareketidir. ngilterede bafllayarak Fransaya gemifl ve
Fransz htilalinin dflnsel ynn oluflturmufltur. Almanyay da etkileyen Aydnlanma Felsefesi her lkede
o lkenin sosyo politik yapsna gre flekillenmifltir. Aydnlanma dflncesinin temelini bireyin zgrl dflncesi oluflturmufltur. Ayn zamanda aklcl esas alan
Aydnlanma Felsefesinin amac peflin yarglar ykmaktr. Dolaysyla hedefi Katolikliin getirdii peflin yarglar ile siyasal peflin yarglardr. Bu peflin yarglara karfl
kfl Rnesans ve Reform hareketleriyle bafllamfl ve
18. yy. Aydnlanma Dneminin hazrlaycs olmufltur.
Bu ynyle Aydnlanma Felsefesi, burjuvazinin yeni
dnya grfl olmufltur. Bu dnemde burjuvazi akl
esas alarak siyasi rejimi kendi karlarna gre flekillendirme mcadelesi iine girmifltir. nsan mutlu edecek
bir ynetim biimi hedeflenmektedir. ncelikle yaplmas gereken, birtakm ayrcalklara son verilerek insanlar arasnda eflitliin salanmasyd. Kan soyluluuna dayal birtakm ayrcalklarn ortadan kaldrlmas,
mutlak monarflik yntemlerin sona ermesi anlamna geliyordu. En nemlisi de siyasal erkin kayna deiflmifl;
iktidarn kayna Tanrdan, halka inmifltir. Bylece zaten ekonomik gce sahip bulunan burjuvazi, siyasi yapda da hak arayfllar iine girebilecektir. Bu aklc dnya grfln, zgrlk fikrini bir yandan eflitlii salamada bir yandan da ticaret hacmini daha da geniflletmede kullanan burjuvazi gcne g katt. Aydnlanma
Dneminde ileri srlen dflncelerle burjuvazinin siyasal iktidar meflrulafltrlmfl oldu. Sonuta Aydnlanma Felsefesi bir burjuva felsefesi oldu.
Sra Sizde 2
Aydnlanma Felsefesinin temel ilkeleri; bilim ve felsefe,
aklclk, laiklik, mutluluk, zgrlk, kendine gven ve
hukuk olarak belirlenmektedir. Peflin yarglara karfl klan bu dnemde, bireyin zgrl dflncesi n plana karlmfltr. nsann mutlu olmasn salayacak bir
ynetim biiminin oluflturulmas hedeflenmifltir. Ayn
zamanda insanlar arasnda eflitliin salanmas amalanmfltr. Aydnlanma Felsefesinin temeli aklcla dayaldr. Akl her fleyin rehberi kabul edilecek; din, ahlak
ve siyaset laiklefltirilmeye alfllacaktr. Ama insanlarn
mutluluunu salamaktr. Bunun iin de insanlarn eflit
ve zgr olduu dflncesi ne karlacaktr. Kendine

gvenen, aklc ve zgr insan tipi Aydnlanma Dnemine damgasn vuracaktr. Ayrca bu dnem, doa bilimleri, hukuk ve felsefe alannda nemli geliflmelerin
yafland bir dnemdir. Btn bu geliflmeler Aydnlanma Felsefesinin temel zelliklerini oluflturacaktr.
Sra Sizde 3
Aydnlanma anda, insan ve evreni dzenleyen doa yasalarn bulmaya ynelik arafltrmalar yaplmfl ve
doann bir makine olduu ve insann da bu doa yasalarna bal bulunduu ileri srlmfltr. Bu konuda
Descartesn, doann evrensel matematik kanunlarna
bal olduu fleklindeki grflleri, Newtonun genel ekim yasas ile tm evren, tek bir ekim yasasnn hkim
olduu dev bir makine olarak grlmfltr. Birbirine
yakn iki cismin arlklaryla doru orantl olarak birbirini ektiini ileri sren Newton, bylece gezegenlerin Gnefl etrafnda sabit bir yrnge ile dnme nedenine de aklk getirecektir.
Bu geliflmelerin sonucunda, insanln evrene bakfl as deiflmifl; evrenin tam bir uyum ve dzen iinde olduu ve bu dzenin doa yasalar sayesinde mkemmel bir saat gibi iflledii dflncesi hkim olmufltur.
Sra Sizde 4
Aydnlanma ana etki eden dflnrler arasnda Locke, Montesquieu, Rousseau ve Voltairei sayabiliriz. Her
biri ileri srdkleri fikirleriyle demokratikleflme yolunda nemli kilometre tafllarndan biri kabul edilmektedir. Gelifltirdikleri kuramlarla hem kendi dnemlerini
hem de sonraki alar etkileyen grfller ileri srmfllerdir. ktidarn snrlandrlmas, ynetimde halkn etkinliinin artrlmas, hukuksal eflitlik, zgrlk, dflnce ve ifade zgrlne iliflkin grflleriyle dneme
damgasn vuran bu dflnrler demokrasinin temel ilkelerini savunmufllardr.
336
Uygarlk Tarihi
Akyrek, E. (1994). Ortaadan Yeniaa Felsefe ve
Sanat, stanbul.
Amittay, J.B. (1983). Siyasal Dflnceler Tarihi.
alar Boyunca Siyasal Dflncenin Deiflimi,
Ankara.
Aster, Ernest von (2004). Fransz htilalinin Siyasi ve
Sosyal Fikirleri, Ankara.
Gze, A. (1993). Siyasal Dflnceler ve Ynetimler,
stanbul.
Goldmann, L. (1999). Aydnlanma Felsefesi, (ev.
Emre Arslan), stanbul.
Hampson, N. (1991). Aydnlanma a, stanbul.
Febvre, L. (1995). Rnesans nsan, Ankara.
Neill, William H. (1985). Dnya Tarihi, (ev. Alaeddin
fienel), stanbul.
Perry, M. (1990). Western Civilization, V.II, U.S.A.
Sabine, G. (1969). Siyasal Dflnceler Tarihi,
Yenia, C.II., (ev: Alp ktem), Ankara.
Sarca, M. (1987). 100 Soruda Siyasi Dflnce Tarihi,
stanbul.
Schilling, K. (1971). Toplumsal Dflnce Tarihi, (ev.
Nihal nol), stanbul.
fienel A. (1996). Siyasal Dflnceler Tarihi. Tarihncesinde lkada Ortaada ve Yeniada Toplum ve Siyasal Dflnfl, Ankara.
Tanilli S. (1990). Yzyllarn Gerei ve Miras, XVI.
ve XVII. Yzyllar, C.III, stanbul.
-(2002). Yzyllarn Gerei ve
Miras. 18. Yzyl: Aydnlanma ve Devrim, C.IV,
stanbul.
(1994). Voltaire ve Aydnlanma,
stanbul.
(2004). Uygarlk Tarihi, stanbul.
Tunay, M. (1969), Batda Siyasal Dflnceler Tarihi,
Yenia, C.II, Ankara.
UYGARLIK TARH
13
Amalarmz
N
N
N
N
N

Sanayi Devrimini douran etmenleri ve yeni bir dnyann oluflumundaki roln deerlendirebilecek,
Amerikan Devrimini hazrlayan flartlar ve sonularn tartflabilecek,
Fransz Devrimini douran nedenleri, devrimin aflamalarn ve uygarlk tarihi asndan nemini aklayabilecek,
1830 Devrimlerini hazrlayan flartlar, 1830 Devrimleri ve hareketlerinin Avrupa lkelerini nasl etkilediini kavrayacak,
1848 Devrimlerini douran flartlar ve sonularn tanmlayacak bilgi ve
becerilere sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Devrim
Sanayi
Liberalizm
Burjuvazi
Yurttafl
Ulusuluk (Milliyetilik)
indekiler
Uygarlk Tarihi
Demokrasi
Devrimleri ve
Sanayi Devrimi
SANAY DEVRM
AMERKAN DEVRM
FRANSIZ DEVRM
1830 DEVRMLER
1848 DEVRMLER
Demokrasi Devrimleri ve
Sanayi Devrimi
N
SANAY DEVRM
A M A
Sanayi Devrimini douran etmenleri ve bu devrimin yeni bir dnyann oluflumundaki roln reneceksiniz.
Tm dnyada 19. yzyln bafllarna kadar ekonomik hayat byk lde tarma,
kk el sanatlarna ve ticarete dayanmaktayd. Ekonomik hayat, temel retim
arac toprak ve ona bal faaliyetler belirlemekteydi. 18. yzyln ortalarndan itibaren ortaya kan yeni bulufllar, sanayinin btn retim srelerinde uyguland. Buhar gc ile alflan makineler sayesinde, retilen mal ve rnlerde byk retim
kapasitelerine ulaflld. Sanayi Devrimi terimi, kol gcnn yerine buharla iflleyen
makineler vastasyla, ksa zamanda byk retim kapasitelerine ulaflan, fabrikalaflmfl bir ekonominin dourduu sanayi, ticaret ve toplum yaflamnda oluflan kkl deifliklikleri ifade etmektedir.
Sanayi Devrimi, tarm ekonomisi ve onun retim iliflkileri yerine, arka plannda
sermaye ve makinelerin yer ald yeni bir ekonomik yaflama gemeyi salad. lk
olarak ngilterede ortaya kt gzlemlenen Sanayi Devrimi, ksa denilebilecek
bir zaman diliminde Bat-Avrupa lkelerine de yayld. Sonular bakmndan gnmze kadar uzanan sre boyunca da tm dnyay etkisi altna almay baflard.
Sanayi Toplumu: Hemen her

alanda retim srecinin
makinelefltii ve toplum
yaflamnn da buna gre
flekillendii bir ekonomiye
sahip toplum.
Devrim: Varolan siyasal,

teknolojik vb. bir dzenin
ortadan kaldrlp, yerine
yeni ve kkl deifliklikler
ieren bir dzenin
konmasdr.
Sanayi Devriminin ngilterede Doufl Nedenleri

18. yzyln ortalarndan itibaren ngilterede Sanayi Devriminin douflunu salayan pek ok faktrn bir araya geldii grlr. Ksaca bunlar sralarsak:
ngiltere, demokrasi tarihi bakmndan Kta Avrupasndan farkl bir sre
yaflamfltr. 1215 Magna Charta ile bafllayan ve 1689 Haklar Bildirisi nin kabulne uzanan srete, Parlamento ngilterede kapitalist geliflimi ve serbest
ticareti desteklemifltir.
16. yzylda spanyann denizlerdeki hkimiyetini ykan ngiltere, Sanayi
Devriminin doufluna kadar, Denizlerdeki stnl sayesinde, byk bir
imparatorluk kurmufltu. ngiliz donanmas ve gl ticaret filolaryla, taflmaclk geliflmiflti. Ticaret ve smrgecilik yoluyla, ngilterede byk servetlerin (sermaye) birikimi salanmfl ve biriken servetler, 18. yzyl ngilteresinde bankaclk ve borsa gibi byk finans kurumlarn gelifltirmiflti.
Smrgecilik: Bir lkenin,

bir baflka devleti veya
toplumu siyasal bakmdan
egemenlii altna alarak,
doal kaynaklar ve
pazarlar zerinde kendi
karlar dorultusunda
hkimiyet kurmas.
340
Lonca: Ayn meslek grubuna

bal zanaatkrlarn
oluflturduu, rekabeti
nleyici flekilde kaynaklarn,
retimin, fiyatlarn kendi
ilerinde sk bir disiplinle
kontrol edildii ve piyasa
zerinde devlet kontroln
salar nitelikteki, mesleki
birlik.
Uygarlk Tarihi
16. yzyldan itibaren Avrupann genelinde olduu gibi ngilterede de hzl nfus artfl grlr. Artk kentlerde sanayi iin gereken ifl gc hazrd.
18. yzyla gelindiinde ngilterede Ortaa kurumlar olan lonca sistemine
dayal sanayi retimi, yetersiz hle gelerek ifllevini yitirmiflti. Loncalara bal alflan zanaatkrlar, bamszlafltlar. Giderek makinesiz, kol gcne dayal (manifaktur) retim yapan imalathanelerde, tccarlar iin bir arada alflmaya bafllamfllard. Bu durum ifl blmn ve ihtisaslaflmay hazrlamflt.
ngilterenin Sanayi Devrimi ncesinde dnyann en byk smrge imparatorluu oluflu ona genifl ham madde ve pazar olanaklar salamaktayd.Genel nfus artflnn yaratt talep patlamas yannda, geliflen orta snf
ihtiyalar erevesinde tketim mallarna olan talep artfl gibi nedenler,
reticiler zerinde talep basks yaratmakta ve onlar retimde gereken artfllar salayacak yeni arayfllara yneltmekteydi.
ngiltere, makineleflmifl bir sanayi kurabilmek iin gerekli olan kmr ve demir ynnden zengin yeralt kaynaklarna sahipti.
ngiliz Sanayi Devrimi

Plantasyon: Snai mallarnn
retiminde kullanlan tarm
rnlerinin (pamuk, ay,
kahve vb.) genifl lekli
olarak yetifltirildii iflletme.
ngilterede Sanayi Devrimi, ilk nce dokuma ve demir sanayiinde gerekleflmifltir.

Tarihsel olarak, genifl otlaklarda hayvan yetifltiricilii ve ona bal yn ile plantasyonlardan gelen pamua dayal dokuma imalat, ngilterede geliflkindi. retim, btn aile bireylerinin katld ev ii sanayisine dayalyd. 18. yzyl ortalarna kadar ngilterede, byk smrgelere sahip olunmasna ve ticaretin ok canl olmasna ramen, gerek i pazar ve gerekse genifl smrge pazarlar iin yeteri kadar retim yaplamamaktayd.
19. yzyln bafllarna kadar, gerekli retim artfllarn salama konusunda, arayfl
abasnda olanlarn ou, makineler ve sanayi uygulamalar hakkndaki gerekli bilgilere sahip zanaatkrlard. Bu yzden retim artfllarna ynelik ilk bulufllar da onlar tarafndan gereklefltirildi.
Dokuma sanayii asndan ilk nemli bulufl, John Kay isminde bir dokumac tarafndan 1730da uan mekik ad verilen, yeni bir mekik bulunmasyd. Yeni mekik,
dokumaclar tarafndan, ksa zamanda benimsenerek genifl bir kullanm alan buldu.
Bu sayede iplik olduka hzl dokunmaya bafllad. Kumafllar, eskiye oranla ok daha
fazla miktarlarda dokunmaktayd. Bu durum iplik skntsna yol at. zellikle 1750lerden itibaren, dfl pazarlardan gelen talep basks da iplik skntsn artrmflt.
Dokumaclar iin gerekli iplii hzla bkp, hazrlayacak bir makineyi 1764te James Hargreaves isimli bir baflka dokumac icat etti. Bu yeni tezgahta, ayn anda on alt pamuk iplii gerilebilmekteydi. 1784te i says seksene kt, yzyln sonuna gelindiinde bu say 120ye ulaflmflt. Bu tezgh sayesinde istenen miktarlarda iplik retimine ulafllmaktayd. 1769da Richard Arkwright (1732-1792) tarafndan bulunan yeni bir makine, dokuma sanayiinde devrim yaratt ve seri imalata baflland. Makine su
gcyle alflmaktayd.
341
13. nite - Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi
Buna paralel olarak ngilterede ilk dokuma fabrikas 1771de kuruldu. Dokuma tezghlar su dolaplaryla alflt iin sadece rmak boylarna kurulabilmekteydi. 1785e gelindiinde James Wattn yapt ve buhar gcyle iflleyen motor,
bir fabrikadaki btn tezghlar alfltrabilmekteydi. Artk ev ii sanayi ya da sadece rmak boylarnda alflabilen tezghlar yerine, kentlerde iinde byk
makinelerin alfltrlabilecei binalar, yani fabrikalar alabilir ve byk lekli
retim yaplabilirdi.
eyrek yzyl iinde ngilterede dokuma sanayii, fabrikalaflma ile birlikte mthifl
bir srama gsterdi. ngilterenin ihracat hacmi 1780lerde, Hargreaves Tezghnn
bulunmasndan nceki, yani 1760lardaki hacminin drt katna kmflt. 1760larda
ngilterenin dfl satmnda, yllk 250.000 sterlinlik bir paya sahip olan dokuma sanayii, 1780lerde yllk befl milyon sterlini aflan bir paya sahip oluyordu.
Resim 13.1
James Wattn Buhar Makinas

Resim 1-a
Kaynak: http://jquarter.members.beeb.net/morejwatt.htm
1804de Richard Trevithickin(1771 1833)

yapt dnyadaki ilk lokomotif
Resim 1-b
Kaynak: http://www.geocities.com/Athens/Acropolis/6914/trevie.htm
18. yzyln son eyreinde retim teknolojisi nemli lde deiflen bir dier
ngiliz sanayi kolu, demir sanayiiydi. 1709da Abraham Darby, snrl bir kaynak
olan odun kmr yerine, kok kmr kullanarak demir elde etmeyi baflarmflt.
Kmr, odun kmrne gre yavafl yanan bir yakt olup, yanmas srasnda gereken hava basnc iin su gcnden faydalanlmaktayd. 1775te James Wattn buhar makinesini bulmasyla beraber demir sanayii, odun ve suya olan bamllndan kurtularak, kmr ve kaliteli demir cevherlerinin bulunduu yerlere taflnabildi. Kaliteli demir retimindeki geliflmelere paralel olarak demirden, 18. yzyln
son eyreinde kpr, bina gibi infla ifllerinde genifl lde yararlanlmaya bafllanmfltr. 19. yzyln ortalarna doru demiryollar, lokomotifler, gemiler, eflitli
makineler, hava gaz sistemleri vb. alanlarda demir, youn olarak kullanlacaktr.
342
Uygarlk Tarihi
James Wattn buhar makinesi tpk dokuma sanayiinde olduu gibi demir sanayiinin teknolojisinde de devrimsel bir etki yapt. Buhar gcnn bu iki sektrde
ortaya kard flaflrtc sonular dflnda, ilk bulufllarn tetikleyici etkisiyle, 19.
yzyl boyunca teknolojik geliflmeler hemen her alanda devam etti. Maden sanayii, kimya sanayii, dokuma sanayii vb. btn sanayi kollarnda ve teknolojik geliflmelere bal alanlar olan tarm, ulaflm ve haberleflmede de ilerlemeler grlecektir. 1807de Amerikal Robert Fulton buhar makinesini gemilere uygulad. 1825te
demir raylar zerinde yryen ve buhar kuvvetiyle alflan ilk lokomotif alflmaya
bafllad. 1844lerden itibaren Samuel Morseun telgraf, 1876dan itibaren Alexander
Graham Bellin telefonu Avrupa toplumlarn, sanayi ncesi dnemle kyaslanmayacak flekilde deifltirdi.
Sanayinin ve ulaflmn makineleflmesinden ilk olarak faydalanan ngiltere olmuflsa da, Belika, Fransa ve Birleflik Amerika da ksa zamanda bu yarfla katldlar. 19. yzyln ortalarnda Almanya sanayileflme yarflna girerken, onu talya,
Avusturya ve skandinav lkeleri izledi. Bylece Bat Avrupa, dnyann fabrikas
hline geldi. 1870 yl itibaryla ngiltere, Almanya, Belika, Fransa, talya ve sve
dnya imalat retiminin %61ini Amerika Birleflik Devletleri ise %23n gereklefltiriyordu. Sanayileflen lkeler, denizaflr lkelerden, bir yandan ticaret ve smrgecilik yoluyla gda maddeleri ve sanayileri iin ham madde alrken, dier
yandan da imal edilmifl (maml) maddeler ile hizmetleri sattlar. Bu ticari faaliyetler sonucunda Bat Avrupa, o zamana kadar hi eriflilmemifl bir refah dzeyine
ulaflt. Sanayileflmesini tamamlayan lkelerde refah artmakla beraber, yeni toplumsal snflar da ortaya kt. Dnya, bir yandan sanayi toplumu olma zellikleri
nedeniyle snfsal eliflkiler yaflarken, bir yandan da sanayileflen lkelerin birbirleriyle girifltikleri mthifl bir rekabetin alan oldu.
Sanayi Devriminin Sonular

Ortaya kt tm lkelerde hemen hemen ayn zellikleri gsteren Sanayi Devriminin, birdenbire ve belli bir srete veya tek bir olayn sonunda varolduunu
syleyemeyiz. Ancak Sanayi Devrimi adyla nitelendirilebilecek zel bir geliflme
biimi, sanayileflen toplumlarn ekonomik ve sosyal yaplarnda belirgin ve gzlemlenebilir sonulara yol aarken, uluslararas iliflkiler asndan da dnyay derinden sarsan etkiler yaratt. Bu sonulara gruplandrarak bakarsak:
Ekonomik
Sanayileflen lkelerde modern bilim ve tecrbi bilgilerin, pazar iin, retim
srelerinde genifl apl ve sistematik olarak uygulanmas
Ekonomik faaliyetlerin, aile ii veya yerel kullanmlardan daha ok, lke dzeyinde ve uluslararas pazarlara ynelik oluflu ve giderek ihtisaslaflmas
retim birimlerinin flahsi olmaktan karak, ortaklk vb. yollarla byk sermaye yatrm gerektiren teflebbslere ve fabrikalaflmaya dayanmas
Sermayeye dayal retim srelerinin youn ve yaygn kullanm
fl gcnn, temel mallarn retimi yerine maml mallar ve hizmetlerin retiminde younlaflmas
343
Toplumsal
Tarm tekniklerindeki iyilefltirmeler ve makineleflme sonucu iflsiz kalan
veya topraksz nfusun, krsal alandan kentlere ynelmesi ve kentlerin
nfusunun younlaflmas
Ortaya kan sermayeye dayal retim aralarnn sahipliinin ya da bu aralarla olan iliflkilerin belirledii, yeni mesleki ve sosyal snflar olarak burjuvazi snfna sanayicilerin katlmas ve sanayi ncesinde de varolan iflilerin,
sanayileflmeye (fabrikalaflma) paralel olarak, nemli bir toplumsal snf olarak ortaya kmas
Uluslararas liflkiler
19. yzyl boyunca sanayileflen Avrupa devletleri arasnda, yeni ham madde kaynaklar ve pazar arayfl nedeniyle, byk bir rekabet dodu. Uluslararas rekabet
sonucu, blgesel atflmalar dflnda, 19. yzyln sonuna doru gerginlik son noktasna vard ve 20. yzyln baflnda I. Dnya Savafln ve akabinde de II. Dnya
Savafln dourdu.
SIRA SZDE
Sanayi Devrimi ilk kez nerede ve hangi koflullar altnda ortaya kmfltr?
AMERKAN DEVRM
N
A M A
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Amerikan Devrimini hazrlayan flartlar ve sonularn reneS O R U

ceksiniz.
Amerika Ktasnn keflfi sonras Avrupal smrgeci lkeler spanya,

ve nD K K A Fransa
T
giltere Amerika Ktasnda yeni koloniler kurdular.
ngiltere 1607de ilk ticaret kolonisini Virginiada kurdu. ngiltereden gelen
SIRA SZDE
gmenler, bu yeni ktaya yerleflmek suretiyle, Amerikan Bamszlk Savaflna kadar olan dnemde 13 koloni kurmufltu. Zamanla bu koloniler, ngiltere Krallna
bal smrgeler hline geldiler.
AMALARIMIZ
Kuzey Amerikada oluflan bu 13 koloni halk, dier devletlerin kurduu smrge koloniler halkndan nemli farkllklar gstermekteydi. Dier smrgeci devletlerin kurduklar kolonilerden farkl olarak, ngiliz gmenlerin
oluflturK yerleflerek
T A P
duklar ngiliz kolonileri, Avrupa tipi bir toplumun yeni bir corafya zerinde farkl bir rgtlenmesiydi.
Yine bu kolonilerin halk, ngiliz ve dier Avrupa halklar
bir
T E L Egibi
V Z Ymonarflik
ON
idareye yakn olmaktan daha ok, temelini eflitlik ve zgrlk kavramlarnn oluflturduu liberal dflncelere sahiptiler. Yeni Dnyaya gelen bu gmenlerin byk ounluu ayn zamanda, 16. ve 17. yzyllarda ngilterede kilisede reform
NTERNET
yapmaya alflan, Tanr nnde eflitlik ilkesine inanmalar nedeniyle
eflitlie bal ve din kurallarn basitlefltirilmesini isteyen, Prtan hareketinin takipisiydiler.
Demokratik ilkeler ve uygulamalar, bu koloniler halknn ynetim tarzn oluflturmufltu. Amerika Ktasnn, kuzey blgelerindeki bu serbestlik ortam, zerk devletler kurma dflncesini gelifltirmifltir. ounluunu Prtanlarn oluflturduu koloniler, eflitliki inanlarnn etkisiyle, Kuzey Amerikadaki ounlua dayal ilk
siyasal ynetimi kuracaklardr.
ngilterenin kendine bal kolonilerde, siyasi bakmdan, mdahalesinin snrl oluflu da, Amerikan Devriminin gerekleflmesinde bir etmen olarak kaydedil-
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
344
Uygarlk Tarihi
melidir. ngilterenin, kolonilerin ynetimi bakmndan mdahalesi, kolonilerin

baflna birer vali atamas yapmakla snrlyd. Bu kolonilerin hepsinin birer anayasas niteliinde, zgrlk belgeleri bulunmaktayd. Koloniler daha ilk kurulufllarnda, zgrlklerinin bir teminat olarak, bunu yazl bir belge hline getirmee
alflmfllard.
1215 tarihli Magna Carta Libertiumu tanyan bu gmen koloniler halk, vergiler konusunda olduka hassast. ngiltereye balanmalarndan sonra da, koloniler halknn setii yasama meclisleri ile kraln tayin ettii valiler arasnda, vergilerin toplanmas ve harcanmasnn kontrol konularnda zaman zaman da mcadeleler olmufltu.
Bamszlk Savafl
ngiliz kolonileri, yine bir vergi sorunundan doan anlaflmazlk sonucu, ngiltereye karfl ayaklanarak bamszlklarn kazanacaklardr. Olaylarn bafllangc
Fransa ve ngilterenin, Amerika kolonileri zerinde denetim kurmak iin girifltikleri mcadelede yatar. Bu mcadele, 7 Yl Savafllar (1756-1763) sonunda, Fransann yenilgisiyle neticelendi. Yrtlen bu savafl, ngiliz mali sisteminde sknt
dourmufltu. ngiltere mali sknty zebilmek iin, kolonilere ynelik olarak, yeni dzenlemelere gitti.
ngiliz Parlamentosu, koloniler iin 1764te fieker Kanunu adn taflyan bir kanun yaynlad. Kanuna gre, ngiliz ynetimi altnda olmayan blgelerden yaplacak rom ikisinin ithali yasaklanmakta ve fleker pekmezi zerinden kk bir
gmrk vergisi alndktan baflka, flaraplar, ipekliler, kahve vb. lks mallara gmrk vergisi konmaktayd. Bu olay, koloniler tarafndan tepkiyle karfllanmfltr. fieker Kanunu, tccarlar, koloni meclisleri ve mitingler yoluyla da halk tarafndan
protesto edilmifltir. Samuel Adams gibi koloni avukatlar bu durumu temsil edilmeksizin vergilendirme olarak tanmlamaktaydlar. Ayn yl karlan Kt Para
Kanunu ile kolonilerin karaca kt paralar da geersiz sayld. 1765te karlan Asker Konaklama Kanunuda koloniler halk tarafndan yine hoflnutsuzlukla
karflland. Bu kanuna gre koloniler, kendi blgelerine yerleflen Britanya askerlerinin yiyecek ve barnmalarn salamakla ykml klndlar.
Birbirinin pefli sra kan bu kanunlara karfl, kolonilerde genel hoflnutsuzluk
havas domakla beraber, asl muhalefeti douran 1765 tarihli Damga Pulu Kanunu oldu. Bu kanuna gre, resm makamlardan verilecek belgelere damga pulu yapfltrlmas zorunluluu getiriliyordu. 13 kolonide birden fliddetli protestolar ortaya kt. Bostonda halk sokaklara dklrken, Virgina Meclisi temsil edilmeksizin
vergilendirmenin kolonilerin zgrln tehdit ettiine dair, pek ok karar almflt. Massachusetts Meclisi, btn Amerikan kolonilerini Damga Pulu Kanununun kendilerine ynelttii tehditi grflmek zere 1765 Ekiminde New Yorkta
toplantya ard.
Dokuz koloniden gelen 27 delege ile toplanan kongre, Amerikan halknn insiyatifiyle toplanan, ilk koloniler aras kongreydi. Birok tartflmalardan sonra New
York Kongresi, kolonilerde kendi meclisleri dflnda hi kimsenin vergi koyamayaca kararn ald. Kolonilerle ngiltere arasnda asl tartflma konusu, Temsil lkesinden domaktayd.
ngiliz Parlamentosu, 1766da Damga Pulu Kanununu kaldrmak ve fieker Kanununda iyilefltirmelere gitmek zorunda kald. Koloniler karar sevinle karflladlar. Ancak bu durum geici bir barfl olmaktan teye gidemedi.
1767 ylnda ngiltere Maliye Bakan Charles Townshend yeni bir mali program
tasars hazrlad. Bu tasarda Amerikan ticaretinden daha fazla vergi alarak, ngilteredeki vergi mkelleflerinin ykmlln hafifletmeyi dflnmflt. Bu amala Amerika Ktasndaki gmrk kontrollerinin sklafltrlmas, ngiltereden kolonilere ihra edilmekte olan kat, cam rnleri, boya ve ay zerine de ihra vergileri konulmas kararlar alnmflt. Bylece kolonilerde grev yapan ngiliz memurlarnn masraflarn karfllamak amacndayd. Yine Townshendin nerdii baflka
bir kanun tasarsyla da, kolonilerin st mahkemelerine, gerektii zaman, istenilen
yerde arama tarama yapma yetkisi verilmekteydi. zellikle bu arama tarama sistemi, koloniler tarafndan byk hoflnutsuzlukla karfllanmfltr.
Tccarlar tarafndan ithalat, boykotla karfllanmflt. Tepkilerin nderliini Massachusetts Kolonisi yrtmekteydi. Bu nedenle ngiltere, Mart 1769da Massachusettsi asi ilan etti. Bunun yannda ay dflnda, dier rnler zerindeki ithal vergilerini kaldrd. Kolonilerde ithalata konan vergi nedeniyle, ayn fiyat iki misline
kmfl, ngiltereden ithal edilen aya talep azalmflt. Buna karfln ngilterede ay
stoklar artmflt. Bu yzden ngiliz hkmeti 1773te, aydan ald ihracat vergisini dflrerek, kolonilere ay ihracatn arttrmak istedi.
1773te Dou Hindistan fiirketi, ngiliz Hkmetine baflvurarak, btn kolonilere ihra edilen aylarn ihra tekelini ald. fiirket aylarn, kolonilerde kendi memurlar vastasyla normal fiyatlardan ok daha ucuza satma yoluna gitti. ay boykotundan itibaren kolonilerde kaak ay ticareti yapan tccarlara byk bir darbe
indirilmekteydi. Bu tccarlar da giderek, kolonilerin bamszln isteyen vatansever gruba katldlar. fiirketin ngiltereden getirdii aylar, ya depolanmakta ya
da ngiltereye geri gnderilmekteydi. Karfllkl gerginlikler sonucu, nihayet 16
Aralk 1773 gecesi Boston Limannda demirlemifl bulunan, ay ykl ngiliz gemisine girilerek, aylar denize dklmflt. ngiltere bu hareketi cezalandrmak
amacyla 1774 Martnda Boston Liman Kanununu yaymlad. Boston Liman her
trl ticarete kapatld.
Parlamentonun bu sert kanunlarna karfl, koloniler aras haberleflme daha
canl bir flekilde faaliyete geti. eflitli toplantlar dzenlenirken, gazetelerde de
eflitli yazlar kaleme alnarak, ngiltere karflt hareket byd. Virginya, btn
kolonileri Amerikann birleflik menfaatleri iin bir kongreye davet etti. 5 Eyll
1774te Philadelphiada toplanan Birinci Continental (ktasal) Kongre adn taflyan kongrede, George Washington, Benjamin Franklin ve John Adams gibi kifliler de delege olarak bulunmaktaydlar. Kongre, Massachusettsin Boston Liman
Kanununa direniflini destekleyerek, bir yl sre ile ngiltereden ithalat ve ihracat durdurma karar ald.
Philadelphia Kongresi zerine ngiltere, kolonilerde asker tedbirlere yneldi.
Ortaya kan bu gerginlik iinde 18 Nisan 1775 sabah Bostonda ngiliz askerleriyle halk arasnda ilk silahl atflmalar bafllad. atflmalarla birlikte 10 Mays 1775te
yine Philadelphiada kinci Continental Kongre topland. Kongre Amerikan Kta
Ordusu adyla bir ordu kurulmasna ve ordunun komutanlna da George Washingtonun getirilmesine karar verdi.
Bu asker hazrlklara ramen, gerek Kongreye katlan koloni temsilcileri ve gerekse Amerikan halknn byk ounluu tarafndan, ngiltereden tamamen kopmak fikri tam olarak benimsenmemiflti. Ancak arpflmalar devam etti ve Amerikaya 1774te gelen siyasal bir teorisyen olan Thomas Painenin 1775de yaynlad Saduyu adn taflyan 50 sayfalk broflr, bamszlk taraftarlarn glendirdi.
Thomas Paine, soydan geme krallk sistemini sama olarak nitelerken, despotik
345
346
Uygarlk Tarihi
bir ynetim altnda yaflamann alternatifinin, kendi kendini yneten bamsz, zgr ve bolluk iinde yaflayan bir cumhuriyet olduunu sylyordu. ngilizlerle yrtlen silahl savafl sreci de, giderek kolonilerde bamszlk fikrini iyice belirgin
hle getirdi.
7 Haziran 1776da Virginya, Kongreye bamszlk karar alnmasn teklif etti.
Kongre, bamszlk ilkesini kabul etti. Tasarnn kabul zerine, alnan bamszlk kararnn nedenlerini aklamakla grevli Thomas Jefferson baflkanlnda, bir
heyet oluflturdu. T. Jeffersonun hazrlad bildiri 4 Temmuz 1776da Kongre tarafndan kabul edildi.
Bamszlk Bildirisi, demokrasi tarihi asndan ok byk bir neme sahiptir.
nk bir siyaset belgesinde ilk kez, insanlarn doufltan baz haklara sahip olduklar vurgulanarak, zgr ve demokratik bir ynetimin temel ilkeleri ortaya konulmaktayd. Bildirinin temel esaslar flu flekilde tanmlanabilir:
Tm insanlar eflit yaratlmfllardr.
nsanlarn doufltan sahip olduklar,vazgeilemez ve devredilemez baz haklar vardr. Bunlar; yaflama, zgrlk ve mutlulua eriflme haklardr.
Devletler bu haklar korumak adna insanlarca kurulmufltur. Yneticiler, ynetme gcn ynetilenlerin onayndan alrlar.
Eer herhangi bir hkmet flekli, bu amalara aykr hareket ederse, bu ynetimi dflrmek ya da deifltirmek, yeni bir ynetim kurmak halkn hakkdr.
Bildirinin son ksmnda ise despotizme karfl koloniler halknn, Amerika Birleflik Devletleri adyla bamsz bir devlet kurmaya karar verdii ifade edilmekteydi.
Amerikan Bamszlk Bildirisi, yukarda sylenen temel ilkeleriyle, dnyadaki dier milletlere, demokrasi yolunda rnek oluflturan bir ilk belge zelliini taflmaktadr.
Yrtlen asker mcadele nihayet 19 Ekim 1781de ngilterenin yenilgisiyle
sonuland. 3 Eyll 1783te ngiltere, Amerika Birleflik Devletlerini tanmak zorunda kald.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE bir siyasal devrim srecine ynlendiren ve Amerikan Devrimini yaAmerikan Kolonilerini
ratan temel siyasal anlayfl nedir?
D fi N E L M
FRANSIZ DEVRM
S O R U
Liberalizm: Temelinde
zgrlk kavramnn
flekillendirdii,
D K K A T dflnce
zgrl erevesinde,
bireylerin ifade zgrln,
snrlamalar olmakszn zel
SIRA SZDEve serbest
giriflimciliin
piyasa koflullarnn
ekonomik alanda
geerliliini salamay
AMALARIMIZ
amalayan ve bu amalarn
gerekleflmesine ynelik
olarak, toplumsal yaflama
devlet vb. kurumlarn
K T A P en asgari
mdahalelerini
seviyede tutmay ve hukukun
stnln esas alan bir
toplum dzenini hedefleyen
Treti.
ELEVZYON
N
AM A
S O R U
Fransz
Devrimini douran nedenleri, devrimin aflamalarn ve
uygarlk tarihi asndan nemini reneceksiniz.
DKKAT
Fransada 1789-1799 yllarn kapsayan, burjuvazinin nderliinde feodal yaplanmaya ve mutlak

monarfliye son vererek, lkenin siyasal ve toplumsal yapsnn teSIRA SZDE
mellerini deifltiren ve lkenin birliini kuran, siyasal ve toplumsal deiflim srecine Fransz Devrimi denmektedir.
FranszAMALARIMIZ
Devrimi, bir yandan burjuvazinin (bu snfn dnya grfl) iktidara gelifline sahne olurken, bir yandan da zafer kazanan liberalizm erevesinde, dnyada ulusuluk ve ulus devlet dflncesinin geliflmesine neden oldu. 1789 Fransz
K T AveP dnya tarihi bakmndan, kendisinden sonraki dnemin olayDevrimi uygarlk
larn yle derinden etkilemifltir ki, onu ve etkilerini gz nne almadan bugnn
dnyasn anlamak mmkn deildir. Bu nedenledir ki, Yenia kapatan ve YaT E L E V Z olay
Y O N olarak kabul edilir.
kna bafllatan
N N
NTERNET
NTERNET
Fransz Devriminin Dflnsel ve Sosyoekonomik

Nedenleri
Fransa, yzlerce yldan beri krallar tarafndan, mutlak monarfli anlayflyla ynetilmekteydi. Mutlak monarfli anlayfl ise, kraln egemenlik hakkn Tanrdan ald ve hibir gce karfl sorumlu olmakszn, halkn ynetme hakk olduu kabulne dayanmaktayd. Krallar, asiller ve din adamlarna dayanarak Fransay ynetmekteydiler.
Fransz Devrimi ncesi, zellikle Fransz dflnrlerince, Aydnlanma Felsefesinin bir rn olarak akln flnda insanlar iin en iyi ynetim biiminin bulunabilecei inanc, mutlak monarfli anlayfln temelinden sarsmflt. te yandan Fransann mali durumu ve ekonomisinin iinde bulunduu flartlar, Fransada bir devrimin gerekleflmesi iin gerekli altyapy hazrlamflt.
Sosyal Nedenler
Fransada Devrim ncesi dnemde toplumsal yapya bakldnda, snf esas zerine kurulduu grlmektedir. Mevcut hukuk dzeni iinde Fransz toplumu, asiller, ruhban ve halk (Tiers-Etat) olmak zere snfa ayrlmakta ve tm bu snflarn zerinde de kral ve hanedan yeleri gelmekteydi. Bu snf birbirlerinden,
hukuki bakmdan snflarna tannan ayrcalklara (imtiyaz) gre ayrlyordu. Fransada 25 milyonluk nfusun 23 milyonunu halk snf oluflturmaktayd.
Bu snftan, ayrcalk bakmndan, en genifl haklara sahip olan snf olan asillerin says yz elli bin kifliye yakn olup, nfusun % 1,5ini oluflturmaktayd. Temel retim arac olan topraklarn byk bir ksmna sahip olan asiller, topraklar
zerinde alfltrdklar kyllere saysz feodal ykmllkler yklemifllerdi. te
yandan kralln ar vergilerini de kyllere dettirirlerdi. Buna karfllk, asiller hi
vergi demezdi. Sivil ve asker yksek dereceli grevler ise sadece asillere aitti.
Kiliseler vastasyla ruhban snf, lkedeki topraklarn drtte birine sahipti.
Ruhban snf da genifl bir vergi muafiyetine sahipti. Elde edilen byk gelirlere
karfllk, hemen hemen hi vergi dememekteydiler.
Halk snf ise nfusun byk ounluluunu oluflturan kyller, bankaclar,
tccarlar, sanayiciler gibi byk sermaye sahiplerinin oluflturduu burjuvalar, doktor, avukat, kk memurlar, aydnlarn oluflturduu kk burjuvalar ile sanatkrlar ve ifliler gibi ok eflitli gruplardan oluflmaktayd. Hukuki bakmdan nc
snfn ortak zellii, btn vergileri bu snfn demesiydi.
Feodal retim tarzna uygun olarak, eflitsizlik temelinde kurulan bu toplum yaps doal olarak, bnyesinde ayrcalksz snfn, ayrcalklara sahip snflara ve
kralla karfl her zaman tepki duyulan bir ortam hazrlamaktayd.
Dflnsel Nedenler
Fransada devrimi hazrlayan flartlara bakldnda, XVIII. yzyl Aydnlanma dflnrlerinin, Fransada devrimin dflnsel altyapsn hazrladklar grlr. Liberal
dflnrler, mutlakiyeti ynetim yaklaflmna karfl yrtlen bu dflnsel mcadelede, Fransann snfl yapsn, kurumlarn ve nihayet kralln incelemifller ve
ngiltereyi rnek alarak kraln yetkilerinin snrlandrlmasyla, Fransz toplumuna
dayanan ve zgr bir ynetimin kurulmasn istemifllerdi.
Montesquieu (1689-1755) Kanunlarn Ruhu isimli eserinde Fransada dinsel,
siyasal ve sosyal kurumlar incelemifl ve mutlak monarfli yerine anayasal bir monarfliyi savunurken, devlet iktidarn oluflturan yasama, yrtme ve yargnn (kuv-
347
348
Uygarlk Tarihi
vetler ayrl esas) birbirinden bamsz olmas gerektiini syleyerek Fransada

mutlak monarfli rejimine karfl ilk darbeyi vurmufltu.
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) ise Toplum Szleflmesi isimli eserinde, insanlarn devleti kendi aralarnda yaptklar bir szleflmeyle oluflturduklarn ve kendi zgr iradeleriyle kurduklarn belirtmekteydi. Bylece egemenliin kayna ilah olmaktan kmaktayd. Kraln tanrsal egemenlii yerine, halk egemenlii dflncesi getirilerek, Fransada rejime ynelik ikinci byk darbe vurulmaktayd.
Diderot (1713-1784) ise, ilk cildi 1751de yaynlanan Ansiklopedisini 1764te
tamamlad. Avukat, hekim, profesr, rahip, akademisyen, sanayici, retici pek ok
kiflinin yazmna katld Ansiklopedide, esaret, adaletsizlik, vergi vb. dnemin
kavramlar aklanrken, halkn eitilmesi amalanmflt.
Voltaire (1699-1778) ise, kilisenin ve Katolikliin banaz etkisine karfl savafl
amflt. Banazlktan arnmfl bir din ile birlikte soylularla, kilisenin imtiyazlarnn
kaldrlmas talebi yannda, vicdan ve dflnce zgrln savunmaktayd.
18. yzyl filozoflarnn akl nderliinde, geleneklere dayal mutlak monarfli
rejimini sert bir elefltiriye tabi tutan dflnceleri, ekonomik bakmdan giderek zengin ve etkin bir snf olarak ortaya kan burjuvazi ve halkn genifl bir ksm tarafndan benimsenmiflti.
Dflnsel bakmdan nemli bir etkisi bulunan dier bir unsur da Amerikan
Devrimidir. Franszlar, Aydnlanma dflnrlerinin ileri srdkleri dflncelerin,
Amerikan Bamszlk Bildirisi ile gerekleflebildiini, bir halkn zgrlklerini ve
haklarn korumak iin kendi kralna karfl gelerek, despotizme karfl yaplan mcadeleyi kazandklarn grmfllerdi.
Ekonomik Nedenler
Devrim ncesi Fransada sosyal yaplanma ile Fransz ekonomisi artk uyum gstermemekteydi. Sanayi alanndaki teknik geliflmeler, Fransada retim artflna neden olurken, tccar ve sanayicilerin zenginleflmesine neden oldu. Burjuvazi adn
alan bu snf, Fransadaki toplumsal ve ekonomik hayat iinde gc ve etkisi artmakla beraber, siyasal bakmdan hibir sz hakkna sahip deildi. Ayrca geliflen
ekonomik yaflam ierisinde, feodal ekonominin snrlandrc etkileri de, burjuvazinin geliflimine engel olarak grlmekteydi. rnek vermek gerekirse, Fransann
gneyinde yaplan flaraplar, flarabn yapmndan nce ve sonra yerinde denen
vergilere ramen, ayrca Parise getirilinceye kadar da krk ayr gmrkten gemek
zorundayd. gmrkler yznden ticaret geliflememekteydi. Devletin, asillerin,
piskoposlarn, manastrlarn kendi topraklarndan geifl karfllnda ald bu vergiler (i gmrkler), Fransann ekonomik birliini de nlemekteydi.
te yandan kentlerde meslek loncalar, krallk iin nemli gelir kayna olup,
olduka sk kontrole tabi tutulmaktayd. Dolaysyla loncalara dayal retim anlayfl, sanayi ve ticaretin serbeste geliflimini engelleyici bir durumdayd. Burjuvazinin ekonomik hayat ierisindeki arlna ramen, siyasal dzlemde ise belirleyici olanlar, asiller ve ruhban snfyd. Doaldr ki burjuvazi, ekonomik gcne paralel flekilde, siyasal hayatta da etkili olma frsat aramaktayd. te yandan zellikle Fransada 1785-1789 yllar arasndaki genel fiyat artfllarnn %65e ulaflmas ve
en fazla ykselifllerin ise gda maddeleri zerinde grlmesi, yoksul genifl halk
ktlelerinde byk huzursuzluk yaratmflt.
Mali Nedenler
1756 ylna kadar Fransz maliyesi olduka dengeli bir durumdadr. Ancak ngiltere ile yaplan 7 Yl Savafllarndan sonra Fransa byk ve kronik denilebilecek bte aklaryla karfllaflmaya bafllamfltr. XV. Louisin lmnden sonra 1774te Fransa Kral olan XVI. Louis ile kars Marie-Antoinnette, karfllafllan bte aklarnn
oluflumunda byk pay sahibiydiler. 7 Yl Savafllarndaki hezimetinin intikamn
ngilizlerden almak isteyen Fransa, Amerikan bamszlk hareketine, maliyeti tahminen bir buuk-iki milyar frank arasnda olan, asker harcama ve mali yardmda
bulunmufltu.
1789 yl itibaryla devlet borlarnn miktar, drt buuk milyar frang bulmufltu. Elde bir devlet btesi olmad iin i borlanma ile salanan gelirlerin nerelere harcand da belli deildir. Ancak borlanlan bu parann byk bir ksmnn,
Kral ve Kralienin masraflar ile kalabalk saray memurlarna ve Versailles (Versay)
Saraynda yaflayan asiller grubuna harcand flphesizdi.
Devrimin Bafllangc ve Geliflimi

Fransada 1787de baflbakanla getirilen Brienne yeni vergi kanunlar karmak isteyince, kral 1614 ylndan beri toplanmayan snflar meclisi olan Etats Gnraux
(Eta jenero)u toplantya armak zorunda kald.
Fransann tarihi bakmndan nemli yeri bulunan Etats Gnraux gerekte
temsil bir danflma meclisi niteliindeydi. fiubat 1789da yaplan seimler sonucunda Etats Gnrauxa seilen yeler, XVI. Louisin davetiyle 5 Mays 1789da Versailles Saraynda toplandlar.
Etats Gnraux, 279 asil, 291 ruhban ve 584 halk snfnn temsilcilerinden oluflmufltu. Kral, meclisi afl konuflmasnda, meclisin grevinin lkenin iinde bulunduu mali darla zm bulmak olduunu sylemekteydi. Meclis, alflmalarna
bafllar bafllamaz, alnacak kararlarda oylamann nasl yaplaca konusunda anlaflmazlk dodu. Halk snfnn temsilcileri, ferd oy esasnn kabuln isterken, asiller her snfn bir btn olarak kabul edilmesini ve buna gre oylamalarn yaplmasn istemekteydi. Bylece asiller ve ruhban snfnn iki oyuna karfllk, halk snfnn bir oyu olacakt.
Bu tartflmalar sresince kral, tavrn asiller ynnde belli etmekteydi.Tartflmalarn uzayacan dflnen halk temsilcileri, 17 Haziran 1789da Fransann %96sn temsil ettiklerini belirterek, kendilerini Ulusal Meclis (Assemble Nationale) ilan
ettiler.
Ulusal Meclisin ilk karar da, Fransz ulusunun genel iradesini temsil etme hakknn bu meclise ait olduu ve meclisin iradesi olmakszn hi kimsenin vergi koyamayacana dairdi. 20 Haziran 1789da meclis yeleri alflmak iin toplant salonuna gittiklerinde, salonun kral tarafndan kapatldn grdler. Meclis yeleri bir
anayasa yapncaya kadar dalmamaya yemin ettiler. Bu engelleme giriflimine ramen, meclis yeleri alflmalarna devam ettiler. 27 Haziran 1789da kral, snfn
yelerinin oluflturduu bu meclisi bir Ulusal Meclis olarak tanmak zorunda kald.
Geliflen olaylar nedeniyle kral, kendisini gvende hissetmemekteydi. Bu yzden Parise yabanc uluslardan toplanan askerleri getirtmeye alflyordu. Bu olay
kraln yetkilerinin snrlandrlmas dflncesini mecliste dourdu. Ama kralln
ortadan kaldrlmas deildi. Meclisin amac kraln yetkilerini snrlamak yannda,
Fransz ulusunu oluflturan bireylerin zgrlklerini ve haklarn yazl bir belgeye
geirerek gvenceye almakt. Meclis artk vergi konusunu bir tarafa brakarak, bir
349
350
Uygarlk Tarihi
anayasa hazrlama alflmasna giriflti. 9 Temmuz 1789da da Ulusal Meclis, kendisini Kurucu Meclis (Assemble Constituante) olarak ilan etti.
Bu srada gerek Paris kenti ve gerekse dier kentler kaynaflma hlindeydi. Kraln yabanc askerleri Parise sevk etme abalar ve gerekse ulaflm konusunda yaflanan skntlarn dourduu ekmek ktl gibi nedenler, Pariste gergin bir ortam
dourmufltu. Meclisin datlaca sylentileri zerine 13 Temmuz 1789da halk tarafndan Paris Belediyesi ele geirilerek, flehir ynetimi devrim yanllarnn eline
geti ve Mill Muhafzlar isminde bir ordu kuruldu. Mill Muhafzlarn komutanlna, Amerikan Devrimine de katlan Lafayette (Lafayet) getirildi. Bu gergin ortamda Camille Desmoulin isimli gen bir gazetecinin verdii sylev srasnda halk galeyana gelerek, deta despotik ynetimin bir simgesi olan Bastille Hapishanesine
14 Temmuz 1789da saldrd. Btn mahkmlar serbest braklrken, hapishane
atefle verildi. Paris dflndaki pek ok kentte halk, asillerin flatolarna hcum ederek
ve flehirlerin ynetimini ellerine geirerek, Komn (Commune) isimli yeni ynetimler ve yerel kuvvetler kurdular. Giderek durumun daha da tehlikeli olmaya baflladn farkeden Kurucu Meclis, 4 Austos 1789da asillerin ve ruhban snfnn
feodal hak ve imtiyazlarn kaldrd. Bylece, eflitsizlik zerine kurulu feodal sistem
ve mutlakiyeti ynetim anlayfl Fransada yklmflt. Artk eflitlie dayanan yeni
bir toplumsal yapnn temelleri oluflturulabilecekti.
nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi (26 Austos 1789)

Kurucu Meclis, anayasa hazrlama alflmalarna devam etmekteydi. Geliflen olaylarn etkisiyle, Amerikan Bamszlk Bildirisinden de esinlenerek, zellikle Lafayettenin teklifi ve katklaryla, yurttafllarn temel hak ve zgrlklerini belirten nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisi adn taflyan bir metnin, hazrlanmakta olan Fransz Anayasasnn baflna konmas, meclis tarafndan kabul edildi. 17 ana maddeye
dayanan bildirinin temel ilkeleri flyledir:
nsanlar zgr ve haklar bakmndan birbirine eflit flekilde doarlar ve yle
kalrlar.
Bu haklar zgrlk, mlkiyet, gvenlik ve zulme karfl direnme hakkdr.
Her trl egemenlik, esas olarak, ulusundur.
zgrlk, baflkasna zarar vermeyen her fleyi yapabilme gcdr.
Kanun, sadece toplum iin zararl olan hareketleri yasaklayabilir, kanunun
yasaklamad hibir fleyin yaplmas engellenemez ve kanunun emretmedii bir fleyi yapmaya kimse zorlanamaz.
Kanun genel iradenin aklanmasdr. Kanunun yaplmasna her yurttafln
kendisinin veya temsilcilerinin katlmas hakkdr. Kanun nnde her yurttafl eflittir.
Kanunun gsterdii durumlar dflnda hi kimse sulanamaz, tutuklanamaz
ve gzaltna alnamaz.
Kanunsuz su olamaz.
Kamu dzenini zedelemedike, hi kimse siyasi ve din inanlarndan dolay knanamaz.
Her yurttafl serbeste dflnebilir, konuflabilir, yayn yapabilir.
Temelde burjuvazinin dnyaya bakfln yanstmakla beraber, nsan ve Yurttafl
Haklar Bildirisinin yaynlanmas, uygarlk tarihi asndan bakldnda bir dnm
noktas zellii taflr. Gerekte bu bildiri, dnyada insan haklar bakmndan yaynlanan ilk belge olma zellii gstermez. Bu tip bildiriler daha nce de, en son
Amerikan Bamszlk Bildirisi olmak zere, yaynlanmfltr. Ancak Fransz nsan
ve Yurttafl Haklar Bildirisi dnyadaki etkisi bakmndan, dierleriyle karfllafltrlamayacak kadar byk etki yaratmfltr. Fransz devrimcileri de, Amerikan devlet
kurucularnn yapt gibi, insanlarn doal ve baflkasna devredilemez ve kutsal
haklar olduunu ilan etmifllerdi.
Ancak Fransz nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisinin etkisi ve neminin dierlerinden ok daha byk olmasnn nedenleri bildirinin ak, berrak bir slupla
kaleme alnmasnn yannda, getirdii ilkelerinin tm dnyada evrensel deerler olarak kabul edilmesidir. Bildiri, adndan da anlafllaca zere sadece Fransz halkna ynelik deildir. Tm insanl kapsar, zgrlk flekilde kaleme
alnmflt. Kurucu Meclis, yalnzca iinde yaflanlan a deil, btn alar iin
geerli olabilecek temel ilkeleri aklamaktayd. Etkisi bakmndan tm dnyada, evrensel nitelikteki ilkeler flnda, demokratik rejimlerin kurulmas noktasnda, gnmz dnyasna kadar uzanan yeni bir dnemi amflt. Uygarlk tarihi ierisinde insan olgusunun deeri ve yeri, bu belge ile izilmiflti. nsan ve
Yurttafl Haklar Bildirisi, gnmze kadar uzanan sre ierisinde, kendisinden
sonra ortaya kan tm zgrlk ve insan haklarna ynelik belgelerde etkisini
gstermifltir.
Fransann, birka ay ierisinde, sosyo-ekonomik yaps tamamen deiflmiflti.
Bunu salayan temel unsur, halkn ierisinden kard Meclisti. Kurucu Meclis,
asillerin ayrcalklarn kaldrmak yannda, ruhban snfnn da mallarna el koydu.
Kral geliflmelerden hoflnut deildi. nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisini kabul etmemiflti. Devrim hareketini nlemek iin asker kuvvet toplamaya alflyordu. Bu geliflme zerine ekonomik skntlar ierisinde bulunan halk, 5 Ekim 1789da Parisin
dflndaki Versailles Sarayna yrd. Kral ve ailesi, ulusal ordu kumandan Lafeyettenin giriflimleriyle kurtulabildi. Kral ve ailesi Paris ierisindeki Tuileries Sarayna nakledildi.
1791 Anayasas
Kurucu Meclisin iki yllk alflma sonucu hazrlad Anayasa, 14 Eyll 1791de kral
tarafndan onayland. Anayasa, yasama yetkisini Ulusal Meclise veriyordu. Yrtmenin bafl olan krala ise, sadece veto hakk tanmaktayd. Ancak bir kanun vetoya ramen, meclis tarafndan tekrar kabul edilirse, yrrle girecekti. Egemenlik
hakknn sahibi olan meclisi, kral datamazd. Kraln kanun dahi nerme hakk
bulunmamaktayd. Yrtme gc, kraln meclis dflndan atayaca bakanlardan
oluflacak, yarg gc ise dorudan doruya halk tarafndan seilen yarglar tarafndan kullanlacakt. Fransada artk yeni bir dnem, meflruti monarfli rejimi, yrrle girmiflti. Fransz Devriminin ve Anayasasnn dayand tek temel kavram
ulus egemenlii anlayfl olmufltu. Anayasay hazrlayan kurucu meclis, grevini tamamlamflt. Derhal yeni seimlere gidildi. 1 Ekim 1791de yeni meclis 745 yeyle
alflmalarna bafllad.
Avrupa Devletleri ve Fransann Savafla Girmeleri

Fransada geliflen olaylar nedeniyle, Fransadan kamak zorunda kalan kral taraftar asiller ve ruhban snf yelerinin kflkrtmalar ve zellikle ilk Fransz Anayasasnda yazl olan egemenlik millete aittir, btn iktidarlar kaynan milletten alr,
kanundan stn otorite yoktur, kral ancak kanunla hkmdarlk yapar anlayfl,
Avrupal devletlerce tehlikeli bir geliflme olarak grld. zellikle baflta Avusturya ve Prusya gibi, mutlak monarflinin hkim rejim kabul edildii devletlerde bu geliflmeler rahatszlk dourmufltu.
351
352
Uygarlk Tarihi
Fransa Kral ise, yaplan yeni dzenlemelere istemeden raz olmakta ve kendisini deta tutsak kabul etmekteydi. Nihayet Fransa Kral, Belika snrna yakn
Mondmdyde bulunan kral taraftar kuzey ordusuna ulaflmak amacyla Paristen
kat. Ancak 22 Haziran 1791de yakalanarak, Parise geri getirildi.
Kraln kama giriflimi, sonucunda Yasama Meclisi, kral grevden ald. Bu olay,
Avrupann dier mutlak hkmdarlar zerinde byk bir etki yapt. Kraln tahttan indirilmesini, ayaklanan milleti nnde bir kraln kk dflrlmesi olarak
deerlendirmekteydiler.
Geliflen olaylar nedeniyle Avusturya ve Prusya mparatorlar bir araya gelerek,
27 Austos 1791de, Pillnitz Bildirisini yaynladlar. Bildiride, Fransadaki olaylarn
btn Avrupa hkmdarlarn ilgilendirdiini, amalarnn Kral XVI. Louise yeni
bir hkmet kurma imkn salamak olduunu belirtmekteydiler. Bu amac gereklefltirmek iin grflmelere de katlan kraln kardefli Comte dArtoisin kumandanlnda bir Gmenler Ordusu kurulmasn da karara baladlar.
Bu karar zerine, Fransz Yasama Meclisinde yaplan grflmeler sonucu, Avusturyann bu orduyu datmasna dair bir ltimatom verilmesine karar verildi. Fransa 20 Nisan 1792de Avusturya ve Bohemyaya savafl ilan etti. Prusya da Avusturyann yannda savafla katld. Bir yandan savafl srerken, Yasama Meclisi de, 21
Eyll 1792de, Fransada Cumhuriyet ilan etti. Fransada artk meflruti monarfli rejimi de sona eriyordu.
Konvansiyon Meclisi
Konvansiyon (Convantion) Meclisi adn alan ilk Cumhuriyet Meclisi, halk tarafndan seilen 749 yeden oluflmufltu. Bu meclisin yapt ilk ifl, Avrupa halklarna
ynelik olarak bir bildiri yaynlamak olmufltur. Bildiride Avrupaya Fransz Devriminin ilkeleri tantlyor ve Fransz ordusuna bu ilkeleri yayma grevi veriliyordu.
Konvansiyon Meclisi, Kral XVI. Louisi yarglayarak, ulusuna ve devletine ihanet
suuyla idama mahkum etti. Kral 21 Ocak 1793te giyotinle idam edildi. Bu olayla
birlikte ngiltere, spanya, Hollanda, Toskana, Venedik ve Papalk da Fransaya
karfl yrtlen savafla katldlar. Fransann karflsndaki devletlerden oluflan bu
gruba, I. Koalisyon denir. Bylece Fransa, btn Avrupay karflsna ald ve 1815
ylna kadar sren bir mcadeleye giriflti.
Konvansiyon Meclisinin ynetiminde, Fransada devrim dflman olmakla sulanan 40.000 kiflinin lm cezasyla cezalandrld bir terr rejimi kurulmufltu.
Gerekte, hkmeti desteklemek iin kurulan Kamu Selameti Komitesinin baflkan olan Danton ve daha sonraki baflkan Robespierre, Jakoben Dernei ve taraftarlarnn etkisi altnda, Fransay bir terr rejimi ile ynetti.
Konvansiyon Meclisi, hazrlanan yeni anayasay 1793te kabul etmiflti. Bu anayasa, gler birlii esasna gre hazrlanmflt yrtme ve yasama gleri birlefltirilmiflti. Hkmet, Konvansiyon Meclisinin bir alt komisyonu gibi kabul edilmiflti. Dier yandan, genel ve eflit seim hakkn da kabul eden yeni anayasa savafl boyunca yrrle sokulmayacaktr.
Nihayet Konvansiyon Meclisinin harekete gemesi sonucu, 27 Temmuz 1794te
Robespierre ile nde gelen Jacoben taraftarlarnn tutuklanmasyla, terr rejimi sona erdi. Konvasiyon Meclisi, birka gn iinde de, diktatrlk ynetimi kuranlar
idama yollad.
Direktuvar Dnemi
Konvansiyon Meclisi 1795 ylnda yeni bir Anayasay, Fransann III. Anayasasn
hazrlad. Yeni ynetim dnemine, Direktuvar Dnemi denmektedir. Anayasaya
gre, yrtme gc Direktr denilen ve 5 kifliden oluflan bir kurula verilmekteydi.

Yasama ise htiyarlar Meclisi denilen 150 kiflilik bir kurul ile Beflyzler Meclisi ad
verilen bir baflka Meclise braklmaktayd. Direktuvar Dnemi, Msr seferinden dnen Napolon Bonopartenin gereklefltirdii bir hkmet darbesiyle sona erdi.
Napolyon Dnemi (1799-1815)

Fransz Devrimi sonras Avrupa ile yrtlen savafllar srasnda byk baflarlar kazanarak sivrilen Napolyon, Direktuvar ynetimini devirdikten sonra, konslden
oluflan (Sieys, Ducas, Napolyon) geici bir hkmet kuruldu. Konsllk Dnemiyle 1804te Napolyonun imparatorluunu ilan edifline kadar sren Direktuvar
Dneminde hazrlanan IV. anayasaya gre, btn siyasal g bu konslde toplanmaktayd. I. Konsl, iktidarn gerek sahibiydi. Napolyon, I. Konsl seilmeyi
baflard.
Napolyonun I. Konsllk Dneminde Fransann bugnk vilayet (dpartemen) sistemi, merkeziyeti bir yaklaflmla yeniden dzenlendi. Yarglarn halk
tarafndan seilmesi yerine hkmete tayin edilmesi, Fransz Merkez Bankasnn
kurulmas, Cod Napolon denilen ilk Fransz Medeni Kanununun yaynlanmas, din adamlarn devletin maafll grevlileri hline getirmek gibi reformlar, toplum hayatnda devletin kontroln artrd. Bylece Fransay birleflik ve btnleflmifl bir yapya dnfltrecek temel admlar atlmaktayd.
Napolyon, girifltii reformlarla lkesinde prestijini byk oranda artrd ve
buna dayanarak, 2 Aralk 1804te kendisini imparator ilan etti. Fransann Avrupal devletlerle yrtt savafllar sonucunda yenilgiye uramas zerine,
Napolyon 1814 de srgne giderken, bozulan Avrupa haritasn Viyana Kongresi yeniden flekillendirdi.
Fransz Devriminin Avrupadaki Etkileri

1789 Fransz Devriminin ortaya kt ilk dnemler itibaryla Avrupal devletler, Fransann ypranmakta olduunu dflnerek memnuniyet duymufllard. Ancak devrim sreci gelifltike, bu memnuniyet yerini kaygya brakmfltr. Avrupada hkmdarlar, Fransz Devriminin getirdii ilkelerin iktidarlarn tehlikeye
dflrdn, anlamakta gecikmediler.
Avrupal hkmdarlar kayglandran en nemli noktalar, egemenliin kaynann ilah olmaktan kartlarak ulus egemenlii anlayflnn geerli hle gelifli,
laik bir dzen anlayflnn benimsenifli, ok uluslu devletlerin karlarna aykr
olarak ulusuluk (milliyetilik) akmnn, ok uluslu imparatorluklarn tebaalar
arasnda yaylma eilimi, genifl kitlelere yaylacak flekilde, insanlarn temel haklar olduu anlayfl ve bu haklarn alma yolunda, insanlarn zulme direnme hakk gibi dflncelerdi.
1830 DEVRMLER
A M A
1830 Devrimlerini hazrlayan flartlar, 1830 Devrimleri ve hareketleri Avrupa lkelerini nasl etkilemifltir?
Avrupann byk ve mutlaki ynetim yanls devletleri, Fransz Devrimi ve devamnda ortaya kan Napolyon savafllarnn sonucunda, altst olan Avrupa haritasn karlarna gre yeniden izmek, devrim ncesi eski dzenleri ve hanedanlklar yeniden kurmak amacyla, 1815te Viyana Kongresini topladlar.
353
354
Uygarlk Tarihi
Viyana Kongresinin ald baz nemli kararlara bakarsak, Fransay 1792 snrlarna ekilmek zorunda brakrken, Polonyay Rusya, Prusya ve Avusturya arasnda paylafltryordu. Saksonya Krall, kuzey topraklarnn byk bir ksmn Prusyaya vermek zorunda kald. Belika ve Hollandann birlefltirilmesiyle Niederland
adyla yeni bir devlet kurulmas, sve ve Norvein birlefltirilerek sve - Norve
Krall kurulmas, 22 kantondan oluflan srekli tarafsz bir devlet olarak svirenin
kurulmas dflnda, Napolyon savafllar sonucu, tahtlarn kaybeden hkmdarlar
tahtlarna iade edilmekteydi.
Kongrede alnan kararlarda ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusyann grflleri
etkili oldu. Fransz Devriminin ortaya kard ve Napolyonun yayd dflncelerin, Avrupa toplumlar zerindeki etkileri dikkate alnmad gibi Avrupa haritas yeniden izilirken milliyet, din, dil gibi unsurlar da dikkate alnmamflt. Viyana
Kongresi kararlarn yrtmek amacyla, Avrupa devletleri iki ayr balaflma kurmufllardr. Avrupa tarihinde 1815-1830 yllar arasndaki bu dneme, Restorasyon
Dnemi denilmektedir.
Kutsal ttifak (26 Eyll 1815)

Srgnde bulunan Napolyonun Fransaya tekrar dnmesi zerine, Viyana Kongresinin oluflturduu dzeni korumak ve nerede bir ayaklanma karsa bastrmak
amacyla, Avrupann byk devleti harekete geti ve Rusya, Avusturya, Prusya
arasnda bir balaflma ortaya kt. Kutsal ttifak ad verilen bu antlaflmann asl hedefi, Fransz Devrimi ve onun getirdii dflncelere karfl olarak, mutlakiyeti anlayfl glendirmekti.
Drtl ttifak (20 Kasm 1815)

Bu ittifakn kurucusu Prens Meternichtir. Bu yzden Meternich Sistemi de denmektedir. Kutsal ttifakn, liberal dflnceleri ve hareketleri nlemekte yetersiz olduuna inanan Prens Meternichin giriflimiyle ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusyadan oluflan drt devlet, liberal dflncelerin yaylmasn silah gcyle durdurmay kararlafltrmfllard.
Osmanl Devletinde ortaya kan Yunan isyan nedeniyle Meternich, bu isyann bastrlmasn ilgili devletlere teklif etmesine ramen, Rusya ve Fransa aksine
bir tutumla isyana yardm ettiler. Bir sre sonra ngiltere de isyana yardmc lkeler safna katlmfltr. Yunan isyannn uluslararas bir durum alp, 20 Ekim 1827de
Navarinde Osmanl donanmasnn bu devletlerce yaklmasyla beraber, Viyana
Kongresinin imzac devletleri, kendi imzalarn inemifl ve ulusu bir hareketi
desteklemifllerdi. Kutsal ttifakta byk bir atlak oluflmufltu. 1830 Fransz Devrimi ise Kutsal ttifaka son darbeyi vuracaktr.
Ulusuluk ve zgrlk temelindeki liberal fikirler sadece siyasal alanda kalmayp, dinsel ve ekonomik alanlarda da yaylarak, Avrupa toplumlarnn dflnce yapsn btnyle deifltirmiflti. 1815te bafllayan Viyana Sistemi, Fransada patlak
veren 1830 olaylarna kadar srd. Kurulan Viyana Sistemine karfl doan 18181822 arasndaki ilk liberal tepkiler bastrlabilmiflse de, 1830 Temmuzunda Fransada geliflen yeni bir devrim hareketi dalga dalga dier Avrupa devletlerine de srayarak, Restorasyon Dneminin kapanmasn salamfltr.
Fransa 1830 Devrimi

1814te tahta kan XVIII. Louis ile birlikte Fransada, anayasa da yrrle girmifl
ve meflruti monarji rejimi kurulmufltu. Ancak kral parlamentoya tamamen hkim
durumdadr. Parlamentonun Millet Meclisi ksmna ancak varlkllar girebiliyordu.
Senato ise tamamen kraln atad kiflilerden oluflmaktayd. Ksa srede lkenin
ynetimi, asillerin ve kral taraftarlarnn eline gemiflti. Kifli hak ve zgrlkleri zaman iinde ortadan kaldrlrken, basna da sansr getirildi. XVIII. Louisin lm
sonras tahta kan X. Charles, mutlaki ynetimden yanayd.
Liberaller ise her gn daha da glendiler. Fransann Cezayiri iflgalini frsat gren X. Charles 25 Temmuz 1830da yaynlad emirlerle basna yeni snrlamalar
getirirken, semen saysn 100.000den 25.000e indirmekteydi. Kral, parlamentoda bulunan snrl, liberal muhalefeti de tamamen ortadan kaldrmaya ynelmiflti.
27 Temmuz 1830da Paris sokaklarnda ayaklanma bafllad. Liberallerin cumhuriyet yanllarnca bafllatlan bu harekete, renciler, ifliler ve nihayet halk katlnca 3 gn sren arpflmalar sonucunda X. Charlesn tahttan indirildi ve yerine I.
Louis Philippe kral ilan edildi.
Anayasa demokratik ilkelere gre deifltirilirken, kraln Fransa Kral yerine
Franszlarn Kral olduu belirtilmekteydi. Bylece liberaller Fransada ynetime
hkim oldular.
1830 Devrim Hareketlerinin Sonular

Fransada ortaya kan ilk kvlcm btn Avrupay sard. Olaylar ilk olarak Belikaya srad. Viyana Kongresinin, din, dil, milliyet vb. unsurlar dikkate almakszn birlefltirdii Belika ve Hollandann yeni kral Hollandal I. Wilhelm olmufltu.
I. Wilhelmin uygulamalar ve iki halk arasndaki farklar nedeniyle, zellikle Belikallar huzursuzdular.
Fransadaki devrimden bir ay sonra 25 Austos 1830da Belikada hem liberal
hem de ulusu bir hareket patlak verdi. Geliflen olaylar sonucu 4 Ekim 1830da
Belika, Hollandadan ayrlarak, bamsz bir devlet oldu.
Polonyada, Ruslara karfl bafllatlan (Kasm 1830) bamszlk hareketi baflarya
ulaflamad. talya corafyasnda 1831de Modena, Bologna ve Papalk devletlerinde ortaya kan liberal nitelikteki ayaklanmalar Mart 1831de Avusturya serte bastrd. Kaan hkmdarlar tekrar tahtlarna kard.
1830 devrimlerinin etkisi baz Alman prensliklerinde de hissedildi. Saksonya,
Baden, Hesse-Kassel, Brunswick vb. devletlerde hkmdarlar nispeten liberal anayasalar kabul ettiler. Prusyada ve dier Alman prensliklerinde liberal hareketler
bastrlmflsa da, ileride Alman birliinin kurulmas noktasnda nemli admlar atlmfltr.
Portekizde 1834te Don Pedronun tahta kflyla liberal hareket baflarya ulaflrken, spanyada 1834te liberal bir anayasa ve meflruti bir ynetim yrrle
girdi.
ngilterede 1830 Devrimlerinin etkisi reformist bir flekilde grld. 1832de yeni bir seim kanunu kabul edilerek, semen says artrld. Bylece 1830 devrimleri ngilterede daha iyi bir demokrasi yolunda, bir adm daha atlmasn salad.
355
356
Uygarlk Tarihi
1848 DEVRMLER
N
AM A
Oligarfli: Siyasal gcn

kk bir gruba ait olduu
ynetim biimi.
1848 Devrimlerini douran flartlar ve sonular nelerdir?
Avrupada 1815-1830 yllar arasnda grlen siyasi, sosyal, ekonomik vb. geliflmeler, 1830 Devrimleri ile daha glendi. Bunun sonucu btn Avrupay etkileyecek
1848 Devrimleri ortaya kmfltr. 1848 Devrimleri, liberalizmin yannda ulusuluk
ve sosyalist akmlar da dourdu. Avrupada ortaya kan devrimler ve devrim hareketleri sonucu, burjuvazi pek ok hakka sahip olurken, halk oluflturan dier snflar asndan pek nemli geliflmeler salanamamflt. Seme ve seilme konusunda snrlamalar devam etmekteydi. zellikle Sanayi Devrimi sonras gl bir
flekilde ortaya kan ifli snfnn haklarn savunmak iin Avrupada sosyalist partiler kurulmaya bafllad.
1830dan sonra geliflen sosyalist dflncelerin etkisi altnda, burjuvazi de liberal
reformlar istemeye bafllad. te yandan talya ve Almanya kaynakl, ulusuluk anlayfl temelinde, liberal istekler 1848 devrimlerini dourdu. lk hareket Viyana
Kongresinin oluflturduu, 22 kantonlu svireden geldi. Kantonlarn ounda
halk, 1830lardan itibaren mevcut mahall oligarflilerin ynetiminden kurtulmak,
merkez ve demokratik bir idare kurmak iin aba harcyordu. Liberal kantonlar,
karfllarnda bulunan Katolik 7 kantondan oluflan birlie karfl zafer kazandlar.
1848de hazrlanan anayasa, tamamen liberal ve zgrlkyd. sviredeki bu
hareket, tm Avrupada liberaller ve sosyalistler tarafndan dikkatle izlenmiflti.
sviredeki bu hareket 1848 Devrimlerinin ilk iflareti gibi gzkrse de, Avrupay sarsan, 1848 Devrimleri yine ilkin Fransada bafllad, ihtilalin patlak vermesinde liberallerin ve sosyalistlerin yan sra, Kral Louis Philippein izledii politikalar da
etkili olmufltur. Az cret, fazla alflma saatleri, salksz ortamlarda alflma, kadn
ve ocuklarn alfltrlmas gibi sorunlar bulunan ifli snfnn, yeni bir devrim yaplmas gerektii konusundaki dflncelerini, cumhuriyet taraftarlar da desteklemekteydiler. Ilmllar ve liberaller de durumdan hoflnut deildiler.
Kral, kendisine ynelik muhalefet arttka tutumunu sertlefltirerek, giderek liberal grfllerinden vazgemeye bafllad. Bu erevede kifli ve basn zgrlklerini
kstlayarak, yazarlar ar cezalara arptrd. Bu durum 22 fiubat 1848 Devriminin
doufluna neden oldu. 24 fiubat 1848de kral istifa etmek zorunda kald. 21 yafln
dolduran btn Franszlara oy hakk tannd. 250.000 civarndaki semen says, 9
milyonu aflacak flekilde geniflletildi. Bunlar gittike kuvvetlenen sosyalistleri tatmin
etmedi. Yeniden karflklklar kt. Yeni kurulan meclis, II. Cumhuriyeti ilan etti.
Aralk 1848de, yaplan seimi kazanan Louis Napolyon cumhurbaflkan seildi.
1848 Devrimi ve Avrupa Devletleri

Fransada gerekleflen son devrim etkisini dier Avrupa lkelerinde de gsterdi.
Avusturya-Macaristan mparatorluunda, Meternich ve sistemine karfl halk ayakland. Yeni bir meclis kuruldu. Avusturya, kanl bir flekilde bafllayan Macar htilalini bastrarak, Macaristan tekrar Avusturyaya balad.
1848 Devrimi talyada da liberal bir hareket olarak bafllamfl ve ulusal birlik hareketine dnflmfltr. Piyemonte Kral Charles-Albert nderliinde Ocak 1848de bafllatlan hareket, Sicilya Krallna srad. Milano flehri de Avusturyaya karfl ayakland. Piyemonte Kral Charles-Albert, Mart 1848de talya Kral ilan edildi. Ancak Avusturyann talya ordusunu iki kez yenilgiye uratmasyla hareket baflarya ulaflamad.
357
Almanyada ise Alman birliini kurmak iin bafllatlan hareket, Berlinde halk isyanna neden oldu. Alman birliini salamak amacyla kurulan meclis yeni bir anayasa iin alflmalara bafllad. 28 Mart 1849da kabul edilen anayasa ile Alman birlii konusunda nemli bir adm atlmfl oldu. Fakat Avusturyann basks ile birliin gerekleflmesi bir sre daha gecikecektir.
1848 Devrimlerinin Sonular

Fransada nce cumhuriyet ve bir sre sonra da imparatorluk rejimi kuruldu. talya, Prusya, Hollanda ve Belikada krallar uyruklarna birtakm haklar ve imtiyazlar vermek zorunda kalmfllardr. Almanya ve talya siyasal birliklerini oluflturma
yolunda nemli admlar atlmfltr. Liberal ynetim anlayfl yannda ulusu ve sosyalist akmlar Avrupada arlk kazanrken, mutlaki rejimler ya meflruti monarfliye
dnflmfl ya da byk oranda ypranmfllard.
Avrupada 1848 Devrimlerinin douflunda, Amerikan-Fransz Devrimleri
ve 1830 DevrimSIRA SZDE
lerindeki zgrlk ve ulusuluk temelli siyasal yaklaflmlar dflnda, yeni bir siyasal faktr olarak hangi unsur etkili olmufltur?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
358
Uygarlk Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
Sanayi Devrimini douran etmenler ve yeni bir

dnyann oluflumundaki rol nedir?
Tarihsel, sosyal ve ekonomik geliflmeler gibi faktrlerin ilk kez ngilterede uyumlu birliktelii
sonucu 17. yzylda, Sanayi Devriminin domas mmkn olmufltur.
18. yzyln ortalarndan itibaren buharn bir
enerji kayna olarak kullanma girifli, yeni bulufllarn birbirini zincirleme bir reaksiyon fleklinde izlemesi, teknolojik alanda byk bir dnflm gereklefltirdi. Makineleflme ve fabrikalaflma, sanayileflme ncesi retim faaliyetleriyle karfllafltrldnda, olaanst byk miktarlarda
mamul mal retimini salad. retimdeki olaanst sonular, ekonomik organizasyonlarda yeni metotlar kullanmna ve uluslararas pazarlar
iin retim gibi etkenler ise uluslararas siyasal
iliflkilerde yapsal bir dnflme yol at. Burjuvazi ve ifli snflar sanayileflme srecini takip
eden lkelerde, siyasal ve toplumsal yapda belirleyici ve gl birer snf olarak ortaya ktlar.
19. yzyln ortalarna gelindiinde Avrupa, 18.
yzyln ortalarna kadar varln srdren,
Ortaa kurumlar ve toplumsal yaplanmasndan tamamen kopmufl, farkllaflmfltr.
Amerikan Devrimini hazrlayan flartlar ve sonular nelerdir?
Amerika Ktasnn keflfi sonras Avrupal smrgeci lkeler, Amerika Ktasnda, gerek gney ve
gerekse kuzeyde koloniler oluflturdular. ngiltere
kkenli gmenlerin oluflturduu 13 koloni halk, dini inanlarnn da etkisiyle, eflitlik ve doufltan zgr olduklar gibi liberal dflncelere sahiptiler. Bu yzden Yeni Dnyada da, buna uygun bir ynetim tarzn oluflturmufllard. Sahip olduklar bu anlayfl onlarda, kurulufllarndan itibaren, zerk devlet olma dflncesini beslemifltir.
Kurulufllarndan itibaren, 13 kolonide yaflayan
gmen halk ile ngiltere arasnda bir vergi sorunundan doan anlaflmazlk nedeniyle gerilim, atflmaya dnflmfltr. Yaflanlan mcadele sreci, 1783te ngilterenin Amerika Birleflik Devletlerinin bamszln kabul etmesiyle sonuland.
Dier nemli bir sonucu da Fransz Devrimini etkilemesidir. Franszlar, bir halkn zgrlkleri ve
haklarn korumak iin kendi kralna karfl gelerek, despotizme karfl yaplan mcadeleyi kazandklarn grmfllerdi.
N
A M A
Fransz Devrimini douran nedenler, devrimin

aflamalar ve uygarlk tarihi asndan nemi
nedir?
1789 Devrimine kadar geleneksel olarak Fransa,
Mutlak Monarfli anlayflyla ynetilmekteydi. Ancak zellikle Fransz dflnrleri mutlak monarfli
anlayfln tartfllr hle getirmiflti. 18. yzyln
ikinci yarsndan itibaren Fransann iine dflt mali bunalm, ykselen bir snf olarak burjuvazinin siyasal sistemde temsil talepleri ve ekonomik yaflamdaki Ortaa yaplanmalarnn dayatt snrlamalardan kurtulmak istemeleri,
Fransada bir devrim iin gerekli alt yapy hazrlamflt.
Ama Fransada kraln yetkilerini snrlamak ve
Fransz halknn zgrlklerini ve haklarn yazl bir belgeye geirmekti. Kraln isyan kabul ettii bu hareketi bastrmak iin askeri kuvvet toplamas, Pariste gergin bir ortam dourmufltu.
Meclisin datlaca sylentileri zerine 13 Temmuz 1789da Paris flehrinin ynetimi devrim yanllarnn eline geti. Paris dflndaki pek ok kentte halk, asillerin flatolarna hcum ederek flehirlerin ynetimini ellerine geirdiler. Kurucu Meclis son olaylar etkisiyle, 4 Austos 1789da asiller ve ruhbana ait feodal hak ve imtiyazlarn kaldrd. Bylece, eflitsizlik zerine kurulu feodal
sistem ve mutlakiyeti ynetim anlayfl, Fransada ortadan kaldrlyordu. Kurucu Meclisin,
Amerikan Bamszlk Bildirisinden de esinlenerek 26 Austos 1789 tarihli yurttafllarn temel hak
ve zgrlklerini belirten nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisini yaynlamas, uygarlk tarihi asndan bakldnda zel bir nem arz etmektedir.
nsan ve Yurttafl Haklar Bildirisinin etkisi ve
nemi, dier benzer belgelerden, ok daha byk olmufl ve getirdii ilkeler tm dnyada evrensel deerler olarak kabul edilmifltir. 1789 Fransz Devriminin, dourduu evrensel sonular nedeniyle, Yenia kapatp Yakna bafllatt
kabul edilmektedir.
N
A M A
1830 Devrimlerini hazrlayan flartlar, 1830 Devrimleri ve hareketleri Avrupa lkelerini nasl etkilemifltir?
Fransada ortaya kan ilk kvlcm btn Avrupay sard. lkin olaylarn srad Belika bamsz bir devlet hline geldi. spanya ve Portekizde
1834de liberal hareketler baflarya ulaflrken,
1831de Polonyada ve talya corafyasndaki flehir devletlerinde doan liberal nitelikteki ayaklanmalar, Rusya ve Avusturya tarafndan sert bir flekilde bastrldlar. Alman prensliklerinde ortaya kan liberal hareketler bastrlmflt. Ancak 1830
Devrimleri ak bir flekilde, Fransz 1789 Devriminin siyasal ynetim, birey hak ve zgrlkleri,
ulusuluk, laiklik, hukuk devleti gibi kavramlarnn ve zgrlk anlayflnn, bu uluslarn zihinlerde nemli bir yer edindiini gstermekteydi.
N
A M A
359
1848 Devrimlerini douran flartlar ve sonular

nelerdir?
1848 Devrimi de yine Fransada bafllad. Devrimin patlak vermesinde liberaller ve sosyalistler
kadar, Kral Louis Philippenin izledii politikalar
da etkili olmufltur. Kral, iktidarn burjuvaziye dayandrmflt. Az cret, fazla alflma saatleri vb. sorunlar bulunan ifli snfnn, yeni bir devrim yaplmas gerektii konusundaki dflncelerini,
cumhuriyet taraftarlar da paylaflmaktaydlar. Ilmllar ve liberallerde durumdan hoflnut deildiler.
Kraln kendisine ynelik muhalefet arttka tutumunu sertlefltirmesi, 22 fiubat 1848 Devriminin
doufluna neden oldu. 24 fiubat 1848de kral istifa etmek zorunda kald. Gerek demokratik ve gerekse insan haklar bakmndan II. Cumhuriyeti
ilan etti. Aralk 1848de, yaplan seimi kazanan,
Louis Napolyon cumhurbaflkan seildi.
Fransada gerekleflen son devrim etkisini dier
Avrupa lkelerinde de gsterdi. talya, Prusya,
Hollanda ve Belikada krallar uyruklarna bir takm haklar ve imtiyazlar vermek zorunda kalmfllardr. Mutlaki rejimler ya meflruti monarfliye dnflmfl ya da byk oranda ypranmfllardr.
360
Uygarlk Tarihi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, ngilterede Sanayi Devrimini hazrlayan nedenlerden deildir?
a. ngilterenin kmr ve demir gibi yeralt kaynaklar bakmndan zengin oluflu
b. Byk apl yatrmlara ynelebilecek sermaye
birikiminin salanmas
c. ngiliz parlamentosunun, serbest ticaret ve giriflimcilii desteklemesi
d. ngilterede makineleflme iin ilk bulufllar gereklefltiren eitimli mhendislerin sayca artmfl
olmas
e. Sanayide buhar gcnn kullanmna ynelik
teknik geliflmeler olmas
2. Afladakilerden hangisi Sanayi Devriminin sonularndan biri deildir?
a. Aile ii retim birimlerinin artfl
b. Sanayi mallarnda byk apl retim artfllar
c. Kentlerde nfusun younlaflmas
d. Yeni pazarlar elde etme ynnde, uluslararas
rekabetin artfl
e. Ekonomik faaliyetlerin, uluslararas pazarlara ynelmesi ve giderek ihtisaslaflmas
3. Afladakilerden hangisi, Amerikan Devrim sreci
ierisinde, fiilen nemli bir rol oynamamfltr?
a. George Washington
b. Thomas Jefferson
c. Benjamin Franklin
d. Jean-Jacques Rousseau
e. John Adams
4. Afladakilerden hangisi, 1789 Fransz Devrimine
yol aan faktrlerden biri deildir?
a. Napolyonun Fransa iersinde giderek nfuz kazanmas
b. Burjuvazinin glenmesi
c. Amerikan Bamszlk Hareketine Fransann
destei
d. Fransann snfsal ayrcalklara dayal bir toplumsal yapya dayanmas
e. Fransa Kral olan XVI. Louis ile kars Marie-Antoinnettein kiflisel harcamalar
5. 1789 Fransz Devrimini kronolojik olarak bafllatan
olay afladakilerden hangisidir?
a. Kral tarafndan Etats Gnraux (eta jenero)un
toplanmas
b. Burjuvazinin glenmesi
c. XVI. Louisin Paristen kama giriflimi
d. XVIII. Louisin tahta kfl
e. Maliye Bakan R. Jacques Turgotun uygulad
mali tedbirler
6. Afladakilerden hangisi dflnceleriyle Fransz Devrimine ilham veren dflnrlerden biri deildir?
a. Voltaire
b. Montesquieu
c. Jean-Jacques Rousseau
d. Charles Dickens
e. Diderot
7. Afladakilerden hangisi, Fransz nsan ve Yurttafl
Haklar Bildirisinde yer almaz?
a. Egemenlik ulusundur.
b. Kanunsuz su olmaz.
c. ocuk haklar bakmndan, ocuklar ebeveynleri temsil eder.
d. nsanlar, zgr ve haklar bakmndan eflit doarlar.
e. zgrlk, baflkasna zarar vermeyen her fleyi
yapabilme gcdr.
8. Afladakilerden hangisi, 1789 Fransz Devriminin
yayd ve Avrupal devletlerce tehlikeli olarak kabul
edilen dflncelerden biri deildir?
a. Ulus egemenlii
b. Sosyal devlet anlayfl
c. Laiklik
d. nsan Haklar
e. Ulusuluk
9. Afladakilerden hangisi, Avrupada gerekleflen
1830 ve 1848 devrimlerinin sonularndan biri deildir?
a. Liberal akmlarn glenmesi
b. Sosyalist akmlarn glenmesi
c. Mutlak monarfli yanllarnn glenmesi
d. Ulusuluk akmnn glenmesi
e. Anayasal taleplerin glenmesi
10. Gnmz dnyasnn kabul ettii deerler asndan, afladakilerden hangisinin, 19. yzyl ncesi Avrupasnda var olduu, sylenebilir?
a. Siyasal, toplumsal eflitsizlik
b. Ulus egemenlii
c. Eflitlik
d. nsan haklar
e. Anayasa
361
Okuma Paras
Zaman le Makine
Zaman hepimiz biliyoruz ok yeni bir bulgudur. ...Sanayiciliin bir yan-rndr... Zaman bizim acmasz
yneticimizdir. Birbirini kovalayan akreple yelkovan
srekli izleriz. zlememiz gereklidir. Yetiflilecek trenler,
baslacak kartlar, belirlenmifl dnemler iinde yaplacak
grevler, bir anlk ayrmlarla krlan rekorlar, hz ayarlayan, uyulmas gerekli makineler vardr. Zamann en
kk birimlerinin bilinci iindeyiz artk...
Zamann en ok vurguland bir baflka yer de fabrikadr, brolaryla birlikte bir fabrika. Fabrikalarn amac
belirli bir zaman iersinde belirli bir sayda mal yapmaktr, varlklar buna dayanr. Eski zanaat kendine
uyduunca alflrd; bu nedenle de smarladklar mal
iin tketicileri genellikle uzun sre bekletirdi... Fabrika iflisi (broda alflan da gerekli deiflikliklerle) zaman kk birimlerine dein bilmek zorundadr. El-ifli
anda ise dakikalarla saniyelerin bu denli bilincine
varma zorunluluu yoktu.
Zaman bilincimiz ylesine youn bir dereceye vard ki,
yolculuklarmz bizi dnyada insanlarn dakikalarla saniyelerle ilgilenmedii bir kfleye gtrdnde ok sknt ekeriz. Szgelimi Dounun zaman kavramndan
yoksunluu, belirli yemek- zamanlarna, dzenli trensaatlerine alflmfl bir kimseye ilk anda ok korkun gelir. Modern bir Amerikal ya da ngiliz iin bekleme psikolojik bir iflkencedir. Bir Hintli bofl saatleri boyun eerek, stelik hoflnutlukla, karfllar. Bir fley yapmama sanatn yitirmemifltir o... Tpk eski Yunanllara olduunca. Sanayi ncesi bir dnyada yaflayan kifliler iin zaman ar ar, yavafl yavafl ilerler; dakikalara aldrmazlar bile, bunun iin de gzel bir nedenleri vardr, dakikalarn varolduu bilinci verilmemifltir onlara nk.
Bu da bizi ak bir paradoksa gtrr. Zamann saatli alflmakla, trenlerin kalkfl-varfl saatleriyle, makinelerdeki devimlerle llen zamann en kk blmlerinin titizlikle bilincindeki sanayileflmifl insanolu daha genifl blml eski zaman bilincini byk lde
yitirmifltir. Bizim bildiimiz zaman yapma, makine-yapm zamandr. Gneflle ayla llen, doal uzay zaman stne hemen hi bilgimiz yok. Sanayi ncesi insanlar zaman gnlk, aylk, mevsimlik ltler iinde
dzenli gidifllerle bilirlerdi. Gneflin douflu, le, gneflin batfln, dolunay ile yeniay, gndnmn, lkbaharla yaz, sonbaharla kfl bilirlerdi.
Sanayileflme ile kentleflme tm bu dzeni deifltirmifltir.
Kentliler gneflin gkyzndeki gnlk devinimini farketmeden, ayla yldzlar hi grmeden yaflayabilirler.
Bizim Samanyolumuz Broadway ile Piccadillydir; takm yldzlarmz ise neon tpleri iinde belirlenir. Mevsim deiflimleri bile kentlileri pek az etkiler. Yapma bir
evrenin, doa dnyasndan byk lde ayrlmfl bir
evrenin, kiflileridirler onlar. Yeni bir bilinlenme iindeyiz, ancak eski bilincimize malolmufltur bu bilinlenifl.
Kaynak: Huxley, A. (1980). Denemeler, (ev. A.
Usluata), Assos Yaynlar, stanbul. s.116-118.

1. d
2. a
3. d
4. a
5. a
6. d
7. c
8. b
9. c
10. a
Yantnz yanlfl ise Sanayi Devriminin

ngilterede Doufl Nedenleri konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Sanayi Devriminin
Sonular konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Bamszlk Savafl
Yantnz yanlfl ise, Fransz Devriminin
Dflnsel ve Sosyoekonomik Nedenleri
Yantnz yanlfl ise Devrimin Bafllangc ve
Geliflimi konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Dflnsel Nedenler
Yantnz yanlfl ise nsan ve Yurttafl Haklar
Bildirisi (26 Austos 1789) konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Fransz Devriminin
Avrupadaki Etkileri konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise 1830 Devrim Hareketlerinin
Sonular ve 1848 Devrimlerinin Sonular
konularn tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Fransz Devrimi, 1830
Devrimleri ve 1848 Devrimleri konularn tekrar
okuyunuz.
362
Uygarlk Tarihi

Sra Sizde 1
Sanayi Devrimi ilk kez ngilterede domufltur. Tarihsel
olarak bir ngiliz Parlamentosunun varl, dier lkelere gre, ngiltereyi demokratik haklar ve geliflmeler
bakmndan daha avantajl klmaktayd. nk Parlamento kapitalist geliflimi ve serbest ticareti destekleyici
bir unsur olurken, bir ada devleti olan ngiltere corafi
flartlar nedeniyle, zellikle 16. yzyldan itibaren denizcilik ve ticaret bakmndan dnyann en gl lkesiydi. Denizlerdeki stnl onu denizaflr lkelerde
smrgeler elde etmeye yneltmiflti. Smrgecilik vastasyla byk servetlere (kapitale) sahip bir burjuva snf ngilterede domufltu. te yandan ngilterede sanayi devrimi arifesinde gerekli ifl gcn (ifli snf)
oluflturacak nfus da kentlerde younlaflmfl durumdayd. Genifl lekli ngiliz denizaflr ticaretinin karfllaflt gerek ham madde ve gerekse mamul mal ihtiyacna ynelik talep basks, ngiliz mteflebbisleri yeni
retim metotlarn aramaya ynlendirmesi, retimde yeni teknolojik arayfllar ve iyilefltirmeleri salad.
Sra Sizde 2
Amerikan Devrimi arifesinde, koloniler daha ilk kurulufllarndan itibaren demokratik temsil esasna bal yasama organlarna ve yazl baz zgrlk belgelerine sahiptiler. Koloniler, daha ilk kurulufl gnlerinden gelen,
eflitlik-zgrlk kavramlarnn oluflturduu demokratik
bir gelenee ve liberal anlayfla yakndlar. Kolonilerle
ngiltere arasnda devrim srecini bafllatan olaylar da,
demokratik yaflamn temel unsuru olan temsil ilkesinden
domufltur. Kolonicilere gre, temsil edilmeksizin vergilendirme kolonilerin zgrln ortadan kaldrmaktayd. ngiliz Parlamentosunda, koloniler halk seilmifl
yeleriyle temsil edilmedike, kolonilere ynelik alnan
kararlar geerli deildi. Nitekim koloniciler temel siyasal yaklaflmlarn, bir siyaset belgesi olan 1776 Amerikan Bamszlk Bildirgesinde Yneticiler, ynetme
gcn ynetilenlerin onayndan alrlar. ifadesiyle
aklamfllardr. Uygarlk tarihi bakmndan adafl dnyamz da flekillendiren bir deer olarak, Egemenliin
kayna ulustur. ya da baflka bir deyiflle, Hkimiyet
milletindir. ifadelerinde, Amerikan Devrimini bafllatan temel siyasal anlayfl bulmak mmkndr.
Sra Sizde 3
Sanayi Devrimi sonucu, Avrupa lkelerinde toplumlar
yeniden yaplanrken, kentlerde ve fabrikalarda younlaflan ifliler, yeni bir snf olarak ortaya kmaktayd. Siyasal geliflmeler ve devrimler, Avrupa insannn dfln-
ce yapsn, zgrleflmeye ve demokratikleflmeye ynelik olarak, radikal bir dnflme uratt. Bu demokratik
geliflmeler, bir yandan burjuvaziyi glendirirken, bir
yandan da oluflan ifli snfnn taleplerini ortaya kard. cretler, alflma saatleri, daha salkl ortamlarda
alflma gibi konularda iflilerin iyilefltirme istekleri, Avrupada sosyalist partileri dourdu. talya, Almanya ve
Macaristanda ulusuluk anlayfl temelinde, Prusya, Hollanda ve Belikada ise vatandafllarnn krallarndan haklar talepleri fleklindeki liberal istekler, Fransa ve ngiltere de ise sosyalistlerin talepleri fleklinde bafllayan istekler, 1848 devrimlerini dourdu. Yeni bir siyasal unsur
olarak ifli snf domaktayd.
Armaolu, F. (1997). 19. Yzyl Siyasi Tarihi (17891914), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Aster E. Von. (2004). Fransz htillinin Siyasi ve
Sosyal Fikirleri, (haz. fiennur fienel), Phoenix Yaynlar, stanbul.
Aulard, A. (1987). Fransa nklbnn Siyasi Tarihi,
cilt I., (ev. Nazm Poroy), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Clough, S. B. (1965). Uygarlk Tarihi, (ev. Nihal
nol), Varlk Yaynlar, stanbul.
Deane, P. (1988). lk Sanayi nklb, (ev. Tevfik Gran), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara.
Gray W. ve R. Hofstader (). Amerikan Tarihinin
Ana Hatlar, (Bask yeri yoktur.)
Hobsbawm, E.J. (2003). Sanayi ve mparatorluk, (ev.
A. Ersoy), Dost Yaynlar, Ankara.
Huxley, A. (1980). Denemeler, (ev. A. Usluata), Assos
Yaynlar, stanbul, s.116-118.
McNeill, W. H. (2003). Dnya Tarihi, (ev. Aleddin
fienel), mge Kitabevi, stanbul.
Musulin, J. (1983). Hrriyet Bildirgeleri, (ev. Necmi
Zeka), Belge Yaynlar, stanbul.
Sarca, M. (1980). Siyasal Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul.
Sarca, M. (2000). 100 Soruda Fransz htilali, Gerek
Yaynevi, stanbul.
Uarol, R. (1985). Siyasi Tarih, Filiz Kitabevi, stanbul.
ok, . (1980). Siyasal Tarih (1789-1960), Ankara
niversitesi Yaynlar, Ankara.
Yeliseva N.V. ve A. Z. Manfred (1978). Yakn alar
Tarihi, (ev. . nce-E. Tuncal), Konuk Yaynlar,
stanbul.
UYGARLIK TARH
14
Amalarmz
N
N
N
N
N

Birinci Dnya Savaflnn tarihsel kkenlerini aklayabilecek,
Birinci Dnya Savafl sonunda galip devletlerin paylaflm hrslarnn, yeni bir
savafln tohumlarn nasl attn tartflabilecek,
Birinci Dnya Savaflndaki benzer hatalardan ders alnmamasnn dnyay
II.Dnya Savafl sonrasnda da nasl kutuplaflmaya gtrdn kavrayacak,
kinci Dnya Savafl sonrasnda artan bamszlk savafllarn ve sona eren smrge imparatorluklarn kavrayacak,
Kreselleflmenin nasl ve ne flekilde ortaya kt, dnyay nereye ynelttii
hakknda tartflabilecek
bilgi ve becerilere sahibi olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Sevr Antlaflmas
I. Dnya Savafl
Kreselleflme
Trk Kurtulufl Savafl
II. Dnya Savafl

Faflizm
Nazizim
indekiler
Uygarlk Tarihi
20. Yzyldan 21.

Yzyla Savafllar, Barfl ve
Kreselleflme Dnemi
I. DNYA SAVAfiI VE
SONULARI (1914-1918)
I. DNYA SAVAfiI SONRASI
GELfiMELER
KNC DNYA SAVAfiI
II. DNYA SAVAfiI SONRASI
GENEL DURUM
21. YZYIL VE KRESELLEfiME
20. Yzyldan 21. Yzyla:

Savafllar, Barfl ve
Kreselleflme Dnemi
N
I. DNYA SAVAfiI VE SONULARI (1914-1918)

A M A
Birinci Dnya Savaflnn tarihsel kkenlerini reneceksiniz.
Birinci Dnya Savafl, 19. yzylda ve 20. yzyln bafllarnda meydana gelen olay
ve geliflmelerin bir sonucudur. zellikle 1871-1914 devresi, artk Fransz htilalinin
etkilerinin geride kald ve Avrupada diplomatik iliflkilerin, bu iliflkiler ierisindeki mcadele ve atflmalarn arlk kazand bir aflamadr. Dnemin bu niteliinde talyan ve Alman ulusal birliklerinin kurulmas, fakat zellikle ve birinci planda
Alman mparatorluunun bir kuvvet olarak sivrilmesi bafllca rol oynamfltr. Diplomatik iliflkilerin bu yeni yaps ve bu yap iindeki geliflmeler, smrgecilik mcadelelerinin de eklenmesiyle 1914 ylnda genel bir savafl ortamn hazrlamfltr.
Savafln Nedenleri
a. Genel Nedenler
1. Fransz Devriminin yayd milliyetilik dflncesi,
2. Bamszlk isyanlarnn artmas,
3. Devletler aras bloklaflma,
4. Ham madde ve pazar arayfl,
5. Silahlanma yarflnn hzlanmas,
6. Smrgecilik
b. zel Nedenler
1. Almanya ve ngiltere arasnda ham madde ve pazar arayflndan kaynaklanan rekabet,
2. Fransann 1871 Sedan Savaflnda Almanyaya kaptrd Alsas Loreni geri almak istemesi,
3. Balkanlarda Avusturya ve Rusyann emperyalist emellerinin atflmas,
4. talyann Akdenize egemen olma arzusu,
5. Rusyann tarih emellerine ulaflmak istemesi (Boazlar-Panslavizm),
6. Uzak Dou ve Afrika smrgelerinde yaflanan rekabet,
7. Avusturya-Macaristan Veliahd Ferdinandn Saraybosnada ldrlmesi.
Birinci Dnya Savaflnn zel nedenleri arasnda yer alan ve Rusya ile
SIRAAvusturya-MacarisSZDE
tan karfl karflya getiren temel sebep nedir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
366
Uygarlk Tarihi
Savafln Bafllamas ve Geliflmeler

Avrupada l ittifak ve l itilaf bloklarnn kurulmasndan sonra zellikle 20.
yy. bafllarndan itibaren, bloklar arasnda birbirlerine karfl savafl hazrlklar srmekteydi. Fakat kurulan denge, savafl nlyordu. Ancak, dnya genelinde paylaflm sreci gelifltike denge bozulmaya bafllad. Bu bakmdan kk bir olay byk bir savafla neden olabilecekti. Bu olay Saray-Bosnada patlak verdi.
Balkanlarda genifllemek isteyen Avusturya, ayn blgede ayn amalarla hareket eden Srbistana gcn gstermek zere, 1914 yl Haziran ay sonlarnda Bosnada bir manevra yapmaya yneldi. Buna katlmak zere Avusturya Veliahd Arflidk Ferdinand Saray-Bosnaya gelmiflti. Ancak Veliaht ve kars 28 Haziran 1914
gn Princip adnda bir Srpl tarafndan ldrld. Bu da Birinci Dnya Savaflna
yol aan olaylarn bafllangc oldu.
Bu olaydan yararlanp Srbistan Balkanlarda etkisiz duruma getirmek isteyen
Avusturya, Rusyann Srbistan destekleyeceini gz nnde bulundurarak Almanyadan destek ald ve ordusunu savafla hazrlad. Suikast olayndan bir ay sonra 23 Temmuz 1914te Srbistana 48 saatlik bir ltimatom vererek ok ar isteklerde bulundu. Baz isteklerinin reddedilmesi zerine 28 Temmuz 1914te Srbistana
savafl ilan etti ve Belgrat bombalamaya bafllad. Avusturyann bu davranfl Rusyay seferber duruma getirdi. Buna karfllk Almanya, Avusturyann yannda yer
ald. Arkasndan Almanya 3 Austos 1914te Fransaya, 4 Austos 1914te Belikaya saldrd. Geliflen olaylar zerine ngiltere, mttefiki Fransann yannda yer
alarak 4 Austosta Almanyaya savafl ilan etti. Avusturya ise 6 Austosta Rusyaya
savafl ilan etti. Uzak Douya bakldnda ise Japonya 23 Austos 1914te Almanyaya savafl ilan ederek, blgedeki Alman smrgelerini ele geirip Kasm 1914te
savafltan ayrld.
Osmanl Devletinin Savafla Girifli

Osmanl Devleti, zellikle 19. yy. sonu ile 20. yy. baflnda bir dizi savafllarla, barfl
antlaflmalaryla ciddi anlamda toprak kaybna uramflt. Avrupann akl esas alarak bilimde, sanatta, teknikte ilerlemesi, Osmanlnn bu geliflmelere kaytsz kalmas, devleti Avrupa karflsnda Hasta Adam konumuna getirmiflti. Tm bunlara
ilaveten ayrca Trkleri Avrupadan ve Anadoludan srp karmak diye zetleyeceimiz Dou Sorunu da eklenince Osmanl sonun bafllangcna gelmiflti.
II. Meflrutiyetin ilan (23 Temmuz 1908) sonrasnda yaplmaya alfllan yenileflme hareketlerinin (idari-asker) tam olarak gerekleflmemifl olmas, dnya savaflnn n gnlerinde Osmanly, oluflan bloklara yanaflmaya itti. Ksmen bloklaflan
dnyada yalnz kalma korkusu, biraz da yzyl baflndan beri kaybedilen topraklar tekrar kazanma arzusu ile Osmanl Devleti kendini Almanyann yannda buluverdi (2 Austos 1914 Osmanl-Alman ttifak). ttifakn hemen sonras genel seferberlik ilan edilerek ordu hazr duruma getirilmeye alflld. Bu arada devlet, tarafszln ilan etti ve Meclis-i Mebusan datld.
367
14. nite - 20. Yzyldan 21. Yzyla Savafllar, Barfl ve Kreselleflme Dnemi
Osmanl Devletinin Savaflt Cepheler

Taarruz Cepheleri
ANA
CEPHELER
Savunma Cepheleri
1 - Kafkas (Dou) Cephesi
3 - anakkale
2 - Kanal (Sveyfl) Cephesi
4 - Irak
5 - Suriye-Filistin
6 - Hicaz-Yemen
YAN
CEPHELER
7 - Galiya
Snrlarmz Dflnda
Mttefiklerimiz iin Kuvvet
Gnderilen Cepheler
8 - Romanya
9 - Makedonya
SZDE
Birinci Dnya Savaflnda Osmanl Devletinin savaflt ana cepheleriSIRA
sralaynz.
Osmanl Devleti Birinci Dnya Savaflna girdiinde topraklarnn genifllii

D fi N E L M
1.700.000 kilometre kare olup, snrlarnn uzunluu 12.000 kmyi buluyordu. Nfusu ise 1914 saymndaki baz eksikliklere ramen 22-23 milyon tahmin edilmekS O R U snmas ve
teydi. 1914 ylnda iki Alman (Goeben-Breslav) gemisinin Boazlara
satn alnd ilan edilen bu gemilerin Karadenizde Rusyann sahillerini bombalamas zerine Osmanl fiilen savafln iine girdi.
DKKAT
Osmanl Devleti savafl sresince anakkale Cephesi hari, dier cephelerin
hibirinde baflar salayamad ve Bulgaristann ardndan ateflkes imzalayarak saSIRA SZDE
vafltan ekildi (30 Ekim 1918 Mondros Ateflkes Antlaflmas). Osmanly dier mttefikleri izledi.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
fiekilAMALARIMIZ
14.1
anakkale Anafartalar
Grup Komutan M.
Kemal Muharebe
K T A P
Arkadafllaryla (1915)
Soldan; Kur. Bflk. Yb.
zzettin (Org. alfllar),
arkasnda Kur.
T E LYzb.
EVZYON
Tevfik (Kur. Alb.
Byklolu), Grup K.
Kur. Alb. M. Kemal, Dr.
Hseyin, Svari Yzb.
N Neflet
TERNET
Pertev, Kur. Yb.
(Bora), Svari tm.
Saim (Korg. nhon),
Yzb. Hamit, tm. Zeki
(Org. Do)
http://www.canakkale. gen.tr/ kara.html
(eriflim: 21.06.2006)
Avrupa Cephelerinde Durum

Almanya, evresindeki iki byk devlete (Rusya ve Fransa) ayn anda savafl amflt. Her gn 10 km ilerlemeyi ngren Alman planlarna gre her fley hazrd. Tarihte ilk defa stratejik bir konuma sahip olan tren yollarnn yardm ile hzl ve ha-
368
Dominyon: Eskiden Britanya

mparatorluuna ya da
Commonwealth e bal
lkeleri belirten terim. Bu
devletler Kanada, Yeni
Zelanda, Avustralya, Gney
Afrika Birlii, rlanda ve
Newfoundlanddr. Bunlar
yasal adan zerk olmakla
ve dfl ifllerinin ynetimini
kendileri stlenmekle
birlikte, Byk Britanya
imparatorunu hkmdar
olarak kabul ediyorlard.
Dominyon teriminin yerine
1947den sonra,
Commonwealth yesi ya
da Comnonwealth devleti
terimi kullanlmaya
baflland.
Uygarlk Tarihi
reketli bir savafl bekleniyordu. Ateflli kfllarn ardndan birka hafta sonunda, Almanlar Parisin kuzeyinde Marneda, Ruslar Dou Prusyada Tannenbergde durduruldu. Tahmin edilmeyen bir siper savafl bafllamak zereydi. Fakat bu defa savafl
Kuzey Denizinden, svire snrna kadar, Baltktan Karpatlara kadar milyonlarca
insann savaflt kilometrelerce alana yayld. Avrupa cephesinde sene boyunca 10 kmden fazla ilerlenemedi. Bu 10 kmlik alan ierisinde 4 milyondan fazla
gen hayatn kaybetti.
Savafln uzun srmesi onun genifl bir corafyaya yaylmasna neden oldu. Savaflanlar ynnden dolaysz olarak 3 ktaya, fakat dominyonlar ve smrgeler
asndan da dolayl olarak 5 ktaya yayld. Avrupada spanya, svire ve skandinav lkeleri dflnda 14 devlet bu savafln iinde yer ald. Asyadan Japonya, Amerika Ktasndan ABD eylemli olarak buna katlrken, Afrikadaki smrgelerle
Avustralya ve Yeni Zelanda gibi ngiliz dominyonlar da kendilerini bu savafln dflnda tutamad.
Savafl Sonunda mzalanan Ateflkes ve Barfl Antlaflmalar

Devlet Ad
Ateflkes Ad
ve Tarihi
Barfl Antlaflmas
ve Tarihi
Bulgaristan
Selanik
28 Eyll 1918
Nyyi
27 Kasm 1919
Osmanl mparatorluu
Mondros
30 Ekim 1918
Sevr
10 Austos 1920
(Macaristan) Belgrat
3 Kasm 1918
Triyanon
4 Haziran 1920
(Avusturya) Willaquiste
4 Kasm 1918
Sen Jermen
10 Eyll 1919
Redhondes
11 Kasm 1918
Versay
28 Haziran 1919
Avusturya-Macaristan
mparatorluu
Almanya
Genel Deerlendirme
1. 28 Temmuz 1914te bafllayan Dnya Savafl 11 Kasm 1918e kadar 4 yl 3 ay 14
gn srd. Bu hliyle dnemi itibaryla tarihin kesintisiz en uzun savaflyd.
2. Bafllangta 3 ktaya, daha sonra getirilen askerler asndan 5 ktaya yayld.
3. Nfuslarnn toplam 1.170.735.000 i bulan lkelerden, 66.058.810 kiflilik ordular karfl karflya geldi [22.850.000 Balaflma (ttifak), 43.188.810 Anlaflma (tilaf)].
4. Savafltaki insan kayplar, 17 milyona yakn Balaflma, 22 milyonu Anlaflma
devletlerine ait olmak zere 39 milyonu aflt.
5. Yaplan hesaplara gre 4 yl boyunca toplam savafl harcamalar Balaflklarn
60, Anlaflma devletlerininki 125 milyar dolar aflmfl olup, toplam 186 milyar
dolara ulaflmaktayd.
6. Bu savafl ierisinde Osmanl Devletinin savafl giderleri de 1.430.000.000 dolar
olarak hesaplanmaktayd.
7. Dnya Savaflnn en nemli zelliklerinden biri de baz yeni silahlarn bu savaflta ilk kez kullanlmasyd. Bunlar arasnda baflta uak olmak zere en etkili
zrhl ara tank, denizalt ve zehirli gazlar vard.
8. Rusyada Bolflevik Devrimi gerekleflti. ktidara geen Bolfleviklerin ilk ifli 3

Mart 1918 de Rusya ile ona karfl savaflan devletler (Avusturya-Macaristan, Almanya, Osmanl Devleti, Bulgaristan) arasnda Brest-Litovsk Antlaflmasn imzalamak oldu. Bu arada yeni ynetim, savafl ierisinde Anlaflma Devletleri arasnda yaplan Anadoluyu paylaflm planlarn (Gizli Anlaflmalar) da a vurdu.
Dnya Savaflnda mzalanan Gizli Anlaflmalar
stanbul Anlaflmas 18 Mart -10 Nisan 1915
Taraflar: ngiltere, Fransa, Rusya
Paylafllmas Tasarlanan Alan: stanbul ve anakkale Boazlar ve evresi savafltan sonra
Rusyaya verilecek.
Londra Anlaflmas 26 Nisan 1915
Taraflar: ngiltere, Fransa, Rusya ve talya
Ama: talyay kendi yanlarna ekebilmek
Anlaflmaya gre, talyan iflgalinde olan Rodos ve 12 Ada ile Bingazi ve Derne (Trablusgarb)deki Osmanl haklar talyaya geiyor, ayrca Anadolu Asyas paylaflldnda Antalya ve evresi
talyanlara vadediliyordu.
Sykes-Picot Anlaflmas (26 Nisan 1916)
Taraflar: ngiltere, Fransa, Rusya
Ama: Orta Dou ve Dou Anadolu/Karadenizin paylaflm
Buna gre paylaflm flu flekilde idi:
Rusya; Van, Erzurum illeri ile Trabzon ve Bitlisin dou blmleri, ayrca Sivas, Harput (Elaz)
ve Diyarbakr illerinin bir ksmn,
Fransa; Adana, Beyrut, Alada, Kayseri, Akda, Yldzda, Zara, Ein arasnda kalan topraklarn
tamam ile, fiam, Sivas, Halep, Harput ve Diyarbakr illerinin bir ksmn alacakt.
ngiltereye ise Badat ve Basra illerini ieren Gney Irak verilecekti.
St. Jean de Maurienne Anlaflmas ( 19-21 Nisan 1917)
Taraflar: ngiltere, Fransa, Rusya ile talya
Ama: talyann Anadolu Asyas zerindeki haklarnn belirlenmesini salamaya alflmas.
Anlaflmaya gre Antalya, Konya, Aydn, zmir ve kuzeyi talyaya braklyordu.
flgallere Karfl Tepkiler ve Trk Kurtulufl Savafl

Osmanl Devletinin Mondros Ateflkesini imzalamasndan hemen sonra kimi zaman Ateflkesin farkl yorumlanabilecek st kapal maddelerinden yararlanlarak,
kimi zaman da Ateflkes hkmlerine aykr olarak Anadolu tilaf Devletleri tarafndan iflgale baflland. Osmanl Padiflah ve yneticileri bu durum karflsnda sessiz
kalp ta ve tahtn koruma derdine dflmfl, Anadoluyu/halkn yzst brakmflt. Hatta iflgallere direnifl hareketlerini isyanclkla sulamflt. tilaf Devletleriyle iflbirlii ierisinde olan Osmanl ynetimi ve onun Anadoludaki temsilcilerinin tavr Trk halkn ve bu halkn nderi Mustafa Kemali yldrmad.
Kurtulufl Savafl bafllarken hemen her olgu ve olanak deerlendirilmifl ve
temel saptama yaplmflt:
1. Trk toplumu tarihsel, sosyal ve kltrel yaps gerei yabanc iflgale
karfldr ve bamsz yaflama geleneine sahiptir, Trk halkna gven
esastr.
369
370
Uygarlk Tarihi
2. Rus Devrimi, ulusal kurtulufl savafllar iin nemli bir g yaratmfltr. Bu

gle gereklefltirilecek dayanflma Trk Kurtulufl Savafl na nemli katk
salayacaktr.
3. Byk devletler drt yllk Dnya Savaflndan sonra savaflacak durumda deildirler, bu nedenle Anadolunun ilerine uzanarak bir silahl atflmay gze alamazlar.
Bilindii gibi Trk Devriminin nderi ve kuramcs tek baflna Mustafa Kemaldir. O, toplumsal bilin ve kararllk asndan en yakn evresinden ok
ilerideydi. Bu nedenle Trk Devriminin kuramsal ve eylemsel stratejisi onun tarafndan belirlendi ve uyguland. Ona gre Trkler Anadoludaki yaflam srelerinin
tmnde, yafladklar topraklarn egemeni olmufllard. Tutsaklk dnemleri yoktu.
Kurduklar asker devlet yaplaryla aknc bir gelenei srdrmfllerdi, 300 yllk
gerileme ve duraklama dnemlerinde birok kez yenilmifller, toprak yitirmifller,
ancak boyunduruk altna girmemifllerdi.
Halkn ok iyi tanyan Mustafa Kemal, Kongreler yoluyla rgtlenen halk Sivas Kongresi (4 -11 Eyll 1919)nde bir araya getirip, stanbulun iflgali sonrasnda
Ankarada alan yeni Meclis (23 Nisan 1920)te tek at altnda birlefltirdi.
Mustafa Kemalin baflkanlndaki Byk Millet Meclisi ile nderin izindeki
Anadolu halk emperyalizme ve onun ifl birlikilerine karfl mcadele verirken; Saray ve hkmeti Trk ulusunun yok olufl belgesini ekinmeden imzalad (10 Austos 1920 Sevr Antlaflmas).
fiekil 14.2
Sevr Antlaflmas
http://tr.wikipedia. org/wiki/Sevr_antlasmasi
1: ngiliz ve Fransz Ortaklafla flgal Blgesi, ngiliz flgalleri;

2: Yunan flgal Blgesi, Yunan flgalleri, Trk-Yunan Cephesi;
3: talyan flgal Blgesi, talyan flgalleri;
4: Fransz flgal Blgesi, Fransz flgalleri, Trk-Fransz Cephesi;
5: Ermeni flgal Blgesi; Ermeni ve Grc flgalleri; Trk-Ermeni Cephesi;
6: ngiliz flgal Blgesi
TBMM ve Hkmeti bu anlaflmay reddettii gibi onu imzalayanlar da vatan

haini sayd. Bunun zerine tilaf Devletleri Ankaraya Sevri kabul ettirebilmek iin
var gleriyle iflgalleri geniflletmeye alflt. TBMM Hkmetinin ise Milis Kuvvetlerle dzenli orduya karfl bir baflar kazanlamayacan grmesi ve flartlarn da alglanmas zerine dzenli orduya geildi. Kurtulufl Savaflnda, Bat Cephesinde yaplan
371
baflarl savafllar zerine zafere ulaflld. tilaf Devletleri ateflkes istedi. Mudanyada
yaplan grflmeler sonunda varlan anlaflma ile savafln asker yn kapand (Mudanya Ateflkes Antlaflmas 11 Ekim 1922). Sra barfl grflmelerine gelmiflti. Mustafa
Kemal bu grflmelerin zmirde yaplmasn istemekteydi. Ancak belirlenen yer svirenin Lozan kentiydi. 20 Kasm 1922 - 4 fiubat 1923 tarihleri arasnda gerekleflen konferansn I. blm batl devletlerin emperyalist istekleri nedeniyle sonusuz
kald. Mustafa Kemalin Anadoludaki kararl atlmlar ile 23 Nisan 1923te yeniden
toplanld. Lozann uzun sren sinir bozucu grflmeleri tam anlamyla diplomatik
bir taktik savaflyd. Kurtulufl Savaflnn Trkiye asndan kazanmlar, grflmelerle en aza indirilmek isteniyor, gzda dahil her yol deneniyordu. Her iki taraf da
birbirinin dayanma snrn ve kararlln anlamaya alflyordu. En kk bilginin
bile nem kazand bu ortamda, Trk heyetinin Ankara ile Yunanistan balantl
olarak yapt grflmelerinin tm ngilizlerce biliniyordu. Mustafa Kemal de bu
olasl biliyor ve haberleflmesini ona gre yapyordu. Bylece Lozan grflmelerinde, yalnz diplomaside deil, iletiflimde de taktik savafl verilmiflti. Nisan aynda bafllayan II. toplant 24 Temmuz 1923te anlaflmayla sona erdi.
Lozandan kalan birtakm sorunlar da daha sonra ikili anlaflmalarla ekonomik,
siyasi, hukuki bamszlk erevesinde giderilmeye alflld. Cumhuriyetin ilanyla bafllatlan toplumsal ilerleme ve adafllaflma mcadelesi, yokluklar ve yoksunluklar ile srdrld. Bu, o insanlar iin sradan bir ekonomik kalknma hareketi
deildi; vaktiyle adafl zamana yetiflemeyip geride kalmfl olan Trklerin bunu yakalama hamlesiyle, tm ulusa giriflilen, devrimci bir baflkaldryd. Deeri bundan
tr bykt. Cumhuriyeti kuranlar, onu yaflatp gelifltirmeye de sahip kmfllard. Bu bir uygarlk zlemiydi. Yusuf Hikmet Bayurun 1939da yapt deerlendirmeye gre; Cumhuriyetin 15 ylda baflardklar, Osmanl mparatorluunun byklk devrinde gereklefltirdii zaferlerden daha bykt. Bu ynyle Trk
Devrimi, dnyann emperyalist devletler tarafndan paylaflld ve aralarndaki pazar atflmalarnn aralksz srd bir ortamda, ulusal bamszln korunarak
nasl kalknlacan gsteren ilk uygulama oldu.
Sevr Antlaflmas sizce hangi planlarn uygulamaya konulmasdr?
SIRA SZDE
I. DNYA SAVAfiI SONRASI GELfiMELERD fi N E L M
N
A M A
SIRA SZDE
D fi N E L M
Birinci Dnya Savafl sonunda galip devletlerin paylaflm hrslarS O R U

nn, yeni bir savafln tohumlarn nasl attn reneceksiniz.
Birinci Dnya Savaflndan galibiyetle kanlar, srekli bir barflDsalayacak

konfeKKAT
ransn Pariste toplanmasn kararlafltrmfllard. Bu konferansa Balaflk Devletlere
karfl savaflmfl ya da onlara savafl ilan etmifl olan 32 devleti armfllard. Ancak
SIRA SZDE
sz konusu devletleri gruba ayrmfllar, bylece befl byk devlet yetkiyi kendi
ellerinde toplamfllard: ABD, ngiltere, Fransa, talya ve Japonya. Bu devletlerin
baflbakan ve dfliflleri bakanlarndan oluflan Onlar Konseyi, en
yetkili kurul kabul
AMALARIMIZ
edilmiflti. Ayrca kimi sorunlarda Japonyann dflnda teki devletlerin katld
Drtler Konseyi ngrlmflt. Bafl gsteren anlaflmazlk yznden talya bir ara
K T A Lloyd
P
konferanstan ekilince de ABD Baflkan Wilson ile ngiliz Baflbakan
George
ve Fransa Baflbakan Clamenceau dnya barfl adna kararlar almaktan ekinmemifller, bylece Bykler denen g odan oluflturmufllard.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
372
Uygarlk Tarihi
Paris Barfl Konferans, Franszlarn gururunu okflamak iin Bismarckn Alman

mparatorluunu ilan ediflinin yl dnmnde 18 Ocak 1919da ald. Konferansa,
yenilen lke temsilcileri arlmad. Konferans sonunda Almanya temsilcisi arlarak antlaflmay imzalamas emredildi. Parisin banliys Versayda imzalanan anlaflmaya gre Almanya bir daha kendine gelemeyecek flekilde cezalandrlyordu.
Yenilen dier lkeler de benzer antlaflmalar imzalamak zorunda brakld. Osmanl Devleti ile yaplacak anlaflma konusunda, devletler paylaflm planlarnda anlaflamadndan, Londra, San Remo ve Spada ayr konferanslar dzenlendi. Nihayet yine Parisin Sevr kasabasnda 10 Austos 1920de Osmanl temsilcileri (Hadi
Pafla, Reflat Halis, Rza Tevfik - 433 Madde) tarafndan Sevr Antlaflmas imzaland.
Fakat M. Kemal Atatrk nderliindeki Ulusal Mcadelenin baflarya ulaflmasyla l domufl bir antlaflma oldu. Saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyetin ilan ve Lozan Antlaflmasyla Trkiye Cumhuriyeti Devleti bamsz ve eflit koflullarda dnyadaki yerini ald.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Birinci Dnya
Savafl
SIRA
SZDEsonras Osmanl Devletinin imzalad barfl antlaflmas hangi sreten geerek imzalanmfltr?
D fi N E L M
1919 Barfl
Konferansnn sonular flu flekilde zetlenebilir:
1. Avrupada yedi yeni devlet yaratld: ekoslovakya, Yugoslavya, Finlandiya,
S O REstonya,
U
Polonya,
Litvanya, Letonya.
2. Wilsonun halklarn kendi kaderini tayin hakk (self-determination) ilkesi
benimsenmifl
gzkld. Ancak snrlar, egemen devletlerin belirledii fleDKKAT
kilde gerekleflti. Ama yine de Avrupada milliyeti akmlarn glenmesine
zemin hazrlad. Self-determination ilkesinin pek ok farkl dili konuflan DoSIRA SZDE
u Avrupada
uygulanmasnn gl anlaflld.
3. Fransann srarlar zerine Almanyann ar biimde cezalandrlmas AlmanAMALARIMIZ
halknda olumsuz tepkilere yol at ve Hitlerin iktidara gelmesinin alt
yapsn oluflturdu.
4. ABD Kongresi Versay Antlaflmasn onaylamad. Aslnda, Amerikan Kongresi inziva
baflka deyiflle Avrupann i ifllerine karflmama ilkeK T politikasna
A P
sine geri dnmek niyetindeydi.
5. ABDnin bu tutumu, Fransay tedirgin etti ve bu nedenle Almanyay izole
etmek
T E L Eiin
V Z Yonun
O N komflular ile ittifak antlaflmalar yapmaya bafllad.
6. Versay anlaflmasnn onaylanmamas, kurulufl fikri Wilsona ait olan Milletler
Cemiyetini zayflatt.
N N
N T E R N E T Wilson ve Milletler Cemiyeti

ABD Baflkan
1913te ABDnin 28. Baflkan olan Woodrow Wilson, Dnya Savaflna kadar Monroe Doktrini ve Ak Kap lkesi ad verilen iki ana ilkeyi dfl politika esas olarak
belirledi. Birincisi ile Avrupa devletlerini ktadan uzak tutmaya alflrken, dieriyle de Amerikann dfla alm salanmak istenmekteydi. Bu nedenlerle de bafllangta Amerikay savafltan uzak tutmaya alflt. Ancak, Alman denizaltlarnn Amerikan ticaret gemilerini 1915 ve 1917de torpillemeleri zerine Wilsonun Almanyaya savafl ilan istei, 50 red oyuna karfl 373 oyla kabul edildi. nk Almanyann Orta Dou, Afrika ve Uzak Douda nemli lde nfuz sahibi olmas,
ABDnin Ak Kap lkesine byk darbe vuruyordu. zellikle Atlantikte dolaflan
Alman denizaltlar Amerikan ticaret gemilerine saldrnca, denizlerdeki serbest dolaflm nlenmifl, Amerikan ekonomisi zarar grmflt.
373
ABDnin savafla girdii srete ngiltere ve Fransa da barfl flartlar ile ilgili grfller ileri srmekteydi. Bu nedenle Wilson, Fransa ve ngilterenin barfl koflullarn kendi karlar lehine belirlemelerinden ekiniyordu. Bu ortamda, Albay Housedan barfl koflullarnn belirlenmesi srasnda ABD ulusal karlarn temsil edecek esaslarn saptanmas iin bir kurul oluflturulmasn ve bir memorandum hazrlanmasn istedi.
The City College Baflkan S.E. Mezes ve gazeteci Walter Lippmannn iinde bulunduu kurulun 22 Aralk 1917, 2 Ocak 1918 ve 4 Ocak 1918de yaynlad raporlar Wilson ilkelerini oluflturdu. Barfl koflullar konusunda tilaf Devletleri ile
Amerika arasndaki temel fark fluydu: Biri Trkiyenin tamamen haritadan silinmesini planlarken dieri paralara ayrlmfl (Ermenistan, Suriye, Mezopotamya), ancak
varln srdren bir yapy tercih ediyordu. nk ABDnin blgede olduka ok
sayda vatandafl ve misyoner okullar bulunmaktayd.
Yaplan tm bu alflmalardan sonra ABD baflkan, 8 Ocak 1918de kendi adyla anlan ilkelerini ilan etti. Bu ilkelerin 14. maddesi flyleydi: Kk-byk devletlere karfllkl olarak siyasi bamszlk ve arazi btnl salamak maksadyla
zel anlaflmalarla bir Genel Milletler Cemiyeti teflkil olunmaldr. Bylece kurulufl
fikri ABD Baflkan Wilsondan kaynaklanan Cemiyet, 18 Ocak 1919 Paris Barfl
Konferansnda grfllmfl ve nihayet dnya barflnn kalc klnmas, anlaflmazlklarn barfl yoluyla zlmesi, byk devletlerin olduu kadar kk devletlerin
de bamszlna ve toprak btnlne sayg gsterilmesini salamak, adalete
dayal yeni bir dnya dzeni kurmak vb. amalarla 8 Ocak 1920de svirenin Cenevre kentinde kuruldu.
Ancak Wilsonun bir dnya rgt olarak dflnd Milletler Cemiyeti, Wilsonun seim yenilgisi ve yeni baflkan Hardingin, Avrupa politikasndan uzak durma ilkesini benimsemesiyle kuruluflu, ABD boyutundan yoksun brakt. Dier kanat g Sovyetler Birlii, zaten kuruluflun dflnda brakldndan Milletler Cemiyeti, Avrupa iinde gvenlik sistemi kurmay amalayan iki Avrupa devletinin (ngiltere-Fransa) elinde kald. zetle kurulufltaki dflnce ve amalarn aksine Milletler
Cemiyeti bir Avrupa rgt olmaktan kurtulamad.
En gl devletlerin yer almadklar, alanlarn ise Milletler Cemiyetinin amac
konusunda grfl birliine varamadklar (ngiltere-Fransa) bu kurulufl, daha douflunda sakatlanmflt. flleyiflte de kurulufl amacna uygun hareket etmedi. erisinde yer alan emperyal devletlerin sz sahibi olduu, gsz devletlerin hakknn
yenildii bir ortam olufltu. rnein 400 yllk Osmanl vilayeti olmasna ve yaflayanlarn byk ounluunu Trklerin oluflturmasna ramen, ngilterenin lehine
kararlar verilerek Musul ngiliz egemenliine brakld.
Grld gibi Milletler Cemiyeti pek ok eksii, sakncay beraberinde getirmekteydi ve mttefiklerin elinde yeni bir tip emperyalizm olan manda sistemini
geniflletmek amacyla kullanlyordu. Bylece Wilson ilkelerine karfl gelinmeden
emperyalist amalara bir klf bulunmufltur. Savafltan sonra kendi kendini idare
edemeyecek lkelere bir vesayeti vekil tayin edilecekti. Bu, smrgeciliin I.
Dnya Savafl sonrasnn ad deifltirmifl flekli idi.
Ancak Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu ve lideri Mustafa Kemalin o dnemde izledii tam bamszlk politika sayesinde Milletler Cemiyetine davet zerine ye olundu. Bu durum Milletler Cemiyeti tarihinde ilk ve tek uygulamadr.
SIRA
SZDE iin niin
Birinci Dnya Savafl sonrasnda Osmanl Devletinin imzalad Sevr
Anlaflmas
l domufl bir antlaflma yorumu yaplmaktadr?
Manda: Dnya siyasi

tarihinde I. Dnya
Savaflndan sonra
kullanlmaya bafllayan bu
terim, kelime anlam olarak
Latince madatum,
Franszca manda
kelimelerinden gelmekte
olup zellikle veklet
anlamnda kullanlmaya
bafllanmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
374
Uygarlk Tarihi
ki Savafl Aras Dnem

ki savafl aras dnem, Avrupann ve sonra dnyann bir dnya savaflndan baflka
bir dnya savaflna giriflini hazrlayan dnemdir. Bir byk savafl bitiren barfl dzenlemelerinin iine, baflka byk bir savafl oluflturan unsurlarn nasl konulduu,
bunlarn savafln kfln nasl etkiledii, saldrgan devletlere karfl teki barfl
devletlerin nasl etkili bir cephe oluflturamadklarn ve Avrupal devlet adamlarnn yakn tehdit ve tehlikeler karflsndaki aymazlklar dnemin genel karakteristiidir. Bu dnemin daha kolay anlafllabilmesi iin iki alt dneme ayrabiliriz: Geici Barfl Dnemi (1919-1929) ve Barfln Yklmas Dnemi (1929-1939).
Geici Barfl Dnemi (1919-1929)

Locarno Antlaflmalar (16
Ekim 1925): Almanya
Baflbakan Stresemann
1925 fiubatnda Fransa,
ngiltere, talya ve Almanya
arasnda bir saldrmazlk
pakt imzalanmas teklifiyle
bafllayan grflmeler, 16
Ekim 1925te svirede
Locarno Antlaflmalarnn
imzalanmasyla sonuland.
Belgelerden biri Almanya,
Belika, Fransa, ngiltere ve
talya arasnda olup
Almanya-Fransa, AlmanyaBelika snrlarn
kesinlefltiriyordu. Yine befl
devlet arasnda imzalanan
dier anlaflmayla da
ngiltere ve talya birinci
anlaflmay garanti altna
alyordu. Birinci ve ikinci
belgelerle Almanyann
sadece bat snrlar sz
konusuydu ve Almanya
sadece bu snrlar hakknda
garanti vermifl, ancak dou
snrlar yani Polonya ve
ekoslovakya ile ilgili bir
garanti vermemiflti. Fransa
yine ayn gn Polonya ve
ekoslovakya ile imzalad
anlaflmalarla bunlarn
Almanya ile olan snrlarna
garanti verdi. Bu
anlaflmalar, Almanyay
tekrar uluslararas ifl
birliine sokmas
bakmndan iki savafl aras
dnemin nemli bir dnm
noktasdr.
ABDnin Milletler Cemiyetine girmemesi ve Fransann Almanya zerinde bask

kurmak amacyla nclk ettii anlaflmalar onaylamamas zerine, Fransa Almanyay kskaca alacak flekilde ittifak anlaflmalarna giriflti. Birinci Dnya Savafl sonras Avrupada ve dnyann dier yerlerinde en ok ihtiya duyulan fley barflt. Ancak Fransann tasarlad barfl, Almanya ile Sovyetler Birliinin toprak kayplar
ile Avusturya-Macaristann dalmfl hli idi.
1925te Avrupa devletlerinin imzalad Locarno Antlaflmalar btn snrlarn
gvenliini ve btn anlaflmazlklarn grflmeler yoluyla zmlenmesini karara
balyordu.
Geici barfl dneminin nemli konularndan birisi de silahszlanma meselesidir. Baflkan Wilsonun yer verdii silahszlanma meselesi syle idi: gvenliin
gerekleri gz nnde tutularak, silahlanmalarda en byk indirimler salanmaldr. Bu dflnce Milletler Cemiyetinin 8. maddesinde de ayn flekilde yer ald.
Silahszlanmayla ilgili yaplan ilk giriflim Washington Deniz Silahszlanmas
Konferans idi. ABDnin buradaki amac Uzak Douda giderek glenen Japonyann snrlandrlmasyd. Kasm 1921de bafllayan ABD-Japonya grflmeleri bir
dizi anlaflmann imzalanmasyla 6 fiubat 1922de sona erdi. Silahszlanma ile ilgili
dier bir giriflim Londra Deniz Silahszlanma Konferans idi. Burada da daha nce Washingtonda byk gemiler iin getirilen kstlamalar kk gemiler iin getirilmeye alflld.
Dnemin en nemli geliflmesi ise Fransa Dfliflleri Bakan Briand ile ABD Dfliflleri Bakan Kellogun karfllkl teklifleri zerine geliflen savafl bir ulusal politika
arac olarak kullanmaktan vazgeme taahhdnn tm dnya devletlerince imzalanacak ok tarafl bir anlaflmada yer almas dflncesiydi. Bu iki devletin giriflimleri sonucunda 27 Austos 1928de ilk nce 9 devlet (ABD, ngiltere, Fransa,
Almanya, talya, Japonya, Polonya, Belika ve ekoslovakya) arasnda imzalanan
Briand-Kellog Pakt veya Paris Paktna gre; bu lkeler anlaflmazlklarn savafl
yoluyla zmeyeceklerini ve her zaman barfl giriflimleri n planda tutacaklarn
taahht etmekteydi.
Tm bu barfll giriflimlere ramen, devletlerin silahlanma sreleri de belirli
bir gizlilik altnda srdrlyordu. Nitekim 1920li yllarn sonunda Locarno ve Briand-Kellog Anlaflmalar, Milletler Cemiyeti, Fransa-Almanya grfl ayrlnn sona
erdirilmesi, cemiyet toplantlar ve refahn genel olarak yeniden salanmas, uluslararas iliflkiler ynnden Dnya Savaflnn nihayet sona erdiine iflaret ediyor gibi grnyordu. Ancak bir iki yl daha getikten sonra, maliye ve sanayi alanlarnda yaflanan periflan edici knt, bu uyumu sarsmfl ve Japon, Alman; sonralar
talyan milliyetilerinin mevcut dzene ynelttikleri elefltirilerle etkileflim iine gir-
375
miflti. ok ksa bir sre iinde savafl bulutlar yeniden kendini gstermeye bafllamflt. Korku, nefret ve gvensizlik gitgide artyor, ekonomik ve siyasal krizler oalyordu. Bu karmafla ve dzensizlik totaliter rejimlerin geliflmesi iin elveriflli ortam oluflturdu. Bunun sonucunda ksa bir sre iinde Rusya, talya, Almanya ve
spanyada totaliter rejimler iflbaflna geti.
Locarno Anlaflmalarnn nemi nedir?
SIRA SZDE
Rusyada Bolflevik Devrimi/arlktan SovyetD Rusyaya

fi N E L M
13 fiubat 1917de Rusyann baflkenti Petrogradda alk eken insanlarn zellikle

de kadnlarn nclnde Barfl ve Ekmek diye bafllayan ayaklanma, ksa zaS Oyounlaflan
R U
manda lke geneline yayld. 300 yllk Rus arl, baflkentinde
kitle
eylemleriyle birka gn ierisinde ykld.
fiubat devriminden sonra Kerenski baflkanlnda Bolfleviklerin
geD K Kkatlmad
AT
ici bir hkmet kuruldu. Ancak geici hkmetin kendini iktidar yapan kitlelerle
giderek ban koparmas ve dzeni salama adna onlarn karflsnda yer almasySIRA SZDE
la, Bolfleviklerin nderliinde ekim ayndaki ayaklanma ile Paris Komnnden
sonra ilk kez bir sosyalist iktidar kuruldu.
Ekim Devriminden hemen sonra bir dizi ekonomik, sosyalAMALARIMIZ
ve idari dzenlemeler getirildi. Toprak mlkiyeti kaldrld. zel iftlikler devletlefltirildi. fliler 8 saatlik ifl gnne kavufltular. Ancak savafl srecinin lkeyi olduka ypratmas nedeK (Savafl
T A P Komnizniyle 1919 bafllarnda rnlere devlete el konulmaya baflland
mi). Leninin lmnden sonra (1924) Stalin iktidara geldi. zellikle Trokinin
yurt dflna srlmesiyle bafllayan sre, gelecek 10 ylda, idam, hapis ve toplama
E L E V Z Y O N oldu. Hikamplaryla donatlmfl parti ii, kanl bir i hesaplaflmasnn Tbafllangc
bir devrim kendi evlatlarn bu lde yememiflti.
1927-1937 arasndaki on yl, politik basknn yannda dev boyutlu sosyal ve
ekonomik atlmlarn gereklefltirildii bir dnemdir. Bu dnemde
kalkn N T E
R N Etemel
T
ma giriflimi grlr; iftliklerin kolektiflefltirilmesi, hzl sanayileflme ve eitimde
devrim. Geliflmifl kapitalist lkeler 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn ykc etkileriyle uraflrken, Sovyetler Birlii bu alanda flaflrtc bir geliflme salad.
1920lerin alk ve yoksulluk altndaki bu kyl lkesi, 20 yl iinde ABDden sonra dnyann ikinci byk sanayi lkesi haline geldi.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
talyada Faflizm 1928-1939

Sovyet Rusyadan sonra I. Dnya Savaflnn ortaya kard yeni rejimlerden biri
de talyada faflizm olmufltur. Faflizm, bir tr sa otoriter idare biimidir. Bir kuramdan daha ok bir eylem biimi olarak bafllamfl, faflistler iktidara getikten
sonra kuramlarn gelifltirmifltir. Mussolini belirli bir sre ierisinde iktidar ele
geirdikten sonra, faflizmin bir felsefeye gereksinimi olduuna karar verdi. Bu grevi de uzun sreden beri Hegelci felsefenin talyan okuluyla zdefllefltirilen Giovanni Gentileye verdi. Gentilenin elinde hazr Hegel devlet kuram vard ve ok
zaman olmadndan bunu kulland. Mussolini Gentilenin kendisine sunduu
neriyi ald ve sonu olarak talyan faflizminin kuramnn, bir devlet kuram, devletin stnlnn, kutsallnn ve her fleyi kapsar oluflunun kuram olduunu
ileri srd.
Politik terrn egemen olduu faflist dzen, ifl gc ile sermaye, endstri ve tarm Ulusal Uyuflum (Armoni) ad verilen ve byk sermaye gruplar ile toprak sa-
Faflizm: talyanca fascio

szcnden gelmektedir.
Bu szcn asl anlam
ubuk demeti badr.
Mecazi olarak ise siyasal
birlik anlamnda kullanlr.
Aslnda siyasal ilkelere
dayanmamaktadr. Devlet
otoritesini salamlafltrmak
ve zaferden elde edilen
sonular korumak amacyla
hareket eden siyasal bir
akmdan baflka bir fley
deildir. Bunun dflnda
balanmak istedii siyasal
kurallar ulusalclk ve
emperyalizmdir.
376
Uygarlk Tarihi
hiplerinin belirleyici olduu korporasyon rgtlerinde bir araya getirdi. Daha sonra Mussolini Aflr Faflist Kanunlar adyla bilinen yasalar kard. Bu yasalar btn
demokratik hak ve zgrlkleri kaldryor, sansr ve diktatrl getiriyordu.
talyan hkmeti ve Faflist Parti birlefltiriliyor; bylece Mussolini talyann tek
hkimi oluyordu.
Mussolini snrsz bir zgrlk ierisinde devlet kurumlarn zellefltirerek talyan halkn sonu kanla bitecek bir maceraya srklerken ayn yllarda Atatrk,
yoksul Anadoluda devletilik yoluyla mucizeler yaratyor, sosyal bir halk devleti
kuruyordu.
Youn devlet destei ve yksek gmrk duvarlaryla korumaya alnan sanayi
retiminde belirli artfllar oldu ama bu artfllar talyay zengin bir sanayi lkesi haline getirmeye yetmedi. Dfl pazar yetersizlii kronik bir sorun halinde basksn
srdrd. Bu amala 1923te Yugoslavyadan Fiume, 1927de Arnavutluk, Libyann
smrgelefltirdii Habeflistan iflgali gereklefltirildi. Tm bu emperyalist giriflimler
yetmiyormufl gibi, 1934ten sonra youn bir silahlanmaya gidildi. Ekonomi bu geliflmelerle ksa srede canlandysa da talya ve dnya kendini byk bir atflmann iinde buldu.
Almanyada Nasyonal Sosyalizm (Nazizm)

Nazizmin kurucusu Adolf Hitler, evlilik dfl bir iliflkiden 1886 ylnda bir snr kynde dodu. Btn yre halk gibi o da kaba, zevklerine dflkn, karanlk yaflantl biriydi. Salksz bir aile ortamnda sevgisiz, dengesiz iliflkiler iinde byd. 16
yaflnda okulu brakt. Ama ailesi zor durumda olmasna karfln bir ifle giremedi.
Yoksulluk yllar ierisinde Yahudi dflmanl, aflr milliyeti ve rk dflnceler
edindi. Mnihte fli Partisi adl kk bir milliyeti gruba girdi ve bu partinin adn 1920de Nasyonal Sosyalist Parti olarak deifltirerek baflna geti. Bu parti yeni
adyla 1920-24 arasnda toplumda giderek sivrildi. Hatta Hitlerin 1923te Mussolinin Roma Yryfl benzeri, Berlin Yryfln dzenlemesi onun tutuklanmasyla sonuland. 5 yl ceza ald ve Mein Kmpf (Kavgam) adl kitabn burada
yazd. 1924-29 yllar arasnda bu nedenle parti zayflad. Nitekim 1924 seimlerinde Sosyal Demokratlar % 33 oy alrken, Nasyonal Sosyalist Parti yalnzca %3 oy almflt. 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn tm dnya gibi Alman ekonomisini de
olumsuz etkilemesi, daha Dnya Savaflnn olumsuz koflullarn zerinden atamayan Almanyada kaos ortam yaratt. Bu durumdan kendi ve parti karlarna yararlanmak isteyen Hitler, partide militarist bir rgtlenmeye giderek Hcum Ktalar
(SA) ve Muhafz Ktalar (SS) oluflturdu. Naziler, Komnist ve Sosyal Demokrat
Parti taraftarlarna, iflilere, Yahudilere, bunlarn binalarna, yayn organlarna saldrarak sokak egemenliini ellerine geirdi. Ekonomik buhranla birlikte ortaya kan iflsizlik ve durgunluk, halkn Nazi Partisine destek vermesini salad. 1928 yl
seimlerinde 810.000 (%2) oy alp sadece 12 milletvekiline sahip olan parti, 1930
seimlerinde oy orann %18,3 (6.409.000 oy)e ykselterek 107 milletvekiliyle parlamentoda ikinci byk parti haline geldi. 1932 seimlerinde Hcum Ktalar
(SA)nn ar bask ve terrne ramen Naziler yine ounluu salayamad. Ancak oy ve milletvekili (13.745.000 oy-230 milletvekili) saysn artrarak Almanyann en byk partisi oldu. Hitler, parlamento ounluunu ele geirmek iin bir
kez daha (Kasm 1932) seime gittiyse de amacna ulaflamad. Ancak Cumhurbaflkan Hindenburg 30 Ocak 1933te baflbakanl kendisine verdi.
Devlet gcn ele geiren Hitler bir kez daha seime gitti. Bask, fliddet ve terr altnda gereklefltirilen bu seimde (5 Mart 1933) de ounluu salayamad.
Ancak yine de oy oran ve milletvekili saysn artrd (%44 oy-288 milletvekili). Bu

seim Almanyann son ok partili seimiydi. Hitler 1933te tutuklattrd Komnist
ve Sosyal Demokrat milletvekillerinin olmad Reichstag (Meclis)dan, Hcum Ktalar (SA) ve Muhafz Ktalar (SS)nn tehditleri altnda 4 yl iin olaanst yetkileri istedi ve Tam Yetki Yasas olarak tanmlanan yasay kabul ettirdi. 1934 Austosunda Hindenburgun lm zerine, hkmet baflkanlnn yannda, devlet baflkanln da alarak Almanyann Fhreri hline geldi. Daha sonra btn partileri
yasaklayarak diktatrln kurdu. Bylece 1945e kadar srecek Nazi iktidar
bafllamfl oldu. Hitler, i politikada Nazilere tam teslimiyet dflnda hibir fleyi tanmyordu. Ayrca saf Alman rkn Yahudiler, Slavlar ve dier dflk rklardan temizleyerek oluflturabilecei dflncesiyle toplama kamplar, frnlar ve srgnlerle
amacna ulaflmaya alflyordu.
Dfl politikada ise aflamal bir plan uygulamaktayd:
I. Almanyann Versay Barfl Antlaflmasnn snrlayc ar koflullarndan kurtarlmas,
II. Almanyann dflnda yaflayan btn Almanlarn birlefltirilmesi: Tek Ulus,
Tek Devlet ilkesinin gereklefltirilmesi,
III. Hayat Sahas (Lebensraum) teziyle Almanyann refah seviyesinin artrlmas. Hitlerin ismini koyduu bu tez, Almanyann emperyalist bir politika srdreceinin en belirgin iflaretiydi.
Japonya
Japonya I. Dnya Savaflndan sonra, Uzak Dounun en gl devleti haline geldi. Bu srete ngilterenin destei de nemliydi. Nitekim Uzak Douda Rus ve
ABD yaylmasna karfl ngiltere Japonyay bir denge unsuru olarak grmekteydi.
Ancak, bir sre sonra Japonyann in zerindeki emperyalist istekleri/planlar yznden ngiltere ile iliflkileri bozuldu.
1930lardan itibaren dnyadaki dengeleri gzeten Japonya Uzak Douda yaylmaya bafllad ve nce Manuryay iflgal etti ve blgenin denetimini 1932de eline
ald. Bu ortamda ne ABD ne Sovyet Rusya ne de Milletler Cemiyeti etkin olarak bir
fley yapamad. Bu ortamdan yararlanmak isteyen Japonlar, in ile savafla giriflti ve
ABDnin protestolarna aldrmayarak, inin i ksmlarna doru ilerledi.
Japonyann blgedeki stnl ele almas, Pasifikteki g dengesini bozdu.
Durumdan rahatsz olan ABD baflta olmak zere Sovyet Rusya ve ngiltere, ine yardma baflladlar. Blgedeki gerilim II. Dnya Savaflnn 2. ylnda, Japonyann
ABDnin Pasifikteki deniz ss Pearl Harbora hava saldrsyla en st dzeye ulaflt.
1929 Dnya Ekonomik Bunalm

ki dnya savafl aras dnemin en nemli ekonomik geliflmesi Byk Buhran ad
verilen ve tm dnya lkelerini etkileyen ekonomik bunalmdr.
Ekonomik bunalmn baz unsurlar, baflta Avrupa olmak zere birok lkede
var olmasna ramen krizin bafllangcnda, dnyann birka nemli ekonomi ve ticaret merkezlerinden birisi olan New York Wall Street Borsasnn kfl rol oynad. Kriz ABDden btn dnyaya yayld.
I. Dnya Savaflndan sonra ABDnin alacaklarndan vazgemesine ramen refah seviyesi olduka yksekti. Ancak bu durum tm sektrler iin geerli deildi. rnein 1921-25 aras retim %26 artarken, maafllar %14 orannda artt. Maafllar zaten yetersiz olan halk, tketim olanaklarn kstlad. Halkn alm gc-
377
378
Uygarlk Tarihi
nn gerilemesine ramen krlar hl byk boyutlara ulaflmaktayd. Bu nedenle ellerinde youn sermaye birikimi olan zenginler, retim sektr yerine paralarn borsaya yatrmaya baflladlar. 1925lerden itibaren borsadan ok yksek
krlar elde etmeye bafllandlar. Borsann lgn artfl onu ekonomik gereklerin
dflna tafld. Borsadaki hisse fiyatlar drde katlanrken retim iki katna bile kamad. Mill gelir ise sadece 1/3 orannda artabildi. Kk bir karflklk bu kttan flatoyu yerle bir edebilirdi.
1929un yaznda Amerikal yetkililer kredileri kstlamaya karar verdiler. Bu da
kfl iin psikolojik ortamn yaratlmasn salad. kfl 23 Ekim 1929da patlad. Birbirini takip eden 22 gn ierisinde kurlar kt, 12 milyon hissenin satfla sunulduu 24 Ekim Kara Perflembeden sonra 29 Ekim kara Salda bu rakamlar 16
milyonla rekor dzeye ulaflt.
Birka hafta iinde hisse fiyatlar %40 orannda dflt. Pek ok kifli iflas etti, ifl
yerleri kapand ve Amerikan ekonomisi fel oldu. Amerikan krizinin etkileri, dalaca gne kadar gdml bir ekonomi taraftar olan Rusyann dflnda, btn
dnyay etkiledi. Bunda iki temel faktr belirleyici rol oynad: Ham madde fiyatlar ve Amerikan sermayesine bamllk. Amerikan ekonomisindeki buhran, Amerikann ithalatn azaltmas, dier devletlere verdii borlar geri istemesi ve yeni
krediler almasn durdurmas sonucunda Avrupada da hzla yayld. Kriz ilk nce Amerikan sermayesine baml Avusturya gibi lkeleri vurdu. Buradan Avusturya bankalar ile iyi iliflkileri olan Almanyaya srad. Almanyann deme glne dflmesi ile ondan alacaklar savafl tazminatlar zerinden plan yapan ngiltere
ve Fransann krize girmesine neden oldu. ABD hkmeti, Avrupa lkelerinin, savafl borlarnn ertelenme isteini geri evirince ekonomik buhran daha da younlaflt. Artk hkmetler borlarn deyemez, btelerini denklefltiremez hle geldi.
Tarm ve ham madde fiyatlarnn dflfl ile fabrikalar birbiri ardnca kapanmaya
bafllad ve ekinler tarlalarda rmeye terk edildi.
Ekonomik bunalmdan kfl iin eflitli yollar denendi. thalat azaltld. hracat
artrlmaya alflld. Devletler kendi rettikleri rnlerinin rekabet gcn koruyabilmek iin gmrk duvarlarn ykselttiler. retimde Kota Sistemi, tketimde Karne Sistemi uygulanmaya baflland. Ticareti artrabilmek iin ulusal paralarnn deerini dflrdler. rnein 1934te ABD, dolarn deerini %41 orannda devalasyona tabi tuttu. Tm geerli paralarn deerlerini ayn anda dflrmesi, yntemi etkisiz hle getirmekle beraber, uluslararas geerlilii olan paralarn -sterlin, dolar,
frank- savaflmna da dnflt.
Ekonomik bunalmn yaratt iflsizlik, alk, yoksulluk genifl halk kitlelerinin
otoriter ynetimlere eilimlerini artrd. Bu toplumsal durumun yaratt siyasal sonu ise diktatrlklerin kurulmas oldu. Bylesi ortamda halka ekmek ve ifl vadeden
diktatrler, a kitlelerin desteini kolayca elde etmifller ve II. Dnya Savaflnn en
belirleyici rollerini paylaflmfllard.
SIRA SZDE
Ekonomik bunalma
SIRA SZDEynelik baz belirtiler olmasna ramen, krizi asl bafllatan olay
nedir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
KNC DNYA SAVAfiI
N
A M A
Birinci Dnya Savaflndaki benzer hatalardan ders alnmamas,

dnyay II. Dnya Savafl sonrasnda da nasl kutuplaflmaya gtrdn reneceksiniz.
Nedenleri
1. I. Dnya Savaflndan sonra galip devletlerin dayatmalaryla oluflan flartlar ar
antlaflmalar,
2. Dnya Savafl sonras emperyalist karlar dorultusunda izilen yeni snrlar
(Milliyet ilkesinin gz nnde bulundurulmamas),
3. Milletler Cemiyetinin barfl koruyacak, savafl nleyecek yapya sahip olmamas,
4. Almanyann her frsattan yararlanarak Versay koflullarn esnetmesi,
5. talyada faflizmin, Almanyada Nazizmin ortaya kfl,
6. Militarist eilimlerle birlikte emperyalist dflncenin de artmas (rklk ve
saldrganlk),
7. Avrupa lkelerinde, Mussolini ve Hitlere istediklerini vererek yatfltrma politikasnn baflarszl,
8. 1929 Dnya Ekonomik Bunalm ve korumac ekonominin getirdii yksek
gmrk duvarlarnn devletler aras rekabete ve srtflmelere yol amas,
9. Hitlerin Hayat Sahas (Lebensraum) ve Almanyay dnyann hkimi yapma aba ve arzusu (hakimiyet hrs),
10. Savaflan Taraflarn Mihver Devletleri: Almanya, talya, Japonya; Mttefikler: ngiltere, Fransa, ABD, SSCB fleklinde bloklaflmas,
Savafln Bafllamas
23 Austos 1939da Hitler ve Stalin arasnda yaplan Almanya ile Sovyetler Birlii
saldrmazlk anlaflmasndan bir hafta sonra, Almanyann 1 Eyll 1939da Polonyay iflgaliyle savafl bafllad. Hitlerin Fransa ve ngilterenin birlikte verdikleri ltimatomu reddetmesiyle, bu iki devlet Almanyaya savafl ilan etti (3 Eyll 1939). Polonyann durumu SSCByi harekete geirdi. Sovyet ordular 17 Eyllde Polonya snrn aflarak 23 Austos 1939 tarihli Alman-Sovyet Antlaflmasnda kendilerine ayrlan yerleri iflgale bafllad. Dou snrn gvenlik altna alan Almanya batya yneldi. Danimarka, Norve, Hollanda, Belika ve Lksemburgu iflgal etti. Alman ordular ksa sre ierisinde Parise girdi. Yaplan ateflkesle Fransann kuzeyi Almanyann denetimi altna alnd.1941 ylna gelindiinde Almanya, Avrupann byk
ksmna Balkanlara, Dou Akdenize ve Ege Denizine egemen olmufltu.
Uzak Dou ve Japonya

Batda Almanyann genifllemesi srerken Japonya Uzak Douda bir sreden beri
bafllatt yaylmac politikalarna hz verdi. Avrupada savafln devam etmesi, ona
bu frsat vermekteydi. Amac, Pasifik mparatorluunu kurmakt. Fakat bu noktada ABD ve Sovyet Rusya ile karlar atflmaktayd. Japonya, Sovyet Rusya ile olan
anlaflmazln, 13 Nisan 1941de Moskovada bir Tarafszlk ve Saldrmazlk Anlaflmas ile giderdi. Bylece batsn gvenlik altna ald.
Uzak Dou savafl ise Japonyann ABDnin Hawaiide Pearl Harbourda bulunan deniz slerini bombalamasyla bafllad ve hzla geniflledi.
379
380
Uygarlk Tarihi
Savafln Sonucu
1943ten sonra savafl Almanyann aleyhine dnd. zellikle mttefiklerin Normandiya karmasyla Alman dflfl bafllad.
fiekil 14.3
Mussolini ve
Hitlerin Sonu
Kaynak: Holmes, R.
(2000). World
War II in
Photographs,
London.
Uzak Douda ise Japonya, ABDnin 6 Austos 1945te Hiroflimaya, 9 Austos

1945te Nagasakiye atom bombas atmasyla kaytsz flartsz teslim oldu. 1945 ylnda mihverin tamam (Almanya-Japonya-talya) ne srlen flartlar kabul ederek
savafltan ekildi.
II. Dnya Savafl Sras ve Sonrasnda Yaplan Toplantlar

Yaklaflk alt yl sren, milyonlarca insann can kaybna, bir o kadar insann sakat
kalmasna ve hatta atom bombas nedeniyle uzun bir sre psikolojik bunalmlara
neden olan II. Dnya Savafl daha sona ermeden savafl sonras durumlar iin konferanslar yaplmaya bafllanmflt.
Atlantik Demeci (Bildirisi) (14 Austos 1941)

ABDnin daha savafla girmeden nce, savafl sonras dzenle ilgili olarak hazrlamfl
olduu bu bildiri 14 Austos 1941de Rooswelt ve Churchill tarafndan Atlantikte
bir savafl gemisinde imzaland. 1 Ocak 1942de Washingtonda 26 devlet tarafndan
imzalanmfl deme flu flekilde zetlenebilir:
- ABD ve Byk Britanya topraklarn geniflletmek istememektedirler.
- Toprak (snr) deifliklii arzu edilmemektedir.
- Her ulus kendi istedii hkmet biimini seebilecektir.
- Btn devletler dnya ticaretine eflit bir flekilde katlabilecektir.
- Uluslararasnda ekonomik anlamda tam iflbirlii istenmektedir.
- Deniz ve okyanuslarda serbest dolaflm (ticaret).
- Nazi istibdadnn yklmasndan sonra, btn uluslarn gvence iinde yafladklar bir barfln salanmas.
Casablanca Konferans (14-24 Ocak 1943)

Bu konferans Rooswelt ve Churchill arasnda yapld. Toplantya Stalin de davet
edilmiflse de gelemedi. Konferansta flu karar alnd: Rusya zerideki basky hafifletmek iin Sicilyaya karma yapmak, Balkanlarda yeni bir cephe amak iin Trkiyeyi savafla katlmaya ikna etmek. Konferans, mttefiklerin siyasi birliini salayamamakla birlikte stratejik ynden uyum saladklar bir toplant oldu.
Washington Konferans (12-16 Mays 1943)

Yine Rooswelt ve Churchillin katld bir konferanstr. Konferansta flu kararlar
alnmfltr: talyann iflgal edilmesi, Trk havaalanlarndan yararlanlmas (savafla
katlmas), ikinci cephenin Fransada almas, savafl sonras barfl koruma sorumluluunun ABD, ngiltere, Sovyet Rusya ve ine verilmesi.
fiifre ad dolaysyla Trident Konferans da denilen bu toplantda ayrca, bu drt
devletin oluflturduu Dnya Konseyine bal olmak zere; Avrupa, Amerika ve
Uzak Dou Blge Konseyleri oluflturulacaktr. Avrupa, Tuna, Balkan ve skandinav
federasyonlarndan oluflacak bir konfederasyon kurulacaktr. Trkiye de Balkan
federasyonuna dahil olacaktr.
Quebec Konferans (11-12 Austos 1943)

Savafln ortalarnda yaplan bu toplantda Churchill ve Rooswelt; Almanyann silahszlandrlmasn ve kontrol altna alnmasn, Trkiyenin savafla sokulmasn,
ikinci cephenin Balkanlarda almasn tartflt ve grfltler. Ancak ikinci cephenin Fransada almas kararlafltrld.
Moskova Konferans (19 Ekim-1 Kasm 1943)

ABD, ngiltere, Sovyet Rusya ve in dfliflleri bakanlar 19 Ekim 1943te Moskovada, savaflta meydana gelen son geliflmeleri grflmek ve savafl sonras Almanyann durumunu deerlendirmek amacyla bir araya geldi. Konferansta ayrca Trkiyeye hemen savafla katlmas iin bask yaplmas kararlafltrld. Ayrca devletin hkmet baflkanlar arasnda bir konferansn yaplmas da kabul edildi.
Kahire Konferans (22-26 Kasm 1943)

ABD, ngiltere ve Rusyann devlet baflkanlarnn yapaca toplant ncesinde, Rooswelt ve Churchill grflmeye karar verdiler. Uzak Dou sorunlarnn da grflld bu toplantya in Devlet Baflkan an Kay fiek de arld. Toplantda herhangi bir karar verilmeyip, sadece grfl alflverifli yapld.
Tahran Konferans (28 Kasm-1 Aralk 1943)

Dfliflleri bakanlarnn Moskova Konferansnda, devletin hkmet baflkanlarnn
toplanmasna karar verilmiflti. Ancak toplantnn yeri uzun sren grflmelere neden oldu. Dflnlen yerler Ankara, Badat ve Tahran idi. Sonuta Stalinin srar
zerine toplantnn Tahranda yaplmas kararlafltrld.
Churchill, Rooswelt ve Stalinin bir araya gelmesiyle oluflturulan toplantda savafl ve savafl sonras dzen ele alnd. Tahran Konferansnn nemli sonucu, zafere yaklaflldka mttefikler aras grfl ayrlklarnn giderek belirginleflmeye
bafllamasyd.
Yalta Konferans (4-11 fiubat 1945)

byklerin (ABD, ngiltere, Rusya) bir araya geldii bu toplantda savafl sonras dnyann alaca biim zerinde duruldu. Savafl srecinde gzlerden saklanan
gizli dflnceler barfl dzeninin srecinde yavafl yavafl aa kt. Her devlet
de kendi ama ve tasarlarn gndeme getirmeye bafllad. Bu nedenle Yalta Konferans 1815 Viyana Konferansna benzetilebilir.
Konferansta Trkiye ile ilgili olarak Montreux (Montr) Boazlar Szleflmesinde yer alan boazlarn statsnn Rusya lehine deifltirilmesine ve durumun
Trkiyeye bildirilmesine de karar verildi.
381
382
Uygarlk Tarihi
Konferans, Byk ttifakn sonunu getirdi ve bundan sonra ittifak devletleri

arasnda rekabet ve mcadele bafllad.
Potsdam Konferans (17 Temmuz-12 Austos 1945)

Savafln sona ermesi birok sorunu da beraberinde getirdi. Sorunlarn zm iin
byk devlet temsilcisi Berlin yaknnda Potsdamda bir araya geldi. Birok konunun (Polonya, Almanya, Avusturya, talya, spanya, ran, Boazlar vs.) grflld toplantda, Almanya drt blgeye ayrld. Bu blgeler ABD, ngiltere, Fransa ve
Rusya tarafndan ynetilecekti. Dou Prusya, Rusya ve Polonya arasnda blflld.
Almanyann sanayisinin azaltlmasna ve ordusunun lavedilmesine karar verildi.
II. DNYA SAVAfiI SONRASI GENEL DURUM
N
AM A
kinci Dnya Savafl sonrasnda artan bamszlk savafllarn ve

sona eren smrge imparatorluklarn reneceksiniz.
Avrupa
II. Dnya Savafl sona erdiinde dnyada artk barfln egemen olaca sanlmflt.
nk savafl sonunda Avrupa lkeleri tam bir knt ierisindeydi. Almanya ise,
bir enkaz durumundayd. Ekonomisi ve sanayisi kmfl, halk flaflkn bir durumdayd. Savafltan sonra Avrupann gcn yitirmesiyle dnya politikasna iki yeni
kuvvet, ABD ve Sovyet Rusya yn verir olmufltu. Sovyet Rusyann etkinlii ile yine dnya politikasnda ideoloji de n plana kmfl oldu. Sovyet Rusyann komnist dzen ve ideolojiyi yayma giriflimlerine karfl ABD de Truman Doktrini ve ardndan Marschall Plan ile engel olmaya alflt. Bu da iki kutuplu dnyada souk
savafln bafllangc oldu.
Bu dnemin en nemli geliflmelerinden biri de smrgeciliin tasfiyesidir. 19.
yy. da Japonyann gereklefltirdii kalknmay, 20. yy. n ilk eyreinde Anadoluda Mustafa Kemal Atatrk nderliinde Anadolu halknn da farkl bir adan
(bamszlk savafl ile) gereklefltirmesi Asyal ve Afrikal uluslara rnek oldu. II.
Dnya Savaflndan sonra bu uluslar bamszlk iin ayaklanmaya baflladlar. En
azndan fiil emperyalizmin sonu geldi.
II. Dnya Savafl sonras dnemin bir baflka nemli geliflmesi ise ABD nclnde NATOnun kurulmasdr (Kuzey Atlantik Pakt, 1949). Buna Sovyet Rusyadan cevap gecikmedi; ekonomik iflbirlii ve koordinasyonu salayacak COMEKON ve Varflova Pakt (1955) kuruldu.
Japonya ve in
II. Dnya Savaflnda atlan iki atom bombas ile maddi ve manevi bir knt yaflayan Japonya bu travmay hemen atlatarak, ksa srede demokrasi ve sanayi hamlelerini gereklefltirdi. Siyasi ve ekonomik alanda atlan doru admlarla mucizevi
bir flekilde kalknarak dnyann en zengin ve gl devletleri arasna girdi. inde
ise II. Dnya Savaflnn hemen sonrasnda i savafl bafllad. 1950lerden sonra Mao
Tse Yung liderliinde komnist bir rejim kuruldu.
Orta Dou
Savafl sonras dnemde Avrupada karfllkl barfl dnemi egemen olurken,
Orta Dou, sonular sonraki yzyllarda da devam edecek trajedi dnemine
srkleniyordu.
I. Dnya Savafl iinde ngiltere Dfliflleri Bakan Balfourun yaynlad deklarasyonla Filistine Yahudi g hzland. Bu sre Hitlerin iktidaryla birlikte byk rakamlara ulaflt. BMnin 1947de ngilterenin nerisiyle Filistini iki devlete ayrma plan Orta Douyu iyice gerdi. Sonunda 14 Mays 1948de srail devleti kuruldu ve Orta Douda artk sular hi durulmad. lk Arap-srail savafl 1948de kt ve 1949da
srailin zaferiyle sonuland. Bu arada Sovyetler Birlii de Orta Douda Msr ile iflbirlii ierisine girdi. Ancak, akln galip gelmesiyle yeni bir savafl durumunun kysndan dnld. Bununla birlikte ABD ve Rusya, Orta Douda karfl karflyayd.
Sonu olarak II. Dnya Savaflndan sonra dnya yeni geliflmelerle birlikte (Kba Krizi, Orta Dou vs.) nc bir dnya savaflnn efliine gelmifl, ancak saduyunun galip gelmesiyle buna izin verilmemifltir. Dnya bylesi gergin bir flekilde
15 yl geirdi. Bu dneme Souk Savafl Dnemi (1945-1960) denildi. Souk Savafl
Dneminin uygarlk tarihi asndan en nemli zellii ise bu dnemde Asya ve
Afrikadaki smrge uluslarn bamszlaflma srecine girmeleri oldu. Bu lkelerin
rnek alacaklar dier lkeler de gelecek 15 ylda bamszlklarna kavuflacaklard. Nitekim Birleflmifl Milletler kurulduunda 51 yesi varken, bamszlk hareketleriyle birlikte bu say 131e ykseldi. 80 yeni devletten 59u yeni bamszln kazanan, Avrupallarn Afrika ve Asyal smrgelerinden olufluyordu ve nc
Dnya lkeleri olarak adlandrlmaktayd. Tm bunlara Avrupa ve Amerikadaki
youn sanayileflme ve sermaye birikimini de ekleyince uluslararas kapitalin yeni
yollar bulmas da kanlmaz olmaktayd.
Ortaya kan youn sermaye birikimine karfllk nc Dnya lkelerindeki
sermaye a, borlanmay beraberinde getirdi. Bylece uluslararas sermaye, bamllafltrma iin yeni bir yol buldu. Bu srete geliflmifl lkeler zenginliklerini artrrken, az geliflmifl/geliflmekte olan lkelerin nce ekonomilerini sonra ticaretini
en sonunda da siyasetini Batl merkezlere baml hale getirdi.
II. Dnya Savafl sonrasnda ve yakn dnemde dnyay etkileyen dier geliflmeler ise ABD ve Rusya arasndaki uzay savafllar, ABDnin Vietnam yenilgisi, Kore Savafl, Rusyann Afganistan iflgali, Yugoslavyann paralanmas, ran- Irak savafl ve ABDnin Irak iflgali saylabilir.
21. YZYIL VE KRESELLEfiME

A M A
Kreselleflmenin nasl ve ne flekilde ortaya ktn reneceksiniz.
Kreselleflme kavram 1980lere doru Harward, Stanford, Columbia gibi prestijli

Amerikan iflletme okullarnda kullanlmaya baflland ve yine bu evrelerden kmfl
baz iktisatlar tarafndan popler hle getirildi. Yeni binyln sihirli szlerinden biri olan bu kavramn tanm ve ierii konusunda pek ok arafltrma yaplmfl olmasna ramen bunlar, sosyolog Emre Kongara gre krlerin fili tanmlamas gibidir. Kimileri kreselleflme denince dnya ekonomilerinin birbiriyle entegrasyonunu anlyor. Kimileri dnyann klmesinden, global bir ky haline dnflmesinden bahsediyor, kimileri kltr farkllklarnn ortadan kalkmasndan. Bunlarn yannda ortaya atlan yeni tezlerle ulus devletin ortadan kalkt, her etnik topluluun
devlet haline gelecei de ileri srlmektedir. Oysaki kreselleflmenin ieriinde
hepsi birlikte olmakla beraber, tek baflna hibiri bir anlam ifade etmemektedir.
Kongara gre, kreselleflme dnyann yaflad tarm ve endstri devrimlerinden sonra ortaya kan nc byk devrimin, iletiflim ve biliflim (telefon ve bil-
383
384
Uygarlk Tarihi
gisayar) devriminin grntlerinden biridir. Buna bir de Sovyetler Birliinin kmesiyle, 1945ten bu yana devam eden Souk Savafln sona ermesi ve iki kutuplu
dnyadan tek kutuplu/merkezli dnyaya geilmesi eklenince sre tamamlanmaktadr. Bu yaklaflm flematik olarak Baskn Oran flyle tanmlamaktadr: Bugn yaflananlarn nc kreselleflme olduu sylenebilir. Bunu bir tabloyla flematize
edecek olursak flyle bir sonu ortaya kacaktr:
Birinci
Kreselleflme
tici
G
Sonu
nc
Kreselleflme
Denizcilikteki
geliflmeler
Merkantalizm
Sanayileflme ve
dourduu
gereksinimler
1. 1970lerde ok
uluslu flirketler
2. 1980lerde letiflim Devrimi
3. SSCBnin yklmas ile
1990larda Batnn rakibinin kalmamas
nce kflifler sonra

asker iflgal
nce misyonerler, sonra

kflifler, sonra ticaret flirketleri en sonra iflgal
Kltrel ideolojik etki Bylece lkenin her yan ekonomik, siyasal, sosyal
olarak kendiliinden etkileniyor.
Putperestlere
Tanrnn dinini gtrme
Beyaz Adamn Yk
Uygarlafltrc grev,
rk teoriler
En yksek uygarlk
dzeyi, Uluslararas topluluun iradesi,
Piyasann gizli eli.
Kreselleflme herkesin ortak karnadr.
SMRGECLK
EMPERYALZM
Yntem
Hakl
Gsterifl
kinci
Kreselleflme
GLOBALLEfiME
Siyaset Bilimi, flletme, Finans, Sosyoloji gibi birok farkl disiplinin kreselleflme kavramn kendi perspektifleri asndan ele almalar sonucunda, kreselleflmenin birbirinden bamsz 8 farkl boyutu ortaya konmufltur:
1. Ekonomik Kreselleflme: ok uluslu firmalarn dnyann her yerinden
sermaye ve emek kullanan yeni kresel retim sistemlerine gemesi.
2. Siyasal Kreselleflme: Serbest pazar ekonomisi, kamu harcamalarnn kslmas, zellefltirilme vs. yi ngren neo-liberal politikalarn tm dnyaya
yaylmas.
3. Sosyal Kreselleflme: Dnya toplumu fikirlerinin yaygnlaflmas, uluslararas sivil toplum hareketlerinin yaygnlafltnn dflnlmesi.
4. Teknolojik Kreselleflme: Baflta internet olmak zere biliflim teknolojilerinin yaygnlaflmas.
5. Finansal Kreselleflme: Dnya sermaye piyasalarnn artan karfllkl bamllklar ve ortaklklar kurmalar.
6. Corafi Kreselleflme: Artan iletiflim ve ulaflm fikriyle snrsz dnya
fikri.
7. Kltrel Kreselleflme: Baflta Amerikan olmak zere Batl kltrel deerlerin egemenliinde tek boyutlu bir dnya kltrnn oluflmas ve kresel
rnlerin tketilmesi.
8. Ekolojik Kreselleflme: Snr tanmayan kresel ekolojik sorunlarn ortaya kfl ve ortak eylem plan gerektirmeleri.
zetlenecek olursa, E. Kongarn belirttii gibi kreselleflme, SYASAL, EKONOMK ve KLTREL llerde oluflmaktadr.
Kreselleflmenin siyasal aya ok ksaca ABDnin siyasal liderlii ve dnya jandarmaldr. Ekonomik ayak, kreselleflmede uluslararas sermayenin egemenlii
anlamna gelmektedir. Yani uluslararasnda dolaflan, Trkiyenin gelirlerinin on kat
bir para var. Dnyaya egemen olan bu para her fleyi belirliyor. Kltrel ayak ise iki
boyutludur: Birinci boyut, tketim kltrnn dnyadaki egemenliidir. Ayn tarz
beslenme, ayn markalar giyinme, ayn kanallardan benzer fleyleri izleme. Kltrel
ayan dier boyutu ise mikro milliyetilik ve mikro dincilik olarak zetlenebilir. Bu
her bir alt kltr grubunun siyasal birlikten koparlarak bamszla kavuflturulmas
eilimidir. Yani insanln tekdze bir tketim kltrnde marka ve firma imajlaryla birlefltirilmesi, btnlefltirilmesi salanrken, siyasal bazda kltr temeline dayal
olarak mikro paralara blnerek siyasetten iyice uzaklaflmas hedeflenmektedir.
Yukarda sylediklerimizden de anlafllaca zere kreselleflmenin temel hedefi ulus-devletlerdir. Bunlara gre, ulusal bamszlk diye bir kavrama da gerek yoktur. nk bamszlk bir ulusa, karlarn savunmak iin gereklidir. Oysa kreselleflme lke (ulus) snrlarn ve gmrklerini kaldrdna gre artk ortada ne dierlerininkinden farkl bir ulusal lke karlar ne de karlar savunulacak
bir lke kalacaktr. Bu ve benzeri dayatmalarla dnyada deiflim o kadar bafl dndrc bir flekilde yaflanmakta ki, yerel hkmet yetkilileri, brokratlar, siyasetiler ulusal kimliklerini yitirirken flirket yneticileri, gazete patronlar ne kmaktadr.
Kresel Kltr piyasalarnn yaratt yeni insan tipi, kendi lkesine yabanclaflrken, zendii lkelerce de kabul edilmemektedir. Bu kifliler yerel lke sorunlarn, uluslararas finans rgtlerinin kresel reeteleriyle zeceklerine inanyor, ancak byyen yeni sorunlarla karfllaflmaktadr. Eskiden dnya savafllaryla deifltirilen lke snrlar artk barfl iinde gle oynaya yenileniyor ya da ilgili lkelerin
baflkan, dfliflleri bakan ya da baflbakanlarnca aklanyor.
Dnya ticaret hacminin bymesine karfln yoksul lkeler daha ok yoksullaflyor. Yoksulluk yalnzca az geliflmifl lkelerde deil, geliflmifl lkelerde de yaylmakta. Sermaye ihrac retimsizlie, retimsizlik yeni toplumsal sorunlara yol
ayor: Terrizm. Ne yazk ki kresellefltirilmeye alfllan dnyada terrizm de
kreselleflmektedir.
Sonu olarak kreselleflme olgusu yadsnamaz bir gerek, onaylayp onaylamamak bireylere kalmfl bir konu. Ancak, bunu tamamlanmfl bir sre saymak
doru olmayacaktr. nk kreselleflmenin en ileri aflamalarnda bile bamszlk
bir gereksinim olarak varln devam ettirecektir. Belki de bu dzenin doal sonucu olarak, dnya flimdiden yeni bir bloklaflmaya bafllamfl durumda. bykler
arka bahelerinde kendi imparatorluklarn kuruyorlar. Geniflletilmifl ortak pazarlarla 21. yzyln sper bloklar oluflturuluyor. Sanki zaman iinde gemifle gidiliyor. 20. yy. baflnda ngilterenin Devletler Topluluu; Fransann Kuzey Afrikas,
ABDnin Gney Amerikas varken, flimdi, Almanyann ABsi, ABDnin NAFTAs,
Japonyann APECi var. Ancak bloklar, global dzeydeki etkinliklerin yarsn ortadan kaldryor. Ekonomik alanda yakalanan, hatta geilen ABD, asker stnln srdrmede kararl grnyor. Bunun iin btn dnyada ve Avrupada zellikle gvenlik konularnn uluslaflmasn istemiyor. Tarih sanki yeniden yaflanyor
ve dnya 21. yzyla, yz yl ncesine benzer koflullarda giriyor.
385
386
Uygarlk Tarihi
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Birinci Dnya Savaflnn tarihsel kkenleri nelerdir?

I. Dnya Savaflnn nedenleri 1815-1914 arasnn
siyasal ve diplomatik geliflmelerinde yatmaktadr. zellikle Fransz Devrimi ile milliyetiliin
ortaya kmas, Avrupa g dengesini ve uluslararas iliflkileri derinden etkilemifltir.
Birinci Dnya Savafl sonunda galip devletlerin
paylaflm hrslarnn, yeni bir savafln tohumlarn nasl atmfltr?
zellikle Almanyada Hitleri iktidara dnya savaflnn galiplerinin ezici politikalar tafld. 1 Eyll 1939da Almanlarn Polonyay iflgaliyle II.
Dnya Savafl bafllad. Avrupa haritasn tamamen deifltiren Alman iflgalleri (Polonya, Fransa,
Danimarka, Norve vs.) ile devam eden savafl
ABDnin Japonyaya att iki atom bombas ile
sona erdi.
Birinci Dnya Savaflndaki benzer hatalardan
ders alnmamas dnyay II. Dnya Savafl sonrasnda da nasl kutuplaflmaya gtrmfltr?
I. Dnya Savafl sonunda yaplan barfl antlaflmalarndaki benzer hatalar II. Dnya Savafl sonrasnda da tekrarland. Artk dnyada iki sper g
vard: ABD ve Sovyet Rusya. Bu nedenle II. Dnya Savafl sonras dnemin ilk 15 yl (1945-1960)
Souk Savafl Dnemi diye adlandrld (Varflova
Pakt-Kuzey Atlantik Pakt). Ancak daha sonra
bu bloklar ierisinde de ksmi yap deifliklikleri oldu. Hatta iki g Orta Douda yeni bir savafln efliinden dnd. Sonraki sre ise silahszlanma antlaflmalarnn younlaflt bir dnem
oldu ki bu dnem de Yumuflama (Detant) olarak adlandrld.
N
A M A
N
A M A
kinci Dnya Savafl sonrasnda artan bamszlk savafllar ve sona eren smrge imparatorluklarnn sonunun geldiini kavrayalm.
Sre ierisinde dnyadaki dier corafyalarda
bamszlk hareketlerinin artt ve yeni devletlerin kuruluflu gzleniyordu. Bu hareketler smrge imparatorluklarnn (ngiltere, Fransa, spanya, Portekiz, Belika, Hollanda vs.) sonunu
getirdi ve bu devletler smrgeleri birer birer
terk etmek zorunda kald.
Kreselleflme nasl ve ne flekilde ortaya kmfltr?
Kreselleflme dnyay nereye yneltmektedir?
1985 ylna gelindiinde dnyay ilgilendiren
nemli bir geliflme Sovyet Rusyada Mihail Gorbaovun iktidara gelifliydi. Glasnost (Ekonomide Aklk) ve Perestroika (Yeniden Yaplanma)
olarak adlandrlan reformlara ivme kazandrlmas Rusyada bamszlk eilimlerini artrd ve
SSCB dald. Artk dnya tek kutuplu ve tek
merkezliydi. ABD bu yapy glendirmek ve
hatta daha da salamlafltrmak iin ideolojik temeller oluflturmaya bafllad. Yeni dnya dzeni
veya kreselleflme (globalleflme) Amerikan evrelerinde ifllenmeye ve dnyaya dayatlmaya alflld. Uluslararas sermaye ve onun gdmndeki resm kurulufllar (Dnya Bankas, MF) aracl ile de tm dnyada yaflanan bir sre haline getirildi.
387
Kendimizi Snayalm
1. Trk Kurtulufl Savaflnn asker yn hangi antlaflmayla sona ermifltir?
a. Lozan Antlaflmas (1923)
b. Ankara Antlaflmas (1921)
c. Mondros Ateflkesi (1918)
d. Londra Antlaflmas (1915)
e. Mudanya Ateflkes Antlaflmas (1922)
2. Afladakilerden hangisi I. Dnya Savaflnn genel
nedenlerinden biri deildir?
a. Bloklaflma
b. Silahlanma yarfl
c. Milliyetilik
d. Smrge arayfl
e. talyann emperyalist amalar
3. Afladakilerden hangisi, I. Dnya Savaflnda Osmanl Devletinin savaflt ana cephelerden biri deildir?
a. Kafkas
b. Galiya
c. anakkale
d. Kanal
e. Irak
4. Afladaki, I. Dnya Savaflna son veren devlet ve
barfl anlaflmalar efllemelerinden hangisi yanlfltr?
a. Osmanl-Mondros
b. Bulgaristan -Nyyi
c. Macaristan-Trianon
d. Almanya-Versay
e. Avusturya-Sen Jermen
5. Ulusal Kurtulufl Savaflmzn kongreler yoluyla rgtlenme srecinde, M. Kemal hangi kongrede tm
ulusal rgtleri tek at altnda birlefltirmifltir?
a. Erzurum Kongresi
b. Sivas Kongresi
c. Balkesir Kongresi
d. Alaflehir Kongresi
e. Afyonkarahisar Kongresi
6. Afladakilerden hangisi I. ve II. Dnya Savafl
arasndaki dnemde de gerekleflen olaylardan biri
deildir?
a. talyada Faflizm
b. Almanyada Nasyonal Sosyalizm
c. 1929 Dnya Ekonomik Bunalm
d. Japonyann Uzak Douya Yaylm
e. Yalta Konferans
7. II. Dnya Savafl ierisinde (28 Kasm - 1 Aralk 1943)

toplanan ve ABD (Rooswelt), ngiltere (Churchill) ve
Sovyet Rusya (Stalin)nn bir araya gelmesiyle oluflan,
savafln ve savafltan sonraki dzenin ele alnd toplant afladakilerden hangisidir?
a. Tahran Konferans
b. Quebec Konferans
c. Yalta Konferans
d. Moskova Konferans
e. Potsdam Konferans
8. I. Toprak (snr) deifliklii arzu edilmemektedir.
II. Her ulus kendi istedii hkmet biimini seebilecektir.
III. Deniz ve okyanuslarda serbest dolaflm (ticaret)
salanacaktr.
IV. Uluslararas alanda ekonomik anlamda tam bir
ifl birlii istenmektedir.
Yukardaki maddeler, afladakilerden hangisinin
ieriinde yer almaktadr?
a. Atlantik Demeci
b. Milletler Cemiyeti Tz
c. Casablanka Konferans
d. Washington Konferans
e. Tahran Konferans
9. byklerin (ABD, ngiltere, Rusya) bir araya gelerek, II. Dnya Savafl sonras dnyann alaca biim
zerinde durduklar; hatta Montreux (Montr) Boazlar
szleflmesinin Rusya lehine deifltirilmesine karar verdikleri toplant afladakilerden hangisidir?
a. Qubec Konferans
b. Postdam Konferans
c. Yalta Konferans
d. Tahran Konferans
e. Adana Konferans
10. Afladakilerden hangisi, kreselleflmenin boyutlarndan biri deildir?
a. Ekonomik
b. Siyasal
c. Kltrel
d. Ekolojik
e. klimsel
388
Uygarlk Tarihi
Okuma Paras
Bat topraklar; bafllayan deifliklikten tedirgin. Bat eyaletleri; frtnadan nce atlar gibi tedirgin. Byk mal sahipleri; ortada bir deifliklik sezinlemifller, deiflikliin
niteliini de bilmiyorlar; tedirgin. Byk mal sahipleri ilk
nlerine gelene vurmak iin rpnyorlar: Hkmetin
genifllemesi, ifli birliklerinin geliflmesi; yeni vergiler, yeni tasarlar. Bilmiyorlar bunlarn neden deil, sonu
olduunu; bunlar neden deil, sonu; Nedenler derinlerde yatyor; pek de yaln: Nedenler karnn iindeki alk; milyon kez kat kat olmufl alk; tek bir canda alk;
sevince, gvenlie susamfllk, milyon kez kat kat susamfllk. Kaslar, kafalar bymeye, alflmaya, yaratmaya
can atmann sancsn ekiyor; milyon kez kat kat olmufl
bir sanc. nsann en son belirli ifllevi: Kaslar alflmaya
can atyor; kafalar bir tek gereksinmenin tesinde yaratmaya can atyor. flte, insan bu. Duvar rmek, ev yapmak, kurmak; duvara, eve, su bendine nsandan bir fleyler katmak; duvardan, evden, bentten nsana bir fleyler
almak; kalknmadan sert kaslar elde etmek, tasarlamadan da duru izgiler, biimler yaratmak. nk insan
evrendeki rgensel ya da rgensel-dfl hibir fleye benzemez; yapt iflten daha te byr, kavramlarnn basamaklarndan yukar kar, baflarlarndan daha ileri frlar.
nsan iin flunu syleyebilirsiniz: Kuramlar deifltirme,
knce, okullar, felsefeler, gerek ulusal, gerek dinsel,
gerek geimsel dflncenin o dar, karanlk yollar byyp paralannca, nsan uzanr, ileri atlr; kimi vakit
de ac ekerek, yanlglara urayarak. leri doru adm
atnca geriye kayd da olur ama, ancak yarm adm;
hibir zaman geriye tam adm deil.
Bunu syleyebilirsiniz; grrsnz de. Kara uaklardan
arfl alanna bombalar yaarken, tutsaklar domuz srleri gibi tkfl-tkfl gtrlrlerken, yere serilmifl gvdelerden toz-toprak iinde kanlar pis pis akarken grrsnz bunu. Byle grr anlarsnz. Adm atlmasayd,
ileriye frlama sancs duyulmasayd bombalar yamaz,
boazlar kesilmezdi. Bombaclar sa olup da bombalar
yamazsa korkun; nk her bomba kafann lmediinin kantdr. Byk malsahipleri sa olup da zorlamalarn ard kesilirse korkun; nk her zorlamann kesilmesi ileri admn atldnn kantdr.
nsann bir kavram uruna ac ektiini, can vermediini grrseniz korkun; nk bu zellik nsann temelidir. Bir tek bu zellik nsandr; nsan evren iinde nsan yapan zellik.
Bat eyaletleri; deiflikliin bafllamasndan tedirgin. Texas, Oklahoma, Kansas, Arkansas, New Mexico, Arizona, California. O topraklardan bir tek aile g etti. Baba bankadan bor para almflt, flimdi banka topra istiyor. Toprak iflleten ortaklk -sizin anlayacanz, topra ele geiren banka- o topraklarda traktr ister, aile
deil. Traktr kt bir fley mi? Uzun uzun izler aan
g kt bir ifl mi yapyor? Bu traktr bizim olsayd iyi
saylrd; benim deil, bizim olsayd. O, uzun uzun
saban izlerini bizim traktr asayd iyi bir ifl yapmfl
olurdu; benim topramda deil, bizim topraklarda. Bu
topraklar bizimken onu nasl seviyorsak o traktr da
severdik. Gelgelelim, bu traktr iki fley yapyor: Topra alt-st ediyor; bizi de, topramzdan skp atyor.
Bu traktrle tank arasnda pek bir ayrm yok. kisi de
insanlar, korku iinde, nne katp sryor. Bunun
zerinde dflnmeliyiz. Toprandan srlmfl bir
adam, bir aile; anayolda batya doru tangr-tungur giden flu pasl araba. Topram yitirdim, bir tek traktr
topram elimden ald. Yapayalnzm, flaflkna dndm. Sonra, geceleyin, bir aile ukur bir yerde mola
veriyor, bir aile daha geliyor, adrlar kuruluyor. ki
adam da yere kp oturuyorlar; kadnlarla ocuklar
dinliyorlar. flte dm burada; siz ki deifliklikten tiksinirsiniz, devrimden korkarsnz. melmifl oturan bu
iki adam birbirinden ayrn; birbirlerinden tiksinsinler,
korksunlar, kuflkulansnlar. flte sizin korktuunuz fleyin esas bu. Dllenmifl tohumdur bu. nk, Topram yitirdim deiflmifltir artk: Gze atlamfltr; bu atlamadan da sizin tiksindiiniz fley bymektedir: Topramz yitirdik. Tehlike burada iflte. nk iki adam
bir tek adam gibi tek bafllarna deillerdir, flaflkn deillerdir artk. Bu ilk bizden daha da tehlikeli bir fley byr: Azck bir yiyeceim var art Hi yiyeceim yok.
Bu sorunun toplam Azck bir yiyeceimiz var ise ifl
yoluna girmifl, devinim bir yn tutmufl demektir. fiimdi,
kck bir arpm ifllemi: Bu toprak, bu traktr bizim. ukur yerde melmifl oturan o iki adam, o ufack atefl, tek bir tencerede hafllanan syrma et, o tafl
gzl sessiz kadnlar; arkada, kafalarnn kavrayamad szckleri canlaryla dinleyen o ocuklar. Gece ilerliyor. Bebecik fltmfl. Al flu battaniyeyi. Yndr. Anamn battaniyesi. Al, bebecii sar. flte bombalanacak
fley. Bafllangtr bu. Benden Bize.
389

Baflkalarnn olmas gereken fleyin sahibi olan sizler bunu anlayabilirseniz, varlnz koruyabilirsiniz. Sonulardan nedenleri ayrabilirsiniz, Painelerin, Jeffersonlarn, neden deil, sonu olduklarn anlayabilirsiniz, varlnz koruyabilirsiniz. Gelgelelim, anlayamazsnz ki.
nk malsahibi olma nitelii sizi hep dondurur. Ben
yapar, hep Bizden kesip ayrr.
Bat eyaletleri bafllayan deifliklikten tedirgin. Gereksinme kavramn drtfldr, kavram da eylemin. Yarm
milyon kifli lkede g halinde; bir milyonu isteksiz daha; on milyonu da ilk tedirginliini duyumsuyor.
Traktrler de bofl topraklarda topra sryor.
1. e
Kaynak: Steinbeck, J. (1992). Gazap zmleri, (ev.

Vahdet Gltekin), Engin Yaynclk, stanbul. s.212-214.
6. e
2. e
3. b
4. a
5. b
7. a
8. a
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise flgallere Karfl Tepkiler ve

Trk Kurtulufl Savafl konusunu yeniden
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise I. Dnya Savafl ve Sonular
(1914-1918) konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Osmanl Devletinin Savafla
Girifli konusunu tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Savafl Sonunda mzalanan
Ateflkes ve Barfl Antlaflmalar konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise flgallere Karfl Tepkiler ve
Trk Kurtulufl Savafl konusunu tekrar
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise ki Savafl Aras Dnem
Yantnz yanlfl ise Tahran Konferans
konusunu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Atlantik Demeci/Bildirisi
Yantnz yanlfl ise kinci Dnya Savafl ve
Sonrasnda Yaplan Toplantlar konusunu
tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise 21. yy. ve Kreselleflme
390
Uygarlk Tarihi
Sra Sizde 1
Her iki lkenin de Osmanl Devletinin Balkan topraklar zerinde genifllemek istemesi.
Aa, M. ve H. Durgut (2004). Kreselleflen Dnya ve

Trk Kimlii, stanbul.
Aren, S. (1994). Uluslararas Btnleflme-Kreselleflme
zerine, Yeni Marksizm ve Gelecek, say:2, s.5-10.
Armaolu, F. (1986). 20. yzyln Siyasi Tarihi 19141980, Trkiye fl Bankas Kltr Yaynlar, Ankara.
Aydoan, M. (2005). Yeni Dnya Dzeni, Kemalizm
ve Trkiye, c. I-II, zmir.
imen, A. ve G. Gebakan (2006). Tarihi Deifltiren
Savafllar, stanbul.
Davies, N. (2006). Avrupa Tarihi, (ev. Mehmet Ali
Klbay), Ankara.
Gombrich, E. H. (1997). Dnya Tarihi, (ev. Ahmet
Mumcu), stanbul.
Grsan, T. (2005). 20. Yzyln Dnya Tarihinin
Perde Arkas, stanbul.
Holmes, R. (2000). World War II in Photographs,
London.
Kennedy, P. (1996). Byk Glerin Ykselifli ve
kflleri, (ev. Birtane Karanak), Trkiye fl
Bankas Yaynlar, Ankara.
Kfllal, A. T. (2003). Siyaset Bilimi, Anadolu
niversitesi Yaynlar, Eskiflehir.
Kongar, E. (2005). Kresel Terr ve Trkiye, stanbul.
Langlois, Boismenu, J. G., Lefebure L., Reginbald P.
(2000). 20. Yzyl Tarihi, stanbul.
Oran, B. Hangi Kreselleflme, http://www.
stratejik.yildiz.edu.tr/girifl1.htm
zkan, . R. (2001). Yeni Mandaclk, Ankara.
Ribard, A. (1983). nsanln Tarihi, (ev. Erdoan B.
Berktay, fiiar Yaln, Halil Berktay), stanbul.
Roberts, J. M. (2003). Yirminci Yzyl Tarihi, (ev.
Sinem Gl), Ankara.
Sabine, G. (1969). Siyasal Dflnceler Tarihi IIIYakna, (ev. zer Ozankaya), Trk Siyasi limler
Dernei Yayn, Ankara.
Sander, O. (1989). Siyasi Tarih, c. I-II, Ankara.
Seignobos, C. (2006). Avrupa Milletlerinin
Mukayeseli Tarihi, (ev. Samih Tiryakiolu),
stanbul.
Turan, fi. (1991). Trk Devrimi Tarihi, 1.Kitap,
stanbul.
Uarol, R. (1985). Siyasal Tarih, stanbul.
ok, C. (1975). Siyasal Tarih 1789-1960, Ankara
niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara.
lman, B. Uzun Srete Kreselleflme: Bir Sihirli
Kavram Tarihteki Yerine Koyma Denemesi,
http://www.stratejik.yildiz.edu.tr/girifl1.htm
Sra Sizde 2
Kafkas, Kanal, Irak ve anakkale cepheleri.
Sra Sizde 3
Birinci Dnya Savafl ierisinde yaplan ve Anadoluyu
paylaflma planlarn ieren gizli anlaflmalarn uygulamaya konulmasdr.
Sra Sizde 4
Paris Barfl Konferans ile bafllayan sre, asl fleklini
Londra, San Remo, Spa Konferanslarnda almfltr.
Sra Sizde 5
Trk ulusu Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde bafllatt ulusal kurtulufl mcadelesini kazanarak kendisine dayatlan antlaflmay geersiz klmfltr. Ayrca bu ynyle de tm dnyaya emperyalizme karfl mcadele
edilebilecei mesajn vererek baml uluslara da rnek olmufltur.
Sra Sizde 6
Locarno Anlaflmalar Almanyay tekrar uluslararas ifl
birliine sokmas bakmndan iki savafl aras dnemin
nemli bir dnm noktasdr.
Sra Sizde 7
Ekonomik bunalmn baz unsurlar baflta Avrupa olmak zere birok lkede var olmasna ramen krizin
bafllangcnda, dnyann birka nemli ekonomi ve ticaret merkezlerinden birisi olan New York Wall Street
Borsasnn kfl nemli bir rol oynad. Kriz ABDden
btn dnyaya yayld.
Szlk
391
Szlk
A
Arkeolojik Tarihleme Yntemleri: Tabakalanma, tipoloji
Abakus: Antik stun bafllnda drtgen tafl bir levha, st yapy taflyan bir elemandr.
ve greli tarihlendirme gibi tarihlenme yntemleridir.

Arkeometri: Fizik, kimya, jeoloji gibi bilim dallarnn yntemleriyle arkeolojik buluntularn ve yerleflimlerin tarih-
Acheulean: Bir baltann u ksmn hatrlatt iin el baltas

denen iki yz de ifllenmifl, simetrik, genellikle damla
biimli aletlerden oluflan tafl alet teknolojisi. Alt Paleoli-
lendirilmesidir.
Arkeometrik Tarihleme Yntemleri: Karbon 14, potasyum-argon, aa halkalar yntemi (dendrokronoloji) ve
tikte grlr.
Afrikadan kfl Modeli: Homo sapienslerin yaklaflk 200 il
150 bin yl nce Afrikada evrimleflip sonra Afrika dflna
termolminesans gibi tarihleme yntemleridir.

Art rn: Hanenin veya iktisadi birimin geimlik ihtiyacndan fazlasn temsil eden rndr. Bu rne sahip olan
yayldklarn savunan teoridir.

Agora: Antik Yunan flehirlerinde ticari, resmi, adli ve dini
fonksiyonlar olan ak alandr. En basit tanmyla pazaryeri demektir
Aa Halkalar Yntemi (Dendrokronoloji): Aa gvdelerinde halkalar halinde gzlemlenebilen aacn yafllanma srecinin llmesine dayanan tarihleme yntemidir.
Akropolis: Yukar flehir. Antik Yunanda flehrin en yksek ve
savunmaya en msait yerine kurulan i kaleye verilen
toplumsal tabakaya ekonomik temelli bir g salar.

Atllar (Equestrii): Para zenginlii ile asil unvan kazanan
snftr.
Atriumlu Ev: Odalar merkezi ve tepesi ak bir avlunun etrafnda yer alan ev plan tipidir.
Aurignacian: st Paleolitik dnemde, 34-27 bin yllar arasnda grlen alet kltrdr.
Australopithecus: Gney, dou ve kuzey Afrikada gnmzden 4,4 milyon yl il 1 milyon yl ncesinde yafla-
isimdir. Genellikle sarp bir tepe zerine infla edilmifltir.
mfl olan homininlerdir.
Ambrosia: Eski Yunanllara gre Olympos Tanrlarnn yiyecei. Mitolojiye gre, baldan tatl ve gzel kokulu olan
bu gdadan yiyenler lmszlk kazanyorlard.
Amfitiyatro: Antik Romada gladyatr gsterilerinin, vahfli
hayvan mcadelelerinin yapld, daire ya da oval planl etraf basamakl oturma alan ile evrili yapdr. Trkiyede bu form nadir olarak kullanlmfltr.Yarm daire
planl tiyatrolarn bu kelime ile adlandrlmas yanlfltr.
Aminoasit: Protein yap tafllardr.
Anglikanizm: ngilterede reform hareketleri sonras ortaya
kan Kalvenizm ve Katolikliin birleflmesinden oluflan
yeni bir mezhepdir. Kral VIII. Hanri eflinden boflanabilmek iin bu mezhebi ve kilisesini kurmufltur. Kralie I.
Elizabeth dneminde (1588-1603) ise resmi mezhep olarak tannmfltr.
Antropoid (Anthropoidea): Eski ve Yeni Dnya maymunlar, byk maymunlar ve insann yesi olduu primat
alt takmdr.
Aquadukt: Suyun arazideki eimleri ve ukur yerleri aflmas iin infla edilen kemerler zerinde ykselen su
kprleridir.
Arianism: Hristiyan inancnda bir akm olup, skenderiyeli
rahip Ariyustan adn almaktadr. Bu akm temel olarak
Oulun, Babann tanrsallna katlmayp, Babaya baml olduunu ileri sryordu. Buna gre Oul, Babann sadece ilk ve en yce yaratdr.
B
Balbal: Orta Asyada len savafllarn mezarlarnn etrafna
dikilmifl, savaflnn ldrd dflmanlar simgeleyen
insan figrl tafl heykellere verilen isimdir.
Basilika: Roma mimarisinde mahkeme ve borsa binasdr.
Big Bang (Byk Patlama): Evrenin oluflumunu aklayan
bir teori. Bu teoriye gre evren, 15 milyar yl nce saf
enerjiden oluflan bir noktann bymeye bafllamasyla
oluflmufltur.
Bipedalizm: ki ayak zerinde dik durufl ve hareket biimidir.
Boule: Eski Yunanda danflma meclisi grevinin yan sra,
parasal konularla, savafl ve dfl siyaset sorunlaryla uraflan, halk meclisinde grfllecek maddeleri hazrlayan
etkin bir hkmet organdr.
Bouleterion: Eski Yunanllarn siyaset yaflamnda nemli bir
role sahip ve gnmzdeki meclis binalaryla ayn ifllevi olan kamu yapsdr.
Br: Svari arlkl Hun ordusuna verilen isimdir.
Burjuvazi: Yenia Bat Avrupasnn snfsal yaps iinde
ykselen snf oluflturan, zenginlii ticarete dayal olan,
ekonomik yapda stnl ele geiren ve sonrasnda
siyasal yapda hak arayfllar iine giren, dneme damgasn vuran bir snftr.
392
Uygarlk Tarihi
C-
Caesoropapistik: Tevrattaki David (Davud) gibi rahip-kral
Faflizm: Bir tr sa otoriter idare biimidir. Devlet otoritesi-
ynetici modelidir.
ni salamlafltrmak ve zaferden elde edilen sonular
Comitia Curiata: yelerini Roma kentinin aristokratlarnn
korumak amacyla hareket eden siyasal bir akmdr.
meclistir.
Balanmak istedii siyasal kurallar ulusalclk ve em-
Comitia Tributa: Delegelerin Roma kenti evresindeki yerleflim birimlerinden seilerek gelmelerini esas alan ve plep-
peryalizmdir.
Fief: Ortaada Lord tarafndan vasale verilen topran ad-
ler tarafndan kurulan meclistir.
dr. Fief elde eden vasal, kendi fiefi zerinde baflkalar-
Cro-Magnon: st Paleolitik dnemde Avrupada yaflamfl olan

anatomik adan modern Homo sapienslerdir.
na fief tanyabiliyordu.
Fosil: Eski canl formlarnn mineralleflmifl kalntlar veya
ekirdek: Alet yapmak amacyla yontularak yonga kartlan

tafl parasdr.
izleridir.
Fotosentez: Bitkiler tarafndan karbondioksitin gnefl enerji-
ok Merkezli Evrim Modeli: Afrika, Asya ve Avrupaya ya-
si kullanarak sentezlenmesi. Bu ifllem sonucunda oksi-
ylan Homo erectuslarn, bulunduklar blgelerde yani

birok merkezde blgesel evrimler geirdiklerini, ancak
jen aa kar.
aralarndaki genetik alflveriflin hi kesilmediini savu-
nan teoridir.
Gondwana: Gney yarkredeki ktadr. Bugnk Gney

Amerika, Afrika, Hindistan, Avustralya ve Antarktika k-
talarnn paralanmadan nceki birleflik halidir.
Demokrasi: Yunanca demos halk, kratein/krasia ise ynet-
Greli Tarihleme: Arkeolojik buluntularn tipolojileri ve han-
mek anlamna gelir. Yani, halkn egemenlii temeline
gi tabakada yer aldklarna dayanarak birbirleriyle karfl-
dayanan ynetim biimidir.
lafltrlmalar ve hangisinin daha eski ya da daha yeni ol-
Dilgi: Boyu eninin iki katndan daha uzun olan ince, uzun tafl
yongadr. st Paleolitikte yaygndr.
duunun belirlenmesidir.
Gravettian: st Paleolitik dnemde, gnmzden 27-21 bin
Dioecesis: Roma eyaletlerinin topland byk idari blgedir.
yl ncesinde grlen alet kltrdr.

Gregoryen Takvimi: Miladi takvimin yanlfl olduunu d-
DNA: Deoksiribonkleik asit. Genetik kodu taflyan molekl-
flnd yerlerini dzeltmek iin Papa Gregorie tarafn-
dr.
dan yaptrlan takvimdir. 1582 ylnda kabul edilmifltir.
Dominyon: Eskiden Britanya mparatorluuna ya da Com-
Grifon: Dou sanatna zg, hayali bir yaratktr. Kanatl ve-
monwealth e bal lkeleri belirten terim. Bu devletler
ya kanatsz aslan vcuduna, genellikle kartal olan yrtc
yasal adan zerk olmakla ve dfl ifllerinin ynetimini

kendileri stlenmekle birlikte, Byk Britanya imparato-
kufl baflna, gagaya ve at veya eflek kulana sahiptir.

Gymnasium: Antik Yunanda genlerin dflnsel ve beden-
runu hkmdar olarak kabul ediyordu.
sel ynden eitilip, renim grdkleri ve spor etkinlik-
Dkalk: Bir krallk ierisindeki en byk toprak parasdr.
lerinde bulunduklar yapya verilen isimdir.
Ekhinos: Eski Yunan mimarlnda Dor dzeninde abakusun
Hades: Yeralt tanrsdr. Ayn zamanda antik Yunan dnya-
altnda kalan dfl bkey kesitli silme.

Ekonomik kar Blgesi: Bir toplumun geimini salayacak
genifllikteki alandr.
Endljans: Tam kurtulufl iin affedilmeyen gnahlarn cezasnn bafllanmasdr.
Etrskler: Kuzey talyada Demir anda kurulan bir kltrdr. Etrsklerin muhtemelen Anadolu kkenli olduu
da ne srlmfltr
Evrim: Biyolojik trlerin zaman ierisinde sistematik olarak
deifliklie uramasdr.
snda lmden sonra gidilen yeralt dnyasna bu isim

verilmifltir.
Halaf: Erken Kalkolitikte Kuzey Mezopotamyada grlen
geliflmifl ky kltrlerinden biridir.
Hassuna: Ge Neolitikte Kuzey Mezopotamyada grlen
geliflmifl ky kltrlerinden biridir.
Hellenizm: Byk skenderin Asya seferi ile Yunan kltrnn Yunanistan snrlarndan karak Dou Akdeniz ve
n Asyann eski ve kkl kltrleri ile karflmas ve kaynaflmas sonucunda oluflan evrensel kltrn ismidir.
Szlk
393
Hiyeratik Yaz: Hiyerogliflerin el yazs hali olarak dflnl-
fli Snf: Yenia Avrupasnda ekonomik ve sosyal yapda
melidir. Msr rahipleri ve katipler tarafndan kayt tut-
meydana gelen deiflimle birlikte ortaya kan ve imalat-
mak iin kullanlmfltr.
hanelerde iflblm esasna gre alflan; cret karfll

emeklerini satarak geinen yeni snfa verilen isim. Bu
Hiyeroglif Yaz: Resim ve simgeler kullanan yaz sistemleri-
snf oluflturanlar serfler ve zanaatlard.
nin ortak addr. Kutsal yaz anlamna gelmektedir.

Holosen: Gnmzden 10 bin yl nce bafllayp hl devam
eden jeolojik dnem. Drdnc zamann ikinci evresidir.
Hominid (Hominidae): Primatlar takm ierisinde bir aile-
Kambriyen Patlama: Kambriyen veya Birinci Zaman ad ve-
dir. Orangutan, goril, flempanze gibi byk maymunlar
rilen jeolojik dnemde ok hcreli canllarn saysndaki
ve insan bu ailenin yelerini olufltururlar.
byk artfl.
Hominin: nsan ve insann atalarndan oluflan tribus. Bu tri-
Kapitalist Snf: Yeniada Bat Avrupada ortaya kan, eko-
busun yelerini dierlerinden ayran anatomik zellik
nomik sistemin deiflmesini salayan sermaye sahibi, gi-
bipedalizm yani iki ayak zerinde hareket biimidir.

Homo Erectus: Alt Paleolitik dnemde Afrika, Asya ve Avrupada yaflamfl olan insan tr.
Homo Ergaster: Homo erectuslarn erken rneklerine verilen isimdir.
riflimci snftr.
Kapitalizm: Yeniada Bat Avrupada ortaya kan, retici
glerin retim aralarndan ayrl esasna dayanan,
sermaye sahibi giriflimci bir snf ile ifli snfnn ekonomik iliflkisine dayal sisteme verilen isimdir.
Homo Genusu: nsan trlerini kapsayan genus ya da cinstir.
Karbon 14 (C 14) Yntemi: Canllarn bnyelerinde bulu-
Homo Habilis: Alt Paleolitik dnemde Afrikada yaflamfl olan
nan ve canlnn lmnden sonra azalmaya bafllayan
insan trdr.
Homo Neanderthalensis: Orta Paleolitik dnemde Avrupada ve Gneybat Asyada yaflamfl insan trdr.
Homo Rudolfensis: Alt Paleolitik dnemde Afrikada yaflamfl olan insan tr. Homo habilislerle byk benzerlikler gsterir.
Homo Sapiens: Anatomik adan modern insan. Yaklaflk
200 bin yl nce ortaya kt kabul edilmektedir.
Karbon 14 izotoplarnn miktarnn llmesine dayanan

tarihleme yntemidir.
Kardinal: Katolik kilisesine bal baflpapazn tafld unvandr.
Karum: Assurca liman ve rhtm anlamna gelen yerleflmelerdir. Bu yerleflmelerde Assurlu tccarlar belirli bir serbesti iinde yaflayp ticaret yapmaktaydlar.
Kent Devleti: Etrafndaki daha kk yerleflimlerin de bal
Hyk: nsanolunun bin yllar boyunca ayn yerde st ste
olduu kent tipi idari merkezdir. lk kent-devletleri Me-
kurmufl olduu yerleflmelerin ykntlarnn oluflturduu
zopotamyada tapnak ekonomisi esasna dayanan bir
yapay tepelere verilen isimdir.
sistem etrafnda flekillenmifllerdir.
Hmanizm: Latince kkenli bir kelime olup insanclk an-
Khiton: Antik Yunanda dikdrtgen bir kumafln karfllkl iki
lamna gelmektedir. Rnesans Avrupasnda antik dnem
kenarnn birbirine dikilmesi ya da ineler ile tutturulma-
metinlerinin incelenmesiyle ortaya kan, insan temel
syla yaplan ve adeta alt ksm olmayan bir uval gibi
alan, insann her fleyin ls olduunu kabul eden d-
grnen hem erkek hem kadnlarn giydii bir giysidir.
flnce akmna verilen isimdir. Hmanizm, te dnya
Kilise Kanonu: Roma kilisesinin kendi iindeki dzenlenme-
grflne karfllk bu dnya grfln ne karr. nsan,
leri yrtmek zere oluflturmufl olduu kanunlar anlat-
evrenin merkezinde Tanrnn yerini alr. Hmanizmle,
mak iin kullanlan bir terimdir. Genelde bu kanunlar
bireycilik ve laiklik gibi grfller n plana kar.
ara ara toplanan kilise meclislerinde grfllen sorunlar
Hymation: Antik Yunanda kadnlar ve erkeklerin kulland

uzun ve pelerine benzeyen bir elbisedir.
zmek amacyla alnan kararlar ya da nlemlerdir.

Konsil: Hristiyan din nderlerinin, hristiyanlkla ilgili tartflmal konular aydnlatmak ve bir sonuca balamak iin
tartfllacak konunun nemi ve ilgilendirdii blge ora-
kili Teflkilat: Eski Trklerde devlet ynetiminin kolaylk salasn diye ounlukla dou ve bat olarak ayrlmas idi.
Kaan douda otururken, batnn ynetimi hkmdar
ailesinden nde gelen bir kifliye -genelde kaann kardefli- braklrd.
nnda dzenledikleri byk toplantlardr.

Konsl: Roma Devletini ynetmek iin comitia curiata yeleri arasndan her yl seilen iki yeye verilen isimdir.
Kopt Yazs: Hristiyan Msrllarn (Kpti) Yunan alfabesine
yaptklar alt harflik ilave ile oluflan yaz.
norganik: Karbon iermeyen molekllerdir.
Kore: Arkeolojide giysili gen kz heykellerine verilen isimdir.
nvestiture: Piskoposlarn imparator huzurunda resmi bir t-
Kotuz/Sorgu: Orta Asyada hkmdarlk sembol olarak
renle makam sembol olan yzk ve asayla donatlmas

uygulamasdr.
baflla taklan bir tutam yabani sr ya da at kl.
394
Uygarlk Tarihi
Kurgan: Eski Trk mezarlarna verilen addr. Genelde devlet
Maniyerizm: 16. yzyln ikinci yarsnda Rnesans sanatna
yneticileri iin yaplan bu mezarlar, bazen tafl bazen
karfl duyulan bir tepkinin sonucunda ortaya kmfltr.
tahtalarla evrili mezar odasnn zerine toprak ylma-
Rnesansn insan n plana alan, sk bir geometriye da-
s ile oluflturulurdu.
yanan aklc tutumuna karfl kma, kat kalplar ykma

eylemidir.
Kuros: Arkaik ada plak, gen erkek heykellerine verilen

isimdir.
Meander: Kelimenin kkeni Menderes Nehrine dayanr. Geo-
Kut: Gk Tanr tarafndan Kaana verildiine inanlan, flans,
metrik kvrmlar yapan flerit biiminde bir bezeme moti-
baht akl talih, devleti ynetme yetkisi olup kan yo-
fidir. Antik Dnemde mimari sslemelerde ve seramik
luyla, kaann ocuklarna getii dflnlrd.
sanatnda uygulanmfltr.
Mezopotamya: Corafi olarak Dicle ve Frat nehirleri arasn-
da kalan blgeye verilen isimdir.
Latinler: talyann kuzeyindeki Latium blgesinin yerli hal-
Mikrolit: Mezolitik/Epipaleolitikte yaygn olarak kullanlan 3

cmden daha ufak boyutlu; gen, trapez, dikdrtgen ve
kdr.
kare biimli olabilen kk tafl aletlerdir.
Laurasia: Kuzey yarkredeki ktadr. Bugnk Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya ktalarnn paralanmadan nceki
Missi Dominici: Frank kral ve 2. Reichn yani 2. Bat Roma

mparatorluunun kurucusu Byk Karln taflradaki kont
birleflik bir halidir.

Liberalizm: Temelinde zgrlk kavramnn flekillendirdi-
ve dk gibi devlet grevlilerinin icraatlarn kontrol et-
i, dflnce zgrl erevesinde, bireylerin ifade z-
mek zere merkezden yollad biri sivil dieri ruhbandan oluflan mfettifller.
grln, snrlamalar olmakszn zel giriflimciliin ve

serbest piyasa koflullarnn ekonomik alanda geerlilii-
Mitoloji: Yunanca mitos (mythos) masal, efsane, logos sz ve
ni, salamay amalar. Bu amalarn gerekleflmesine
bilgi anlamna gelip, ok tanrl dinlerde tanrlarn yaflan-
ynelik olarak, toplumsal yaflama devlet vb. kurumlarn
ts ile onlarn insanlar ve dier efsanevi yaratklarla ilifl-
mdahalelerini en asgari seviyede tutmay ve hukukun
kileri hakkndaki ykleri kapsayan efsaneler bilgisidir.
stnln esas alan, bir toplum dzenini hedefleyen
Mitos:Tanrlarn insanlarla olan maceralarn anlatan edebi

eserlerdir.
retidir.
Limes: Romann snr boylarnda kurduu kaleler ve surlar-
Molekler Saat: Mutasyonlarn ortaya kma ve birikme sresinin hesaplanmas.
dan oluflan savunma sistemidir.

Litosfer: Yer kabuunun sert dfl yzeyidir.
Mousterian: nceden hazrlanmfl bir tafltan yonga ad veri-
Lonca: Ayn meslek grubuna bal zanaatkarlarn oluflturdu-
len paralar kartlmas ve bu paralarn tekrar flekillen-
u, rekabeti nleyici flekilde kaynaklarn, retimin, fiyat-
dirilerek alet olarak kullanlmas yntemine dayanan tafl

alet teknolojisi.
larn kendi ilerinde sk bir disiplinle kontrol edildii ve

piyasa zerinde devlet kontroln salar nitelikteki, mesleki birliktir.
Lotus: S sularda yetiflen genifl yaprakl ve kokulu iek
Mutasyon: DNAda meydana gelen deiflimdir.
aan bir bitkidir. Yunan sanatnda gerek vazolarda ge-
Natron: Karbonat, bikarbonat, klorid ve sodyum slfat karfl-
rekse mimari plastikte dekoratif bir ssleme esi ola-
mdr. Nil Nehrinin kenarnda doal olarak bulunuyor-
rak kullanlmfltr.
du ve Msrda mumyalamada organlarn kurutulmasnda

kullanlyordu.
Natufyen Kltr: Dou Akdeniz blgesinde gnmzden
Magdalanian: st Paleolitik dnemde 16-11 bin yl ncesinde grlen alet kltrdr.
12 bin yl il 10 bin yl ncesinde, Epipaleolitik ada

yaflanan kltr evresidir.
Manda Sistemi: Dnya siyasi tarihinde I. Dnya Savaflndan
Nektar: Eski Yunan Tanrlarnn ikisi. Onlara lmszlk ka-
sonra kullanlmaya bafllayan bir terimdir. Kelime anlam
zandrr. Homerosa gre nektar krmz flarab andrr.
olarak Latince Madatum, Franszca Manda kelimele-
Tatl bir tad ve hofl kokusu vardr..
rinden gelmekte olup zellikle vekalet anlamnda kul-
Nome: Eski Yunancada eyalet anlamna gelen nomosdan
lanlmaya bafllanmfltr. Smrgeciliin I. Dnya Savafl
tremifltir. Msrda kabile niteliindeki ynetim birim-
sonrasnn ad deifltirmifl fleklidir. Savafltan sonra kendi
leridir.
kendini idare edemeyecek lkelere bir vesayeti vekil tayin edilecekti.
Szlk
395
Pontif (ex) Maximus: Roma mparatorluu dneminde imparatorlarn tafld dinsel nitelikle bir nvandr. mpa-
Obol: Sikkenin en kk birimidir.
ratorlar en yksek idareci olduu gibi en yksek ruha-
Obsidyen: Siyah renkli volkanik tafltr.
ni liderdi. Bu yzden, byk dini grevli anlamna ge-
Olduvan: En eski tafl alet teknolojisi. akl tafllarnn basit bir
len bu nvan kullanmfllardr. Ortaada ise bu paye,
yntemle yontulmas esasna dayanr. En eski rnekleri
dinsel iflleri yrten Romann mirass Papalar tarafn-
2,5 milyon yl ncesine aittir.

Oligarfli: Siyasal gcn kk bir gruba ait olduu, ynetim
biimidir.
dan taflnmfltr.
Potasyum-Argon Yntemi: Volkanik kayalarda bulunan
radyoaktif potasyumun argona dnflme hznn ll-
Onluk Teflkilat: Trklerin dnya askeri tarihine katmfl olduklar en nemli kavramdr. Gnmzde ordularn hemen tamam bu sistem ile dzenlenmektedir.
Optimatlar: Kan ba, memuriyet veya byk toprak sahipli-
mesine dayanan tarihleme yntemidir.

Praetoria: Romada saray muhafzlar birliidir.
Prehistorik Arkeoloji (Tarih ncesi Arkeolojisi): Yaznn
bulunuflundan nceki toplumlara ait toprak altnda kal-
i vasflaryla, g ve sonrasnda asalet nvanlar kazanan
mfl maddi kltr unsurlarn kazlar yaparak ortaya ka-
eski patricius, plepler ve memurlardan oluflan snftr.
ran, bu buluntular snflandrp ve karfllafltrarak eski
Organik: Canl organizmalar oluflturan molekller. Bu molekller hidrojen, oksijen, karbon ve nitrojen ierir.
Ota: Orta Asyada hkmdar adrna verilen isimdir.
kltrleri arafltran bilimdir.

Prehistorya: Tarih ncesi, yaznn bulunuflundan nceki
dnemlerdir.
Primat: Zoolojik snflandrmada memeliler snfnn bir takm. Anthropoid ve prosimiyenleri kapsar. Primatlar b-
Palestra: Antik Yunanda genelde gymnasiuma bal ve g-
yk beyinli, ounlukla aata yaflayan, boyutlu ve
refllerin yapld alana verilen isimdir.
renkli grme yeteneine sahip, tutucu el ve ayaklar olan,
Pangea: Btn ktalarn birleflik hali olan tek kta. Bu kta 200
milyon yl nce paralanmaya bafllamfl ve sonuta bugnk ktalar ortaya kmfltr.
Papirs: Nil Nehrinde yetiflen saz tr bir bitkidir. Msrllar
yaz yazmak iin kullanmfllardr. Bitkiyi kat haline getirmek iin, gvdesinden ince fleritler kesilir, dz bir zemine nce yatay daha sonra dikey olarak dizilir ve pres-
sosyal canllardr.
Prokonsl/Propraetor: Bir Roma eyaletini ynetmek iin
gnderilen validir.
Proletaria: fiehirlerde yaflayan yersiz, yurtsuz ve ou zaman
iflsiz insan kitlelerinden oluflan snftr.
Prosimiyen (Prosimii): Maymun benzeri ufak primatlar
olan Lemurlar, Lorisiler ve Tarsierlerden oluflan primat
lenerek kurutulurdu. Yaklaflk 48x43 cm boyutlarndaki

her tabaka u uca eklenerek 40 m uzunlua kadar ulaflan papirus rulolar yaplabilirdi.
Paranthropus: ri yapl Australopithecuslardr.
Patricius/ Patricii: Roma kentinin yerel aristokrasisine veri-
alt takm.
Protein: Hcreleri meydana getiren ve yaflamsal ifllevler gren molekller.
Protohistorik a: Bir toplum henz kendisi ile ilgili dolaysz bilgi salayan belge yaratma aflamasna gelmemifl, fa-
len isimdir.
kat evresinde bulunan ve yazy kullanmasn bilen bafl-
Peloponnes: Yunanistann gney ucundaki Mora Yarmada-
ka toplumlarn belgeleri o toplumla ilgili bilgi veriyorsa,
snn antik adaki ismidir.
sz konusu insan topluluu protohistorik bir a yaflyor
Plantasyon: Snai mallarnn retiminde kullanlan tarm rnlerinin (pamuk, ay, kahve vb.) genifl lekli olarak yetifltirildii iflletme.
demektir.
Pseudodipteros: Hellenistik ada iki stun ekseni geniflliinde bir stun emberi ile evrelenmifl tapnak plandr.
Pleistosen: Gnmzden 2 milyon yl ncesinden 10 bin yl

ncesine kadar sren jeolojik dnem. Drdnc zamann ilk evresidir.
Plep: Kken olarak afla tabakadan gelen veya sonradan Roma vatandafllna alnan yurttafllara verilen isimdir.
Polis: Antik Yunanda Polis hem flehir hem flehir devleti demektir. fiehir ve devlet birbiri iine girmifl bir kavramd.
Polis evre kyleri iine alan ve genellikle tabii snrlara
dayanan siyasi bir topluluktur.
R
Reform: Daha iyi duruma getirmek iin yaplan deifliklik,
iyilefltirme, dzeltme, slahat anlamlarna gelmektedir.
Reform, 16.yzyl bafllarndan itibaren, Katolik Kilisesinin yozlaflmasna karfl kflla bafllayan ve Protestanlk
mezhebinin ortaya kflna yol aan, dinsel bir harekettir. nce Almanyada, daha sonra Fransa, ngiltere ve
Kuzey Avrupa lkelerinde etkili olmufltur.
396
Uygarlk Tarihi
Roma Hamamlar: Sadece ykanma amacyla snrl kalma-
Stel: Dikilmifl, ykseklii eninden uzun yekpare bir tafltan
yan, eitim, spor ve kltrel faaliyetler iinde kullanlan
oluflan yapt. Biim olarak dikdrtgen ince bir tafl levha
ok mekanl ve ok amal byk yaplardr.
veya silindirik bir stun gibi biimlerde grlr. Mezo-
Rnesans: 15.ve16.yzylda Avrupada edebiyat ve gzel
potamyada steller genellikle kral buyruklarnn yazl ol-
sanatlar alanndaki yeniliklerin ve sanat anlayflnn
duu ya da salt bir ant nitelii olan yaptlardr. Eski Yu-
tmdr.
nanda da kabartmal ve yaztl mezar tafllarna bu isim

verilmifltir.
Ruhban Snf: Hristiyanlkta tanr ile kul arasnda kendilerine yine tanr tarafndan yetki verildiine inanlan, bu
Sukkal: Eski Mezopotamyada kraln vekili olarak davalara

bakan yksek komiser.
yetkilere dayanarak standartlar koyan, bu standartlara

uyulmasnn tanrya ulafltn ne sren snftr.
Sunak/Altar: zerinde kurban kesilen ve tanrya sunu yaplan, masaya benzer, ykseke, genelde tafltan, yuvarlak
S-fi
veya drtgen fleklinde yaplan ve kurban kanlarnn ak-
Safran: Soanl ideme benzeyen mor iekli bitkidir. Eski
mas iin bir delii bulunan mimari e. Genelde tap-
Yunan ve Romada kokusu ve ila etkisiyle ineniyor,
naklarda veya yaknnda bulunur. Eski Yunan mimarl-
boya olarak kullanlyordu.
nda tapnak dflnda, tiyatrolarn orkestras iine ve agoralara yerlefltirilmifltir.
Samarra: Ge Neolitikte Kuzey Mezopotamyada grlen geliflmifl ky kltrlerinden biridir.
Synkretik: Pek ok deiflik pagan tanrsnn kltleri ve dolaysyla zelliklerinin birlefltirilmesi ile ortaya kan kar-
Sanayi Toplumu: Hemen her alanda retim srecinin maki-
flk kltlerdir.
nelefltii ve toplum yaflamnn da buna gre flekillendii

bir ekonomiye sahip toplumdur.
fiaman/Kam: Ruhlarla insanlar arasnda iletiflimi transa geerek salayan kifli. Byc rahip.
Sarkophagus/Sarkofaj/Lahit: Yunanca kelime anlam et iyici demektir. Tafltan yaplmfl sandk fleklinde 23 metre
fiamanizm: lkel kavimlerde grlen, ruhlarla insanlar arasnda araclk yapt ve hastalar iyilefltirme gcne sahip
ebatlarnda olan bir mezar tipidir.
olduu kabul edilen flamanlar evresinde younlaflan
Satir/Satyr: Yunan mitolojisinde yer alan yar insan yar hay-
inan sistemidir.
van biimli yaratklara verilen isimdir.

Satraplk: Perslerde eyalet sisteminin ismidir.
Sebasteion: Tanra Roma ve tanrlaflmfl Roma mparatoruna
tapmak iin infla edilen tapnaktr.
Senatus (Senato): Roma Devletinde yeleri patriciuslar arasndan konsller tarafndan seilen meclistir.
T
Tabakalanma: Bir yerleflim yerinin, uzun zaman boyunca iskan edilmesi sonucu st ste biriken katmanlarn arkeologlar tarafndan ayrt edilmesi.
Serf: Feodal dnemde gl beylerin, derebeylerinin, lordla-
Tablet: Eski alarda yaz malzemesi olarak kullanlan, genel-
rn arazilerinde alflan ve onlarn mlk saylan, toprak-
likle killi topraktan, bazen de madenden yaplma dik-
la uraflan kyllerdir. Bu insanlar topraktan aldklar

haslatn bir blmn kendileri kullanrken bir ksmn
da gvenlikleri iin lordlara verirdi.
Sikke: Ticaret ve gnlk alflveriflte deme arac olarak kullanlan, arl ve iindeki deerli maden miktar onu
basan devlet tarafndan konan resim ve yaz ile garantiye alnmfl kk madeni paradr. Sikkeden nce tahl
rnleri, maden kazanlar, sr ve benzerleri para olarak kullanlmaktayd. Sikke bu eflitlilie son vermifl ve
standartlafltrmfltr.
Simoni: Kilise makamlarnn para ile satn alnmas uygulamasdr.
Skene: Antik tiyatronun sahne yapsna verilen isimdir.
drtgen levhadr.
Tapnak Ekonomisi: retilen art rnn dini merkez olan
tapnakta toplanp ve yeniden datlmas esasna dayanan sistem. Bu sistemde btn retimi tapnak ve tapnak rahipleri kontrol eder.
Tarihi Dnemler: Yaznn bulunuflundan sonra, tarihin kaydnn tutulmaya bafllad dnemler.
Tengri: Eski Trkede gk veya Gk Tanrs anlamlarna gelmektedir.
Teokrasi: Ynetimin tanrnn temsilcileri olduklarna inanlan
din adamlarnn elinde bulunduu, dini kkenli toplumsal, siyasi dzen demektir.
Terek/Kaoche: Orta Asya Trkleri iin gezici birer ev niteli-
Solutrean: st Paleolitik Dnemde grlen alet kltrdr.
i taflyan atl arabalara verilen isimdir. Arabalarn yk-
Smrgecilik: Bir lkenin, bir baflka devleti veya toplumu si-
seklii yznden yabanc toplumlar Trklere yksek
yasal bakmdan egemenlii altna alarak, doal kaynaklar ve pazarlar zerinde kendi karlar dorultusunda
hakimiyet kurmasdr.
arabal kavim adn vermifllerdir.

Termolminesans: Maddede biriken radyasyon enerjisinin
miktarnn llmesine dayanan tarihleme yntemi.
Szlk
397
Tholos: Halaf kltrne ait yerleflmelerde grlen, ap 3 ile
Verimli Hill: Filistinden bafllayarak Bat ve Kuzey Suriyeyi,
7 m arasnda deiflen yuvarlak planl, kubbeli bir oda ile
Kuzey Mezopotamyay ve Dicle nehrinin dousunda ka-
bu odaya eklenmifl dikdrtgen planl bir baflka odadan
lan Zagros Dalarnn bat eteklerini kapsayan blge.
oluflan yapdr. Bunlar, balk, kerpi ya da tafltan yaplyorlard; Miken Dneminde daire planl, kubbeli me-
zarlar iin de ayn terim kullanlmfltr.
Wanax: Miken Uygarlnda kral demektir. Hem ordunun

baflkomutan hem baflrahip konumundadr.
Tipoloji: Kazlarda bulunan eflitli maddi kltr rnlerinin

yapm teknikleri ve stillerine gre dnemlerinin ayrt
edilmesidir.
Totemcilik: Bir kabilenin atas olarak kabul edilen bir hayva-
Y
Yargan: Eski Trklerde basit sulara bakan yarglara verilen
na ya da bir bitkiye tapnma, onu kutsal sayma biiminde beliren ilkel inantr.
isimdir.
Yonga: Bir tafl parasndan baflka bir tafl yardmyla kopartla-
Toy/Kurultay: Eski Trklerde devleti oluflturan boy beylerinden oluflan bir meclis idi. Ylda genellikle kez toplanr, bu toplantlarda devlet iflleri grfllrd.
Tre: Yazsz hukuk kurallardr.
Tribus: Tribe veya infrafamily. Biyolojik snflandrma sisteminde bir kategoridir. Alt aile (subfamily) olarak adlandrlan kategorinin altnda yer alr.
Triumvirlik: Roma devlet ynetiminin kifli arasnda
paylafllmasdr.
Tun: Bakr ve arsenik veya bakr ve kalayn belirli oranlarda
birbirine karfltrlmasyla elde edilen sert alaflmdr.
Tyran: Bazen halk, bazen aristokrat kesimin desteini alarak
bir darbeyle iktidara gelen kifli.
U-
Ubeyd: Kalkolitik ada Gney Mezopotamyada kylerin
kentlere dnflt aflamay temsil eden kltr evresi.
Uruk: Kalkolitik ada Gney Mezopotamyada ilk kent-devletlerinin ortaya kt kltr evresi.
a Sistemi: Tarihncesi ve erken tarihi alarn aragere yapmnda kullanlan hammaddeleri esas alarak
Tafl a, Tun a, Demir a fleklinde evreye
blnmesi.
topya: Byk lde zihinde tasarlanmfl, olmas istenen,
dfllenen ya da baz verilerden yola karak olaca kabul edilen dfller, isteklerdir.
V
Vabartum: Konuk anlamna gelen, Assurlu tccarlarn ana
merkezler arasnda konakladklar, belki mallarn geici
olarak depoladklar bir eflit kervansaraylardr.
Vasal: Kendi baflna hkmdar olmayp bir baflka hkmdara
bal olarak hkmeden ynetim biimidir
Vens Heykelcikleri: st Paleolitik dnemde grlen; gs, karn ve kalalar abartl bir biimde yaplmfl; tafl
veya kilden kk kadn heykelcikleri.
rak elde edilen, boyu eninin iki katndan az olan para.
Z
Zafer Tak: Bir zaferi kutlamak iin infla edilen antsal kapdr.
Ziggurat: Eski Mezopotamyada basamakl bir piramit biimindeki tapnan ismidir. En kutsal yer, en sttedir. Dik
ada birleflen merdiven ile klr. Buras, tanr evi olmann yannda yazc okulu, ktphane ve arfliv ifllevlerini de gryordu.
Dizin
399
Dizin
A
Ahlatlbel 94
Akrep Adl Bir Kral 62

A. Parrot 49
Aachen 233, 246
Abbas bn Firnas 255
Abbasiler 240, 254
ABD 336, 340-347, 349, 351-357, 359, 360
Abdu- Menaf 268
Abdufl-fiems 268
Abdullah 262, 269, 270, 271
Abdullah B. Muhammed 270
Abdurrahman B. Abdullah 269
Abdurrahman B. Muaviye 270, 280
Abdlmelik B. Mervn 268
Abdlmuttalib 262
Abidos 62, 63, 73, 78
Abraham Darby 309
Abu Hureyra 19
Abu Simbel Kaya Tapna 73
Abydos (Aydos) 172
Acemhyk 96, 100
Acheulean 11-13
Adad 46
Adam Smith 294
Adana 341
Adyaman 40, 85, 86, 103, 105, 122
Adilcevaz 105, 107
Adrianapolis Kalesi 253
Adrianopolis (Edirne) 233
Adrianopolis 233
Adriyatik Denizi 196
Aegyptus 67
Aeneas 195
Afenesyevo Kltr 134
Afganistan 96, 133, 144, 158, 357
Afrika 3, 6, 8, 11-13, 15, 16, 21, 196, 200, 201, 216, 220, 229232, 235, 236, 238, 250, 253, 254, 269, 270, 289, 301, 303,
337, 340, 346, 357, 360, 361
Afflin 273
Afyon 214
Agade 38, 42
Agamemnon 168
Aal 85, 87
An 86
Ahamenes 149
Ahamenid Devleti 147
Ahamenid Hanedan 149
Ahuramazda 153, 154, 155

Ainos (Enez) 172
Aioller 169
Aiolya Blgesi 169
Aizanoi 207
Akalar 166, 167, 168, 186
Akbabalar Steli 37, 53
Akda 341
Akdeniz 195-197, 199, 200, 202, 211-213, 216, 220, 36, 38, 40,
52, 54, 55, 61, 77, 86, 87, 88, 121, 230, 240, 267, 269, 288,
289, 301, 302, 305, 337, 353
Akka 240
Akkadlar 34, 38, 39, 42, 54
Aksaray 88, 89, 96
Aksu 203
Aktium Krfezi 201
Aktium Savafl 180
Alacahyk 92-95, 97, 101, 122
Alada 341
Alanlar 135, 139, 145, 147, 148, 156
Alaric 229
Alaska 16
Albrecht Drer 313
Aleksios Komnenos 243, 244
Alexander Graham Bell 309
Alexandros 242
Ali 238
Aliflar 94-96, 97, 101, 110, 114
Alman 337-340, 344-346, 350, 353, 361
Alman mparatorluu 236, 337, 344
Almanlar 340, 350, 361
Almanya 13, 17, 227, 233, 236, 241, 244-247, 257, 276, 280,
291, 295, 298, 299, 308, 309, 325, 327, 329, 337, 338, 340,
341, 345-348, 350-353, 355, 360, 361
Al-Mina 172
Alp Dalar 196
Alparslan 243
Alsas Loren 337
Altamira (spanya) 16, 17
Altay Dalar 133, 158
Altayllar 133, 134, 144
Altndere 86
Altnz 86
Altntepe 106, 107
Alyattes 111, 116, 117, 123, 148
Alyattes Tmls 118, 119
400
Uygarlk Tarihi
Amasis 67
Antoninuslar 203, 204, 207
Amasra Kalesi 253
Antonio Pisonello 312
Amerigo Vespucci 270
Antonius Pius 204
Amerika 16, 20, 25, 26, 270, 271, 290, 305, 309, 311-314, 316,
Anu 49
328, 336, 340, 346, 355

Amerika Birleflik Devletleri 309, 314, 328, 336
Anubis 74
Anzaf 105, 106
Amik Ovas 90, 94, 103, 122
Anzan 145, 146
mine 262
Aphrodisias 203, 206, 207, 212-214
Amisos (Samsun) 172
Aphrodite 171, 181
Amon 65, 66, 74
Apollon 171, 173, 174, 177
Amorium (Emirda-Hisarky) 241
Apulia 236
Amr B. As 265, 267, 276, 280
Aquitainel Eleanor 242
Amra Kltr 62
Arabistan 133, 155, 204
Amurrular (Veya Amoritler) 39, 40
Aragon 311
An 46
Aral Gl 139
Ana ttuflu Kanunu 43, 54
Aramiler 102
Anadolu (Rum) Seluklu Devleti 243
Arap 227, 228, 233, 240, 253-255, 258
Anadolu 16, 19, 21, 24, 35, 36, 39-42, 84-92, 94-98, 100, 102,
Arap Yarmadas 38, 40, 253
103, 108-111, 113-118, 120-122, 132, 134, 147-151, 155,
Arapa 95
158, 164, 166, 167, 169, 170, 172, 173, 176-183, 185-187,
Arap-slam mparatorluu 254
195-197, 199-207, 210- 215, 229, 236-238, 240, 241, 243-
Araplar 33, 42, 51, 54, 67, 160, 232, 233, 240-243, 245, 256
245, 248-250, 252-254, 336, 338, 341-344, 349, 356
Arcadius 208, 219, 233, 258
Anahitra 155, 162
Archimedes 254
Anaksagoras 179
Ardys 116
Anastasius 233, 234, 235, 238
Ares 171
Anatolikon 237
Areyastis Ant 112
Anbese B. Sheym- Kelb 269
Argolis 167
Andr Leroi-Gourhan 17
Ariadne 234
Andronikos 244-246, 259
Arianism 228, 232, 254
Andronikos Komnenos 244
Aristo 275, 281, 309
Andronovo Kltr 134
Aristophanes 178
Anekdotlar (Gizli Tarih) 234
Aristoteles 254
Angel 230
Arifl 265
Angevin Hanedan 241
Arius 232-235
Anglosaksonlar 230, 241
Ariyus 230
Anitta 97, 122
Arkaba (Veya Akrab) Zaferi 265
Ankara 85, 87, 102, 110, 114, 202, 206, 209, 211, 342-344, 355
Armavir (Argifltihinili) 105
Ankara Savafl 246
Armenia 236, 237, 242, 243
Ankhialos 240
Armeniakon 237
Ankuva 95
Arnavutlar 311
Ankyra 202, 206, 209, 211, 212
Arnavutluk 349
Anna 246
Arsenios 245
Anflan 145, 149
Arslan Yrekli Richard 242, 245
Antakya 16, 267, 275
Arflidk Ferdinand 337
Antalya 16, 19, 86-88, 90, 121, 199, 203, 204, 205, 211, 212,
Artemis 171, 174, 181, 183, 187
216, 341
Artimu 118
Antalya-Elmal Karatafl Semayk 93, 122
Aryanam 148
Antigonoslar Krall 180
Arzava 97
Antiokhia (Antakya) 195, 197, 213, 244
Asia Eyaleti 197, 199, 201
Dizin
Asitavanda 103, 122
401
Avrupa 6, 12, 13, 15, 16, 18, 26, 133-135, 139, 143, 151, 152,
Askania Gl (znik Gl) 109
201, 208, 209, 211, 216, 217, 220, 227, 229-231, 233-237,
Aslankaya Ant 112
239, 240, 242, 244, 245, 247-254, 256-258, 265-267, 269-
Aslanl Kap 168
273, 275, 276, 279-282, 286, 291, 292, 298-316, 320-329,
Aslantepe 92-94, 122
336-338, 340, 345-347, 351-353, 355, 357, 360, 361
Aspendos (Belks) 172, 211-213, 216
Avrupa Hunlar 139
Assuan 61, 77
Avrupallar 231, 240, 253, 266, 269, 271
Assur 38-40, 42-44, 46, 50, 53-55, 94-97, 103-106, 108, 110,
Avustralya 3, 4, 6, 10, 16, 308, 309, 320, 321, 323, 325, 327,
116, 122, 123
329, 337, 338, 340, 341, 347, 352, 356
Assur Devleti 96
Avusturya-Macaristan 337, 340, 341, 347
Assur mparatorluu 103, 106, 116, 122
Avusturya-Macaristan mparatorluu 327
Assur Krall 147, 148
Ayanis (Rusahinili) 105-107
Assurbanipal 116, 147
Aydn 203, 212, 341
Assurlular 34, 39, 40, 42, 49, 54, 55, 67
Azerbaycan 147, 158
Assuva 97
Aztek 290, 316
Astyages 148, 149
Aztek Uygarl 270
Asya 6, 12, 13, 15, 16, 20, 21, 24, 26, 131-139, 141-144-149,
151, 156, 158 216, 269-271, 289, 290, 301, 303, 309, 340,
341, 357
Babek 272, 273
Asya Hun mparatorluu 136
Babil 34, 38-40, 45, 46, 48-55, 174,
Afla Msr 60, 61-63, 77
Babil Kulesi 40
Afla Msr Krall 62
Babil Slalesi 40
Aflapnar 91
Babilin Asma Baheleri 56
Aflklhyk (Aksaray) 21
Babilliler 34, 40, 49, 52, 54, 55, 116
Aflklhyk 89
Bacon 276
Athena 171, 175-177, 187
Badari Kltr 62
Athena Parthenos Tapna 177, 187
Bademaac 90, 94
Atilla 139
Baden 325
Atina 150, 167, 169, 172, 173, 176-179, 185-187, 249
Badat 254, 271-276, 278, 341, 355
Atinallar 150
Bahflayifl Ant 112
Atlantik 346, 354, 357, 361
Bakr a 9
Atlas Okyanusu 305
Baktaran Vadisi 145
Aton 66, 74
Baktria 180
Attalos III 197
Balboa 305
Atteleia 212
Balfour 357
Attika 167, 176, 177, 185, 187
Balkesir 86, 214
Attika-Delos Deniz Birlii 176, 177, 185, 187
Balih 35
Augustus 229, 230, 237
Balkan 337, 338, 353-355, 361
Augustus Maximianus 230
Balkanlar 91, 97, 98, 102, 229, 236-238, 243, 245, 247, 259,
Aurelianus 206
271, 290, 300, 309, 311
Aurignacian 15, 16
Ballhisar 210
Australopithecus 7, 8, 11
Baltk 340
Avan 145, 146
Baltk Denizi 216
Avanlar 146
Baradz 19, 87
Avaris 64, 65
Basamakl Piramit 63, 71, 78
Avarlar 236
Basiliki (mparatorluk Kanunlar) 242
Avignon 253
Baskn Oran 358

Basra 266, 267, 273, 275, 276, 280, 341
Basra Krfezi 35, 52, 55, 144, 149, 152, 158, 204
402
Uygarlk Tarihi
Bastet 74
Bingl Dalar 98
Bastille Hapishanesi 318, 319, 329
Birecik 85, 90
Bat Akdeniz 230
Biris Mezarl 87
Bat Anadolu 92, 94, 97, 98, 102, 109, 110, 150, 151, 155, 169,
Brn 275, 281
177, 180, 195, 197, 199, 204, 205, 230, 233, 236, 237, 240,
Bismarc 344
265, 267, 270-273, 282
Bithynia 243
Bat Avrupa 291, 309, 310
Bithynia Eyaleti 200
Bat Avrupa Uygarl 259
Bitinya (Bithynia) 180
Bat Hint Adalar 307
Bitlis 341
Bat Kilisesi 240, 253, 257
Bizans 86, 195, 209, 220, 228, 229, 231-234, 236-250, 252-254,
Bat Roma 207-209, 219, 220
257
Bat Roma mparatorluu 209, 227, 229, 234, 256
Bizans Hanedan 240
Batlamyus 304
Bizans mparatorluu 195, 233, 237, 247-249, 255, 268, 272
Batman 88, 121
Bizans mparatoru Leon 269
Baudouin 245
Bizansllar 229, 236, 244, 245
Bavaria (Bavyera) 236
Boccacio 276
Baykal Gl 137, 143
Bodin 292, 293, 315
Baykent 268
Bogomil Mezhebi 311
Beethoven 314
Boazky 95-98, 100-102, 114, 122
Belbafl 86-88
Boazlar 91, 102, 108, 123, 337, 339, 341, 356
Belbafl Maaras 19
Bohemund 244
Belika 309, 320, 323, 325, 327, 329, 338, 347, 353, 361
Bohemya 321
Beldibi Maaras 86-88
Boiotia 167
Belgrad 243
Bologna 244, 325
Belgrat 338, 340
Bolflevikler 341, 348
Belisarius 234, 235
Bosnallar 311
Belks 216
Boston Liman 313
Ben Kureyza 264, 279
Bouvines 242, 246
Benjamin Franklin 313
Bozda 115-117
Berberler 268, 270, 271
Breslav 339
Bergama (Pergamon) 180
Brezilya 270
Bering Boaz 16
Briand 347, 348
Berlin 327, 350, 356
Brienne 317
Berna Alpagut 85
Brindisi 243
Bernerdina Pintura 312
Britanya 202, 207, 230, 312
Bes 74, 80
Brunswick 325
Beflik-Sivritepe 92
Brutus 201, 218
Beflflar B. Brd 274
Brygler 108
Bey Da 115
Bucak 206
Beycesultan 92, 94
Buffon 292
Beyrut 341
Buhara 268, 269
Beyflehir 90, 102
Bulgaristan 339, 341
Beyflehir Gl 88
Burdur 19, 21, 87-91, 110, 123, 206, 214
Beytl-Hikme 275
Burgonya 269
Big Bang 3, 26
Burgundiya 230, 231, 244, 245, 250
Bilecik 86
Burgundiyallar 230
Binalar Hakknda (De Aedificiis) 235
Burgundlar 229
Binbirdirek Sarnlar 253
Bursa 303
Bingazi 341
Busbecq 309, 314
Dizin
Buto 62
Cermo (Jarmo) 36
Bveyhler 273, 274
Cervantes 313
Byk Alfred 241
Cevsakul-Hakani Saray 278
Byk Britanya 340, 354
Cezayir 196, 202, 324
Byk Camii (Samarra) 278
Charles dAnjou 246
Byk Camii (fiam) 277
Charles Townshend 312
Byk Constantinus 229, 257
Charles-Albert 327
Byk ekmece 87
Chi Hanedan 135
Byk Gllcek 92, 94
Childeric 231
Byk skender 42, 54, 151, 158
Chora Manastr (Kariye Camii) 253
Byk skender mparatorluu 67
Chou Devleti 136
Byk Karl (Charlemagne) 231
Chou Hanedan 135
Byk Kyros 154, 156, 157
Chris Stringer 15
Byk Menderes Irma 169
Christian Jrgen Thomsen 9
Byk Zap 35, 36, 54
Christoph Gluck 295
Bykkale 100
Churchill 354, 355, 356
Byzantion (stanbul) 172
Chn- Chen 138
Byzantion 208, 229, 248, 255
Cicero 200, 201, 215, 218
Byzas 229
Cihannma 305
C-
403
Cilavuz 86
Cisalpine Galyas 196
Caesar Constantius Chlorus 230
Clamenceau 344
Caesaria 206, 211
Claudius 202, 203, 205, 206, 218
Caferhyk (Malatya) 21
Clermont Konsili 240, 257
Calabria 236
Clovis 230, 231
Caligula 203
Cluny 228, 237-240, 256, 257
Calonne 317
Cluny Manastr 237, 256
Camille Desmoulin 319
Cluny Reformu 228, 237, 240
Campenalla 275
Cluny Tarikati 237, 239
Camufllu 86
Cologne (Kln) 248
Can Hasan I 91
Colonia Agrippina 211
Canhasan (Karaman) 21
Columbia 358
Canhasan III 88
Commodus 204, 205
Cannae 196
Comte dArtois 321
Canterbury Piskoposu Thomas Becket 242
Condorcet 294
Capet Hanedan 243
Constance 245
Capet Krallar 243
Constans 208, 232, 238
Caracalla 205, 219
Constantinopolis 229, 231, 233, 234, 236, 238-242, 244-249,
Carolet 314
252, 254
Carpaccio 307, 312
Constantinopolis niversitesi 249
Casablanca 354
Constantinus 207, 208, 228-235, 238, 240, 242, 243, 247, 248,
Cassius 201
250, 251, 254
Cem Sultan 312
Constantinus Dukas 242, 243
Cemdet Nasr 37
Corpus Juris Civilis 234
Cemel VakAs 267
Cortes 305
Ceneviz 244, 245, 246, 257, 273
Coser 63, 71
Cenevizliler 240
Costanzo Da Ferrara 312
Cenevre 279, 346
Crassus 200, 201, 218
Cenova 244, 245, 250
Cundiflapur 275
404
Uygarlk Tarihi
aka Bey 244, 256
Derbent Kaplar 97
an Kay fiek 355
Dereky-Ludumlu 85
anakkale 86, 92, 245, 255, 338, 339, 341
Derne 341
arkini 86
Derviflin Han 87
atalca 85
Descartes 293, 299
atalhyk (Konya) 21
Dicle (diglat) 35, 54
atalhyk 90, 91
Dicle 20, 23, 96, 204, 271
avdarhisar 207
Diderot 292, 316
avufltepe (Sardurihinili) 105-107
Dikilitafl 253
ayn (Diyarbakr) 21, 22
Diocletianus 207-209, 215, 219, 229, 230, 235, 254
ayn 36, 88-90
Dionysos 118
ek Cumhuriyeti 17
Diyarbakr 20-22, 86, 88, 90, 341
ekoslovakya 345, 347
Dou Akdeniz 18, 19, 21, 22, 26, 197, 199, 211, 220, 204, 207,
211, 353
emberlitafl 253
i-i 138, 141, 158
Dou Anadolu 35, 36, 40, 41, 341
impe Kalesi 246, 259
Dou Anadolu Blgesi 85, 105, 123
in 12, 25, 216, 254, 271, 351, 354, 355, 357
Dou Asya 133, 137
in Hindi 133
Dou Avrupa 271
in Seddi 137
Dou Hindistan fiirketi 313
inliler 136-138
Dou Hint Adalar 133
orum 95, 100, 101, 110, 123
Dou Kilisesi 240
ubuksuyu 85
Dou Roma 139, 193, 207-209, 220
ukurbostan Ak Sarnc 253
Dou Roma mparatorluu 208, 209, 220, 229, 230, 271
ukurova 90, 91, 94, 97, 103, 122, 200
Dou Roma Uygarl 229
umra 90
Dolni Vestonice Vens 17
Domesday Book 241

Domitianus 203
Dalembert 292
Don Pedro 325
Dagobert 231
Donatism 228, 231, 258
Dahflur 63, 71
Donatus 231
Daidalos 165
Dorlar 169, 170, 186
Dakia 204
Dorylaion (Eskiflehir) 244
Dakibyza 196
Dorylaion (fiarhyk) 110
Dalmaya 243
Dra 243
Damascus (fiam) 240
Drakon (Yalakdere) Nehri 243
Damgan fiehri 278, 281
Dukas Muruflos 245
Danimarka 353, 361
Dumuzi 46, 52
Danton 321
Dlk Vadisi 86
Davut Heykeli 277

Deirmentepe 91, 94
Deir El-Bahri 67, 72
E. Pittard 85
Deir El-Medine 60, 80
Ea 50
Delos Adas 177
Eannatum 37, 53
Demeter 171
Ebu Bekir 237, 253
Demetrios 247
Eb Cfer Mansru 271
Demir a 9
Ebu Cehil 263
Demircihyk 94
Ebu Dulef Cmii 278
Deniz Kavimleri 66
Eb Mfler 275, 281
Deniz Kavimleri G 98
Eb Musa El-Eflar 267, 280
Dizin
Eb Mslim 271, 272, 280
Eridu 37, 47, 49
Eb Tlib 262
Erken Hanedanlar Dnemi 33, 37, 54
Eb Ubeyde 265
Erksin Gle 85
Ebl Abbas 271, 272, 280
Ermeni 343
Ebl Abbas El-MuTezid 273
Ermenistan 105, 123, 133, 346
Edessa 206
Erythrai (Ildr) 170
Edirne 90, 207, 208, 303
Erzincan 105, 123
Edward 241, 242, 243, 250, 258
Erzincan-Altntepe 105
Efes 203, 209
Erzurum 341
Eflatun 275
Esarhaddon 67
Eflatunpnar 101, 102
Eski Babil Devleti 40
Ege Adalar 169, 185
Eskihisar Kalesi 253
Ege Denizi 98, 150, 197, 305, 353
Eskiflehir 210
Egeliler 155
Eskiflehir Orman Fidanl 91
Ein 341
Eskiyapar 94, 97
Ekbatana 147, 148, 154, 156
Estonya 345
Eknaton 65, 66, 74
Eflnunna Saray 53, 55
El-Akmer Camii 278
Etat Generaux 228, 250, 257
Elam 38, 39, 46, 48, 54
Etiyokuflu 85, 94
Elam Devleti 145, 146
Etiyopya 11
Elamllar 145-147, 149, 151, 152, 158
Etrsk 195, 209, 211, 212, 220
Elaz 86, 93, 97, 122, 341
Etrskler 195
Elbe Adas 322
Eudokia 243
Elburz Dalar 144
Euphrates 195
El-Cyfl Camii 278
Europa 165
El-Ezher Camii 278, 281
Eusebius 230
El-Hkim Camii 278, 281
Ezruh 267
Elhamra Saray 277, 278, 281
405
Elizabeth 301
El-Meadi 62
F.Engels 309
El-Muhit 305
Frb 275, 281
Emev Camii 281
Fars Eyaleti 149
Emevi mparatorluu 254
Fas 202
Emeviler 240, 253
Fasllar 102
Emin 272
Fatih Sultan Mehmet 209, 300, 307, 312, 313
Emre Kongar 358
Fazl B. Sehl 272
Endonezya 12
Fenike 151, 155
Endls 260, 269-271, 277, 280, 281, 303, 311
Feodalizm 230, 231, 256
Enki 46, 51
Fergana 134, 269
Enlil 45, 46, 55
Fernandez Cortez 270
Enver Bostanc 85
Frat (Purattu) 35, 54
Ephesos (Efes) 170, 182, 203, 205, 209, 212, 213
Frat 23, 65, 96, 97, 103, 105, 123, 195, 202, 204, 206
Epipaleolitik 9, 11, 18-21
Fief 228, 231, 234, 241, 245, 246, 256
Epiros 245
Fikirtepe 91
Epirus 169, 196
Filistin 20, 21, 24, 65, 66, 67, 149, 229, 230, 237, 249, 252,
Erasmus 276
259, 338, 357
Erbaba 90
Finike 238
Erek Da 108
Finlandiya 345
Ergani 88, 89, 96
Fiume 349
406
Uygarlk Tarihi
Flaviuslar 203
George Washington 313
Floransa 248, 270, 273, 277
Germanos 239
Fondoca Dei Turchi 311
Germen 198, 204, 205, 209, 220
Fraktin 102
Germen Kavimleri 229, 230
Francisco Pizarro 270
Germenler 230, 231, 232, 256
Francois De Bellefort 308
Geyre 203, 212
Frank Devleti 231
Gezbel 102
Franklar 215, 229, 230, 231, 256, 269
Glgamfl 49-51, 55
Fransa 12, 13, 16, 196, 198, 200, 227, 229, 231, 233, 234, 237,
Grnata (Granada) 277, 281
238, 241-244, 246, 247, 249-253, 256-258, 270, 273, 276,
Grnata 290, 311
290-295, 301, 309, 311, 312, 314-329, 337, 338, 340, 341,
Giovanni Gentile 349
344-348, 352-356, 360, 361
Girit 64, 165-167, 170, 186, 242
Fransz 336, 337, 344, 361
Gize 63, 71
Fransz htilali 291, 298, 299
Gizzida 49, 50
Fransz Kral II. Philip 238
Goben 339
Franszlar 344
Gondwana 6
Fransuva 301
Gordion (Yasshyk) 109-111, 113, 114, 116, 123
Franz Joseph Haydn 295
Gordion Byk Tmls 113
Frig Devleti 110, 123
Gordios 110, 114, 123
Frig Krall 103, 108, 111, 116, 122, 123
Gordon Childe 21
Frigler 108-115, 117, 119, 123, 124
Gortyna 166
Frigya 155, 241, 244
Gotlar 139, 215, 229, 230, 233, 235, 256
Furslar 149
Gotthold Lessing 295
Fustat 265, 276
Gbekli Tepe (Urfa) 21, 36, 88, 89
G
G. Friedrich Grotefend 48
Gk Tanr 136, 141, 142, 144, 158, 160

Gktrkler 138, 143
Glbafl 40
Gabriel Bounin 313
Gller Blgesi 88, 91, 92
Galerius 207
Gzlkule 94, 101
Galiya 338
Gracchus Kardefller 198
Galya (Bugnk Fransa) 230
Granikos 151
Galya 196, 198, 200, 210, 229, 230, 231, 256
Gratianus 233
Gaskonia 236
Gravettian 15, 16
Gaugamela 151
Grek 209, 210, 212, 213, 221
Gaumata 150
Grekler 211
Gavurini 86
Gudea 39, 53
Gavurkale 102
Guillaume (Ya Da William) 241
Gazl 275, 281
Gutiler 38
Gaziantep 86, 87, 103, 122
Gney Afrika 307
Gazipafla 204
Gney Amerika 6, 21, 25, 311, 360
Gebze 196
Gney Arabistan 24
Ge Hitit Kent Devletleri 103, 105, 122
Gney Asya 133
Gedikli 94
Gney Galya 229, 230
Gediz 115, 123
Gney Hun Devleti 138
Gelibolu 246, 259
Gney Irak 341
Gelimer 235
Gney Mezopotamya 23, 24, 35, 37, 39, 40, 43, 50
Gennadios 310
Gney Rusya 133-136
Gentile Bellini 306, 312
Gneydou Anadolu 21, 23, 24, 36
Georg Friedrich Handel 295
Gneydou Anadolu Blgesi 87, 88, 102
Dizin
Gneydou Asya 20, 26
Harput 341
Gneydou Asya Adalar 271
Harran 270
Grcistan 12, 105, 123
Hrn Refld 272, 276, 280, 281
Gven Arsebk 85
Harura 267
Gzel Philip 250
Harward 358
Gyges 116, 124
Hasanda Volkan 90
H
H. Schilemann 168, 186
Hasanolan 94
Hassekhyk 92
Hassuna 23, 24, 36, 54
Habeflistan 155, 263, 349
Hastings 241
Habsburg Hanedan 302
Haflim 262, 268, 271
Habsburg mparatorluu 300
Haflimler 268
Habur 35, 36
Hatip 102
Habur Nehri 97
Hatti lkesi 94, 98, 99
Haccac B. Yusuf Es-Sakf 268
Hattiler 94, 96
Hac Firuz 145
Hattufl 96-98, 122
Haclar (Burdur) 21
Hattufla 95, 97, 98, 100, 110, 122
Haclar Hy 91
Hawai 353
Hacturul-Yenidoan Hy 110
Haydn 314
Haepsut 65, 72
Hazar Denizi 133, 134, 139, 158, 278
Hal Kontluklar 267
Hazarlar 269
Hal Seferleri 227, 240, 247, 257
Hazreti Muhammed 253
Hallar 267
Hegel 349
Hadi Pafla 345
Helena 168
Hadrianopolis 207, 208
Hemedan 147, 158
Hadrianus 204, 212, 218
Hemite 102
Hagia Irini (Kutsal Barfl) Kilisesi 235
Henry Breuil 17
Hagia Sophia =Ayasofya 234
Hepat 100
Hakem 267, 268, 270, 271, 280
Hephaistos 171, 177
Hakem Olay 267, 280
Hera 171
Halaf 23, 24, 36, 37, 54
Heracleius 236-238, 248, 254
Haldi 106, 107
Heraclonas (Heracleon) 238
Halep 97, 341
Herakleitos 179
Hlid B. Velid 265, 266
Heraklios 265
Halife Harunur Reflid 240
Hercules (Herkl) 230
Halime 262
Hermes 171, 183
Hallan emi (Batman) 21
Herodotos 61, 111, 117, 118, 134, 147, 155, 179, 187
Hallan emi 88, 121
Hesiodos 170, 173, 185
Hammurabi 40, 42, 43, 45, 46, 50, 53, 54
Hesse-Kassel 325
Hammurabi Kanunu 43, 54
Hestia 171
Han Slalesi 137
Hrvatistan 13
Hanasiruka 147
Hicaz-Yemen 338
Hannibal 196
Hiera (Fenerbahe) Saray 240
Haramidere 85
Hierokonpolis 62, 72
Harding 346
Hiksoslar 64, 65, 72
Harezm 269
Hilakku 103, 122
Harezm Blgesi 144, 158
Himalayalar 133, 158
Harizm 275, 281
Hindenburg 350
Harpagos 149
407
408
Uygarlk Tarihi
Hindistan 6, 24, 133, 134, 150, 152, 158, 180, 216, 270, 271,
307, 313
Huna 136
Huneyn B. shak 275
Hint Avrupallar (Aryan) 133
Huni 136
Hint Okyanusu 270, 289, 303, 305
Hunlar 131, 133-144, 158, 208, 229
Hint-Avrupa 99, 111, 119
Hurri 39, 40, 46, 54
Hipokrat 179, 275
Hurriler 96, 97, 115
Hipparkhos 172
Hurri-Mitanni Devleti 40
Hippias 172
Hlg 274, 280
Hira Da 262, 279
Hrremler Hareketi 272
Hiroflima 353
Hyde 116
Hisartepe 92
Hypatius 234
Hiflm 269, 270, 271, 277
Hz. Abbas 265, 271, 272
Hiflm B. Abdurrahman 270
Hz. Ali 260, 265-268, 271, 279, 280
Hitit 40, 43, 46, 54
Hz. Ayfle 266, 267
Hitit Devleti 94, 96-99, 122
Hz. Ebbekir 260, 265, 266, 279
Hitit mparatorluu 98, 102, 103, 105, 122
Hz. Hasan 267, 271
Hititler 65, 66, 96-98, 100, 102, 122, 345, 350-353, 357, 361
Hz. Hatice 262, 263, 279
Hiung- Nu 136
Hz. Hseyin 268, 280
Hocaeflme 90, 91
Hz. brahim 261
Ho-Han-Yeh 138, 141, 158
Hz. sa 211
Hohenstaufen Ailesi 244
Hz. Muhammed 260, 262-264, 269, 279
Holbein 307
Hz. mer 260, 265, 266, 269, 279
Hollanda 270, 290, 301, 302, 307, 314, 321, 323, 325, 327,
Hz. Sleyman 210
329, 353, 361

Homeros 111, 116,. 166-168, 170, 173, 185, 186
I-
Hominidler 7, 29
Ilpnar 91
Homininler 5, 6, 7, 8
Investiture 238, 239, 244
Homo Erectus 7, 11-13, 15, 86
Ioannes Dukas 243
Homo Ergaster 7, 11, 12
Irak 13, 133, 338, 341, 357
Homo Habilis 7, 11
Irene 232, 240, 255
Homo Heidelbergensis 7, 11, 13
Isaakios Komnenos 242
Homo Neanderthalensis 7, 13, 15
Isfahan 147, 158
Homo Rudolfensis 7, 11
Isparta 86-88, 214
Homo Sapiens 7, 13-16, 26, 87
Ifln Yalnkaya 85
Homo Sapiens Neandertalensis 36, 87
berik Yarmadas 254
Honorius 233, 258
bn Eb mir 271
Horasan 271, 272, 280
bn Haldun 254
Horemheb 66
bn Haldun 274
Horoztepe 94
bn Mukla 276, 281
Horus 62, 63, 67, 74, 75
bn Mlcem 267, 280
House 346
bn Rfld 275, 281
Hristiyan Dnyas 299, 302, 306
bn Rflt 228, 254
Hristiyanlar 208, 211, 279
bn Sn 275, 281
Hsing- Nu 136
bn-i Rfld 303
Huban 152
bn-i Sina 254, 255, 303
Hubenimena 146
brahim 261, 262, 270-272, 279
Hudeybiye 264, 279
brahim B. Aleb 272
Hun 131-144, 158, 233, 243
brahim B. Mehd 272
Hun Devleti 136-139, 144, 158
brahim Pafla 313
Dizin
409
branice 95
slam-Arap Devleti 253
Anadolu 21, 22
spanya 12, 16, 166, 177, 186, 196-201, 229-231, 235, 236,
Anadolu Blgesi 85
250, 253-255, 269-274, 276-278, 280, 307, 311, 321, 325,
da Da 165
328, 329
kizini 86
spanyol 290, 301, 305, 311, 313
kiztepe 92, 94
spanyollar 270
konio (Konya) 244
srail 13
llyria 196
srail Devleti 357
lyada 167, 168, 185, 186
ssin Slalesi 40
mam Ali Er-Rza 272
ssos 151
mamkulu 102
stanbul 16, 195, 204, 207-210, 212-214, 216, 229, 235, 248,
mhotep 63, 71
250, 253, 257, 259, 268, 269, 271, 280, 290, 300, 303, 304,
mikufla 94, 97
307, 310-313, 316, 341, 342
mparator Augustus 194, 211
stanbulun Fethi 300, 310, 316
nandktepe 97
sve - Norve Krall 323
nanna 46, 55
sve 309, 323 325, 326
ndus 150
svire 325, 326, 340, 344, 346, 347
ndus Vadisi 24, 25
flpuini 105, 123
ngiliz 306-309, 311-314, 317, 328, 340, 343, 344, 346
fltar 40, 44, 46
ngilizler 301
fltar Kaps 40
ngiltere 211, 227, 231, 241-252, 257, 258, 270, 273, 274, 276,
fluva Krall 97
290-295, 301, 302, 307-309, 311-314, 316, 317, 321, 323,
talya 13, 195-202, 207, 209, 215, 217, 220, 229, 230, 232, 233-
325, 327, 328, 337, 338, 341, 344, 346, 347, 351-357, 360,
238, 240, 242-246, 248, 249, 252, 254, 256, 257, 273, 276,
361
277, 292, 295, 296, 302, 303, 306, 308, 309, 311, 325, 327,
ngiltere Krall 311
329, 337, 341, 343, 344, 347-349, 352-354, 356
nka 290, 311, 316
talyan 337, 341, 343, 348, 349
nka Uygarl 270
talyanlar 341
nfluflinak 152
yonlar 169
oannis Kantakuzinos 246
yonya 116, 118, 119, 155, 168, 170, 172, 173, 175, 185, 186
ran 229, 232, 236, 237, 243,
yonya Uygarl 170
ran 24, 38, 40, 41, 48, 131-134, 139, 144-152, 155, 158, 200,
zmir 203, 209, 211, 244, 253, 341, 344
206, 211, 218, 356, 357
zmir Krfezi 169
ran Uygarl 148
zmir-Urla 86
ranllar 155
zmit 196, 204, 207
rlanda 242
znik 204, 208, 212
sa 230-233, 239, 240, 250-252, 254

sauriya Hanedan 240
sehisar 214
J. E. Gauter 85
sis 74, 75, 211
J. Mellart 90
skandinav 340, 355
Jakoben Dernei 321
skandinav lkeleri 309
James Hargreaves 308
skandinavya Yarmadas 233
James Watt 308, 309
skenderiye (Alexandria) 233
Japon Adalar 133
skenderiye 265, 275
Japonya 133, 271, 338, 340, 344, 347, 351-353, 356, 357, 360,
skit 134, 136, 149, 150
361
skitler 40, 41, 116, 134-136, 149, 150
Jarmo 21, 22
skoya 242
Java Adas 12
slam Dnyas 302, 303, 304
Jean Bodin 273
slam Rnesans 303
Jeriko 21, 22
410
Uygarlk Tarihi
Johann Sebastian Bach 295
Karain Maaras 16, 86, 87, 121
John 228, 242
Karakurum Dalar 138
John Adams 313
Karaman 88
John Calvin 279
Karamanaa Kprs 253
John Kay 308
Karaolan 94
John Lubbock 9
Karasu 35
Jonathan Swift 294
Karasuk Kltr 134
Jovianus 232
Karatafl 86, 93, 94, 122
Julianus 208
Karatepe 103
Julianus 232
Karaz 94
Julius Caesar 69, 77, 194, 195, 200, 201, 218
Kardinal Roland 245
Julius-Claudiuslar 202, 203
Kardinaller Kurulu 228, 237, 238, 245, 253, 257
Justinianus 234-236, 238, 242, 249, 251,
Kargamfl 103, 104, 122
Karlofa Antlaflmas 306

Karluklar 138
K. Bittel 85
Karmir-Blur (Teiflebani) 105
K.Marx 309
Karnak 65, 66, 72
Kbil 268
Karolenj Hanedan 231, 233, 243
Kadefl 66, 73, 98
Karpatlar 340
Kdisiye Savafl 266
Kartaca 235, 236, 254
Kafkas (Dou) Cephesi 338
Kartaca Devleti 196
Kafkasya 97, 102, 106, 111, 123, 134
Kartacallar 196, 220
Kahire 355
Kartal 86, 115
Kalde Devleti 40
Karum 84, 91, 96, 122
Kaldeliler 40
Karya 155, 204
Kalkolitik a 9, 19, 23, 24
Kasia 249, 250
Kallias Barfl 176, 177, 185
Kasrl-Hayril-Garb 277, 281
Kallinikos 238
Kassitler 40, 54
Kallipolis (Gelibolu) Yarmadas 246
Kastamonu-Glky 86
Kalvinistler 302
Kastelya 311
Kaman Hyk 110
Kaflgar 134
Kambyses 148, 149
Kaflkalar 98
Kanada 307
Katalan 312
Kanal (Sveyfl) Cephesi 338
Katip elebi 305
Kanal 86
Katolik Kilise 278-282
Kanifl 96, 122
Katolikler 273, 280
Kant 289, 291
Kavala 201
Kanuni Sultan Sleyman 300, 305, 308, 309, 312, 313
Kavimler G 229, 230, 256
Kapadokya 116, 150
Kayaldere 106
Kapalin 86, 87
Kaynuka Yahudileri 264
Kapda Yarmadas 268
Kayravan Cmii 277
Karabel 102
Kayseri 95, 96, 102, 103, 122, 206, 211, 341
Karacada 20
Kebara 36, 54
Karacasu 203, 212
Keiren 85
Karadeniz 168, 172, 199, 200, 204, 229, 339, 341
Kefala Tepesi 166
Karadeniz Blgesi 86, 97, 98
Kefren 59, 63, 71
Karadeniz Dalar 98
Kel Charles (fiarl) 233
Karahyk 96, 97
Kellog 347, 348
Karahyk Ky 96
Keops 63, 71
Dizin
Kerbel Olay 268
Kristof Kolomb 289, 305
Kerenski 348
Kroisos 115-118, 123, 124
Kerkenes 110
Krysopolis 207
Khalkedon (Kadky) 233
Ksenophon 178
Kbrs 166, 167, 177, 182, 186, 238, 266, 268, 269, 279
Kserkses 150
Kl Kkten 85
Kubaba 111
Kptler 233
Kubbets-Sahra 277, 281
Krgzlar 138
Kuds 149, 210, 240, 267, 236, 265-277, 279
Krm 238
Kumanlar 244
Kzldeniz 150, 216
Kumbuca 86, 87
Kzlrmak 94, 110, 111, 114, 116, 117, 123, 124, 148, 155
Kummuh 103, 122
Kzlin 86
Kumtepe 92
Kibyraioton 237
Kurkuas 242
Kiklad Adalar 165
Kurtuba 270, 271, 277, 280
Kilikia Eyaleti 200
Kuruay (Burdur) 21
Kilisetepe 101
Kuruay 90-92
Kimmer 67
Kusayr-I Amra Saray 277
Kimmerler 105, 111, 116, 123, 134
Kuflakl 101
Kind 275, 281
Kufliler 67
Kingan Dalar 133, 158
Kuflflara 97, 122
Kiok 137
Kuflflaral Labarna 97, 122
Ki-Ok 138
Kuteybe B. Mslim 269
Kios (Sakz) 169, 170
Kutsal Kitap (Kitab-I Mukaddes) 249
Kiririfla 152
Kutsal Roma-Germen mparatorluu 244, 257
Kifl 37, 51, 53, 55
Kuvava 118
Kitab-I Bahriye 305
Kuzey Afrika 196, 220, 253, 360
Kizzuvatna Krall 97
Kuzey Amerika 311
Klazomenai (Urla) 170
Kuzey Anadolu Dalar 85
Kleisthenes 173, 185
Kuzey Asya 133
Kleopatra VII 200, 218
Kuzey Barbarlar Hanedan 136
411
Knossos 165, 166, 186
Kuzey Denizi 340
Knossos Saray 165, 166
Kuzey Irak 36, 54
Kolophon (Deirmendere) 170
Kuzey talya 273
Konstantinopolisi (stanbul) 229
Kuzey Mezopotamya 20, 21, 23, 24, 96, 97, 99
Konstantinos 230, 232
Kuzey Suriye 20, 21, 36, 40, 42, 96, 97, 100, 102-105, 110, 122
Konya 87-90, 96, 97, 102, 110, 123, 19, 21, 341
Kuzey Trkistan 138
Konya Ovas 91
Kuzeybat Afrika 229, 230
Kopernik 291, 304, 305
Kba 357
Kore 133, 137, 357
Kk ekmece 86, 87, 121
Korucutepe 91, 92
Kk Menderes 115, 123
Kos 170, 179, 238
Kk Zap 35, 36, 54
Klemenler 274
Kllnnin 86
Kln 211
Klloba 92
Kflkerbaba 94
Kltepe 94-97, 100, 122
Kflkhyk 90, 91
Kltigin Yazt 143
Kral William 307
Kmbet Asar Kale 110
Krallar Vadisi 60, 66, 72
Kmbet Vadisi 110, 112
Kremna 206
Ktahya 207, 210
Kristof Kolomb 270
Kyaksares 116, 117, 148, 149
412
Uygarlk Tarihi
Kybele 111, 118, 210
Lombardlar 235, 238, 240, 254
Kydonia 166
Londinium 211
Kynoskephalai Savafl 197
Londra 211, 213, 228, 248, 341, 345, 347
Kyros 148, 149, 151, 154, 156
Lorenzo Valla 253
Kythera 170
Lothar 233, 236
Kyzikus 213
Lotharingia 233, 236
Lotto 307
Louis Napolyon 327, 329
Lafayette 318, 319
Lozan 344, 345
Lagafl 37, 38, 43, 46, 55
Lugalbanda 49, 50, 51, 55
Lagrange 292
Lugalzaggezi 38
Lametrus (Demeter) 118
Luther 297, 298, 300, 308, 311, 315
Laplace 292
Luviler 96, 97, 111
Larsa Slalesi 40
Lbnan 38, 98, 216
Lascaux (Fransa) 16
Lksemburg 353
Laskarisler Saray 253
Lygdamis/Dugdammi 116
Latin 195, 204, 209, 217
Lykia 204, 213
Latinler 195, 220

Latium 195, 209, 220
Laurasia 6
M. Kemal Atatrk 345
Lavoisier 292
Macaristan 302, 308, 327
Lebedos (Ksk Yarmadas) 170
Macarlar 233, 236, 327
Lechfeld 236
Machiavelli 292, 293, 308, 315
Legnano 245
Macunay 87
Lenin 348
Madalar 147
Leonardo Da Vinci 265, 277, 296
Madapi 147
Leontios 238
Magdalanian 15, 16
Lepidus 218
Magellan 270, 290, 305
Lesbos Midilli Adas 169
Magna Carta 228, 242-244, 246, 250, 284, 311
Letonya 345
Magna Mater 210
Levs (Zeus) 118
Magnesia (Manisa) 197
Libya 349, 61, 64, 66, 67
Maarack 86
Libyallar 64, 66, 67
Mahmatlar 94
Licinius 207, 231
Maionlar 116
Lidya 148, 149, 154, 155, 158
Makedonia 197
Lidya Devleti 116, 117, 120, 124
Makedonia Krall 197
Lidya Krall 103, 111, 115-118, 122, 123
Makedonya 108, 123, 169, 177, 179, 180, 185, 187, 228, 241-
Lidyallar 149, 158
243, 245, 250, 255, 338
Likya 199
Malatya 93, 96, 103, 122
Linear A. 166, 186
Malawi 11
Linear B. 166, 167, 186
Malazgird (Manzikert) 243
Lion 269
Malos 170
Lipit-fltar 44
Malta 242
Lipit-fltar Kanunu 44
Manavgat 205
Liflt 64
Manurya 133
Litvanya 345
Manfred 246
Lloyd George 344
Manga Mater 111
Locke 292, 295, 296, 299
Mani 272
Lombardiya 232, 244, 245, 327
Manisa-Marmara Gl 86
Dizin
Manuel 244, 246, 247
Meidum 63, 71
Mao Tse Yung 357
Mekke 253
Maraton 150
Meksika 270, 271
Maraton Ovas 176
Melia 116
Maraton Zaferi 176
Memfis 63-65, 67, 71, 73, 78
413
Marcianus 233
Menderes Magnesias 116
Marcus Antonius 201, 204, 218
Menelaos 168
Marduk 46, 55
Menes 62, 77
Mari 234, 244, 251
Mentuhotep Tapna 72
Marie-Antoinette 317
Merimde 62
Marius 198, 199, 200
Merneptah 66
Mriye 262
Merovenj Hanedan 231
Marmara Adas 214
Merovenjler 231
Marmara Blgesi 19, 87, 121
Mersin 90, 91, 101
Marmara Denizi 200, 246
Merv 271, 272
Marne 340
Mervn B. Hakem 268
Marsilya 307
Mervn B. Muhammed 269, 270
Martin Luther 279
Mervnler 268
Martina 238
Mescidl-Aksa 277, 281
Marvida 118
Mesleme B. Abdlmelik 269
Masagetler 134
Mete 137-139, 141, 142, 158
Msarcaveyh 275
Meter Megale 111
Maskemgaser 146
Meternich 323, 327
Massachusetts Meclisi 312
Methodius 241
Massilia (Marsilya) 172
Mezes 346
Mastaba 70, 71, 78
Mezolitik a 18, 21
Maflathyk 95, 101
Mezolitik Ya Da Epipaleolitik a 36, 54
Matar 111, 112
Mezopotamya 22, 26, 33-40, 42, 43, 45-48, 50-55, 68, 69, 77,
Matar Areyastin 111

Matar Kubileya 111
88, 92, 94-98, 100-102, 133, 134, 144-146, 150, 151, 155,
158, 166, 186, 237, 242
Maurikios 235, 236
Mezraa Teleilat 90
Max Weber 309
Msr 25, 40, 59-75, 77, 98, 101, 149-151, 153, 155, 158, 166,
Maxentius 230, 231, 254
167, 169, 172, 174, 177, 179, 180, 182, 186, 187, 194, 200-
Maximianus 207, 230
202, 206, 211, 215, 216, 218, 220, 229, 230, 233, 236-238,
Mazdek 272
244, 245, 249-253, 304, 357
Memn 272, 273, 275
Msrllar 60-62, 64, 65, 68-70, 72, 75, 77
Mecsiler 272
Mflatta Saray 277
Med 131, 132, 134, 147-149, 154, 155, 158
Michael Palaiologos 240
Med Devleti 116
Michael Ventris 166
Med Krall 147, 156
Michealangelo 277, 282
Med Slalesi 117, 124
Midas 110-112, 114, 123
Medine 253
Midas Ant 112
Medinet Habu Tapna 66
Miken Uygarl 165, 167-170, 185, 186
Mediolanum 207, 209
Mikenai 167, 168, 186
Medler 40, 41, 116, 134, 147-149, 154, 158
Mikerinos 63, 71
Megara 229
Milano 207, 209, 245, 248, 273, 327
Mehd 272, 276, 281
Milano Ferman 231
Mehdiye Camii 278, 281
Milanolular 245
Mehmet elebi 314
Milas 210
414
Uygarlk Tarihi
Miletos (Milet) 170
Murat Suyu 35
Miletos 116
Mureybet 19, 21
Miletoslu Hippodamos 164, 175
Musa 249, 250
Miletoslu Thales 173
Musa El- Hd 272
Milford Wolpoff 15
Musa Heykeli 277
Milidia 103, 122
Musaios 249
Min 74
Mussolini 349, 352, 353
Minatauros 165
Mustan 273
Minos 164-168, 185, 186
Mustafa Kemal 342-344, 347, 356
Minos Uygarl 165, 167, 168, 185, 186
Mustasm 274
Minoslular 165, 166, 186
Musul 96, 346, 237
Minua 105, 108, 123
Musular 88
Minua(fiamram) Kanal 108
Muflkiler 102
Minusinsk 134
Mut 101
Missi Dominici 228, 231, 243
Mut B. lyas 274
Mitanni Devleti 65
Muttek 273
Mitanni Krall 65, 97
Muvatalli 66
Mitanniler 40
Muzaffer fienyrek 85
Mithra 155
Mnih 350
Mithraizm 211
Mseylime 265
Mool 136, 137
Mslmanlar 267
Mool Tunguzlar 137
Mstekf 273
Moolistan 133, 143
Mtenebb 274
Moha Zaferi 308
Mtevekkil 273
Moliere 313
Mykale (Samsun) Burnu 176
Mondmdy 320
Mylasa 210
Monteigne 276
Myriakephalon 244
Montesquieu 292, 296, 297, 299, 309, 316
Myron 177, 187
Moskova 353, 355
Myus (Avflar Kalesi) 170
Mouretania 202
Mousterian 13, 14
Mozart 314
Nabopolassar 40
MuTasm 273
Nabukadnezar 40, 146
MuTemid 273
Nadr Yahudileri 264
MuTez 273
Nagasaki 353
Mutasm 278
Nairi 105, 123
Muaviye 238, 260, 265-270, 280
Naksos Adalar 174
Muaviye B. Hiflm 269
Nanna 46, 55
Mudanya 344
Nannos 249
Mula 210
Napolon Bonoparte 321
MUHAMMED 260, 262-264, 269-271, 273, 279
Napoli Krall 273
Muhammed B.Emir El-Suudi El Niksari 305
Napolyon 322, 323, 327, 329
Muhammedl-Emin 262
Naram-Sin 38, 42, 53, 94
Muhtedibillah 273
Narmer 62, 77
Mukanna 272
Narmer Paleti 62
Muktedir 273
Narses 234, 235
Muktef 273
Natron 75
Muntasr 273
Natufien 54
Munzir 270
Natufyen 19, 20
Dizin
Naukratis 67, 172
Naziler 350
Neapolis (Napoli) 172
Necker 317
Nefertiti 65
Neolitik a 5, 18-24, 26, 36, 37, 54
Nero 203, 218
Nerva 203
Nesef 268
Nefla 95-97, 122
Neflallar 96
Neuserre 72
Nevali ori (Urfa) 21, 36, 88, 89
New York 312
Newton 291-294, 298, 299
Niaux (Fransa) 16
Niccola Machiavelli 273
Nicea (znik) 230, 240
Nicea (znik) Konsili 230
Niederland 323
Niels Westergaart 48
Nide 90, 103, 110, 122, 123
Nihvend Savafl 266
Nika syan 234
Nikaia (znik) 232
Nikaia 204-206, 208, 212
Nikephoros Botaniates 243
Nikephoros Melissenos 243
Nikephoros Phokas 242
Nikomedia 196, 204, 205, 207
Nil 60-62, 64, 66, 68-70, 75-77
Nil Nehri 60-62, 66, 69, 70, 75, 77
Nil Vadisi 61, 62, 77
Ningirsu 46, 55
Ninive 148
Nippur 37, 46, 47, 55
Nifl 247
Normandiya 353
Normandiya Blgesi 234
Normanlar 233, 234, 241, 243, 255
Norfluntepe 91-94, 122
Norve 323, 353, 361
Nubya 61, 64, 65, 67, 77
Nubyallar 64, 65
Numidia 196
Nymphe 165
415
O-
Ockhaml William 253
Octavianus 201, 202, 218, 220, 229
Odoacer 209, 230
Odoakr 234
Odysseus 168
Ouz Kaan Destan 143
Oldowan 11, 12
Olympia Zeus Tapna 174, 177
Olympos 199
Olympos Da 170, 181
Opsikion 237
Orhan Bey 246
Orhun - Yenisey Kitabeleri 143
Orhun Irma 143
Orhun-Selenga Irmaklar 136
Orhun-Yenisey Kitabeleri 143
Orta Amerika 20, 26, 270
Orta Anadolu Blgesi 94, 105, 111, 123
Orta Assur Kanunlar 43, 54
Orta Asya 13, 131-136, 140, 141, 144, 158, 229, 254
Orta Dou 15, 18-21, 26, 301, 341, 346, 357, 361
Ortaky 95, 101, 102
Ortodoks Dou Kilisesi 240
Osiris 74, 75, 78
Osmanl 286, 300-314, 316, 338-342, 344-347
Osmanl Devleti 194, 300-302, 304, 306, 309, 310, 316, 323,
338-341, 345, 347
Osmanl mparatorluu 194, 340, 344
Osmanl Trkleri 249
Osmanllar 246, 247, 274, 303, 304, 307, 314
Ostrogot 208
Ostrogotlar (Dou Gotlar) 229
Ostrogotlar 235
Otranto 300
kzini 19, 87
mer 237
mer B. Abdlaziz 269, 275
n Asya 133, 147-149, 151, 156
n Trkler 134
tgen 136
zbekistan 13
P
Padual Marcilius 253
Pai-Teng Antlaflmas 137
Pakistan 24, 96
Paktalos (Sart ay) 116, 124
416
Uygarlk Tarihi
Palaiologos Hanedan 228, 241, 245, 255
Peli Slalesi 146
Palalar 96, 97
Peloponnes 167, 169, 170, 176, 177, 185
Paleolitik a 5, 9, 10, 18, 19, 26, 33, 35-37, 54
Peloponnes Savafllar 176, 177, 185
Palmyra Krall 206
Pencap 180
Pamir 133
Pendik 85, 91
Pamphylia 213
Pepin 231
Pangea 6
Per Ramessu 66
Panionion Birlii 170
Pergamon (Bergama) Krall 197
Pannonia 205
Pergamon Zeus Altar 181, 182
Pantakrator Manastr (Zeyrek Camii) 253
Perge 203, 211
Papa 227, 230-233, 235-240, 242, 244-246, 249, 253, 254, 256,
257, 267, 270, 273, 279-281
Perikles 164, 176-179, 185, 187

Pers 131, 132, 147-151, 153-156, 158
Papa Gregorius 238, 257
Pers Devleti 42, 54, 151
Papa I. Leo 233
Pers Slalesi 117, 124
Papa II. Nicholas 237, 256
Persepolis 150, 153, 154
Papa II. Stephen 240, 254
Persepolis Saray 147, 153, 154
Papa III. Alexander 242, 245
Persler 67, 117, 120, 124, 134, 147-151, 153-156, 158, 173,
Papa III. Innocentius 238, 246
176, 177, 179, 180, 185, 186, 187
Papa III. Leo 232
Peru 270, 271
Papa IV. Eugenius 247
Pessinus (Ballhisar) 110
Papa IX. Leo 237, 256, 262
Pessinus 210
Papa IX. Stefan 237
Peter Paul Rubens 314
Papa VI. Clement 246
Petrarch 276
Papa VII. Gregorios 243
Petrograd 348
Papa VII. Gregorius 238, 256
Phaistos 166
Papa XII. Jean 236
Phaistos Diski 166
Papa XIII. Gregorius 194
Phedias 174, 177, 187
Papalk 227, 232, 233, 236-240, 245, 254, 256, 273, 279, 321,
Philadelphia 313
325
Philippi 197, 201, 218
Papalk Devleti 236, 273
Philippikus 238
Paris 168, 233, 243, 248, 250, 307, 314, 316-320, 324, 329, 340,
Philomilion (Akflehir) 244
344-348, 353
Phokaia (Foa) 170
Paros 174
Phokas 235, 236, 242, 249
Parsa 149
Phtiotis 167
Parsalar 149
Pnarbafl 19
Parsualar 149
Piankhi 67
Parth Hanedan 206
Piramitler 60, 63, 71, 72, 78
Parthia 200, 204, 218
Piri Reis 305
Parthia Krall 200
Pirun 86
Pasargad 149, 156
Pisa 244, 250
Pasifik 351, 353
Pisidia 195, 206, 214
Pasifik mparatorluu 353
Pisidia Antiokhias 195
Pasiphae 165
Piflmifl Kale 110
Patrik Sergios 249
Pithana 97, 122
Paul Rycaut 313
Piyemonte 327
Pazarl 110, 115
Pizarro 290, 305
Pearl Harbour 353
Plataya 150, 176, 185
Peenekler 243, 244, 255
Platon 178, 185, 254
Peisistratos 172
Plinius 204
Dizin
Po Vadisi 196
Reflat Halis 345
Polatl 94, 109, 110, 123
Rza Tevfik 345
Polonya 323, 325, 329, 345, 347, 353, 356, 361
Ribat 278, 281
Polykleitos 177, 178, 187
Richard Arkwright 308
Pompeius 199, 200, 218
Richard Trevithick 309
Pontos 180
Ripuart Franklar 229
Pontus Eyaleti 200
Robert Fulton 309
Pontus Kral Mithridates VI 199
Robespierre 321
Pontus Krall 199
Rodos 170, 174, 238, 246, 266, 268, 279, 341
Portekiz 269, 270, 325, 329
Rodos Cumhuriyeti 197
417
Poseidon 165, 171, 177
Roger Fenton 306
Postdam 356
Roma 194-217, 227-257
Prehistorik alar 9
Roma Cumhuriyeti 195-199, 215, 220
Priene (Gllbahe) 170, 178
Roma Galya (Bugnk Fransa) 229
Priene 116
Roma mparatorluu 195, 139, 202-209, 215, 216, 227, 229,
Princip 337, 338
231-234, 236, 237, 240, 253-256, 290, 300, 303, 306, 310
Prokiron (Hukuk Elkitab) 242
Roma Papal 230, 233
Prokonnessos 214
Romallar 42, 54, 136, 194-199, 204-206, 209-214, 216-218,
Prokopius 234, 235
229, 230, 232, 238, 246, 256
Protestan Kilise 278, 282
Romanos Argiros 242
Protestanlar 273, 280
Romanos Diogenes 243
Protogoras 179
Romanos Lekapinos 242
Provence 230
Romanya 204, 213, 338
Prusya 320, 321, 323, 325, 327, 329, 340, 356
Romulus 218, 220
Psammetikos 67
Romulus Augustulus 230
Ptolemaios 254
Romulus Augustus 209
Ptolemaioslar Devleti 67
Rooswelt 354-356
Ptolemaioslar Krall 180
Rousseau 292, 294, 297-299, 316
Puduhepa 98
Rnesans 229, 249, 265, 266, 275-278, 282
Pulcheria 233
Rumeli 310
Pulur-Sakyol 94
Rus arl 348
Pyrrhus 196
Ruslar 325
Pythagoras 173
Rusya 16, 271, 310, 323, 327, 329, 337-341, 348, 349, 351, 353-
Q
Que 103, 122
357, 361
S-fi
Sabastian Del Cano 270
Sadyattes 116
R. Jacques Turgot 317
Saffr Hanedan 273
Ra 63, 66, 72, 74, 80
Sagbita 147
Racedef 63
Said Efendi 314
Rafaello 277, 282
Sais 62, 67
Ramasseum 66
Sakarya Irma 223
Rameau 314
Sakagz 103
Ravenna 209, 235, 236, 240, 254
Sakz 268
Rz 273, 275, 281
Sakkara 63, 71
Rembrandt 314
Saksonlar 230
Remus 195, 218, 220
Saksonya 323, 325
Ren 202, 205, 211
Saksonya Krall 323
418
Uygarlk Tarihi
Sal Franklar 231
Seydi Ali Reis 305
Samal 103, 122
Seyhun Irma 149
Samarra 23, 24, 36, 54
Shih Huang Ti 137
Samarra 273, 276, 278, 281
Shih Slalesi 137
Samos (Sisam) Adas 173
Sffn 267, 280
Samsun-Tekeky 86
Srbistan 337, 338
Samuel Adams 312
Srplar 245, 246
Samuel Johnson 294
Sibirya 16, 133
Samuel Morse 309
Sicilya 172, 196, 235, 238, 241, 245, 246, 250, 327, 354
San Remo 345
Sicilya Krall 245, 327
Sanayi Devrimi 305
Sicistan 268
Sangarios (Sakarya) Nehri 109
Side 172, 205, 211, 212
Santas 118
Sikke 84, 117, 118
Sapinuva 101
Silhaha Hanedan 146, 151
Saray Bosna 303, 337
Simeon 242
Sarayburnu 195, 208, 212
Simoni 238
Sardeis 155
Sin 38, 42, 53
Sardinya 196
Sina Yarmadas 61, 64
Sardis 116-119, 124
Sinope (Sinop) 172
Sargon 94
Sir Arthur Evans 165
Sar Nehri 136
Sir Henry C. Rawlinson 48
Sarissa 101
Sirkeli 102
Sarmatlar 134, 136
Sivas 101, 341, 342
Sasani (ran) lkesi 253
Sivrihisar 210
Sasani 228, 229, 235-237, 254
Slav Kabileleri 139
Ssn Devleti 266
Slavlar 236-238, 240, 241, 350
Sasaniler 42, 54, 206, 208, 235, 236, 254
Snefru 63, 71
Savafllar Hakknda (De Bellis Libris) 235
Sobek 74
Saxonia 236, 239
Sokrates 178, 187
Saxonia Dkal 239
Sol Invictus 230
Sayan Dalar 134
Solon 164, 172, 173, 176, 185, 186
Seluk 203, 209, 211
Solutrean 15, 16
Seluklu Trkleri 240, 243, 244, 255
Sovyet Rusya 348, 349, 351, 353-357, 361
Seleukos Kral 197
Sovyetler Birlii 346, 347, 349, 353, 357, 358
Seleukos Krall 197, 199
St Tarlas 87
Selevkoslar 42, 49, 54
Spa 345
Selevkoslar Krall 180
Sparta 168, 169, 176, 177, 185, 187
Selimiye 205
Spartallar 150
Selinus 204
SSCB 352, 353, 358, 361
Semerkand 269
St. Benedict 237
Sen 283
Stalin 348, 353-355
Septimius Severus 205, 219
Stanford 358
Serapis 211
Staurakios 241
Serf 228, 235, 244, 247-250, 256, 258
Stefan Duflan 246
Set 62, 64, 66, 74
Stevenson 331
Severus Alexander 205
Suberde (Konya) 21
Severuslar 205, 219
Suberde 88
Severuslar Hanedan 205, 219
Sudan 61, 64
Sevr 340, 343, 345
Sulla 199
Dizin
Suriye 19, 21, 24, 35, 36, 38, 40, 42, 61, 64-67, 133, 147, 166,
Tanzimat 307
172, 186, 197, 200, 206, 207, 218, 229, 233, 237, 238, 240,
Tapigga 95, 101
242, 245, 249-252, 267, 287, 304
Taras (Toronto) 172
Suriye l 35
Tarasius 240
Suriye Eyaleti 200
Tarentum 196
Suriye, Mezopotamya 346
Tr Hne Camii 278
Suriye-Filistin 338
Tarih- Hind- Garbi 305
Suriye-Hitit Beylikleri 103, 122
Tarsus 206, 94, 101
Susa 145, 146, 149, 151, 152, 155, 156
Tarzi 101
Susa Krall 146
Tafl a 9, 10, 18, 20, 26
Susallar 155
Tafl 102
Sfyniye 268
Taveret 74
Sleyman 269
Teb 63-67, 73
Sleyman elebi 246
Tebai 167, 186
Sleyman Pafla 246
Tebk Seferi 264
Sleyman fiah 243
Teispes 149
Smerler 34, 37-39, 43, 46, 47, 49-55
Teifleba 106
Swabia (Sebia) 236
Tekeky 19
Syrakusa 238
Tekfur Saray 253
fiam 341
Tel Halaf 36
fiam Da 86, 121
Tel Nebimend 98
fiamafl 46, 49, 50
Telepinu 97, 102, 126
fiam 270
Tell El-Amarna 66
fianidar Maaras 36, 54
Teoman 137, 158
fianlurfa 87, 90
Teos (Seferhisar/Sack) 170, 181
fiarkl Maara 86, 87
Tepe Ali Kofl 145
fiarlken 300, 301
Tepe Guran 145
fiarruma 100
Tepe Sarab 145
fiattlarap 35
Tepecik 94
fiehramuztepe 86
Termessos 178
fienky 86
Termopilai 150
fievket Aziz Kansu 85
Teflup 100
fiiflman Ludwig 233
Theodora 233, 234, 241, 242, 246
fiiflman VI. Louis 243
Theodoric 230
fiivini 106
Theodosius 233, 236, 238, 249
Theophano 242
Theophilos 241, 251
Tabal 103, 105, 122
Thera (Bugnk Santorini Adas) 165, 170
Taberistan 266, 279
Thessaloniki (Selanik) 243, 245
Tagar Kltr 134
Thomas Hobbes 274
Tahran 147, 158, 355
Thomas Jefferson 314
Taif 263
Thomas Morus 275, 276
Takiyddin El Raflid 304
Thomas Mnzer 280
Talayi Camii 278
Thomas Paine 314
Tales 254
Tkal Maara 86
Talha 266, 267, 279
Tiberius Constantinus 235
Tammuz 46, 49, 50, 52
Tibet Yaylas 137
Tanr Dalar 137
Tilkitepe 91
Tanzanya 11
Timur 246
419
420
Uygarlk Tarihi
Tinis 62
Um-Dabagiye 23
Tiziano 313
Umma 37, 38
Tokat 95, 101, 110, 123
Umman Denizi 144, 158
Tolunolu Camii 278
Umur Bey 246
Tomris Hatun 134
Ur 33, 37, 39, 44, 47, 54
Toprakkale (Rusahinili) 105
Ural Dalar 133, 158
Toros Dalar 35, 197
Urartu Devleti 106, 116
Toroslar 35, 38, 40, 85, 87, 89, 96, 121
Urartu Krall 103, 105-108, 122, 123
Toskana 321
Urartular 40, 84, 106-108
Tot 74, 75
Urban 307
Trablusgarb 341
Urfa 20, 206, 240, 267
Trabzon 204, 245, 341
Urmiye Gl 105, 123
Trabzon Rum Devleti 245
Ur-Nammu 39, 43, 44, 47, 54
Traianus 203, 204, 213, 218
Ur-Nammu Kanunu 43, 54
Trakya 91, 108, 123, 195, 201, 202, 208, 242, 245, 246, 255
Ur-Nanfle 37, 43
Transilvanya 302
Uruatri 105, 123
Trapezos 204
Uruk 23, 24, 34, 37-39, 46-48, 51, 54, 55
Trapezus (Trabzon) 172
Urukagina 38, 43, 44, 54
Troas (Biga Yarmadas) 169
Urukagina Kanunu 43, 44, 54
Troki 348
Userkaf 63
Trois Freres (Fransa) 16
Utanapifltim 51
Troya 92, 94, 122, 168, 169, 185
Utu 46
Troyallar 168, 185
Utu-Hegal 38, 39
Tuna 202, 205, 208, 211, 355
Uygurlar 136, 138
Tun a 9, 23
Uzal 85
Tunguz 136, 137
Uzak Dou 337, 338, 346, 347, 351, 353, 355, 361
Tunguzlar 137
Uzlar 243
Tunus 196
azl Maara 16, 87
Turkana 12
mm Eymen 262
Tuflpa 105, 123
rdn 206
Tutankamon 66
skdar 207
Tutankaton 66
skp 303
Tuz Gl 88
Tlintepe 91
Trkistan 134, 138, 266, 268-280
V. Aleksios 245
Trkiye 343, 344, 355, 356
V. Constantinus 240, 251
Trkiye Cumhuriyeti 194, 217, 345, 347
V. Heinrich 239
Trkiye Cumhuriyeti Devleti 345
V. Ioannis Palaiologos 246
Trkler 133-136, 139, 141-144, 158, 193, 240, 243-246, 248,
V. Leon 241
249, 254, 255, 257, 338, 342, 344, 346
V. Mihail 242
Tycho Brahe 304
V. Samsi-Adad 147
Tyrins 167, 186
Vabartum 96
U-
Vdi- Ubeyd 278

Valens 208, 213, 229, 232, 233, 240, 253
Ubaid Ya Da Obeyt 37
Valens Su Kemeri (Bozdoan Kemeri) 253
Ubeyd 23, 24
Valerianus 206
Uganda 61
Van 341
Uhud Da 264, 279
Van Gl 40
Ukhaydir Saray 278
Van Kalesi (Tuflpa) 105
Dizin
Van Kalesi 105, 107, 123
Yazlkaya Ak Hava Tapna 99, 100
Vandallar 139, 215, 219, 229, 230
Yazlkaya-Midas Kenti 110, 112
Varna Savafl 247
Yemame 265, 279
Vasco De Gama 270
Yeni Assur Devleti 40, 42, 54
Vsk 273
Yeni Assur Krall 40
Vatikan 202
Yeni Babil Devleti 40, 54
Veheb 262
Yeni Zelanda 340
Velid 265, 266, 269, 270, 277
Yerebatan 253
Venedik 240, 243-246, 250, 273, 292, 300, 311, 313, 321
Yermuk 265
Versailles Saray 295
Yeflilal 107
Versay 340, 345, 350, 352
Yezdicrd 266
421
Vespasianus 203, 218
Yezid 260, 268-270
Vikingler 233
Yldzda 341
Viktorya Gl 61, 77
York 230
Virginia 311, 314
Yozgat 95, 96, 101, 110
Visigoth 208, 209
Yugoslavya 345, 349, 357
Visigotlar (Bat Gotlar) 229, 230
Yukar Msr 60-64, 66, 77
Visigotlar 233, 236
Yukar Msr Krall 62
Vitello Carpaccio 312
Yumuktepe 90, 91, 101
Vitruvius Adam 277
Yunan 343
Viyana 295, 300, 308, 313, 314, 355
Yunanistan 197, 199, 200, 165-170, 172, 173, 176, 177, 180,
182, 185-187, 229, 243, 245, 249, 250, 252, 344
Vizigotlar 139
Vlaherna Kilisesi 251
Yunanllar 49, 151, 155, 165, 170, 172, 176, 178-180, 182,
184, 186, 187
Volga Nehri 135

Voltaire 292-294, 298, 299, 316
W
Walter Lippmann 346
Yusuf Hikmet Bayur 344

Yeiler 137
Yzyl Savafllar 242, 249-251, 257, 258
Washington 347, 354
Watt 308, 309
Zagros Dalar 20, 35, 38, 54, 144-147, 266
Welf Hanedan 246
Zaire 11
Westfalya Antlaflma 281
Zalpa 97, 122
Willendorf Vens 17
Zap Suyu 271
Wilson 344-347
Zara 341
Wolfgang Amedeus Mozart 295
Zela (Tokat, Zile) 200
Worms 228, 239, 244
Zencan 147, 158
Worms Concordat 228, 239
Zenobia 206
Wu-Ti 138
Zenon 230, 233, 234
Zerdflt 155
Zeugma 213
Yahudiler 149, 210, 350
Zeus 165, 171, 174, 177, 181, 182
Yahudilik 210
Zeyd B. Sbit 265, 279
Yakn Dou 13
Zeyd B. Zeynel Abidin 269
Yalva 195
Zeyd Bin Harise 262
Yanarlar 97
Zigguratlar 34, 47, 53, 55
Yarm Tepe 23
Zincirli 103
Yarmburgaz 85-87, 91, 121
Zoe 242
Yarmburgaz Maaras 16
Zoroaster 155
Yavuz Sultan Selim 274
Zbeyr 266, 267, 279
422
Uygarlk Tarihi
I. Ahmose 65
II. Constans 238
I. Aleksios 244
II. Constantinus 232
I. Amenemhet 64
II. Constantius 208
I. Argiflti 105, 123
II. Darius 151
I. Artakserkses 150
II. Friedrich 245, 246
I. Bayezid 246
II. Guillaume 245
I. Constantinus 207, 208
II. Hakem 270, 271
I. Darius 48, 150, 153-155, 158
II. Henry 241, 242
I. Edward 242, 243, 250, 258
II. Hiflm 271
I. Friedrich 244
II. Ioannes 244
I. Friedrich Barbarossa 244
II. saakios Angelos 245
I. Hal Seferi 244, 256
II. Justinianus 238, 251
I. Hattuflili 97
II. Justinianus Rhinometos 238
I. Heinrich 236, 237, 239, 245, 246
II. Justinus 235, 236
I. Hodder 90
II. Kambyses 149, 150, 158
I. Justinus 234
II. Kosova Savafl 247
I. Klarslan 244
II. Kyros 148, 149, 158
I. Leon 233, 239
II. Leon 233
I. Louis Philippe 324
II. Manuel 246, 247
I. Manuel 244
II. Mehmed 247, 248
I. Mehmet elebi 246
II. Mentuhotep 64
I. Mihail Rhangabe 241
II. Mihail 241
I. Murflili 40
II. Muaviye 268
I. Murflili 97
II. Murad 246, 247
I. Nagada Kltr/Amra Kltr 62
II. Murflili 97, 98
I. Nikephoros 240
II. Muvatalli 98
I. Otto 236, 237
II. Nagada Kltr/Gerze Kltr 62
I. Ptolemaios 67
II. Pepi 64
I. Ramses 66
II. Philip Augustus 243, 244
I. Richard 246
II. Philippos 179, 180, 185
I. Salmanassar 40, 105
II. Ramses 66, 72, 73, 98
I. Sarduri 105, 123
II. Romanos 242
I. Sargon 38
II. Rusa 105, 108
I. fiuppiluliuma 97, 100
II. Sarduri 40, 105, 123
I. Theodosius 208
II. Sargon 40, 105
I. Tutmosis 65
II. fiuppiluliuma 98
I. Valentinianus 208, 232, 233
II. Theodosius 233, 249
I. Wilhelm 325
II. Tiberius 238
I.Kosova Savafl 307
II. Tudhaliya 97
II. Bayezid 306
II. Tutmosis 65
II. Abdurrahman 270
II. Urbanus 239, 240, 257
II. Aleksios Komnenos 244
II. Velid B. II. Yezid 270
II. Amenofis 65, 68, 77
II. Yezid B. Abdlmelik 269
II. Anastasius 238
III. Abdurrahman 270
II. Andronikos 246, 259
III. Aleksandros (Byk skender) 180
II. Arnuvanda 97
III. Aleksios 245
II. Artakserkses 151
III. Amenofis 65, 66
II. Basilios 242
III. Clement 239
II. Claudius 205, 206
III. Constantinus 238
Dizin
III. Hattuflili 66, 98
III. Heinrich 237
III. Hiflm 271
III. LEON 238, 239, 240
III. Mihail 241, 249
III. Murad 301, 304
III. Ramses 66, 98
III. Sesostris 64
III. Theodosius 238
III. Tiglatpileser 40
III. Tutmosis 65
III. Ur Slalesi 39, 44, 47, 54
III. Victorius 239
III. Yezid B. I. Velid 270
IV. Aleksios 245
IV. Amenofis 66, 74
IV. Andronikos 246
IV. Constantinos 238
IV. Hal Seferi 245
IV. Heinrich 237, 238, 243
IV. Leon 240
IV. Mihail 242
IV. Otto 246
IV. Ramses 67
IV. Sarduri 106
IV. Tudhaliya 98, 100
IV. Tutmosis 65
VI. Constantinus 240
VI. Heinrich 245, 246
VI. Leon 242
VI. Mihail Stratiotikos 242
Vietnam 357
VII. Constantinus Porfirogennitos 242
VII. Ioannis 246
VII. Louis 242
VII. Mihail Dukas 243
VIII. Constantinus 242, 243
VIII. Ioannis 246, 247
VIII. Louis 244
VIII. Mihail Palaiologos 245, 255
IX. Constantinus Monomakhos 242
IX. Louis 243, 244, 247
IX. Mihail 246
X. Charles 324
XI. Ramses 67
XV. Louis 317
XVI. Louis 316, 317, 321
XVIII. Louis 324
423

Uygarlik Tarihi-1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uygarlik Tarihi-1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2265

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Dnyann Oluflumu ve Tarih ncesi alar.........................

EVREN, DNYA VE CANLILARIN OLUfiUMU.............................................

Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarl ......................... ....... 26

Eski Msr Tarihi ve Uygarl ................................................. 48

Eski Anadolu Uygarlklar ....................................................... 72

(G.. 600.000-12.000/11.000) .......................................................................

Orta Asya ve ran Tarihi ve Uygarlklar............................... 114

Sar Uygurlar ..................................................................................................

Eski Yunan Tarihi ve Uygarl .............................................. 146

Roma Tarihi ve Uygarl........................................................ 172

Ortaa Avrupa Tarihi ve Uygarl (5-15. Yzyl) .............. 200

ngiltere, Fransa ve Almanyadaki Politik Geliflmeler ................................

Dou Roma (Bizans) Tarihi ve Uygarl (4. -15. Yzyl)......228

Devlet Ynetimi ............................................................................................

slam Tarihi ve Uygarl......................................................... 260

Yeniada Avrupa ve Osmanl (15-17. Yzyl) .................... 286

Deiflen Aristokrasi .......................................................................................

Aydnlanma a (18. Yzyl) ................................................ 322

AYDINLANMA AINA ETK EDEN BAZI DfiNRLER .......................

Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi............................ 338

20. Yzyldan 21. Yzyla: Savafllar, Barfl ve

Szlk ................................................................................... 391

Bu niteyi tamamladktan sonra;

EVREN, DNYA VE CANLILARIN

Dnyann Oluflumu ve Tarih

EVREN, DNYA VE CANLILARIN OLUfiUMU

Evren, Dnya ve canllarn nasl olufltuunu reneceksiniz.

Tam olarak bilinmemekle birlikte, evrenin yaflnn yaklaflk 15 milyar yl olduu

Litosfer: Yer kabuunun sert

Protein: Hcreleri meydana

Evrim: Biyolojik trlerin

Laurasia: Bugnk Kuzey

1. nite - Dnyann Oluflumu ve Tarih ncesi alar

Molekler dzeydeki benzerliklere dayanan bir snflandrmaya gre insann

Beyin hacmi: Kafatasnda

1. nite - Dnyann Oluflumu ve Tarih ncesi alar

A SSTEM VE TARH NCES ALAR

Tarih ncesi ve erken tarihi alarn nasl ve neye gre snflandS O R U

Prehistorik arkeoloji: Tarih

Arkeometri: Fizik, kimya,

PALEOLTK A (G. 2.500.000-12.000)

nsann atalarnn zelliklerini ve Paleolitik adaki geliflmeleri

Alt Paleolitik Dnem (G. 2.500.000-200.000)

Gnmzden 2.5 il 1.5 milyon yl ncesinde Gney ve Dou Afrikada yaflamfl

1. nite - Dnyann Oluflumu ve Tarih ncesi alar

1. nite - Dnyann Oluflumu ve Tarih ncesi alar

Orta Paleolitik Dnem (G.

Yonga: Bir tafl parasndan

DNA: Genetik kodu taflyan

st Paleolitik Dnem (G. 40.000-12.000)

Mutasyon: DNAda meydana

1. nite - Dnyann Oluflumu ve Tarih ncesi alar

sindeki iki grup arasndaki genetik

Dilgi: Boyu eninin iki

st Paleolitik Dnemde maara resimleri dflnda tafltan, fil diflinden ve kilden

1. nite - Dnyann Oluflumu ve Tarih ncesi alar

MEZOLTK (EPPALEOLTK) A (G. 12.000-10.000)

Avc-toplayc gebe yaflam biiminden yerleflik yaflama neden ve

Mikrolit: Genellikle 3 cmden

Obsidyen: Lav veya cam