Toplumsal Cinsiyet Sosyoloji

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2307

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1304
TOPLUMSAL CNSYET
SOSYOLOJS
Yazarlar
Prof.Dr. Yldz ECEVT (nite 1)
Prof.Dr. Mehmet ECEVT (nite 2)
Prof.Dr. Ayfle AYATA (nite 3)
Arfl.Gr. zlem GLGELOLU (nite 3)
Prof.Dr. Mine Gfi TAN (nite 4)
Yrd.Do.Dr. Aya KURDOLU (nite 5)
Yrd.Do.Dr. Nadide KARKINER (nite 6)
Prof.Dr. Glriz UYGUR (nite 7)
Yrd.Do.Dr. F. rem ALAR (nite 7)
Prof.Dr. Ayfle DURAKBAfiA (nite 8)
Editrler
Prof.Dr. Yldz ECEVT
Yrd.Do.Dr. Nadide KARKINER
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yrd.Do.Dr. Alper Altunay
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Zeliha fienel
Dil Yazm Danflman
Okt. Aydn Fndkolu
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi
ISBN
978-971-06-0981-7
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 4.700 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Austos 2011
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang..........................
BAfiLANGI ..................................................................................................
TOPLUMSAL CNSYET ...............................................................................
TOPLUMSAL CNSYETN FEMNST PERSPEKTFL SOSYOLOJ N
NEM ...........................................................................................................
TOPLUMSAL CNSYETN DER SOSYAL BLM DALLARINDA
YARATTII FEMNST ETKLER .................................................................
Antropoloji: Toplumsal Cinsiyete En Ak Disiplin ...................................
Tarih: Yazlmayanlar Yazmak ...................................................................
Psikoloji: Gl Deneysel Paradigma .........................................................
FEMNST KURAMLAR .................................................................................
ncler Kimlerdi?..........................................................................................
Liberal Feminist Kuram.................................................................................
Radikal Feministler Kuram............................................................................
Marksist Feminist Kuram ..............................................................................
Sosyalist Feminist Kuram ..............................................................................
Eko-Feminist Kuram (evreci Feminist Kuram) ........................................
Psikanalitik Feminist Kuram .........................................................................
Kltrel Feminist Kuram...............................................................................
TOPLUMSAL CNSYET TARTIfiMALARINDA SON GELfiMELER .............
Postmodern Feminizm .................................................................................
Judith Butler ve Queer Kuram ...................................................................
SONU...........................................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
4
6
8
9
9
10
11
11
12
14
15
16
18
19
20
22
22
23
25
26
27
28
28
29
Epistemoloji.............................................................................. 32
GRfi: FEMNST BLMN KARfiI IKIfiLARI VE AILIMLARI...................
Feminist Kuramn Modernite Serveni: Toplumsal nfladan
Dnfll znellie ........................................................................................
Postmodernite Alm: Dile Dayal Sylem ve Toplumsaln
Yap-Skm .................................................................................................
Bilim ve Bilgi Sorunsal ................................................................................
Pozitivist Bilimin Temel nermeleri ............................................................
Pozitivist Yntembilimin Feminist Elefltirisi.................................................
FEMNST YNTEMBLM ............................................................................
Feminist Yntembilimin Gl Etkisi ..........................................................
Feminist Yntembiliminin Geliflim Serveni ...............................................
FEMNST YNTEMBLMDEN FEMNST EPSTEMOLOJYE GEfi ......
Feminist Epistemolojideki Geliflmeler ..........................................................
Geleneksel Epistemolojinin Temel Unsurlar ..............................................
Geleneksel Epistemolojinin Feminist Elefltirisi ............................................
1. NTE
33
33
37
38
38
39
41
41
41
44
44
45
46
2. NTE
iv
indekiler
Feminist DURUfi KURAMI ............................................................................

Feminist Ampirizm ........................................................................................
Feminist Durufl Kuramlarnn Elefltirisi.........................................................
Postmodernite Syleminin Karfl kfllar ....................................................
Postmodernite Sylemine Feministlerin Karfl kfllar...............................
FEMNZMN FELSEFEYE AILIMI...............................................................
SONU...........................................................................................................
zet................................................................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ..............................................
3. NTE
Siyaset ve Katlm .................................................................... 64

KADIN VE SYASET ......................................................................................
Kamusal Alan, zel Alan Ayrm .................................................................
TARHSEL SRELER VE KADIN HAREKETNN ETKS ..........................
Birinci Dalga Feminizm ................................................................................
kinci Dalga Feminizm..................................................................................
KADINLARIN SYASETE KATILIM ELMLER ..........................................
Siyasi Katlm Trleri ve Kadn Katlm.......................................................
Kadnn Parlamentodaki Temsili ..................................................................
Kadnn Siyasete Katlmndaki Engeller ......................................................
Kltrel deolojik Sebepler.....................................................................
Sosyoekonomik Faktrler: Kadnlarn Gncel Durumlar ve
Snrllklar...............................................................................................
Siyasi Kurumlardan Kaynaklanan Nedenler ..........................................
Kadnn Siyasi Katlmn Artrmaya Ynelik Stratejiler ...............................
zet................................................................................................................
Okuma Paras 2 ...........................................................................................
Okuma Paras 1 ...........................................................................................
Okuma Paras 4 ...........................................................................................
Okuma Paras 3 ...........................................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ..............................................
4. NTE
47
48
49
50
51
52
53
55
58
59
59
61
65
65
66
66
67
68
68
69
70
71
71
72
74
77
79
80
80
81
81
82
82
82
Eitim........................................................................................ 84
GRfi ..............................................................................................................
TOPLUMSAL CNSYET EfiTSZLKLERNN ETMDEK
ZDfiMLER ...............................................................................................
Eitime Eriflimdeki Eflitsizlikler.....................................................................
Eitimde Cinsiyet Ayrmcl..................................................................
TOPLUMSAL CNSYET VE ETM LfiKS KONUSUNDAK
KURAMLAR ....................................................................................................
Rol/Toplumsallaflma Kuramlar ....................................................................
Kltrel Sermaye Kuram........................................................................
SONU VE POLTKA NERLER...............................................................
85
86
86
87
91
91
92
98
indekiler
zet................................................................................................................
Okuma Paras 1 ...........................................................................................
Okuma Paras 2 ...........................................................................................
Okuma Paras 3 ...........................................................................................
Okuma Paras 4 ...........................................................................................
100
101
102
102
102
103
103
104
104
Kent Yaflam ............................................................................. 106

GRfi ..............................................................................................................
KENT KAVRAMLAfiTIRMALARI VE TOPLUMSAL CNSYET .....................
Krn Karflt Olarak Kent ve Kentsel Yaflam ........................................
retim liflkilerinin Mekn Olarak Kent ..............................................
Kent Ekolojisi ve Yarflma Mekn Olarak Kent....................................
oulcu Kent Kavramlafltrmalar...........................................................
KENTSEL YAfiAM VE TOPLUMSAL CNSYET ............................................
Kentin Alt Yaplar ve Toplumsal Cinsiyet ............................................
Korku Meknlar......................................................................................
KENT, KADIN VE HAREKETLLK ...............................................................
Kente G ve Kadnlar ...........................................................................
Kent i Hareketlilik ................................................................................
KENT VE VATANDAfiLIK .............................................................................
Vatandafllk Nedir?...................................................................................
Vatandaflln Cinsiyeti ............................................................................
Kadnn Kent Hakk ................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Aile ve Evlilik ........................................................................... 130

ALE VE EVLLK KURAMLARINA ELEfiTREL BR BAKIfi..........................
Aileye ve Evlilie Feminist Yaklaflmlar .......................................................
KAPTALZM, ATAERKLLK VE ALE ........................................................
ocuk Dourma ve Annelik.........................................................................
TOPLUMSAL CNSYETN ALE VE EVLLKTE NfiASI ..............................
KADIN HAKLARI, ALE VE EVLLK ............................................................
Boflanma ........................................................................................................
ALE VE EVLLK LfiKLERNDE KIRSAL VE
KENTSEL FARKLILAfiMA...............................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
5. NTE
107
108
109
109
110
111
112
112
116
117
118
119
120
120
121
122
123
124
125
126
126
127
131
133
139
140
141
144
144
145
148
150
151
151
152
153
6. NTE
vi
indekiler
7. NTE
Hukuk........................................................................................ 154
GRfi ..............................................................................................................
HUKUK VE TOPLUMSAL CNSYET LfiKSNN BAfiLICA
KURULMA YOLLARI .....................................................................................
TOPLUMSAL CNSYET TEMELNDE HUKUKU AIKLAYAN
TEOR: FEMNST HUKUK TEORS............................................................
Feminist Hukuk Teorisinin Douflu .............................................................
Feminist Hukuk Teorisinin Temel Problemleri ...........................................
Feminist Hukuk Teorisinin Trleri...............................................................
Eflitliki Feminist Hukuk Teorisi ............................................................
Farkllk Yanls Feminist Hukuk Teorisi ...............................................
Kltrel Feminist Hukuk Teorisi............................................................
Radikal Feminist Hukuk Teorisi.............................................................
Postmodern Feminist Hukuk Teorisi .....................................................
FARKLI HUKUK ALANLARINDA TOPLUMSAL CNSYET..........................
Anayasa Hukuku ...........................................................................................
Ceza Hukuku.................................................................................................
Aile Hukuku ..................................................................................................
fl Hukuku ve Toplumsal Cinsiyet................................................................
zet ...............................................................................................................
8. NTE
155
155
158
159
160
161
161
163
163
164
165
166
166
168
169
170
172
174
175
175
176
Tarih Yazm............................................................................. 178

ERL TARH YAZIMI VE KADINLAR............................................................
Tarihin Feminist Elefltirel Bakflla Yeniden Yazm .....................................
Kadnlarn Bellei ve Feminist Tarih Yazm...............................................
Ortaada Cad Av .......................................................................................
FEMNZMN VE KADIN HAKLARI HAREKETNN
DfiNSEL KKENLER ...............................................................................
Aydnlanma Metinlerinde Kadn-Doa-Kltr .............................................
Fransz Devrimi ve Yurttaflln Cinsiyeti.....................................................
Liberal Feminizmin Snrlar: Kadnlar Gerekten Eflit Yurttafl m?.............
Kadnlarn Oy Hakk Mcadelesi ................................................................
Kadn Haklar Hareketinin de Resmi Tarihi Var! ........................................
TRKYEDE MODERNLEfiME TARHNE KADIN TARH
AISINDAN BAKIfi........................................................................................
Trkiyede Kadn Hareketleri Tarihi ............................................................
Osmanl Kadn Hareketi ...............................................................................
Kadnlar Halk Frkas ve Nezihe Muhittin ...................................................
Kadn Ktphaneleri, Kadn Mzeleri, Bilgi Merkezleri ............................
Kronoloji ........................................................................................................
2000li Yllarda Trkiyede Kadn Hareketi..................................................
TRKYEDE FEMNST TARH YAZIMI N NOTLAR .............................
zet ...............................................................................................................
179
180
182
183
184
184
185
186
186
187
188
189
189
191
192
193
195
196
197
198
199
199
200
nsz
nsz
Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi kitab, uzaktan eitim ile sosyoloji eitimi alacak renciler iin hazrlanmfltr. Amac, toplumsal cinsiyet alanndaki kavramlar
ile renciyi tanfltrmak, kuramsal, metodolojik ve epistemolojik tartflmalara bafllayabilmeleri iin temel bilgileri salamaktr. Bu kitabn zgnl, siyaset, eitim, kent yaflam, aile ve evlilik gibi klasik sosyoloji kitaplarnda yer alan konularn ilk defa toplumsal cinsiyet bakfl as ile inceleniyor olmasdr.
Kitabn birinci nitesinde, toplumsal cinsiyet kavramnn ortaya kfl ve geliflimi hakknda bilgi sahibi olacak, kavramn ana akm sosyolojiye kazandrd bakfl as, toplumsal cinsiyeti merkeze alan feminist yaklaflmlar ve ona ynelik yeni tartflmalarla tanflacaksnz. kinci nitede feminist bilgi ve bilim tarihinin gelifliminde etkili olan dflnceleri, feminist epistemoloji ve yntembilimin temel
nermelerini bulacaksnz. nc nitede erkeklerle karfllafltrldnda kadnlarn siyasete niin daha snrl katlabildikleri sorusunun cevaplarn alacak, bu katlm artrmak iin gerekli stratejilerin neler olduunu reneceksiniz. Drdnc
nitede toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin eitim araclyla nasl pekifltirildiini
fark edebilecek, bu balamda eitimde toplumsal cinsiyet eflitliinin salanmasnn nemini kavrayabileceksiniz. Beflinci nite size kenti toplumsal cinsiyet kimliklerinin iinde gelifltii ve onunla iliflkide flekillendii kilit meknlardan biri olarak anlatacak. Altnc nitede bugne kadar sosyoloji disiplini iinde pek az elefltirilmifl aile ve evlilik kurumlarna feminist bakfl as ile yeniden bakabileceksiniz. Yedinci nite, eflitliin en ok olmasn beklediiniz hukuk alannda toplumsal cinsiyet eflitsizliklerine dikkatinizi ekecek. Sekizinci nitede kadn tarihi alflmalarnn genel tarih yazmna getirdii yeni metodolojik, kuramsal ve olgusal
katklar hakknda bilgi sahibi olabileceksiniz. Her nitenin sonunda yer alan
zet, Sra Sizde ve Kendimizi Snayalm blmleri okuduunuz konular anlamanza yardmc olacak, kendinizi snamanza olanak tanyacaktr.
Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi kitabnn nitelerinin yazlmasnda gsterdikleri ok nitelikli ve zenli alflmalarndan dolay, Prof. Dr. Mehmet Ecevite, Prof.
Dr. Ayfle Ayataya, Prof. Dr. Mine Tana, Prof. Dr. Glriz Uygura, Prof. Dr.Ayfle
Durakbaflaya, Yrd. Do. Dr. Aya Kurdoluna, Yrd. Do Dr. rem alara ve
Arfl. Gr. zlem Glgelioluna teflekkr ederiz. Yrd. Do. Dr. D. Alper Altnayn
ve A..F. Dizgi Biriminin kitabn tasarmna yaptklar katklar vgye deer. Onlara da teflekkr ederiz.
Editrler
Prof.Dr. Yldz ECEVT
Yrd.Do.Dr. Nadide KARKINER
vii
TOPLUMSAL CNSYET SOSYOLOJS
Amalarmz
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Toplumsal cinsiyet ve onunla iliflkili kavramlar tanmlayabilecek,
Toplumsal cinsiyetin feminist perspektifli sosyoloji iin nemini aklayabilecek,
Toplumsal cinsiyetin dier sosyal bilim dallarnda yaratt farkl feminist etkileri karfllafltrabilecek,
Toplumsal cinsiyet eflitsizliini ve kadnlarn ikincil konumlarn tartflan feminist kuramclarn yaklaflmlarn ayrt edebilecek,
Toplumsal cinsiyet tartflmalarndaki geliflmeler hakknda bilgi sahibi olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal cinsiyet
Toplumsal cinsiyet eflitlii
Farkllk
Ayrmclk
Feminizm
Ezilme
Alta srallk
Feminist yaklaflm (lar)
Liberalizm
Kapitalizm
Ataerkillik
znellik
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
Sosyolojisi
Toplumsal Cinsiyet
Sosyolojisine
Bafllang
TOPLUMSAL CNSYET
TOPLUMSAL CNSYETN FEMNST
PERSPEKTFL SOSYOLOJ N
NEM
TOPLUMSAL CNSYETN DER
SOSYAL BLM DALLARINDA
YARATTII FEMNST ETKLER.
FEMNST KURAMLAR
TOPLUMSAL CNSYET
TARTIfiMALARINDA SON
GELfiMELER
Toplumsal Cinsiyet
Sosyolojisine Bafllang
BAfiLANGI
Bu nite toplumsal cinsiyet sosyolojisine bir girifl yapabilmek iin tasarlanmfltr.
Amac olduka yeni olan bu alan renciye tantmaktr. Aslnda toplumsal cinsiyet sosyolojisine yeni bir alan demek ne kadar dorudur? Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi ve Toplumsal Cinsiyet alflmalar kitaplar iindeki nite bafllklarna
baktnzda, sosyoloji rencileri olarak ilgilendiiniz konularn pek ounu greceksiniz. O halde bu alann yenilii ve zgnl nereden kaynaklanmaktadr?
Niin aile, evlilik, eitim, alflma, siyaset ve benzeri, ou zaman sosyolojiye girifl
SIRA SZDE
kitaplar kapsamna giren konular bu kitaplarda da yer almaktadr?
Kalknma ile ilgili kavramlar ve kuramlar kalknma sosyolojisi veya makro iktisat derslerinde tartflmak daha uygun olmaz m? Beden bugne kadar genellikleDsanat
fi N Esosyolojisinin
LM
bir konusu olmamfl mdr? Kent yasam ile ilgili reneceklerimizi kent sosyolojisi dersinde renmiyor muyuz? Erkeklik bafllkl bir nite iinde neler olabilir? Bu
S O R U
konunun sosyoloji ile ilgisi nedir?
Toplumsal cinsiyet tartflmalar ok farkl sosyal bilim disiplinlerinde ve
konuD Kok
K A deiflik
T
larda yaplmaktadr. Bu tartflmalara yaknlk salamak iin Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi ve Toplumsal Cinsiyet alflmalar kitaplarn birlikte kullanabilirsiniz
SIRA SZDE
N N
Bu alann yenilii, son otuz senede geliflip glenen toplumsal cinsiyet aAMALARIMIZ
lflmalarn ieriyor olmasdr. Bugn bu ismi taflyan ok genifl
bir alflma ve tartflma alan sosyal bilimlere nce feminist alflmalar olarak girdi, sonra kadn alflmalar olarak anlmaya baflland ve nihayet toplumsal cinsiyet alflmalarna evK T A Ptartflmalara
rildi. Sosyal bilimlerde nemli kuramsal, metodolojik ve epistemolojik
neden olan feminist alflmalar, bu alan bafllangtan itibaren o kadar besleyip bytmfltr ki, bugn toplumsal cinsiyet kapsamnda yaplan alflmalar feminist
T E LBaflka
E V Z Y Obir
N deyiflle,
alflmalardan ayr olarak dflnmemiz neredeyse imknszdr.
toplumsal cinsiyet sosyolojisi yerine feminist sosyoloji ifadesini de kullanabilirsiniz. Gnmzde sosyolojiye girifl kitaplarnn Feminist Perspektifle Sosyolojiye
Girifl veya Sosyolojide Feminist Perspektifler/Dflnceler gibi isimlerle yaynlanNTERNET
mas bunun en somut rneidir. Bunun yannda, sosyoloji rencileri iin hazrlanmfl Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi veya Sosyoloji ve Toplumsal Cinsiyet gibi
isimler taflyanlarna da rastlamak mmkndr. Bu geliflimin tarihi, bir bilim olarak
sosyolojinin geliflim tarihi ile kyaslanrsa ok yenidir. Kitaplarnzda kapsanan ko-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
nularn sosyoloji kitaplarna girifl biimi de nemlidir. nceleri bu konular sosyoloji kitaplarnda hi yer almazd. Kadn alflmalar alan (feminist alflmalar) gelifltike ve daha ok sayda sosyal bilimci toplumsal cinsiyet ile ilgili konular tartflmaya ve alflmaya baflladka, sosyoloji girifl kitaplarna bir blm (genellikle de
son blm) olarak toplumsal cinsiyet blm eklenmeye baflland. Sonraki yllarda feminist sosyal bilimciler bu kitaplarnz birka defa dolduracak kadar nemli
bilimsel alflmalar yaptlar. Bunlar toplumsal cinsiyetin feminist perspsktifli sosyoloji iin neminin anlatld alt blmde bulabileceksiniz. fiimdi toplumsal cinsiyet sosyolojisine adn veren kavram anlama abamza bafllayalm.
TOPLUMSAL CNSYET
AM A
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Toplumsal cinsiyet ve onunla iliflkili kavramlar tanmlayabilmek.
Toplumsal cinsiyet, biyolojik cinsiyetten farkl olarak, kadnla erkein sosyal ve

kltrel adan tanmlanmasn, toplumlarn bu iki cinsi birbirinden ayrt etme biimini, onlara verdii toplumsal rolleri anlatmak iin kullanlan bir kavramdr. Bu
kavramn feminist alflmalar yapanlar tarafndan nemi, onun kadnlar ile erkekler arasndaki g iliflkilerini anlamaya, eflitsizlikleri sorgulamaya yarayacak bir
kavram olarak dflnlmesinden sonra artmfltr.
nce bu kavramla ilgili alflmalarn tarihsel olarak ne ynde ilerlediini anlamaya alflalm: 1970lerden itibaren yaplan toplumsal cinsiyet alflmalarnda
nemli aflama kaydedilmifltir: Birinci aflama, cinsiyet farkllklarna (kadn-erkek)
vurgu yaplan aflamadr. alflmalar yapanlar, bu farkllklarn bireylerin biyolojik
zelliklerinden kaynakland konusunda grfl birliindedir. kinci aflamada renilen cinsiyet rollerine ve toplumsallaflmaya vurgu yaplmfltr. Toplumsal cinsiyet,
SIRA SZDE
zgl toplumsal
dzenlemelerin (kadn bireye indirgemeyen) bir rn olarak anlafllmfltr. nc aflamada, toplumsal cinsiyetin btn sosyal sistemlerde (snfl
ve ataerkil)
D merkezi
fi N E L M bir rolnn olduu fark edilmifltir. Yani, toplumsal cinsiyet,
cretli alflma, aile, politika, gndelik yaflam, ekonomik kalknma, hukuk, eitim
ve daha birok alanda analizlere katlmfltr. Buradan itibaren toplumsal cinsiyet
S O R U
kavramnn evrimi ile ilgili bu aflamay hatrda tutarak okumanz neriyorum.
D K K A Tkavramnn aflamalarna metodolojik ve epistemolojik olarak karfllk
Toplumsal cinsiyet
gelen anlatm iin bu kitabn ikinci nitesine baflvurabilirsiniz.
N N
SIRA SZDE
fiu sorular feminist arafltrmaclarn en temel sorular olmufltur: Erkekler ve kadnlar arasndaki farkllklar yaratan onlarn doal zellikleri midir, yoksa iinde
yafladklarAMALARIMIZ
toplumun zellikleri nedeniyle mi farkldrlar? Daha somut olarak, erkeklerin politikac, grefli, kamyon flofr, komando askeri olmalar, doalar gerei midir? Kavgac, aktif, saldrgan, rasyonel olmalar doufltan mdr? Bu zellikK TmiA toplumda
P
leri nedeniyle
ynetici konumlar iflgal etmektedirler? Kadnlarn retmen, ebe hemflire, terzi, olmalar doalarnn gerektirdii seimler midir? ocuklar seven, merhametli, yardm sever ve duygusal olmalar doufltan getirdikleri
L E mi
V Z Yilgilidir?
ON
zellikleriT Eile
Erkekler ev dflnda alflp para kazanrken kadnlar da
evde oturup ocuklara bakarken doalarna uygun bir biimde mi davranmaktadrlar? Yoksa acaba erkeklerin ve kadnlarn bu zellikleri toplumsal mdr? Yani aile iinde sosyalleflen
ve toplumda etkileflim iinde renilen zellikler midir?
NTERNET
1. nite - Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang
Bu sorular uzun zamandr psikologlarn, psikiyatristlerin, davranfl bilimcilerin,

sosyologlarn ve dierlerinin sorduklar sorulardr. Aralarnda ince farklar olsa da,
bu konudaki dflnrler iki ana grupta toplanabilir. Toplum iinde kadn ve erkekler arasndaki sosyal farkllklarn biyolojik farkllklarn bir yansmas olduunu savunanlara doac grfl taraftarlar ve cinsiyet rollerinin kltrel olarak belirlendii ve sosyal olarak infla edildiini savunanlara da geliflmeci grfl taraftarlar denilir. Her iki taraf ta kendi tezlerini savunurken flu noktalar vurgulamfllardr:
Doac grfl: Erkeklerle kadnlar arasnda fiziksel ve biyolojik zelliklerinden
kaynaklanan farkllklar vardr. Toplumsal iflblm tarihsel olarak farkllklar erevesinde oluflmufltur. Erkekler kadnlardan fizik olarak daha gl olduklar iin
avc ve savafl olabildiler ve evden/haneden uzaklaflabildiler. Kadnlar ise, hem fizik olarak zayflard hem de ocuk dourma zellikleri nedeniyle eve/haneye baml idiler. Bu nedenle, erkeklerin ev-hane dflnda, kadnlarn ise ev-hane iindeki iflleri stlenmeleri fleklinde bir toplumsal iflblm geliflti. Doac grfl savunanlar tezlerini desteklemek iin birok biyolojik, genetik, psikolojik kant ileri
srmfllerdir. rnein zek testleri ile erkek ocuklarn doal nitelikleri gerei
zellikle matematik, fizik, kimya gibi bilimlerde, kz ocuklarnn da dil ve edebiyat gibi alanlarda baflarl olacaklarn kantlamaya alflmfllardr.
Geliflmeci grfl: Bu grfl savunanlar, cinsiyet (biyolojik) ile toplumsal cinsiyet arasndaki iliflkinin zayf bir iliflki olduu grflndedirler. Kadnlar ocuk dourur, bu onlar erkeklerden ayrr. Ancak bunun dflnda pek ok alanda aralarndaki biyolojik farkllklarn nemi kalmamfltr. Teknolojinin bu derece ilerledii
gnmzde kas gc kullanlarak yaplan ok az ifl tr vardr. Dolaysyla kadnlar erkeklerin yapt pek ok ifli yapabilmektedirler. Erkekler de ev iinde yaplmas gereken ifllerin ve hizmetlerin stesinden gelebilirler. Kadn veya erkek bedenine sahip olmakla toplumsal zelliklerimizin (davranma, dflnme, karar verme (tutum alma ve eylemde bulunma) belirlenmesi iliflkili deildir. Bu grfle gre bir insann davranfl, byk lde onun yetifltii sosyal ve kltrel evrenin
(yapnn) bir yansmasdr. Ann Oakley, yaplan arafltrmalardan rnekler vererek
kz ocuklar ile erkek ocuklar arasndaki farkllklarn ailede ve okulda nasl yaratldn anlatr (Oakley, 1980: 92-93). Sosyalleflme srecini konu alan arafltrmalar, iki cinsin doufltan itibaren nce farkl renklerde giydirilerek (rnein, kzlar
pembe, erkekler mavi), sonra farkl oyuncaklara ynlendirilerek (rnein, kzlara
bebek, erkeklere araba), farkl okullar semeleri iin etkilenerek (rnein, kzlar
iin soysal bilimler ve edebiyat, erkekler iin fen bilimleri ve mhendislik) nasl
farkl toplumsallafltrldklarn ortaya karrlar. Bu arafltrmalar cinsiyetler arasndaki biyolojik farkllklarn var olduunu, ancak bunlarn mevcut toplumsal farkllklar aklayacak veya cinsiyet eflitsizliini meflru gsterecek toplumsal zellikler
olmadn gstermektedir. te yandan antropolojik veriler de farkl toplumlar ve
kltrlerde hatta bir toplumun farkl dnemlerinde kadnlar ve erkeklerin farkl biimde davrandklarn gstermektedir. Eer davranfllar biyolojik zelliklerimizin
bir sonucu olsayd, bu dnemsel farkllklarn olmamas gerekirdi.
fiimdi sormaya baflladnz tahmin ettiim sorunuza cevap verelim: Dflnrler
asndan biyolojik olan cinsiyet (sex) ile toplumsal temelli olduu dflnlen toplumsal cinsiyet (gender) arasndaki farkllklarn anlafllmas neden bu kadar nemlidir?
nk feminist kuramclar yaygn toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin nedenlerini sorgulamakta ve bu eflitsizliklerin temelinde doal olan zelliklerin bulunduu
fikrine karfl kmaktadrlar. Eer doac grfl taraftarlarnn savunduu gibi cinsiyet farkllklar biyolojik olarak belirlenmiyorsa ve sosyal olarak infla ediliyorsa,
kadnlarn ve erkeklerin toplumsal cinsiyet rolleri deiflebilir demektir. Ayn flekilde cinsiyeti kalp yarglar da deiflmeye ak olabilir ve hepsinden nemlisi toplumda erkek egemenlii son bulabilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Trkede kadnlar
ve erkeklerle ilgili ataszleri bulunuz ve bunlardaki kalp yarglar
SIRA SZDE
tanmlaynz.
D fi N E L M
TOPLUMSAL
CNSYETN FEMNST PERSPEKTFL
SOSYOLOJ N NEM
S O R U
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
Toplumsal cinsiyetin feminist perspektifli sosyoloji iin nemini

aklayabilmek.
Toplumsal cinsiyet konusunda en kapsaml arafltrmalar Amerikada psikiyatrist ve

SZDE
psikanalist SIRA
Robert
Stoller yapt. 1968 tarihli Sex and Gender (Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet) isimli kitabnda kadnlk ve erkeklik durumlarn birbirinden ayrmak
iin bu kavram
ilk kez kulland (Gonzales and Seidler, 2008). ngilterede Ann
AMALARIMIZ
Oakley, 1972 senesinde Sex, Gender and Sociey (Cinsiyet, Toplumsal Cinsiyet ve
Toplum) isimli kitabnda cinsiyet ve kiflilik, cinsiyet ve zek arasndaki iliflkileri tartflt ve toplumsal
rollerinin nasl renildiini anlatt.
K T Acinsiyet
P
Biyolojik farkllklarn yani cinsiyetin, yaplan analizler iin yeterli olmadn,
hatta biyolojik belirlemecilie yol aabileceini fark eden feminist dflnrler,
Stoller ve TOakleyin
E L E V Z Y O N bu alflmalarndan sonra, toplumsal cinsiyet kavramn bu
farkllklarn toplumsal niteliini anlamak iin daha sk kullanmaya baflladlar. ou zaman sorgulanmadan kabul edilen ve doal olduu dflnlen farkllklarn
toplumsallaflmann bir rn olduu, kadnlarn erkeklere tabi olmasna neden
N T E Riliflkilerin
NET
olan toplumsal
de bu srece karfllk geldiini dflnenlerin says artt.
Bylece nl Fransz felsefeci ve yazar Simon de Beauvoirn 1949da yazd kinci Cins kitabnda Kadn doulmaz; kadn olunur fleklinde ifade ettii bu toplumsallaflma srecinin zellikleri arafltrlmaya baflland.
Toplumsal cinsiyetin feministler tarafndan kavramsal bir ara olarak kullanlmasnn nemli bir yarar daha oldu: Bu kavramla, gndelik uygulamalar ve varsaymlar
iinde gizlenmifl iktidar iliflkilerinin zerini rten rty kaldrmak mmkn olabildi.
Toplumsal cinsiyet, toplumu anlamay salayan bir mercek ifllevi grd. Ayn zamanda toplumsal cinsiyet eflitsizliinin dier eflitsizlik sistemleri ile birbirinden ayrlamaz
biimde i ie gemifl olduunu da anlatt. Bu yle bir mercekti ki adeta daha nce
topluma bakp da gremediimiz eflitsizlikleri bytyor, vurguluyor ve bylece aka grebilmemizi salyordu. Onu kullanarak, rnein, bir taraftan evrensel bir insan
haklar sylemini onaylayp, bir taraftan da ayrmc uygulamalar ve normlar doal
kabul ederek srdren kifliler ve anlayfllar olduu daha net grld. Bir rnekle somutlafltralm: Birleflmifl Milletler Teflkilat nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, btn
insanlarn haklarnn korunmas iin kinci Dnya Savaflndan sonra hazrlanmfl en
kapsaml uluslararas szleflmeydi. Ancak kadnlarn her alanda haklarnn ihlali ve
onlara karfl uygulanan ayrmclk o kadar yaygn, o kadar sistematikti ki, bu szleflmenin kadnlarn haklarn korumada yetersiz kald gerekesiyle Birleflmifl Milletler
tarafndan Kadnlara Karfl her trl Ayrmcln nlenmesi Uluslar aras Szleflmesi hazrland. Toplumsal cinsiyet duyarll olmasayd, bu szleflme de olmazd. Birleflmifl Milletleri bu szleflmeyi hazrlamaya ynelten neden hemen her lkede
kadnlar ile erkekler arasndaki eflitsizlikler ve ayrmc uygulamalard.
N N
K T A P
Biyolojik belirlemecilik: Bir

durumun nedenlerini
biyolojik zellikler ve
oluflumlar ile aklama.
TELEVZYON
Kiflilerin biyolojik zellikleri
deiflmeyeceinden,
biyolojiye dayal toplumsal
iliflkiler de deiflmeyecek
demektir.
NTERNET
Toplumsallaflma, kz ve
erkek ocuklara toplumsal
cinsiyetin retilmesi ve
benimsetilmesi anlamnda
kullanlyor. ocuklar,
toplumsallaflma srecinde
kadn ve erkek rollerini
reniyorlar.
Birleflmifl Milletler
Teflkilatna gre kadnlar
dnya nfusunun %
50sinden fazlasn temsil
ettikleri, ifl saatlerinin %
66sndan fazlasn
doldurduklar halde, dnya
gelirinin % 10una ve dnya
zerindeki servetin % 1ine
sahipler.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M

S O R U
S O R U
Toplumsal cinsiyet mercei: Toplumsal cinsiyeti her trl toplumsal olguda

D K K A Tgrebilmemizi salayan; bize toplumsal sreler, standartlar ve frsatlar, sistematik bir biimde kadnlar ve erkekler iin nasl ve neden farkldr? sorusunu sorduran bir
kavramsal aratr.
SIRA SZDE
Toplumsal cinsiyet mercei, yafladmz toplumda toplumsal cinsiyet temelli eflitsizlikleri
dikkate alan bir bakfl as kazandrd iin bundan sonra ayn anlama gelebilecek toplumsal cinsiyet bakfl asn da kullanabilirsiniz.
AMALARIMIZ
DKKAT
N N
Birleflmifl Milletlerin ok kapsaml bir nsan Haklar SzleflmesininSIRA

varlna
SZDE ramen bir
K T geirmesinin
A P
de Kadnlara Karfl her trl Ayrmcl nlenmesi Szleflmesini hayata
nedenleri nasl aklanabilir?
D fi N E L M
T E L Eait
V Zolduklar
YON
Toplumsal cinsiyet bakfl asn benimseyen sosyal bilimciler
bilim
O R U
dallarnn ana akm kuramlarn ve varsaymlarn sorgulamaya Sbaflladlar.
Bu sorgulama ile feminist elefltiri sosyal bilimlere ilk adm atmfl oldu. Judith Stacey ve
Barrie Thorne (1998), disiplinler iine feminist bilginin iki aflamal
olarak katld NDTEKRKNAETT
ndan sz ederler. Birincisi, onlarn boflluklarn doldurulmas dedikleri aflamadr. Bu aflamada cinsiyeti yanllklar dzeltilmeye ve kadnlarn deneyimlerinSIRA SZDE
den yeni alflma konular yaratlmaya alfllr. Stacey ve Thorne,
birok sosyal bilim dalnn bu aflamada olduka baflarl olduu dflncesindedirler. Hemen her
dalda, daha nce ilgi duyulmamfl konulara ilgi duyulmufltur.AMALARIMIZ
rnein, feminist alflmalar bafllayana kadar, sosyolojinin ve ekonominin ilgi
alanna dorudan girmedii iin kadnlarn ev ifllerine harcadklar zaman konusunda arafltrma yaplmamflt ya da Aile iinde oluyor, evin duvarlar
K T A Parasnda kalyor denilerek kadna ynelik fliddetle yeterince ilgilenilmemiflti. Bunlarn ve daha birok konunun, toplumsal cinsiyet bakfl as ile incelenmesi nemli bir admdr. Ancak yazarlara gre, bir ok disiplinde hala bir takm boflluklar
T E L E V Z Y Osz
N konusudur. Bunun en temel nedeni, mevcut paradigmalar tarafndan kadnlarn deneyimlerinin ihmal edilmesi veya zellikle yok saylmasdr. Bu nedenle, ikinci bir aflamaya, yani paradigma deiflikliine gereksinim vardr. Paradigma deifliklii, bir
TERNET
disiplinin temelinde yatan kavramsal erevelerde ve disiplini Nynlendiren
varsaymlarda deiflim ve dnflmlerin olmasdr. Ayrca bu dnflmlerin sz konusu
bilim alannda baflkalar tarafndan da kabul edilmesi gerekir.
Toplumsal cinsiyet merceini kullanarak topluma bakabilmek, sosyolojinin en
egemen kuramlarn sorgulamay salad. Genel olarak sosyal yaflamn ve zel olarak sosyoloji arafltrmalarnn iine ifllemifl, doal karfllanan ve hi sorgulanmayan
varsaymlara kuflku ile baklmaya baflland. rnein Parsonsun yaklaflm, aileyi
SIRA
SZDEolarak davkadn ve erkeklerin kendileri iin tanmlanmfl cinsiyet rollerine
uygun
randklar, bylece birbirlerini tamamladklar uyumlu bir toplumsal birim olarak
grmekteydi. Feministler bu yaklaflma karfl karak ailenin Dher
zaman uyumlu
fi N E L M
iliflkileri barndrmadn, iinde eflitsizlik olduunu ve ataerkil ideoloji sayesinde
erkeklerin kadnlara egemen, kadnlarn da erkeklere tabi olduklar tartflmasn
S O R U
bafllattlar.
AMALARIMIZ
K T A P
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
ELEVZYON
Cinsiyetilik:Tcinsiyet
temelinde ayrmclk
S O R U
yapmak; bir cinsi dierinden
stn tutmak.
NDTEKRKNAETT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Boflluklarn doldurulmas
aflamasnn daha nce
deindiimiz toplumsal
cinsiyet merceinin
kullanlmaya bafllanma
N T Egeldiini
RNET
aflamasna karfllk
sylemek sizin anzdan
aydnlatc olabilir.
Ailenin bir sosyolojik kurum olarak elefltirilmesine ynelik tartflmalar

D Kdaha
K A T ayrntl olarak renmek iin bu kitabn Aile ve Evlilik nitesini okuyunuz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
N N
N N
Feminist dflnce aile ve zel alann elefltirisi ile kalmad; kamusal alana doru yayld. Kamusal alanda, zellikle alflma yaflamndaki eflitsizlikler toplumsal
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Toplumsal cinsiyet
hiyerarflisi (sradzeni),
kadnlarn ve erkeklerin
toplum tarafndan
kendilerine atfedilen
SIRA SZDE
zelliklerine
gre dikey
olarak sralanmasn anlatr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
cinsiyet mercei ile ortaya karld. alflma hayatna bu mercekle bakabilmek,

emek piyasasndaki blnmfllkleri gzler nne serdi. Bu piyasa, sadece snflar temelinde blnmyordu; ayn zamanda cinsiyet baznda da blnyordu. Yani kadnlarn ve erkeklerin yaptklar ifller, alfltklar iflyerleri, aldklar cretler birSZDE
birlerindenSIRA
farklyd.
stelik bu piyasaya bir kere blnmfl piyasa anlayfl ile baklmaya bafllandnda, snf ve toplumsal cinsiyet yannda farkl rklardan, renklerden, etnikDgruplardan
alflanlarn varl ve bu gruplara imtiyazl veya ayrmc
fi N E L M
muameleler yapld fark edildi. Bylece, toplumsal cinsiyet odakl bir bakfla sahip olan feministlerin sorgulamalarn her trl kurum ve eflitsizlik durumu balaS O R U
mnda kullanmak mmkn oldu.
D K K Atoplumsal
T
Ekonomik hayatta
cinsiyet temelli eflitsizlikler iin daha kapsaml aklamalar
AF Toplumsal Cinsiyet alflmalar kitabnn Emek bafllkl nitesinde bulabilirsiniz.
N N
SIRA SZDE
Bunlar olumlu ve sosyoloji adna sevindirici rneklerdir. Ancak sosyoloji disiplininin konu ve alanlarna feminist etkilerin ayn derecede olduu sylenemez.
AMALARIMIZ
Sosyolojinin
baz alanlar ok, baz alanlar az etkilenmifllerdir. Feminist bakfl as ile yeniden canlanan veya yeniden infla edilen sosyoloji konular cinsellik ve beden, kimlik ve farkllk, grsel ve kltrel sosyolojidir. kinci grupta feminist bakfl
K T Anemli
P
asnn olduka
etkiler yapt alanlar gelir: salk ve hastalk; aile, ev ii
emei, alflma ve emek, istihdam, eitim, su, medya ve popler kltr. Sosyolojinin feminist perspektife en direnli olduu alanlar ise sosyal snf ve tabakalaflma,
T E L E V Z Y ve
O N sosyolojik kuramdr.
siyaset sosyolojisi
Sosyoloji gelecekte kadnlarn ve erkeklerin farkl deneyimlerini ve bugne kadar geliflen, hala da geliflmekte olan toplumsal cinsiyet yaklaflmlarn daha ok
iermelidir. NAncak
bundan daha da nemlisi, sosyoloji kuramlarnda yaplacak yeTERNET
ni kavramsallafltrmalar olmaldr. Sosyoloji, boflluklarn doldurulmas aflamasnda
kalmamal, bunun tesine gemelidir. nk ana akm kuramlar cinsiyeti ve erkek merkezlidir. Onlarda yaplacak ksmi deifliklikler ile bu sorun giderilemez.
Sosyolojide btnsel ve radikal bir feminist kavramsallafltrmaya yani paradigma
deiflikliklerine gereksinim vardr.
TOPLUMSAL CNSYETN DER SOSYAL BLM

DALLARINDA YARATTII FEMNST ETKLER
N
AM A
Toplumsal cinsiyetin dier sosyal bilim dallarnda yaratt farkl

feminist etkileri karfllafltrabilmek.
Bu nitede tanmaya baflladnz ve dier nitelerde devam edeceiniz feminist

dflnrlerin bafllatt kuramsal tartflmalar bugn son derece geliflmifltir ve sosyal
bilimleri byk lde etkilemifl durumdadr. Bu nc dflnrler farkl sosyal bilim dallarndan gelmekteydiler. Bu nedenle feminist dflnceden sadece sosyoloji
deil, dier sosyal bilim dallar da etkilendiler. Ancak feminist dflncelerin sosyal
bilim disiplinlerini etkilemeleri benzer biimde ve ayn derecede olmad. Bazlar,
feministlerin toplumsal cinsiyetin gzden geirilmesi konusunda yaptklar uyarlar daha hoflgr ile karflladlar; dierleri kat durufllarn korudular. Bazlarnda paradigma deifliklikleri izlendi, dierleri bu aflamaya gelemediler.
Antropoloji: Toplumsal Cinsiyete En Ak Disiplin

Antropoloji alanndaki feminist kazanmlar, bu disiplinde paradigma deiflikliinin var olduunu iddia edebileceimiz boyutlardadr. Disiplinin temel varsaymlar birok antropolog tarafndan sorgulanmfltr. Antropolojinin toplumsal cinsiyet merceini dier disiplinlerden daha nce ve daha yetkin kullanabilmesinin
SZDE
bir nedeni, bu disiplin iinde kadn antropologlarn greceSIRA
okluudur.
kinci
neden, antropolojinin ilgi alanna giren topluluklarn daha ok kk lekli olmasdr. Bu zellik, antropolojik alflmalarn baflndan itibaren antropologlara,
D fi N E L M
hanedeki cinsiyete dayal ifl blm, evlilik, akrabalk gibi konulara yakndan
bakabilme ve toplumsal cinsiyet iliflkilerinin yapsal ve sembolik boyutlarna eiS O R U oluflumuna
lebilme frsat salamfltr. Disiplin iinde erkek merkezli kuramlarn
yol aan erkek yanll vardr; ama antropoloji, toplumsal cinsiyeti daima hesaba katmfltr. Uzun bir gemifli olan avc erkek tezine karfl birDtez
kadn K K olarak,
AT
lara insan zeksnn ve kltrnn gelifliminde aktif bir rol veren toplayc kadn tezinin nerilmesi de nemli bir admdr. Antropologlar daha da ileri gideSIRA SZDE
rek, toplumsal cinsiyet temelinde kurulmufl sosyal ve kltrel yaflamn flifresini
zebilmek iin kadn merkezli bir strateji yerine kadnlarn ve erkeklerin yaflamlarn flekillendiren btn kurumlar toplumsal cinsiyet AMALARIMIZ
bakfl asyla sorgulama aflamasna gemifllerdir.
Tarih ncesi ya da uygarlk

ncesini inceleyen
antropolojinin kadn
sorunuyla ok yakn bir
iliflkisi vardr. Antropolojinin
bulgular doru biimde
SIRA SZDE
yorumlanr ve anlafllrsa,
kadnlar hakknda hkm
sren birok miti ve
nyargy tuzlaD buz
fi edebilir
NELM
ve kurtulufl hareketine
yardmc olacak deerli bir
yol salayabilir E. Reed
S O R U
(1985:8)
Kadnlar hakkndaki nyarglarn rnekleri ve mitler iin Evelyn Reedin

K T uzun
A P yllar sren
antropolojik incelemelerinin bir rn olan Kadnn Evrimi ve Kadn zgrlnn Sorunlar isimli kitaplarn okuyabilirsiniz.
K T A P
N N
Tarih: Yazlmayanlar Yazmak
TELEVZYON
Toplumsal cinsiyet bakfl as tarih alanna 1980lerde feminist tarihilerle girdiinde tarih yazm flyle elefltirildi: Tarih, erkeklerin kamusal alandaki (devletNTERNET
parlamento-ordu-fabrika) hayatlarn ve yaptklar siyaseti anlatan bir bilim dalyd. Tarih olarak hatrladmz gemiflte kadnlar da yaflamfllard, ne var ki
onlar yazlmamfllard ; yazlmaynca da tarih iinde yer alamamfllard. Tarihilere gre kadnlar zel alanda (ev-hane-aile) basit ve sade, birbirini tekrarlayan, ilgin ve yazmaya deer olmayan hayatlar srmfllerdi ve haklarnda tarih
kitaplarna yazlabilecek ok az fley vard. Feminist tarihiler tpk baflka gruplar
gibi (rnein aznlklar, kleler) kadnlarn da tarih dfl braklmfl olduklarna
dikkat ektiler.
Antropolojide olduu gibi, tarihte de kadnlar merkeze alarak ve onlar grnr klmak iin yaplan alflmalar disiplinin bakfl asnda nemli deifliklikler yaratt. Analizler kadnlarn deneyimleri ile bafllatlnca, tarihin esas olarak kamu politikalar, siyasi kurumlarn geliflimi, dfl politika meseleleri, sanayi ve ticaretin bymesi, kapitalizmin geliflimi ve benzeri konular hakknda olduuna dair kkl
varsaymlara meydan okundu (Scott, 2007).
te yandan, tarihsel dnemlerin de sorgulamas yapld. Acaba tarihilerin
nemli olaylar bafllang veya sonu noktas alarak yaptklar dnemlendirmeler,
erkekler kadar kadnlarn da toplumsal durumlarna denk dflyor muydu? rnein, Joan Kelly, Kadnlarn bir Rnesans oldu mu? makalesinde Rnesansn kadnlarn durumunu iyilefltirici bir etki yapmadn savundu. Feminist tarihiler
ilerleme, geliflme gibi kavramlarn kadnlarn yafladklarnn dikkate alnmadan
kullanlmasn elefltirdiler.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
TELEVZYON
NTERNET
10
SIRA SZDE
SIRA nce
SZDE tarih kitaplarn arafltrp kadnlarn tarihte ne kadar gizlenmifl
Feministler
olduklarn aa kardlar. rnein nl tarihi E.P.Thompsonun 1730-1832 yllar arasnda, ifli snfn ve snf iliflkilerini konu alan kitabnda (ngiliz fli SnD fi N E L M
fnn Oluflumu) alflan kadnlara hi yer verilmediini, 1875-1914 yllarn inceledii mparatorluk a kitabnda ise sadece orta snf kadnlardan bahsedip ifli sS O Rihmal
U
nf kadnlarn
ettiini gstererek onu elefltirdiler (Purvis, 1994: 137). Feminist tarihiler sonraki aflamada ise yeni arafltrmalarla bu ihmali telafi etmeye alfltlar. Sheila
1973 tarihinde yaynlanan Tarihten Gizlenen: KadnKKAT
D Rowbothamn
larn 300 Yllk Ezilmifllii ve buna karfl Mcadele isimli alflmas bu alflmalara
nclk etti.
SIRA SZDE
Feminist tarihiler 1980lerde kadnlar grnr klmak iin bafllattklar telafi
edici tarih alflmalar yerine bugn sadece kadnlarn durumuna deil, erkeklerin
durumunaAMALARIMIZ
ve her iki cinsin birbiriyle olan iliflkilerine bakabilen, yani toplumsal
cinsiyeti temel alan alflmalar yapyorlar (Berktay, 2006: 30).
Feminist tarih alflmalar

hakknda daha fazla bilgi
iin bu kitabn Tarih Yazm
nitesine
D fi N Ebaflvurabilirsiniz.
LM
Ayrca Fatmagl Berktayn
Tarihin Cinsiyeti ve Joan
Scottun Toplumsal
S O R U
Cinsiyet: Faydal bir Tarihsel
Analiz Kategorisi isimli
kitaplarndan da
yararlanabilirsiniz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
N N
Osmanl mparatorluu
K T A P dneminde kadnlarn hak mcadelelerini gzler nne seren iki
kitap: Serpil akr (1996). Osmanl kadn Hareketi. stanbul: Metis Yaynlar ve Aynur Demirdirek (2011). Osmanl Kadnlarnn Hayat Hakk Arayflnn bir Hikyesi. Ankara: Ayizi
Yaynlar. T E L E V Z Y O N
Psikoloji: Gl Deneysel Paradigma

NTERNET
Sue Wilkinson, feminizmin psikolojiye etkisini tartflt alflmasnda, psikolojinin

NTERNET
feminizme ok
ihtiyac olduunu ama buna karfllk bu disiplinin en direnli disiplinlerden biri olduunu yazar (Wilkinson, 1999). Baflka psikologlarn da katld
bu grfle gre bu direnmeden dolay, feminizmin ana akm psikolojiye girmesi ve
kabul grmesi zayf olmufltur. Geleneksel deneysel paradigma ok salam durmakta, feminizmin temel prensipleri kendini gl bir biimde hissettirememektedir. Wilkinsona gre daha da endifle verici olan ise feminist psikolojinin geliflmekteymifl gibi grnmesine ramen hala ana akm disiplinin deerlerini yanstmakta
olduudur. Amerika Birleflik Devletlerinde feminist amprisizm ok yaygn bir metodolojidir ve psikologlar geleneksel arafltrma tekniklerini bunlar gelifltirip eflitlendirerek kullanmaya devam etmektedirler. Bu nedenle psikolojiye disiplinin
iinden yaplan elefltirilere kulak vermek gerekir. Bu elefltirmenlere gre, gerek
psikanalitik kuram, gerekse psikolojik geliflim kuramlarndan bazlar (rnein cinsiyet farkllklarn bir z-doa fark olarak ele alan, ancak temel kavramlarn da
toplumsal deerlerce sadece bir cinse atfedilen zelliklerden oluflturan kuramlar),
erkek merkezci olduklar iin elefltirilmelidir. Fifleke gre, bu kuramlar evresel
balamdan kopuktur. Bu kuramlarda evresel, sosyal yap deiflkenleri, toplumsal
deerlerin ve stereotiplerin (kalp yarglarn) etkileri sistematik olarak yer almaz.
te yandan, bu kuramlarn tarihsel balam da kstldr. Toplumsal deer ve stereotiplerin nasl kesin birer doruya dnfltn anlamamz iin ancak genifl bir
tarihsel perspektif kullanmak gerekir. Psikolojinin toplumsal cinsiyeti sadece baflka
deiflkenler gibi bir deiflken olarak grmeyip ona daha fazla nem vermesi, disiplini erkek merkezci kuramlarn egemenliinden kurtaracaktr. Bugn geerli saylan
kuramsal yaklaflmlar toplumsal cinsiyeti ele alp alamayfl biimleri asndan incelenmeli ve gerekli deifliklikler yaplmaldr (Fiflek, 1990). Toplumsal cinsiyet iliflkilerini ele alan, bununla da kalmayp bu iliflkilerdeki hzl deiflimin bilincinde olan
ve toplumsal gler ile birey psikolojisi arasnda karfllkl etkilemelerin olduunu
dikkate alan psikoloji arafltrmalarna gereksinim vardr (Glick ve Fiske, 1999)
FEMNST KURAMLAR
A M A
Toplumsal cinsiyet eflitsizliini ve kadnlarn ikincil konumlarn

tartflan feminist kuramclarn yaklaflmlarn ayrt edebilemek.
kinci dalga feminist hareket ile feminist kuramsal tartflmalarn (toplumsal cinsiyet) bafllamas ayn tarihlere rastlar. Feminist harekete nclk etmifl yazarlar ve
onlarn dflnceleri, hem kadnlar ile erkekler arasndaki farkllklarn sorgulanmasna hem de kadnlarn toplumdaki ikincil konumlarn ve tabi olufllarn aklamaya alflan kuramlarn oluflmasna bafllang olmufltur.
Bu kapsamda, toplumsal cinsiyet tartflmalarnn geliflim tarihi aslnda feminizmin bir tarihi olarak da dflnlebilir. Bu tarih ayn zamanda sosyal bilim, hatta bilim tarihi ile paralel bir geliflim gstermifltir.
Daha nce de belirtildii gibi, cinsiyet kavramnn cinslerin biyolojik/doal
zelliklerine indirgenmesi yetersiz bulunduundan, cinsiyetin toplumsal zellikleriyle kavramlafltrlmas gerekli grld. Feminist dflnrler, kadn kavramnn,
tm dier kuramlarn toplumsal zmlemede analiz birimi olarak ele aldklar birey kavram ile incelenmesinin yetersiz olacan savunmufllardr. Kadn da erkek
gibi bir birey olarak ele almann, toplumsal cinsiyet farkllklarnn nemini aa
karamayacan ve toplumsal eflitsizlikleri gizleyeceini ve ileri srmfllerdir. Bu
yntembilimsel vurgu, feminist dflnceyi mevcut dier sosyal bilim kuramlarndan farkllafltrmfl ve feminizmin bir kuram olabilme srecinde nemli bir rol oynamfltr. Feminizmin farkl bir dflnce, yaklaflm ve hatta kuram olabilmesinin
metodolojik temelleri atlmfl, geliflmesinin n almfl ve hepsinden daha nemlisi meflruiyetinin savunulmas mmkn olabilmifltir. Ana akm kuramlarn mevcut
birey-toplum temelinde gereklefltirdii zmlemeler, feminist dflncede kadntoplum (yap) veya kadn-erkek temelinde yaplabilmifltir.
Artk feminist dflncenin gelifliminde izlenen bu aflamalarda ortaya kan kuramlar nce modernite, altnc blmde de postmodernite balamnda incelemeye bafllayabilirsiniz.
Feminist kuramlara gemeden nce kinci dalga feminist hareketin tarihi ile i
ie gemifl feminist dflnce tarihinin bafllangcn zetleyelim:
ncler Kimlerdi?
Amerika Birleflik Devletlerinde Ulusal Kadn rgtnn kurucularndan olan
Betty Friedan varlkl orta snf kadnlarn bile snrlandrlmfl bir yaflant srdrdklerini anlatt (Kadnln Gizemi: 1963) ve mutlu ev kadn mitini ykt. Kate
Millett, Kolombiya niversitesinde hazrlad doktora tezinde (Cinsel Politika:
1970), politik bir kurum olarak ataerkillik konusunu zmlemeye giriflti. O da
Ulusal Kadn rgtnn bir yesiydi. Kanadal Shulamith Firestone, fiikago
Kadn zgrl Birlii baflta olmak zere birok kadn derneinde aktif feminist politika yapt. 1970 ylnda henz 25 yaflndayken daha sonra dierleri gibi
bir klasik olacak Cinselliin Diyalektii kitabn yazd. Firestone, toplum iindeki en etkili farkllklarn snflar aras deil, cinsiyetler aras olduunu belirtti.
Toplumsal cinsiyet eflitsizliinin ataerkil toplumlar tarafndan yaratldn, kadnlarn erkeklerle eflit olamamasnn da onlarn dourganl ile ilgili olduunu
ileri srd. Cinsiyet temelli ayrmcln ortadan kalkmas gerektiini vurgulayarak radikal feministlerin nc yazarlarndan bir oldu. ngilterede Juliet Mitchell
11
12
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
(Kadnn Yeri: 1971), kadnlarn konumlarnn onlarn retimde (ev ii ve dflnda katldklar retici faaliyetlerde) ve yeniden retimde (ocuklar dourmak,
onlar besleyip bytmek, terbiye etmek) oynadklar roller tarafndan belirlendiini iddia etti. Psikanaliz ve Feminizm kitabnda ise ataerkilliin, kadnlarn
deiflimi ve ensest tabu ile ilgisini kurdu. Fransada Simone de Beauvoir kinci
Cins (1949) kitab ile adafl feminist anlayfln en nemli rneklerinden birini
vermiflti. Amerika Birleflik Devletlerinde 1952 ylnda yaynlanan bu kitab feminist dflnrler 1960larn sonunda adeta yeniden keflfettiler ve kullandlar. Bu
SIRA SZDE
kitap, kadnlara
yafladklar hayal krklklarnn kiflisel olmayp pek ok baflka
kadn tarafndan da deneyimlenen durumlar olduunu gsterdi. De Beauvoirin
feminist kurama katks, kadnn kltrel ve siyasal konumunu aklamak iin
D fi N E L M
varoluflu bakfl asn kullanmfl olmasdr. Ona gre, bir kltrde erkek olumlu ve norm olarak kurulurken, kadn olumsuz, normal dfl, yani ksaca teki
S O RFeminist
U
olarak kurulur.
bir sosyolog ve psikanalist olan Nancy Chodorow (Anneliin Yeniden retimi: 1978), toplumsal cinsiyet farkllklarn yanstan kifliliin ailenin Dpsiko-dinamii
iinde biimlendii tezini savundu. Erkein kiflisel
KKAT
zellikleri onun kapitalist retim dnyasnda yer almasna yol aarken, kadnn
zellikleri de ona yeniden retim dnyasnda bir yer hazrlamaktayd; zellikle
SIRA SZDE
de kadn anneliin yeniden retimine ynlendirmekteydi. Burada Chodorowun
bu kavramla anlatmak istedii, anneliin esas olarak renilen bir davranfl olduu ve kadndan
kadna aktarlan deerler, bilgiler ve riteller ile yeniden reAMALARIMIZ
tilmekte olduuydu.
N N
K T A P
Feminist kuramlar
K T A iin
P Josephine Donovann letiflim Yaynlar tarafndan yaymlanan
1992 tarihli Feminist Teori kitabna baflvurabilirsiniz.
TELEVZYON
Bu zette
T E L Efeminist
V Z Y O N dflnrlerin bazlarn ksaca tanma frsatn buldunuz ve
bu nitenin baflnda size aktarmay amaladm toplumsal cinsiyetin bir analitik
kavram olarak nasl gelifltiine iliflkin tartflmalar kimlerin bafllatmfl olduunu daha somut olarak grebildiniz.
NTERNET
fiimdi feminist dflnceleri daha ayrntl incelemeye geebiliriz. Feminist kuramclar son otuz ylda ok yol kat ettiler ve kadnlar merkeze alan kuramsal
alflmalardan toplumsal cinsiyeti merkeze alan, (kadnlar ile kadnlar arasndaki iliflkiler ve kadnlar ile erkekler arasndaki iliflkiler)anlamaya alflan kuramsal
alflmalara doru, stelik de kuramlarn sentezine ulaflmaya alflarak ilerlediler.
Afladaki kuramlarn birou sentez kuramlardr, yani feministler kadnlarn ezilmifllii, erkeklerin kadnlar zerinde kurduklar iktidar, ataerkillik gibi konular analiz ederken sosyolojinin ve baflka disiplinlerin kuramlar ile kendi dflnceleri arasnda balantlar kurmaya, bu balantlardan sentezler oluflturmaya alflmfllardr.
NTERNET
Liberal Feminist Kuram

Liberal feminizm hem bir dflnce biimi ve yaklaflm, hem de bir kuramdr. Bu
yaklaflmda kadnlarn konumu, onlarn eflit haklara sahip olamayfllar ve kamusal
yaflama katlmalarnn engellenmesi ile iliflkilendirilir. Liberal feminizm, liberal siyasal dflnceden erkek ve kadnlarn ayn olduu anlayfln miras alr. Bu aynlk, erkeklerin ve kadnlarn rasyonel dflnme ve rasyonel eylem iin (insan) kapasitelerinin eflit olmas anlamndadr. Mademki kadnlar ve erkekler ayndr, o
halde kadnlar erkeklerin yaptklar her fleyi yapmaldr ve erkeklerin sahip olduu her fleye sahip olmaldr sonucu karlabilir (Beasley, 1999).
13
Liberal feministler iin erkek ve kadn cinsleri birbirleriyle savafl halinde deillerdir ve erkeklerin ellerinde ne varsa onlardan vazgemeleri gerektiini dflnmezler. Byle olunca da, toplumda devrim deil reform yanlsdrlar. Erkeklerle
iliflkilendirilmifl hak ve frsatlarn kadnlarla da iliflkilendirilmesinin, yani kadnlarn
da bu hak ve frsatlardan yararlandrlmasnn gerektiini savunurlar. Bu nedenle
erkeklere verilen ama kadnlara verilmeyen haklarla ilgili yasalar ve pratiklere
odaklanrlar. Sadece biimsel eflitliin yeterli olmadnn farkna varp kadnlara
yaplan ayrmcln nne geecek yasalarn karlmasna ve kadnlara alflma
yaflamnda haklar verilmesine alflrlar. Onlara gre kadnlarn eflit olmayan konumlar, kamusal alanda (ev ve aile dflnda) tam katlmlarn engelleyen yapay
SIRA SZDE
engellerin bir sonucudur. Bu balamda nemli siyasal amalardan
bir tanesi, frsat
eflitliidir.
Dier feminist kuramclardan farkl olarak liberal feministlerin
ve 19. YzD fi N18.
ELM
ylda yaflamfl ncleri olmufltur. A Vindication of the Rights of Women (Kadn
Haklarnn bir Savunusu (1792) isimli eseri yazan Mary Wollstonecraft, 18. yzS O R U
yl liberal feminist dflncesinin en bilinen ismidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Liberal feminist dflncelerle bu kitabn dier nitelerinde de karfllaflacaksnz.

DKKAT
Wollstonecrafta gre hayatn nemli iflleri, akln geerli olduu
kamusal alanSIRA SZDE
da erkekler tarafndan yaplrken, nemsiz hazlar kadnlar ile iliflkilendirilmifltir ve
onlarn yaflad zel alana (ev) aittir. Bu nedenle, kadnlarn yegne amalar erAMALARIMIZ
kekleri memnun etmek iin hayatn duygulara ait yann gelifltirmektir.
Wollstonecrafta gre byle bir iflblm kadnlarn itibarn zedeler, bununla da kalmayp, kadnlar akllarn ve elefltirel yeteneklerini gelifltirmekten alkoyar (Donovan, 1997).
K eitimleri
T A P
Kadnlarn elefltirel yetenekleri neden zayftr? nk kadnlarn
zayftr.
Bu durum onlar olgularn ardndaki genel ilkeleri alglamaktan alkoyar; bu da
kendi durumlarn elefltirel bir flekilde analiz edememelerine neden olur. WollstoT E L E V Z Y dair
O N grflnecraft, Rousseaunun erkeklerin ve kadnlarn farkl dflndklerine
ne de kars kar. Ona gre akl her insanda ayndr. Kadn farkl ya da yanlfl akl
yrtrse bu onun eitimindeki eksiklikle ilgilidir. O halde kadnlar hem elefltirel
dflnme yeteneklerini gelifltirebilmeleri iin hem de zel alana hapsolmayp kaNTERNET
musal alana girebilmek iin eitim grmelidir. Ahlaki ve ekonomik bamszlklarn elde edebilmeleri iin eflitli mesleklere sahip olmalarna izin verilmelidir.
John Stuart Mille gre, kadnlarn bamllk konumlarn srdrmelerinin nedeni, geleneksel kadnlk rolnn devamndan te, erkeklerin onlar orada tutma
isteidir. Kadnlar kamusal alann dflnda tutmann temeli, erkek cinsinin ounluunun henz eflitleri olan bir kadn ile birlikte yaflama dflncesine tahamml
edememeleri ve bundan dolay kadnlarn ev hayatndaki ikincil konumlarn srdrme isteidir (Donovan, 1997: 59). Mill, insan haklarnn yalnz erkekler tarafndan kullanlmasn yanlfl bulur; kadnlarn haklar, zellikle de oy haklar olmaldr. 1869da yaynlanan The Subjection of Women (Kadnlarn Boyun Emifllii)
kitabnda yaplmas gerekenleri flyle sralar: Kadnlarn nndeki engellerin kaldrlmas, tm yurttafllk konularnda kadnlara erkeklerle eflit haklar tannmas, kadnlarn btn saygn mesleklere girebilmeleri ve retim kurumlarndan faydalanabilmeleri ve kocann karsnn zerindeki otoritesinin snrlandrlmas.
adafl liberal feministlerden Betty Friedan, Kadnln Gizemi (1963)isimli kitabn Amerikada yaflayan orta snf ev kadnlarnn iinde bulunduklar kadnlk
durumunu anlatmak iin yazmfltr. Friedann analizi o kadar gldr ki, ABDde
DKKAT
N N
Liberal feministlerden
SIRA SZDE
Harriet Taylor 1851de
yaynlanan Kadnlara Oy
Hakk Verilmesi isimli
alflmasndaAMALARIMIZ
cinsiyete
dayal eflitsizliin doann
bir emri olmayp, gelenek ve
greneklerin bir sonucu
olduunu ileri Ksrer.
T A P
TELEVZYON
NTERNET
14
ikinci dalga feminizmi bafllatan alflma olarak tannmasna sebep olmufltur. Friedana gre, ABDde kadnlar 19. Yzylda profesyonel mesleklere ynelmifller,
zel mlk edinme ve oy haklarn kazanmfllardr. Ancak 2. Dnya Savaflndan
sonra zeki, yaratc, evresine duyarl kadn tipinin yerini, konforlu evinden hoflnut, alflmak yerine ev kadnln tercih eden kadn tipi almfltr. Friedan, erkek
iin olduu kadar kadn iin de kendini bulmann tek yolunun kendisine yaratc
gelen bir ifl yapmak olduunu belirtmifltir.
Liberal feminizm ilk olarak, toplumsal cinsiyet odakl bir feminizm yerine toplumsal cinsiyet ntr bir hmanizm temel ald iin elefltirilmifltir. kinci grup elefltirilere gre, liberal feministler yasal deiflikliklerle ve eitimle toplumsal cinsiyet
eflitsizliinin ortadan kalkacana o kadar inanmfllardr ki grnmeyen, yapsal veya kltrel engellerin bu abalarn baflarsna sekte vurduunu fark etmezler. Bu
elefltirileri yapanlar, yasalarn kadnlara kalc bir eflitlik salamakta yetersiz kaldn iddia ederek eflitlie iliflkin liberal ilkelerin ok daha sk bir flekilde uygulanmasnn gerektiini savunurlar. nc grup elefltiriler, liberal yaklaflmn feminist
amalar iin tmyle uygun olmad noktasnda toplanr. Aileyi toplumun vazgeilmez bir nitesi olarak gren ve kolektif veya devlet destekli zmlere scak
bakmayan liberal perspektif iin kadnlarn kendilerini eve balayan ifllerden zgrleflebilmelerinin nasl olaca sorusuna cevap vermek zellikle zordur.
S O R U
Trkiyede son
senede kadnlar koruyaca ve toplumsal konumlarnn ykselmesiSIRAotuz
SZDE
ne yardmc olaca dflnlerek yasal dzenlemeler yapld. Buna karfllk, baflta kadn
haklar savunucular olmak zere birok kifli ve grup bu dzenlemelerin istenen deiflikD fi N E L M
liklerin gerekleflmesine
yaramadn, kadnlarn yaflamlarnda nemli deifliklikler meydana getirmediini dflnmektedir. Kadn haklar savunucularnn bu iddialarn liberal
S O R U elefltirileri dikkate alarak tartflnz.
feminizme getirilen
DKKAT
Radikal Feminist
Kuram
DKKAT
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Liberal feminizm liberal dflncenin, Marksist feminizm de Marksizmin ncllerinden hareket ederken, radikal feminizm byle bir ana akm kurama kendini dayanSZDE
drmaz; bu SIRA
zellii
ile kuramdan deil, eylemden domufl bir yaklaflmdr. Bu anlamda bazen feminizmin en saf biimi olarak tanmlanr. Bu dflncenin ilk tohumlarn 1960larn
sonunda Amerika Birleflik Devletlerinde medeni haklar savunan
AMALARIMIZ
ve savafla karfl olup, politik etkinliklere katlan kadnlar atmfllardr.
Radikal feminizme gre, kadnlarn ezilmifllikleri toplumun temel bir sorunudur
ve bu ezilmiflliin
da ataerkilliktir. Ataerkillik, sosyal ve kltrel hayaK T A sorumlusu
P
tn her parasna sinmifl ok geliflmifl bir erkek egemenliidir. Feminist literatrde
ok tartflmal olan bu kavram, radikal feministlerce kullanld flekliyle, evrensel
erkek stnlne
T E L E V Z Y O Nve kadnlarn alta sralanmfllna (ikincilliine) dayanan bir
topluma gnderme yapar. Bu kavram erkeklerin kadnlar zerindeki hkimiyetinin, hangi ada olursa olsun daima var olduunu, srekliliini ve dier sistemlerden bamsz olduunu anlatmak iin kullanlr. Ataerkillik, iinde erkeklerin ka N T Eolduu
R N E T evrensel bir sistemdir ve toplumsal her alan erkeklerin egednlara hkim
menlii altndadr. Doal kabul edilen bu alanlar radikal feminist dflnceye gre tmyle sorgulanmaldr (Thompson, 2001).
Radikal feministler Sigmund Freudun anatominin kader olduu dflncesinden ilerleyerek, kadnlarn ezilmelerini onlarn biyolojileriyle iliflkilendirirler: Cinsellik, reme ve annelik. stenmeyen gebelikleri nleme tekniklerinin yaygnlafltrlmasn ve krtaj hakkn gndeme getirmifllerdir. Yeni reme yntemlerinin kul-
N N
15
lanlmasyla, kadnlarn cinselliklerini ve yaflamlarn kendi iradeleriyle kontrol

edebileceklerini savunmufllardr. Bu erevede, kadn bedenini aflalad iin
pornografiye ve fuhufla karfl kmfllar ve bu iki olgunun tecavz olgusunu destekleyen aralar olduunu dflnmfllerdir. Radikal feministler, kadnlar ve erkekler
arasndaki biyolojik farkllklar inkr etmezler; ancak bu farkllklara atfedilen anlamlar sorgularlar. Sorun kadnlarn biyolojik olarak anne olabilmeleri deil, anne
olabilme kapasitelerinin kontrol edilmesidir. Radikal feministlerin bazlar erkek
biyolojisini sular ve erkeklerin doal olarak saldrgan olduklarn iddia ederler. Bu
saldrganlk sonucu ortaya kan kadnlara ynelik fliddetin elefltirifli, radikal feminizmin feminist dflnceye en nemli katklarndan biridir.
SIRA SZDE
Dnyada kadn bedenine ynelik fliddet ieren uygulamalara ne tr rnekler
verebilirsiniz?
Erkeklerin hayatn her alannda kadnlar zerinde sistematik olarak kurduklar

D fi N E L M
egemenlik, toplumlarn kurumsallaflmfl iktidar iliflkilerine karfllk gelir. Bu nedenle radikal feministler, erkek iktidarnn nasl uygulandn ve her alanda ne flekilS O R U evlilik ve ev
de pekifltirildiini gstermeye alflrlar. Bu alanlar ocuk yetifltirme,
iflleri ve her trl cinsel pratiktir, tecavz, fuhufl, pornografi, cinsel taciz, seks turizmi ve benzeri...
DKKAT
Radikal feministler ataerkilliin son bulmas iin kadnlarn kendilerini ezilmifl
bir snf veya kast olarak grmeleri gerektiini dflnmfllerdir. Tarihsel, ulusal,
SIRA SZDE
kltrel, snfsal, rk temelli ve etnik fakllklardan bamsz olarak btn kadnlar ezilmektedirler. O halde, radikal feministlere gre, kadnlar, birlik olarak
tm potansiyellerini kendilerine bask uygulayanlara (erkeklere)
karfl mcadele
AMALARIMIZ
edecek bir harekete ynlendirmelidirler.
Radikal feministlerin kadnlar aras tm farklarn ortadan kalkaca, kzkardefllie dayal toplumsal bir yaflamn oluflturulmas iin ataerkillikle
neriK Tmcadele
A P
si, son yirmi ylda ciddi elefltirilere konu olmufltur. Bu nedenle, farkl kadnlarn
farkl kadnlk deneyimlerine sahip olmalar sorgulanmaya bafllanmfltr. Kadnlar
ve erkekler arasndaki farkllklarn ortadan kalkmasn ve toplumsal
eflitT E L E V Z Y cinsiyet
ON
liinin salanmasn amalamak yerine, kadnlara ait tm zelliklere / znelliklere
odaklanmann gerekli olduu savunulmaya bafllanmfltr. Tarih boyunca gizlenmifl
veya tahrif edilmifl kadns zelliklerin korunmas ve bu zelliklere yeniden deer
NTERNET
verilmesi dflncesi ncelikli inceleme konusu haline gelmifltir.
Kadnlarn znelliklerinin bamsz politik bir g kayna olduu dflncesi gelifltirilerek adafl
kltrel feminist yaklaflmlara nemli bir alm salanmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Radikal feministler kk
gruplarda rgtlenerek,
bilin ykseltme
gruplar
SIRA
SZDE
oluflturmufl ve kiflisel olan
siyasaldr dflncesini
yaygnlafltrarak, evrensel
kz kardeflliiAMALARIMIZ
savunmufllardr
N N
Marksist Feminist Kuram

Radikal feministlerin ataerkillik anlayflna karfllk, Marksist feministler kadnlarn
ezilmiflliinin analizini retim biimlerinin, zellikle de kapitalizmin analizine dahil etmeye alfltlar.
Marksist Feminizm, Acaba Marksist kuram kadn bakfl ile gelifltirilebilirse, kapitalist toplumlarda kadnlarn alta sralanmfll ve ezilmifllii aklanabilir mi? sorusuna cevap arayan bir yaklaflmdr. Marksn zengin ve zgn dflnceleri ok
ynl yorumlanmfltr. En sade flekli ile Marksist kuram, insan toplumunu ve tarihini anlayabilmenin ancak retim biimlerindeki geliflimi anlamak ile mmkn
olabileceini iddia eder. Yani toplumlarn gelifliminde, dflncelerin veya ok zel
karizmatik kiflilerin eylemlerinden ziyade ekonomi ve teknoloji belirleyici bir rol
oynar. Aile ve cinsler aras sosyal iliflkiler, tpk sosyal rgtlenmenin dier biim-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Marksist feminizmin erkek
DKKAT
egemenliinin aklamasna
hangi aralar sunduunu
merak ediyorsanz, zlem
SIRA SZDE
Onarann
Marksist ve
Feminist bir Bakfl: Cinsiyet
ve Snf makalesine
http://www.sdyeniyol.org
AMALARIMIZ
adresinden ulaflabilirsiniz.
leri gibi, ekonomik geliflmenin zel bir aflamasnn rn olarak, kendi kendilerine deil, temel sosyo-ekonomik deiflikliklerin sonucuna bal olarak deiflirler.
Bu anlayfl kadnlarn durumuna uygulandnda ortaya kan flu olmufltur: Kadnlarn durumu, snf mcadelesinin ve ekonomik faaliyetlerin bir yan rn olarak
anlafllmal ve bu nedenle, toplumsal cinsiyet iliflkilerinin kendi bafllarna bamsz
bir dinamiin olabilecei dflncesi ikincil olarak kabul edilmelidir.
Marksist feministler iin adafl toplumun tanmlayc zellii kapitalizmdir ve bu
sistem iinde kadnlar zgl bir ezilmifllik ile karfllaflrlar. Bunun nedeni, cretli
emek alanndan dfllanmalar ve ev/hane alannda stlendikleri yeniden retim, sorumluluklaryla snrlandrlmalardr. Kadnlarn, yeniden retim faaliyetleri, yani yeni nesli (iflgcn) yaratmak iin tkettikleri karfll denmeyen emek, kapitalizme yarar salamasnn tesinde onun varlnn devam iin gereklidir (Ecevit, 1985).
Her ne kadar kadnlarn grnmeyen ve karfll denmeyen emeinden erkekler
de yarar salasalar da esas yarar salayc, sermaye ve kapitalizmdir. Marksist feministler, kadnlarn ilk defa kapitalist dnemde alta sralanmadklarn, bu durumun
kapitalizm ncesi toplumlarda da mevcut olduunu ve kapitalist retim biiminin ortadan kalkmasnn tek baflna kadnlarn zgrleflmesini salamayacan savunmufllardr. Marksist feministler, geleneksel/Ortodoks Marksist anlayfln, kadnlarn kamusal yaflamdan neden ve nasl dfllandklarn ve neden ev iinde cretleri denmeyen
emekiler olduklarn aklamakta yetersiz kald grflndedirler. Marksist kuramn
temel sorunu, erkeklerin kadnlar ev iinde ezme biimlerine, onlarn cretsiz ev
emeklerinden elde ettikleri faydaya yeterince vurgu yapmamasdr. Ataerkil iliflkilerin ve bu iliflkilerin kapitalizmle i ie gemiflliinin neminin farkna varmakla birlikte, bunlar deiflmez olarak grrler ve ataerkilliin karlar ile kapitalizm karlar arasnda gerekli ve kanlmaz bir uyum olduu fikrini de sorunsallafltrmazlar.
Michelle Barrett, Marksizm ile feminizm arasndaki iliflkiyi incelerken, kadnlarn ezilmifllii ile snfsal smr arasndaki iliflkinin nasl infla edildiini gstermiflSIRAsmrlmesinin
SZDE
tir. Kadnlarn
ne kadnlarla erkekler arasndaki biyolojik farkllklarla, ne kapitalist sistemin gereksinimleri ile ne de kadnlar efller ve anneler olarak erkeklerden daha aflaya sralayan egemen ideolojiler ile aklanamayacan
D fi N E L M
savunmufltur. Kadnlarn ezilmiflliinin kapitalist sistemin ayrlmaz bir paras olduu iddias ile savunulan ev ii emek tezini reddeder. Bu nedenle, Marksist kuramn
S O R Ugelifltirilerek toplumsal cinsiyet iliflkilerinin, analizin merkezine
gzden geirilip
yerlefltirilmesini nerir (Barrett, 1995)
Marksist Dfeminist
K K A T yaklaflm, aklamalarn Marksist kuramn kategorilerine indirgemesi ve kapitalizme isel ataerkil iliflkileri hesaba katmamas nedeniyle elefltirilir. Marksist feminizmi elefltirenler ayrca onu, ekonomik indirgemecilie dayal
SIRA SZDE
soyut bir analiz olduu ve bu nedenle de erkek egemenliinin hkm srd btn dier durumlar, siyah ve nc dnya kadnlarnn konumlarn ve zellikle
de radikal AMALARIMIZ
feministlerin nemsedikleri cinsellik iliflkilerini ihmal etmifl bir analiz olduu iin elefltirilmifllerdir. (Littlewood, 2004)
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Marksist feminizmi
ayrntl renmek isterseniz Michelle Barretin Trkeye GnK T A daha
P
mzde Kadna Uygulanan Bask ismi ile evrilen kitabna baflvurabilirsiniz.
Sosyalist
Kuram
T E L EFeminist
VZYON
Sosyalist feminizm dflncesi feminist dflncenin, Marksist, radikal ve psikanalitik akmlarnn kesifltii bir noktada olufltu. Marksist feministler kapitalizm ile birlikte ifl yerinin/fabrikann evden nasl ayrldn ve evde yaplan faaliyetlerin nasl
NTERNET
nemsizlefltirildiini aklayabilmifllerdi ama kapitalizmin neden kamusal alan erkeklerle evi-zel alan da kadnlarla iliflkilendirdiinin yeterli bir aklamasn yapmamfllard. Radikal feminist analizin problemi ise, pornografi, fahiflelik, cinsel taciz, dayak, fliddet gibi konularda kadna ynelik basknn maddi temellerini belirlemifl olmasna karfln ataerkillii evrensel bir olgu olarak grmesiydi. Psikanalitik
kuram kullanan feministler radikal feministler gibi evrensel iddialarda bulunmufllard ve kadnlarn ezilmiflliini maddi bir temele dayandrmayp onlarn ruhsal yaplarna iflaret etmifllerdi (Tong: 1989). Sosyalist feministler, kapitalist toplumlar
iin aklayc olan Marksist kuram tamamlayacak, sadece snf deil, ataerkil iliflkileri de aklayacak bir kuram arayfl iindeydiler. Bu arayfl srasnda bir taraftan
geleneksel Marksist feministlerin, dier taraftan radikal ve psikanalizci feministlerin snrllklarn aflmak iin ikili sistemler yaklaflmn gelifltirdiler.
kili sistemler yaklaflm, toplumsal cinsiyet zmlemesini hem kapitalist hem
de ataerkil g ve iktidar iliflkilerine bal olarak yapt iin bu isimle anlr. Bu
yaklaflm benimseyen feminist dflnrler, kapitalizmin ve ataerkilliin farkl toplumsal iliflki biimleri olduunu ve bir araya geldiklerinde kadnlar zerinde ok
olumsuz etkiler yarattklarn, kadnlar bask altna aldklarn iddia ederler. Kadnlara ynelik basknn tam olarak anlafllabilmesi iin ataerkillik ve kapitalizmin nce ayr ayr incelenmeleri, sonra da diyalektik olarak birbirleriyle iliflkilendirilmeleri gerekir. Ancak ikili sistemler yaklaflmn karmaflk hale getiren nokta, onu benimseyen dflnrlerin kapitalizmi ayn flekilde tanmlamalar ancak ataerkillik tanmlamalarnda ve zmlemelerinde ayrlmalardr. Julite Mitchell ile Heidi Hartmann grfllerini karfllafltrarak bu farkll anlayabilmek mmkndr.
Juliet Mitchell, 1970lerde ngilterede kadnlarn ezilmiflliini aklamada, Marksist kuramdan yeterince destek alamayan sosyalist feministlerin arayfllarna katld.
Mitchell, kadnn konumunun retken iflgcnn bir paras olup olmad ile bir
iliflkisinin olmadn iddia ederek bu izgideki geleneksel Marksist feminist duruflu reddetti. Bunun yerine Marksist kuramdaki boflluklar dolduracak bir ataerkillik
kavramlafltrmas yapmaya alflt. Kadnn konumunun ve ifllevinin retimdeki ve
yeniden retimdeki (yani ocuklarn toplumsallafltrlmas ve cinsellik) rol tarafndan belirlendiini ileri srd. Ekonomik taleplerin hala nemli olduu, ancak bu
taleplere toplumsallaflma, cinsellik ve yeniden retim ile uyumlu politikalarn efllik
etmesi gerektii dflncesini savundu (Tong, 1989). Mitchell e gre kadnlar bu
eden sadece cinsellikte ilerleme kaydetmifllerdi; dier alanlarda ilerlemeler ok
snrlyd. Mitchell Psikanaliz ve Feminizm isimli eserinde Freud ve Levi Strauss/un
grfllerinden ilerleyerek ataerkilliin kadnlarn mbadelesi ve ensest tabu ile iliflkisini kurdu. Mitchelle gre kadnlarn ezilmesini ortadan kaldrmak iin ne tek
baflna kapitalizmle ne de tek baflna ataerkillikle mcadele etmek yeterli olabilirdi. Bu nedenle Mitchell Marksist stratejilerin kapitalizmi ortadan kaldrmak iin,
psikanaliz ile ilgili stratejilerin de ataerkillikle mcadele etmek iin kullanlmasn
nerdi. Mitchell, kadnlara ynelik basknn nedenlerini insan psikolojisinin derinliklerinde olduuna inandndan liberal feministlerin toplumda kadnlara eflit yer
verilmesini salayacak reform nerilerinin etkili olamayacan dflnd.
Heidi Hartman, ataerkillii, kadnlarn aile iinde ve dflnda neden erkeklere
gre ikinci planda kaldklarn ve neden bunu tersinin gerekleflmediini anlamakta Marksist analiz kategorilerinin yardmc olamayacan dflnd. Hartmann a
gre kapitalizmin Marksist analizi, ataerkilliin feminist analizi ile tamamlanmalyd. Hartmannn yapt kapitalizm analizi Marksist feministlerin yaptklarndan
farkl deildi. Ona feminist dflnrler arasnda nemli bir yer kazandran, ataer-
17
18
killik ile ilgili olarak yapt tanm ve bunun kapitalizm ile nasl eklemlendiine dair yapt analizdir. Hartmann ataerkillii maddi bir temeli olan, erkekler arasnda
karfllkl bamllk ve dayanflmay oluflturarak onlarn kadnlar zerinde egemen olmasn salayan sosyal iliflkiler btn olarak tanmlad (Tong, 1989: 180).
Bu maddi temel, erkeklerin kadnlarn emek gcn kontrolleri zerine kuruludur. Erkekler bu kontrol, kadnlarn nemli ekonomik kaynaklara eriflimini snrlayarak ve onlarn kendi cinsellikleri ve dourma kapasiteleri zerinde sz sahibi
olmalarna izin vermeyerek gereklefltirirler. Hartmann ataerkilliin bu tr bir
maddi temelli analizini yaparken Mitchellin ataerkillii ideolojik balamda aklamasn da elefltirmifl oldu.
Mitchell ve Hartmanndan daha yakn tarihlerde Slyvia Walby, kapitalist bir toplumda ataerkil iliflkilerin temel alanlarn tanmlamfltr: Ev ii ifller, cretli emek,
devlet, din, kltr, erkek fliddeti ve cinsellik. Ev ii ifllerinin yaplmasndaki sosyal
iliflkiler ataerkil retim biimini oluflturur ve bu, toplumsal cinsiyet iliflkilerinin belirlenmesinde ok nemlidir. Bununla beraber ataerkillik kapitalist retim bicimi
ile eklemlendiinde, cretli emek alanndaki ataerkil iliflkiler sistemin devamll
asndan ok nem kazanr.
Kadnlarn ezilmiflliinin nedenlerini anlamak iin kapitalizm ile ataerkilliin
eklemlenme biimlerine bakan ikili sistem kuramclarnn bu iki sistemin kadnlarn zerindeki etkilerini hem ayr ayr hem de birlikte analiz etmifl olmalar ok
nemli bir geliflmedir. Ancak ikili sistem kuramclar, kapitalizm ile ataerkillik iliflkisinin biimlenmesinde rol oynayan rk ve etnisite gibi gleri marjinallefltirdikleri iin elefltirilmifllerdir.
Eko-Feminist Kuram (evreci Feminist Kuram)

Eko-feministler ou zaman kadnlarn doaya yakn olduunu, ancak bu yaknln onlar gsz klmak iin kullanldn iddia etmifllerdir. Doa ile kadnlar arasnda olumlu bir birliktelik fikrinin savunucusu Mary Dally ve Susan Griffin gibi yazarlardr. Bu birliktelii kabul etmekle beraber, geleneksel olarak kadnlarla iliflkilendirilen merhamet ve fliddetten yana olmamak gibi zelliklerin ataerkillik tarafndan deersizlefltirildiini de dflnrler (Saulnier, 1996: 106). Bu anlamda rnein
ataerkil bir toplum, bir erkein merhametli olmas veya fliddet karflt olmas gibi
zelliklerinden dolay onun erkeksi deil, kadns zellikler tafldn dflnebilir
ve bylece onu daha az erkek olarak tanmlayabilir.
Psikolog Carol Gilligann vurgulad gibi evrecilere gre kadnlarn doas
sosyal olarak infla edilmifltir. Toplumsallaflmann bir sonucu olarak kz ocuklar ve
kadnlarn insan iliflkilerini (iliflkisellii) nemseyen eilimleri geliflkindir; erkeklerin ise rasyonel, mantksal kurallara eilimleri vardr. Saldrganlk, dier insanlarla
iliflkiye girmekteki baflarszlktan kaynaklanr. Saldrgan kifliler iin iliflkilerin kendisi deil, iliflki kurduklar bireyler nem taflr; bu nedenle iliflkilerindeki baflarszln nedenini, kurduklar iliflkide deil kiflilerin kendisinde ararlar. evrecilere gre, erkek sesleri zerine infla edilmifl bir kltr tarafndan yaratlan dengesizliklerin dzeltilmesi iin kadnlarn sesleri ve yaklaflmlar gereklidir.
Eko-feministler ekolojistlerden kendilerini ayrarak derin-ekoloji yaklaflmna
daha yakn hissederler. Onlara gre ekoloji hareketi geliflmifl lkelerdeki hava kirlilii ve doal kaynaklarn tkenmesi gibi ekolojik sorunlarla uraflr. Derin ekoloji ise, sadece doann korunmas ile ilgilenmez, evrenin smrlmesi ve bu smrde rol oynayan insan faktrn de hesaba katar. Derin ekolojistlere gre yafladmz evre krizi iin sulanmas gereken, insan merkezli dnya grfldr.
19
Ancak, eko-feministler onlarn bile kadnlarn ayakta kalmak iin verdikleri mcadelenin pek farknda olmadklarn dflnrler. nk ekolojist denince akla beyaz, orta snf erkekler gelir ki bumlar kadnlarn kendileri ve aileleri iin verdikleSIRAdeillerdir.
SZDE
ri hayatta kalma mcadelesinden pek de haberdar olan bir grup
Dolaysyla bir sorumlu aranyorsa bu, insan merkezli dnya grfl deil, erkek merkezli dnya grfldr (Kheel, 1990).
D fi N E L M
SIRA SZDE
Bugn dnyann her kflesinde kendilerine eko-feminist olarak
adlandran pek
ok kadn (ve erkek) vardr. Bunlarn eko sistemleri korumak iin verdikleri mS O R Ubiyo-eflitlilik
cadeleler sizin iin retici olabilir. Ornein fiziki Vandana Shiva,
D fi N E L M
ve gen kaynaklarnn korunmas, gda gvenlii, byk flirketlerin egemen olduu
kreselleflme karflsnda krsal yoksullarn savunulmas ve kadnlarn
D K K A T glendirilS O R U Eko-femimesi gibi faaliyetlerde yer almfl ok nl bir eko feminist ve aktivisttir.
nizm, Kadn, Ekoloji ve Salk gibi kitaplarn da yazardr. Shiva, eko-feminizm
SIRA SZDE
akmn, Kartezyen indirgemecilik ve Baconcu eril bilginin doaya
D K K A Ttecavzne
karfl koyan temel bir g olarak nitelendirir ve kadnn eril hegemonyann snrlarndan kurtulduu zaman kendi zgr ormannda yol alacan
ve vahfli doasna
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
kavuflacan vurgular (http://www.cevre.metu.edu.tr).
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
Emet Deirmenci: Ekolojik
ve toplumsal bir gelecek
S O R U
istiyorsak endstriyel
D fikadn
N E Lve M
kapitalizme karfl
ekoloji penceresinden
direniflte umut var
D diyoruz.
KKAT
Yerel, kltrel veSekolojik
O R U
eflitlilii korumada,
hiyerarflisiz bir toplum
SIRA SZDE
oluflturmada ekolojik
D K Kvar
AT
feminizme gereksinim
(http://www.yeniinsanyayine
vi.com.). Erisim:16.06.2011
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
N N
K baflka
T A Peko-feministVan Shivann Su Savafllar isimli kitabn Aram Yaynlarndan bulabilir,
AMALARIMIZ
lerin verdikleri mcadeleyi http://www.cevre.metu.edu.tr adresine eriflerek okuyabilirsiniz.
K T A P
AMALARIMIZ
Emet Deirmenci (Derleyen) (2010) Kadnlar Ekolojik Dnflmde.

Tohum
T KE LE VTstanbul:
ZAY OP N
Yaynlar.
T EK L E VT ZAY OPN
Psikanalitik Feminist Kuram
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
Freud, toplumsal cinsiyet kimliinin inflas hakknda yapt alflmalar ve gelifltirdii kuramla nldr. Sosyologlar, Freudun gelifltirdii psikanalitik kurama her
zaman ilgi duymufllardr. Talcott Parsons kendi alflmalarndan biri olan kiflilik
NTERNET
sistemini kurarken Freuddan yararland. Wilhelm Reich ve Erich Fromm da Freudun kuramn kullandlar. Ancak bu yazarlardan hi biri kadnlarn erkekler tarafndan bask altna alndklarndan sz etmediler ve bu nedenle de feminist sosyologlar tarafndan elefltirildiler (Johnson 1989) Psikiyatrist Karen Horney ve dier
kadn psikiyatristler bu konu ile iliflkili olarak Freudun kuramn yeniden gzden
geirdiler ve Freudun kadnln kkenleri baflta olmak zere kadnlk ve erkeklik hakknda sylediklerini tartfltlar. Bu tartflmalar 1960larda Fransada ve biraz
daha snrl olmakla birlikte Almanyada yenilendi (Kurzweil, 1989: 82).
1960l ve 1970li yllarda Amerika Birleflik Devletlerinde ve Avrupada geliflen
feminizmi, liberal, radikal, Marksist ve sosyalist feminist kuramlar olarak snflamak mmkn olabiliyordu. Ancak 1980lere gelindiinde feministler kadn sorununu anlamaya alflrken psikanaliz gibi etkili dflnce dalgalarn da feminist
kuramn oluflum srecine dhil ettiler. 1960lardan bafllayarak Amerikada feminist dflnrler, Freudun dflncelerini gl bir biimde elefltirdiler. Hatta Karen Horney ve Clara D. Thompson gibi Freudcularn bile baz konularda ciddi itirazlar oldu. Bu elefltirilere katlan dier feministler arasnda Viola Klein, Simone
de Beauvoir, Betty Friedan, Eva Figes, Shulamith Firesotone, Kate Millet ve TiGrace Atkinsonu sayabiliriz. Baflka deyiflle, bu yazarlar 1940 ve 1950li yllarda
yaygn bir ideoloji olarak erkek egemenlii konusunda toplumun dflncelerinin
flekillenmesinde nemli bir yeri olan Amerika merkezli Freud anlayfln elefltirdiler. (Donovan, 1997)
NTERNET
1950li yllarda Amerika

merkezli Freud yaklaflm ve
psikanaliz, kadnlar edilgen
durumda tutmaya yarayan
bir ara oldu. Buna Betty
Friedan Kadnln Gizemi
kitabnda Freudcu Gizem
de diyor. Bu yaklaflm,
kadnlara edilgen ve baml
olmann normal, entelektel
heveslerin ise anormal
olduunu syleyerek, onlara
aflr korumac bir dnyada
uyum iinde yaflamalarn
tlyordu.
20
Psikanalitik feminist kuram gelifltiren kuramclardan nde gelenleri Nancy

Chodorow, Carol Gilligan ve Sara Ruddicktir. Ayrca Fransz psikanalist Jacquez
Lacann yaklaflmlarn benimseyerek psikanalitik feminizmi gelifltirmeye alflanlar
da vardr. Bunlara psikanaliz iinde farkllk kavramnn, kadnsln ve anneliin
yeniden deerlendirmesini yapmfl olan .Fransz feministleri Luce Irigaray, Helene
Cixous ve Juliet Kristevay rnek verebiliriz.
Nancy Chodorowun Anneliin Yeniden retimi kitab Freudcu kuramn
belki de en nemli ve en etkileyici feminist yorumudur. Chodorow, kadnlarn
neden annelik yapmak istediklerine dair o tarihe kadar ok yaygn ve standartlaflmfl iki grfl reddeder. Bunlardan ilki, anneliin kadnlarn doalar gerei
kaderleri olduu grfl ve ikincisi de kadnlarn anne olmaya toplum tarafndan
flartlandklar grfldr. Chodorowun bu iki grfl de reddetmesinin nedeni,
bu grfllerde toplumsal cinsiyet rollerinin zgrce seilebileceinin iddia edilmesidir. (Tong, 1989: 153). Oysa Chodorowa gre kadnlk bir gen kzn bilinli olarak stlenmek isteyecei bir olufl biimi deildir. Anne olma istei de tpk
kadn olma istei gibi gen kzlarda kadn olmadan nce yerlefltirilmifl bulunmaktadr. Chodorow, cinsiyete dayal kifliliin ailelerin psiko-dinamii iinde biimlendii tezini savunur. Cinsiyete dayal kiflilik zellikleri -erkeklerde bamszlk ve rasyonel davranfl; kadnlarda ise bamllk ve duygusal younluk-insanlar toplum ve ekonomi iindeki rollerine hazrlamaktadr. Erkein yle kiflilik zellikleri vardr ki onu kapitalist retim dnyasna hazrlar; kadnn kiflisel
zellikleri ise ona yeniden retim dnyasnda bir yer aar, zellikle de onu anneliin yeniden retimine yneltir.
Freudcu feministlerin, feminist kurama nemli bir katks fludur. Freud, annenin, babann zelliklerine sahip olamamasn ve bu noksanlktan dolay duyduu kskanl penis kskanl olarak tanmlyordu. Tersine Freudcu feministler bu iddiay bir tarafa koyarak, kadnn cinsel kimliinin oluflmasnda babann
deil de annenin etkisi zerine odaklandlar. Freudcu feminist yazn, kadnlarn
(annelerin) ezilmifllik konumlarna ramen, kzlarnn znelliklerinin oluflumunda psikolojik ve kltrel olarak yaptklar etkiyi olumlu olarak grd ve gsterdi. Freudcu feministler kadnlar erkeklere ait olup kendilerinde olmayan bir fley
iin duyduklar kskanlk tarafndan bilinsizce flekillendirilmifl bireyler olarak
grmek yerine, alternatif bir psikolojik dzene olumlu katklar yapacak kifliler
olarak grdler. Buna bal olarak da, kadnlar deiflimi amalayan siyasete ok
deerli katklarda bulunabilecek kifliler olarak dflndler. rnein Chodorow
feminist politik gndem iinde ocuk bakmnn ve bytlmesinin erkekler tarafndan paylafllmasnn toplumsal cinsiyet temelli ezme-ezilme iliflkilerinin deiflmesinde nemli bir rol oynayacan savundu. nk erkeklerin ocuk bakmas ve bytmesi baflkalar zerinde g kullanarak infla edilen erkekliin nemini azaltacakt. Chodorowun bu dflnceleri bugn Avrupa Birlii lkelerinin
ocuk bakm politikalarn ynlendirecek ve ebeveyn iznini yaygnlafltracak kadar etkili olmufltur.
Kltrel Feminist Kuram

nceki blmlerde radikal feministlerin hangi tartflmalar yaptklarn rendiniz.
fiimdi radikal feminist grflleri kltrel feministlerin grflleri ile karfllafltralm ve
oradan da kltrel feminist yaklaflmlara doru ilerleyelim.
Kltrel feminizm ile radikal feminizm arasnda hem benzerlikler hem de farkllklar vardr. Bu iki tr feminist yaklaflmn rtflen yanlarndan biri, her ikisinde de
21
toplumun radikal bir biimde yeniden yaplanmasnn arzu edilir olmasdr. te

yandan, radikal feministler, toplumsal cinsiyet rollerinin ortadan kalkmasnn gerekli olduunu savunurlar; kltrel feministler ise kadnlkla ilgili zellikleri yceltir ve
bunlarn deerli olduunu iddia ederler. rnein, erkeklerin rekabeti zellikleri ile
karfllafltrldnda, kadnlarn bakma-bytme zellikleri daha stn gelir.
Amerika Birleflik Devletlerinde kltrel feminizmin douflunu, radikal feminizmin lm olarak dflnenler vardr. nk kltrel feminizm, zc bir
anlayflla, kadnlar ve erkekler arasndaki farkllklar (toplumsal cinsiyet farkllklarn) deiflmez grr; toplumsal cinsiyet temelinde bir ayrm, yani kadnlarla erkeklerin ayr olmasn savunur ve sadece kadnlarn bulunaca kurumlar nerir (Taylor ve Rupp,1998: 329). Kltrel feministlere gre kadnlarn erkeklerden farkl zelliklere sahip olmalar kadnlara feminist siyaset yapabilme
asndan olumlu bir kaynak oluflturur.
te yandan, bu farklln nedeni konusunda kltrel feministler birbirlerinden ayrlrlar. Farklar yaradlfltan m gelir, yoksa evre tarafndan m oluflturulur? Bazlar, kadn karakteri ve kltrnn erkekler tarafndan smrgelefltiSIRA SZDE
rilmifl olduunu syler; dierleri biyolojik aklamalar sunarlar.
Biyolojik aklama yanllarna gre, kadnlarn biyolojik zellikleri bir sorun deil, tersine
kadn sorununu zmek iin bir zmdr. rnein, Firestone gibi dflnrler
D fi N E L M
kadnlarn dourabilme kapasitelerinin, insan soyunun devam iin gerekli besleme, scaklk, insanlar aras balant ve saduyu salamann garantisi olarak
S O R U
grrler.
Kltrel feministler kadn hareketinin manevi potansiyelini vurguladlar. Feminist maneviyatlar gruba ayrlrlar: Birinci grup, geleneksel erkek
dinD K K Amerkezli
T
leri, zellikle Yahudilik ve Hristiyanln elefltirisini yapanlar; ikinci grup, eflitli
tanral dinleri inceleyen kadn merkezli maneviyatlar; nc grup da, eko-feSIRA SZDE
minist maneviyatlar ierir. Birinci gruptan Mary Daly, 1970lerdeki kadn hareketini, manevi bilincin uyanmasn salayan manevi bir hareket olarak tanmlar. Bu
hareket kadnlarn zihinlerini ataerkil zincirlerden kurtarabilmelerini
AMALARIMIZsalayacak
yeni bir dflnce ve dil sistemi yaratmfltr (Saulnier, 1996: 101).
Smrgelefltirmenin szlk
anlam bir lkenin bir baflka
lkeyi iktisadi ve siyasi
denetimine almasdr.
rnein Avrupallar Yerli
Amerikallarn topraklarna
el koyduklarnda onlar
smrgelefltirmifl oldular.
Bu kavram ayn zamanda,
bir baflkasnnSIRA
hayatSZDE
zerinde kontrol sahibi
olmak ve onun emeini
kullanmak anlamna
D fi Nda
ELM
gelir ve kltrel feministler
smrgelefltirmeyi bu
anlamda kullanrlar.
S O R U
N N
Kltrel feminizm hakknda daha fazla bilgi iin baflvuru kaynaklarnz

K T A Parasnda yer
alan Necla Akgkenin Kltrel Feminizmin Iflnda Farkllklar makalesini okuyabilirsiniz.
TELEVZYON
Kltrel feministler kadn hareketinin iindeki farkl gruplarn birleflmesi ve hareketin yekvcut olmas gerektiini savunurlar. Bu amaca ulaflmak iin kadnlar
arasndaki farkllklar deil, ortak zellikleri vurgulayp evrensellik iddiasnda buTERNET
lunurlar. Kltrel feministler iinde, toplumsal cinsiyet temelli Nayrmclkla
mcadelenin erkeklerle bir arada m yoksa onlar olmadan m yaplacana iliflkin olarak
da farkllklar vardr. 19. Yzylda, birinci feminist dalga iinde yer alan kltrel feministler erkek ve kadnlarn farkllklarnn deiflmez olduunu savunuyorlard.
adafl kltrel feministler ise kadnlarn doayla, erkeklerin kltrle iliflkilendirilmesinden vaz gememekle birlikte strateji tayininde onlarla birlikte olunabilecei
dflncesindedirler.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
22
TOPLUMSAL CNSYET TARTIfiMALARINDA SON

GELfiMELER
N
AM A
Toplumsal cinsiyet tartflmalarnda ki geliflmeler hakknda bilgi

sahibi olabilmek.
Toplumsal cinsiyet kavramnn postmodernist sorgulamasyla son on senede yeni

bir aflamaya geilmifltir. Postmodern kuramclarn alflmalar, sosyal deiflme ve
feminizmin ve sosyolojinin doas hakknda yeni sorular sorulmasnda uyandrc
olmufltur. Ayn zamanda feminist bilginin geliflimine daha fazla yansmal yaklaflmn girmesi ile de uyarc olmufltur. Aflada bu alflmalar bulacaksnz.
Postmodern Feminizm
Postmodernizm zellikle
Fransz kuramclarn ( Jean
Baudrillard, Jacques
Derrida, Michel Foucalt ve
Jean-Francois Lyotard)
etkiledii bir dflnceler
alanna gnderme yapmak
iin kullanlyor.
Bu feminist yaklaflma adn veren postmodern dflncenin zellikleri zerinden

ksaca geerek postmodern feministlerin dflnceleri zerinde odaklaflalm:
Postmodernizm aka tanmlanmfl bir kuram deildir. Bunun yerine, dil, bilgi,
akl, g, kimlik ve direnme ile ilgili, gevfleke bir araya gelmifl, birbiriyle balantl olmayan bir dflnceler btndr. Postmodernistlere gre dil, bizim maddi
dnya ile kurduumuz iliflkilere araclk eder. Bir nesnenin, eylemin veya toplumsal kurumun anlam onun doasnda olan bir fley deildir, fakat bu anlam kelimelerle gerekleflir. Anlamlar sabit deildir; kelimeler (ki onlar da dier kelimelerle
girdikleri iliflki sonucu anlam kazanr) araclyla sonsuza kadar yaplandrlr ve
yeniden yaplandrlr.
Post modern analiz, doru-yanlfl, kamusal/zel, erkek/kadn gibi sabitlenmifl,
dolaysyla anlamlarda bir kararllk olduunu varsayan Bat dflncesinin ikilikli
doasn reddeder. Ayn zamanda bu analiz, nesnel bilgiyi imknsz grr, nk
hem deiflmez bir nesne yoktur hem de bilgimiz kanlmaz bir biimde bize sunulan dil tarafndan snrlanr. Bu demektir ki, bizim kavrayflmz hibir zaman bitmifl ve tamamlanmfl deildir; bilgimiz de daima snrl ve ksmidir; bu nedenle gerei bildiini iddia eden herhangi bir kuram olamaz. Liberal dflncenin aklc bireyini ve snf gibi kalc sosyal kategorilerini inkr eder. Marksizmin kendisi tarafndan salandn iddia ettii byk kuram ve meta anlatlara karfldr.
Postmodernizmin siyaset alflmalar ve feminist kuram zerinde ok gl etkileri olmufltur.
fiimdi nce postmodern feministlerin dflncelerine yer verelim sonra da postmodernizmin hangi gerekelerle elefltirildiini grelim.
Postmodern feministler, dnyay anlamlandrmak iin postmodern dflnceleri
kendilerine modernizmden daha yakn buldular. Onlar, modernist kuramn kendi
dflncelerinin deerini azalttn dflnen ve bu dflncenin yaratt tatminsizlikten dolay postmodenizme yaklaflan feministler olarak tanmlamak yanlfl olmaz.
Weedona gre postmodern feministler, bilimin otorite ve konumunun, gerein,
tarihin, iktidarn, ve znelliin postmodern elefltirisini harekete geirdiler; postmodern kurama dnfltrc bir toplumsal cinsiyet boyutu kattlar ve cinsel farkllklar anlamak iin yeni yollar gelifltirdiler (Weedon, 1997: 171). Postmodern feministler, postmodern dflnceleri kullanarak, cinsiyet kimlii ile ilgili tanmlanma
ve snflamalarn, deiflmeyen ve kanlmaz olarak grlen biyolojinin bir sonucu olmayp toplumsal olarak retildiini savundular. Bu nedenle kendilerinden nceki feministler tarafndan yaplan cinsiyet/toplumsal cinsiyet ayrmn red-
dettiler. nk feministlerin yapt bu ayrma gre cinsiyet doald; sadece toplumsal cinsiyet toplumun yapay bir rn idi. Bu grfllerin tersine postmodern
feministler kadn kategorisinin, zel anatomik dzenlemelere aflr derecede nem
vererek, toplum tarafndan yaratldn savundular. Bu dzenlemeler, dier insan
zellikleri gibi (rnein cilt rengi) doada mevcuttu. Ne var ki toplum bunlar vurguluyor ve onlara deiflen anlamlar veriyordu. Bu anlayflla, postmodern feministlere gre cinsiyeti de toplumsal cinsiyeti de yaratan toplumdu.
Brysona gre bu dflnceler zgrlefltirici grlebilir; nk toplumun cinsiyet/toplumsal cinsiyet kavramlarna ykledii anlamlara meydan okunabileceini,
bunlarn deiflebileceini dflndrtebilir. Kadnn sabit bir kategori olmasn inkr etmek, cinsiyet/toplumsal cinsiyet inflasna mdahale edilebilineceini gsterir
ki bu da olumlu bir durumdur. Kadn ve erkek olarak birbirinin ztlar tarafndan
blnmfl olmayan ok daha ak bir toplumun var olabilecei ihtimalini gsterir.
Byle bir toplumda, toplumsal cinsiyet kimlikleri oklu, akflkan ve zgrce seilebilen kimlikler olabilir. Bu halleriyle artk toplumu organize eden kurallar da olmaz; hatta baz dflnrlere gre tamamen ortadan kalkabilirler (Bryson, 1999).
Postmodernizm, ataerkilliin tanmlanmas ve zmlemesi ile uyuflmad iin
onunla mcadele eden feministler tarafndan elefltirilmifltir. rnein radikal feministler her ne kadar yeni kuramsal geliflmelerin etkisiyle kadnlarn deneyimlerinin
zglln ve deiflkenliini kabul etseler de, bu deneyimlerin birbirleriyle iliflkili olduklarn akldan karmaz ve toplumun esas olarak erkeklerin kadnlara
hkmetmesi etrafnda yapland noktasnda srar ederler.
kinci olarak, postmodernizm sadece ataerkillii kalc bir kategori olarak
sorgulamakla yetinmez; erkek ve kadn kavramlarn da (toplumsal cinsiyet)
sorgular. Byle olunca, yani postmodernistler kadn kavramnn anlamn fiziksel bir gerekten ziyade sylemden aldn nerdikleri iin de, kadnlarn ezildiini gzlemleyen feministler tarafndan ok tepkiyle karfllanrlar. Feministleri
asl ilgilendiren bu ezilmiflliktir; rnein kadnlarn dvlmesi, ldrlmesidir.
Bunun iin zme ynelik dflnnler. Ancak tam kadnlarn deneyimlerinin
ortak olduunu ve bu nedenle politik olarak ortak eylem yapabileceklerini dflndkleri bir zamanda karfllarnda postmodernizmi bulmufllardr. Onu kadnlarn kolektif kimliini inkr eden bir hile/manevra olarak nitelendirenler vardr.
Postmodernizm, bu zellikleriyle politika ve tarih dfldr; sorumsuzdur, kendi
kendisiyle eliflkilidir, blc ve politik olarak tehlikeli bir yaklaflmdr (Bryson,
1999: 41).
Bu sert elefltirilere katlp postmodern feminist grfllerin, feminist politika yapmakta yardmc olamayacan, zaten bu grflleri savunan gruplarn da politika
yapmak gibi bir amalarn olmadn iddia edebilirsiniz. Ancak, Bryson gibi baz
yazarlara gre de postmodernizm, kadnlarn birleflik hareketine (ortak eylemine)
kanlmaz olarak dflman deildir ve dayanflma ile badaflabilir. Postmodern feminizm asndan daha genifl birliktelikler mmkndr; yeter ki bunlar kadnlarn
tarihsel ve zgl deneyimlerini hesaba katmay unutmasnlar.
Judith Butler ve Queer Kuram

1980lerin sonunda bafllayan ve 1990larda ykselen bir eilim, dflnrlerin,
kimlikleri ikili grmekten vazgeme abasdr. Diana Fuss ve Eve Kosoftsky
Sedgwicks gibi yazarlar bireyleri toplumsal olarak nceden belirlenmifl ve sabitlenmifl kategoriler iine skfltrmann doru olmadn dflndler ve bu duruma dikkat ektiler.
23
24
Judith Butlern 1990 tarihli

bu kitab Trkeye 2008
ylnda evrildi. Kitabnn
ikinci basksnn yapld
2010 ylnda Trkiyeye gelen
Butler, Queer Yoldafll ve
Savafl karflt Siyaset
bafllkl bir konuflma yapt.
Bu ziyaretinde Butler ile
yaplmfl bir sylefliyi Amargi
Dergisinin 17. Saysnda
(Cinsel Ynelimler)
bulabilirsiniz.
Queer, heteroseksel anlayfln dayatt ikili kimlik (kadn ve erkek) rejiminde

(yani toplumsal cinsiyet yapsnda) teki olarak grlenleri ve bu kiflilerin eflit haklara sahip olmak iin verdikleri mcadeleyi anlatmak iin kullanld. Bu mcadele,
homofobiye (eflcinsellere duyulan fke) karfl olan anlayfla ve LGBTlere (eflcinsel,
biseksel ve transseksel) ayrmc politikalar uygulayan ynetimlere karfl verilmeye baflland ve mcadelenin ad da queer hareketi olarak kondu. Bu hareket, tpk feminist harekette olduu gibi kendi kuramn da dourdu. Queer kuram
1980lerin sonunda yaplan akademik konferanslar sonucunda, daha ok niversitelerin ats altnda bir alflma alan haline geldi ve kendisinden nceki eflcinsel
alflmalarna elefltirel bir yaklaflm getirdi. Gey, lezbiyen, travesti, transseksel, biseksel, interseksel ve benzeri kiflilerce, baflka bir deyiflle hegemonik heteroseksist normlara dahil olmayanlarca sahiplenildi.
Queer kuram neden nemlidir? Bu kuram bize toplumsal cinsiyet, etnisite,
snf gibi kimliklere cinsellii ekleyerek kimlik temelli analizin snrlarn geniflletme olana sunar ve bylece cinselliin de bir iktidar kayna olarak analiz
edilmesini mmkn klar (Berghan, 2011: 148). Queer kuramclar, cinsiyetin sabit olmadn, balamla flekillendiini, tanmnn tarih boyunca koflullara gre
deifltiini savunurlar. Queer kuramnn, heteroseksellii normlafltran bir sistem tarafndan tekilefltirilenler (rnein lezbiyen ve geyler) iin bu sistem ile
mcadelede kullanlabileceine dikkat ekerler. Queer kuramclarndan Eva Kosofstky Sedgwickin yazd Dolabn Epistemolojisi nemli bir alflmadr. Sedgwick alflmasnda flyle der: Modern bat kltrnn herhangi bir vehesini,
modern homoseksel/heteroseksel tanmnn elefltirel bir zmlemesini kapsamadan anlama giriflimlerinin tm sadece eksik deil, znde hasarl kalmaya
mahkmdur (ztrk, 2011: 5).
Queer kuramnn kurucusu olarak anlan Butler, Gender Trouble: Feminism
and the Subversion of Identity(Cinsiyet Belas: Feminizm ve Kimliin Altst Edilmesi) isimli eserinde feminist kuram iinde yaygn olan heteroseksel varsaym,
yani feminist hareketin kimlikleri kadn ve erkek ikilii temelinde sabitlefltirmesini
ve onlarn ortak zellikler etrafnda bir araya getirilerek genellenmesini reddeder.
Bu postyapsalc yaklaflm ile Butler, sabit kimliklere karfl akflkan kimlikler nerir ve yeniden denetimlenecek kimlikler iin performative(edimsel)kavramna
baflvurur.
Levi-Strauss, Freud, Lacan, Irigaray, Wittig ve Kristevann metinlerinin yaratc
bir okumasn yapan Butler, kitabnn 1999 nsznde, flu sorular nemsediini
syler: Normatif olmayan cinsel pratikler bir analiz kategorisi olarak toplumsal cinsiyetin istikrarn nasl tartflmaya aar? Nasl oluyor da kimi cinsel pratikler kadn
nedir, erkek nedir? sorusunu uyandryor? Toplumsal cinsiyet artk normatif cinsellik zerinden pekiflen bir fley olarak kavranmayacaksa, queer balamlara zg
bir toplumsal cinsiyet krizi bulunduu sylenebilir mi? Butlern kitabn bu sorular aklnzda tutarak okuyabilirsiniz.
Butler iin querr kavramnn nemli olmasnn birinci nedeni, toplumsal cinsiyetleri ve cinsellikleri ne olursa olsun, homofobi ile kavgas olan herkesi bu ama
iin bir araya getirmesi ve kimliklefltirmeyen bir ittifak betimlemesidir. Querr teriminin ikinci nemi de fluradadr. Queer bir kimlik deildir. Bir anlamda kimliin
imknszldr. Her trl kimliin yoldan karlp saptrlmas, ezber bozacak flekilde tuhaflafltrlmasdr. Bu yolla kimliin -her trl normatif kimliin- kurucu
olduu kadar baskc ve dfllayc gcn de etkisiz hale getirmektir (Durudoan,
2011: 88).
25
SIRA SZDEkadn dflButler queer ile olan iliflkisini -homofobi, g karflt politikalar,
manl arasnda ayrm yapmadan-farklla karfl birlik politikalarn olumlamak
olarak aklar (Yldz, 2011: 398). Bu balamda queer hem bir kuram hem bir akD fi N E L M
tivizmdir. Queer, kuram ile uygulama veya akademi ile aktivizm arasndaki yapay
ayrm reddeder. rnein, akademi ve bilhassa kltrel incelemeler zerinden cidS O R U
di bir aktivizmin biimlendirilebileceini savunur (Delice, 2004).
Trkiyede queer kuram ile feminist kuram arasnda ortaklklar veya farkllklar zerine yaplan tartflmalar olduka yenidir. rnein Savran,DTrkiyede
cinselKKAT
liin queer balamnda sorgulanmasn olumlu bulur ve bunun heterosekselliin
de sorunsallafltrlmasn saladn syler. Querr kuram bu zellii ile feminist
SIRA SZDE
kurama katk sunar. ki kuram arasnda nasl bir iliflki kurulabileceini sorgulayan
Bora da feminist dflnce ile eflcinsel hareketi birlefltirici noktann toplumsal iliflkiler ve iktidar iliflkisi ile balantl olduunu belirtir (Aktaran
Birkalan-Gedik, H.
AMALARIMIZ
2010: 350).
SIRA SZDE
N N
Trkiyede Queer Kuram en kapsaml bir biimde ilk defa Yap Kredi
olan
K Yaynlarndan
T A P
Cogito Dergisinin Bahar-2011 saysnda tartflld. 28 yazarn bilimsel makalelerinin yer
ald say, cinsel ynelimler ve queer kuram ile ilgili sorularnza cevap verebilecek
nemli bir kaynak. http://www.ykykultur.com.tr/dergi.
TELEVZYON
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SONU
Bu nitede, toplumsal cinsiyet kavramyla tanflmakla kalmayp bu kavram kullaNTERNET
narak kadnlarn eflitsizliini, bamllklarn ve ezilmiflliini aklamaya alflan
dflncelere de adm attnz. Bu yaklaflmlar, kimi zaman kuramlar, kimi zaman
yaklaflmlar olarak bu kitabn ve Ak retim Fakltesinin Toplumsal Cinsiyet
alflmalar kitabnn dier nitelerinde de karflnza kacak. ok sayda kuramn/yaklaflmn varl, toplumsal cinsiyet konusu etrafnda oluflmufl dflnceleri
renme arzunuzu azaltmamal ve cesaretinizi krmamal. nk kuramlar, bilgi
ile uraflan kiflilerin (bilim insanlar, entelekteller ve gndelik hayat tketenler)
en yakn yardmclardr. Toplumsal gerekliin anlaml klnmasnda kuramlarn/yaklaflmlarn ok sayda olmas bir olumsuzluk deil, tersine zenginliktir. Kuramlar zihnimizdeki haritalar ve biriktirdiimiz bilgileri netlefltirir, inceltir, ayrntlandrr. Her biri bu zenginlie farkl bir biimde katkda bulunur. Burada size feminist bell hooksun Yale niversitesinin Hukuk ve Feminizm Dergisinde yaynlanan zgrlefltirici bir pratik olarak Kuram isimli makalesinde kuram hakknda
yazdklarn hatrlatmak isterim: Kurama geldim, nk yaralydm. imdeki ac
yle youndu ki, yaflamaya devam edemezdim. Kurama geldim; aresiz, anlamaya alflarak -iimde ve etrafmda ne olduunu kavrayabilmek iin. Bylece kuramda iyileflmem iin bir yer buldum (Eisenstein, 1998:484). hooks gibi Rosemarie Tong (1989)da feminist dflncenin zgrlk etkisinden sz eder. Feminist
dflnceyi bir kaleydoskopa (iek drbn) benzeten Tong, onun her evriliflinde baflka desenleri infla edebilmesine duyduu hayranl anlatr ve her defasnda
bir yenisi ile karfllaflt bu desenlerin ksa mrll ile kuramlarn mr arasnda bir iliflki kurar. Feminist dflnceler, bu nitede de grdnz gibi, ksa mrldr ve devaml deiflirler. Ayn zamanda birbirlerine meydan okur, reddeder ve
birbirleri ile eliflirler. Bu durumun bir olumsuzluk deil, tersine feminist dflncenin ne kadar canl, geliflip bymeye ak, deiflebilir, bu nedenle de zgrlefltirici zelliinden kaynaklandn daima hatrlamalyz.
NTERNET
26
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Toplumsal cinsiyet ve onunla iliflkili kavramlar

tanmlayabilmek.
Toplumsal cinsiyet, biyolojik cinsiyetten farkl
olarak, kadnla erkein sosyal ve kltrel adan
tanmlanmasn, toplumlarn bu iki cinsi birbirinden ayrt etme biimini, onlara verdii toplumsal
rolleri anlatmak iin kullanlan bir kavramdr. Bu
kavramn feminist alflmalar yapanlar tarafndan
nemi, onun kadnlar ile erkekler arasndaki g
iliflkilerini anlamaya, eflitsizlikleri sorgulamaya
yarayacak bir kavram olarak dflnlmesinden
sonra artmfltr.
Toplumsal cinsiyetin feminist perspektifli sosyoloji iin nemini aklayabilmek.
Toplumsal cinsiyetin feministler tarafndan kavramsal bir ara olarak kullanlmasnn nemli bir
yarar, gndelik uygulamalar ve varsaymlar iinde gizlenmifl iktidar iliflkilerinin zerini rten rty kaldrmak iin kullanlabilmesidir. Toplumsal cinsiyet, toplumu anlamay salayan bir mercek ifllevi grr. Bu mercei kullanarak topluma
bakabilmek, sosyolojinin en egemen kuramlarn
sorgulamay salamfltr. Genel olarak sosyal yaflamn ve zel olarak sosyoloji arafltrmalarnn
iine ifllemifl, doal karfllanan ve hi sorgulanmayan varsaymlara kuflku ile baklmaya bafllanmfltr. Ancak sosyoloji disiplininin konu ve alanlarna feminist etkilerin ayn derecede olduu
sylenemez. Sosyolojinin baz alanlar ok, baz
alanlar az etkilenmifllerdir. Feminist bakfl as
ile yeniden canlanan veya yeniden infla edilen
sosyoloji konular cinsellik ve beden, kimlik ve
farkllk, grsel ve kltrel sosyolojidir. kinci
grupta feminist bakfl asnn olduka nemli etkiler yapt alanlar gelir: salk ve hastalk; aile,
ev ii emei, alflma ve emek, istihdam, eitim,
su, medya ve popler kltr. Sosyolojinin feminist perspektife en direnli olduu alanlar ise
sosyal snf ve tabakalaflma, siyaset sosyolojisi ve
sosyolojik kuramdr. Bu alanda da paradigma
deiflikliklerine gereksinim vardr.
Toplumsal cinsiyetin dier sosyal bilim dallarnda
yaratt farkl feminist etkileri karfllafltrabilmek.
Antropoloji alanndaki feminist kazanmlar, bu disiplinde paradigma deiflikliinin var olduunu
iddia edebileceimiz boyutlardadr. Disiplinin te-
N
AM A
N
A M A
mel varsaymlar birok antropolog tarafndan sorgulanmfltr. Tarihte de kadnlar merkeze alarak
ve onlar grnr klmak iin yaplan alflmalar
disiplinin bakfl asnda nemli deifliklikler yaratmfltr. Feminist tarihiler artk sadece kadnlarn durumuna deil, erkeklerin durumuna ve her
iki cinsin birbiriyle olan iliflkilerine bakabilen, yani toplumsal cinsiyeti temel alan alflmalar yapmaktadrlar. Feminizmin ana akm psikolojiye girmesi ve kabul grmesi ise zayf olmufltur. Toplumsal cinsiyet iliflkilerini ele alan, bununla da kalmayp bu iliflkilerin hzl deifliminin bilincinde
olan ve toplumsal gler ile birey psikolojisi arasnda karfllkl etkilemelerin olduunu dikkate
alan psikoloji arafltrmalarna gereksinim vardr.
Toplumsal cinsiyet eflitsizliini ve kadnlarn
ikincil konumlarn tartflan feminist kuramclarn yaklaflmlarn ayrt edebilmek.
Feminist kuramclar son otuz ylda ok yol kat
ettiler ve kadnlar merkeze alan kuramsal alflmalardan toplumsal cinsiyeti merkeze alan, ( kadnlar ile kadnlar arasndaki iliflkiler ve kadnlar
ile erkekler arasndaki iliflkiler)anlamaya alflan
kuramsal alflmalara doru, stelik de kuramlarn sentezine ulaflmaya alflarak ilerlediler. Bu
kuramlarn birou sentez kuramlardr, yani feministler kadnlarn ezilmifllii, erkeklerin kadnlar zerinde kurduklar iktidar, ataerkillik gibi
konular analiz ederken sosyolojinin ve baflka disiplinlerin kuramlar ile kendi dflnceleri arasnda balantlar kurmaya, bu balantlardan sentezler oluflturmaya alflmfllardr. Bu kitapta ye
verilen kuramlar: Liberal, Radikal, Marksist, Sosyalist, Psikanalitik, Kltrel, evreci, Postmodern
ve Queer kuramlardr.
Toplumsal cinsiyet tartflmalarnda geliflmeler
hakknda bilgi sahibi olabilmek.
Toplumsal cinsiyet kavramnn postmodernist
sorgulamasyla son on senede yeni bir aflamaya
geilmifltir. Postmodern kuramclarn alflmalar,
sosyal deiflme ve feminizmin ve sosyolojinin
doas hakknda yeni sorular sorulmasnda uyandrc olmufltur. Ayn zamanda feminist bilginin
geliflimine daha fazla yansmal yaklaflmn girmesi ile de uyarc olmufltur.
27
Kendimizi Snayalm
1. Trkiyede kadnlara pembe erkeklere mavi renkli
nfus czdan verilmesinin sizce ne anlam olabilir?
Trkiyede toplumsal cinsiyet farkllklarnn toplumun yaps iine sinmiflliinin sizce en somut rnei
afladakilerden hangisidir?
a. Kz ocuklarna pembe, erkeklere mavi giydirilmesi
b. Kzlara annelikle, erkeklere erkek meslekleri ile
ilgili oyuncaklar alnmas
c. Kadnlarn nfus czdannn pembe, erkeklerin
mavi olmas
d. ocuklara konulan isimlerin ocuun cinsiyetine
tam olarak iflaret etmesi (Fikri ve Fikriye gibi).
e. ocuklarn okul seimlerinin cinsiyetlerine gre
yaplmas
2. Toplumsal cinsiyet merceini kullanarak afladakilerden hangisinin ayrmc muameleye rnek olmadn syleyiniz?
a. Babalarn kz ocuklarn mirastan eflit yararlandrmamas
b. Kadn iflilerin erkek iflilerden daha dflk cret almas
c. Kz ocuklarnn okula gnderilmemesi
d. niversite yurtlarna nce kzlarn kabul edilmesi
e. Banka mfettifllii snavlarnda kadn adaylarn
seilmemesi
3. Eskiflehir Belediye Baflkan belediye hizmetlerinin
planlamasnn bundan byle toplumsal cinsiyet bakfl
as dikkate alnarak yaplacan aklad ifadesi afladaki anlamlardan hangisini iermez?
a. Belediye hizmetlerinden kadnlarn da eflit flekilde yararlanabilmeleri iin zen gsterilecek
b. ocuk baheleri ve parklarnn says artrlacak
c. alflan anneler iin belediye kreflleri alacak
d. Yollarn daha iyi aydnlatlmas salanacak
e. Kadnlar ve erkekler iin ayr toplu taflm aralar salanacak
4. Liberal feminist dflnce afladaki kavramlardan
hangisi ile iliflkili deildir?
a. zgr irade
b. Aynlk
c. Ekonomik zgrlk
d. Cinsel zgrlk
e. Eflitlik
5. Marksist feministlerin Marksizme ynelik yaptklar

elefltirilerde afladaki iddialardan hangisi yer almaz?
a. Marksizmin cinsiyet kr olmas
b. Marksizmin soyut bir analiz olmas
c. Marksizmin kadnlarn kamusal yaflamdan dfllanmfllklarn aklayamamas
d. Marksizm toplumsal cinsiyet iliflkilerini dikkate
almas
e. Marksizmin ev kadnlarn arasallafltrmas.
6. Radikal feministler iin yeniden retim kavram afladaki faaliyetlerden hangisini iermez?
a. ocuk dourmak
b. ocuk bakmak
c. Hasta bakmak
d. Ev ifllerini yapmak
e. Fabrikada alflmak
7. Afladakilerden hangisi Marksist Feminist yaklaflma
gre kadnlarn ev ii emei zelliklerinden biri deildir?
a. cretsiz
b. Karfllksz
c. Grnmeyen
d. cretli
e. Tekrarlanan
8. Kltrel feministleri radikal feministlerden ayran
zellik afladakilerden hangisidir?
a. Kadnlkla ilgili zellikleri yceltmeleri
b. Doay sevmeleri
c. Kltre nem vermeleri
d. evreyi korumalar
e. Kltr hazinelerini tantmalar
9. Nancy Chodorow annelikle ilgili afladaki grfllerden hangisini reddetmez?
a. Annelik kadnlarn doalar gerei kaderleridir.
b. Kadnlar anne olmaya toplum tarafndan flartlanr.
c. Cinsiyete dayal kiflilik zellikleri kadnlar annelik rollerine hazrlar.
d. Annelik kadnlarn toplumsal statsn ykseltir.
e. Btn kadnlar anne olmak ister.
10. Feminist kuramlar ksa mrl ve deiflebilir zellikleri nedeniyle afladakilerden hangisine benzetilmifltir?
a. Risalelere
b. Siyasi mottolara
c. Manifestolara
d. iek drbnne
e. Yasalara
28
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c
2. d
3. e
4. d
5. d
6. d
7. d
8. a
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Cinsiyet blmn gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Toplumsal Cinsiyetin Feminist Perspektifli Sosyoloji iin nemi blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Cinsiyetin Feminist Perspektifli Sosyoloji iin nemi blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Liberal Feminizm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Marksist Feminizm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Radikal feminizm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Marksist Feminizm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kltrel Feminizm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Psikanalitik Feminizm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Sonu blmn gzden
geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Trkede ve baflka dillerde kadnlarn ve erkeklerin
toplumsal konumlarn, cinsiyetilii, ataerkilliin gcn anlatan ok sayda atasz vardr ve bunlar gnlk
hayatmzda kullanldklarnda, toplumsal cinsiyet eflitsizliklerini yeniden rettikleri, kadnlarn ikincilliklerini
erkeklerin stnlklerini pekifltirdikleri iin hi de yle
grndkleri gibi masum deillerdir. Bu ataszlerine
gre kadnlar tembel (Kocasndan sonra kalkan kardan, Hazirandan sonra ekilen dardan hayr gelmez),
asalak (Kaflk dflman), gvenilir olmayan (Babaya
dayanma, karya gvenme), cinsel arzularn kontrol
edemeyen (Ersiz avrat, yularsz at) bireylerdir. Ayrca
evlilik yafl ile ilgili n yarglar ieren (Kz ay yaprana benzer, zamann geirdin mi kartlaflr), namus ve
bekret ile ilgili olan (Tarlay dz, kary kz al) erkee
stnlk tanrken (Erkek sel, kadn gl; Erkek syler,
kadn dinler), kadnlar ikincil klan hatta aflalayan
ok sayda atasz vardr, Btn kalp yarglar bu ataszleriyle nesilden nesile taflnr.
Sra Sizde 2
Evrensel insan haklar sylemi kadn veya erkek fark
gzetmeden dnya zerinde btn insanlarn eflit olduu anlayfln savunur. Ancak dnya zerinde kadnlar
ayrmcla uramakta ve haklar ihlal edilmektedir. Bu
nedenle birok lke tarafndan imzalanmfl bir nsan
Haklar Szleflmesi olduu halde Kadnlara Karfl her
trl Ayrmcln nlenmesi Uluslar aras Szleflmesi hayata gemifltir. Bu szleflme 18 Aralk 1979da
Birleflmifl Milletler bnyesinde bulunan 81 lke tarafndan imzaland ve 3 Eyll 1981de yrrle girdi. Trkiye szleflmeyi 1985 ylnda onaylad. Szleflmenin birinci maddesi, kadnlara karfl ayrmn ne demek olduunu tanmlad: Kadnlara karfl ayrm deyimi, kadnlarn medeni durumlarna baklmakszn ve kadn
ile erkek eflitliine dayal olarak politik, ekonomik, sosyal, kltrel, medeni veya dier sahalardaki insan haklar ve temel zgrlklerinin tannmasn, kullanlmasn ve bunlardan yararlanlmasn engelleyen veya ortadan kaldran veya bunu amalayan ve cinsiyete
bal olarak yaplan herhangi bir ayrm, mahrumiyet veya kstlama anlamna gelecektir (adafl Hukukular Dernei Kadn Komisyonu, 1993: 85). Bu szleflme, Birleflmifl Milletler temsilcilerinin kadnlarn haklarnn nsan Haklar Szleflmesi ile yeterince korunamadn dflndklerini gstermesi asndan anlamladr. Bu szleflmeye kadn haklar asndan nemini
vurgulamak iin Kadn Anayasas diyenler dahi vardr.
CEDAW Szleflmesi olarak ksaltlmfl ismi ile bilinen bu
szleflme hakknda daha fazla bilgiyi (http://www.ksgm
gov.tr/uluslararasi_Belgeler) adresinden elde edebilirsiniz.
Sra Sizde 3
Kadn haklar savunucular bu dflncelerinde hakldrlar. Yasal dzenlemeler, toplumsal yapda, siyasal sistemler ve kurumlarda, aile, din, eitim, hukuk ve medya kurumlarnda kkl deiflmeler olmadka kadnlarn konumunda olumlu deiflmelerin gerekleflmesi
gtr. Ataerkillik bu kurumlarn hepsinin iine nfuz
etmifltir. Tm iktisadi, siyasi, dini toplumsal ve kltrel
kurumlar erkeklerin elinde ve denetimindedir. Kadnlarn retici olarak emek gleri, dourganlklar, cinsellikleri ve hareket zgrlkleri ataerkillik tarafndan dzenlendii ve kontrol edildii iin sadece yasal dzenlemeler ile konumlarnda iyileflme salanamaz. Liberal
feministler erkek egemenliinden sz etmezler. Yasal
deiflikliklerle ve kadnlara (ve erkeklere) salanacak
eitimle toplumsal cinsiyet eflitsizliinin ortadan kalkacana inandklar iin kurumsal mdahalelere ramen
eflitsiz uygulamalarn devam ettiini grdklerinde de
hayal krklna urarlar.
Sra Sizde 4
Mary Daly, Gyn/ecology kitabnda erkeklerin saldrganlklarn hangi yollarla kadnlar kontrol etmek iin
kullandklarn anlatr. Hindistanda evli kadnlarn kocalarnn lmnden sonra kendilerini yakmak zorunda olmalar (suttee), inde kadnlarn ayaklarnn sakatlayacak derecede sk skya balanmas, Afrikada
kadn snneti, Avrupada bekret kemeri uygulamas
ve cad av, Amerika Birleflik Devletlerinde jinekoloji
Mary Dalynin gemiflte ve bugn kadn bedenlerine
uygulanan fliddet konusunda verdii rneklerdendir.
Afganistanda erkeklerin kadnlarn zerinde kurduu
egemenliin ve kadnlara ynelik fliddetin en arpc
rneklerini bulabileceiniz flu kitapta kadnlarn bask
altna alnmas kavramnn ne anlama geldiini somut
olarak grebilirsiniz: Halit Huseyni ( Khaled Hosseini)
Bin Muhteflem Gnefl. 2011. ev. Pren zgven. stanbul: Everest Yaynlar.
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Acker, J. (1989). Making Gender Visible, Feminism
and Sociological Theory. (Ed. R.Wallace), London: Sage Publications. s. 65-81.
Akgke, N. (2001). Kltrel Feminizmin Iflnda Farkllklar, Yerli bir Feminizme Doru. (Der. N.Akgke ve A.lyasolu), stanbul: Sel Yaynclk.
Barrett, M. (1995). Gnmzde Kadna Uygulanan
Bask. stanbul: Pencere Yaynlar.
Beasley, C. (1999). What is Feminism? An Introduction to Feminist Theory. St Leonards: Allen and
Unwin.
Benhabib,S., Butler, J. Cornell, D. Ve Fraser, N. (2008).
atflan Feminizmler. stanbul: Metis Yaynlar.
Berghan, S. (2011). Transfeminizm, COGITO zel Says, (Cinsel Ynelimler ve Querr Kuram), Bahar.
Say 65-66: 140-148.
Berktay, F. (2003). Tarihin Cinsiyeti. stanbul: Metis
Yaynlar.
29
Birkalan-Gedik, H. ( 2011). Trkiyede 2000li Yllarda

Farkllk, Cinsel Kimlikler ve Kimlik Politikalarnn
Ynetimi, COGITO zel Says. (Cinsel Ynelimler ve Querr Kuram), Bahar. Say 65-66: 341-352.
Bryson, V.( 1999). Feminist Debates: Issues of Theory and Political Practice. London: Macmillan.
Butler, J. (2008). Cinsiyet Belas, Feminizm ve Kimliin Altst Edilmesi. ev. Baflak Ertrk. stanbul:
Metis Yaynlar.
Connell, R. (1998). Toplumsal Cinsiyet ve ktidar. stanbul: Ayrnt Yaynlar.
adafl Hukukular Dernei Kadn Komisyonu (1993).
Hukuk ve Kadn Haklar. Ankara.
Delice, S (2004). Queer Kuram zerine bir Bafllang
Yazs, Ekoloji, No.2. s. 70-80. http://www.ucekoloji.net/?p=183.
Donovan, J. (1997). Feminist Teori: Amerikan Feminizminin Entelektel Gelenekleri. ev: A. Bora,
M. Aduk Gevrek, Fevziye Saylan. stanbul: letiflim.
Durudoan, H. (2011). Judith Butler ve Queer Etii,
COGITO zel Says. (Cinsel Ynelimler ve Querr
Kuram), Bahar. Say 65-66: 87-98.
Ecevit, Y. (1985). retim ve Yeniden retim Srecinde
cretli Kadn Emei, Yapt Toplumsal Arafltrmalar Dergisi, say: 9: 72-93.
Ecevit, Y. (1993). Aile, Kadn ve Devlet liflkilerinin Deerlendirilmesinde Klasik ve Yeni Yaklaflmlar, ..
Kadn Sorunlar Arafltrmalar ve Uygulama Merkezi Kadn Arafltrmalar Dergisi. Say 1: 9-34.
Eisenstein, Z. (1998). The Problem of Theorizing Feminizm, Contemporary Feminist Theory. (Der. M.
Rogers). Boston: McGrawhill. s. 484-504.
Fiflek, G.O. (1990). Cinsiyet Konumu ve Psikoloji: Elefltirel bir nceleme, Toplum ve Bilim, Yaz. No:50:
73-84.
Glick, P.and Fiske G.(1999). Gender, Power Dynamics
and social Interaction, Revisoning Gender, (Eds.
M.Max Ferree, J.Lorbe, B.H.Hess). London: Sage
Publications. s.365-398.
Griz, A. (1997). Feminizm, Postmodernizm ve Hukuk. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi
Yaynlar no: 521.
Humm, M. (1999). The Dictionary of Feminist Theory. New York: Prentice Hall.
Illich, I. (1996). Gender, ev. Ahmet Fethi. Ankara: Ayra Yaynevi.
li, G. (1996). Feminist Kuramn Aileye Bakfl, Pamukkale niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi.
Say 1: 53-55.
30
Johnson, M.(1989). Feminism and the Theories of Talcott Parsons, Feminism and Sociological Theory. (Ed. Ruth Wallace). London: Sage publications.
s.101-118.
Kheel, M. (1990). Feminizm and Deep Ecology, Reweawing the World. (Eds. I. Diamond ve
G.F.Orenstein). San Francisco: Sierra Club.
Kurzweil, E. (1989). Psychoanalytic Feminism: Implications for Sociology Theory, Feminism and Sociological Theory. (Ed. Ruth Wallace). London:
Sage publications. s.82-97.
Littlewood, B. (2004). Feminist Perspectives on Sociology. Essex: Pearson Education Limited.
Oakley. A. (1980). Sex,Gender and Society. London:
Temple Smith. (Ilk bask 1972)
ztrk, fi. (2011). Editrn Takdim Yazs, COGITO
zel Says. (Cinsel Ynelimler ve Querr Kuram),
Bahar. Say 65-66: 5-6.
Purvis, J. (1994). Hidden from History, The Polity
Reader in Gender Studies. (Der. Polity Press editorlk ofisi). Cambridge: Polity Press. s.135-142.
Ramazanolu, C. (1998). Feminizm ve Ezilmenin eliflkileri. Pencere Yaynlar.
Reed, E. (1982). Kadnn Evrimi: Anaerkil Klandan
Ataerkil Aileye. Cilt 1. stanbul: Payel Yaynlar.
Reed, E. (1983). Kadnn Evrimi: Anaerkil Klandan
Ataerkil Aileye. Cilt 2. stanbul: Payel Yaynlar.
Reed, E. (1985). Kadn zgrlnn Sorunlar. ev.
Zeynep Saraolu. stanbul: Yazn Yaynclk.
Saulnier, C.F. (1996). Feminist Theories and Social
Work: Approaches and Applications. NewYork:
the Haworth Press.
Savran, G.-Tura, N. (1992). Kadnn Grnmeyen

Emei. stanbul: Kardelen Yaynlar.
Savran, G.A. (2004). Beden-Emek-Tarih: Diyalektik
Bir Feminizm in. stanbul: Kanat Kitap.
Scott, J. ( 2007). Toplumsal Cinsiyet: Faydal bir Tarihsel Analiz Kategorisi. ev. Aykut Tun Kl.
stanbul: Agora Kitapl.
Slattery, M. (2003). Sosyolojide Temel Fikirler. (Der.
. Tatlcan, G. Demiriz). Bursa: Sentez Yaynclk.
Stacey, J. & Thorne, B. (1998). The Missing Feminist
Revolution in Sociology, Feminist Foundations:
Towards Transforming Sociology, (Eds. K.
Myers, C. D. Anderson and B. J. Risman). London:
Sage Publications. s. 219- 239.
Taylor, V. & Rupp, L. (1998). Womens Culture and
Lesbian Activism, Feminist Foundations: Toward Transforming Sociology, (Eds. K.Myers,
C.Anderson, B. J. Risman). London: Sage Publications. s.329-356.
Tong, R. (1989). Feminist Thought: A Comprehensive Introduction. London: Unwin Hyman.
Weedon, C. (1999). Feminism, Theory and the Politics of Difference. Oxford: Blackwell.
Wilkinson, S.(1991). Why Psychology (Badly) Needs
Feminism, Out of the Margins:Womens Studies
in the Nineties. (Eds. J.Aaron ve S,Walby). London: the Farmer Press. s.191-203.
Yldz, E. (2011).Queer ve Sessizliin Reddi, COGITO
zel Says. (Cinsel Ynelimler ve Querr Kuram),
Bahar. Say 65-66: 395-410.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Feminist bilim tarihinin gelifliminde hangi dflncelerin etkili olduunu ifade
edebilecek,
Feminizmin, modernite syleminin bilim anlayfln hangi dflncelerle elefltirdiini zetleyebilecek,
Feminist yntembilimin temel nermelerinin neler olduunu tanmlayabilecek,
Feminist epistemoloji tartflmalarnn feminist dflnceye ne tr almlar saladn aklayabilecek,
Feminist epistemolojinin felsefe disiplininin hangi alanlarnda etkili olmaya
baflladn ayrt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilim
Feminizm
Feminist Kuram
Pozitivist Bilim
Feminist Bilim
Feminist Yntembilim
Feminist Epistemoloji
Feminist Durufl Kuram
Postmodern Epistemoloji
Feminist Felsefe
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
Sosyolojisi
Feminist Bilim
Sorunsal: Feminist
Metodoloji ve
Feminist Epistemoloji
Tartflmalar
GRfi: FEMNST BLMN KARfiI

IKIfiLARI VE AILIMLARI
BLM VE BLG SORUNSALI
FEMNST YNTEMBLM
FEMNST YNTEMBLMDEN
FEMNST EPSTEMOLOJYE
FEMNZMN FELSEFEYE AILIMI
Epistemoloji
GRfi: FEMNST BLMN KARfiI IKIfiLARI VE
AILIMLARI
Feminist Kuramn Modernite Serveni: Toplumsal nfladan
Dnfll znellie
N
A M A
Feminist bilim tarihinin gelifliminde hangi dflncelerin etkili olduunu ifade edebilmek.
Feminist kuramn geliflim tarihinde, feminist sorgulamann ilk eflii, cinsiyetin (kadnn), dolaysyla tm bedensel zelliklerin, bir kadnlar kategorisi olarak kltrel
ve sosyal ierikli olduu dflncesidir. Bu kavramlafltrma, feminizm ve feminist
kuram asndan nemli geliflmelerin habercisi olmakla birlikte, modernite kuramnn pozitivist bilim anlayfl ile eliflen nermeleri gndeme getirmifltir. Kadn ve
erkek kavramlarnn, geleneksel kuramlarn toplumsal zmlemenin analiz birimi
olarak kabul ettii birey kavramna indirgenmemesi gerekir. Bu dflnce, feminist
kuramn kfl noktalarndan biri olarak kabul edilebilir. Kadnn toplumsal konumu, onun birey olma durumu ile anlafllamayacandan, birey tesi bir kadn kavramlafltrmasnn yaplmas gerekir. Bu nedenle, feminist kuram, bireyi temel alan
tm mevcut kuramlardan farkllaflr.
Pozitivist bilim anlayfl iinden doan feminist kuram, neredeyse ilk andan itibaren, pozitivist bilimin ou n kabulleriyle, zellikle de onun nesnellik ve tarafszlk varsaymlar ile eliflen tartflmalar gndeme getirmifltir. Ancak, feminist dflnce, bafllangta, bu eliflkileri kkl bir biimde ortadan kaldrmadan, srekli
elefltirerek sorgulamfltr.
Pozitivist bilim anlayfl, bilimin toplumsalln, onu ieren bilgi, bilenler, arafltrlanlar ve bilgi retimi kavramlarnn ele alnfln snrlandrmfltr. Mevcut kuramlardan farkl bir kuramsal zmlemenin gerekli olduunu savunan feminist
kuram, geleneksel pozitivist bilim anlayfln reddetmediinden, ileri srd feminist dflnce ve yaklaflmlar pozitivist bilim anlayfl ile uyum salayamamfltr. Bu
uyumsuzluk, bilimsel urafln temel geleri olan, yntembilim, epistemoloji, ontoloji ve kuramsal tartflmalarda hem ayr ayr hem de bir bilim felsefesi yaklaflm
olarak kendini gstermifltir. Feminist ilk karfl kfllardan bafllayarak yapt elefltiriler ve sorgulamalar, iinden kt pozitivist anlayfl asndan, ciddi boflluklar ve
34
SIRA SZDE
SIRA SZDE
eliflkiler oluflturmufltur.
Bu nedenle, feminist kuramn meflruiyeti ilk andan itibaren hep sorgulanmfltr. Ancak, feminizmin kendini mevcut kuramlardan farkllafltrma abalar, feminist dflncenin geliflmesine ciddi katklar salamfltr. Bu eiD fi N E L M
lim, iinde barndrd boflluklar ve eliflkileri byk lde bertaraf ederek, feminist dflncelerin adafl genel bir kuram haline gelmesine nemli katk salanS O R U
mfltr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kadn birey tesi

D K K bir
A T analiz birimidir.
Feminizmin sorgulad ve karfl kt dflncelerden ne kanlarn bazlarn
SIRA SZDE
flu flekilde belirtebiliriz: (1) Geleneksel bilim, toplumsal konular genifl bir alanda
zmlemesine ramen, kadn konusunu ya hi sorgulamamfl ya da baflka kavramsal iliflkilere
baml olarak incelemifltir. Bu durum, kadnn da bir birey olduAMALARIMIZ
u varsaym ile meflrulafltrlmfltr. Feministler, kadnlarn toplumsallnn zmlenmesinde, birey olmann tesinde, erkeklerden analitik olarak farkl bir zmK alnmalar
T A P
leme ile ele
gerektiini savunmufllardr. Bu nedenle, kadnlarn, birey
kategorisine indirgenemeyeceklerini vurgulayarak, toplumsal zelliklerinin mevcut bilimsel yaklaflmlardan farkl bir kuramla ele alnmasn savunmufllardr. (2)
Bilim, toplumsal
T E L E V Z Ybir
O N urafl olarak, toplumsal gce ve iktidara isel olmasna ramen, bilimin tarafszlk ve nesnellik iddias, onun iktidar iliflkilerin dflnda dflnlmesine neden olmufltur. Feministler, bafllangta, bilimin tarafszlk ve nesnellik
iddiasn deiflik alardan elefltirmifller, ancak inkr etmemifllerdir. Bu temelde, biNTERNET
limin iktidar iliflkilerinden tamamen soyutlanmasn deil, bilimsel urafln erkek
egemen yapsn sorunsallafltrmfllardr. Bu odaklanma, toplumsal iliflkilerin zmlenmesinde yaygn kabul gren egemenlik iliflkilerine, erkek egemenlik kavramnn dhil edilmesine neden olmufltur. Toplumsal zmlemede bilimin ataerkillii ve ataerkil toplum kavramsallafltrmas, toplumsal kurama feminist dflncenin ekledii gl bir siyasi hareket ve sorgu alan haline gelmifltir. Bu zellii ile
feminizm, sadece analitik bir zmleme deil, gce, iktidara, ideolojiye ve siyasete isel olan toplumsal bir hareket olarak kavramlafltrlmaya bafllanmfltr. (3) Erkek bilim insanlarnn her konuda deil, ancak kadn konusunda tarafszlklarn
korumadklar gl bir flekilde belirtilmifltir. (4) Bilim insanlarnn erkek olduklar iin yanl davranma ihtimali sz konusu ise, buna paralel olarak, zellikle kadn
konusunda arafltrlan erkeklerin verecekleri bilgilerin, bilinli bir biimde arptlma ihtimali de sz konusu olacaktr. Bu nedenle, feminist arafltrmalarda, arafltrlanlarn kadn olmas gerektii dflncesi glenmifltir. (5) Erkek bilim insannn
yanl olabilme ihtimali, ilk etapta bilen kategorisinin kapsaml bir sorgusunu gndeme getirmemifltir. Ancak, arafltran ile arafltrlan arasndaki sradzen iliflkisinin,
daha gvenilir ve geerli bilgilerin toplanabilmesi iin douraca olumsuzluklarn
bertaraf edilmesi gerektii dflnlmfltr. (6) Buna paralel olarak, arafltrann da
kadn olmasnn daha uygun olaca kabullenilmifltir. (7) Arafltran ile arafltrlann
kadn olmas, arafltrma srecinde aralarnda kurulan iliflkinin, karfllkl bir etkileflim ortamnn salanabilmesi iin gerekli grlmfltr. (8) Bu etkileflim, bafllangta, arafltrlann rahat ve zgr bir ortamda, daha geerli ve gvenilir bilgiler verecei dflncesi ile ne srlmfltr. (9) Daha sonra, arafltrmac ile arafltrlan arasndaki sradzen olmayan etkileflim ortamnn, arafltrann arafltrma srecine, kendi znellikleri ile daha fazla katlmasnn bilgi retim srecini daha yetkin klaca
dflnlmfltr.
N N
35
2. nite - Epistemoloji
Feminist arafltrmaclarn, bu ve buna eklenebilecek dier dflnceleri, bilimin tarafszlk ve nesnellik varsaymlaryla dolayl ve/veya dolaysz bir biimde eliflmekteydi. Bu nedenle, yaplan elefltiriler ve sorgulanan konularn etkinlii marjinal kalmfl, feminist karfl kfllarn meflruiyeti glenememifltir. Dolaysyla, barndrd eliflkiler nedeniyle i tutarlln kuvvetlendiremeyen feminist dflnceler, kuramsal
zgnlklerini meflrulafltramamfllardr. eliflkili grnen bu karfl kfllar, ilk etapta
etkilerini odaklandklar arafltrma yntemlerinde hissettirmifllerdir. Zengin yntem
almlar, kanlmaz olarak yntembilim tartflmalarnn zeminini hazrlamfltr.
Geriye dnp bakldnda, feminist yntem nermeleri feminist dflnceye
ok ynl katklar salamfltr. Ancak, tm bu tartflmalar, bu aflamada feminist kuramn ayr bir kuram olduu iddiasn meflru klacak, belirgin bir feminist yntembilim anlayfln oluflturamamfltr. Bunun temel nedeni, feminist bilimin iinden
kt pozitivist bilim anlayflnn yaratt boflluk ve eliflkilerinden henz kendini
arndramamfl olmasndandr. Gl feminist karfl kfl ve nermeler, bamsz bir
feminist kuram meflru klamamfl ve feminist bilimin geliflimi durgun bir srece
girmifltir. Ynteme younlaflmann oluflturduu kuramsal durgunluk, srecinden
kadn kavramnn toplumsal cinsiyet kavramna dnfltrlmesi ile klmfl ve
bylece feminizm bilim tartflmalarnda elefltirel konumunu srdrebilmifltir. Feminist kuram, ilk etapta, kadn kategorisinin indirgendii birey kategorisini sorunsallafltrmfl; ikinci aflamada, toplumsal zmlemede cinsiyetin sosyal ve kltrel bir
kategori olarak ele alnmasnn gerekli olduunu gstermifltir. Feminist dflnce,
yntemleri eflitlendirilmesi ve toplumsal cinsiyet kavramn gl bir zmleme
SIRA
arac haline getirmesine ramen, iine girdii ataletten uzunca
birSZDE
mddet kurtulamamfltr. Feminist kuramda ok nemli sonular douran, toplumsal cinsiyet
kavramnn elefltirilmesi ile bu durgunluk zayflamfl ve feminist tartflmalar tekrar
D fi N E L M
canlanmfltr. Bu canlanma daha sonra, feminist epistemoloji tartflmalar ile glenmifl ve feminist dflncenin bamsz, farkl ve kapsaml bir bilimsel kuram olma
S O R U
yolu gl bir flekilde almfltr.
D noktasdr.
KKAT
Toplumsal cinsiyet kavramnn elefltirisi feminist dflncede bir dnm
Toplumsal cinsiyet kavramnn, genel ve btnleflik zelliinden

dolay elefltiSIRA SZDE
rilmesi, kadnlarn iinde barndrdklar eflitlilik ve farkllklar yanstamad ve
dolaysyla, ciddi bir yanlla neden olduu ileri srlmfltr. Toplumsal cinsiyet
AMALARIMIZ
yanll olarak kavramlafltrlan bu sorgu, epistemolojik temelde
feminist bilim tartflmalarna kkl almlar salamfltr. (Hekman, 2007; Akis, zakn ve Sancar,
2009) Bilgi ve bilim iliflkisi temelinde, ncelikli olarak bilen, bilinen ve bilme biiK T A P
mi kavramlarnn sorgulanmas gndeme gelmifltir. Somut olarak (1) toplumsal
cinsiyetin sosyal bir infla olduu; (2) bunun kadnlarn yaflam deneyimi temelinde
infla edildii; (3) kadnlarn yaflam deneyimlerinin farkllklarnn onlarn znellikTELEVZYON
lerine bal olduu; (4) kadnlarn znelliklerinin, konumsal, balamsal, durumsal
ve hatta geici ve rastlantsal olduu; (5) znelliklerin dnfll/yansmal ve sylemsel olarak infla edildii ve (6) bu inflann politik bir pozisyon ve durufla karflTERNET
lk geldii fleklindeki ounluu epistemolojik ierie sahip bu Nnermelerin,
feminist bilimin modernite yaklaflm ierisinde gelebilecei son durak olduu rahatlkla sylenebilir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
36
Feminist dflncenin sosyal kuramda, bu kapsamda tekrar gndeme getirdii

toplumsal cinsiyetin infla sorgusu, nce toplumsal cinsiyet kavramnn yanllk yaratt dflncesi ile elefltirilmifltir. Bu elefltiri, kadnlar arasndaki farkllklar yaratan tm toplumsal ortamlarn ne tr bir bilgiye karfllk geldii, epistemolojik bir
sorgu olarak kendini belirgin hale getirmifltir. Bu sorgu, kadnlarn yaflam deneyimlerine odaklanan feminist yaklaflm, kadnlarn znelliklerinin tm eflitliliinin
sorgulanmasna yneltmifltir. (Bozok, 2009) znellik vurgusu, hem kadnlar arasndaki farkllklarn zenginliinin gizlenmemesine, hem de bu farkllklarn, genellenerek btnleflik bir kadn kategorisinin (toplumsal cinsiyet) yaratabilecei yanll nlemeye ynelik olarak gndeme getirilmifltir. Bu nedenlerle, kadnlarn znelliklerinin sorgulanmas, feminist elefltirinin merkezine yerlefltirilmifltir. Bu sayede, feminist dflncenin, yntemin eflitliliine ve yaln toplumsal cinsiyet kavramna skflan ve duraanlaflan sorgu alan tekrar canllna kavuflmufltur. Feminist
dflnce kuramsal ierii zengin ve yntembilim ve epistemoloji asndan vazgeilemez tartflmalar yaratmfltr. Bu elefltiriler, feminist dflncenin olgunlaflp gl bir kuram haline gelmesinin zeminini hazrlamfltr. En azndan, feminist yntembilim nermelerinde gzlenen boflluk ve eliflkilerin olabilecek asgari dzeye
inmesini ve birounun giderilmesini salamfltr. Bu geliflme, ayn zamanda, feminist yntembilim ile feminist epistemoloji arasndaki tutarll ve btnl salayarak, feminist dflncenin bir kuram olma zelliine kavuflmas asndan ciddi
kazanmlar salamfltr.
MAKALE
Pozitivist dflncenin
rasyonalite anlayfl
inanlarn, sezgilerin,
duygularn, deneyimlerin ve
benzeri znelliklerin akla,
manta ve idrak etmeye
dayal olarak, toplumsal
olann bilinli, amal,
flematik, dzenli, tutarl bir
flekilde anlafllabileceini ve
ngrlebileceini temel
alr.
Bu servenin Mfarkl
A K A L Ebir anlats iin Abadan-Unat (1992), Phoca (2004); Selgas (2004) ve
Birkalan-Gedik (2009) makalelerine bakabilirsiniz.
Bu blmde gzden geirmeye alfltmz modernite sylemi ierisindeki feminist kuramn servenini, feminist yntembilim ve epistemoloji tartflmalarn biraz daha derinlefltirerek devam ettirelim. eflitlenmifl ve zengin znelliklerin sorgulanmas, kadnlar arasndaki farkllklarn ne anlam ifade ettii ve bunlarn feminist dflnce asndan ne gibi kuramsal (kavramsal) ve politik (pratik) sonular
dourduu, yntembilim ve epistemoloji tartflmalar aracl ile sorgulanmaya
bafllanmfltr. En genel hali ile znelliklerin zgl, koflullu, konumsal, durumsal,
balamsal ve hatta rastlantsal, olaslkl, geici ve benzeri zelliklerinin yansma
yolu ve sylemler aracl ile toplumsal olarak nasl infla edildikleri sorgusu, sadece feminist dflnce ile snrl kalmamfl, sosyal bilimin neredeyse tm alanlarn
kapsayacak bir biimde felsefenin temel sorgu alanlarnn da tartflma konusu haline gelmifltir. Feminist dflnce serveni asndan dikkat edilmesi gereken nokta, hl, bu durumun, geleneksel pozitivist bilim anlayflnn tamamen reddini aka gndeme getirmemifl olmasdr. Ancak, bu kapsayc alm, geleneksel bilim
anlayflnn olgusal ve nesnel temellerini ok gl bir biimde marjinallefltirmifltir.
Buna ek olarak, toplumsal cinsiyet yaplarn merkezsizlefltiren ve znellikleri genellefltirilmifl konumlarndan kurtaran bu epistemolojik yaklaflm, toplumsal gerekliin, rasyonel temelinin de gl bir flekilde sorgulanmasna neden olmufltur.
Bu yaklaflmla ele alnmayan zgnlklerin (deerlerin), toplumsal olann anlaml
hale getirilmesinde katks snrl olacaktr. Baflka bir flekilde syleyecek olursak,
bu alm, geleneksel pozitivist anlayfln nesnel, rasyonel ve ampirik temellerini tamamen inkar etmemesine ramen, ciddi bir biimde neminin asgari bir dzeye
inmesine neden olmufltur. Kadnlar arasndaki farkllklarn ortaklklar ve benzerlikler temelinde bir araya getirilerek genellemesinin bu farkllklarn nemini gizle-
37
dii ileri srlmfltr. Bu snrll aflan bir toplumsal cinsiyet inflasnn ve siyasetinin yaplmasnn gerekli olduunu feminist dflnce gstermifltir. Bunun da, toplumsal bir hareket olan feminizm asndan geerli bir toplumsal cinsiyet siyasetine zemin hazrlayaca savunulmufltur.
Bu nedenle, znelliklerin zgl, konumsal, durumsal, yansmal, sylemsel ve
benzeri zelliklerini ieren bir durufl ve pozisyonun mmkn olduu dflncesinin ok ynl sonular olmufltur. (Hirschmann, 2004) Bu temelde gereklefltirilecek toplumsal cinsiyet siyasetinin, bilginin ve bilim pratiinin tm aktrleri ve onlara isel yaplar ve aralarndaki iliflkileri iine alacak bir kapsamda sorgulanmasna neden olmufltur. Oluflan bu durum, feminist kuram, iinden kt pozitivist
anlayfl, ierden yaplabilecek elefltirisini en st dzeye taflmfltr. Bu pozisyon alfln, pozitivist yaklaflmn temel ngrlerini kategorik olarak inkr etmemesine
ramen, pozitivist bir duruflun temel nermelerini asgari bir dzeye indiren bir izgiye karfllk geldii sylenebilir.
Postmodernite Alm: Dile Dayal Sylem ve

Toplumsaln Yap-Skm
Feminist dflnce, bu izginin tesine geildiinde, kendini en genel dzeyde
SIRA SZDE
postmodernite yaklaflmnn, daha belirgin hali olarak, onun yapsalc
ve postyapsalc sylemlerinin ierisinde bulmufltur. Postmodern dflnce, toplumsal yapy
deil, dilin yapsn temel alan ve toplumsalln genellemelerde elde edilen byk
D fi N E L M
anlatlar haline getirilmesini reddeden ve oluflturulmufl genel anlatlarn sylemsel
inflalarn yap-skme uratlmasn ngren bir yaklaflma sahiptir. (Evans, 1995;
Crotty, 1998; Tanesini, 1999; Letherby, 2003; Hirschmann, 2004)S O R U
Postmodernite dflncesi,
modernite anlayflnn
SIRA SZDE
geleneksel pozitivist
temellerini inkr eden bir
yaklaflm benimser.
D fi N E L M
Postmodernite yaklaflm, feminizmin modernite ierisinden, onun enDson

olan Du K Kdura
AT
rufl Kuram kapsamnda gelifltirdii sorgu ve elefltirilerden tamamen bamsz deildir.
SIRA SZDE
N N
Modernitenin bilim anlayflna gl bir flekilde karfl kan, hatta onu reddeden postmodernite yaklaflm, geleneksel bilim anlayflndan kkl bir kopuflu
simgeler. Ancak, feminist kuramn, modernitenin bilim anlayflna
ynelttii tm
AMALARIMIZ
elefltiriler, postmodernite anlayfl iin nemli almlar salad sylenebilir. Dile
dayal yapnn ele alnmas nemli bir farkllk yaratmasna ramen, postmodernite yaklaflmnn en belirgin yntemsel farkll, yap-skme Kdayal
T A bir
P yaklaflm
benimsemifl olmasdr. Postmodernite yaklaflmlarnn feminist kurama alternatif
bir alm izgisi salad sylenebilir. Ancak feminizmin sadece toplumsal zmleme olmayp bir toplumsal hareket de olduu, yani kadnn
konuT E L E Vtoplumsal
ZYON
munu deifltirmeye ynelik siyasi bir amacnn bulunduu dflnldnde, postmodernite yaklaflmlarnn feminist siyaseti birok alanda snrlad ve zayflatt
elefltirisi feministlerin birou tarafndan paylafllmaktadr.
NTERNET
Modernite kapsamnda, toplumsal infladan dnfll znellie uzanan ve sylem ve yap-skme dayal postmodernite dflncesinin oluflmasna nemli almlar salayan feminist kuramn, bu blmde zet olarak betimlenen serveni, takip
eden blmlerde daha detaylandrlarak gelifltirilecektir. Bu serven aslnda bir bilim ve bilgi sorunsaldr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
38
Bilim ve Bilgi Sorunsal

AM A
Feminizmin, modernite syleminin bilim anlayfln hangi dflncelerle elefltirdiini zetleyebilmek.
Pozitivist Bilimin Temel nermeleri

Son birka on yl ierisinde, feministler, feminist bilim ad altnda, bilimsel yntemlerin ve bilginin ne olduuna (yntembilim ve epistemoloji), nasl toplumsal olarak infla edildiine (kuram) ve daha snrl bir ierikte bilginin kaynana (ontoloji) ynelmifllerdir. Bu eilim, disiplinler aras bir kapsamda nemli tartflmalar gndeme getirmifltir. Bu sorgu, toplumsal cinsiyeti temel almann tesine geerek,
onun elefltirisini de ieren bir boyuta taflnmfltr. Bu durum, sadece sosyal kuramn
deil, felsefenin de temel alanlarn ieren bir kapsama genifllemifltir. (Sprague ve
Zimmerman, 1993)
Sosyal bilimlerde, bilim ile bilgi arasndaki iliflkinin sorgulanmas, bu geliflim
izgisinde nemli tartflma alanlarnn oluflmasna neden olmufltur. Bir toplumsal
kurum ve iliflki olarak, bilginin retim (bilimsel arafltrma) biiminin, ortamnn ve
srecinin, arafltranlarn (bilenler olarak) ve bilginin elde edildii kiflilerin (arafltrlanlarn), nelere ve hangi durum, konum ve koflullara bal olarak gereklefltii
ok ynl ve derinlemesine sorgulanmfltr. (Subramaniam, 1998) Geleneksel pozitivist bilim pratiklerinin temel aflamalar olarak kabul edilen konularn seimi, uygulanacak yntemlerin ve oluflturulacak kuramsal erevenin belirlenmesi, yaplacak lmlerin neler olduu, bilgi toplama yntemlerinin ve yaplacak analiz tekniklerinin saptanmas ve sonularn nelere bal olarak ve nasl yorumlanaca, bu
kapsamda elefltirilmifl ve gelifltirilmifltir. Hem modernite kuramlarnda hem de
zellikle postmodernite yaklaflmlarnda, tmdengelim yntemleri feministler tarafndan gl bir flekilde elefltirilmifltir. Keller (1985) bunu nesnellik yanlsamas
olarak betimleyerek, gzlemin aklamadan, bilenin bilinenden, kuramn pratikten, kltrn doadan ayrlmas gerektiini savunmufltur. Ayn zamanda, modern
bilimin infla srecinde, toplumsal cinsiyetin oynad rol anlamaya alflrken,
arafltrlanlarn nesneler ve arafltranlarn bilen erkekler olmasn ve bilimsel srecin de erkek egemen sradzen bir kurum olduu dflncesini elefltirerek sorgulamfltr. Feminist kuramn geliflmesinde bilim ile bilginin ne olduu konusundaki bu
temel sorgu alanlar, hem modernitenin bilim anlayflnn elefltirisinde hem de
postmodernite almlarnda nemli yntembilim ve epistemoloji tartflmalarnn
yaplmasna zemin hazrlamfltr.
En genel dzeyde ele alndnda, Aydnlanma dflncesine dayal olan modernite yaklaflmnda, toplumsal gerekliin zmlenmesi bilimsel bilgiye dayaldr.
Bilimsel bilgi, nesnellii ve tarafszl temel alarak, akla ve kantlara dayal olarak
ze inebilen ve soyutlanarak genellenen bilgidir. Bu temelde, bilimsel kurallara
bal olarak retildiinden ve bilim ortamnn kurumsal yapsnda denetlendiinden, bilimsel bilgi geerli, gvenilir ve evrensel olarak kabul edilir. (Ramazanolu
ve Holland, 2002)
Pozitivist yntembilim, mantksal ve rasyonel temelde, gzlem yoluyla nesnel
gerekliin sorgulanabileceini varsayar. Modernitenin bilim anlayfl, kuramlarn
gelifltirilmesi iin hipotezlerin inflas, kavramlarn ifllevsel hale getirilmesi ve toplanan kantlarla snanmasn ngrr. Pozitivizm, arafltrmaclarn nesnel olmalarn
ve arafltrmann kiflisel deerlerden/znelliklerden arnarak gereklefltirilmesini sa-
39
vunur. Geleneksel epistemoloji, bilginin, kiflilerin deneyimlerinin tesinde gerekleflen bir olgu olduunu kabullenir. Geerli, doru ve gerek olana, kantlarn nesnel ve rasyonel olarak gzden geirilmesi ile ulafllacan kabul eder. Arafltrmaclarn arafltrmada birer zne olarak, profesyonel ve bilimsel becerileri ve ahlaki tutumlar ile belirli bir uzakl koruyarak, rasyonel bir temelde ve nesnel olarak verileri toplayp deerlendirmeleri beklenir. Elde edilen sonularn, bilim dnyasnn
elefltirisine ak olmas, bilgilerin hem geerliliini salar hemSIRA
de SZDE
bilimsel urafla
ynelik gveni artrr. Bu tr bir nesnellii, arafltrlanlarn salayamayaca varsaym, onlarn arafltrma srecindeki rollerinin snrl kalmas gerektii dflncesini
D fi N E L M
meflrulafltrr. zne/nesne ayrmnda, arafltrann bilimsel bilgiye sahip bir bilen
olarak, arafltrlan znelerden daha gereki ve geerli bir flekilde arafltrma sorunR U
S O 1995)
sallarn anlayabilecei ve zmleyebilecei ngrlr. (ONeill,
Pozitivist anlayfl, arafltrlan kiflilerin, arafltrmaclarn bilgi, beceri Dve Ketik
K A T anlayfllarna
sahip olmadklar iin bilimsel srece edilgen bir flekilde katlmalarn meflru grr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
Kullanlan yntemlerin nicellefltirilme arzusuna bal olarak, pozitivist yaklaflm

deney ve gzlemlere dayal verilerin nesnel ve tarafszlk temelinde, rasyonel bir
D fi N E L M
AMALARIMIZ
ierikte kategorilefltirilerek analiz edileceini kabullenir. Tarama
yntemleriyle elde edilen verilerin istatistik teknikler kullanlarak, sorgulanan deiflkenler arasnS O R U
daki nedensel iliflkilerin aa karlacan varsayar.
K T A P
Bilgi ve bilim sorunsal, doru olana ulaflmaktan ziyade, gerek olann

iin
D K keflfedilmesi
KAT
gerekli olan aralarn (yntembilim, epistemoloji ve kuramn) elefltirilerek betimlenmesiTELEVZYON
nin ncelikli olduu dflncesinin tartfllmasdr.
SIRA SZDE
Pozitivist Yntembilimin Feminist Elefltirisi
N N
olarak
N T E R N Eampirik
T
Bu flekilde, nesnel bir dorunun sk bilimsel kurallara balAMALARIMIZ
gzlemle, rasyonel olarak belirlenebilecei dflncesi, ok ynl elefltirilere neden olmufltur. Bu sorgulamann en gl biimi, nesnel gerekliin yukarda belirtilen
K T A P
rasyonel ve mantksal dzenine karfl kan postyapsalc ve postmodern yaklaflmlar tarafndan yaplmfltr. Bununla birlikte, genel olarak ve feminist yaklaflmlarla,
modernite anlayflnn kendi iinden de pozitivist yntembilim yaygn, detayl bir
TELEVZYON
biimde elefltirilmifltir. Gilligan (1984), erkek arafltrmaclar tarafndan kullanlan
nesnellefltirilmifl deer yarglarnn, kadnlarn deneyimlerini yanstmadn gstermifltir. Stanley ve Wise (1983) kadnlarn kendi znel deneyimlerinin, alternatif
N T Eda,
R N Egeerlie
T
(postmodern ve/veya postyapsalc) bir flekilde yorumlanmadan
sahip bir yntembilim aracl ile sorgulanmasnn mmkn olduu dflncesini benimsemifllerdir. Bu erevede, birok feminist arafltrmac (Oakley, 1981; Mies,
1983; Klein, 1983; Harding, 1986; Reinharz, 1992), tam bir nesnelliin mmkn
olamayaca dflncesinden ilerleyerek, arafltrmaya znelliklerin dhil edilerek,
yanlln nlenip nesnelliin salanabileceini savunmufllardr. Bu nedenle, yntembilim ve epistemoloji tartflmalarnn, toplumsal deiflimi hedefleyen feminist
siyaset iin katksnn nemli olduu kabul edilmifltir.
Bu erevede, pozitivist nicel yntemlerin, feminist deerlerle birok ynden
uyum salamad dflncesinden tr yaygn bir flekilde nitel yntemlerin kullanlmas nerilmifltir. Bu kapsamda, feministler yerel, zgl, konumlu ve benzeri
yntem ve analizlere ynelmifllerdir. Bilgilerin elde edilmesinde yaygn olarak kul-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K T A P
DKKAT
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
40
lanlan tarama tekniklerinin, znel deneyimlerin analizine olanak vermesi gerektii

vurgulanmfltr. Betimsel ve yzeysel sorular ile bilgi toplamann feminist yaklaflmla uyumlu olmad belirtilmifltir. Pozitivist arafltrma pratiklerinin, kadn ve onun
gndelik yaflam deneyimlerini nasl grnmez kld ve/veya evcillefltirdii gsterilmifltir. Arafltrlanlarn znelliklerinin bilgi retim srecine yanstlmalar ve etkin
klnabilmelerinin ve sahip olduklar zengin znellikleri ile bu srece katlabilmelerinin gerekli olduu savunulmufltur. Bu katlmn, arafltrma srecinin sradzen iliflkilerini belirli bir lde ortadan kaldrarak, toplumsal deiflimin salanmasna ynelik nemli katk salayabilecei dflnlmfltr. (Harding, 1986, 1987; Fonow ve
Cook, 1991; Reinharz, 1992; Smith, 1997; Ramazanolu ve Holland, 2002)
SIRA SZDE
Bu ynelimin, bilen ile arafltrlan arasndaki iflbirlii ve dayanflmay salayarak,

D fi N E L M
bilgi retiminde, karfllkl etkileflim ortamnn bilginin gvenirliini ve geerliliini
ykseltecei kabullenilmifltir. Feminist yntembilim, bilgi ile znellik arasnda kuruS O R U
lan iliflkiye odaklanarak,
feminist bilginin kaynann, kadnlarn bu zellikleri ve yaflam deneyimleri olduunu her frsatta vurgulamfltr. Bu bilgiyi elde etmeye ynelen
feministler, nicel
dayal yntembilimini sorunsallafltrarak, bilimi erkek
D K K Atekniklere
T
egemenliinin kurumsal bir aygt olarak kabul etmifllerdir. Kadnlarn znelliklerini,
ikin ve zc bir temelde ele alan bilim pratiklerinin, kadnlarn yaflam deneyimleriSIRA SZDE
ni nasl deersizlefltirdii gsterilmifltir. Bu nedenlerle, kadnlarn znelliklerinin aa kartlmasnda, nesnel erkekliin ve kamusal kurumsallnn deil, nitel tekniklerle kadnAMALARIMIZ
odanda zgllklerin ve znelliklerin sorgulanmasn savunmufllardr.
Bu dflncelere dayal olarak, kat pozitivist bilim anlayflndan uzaklafllarak,
kadnlk durumunun sosyal olarak infla edildii dflncesine doru nemli bir kayma sz konusu
Bilimin temel n kabulleri, birok bilim dalnda bu kapK T olmufltur.
A P
samda elefltirilerek nemli tartflma alanlar gelifltirilmifltir. (Keller, 1985)
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TSIRA
E L E VSZDE
ZYON
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
D fi N E L M
TELEVZYON
S O R U
Bilimin temel
hangi sosyal bilim dallarnda hangi konular ele alnarak elefltiT SIRA
E Ln
E V SZDE
kabulleri
ZYON
rilmifltir?
D fi N E L M
Sosyal bilimlerin
farkl alanlarnda gereklefltirilen alflmalarda, bilen, bilinen ve
N T Eve
R Naygtlarnn
ET
bilmenin ara
g iliflkilerine nasl isel olduu, erkeklerin ve erkek
S O R U tarihsel ve gncel olarak, bilimi biimlendirerek, bilim alannda
egemen iliflkilerin
nasl egemenlik kurduklar feminist alflmalarda gsterilmeye alfllmfltr. Bu alflmalarda, bilgi
retiminin ve bilme srecinin, tm gelerinin (bilenler, bilinenler ve
DKKAT
bilmenin kendisinin), hem birer aktr hem de onlara isel yaplar olarak ele alnmas ngrlmfltr. Bu srecin, sadece bir toplumsal infla ile snrl olmad, zSIRA SZDE
gllkleri, konumlar,
durumlar, flartlar, olaslklar, ieren ve ona bal olan yaflam
deneyimlerinin znelliklerini epistemoloji temelinde sorgulama, hem sosyal kuram
hem de bilim
felsefesinin temel ilgi alanlarn gl bir biimde etkilemifltir.
AMALARIMIZ
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE kullanlmasn nerdii nitel teknikler nelerdir?

Feminist yntembilimin
N N
3
SIRA SZDE
Bilimin toplumsal
g ve iktidar iliflkilerine nasl isel olduunu hangi dflnrler alflmalarnda nasl
K Tsergilemifllerdir?
A P
D fi N E L M
Tm bu alardan, feminist dflncede pozitivist bilim ve bilgi anlayflnn sosyal bilim kuramlarnda
T E L E V Z Y O N elefltirel bir biimde ele alnmas, yntembilim ve epistemoS O Rzemin
U
loji almlarna
hazrlamfltr.
DKKAT
NTERNET
DKKAT
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
41
FEMNST YNTEMBLM
N
A M A
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Feminist yntembilimin temel nermelerinin neler olduunu tanmlayabilmek.

D fi N E L M
D fi N E L M
Feminist Yntembilimin Gl Etkisi
S O R U
S O R U
Bilim, toplumsal g ve iktidar iliflkilerine iseldir.
DKKAT
DKKAT
Bilim ve bilgi temelli sorgunun feminist kuram ve yaklaflmlarda ortaya kard

SIRA SZDE
bu geliflmeler, feminist yntembilim tartflmalarn ok ynl etkilemifltir. Liberal
dflnce temelli geleneksel pozitivist yntembilim rasyonalizm, nesnellik ve ampirizm zerine infla edilmifltir. (Narayan, 2004) Bilimi sorunsallafltran
AMALARIMIZfeministler,
bafllangta feminist yaklaflma dayal oklu yntemleri nermifllerdir. Bu alm,
hem bilimsel pratikler hem de arafltran ve arafltrlan zneler asndan ele alnmfltr. Daha sonra, bilgi retim srecinin sradzen yapsn kontrol
K eden
T A P g ve iktidar iliflkileri sorunlafltrlmfltr. Bu kapsamda, feminist yntembilim, pozitivist arafltrma yntemlerinde sregelen egemen n kabulleri elefltirerek, konularn seiminde kadnlarn grnmezliine, arafltrmaya katlm konusunda
T E L E Vve
Z Ybilgi
O N birikimiSIRAprojelerinin
SZDE
nin oluflturulmasnda kadnlarn rolne odaklanmfltr. Arafltrma
oluflturulma ve uygulanmasnda kullanlan erkek egemen varsaymlar ve sadece erkek
rneklemlere dayal arafltrma bulgularnn aflr genellenmesini elefltirmifllerdir.
DNTfiERNNE EL TM
(ONeill, 1995) Kadnlarn, dflnce, inan, deer ve deneyimlerinin zengin ve
kapsayc bir flekilde elde edilmesi iin nitel tekniklerin kullanlmasnn gerekli olS O R U
duu, neredeyse tm feministler tarafndan kabul edilmifltir. (Kmbetolu,
2005)
N N
Pozitivist arafltrma tekniklerini ok ynl elefltirmelerine ramen, Dfeministler,

gerektiKKAT
inde kontroll bir biimde, klasik nicel teknikleri deifltirerek ve/veya yenilerini gelifltirerek kullanabilmektedirler. Dikkat edilmesi gereken nokta, bu durumlarda bile, kat
SIRA SZDE
pozitivist lmlerin kadnlarn aleyhine kullanlma ihtimalinin bulunmasdr.
Feminist Yntembiliminin Geliflim ServeniAMALARIMIZ
N N
Feministler yntembilimin geliflim tarihinde nemli yntemsel sorunlar dile getirmifllerdir. 1970lerde feminist dflnrler, toplumsal cinsiyeti, sosyal deerlerden
arnmfl olgusal bir nesnellik olarak grmekten ziyade, onunK sosyal
T A P olarak infla
edildiini kabullenmifllerdir. Arafltrmada bilenlerin, yalnz dflnrler olmadn,
arafltrdklar topluluklarn bir paras olduklarn vurgulamfllardr. (Kerr, 2007) Feminist yntembilim, kadnlarn ve arafltrmann bir parasT Eolan
L E V Zdier
Y O N marjinal
gruplarn deneyimlerini anlamaya ynelik olarak geliflmifltir. Renkli kadnlarn
arafltrmalarda marjinal klnmalarnn sadece bir ihmal sonucu olmadn, bunun
nemli bir yntembilim sorunu olduunu vurgulamfllardr. Collins (1990) pozitiNTERNET
vist bilgi retiminin feminist ieriinin, kuramsal ve politik olarak nasl snrlandrldn gstermifltir. Kadnlarn yaflam deneyimleri incelenirken, rk, snf, toplumsal cinsiyet ve cinsellik konularnn kesiflimsel olduu dflncesine younlaflmfllardr. (Crenshaw, 1993) Fonow ve Cook (1991) farkl yntembilim teknikleri kullanlarak, toplumsal cinsiyet ile iliflkili rk, cinsellik ve snf kategorilerinin birlikte
nasl incelenmesi gerektiini gstermifllerdir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
D NTfiERN NE LETM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
42
S O R U
Feministler, bilgi retiminin erkek egemen olmasn elefltirerek, feminist arafltrmann, geleneksel akademik disiplinlerin ve egemen sosyal kurumlarn soyut kategori ve apriori varsaymlarna odaklanmaktan ziyade, kadnlarn yaflam deneyim
ve faaliyetlerinden bafllamas gerektiini savunmufllardr. Ayn zamanda, arafltrmaclarn hangi etik eliflkiler ierisinde olduklarn, arafltran ile arafltrlan arasndaki
g dengesizliini; arafltrlanlar konusunda hangi sorumluluklarn sz konusu olduunu ve arafltrmay nasl etkilediini sergilemeye alflmfllardr. (Naples, 2003;
Serdarolu, 2010a) Fonow ve Cook (2005), arafltrmacnn yansmal konumunun
incelenmesinin, arafltrma srecinin saydamln ve kadnlarn glenmesini nasl
saladn gstermifltir. Bu dflnceler, feminist dflnce ile feminist arafltrma arasndaki iliflkinin ortaya karlmasna ve yerel ve ulus tesi (kresel) dzlemlerde
incelemelerin yaplabilmesine olanak vermifltir. (Stanley ve Wise, 1983)
Feminist kuramda, 1980ler sonras dnemde erkekler ve kadnlar arasndaki
benzerliklerin ve farkllklarn neler olduunu belirleme abasnn tesine geilerek, bunlarn varl ve oluflumu (inflas) elefltirilmeye bafllanmfltr. Bu erevede,
toplumsal deiflimin eyleyicileri olarak bireyler ile yaplarn nasl biimlendii ve
aralarndaki etkileflimin nelere bal olarak nasl olufltuu sorgulanmaya bafllanmfltr. Bu aktr-yap iliflkisine ynelik feminist kuramn gelifltirdii dflnceler,
toplumsal cinsiyet konusunun elefltirilerek sorgulanmasna yol amfltr. (Molm,
1993; Folbre, 1993; Hekman, 2007) Toplumsal cinsiyetin kltrel bir olgu olmann
tesinde, hem bir znellikler iliflkisi hem de yapsal/kurumsal bir balam, konum
ve durum olarak ele alnmas gerektii vurgulanmfltr. (Lorber 1994; Connell,
1995) Feminist dflnrlerin birou, toplumsal cinsiyetin, tekli bir yap olarak
oklu znellii sosyal ve tarihsel zellikleri ve kurumlarn sradzen ifllevleri
tarafndan nasl etkilenerek biimlendirildiini sorgulamaya bafllamfllardr. Bu biimlendirmenin, kiflilerin znel toplumsal cinsiyet davranfllarn nasl rettii ve
yeniden rettiini betimlemeye alflmfllardr. (Ramazanolu ve Holland, 2002;
Letherby, 2003; Sprague, 2005)
Bu aba ierisinde, feminist yntembilim pozitivizmin baflat ikiliklerini (zSZDE
nel/nesnel,SIRA
rasyonel/duygusal,
erkek/kadn, bilim/yaflam, erkeklik/kadnlk) sorgulayarak, erkek bileni geleneksel bilgi retim srecinin (nesnel, rasyonel, cinsiyeti, rk ve snf temelli) merkezi konumundan uzaklafltrmfltr. En genel dzeyD fi N E L M
de, bilenin erkek olduu, znelliklerin durumsal ve konumsal olduu ve iktidar
iliflkilerinin arafltrmann kurumsal ve znel tm eyleyicilere isel olduu gsterilS O R U
meye alfllmfltr.
DKKAT
Feminist yntembilim,
D K K A T yntemlerin eflitliliine indirgenmemelidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Feminizmin tm bu elefltirileri, yntemlerin belirgin zellikleri ile snrl deilSIRA SZDE

dir. Feminist yntembiliminin sadece oklu yntemlerden oluflan bir yntem sorunu olmad, z-yansmal tekniklerin kullanlmasnn da bir gereklilik olduu savunulmufltur.
Feminist arafltrmaclar, yansmal / dnfll yntemleri kullanarak,
AMALARIMIZ
tm ilgili taraflarn arafltrma sreci hakknda bilgi sahibi olmalarn ve ondan renme imknnn salanmasn bir gereklilik olarak grmfllerdir. (Oakley, 1981)
Arafltrmann
olma zellii, arafltrma srecine katlanlarn
K T Ayansmal/dnfll
P
deil, dflarda kalanlarn da yaflam deneyimlerinin karfllkl etkileflim ierisinde ve
g iliflkilerine bal olarak flekillendii dflncesine dayanr. (Letherby, 2003) Bu
erevede,T Eg
nasl tanmland; arafltranlarn kimler olduu ve
L E V Zdinamiklerinin
YON
hangi bilme zelliklerine sahip olduklar; karfllkl etkileflimin hangi ierikte ve na-
N N
NTERNET
43
sl gereklefltii ve etnografik anlatlarn nasl infla edildii ve yorumland, feminist yntembiliminin sorgulamaya alflt temel alanlar haline gelmifltir.
G iliflkilerinin sorgulanmasnda, nesnelliin z-yansma yntemleri ile salanaca savunulmufltur. (Harding, 1987) Bu yaplabildii lde, bilgi retimi, geleneksel yntemin, kendini arafltrandan uzak tutan yapsndan kurtularak, arafltrmann zne ve nesnesi arasndaki iliflkiyi ierecek bir biimde, ksmi ve konumlanmfl
SIRA SZDE
bilgiye dayanan, kolektif zelliklerinin sergilenecei savunulmufltur.
(Collins, 1990)
Feminist yntembilim, etnografik ve anlatya dayal arafltrmalarda yansma tekniinin ne kadar nemli bir ara olduunu gstermifltir. Kadnlarn
D fi kendi
N E L M yaflam hikyeleri, basit birer kant olmakla snrl deildir. Bu tekniin, onlarn yaflam deneyimlerinin kltrel temelde nasl olufltuunu ve flekillendiini anlamak iin vazgeS O R U
ilmez olduu gsterilmifltir. (Bloom, 1998)
SIRA SZDE
Feminist yntembilim politik ieriklidir; sadece analiz ve anlama amacD ile

olmayan,
K Ksnrl
AT
kadnlarn yaflamlarnn deifltirilmesine katk yapan bir nitelie sahiptir.
SIRA SZDE
N N
De Vault (1999), kadnlarn gndelik yaflam yklerinin, biimlendirilmifl anlatlarnn sregelen kurumsal egemenlik iliflkilerinin bilgisinde nasl gizlediini ve
bunun feminist aktivizmde nasl yansdn gstermifltir. Aktivist
arafltrmalar, kuAMALARIMIZ
rumsal g iliflkilerinin, enformel sreleri ve sylemsel inflalar kullanarak, kadnlarn znelliklerini gizleyen ve yok sayan iliflkileri nasl infla ettiini gstermifltir.
K Ttoplumsal
A P
Feminist dflnrlerin temel kayglarndan biri de bilgi retiminin
deiflim ama/hedeflerine ynelik olmasdr. Toplumsal eylem konusu, kullanlan yntemlerin tipini ve seilen konular etkiler. Buna ynelik olarak feministler, katlmT E L ENaples
V Z Y O N 2003; Foc eylem arafltrmasn seerek (Reinharz 1992; Letherby, 2003;
now ve Cook 2005), arafltran ile arafltrlan arasndaki g dengesizliklerinin azaltlmasn salamaya alflmfllardr. Arafltrma srecini demokratik ve fleffaf klabilmek iin birok aktivist arafltrmac, arafltrmann tasarm, uygulama, analiz ve raNTERNET
porlama aflamalarnda, arafltrmaya katlanlarn bilgi retim srecinde daha fazla
sz sahibi olmalarn salamfltr. Ancak, aktivistler ile dflnrler arasnda belirli
bir boflluun hala srdn de belirtmek gerekir. Gndelik hayatn mevcut g
ve iktidar iliflkileri tarafndan nasl dzenlenip yapsallafltn sorgularken ve kadn
hareketinin politik amalar ile feminist arafltrma arasndaki iliflkinin anlafllmasnda, yansmal tekniklerin ne kadar nemli olduu sergilenmeye alfllmfltr.
Yansmal arafltrmann genel olarak postmodernite yaklaflmnda ve zel olarak
da nc Dnya ve postkolonyal kuramlarn elefltirisinde daha ok kullanldn izlemek mmkndr. (Alexander ve Mohanty, 1997; Yeenolu, 1997; Serdarolu, 2010b) Bu alflmalarda, geleneksel sylemde bilen statsndeki arafltrmaclarn, arafltrmaya egemen olan g iliflkileri temelinde, arafltrma znelerinin
temsil edilmelerini ve yazl metinlerde yanstlmalarn nasl flekillendirdikleri ortaya konulmaya alfllmfltr. Ancak birok feminist, dilbilimsel ve metinsel inflalara
ok fazla vurgu yaplmasnn, arafltrlanlar merkezilefltirerek, onlarn yaflam deneyimlerinin siyasal ieriini mulaklafltrmasndan endifle etmektedirler. Baflka bir
deyiflle, postmodern arafltrma pratikleri, arafltrmaya isel olan g iliflkilerini bertaraf etmektense, bu g iliflkilerinin varln devam ettirmek iin bir zemin saladklar savunulmufltur. Ayn zamanda, eer tm arafltrma ortamn, g iliflkileri
egemenlii altna almfl ise ve sylem de tm yaflam deneyimi zerinde etkin bir
role sahipse, bu g iliflkilerine nasl karfl klaca ve stesinden gelinecei ko-
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
44
nusu, postmodernite sylemi iin nemli bir snrllk olarak grlebilir. Bu eliflkili durumun, ancak materyalist feminist bir bakfl as ile zmlenecei savunulmufltur. (Alexander ve Mohanty, 1997; Naples, 2003)
Bilgi ve bilim sorunsal, yntemden bilim felsefesine uzanan bir yolculuktur.
Feminist yntembilim tartflmalarn, zgn ve tamamen farkl tekniklerin oluflturma abas olarak grmemek gerekir. Baz tekniklerin daha iyi veya kt olmas
kendiliinden ak bir durum deildir. Yntemler, yntembilimin ve epistemolojik
n kabullerin kuramsal btnl ierisinde anlam ifade ederler. Feminist yaklaflmda bu, basit olarak yntemden, epistemolojiye bir geifl olarak deil, feminizmin, yntembilim, epistemoloji, ontoloji, kuram arasndaki iliflki ve btnl ierisinde, bilim, bilgi ve iktidar iliflkileri temelinde, bilim felsefesini de iine alan bir
kapsamda anlamldr. Bu erevede, feminist yntembilim sorunsal, (i) bilgi retimindeki kurumsal ve entelektel pratikleri, (ii) bilginin doasnn ve ieriinin ne
olduuna iliflkin varsaymlar, (iii) benlik ve bilginin kuramsallafltrlmasn, (iv) bir
kurum olarak bilimin ve gndelik yaflamn nasl infla edildiini ve benzeri kuramsal ve felsefi konularla iliflkilidir. Bunlar feminist sosyal bilim iin merkezi olduu
kadar tm sosyal bilimler iin de temel sorgu alanlardr. (Sprague ve Zimmerman,
1993; Ramazanolu ve Holland, 2002; Harding, 2004; Wylie, 2004; Hekman, 2007)
FEMNST YNTEMBLMDEN FEMNST

EPSTEMOLOJYE GEfi
N
AM A
Feminist epistemoloji
tartflmalar, modernitenin
bilim anlayflna ynelttii
kapsaml elefltiriler,
postmodernite almlarna
neden olan dflncelerle
rtflme ve paralellikler
ierir. (Hirschmann, 2004)
Feminist epistemoloji tartflmalarnn feminist dflnceye ne tr

almlar saladn aklayabilmek.
Feminist sosyal bilimde, yntem etrafnda yaplan yntembilimsel tartflmalarn baz eliflkileri ve snrllklara sahip olmalar nedeniyle, kapsam genifllemifl ve zemini farkllaflmfltr. Bu tartflmalarnn bilim ve arafltrma alannda elifltirdii konular, i ie olduklar epistemolojik sorunsallarn ortaya kmasna ve feminist kuramn felsefe tartflmalarna nfuz edebilmesine zemin hazrlamfltr.
Feminist Epistemolojideki Geliflmeler

En genel dzeyde, epistemolojik tartflmalar, bilim (bilgi/epistemoloji), yntem (yntembilim), politika (iktidar ve g) iliflkilerinin ikilikli ele alnflna elefltirel yaklaflmfltr. Postmodern elefltiri ve yaklaflmlarn ok ynl izlerini taflyan bu sorgu, 1970lerden itibaren, cinsiyetiliin elefltirisinden feminist yap-skme kadar toplumsal cinsiyet ikiliklerinin bir elefltirisidir. Bu erevede, feminist elefltirinin, realist (olgularn
toplumsal infladan bamsz olduu) ve temellendirilmifl (bilginin dflsal ve bamsz
bir olgu) olduu varsaymndan uzaklafllarak, idealist (gerekliin sadece bir sosyal
infla olduu) ve greceli (bilginin olanakszl) pozisyonlarna doru bir epistemolojik kayfl sz konusu olmufltur. Bu kapsamda, bilginin yerel ve durumsal/koflullu/olaslkl/geici bir toplumsal infla olduu dflncesi feminist epistemolojinin temel sorgu alanl olarak kabul edilmeye bafllanmfltr. Bu iliflkiler, genel olarak sosyal
bilimler kapsamnda ele alnrken, daha sonra insan bilimlerinde ve feminist felsefe
alannda da tartfllmaya bafllanmfltr. Bu zellii ile feminist bilim tartflmalar politik
ve etik konulardan bir anlamda uzaklaflarak, epistemolojik meseleleri, soyut kavramlarla sorgulayan, kuramsal tartflmalar haline dnflmfltr.
45
Bafllangcndan itibaren feminist arafltrma, doa bilimlerinde sregelen ikilikleri (znellik/nesnellik, rasyonellik/duygusallk, vb.) elefltirmifltir. Bu erevede nesnellik, doruluk ve g erkeksi bir drt/istek/arzudur ve bilen ve bilinen, ben ve
teki, akl ve beden, zne ile nesne ikiliklerine dayal farkllklarn genellenmesinin snrl bir anlam ifade ettii ve bu nedenle mulakln ve oklu doruluun
daha geerli ve gereki olduu dflncesi belirli bir lde yaygnlk kazanmfltr.
Bu dflnceler kapsamnda, kadnlarn sosyal gereklii, feminist durufl yaklaflm ile aklanmaya alfllmfltr. Belirli bir durufl, sregelen inan, dflnce ve
tutumlarda kendiliinden yansmayacandan, feminist politik bir abann bu yaklaflma isel olduu vurgulanmfltr. Bu nedenle, yaltlmfl kiflilerin yaptklar rasyonel tercihlerin soyut kavramlarla deil, kadnlarn gndelik yaflamlarndaki somut
gerekliklerle ele alnmas gerektii savunulmufltur. (Harding, 1986; Smith, 1998)
Geleneksel Epistemolojinin Temel Unsurlar

En genel dzeyde, feminist yntembilim, egemen bilgi retme biimlerinde, kadnlarn ve dier marjinallefltirilmifl gruplarn, yaflam ve deneyimlerinin grnmez
ve vazgeilebilir klnmasna karfl kmfltr. Buna ynelik olarak kuram ve yntemlerde, pozitivizme isel toplumsal cinsiyet yanll ve bilginin retimine egemen olan iktidar ve g iliflkilerini sorunsallafltrarak, farkllaflmfl ve eflitlenmifl
yntemler gelifltirilmifltir. Bu durum, yntembilim tartflmalarn zenginlefltirerek,
feminist z-yansmal pratiklerin geliflimini salamfltr.
Bilginin kuram olarak epistemoloji, bilginin doas ve flartlarn arafltrr. Geleneksel epistemolojiler, kantlarn kaynaklarn ve sorgulamann yntemlerini deerlendirerek, bilgi ve inanlarn ltlerine ulaflmaya ve flphecilii ortadan kaldrmaya alflrlar. Buna karfllk feminist epistemoloji, kadnlarn yaflam deneyimlerinin koflullarn, sosyal-yapsal sonular ile bilen ve bilinenler olarak, neden kamusal bilgi kapsamnda yok sayldklarn (bilginin otoritesine sahip olsalar da) sorgular. Bu aba, gcn sradzen yapsnn srd ortamda, sosyal ve sylemsel yaplarn anlafllmasn gerekli kldndan, epistemoloji, feminist kuram iin elzemdir.
Ana akm epistemologlar, bilginin kimin bilgisi olduunu sorgulamadan, bilenler olarak, retilen bilgiye sahip kmfllardr. Bu nedenle, feministler, farkl disiplinlerde, arafltrma stratejilerini, nesnellii, kantlar ve analizi sorunsallafltrarak,
kadnlar ve dier marjinal kiflileri bask altna alan yaklaflmlar elefltirmifllerdir.
(Griz, 1997; Serdarolu, 2010a) Bu kapsamda, kadnlarn deneyimlerinin farkllna odaklanan arafltrma pratiklerine ynelmifllerdir.
Geleneksel epistemolojinin bilim anlayfln oluflturan temel nermelerin
neler olduunu
SIRA SZDE
betimleyerek nasl tartflrsnz?
D fi Nolmakla
ELM
Dier taraftan, akl/usu erkek olmakla, beden/duyguyu kadn
zdefllefltiren Bat felsefesi, duygular irrasyonellikle zdefllefltirip nemsizlefltirmifltir.
Ancak, feminist epistemologlar, soyut toplumsallklarn (gerekliklerin)
S O R U somutlafltrlmasn tartflmfllardr. (ONeill, 1995) Yani, her hangi bir soyut anlamn, (rnein
kadnlarn yaflam deneyimlerinin znel zelliklerinin) kiflisel klnmasnn ve dfla
DKKAT
vurumunun somut biiminin ne olduunu (embodiment) sorunsallafltrmfllardr.
Feminist epistemologlar, bu somutlamann rastlantsal olmad, znellik ve biliflSIRAFarkl
SZDE ieriklerde
sel temelde infla edildii dflncesine sahiptirler. (Lloyd, 1993)
gereklefltirilen bu somut klma srecini, iliflkisiz sapmalar olarak marjinallefltirerek, yaflam deneyimlerini tekli aklamalara indirgeyip asimile eden geleneksel
AMALARIMIZ
epistemolojiler, feministler tarafndan ok ynl elefltirilmifltir.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
46
Geleneksel Epistemolojinin Feminist Elefltirisi

Feminist epistemoloji herkesin karlarn nesnellik ve tarafszlk temelinde temsil
ettiini savunan gl geleneksel epistemolojik yaklaflm, en azndan bir bilim miti olarak grmfl ve ok ynl ve kapsaml bir biimde sorgulayp elefltirmifltir.
Feministler bilmenin sosyal-politik g dinamiklerini iermesini, arafltrmann siyasi temelli olmasn ve olgu/deer farklln nemsedikleri iin 1980lerin bafllarndan itibaren bu tr epistemolojik yaklaflmlar elefltirme ve yeniden infla etme abas ierisine girmifllerdir.
Feministlerin bir ksm, epistemoloji tartflmalarn, bilginin ve bilenin durumuna, bir ksm da veri/kantn zelliklerine bal olarak tartflmalarn, feminist durufl
kuram ve feminist ampirizm yaklaflm olarak ayrfltrmfllardr. (Harding, 1986)
Durufl kuramclar, kadnlarn deneyimlerinin tarihsel ve maddi durumlarn sorunsallafltrrken, feminist ampiristler, merkeziyetilikten arnmfl veri/kanta odaklanmfllardr. (Haraway, 1991; Tanesini, 1999; Harding, 1987, 2004;)
Feminist epistemoloji, kimin bilgisi sorgusunu ne kararak, bilginin balamsal ve konumsal olduunu, aktrleri (eyleyicileri) arafltrmann tamamna isel
SIRA
SZDE
klarak, bilgi
retiminin
oda haline gelmesini salamfltr. Bu aba dorultusunda feminist epistemologlar, soyktk ve yorumlayc teknikleri gelifltirmifllerdir.
Ayn zamanda, ampirizmin tekrar inflasna ynelmifl, durufl pozisyonlarn eklemD fi N E L M
lemifl ve tekli ve genel anlatlarn egemenliine karfl karak, psiko-sosyal analizlerin geliflmesine ciddi katkda bulunmufllardr. (Stanley ve Wise, 1983; Code,
S O R U
1998)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
D K K A T tartflmalarnn postyapsalc dflncelere nemli bir alm salad dflnlmelidir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
sorgusu, erkeklerin kadnlk
bilgisine sahip olmadklar
dflncesini tartflma
N T E Rhaline
N E T getirmifltir.
konusu
SIRA SZDE
Epistemolojik ele alfllarn yeniden flekillendirilmesinde feministler, bilenlerin

iinde bulunduklar biliflsel durum ve flartlarn, bilgi iin merkezi olduunu savunmufllardr.AMALARIMIZ
ktidar ve gcn, hem meflrulafltrlmas hem de nemsizlefltirilmesinde,
baskc ve dfllayc etkilerin neler olduunu sergilemeye alflmfllardr. Bu kapsamda Batnn egemen beyaz erkek deneyimlerini ve deerlerini meflrulafltran
ana akm bilgi
inflasnda nesnellik, tarafszlk ve rasyonellik kapsaK T kuramlarnn
A P
mnda, insan doasnn sregelen idealleri ve normlarn ortaya karmaya alflmfllardr. Bylece, bilimsel bilginin, nesnellik temelinde nasl egemenlini srdrdn aklamaya
T E L E V Z Y O Nalflmfllardr. (Code, 1998; Crotty, 1998)
Baflka bir flekilde vurgulayacak olursak, feminist epistemologlar, toplumsal
cinsiyet oluflumunun, bilgi ve onun retim srecinin ve pratiklerinin nasl konumsal bir bilgi ortamnda gereklefltiini gstermeye alflmfllardr. (Anderson, 2004)
NTERNET
Konumsal (situated)
bilgi, tm ortamlara (location) iseldir ve tm arafltrma eyleyicilerinin aldklar pozisyonlara bal olarak retilir. Bu nedenle, bilinen ve bilme biimi, bilenin ve bilinenin bu durufluna ve durumuna baldr. Bu kapsamda, kadnlarn yaflam deneyimlerinin znelliklerine dayal olan kadnlk bilgisine
erkeklerin sahip olmad dflncesi nemli bir epistemolojik sonu olarak ortaya karlmfltr.
Feministlerin epistemoloji alanndaki almlarnn bir dier anlatm, toplumsal
cinsiyet kavramlafltrmasnn elefltirilerek ikincil klnmasdr. Sosyal bilim ve felsefe alannda geliflen feminist epistemoloji, kendini grecelilik ile ampirizm arasnda
konumlandrarak, bilginin sosyal olarak nasl infla edildii sorunsalna ynelmifltir.
47
Olgularn kendi baflna anlaml olduunu savunan kat pozitivist bilgi kuram
(epistemolojisi), bir yandan modernite anlayflnn iinden ve dflndan gl bir
flekilde elefltirilirken, dier uta da, bilginin ve ona ulaflabilmenin greceli hatta
imknsz olduunu savunan epistemolojik yaklaflmlar tarafndan elefltirilmifltir.
Bu iki uta younlaflan epistemoloji elefltirileri, bir orta yol olarak, bilginin elde edilebilir ancak kesin olmayan, flartlara bal, geici bir infla olduu dflncesini glendirmifltir. Sosyal inflann bir nesnesi olarak gerekliin keflfedilmesinin,
toplumsal gc ieren bir oluflum/sre olduu kabul edilmifltir. Bu srete, bilginin rgtsel ve kurumsal g iliflkilerini iermesi nedeniyle, bilgi ve bilimin bir
egemenlik ve hegemonya iliflkisi olduu ortaya konulmufltur. Bu sorgu, en yaln
haliyle, znelliklerin/deerlerin toplumsal inflasnn sorgulanmasdr. Sylemler bu
inflaya araclk ederler. Bu sylemsel infla yaklaflm, kendi ierisinde, radikal grecelilik ve durufl kuram olarak farkllaflr. (Sprague, 2005)
Sylemsel bir infla olarak radikal grecelilik ile durufl kuramn birbirleri
ile kyaslayarak
SIRA SZDE
aklaynz?
D fi N E Letse
M de, bileHer iki yaklaflmda da, sylemsel infla, bilen ile bilinene araclk
nin ne olduu sorgusunda, bu iki yaklaflm farkllaflr. Radikal grecelilik, bilenleri
ortak kltre sahip soyut birok znellii greceli bir konumdaS Oiinde
R U barndran
kifliler olarak ele alr. Buna karfllk, durufl kuramclar bilenleri eliflkili maddi karlara ve zgl konumlara sahip znellikler olarak, yaplan yorumlara ve gelifltiDKKAT
rilen sylemlere katlan zgl kifliler olarak grrler.
Durufl kuramclar, bilginin bilenlerin karlarna isel olmas nedeniyle, yaflam
SIRA SZDE dflncesideneyimlerinin ve zgl znelliklerin, bilenlere ayrcalklar salayaca
ne sahiptirler. Bu yaklaflm, dnyay insanlarn eylemlerine bal, sosyal olarak infla edilen yapsal bir gereklik olarak grr. Ancak, bu gerekliin, yaflam deneyiAMALARIMIZ
mine dayal zgllkler ve maddi dnya temelinde, ucu ak bir biimde, zgl tarihselliklere bal olarak deifltiini savunur. Bu nedenle, grecelie gitmeden,
zgr, bilinli ve amal znelerin politik eylemleri, bilen, bilinen
K T ve
A Pbilme iliflkilerinin genifl kapsam iinde anlamldr. Bu erevede, durufl kuram, znelliklere
ve toplumsal konumlara bal olarak, bilginin otoriter, arafltrmann da iktidara isel olduunu savunur.
TELEVZYON
Bilimin neredeyse tm alanlarnda geliflen bu dinamikler, hem felsefe hem de
toplumsal kuramda bir karfllk bulmufl ve toplumsal sorunlarn farkl bir biimde
siyasallafltrlmalarna nemli bir zemin hazrlamfltr. Geleneksel feminist kuramlar
N T E R N hem
ET
ile postmodernite yaklaflm arasndaki karfllkl elefltiri ve etkileflim,
farkllklarnn hem de rtflmelerinin sorgulanmasna bir zemin hazrlamfltr. Bu kapsamda geliflen feminist epistemoloji tartflmalarna, ok sayda epistemologun ciddi
katklar olmufl ve Hardingin (1986, 1991) feminist durufl kuram, Harawayin
(1991) konumsal bilgi yaklaflm ve Longino (1990) ve Nelsonun (1990) feminist ampirizmi n plana kmfltr.
N N
FEMNST DURUfi KURAMI

Feminist durufl kuram, en genel zellii ile feminist bilginin ve feminist bilgi retiminin toplumsal gce dayal olduu ve feminist bilginin de kadn deneyime dayand dflncesini savunur. Bu yaklaflmn daha kapsaml ve detayl anlatmna gre:
(1) bilgi ve bilgi retimi modernite anlayflnn hangi zelliklerine sahip olursa
olsun, bilginin kendisi ve retim sreci toplumsal g iliflkilerini ierir; (2) bilgi ile
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
48
g iliflkili ise ve kadna ait bilgi de kadnlk deneyimlerine bal ise, feminist bilgi ile toplumsal g arasndaki iliflki temel bir sorgu alandr; (3) bilgi retiminde
kilit rol oynayan bilen zne, sadece kiflisel, sabit ve belirgin olan rk, snf, toplumsal cinsiyet ve benzeri kimliine deil, toplumsal infla srecinin g iliflkilerine bamldr; (4) bilgi ksmi, zgl, zel, durumsal ve benzeri zelliklere sahip olarak,
kendisi de znelliklere sahip bilenler tarafndan retilir; (5) kadnlarn deneyimleri eflitlidir ve birbirlerinden farkldr; (6) kadnlarn znelliklerinin sosyal inflasna temel olan g iliflkileri genel, tmleflmifl, tekli iliflkiler deildir ve (7) kadnlk
bilgisi ksmidir ve durumsaldr; kadnlar ayrcalkl bir durufla sahiptirler; bu durum
genel olabilir ancak evrensel deildir. (Rose, 1983; Hartsock, 1983; Harding, 1986,
1987, 1991; Smith, 1974, 1987; Ruddick, 1990; Tanesini, 1999) Durufl kuramclar,
bilim insanlarnn, hem kendilerinin hem de arafltrlanlarn ve dier marjinallefltirilmifl kiflilerin, nasl bask altnda olduklarn ve zgrleflme hareketlerine hangi
balamsal ve flartlar altnda, hem kurumsal hem de znel eyleyiciler olarak katlp
bir durufl sergilediklerini gstermeye alflmfllardr. Bu yaklaflm, bir yandan bilgi
retiminin toplumsal koflullarna, dier taraftan gl bir nesnellie (Hartsock,
1983; Harding, 1986) dayanan yansmal bir epistemolojiye dayandrlmfltr.
Bat toplumlarnda yaflam deneyimlerinin, byk lde beyaz, orta snf, eitimli erkeklerin egemen olduklar bilgi retiminin, g iliflkilerine dayal olarak incelenmesi, kadnlk deneyimlerinin gizlenerek marjinallefltirilmesine, hatta yok saylmasna neden olmufltur. Bu erevede, durufl kuram, kadnlarn ezilmiflliklerini,
ikincilliklerini, alta sralanmalarn, bask altnda kalmalarn, smrlmelerini ve
benzeri kadnlk durumlarn doal kabul eden ataerkil dzenin varsaymlarn
reddeder. Bu karfl kfl benimseyen durufl kuram, bilin ykseltme ve sosyal-politik mcadele ile elde edilen ve toplumsal deiflimi ngren bir ierie sahiptir.
Haraway baflka kiflilerin de oklu durufllara sahip olduu dflncesini, feminist
epistemoloji tartflmalarna ekleyerek, konumsalln, ayn zamanda, baflkalarnn
bakfl alarna bal olarak flekillendiini belirtmifltir. Dolaysyla srekli deiflen ittifaklarn oluflturduu bir koalisyonun, bilgi retiminin oluflumunu etkileyen bir
zemin saladn savunmufltur. (Haraway, 1991)
Feminist Ampirizm
Birbirleri ile iliflkili ve birbirini tamamlayan zelliklere sahip olan bu epistemolojik
almlar, Longino (1990) ve Nelson (1990) benzer bir sorgulama ile ampirist bir
temelde yeniden yorumlamfllardr. Haraway gibi, bilenler topluluunun eflitliliine dayal, balamsal bir ampirizme odaklanan bir yaklaflmla, bilim insanlarnn, siyasal dflnce ve tutumlarnn, onlarn seecei arafltrma modellerini biimlendirdii dflncesini savunarak, bilgi ve znelliklerin/deerlerin birlikte bir anlam ifade ettiini vurgulamfllardr. Nesnel kant-toplamaya ve dorulamaya dayal, ancak
feminist dflnce ve ideolojiyi temel alan ve ondan beslenen bilgi ile biimlendirilen bir ampirizmin, klasik ampirizmden daha geerli, gvenilir ve uygun bir bilgi
retim yaklaflm olduunu savunmufllardr. Longinonun (1990) sosyal ampirizminde, bilenin kifliler deil, bilenler topluluu olduu vurgulanarak, deer ykl
farkllklarn bilgi retimini nasl etkiledii gsterilmeye alfllmfltr. (Alcoff and
Potter, 1993) Benzer bir biimde, Harding (1986, 1991) de siyasetle donanmfl sorgunun, gl nesnellik anlayfl ile daha geerli ve uygun bir ampirizm olacan
vurgulamfltr. Andersona (2004) gre, tm arafltrma tasarmlar yanldr; nk bir
arafltrma, sorgulanan iliflkilerin btn boyutlarn ieremez; sorgulanan iliflkilere
karfllk, dflarda braklan iliflkiler sz konusudur. Bu iliflkilerin netlefltirilerek,
49
SIRA SZDE
SIRA SZDE
arafltrmann meflruiyetini artrmak gerekir. Arafltrmaclar, bulmak istedikleri iliflkilere ncelik verdiklerinden, bilimsel sorgu, beklenilmeyen, istenmeyen, srpriz
D fi N E L M
olan sonular ierebildii lde arafltrmann meflruiyeti salanabilir. Clough
(2004) da, znellikler konusundaki flphecilik ve yanlmann olas olduu konuS O R U
sunda benzer dflncelere ileri srmfltr.
Feminist ampiristlerin dflncelerinin geleneksel ampirizmin varsaymlarn
D K K A T kabullenen
deil ama arfltran benzerlikler ierdii sylenebilir.
SIRA SZDE
N N
Feminist ampiristler eflitlenmifl durufllarn, g iliflkilerinin ve kantlarn nasl

sylemsel olarak infla edildiini yeterince dikkate alamamfllardr. Ayn zamanda,
birleflik ve btnsel bir feminizmin yokluunda, farkllklarnAMALARIMIZ
nemi varln srdrmfltr. Gene de, ampirist yaklaflm toplumsal cinsiyet odakl bilginin gizli braklmfl zelliklerini aa kartarak ve durufl kuram da, kadnlarn deneyimlerinin hegemonik g ve iktidar iliflkilerine isel olarak nasl meflrulafltrldn,
eleflK T A P
tirel bir sorgu ile ele alp inceleyerek feminist kurama ve feminist siyasete nemli
almlar salamfllardr.
Feminist Durufl Kuramlarnn Elefltirisi
TELEVZYON
Bu epistemologlarn, feminist bir yaklaflmla ampirizmi elefltirerek yeniden infla etme abalar, bilginin retildii tarihsel-maddi eflitlenmeyi ele alamamalar nedeNTERNET
niyle nemli bir snrlla sahiptir. (Hartsock, 1983; Rose, 1983;
Narayan, 2004)
Hardingin biyolojik belirlemeyi reddetmesine ramen, kadnlarn yaflam deneyimlerine yapt vurgu, bir anlamda toplumsal cinsiyet zcln arfltrd
iin sorunlu grlmfltr. Bu durumun daha ok genifl anlamda maddecilik temelinde, kadnlarn bedenlerine yaplan vurgudan (Hartsock 1983 ve Rose, 1983)
kaynakland belirtilmifltir. Cinsiyet-toplumsal cinsiyet ikileminde, kadnln sosyal ve biyolojik bir infla olduu dflncesindeki srarn kadnlarn deneyimlerindeki ortaklk vurgusunu zayflatt olduka yaygn bir kandr.
Buna ramen New (1998), toplumsal deiflim amacna ynelik olarak, yaflam deneyimlerindeki ortaklnn nemli olduu ve bunun ortak bir kadnlk kategorisi olarak ele alnmasndan ziyada, her zaman gzden geirilmeye ve tartfllmaya ak bir
ierie ve anlama sahip olduu dflncesiyle feminist durufl kuramn savunmufltur.
Ancak, btn bunlara ramen, denilebilir ki, znellikler/deerler ile bilgi ve bilimsel pratik arasndaki iliflkilerin sorgulanmasnda, bilginin konumlanma ve ksmilik vurgusu mulakln korumaktadr. Buna ek olarak, znelliklerin, bir anlam
dokusu (Nelson, 1990) olarak ele alnabilecei dflncesinin de net bir yaklaflm
olmad sylenebilir.
Kavramsal dzeyde, durufl kuramclarnn gerekilik ile inflaclk arasndaki
geriliminin, greceli bir yaklaflmla zmlenme abalar, feminist epistemoloji almlarna nemli katklar salamfltr. (Birkalan-Gedik, 2009) Ancak, eflitli znelliklerin hangisinin, nasl etkili olduu konusu hala ciddi bir yntembilimsel ve
epistemolojik sorun olarak nemini korumaktadr. zellikle, dflnrlerin bulmak
istediklerini sorgulamalar ve elefltirilere kendi deerlerini kullanarak karfllk vermeleri, arafltrmann ynlendirilmesine neden olabilir.
Tm bu elefltirilere karfllk Harding (1991), durufl kuramnn sosyal kurama ve
politik mcadeleye yapt vurgu nedeniyle, epistemoloji tartflmalarn canlandrdn ve yansma yaklaflmn gelifltirdiini savunmufltur. nk bu epistemolojik
almn, modernite-postmodernite, nesnellik-znellik ikiliklerinde, bilginin tm
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
50
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
eyleyicileri arasnda bir uzlaflma ortamnn geliflmesine katksnn olduunu savunmufltur. Hardinge gre durufl kuramna karfl kfllarn bir nedeni de, arafltrma akSIRA SZDEsrecine znellikleri ile katlmalarnn sregelen g iliflkileritrlerinin arafltrma
ne karfl durabilmelerinin zeminini hazrlayacak olmasdr.
Hem durufl, hem de feminist ampirizm yaklaflmlarnn feminist epistemologlaD fi N E L M
rn ounluunu tatmin ettiini sylemek olduka zor grnmektedir. Bu yaklaflmlara, en genel dzeyde yneltilen elefltiriler afladaki dflnceler temelinde
S O R U
zetlenebilir:
Durufl kuramD modernite
iinden yaplan feminist elefltirinin son duradr.
KKAT
(1) Durufl kuram, modernite dflncesinin temelcilii, zcl, kimliklerin
SIRA SZDE
sabitlii, ayrcalkl bilgi iddias, kapsayc kavramlafltrma ve benzeri yarglarndan
tamamen kurtulmufl deildir. (2) Bilgi ile g arasndaki iliflki hala tartflmaldr.
zellikle gcn
nelere (ataerkillik, rk, etnisite, yeni maddi gler, feministler araAMALARIMIZ
s farkllklar, vb.) bal olduu net deildir. (3) Bilen znenin toplumsal inflas ve
tarihsel konumlanfl konusunda neyin, neden ve nasl infla edildii; somut olarak
K T neler
A P olduu ve bilen znenin bilgi retimini nasl gereklefltirdii
g iliflkilerinin
konular ak deildir. (4) Bilgi retiminde neden bir epistemik nceliinin olmas
gerektii yani, ezilenlerin g iliflkilerini, neden ezenlerden daha farkl/iyi grmeleri gerektii
sorunlu grnmektedir. Benzer bir flekilde, normal kiflileT E L Edflncesi
VZYON
rin bilgisine karfllk, durufl sahibi olanlarn bilgisinin daha gereki olduu iddiasnn ne derece geerli olduu tartflmaldr. (5) Durufl kuramnn, farkllklar ortak
deneyimler olarak ele alma eilimi, Batl feminist anlayfln ontolojik farklar basNTERNET
trp, tekilefltirme eilimlerinin (ezilenlerin marjinallefltirilmesinin) oluflma ihtimaline yeterli dikkati ekmemifltir. Farkllklar temelinde, kimlerle ortak hareket edilecei, kimlerin glendirilecei ve kimlere hesap verilecei belirgin deildir. (6)
Bilginin deneyime temellenmesi her durumda tutarl bilginin elde edilmesi anlamna gelmeyebilir. Deneyim feminist hareket iin temel teflkil edebilir, ancak feminist
bilgi iin olmayabilir; dolaysyla tek bir gereklik sz konusu deildir. (7) Maddi
gerekliin kavramlafltrlmasnda, deneyimler eliflkili olabilir ve gereklikler atflabilir. (8) oklu, ksmi, koflullu ve durumsal bilginin gereklii yanstmasnn kuramsal bir garantisi yoktur. Ksmi olann dierinden daha geerli olduunu ortaya
koyacak ltler belirgin deildir. (Crotty, 1998; Ramazanolu ve Holland, 2002)
Bu yaklaflmlarn, genel olarak modernitenin zaaflarndan etkilendii sylenebilir. Feminist bilgi ile feminist gereklik (bilgi ile g) arasndaki iliflkiyi kurarken,
hangi bilginin seilecei; gcn nasl anlafllaca; feminist bilginin nasl kadn deneyiminde ve kadnlar aras farkllklara temellendirilecei konularnda feministler
aras ortak dflnceler olduu kadar ayrmlar da sz konusudur.
N N
Postmodernite Syleminin Karfl kfllar

Feminist epistemolojinin sorunsallafltrd bu tartflmalarn daha derinlefltirildii gnmzde, postmodernite sylemi, bu yaklaflmlarn nemli snrllklara sahip olduunu vurgulamfltr. En genel dzeyde, epistemoloji tartflmalarna iliflkin olarak,
postmodern dflncenin nermelerini ve karfl kfllarn flu flekilde zetleyebiliriz:
(1) Bilgi rasyonellik ve gerek arasndaki iliflkiye bal olarak kurulabilir, ancak
bu dflnce sistemlerinden sadece bir tanesi olduundan ve baflka sistemler de
olas olduundan bilgi grecelidir. (2) kiliklerin yap-skme uratlmas ile gerekliin nasl toplumsal olarak olufltuu ortaya konularak, ikilikler arasndaki g
iliflkileri zmlenebilir. Toplumsal iliflkiler, karfltlklar dflnda da kullanlabilir ve

aralarndaki snrlarn krlganl ve geirgenlii anlafllabilir. (3) Bilen znenin bamsz olarak ve merkezi bir konumda gereklie ulaflabilecei dflncesi geerli
deildir. Bilenin bilgisine karfl kmaktansa, bilgi sahibi olann kim olduu, kim
iin konufltuu; ne konufltuu ve kimlerin ve nelerin dflarda kald sorunsallafltrlmaldr. (4) Toplumsal cinsiyet, rk, snf benzeri kimliklerin kat, belirgin, tarihdfl zclne karfl klmal ve onlarn hem paral hem de oklu olduu savunulmaldr. Bu kapsamda, toplumsal iktidarn oklu kimlikleri nasl biimlendirdiini sergileyebilmek iin bu kimliklerin, znel tarihleri, oluflumlar, snrlar ve benzeri zelliklerinin sorgulanmas gerekir. (5) Postmodernite, evrensellie ve merkeziyetilie karfl kar. Evrenselliin Bat merkeziyetiliinin bir yansmas olarak,
kadnlarn kurtuluflunun, zc varsaymlara dayal, temelci epistemolojiye bal ve
tekli byk anlatlar olarak ele alnmasna reddeder. Feminizme isel eflitlilik ve
farkllklar dfllanrsa, feminizm de dfllanmfl olur. (6) Beden ve cinsellik doal ve
maddi bir ierie sahip olabilir, ancak toplumsal cinsiyet oklu ve eflitli bir farklla sahiptir. (7) Toplumsal iktidara sadece erkeklerin sahip olduu (kadnlarn erkekler tarafndan ezildii) anlayfl ve iktidar iliflkilerinin kadnlarn kurtulufl ve
glenme projelerine indirgenmesi nemli bir snrllktr. (Walby, 1992; Barrett,
1992; Evans, 1995; Naples, 2007)
Postmodernite Sylemine Feministlerin Karfl kfllar

Feministlerin byk bir ounluu, postmodern bu dflncelere genel olarak flu
nedenlerle karfl kmaktadrlar:
(1) Post modern dflncenin, kadn znelliine younlaflarak, bilen zneyi yap-skme uratp, grecelie ynelmeleri, feminist hareketi nleme abalar ile
rtflmektedir. Bilen zneye dayal ve insancl epistemolojilerin modasnn gemifl
olduu iddialar, bilginin gcnn snrlandrlmasna ve toplumsal cinsiyetin varl ile gcn maddi temellerinin inkr edilmesine neden olmufltur. (2) Postmodern kuramclarn, feminizmi politikann dflna kardklar sylenebilir. Postmodernite dflncesinin apolitik olmad, oulculuk ve greceliin feminist siyaseti blerek, mevcut g iliflkilerini ykmak bir yana, ona nemli bir zemin hazrlad sylenebilir. Postmodern dflnrlerin de bilginin mmkn olduu, hatta bazlarnn genel dorulardan bile bahsettikleri dflnlrse, yap-skme uratlmfl
bilgiden yeni bilen znelerin oluflturulmas mmkn grlebilir.
Postmodernite yaklaflm, ezilmifllik duygusunu dildeki yansmalara indirgeyerek snrlar. Ancak, kadnlarn ezilmesi maddi bedenlerde somut olarak yaflanan,
sosyal olarak retilen ve kltrel olarak deifltirilen bir durumdur. Ezilmifllik sadece anlamda deil ayn zamanda gerek bedensel deneyimlerde yaflanan bir gerekliktir. Postmodern dflncenin somutlamay dil aracl ile incelemesi, toplumsal yaflantnn birok zelliini dflarda brakmas, bu yaklaflmn nemli bir snrll olarak dflnlmelidir. Ayrca, toplumsal cinsiyet iliflkilerinde bedenin sorgulanmas, zellikle genetik, nroloji ve reme tekniklerindeki geliflmeler dflnldnde, postyapsalc yaklaflmn nemli snrllklar ierdii grlebilir. te yandan, maddi gereklik ile sregelen kurumsallaflmfl eflitsizliklerin sorgulanmasnda,
postmodern dflnce, maddi dnya ile maddi somutlamay inkr etmemekle birlikte, deneyim ile maddi gereklik arasndaki iliflkiyi netlefltirilmifl bir sorunsal haline getirmemektedir.
Buna iliflkin olarak, kresel/btnsel/birleflik bir direnme, kurtulufl ve zgrleflme idealini postmodern anlayfl blerek marjinallefltirmektedir. Toplumsal cinsi-
51
52
yet eflitsizlikleri, bask ve ezme yaplar varln korumaktadr. Postmodernite neden hala erkeklerin egemenliklerini devam ettirdiklerini ve neden kadnlarn direnme sylemlerinin gszlefltirildiini bir sorun olarak grp aklamamaktadr.
Postmodernite yaklaflm belirli bir kapsamda kabul edilse bile, bu yaklaflmn siyasi ve ahlaki sonular ve bilgi ile siyaset arasndaki iliflkiyi marjinallefltirmesi ok
ynl elefltirilmektedir. Feminizmin, neredeyse sonsuz feminizmlere blnmesi,
feminist yntembilim ve epistemoloji tartflmalarnn inkr anlamna gelir. Bilgi, deneyim ve gereklik iliflkisinin sorgulanmasnda, znelerin, bilginin, kimliklerin, znelliklerin, arzularn sosyal inflasnn yap-skme uratlmas, bir yntem olarak
anlamsz deildir. Ancak, bu srekli yaplarak sonsuzlua doru ynelinirse, o zaman bir yntem olarak gcn ve anlaman yitirmifl saylabilir.
Feminist bilginin, ksmi bilgiler, snrl deneyimler ile belirli sosyal konumlarn,
deneyimlerin, anlamlarn, yaplarn gereki bilgileri arasndaki etkileflimi yanstt sylenebilir. En genel dzeyde, postmodern dflncenin genel varsaymlar
byle bir etkileflime dayanan bir toplumsal deiflime olanak vermez. Baflka bir
flekilde sylenirse, denilebilir ki, postmodernizmin, gndelik hayatn temsillerine, sylemlerine, gstergelerine yap-skm temelinde odaklanmas, feminist siyaseti yavafllatmfl ve gszlefltirmifltir. (Ramazanolu ve Holland, 2002) Bu younlaflma, feminizmin elefltirel feminist ampirik arafltrmalardan uzaklafllarak,
soyut ve kuramsal deerlendirmelere odaklanmasna neden olmufltur. Bu durum, toplumsal gerekliin g ve iktidar ieriinin ikincillefltirilmesine nemli
bir zemin hazrlamfltr.
Kadnlarn kendi iinde ve aralarnda barndrdklar tm eflitlilik ve farkllaflmalarn, feminist siyasete isel, zengin anlamlar ierdii dflncesi, feministler arasnda yaygn kabul grmektedir. Ancak, bu farkllaflma, feminizmi kadnlarn deneyimlerinin merkeziliinden, feminist direnmenin ideolojik ve siyasal ittifaklarndan ve
zgrleflme amacndan uzaklafltran bir etki ve sonucu dourmamas beklenir.
FEMNZMN FELSEFEYE AILIMI

AM A
Feminist epistemolojinin felsefe disiplininin hangi alanlarnda etkili olmaya baflladn ayrt edebilmek.
Aydnlanma dflncesi temelinde ortaya kt ilk andan itibaren geleneksel pozitivist bilim anlayflnn yntembilimsel, epistemolojik ve ontolojik n kabulleri asndan srekli sorgulanmfltr. Bilim ile bilgi, bilen ile bilinen, bilme yaplar ile toplumsal yaplar arasndaki iliflkiler, zellikle sosyal kuramn ve snrl bir dzeyde
felsefenin konusu olmufltur. (Rose, 2004) Zaman ierisinde, feminist epistemoloji
felsefenin temel ilgi alanlarnda etkili olmufl ve artk gnmzde felsefe disiplini
feminist epistemoloji nermelerini ciddi bir boyutta tartflr hale gelmifltir.
Genel olarak feminizm, felsefeye dflsal denmese de felsefenin dflnda ve onun
tekisi olma konumunu uzunca bir mddet korumufltur. Bunun temel nedenlerinden biri, Bat felsefesinin nesnellik ve tarafszlk anlayflna dayal olmas ve feminizmin toplumsal bir hareket olarak siyasi ierikli olmasdr.
Feminist felsefe 1970lerde eflitlik, zgrlk ve toplumsal cinsiyet odakl feminist dflnceler ile ortaya kmfltr. Bu sorgu alanlar, nceleri felsefenin ikincil denilebilecek alt dallarnda kendini hissettirmifltir. (Nagl-Docekal, 2009) Buna karfllk, feminist dflnrler, varolufluluk, Marksizm, yapsalclk ve postyapsalclk
benzeri felsefenin ana akm alanlarna Avrupada Amerika Birleflik Devletlerinden
daha fazla ilgi gstermifllerdir. Bu corafi farklla ramen, feminist felsefe, bafllangta, kadnlarn dfllanmas, erkeksi yanllk, eflit haklar, ailenin vazgeilmezlii, anneliin nemi ve benzeri konularn politik ve etik alardan elefltirilmesine
odaklanmfltr. (Anderson, 2004)
Hem modernite anlayflnn hem de felsefenin temel unsurlarndan biri olan
aklcln nasl erkeklik ile iliflkili olduu konusu, feminist felsefenin en baflat
sorgu alanlarndan biri olarak ortaya kmfltr. (Lloyd, 1993) Felsefeciler, rasyonel dflnmenin cinsiyetten bamsz olmas gerektiini, yani akln cinsiyetinin
olamayacan kabul etse de, akln beden ve doa asndan somutlanmfl (embodied) olduu kabul edildiinde, farkl akl yrtmelerin bedensel (erkek/kadn) farkllklardan kaynakland sonucuna ulafllabilir. Akl ile beden ikiliinde,
sembolik olarak, akl ile erkein, beden ile kadnn zdefllefltirilmesi, fleklinde
cinsiyeti yaklaflm felsefede disiplininde gl olmasa da tartfllr hale gelmifltir.
(Lloyd, 1993)
Buradan ilerleyerek, feminist felsefe, sadece etik ve politik felsefe alannda deil, epistemoloji, metafizik ve bilim felsefesi konular da sorgulamalara ynelmifltir. Felsefenin temel unsurlarndan biri olan akl yrtmenin dflnda olduu dflnlen, bireylerin yaflam deneyimlerinin znelliklerinin (deerlerinin), cinsiyeti
arptma ve saptrmalarla dflnceyi nasl flekillendirdii feminist alflmalarda gsterilmifltir. (Code, 1998)
Feminist felsefede geliflen bu sorgu alanlar gnmzde, felsefe disiplininin birer alt dal olmaktan teye geerek, felsefeye isel tartflma alanlar haline gelmeye bafllamfltr. Bu oluflumda, felsefenin temel alanlarndan mantk konusundaki
geliflmeler daha az sorgulanmakla birlikte, etik konusunda gl almlar sz konusu olmufltur. Ancak, estetik konusunda, zellikle sanat sosyolojisindeki geliflmeler beklenilen etkinlie henz kavuflturulamamfltr.
Ana akm felsefecilerin feminist felsefecilerin kkl epistemolojik nermelerine
ilgisiz kalmalar, feminizme karfl olmalarnn tesinde, sorunsallafltrlan konularn,
felsefenin temel, rnein nesnellik, akl, sezgi, hayal benzeri ilgi alanlarna odaklanlmfl olunmasndandr. Bu erevede sorgulanan alanlar, sosyal bilimlerin bilgi,
g, akl ve deneyim benzeri en temel konularnn tartfllmasnda, feminist felsefecilerin ciddi almlar salayarak, sosyal bilimin geliflmesine nemli katk yapabildikleri gzlenmifltir. Bu alm, kadn, edebiyat, kltr, tarih, din, siyaset ve benzeri alanlardaki disiplinleraras konular ve dilbilim, sylem analizi ve grsellik konularn da ieren bir biimde gnmzde gerekleflmektedir. (Anderson, 2004)
Bu almlar gstermektedir ki, daha fazla feminist kadn dflnr felsefeye ynelmifltir. (Braidotti, 2009) Felsefe disiplininde izlenen deiflimlerin, feminist felsefecilerin, zellikle bilim, epistemoloji, etik, rasyonalite, grsellik, znellik benzeri
konularda gereklefltirdikleri etkin alflmalardan kaynaklandn sylemek mmkndr. Ancak, analitik felsefecilerin hala erkek egemen iktidar yaplarn korumalar, feministlerin felsefe dflndaki disiplinlere daha fazla ynelmelerine neden olmaktadr.
SONU
Feminizmin, feminist kuramn ve feminist biliminin geliflim izgisinde, kadn ve
toplumsal cinsiyet temelinde gereklefltirilen kavramsallafltrmalarn, zellikle feminist yntembilim ve feminist epistemoloji almlar ile elefltirilmesi, feminizm
asndan bir dnm noktas olarak kabul edilebilir. Kadn ve toplumsal cinsiyetin
hem modernite yaklaflmnn genel, ortak, btn, birleflik temeldeki ele alnfl
53
54
hemde toplumsal cinsiyetin farkllklar ve znellikler temelinde, neredeyse sil-bafltan tekrar gzden geirilip sorgulanmas sonucunda, feminizm sosyal kuram ve
felsefe tartflmalarnn merkezine yerleflmifltir. Bu geliflmelerin, en genel anlam ile
sadece postmodernite sylemine, daha daraltlmfl bir biimde postyapsalc almlara indirgenmesi geerli deildir. Modernite syleminin bilgi, bilim ve bilme biiminin elefltirisi, Aydnlanma dflncesinin ortaya kt ilk andan itibaren kendi
iinden hep yaplagelmifl, hi kaybetmemifl ve postmodernite sylemine nemli
almlar salamfltr. Feminist yntembilim ve epistemoloji tartflmalar, sadece feminist kuramn olgunlaflmas iin deil, sosyal bilim ve bilim felsefesinin geliflim
dinamikleri asndan da merkezi bir neme sahiptir. Feminist yntembiliminde izlenen yntemsel boflluk ve eliflkiler, gelifltirilen feminist epistemoloji tartflmalar
ile byk lde giderilmifltir. Feminist epistemoloji alanndaki geliflmeler, feminist yntembilim ile feminist epistemoloji arasndaki tutarll salamfl ve feminist
kuramn adafl genel bir sosyal kuram haline gelmesini yol amfltr.
55
zet
N
A M A
Feminist bilim tarihinin gelifliminde hangi dflncelerin etkili olduunu ifade edebilmek.
Feminist dflnrler, belirli eliflkileri ieriyor olsa da, feminist bilim tarihinin geliflimine, zellikle yntembilim ve epistemoloji konularnda ciddi katkda bulunmufllardr. fiu tartflmalarn ne
kt sylenebilir: (1) Kadnlarn toplumsal zelliklerinin, birey kategorisine indirgenerek, kadnlarn toplumsal zelliklerinin incelenmesinin
snrl olaca savunulmufltur. (2) Feministler, bafllangta, bilimin tarafszlk ve nesnellik iddiasn
ok ynl elefltirmifller, ancak inkr etmemifllerdir. Bilimin iktidar iliflkilerinden tamamen soyutlanmasn deil, bilimsel urafln erkek egemen
yapsn sorunsallafltrmfllardr. Bilim ve toplumsal iliflkilerin ataerkil olduu dflncesi, toplumsal kurama feminist dflncenin ekledii gl
bir sorgu alan haline gelmifltir. Feminizm, sadece analitik bir zmleme deil, gce, iktidara,
ideolojiye ve siyasete isel toplumsal bir hareket
olarak kavramlafltrlmfltr. (3) Bilime egemen
olan erkek bilim insanlarn dier konularda deil, ancak kadn konusunda, tarafszlklarn koruyamadklar ileri srlmfltr. (4) Arafltrlan erkeklerin kadn konusunda verdikleri bilgilerin,
bilinli bir biimde arptlma ihtimali de sz konusu olduundan, arafltrlanlarn kadn olmas
gerektii dflncesi yaygnlaflmfltr. (5) Daha gvenilir ve geerli bilgilerin toplanabilmesi iin
arafltran ile arafltrlan arasndaki iliflkinin sradzenli olmamas gerektii dflnlmfltr. (6) Buna paralel olarak, arafltrann kadn olmasnn daha uygun olaca savunulmufltur. (7) Arafltran
ile arafltrlann kadn olmas, aralarnda karfllkl
bir etkileflim ortamnn salanabilmesi iin gerekli grlmfltr. (8) Bu etkileflimin, arafltrann
arafltrma srecine, kendi znellikleri ile daha
fazla katlmasna olanak verecei yaygn kabul
grmfltr.
Feminist dflnce, nce cinsiyetin sosyal ve kltrel bir kategori olarak ele alnmasnn gerekli
olduunu savunmufltur. Ancak, daha sonra bu
inflann yanllk yaratt dflncesi ile toplumsal
cinsiyet kavram elefltirilmifltir. Kadnlar arasndaki farkllklar yaratan ortamn ne tr bir bilgi-
ye karfllk geldii, epistemolojik bir sorgu olarak

kendini belirgin hale getirmifltir. Bu sorgu, kadnlarn yaflam deneyimlerine odaklanan feminist yaklaflm, bu deneyimlere isel olan znelliklerin sorgulanmasna yneltmifltir. znellik
vurgusu, hem kadnlar arasndaki farkllklarn
zenginliinin gizlenmemesine, hem de bu farkllklarn, genellenerek bir kadn kategorisinin
(toplumsal cinsiyet) yaratt yanlln nlenmesine ynelik olarak gndeme getirilmifltir. Bu nedenlerle, kadnlarn znelliklerinin sorgulanmas,
feminist elefltirinin merkezine yerleflmifl ve feminist epistemoloji tartflmalarnn zeminini hazrlamfltr. Bu kapsamda, znelliklerin zgl, konumsal, durumsal, yansmal, sylemsel ve benzeri
zelliklerini ieren bir durufl ve pozisyonun
mmkn olduu dflncesinin ok ynl sonular olmufltur. Bu temelde gereklefltirilecek toplumsal cinsiyet siyasetinin, bilginin ve bilim pratiinin tm aktrleri ve iinde bulunduklar yaplar ve aralarndaki iliflkileri iine alacak bir kapsamda sorgulanmasn olanakl klmfltr. Oluflan
bu durum, feminist kuram, iinden kt pozitivist anlayfl, ierden yaplabilecek elefltirisini
en st dzeye taflmfltr.
Feminist kuram bu izginin tesine geildiinde,
kendisini en genel dzeyde, postmodernite yaklaflmnn yapsalc ve postyapsalc sylemleri
ierisinde bulmufltur. Postmodern dflnce, toplumsal yapy deil, dilin yapsn temel alarak ve
toplumsalln genellemelerle elde edilen byk
anlatlar haline getirilmesini reddeden ve oluflturulmufl genel anlatlarn sylemsel inflalarn yapskme uratlmasn ngren bir yaklaflm haline gelmifltir. Postmodernite yaklaflmlarnn feminist kurama alternatif bir alm izgisi salad sylenebilir. Modernite kapsamnda, toplumsal infladan dnfll znellie uzanan ve sylem ve yap-skme dayal postmodernite dflncesinin oluflmasna feminist dflnce nemli
almlar salamfltr.
56
N
AM A
N
AM A
Feminizm, modernite syleminin bilim anlayfln

hangi dflncelerle elefltirdiini zetleyebilmek.
Sosyal bilimlerin farkl alanlarnda gereklefltirilen alflmalarda, bilimin nesnellii ve tarafszl
sorgulanarak, bilen, bilinen ve bilmenin ara ve
aygtlarnn g iliflkilerine nasl isel olduu, erkeklerin ve erkek egemen iliflkilerin tarihsel ve
gncel olarak, bilimi biimlendirerek, bilim alannda nasl egemenlik kurduklar gsterilmeye
alfllmfltr. Bilgi retiminin ve bilme srecinin,
tm gelerinin (bilenler, bilinenler ve bilmenin
kendisinin), hem birer aktr hem de onlara isel
yaplar olarak ele alnmas ngrlmfltr. Bu
srecin, sadece bir toplumsal infla ile snrl olmad, zgllkleri, konumlar, durumlar, flartlar, olaslklar, ieren ve ona bal olan yaflam
deneyimlerinin znelliklerine isel olduu dflncesi, hem sosyal kuram hem de felsefenin temel ilgi alanlarn gl bir biimde etkilemifltir.
Feminist yntembilimin temel nermelerinin neler olduunu tanmlayabilmek.
Bilgi ve bilim sorunsal, yntem tartflmalarndan
bilim felsefesine uzanan bir sorgulamadr. Feminist yntembilim tartflmalarn, zgn ve tamamen farkl tekniklerin oluflturma abas olarak
grmemek gerekir. Bu erevede, feminist arafltrma sorunsal, (i) bilgi retimindeki kurumsal
ve entelektel pratikler, (ii) bilginin doasnn ve
ieriinin ne olduuna iliflkin varsaymlar, (iii)
varlk ve bilginin kuramsallafltrlmasn, (iv) bir
kurum olarak bilimin nasl infla edildii ve (v)
yaflam deneyiminin znelliklerinin nasl olufltuu gibi kuramsal ve felsefi konularla iliflkilidir.
1970lerde feminist dflnrler, toplumsal cinsiyetin sosyal olarak infla edildiini kabullenmifllerdir. Feminist yntembilim, kadnlarn ve dier
marjinal gruplarn deneyimlerini anlamaya ynelik olarak geliflmifltir. Renkli kadnlarn arafltrmalarda marjinal klnmalarnn sadece bir ihmal
sonucu olmad, bunun nemli bir yntembilim
sorunu olduu vurgulanmfltr.
Birok feminist farkl yntemler kullanarak, toplumsal cinsiyet ile iliflkili rk, cinsellik ve snf kategorilerinin birlikte nasl incelenmesi gerektiini gstermifllerdir. Ayn zamanda, feminist yntembilim tartflmalar, arafltran ile arafltrlan arasndaki g dengesizliini; arafltrlanlarn hangi
sorumluluklara sahip olmas gerektiini; katlm-
c arafltrmann arafltrmay nasl etkilediini ve

arafltrmacnn yansmal konumunun incelenmesinin, arafltrma srecinin saydamln ve kadnlarn glenmesini nasl saladn sorunsallafltrmfllardr.
Feminist kuramda, 1980ler sonras dnemde, erkekler ve kadnlar arasndaki benzerliklerin ve
farkllklarn neler olduunu belirleme abasnn
tesine geilerek, bunlarn varl ve oluflumu
(inflas) elefltirilmeye bafllanmfltr. Bu erevede,
toplumsal deiflimin eyleyicileri olarak bireyler
ile yaplarn nasl biimlendii ve aralarndaki etkileflimin nelere bal olarak nasl olufltuu sorgulanmaya bafllanmfltr. Bu aktr-yap iliflkisine
ynelik feminist kuramn gelifltirdii dflnceler,
toplumsal cinsiyet konusunun elefltirilerek sorgulanmasna yol amfltr. Toplumsal cinsiyetin
kltrel bir olgu olmann tesinde, hem bir znellikler iliflkisi, hem de yapsal/kurumsal bir olgu, durum ve konum olarak ele alnmas gerektii vurgulanmfltr. Feminist dflnrlerin birou, toplumsal cinsiyetin, tekli bir yap olarak deil, onun oklu znellii, sosyal ve tarihsel zellikleri, kurumlarn sradzen varl ve ifllevleri
tarafndan nasl etkilenerek biimlendirildiklerini
ve kiflilerin znel toplumsal cinsiyet davranfllarn nasl rettii ve yeniden rettiini sorgulanmaya bafllamfllardr.
Bu aba ierisinde, pozitivizmin baflat ikiliklerini
(znel/nesnel, rasyonel/duygusal, erkek/kadn,
bilim/yaflam, erkeklik/kadnlk) sorgulayarak, feminist yntembilim, erkek bileni geleneksel bilgi
retim srecinin (nesnel, rasyonel, cinsiyeti, rk ve snf temelli) merkezi konumundan uzaklaflmfltr. Feminizmin tm bu elefltirileri, yntemlerin belirgin zellikleri ile snrl deildir. Feminist
yntembiliminin sadece oklu yntemlerden oluflan bir yntem sorunu olmad, z-yansmal
tekniklerin kullanlmasnn da bir gereklilik olduu savunulmufltur. Ayn zamanda, feminist yntembilim, sadece analiz ve anlama amac ile snrl olmayp, kadnlarn yaflamlarnn deiflmesine
katk yapacak bir nitelie sahip olmas gerektiini vurgulamfllardr. Kadnlarn gndelik yaflam
yklerinin, biimlendirilmifl anlatlarnn, sregelen kurumsal egemenlik iliflkilerinin bilgisinde
nasl gizlendiini ve bunun feminist aktivizme nasl yansdn gstermifllerdir.
N
AM A
Feminist epistemoloji tartflmalarnn feminist

dflnceye ne tr almlar saladn aklayabilmek.
Feminist epistemoloji, kadnlarn yaflam deneyimlerinin koflullarn, bilen ve bilinenler olarak,
neden geleneksel bilim pratiklerinde ikincil klndklarn sorgulamfltr. Ana akm epistemolojiler,
bilginin kimin bilgisi olduunu sorgulamadan,
bilenler olarak, retilen bilgiye sahip kmfllardr. Ayn zamanda, akl erkek olmakla, beden ve
duyguyu kadn olmakla zdefllefltiren Bat felsefesi, duygular irrasyonellikle zdefllefltirip nemsizlefltirmifltir. Bu erevede nesnellik, doruluk
ve gcn, erkeksi bir drt/istek/arzu olduu ve
bilen ve bilinen, ben ve teki, akl ve beden, zne ile nesne ikilemlerine dayal olarak, kadnlarn farkllaflmad ve bu nedenle mulakln ve
oklu doruluun daha geerli ve gereki olduu dflncesi belirli bir lde yaygnlk kazanmfltr.
Feministlerin bir ksm, epistemoloji tartflmalarn
bilginin ve bilenin durumuna, bir ksm da veri/kantn zelliklerine bal olarak 1980lerin ortalarndan itibaren, feminist durufl kuram ve feminist ampirizm yaklaflm olarak ayrfltrmfllardr. Feminist epistemoloji, kimin bilgisi sorgusunu ne kararak, bilginin balamsal ve konumsal olduunu, aktrleri (eyleyicileri) arafltrmann
tamamna isel klarak, bilgi retiminin merkezine taflmfllardr. Ayn zamanda, ampirizmin tekrar inflasna ynelmifl, durufl pozisyonlarn eklemlemifl ve tekli ve genel anlatlarn egemenliine karfl kmfllardr. Bylece, bilimsel bilginin,
nesnellik temelinde nasl egemenliini srdrdn aklamaya alflmfllardr.
Bilimsel urafln ve bilginin kavramsal sorgusu
(bilgi kuram) olarak epistemoloji, en genel kapsam ile bilen, bilinen ve bilme durumlarnn ve
aralarndaki iliflkilerin sorgulanmasdr. Bu sorgu, en yaln haliyle, znelliklerin/deerlerin toplumsal inflasdr. Sylemler bu inflaya araclk
ederler. Bu erevede, durufl kuram, znelliklere ve toplumsal konumlara bal olarak, bilginin
otoriter, arafltrmann da iktidara isel olduunu
vurgulamfltr.
N
A M A
57
Feminist epistemolojinin felsefe disiplininin hangi alanlarnda etkili olmaya baflladn ayrt
edebilmek.
Genel olarak feminizmin, felsefeye dflsal denmese de, felsefenin dflnda ve felsefenin tekisi
olma konumunu hala koruduu sylenebilir. Feminist epistemolojinin sorgu alanlar, nceleri
felsefenin ikincil denilebilecek alt dallarnda kendini hissettirmifltir. Ancak birok feminist dflnrn varolufluluk, Marksizm, yapsalclk, postyapsalclk ve benzeri alanlarda ileri srd dflnceler, felsefenin ana akm alanlarnda da kendisini gstermeye bafllamfltr.
Bu erevede, feminist felsefe, sadece etik ve
politik felsefe alannda deil, epistemoloji, metafizik ve bilim felsefesi benzeri konularda da sorgulamalara ynelmifltir. Sosyal bilimlerin bilgi,
g, akl ve deneyim benzeri en temel konularnn tartfllmasnda, feminist felsefecilerin ciddi
almlar salayarak, sosyal bilimin geliflmesine
nemli katk saladklar gzlenmektedir.
58
Kendimizi Snayalm
1. Feminist arafltrma ilk andan itibaren hangi konuyu
elefltirmemifltir?
a. Arafltran ile arafltrlan arasndaki sradzen iliflkisini,
b. Arafltrlan erkeklerin bilgileri bilinli olarak arptma ihtimalinin olduunu,
c. Bilim insanlarnn ounluunun erkeklerden
olufltuunu,
d. Erkek bilim insanlarnn kadn konusunda tarafsz davranmadklarn,
e. Kadn konusunda analiz biriminin birey olmas
gerektiini.
2. Feminist bilim, bilginin nasl bir infla olmadn
kabul eder?
a. Kltrel ve sosyal bir infla.
b. Net, belirgin, kesin bir infla.
c. Politik bir durufla karfllk gelen.
d. Yaflam deneyimleri temelinde infla edilen.
e. Yaflam deneyimlerinin znellikleri temelinde infla edilen.
3. Afladaki hangi nerme postmodernite dflncesine uygun deildir?
a. Bilgi merkezsiz klnmaldr.
b. Bilginin geerlilii byk anlatlarda gizlidir.
c. Genellemelere dayal sylemsel inflalar yap-skme uratlmaldr.
d. Metinsel ve dilbilimsel sylemlerin inflasna younlaflmak gerekir.
e. Toplumsal yap deil, dilin yaps temel alnmaldr.
4. Afladakilerden hangisi feminist nitel bir yntem
deildir?
a. erik analizi,
b. Sylem analizi,
c. Szl tarih,
d. Yaplandrlmfl mlakat,
e. rnek olay.
5. Afladaki ifadelerden hangisini feminist yntembilim elefltirmez?

a. Arafltrmada mevcut her trl sradzen iliflkisini,
b. Arafltrmaya g iliflkilerinin isel olduunu,
c. Erkek bilenin merkezi konumunu,
d. znelliklerin nesnel ve tarafszlk temelinde incelenmesini,
e. Pozitivizmin baflat (znel/nesnel, rasyonel/duygusal) ikiliklerini.
6. Feminist Durufl Kuram modernite dflncesinin afladaki hangi zelliklerini elefltirmifltir?
a. Bilen znenin ayrcalkl konumunu,
b. Bilginin mutlakln,
c. Bilginin toplumsal gce isel olduu iddiasn,
d. Kapsayc kavramlafltrmalar,
e. Kimliklerin sabitliini.
7. Bilginin afladaki zelliklerinden hangisi feminist
durufl kuramna uygun deildir?
a. Balamsaldr,
b. Dzenli ve sabittir,
c. Geicidir,
d. Konumsaldr,
e. Yansmaldr.
8. Afladakilerden hangisi postmodernite dflncesinin nermelerinden biri deildir?
a. Bilgi greceli olduu iin geerlilii yksektir.
b. Bilgi merkezi ve zc olmad iin geerlilii
yksektir.
c. Byk anlatlara dayal bilgi yap-skme uratld iin geerlilii yksektir.
d. kilemlere dayal bilgi kyaslamaya olanak verdii iin geerlilii yksektir.
e. znelliklerin dildeki yansmalarn inceleyebildii iin geerlilii yksektir.
59

9. Feminizm, postmodernite dflncesini elefltirirken
afladaki hangi dflnceyi paylaflmaz?
a. Bilgi toplumsal g ve iktidar iliflkilerine dflsaldr.
b. Bilginin oulcu ve greceli ele alnfl, toplumsal g iliflkilerinin devamn salar.
c. Bilginin yap-skm feminist siyaseti mulaklafltrr.
d. Sonsuz feminist dflnce feminist hareketi anlamszlafltr.
e. Dilbilimsel ve sylemsel inflalara aflr vurgu feminist hareketi zayflatr.
1. a
10. Feminizm ile felsefe iliflkisinde afladaki hangi yarg geerli deildir?
a. Bat felsefesi, siyasi ierikli olduu iin feminizme
karfl kar.
b. Felsefe feminizmi, felsefenin tekisi olarak betimlemifltir.
c. Felsefenin geleneksel ngrleri feminist dflncelere dflsaldr.
d. Feminist felsefe, bafllangta etik ve politik felsefeden ziyade epistemoloji konularna younlaflmfltr.
e. Feminist felsefe estetik konusunu yetkin bir flekilde ele almamfltr.
7. b
2. b
3. b
4. d
5. d
6. c
8. d
9. a
10. d
Yantnz yanlflsa, Feminist Bilimin Karfl kfllar ve Almlar konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa, Feminist Bilimin Karfl kfllar ve Almlar konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa, Postmodernite Alm konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa, Pozitivist Yntembilimin Feminist Elefltirisi konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa, Feminist Yntembilim konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa, Feminist Durufl Kuram konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa, Feminist Durufl Kuram konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa, Postmodernite Syleminin
Karfl kfllar konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa, Postmodernite Sylemine
Feministlerin Karfl kfllar konusunu gzden
geiriniz.
Yantnz yanlflsa, Feminizmin Felsefeye Alm konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Feministler, kadnlarn dflnce ve yaflam deneyimlerinin zgl znelliklerini sorgulayabilmek iin ncelikli
olarak nitel tekniklerin kullanlmasnn nemli olduunu belirtmifllerdir. Feministler, derinlemesine mlakat,
odak grup mlakat, etnografik analiz, szl tarih, ierik analizi, sylem analizi, rnek olay ve benzeri nitel
tekniklerin kullanlmasnn feminist bilim anlayflna daha uygun olduunu belirtmifllerdir. (Kmbetolu, 2005)
Sra Sizde 2
Sosyoloji, bilimsel bilgi inflasna ve bilimin iktidar ve
g iliflkilerini de ieren bir biimde kurumsal geliflimine odaklanmfl; antropoloji, bilgi ve toplum iliflkisinde
kltrel dinamikleri keflfetmeye alflmfl; edebiyat disiplinini, dile ve anlatlara dayal sylemsel ele alfln bilimselliini ne karmfl ve felsefe de, bilimin epistemolojisini sorunsallafltrmfltr (Subramaniam, 1998).
60
Sra Sizde 3
Keller (1985) ve Longino (1990), toplumsal cinsiyet ile
bilim arasndaki iliflkiyi tarihsel, psikolojik ve felsefi alardan sorgulamfl ve bilgi, nesnellik ve g iliflkilerinin
nasl feminist yntembilim ve epistemoloji alflmalarna katkda bulunduunu gstermifltir. Schiebinger
(1989), toplumsal cinsiyet anlamlarnn kadnlarn doasna isel olduu anlayflna dayandrlarak, iktidarlarn bilimi nasl biimlendirerek, kadnlarn dfllandklarn ortaya koymufltur. Harding (1991), bilimi kimin yaratt ve bilimsel bilginin kime yaradn sorgulayarak,
bilimde nesnelliin, gl nesnellik anlayfl ile ele
alnmas gerektiini savunmufltur. Haraway (1991), doaya ve birer siber organizma/sistem olan cyborglara
iliflkin anlamlar edebiyat yolu ile incelemifltir. Erkeksi
bir proje olarak teknolojiyi reddetmekten ziyade, bu organizma ve sistemleri, makine/organizma, erkek/kadn, ben/dier, akl/beden ikilemlerinden kurtararak,
feminist politikann birer sorgu alan olarak incelemifltir. Bu kapsamda, bilginin konumsal olduunu vurgulayarak, feminist bilgi kuramna ok ciddi katkda bulunmufltur. Traweek (1992)de alflmalarnda, zellikle doa ve fen bilimlerinde toplumsal iliflkilere ynelik ortak
bir kltrn geliflmedii dflncesinin bir mit olduunu
vurgulayarak, bilimsel kltrn tm faaliyetlerinde gl sradzen iliflkilerinin varln gstermifltir.
Sra Sizde 4
Modernitenin geleneksel bilim yaklaflm, arafltrma nesnesine ilgi duyulmadan, ondan bamsz olarak, gdlenmeden yoksun, tarafsz bir incelemenin mmkn
olabileceini kabullenen bir anlayfla sahiptir. Ancak,
feministlere gre, znelliklerin durumsal, konumsal,
zgn zellikleri dikkate almamas nedeniyle, bu yaklaflm son derece snrlaycdr. Geleneksel epistemolojiler, ou kez, erkek, beyaz, gl toplumsallklar ve
tarihsel, kltrel, etnik, snf deiflkenlerini erkek merkeziyeti bir temelde ele alrlar. Pozitivist temelli bu
epistemolojilerde, bilginin nesneleri olan arafltrlanlar,
bir bilen olarak arafltrana iseldirler. Arafltrlanlarn
varsaylan gereklikleri, ayn flartlarda tekrarlanabilir ve
gzlenen verilerle dorudan snanabilir. Bilenler, arafltrma sonularn kantlara dayal olarak yorumladklar
iin, anlamaya ynelik hibir sorumluluklar yoktur. Bilenler, sadece bilim ortamnda sorgulanabilir olduklar
iin meflruiyete sahiptirler. Bilenler olarak arafltrmaclar, bilgiyi ngrerek, kontrol ve maniple edebilirler.
Arafltrmaclar, ne kendilerine, nede arafltrma ortamna
deer atfetmediklerinden, bilginin geerlilii ve gve-
nirlii asndan hibir epistemik sorumluluk yklenmezler. Arafltrmaclar, ne kendilerinden ve arafltrma

nesnelerinden, nede arafltrma ortamndan esinlenmez
ve bu ortamla hibir kiflisel iliflkiye girmezler. Bu anlayfla gre, feminist epistemolojik yaklaflmlar, deer ykl, znel ve ksmi olduklar iin nesnellikten uzaktrlar.
Sra Sizde 5
En genel kapsam ve zellikleri ile radikal grecelilik
anlayfl, dnyann, onun hakkndaki dflncelerimizden bamsz olduunu kabul eder. Ancak, dflncelerin karmaflk nedenler ierdiini ve tekli olmayan, ucu
ak deiflen bir yapya sahip olduunu savunur. Gerekliin ampirik olarak kendini belirlemesi (dfla vurumu) anlk bir durumdur. Nedensel deiflkenler, hem
ayn anda deiflir hem de kusursuz olmadndan gerek olan mutlak deil, olaslkl ve yaklaflktr. Bu kapsamda, bilgi ne doann ne de kltrn bir aynasdr.
Bu nedenle, akl yrtme asgari bir neme sahiptir.
Buna karfllk, durufl kuram, bilginin zgn konumlarda, kltrel ve tarihsel olarak infla edildiini ve deiflken olduunu savunur. Ancak, bilginin kendiliinden
oluflmadn, zgl ortamlarn (konum, durum, flart)
bir bileflkesi olduunu kabul eder. Bilginin konumsal,
ksmi olmasna ramen, greceli olmamas nedeniyle
herkesin bir pozisyona/durufla sahip olduunu savunur. Bu nedenle, bilgi, bilenler ve bilinenler ve bilimi
ieren tm gelerin sylemleri ile infla edildiinden, bilimsel srece katlanlarn eylemlerine karfl duyarldr.
61
Kaynaklar
Abadan-Unat, N. (1992). Kadn Arafltrmalarnn Neden-Ama ve Kapsam, (Yay. Haz. N. Arat), Her
Ynyle Trkiyede Kadn Olgusu: Kadn Gereine Yeni Yaklaflmlar. stanbul: Say Yaynlar.
Akis, Y., zakn, ., Sancar, S. (2009). Trkiyede Feminizm ve Kadn Hareketi, Cogito (Feminizm)
58:245-58.
Alcoff, L. ve Potter, E. (1993). Feminist Epistemologies. New York: Routledge Press.
Alexander, M.J. ve Mohanty, C. T. (1997). Introduction:
Genealogies, Legacies, Movements. Feminist Genealogies, Colonial Legacies, Democratic Futures.
New York: Routledge.
Anderson, E. (2004). Uses of Value Judgements in Science: A General Argument with Lessons from a Case Study of Feminist Research on Divorce, (Eds. H.
L. Nelson ve A. Wylie). Feminist Science Studies
Special Issue, Hypatia, 19(1): 1-24.
Barrett, M. (1992). Words and Things: Materialism and
Method in Contemporary Feminist Analysis, (Der.
M. Barrett ve A. Phillips), Destabilizing Theory:
Contemporary Feminist Debates. Stanford, California: Stanford University Press.
Birkalan-Gedik, H. (2009). Trkiyede Feminizmi ve
Antropolojiyi Yeniden Dflnmek: Feminist Antropoloji zerine elefltirel Bir Deneme, Cogito (Feminizm) 58:285-338.
Bloom, L. R. (1998). Under the Sign of Hope: Feminist Methodology and Narrative Interpretation.
Albany, New York: State University of New York.
Bozok, M. (2009). Feminizmin Erkekler Cephesindeki
Yanks: Erkekler ve Erkeklik zerine Elefltirel ncelemeler, Cogito (Feminizm) 58:269-84.
Braidotti, R. (2009). Feminist Post-Postmodernizmin
Elefltirel Bir Kartografyas, Cogito (Feminizm)
58:227-44.
Clough, S. (2004). Having It All: Naturalized Normativity in Feminist Science Studies, (Eds. H. L. Nelson
ve A. Wylie). Feminist Science Studies Special Issue, Hypatia, 19(1): 102-18.
Code, L. (1998). Voice and Voicelessness: A Modest
Proposal? (Der. Janet A. Kourany), Philosophy in
a Feminist Voice. Princeton: Princeton University
Press.
Collins, P.H. (1990). Black Feminist Thought: Knowledge, Consciousness, and the Politics of Empowerment. Boston: Unwin Hyman.
Connell, R. W. (1995). Masculinities. Berkeley: University of California Press.
Crenshaw, K. (1993). Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence against Women of Colour, Stanford Law Review, 43:1241-99.
Crotty, M. (1998). Feminism: Re-visioning the Man-Made World, (Der. M. Crotty), The Foundations of
Social Research: Meaning and Perspective in
the Research Process, London: Sage Publications.
De Vault, M. (1999). Liberating Method: Feminism
and Social Research. Philadelphia: Temple University Press.
Evans, J. (1995). The Postmodernist Challenge, (Der.
J. Evans), Feminist Theory Today: An Introduction to Second-Wave Feminism. London: Sage
Publications.
Folbre, N. (1993). Micro, Macro, Choice, and Structure, (Der. P. England), Theory on Gender / Feminism on Theory. New York: Aldine de Gruyter.
Fonow, M. M. ve Cook, J.A. (1991). Back to the Future: a Look at the Second Wave of Feminist Epistemology and Methodology, (Eds. M.M. Fonow ve
J.A. Cook), Beyond Methodology: Feminist Scholarship as Lived Experience. Bloomington, IN:
Indiana University.
Fonow, M. M. ve Cook, J.A. (2005). Feminist Methodology: New Applications in the Academy and Public
Policy, Signs: Journal of Women in Culture and
Society, 30(4):221-36.
Gilligan, C. (1984). In a Different Voice. Cambridge,
MA: Harvard University Press.
Griz, A. (1997). Postmodernizme Girifl, Aydnlanma,
Rasyonalizm, Pozitivizm, Modernite ve Postmodernite, Feminizm, Postmodernizm ve Hukuk: Bir
nceleme. Ankara: Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar.
Haraway, D. (1991). Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspectives, Smians, Cyborgs and Women.
New York: Routledge.
Harding, S. (1986). The Science Question in Feminism. Ithaca, NY: Cornell University Press.
62
Harding, S. (1987). Feminism and Methodology: Social Science Issues. Milton Keynes: Open University Press.
Harding, S. (1991). Whose Science? Whose Knowledge? Thinking from Womens Lives. Ithaca,
NY: Cornell University Press.
Harding, S. (2004). Rethinking Standpoint Epistemology: What Is Strong Objectivity?, (Der. S. Harding), The Feminist Standpoint Theory Reader
Intellectual and Political Controversies. New
York ve London: Routledge.
Hartsock, N. (1983). The Feminist Standpoint: Developing the Ground for a Specifically Feminist Historical Materialism, (Der. S. Harding, S. ve M.B. Hintikka), Discovering Reality: Feminist Perspectives
on Epistemology, Methodology, Metaphysics
and Philosophy of Science. Dordrecht: Kluwer
Academic Publishers.
Hekman, S. (2007). Feminist Methodology, (Der. W.
Outhwaite ve S. P. Turner), The Sage Handbook
of Social Science Methodology. Los Angeles: Sage Publications.
Hirschmann, N. J. (2004). Feminist Standpoint as Postmodern Strategy, (Der. S. Harding), The Feminist
Standpoint Theory Reader Intellectual and Political Controversies. New York ve London: Routledge.
Keller, E. F. (1985). Reflections on Gender and Science. New Haven and London: Yale University
Press.
Kerr, A. (2007). Feminism and Science, Feminist Epistemology, (Ed. George Ritzer), Blackwell Encyclopaedia of Sociology. London: Blackwell Publishing.
Klein, R.D. (1983). How To Do What We Want To Do:
Thoughts About Feminist Methodology, (Der. G.
Bowles ve R.D. Klein). Theories of Womens Studies. Boston: Routledge and Kegan Paul.
Kmbetolu, B. (2005). Niteliksel arafltrmada Farkl
Yaklaflmlara Bir rnek: Feminist Yaklaflm ve Feminist Yntem, Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yntem ve Arafltrma, stanbul: Balam
Yaynevi.
Laura M. (1975). Visual Pleasure and Narrative Cinema, Screen, 16 (3): 6-18.
Letherby. G. (2003). Feminist Research in Theory
and Practice. Buckingham, England: Open University Press.
Lloyd, G. (1993). The Man of Reason: Male and Female in Western Philosophy. London: Routledge Press.
Longino, H. (1990). Science as Social Knowledge.
Princeton: Princeton University Press.
Lorber, J. (1994). Paradoxes of Gender. New Haven:
Yale University Press.
Mies, M. (1983). Towards a Methodology for Feminist
Research,(Eds. G. Bowles ve R.D. Klein), Theories of Womens Studies. Boston: Routledge and
Kegan Paul.
Molm, L. D. (1993). Toward Integrating Micro and Macro, Structure and Agency, Science and Feminism,
(Der. P. England), Theory on Gender / Feminism
on Theory. New York: Aldine de Gruyter.
Nagl-Docekal, H. (2009). Feminist Felsefenin Gelecei, Cogito (Feminizm) 58:219-26.
Naples, N. A. (2003). Feminism and Method: Ethnography, Discourse Analysis, and Activist Research. New York: Routledge Press.
Naples, N. A. (2007). Feminist Methodology and Its
Discontents, (Der. W. Outhwaite ve S. P. Turner),
The Sage Handbook of Social Science Methodology. Los Angeles: Sage Publications.
Narayan, U. (2004). The Project of Feminist Epistemology: Perspectives from a Nonwestern Feminist,
(Der. S. Harding), The Feminist Standpoint Theory Reader Intellectual and Political Controversies. New York ve London: Routledge.
Nelson, H.L. (1990). Who Knows: From Quine to a
Feminist Empiricism. Philadelphia: Temple University Press.
New, C. (1998). Realism, Deconstruction and the Feminist Standpoint, Journal for the Theory of Social Behaviour, 28:4.
ONeill, B. (1995). The Gender Gap: Re-evaluating Theory and Method, (Eds. Sandra Burt ve Lorraine Code), Changing Methods: Feminist Transforming
Practice. Ontario, Canada: Broadview Press.
Oakley, A. (1981). Interviewing Women: A Contradiction in Terms, (Eds. H. Roberts), Doing Feminist
Research. Boston: Routledge and Kegan Paul.
Phoca, S. (2004). Feminism and Gender, (Der. S.
Gamble), The Routledge Companion to Feminism and Postfeminism. London ve New York:
Routledge.
Ramazanolu, C. ve Holland, J. (2002). Feminist Methodology: Challenges and Choices. London,
New Delhi: Sage Publications.
Reinharz, S. (1992). Feminist Methods in Social Research. New York: Oxford University Press.
Rose, H. (1983). Hand, Brain and Heart: a Feminist Epistemology for the Natural Sciences, Signs, 9:75-90.
Rose, H. (2004). Hand, Brain, and Heart: A Feminist
Epistemology for the Natural Sciences, (Der. S. Harding), The Feminist Standpoint Theory Reader
Intellectual and Political Controversies. New
York ve London: Routledge.
Ruddick, S. (1990). Maternal Thinking. London: The
Womens Press.
Schiebinger, L. (1989). The Mind Has No Sex?: Women in the Origins of Modern Science. Cambridge, Massachusetts, London: Harward University
Press.
Selgas, F. J. G. (2004). Feminist Epistemologies for Critical Social Theory: From Standpoint Theory to Situated Knowledge, (Der. S. Harding), The Feminist Standpoint Theory Reader Intellectual and
Political Controversies. New York ve London: Routledge.
Serdarolu, U. (2010a). Feminist ktisat BilimI Sorguluyor!, (Der. U. Serdarolu), ktisat ve Toplumsal
Cinsiyet. Ankara: Elif Yaynevi.
Serdarolu, U. (2010b). (Modernist) Bilimin Toplumsal
Eflitsizliklerin nflasndaki Rol: Bilime Feminist ve
Postkolonyel Elefltiriler, (Der. U. Serdarolu), ktisat ve Toplumsal Cinsiyet. Ankara: Elif Yaynevi.
Smith, D. (1974). Womens Perspective as a Radical Critique of Sociology, Sociological Inquiry, 44:7-13.
Smith, D. (1987). The Everyday World as Problematic: A Feminist Sociology. Boston: Northeastern
University Press.
Smith, D. (1997). Comment on Hekmans Truth and
Method: Feminist Standpoint Revisited, Signs: Journal of Women in Culture and Society, 22:392-8.
63
Smith, D. (1998). Writing the Social: Critique, Theory and Investigations. Toronto: University of Toronto Press.
Sprague, J. (2005). Feminist Methodologies for Critical Researchers. California: Alta Mira Press.
Sprague, J. ve Zimmerman, M. K. (1993). Overcoming
Dualisms: A Feminist Agenda for Sociological Methodology, (Der. P. England), Theory on Gender
/ Feminism on Theory. New York: Aldine de
Gruyter.
Stanley, L. ve Wise, S. (1983). Breaking Out: Feminist
Consciousness and Feminist Research. London:
Routledge and Kegan Paul.
Subramaniam, B. (1998). Feminist Science Studies,
Readers Guide to Womens Studies, 12 (7):9-10.
Tanesini, A. (1999). An Introduction to Feminist
Epistemologies. Massachusetts, USA: Blackwell
Publications.
Traweek, S. (1992). Beamtimes and Lifetimes: The
Word of High Energy Physicists. Cambridge,
Massachusetts: Harvard University Press.
Walby, S. (1992). Post-Post-Modernism? Theorizing Social Complexity, (Der. M. Barrett ve A. Phillips),
Destabilizing Theory: Contemporary Feminist
Debates. Stanford, California: Stanford University
Press.
Wylie, A. (2004). Why Standpoint Matters, (Der. S.
Harding), The Feminist Standpoint Theory Reader Intellectual and Political Controversies.
New York ve London: Routledge.
Yeenolu, M. (1997). Emperyal zne ve Feminist Sylem, Toplum ve Bilim, 75:7-32
Amalarmz
N
N
N
N

Kadnlarn siyasete erkeklerle karfllafltrldnda daha az katlmnn nedenlerini aklayabilecek,
Dnyadaki kadn hareketinin kadnn siyasi katlmna etkisini deerlendirebilecek,
Farkl siyasi katlm trlerini ve kadnlarn siyasete katlm eilimlerini tanmlayabilecek,
Kadnlarn siyasi katlmn arttrmay hedefleyen stratejileri tanmlayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Siyasi katlm trleri
Kadnn siyasete katlm
Kadn hareketlerinin kadnn
siyasi katlmna etkisi
Kadnn siyasi temsili

Pozitif ayrmclk stratejileri
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
Sosyolojisi
Siyaset ve Katlm
KADIN VE SYASET
TARHSEL SRE VE KADIN
HAREKETNN ETKS
GNMZDE KADININ SYASETE
KATILIMI
Siyaset ve Katlm
N
KADIN VE SYASET
A M A
Kadnlarn siyasete erkeklerle karfllafltrldnda daha az katlmnn nedenlerini aklayabilmek.
Gerek lkemizde, gerekse dnyada kadnlarn siyasete katlmnda, kadnlar aleyhine byk bir eflitsizlik yaflanmaktadr. Toplumsal hayatta ve alflma hayatnda
salanan ilerlemeler arpc olmakla birlikte, kadnlar bu alanlardaki etkinlik dzeylerini siyasete taflyamamfllardr. Kadnlarn siyasi partilere, sendikalara, yerel
ynetimlere, parlamentolara, st dzey brokratik grevlere yani karar verme mekanizmalarna katlmlar olduka snrldr.
Kadnlarn siyasete katlmnn yetersizlii neden nemlidir? Bu sorunun cevab
siyasetin, siyasal kurum ve eylemlerin hayatmzdaki neminde yatmaktadr. Siyaset kavram ve siyasetin ifllevi, siyaset bilimleri literatrnde, olduka farkl flekillerde tanmlanmfltr. Bir bakfl asyla siyaset, kaynak datm srelerini etkileyen
eylemler btndr. Kaynaklarn ne flekilde elde edilecei ve bunlarn hangi gruplar arasnda nasl paylafltrlaca politik kararlardr. Bu srete karar verme mekanizmalarnda yer almak, bu kararlar zerinde sz sahibi olmak anlamna gelmektedir. Dier bir bakfl asyla siyaset, var olan g iliflkileri iinde eflitli karlarn
uzlafltrlmas ya da yeniden kurulmas olarak da tanmlanabilir. Bu sre, kanlmaz olarak, halihazrda var olan g iliflkilerini ya pekifltirecek ya da deifltirecektir. Toplumsal ve ekonomik olarak kadnlar aleyhine tanmlanmfl g iliflkilerinin
deifltirilmesinin yolu siyasetten gemektedir. Kadnlarn kendi koflullarnda deifliklik yaratabilecek siyasi eylemlere katlamamalar, kendi koflullarnda yapabilecekleri iyilefltirmelerin nndeki en nemli engellerden biridir.
Kadnlarn yzyllar boyunca siyasetten dfllanmasn destekleyen savlar arasnda
kamusal alan, zel alan ayrmn temel alan yaklaflmlar nemli yer tutmaktadrlar.
Kamusal Alan, zel Alan Ayrm

Kamusal alan yasalarn yapld, politik ilkelerin tartfllarak kararlafltrld, vatandafllarn bu srece katlarak siyasete dahil olduu bir alan olarak tanmlanmaktadr.
te yandan zel alan, yani aile ve hane ii alan hayatn gnlk ihtiyalarnn karflland bir alandr. Ailenin bafl erkek, kamusal alanda siyasete katlrken kadnlar
zel alanda, hane iinde, gnlk yaflamsal ihtiyalarn giderilmesi (ocuk bakm, ye-
66
mek, temizlik vs) ile uraflrlar. zel alandaki kadnlar, kamusal alana katlamazlar.
Ayrca bu savlara gre kadnlar, doufltan sahip olduklar iddia edilen baz zellikleri sebebiyle siyasete uygun deillerdir. Biyolojik farkllklar byle bir bakfl asyla
siyasi alana taflnmfllardr. Kamusal alan, zel alandan ayrmak, zel alan da siyasetten arndrmaya alflmak anlamna gelmektedir. Dolaysyla aile ii eflitsiz iliflkiler,
siyasi bir tartflmann ya da siyasi bir dzenlemenin konusu yaplamaz. Byle bir bakfl asndan kadnlarn ev ii emei, ocuk bakm ve aile ii fliddet gibi konular siyasi iradenin tartflma ve dzenlemesi dflnda braklmaktadrlar.
Bu bakfl asnn deifltirilmesi ve kadnlarn siyasette etkin olarak yer almas
fikri tarihsel sreler, olaylar ve dflnce akmlarnn yan sra kadn hareketiyle
birlikte dflnlmelidir.
TARHSEL SRELER VE KADIN HAREKETNN ETKS

AM A
Dnyadaki kadn hareketinin kadnn siyasi katlmna etkisini

deerlendirebilmek.
Birinci Dalga Feminizm

Kadnlarn erkeklerle eflit olduu fikri ilk defa Fransz devrimi srasnda telaffuz
edilmifltir. Akl, ilerleme, bireyselleflme ve eitimin nemi gibi deerler kadn haklarnn bu dnemde kendini temellendirecei felsefi altyapy oluflturdu. Kadn
haklarna dair ilk teorik alflmalar da bu dnemde geldi. Olympe de Gouges in
Kadn ve Kadn Vatandafl Haklar Bildirgesi (Declaration of the Rights of Women) adl kitab ve Mary Wollstonecraftn Kadn Haklarnn bir Savunusu (A Vindication of the Rights of the Women) adl kitab ilk feminist teori eserlerinden saylabilir. Wollstonecraftn temel vurgusu, Fransz devriminin temel ilkelerinin (eflitlik, zgrlk, dayanflma) kadnlar da ieren bir tanmn yapmasyd.
Byle bir tanmn yaplmasnda vatandafllk kavram kilit bir rol oynamfltr. Bu kavram, bir yandan bireyin corafi olarak tanmlanmfl bir devletle olan yasal ba anlamna gelirken dier yandan da lkenin toplumsal ve siyasal yaflamna tam katlm hakkn ifade eder. Vatandafllk kavram, kadnlara, kanunlar nnde erkeklerle eflit olma
hakkn tanmaktadr. Cinsiyetleri, etnik kkenleri, koflullar ne olursa olsun, bireyler,
vatandafllk tanm altnda yasalar nnde eflit hak ve ykmllklere sahiptirler. 19.yy
sonlarnda vatandafllk kavramnn salad eflitlik nndeki tek engel, var olan yasal
dzenlemelerdi. Bu dnemdeki feminist dflnceye gre kadnlara ve erkeklere eflit
olanaklar, eflit frsatlar salandnda, toplumsal ve siyasal eflitlik salanabilinecekti. Bu
frsat eflitlii anlayflyla kadnlarn 18. ve 19. yzyllardaki toplumsal konumu birlikte
dflnldnde, bu dnem feminizminin temel mcadele alan ve gndemi, yasal ve
kurumsal dzenlemeler olarak ortaya kt. 18. ve 19. yyda kadnlar gnmzde sahip
olduklar birok haktan yoksundularlar. Mlkiyet sahibi olamyorlar, ticaretiyle uraflamyorlar, anlaflma imzalayamyorlar ve miras hakkndan yararlanamyorlard. Yasal
olarak babalarnn ya da kocalarnn velayeti altndaydlar. Eitim haklarnn edinilmesi, mlkiyet, aile hukuku alannda dzenlemeler ve en temel olarak oy hakknn kazanlmas ynndeki mcadeleler feminist hareketin gndemini oluflturdu.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sanayi devriminin,
kadnn siyasal hayatnda, nasl bir etkiye sahip olduunu syleyebilirsiniz?
SIRA SZDE
Bu dnem feminist hareketin en byk baflars, kadnlarn seme ve seilme hakD fi N E L M
larnn dnya
apnda tm lkelerde bir dalga halinde tannmasyla gerekleflti. n-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L 67
M
3. nite
E L M ve Katlm
D fi -NSiyaset
c okuma paras bu dnem feminist hareket hakknda ksa bir bilgi

Oy
S Oiermektedir.
R U
hakkn kadnlara ilk tanyan lkeler, baz istisnalarla birlikte, sivil haklarn daha geliflmifl olduu lkeler oldu. Bu tr lkelerde, kadnlar, 1920lerin sonlarna kadar oy verT
D K K A Avustralyada
me ve seilme hakkn elde etmifllerdi. Mesela Yeni Zelandada 1893de,
1902de, Norvete 1913te kadnlara seme ve seilme hakk tannmfltr. Fransa bu
SIRA SZDE Afrikada
hakk 1946ya kadar vermezken Lihtenfltaynda bu sre 1984te tamamland.
baz koloni lkeleri (Senegal, Togo, Liberya gibi) oy hakkn 1960larda kadnlara geniflletirken dier Afrika lkeleri, 1952 ile 1989 arasnda bu sreci tamamlad. Asya lAMALARIMIZ
kelerinde nispeten erken tarihlerde seme ve seilme hakk tannrken
(Mongolya
1924, Sri Lanka 1931, Burma 1935, Filipinler 1937, Japonya 1945) bu haklar Arap lkelerinde daha ge tannmfltr. Suriyede 1953, Tunusta 1958, Libyada 1964, Irakta 1980
K T A P
yllarnda kadnlara seme ve seilme hakk tannrken Suudi Arabistan, Katar, Birleflik
Arap Emirlikleri (bu lkede erkeklerin de seme seilme haklar yoktur) ve Kuveytde
kadnlar hala bu haklara sahip deillerdir. Trkiyede ise kadnlar, dier lkelerle karTELEVZYON
fllafltrldnda ok daha erken bir tarihte, belediye seimlerinde oy kullanmaya
bafllamfl (1930), seme ve seilme hakkn (1934) kazanmfllardr.
S O R U
DKKAT
N N
eflitli lkelerde kadnlarn oy haklarn ne zaman kazandna iliflkin

N Tbilgi
E R N Eiin
T flu adrese
bakabilirsiniz: http://womenshistory.about.com/od/suffrage/a/intl_timeline.htm
Seme ve seilme hakk gibi mlkiyet, aile hukuku gibi birok alandaki yasal
dzenlemeler de bu dnemin rnleridir. Yasal dzenlemeler, kadnlarn kamusal
alanda karfl karflya kald eflitsizliklerin giderilmesinde rol oynad. Ancak bu dnemki feminist harekete getirilen elefltiriler de bu noktada ortaya kt. Bu elefltirilere gre, birinci dalga feminizm kadnlar kamusal alana kartrken zel alandaki eflitsizlikleri mcadele dfl brakt. Aileye, ocuk bakmna, cinsler aras iliflkilere ait birok konu ve bu alandaki eflitsizlikler gz ard edildi. Yasal alandaki kadn
erkek eflitliini gzeten birok dzenlemeler toplumsal hayatta gerek kadn erkek
eflitliini topyekn yaratamad.
kinci Dalga Feminizm

kinci dalga feminizm 1960larda ortaya kt. lk dalga feministlerle karfllafltrldnda siyasi, ekonomik ve toplumsal yaflam kadnlar iin olduka farklyd. Yasal
haklarn kadnlarca byk oranda kazanld, refah devletinin salad olanaklarla eitim oranlarnn kadnlarda gittike artt, yine refah devleti dzenlemeleriyle
Avrupada hayat standartlarnn olduka gelifltii ve tptaki geliflmelerle bireyin bedeni zerindeki kontrolnn artt bir dnemde ikinci dalga feminizm flekillendi.
te yandan 1960lar, dnyann birok blgesinde, savafl karflt, nkleer enerji karflt, rklk karflt birok toplumsal hareketin hz kazand bir dnem olmufltu.
Yasal alandaki eflitliin, kadnlarn toplumsal alandaki sorunlarna ve erkek egemen yerleflik toplumsal pratiklere zm sunamadn fark eden 2. dalga feminizm,
hem mcadele alann, hem mcadele konularn, hem de mcadele fleklini kkl
bir flekilde deifltirdi. kinci dalga feminizm, gndemini, zel alan ve zel alandaki
eflitsizlikler balamnda biimlendirdi. Bu akma gre, zel alan siyasetten ve g
iliflkilerinden bamsz bir alan deildi yani zel (kiflisel) de siyasiydi. Bu akma gre, hane ii roller ierdikleri g iliflkileriyle birlikte, cinsler aras eflitsizlii besliyordu. Kadnlk rolleri, sosyalizasyon sreleriyle birlikte nesilden nesile aktarlyordu.
1969da New Yorkta toplanan kadn kongresiyle 1970de Oxfordda dzenlenen kadn kongrelerinin taleplerine bakldnda, eskiden siyaset ve feminist mcadele d-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Greenham Kadn Barfl

Kamp, ngilterede nkleer
silahlar protesto etmek iin
kadnlar tarafndan kuruldu.
1981de ngilterede
Greenham Common ssnde
nkleer bafllkl fzelerin
konufllandrlmas karar
zerine 36 kadn, ssn
evresinde bir barfl kamp
oluflturdular. ssn
evresindeki telleri kesmek,
kendilerini tel rglere
zincirlemek, tanklara engel
olmak iin yollar kazmak
gibi eylemler gelifltirdiler.
Barfl sylemleriyle ksa
srede genifl bir kamuoyu
oluflturdular. 1982de bu
kamptaki kadnlarn says
30 bini buldu. Fzelerin
yerlefltirilmesine engel
olamamfllarsa da 10 yl
ssn evresinde yaflayan
kadnlar 1991de fzelerin
Amerikaya gnderilmesiyle
amalarna ulafltlar. 2000
ylnda da eylem alann
tamamen terk ettiler.
Nkleer bir ssn evresinde
24 saat yaflayan kadnlarn
varl, fliddet karfltl,
tarafszl ve evreci
vurgusu barfl hareketlerine
yeni bir gndem, metod ve
tavr perspektifi getirdi.
68
Siyasi katlm, literatrde

farkl flekillerde
tanmlanmaktadr.
Saliburye (1975) gre siyasi
katlm, ncelikle sistemi
vatandafllara, sisteme
katlma ve bylece onu
onaylama frsat vererek
meflrulafltrr. te yandan
vatandafllara, siyasi g
elde etme ya da bu gce
ortak olma imkn verir. Son
olarak da siyasi katlm,
siyasi uzlaflmazlklarn
zmnde bafllca
yntemdir. Vatandafllar
siyasete katlarak hem
sreci daha iyi renirler,
hem de ortak iyinin
tanmlanmasnda sz sahibi
olurlar. Bafllca katlm
trleri oy vermek, siyasi
partilere ye olmak,
milletvekili aday olmak,
dileke vermek, te yandan
protesto eylemlerine
katlmak ve sivil toplum
rgtlerine ye olmaktr.
fl grnen krtaj hakk, doum kontrol aralarna bedava eriflim ve ocuk bakm
gibi konularn temel konular haline geldiini grebiliriz. Bu dnem feminist hareketi en ok etkileyen iki eser, Fransz filozof Simone de Beauvoirin ve Amerikal Betty
Friedann srasyla kinci Cins (Le Deuxieme Sexe) ve Kadnln Gizemi (The Feminine Mystique)dir. Bu iki kitap da kadn olmann erkek egemen bir toplumda ne
anlama geldiini ve kadnlk hallerini sorgulamaktadrlar.
KADINLARIN SYASETE KATILIM ELMLER

AM A
Farkl siyasi katlm trlerini ve kadnlarn siyasete katlm eilimlerini tanmlayabilmek.
Kadnlar ve siyaset arasndaki iliflkiyi inceleyen 1960larda yaplan alflmalarda kadnlarn siyasete erkeklerden farkl flekillerde ve farkl sklkta katldklar belirtilmektedir. Bu arafltrmalara gre kadnlar siyasete daha az katlmakta, siyasetle daha az ilgilenmekte ve siyaset hakknda daha az bilgi sahibi olmaktadrlar. Ancak
gnmzde kadn ve siyaset iliflkisi yeniden inceleme konusu yaplmfltr. Bu yeni
arafltrmalara greyse kadnlarla erkekler arasnda siyasete katlm asndan belirtilen farklar gittike azalmaktadr.
Siyasi Katlm Trleri ve Kadn Katlm

Vatandafllarn en ok kulland katlm yntemi oy vermektir. Oy verme davranfl, demokratik srelerde ok temel bir role sahiptir. Bunun yannda, daha nce
grdmz gibi, kadn hareketinin erken dnemlerinde kadn zgrleflmesinin
en nemli basamaklarndan biri olarak grlmfl, dnya apnda kadn hareketlerinin en nemli amalarndan ve kazanmlarndan biri olmufltur.
Kadnlarla erkekleri oy verme davranfl asndan karfllafltran 1960 ve 1970lerdeki birok alflma, seimlerde kadnlarn erkeklerden daha az sklkta oy kullandn belirtmektedir. Sadece ngiltere ve Amerikada deil ayn zamanda Bat Avrupada, skandinav lkelerinde, geliflmekte olan birok lkede yaplan alflmalarda kadnlarn seimlere daha az katldklar gzlemlenmifltir. Yine bu alflmalarda
kadnlarn kocalar ya da babalarnn seimleri dorultusunda oy kullandklar ortaya konulmufltur. Yani kadnlarn siyasi eilimleri erkekler tarafndan belirlenmektedir. Bununla birlikte, kadn oylarnn daha muhafazakr eilimler tafld,
kadnlarn oylarn var olan siyasi durumun korunmas ynnde kullandklar, yine bu alflmalarda vurgulananlar arasndadr.
te yandan bu yarglarn geerlilii, gnmzde yaplan arafltrmalarda sorgulanmaktadr. Gnmzde, zellikle geliflmifl lkelerde yaplan arafltrmalar, kadn
ve erkek arasnda oy verme davranfl asndan farklarn ortadan kalkmakta olduunu belirtmifllerdir. Kadnlar da erkekler kadar sklkla oy verme haklarn kullanmaktadrlar. te yandan kadnlarn muhafazakr partilere oy verdii yargs da
gnmzdeki alflmalarda elefltirilmektedir. Hangi partilere oy verildii konusunda bir cinsiyet farkllaflmasndan ok, bir kuflak (nesil) farkllaflmasndan sz etmek daha doru olur. Yafll kadnlar; yafll erkeklerden, orta yafll kadn ve erkeklerden daha muhafazakr eilimler taflmaktadrlar. Ancak, zellikle 1980lerden
sonra yeni sol partilerin en nemli oy tabann gen kadnlar oluflturmaktadr. Erkeklere nazaran daha ok gen kadn bu partilere oy vermektedir. Dolaysyla gnmzde oy verme konusunda kadnlar ve erkekler arasnda belirgin bir farktan
bahsedemeyiz.
69
3. nite - Siyaset ve Katlm
Daha aktif ve geleneksel katlm trlerindeyse bu fark hala devam etmektedir. Kadnlar siyasi partilere, sendikalara ve dier sivil toplum rgtlerine daha az ye olmakta, hkmetle daha az iletiflim kurmaktadrlar. Kadnlar birok engeli aflp siyasette daha aktif katlm trlerinde bulunsalar da, karar alma mercilerine gelememektedirler. zellikle hiyerarfli basamaklar kldnda buradaki erkek varl artmaktadr.
Sizce lkeler arasnda, siyasete kadnn katlm asndan neden farkllklar
SIRA SZDE gzlemlenmektedir?
D fi katlm
N E L M trlerinYine yaplan birok alflmada, kadnlarn geleneksel olmayan
de daha fazla yer aldklar belirlenmifltir. Bu tr katlm formlar kurumsallaflmamfl,
esnek sreli biimleriyle ev ve ifl sorumluluklarn yklenen kadnlara
S O R U uygun bir siyasi eylem arac sunmaktadrlar. Kadnlar zellikle son yllarda savafl karflt fliddet
karflt hareketlerde, nkleer karflt evreci hareketlerde ve refah programlar yanD K K A T daha ok
ls oluflumlarda aktif olarak yer almaktadrlar. te yandan kadnlarn,
yardm kurulufllar, kadn dernekleri, mahalle dernekleri gibi organizasyonlarda etSIRA SZDE
kin olduklar gzlenmektedir. Bu oluflumlar, kamusal alanda SIRA
kadna
deneyim kaSZDE
zandrsa da siyaseti dorudan etkilemeyi hedefleyen kurulufllar deillerdir.
Daha nce deindiimiz gibi, kadn katlmnda esas problem,
siyasi
D fi kadnlarn
NELM
AMALARIMIZ
partiler, parlamento gibi formel kanallar yoluyla siyasete katlmnda
ortaya kmaktadr. Siyasi partilere erkekler kadar fazla ye olmamakta, parlamentoda erkekler
S O R U
kadar yer alamamaktadrlar. Bu katlm trndeki dramatik oranlar bizi, kadn temK yneltmektedir.
T A P
silini ve parlamentodaki katlm olgusunu daha dikkatli izlemeye
D fi olmayanNELM
Ad hoc (geleneksel
geici) katlm trleri
kurumsallaflmamfl, geici
sreli, seimler SgibiO formel
R U
siyasi sreler iinde yer
almayan siyasi katlm
trleridir. rnek olarak
DKKAT
protesto hareketleri
gsterilebilir.
N N
Kadnlar tm lkelerde nfusun yaklaflk olarak yarsn oluflturmaktadrlar.

T E L E V Z Y O N Buna raSIRA SZDE
men meclis temsilleri bu oran bulmamaktadr. Dnya zerindeki ortalama kadn
temsili ya da parlamentolarda ortalama kadn says %16 civarndadr. 190dan fazla
lkede hkmetlerin baflnda bulunan kadn says yedidir. Bu rakamlar
bize, siyasetAMALARIMIZ
NTERNET
te kadn katlm eflitsizliinin formel siyasi srelerde yaflandn gstermektedir.
Trkiyede de kadnlarn parlamento temsili olduka kstldr. Trkiyede 1934
ylndan gnmze kadar parlamentoya giren 9134 milletvekili
sadece
K arasndan
T A P
236s kadndr. Cumhuriyet tarihi boyunca meclisin sadece %2.6s kadn olmufltur.
1935 ylndan gnmze kadar sadece 14 kadn milletvekili, farkl hkmetlerde
bakanlk grevi yapmfltr. Trkiyede 2007 seimleri sonucunda
kadn
T E L E V mecliste
ZYON
temsil oran %9,1 olarak gerekleflmifltir. Bu temsil oranyla Trkiye, Dnyada 112
lke arasnda 107. sradadr.
N N
Trkiyede parlamentodaki kadn temsilinin dnya sralamasndaki yeri

N T E iin:
RNET
http://www.ipu.org/wmn-e/classif.htm baknz.
Seim Yl
D fi N E L M
AMALARIMIZ
S O R U
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Meclisteki Parlamenter Says
Kadn Parlamenter Says
(%)
1935
395
18
4.6
1943
435
16
3.7
1950
487
0.6
1957
610
1.1
1965
450
1.8
1973
450
1.3
1991
450
1.8
1999
550
22
4.0
2002
550
24
4.4
2007
550
50
9.1
http://www.ka-der.org.tr/index.php?p=istatistik
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DKKAT
DKKAT
Kadnn Parlamentodaki Temsili
SIRA SZDE
70
Kritik ounluk: Bu kavram

nkleer fizikten alnmfl bir
kavramdr. Fizikte kritik
ounluk, kimyasal bir
reaksiyonu bafllatmak iin
gereken miktar anlamna
gelmektedir. Siyaset
bilimindeyse siyasi kltr ve
siyasi gndemde deifliklik
yaratlabilmesi iin
parlamentoda gereken kadn
ounluuna kritik ounluk
ad verilmektedir. Yaplan
alflmalarda, kadnlarn
gndemde kadndan yana
bir deifliklik yaratabilmeleri
iin en az %30 civarnda bir
temsil oranna sahip
olmalar gerektii ortaya
konulmufltur.
Kadnn parlamentodaki temsili neden nemlidir? Liberal demokrasilerde temsil ilkesine ne gibi bir yenilik getirmektedir? Bu sorulara cevap vermek iin temsil
anlayfllarn yakndan incelemek gerekmektedir.
Formel temsil anlayfl: Genellikle demokrasilerde seim ve temsil corafi
olarak tanmlanr. Yani temsilciler benzer yerlerde yaflayan vatandafllar temsil etmektedirler. Snflar, etnik sosyal grup yelikleri gibi, cinsiyet de temsili gereken
bir politik kategori olarak deerlendirilmemektedir. Politik sistem sosyal, dini, kltrel ya da cinsiyetle ilgili ayrmlar iermez. Her vatandafl bu konumlarndan tr farkl kar ve ilgilere sahip olabilir, ancak parlamentonun ve temsilcilerin grevi aklc bir flekilde muhakeme yaparak tm toplumun yararn maksimize eden
forml bulmaktr. Bu temsil anlayflna gre fikirler ve karlar temsil edilebilir ancak toplumsal cinsiyet ve dier kimlikler temsil edilemezler.
Tanmlayc temsil anlayfl: Kadn hareketi, temsile ve katlma byk vurgu
yapan demokrasi teorisinin, pratikte baz gruplarn temsiline yeteri kadar yer amamasn sorgulamfltr. Feminist savlara gre, cinsiyetsiz olarak tanmlanan vatandafl kimlii, aslnda erkek karlarn ve ilgilerini n plana karan bir kimliktir. Dolaysyla vatandafllarn temsili de aslnda erkeklerin temsili fleklinde gerekleflmektedir. te yandan bu anlayfla gre, toplumdaki her grubun, kendilerine zg kimlikleri ve bu kimliklerinden doan sorunlar vardr. Dolaysyla bu gruplar, bu grup
yeleri tarafndan temsil edilmelidirler. rnein; bu temsil anlayflna gre kadnlar ayr bir siyasi grubu oluflturmaktadrlar. Erkeklerden farkl karlar, ayr siyasi
pozisyonlar, farkl siyasi tutumlar vardr. Kadnlarn, kadnlar tarafndan parlamentoda temsili nemlidir. nk bu tutum, davranfl ve pozisyonlarn oluflumu,
ancak kadn olma deneyimiyle mmkndr. Bunun yan sra kadnlarn parlamentoda bulunmas, zellikle deneyimli olduklar birok konuda politika retme srelerinde olduka yararl olacaktr. Kadnlarn siyasete farkl katlmalarndan da
demokratik sreler zenginleflecektir.
Nitelikli temsil anlayfl: Bu noktada feminist bakfl as, temsil ilkesini bir
adm ileri gtrecek bir soru sormaktadr: Daha fazla sayda kadnn parlamentoda yer almas, gerekten kadn karlarnn temsili iin yeterli midir? Seilen kadn
temsilciler, gerekten kadnn problemlerini seslendirmek, kadn karlarn temsil
etmek ynnde davranacaklar mdr? Dolaysyla nitelikli temsil anlayflnda kadnlarn sadece parlamentoda bulunmas deil, ayn zamanda kadnlarn karlar ynnde davranmas da gereklidir. Nitelikli temsil taraftarlar, kadnlarn parlamentoda var olmasnn nemli bir bafllang olduunu, ancak bunun yan sra parlamentodaki kadnlar destekleyici ve kadn sorunlar ynnde etkin olmaya teflvik edici
nlemler alnmas gerektiini savunurlar. Tanmlayc temsille nitelikli temsil arasndaki kpry kritik ounluk (critical mass) kavram oluflturmaktadr.
Kadn temsilinin nemi, zellikle yeni temsil anlayfllar tarafndan ska vurgulanmaktadr. Kadnlarn parlamentoda var olamamalar, kadn sorunlarnn gndeme yeterince taflnamamasyla sonulanmaktadr. stelik tm lkelerde nfusun
yarsn oluflturan kadnlarn parlamentoda olmamalar, temsilde adalet ve eflitlik ilkeleriyle de eliflmektedir.
te yandan kadnlar, sadece parlamentoda deil, st dzey karar verme pozisyonlarnda da bulunmamaktadrlar. Mesela kadnlar siyasi partilerde, zellikle bu
partilerin yerel rgtlenmelerinde, kadn kollarnda olduka aktif rol oynamalarna ramen, liderlik ve merkez ynetim kadrolarnda yer bulamamaktadrlar. Kadnlarn zellikle siyasi elit olarak zayf katlmlarn hangi faktrlerle aklayabiliriz? Bu faktrlerin hangileri daha belirleyici olmaktadr?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
Kadnn Siyasete Katlmndaki Engeller

Kltrel deolojik Sebepler
D fi N E L M
71
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Toplumlarn kadnlara karfl tutum ve davranfllar, kadnlarn sosyallefltikleri ortamn onlar hakkndaki yarglar, kadnlarn siyasete daha aktif SIRA
olarak
katlmn etSZDE
kilemektedir. ou toplumda kltrel deerler ve gelenekler, kadnlar deil, erkekleri politik aktr olarak onaylar. Kadnlarysa zel alan ve ocuk bakm ynnAMALARIMIZ
de eflitli aralarla teflvik ederler. Kz ocuklarnn siyasetle iliflkisi,
eflitli renme
sreleriyle dl ve ceza yntemleriyle zayflatlr. Byle bir ortamda kadnlar da
siyasetin onlar iin uygun olmad kansna sahip olabilirler. Deiflik toplumlarda
K T A P
yaplan Dnya deerler arafltrmas siyasetin daha birok toplumda erkek ifli
olarak alglandn gstermektedir. Erkeklerin kadnlardan daha iyi siyasi lider
olaca ya da kadnlarn ancak ocuk sahibi olarak daha deerli olaca yargs birTELEVZYON
ok lkede sregelmektedir. Bu erkek egemen kltr de siyasi sosyalizasyon sreleriyle kadnlar tarafndan isellefltirilmektedir.
N N
Dnya deerler arafltrmasnn 2000 ylndaki sorular ve arafltrma

iin:
N T E R Nbulgular
ET
http://www.wvsevsdb.com/wvs/WVSData.jsp?Idioma=I baknz.
Ancak, baz bilim insanlar, kadnlarn siyasi davranfllarnn ve eilimlerinin,
kadnlarn yetiflkinlikteki durumlarna bir cevap olduunu, dolaysyla sosyalizasyon sreleriyle bann zayf olduunu savunurlar. Dolaysyla kadnlarn siyasete daha az katlmalar zaman, maddi kaynak, eitim gibi, siyasetin gerektirdii olanaklara erkeklere oranla daha az sahip olmalaryla ilgilidir.
Sosyoekonomik Faktrler: Kadnlarn Gncel Durumlar ve

Snrllklar
Siyasete katlmak zellikle daha aktif katlm trlerinde belli bir sosyal sermayeyi
gerekli klmaktadr. Siyasi elit profilleri genel olarak iyi eitim almfl, maddi durumlar yeterli, sosyal iletiflim alar gl profiller olmaktadrlar. Dolaysyla siyaset
iin gerekli belli bafll kaynaklar para, zaman, iletiflim becerileri, eitim ve alflma
hayat deneyimi olarak karflmza kmaktadr.
1) Hane ii sorumluluklar ve zellikle ocuk bakm, uzun bir dnem, anneyi
ocua baml klmaktadr. Ayrca birok lkede erkeklerle karfllafltrldnda kadnlar eitim olanaklarna daha az sahiptirler. Bu iki durum sebebiyle kadnlar, erkeklere kyasla alflma hayatnda daha az bulunmakta, yksek gelirli ve statl ifllerde daha az istihdam edilmektedirler. Dolays ile maddi kaynaklara sahip olamamaktadrlar. Siyasetse giderek daha fazla maddi kaynak gerektiren bir alan olmaya bafllamfltr. Adaylar kendi kampanyalarn finanse etmek zorunda kalmaktadrlar. Bu anlamda kadnlar daha ok glkle karfllaflmaya bafllamfllardr. te yandan alflma yaflamnda yer almak, politik ilgi ve bilincin artmasn salamakta, kadn alflarak siyaset iin gerekli olan iletiflim alarnn iinde yer alabilmektedir.
Dolaysyla alflma yaflamnda yer almayan kadn bu nedenlerle de siyasete st
dzeyde katlm iin dezavantajl konuma gelmektedir. Dier taraftan, siyasete katlm asndan avantajl olan baz mesleklerde de kadn varl olduka snrldr.
Gazetecilik, hukuk, retim yelii gibi alanlar hem salad iletiflim alaryla
hem de daha esnek alflma flartlaryla siyaset yapmak iin avantajl mesleklerdir.
Kadnlarn bu mesleklerde de grnrl olduka azdr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Siyasi sosyalleflme (Political

Socialization) siyasi
katlmla ilgili yeteneklerin
ve eilimlerin isellefltii bir
sre olarak adlandrlr.
Politik davranfl bu sreler
vastasyla birey tarafndan
benimsenir (Flora ve Lynn,
1974, p.51).
72
2) Siyaset iin gerekli dier bir faktre, yani zamana, kadnlar erkeklere kyasla daha az sahip olabilmektedirler. Kadnlar zamanlarn byk oranda hane ii sorumluluklara ayrmaktadrlar. alflan kadnn bu anlamda omuzlarndaki yk daha fazladr. alflma yaflamndaki kadn hem iflte, hem evde stlendii sorumluluklar sebebiyle siyaset iin gerekli olan zaman ve emekten yoksun kalmaktadr.
3) Siyaset iin gerekli olan toplumsal yurttafllk becerileri anlamnda da kadnlar dezavantajl durumundadrlar. Bu tr iletiflim ve organizasyon becerilerinin temelleri ailede atlabilir, ancak bu beceriler daha ok iyi bir eitim hayatyla birlikte aktif sivil toplum alflmalar srasnda ya da ifl hayat srasnda edinilebilinir. Liderlik becerileri, toplum nnde konuflma yapmak gibi becerilere kadnlar daha
ge sahip olabilmektedirler. Ev ii sorumluluklar sebebiyle kadnlarn siyasete girifli olduka ge yafllarda, ancak ocuklarn yetifltirdikten sonra gerekleflmektedir.
Dolaysyla, siyaset iin gerekli olan kaynaklardan birisi olan deneyime de sahip
olamamaktadrlar. Drdnc okuma parasnda Siera Leonedeki bir kadnn tipik
gnlk hayat ayrntlarn okuyacaksnz. Bu kadnn siyasete katlmak iin gerekli
flartlarn hibirine sahip olmad aka anlafllmaktadr.
Tm bu faktrler gz nne alndnda geliflmifl lkelerdeki kadn katlmn
daha fazla olmasnn nedenleri aka anlafllmaktadr. Geliflmifl lkelerde artan kadn eitimi, profesyonel alflma hayat deneyimi, gnlk ev sorumluluklarna yardm etmeyi amalayan sosyal devlet uygulamalar, kadnlarn siyasete katlmn artrmaktadr. Ancak, zellikle parlamenter temsil ve siyasi parti aktivizmi gz nne alndnda, kadn katlmnn hedeflenen boyutlarda olmad gzlemlenmektedir. Bu olgu da bizi kltrel, ideolojik ve sosyoekonomik faktrlerin yan sra siyasal sistemin zelliklerine bakmaya ynlendirmektedir.
Siyasi Kurumlardan Kaynaklanan Nedenler

Kadnlarn sahip olduu kaynaklar arttka siyasete katlmlar artmaktadr. Ancak
yine de erkek katlmyla karfllafltrldnda dflk dzeylerde seyretmektedir. Bunun nedeninin siyasi kurumlarn kadn katlmn zorlafltrc yaplar olduu dflnlebilinir.
1) Bu faktrlerden ilki egemen siyasi kltrdr. Siyasi hayat kaybeden kazanan, yarflma, rekabet gibi erkek kurallar ve deerleriyle tanmlanmaktadr. Formel siyasete en nemli girifl kanallar olan siyasi partiler de byle bir deerler sisteminden beslenmektedir. Toplumsal cinsiyet rolleri yaplar iinde devam etmektedir. Kadn parti yeleri kampanya ve mobilizasyonda nemli rol oynasalar da, liderler, karar verme srelerinde kadnlara ok az yer vermektedirler. Parlamenter
siyasetin en st basamaklarndaki kadn bakanlarn, bakanlklara dalmnda da
bu rollerin basknln gzlemleyebiliriz. Kadnlar bu dalmda da genelde dfliflleri, iiflleri, adalet gibi kariyer olanaklar daha fazla bakanlklar yerine aile, kadn
ve eitim bakanlklarnda grevlendirilmektedirler.
2) Parlamentonun yaps, parti yarflnn zellikleri, seim sistemi ve politik rejimin yaps da kadnlarn siyasete girifllerinde nemli rol oynamaktadr. niter
devletlerde parlamentoya girebilmek iin genellikle tek bir kanal (ulusal meclis)
mevcuttur. Federal devletlerdeyse yerel parlamentolar ve yerel siyaset, siyasete girifl ve ykselmede nemli yollar haline gelmektedir. Byle lkelerde zellikle yerel siyasetle daha ilgili olan kadnlar iin, siyaset kariyeri olanaklar artmaktadr. Bir
73
lkedeki parti says, o lkedeki parlamentonun byklyle birlikte dflnldnde de kadnlarn siyasete katlm asndan nemli hale gelmektedir. Parlamentodaki sandalye says ve parlamentodaki parti says arttka, kadnlarn bu
pozisyonlara eriflim flans artar.
Kadnlarn parlamenter temsilde yer almalarn etkileyen en nemli faktr seim sistemleridir. Kadn temsili asndan en avantajl seim sistemi ok yeli seim blgeleriyle liste usul orantl temsil sistemidir. Orantl temsil sisteminde partiler bir seim blgesinden daha fazla aday setirebilirler (ok yeli seim blgeleri) ve bylece parlamentoda fazla sandalye saysna sahip olabilirler. Orantl (Nispi) seim sistemlerinde partilerin birden fazla adaynn seilmesi mmkn olduundan, partiler kadn aday gstermede daha rahat davranabilmektedirler. ounluku sistemlerdeyse bir seim blgesinden sadece bir aday seilebilir. Bu da siyasi partileri adaylklar konusunda daha temkinli davranmaya itmektedir. Siyasi partiler seilme ihtimalini daha kuvvetli grdkleri erkek adaylar aday gsterme eiliminde olmaktadrlar. Nspi temsilli seim sistemlerinde partiler aday listelerini hazrlarken deiflik gruplarn temsilcileri arasnda bir denge gzetme basksna daha
rahat cevap verebilirler. zellikle gl bir kadn rgtlenmesine sahip olan siyasi partilerde, bu rgtlerin, siyasi temsil talepleri seim listelerinde deerlendirilebilmektedir.
Nispi (orantl) sistemler

Bu sistem, partilere
parlamentoda gleri
orannda temsil olana
tanmaktadr. ounluk
sistemlerinden farkl olarak,
seim blgelerinde birok
partiden birden fazla aday
seilebilmektedir. Liste
usul uygulamasnda
listedeki sralama ok
nemlidir, nk adaylar,
partilerinin aldklar oy
oranna gre, o listelerdeki
yerlerine gre seilirler.
Semenler listede deifliklik
yapmak, adaylarn sralarn
deifltirme olanana
sahipse o zaman, orada
tercihli liste yntemi
uygulanmaktadr. Seim
evrelerinin geniflliinin
artmas ile birlikte siyasi
partilerin parlamentoda
temsil imkn da
artmaktadr.
http://www.anayasa.gov.tr/fi
les/pdf/anayasa_yargisi/any
arg23/turk.pdf
Trkiye hangi seim sistemini uygulamaktadr ve bunun kadn temsili

SIRAasndan
SZDE sonular
nedir?
fi N E L M
3) Demokratik sistemler iyi tanmlanmfl, ak kurallarylaD kadnlarn,
oyunun
kurallarn daha iyi renip, ona uygun stratejiler gelifltirmelerini salayabilir. DeO R lider
U
mokratik olmayan sistemlerse, gcn nasl ele geirileceine Sdair
iradesine
gre srekli deiflen kurallaryla ayn fleffafl kadnlara sunamazlar. Ayrca demokratik sistemler adil temsil ilkesine uygun olarak kadn temsilini gzetirler. DoDKKAT
laysyla kadn temsiliyle liberal demokratik sistemler arasnda pozitif bir iliflkinin
varl beklenebilir. Ancak yaplan arafltrmalar byle bir olguyu ortaya koymaSIRA SZDEolmayan lmaktadr. Kadnn siyasete katlm demokratik lkelerde demokratik
kelere gre, sosyoekonomik geliflmeye bal olarak daha yksektir. Ancak, kadnn parlamenter temsili asndan bu fark gzlemlenmemektedir.
Mesela in ve
AMALARIMIZ
Kba gibi demokratik olmayan lkelerde, kadnn parlamenter katlm, birok
demokratik lkeden fazladr. Bu lkelerde kadnn parlamentoda temsili pozitif
eylem stratejileriyle desteklenmektedir. Ancak bu tr meclisler
ve buK semboliktir
T A P
radaki kadn temsili de sembolik bir varlk gstermektedir. Daha nemli karar verme pozisyonlarnda, partilerde, kadnlar daha az yer almaktadr. Sembolik kadn
temsiline dier bir rnek de demokrasiyi kurumsallafltrmaya
T E L alflan
E V Z Y O Nlkelerdir.
Uluslararas sistemin bir paras olmak, lkeler asndan daha nemli hale gelmekte, bunun iinse uluslararas normlarn lke iinde uygulanmas nemli saylmaktadr. Kadnn parlamenter temsili, bu normlarn en nemlilerinden biri haline
N T E R N Ecinsiyet
T
gelmifltir. Dolaysyla yeni demokratikleflen bu lkeler, toplumsal
kotalar yoluyla parlamentodaki kadn saysn arttrmaya alflmaktadrlar.
4) Siyasete katlm srelerinde en etkin kurumlardan birisi siyasi partilerdir. Siyasi partiler, seme ve aday gsterme sreleriyle siyasete kimlerin katlacana
dair karar vermektedirler. Neden baz partiler kadn katlm iin dierlerinden daha elveriflli olmaktadrlar? Eskiden sosyal demokrat ya da Yeflillerin eflitliki deer-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
74
lerin desteklenmesi ve temsil edilmeyen alt gruplarn temsili hakkndaki politikalaryla kadn katlmn daha destekleyici bulduklar dflnlrd. Ancak gnmzde siyasi yelpazenin her yerinden partiler, kadn katlmn destekleyici nlemler almaya alflmaktadrlar nk, bir siyasi sistemde kadn katlmn destekleyen
partilerin varl, dier partilere de bulaflarak, onlar bu ynde nlem almaya sevketmektedir. Dolaysyla parti ideolojisi, kadn katlmn kolaylafltrmada, eskisi
kadar nemli grlmemektedir. te yandan siyasi partilerin organizasyon yaps
aday gsterme prosedrleri, kadn katlm zerinde nemli rol oynamaktadr. Bu
srete parti adaylarnn merkez organlarnca m, yerel organlarca m belirlenecei kadar, bu srecin kurallarnn ak ve kurumsallaflmfl olup olmad da kadn
katlmn etkilemek asndan nemlidir. Parti ii seilme, aday gsterilme sre
ve kurallarnn kesin ve ak olmad, adaylarn merkez tarafndan belirlendii
partilerde, parti liderlerinin tutumu nem kazanmaktadr. Kadn katlmn destekleyici bir liderlik yaps, bu tr partilerde hzl bir flekilde artan kadn katlmyla sonulanabilir. Ancak bu kazanmlar, bir kadronun isteiyle olduu iin kalc sonular dourmazlar. Kurallarn fleffaf ve kurumsallaflmfl, adaylarn belirlenmesinde
merkez inisiyatifinin arlkl olduu partilerdeyse adaylarn nitelikleri n plana
kmaktadr. Aday gsterme srelerinin yazl kurallara bal olmad, yerel rgtlerin bu srelerde baskn olduu partilerdeyse partinin kadn saysn arttrc
nlemler almas tamamen yerelin inisiyatifinde grlmektedir. Bir partideki kadn
saysnn fazla olmas da kadnlarn partilere aktif katlmn teflvik etmektedir.
Kadnn Siyasi Katlmn Artrmaya Ynelik Stratejiler

AM A
Kadnlarn siyasi katlmn arttrmay hedefleyen stratejileri

tanmlayabilmek.
Kadnlar siyasete resmi kanallarla katlmay setiklerinde de karar alma basamaklarna trmanamamaktadrlar. Partilere ye olan kadnlardan ok az, seimlerde
partisi tarafndan aday gsterilmekte ve parlamentoda yer alabilmektedir. Bu sorunu zmede en nemli rol siyasi partiler baz ek nlemleri ve stratejileri uygulayarak oynayabilir.
1. Sylemsel stratejiler: Bu stratejiler sylemde kadn katlmn destekleyici
bir tavr almay gerektirmektedir. Byle bir sylem, hem kadn katlmn destekleyici savlar sylemde somutlafltrmay, hem de bununla ilgili uluslararas antlaflmalar onaylamay gerektirmektedir.
2. Olumlu eylem stratejileri (Positive Action): Bu stratejiler kadn katlmnn nndeki nyarglar yok etmek kadar kadnlar katlma teflvik etmek iin de
planlanan eylemlerdir. Kadn adaylara maddi destek, kadnlara ynelik eitim dzenlemek, destek birimleri kurmak byle eylemlerden saylabilir.
3. Pozitif ayrmclk stratejileri: Bu stratejiler, dierleri arasnda, kadnn parlamentoda yer almas asndan en radikal sonular douran stratejiler btndr.
Toplumsal cinsiyet kotalar, liberal temsil ve eflitlik ilkesini ciddi flekilde elefltiriye
tabii tutmakta, bunlar yeniden dzenleme iddias taflmaktadr. Daha nce incelediimiz gibi, liberal frsat eflitlii ilkesi, cinsler arasndaki eflitsizlii gidermek iin
yasal bariyerleri kaldrmann yeterli olacan savunur. Eitim ve seme seilme
alanndaki yasal dzenlemeler sonunda kadnn parlamenter temsilini erkeklerle
ayn dzeye getirecektir. Ancak, daha sonraki feminist hareket, yasal engellerin
kaldrlmasnn, sorunun zmnde yeterli olmadn; dorudan ve ak ayrmc-
75
lk kadar, daha nce incelediimiz toplumsal ve kurumsal gizli ayrmclk trlerinin de kadn katlm nndeki engeller olduunu savunmufltur. Yasal dzenlemeler ne ynde olursa olsun, kadnlar ve erkekler arasndaki frsatlar, toplumsal ve
sistemden kaynaklanan koflullar sebebiyle ok nadiren eflit olmaktadr. Dolaysyla frsatlarn eflitlii yerine, sonularn eflitliini gzeten stratejiler uygulamak, kadn temsili asndan daha verimli sonular verecektir. Bu yaklaflma gre, siyasi
kurumlarda cinsiyet dengesinin kendisi hedeflenmeli ve bu ynde kadn lehine
dzenlemeler yaplmaldr.
Toplumsal cinsiyet kotalar, yaygn adyla kadn kotalar, bir kuruluflun yelerinin belli bir saysnn (yzdesinin) kadnlar tarafndan oluflturulmas zorunluluunu ortaya koyan bir kavramdr. Bu kurulufllar; parlamentolar, hkmetler ve komiteler olabilmektedir. Kotalar, kadn siyaseti adaylarna deil, aday yapma sorumluluu taflyan siyasi partilere, kadn temsilinde eflitlii gzetme ykmll getirir. Gnmzde bir kota atefli tm dnyay sarmaktadr. Cinsiyet kotalarnn uygulanmasn, gndemlerinin ilk maddesine yerlefltiren kadn hareketi, kadn kotas uygulamann temsildeki adaletsizlikleri gidereceine inanan siyasi elitler ve uluslararas kurulufllarn bu konuda gittike artan hassasiyeti devletleri, kotalarn uygulanmasna sevketmektedir.
Kadn kotalarnn uygulanmasn teflvik eden uluslararas antlaflmalar
hangileridir?
SIRA
SZDE
Literatrde kotalarn uygulanmasna dair yaplan tartflmalar aleyhte ve lehte
D fi N E L M
savlar iermektedir. (Dahlerup 2005:144).
Kota uygulamalarnn olumsuz ynleri, flu savlarla ileri srlmektedir:
S Ofikirler
R U
Siyasi temsil, sosyal kimlikler, kategoriler asndan deil,
asndan
olmaldr. Cinsiyet kotalar dier gruplarn da temsil edilme iddiasn destekleyecektir.
DKKAT
Sadece cinsiyetlerinden dolay seilen adaylar, siyasette liyakat ilkesine aykr bir rnek oluflturmaktadr.
SZDE
Cinsiyet kotalarnn uygulanmas parti ii atflmalara yolSIRA
aabilir.
Kotalar herkes iin eflitlik ilkesine aykr bir durum teflkil etmektedir.
te yandan cinsiyet kotalarn savunan grfller flyle sralanabilinir:
AMALARIMIZ
Kadn kotalar ayrmclk teflkil etmez, adaletsiz temsilin sonularn dzeltmeye alflr.
Kotalar liyakat ilkesine aykr bir durum oluflturmaz; nk
da siyaK Tkadnlar
A P
sette erkekler kadar yetenekli ve birikimlidirler. Fakat kadn yetenekleri
byle bir siyasal sistemde deersizlefltirilmektedir.
Kadnlar vatandafl olarak eflit temsil hakkna sahiptirler.T E L E V Z Y O N
Erkekler kadnlarn karlarn temsil edemezler.
Semenler bylece kadn adaylarn da dahil olduu daha genifl bir seim
olanayla karfllaflrlar. Kotalar semenlerin, kadn adaylar da deerlendirNTERNET
mesini olanakl klar.
Kotalar deiflik lkelerde deiflik biimlerde uygulanmaktadr. Kotalar
uygulandklar yerlere gre farkl kategorilerde deerlendirilir:
Anayasal kotalar: Bu kota tr, uygulamada en az grlen kota trdr.
Sadece on lkede uygulanmaktadr. Kadnlar iin parlamentoda belli sayda sandalyenin ayrlmas gereklilii anayasalarnda ifade edilmektedir.
Parlamentoda nihai bir kadn says ngrlr. Bu ya bir seim dneminde
baz blgelerin kadn blgesi olarak belirlenmesiyle ya da partinin ald oy
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
76
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
oranyla paralel bir flekilde, belli sayda kadnn, o sandalyelere atanmas ykmllnn partilere verilmesiyle gereklefltirilir. rnek olarak Ugandada mecliste en az 56 koltuk kadnlar iin ayrlmflken Ruanda da koltuklarn en az %30u kadnlar iin ayrlmfltr.
Siyasi parti kotalar: Partilere belli sayda kadn aday gsterme ykmlln veren, partilerin tzklerinde dzenlenen kotalardr. Anayasal ya da
yasal bir ykmllk olmadnda partiler, kendi inisiyatifleriyle tzklerinde kotalar dzenleyebilirler. Genelde aday gsterilme srelerinde kadn
aday saylarnda bir dzenleme ierirler.
Seim yasalar kotalar: Parti kotalarnn aksine anayasal kotalar gibi partilerin tmnn uygulamakla ykml olduklar kota dzenlemelerini ierir. Parlamentodaki kadnlarn nihai saysndan ziyade seim srelerinde,
aday gsterilme aflamalarnda belli bir kadn aday saysn hedefleyen kotalardr.
Liste usul orantl (nispi) temsil uygulanan sistemlerde partilerin, kadn adaylar listenin neresine koyacaklar nem kazanmaktadr. Orantl temsil sistemlerinde genellikle parti listelerindeki tm adaylar seilemez. 100 kiflilik bir listeyle seime giren bir
partinin
SIRA
SZDE %20lik oyu o listedeki ilk 20 kiflinin milletvekili olarak seilecei anlamna gelmektedir. Seilmesi zor olan yerlerde aday gsterilen kadnlar,
kota gereklilii yerine gelmifl olsa da parlamento temsilini kazanamamaktadrlar.
fi N E L M gibi yntemlerle kadn adaylarn seilme flanslar arttrlmaya
Bu yzdenD fermuar
alfllmaktadr. Fermuar sisteminde adaylar bir erkek bir kadn fleklinde listede sralanmaktadr.
S O Ya
R U da belli sayda kadnn ilk sralarda olaca fleklinde kotalar dzenlenir. ounluku seim sistemlerinde kota uygulanrken kazanlmas mmkn
olan seim blgeleri gruplanp, buralarda eflit sayda kadn ve erkek aday gsterilDKKAT
mesi hedeflenmektedir. Deiflik lkelerde deiflik kota uygulamalar grlmektedir. En yaygn olarak kullanlansa parti kotalardr. 106 lkeden 14 lke anayasal
SIRA
SZDEyasalarnda kota ve 61 lke de parti kotas kullanmaktadr. Parkota, 31 lke
seim
tiler tarafndan gnll olarak uygulanan kotalar genellikle daha nce de kadn
temsilinde belli bir aflamay salamfl skandinav lkeleri gibi lkelerde uygulanAMALARIMIZ
maktadr. Ancak, kadn hareketinin ve temsilinin halihazrda olduka zayf olduu
lkelerde gnlllk esasna dayanan kotalar yerine, seim yasalarnda ya da anayasal dzeyde
dzenlenen kota uygulamalar ortaya kmfl birok lkede de uyK T A P
gulanmaya bafllanmfltr. Bu kotalar, demokratikleflme reformlarnn bir paras olarak uygulanmaya bafllanmfltr. Ruanda baflta olmak zere, birok lke, kota uygulamas sayesinde
kadn temsili oranlarnda st sralara ykselmifltir. zellikle yeni
TELEVZYON
modernleflen, i istikrarn salamaya alflan lkelerde, kota uygulamas hzl sonular vermektedir.
N N
N T E R Nlkelerde
ET
Dnyada hangi
hangi kota eflitlerinin uygulandna dair bilgi iin:
http://www.quotaproject.org/index.com baknz.
77
zet
N
A M A
N
A M A
Kadnlarn siyasete erkeklerle karfllafltrldnda daha az katlmnn nedenlerini aklayabilmek.

Siyasi dflncede kamusal alan, zel alan ayrmn esas alan yaklaflm, siyaseti kamusal alana ait
bir eylem biimi olarak kabul etmektedir. Kadnlarn biyolojik zellikleri ve aile iinde onlara yklenen grevleri nedeniyle zel alandaki yerleri,
siyasette kadn algsn negatif etkilemektedir.
Kadnlarn siyasete katlmn olumsuz ynde etkileyen ilk etken kltrel, ideolojik sebeplerdir.
Kltrel deerler ve gelenekler erkekleri siyasi
aktrler olarak onaylayp, kadnlar zel alandaki eflitli ykmllklere yneltmektedirler. Siyasetin erkek ifli olduuna dair alg, siyasete girecek kadnlar yreklendirmemektedir.
Kadnlarn gncel durumlar ve sosyoekonomik
anlamda dezavantajl konumlar da onlarn siyasete katlmn olumsuz ynde etkilemektedir. Siyaset iin gerekli olan eitim, para, profesyonel,
ifl hayat ve sosyal alar asndan kadnlar, erkeklerle karfllafltrldnda dezavantajl durumdadrlar. stelik alflan kadnlarn ev ii ykmllkleri de zaman kullanm asndan olduka
fazla yer tutmaktadr.
Siyasi kurumlar da kadn katlmn zorlafltrc
baz zelliklere sahiptir. Siyasi kltr hala erkek
egemen deerlerle tanmlanmaktadr. te yandan devletlerin yaps, parlamentonun yaps, seim sistemi de kadn katlm zerinde etkilidir.
Federal devlet yaps ve kalabalk bir parlamento
yaps, kadnn siyasetteki kariyer olanaklarn
arttrrken, nspi temsil sistemleri kadnlarn aday
gsterilmesini kolaylafltrmaktadr. Kadnlarn
parlamentoda yer almalarnda en nemli karar
verici yap siyasi partiler olduu iin, siyasi partilerin zellikle rgtsel yaplar bu katlm etkilemektedir.
Dnyadaki kadn hareketinin kadnn siyasete
katlmna etkisini deerlendirebilmek.
Fransz devrimi, aydnlanma ve liberalizm kadnlarn erkeklerle eflitlii asndan nemli bir
dflnsel zemin hazrlamfltr. 19. yyn sonu ve
20.yyn baflnda geliflen kadn hareketi, bu dflnsel zemin zerinde eylemde bulunmufltur.
Bu dnem feminist hareketin (birinci dalga) kadn hareketi asndan en nemli kazanmlar frsat eflitlii fikri, seme ve seilme hakknn elde
edilmesi, mlkiyet ve aile hukuku alannda kadnlar lehine dzenlemeler yaplmas olarak saylabilir.
Toplumsal hareketlerin hz kazand 1960larda
ortaya kan ikinci dalga feminizmse hem rgtlenme flekli, hem temel ald esaslar, hem de
gndemi itibariyle birinci dalga feminizmden
farkllaflmaktadr. zel alandaki eflitsizliklere dikkat ekmeyi hedefleyen hareket, kadnlarn erkeklerle eflitliine deil, onlardan farkllna vurgu yapmfltr. Aile iindeki rolleri ve kadnlk durumlarn sorgulayan bu hareketin kadn ve siyaset asndan yapt en nemli katk, zel alandaki g iliflkilerini de sorgulamaya amas ve
zel alann da politik olduunu gstermesidir.
N
A M A
Farkl siyasi katlm trlerini ve kadnlarn siyasi katlm eilimlerini tanmlayabilmek.

Siyasi katlm trlerinden en yaygn olarak kullanlan ve zerinde en ok alfllan tr, oy vermektir. 1960 ve 1970 yllarnda yaplan arafltrmalar kadnlarn seimlere erkeklerden daha az
katldklarn ve daha sadaki partilere oy verdiklerini belirtmektedirler. Ancak gnmzde yaplan alflmalar, kadnlar ve erkekler arasnda oy
verme davranflyla ilgili farkn gittike kapandn ve kadnlarn yeni sol partilerin semen kitlesini oluflturduklarn vurgulamaktadrlar.
Kadnlar geleneksel olmayan katlm trlerinde
daha fazla yer almaktadrlar. Bu katlm trleri
kurumsallaflmamfl, geici sreli, esnek formlar
ve daha ok yerel konular ele alan gndemleriyle kadnlarn katlmna olanak vermektedirler.
Kadnlarn katlmnda esas problem siyasi partiler, parlamento gibi kanallar vastasyla katlmda
ortaya kmaktadr. Kadnlarn siyasi parti yelikleri artarken, partilerin karar verici organlarnda
ve parlamento yeliklerinde grnrlkleri olduka azdr. Dolaysyla kadnn siyasete katlmnda esas problem siyasi elitler arasndaki kadnn varlnda ortaya kmaktadr.
78
N
AM A
Kadnlarn siyasete katlmn artrmaya ynelik

stratejileri tanmlayabilmek.
zellikle kadnlarn karar alc mekanizmalarda
yer almasn desteklemeyi amalayan stratejilerdir. Bu srecin en nemli zneleri siyasi partilere ykmllk getirmektedirler. Sylemsel stratejiler: Bu stratejiler, siyasi partilerin kadn katlmn destekleyici bir sylem ortaya koymasn
ve kadn katlm ile ilgili antlaflmalardan yana
bir tavr sergilemelerini gerektirmektedir.
Olumlu eylem stratejileri: Kadn adaylara maddi destek salamak, kadnlara ynelik eitim dzenlemek ve destek birimleri kurmak gibi stratejilerdir.
Pozitif ayrmclk stratejileri: Dierleri arasnda kadnn parlamentoda yer almas asndan
en radikal sonular douran stratejiler btndr. Bu grupta en nemli rnek de toplumsal
cinsiyet kotalardr. Kotalar, buradaki anlamyla,
parlamento yeliklerinin belli bir saysnn kadnlar tarafndan oluflturulmas zorunluluunu
ortaya koymaktadr. Kota dzenlemeleri anayasa
ya da seim yasalarnda yer alabilecei gibi, siyasi partilerin kendi inisiyatiflerine de braklabilinir. Dnyada gittike daha fazla lke toplumsal
cinsiyet kotalarn kullanmaktadr.
79
Kendimizi Snayalm
1. Birinci dalga feminizm hareketlerinin sonucunda
afladaki alanlarn hangisinde dzenleme yaplmamfltr?
a. Seme ve seilme hakk
b. Aile hukuku
c. Mlkiyet hakk
d. Eitim hakk
e. ocuk bakm
6. Sonularn eflitlii kavramndan hareket ederek son

yirmi ylda kadnn parlamenter temsilinde radikal deiflimler yaratan stratejiler btnne ne ad verilmektedir?
a. Pozitif ayrmclk stratejileri
b. Sylemsel stratejiler
c. Destekleyici nlemler
d. Olumlu eylem stratejileri
e. Maddi destek nlemleri
2. Afladakilerden hangisi ikinci dalga feminist hareketinin siyasetin alglanflna getirdikleri yeniliklerdendir?
a. zel (Kiflisel) politiktir.
b. Politika kamusaldr.
c. Siyaset zeldir.
d. Oy hakk herkesin hakkdr.
e. Kamu ile zel alan birbirinden kesin izgilerle
ayrlmaldr.
7. Afladakilerden hangisi kota uygulamalarn savunan savlardan biri deildir?

a. Kadnlarn vatandafl olarak eflit temsil hakkna
sahip olmas
b. Kadn kotalarnn adaletsiz temsilin sonularn
dzeltmeye alflmas
c. Kadn kotalarnn parti ii demokrasiye katkda
bulunmas
d. Erkeklerin kadnlarn karlarn temsil edememesi
e. Semenlere kadn adaylar da deerlendirme frsat sunmas
3. Afladaki katlm trlerinden hangisine kadnlarn

daha fazla katldklar gzlemlenmektedir?
a. Siyasi parti yelii
b. Milletvekili adayl
c. Dileke vermek
d. Oy vermek
e. Sendika yelii
4. Her grubun kendine zel bir kimlii, bu kimlikten
doan sorunlar ve dier gruplardan farkllaflmfl deneyimleri vardr. Bu gruplarn grup yelerince temsili,
grup karlarnn ve sorunlarnn temsili asndan
nemli ve gereklidir. Bu temsil anlayflna ne ad verilmektedir?
a. Formel (liberal) temsil
b. Tanmlayc temsil
c. Eflitliki temsil
d. Nitelikli temsil
e. Adaletli temsil
5. Afladakilerden hangisi kadnn parlamentodaki varlklar nnde bir engel deildir?
a. Erkek egemen bir toplumda sosyalizasyon
b. Kamusal alan /zel alan ayrm algs
c. Siyaset iin gerekli kaynaklara daha az sahip
olunmas
d. Siyasi kurumlarn ataerkil yaplar
e. Yafll ve ocuk bakm hizmetleri
8. Bir lkede kota uygulanmasna dair afladaki faktrlerden hangisi dorudan belirleyici olmamaktadr?
a. Kadn hareketinin gc
b. Siyasi elitlerin tavr
c. Seim sistemi
d. Demokratik rejimin gc
e. Kota uygulayan partilerin varl
9. Siyasi partilerle ilgili afladaki unsurlardan hangisi
siyasi partilerin kadn katlmn desteklemesinde daha
az nemli hale gelmifltir?
a. Liderlerin tutumu
b. Organizasyon yaps
c. deolojisi
d. fieffaf ve kurumsallaflmfl kurallar
e. Parti kadn rgtlerinin gc
10. Dnyada en yaygn olarak uygulanan kota tr afladakilerden hangisidir?
a. Anayasal kotalar
b. Seim yasalarnda dzenlenen kotalar
c. Fermuar yntemi
d. Siyasi parti kotalar
e. Sylemsel stratejiler
80
Okuma Paras 1
rnek Olay: (Kadn milletvekilleri ile yaplan
mlakatlardan bir blm)
Kadn milletvekili, dier kadn milletvekillerinden farkl olarak siyasete erken yaflta bafllamflt. Dolaysyla siyaset iin gereken iyi bir evre konusunda kendini eksik hissetmiyordu. te yandan, efli ve babasnn destei ona bu yolda devam etmesi ynnde cesaret de vermiflti. Ancak toplumsal baz yarglardan dolay zorluklar yaflad. Mesela geceye kadar sren alflmalarda yer
alnca, bir gen kzn gece saatinde dflarda ne ifli olduuna dair tepkiler grd. te yandan, aday gsterildii
ilde, bir kadn tarafndan temsil edilmek konusunda rahatszlk olufltuu sylentileri kulana geldi. Sadece bu
toplumsal yarglar deil, siyasetin kendi iflleyifli nedeniyle de nemli kararlarn alnd ortamlardan uzak
kalyordu. Mesela sabahlara kadar sigara dumanl odalarda sren kulis toplantlarna ya da iki masalarnda
uzayan buluflmalara ev ii ykmllklerinden dolay
katlamayabiliyordu. Ancak bir sre sonra siyasetin daha modern ortamlarda, daha formel kanallarla yaplyor
olmas, siyasette kadn milletvekillerinin artmas ve aile
ii dayanflma ile bu sorunu afltn sylyor. Benzer
sorunlar yaflayan baflka bir kadn milletvekili de ailesini ihmal ettiine dair duyduu znty kznn flu szlerle giderdiini ekliyor: aflk olsun anne, baflka anneler gibi deilim diye zlyor musun, ka tane ocuun, babasn brak annesi milletvekili?
Okuma Paras 2
Mu Sochua: Bir kadn liderin kendi szleri ile
portresi:
1972de liseyi henz bitirdiimde, savafl ve soykrm
beni Kamboyamdan kopard. 1975 ile 1979 arasndaki
yllarda savafln yan sra soykrm sonucunda 1 milyonun zerinde insan hayatn kaybetmiflti. Kamboyann
pirin tarlalar lm tarlalar haline gelmiflti. Silahl mcadele Paris Barfl Antlaflmasnn imzaland 1991 ylna kadar srd. Kamboyay terk ettiimde bir ergendim, dndmde ise kadn rgtleri ve insan haklar
rgtleri ile barfl salamak ve 1993 Anayasasna kadnn insan haklar hkmlerini salamak konusunda alflan bir aktivist ve anneydim.
1998 seimlerinde lkenin en harap edilmifl blgesinde
Kuzey Bat Kamboyadan aday oldum ve kazandm.
Kadn bakan olarak grev yaptm kabinede iki kadn
bakandan biriydim. Sonraki hkmette baflbakanlk g-
revini reddedip, onun yerine muhalefet partisi saflarnda hkmet basks ve yolsuzluklarla mcadele eden
Kamboyal demokratlara katldm. Daha sonra Baflbakan olduumda aile ii fliddete karfl parlamentoda bir
yasa teklifi verdim, Taylandla Gney Asyada insan kaaklna karfl iflbirlii mzakeresini yrttm. Sivil
toplum rgtlerini, icra memurlarn ve krsaldaki kadn birbirleriyle diyaloa sokmay amalayan bir kampanya bafllattm.
Milletvekilliim srasnda sivil toplum rgtleri ile birlikte kadnlarn yerel seimlerde aday olmasn destekledim. 2002 seimlerinde 25.000 kadn aday oldu ve bu
adaylarn %9u seildi. Kota nlemlerinin hkmet tarafndan henz uygulanacak olmasna ramen, ben kotann gl bir taraftar oldum. fiu an Kamboya 2007
yerel ve 2008 genel seimlerine hazrlanrken, kadnlarn sesi en az %30 temsil oran ile parlamentoda gl
olacak.
Muhalefet glerine katldm iin benim vurgum her
zaman demokrasi ve insan haklar zerine oldu. Sivil
toplum rgtleri ve sendikalarla gl bir iliflkiyi demokratik alm iin hep gerekli grdm. Barfla yaklaflmm her zaman ulusal, blgesel ve uluslararas boyutta deiflik gruplarla g birlikleri kurmak fleklinde oldu.
Korku ve fliddetten uzak bir hayata tm kalbimle inanyorum. abalarm her zaman Kzl Kmer yllar srasnda ok sayda doktor, retmen, hakimin ldrld
Kamboyada, insan kaynaklarnn geliflmesi ynnde
olacak. Birok kere polis ve ordu ile karfl karflya geldim. Stratejim hep grnr ve duyulur kalmak oldu.
nsanlarn katlmna ve kadnlara eflit geliflme flans verilmesine yrekten inanyorum. Bu sadece hkmetlerin kadnlara eflit kiflisel geliflim salamak iin eflit frsatlar ve olanaklar salayacak politikalar gelifltirmesiyle mmkn olabilir. Ayrmclk ve kadna karfl fliddet
toplumun kadnlar insan olarak ve eflit partnerler olarak kabul etmesiyle nlenebilir. Kadn bir lider olarak
inanyorum ki, kadnlar evlere, topluluklarna ve lkelerine istikrar ve barfl getirirler. Kadn rgtleri birbirleriyle iliflki halinde kritik bir ounluk yaratt ve siyasi bir alan kazand zaman kendimi ok mutlu hissediyorum.
http://musochua.org/?page=story
81
Okuma Paras 3
Okuma Paras 4
Sufrajetler (Suffragette)
20 yy.n bafllarnda radikal yollarla kadnlarn seme ve
seilme haklarn savunan gruplara bu ad verilmifltir.
Amerikada ve ngilterede etkili olmufllardr. Suffrage
oy verme hakk anlamna gelmekle beraber kelimeye
eklenen -ette eki ile kelime negatif arflmlar ve kmseme ieren bir flekilde dnfltrlmfltr. ngilterede bu terim zellikle Kadnlara Oy Hakk Ulusal Topluluu (NUWSS) yeleri iin kullanlmfltr. 1903 ylnda
bu topluluk ald karar ile oy hakk isteklerini duyurabilmek iin ngiltere apnda daha etkili eylemlere bafllamfltr. Bu kadnlar kendilerini zincirlemek, protestolar yapmak, kamu binalarn kundaklamak gibi birok
eyleme imza atmfllardr. Hatta bir eylemci kadn, kraln
at nne atlayarak lmfltr. Oy hakk elde etmek iin
bafllanlan eylemler serisinin bir paras olarak alndklar hapishanelerde alk grevine bafllayan kadnlar zorla beslenilmeye alfllmfl, kamuoyu nnde ykselen
sempatileri ile mcadele etmek iin parlamentodan kedi ve fare yasas kartlmfltr. Buna gre, alk grevindeki kadnlar serbest braklmfl, kendilerini toparlaynca tekrar hapsedilmifllerdir. Birinci Dnya Savaflnn
bafllamas ile birlikte zayflayan hareket, 1920de Amerikada ve 1928de ngilterede kadnlara oy hakknn tannmas ile baflarya ulaflmfltr. Suffragette movement
(Sufrajet Hareketi).
Sierra Leonedeki bir kadnn normal bir gn

4:00-5:300 : Glde balk tutmak
6:00-8:00 : Su stmak, kahvalt etmek, bulaflklar ykamak, yerleri sprmek
8:00-11:00 : Drt yaflndaki oluna gz kulak olarak
ve srtnda yeni domufl bebei ile pirin
tarlalarnda alflmak
11:00-12:00 : ilek toplamak, atefli yakmak ve uzak bir
mesafeden su taflmak
12:00- 2:00 : Yemek hazrlamak, le yemei yemek
ve bulaflklar ykamak
2:00- 3:00 : amaflrlar ykamak, balklar temizleyip
ttslemek
3:00-5:00 : Bahelerde alflmak
5:00-6:00 : Glde balk tutmak
6:00-8:00 : Yemei hazrlamak, akflam yemei yemek
8:00-9:00 : Bulaflklar ykamak, ocuk bakm ile ilgilenmek
9:00-11:00 : Balk alarn hazrlarken atefl etrafnda
sohbet etmek
11:00- 4:00 : Uyumak
Kaynak: Food and Agriculture Organization (2003),
Paxton and Hughes 2007, p. 124den alntland.
82
1. e
Sra Sizde 1
Sanayi devrimi ncesi dnemde ev ii alan, aile hem
retim hem de tketim alanyd. Ancak sanayi devrimi ile birlikte retim ve tketim alanlar farkllaflt.
retim alanna kan kadn ucuz iflgc haline gelirken, evde kalan orta snf kadn retim alanndan tamamyla soyutland.
2. a
3. d
4. b
5. e
6. a
7. c
8. d
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Birinci Dalga Feminizm

blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise kinci Dalga Feminizm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Siyasi Katlm Trleri ve Kadn Katlm blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kadnn Parlamenter Temsili blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kadnn Siyasete Katlm
nndeki Engeller blmn gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kadn Katlmn Gelifltirmeye Ynelik Stratejiler blmn gzden
geiriniz.
geiriniz.
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Siyasal Kurumlardan Kaynaklanan Nedenler blmn gzden geiriniz.
geiriniz.
Sra Sizde 2
Ingleharta gre (1977) lkelerin tarihsel znellikleri,
kadnlar arasnda siyasi katlm eilimleri asndan ortaya kan farkllaflmay aklayabilir. Bir lkenin uzun
sre otoriter ve hiyerarflik adan gl ynetimler tarafndan ynetilmesi ya da lkenin dinsel yaps o lkedeki kadnlarn oy verme sklklarn ya da siyasi eilimlerini etkileyebilmektedir. Dini yapnn kuvvetli olduu
Fransa, talya ya da Belika gibi lkelerde kadnlarn
oylarn daha muhafazakr partilerden yana kullandklar ne srlmfltr. Dolaysyla lkeler arasndaki farkllklar, lkelerin znel koflullar ile aklanabilinir.
Sra Sizde 3
Trkiyede nispi temsil sisteminin dHondt yntemi benimsenmifltir. Bu seim sistemi uygulanan kapal liste
yntemi ile partilere kadn adaylara listelerde yer vermek asndan ok avantajl bir konum tanmaktadr.
Sra Sizde 4
Bu konuda iki nemli uluslararas belge Kadnlara Karfl Ayrmcln Kaldrlmas toplants sonucunda imzalanan Kadnlara Karfl Her Tr Ayrmcln nlenmesine Ynelik Szleflme (CEDAW) ile BMin 4. Dnya Kadnlar Toplants srasnda kabul edilen 1995 Pekin Eylem Platformu Deklarasyonudur.. Bu toplantlar sonrasnda imzalanan belgelerde tm karar verme pozisyonlarnda kadnlarn bu topluluklarn %30unu oluflturmalar gerektii ifade edilmifltir.
83
Kaynaklar
Ayata-Gnefl, A.& Glgeliolu, . (2010). Frsat Eflitlii
mi Sonuta Eflitlik mi? 2000li yllarda Kadn Kotas.
H.Durudoan. F. Gkflen., B.E Oder & D. Ykseker
(Eds.). Trkiyede Toplumsal Cinsiyet alflmalar: Eflitsizlikler, Mcadeleler, Kazanmlar. Sf: 137159. stanbul: Ko niversitesi Yaynlar.
Dahlerup, D. (2005). Increasing Womens Political Representation: New Trends in Gender Quotas. A.Karam& J Ballington (Eds.). Women in Parliament
Beyond Numbers. Sf: 141-153. Stockholm: IDEA.
Dahlerup, D. (2007). Electoral Gender Quotas: Between Equality of Opportunity and Equality of Result.
Representation. 43/2: 73-92.
Flora, C.B. & Lynn, N.B. (1974). Women and Political
Socialization: Considerations of the Impact of Motherhood. J.Jacquette (Eds.) Women in Politics.
New York: John Wiley.
Inglehart, R. (1977). The Silent Revolution: Changing Values and Political Styles Among Western
Publics. Princeton: Princeton University Press.
Lovenduski, J. (1986). Women and European Politics: Contemporary Feminism and Public Policy. Massachusetts: Massachusetts Press.
Lovenduski, J. (1993). Introduction: The Dynamics of
Gender and Party. J. Lovenduski & P. Norris (Eds.).
Gender and Party Politics. Sf: 1-15. Thousand
Oaks: Sage.
Lovenduski, L.(2005). Feminizing Politics. Cambridge: Polity Press.
Paxton, P. & Hughes, M.M. (2007). Women, Politics
and Power: A Global Perspective. Thousand
Oaks: Sage.
Philips, A. (1995). Demokrasinin Cinsiyeti. Ankara:
Metis Kadn Arafltrmalar.
Randall, V. (1982). Women and Politics: An International Perspective. Chicago: University of Chicago
Press.
Salisbury, R. (1975). Research on Political Participation. American Journal of Political Science. 19:2:
323-341.
Sapiro, V. (1981). Research Frontier Essay: When are
Interests are Interesting? The Problem of Political
Representation of Women. American Political
Science Review. 75: 701-716.
Squires, J. (2007). The New Politics of Gender Equality. New York: Palgrave.
Stevens, A.(2007). Women, Power and Politics. New

York: Palgrave.
Stokes, W. (2005). Women in Contemporary Politics. Cambridge: Polity.
flr, S. S. (2008). Siyasal Katlm. Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eflitsizlii: Sorunlar, ncelikler
ve zm nerileri. s.215-301. stanbul: Graphis
Matbaa.
Yaraman, A. (1999). Trkiyede Kadnlarn Siyasal
Temsili. Ankara: Balam Yaynlar.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Eitimde toplumsal cinsiyet eflitliinin salanmasnn nemini kavrayabilecek,
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin eitime eriflimi nasl etkilediini aklayabilecek,
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin eitim araclyla nasl pekifltirildiini farkedebilecek,
Toplumsal cinsiyet ve eitim iliflkisinin eflitli kuramlardaki aklamalarn
karfllafltrabilecek,
Eitimdeki toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin zm yollarna iliflkin politika
nerilerini deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Akademik kapitalizm
Cam tavan
Cinsiyet rol toplumsallaflmas
Eitimde cinsiyet ayrmcl
Eitime eriflim
Feminizmler
Glenme
Kltrel sermaye
Szdran boru hatt
Souk iklim
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
Sosyolojisi
Eitim
GRfi
TOPLUMSAL CNSYET
EfiTSZLKLERNN ETMDEK
ZDfiMLER
TOPLUMSAL CNSYETN ETMLE
LfiKS KONUSUNDAK KURAMLAR
SONU VE POLTKA NERLER
Eitim
GRfi
N
A M A
Eitimde toplumsal cinsiyet eflitliinin salanmasnn nemini kavrayabilmek.
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin eitimle ilgili sonular tm toplumlarda, flu ya

da bu derecelerde ve biimlerde sregelen sorunlar arasndadr. Eitim, bireylere
belli bir zamanda kabul gren kltr ve bilgiyi aktarmak ve iflgcne katlabilmek iin gerekli nkoflullar kazandrmak gibi ifllevleri nedeniyle ister istemez toplumsal cinsiyet ierikli iletiler taflr. Dolaysyla okullar hangi dzeyde olursa olsun,
kz ve erkek ocuklarla, kadnlar ve erkekler hakknda toplumda varolan kalpyarglarn ve snrlamalarn taflyclardr.
Ancak eitim, ayn zamanda hem birey hem toplum asndan yeteneklerin ve
ilerlemenin gereklefltirilmesinde, yaflam kalitesinin gelifltirilmesinde dirimsel neme sahiptir. nk; insann kendi gcn ve kendini gszlefltiren mekanizmalar farkedebilmesi ve bunlar dnfltrebilmesi iin, ortam yaratma gizilini de iinde barndrr. Kadnlarn sadece okuryazar olmas bile, kendilerini ifade etmelerini
salayacak yeni bir dil kazanmak; olanaklardan ve risklerden haberdar olmak ve
toplumdaki karar alma srelerine katlmak iin glenmelerinin en nemli
anahtar olarak grlmektedir. Kadnlarn eitimiyle fliddet grme olasl arasnda ters ynl, evlilik yaflnn ertelenmesi ve iflgcne katlm arasnda gl ve
olumlu bir iliflki vardr. Her bir eitim dzeyinin kadn kazancnn artmasna etkisi erkeklerde olduundan daha yksektir.
Kadnlar, eitimin yararlarn kendileriyle birlikte ailelerinin salk, beslenme
ve eitim olanaklarn ve iinde yafladklar toplumun yaflam frsatlarn dnfltrmek zere oaltrlar. Kadnn eitim dzeyi ykseldike daha az ocuk lmyle karfllafllmakta, daha salkl, daha iyi beslenmifl ve eitilmifl ocuklar yetifltirme olasl da artmaktadr. Kz ocuklarn ve kadnlarn eitim ve retimlerine
yatrm yapmann srdrlebilir kalknmay ve bymeyi baflarmann en iyi aralarndan biri olduu belirlenmifltir (United Nations, 2010, World Bank, 2002). Kadnlarn eitimi, uluslararasnda insani geliflmeyi lmeye yarayan temel gstergelerden biridir.
Bu balamda eitim
terimini, renim ve retim
srelerinin okul ncesi, ilk,
orta ve yksek okullar gibi
formal, kurumsal
organizasyonlarda
rgtlenmesi anlamnda
kullanyoruz.
Birleflmifl Milletler
tarafndan lkelerin insani
geliflmifllik dzeyini kadn
erkek farklarna gre
deerlendiren Toplumsal
Cinsiyet liflkili Geliflme
Endeksi (Gender-Related
Development Index-GDI)nin
yaflam beklentisi ve
fertbaflna gayrisafi yurtii
hasla ile birlikte temel
gstergesinden biri
eitimdir. Trkiye, 2010da
bu endekse gre 138 lke
arasnda 77. srada yer ald.
86
Eitime eriflim, tm
insanlarn toplumsal snf,
etnisite, cinsiyet, engellilik
vb zelliklerine
baklmakszn eitimde
frsat eflitliinden
yararlanabilmesi anlamna
gelir. Kadnlarla erkeklerin
eitime eriflimi arasndaki
fark, her retim dzeyi iin
kadn oranlarnn erkek
oranlarna blnmesiyle elde
edilir. Trkiye eitime
eriflimde, 2010 Toplumsal
Cinsiyet Uurumu
Endeksinin 134 lke
arasndaki sralamasnda
101. sradadr.
(R. Hausmann, vd., 2010)
Eitimde toplumsal cinsiyet eflitliiyle ilgili engellerin kaldrlmas uluslararas ncelikler arasnda yer almaktadr. 2015 ylna kadar okula kayt, okulu tamamlama ve renimde baflar ynleri de dahil olmak zere eitimde tam
bir cinsiyet eflitliinin salanmas, 2000 ylnda Birleflmifl Milletler Bin Yl Zirvesinde dnya liderleri tarafndan kabul edilen Bin Yl Kalknma Hedeflerinden biridir (UNICEF, 2004: 31). Kadnlara Karfl Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szleflmesi (CEDAW, md. 10) taraf devletlerin, eitim alannda kadnlarn erkeklerle eflit
haklara sahip olmalarn gvenceye balamak zere, gerekli tm nlemleri almasn gerekli klar. Kadnlarn eitimi, Pekin Eylem Platformunun, kadnn ilerlemesi ve glendirilmesi iin hkumetlerin, uluslararas topluluklarn ve sivil toplumun ncelikle harekete gemesini gerekli grd 12 kritik alandan biridir.
TOPLUMSAL CNSYET EfiTSZLKLERNN

ETMDEK ZDfiMLER
N
AM A
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin eitime eriflimi nasl etkilediini aklayabilmek.
Toplumsal cinsiyetle eitim arasndaki etkileflimler ift katmanl olarak incelenmek

gerekir. Bu inceleme ilk aflamada, kz ve erkek ocuklarla kadnlarn ve erkeklerin
varolan eitim kurumlarna eriflebilmek asndan ne derecede eflit olduklarn
kapsar. Tarihsel olarak tm toplumlarda eitim kurumlarndan yararlanmann bir
erkek ayrcal olarak bafllad ve srdrld, kadnlarn bu kurumlara ok
sonradan ve ciddi mcadeleler sonunda eriflebilme hakkn kazandklar bilinmektedir. Eitime eriflim, dnyann pek ok yerinde, henz tamamlanmamfl bir sre
niteliini taflmaktadr.
Deiflik toplumsal ekonomik kesimlerde, etnik kmelerde, krsal ve kentsel
blgelerde eitimden yararlanabilen kadnlarn says, hala ayn kategorideki erkeklerle eflitlenememifltir. Kald ki kadnlar iin eitime eriflim, genelde bir tr eklemlenme ya da mevcut eitim sisteminin erkek egemen yapsna, ideolojisine ve
yaflantsna uyum salayarak katlma anlamna gelmifltir. Dolaysyla eitimin yapsnn, ieriinin ve gnlk etkileflimlerinin toplumsal cinsiyet eflitsizliklerini ne lde pekifltirdii ve yeniden rettii ikinci bir inceleme katmann oluflturur.
Eitime Eriflimdeki Eflitsizlikler

Birleflmifl Milletlerin hesaplamalarna gre dnyadaki 774 milyon okumazyazmaz
yetiflkinin te ikisini kadnlar oluflturmaktadr. Bu orann, son yirmi ylda ayn kald, ayrca okumazyazmazln yksek olduu hemen her lkede, kadnlarn erkeklerden daha fazla okumazyazmaz olduklar belirlenmifltir. Kresel okuryazarlk oran yetiflkin erkekler iin yzde 88 iken kadnlar iin yzde 79 dolayndadr. Kadn
okuryazarlk oranlar Avrupada ve Kuzey Amerikada yzde 95 lerin zerindeyken
Sahra alt Afrika lkelerinin ounda ve Orta Gney Asyada yzde 50ler gibi dflk dzeylerde seyretmektedir. Srdrlebilir ve etkili yetiflkin eitimi programlar
olmadan bu blgelerdeki yetiflkin kadnlarn yaflamlarnn sonuna kadar okuma yazma renemiyecekleri tahmin edilmektedir (United Nations, 2010: 45-46).
4. nite - Eitim
Eitime eriflim, dnya genelinde blgesel geliflmifllik dzeyine bal olarak byk deifliklik gsterir. Afrika lkelerinin ounda, Orta ve Gney Amerikada,
Gney Dou Asyada kadnlarn yzde %50sinden ou hibir eitim grmedii
gibi her eitim dzeyindeki toplumsal cinsiyet farklar da geliflmifl lkelerdekinden
ok daha fazladr. Genel bir rnt olarak kentlerdeki kadnlarn krsal alanlarda
yaflayanlara, gen kuflaktakilerin daha ncekilere kyasla eitime eriflimleri daha
fazla ve eitimde kalma sreleri daha uzundur. Bu konuda, zellikle de yoksul ve
krsal kesimlerden kz ocuklarn okula kaydnn ve eitimde kalmasnn salanmasna ncelik verilmesi zellikle vurgulanmaktadr (United Nations, 2010).
Kadnlarn eitime eriflimleriyle ilgili ok nemli bir geliflme, yksek retimdeki toplumsal cinsiyet eflitliinin kimi lkelerde kadnlarn lehine evrilmifl olmasdr. Sadece Avrupa ve Kuzey Amerikada deil, kimi Arap lkelerinde, Orta Asya,
Latin Amerika ve Karaiblerde yksek retimdeki kadn katlm yzde 55ten fazladr. Kresel lekte, niversitelerde kadn katlm en dflk oranlarda Afrika ve gney ve bat Asyann kimi lkelerinde gerekleflmektedir (United Nations, 2010).
Eitimde Cinsiyet Ayrmcl
N
A M A
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin eitim araclyla nasl pekifltirildiini farkedebilmek.
CEDAW (md. 10/c), kadn ve erkek rolleriyle ilgili kalpyarglarn eitimin her biiminden ve dzeyinden kaldrlmasn, zellikle ders kitaplarnn ve okul programlarnn yeniden gzden geirilerek eitim yntemlerinin bu amaca gre dzenlenmesini gerektirir. nk; eitim kurumlar, toplumsal cinsiyet eflitsizliklerini kaldrmay hedefleyen yasal dzenlemeleri ieren retileri kapsadklar rneklerde bile,
kadnlarla erkeklerin eflit olmadklarn gsteren ak ya da rtl mesajlar verirler.
Her kltrde varolan dflnce, deer ve bilgilerden sadece bir kesiti okullarda
kullanlmak iin seilir. Bu seimin arkasndaki kriterler genelde iktidar gruplarnn
dnya deneyimlerine uygun dfler. Okul bilgisinin tipik bir zellii erkeklerin dflnsel, siyasal ve askercil etkinliklerinden oluflmasdr. Ders kitaplarndaki bulufllar yapanlar, teorileri retenler, devleti kuranlar, ekonomiyi ynetenler erkeklerdir.
Burada sorun daha ok bilginin ataerkil niteliinden kaynaklanr. Bilim uzun bir
gemiflte bir taraftan kadnlar grmezden gelmifl, dier taraftan onlarn yaflantlarn deersizlefltirmifltir. Eitim, rencilere sadece erkeklerin, insan yaflamnn etkin
aktrleri ve zneleri olduu duygusunu aktarmaya yaramfltr (Tan, 2000:87-88).
Eitimin cinsiyet kr ya da cinsiyeti yaklaflm akademik alanda da sreklilie sahiptir. Kadnlar, kimi retim yelerinin at toplumsal cinsiyet konulu derslerde
ya da Kadn alflmalar programlarnda kysallafltrlrlar. Bilim alannda alflan kadnlardan hala bilimadam olarak sz edilebilmektedir.
87
Trkiyedeki lise matematik
kitaplarnda tek bir
matematiki kadn ad
yoktur. Milli Eitim
Bakanl'nn ortaretim
rencilerine tavsiye ettii
100 Temel Eserde
Trkiye'den Halide E. Advar
ve Samiha Ayverdi dflnda
kadn yazar bulunmad
gibi dnya edebiyat
listesinde de hibir kadn
edebiyatya yer
verilmemektedir.
http://yuzeser.meb.gov.tr/in
dex.asp?ID=8 Eriflim
23.02.2011
88
fiekil 5.1
89
4. nite - Eitim
Eitimde toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin, kadn erkek kimliklerinin kuruluflunda ciddi bir etmen de okuldaki iflblm ve hiyerarflidir. Kadn retim gcnn eitim hiyerarflisinin alt basamaklarnda toplanmas ve yneticilie ykselme
konusunda dikey ayrflm ya da cam tavan diye adlandrlan engeller, bu ifl blmnn en karakteristik zelliklerindendir (United Nations, 2010:44-46). Erkeklerin
eitimin st dzeylerinde ve matematik, fizik gibi daha nemli konularda younlaflmalar, kadn retmenlerinse daha alt snflarda, okuma yazma gibi dersleri retiyor olmalar, bilimin st dzeyinin erkek alan olduu hakkndaki nyarglar
glendirmekte etkilidir.
Dahas, eitim alannda bulunduklar konumlarn g ve yetkileri nedeniyle
okul yaflamnda disiplinin salanmas, eitim ekonomisi, eitim politikas, eitimdeki yasal dzenlemeler, mekn ve kaynak kullanm, eitim program ve kadrolarnn oluflturulmas gibi byk sorunlar da erkeklerin iflidir. rencilerin sklkla
karfllaflt tehditlerden biri olan mdre ya da muavine gndermek, otorite ile
erkeklik arasndaki geleneksel balantnn en dolaysz pekifltiricilerinden biridir.
Kadn ynetici saylarnn azl, bu konumlara gelen az sayda kadnn model
alabilecekleri rnekleri de snrlamakta, erkek ynetim tarzn tek geerli model gibi grp benimseyerek eril ynetim kltrn yeniden retmelerini sonulamaktadr. Erkekler ise ncelikle ykselmeyle ilgili frsatlar kollamaya yneldiklerinden,
retmenlikle kurduklar ba greceli olarak zayflayabilmektedir (Short, 1994: 139).
Genelde kadnlarn meslekte verdikleri aralarn ya da ayrlmalarn evlenme ya da
doumla iliflkiliyken erkeklerin yneticilik gibi baflka bir ifle gemek iin retmenlii braktklar rencilerin gznden kamamaktadr. Byk lde kadn
retmenlerin ynetici olmay istemedikleri syleminin ardnda evlilik ve ocukla ilgili sorumluluklar ve kurumsal nlemlerin yetersizlii karflsnda, ayrmc sistem iinde neyin mmkn olduu hakkndaki gereki kavrayfllar (Ozga, 1993)
yatmaktadr.
Eitimdeki cam tavann nedenlerini dflnelim. Sizce kadnlarn ynetici
konumuna gelSIRA SZDE
melerindeki engel isteksizlikten ibaret olabilir mi?
fi N E L M
Kadnlarn retmenlii, geleneksel cinsiyet rollerine uygunD olmas
ve anne, efl,
ev kadn beklentilerine elveriflli alan brakmas nedeniyle tercih etmeleri, grevle
S Oda
R aile
U
ilgili en nemli sorunlardan biridir. Genelde, alflmay geici ya
ekonomisine katk olarak grmekte, kendilerine zaman ayrma, okuyup kendini gelifltirme,
sosyal evre oluflturma, meslek alannda ilerleme, kariyer yapma ve siyasal, sendiDKKAT
kal etkinliklere katlma konusunda ciddi skntlar yaflamaktadrlar. Ayn nedenlerle kadn retmenlerin de erkek meslektafllar gibi, meslee ve toplumsal cinsiyet
SIRA
SZDE
rollerine ynlendirme, cins ayrmcln pekifltirme konusunda
ok
nemli olumsuz etkileri olabildii saptanmaktadr (Tan, 2008:63).
retim gcnn toplumsal cinsiyet eflitsizliklerini yanstan yaps yksek AMALARIMIZ
retimde de devam etmektedir. Kadnlarn yksek retime giderek artan katlmlarna karfllk st akademik ynetim konumlarna eriflimde karfllafltklar sorunlar
tanmlamakta kullanlan son metaforlardan biri szdran boru Khatt
T Abenzetmesidir.
P
Bu metaforun, kadn akademisyenlerin aile ii rollerde ve beklentilerde devam
eden sorumluluklaryla iliflkisini sorunsallafltran kadn retim elemanlarnn says hi de fazla deildir.
TELEVZYON
Toplumsal cinsiyet ve eitim iliflkisinin bir baflka evrensel rnts kadnlarn
belli alanlarda ylmas ya da aflr temsili, buna karfllk belli alanlardan byk l-
Cam Tavan: Kadnlarn,

alfltklar kurumlarda,
ykselebilecekleri en yksek
basama belirleyen
grnmez, cinsiyeti
engeller.
Szdran boru hatt.
Kadnlarn ilkretimden
bafllayarak karar verme
konumlarna giden sre
iinde dzenli olarak sistem
dflna atlmalar.
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
90
Trkiyede kz ve erkek
mesleki teknik retim
okullarna, karfl cinsten
renci alnmasnda 1975
ylndan beri herhangi bir
engel bulunmamasna ve
retim programlarndaki
benzefltirmelere karfln,
geleneksel cinsiyet
bilefliminin dnfltrlmesi
ok snrl kalmfltr. Kz
mesleki teknik liselerindeki
rencilerin yaklaflk %80i,
erkek mesleki teknik
liselerindekilerin ise %12si
kzdr.
de dfllanmfl olufllar anlamnda yatay ayrflmdr. Yatay ayrflmn en aflr rnei Suudi Arabistanda olduu gibi kz ocuklarn farkl okullarda eitim grmesidir. Temel norm olarak karma eitim sistemini benimseyen lkelerde bile ders,
blm ya da alan semelerin kz ve erkek rencileri farkl alanlara ayrfltrmay
srdrd grlr.
Ortaretimdeki ders ve blm semeler araclyla kzlarn dil ve sosyal, erkeklerin fen ve teknik bilimlerde younlaflmas, kadnlarn yksek eitimde bilim,
mhendislik ve teknoloji alanlarndan uzak durmalarnn ilk iflaretlerini verir. Genelde alt toplumsal ekonomik dzey ailelerden gelen rencilerin topland mesleki teknik okullarda ise ayrflma, iflgc piyasasnn cinsiyet ayrmc rntlerini
yanstmak itibaryla daha da belirgindir.
Yksekretimdeki kadn katlmnn, erkeklere kyasla ok daha hzl artt
lkelerde bile kadnlarn alan tercihlerinin, erkeklerden ok farkl olmay srdrd bilinmektedir. OECD lkelerinin tmnde salk ve sosyal yardm, insan bilimleri, sanat ve eitim kadnlarn en ok setii alanlardr. Finlandiya, zlanda,
Norve, sve ve Danimarka gibi kuzey lkelerinde salk ve sosyal yardm alanlarndan mezun olanlarn %20den az erkektir. Erkekler iin, mhendislik, imalat
ve inflaat baflta gelmekte, bunu matematik ve bilgisayar bilimleri izlemektedir
(OECD 2006). Kadn akademisyenler de rencileri gibi gene en yksek oranda dil
ve edebiyat, sanat ve salk bilimleri gibi kadn alanlarnda varlk gstermektedirler (United Nations, 2010). Trkiyede kadnlarn farkl yksekretim alanlarndaki temsili, bu genel ynsemelerle benzeflmektedir (T.C. Baflbakanlk KSGM, 2011)
Genel eilim, yatay ayrflmann yannda dikey ayrflmann da oluflmasdr. Yani
kadnlarn younlaflt alanlarn itibarszlaflmas, ynndedir. Hangi alanda kadn
oranlar fazlaysa orada maafl ve cretlerin dflk olmas raslantsal deildir. Dolaysyla pek ok lkede kadnlarn ekonominin dflk cretli sektrlerinde ylmalarn yadrgamamak gerekir.
Okulun, psikolojik ve fiziksel olarak, kz ocuklarla kadnlar iin nasl bir ortam
oluflturduu souk iklim metaforuyla tanmlanmaktadr. Psikolojik ortam olarak
okul, sadece renme sreleri balamnda deil, trnaklar, salar, giysiler, arkadafl iliflkileri gibi konularda da srekli kontrol uygulamas nedeniyle stresli bir ortam betimler. Kzlar zellikle mercek altndadr, sklkla da retmenleri tarafndan
davranfl biimleri, ses tonu gibi konularda ek kstlamalara tabi tutulurlar (Martin,
1998: 464-511; Hall, 1982). Erkekler fiziksel fliddete urarken kzlar daha ok szl ya da psikolojik fliddete maruz kalrlar (Sayan, 2007). Bu nedenle kzlar areyi,
dikkatleri zerlerine ekecek davranfllardan, soru sormaktan, tartflmalardan, karar
verme srelerine katlmdan kanmakta bulurlar. Snf iinde grnmez olmak
suretiyle alacaklar riskler azalr. Ancak bu durumda da zgvenlerinin geliflimi engellenir, etkin renme iin gereken iliflkileriyle ileriye dnk beklentileri olumsuz
etkilenir (Tan, vd. 2011).
zellikle okulda kz rencileri ve kadnlar hedef alan bir fliddet biimi de tacizdir. Kadnlara ynelik szel ve psikolojik tacizin derslikte bir retim arac olarak kullanlan iyi niyetli benzetmelere, kadn rencilere ve retmenlere laf atmaya, cinsiyeti ima ve flakalara, dalga geme ya da bedensel temaslara kadar eflitli biimlerini (Shakeshaft, 2004; Saylan, 2004: 125), eitim kurumlarnda da
grmek mmkndr.
4. nite - Eitim
TOPLUMSAL CNSYET VE ETM LfiKS

KONUSUNDAK KURAMLAR
N
A M A
Toplumsal cinsiyet ve eitim iliflkisinin eflitli kavramlardaki aklamalarn karfllafltrabilmek.
Her eitim sosyolojisi kuram, toplumsal cinsiyet konusuyla ilgilenmedii gibi, toplumsal cinsiyet kuramlarndan kimilerinin de eitime iliflkin bir szleri olmamfltr.
Bu blmde hem eitim, hem de toplumsal cinsiyet konusuna odaklanmfl kuramlara gz atacaz. Sz konusu kuramlar, bir yandan eitimin toplumsal cinsiyet
eflitsizliklerinin srdrlmesine ve nlenmesindeki rolne odaklanmfl, bir yandan
da eitimde toplumsal cinsiyet farklarndan etkilenmeyen bir eflitliin ya da hakkaniyetin salanmasn hedeflemifllerdir.
Rol/Toplumsallaflma Kuramlar
Toplumsal cinsiyet ve eitim konusundaki ilk arafltrmalar, 1960l ve 1970li yllarda bafllad ve eitimde cinsiyet rol toplumsallaflmas konusuna yneldi. Dnemin
toplumsal hareketlerinin ve zellikle de ikinci dalga feminizmin tetikledii bu alflmalar temelde, kadn kimliinin geliflmesinde ve kadnlarn yetiflkin dnyasnda
karfllafltklar eflitsizliklerde okulun ve retmenlerin nasl bir etkisi olduunu
arafltryordu. Bulgular da kz ocuklarn ve kadnlarn grdkleri eitimin, erkeklerden ok eflitli boyutlarda farkl ve eflitsiz olduunu gsteriyordu. Buna gre,
ocuklarn cinsiyeti, tpk ailede olduu gibi okulda da uygun cinsel rolleri ve
meslek eitimlerini-kzlar iin anne, ev kadn, en fazlas bunlarla benzeflen hemflire, retmen, vbg.,-gereklefltirecek biimde toplumsallafltrlmalarn salyordu.
Cinsiyet rol toplumsallaflmas konusundaki arafltrmalara gre, erkek ocuklar
okulun szel, bedensel ve toplumsal etkileflim alanlarnda daha fazla yer kaplyor
ve bu da kzlarn edilginliine karfllk erkeklerin bamszlklarnn geliflmesine
neden oluyordu. Kz ocuklarn ergenlie geifl srecinde dflncelerini ve duygularn ifade etmekten ekinmeyi renerek seslerini bastrmalar (Brown ve Gilligan,1992) ise zellikle matematik ve fen gibi geleneksel olarak daha erkeksi saylan eitim alanlarnda zgvenlerinin zayflamasna ve bunlarla iliflkilendirilen
meslek alanlarndan uzak durmalarna yol amaktayd. Sadece en yetenekli ve
kendilerine en gvenen kadnlar bu blmlere giriyordu. Dolaysyla o blmlerde saylar az ama notlar yksekti. Buna karfllk kendilerine olduundan fazla gvenen erkeklerin, daha az yetenekli olmalarna ramen, biraz da aileden gelen
basklarla geleneksel erkek alanlarna girmek ve buralarda kalmak konusunda srarl olduklar gzlemlenmiflti (Kimmel, 2000). Erkek ocuklarn, saldrganl kendi cinslerine uygun davranfl olarak benimseyerek okuldaki kz arkadafllarna ve
kadn retmenlerine ynelik cinsiyeti davranfllar iine girmeleri de cinsel rol
toplumsallafltrmasnn sonularndand.
Okulun, retim programlarnn, ders kitaplarnn, retmenlerin toplumsal
cinsiyet toplumsallaflmasndaki yeri konusundaki alflmalar bugn de etkisini srdrmektedir. Bu alflmalarn temel talepleri, retmen davranfllarnn ve eitimin
ieriinin toplumsal cinsiyet rolleriyle ilgili ataerkil belirlemeleri nleyecek biimde deifltirilmesi ynndedir.
Son yllarda toplumsallaflma kuramlarnda dikkatin, retmenler ve mfredat
gibi etmenlerden ocuklarn akranlarna ve kltrne doru kayd grlmektedir. alflmalar, ocuklarn daha okula bafllamadan nce toplumsal cinsiyet farkla-
91
92
r ve kendi cinsel kimlikleri konusunda gl bilgi sahibi olduklarn, ok kk

yafllardan bafllayarak kendi cinslerinden arkadafllarla oynamay setiklerini gstermektedir. Toplumsal cinsiyet toplumsallaflmasnn byk lde ok farkl etkileflimlere sahip kz ve erkek akranlarnda ve ocuk kltr erevesinde gerekleflmesi, cinse zg akranlarnda kzlarn ve erkeklerin okul baflarsn etkileyen ne
tr davranfllar (rnein saldrganlk ya da alflkanlk) gelifltirdiklerini mercek altna getirmifltir (Stockard, 2007). Yaflt gruplarnn cinsiyeti kalpyarglar karflsnda
okullar ve retmenler de kz ve erkek ocuklarn birlikte alflmalarn ve baflarmalarn salayacak alternatif etkileflim biimlerini gelifltirebilecek en nemli gler olarak grlmektedir.
Cinsiyet rol toplumsallaflmas kuramlar, yasalarla dnfltrlebilecei sanlan,
fazla basitlefltirilmifl bir ataerkil modeli benimsemek, kz ve erkek ocuklar konusundaki kalpyarglar olduu gibi kabul etmek, kzlarn edilginliklerini fazla abartrken diren ve karfl koyma gizillerini fark edememek, cinsiyet gruplarnn kendi
ilerindeki farklar gzden karmak gibi nedenlerle elefltirilmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
lkretimdeki
yararlanarak retmenlerin ya da yneticilerin ne tr topSIRAanlarnzdan
SZDE
lumsal cinsiyet rol telkinlerinde ya da uyarlarnda bulunduklarndan ya da bu konudaki
efliti uygulamalarndan rnekler veriniz.
D fi N E L M
Kltrel Sermaye Kuram

S O Rterimi,
U ekonomide
Sermaye
kr salamak iin piyasada
yatrmda kullanlan kaynaklar Dolarak
Sosyo K K tanmlanr.
AT
loji bu kavram salt ekonomik olmaktan kararak eflitli biimlerde geniflletmiflSIRA SZDE
tir. rnein, insan sermayesi, bireyin piyasadaki deerini artrmak amacyla eitimine yaplan yatrma gnAMALARIMIZ
dermede bulunur. Sosyal
sermaye, kiflinin sahip olduu iliflkileri ve bu iliflkilerin
salad
ifade
K T Akaynaklar
P
etmeye yarar.
S Okltrel
R U
Bourdieunun
sermaye kavram kltr rnein, bireyi belli bir stat grubunun yesi olarak grmeyi salayan grg kurallar, sanat, mzik,vb. hakknda
bilgi sahibi olmay bir sermaye biimi olarak tanmlamfltr. Bourdieunun kltrel
DKKAT
sermaye kuramnda kadnlarn, zellikle de anne rolnde, kltrel sermayenin birikiminde kilit nemi vardr (Reay, 2007:27) Kadnlar, ekonomik sermayeyi kltSIRAdnfltrerek
SZDE
rel sermayeye
aile iinde ok nemli bir rol oynarlar. tesi, kltrel
sermayenin aile iinde etkili olarak aktarm da sadece kltrel sermayenin miktarna deil, AMALARIMIZ
zellikle annenin sahip olduu kullanlabilir zaman miktarna baldr.
Anneler, ocuklarnn eitsel baflarlar konusunda yklendikleri sorumluluklarla da toplumsal snflarn yeniden retiminde rol alrlar. fli snfndan gelen anneler, ne kadar
de gerekli ve geerli kltrel sermayeye sahip olmaK aba
T A gsterseler
P
dklar iin, eitim sistemini kendilerinin ya da ocuklarnn yararna kullanamazlar. ocuklarnn eitimiyle orta snftan gelenler kadar ilgili olsalar da retmenlere szlerini
dinletebilmek ya da ocuklarnn eitimindeki aksakT E ve
L E Vflikayetlerini
ZYON
lklar giderebilmek asndan sosyal, ekonomik ve psikolojik donanma sahip deillerdir. Annenin kendi olumsuz okul deneyimleri, eitsel yeterlik ve bilgilerden
yoksunluk duygusu, ev devlerine yardm konusunda zgven eksiklii, kltrel
NTERNET
sermaye yetersizliine
ve dolaysyla snf ve teki toplumsal snr izgilerinin srdrlmesine yol aan etmenler arasndadr (Reay, 2007).
Kltrel sermaye kuram, hem gnlk yaflamda eitim sisteminin toplumsal yeniden retimi nasl gereklefltirdiini, hem de toplumsal cinsiyetle nasl iliflkilendiini gstermek bakmndan aydnlatc olmufltur. Ancak, yeniden retime odaklanan teki kuramlarda olduu gibi, insan znenin iradesini, bireysel bilinci ve diren olaslklarn ihmal eden ve ataerkil sistem iinde eitimin, kz ocuklar ve kadnlar iin gereklefltirdii eliflik ifllevlere yer vermeyen grece mekanik bir yeniden retim analizi olmas dolaysyla elefltirilmifltir.
N N
TELEVZYON
NTERNET
4. nite - Eitim
Akademik Kapitalizm Kuram

Yksek eitim kurumlaryla buralarda alflanlarn, niversite dflndaki ekonomik
kaynaklardan yararlanmak amacyla girifltikleri piyasa ya da piyasa benzeri davranfllara dikkatimizi eker. Buna gre niversitelerin, kamu yararna bir bilgi/renme rejiminden, akademik kapitalist bilgi ve renme rejimine gemesi, ataerkillii
yksek eitim kurumlarnda daha etkili hale getirmifltir. Yeni rejim ksmen, niversitelerde saylar hzla artan kadnlar karflsnda erkeklerin, bir zamanlar sadece
kendilerine ak olan yksek eitimin sonucu olarak kazandklar kimi tarihsel ayrcalklarn srdrmelerini salamaktadr (Bank, 2007; 10).
Yksek renim kurumlarnda eflitli blm ve birimlerin dfl kaynaklardan yararlanmak konusunda maruz kaldklar dengesizlikler, genelde kadnlarn aleyhine, erkeklerin lehine sonular dourmaktadr. nk; kaynaklarn, fonlarn, projelerin ounluu, erkeklerin younlaflt, uluslararas rekabete, kresel kapitalizmin merkezine ve piyasaya daha yakn mhendislik, elektrik elektronik, bilgisayar
teknolojisi gibi alanlara ynlendirilmektedir. Buna karfllk kadn retim yelerinin ve rencilerin topland sosyal alflma, eitim, hemflirelik, sosyal bilimler gibi akademik alanlara daha az ekonomik kaynaklar ayrlarak kysallaflmalar (marjinalleflmeleri) artrlmaktadr.
Erkekler, akademik kapitalizmin ayrc zellii olan piyasa ve piyasa benzeri
etkinliklerin de nderleri ve yarar salayclardr. Akademik iflgcnden salanan
patentlerin ya da niversitelerin arafltrma rnlerinin, lisans haklarnn sahipleri
ve akademik giriflimlerle kurulan yan flirketlerin st yneticileri arasnda erkeklerin oran kadnlardan ok daha fazladr. Bu alanlarda eitim gren ve alflan kadnlar giriflimci konumundan ok, giriflimci erkeklerin yardmcs konumunda bulunurlar. (Metcalfe ve Slaughter, 2007: 10-11)
Yksek eitimin toplumsal yeniden retim ifllevi dolaysyla akademik alandaki kadnlarn konumlar, genel olarak kadnlarn toplumsal, siyasal ve ekonomik
gelecekleri asndan kritik nem taflr. Bu nedenle de akademik kapitalizm kuram, yksek eitim sistemlerinin zndeki tarihsel ataerkilliin yok edilmesi iin
topyekun bir devrime gerek olduunu savunan, rnein Radikal feminizm gibi,
kuramlarla benzer zellikler gsterir. Bununla birlikte kadnlarn eflitsizliini sadece alflma alan iinde snrlayarak teki ezilme biimleriyle hi ilgilenmemesi nedeniyle btncl bir toplumsal cinsiyet perspektifi sunmaktan uzaktr.
Feminist Kuramlar
Feminist eitim arafltrmalar, rk ve toplumsal snf gibi, cinsiyetin de okullarda
olup bitenleri biimleyen, bunlar tarafndan biimlenen, indirgenemez gler olduunu savunur. Feministlere gre eitim sistemleri de okullar da iktidarn ve
kltrn aralardr. Ancak feminist yaklaflmlarda kltr, ayn zamanda nemli
bir diren ve deiflim kaynadr.
Liberal feminizm, liberal kuramn tm formlar gibi bireysel abaya ve rekabeti baflarya nem verir. Dolaysyla bireysellii ve bireysel renim srecini ne
karr. Eflitliin, ekonomik, siyasal ve kltrel yaflamdaki demokratik reformlarla
salanacandan hareket eden liberal feministlerin, 19. yzyl boyunca kadnlarn
miras, boflanma, oy, alflma vb. yannda, eitim alannda da erkeklerin sahip olduklar haklar kazanmalar iin mcadele ettikleri grlr. Tm insanlar iin, zararl toplumsal cinsiyet kalpyarglarnn, toplumdan ve okuldan temizlenmesi iin,
eitimle farkndalk yaratlmas bu mcadelenin esas unsurlarndandr.
93
94
1960 larda gelifltirilen bilin

ykseltme, kadn deneyimi
konusunda bir bilgi
paylaflm arac ve yntemi
olup kadnlarla ilgili
kapsaml bir bilgi tabannn
yokluunda kadnlar iin bir
eitim arac olarak
kullanlmfltr.
Ancak, liberal feministlerin eitimle ilgili alflmalar, toplumsal yapdaki frsat

eflitlii engellerinin ve kadnlara karfl sistematik ayrtgzetiminin yasalar vb. hukuksal nlemlerle kaldrlmas nerilerini de kapsar (Weiner, 1994). zellikle de
okullarda, bireylerle ifl piyasasnda adil ve etkili bir biimde rekabet edebilmelerini salayan bilgi, beceri ve kredileri kazandracak bir frsat eflitlii yapsnn gereksinildiini savunurlar.
Eitime eriflim bu yaklaflmn temel tafldr. Zira toplumsal cinsiyet eflitsizliinin
nedeni cehalettir. Kadnlar da erkeklerin sahip olduklar haklar, zellikle de eflit
eitim olanaklarn, kazandklarnda toplumdaki cinsiyet ayrmcl ortadan kalkacaktr. Hedef, mevcut sistemin olabildii kadar hzl ve kesintisizce deiflimini salamaktr. O nedenle de eriflim, tercih, yoksunluk, dflk temsil ve yetersiz baflar
gibi terimleri kullanmak suretiyle eitimin, erkek egemen kurulu dzenine fazla
tehditkar grnmeyen taleplerde bulunmaya zen gsterirler (Weiner, 1994: 67).
Kadnlar ve eitim konusundaki alflmalarn byk ounluunu gereklefltirmifl olan liberal feminizm, kadnlara eitimde frsat eflitlii salanmasnda, beyaz
erkeklerin tekelinde olan kaplarn almasnda nemli rol oynad. Resmi ve gizli
mfredattaki toplumsal cinsiyet farklarn, matematik, fen ve teknoloji gibi alanlardaki farkl baflar rntlerinin nedenlerini, seimlik derslere ve meslee yneltmedeki toplumsal cinsiyet kalpyarglarn, snavlarn ve testlerin yaplandrlmasndaki ve deerlendirilmesindeki yanllklar, okullarn personel seimindeki cinsiyet
farkllaflmalarn arafltran alflmalarn ou liberal feministler tarafndan yapld.
Buna karfllk liberal feminizmi siyasal cehaletle sulayanlar eflitli elefltirilerde
bulundular: Toplumsal cinsiyet basklarnn, zellikle de rk ve snf gibi teki
ezilme biimleriyle iliflkisini kuramamak, bir snf olarak kadnlarn, kendilerine
atfedilen grevlerden dolay yarfla bafllarken yafladklar dezavantajlar grememek, zel ve kamusal yaflam arasna snr ekerek cinsellik, aile, evlilik, annelik,
ev ii emek gibi kavramlara dokunmamak, bireysel renme ve baflary kurumsal ekonomik, toplumsal ve siyasal g yerine basite eitim ve ifl frsatlaryla ve
dourganlk tercihleriyle iliflkilendirmek (Weiler, 2003), sz konusu elefltiriler
arasndadr.
Radikal Feminizm, genelde kadnlarn ezilmiflliini ve zelde eitimdeki toplumsal cinsiyet eflitsizliklerini ataerkillik kavramyla aklar ve bu ezilmiflliin evrensel niteliini vurgular. Buna gre cinsiyet eflitsizliinin sorumluluu ve zm
sadece eitimcilere atfedilemez. Aile, iflyeri ve medya, egemen erkek ve ezilen kadn ikiciliinin srdrlp durduu toplumsal dzlemler arasndadr. Eitimcilerin
grevi, feministlerin ataerkil glere karfl mcadelesinin bir paras olarak toplumu, cinsiyeti olmayan davranfl ve pratikleri gereklefltirecek biimde yeniden
eitmek olmaldr (Weiner, 1994: 71).
Bu yaklaflm, eitimin zgrlefltirici bir gizil gce sahip olduunu kabul eder.
Ancak var olan durumuyla bunu gereklefltiremiyecei grflndedir. Mevcut kuramlar, eitim ve bilim, erkekler tarafndan tanmlandndan kadnlarn tarihini,
deneyimlerini ve ilgi odaklarn kapsamaz. Dolaysyla da kadnlar iin yararl bir
bilgi kayna deildir, tersine bilinlenmelerini erkeklerin istedii gibi nlemeyi
salar. Eitim; okul bilgisini, kltrn ve programlarn, dayand erkek temelinden topyekun bamszlafltrd lde dnfltrc nitelie kavuflacaktr. Yararl
ve glendirici bilgiye eriflebilmek ve erkek egemenliinin etkilerini farkedebilmek iin, kadnlarn kendi kiflisel yaflantlarndan ve kltrel retimlerinden yola
kmalar gerekir. Bunun iin de bilin ykseltme diye adlandrlan kadn odakl
bir eitimden (ya da yeniden eitimden) gemeleri nemlidir (Weiner, 1994:55).
4. nite - Eitim
Toplumdaki erkek egemenlii ve okul bilgisi konusunda, ciddi elefltirileri bulunan Radikal feministlerin, eitimdeki kurulu dzeni rktmek konusunda bir tereddtleri sz konusu deildir. Egemenlik ve ezilme, tahakkm ve glenme, kadn ve kz ocuk merkezlilik gibi terimlerle erkek, ders konularn elefltirmeyi,
ataerkil eitim srelerini ve derslikteki cinsiyetler aras g iliflkilerini sorgulamay amalarlar (Weiner, 1994: 67-68). Liberal feministlerin aksine derslikteki, retmen odalarndaki ve okul srelerindeki kadnlarn ve kz ocuklarn ezilmesinde
cinselliin ve cinsel fliddetin roln incelemeye ncelik verirler. Okullarn, kz ocuklar iin ne lde gvenli mekanlar olduunu sorgulamaktan kanmazlar.
nemli bir tartflma oda da kadnlarn zerkliini ve erkeklerden bamsz bir
kadn renme kltrnn gelifltirilmesi asndan kz okullarnn yeri konusuna
ayrlmfltr. Radikal feminizm kz okullarn kadn kltrnn glenmesinde bir
ilk adm olarak grr. Buna gre okullarn ayrlmas, kadnlarn glenmesinde ve
ataerkilliin alt edilmesinde siyasal bir stratejidir (de Marais, Le Compte, 1999).
70lerde ikinci dalga kadn hareketlerine egemen olan radikal feministlerin, kadn
deneyimlerini aydnlatan bir bilgi taban yaratmak hedefi, feminist bilimin geliflmesini
ve zellikle de ABDde Kadn alflmalar ders ve programlarnn yaylmasn sonucunu
dourdu. Bunu izleyerek daha etkili bir kadn siyasal g taban yaratlmas gereksinimi alglanmas, hiyerarfliler yerine iflbirliine dayanan kadn dostu rgtlenmelerin ve
pratiklerin, temsil yerine katlm taleplerinin gerekleflmesine ynelik abalar artrd.
Radikal feminizm sadece varolan cinsel iliflki ve siyasetle yzleflmeyi deil, ayn zamanda, bamszlk yerine zgrleflmeyi, bireycilik yerine kollektivizmi temel alan yeni bir dil ve yeni bir sylem erevesinin geliflimine yol at (Mitchell, 1986).
Buna karfllk Radikal feministler, hem liberal, hem de sosyalist feministlerden
eflitli elefltiriler ald. Liberaller, kadn erkek kutuplaflmasna gtren radikal sylemin yaratt infial nedeniyle kadn hareketinin kazanmlarnn altn boflalttn,
cinsel politikaya aflr nem vererek siyasal reformlar kmsediini savunuyordu.
Kadnlarn ezilmesini tm ezilme biimlerinin temeline koymalarysa sol dflncede ciddi itirazlarla karfllaflt. zellikle de siyah ve ifli snfndan gelen kadnlar tarafndan beyaz, burjuva ve apolitik olmakla sulanyor, toplumsal cinsiyet analizlerini rk ve toplumsal snf sorunlarndan soyutladklar iddia ediliyordu. Postyapsalc feministler ise radikal feministlerin toplumsal cinsiyet kimliine iliflkin grfllerinin zc niteliine dikkat ekerek, bu kimlik biimlerinin ok kez kadnlarla erkekler arasnda herhangibir mutlak karfltla izin vermeyecek kadar karmaflk olduunu savunuyorlard. Radikallerin, tm hiyerarflilerin flu ya da bu biimde erkek egemenliinin eflitleri olduu grfl elefltirilerek tahakkm gdsnn, uygulamak
frsatn ok fazla bulamasalar da kadnlarn da paylaflt evrensel bir insan zellii
olmas ihtimalinin yeterli bir biimde ele alnmasn nlediini dflnyordu.
Radikallerin, tm hiyerarflilerin flu ya da bu biimde erkek egemenliinin eflitleri olduu grfl, zellikle elefltirildi. Bu balamda tahakkm gdsnn, uygulamak frsatn ok fazla bulamasalar da kadnlarn da paylaflt evrensel bir insan zellii olmas ihtimalinin Radikallerce yeterince deerlendirilemedii vurgulanyordu.
Feminist Yeniden retim Kuram: Geleneksel Marxist snf analizlerinden
derinlemesine etkilenen bu yaklaflmn, eitimin toplumsal deiflimdeki rol konusundaki grflleri fazla iyimser deildir. Eitimi, snf mcadelesi gibi cinsiyet mcadelesinin de gereklefltii, toplumsal egemenlik ve ezilme rntlerinin yeniden
retildii ve srdrld dzlemlerden biri olarak grrler. rnein; ifli snf
kzlarnn, bir yandan teki kzlarla ortak ayrtgzetimlerini, bir yandan da erkek
arkadafllaryla ayn snf eflitsizliini de yaflayarak iki kez ezildiini dflnrler.
95
96
Marksist (ve Sosyalist) feministlerin kuramsal alandaki ok nemli katklarna

karfllk okulun, toplumsal cinsiyet ve g iliflkilerinin yeniden retiminde nasl bir
rol oynad konusundaki alflmalar snrldr. Bu alflmalarda retime tandklar
ncelik erevesinde, kadnlarn iflgc ya da ev ii emekle ilgili ezilmiflliklerinin
okuldaki cinsiyeti pratiklerle ve metinlerle yeniden retildii anlayfl yer alr. fli
snfndan kz ve erkek ocuklarn okuldaki toplumsal snf hegemonyas araclyla ifli snf kadnlarna ve erkeklerine dnflmeleri ya da egemen snf ve cinsiyet iliflkilerinin srdrlmesinde aile, okul ve ifl piyasasnn karfllkl iliflkileri bu
kapsamda arafltrlanlar arasndadr (Weiler, 2003: 273, Weiner, 1994:68).
Bu yaklaflmn eitimdeki eflitsizlikler konusundaki zm nerisi, kapitalizmdeki cinsiyet eflitsizliini yapsal faktrlere balamas dolaysyla hayli snrldr.
Geri sosyalist feminizm, ataerkilliin etkisini ve ortadan kaldrlmasn ayni lde nemser. Okullarda tarihsel olarak yaplanmfl ataerkillii ykabilmek iin, eitimin tm yaplarnn, siyasa ve uygulamalarnn topyekun dnfltrlmesini talep
ederler. Gene de zellikle erkek hiyerarflilerinin zlmesi ve feminist sorunlarn
gndeme getirilmesi arayfllarnda retmen sendikalarnn da hayli etkili olduklar gzlemlenmifltir (Rowbotham,1989).
Bu arafltrma syleminin kulland kapitalizm, retim, yeniden retim, snf,
toplumsal cinsiyet, ataerkil iliflkiler gibi Marxsist kavramlar, farkl snflardan kz
rencilerin okul iindeki farkl konumlanfllarn ortaya karmakta etkiliydi. Ne
var ki ayn sylem, kadnlar iin, kadnlar hakknda kuramlar gelifltirmeyi hedefleyen genel feminist taleplere yer brakmyordu. Tm yeniden retim kuramlarnda
olduu gibi, bireysel bilince ve diren olaslklarna da kadnlarn alflma yaflam
dflndaki ezilme biimlerine de gereken nemi vermedikleri iin elefltirildiler. Bu
yaklaflmn, kadnlarn ezilmiflliini ve okul deneyimlerini daha genifl bir toplumsal
yap ierisine yerlefltirmek ve kadn yaflamnda alflmann nemini gstermek asndan ok ciddi katklar bulunan A.Wolpe ya da R.Deem gibi ncler bile sonuta hayli mekanik bir yeniden retim anlayflyla hareket ettikleri elefltirisiyle (Weiler, 2003: 275-276) karfl karflya kaldlar.
Siyah Feminizm: 1970 lerin sonunda radikal ve liberal feminizmleri elefltiren
ve geniflleten farkl feminist bakfl alarnn en nemlilerinden biriydi. Yalnz beyaz ataerkil toplumu elefltirmekle kalmayp, beyaz kadn hareketini de kadnlar
arasndaki ekonomik ve toplumsal farkllklar grmezden gelmekle suluyorlard.
Siyah feminizm, zellikle de rkln ve cinsiyetiliin, eitimdeki yaygnln
odaa getirmekle kalmyor, buna ar elefltiriler de yneltiyordu.
Siyah feminizm farkl etnik kkenlerden gelen siyah kadnlarn ve kzlarn okulda ayn homojen grubun yeleri muamelesine uramasna karflyd. Beyaz retmenlerin, siyah kadn ve kz ocuklarn eitimdeki baflarszlklarn kltr atflmas ile aklamalarn sorgularken, bir yandan da siyah aile kltrnn nasl sulu ve hastalkl bir konuma dflrldn deflifre etmeye ve siyah kadnlarla ilgili kalp yarglar deflmeye alflyordu.
Siyah kadnlarn ve kzlarn okul deneyimlerinin, retmenlerin rklk ve cinsiyetiliklerini tartflma konusu yapmay baflaran siyah feministler, eitim sistemindeki eflitsizliklerin giderilebilecei konusunda flpheci dflnrler. Irksal ve eitimsel ayrmcln kimi aflr biimleriyle mcadelede hukuksal nlemleri daha etkili bulurlar. Ancak, retmenleri efliti pratiklere ynlendirmek amacyla kurumsal ve bireysel rklk ve cinsiyetilik konusunda yeniden eitmeyi amalayan siyah feministler de vardr. Aralarnda bel hooksun da olduu siyah feminist pedagoglar, derslii bir bask ortam olarak grmekle birlikte, ayn zamanda da bir z-
4. nite - Eitim
grlefltirme yeri olabileceini dflnrler. Buna gre otorite ve gcn derslikte gelifligzel kullanm retmenin tahakkmne ve rencilerin nesnelefltirilmesine
yol aar. Ancak, siyah feminist pedagojinin bir zgrlk felsefesi olarak kullanlmasyla, rencilerin kendi topluluklarn yerel ve kresel dzeyde deifltirebilmeleri iin devrimci sorumluluk almalar salanabilir. O nedenle de eitimi, deerlerden arnmfl bir kavram olarak deil, etik ve sivil bir mcadele arac olarak grmek
gerekir. Siyah feminist pedagoji, alternatif bir bilgi bilim olarak sadece gerek diye
kabul edilen bilginin deil ve fakat geree ulaflma srecinin de sorunsallafltrlmasn salamfltr (Wheeler, 2007:20).
Buna karfllk siyah feminizmin, kolektif eylem araclyla ekonomik geliflmenin ve siyasal haklarn salanmasna ynelik amalarn kimlik politikalar, farklar
ve oulluk konularndaki vurgusuyla dengelemesi ve beyaz feminist kadn hareketi iine zmsemesiyle ilgili sorunlar sz konusudur. Bu nedenle de asl zellii olan keskin elefltirel syleminden zaman zaman tavizler vermesi elefltiri konusu
olmufltur (Collins, 2003). te yandan siyah feminizm, bir yandan feminist hareket
iindeki blnmflle katkda bulunmak, bir yandan da beyaz feminist kadn hareketiyle Afrika kkenli Amerikal kadnlardan ok daha gl paylaflmlar olmak
gibi nedenlerle ayrlklkla sulanmfltr.
Postyapsalc Feminizm, cinselliin ve toplumsal cinsiyetin kuruluflunda insann edimselliini vurgulayan (Human Agency), toplumsal kurmaclk kuramlar
arasnda yer alr. Buna gre insanlar, bilinli zneler olarak, yaptklar ve syledikleri araclyla kendilerinin ve birbirlerinin toplumsal cinsiyet kimliklerini kendileri kurarlar (Bank, 2007; 5). Ancak, bu sre insanlarn kendi setikleri koflullarda
deil, ataerkil sistemin toplumsal cinsiyete gore tabakalanmfl kltrnn ve kurumlarnn koflullar altnda gerekleflir. Kadn erkek gibi ikicilik kategoriler de doal ya da ntr olmayp edebiyat, sanat, hukuk, eitim programlar ya da arafltrma
raporlar gibi sylem sistemleri araclyla retilir ve g iliflkilerini srdrmeye
yardm ederler. Toplumsal cinsiyet ikiciliklerinin bir yan, daima tekine stn olduundan dil ve ideoloji, kadnlar aflada tutmay srdrr bu nedenle erkeklerle eflit olmalar sz konusu olamaz
Postyapsalc Feminizm, okullar toplumsal, kltrel ve tarihsel mercekten inceleyerek, iktidar ve g iliflkilerini zmler. Okul dilinin kimin karlarna hizmet
ettiinin anlafllmasyla, kimin karlarnn kysallafltrldn, susturulduunu, dfllandn grmeyi ve bylece dnfltrmeyi hedefler (de Marais, Le Compte, 1999:
35-38). Postyapsalc feministler, makro feminist eitim kuramlarnn aksine, rntlerden ziyade karmaflkl ne karan bir olumlu belirsizlik anlayflna sahiptir.
Buna gre kz renciler okulda, mutlak bir gszlk halinde deil, kimi gleri
de barndran eflitli konumlarda bulunurlar. Bu deiflkenlikler grldnde feminist arafltrma dezavantajl odandan uzaklaflmaya ve g dengesindeki deiflmeleri incelemeye bafllar (Jones 1993: 160-1). Bu balamda rencilerin, retmenlerle ve okulla iliflkilerinde ne tr diren ve karfl koyma stratejileri gelifltirdikleri zel bir inceleme oda oluflturmufltur.
Postyapsalc feminizmin sylem konusundaki vurgusu, zm stratejisi olarak,
bir karfl sylem oluflturma nerisine yol amfltr. Karfl sylem, sylenemiyenlerin
sylenmesini salamaya yneliktir. Bu balamda dflndkleri bir eylem biimi,
rencilerde, eitim sylemindeki konumlanfllar konusunda elefltirel bilincin
geliflmesini salamaktr. Bir baflka strateji ise feminist eylemin gerekleflmesine elveriflli frsatlar kollamak olacaktr.
97
98
Bu yaklaflmn anaakm post modernizm ve postyapsalc yazndan alnan terminolojisi, rnein, sylem, znellik, g-bilgi vb., hayli karmaflk ve gtr. O nedenle postmodernist feministler, bir yandan kendi zerine yansyanlardan ve aklktan bahsederken bir yandan da bu olana, kendi okurlarndan esirgeyecek kadar anlafllmas g, karmaflk yazma biimleri kullandklar iin elefltirilmifllerdir.
te yandan ideolojik bir arka plana yaslanmadan ya da kadn ve erkek rencilerin karmaflk znellikleri ve balanmfllklaryla atflmakszn elefltirel bilincin nasl
kazandrlaca nemli bir soru iflareti olarak kalmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Feminist kuramlarn,
SIRA SZDE eitimdeki toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin aklanmas ve zmlenmesi konusunda ne tr katklar olmufltur dersiniz? Tartflnz.
fi N E L M
SONUD VE
POLTKA NERLER
N
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O R U
Eitimdeki
toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin zm yollarna
iliflkin politika nerilerini deerlendirebilmek.
DKKAT
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin srdrlmesindeki tm olumsuz etkilerine karfln eitim, kiflinin yeteneklerini gelifltirmesi ve kendini gereklefltirmesi asndan
SZDE
ok nemliSIRA
bir glendirici
niteliindedir. eflitli uluslar aras endekslerin de gsterdii gibi dnyada kadnlarn ve toplumlarn gelebildikleri aflamay eitimin katksn dikkate
almadan deerlendirebilmek mmkn deildir. Genel bir rnt
AMALARIMIZ
olarak kz ocuklarn ve kadnlarn, eitimde kalma ve baflar dzeylerinde grlen geliflmeler bu gerekle ilgili farkndalklarnn ciddi bir gstergesidir.
Trkiyenin
K Ttm
A Pblgelerinde ve tm okul trlerinde kzlarn okula karfl erkeklerden ok daha olumlu tutumlar iinde olduklar grlmektedir (T.C. MEB EARGED, 2005: 63). Kz renciler okulu skc, gvensiz, kirli, angarya grevler yklenen ve srekli
T E L E V Zpara
Y O N toplanan bir yer olarak tanmlamakla birlikte gene de kendilerine mesleklerini verecek bir yer olarak grmekte ve arkadafllar okulun en sevdikleri zellii diye gstermektedir. zellikle alt gelir grubu kzlar, okulu, evdeki
kadnlk rolnden kap kurtulabilecekleri, ocukluklarn yaflayabilecekleri bir yer
N T E Reilimi
NET
haline getirme
ve abasndadrlar (Sayan, 2007). Evdeki skntlar dflnlrse dflar kamamak, kardefl bakmak, annenin vekili olmak okulun kz ocua
tand zgrlk alan anlamldr. Kald ki, rencilerin her verileni olduu gibi
renen, zmseyen ve kullanan pasif alclar olmadklar bilinmektedir. Kadnlarn da tm renciler gibi kendilerine verilen bilgiyi ok kez szgeledikleri, ifllerine yarayacak biimde kullandklar, hatta reddettikleri grlr. Bu mcadeleler,
karfl koymalar ve direnler, kadnlarn kamusal ve zel yaflamlarndaki dnflmleri de, eitimin bu dnflm srecinde neden flart olduunu da anlamamza yardm eder.
Glendirmek iin eitimin flart olmas, mevcut haliyle ya da tek baflna buna
yeterli olduu anlamna gelmez. Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin eitime nasl
yansdn anmsadmzda okulun cinsiyeti yapsnn, ieriklerinin, iliflkilerinin
dnfltrlmesiyle ilgili stratejiler nem kazanmaktadr. Eitimin toplumsal cinsiyet kalpyarglarn taflyan mesajlarndan arndrlmas btnlk iinde ele alnmal, bunun iin de toplumsal cinsiyet duyarll bir politika olarak btn bu yaplara, srelere, ncelikle de retmen yetifltirme programlarna zmsenmelidir.
Eitimde toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin yol at yatay ve dikey ayrmcln
ortadan kaldrlmas ve gerek uzmanlk alanlarnda gerekse yetki ve karar organla-
N N
99
4. nite - Eitim
rnda daha dengeli bir dalmn salanmas iin geici zel nlemler, gerekirse
kota ya da burs gibi teflvik politikalar uygulanmaldr.
Gerek bir dnfltrme, erkeklerle kadnlar arasndaki temel g iliflkilerinin,
ev ii alan, iflgc piyasalar ve siyaset dahil, yeniden yaplanmasn, cinsiyeti kltrn dnfltrlmesini, dorudan doruya ataerkillii hedefler. Aile iindeki cinsiyeti yaklaflmlarn krmak iin de yaflam boyu eitim alflmalar yaplmal, dnflm bireysel abalar yannda toplumsal projelerle ve siyasal iradenin kararllyla desteklenmeli, kadnlar iin olduu kadar erkeklerin de kendilerini ve toplumu daha efliti ve adil bir gelecee kavuflturma sorumluluunu yklenecek biimde eitim grmeleri salanmaldr.
SIRA
SZDE dflnelim.
Toplumsal cinsiyet eflitsizlikleriyle mcadelede eitim neden flart ama
yetmez,
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
100
zet
N
A M A
N
AM A
N
A M A
Eitimde toplumsal cinsiyet eflitliinin salanmasnn nemini kavrayabilmek.

Eitim birey ve toplum asndan sosyal sermayenin gelifltirilmesinde, ilerlemenin ve glenmenin gereklefltirilmesinde byk nem taflr.
nsann kendi gcn ve gszln sonulayan etmenleri farkedebilmesi ve bunlar dnfltrebilmesi iin ortam yaratr. Olanaklardan ve
risklerden haberdar olmann ve toplumdaki karar alma srelerine katlmann en nemli anahtar saylr. Eitim, uluslararasnda insani geliflmeyi lmeye yarayan temel gstergelerden biri
ve bu konuda kadnlarla erkekler arasnda var
olan engellerin kaldrlmas Kadnlara Karfl Her
Trl Ayrmcln nlenmesi Szleflmesi (CEDAW), Pekin Eylem Plan, Binyl Kalknma Hedefleri gibi temel andlaflmalarn ilkeleri arasndadr. Eitimin her dzeyindeki eflitsizlikler, kz ocuklarn ve kadnlarn toplumsal yaflamn tm
alanlarnndaki frsatlarn ve olanaklarn olumsuz etkilemektedir.
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin eitime eriflimi nasl etkilediini aklayabilmek.
Dnyann pek ok lkesinde, deiflik toplumsal
ekonomik kesimlerde, etnik kmelerde, krsal
ve kentsel blgelerde, yerli, mlteci ve gmen
gruplarnda eitimden yararlanabilen kadnlarn
says, hala ayn kategorideki erkeklerle eflitlenememifltir. Eitime eriflim, zellikle de kadnlar
iin, snfsal eflitsizliklerle yakndan iliflkilidir.
Kentlerdeki kadnlarn krsal alanlarda yaflayanlara gre eitime eriflimleri daha fazla ve eitimde kalma sreleri daha uzundur. Farkl yrelerdeki ocuk iflgc talebi, ulaflm sorunlar, gvensizlik ve fliddet ortam, ataerkil aile yaps ve
kltr de kz ve erkek ocuklarn okullulaflmasnda nemli farklar yaratmaktadr.
Toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin eitim araclyla nasl pekifltirildiini farkedebilmek.
Toplumsal cinsiyet eflitsizliinin eitimdeki izdflm, kadnlar ve erkekler arasndaki saysal eflitsizlikten ibaret deildir. Bir sre ve kurum olarak eitimin ierii, yaps, gndelik yaflam ve
etkileflimleri cinsiyetilii pekifltiren zellikler taflr. Bu balamda okul bilgisinin, ynetiminin,
yntemlerinin erkek merkezlilii ve kadnlarn
hala bu kltre eklemlendikleri, oranda varolabilmeleri ciddi sorun oluflturur. Kadn retmen,
ynetici ve rencilerin arasnda bile bu konuda
farkndalk gelifltirebilenlerin says, cinsiyeti
pratikleri destekleyenlere kyasla ok azdr. Dolaysyla da, kadnlarn belli eitim alanlarnda
toplanmalar yatay ayrflma, retmenliin okul
N
AM A
N
A M A
ncesi ya da ilkretim gibi alt dzeylerinde ylmalar dikey ayrflma, pek az kadnn ynetici konumlarnda bulunmas cam tavan, kz rencilerin daha baflarl olduklar rneklerde bile
derslerde daha az sz almalar genelde kendi tercihleri olarak gerekelendirilir.
Toplumsal cinsiyet ve eitim iliflkisinin eflitli kuramlardaki aklamalarn karfllafltrabilmek.
Kuramsal incelemeler, eitimin toplumsal cinsiyetle iliflkisi hakknda sosyolojik bir anlayfl gelifltirilebilmesi iin eflitli etmenlerin dikkate alnmas gerektiini gstermektedir. Bu balamda
ne kan konulardan bazlar toplumdaki iktidar ve tahakkm iliflkilerinin temelleri, eitimle
iflgc piyasas ve hane yaplar gibi teki kurumlar arasndaki iliflkiler, okulun gnlk etkileflimlerinde snf, toplumsal cinsiyet, rk, etnisitenin etkisi, insanlarn bilinli zneler olarak toplumsal yaplar nasl dnfltrdkleri ya da direndikleridir (Short, 1994:137).
Kimi kuramlar rnein, Cinsiyet Rol Toplumsallaflmas, Liberal Feminizm, vb. eitimin cinsel
kimliklerin kuruluflunda bir renme sreci olarak etkisini incelemifllerdir. Kimi kuramlar rnein, Feminist Yeniden retim, Radikal Feminizm
ve Akademik Kapitalizm eitimin yapsn odaa
almfllardr. Bu yaklaflmlarda eitim kurumlar,
snf toplumunun stat ve iktidar farkllklarn
yaratan ve meflrulafltran yaplar arasnda yer alr.
nc kategoride yer alan Postyapsalc Feminizme gre eitim programlar ya da arafltrma
raporlar, insanlarn kadn erkek gibi ikincil kategorileri retmelerini koflullayan ve g iliflkilerini srdrmeye yardm eden sylem sistemleri
arasndadr.
Eitimde toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin zm yollarna iliflkin politika nerilerini deerlendirebilmek.
Bu konudaki politikalarn temelde btnlk, sreklilik ve kararllk ilkelerine dayanmas, hem
eitime eriflim ve eitimin cinsiyetilikten arndrlmas hem de mevcut erkek iktidarnn teki
alanlarnn dnfltrlmesi balamnda deerlendirilmesi gerekir. Toplumsal cinsiyet duyarll bir politika olarak tm eitsel sre ve politikalara, ncelikle de retmen yetifltirme programlarna zmsenmelidir. Gerek eitime eriflimde, gerekse uzmanlk alanlarnda ve yetki ve karar organlarnda daha dengeli bir toplumsal cinsiyet dalm iin geici zel nlemler uygulanmal, kadnlar gibi erkeklerin de daha eflit ve adil
bir toplum hedefine ynelik olarak eitilmeleri
salanmaldr.
4. nite - Eitim
101
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisinin kadnlarn eitimiyle iliflkisi belirlenmemifltir?
a. Dnya barflnn salanmas
b. Toplumda srdrlebilir kalknmann gelifltirilmesi
c. Kadnn kendi gcn ve snrlarn keflfetmesi
d. ocuk lmlerinin azalmas
e. Kadnlarn iflgcne katlmnn artmas
2. Trkiyede eitimde toplumsal cinsiyet eflitliini salamaya ynelen dzenlemeler afladakilerden hangisine
dayanmaz?
a. Anayasa
b. CEDAW
c. Milli Eitim Temel Kanunu
d. Pekin Eylem Platformu
e. Aile reisinin kararna
3. Okul ncesi eitimin gelifltirilmesini toplumsal cinsiyet eflitliinin salanmasnda nemli bir etken olmasnn
sebebi afladakilerdn hangisidir?
a. Kz ve erkek ocuklarn toplumsallafltrlmasnda eflitlii salamas
b. Erkek ocuklarn saldrganlk, kz ocuklarn edilgenlik konusundaki eilimlerini dnfltrmesi
c. Ailede bakm hizmetleri konusundaki cinsiyeti
eflitsizlikleri dnfltrmeye yardm etmesi
d. Eitimde, toplumsal cinsiyet eflitliinin salanmasyla doru ynde bir iliflkinin saptanmfl olmas
e. Kz ve erkek ocuklar karma eitime hazrlamas
4. Afladakilerin hangisi eitimde cinsiyet ayrmclnn
nedenlerinden biridir?
a. Ders kitaplarnda ve programlarda kadnlarn
bilgi ve deneyimlerine yer verilmemesi
b. niversitelerde Kadn alflmalar programlarna
erkek renci alnmamas
c. Kz ve erkek renciler arasnda ortaretimden
itibaren baflgsteren baflar farklar olmas.
d. Kz ve erkek ocuklar arasnda okul terkiyle ilgili rntler
e. retmenlerin kz ve erkek rencilere farkl
davranmas
5. Kadnlarn belli eitim alanlarnda ylmas ya da aflr
temsili, buna karfllk belli alanlardan byk lde dfllanmfl olufllar afladaki kavramlardan hangisiyle tanmlanr?
a. Souk iklim
b. Dikey ayrflm
c. Cam tavan
d. Szdran boru hatt
e. Yatay ayrflm
6. Afladaki kuramlardan hangisinde eitim, toplumsal cinsiyet kimliinin kurulmasnda temel mekanizmadr?
a. Akademik Kapitalizm
b. Rol/Toplumsallaflma Kuram
c. Sosyalist Feminizm
d. Kltrel Sermaye Kuram
e. Feminist Yeniden retim Kuram
7. Sadece gerek diye kabul edilen bilginin deil, fakat
geree ulaflma ynteminin de sorunsallafltrlmasn salayarak eitimi bir devrimci sorumluluk projesine dnfltren anlayfl, afladakilerin hangisinde arlk kazanmfltr?
a. Marxist Feminizm
b. Toplumsallafltrma Kuram
c. Siyah Feminizm
d. Glendirme Kuram
e. Liberal Feminizm
8. Afladakilerden hangisi kadnlarn ve kz ocuklarnn eitimde ezilmesinde cinsellii ve cinsel fliddeti
odaklayan grfltr?
a. Cinsel Rol Toplumsallaflmas
b. Liberal Feminizm
c. Postyapsalc Feminizm
d. Radikal Feminizm
e. Sosyalist Feminizm
9. Afladakilerden hangisi Sosyalist ve Marxist Feminizm kadar Kltrel Sermaye Kuramna da yneltilen en
nemli elefltirilerden biridir?
a. Eitimin temel altyap kurumlarndan biri olduunu savunmalar
b. Cinsiyet rol toplumsallaflmasndan hareket etmeleri
c. Eitsel sylem konusuna aflr nem vermeleri
d. nsan znenin iradesini, bireysel bilinci ve diren olaslklarn ihmal etmeleri
e. Eitimi ideolojik yaplanmann arac olarak grmeleri
10. Toplumsal cinsiyet eflitliini salamak amacyla kz
ocuklarnn ve kadnlarn eitimi konusunda geici zel
nlemler alnmas afladakilerden hangisini kapsar?
a. Belli uzmanlk alanlarnn kadnlara ayrlmas
b. Cinsiyete duyarl gstergeler
c. Kotalar
d. retmen yetifltirme programlarna toplumsal
cinsiyet derslerinin konulmas
e. Cinsiyete duyarl bteleme
102
Okuma Paras 1
Trkiyede eitim, Osmanl dneminden bu yana kadn
hareketinin ilk sralarnda yer alan hedeflerindendir.
Anayasada (md. 42), birey asndan sosyal ve ekonomik insan haklarndan ve devlet bakmndan baflta gelen grevlerden biri olarak tanmlanmaktadr. lkretim, "kz ve erkek tm vatandafllar iin zorunlu ve devlet okullarnda parasz"dr. 1739 sayl Milli Eitim Temel Yasas ise eitim frsatlarnn tm kadnlar ve erkekler iin eflit (md. 8), eitim kurumlarnn dil, din, rk
ve cinsiyet fark gzetilmeksizin herkese ak, karma
eitimin her dzeyde ana ilke olduunu ifade etmektedir (md. 4).
Trkiyenin, Kadnlara Karfl Her Trl Ayrmcln
nlenmesi Szleflmesi (CEDAW), 1995 ylnda Pekinde
toplanan Drdnc Dnya Kadn Konferansnda benimsenen Eylem Platformu, ocuk Haklar Szleflmesi
(1990), Avrupa Birliine yelik baflvurusu kapsamndaki uluslararas taahhtleri de kadnlarn ve kz ocuklarnn eitimde erkeklerle eflit haklara ve olanaklara sahip olmalarn salayacak tm nlemleri almasn
gerektirir.
Okuma Paras 2
Trkiyenin, Pekin Konferansnda yklendii sorumluluklardan biri kadnlar arasnda okuryazarlk orann
yzde 100e ykseltmek, teki ise sekiz yllk ilkretimi zorunlu hale getirmek idi. Bu ykmllklerle uyumlu olarak 1997 ylnda zorunlu ilkretim befl yldan sekiz yla uzatld. Buna karfllk 6 yafl ve yukars nfusta
okumaz-yazmazlk oran kadnlarda yzde 12,3, erkeklerde ise yzde 3,1 olarak devam etmekte, Trkiyede
halen 4 milyona yakn kadn okuma-yazma bilmemektedir. (T.C.Baflbakanlk KSGM, 2011:9)
Toplumsal cinsiyet ve eitim iliflkisinin Trkiye'de kadn hareketi tarafndan enok tartfllan bir boyutu, okul
ncesi olanaklarnn snrll ve "anaokulu, ana snf",
krefl vb. dzenlemelerden yararlanan ocuklarn azldr. Avrupa Birlii lkelerinde okul ncesi eitimde
okullaflma oran yzde 89 dolayndadr (T.C.Baflbakanlk KSGM, 2011: 10). Trkiyede ise 35 yafl grubunda
bu oran yzde 26,9ta; 45 yafl grubunda ise yzde
38,5ta kalmaktadr. Erken ocukluktaki eitimin arlkl olarak ailelere ve zellikle kadnlara braklmas,
cinsiyeti eflitsizliklerin srdrlmesi asndan ciddi bir
elefltiri konusudur. (rnein, Ecevit, 2010, KEG, 2009).
Trkiyenin krsal yerleflim yerlerinde yaflayan kadnla-
rn yzde 28'i herhangi bir eitim dzeyini tamamlamamfl iken, bu oran kentlerde yaflayan kadnlar arasnda
yzde 15e inmektedir. Bununla birlikte kentsel alanlarda, kadnlarla erkeklerin eitime eriflimindeki farkllklar, krsal alanlarda olduundan daha belirgindir. Eitime eriflimde gzlemlenen cinsiyet farkllklar Trkiyenin dou ve orta blgelerinde en yksek, gney ve
kuzey blgelerinde ise en dflktr. (HNEE, 2009).
Trkiyenin en yoksul hanelerinde yer alan erkeklerin
yzde 35ine karfllk, kadnlarn yzde 60 ya hi eitim
almamfl ya da ilkokulu bitirmemifltir (HNEE,2009: 26).
Okuma Paras 3
Trkiye'de eflitli eitim dzeylerinde kullanlan kitap
ve materyallerin, kadnlar ve erkekler hakkndaki kalpyarglar yeniden retmeleri konusunda 1990'larda bafllayan bir duyarllktan sz edilebilmektedir (Bkz. rnein, Helvacolu, F., 1996; Tanrver, 2003; Esen, 2007).
Buna ramen MEB Talim Terbiye Kurumu Baflkanl'nca onaylanmfl 2009 Hayat Bilgisi ders kitaplarnda
yer alan grsellerin incelenmesinde, ilkretim 1. snf
Hayat Bilgisi ders kitabndaki resimlerde toplam kz ocuk says 165 iken, toplam erkek ocuk says 253 olarak hesaplanmfltr. Mekn paylaflm asndan kz ocuu 142, erkek ocuu 232 defa ev dflnda gsterilmektedir. Kz ocuklar daha ok anne ve yetiflkin kadnlarla birlikte okulda, evde ve civarnda, erkek ocuklar daha ok baba ve yetiflkin erkeklerle birlikte dflarda yer almaktadr. Rol paylaflm asndan kadnlar
retmen, anne, hemflire, yaya, yolcu, doktor, eczac,
oyuncu, mflteri, vb. olarak gsterilirken, erkek, retmen, mdr, baba, flair, flofr, itfaiyeci, garson, mflteri, ifti, bilim insan, doktor, polis, postac, frnc, temizliki, hakim, tamirci, oyuncu, pilot, kasap, vb. mesleklerinde grlmektedir. Kz ocuklar kabark etek ve
elbise ile erkek ocuklar ise gmlek ve pantolonlu olarak grntlenmifl, okulda snf ve kulp baflkanlar figrlerinde de genellikle erkek ocuklar kullanlmfltr
(Eitim Sen, 2009).
4. nite - Eitim
Okuma Paras 4

1. a
2. e
3. c
4. a
5. e
6. b
7. c
Hacettepe niversitesinden Prof. Seza zen bu ylki

byk dle ocuk hastalklar dalnda, zellikle de ocuk romatizmas, bbrek hastalklar ve ailevi akdeniz
atefli alanlarnda uluslar aras baflar kazanan ve Ankara Kriterleri adyla tannan alflmalaryla layk grld.
Prof. zen dl kabul konuflmasnda: Benim dedem
1940l yllarda ailenin tm maddi olanaklarn, okumak
isteyen kznn profesr olma ryas iin kullanmflt.
Sonradan gerekleflen bu rya, reten kadn rol modeli yapan, alflan kadna saygnlk getiren Atatrk devrimlerinin sonuncusu idi. Annem gibi ben de Cumhuriyetin aydnlanma devriminin yerlefltirdii kadn politikasnn sonucu olarak akademik yaflammn hibir aflamasnda ayrmclk yaflamadm, umarm kzm da benzer ortamlarda lkemize katk yapacaktr. Ancak 2010lu
yllarda kadn modelinin erkeinin arkasnda duran,
retime katlmayan bir flekle dndn zlerek grdn belirtti. zen, niversitelerdeki kadn akademik orannn yzde 33 ile dnya ortalamasnn zerinde olduu Trkiyede, bugne dek 130 bilim adamna
karfllk kendisi dahil yalnzca 13 bilim kadnnn TBTAK dl alabildiine dikkat ekerek, Avrupa Birlii
llerine uygun olarak TBTAK bilim teflviklerine de
kadn kotas getirilmesini nerdi.
Kaynak: Yetkin, M. (29.12.2010) Bir Bilim Kadnnn
znts, Radikal Gazetesi
103
8. d
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise, Girifl blmn gzden

geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Girifl blmn gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Eitime Eriflimde Eflitsizlikler konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Eitimde Cinsiyet Ayrmcl konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Eitimde Cinsiyet Ayrmcl konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Toplumsal Cinsiyet ve Eitim Konusundaki Kuramlar gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Feminizmler konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Radikal Feminizm konusunu gzden geiriniz
Yantnz yanlfl ise, Toplumsal Cinsiyet ve Eitim konusundaki Kuramlar konusunu gzden
geiriniz
Yantnz yanlfl ise, Sonu ve Politika nerilerini gzden geiriniz.
104

Sra Sizde 1
Kadnlarn aile ii rollerde ve beklentilerde devam eden
sorumluluklarnn bu isteksizlikte ciddi pay olduu gerektir. Ancak, okul yneticiliinin sunulufl ve yaplanfl
biimine duyduklar antipatiyi de dikkate almak gerekir.
Erkeklerin ifl ve toplum liderleri olarak kabul edilmifl
rolleri; kadnn erkee buyurmasn hofl karfllamayan
normlar; yneticilii otorite, otoriteyi erkeklikle balantlandran geleneksel anlayfllar; kadnlarn ynetim grevlerinin gerektirdii niteliklere sahip olmadklar kalpyarglar (Gnlk-fienesen, 1996) da mevcut eflitsizliklerin meflrulafltrlmasnda rol oynamaktadr.
Sra Sizde 2
Genelde snf baflkanl seimleri iin nerilenler, dersliin temizliinden sorumlu olanlar kimlerdi? Erkek rencilerin kfrl, argolu konuflmalar duymazdan gelinirken kz rencilerin ayn biimde davranmalarna
karfl retmenler nasl tepki verirdi. Seeceiniz blm
ya da meslekle ilgili olarak yaplan neriler arasnda
cinsiyetinizden dolay size yakfltrlan ya da yakfltrlmayanlar olmufl muydu? Sizin okulunuzda kzlarn etek
boyu ya da erkeklerin kpe takmas sorun edilir miydi? Ya da tam tersine kz ve erkek rencilerin sralarda
karma oturmalarn gzeten, kimi kadn siyasetileri ya
da bilim kadnlarn da tanmalarn salayan, beden
eitimi etkinliklerini karma gruplarla dzenleyen, vb.
retmen ve yneticileriniz var myd?
Sra Sizde 3
Feminist kuramlarn bu konudaki en nemli katks,
eitimin hem iktidarn ve kltrn aralar olarak ne tr
bir bask ve tahakkm ortam olduunu hem de nemli bir diren ve deiflim kayna olarak kullanlabileceini gstermeleri olmufltur. Feminist arafltrmalar, okuldaki normlarn, deerlerin, uygulamalarn tpk yoksulluk, rk, etnisite, vb. gibi cinsiyet asndan da ntr olmadn, erkek merkezli iflleyifllerini de ortaya koymakta etkilidir. Okuldaki gnlk yaflama kadnlarn
penceresinden baklmas, cinsel taciz gibi, sylenemiyenlerin sylenmesinde, bilimsel tarafszlkla nitelenen
yntemlerin ve bilgilerin de sorunsallafltrlmasnda katklarda bulunmufltur. Ve nihayet feministler eitime
elefltirel bakfllarn, sadece kadnlar iin deil tm insanlar iin de dnfltrmeyi ve zgrleflmeyi salayan
seenek bir pedagoji modeli iinde btnlefltirmeyi hedeflemifllerdir.
Sra Sizde 4
Toplumsal cinsiyet eflitliinin salanmas, tm toplumsal
kurumlarn iflbirlii ile, kadnlar eflitsiz klan ev-ii alan,
iflgc piyasalar ve siyaset dahil, tm yap ve koflullarn
da dnfltrlmesiyle birlikte dflnlmelidir. Gerek bir
dnfltrme, hem nedenlerle hem de sonularla mcadele anlamnda daha kapsaml bir yaklaflm gerektirir.
Kz ocuklarn ve kadnlarn eitime katlmas elbette
ok nemlidir. Ancak ayrmc ve baskc politikalarn
egemen olduu bir eitim sisteminde, kadn ya da erkek,
eflit-zgr bireylerin yetifltirilmesi ne lde salanabilir?
Bu adan eitim sisteminin ideolojisini, retim politika
ve etkinliklerinin ak ve rtk iletilerini grmek, eitimin ataerkil ideolojinin yeniden retiminde nasl yaygn
ve etkili bir ara olarak ifllediini gstermek ve bu iflleyiflle yzleflmek ayn derecede gereklidir.(Tan, 2008). O
nedenle de eitimin diline, ieriine, yapsna ve gnlk
yaflamna sinmifl cinsiyeti gelerden arndrlmas eitime eriflimle birlikte ve tm teki toplumsal, ekonomik,
siyasal etmenlerle btnlk iinde ele alnmaldr.
Kaynaklar
Bank, B.J. (Ed.) (2007). Gender and Education: An
Encyclopedia. Volume I-II. London: Preager.
Brown, L. ve Gilligan, C. (1992). Meeting at the crossroads: Womens Psychology and Girls Development. New York: Ballantine Books.
Collins, P.H. (2003). Whats in a Name? Womanism,
Black Femnism, and Beyond,Torres,R.D., Miron,
L.F., Inda, J.X.(ed) Race, Identity, and Citizenship, A Reader. rep. Malden: Blackwell Publishing.
deMarais, K.B. ve Le Compte, M.D. (1999). The Ways
Schools Work, A Social Analysis of Education,
3rd ed. New York: Longman.
Ecevit, Y. (2010). fl ve Aile Yaflamnn Uzlafltrlmas
Balamnda Trkiyede Erken ocukluk Bakm ve
Eitimi (Der.) lkkaracan. Emek Piyasasnda Toplumsal Cinsiyet Eflitliine Doru fl ve Aile Yaflamn Uzlafltrma Politikalar. stanbul: T BMTKAUM ve Kadnn nsan Haklar Yeni zmler Dernei. s.87-114.
Eitim Sen. (2009). Hayat Bilgisi Ders Kitaplarnda Toplumsal Cinsiyet Arafltrmas. Ankara. http://panel.stgm.org.tr/vera/app/var/files/e/g/egitim-senders-kitaplarnda-cinsiyetcilik-raporu.pdf Eriflim
23.02.2011.
4. nite - Eitim
Esen, Y. (2007). Sexism in School Textbooks Prepared

under Education Reform in Turkey Journal for
Critical Education Policy Studies, 5 (2).
Gkflen, F., Cemalclar, Z., Grlesel, C.F. (2006). Trkiyede lkretim Okullarnda Okulu Terk ve zlenmesiyle nlenmesine Ynelik Politikalar alflmas.
AEV, KA-DER, ERG Eitimde ve Toplumsal Katlmda Cinsiyet Eflitliinin Salanmas Projesi kapsamnda hazrlanan rapor.
Gnlk-fienesen, G. (1996). Trkiye niversitelerinin
st Ynetiminde Kadnlarn Konumu, 1990-93. Akademik Yaflamda Kadn iinde. Der. H.Coflkun, TrkAlman Kltr flleri Kurulu Yay. Dizisi. Ankara.
Hall, R.M. (1982). The Classroom Climate: A Chilly One
For Women? Washington, D.C. Association of American Colleges.
Hausmann, R., Tyson, L.D., Zahidi, S. (2010). Global
Gender Gap Report 2010. World Economic Forum www.weforum.org.
Helvacolu, F. (1996). Ders Kitaplarnda Cinsiyetilik, 1928-1995. stanbul: Kaynak Yay.
HNEE. (2004). Trkiye Nfus ve Salk Arafltrmas 2003. Ankara: Hacettepe niversitesi Hastaneleri
Basmevi.
HNEE. (2009). Trkiye Nfus ve Salk Arafltrmas 2008. Ankara: Hacettepe niversitesi Hastaneleri
Basmevi.
Jones, A. (1993). Becoming a Girl: Post-structuralist
Suggestions for Educational Research Gender and
Education, 5 (2):157-66.
KEG. (2009). Trkiyede Kadn Emei ve stihdam, Sorun Alanlar ve Politika nerileri Nisan.
http://www.keig.org/Yayinlar_Ayrinti.aspx?id=74)
Kimmel, M.S. (2000). The Gendered Society. New York:
Oxford University Press.
Martin, K. (1998). Becoming a Gendered Body: Practices of Preschools American Sociological Review, vol.63, August.
Metcalfe, A.S. ve Slaughter, S. (2007). Academic Capitalism B.J. Bank (Ed.) Gender and Education: An
Encyclopedia. Volume I-II, London: Preager, 7-13.
Mitchell, J. (1986). Reflections on Twenty Years of Feminism. (Mitchell, J. and Oakley, A. eds.) What is
Feminism? Oxford: Blackwell.
Ozga, J. (der.) (1993). Women in Educational Management. Buckingham: Open University Press.
Reay, D. (2007). Cultural Capital Theories. Bank B.J.
Ed.), Gender and Education: An Encyclopedia.
Volume I-II, London: Preager, s.23-29.
Rowbotham, S. (1989). The Past is Before Us: Feminism in Action since the 1960s. London:Pandora.
105
Shakeshaft, C. (2004). Educator Sexual Misconduct:

A Synthesis of Existing Literature. U.S., Department of Education, Office of the Under Secretary.
Sayan, S. (2007). Kz rencilerin Okul Yaflantlarna liflkin Nitel Bir Arafltrma. Yksek Lisans Tezi. Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits.
Short, P. (1994). Education: Making Men and Young
Ladies, (G.Lupton, P.M. Short, R.Whip,) Society
and Gender. South Melborn: Macmillan Education
Australia Pty Ltd. 121-144.
Smits, J., Hoflgr, A.G. (2006). Effects of Family Background Characterstics on Educational Participation
in Turkey, International Journal of Educational
Development, 26, 545-560.
Stockard, J. (2007). Sex Role Socialization, (B.J. Bank
Ed.) Gender and Education: An Encyclopedia.
Volume I-II, London: Preager, s.79-85.
Tan, M.G. (2000). Eitim, Kadn-Erkek Eflitliine Doru
Yryfl: Eitim, alflma Yaflam ve Siyaset iinde.
TSAD, stanbul, Lebib Yalkn Yay.s. 23-115.
Tan, M.G. (2008). Eitim, Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eflitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri, Kadn/Erkek Eflitliine Doru Yryfl: Eitim, alflma Yaflam ve Siyaset Raporunun Gncellenmesi. stanbul: TUSAD-KAGDER, s. 23-112.
Tanrver, H.U. (2003). Ders Kitaplarnda Cinsiyet Ayrmcl. Ders Kitaplarnda nsan Haklar: Tarama
Sonular iinde. B. otuksken, A. Erzan, O. Silier
(der.) stanbul: Tarih Vakf Yaynlar,106-122.
T.C. Baflbakanlk KSGM. (2011). Trkiyede Kadnn Durumu. Ankara, http:/ksgm.gov.tr Eriflim 24.03.2011.
United Nations (2010). The Worlds Women 2010:
Trends and Statistics.
ht t p : //unst a t s. un. org/unsd/demogra p hi c /p roducts/Worldswomen/WW2010pub.htm
Weiler, K. (2003). Feminist Analyses of Gender and
Schooling, (Darder, et.al.) The Critical Pedagogy
Reader. New York: Routledge Palmer.
Weiner, G. (1994). Feminisms in Education: An Introduction. Buckingham: Open University Press.
Wheeler, E. A. (2007). Black Feminism, Womanism,
and Standpoint Theories, (B.J. Bank Ed.). Gender
and Education: An Encyclopedia. Volume I-II,
London: Preager, s.15-22.
World Bank. (2002). Engendering Development:
Through Gender Equality in Rights, Resoources and Voice. 2. bask. New York: Oxford University Pres for the World Bank.
http://yuzeser.meb.gov.tr/index.asp?ID=8 Eriflim 23.02.2011
http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do?tb_id=14&ust_id=5
Eriflim 09.03.2011
Amalarmz
N
N
N
N

Toplumsal cinsiyetin kentle iliflkisini kurabilecek,
Kentsel yaflamda toplumsal cinsiyetin nasl tezahr ettiini keflfetedebilecek,
Kentin ve kentsel yaflamn cinsiyetsiz olmadn grebilecek,
Kent ve vatandafllk arasndaki balanty toplumsal cinsiyetle iliflkilendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kent
Kentin Altyaplar
retim
Yeniden retim
Feminist Bakfl As
Kadnn Kent Hakk
kili Karfltlklar
Korku Meknlar
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
Sosyolojisi
Kent Yaflam
GRfi
Kent Yaflam
GRfi
Trkiyede 2010 itibariyle nfusun yaklaflk olarak %70i kentlerde yaflamaktadr.
Daha nemlisi bugn artk bir kentte yaflamak nedeniyle ya da kentlere yaptmz
ziyaretler, medya veya baflka aralarla kent yaflamyla hepimiz iliflkiliyiz, nk iletiflim ve ulaflm teknolojisinin ulaflt hz, bir kentte yaflamasak bile bizleri kentle
yaknlafltrmakta ve kentsel yaflamn iine almaktadr. Kent yaflam son iki yzyldr giderek artan flekilde dnya nfusunun ortak deneyimi olmaktadr. Tarih boyunca Dnya nfusunun ounluu tarmsal retimle zdefllefltirilen krsal blgelerde yaflamflken kresel dzeyde kentleflme giderek hz kazand ve 2005-10 yllar arasnda tarihte ilk defa tarmsal olmayan retimle zdefllefltirilen kentlerin nfusu krsal nfusu geerek (%50.6) oldu. Trkiyede benzer bir geifl 1980-85 yllar arasnda gerekleflti ve bu yllarda kentte yaflayanlarn toplam nfus iindeki pay %52.8e kt. Oysa ki 1950de dnya nfusunun sadece %29u, Trkiyenin ise
%25i kentlerde yaflamaktayd. Ayrca, Birleflmifl Milletlerin ngrlerine gre,
2050 ylnda kentlerde yaflayanlarn toplam nfus iindeki pay Dnya genelinde
%70, Trkiyede ise %84 olacak.
Kentte yaflamann giderek artan flekilde dnya nfusunun ortak deneyimi olduunu rakamlarla gstermek, kentsel yaflamn dnyann her yerinde ve herkese
ayn flekilde deneyimlendii anlamna gelir mi? Kent ve kentsel yaflam deneyimlerinin toplumsal cinsiyete dayal farkllklar var mdr? Kentin ve kentleflmenin cinsiyeti var mdr? Bunlar ve benzeri sorulara bu blmde cevap arayacaz. Ancak
cevaplarmz ararken toplumsal olgularn iinde gerekleflip vcut bulduu meknlar olarak kentlerin, toplumun anlafllmasnda merkez ve ayrcalkl bir neme sahip olduu fikrini de aklmzda tutmamz gerekiyor, nk Henry Lefebvrenin ifadesiyle, Toplumun geliflimi sadece kentsel yaflamda [ve] kent toplumunun [nasl]
gereklefltiinden doru kavranabilir. (Soja, 2003: 26 iinde). Bu adan bakldnda kent, toplumsal cinsiyetin ne olduu hakknda fikir verir, nk kentler hem
cinsiyetlidir, hem de toplumsal cinsiyet kimliklerinin iinde gelifltii ve onunla iliflkide flekillendii, toplumsal cinsiyete iliflkin normlarn belirlendii kilit meknlardan birisidir (McDowell, 1983).
Bu blmde, ncelikle kent ve toplumsal cinsiyet arasndaki iliflkiyi keflfedeceiz. Daha sonra kentsel yaflamn kentin altyaplar, korku meknlar ve hareketlilik konularn toplumsal cinsiyetle iliflkili olarak ele alacaz. Son konumuz, kent
ve vatandafllk zerine olacak.
108
KENT KAVRAMLAfiTIRMALARI VE TOPLUMSAL

CNSYET
N
AM A
Feminist Bakfl As:

Feminist bilginin ve
bilmenin, feminist bakfl
asyla mmkn olabilecei
ve feminist bakfl asnn
Dnyay kadnn
perspektifinden gstermesi
gerektii dflncesi,
feminist teoriye yaplan en
nemli katklarndan
birisidir. Feminist bakfl
as terimi ilk olarak, Nancy
Hardsock tarafndan
kullanld. Hardsocka gre
(1987) feminist arafltrma,
tarihsel, teorik ve siyasal
srelere odaklanr ve kadn
alflmann konusu olduu
kadar znesidir. Daha sonra
feminist bakfl as
ynteminin kadn tekil
varsayd, bunun ise orta
snf, Batl, beyaz kadnn
bakfl olduu, kadnlar aras
farkllklarn gzeltilmesi ve
oulluun ierilmesi
gerektii fleklinde
elefltirilerek, feminist bakfl
as oul anlamda
uygulanmaya baflland.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Toplumsal cinsiyetin kentle iliflkisini kurabilmek.
Genel kabul grmfl olan grfle gre, kentlerin tarihi M 3000-3500 ylna kadar gitmektedir. Toplumun rgtlenmesi ve deiflmesinde retimde kullanlan teknolojideki
deiflmeleri esas alan bu grfle gre, avlayclk ve toplayclkla geinen topluluklar
zamanla yerleflikleflmifl ve tarmsal art rnn yaratlmasyla tarmsal olmayan retim
ve faaliyetlerin yapld ilk flehirler, Mezepotamyada ortaya kmfltr. (Childe, 1950: 89). retimin organizasyonunu esas alan bir baflka grfle gre, flehirlerin gemifli
15.000 yl ncesine kadar gider. atalhyk kazlarndan elde edilen bulgulara dayanarak ileri srlen bu grfle gre, flehirleri ortaya kartan tarmsal artrn deil, artrn ortaya karan kentin agglomerasyon (farkl iflleri yapan birimlerin ayn meknda kmelenmesi) fleklinde ekonomik yaplanmasdr (Soja, 2003). ki grfl de toplumlarn avclk ve toplayclk, tarm, sanayi ve sanayisonras/postmodern toplumlar fleklinde geliflme gsterdiini kabul etmektedir. Ayrca her iki grfl de toplumu ve toplumdaki kkl deifliklikleri retim faaliyetleri etrafnda tanmlamaktadr. Ancak retimin hangi boyutuna baktklarna gre kentin ve kent yaflamnn ne zaman baflladna
ve nasl olduuna iliflkin aklamalar byk farkllklar iermektedir. fiyle ki savafl
Mezopotamya flehirlerinin etraf surlarla evrilerek korunmuflken, atalhyk korunmamfl bir yerleflimdi, dini normlar kadnlar koyuyordu, kalntlarda bulunan kemiklerde hi darp izine rastlanmamflt ve dolaysyla barflc bir toplumdu (Soja, 2003).
Kentlerin ne zaman ortaya kt hakkndaki bu iki grfl bir birlerinden olduka
farkl iki resim sunsalar da her ikisinin de arkasnda yatan retime odakl, yeniden
retimi gz ard eden ekonomik dflnfl biimleri kentlerin klasik kavramlafltrmalarn bir ounda kendini gsterir. adafl kent kavramlafltrmalar 19. yzyldan itibaren yaplmaya baflland. Klasik yazarlar 20. yzyln ilk yarsna kadar kent kavramlafltrmalar yaparken adafl toplumlar ve ynetim biimlerini de anlama ve kavramlafltrma abasndaydlar, nk eserlerini kaleme aldklarnda, iinde yafladklar toplumlar, endstrileflmenin etkisiyle byk bir dnflmden gemekteydi. Kitlesel krkent gnn ve hzl kentleflmenin yafland, geleneksel dzenin dalp kentlerin
hzla byyp yeni ve karmaflk durumlarn egemen olduu bir dnemdi. Bu nedenle kent, bir yandan modern, modernite ve deiflme/geliflme kavramlafltrmalaryla i
ie geerken, dier yandan vatandafllk ve demokrasi kavramlarnn ayrlmaz bir paras olarak deerlendirilmekteydi. Toplumlarn geliflme ve ynetilme biimlerini kavramlafltrrken yazarlar, Antik Yunan flehir-devletleriyle eflitli ynleriyle ve eflitli dSIRA SZDE
zeylerde esinlenme
ve karfllafltrma balar kurdular. Bu nedenle, klasik kent yazn
ayn zamanda toplum ve devlet yazndr. 1950lerden itibaren ekonomik geliflme ve
modernleflme
D fi temalar
N E L M kent kavramlafltrmalarna efllik etti. 1970lerden itibarense pozitivizme ve modernizme yneltilen elefltirilerin ve feminist yaklaflmlarn dahil edilmesiyle, oulcu kent kavramlafltrmalar arlk kazand. Bu blmde kent kavramS O R U
lafltrmalarn feminist bakfl as perspektifinden drt ynyle ele alacaz.
Bilimsel bilginin
objektif bilgi olabilecei, nk gerein tek olduu dflncesi
D K Ksadece
AT
yaygndr ve pozitivist bilim anlayflnn temelini oluflturmaktadr. Ancak bu dflncenin
elefltirisi yeni
deildir.
SIRA
SZDE Elefltirel ve yorumsamac dflnceler, bilginin her zaman bir bakfl
asn yanstt ve oul olduu fikirleri zerine kurulmufltur (Guba ve Lincoln, 1994).
N N
AMALARIMIZ
K T A P
5. nite - Kent Yaflam
109
Trkiyedeki Belediye Kanunu, nfusu 5000den fazla olan yerlerde belediye kurulmasn ngrr. Kentleri idari tanmlamalara benzer flekilde nfus byklne
ve statsne gre tanmlamak yaygn olsa da her kenti ierecek bir kent tanmn
yapmak zordur. rnein Max Weber (1978: 1211-1215), flehri bir pazar yeri olarak
tanmlarken kenti dier kriterlerle tanmlamann ne kadar zor olduunu da gsterir. Ayn zorluk hala geerliliini korumaktadr, nk kentler ok eflitli ve karmaflktr ve ok eflitli kentleflme sreleri sz konusudur. Ancak yukarda bahsedildii gibi kentin ilk kavramlafltrmalar ayn zamanda toplum kavramlafltrmalaryd
ve kurulan modellerin bir ounda kr, tarm, feodal veya geleneksel toplumu, kent ise sanayi, kapitalist veya modern toplumu temsil etmektedir. Emile Durkheimn mekanik-organik iflblm, Ferdinand Tnniesin cemaat-toplum,
Weberin ortaa-sanayi kenti gibi ayrmlarndan ilki kr, ikincisi kenti tanmlar.
Ksacas bylesi kavramlafltrmalar, biri dierinin karflt olan ikili kavramlar zerine kuruludur. Erken yazarlar iinde belki de kr-kent ztln en fazla vurgulayan
yazar Luis Wirthdir. bir yaflam biimi olarak kentilik adl makalesinde Wirth
(1938), nfusun bykl, younluu, farkllaflma ve uzmanlaflmaya dayal iflblm ve bunun getirdii anonimlikle kenti, krdan kesin izgilerle ayrr.
Kent ve kentsel yaflamn, kr/ky ve krsal yaflamla karfltlk iinde kurgulanmasnn ardnda, biri uygulamadan kaynakl, dieri felsefi iki ana neden vardr. Uygulamaya ynelik neden, hzla deiflen ve kontrolsz geliflen kentin karmaflasnn
kurallarna ulaflarak ne yne doru gelifleceini ngrme ve karmaflaya mdahale
etme abasdr. Felsefi neden ise, Aydnlanmayla birlikte, Kartezyen dflnme diye adlandrlan ve feminist elefltirmenlerin eril iktidar douran dflnfl biimi olarak grdkleri, dnyay kent-kr, geleneksel-modern, kamusal-zel, kadn-erkek
fleklinde ikili karfltlklarla araclyla anlamlandrmadr. kili karfltlklar, eflit deil,
asimetrik iliflki iindedirler. Yani, aralarndaki iliflki hiyerarfliktir. Karfltlk, hiyerarflide olumlu grlenin iktidarn yanstr. Karfltlk kurgusunun yanstt iktidar asndan bakldnda, bu tr kent kavramlafltrmalar hem cinsiyetlidir, hem de eril
iktidar yeniden retir ve pekifltirir.
Flneur(flnr): Kentleri
kiflisel deneyim olarak ele
alan Walter Benjamin,
kentleri deneyimlemesini
aktarrken flnr
tanmlad. Flnr, kenti
deneyimlemek iin kentte
avarece dolaflan kiflidir.
Deiflmekte olan Avrupa
kentlerinin seslerini ve
grntlerini deneyimleyerek
dolaflan Benjaminin flnr
hem izleyendir, hem de
izlenen. Kentlerin hem
iindedir, hem de ona
mesafe brakr.
Krn Karflt Olarak Kent ve Kentsel Yaflam
retim liflkilerinin Mekn Olarak Kent

En ok kabul grmfl ve etkili olmufl kent kavramlafltrmas, kenti retim iliflkilerinin iinde gelifltii, tezahr ettii ve onun tarafndan dnfltrld bir mekn
olarak gren kavramlafltrmadr. Bu erevede verilen ilk eserler Karl Marks ve Frederick Engelsin 19. yzylda ngilterenin endstrileflen kentlerinde alflan snflarn yafladklar sefalet koflullarn resmettikleri, konut alanlarnn snflara gre ayrldn gsterdikleri ve kentle kapitalist geliflme arasnda ba kurduklar yazlardr. Marks kent yaznnn temelini oluflturan bu yazlara gre snf atflmas kentteki eflitsizliklerin ana eksenidir. Snf atflmas ile sermaye ve mlk sahiplii kentin dnflmesinin belirleyenleridir. Marksn kavramlafltrmas daha sonra kent hakk kavramn gelifltiren Henri Lefebvre veya kolektif tketim kavramn gelifltiren
Manuel Castels gibi pek ok yazara temel oluflturdu. Marksn teorisindeki snf
atflmasnn kresel bir doas vardr. Bu nedenle Marksn teorisi hem kresel
hem de toplum ii iktidar iliflkilerinin analizine temel oluflturur. Bu teori ayrca
kresel kent kavram gelifltiren Saskie Sassen gibi yazarlarn esin kaynadr.
Flneuse(flnz): Elizabeth
Wilson ve Janet Wolff gibi
yazarlar, kamusal alanda
her yerde, her zaman
avarece dolaflabilen
flnrn cinsiyetinin
kesinlikle erkek ve
kendisininse modern erkein
prototipi; gzetleyeni
gzleyenin flnz (kadn)
olduunu ve bu yzden
flnzn grnmez
olduunu iddia ettiler.
Feminist yazarlarn flnre
karfllk flnz tanmlama
abalar ok retken olmad.
Wolff (2006) daha sonra
flnre ve kamusal alana,
kadn ve zel alan stnde
ayrcalkl bir yer ayrmak
yerine, kadnlarn ve
erkeklerin modern flehirlerde
gerek hayatlarn keflfetmek
gerektiini ileri srd.
Rossiter ve Gibson (2003:
440) Benjaminin yrme
eylemini, retkenlik
nosyonuna karflt olmas,
kent sylemlerince deersiz
grleni veya grnmeyeni
gstermesiyle kentin yazl
olan metinlerine karfl metin
yazma eylemi ve kamusalzel karfltlklarna meydan
okuma olduunu iddia
ederek olumlar.
110
Kresel Kent: Saskia

Sassenn (2003) kresel
kent kavram, kreselleflme
srecinde meknn
kaybolduu iddiasna
ynelttii bir elefltiri ve
mekn ekonomik
kreselleflme srecine dahil
edilmesi abasdr. Sassena
gre, retimin yaylmas ve
karmaflklaflmas efl zamanl
olarak bir yerde toplanan
ynetim ve koordinasyonun
nemini artrd ve kresel
flirketlerin ynetim ve
koordinasyonun belirli
(kresel) flehirlerde
toplanmasna yol at. Bu iki
srecin kesifliminde yer alan
New York, Paris, Tokyo,
Londra gibi kentlerde
kendine zg bir kentleflme
gerekleflti. Kresel kentler
hem dnya ekonomisinin
pazaryeri ve finans
merkezleri hem de kresel
flirketlerin ihtiyac olan dier
uzmanlaflmfl hizmetlerin
sunulduu ve teknolojik
bulufllarn mekndr.
Kresel flirketlerin ihtiyac
olan mekna bal
hizmetlerin ou ifl
piyasasnn ve toplumun
Dierleri olan kadnlar ve
gmenlerce yaplr. Bu
nedenle kresel kentler,
hayatta kalma
mcadelesinin, gn,
emein ve yoksulluun
kadn(s)laflmas sreleriyle
birlikte geliflti.
Kapitalizmin ortaa kentlerinden nasl doduu zerine dflnen Weber ise

kenti pazar yeri olarak kavramlafltrrken, kentin kapitalizmin geliflmesinde oynad rol zerine dflnr. Webere gre bamsz kentler ve bunlar arasndaki alar, pazar ve pazar destekleyen ve mlk ve reticileri gvence altna alan yasal
ve siyasal kurumsal yaplar kapitalizmin geliflmesinde rol oynamfltr. Weber iin
snf, sadece retim iliflkileriyle snrl deil, pazar iinde mlk sahiplii durumudur. Bunun bir yorumundan kenti konut sahiplii ve buradan doan iktidar iliflkilerini tanmlayan konut snf (Rex ve Moore, 1967) kavram dodu.
Feminist yaklaflmlarn, zel alan politiktir. slogannda ifade bulan kamusalzel alan ayrmnn erkek egemen ideolojiye hizmet ettii ynndeki elefltirisi kent
kavramlafltrmalarna yneltildi. Bunun sonucunda ortaya kan elefltirilerden biri,
klasik kent kavramlafltrmalarnn iktidar anlayfllarnn kadn iermediidir. Bir dieri, klasik kavramlafltrmalardaki retim anlayfllarnn hem zel alan hem de cinsiyeti ifl blmnde kadnlarn sorumluluunda olan yeniden retimi ve evin ekonomi iindeki yerini gzard ettiidir. Bunun bir sonucu oklu ekonomiler kavramyd. Marianna Pavlovskaya (2004), Moskovada yapt alflmayla kadnlarn gndelik hayat mcadelelerini nasl, formel ve enformel ekonomi, retim ve sosyal yeniden retim arasnda gidip gelerek rdn ve ekonomik retim ve toplumsal
yeniden retimin ve formel ve enformelin nasl i ie olduunu gsterdi.
Kent Ekolojisi ve Yarflma Mekn Olarak Kent

Kimi yazarlara gre (Flanagan, 2002), Chicago Okulu olarak bilinen Park ve Burgessin 1920lerde kent ekolojisi kavramlafltrmasn yaptklar alflmalar kent sosyolojisinin bafllangcdr. Chicago Okulu bir ynyle Marksn kenti ayrflmfl mekn
olarak kavramlafltrmasndan esinlenmifltir, ancak esas olarak Darwinin fikirleri
kent ekolojisi kavramlafltrmasnn temelidir. Bu kavramlafltrmada kent, ifl ve sosyo-kltrel olarak farkl topluluklar arasnda sre giden bir yarflmann evresi veya mekndr. Bu yarflmada her bir taraf kentin belirli bir blgesine hakim olur,
burada nce dikey (apartmanlaflma) olarak genifller. Hakimiyet iin o blge yeterli olmaynca ifllevsel farkllaflmayla kentin baflka blgelerine srar (banliyleflme).
Kentin meknsal geliflmesini de teorilefltirdikleri fiehir bafllkl alflmalarnda
Park ve Burgesse gre (1967 [1925]) kent, i ie gemifl dairesel halkalar veya blgeler fleklinde genifller. Her bir halka organizasyon ve reorganizasyon srecindedir ve bir biriyle yarflan ekonomik ve sosyal evreleri barndrr. Kenti dairesel blgeler hlinde tanmlayan Burgess (1967 [1925]), flehri kent plancsnn bakfl asndan ele aldn ifade eder.
Feminist corafyaclar mekn kurgularn cinsiyetle iliflkisinde sorguladlar ve
geleneksel olarak meknn kadnla, zamann ise erkekle zdefllefltirildiini gsterdiler. Erkek, zamann cisimleflmesidir, olma srecinin cismidir; mekn kadn fleklinde belirir. Aktiflik ve pasiflik, akl ve beden, beyin ve kalp, bafl ve gbek, birey
ve trler, olumlu ve olumsuz kutuplar: erkek ve kadn (Lw, 2006: 125-6). Buna
gre erkek, hareket eden ve aktif olduu iin zamanla, kadnsa pasif ve bedensel
tahayyl edildii iin meknla zdefllefltirilmifltir. Toplumsal cinsiyet, insanlar,
fleyleri ve toplumsal pratikleri cinsiyetli kimliklere gre ayrmadr (Beasley, 2005:
11). O hlde mekn cinsiyetlidir. Feminist yazn ayrca klasik kent mekn nosyonlarnn, ekonomik retim ve idari ifllevlere odakl olmasyla kadn ve kadnn kent
meknn kullanmn gzard ettiini ve bu anlayfltan doru yaplan kent mekn
organizasyonlarnn kadn kentin kenarlarna ittiini ileri srd.
111
Kent ekolojisi kavramlafltrmas ok katl olarak cinsiyetlidir. fiimdiye

SIRAkadar
SZDE cinsiyetlilik
ve erillik zerine rendiklerinize dayanarak kent ekolojisi kavramlafltrmasnn nasl
ok katl cinsiyetli olduunu yaznz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
oulcu Kent Kavramlafltrmalar

S O R U bafllad. De1970lerden itibaren kentlerde hzl ve kkl deifliklikler yaflanmaya
iflikliklerin bir nedeni, retim ile bilgi ve iletiflim teknolojilerinin David Harveyin
(1990) deyimiyle zaman ve mekn skflmasna neden olacak kadar hz kazanmaDKKAT
syd. Bununla balantl bir baflka neden, ekonomik kreselleflme ve yeniden yaplanmaya paralel olarak toplumun yeniden organize olmaya bafllamasyd.
SIRA SZDE
1980lerden itibaren ise toplumun sosyo-ekonomik yeniden yaplanmasna
yapsal
uyum programlar yaygn olarak efllik etmekteydi. Ekonomik modeldeki deifliklikler, kresel kuzeyde sosyal devlet anlayfln dnfltrp hizmet
ve finans sektAMALARIMIZ
rn anahtar sektrler yaparken zaten sosyal devlet anlayfl tam oluflmamfl olan
kresel gney hem ucuz iflgc kaynayla retimin kayd, hem de toplumsal
eflitsizliklerin daha derin yafland yerler oldu. Genel olarak Kzelleflme
T A P ve finans
sektrnn gelifltirilmesine odakl neoliberal ekonomi politikalarnn tamamlaycs olan sosyal politikalarn etkisiyle hzl ve kkl deifliklikler ulaflmdan aile yapsna kadar pek ok alan iermekteydi. Bu sre Sosyalist TBlokun
E L E V Z Y Oyklmasyla
N
daha da hzland. Tm bunlarn kentlerle ilgili yazndaki yansmas kltr ve kimlik odakl alflmalarn yaygnlk kazanmas oldu.
1970lerden itibaren modernizm ve pozitivizm de sorgulanmaya bafllad. Bun N T E R N Eolan
T
larn feminist teorideki yansmas, 1960lardan itibaren kabul grmfl
cinsiyet
(kadn erkek arasndaki biyolojik fark) ve toplumsal cinsiyet (kadn erkek arasndaki psikolojik, toplumsal fark) kurgusunun sorgulanmasyd. Bylece toplumsal
cinsiyeti gndelik hayattaki her etkileflim araclyla yaplmakta olan bir olgu
(West ve Zimmerman, 1987) ve kadn ve erkek bedenlerinin toplumsal cinsiyet
sylemlerince yazlan senaryoya gre oynanan performanslarn tekraryla biimlendii ve bylece bedenin kadn ve erkek olduu ve olmann hep sregittii (Butler, 1999) anlayfl yaygnlk kazand. Ayrca homojen cinsiyet kategorileri yerine
her bir kategori arasndaki ve iindeki etnik, cinsel ynelim, snfsal, dinsel vs.
farkllklar dikkate alan kesiflimlilik gibi yaklaflmlar toplumsal cinsiyet konularnn
vazgeilemez ekseni oldu.
Pozitivizmin en ok olarak kullanld alanlardan biri olan kent alflmalar alannda ise klasik kavramlafltrmalarn yukardan aflaya bakan norm dflnda kalanlar dfllayan kenti i tutarll olan ve homojen paralarn birleflimi gibi gren yaklaflmlar yerine, iktidar sorgulayan; dfllananlar farkllklaryla ve onlarn bakfl asyla ieren; gndelik hayat dikkate alan; mekn ayr bir boyut olarak analize dahil eden ve afladan yukarya yaklaflmlar daha ok kullanlmaya baflland. oulcu yaklaflmlarda kimlikler ve meknlar sabit deil, iliflkisel; duraan deil, deiflken; saf deil, melez; nesnel deil, znel; iktidarsz deil, iktidar ieren olgular olarak deerlendirilmeye baflland. Buna paralel olarak, kent zerine feminist perspektiften yaplan alflmalar, kadnlar ve kentler arasnda karfllkl, etkileflimsel iliflkiler olduunu ve bylece yaplandrlmfl ve snrlar belirli gibi grnen kentin ve
kimliklerin iliflkisel ve deiflken olduunu fikirleri etrafnda toplanmaya bafllad.
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kesiflimlilik: Kadn homojen

bir toplumsal kategori
NTERNET
varsaymna Kimberl
Crenshawun elefltirisi
kesiflimlilik kavramyla oldu
(1989; 1991). Kimi siyah ifli
kadnlarn maruz kaldklar
ayrmclklar ne kadn-erkek
eflitliinden, ne de siyahbeyaz eflitliinden doru
bakldnda grmenin
mmkn olmadn gsterdi
(1989). Crenshawun
kesiflimlilik terimi kabul
grd, ancak terimin tanm
baflka tartflmalar da
beraberinde getirdi. Terimin
teorileflme sreci devam
etmektedir. Ancak
kesimflimlilii cinsiyetler ii
karmaflklklar ve cinsiyetler
aras karmaflklklar
fleklinde anlamak en yaygn
olandr.
112
KENTSEL YAfiAM VE TOPLUMSAL CNSYET

AM A
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Kentsel yaflamda toplumsal cinsiyetin nasl tezahr ettiini

keflfedebilmek.
Klasik kent yaznna yneltilen feminist elefltirilerden biri, toplumsal cinsiyete duyarszl nedeniyle kent kavramlafltrmalarnn eril ve erkek merkezli olduu, dieri nemli saylan ve etkili olan yazarlarnn hepsinin erkek olmas nedeniyle erkek bakfl an yansttdr. Bu eksende yaplan elefltirileri yukarda grdk. Bu
blmde kent yaflamn kentin altyaplar ve korku meknlar balamnda iki feminist argman etrafnda ele alacaz. ki argman argmandan biri, cinsiyeti roller
ve toplumsal cinsiyete dayal eflitsizlikler nedeniyle, kadnlarn ve erkeklerin kenti
farkl deneyimledii, dieri kadnlarn kentle etkileflimsel iliflkiler kurduu ve kent
tarafndan belirlendikleri kadar kenti dnfltrdkleridir. Bu iki argman birbirlerinin tamamlaycs deildir. Tersine kent, toplumsal cinsiyet ve bunlarn birbirleSIRA SZDE
riyle iliflkisi hakknda farkl resimler sunarlar. Ancak bu iki argmandan biri dierini geersiz klmaz, aralarndaki fark toplumsal cinsiyeti nasl kavramlafltrdklarndan geer.DAyrca,
fi N E L her
M ikisi de ayr ayr kadn veya toplumsal cinsiyeti grnr klmay ve cinsiyete dayal eflitsizliklerin, ayrmclklarn, dfllamalarn giderilerek toplumsal adaletin salanmasn hedefler.
S O R U
Kentin Alt Yaplar ve Toplumsal Cinsiyet

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
D K kentin
KAT
oul ifadeyle
altyaplar, feminist yaznn kent alflmalarna yapt dorudan katklardan biridir. oul kullanldnda altyap kavram kamusal-zel alan
ayrmn sorgulad
SIRA SZDE gibi retimin yannda toplumsal yeniden retimi ve gndelik
hayat da kentin srdrlmesinin ana unsurlar olarak tanmlar.
N N
AltyaplarAMALARIMIZ
ve Planlama
Tekil olarak kullanldnda kentin altyaps terimi, kentsel hizmetlerin datlabilir

ve kullanlabilir olmasna araclk eden tm fiziki yaplar anlamna gelir ve sadece
K T A P
flebeke sistemlerini
deil, bina, otobs dura, araba park yerleri, yeflil parklar,
oyun ve spor alanlar, arozz gibi hizmet sunum ve almna araclk eden tesis ve
aralar da kapsar. Ayrca, fiziksel altyap unsurlar bamsz sistemlerden oluflmaz.
TELEVZYON
Kurulmalarna
ve geliflimlerine yn veren eflitli leklerde (blgesel, ulusal) geliflme planlar ve bir de kent nazm imar plan vardr.
Nazm marPlan:
fiziki altyapsnn hukuki bir temeli olmaldr. Hukuki ereve ve
N T E R NKentin
ET
nazm imar plannn tanmn mar Kanununda (m. 5) bulabilirsiniz (http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/711.html).
Kentler her zaman planlanmfl yerler olagelmifltir, ancak modern kentler 19.
yzyln ortalarndan itibaren, deal kent nasl olmal? fikri etrafnda planlanarak yaplandrlmfltr. lk modern kent planlamalarnn yapld Batda kentlerin
nasl yerler olmas gerektii zerinde etkili olan ayr fikir geliflti (Le Corbusier, Wright ve Howardn). Bunlarn her biri, genifl apl, mdahaleci ve kapsamlyd ve rasyonellik inanc zerine kurulmufltu. Dzenlilik, kolay hareketlilik, konutun ifl yerinden ayrlmas ve inifli kfl olmayan hayat koflullar olaslklar zerinde flekillenmiflti (Bridge ve Watson, 2003: 506). Le Corbusierin ideal kenti en
ok kabul gren planlama olsa da o ideal kent btnyle hi kurulamad ve uygulamada ok eflitlilik oldu, ancak modern kent planlamas bu fikirler zerine
oturdu ve cisimleflti.
Kent planlarnn nasl yaplp dnflt, kentin paras olduu toplumun kresel ekonomi iindeki konumu, siyasal rejimi, ekonomik geliflmifllik dzeyi ve
kent kararlarna etki yapabilme iktidarna sahip gruplarn kimler olduuyla yakndan ilgilidir. Ancak makro ekonomik politikalarn ve bunlardaki deiflikliklerin
kent planlamas yaklaflmlarnda etkili olduu, kent planlamas dnemlemelerinden izlenebilir. Liberal ekonomik politikalarn egemen olduu 19. yzylda bafllayan ilk dnemde planlama, hzl endstrileflmenin getirdii danklk ve zellikle
yoksul ve alflan snflarn sefalet koflullarnn dzene konulmas amacyla kendi
iine tutarl, kendine yeterli ve kontrol edilebilir kentler kurmay hedefledi. 2.
Dnya Savafl sonrasnda devletin sosyal adalet salamak iin refah datmasna
odakl ekonomik politikalara paralel olarak kent planlamasnda kolektif tketim
esas alnd. 1970lerin ortalarndan sonra ise izlenen neoliberal politikalarla uyumlu olarak flehri kresel pazarn bir paras ve pazarlanabilir mekn yapmay hedefleyen kent planlamasna egemen oldu (Healey, 2003).
Hangi erevede yaplrsa yaplsn, mutad kent planlar kentlerin karmaflk, sradan, dank, nemsiz ve heterojen gndelik hayatn dzene koymay hedefler
ve farkllklar homojenlefltirme amacndadr (Bridge ve Watson, 2003: 507). Homojenlefltirme, normdan farkl olanlar iin engelleyici, dfllayc, eflitsizlefltirici rol
oynar. rnein Hayden (1980: 1), kent planclarnn ve mimarlarn kenti ve binalar tasarlarken aka ifade edilmemifl bir ilkesinin Kadnn yeri evidir. olduunu kent kurgusunun geleneksel aileyi norm olarak aldn ve bu yzden kentlerin kadnlar dfllayc eve kapatc olduunu gsterir. Ancak gerek hayat plandakinden her zaman farkldr. rnein, pahal kafeleri, ofisleri, jimnastik salonlar ve
maazalaryla ifl merkezi olarak tasarlanan kent merkezlerinin sokaklarnn gnn
deiflik saatlerinde kullanclar farkldr. alflma saatleri ncesinde caddelerde grlen sokak satclar, alflma saatleri srasnda yerlerini dzene brakrken, geceleri genler ve evsizler buralarn kullanclardrlar.
Kent planlar bilgi ve iktidar elinde tutanlarn normlarna gre yaplr ve deiflir. Bu yzden kent planlarnda yer alan fiziksel altyapnn unsurlarnn kentlerde
dalm her zaman eflit olmad gibi, retim ve yeniden retimi bir birinden ayrmasyla cinsiyetlidir. Altyapdaki eflitsizlikler kresel gneyde (en az geliflmifl ekonomiler) ve kresel kuzeye (en geliflmifl ekonomiler) gre ok daha eflitsizdir. Gecekondu, teneke mahalleleri gibi yaplanmalar, kresel gneyde ortaya kmfl olgulardr ve bu lkelerde su, kanalizasyon gibi en temel saylan altyap hizmetlerine nfusun nemli bir ksmnn erifliminde glkler varken kresel kuzeyde bu
tr sorunlar ya yoktur veya toplumun gmen, evsiz, tek ebeveynli aile, siyah gibi kimi toplumsal gruplar bu problemleri yaflamaktadr. Temel fiziki altyapdaki
eksiklikler, cinsiyeti iflblm ve toplumsal cinsiyete dayal eflitsizlikler nedeniyle kadnlar iin daha byk bir problem olmaktadr. rnein, ev ifllerinin ounluunun sorumluluu stlerinde olmas nedeniyle suya eriflimin olmad yerlerde
kadnlar ya eve su taflmak veya suyun olduu yere ifllerini taflmak zorunda kalmaktadrlar. Temel altyap problemlerinin olmad durumlarda bile kent planlarnda konutun (toplumsal yeniden retim) iflyerinden (retim) farkllaflarak ayrlmas ya kadn eve balar veya hayat kurgularna nemli etkiler yapar. rnein,
krefllerin veya yafll bakm merkezlerinin yokluunda orta snf kadnlar bakm
stlenme ve alflma hayatna katlma arasnda tercih yapma veya konutla ifl ara-
113
114
sndaki mesafeyi ksaltma tercihleri yapmak durumunda kalmaktadrlar. Yaplan

alflmalar, ev ve ifl arasndaki mesafenin genel olarak kadnlar iin erkeklere gre
daha ksa olduunu ortaya koymufltur (Wekerle, 1980: 198-9). Kent planclarnca
aile iin ideal olduu dflnlen banliy ve uydu kentlerde kadnlarn erkeklere
gre daha izole edilmifl hissettikleri bu alanda yaplan ilk feminist alflmalarda ortaya konmufltur (Wekerle, 1980). Ancak kadnlarn kentle iliflkileri sadece kstlayc deil, etkileflimseldir de. rnein, bakm ve alflma arasnda tercih yapmayp,
ataerkil pazarlk ve pazar iliflkileri erevesinde orta snf kadnlar ev hizmetlerini
ev iinde yaplmak zere baflka kadnlardan satn almakta veya genifl aile iliflkilerini tek baflna veya cretli evde bakmla birlefltirerek kullanmakta, daha alt snflardan kadnlar kendi aralarnda bakm dayanflma iliflkileri oluflturmaktadr. Bir
baflka reaksiyon da kadn hareketine eklemlenerek bakm ifllerini kamusal alanda
verilen bir hizmet olarak yerel ynetimlerden veya devletten talep etmekdir. Talep
etme veya kendi modelini gelifltirme etkileflimsel ve dnfltrcdr.
1970lerin ortalarndan beri sre giden neoliberal srete, altyapnn zellefltirilmesi ve kentin pazarlanabilir olmasna gre planlanmas bilinli bir seimdir. Bu
seime karfllk feminist yazarlarn nerisi, yukardan aflaya planlama yerine fleffaf, afladan yukarya ve katlmc, sermayeye hizmet eden planlama yerine toplumsal adaleti salayc, farkllaflmayla ayrarak homojenlefltirme yerine, farkl olanlarn karfllaflmasn artrc ve toplumsal cinsiyete duyarl kent planlar yaplmasdr
(Bridge ve Watson, 2003; Healey, 2003).
SIRA SZDE
Toplumsal Cinsiyete Duyarl

D fi N E L M
Planlama: ngilterede
kurulmufl olan Toplumsal
Cinsiyet ve Yapl evre Veri
S O R Ubulunan bir
Tabannda
alflma, kent planlamasnn
her aflamasnda sorulmas
gereken
D K sorular
K A T flyle
sralamaktadr:
1. Kent siyaseti yapan ekip
kimlerden oluflmaktadr?
2.SIRA
EkipteSZDE
kadn ve erkein
temsil oranlar nedir?
Dier aznlk gruplar?
3. Planclar kim iin
AMALARIMIZ
planlyor? Erkek, kadn,
ifli, ocuk, aznlklar?
4. statistikler nasl
toplanyor ve cinsiyete
K gre
Tayrmlar
A P var m?
5. Plann kilit deerleri,
ncelikleri ve amalar
nedir?
kimin
T6.EPlanlama
L E V Z Y yaplrken
ON
fikri alnd ve kim katld?
7. Plann deerlendirmesi
nasl yaplr? Kim
tarafndan yaplr?
NDayanaklar
T E R N E T nelerdir?
8. Siyaset nasl uyguland,
idare edildi ve izlendi
Kaynak:
http://www.gendersite.org/p
ages/planning_the_nonsexi
st_city_the_eurofem_initiat
ive_and_beyond.html
Trkiyede dourganlk
SIRA SZDE hz (kadnn dourgan olduu 15-49 yafl dneminde dourabilecei ortalama ocuk says) 1950de 6.8 ve 1980de 5.0 iken, 1990da 3.7, 2009da ise 2 oldu. Dourganlk hzndaki dflfle kentin altyaplarnn nasl etki ettiini yaznz.
D fi N E L M
Konut ve Altyaplar
Konut, temelS Oinsan
R U ihtiyac olan barnmann karflland yerdir. Ayn zamanda fiziksel altyap hizmetlerinin ulafltrld, ama altyap teriminin kapsamad bir
mekndr. Feminist yazarlar toplumsal yeniden retimin gereklefltii mekn olan
DKKAT
konutu ve konutla balantl geliflen iliflki alarn kentin alt yaps kavramna dahil ederek (Jarvis et al., 2009) kamusal-zel alan ikiliini aflmay hedeflerler.
SIRAyeniden
SZDE retim, her trl ev ifli, yafll ve ocuk bakm ve sosyal iliflToplumsal
kilerin ve balarn yrtlmesi gibi toplumsal hayatn devam etmesine araclk
eden iflleri kapsar. Cinsiyeti iflblm nedeniyle yeniden retim daha ok kadnAMALARIMIZ
larn yaptklar iflleri kapsar. Yeniden retimin nemli ksm konutta yerlefliklefltii
iin kadnlar iin yeniden retimin anlam evle fazla haflr neflir olma demektir,
nk sadece
K erkek
T A P merkezli kent ve konut planlamasnn varsayd ideal durumda kadnn yeri evidir, ama gerek hayatta kadnlar retime katlrlar. Hatta ekonomik hayata dorudan katlmadklar durumlarda bile yeniden retimin uzants
olan iflleriT yapmak
kamusal alana karlar. Ksacas, gerek hayatta kamusal
E L E V Z Y O iin
N
(retim) ve zel alan (yeniden retim) birbirlerinden kesin izgilerle ayrlmazlar.
Bu nedenle, zellikle ekonomik faaliyetlere dorudan katlan kadnlar cinsiyeti ifl
blm nedeniyle ifte veya l ifl yk altndadrlar.
N T E R N Etoplumsal
T
Kentleflmenin
cinsiyetle ilgili dorudan sonularndan birinin kadnlarn eve kapanmas olduunu iddias (Boulding, 1977: Wekerle, 1980: 190 iinde)
yeni deildir. Oysa ki kentler, kadnlarn kamusal hayatta katlmalarna araclk
eden, bunu kolaylafltran yerlerdir. Ancak kadnlarn kamusal alana tam katlmlarnn nnde engeller vardr. Altyap ve yeniden retimle ilgili engellerden biri ka-
N N
dnn konut ve yeniden retimle zdefllefltirilmifl olmasdr. Kadnlarn aile ve evle

zdefllefltirilmesi Avrupada 18. yzylda gerekleflti (Bondi ve Rose, 2002: 233). Bu
zdeflliin kadnlar kamusal hayattan dolayl olarak dfllamasysa dier baflka srelerle desteklenmesinden kaynaklanmaktadr. Bir neden konutun barnmann
tesinde anlamlar kazanmasdr. rnein, fiziksel altyapnn eve ulaflmasyla
1920lerden itibaren endstriyel retimin eve ynelmesi ve elektrikli ev aletlerinin
yaygnlaflmas Avrupada kadnlarn ifle ayrdklar zamann azalaca vaadleriyle
geldi. Ancak tam tersine ev ifllerinin artmasna ve eflitlenmesine neden oldu (Cowan, 1985). Cowann banyo lgnl olarak tanmlad 1920li yllarda, alflan snflarnki dahil olmak zere evlere banyo infla edilmesi hem banyo meknnda daha nce olmayan banyo dolab gibi mobilyalarn eve dahil olmasna hem de temizlenmesi gereken alanlarn (yerden tavana karolar gibi) artmasna neden oldu. Bu
arada ayrca, temizlik norm olmufl ve standartlar ykselmiflti. Yine 1920li yllarda
kiflinin ve evin, derli-toplu ve ter temiz, hijyenik, olmas gibi normlar yaygnlk kazand. Bu durum, gnlk yaflamn altyapsnn organizasyon ve kompozisyonunda
da nemli deifliklikler yapt. Geliflen ihtiyalara gre ifl pazarnda beyaz yakal ifller artarken, ev iindeki cretli (hizmeti, kahya) veya cretsiz (bekar kz kardefl,
besleme gibi) ifl gc ev dflna kt ve btn iflleri yapma sorumluluu sadece ev
kadnna kald. Yaplacak ifller her zaman fiziksel g gerektirmiyordu, ama kadnlarn o zamana kadar bilmedikleri yeni bilgileri edinme ve uygulama gibi baflka becerileri gelifltirmelerini gerekli klmaktayd (Cowan, 1985: 189). Ksacas, endstrileflme beklentilerin tersine, kadnlarn kamusal alandan konuta ekilmelerini araclk etti ve bakan erkek (evinin ekmeini kazanan) baklan kadn kliflesinin ve geleneksel aile modelinin o dnemde Batda yaygnlk kazanmasna neden oldu.
Bunun dorudan bir sonucu kadnlarn ifl gcnden ekilmesinden ziyade, pek
ok lkede kadnlarn toplumsal hareketlerden huzur dolu, temiz ve dzenli evlerine doru ekilmesi oldu. Endstrileflme-konut- yeniden retim arasndaki iliflki
bugn de deiflmifl deildir. Tersine banyonun her bir ayr unsuru iin ayr temizlik malzemesi retilmekte, yemek yapma ise salkl ve lezzetli piflirme ve sunma
sanatna dnflmektedir.
Konutun kadn eve balaycl zellikle orta snf evli kadnlar iin daha geerlidir, nk bugn mutfaksz evlerle evsizler ayn kentte bir arada bulunabilmektedirler. Evsizler iin temizlenecek bir mekn yokken mutfaksz evler hem st
snflarda yalnz yaflayanlarn saysnn arttnn hem de yemek dahil pek ok ev
ifli saylan iflin satn alndnn, yani yeniden retime iliflkin ifllerin nemli bir ksmnn endstrileflmesi ve ticarilefltirilmesinin gstergesidir. Daha nce evde yaplan yeniden retim ifllerinin nemli bir ksm (giyim, kuru temizleme, gda hazrlama gibi) modern kentlerde endstrileflmifl ve eitim, ocuk bakm gibi kimi baflka ifllerse ticarileflmifltir. Yeniden retimin tketilebilir hale gelmesinin tek ynl
etkisi yoktur. Bir yandan, hizmet sunumunun alflma saatleriyle uyumsuz ve evde
oturan birisi olduu normu zerine kurulmufl olmas (Wekerle, 1980) kadnlar eve
veya ev ifllerine kapatc etki yaparken dier yandan yeniden retimin gereklefltii alan eflitlendirir. alflma hayatndaki kadnlar iin hayatta kalma mcadelesinin kadnlaflmas argmannn bir ynn de gsteren oklu ekonomi kavram bu
eflitlilii yanstmaktadr. Ayrca yeniden retimin konut iinde cret karfll satn
alnmas evi hem barnma (zel) alan hem iflyeri (kamusal), kadn hem alflan,
hem iflveren yapar. oklu ekonomi iinde kadnlarn ayn anda bazen bir birleriyle eliflen oklu ve melez kimlikleri vardr: Giriflimci, cretli alflan, anne, ocuk
gibi. Ayrca, ev iflinin tketilebilir olmas, kadnlarn kolektif tketim taleplerini
115
116
gndeme getirmifltir. Ancak bakm ifllerinin kamusal alanda karfllanmas hakkndaki kolektif tketim talepleri ve uygulamalar, 1980lerden sonra yeniden retim
hizmetlerinin zellefltirilmesiyle birlikte, kadn ve konutu srece dorudan dahil
eden zm arayfllarn yeniden gndeme getirmifltir. Bunun bir tamamlaycs,
yeniden retim ifllerini yapmak iin bir lkeden baflkasna giden kadnlar anlatan
gn kadnlaflmas srecidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Pavloskayann
SIRA(2004)
SZDE araclyla oklu ekonomiler kavramn gelifltirdii rneinde Alexandra, Moskovada yaflayan boflanmfl bir kadndr. Boflandktan sonra tek odal devlet
konutunda oturup havaalannda formel bir iflte 12 saat alflmaya bafllamfltr. fle gidifl-dD fiyolda
N E L Mgemektedir. ki ocuunun velayetini almas, bofland kocasndan
nflte iki saati
gelen para ve hediyeler kesilmesi ve Sovyet dneminde cretsiz olan eitim ve salk gibi
hizmetlerin paral
gelmesi zerine, havaalanndaki iflinden gelen dflk creti, yasal
S O R hle
U
olmayan bir iflten gelen kazanla artrr. Uzun alflma saatleri nedeniyle annesi Alexandrayla birlikte yaflamaya bafllar. Bu koflullarda mutfak, geceleri yatak odasna dnflr.
DKKAT
Annesi emekli avukattr ve ayr bir evi vardr, ama hem emekli maafl dflktr hem de iinde kendisi ve kznn tm eflyalarn depoladklar evi ok kktr. O evi satp byk bir
SIRA SZDE
ev almak mmkn
deildir. Annesi ocuk bakm ve dier ev ifllerini yapar, ama baz iflleri
cret karfllnda satn alrlar. rnein, bozuk amaflr makinelerinin tamiri pahal olduu iin kimi amaflrlar evde annesi tarafndan cretsiz, kimi amaflrlarsa cret karfll
AMALARIMIZ
ev dflnda ykanr. Bu rnekte hangi ekonomi ve alanlarn iie getiini yaznz.
N N
Korku Meknlar
K T A P
Sutan korku, 1950ler ve 1960larda ncelikle ABD ve ngilterede yaplan srveylerle ilgi eken bir konu oldu. Suun vatandafllarn hayat kalitesini nasl etkilediine odaklanan
ortaya kard bir olgu, endifle ve korkunun byk
T E L E bu
V Z Ysrveylerin
ON
kentlerde daha yaygn olduuydu. Bir baflka olgu, sua maruz kalmakla, sua maruz kalma korkusu arasnda bir uyumsuzluk olmasyd. Gen erkekler sua en fazla maruz kalan sosyal grupken, sua maruz kalma korkusu kadnlarda ve yaflllar N T E Rgen
N E T erkeklerde ise daha azd. Ayrca, kadnlarn kamusal alanda
da daha fazla,
fliddete maruz kalma korkusu daha fazlayken, kadnlarn en fazla fliddete maruz
kald yer evleriydi. Bu sonulardan kadnlarn korkusunun rasyonel olmad sonucuna ulaflld (Wekerle, 1980). Feminist yazarlar bu sonular eflitli flekillerde
elefltirdi. Bir elefltiri, bulgularn yanl olduuydu. Buna gre, kadnlarn kamusal
alana kma skl erkeklere gre daha dflktr, cinsel sularn ok az resm kaytlara gemektedir, kadnlar cinsel sulara daha sk maruz kalmaktadrlar; bu yzden kadnlarn en fazla korktuu su tecavzdr. Yanllk nedeniyle bu arafltrmalarn kadnlarn deneyimlerini yanstmad ve uyumsuzluk argmannn kadnlarn kentin msait ve aykr meknlarn kullanmamalarn aklamad ileri srld (Wekerle, 1980; Bondi ve Rose, 2002). Bir baflka elefltiri, srveylerin yorumlarnn kadnlar ifte madur gsterdiiydi. Kadnlar ilk olarak korku tarafndan snrlandrlmfl olmakla madur gsteriliyordu, ikinci olarak korku nedeniyle irrasyonel addedilerek madurlafltrlyordu (Pain, 1998, Bondi ve Rose, 2002: 233 iinde). Bu tr elefltiriler zerine yaplan arafltrmalarn ou fiziksel meknla deneyimlerimiz araclyla kurduumuz biliflsel iliflki sonucunda gelifltirdiimiz zihinsel
harita kavramna referansla yaplan alflmalardr. Bylesi alflmalar kadnlarn
korku meknlarnn snfsal, etnik, rksal konumlarna gre deifltiini ortaya koydu. Ancak bu tr alflmalar, kamusal alann ierip dfllamas ve kadn snrlandran etkisi zerine kuruludur (Bondi ve Rose, 2002: 233-4). Buna gre, kadnlarn
117
18. yzylda aile ve evle zdefllefltirilmesiyle birlikte, kamusal alan kadnlarn tehlike altnda olduu ahlaka aykr alan olarak kodland. Bu nedenle o dnemde kadnlarn kamusal alanda grlmeleri fke ve fliddet yaratyordu (Wekerle, 1980:
195). Bu yzden kimi istisnalar dflnda resmi olarak snrlar olmasa bile, kamusal
alanlar hala kadnlara tamamen ak deildir. Kahvehaneler rneinde olduu gibi, kimi kamusal alanlar sadece erkeklerce kullanld iin kadnlar dfllaycdr.
Park rneinde olduu gibi kimi kamusal alanlar gnn karanlk saatlerinde kadnlar dfllaycdr. Ancak kimi kadnlarn korku meknlar, kimi baflka kadnlar ve
erkekler iin gven meknlardr. rnein, knt blgesi olarak tanmlanan
kent merkezinin hemen evresindeki blgeleri seks ve elence sektrnde alflan
kimi kadnlarn ikamet ettikleri yerlerdir. Bu kadnlar iin knt blgeleri gven
meknlardr.
Kamusal alann kadna kapal ve onu kstlayc olduu argman bir yandan
kadn kimliini tamamlanmfl bir kimlik olarak ele alrken, dier yandan olumsuz
bir kent-kadn iliflkisi resmeder. Baflka feminist alflmalar, kadn kimliklerinin erkek kimliklerinden bamsz deil, onunla mzakere eden ve iliflkiler kuran performanslarla srekli retilmekte olduunu ileri srdler. Kristen Day (2001), erkekliin duygularn kontrol etme ve cesaretle, kadnln zayflk, utangalk ve
rkeklikle nitelendii toplumda hem sert ocuk kimliinin riskli olarak kodlanmfl meknla iliflkili olduunu ve rkek, zayf, krlgan kadnlk kimliiyle birlikte
kurulduunu hem de sert ocuk imgesini olumlayan performanslarla erkeklik
kimliinin korku meknlarnda retildiini gsterir.
Korku meknlarna iliflkin yukarda sunulan feminist pozisyonlar birbirlerinin
karfltlar deil, meknn farkl boyutlarnn (alglanan, dflnlen ve yaflanan) gstergeleridir. Ancak korku ve cesaret iliflki iindedir ve bu iliflki iktidar ierir. Bu nedenle korkuyla mzakere her zaman iktidarla mzakeredir (Wekerle, 1980). lk
yaklaflm kamusal alandan dfllanma balamnda korku ve iktidarla mzakere iin
sokaklarn iyi aydnlatlmas, buralarda kadnlarn girebilecekleri dkkanlarn almas gibi zmler nerilirken Dayin kadnlarn kamusal alandaki korkularnn
azalmas iin nerisi, erkek ve kadn kimliklerinin ve baskc toplumsal cinsiyet
kimliklerini olumlayan sosyal meknlarn gzden geirilmesidir.
Hansel ve Gratel adl masalda biri kz dieri olan iki kardefli ailesi ormana
brakr. KorkSIRA SZDE
tuklar ormandan kurtulmalar Hansel sayesinde olur. Ormana tekrar gtrldklerinde
tutsak edildikleri cadnn evinden kurtulmalarysa cad tarafndan hizmeti yaplan Gratel
D fi N E L M
sayesinde olur. Masaln yazld dnemde yoksul ailelerin ocuklarn ormana brakmalar yaygn bir uygulamayd. Masal, bu uygulamadan esinlenmifltir, ama ailelere ve ocukO Rmasal
U
lara bir birlerine nasl davranmalar gerektiini de retmektedir. SBu
kamusalzel alan ayrmnda korku meknlar ve erillik/diflillik performanslarnn bir senaryosu
olarak nasl deerlendirirsiniz?
DKKAT
KENT, KADIN VE HAREKETLLK

A M A
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Kentin ve kentsel yaflamn cinsiyetsiz olmadn grebilmek.

AMALARIMIZ
Cinsiyete iliflkin kliflelerde ve ikili karfltlklar zerinden kurulan kurgularda kadn

gelenekleri, deiflim iinde deiflmeyeni, mekn, pasiflii veya benzeri duraan
K T A P
olduu dflnlen fleyleri temsil eder. Bu yzden kadn ve hareketlilik tezat olufl-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
118
turur. Bu blmde kent balamnda kadnlarn hareketlilii konusuna nce g,

daha sonra kent ii hareketlilik balamnda ele alacaz.
Kente G ve Kadnlar
Kentsel nfusun giderek artmas, kentleflmenin rndr. Kentleflmenin demografik boyutu byk lde krdan kente iflgc gyle ilgilidir, ancak g hi bir
zaman sadece krdan kente ve sadece emek g fleklinde olmad. Doal afetler,
savafllar, kan davasndan kama, fliddetten kama, dinsel dfllanmadan kama, salk, eitim gibi nedenlerle, kresel dzeydeki eflitsizlikler de kente gn ana nedenleridir. G zerine ok sayda alflma yaplmasna ramen, g konusuna kadnlarn dahil edilmesi iin 1970leri beklemek gerekti. Morokvasic (1983), kadnlarn 1970lerin ortalarna kadar istatistiki ve sosyal olarak g iinde yer aldklarn, ama sosyolojik olarak grnmez kaldklarn, g teorilerindeyse kesinlikle bulunmadklarn ifade eder.
Kadnlarn deneyiminin kente g literatrden dfllanmasnn bir nedeni, tipik
gmenin ifl arayan bekr gen erkek olarak resmedilmesidir. Bir baflka neden, kadnlarn bir toplumsal aktr olarak grlmeyip erkeklere baml olduklarnn dflnlmesi ve aile iinde deerlendirilmesidir (Morokvasic, 1983: 14-16). Kr-kent
gnde esas hareket edenin erkek olduu varsaylmfl olsa da hem kadnlar bu
srecin bir parasdrlar hem de kimi zaman gn ve g ettikleri kentlerde geliflmelerin esas aktrleridirler. rnein, New York, fiikago ve Filadelfiyaya g
eden Yahudi kadnlar, bu flehirlerde tekstil endstrisinin geliflmesine byk katkda bulundular (Sharpe, 2001: 7).
Kimin ilk g ettiinin her yerde geerli bir kural yoktur, ama g cinsiyetlidir.
rnein, Trkiyede ilk g eden genellikle erkektir. Ancak lkeler arasnda farkllk sz konusudur. rnein, Meksikada ilk g edenler arasnda kadnlar da vardr, ama ilgili yaznda uzun sre gn aktr olarak deerlendirilmemifllerdir
(Donato, 1993). Ayrca ilk g edenin kim olduuna baklmakszn, g cinsiyetlidir. Kimin tek baflna ge uygun olduunun karar bile cinsiyete iliflkin kodlarla ve kliflelerle pazarlk etmedir (Broughton, 2008). Ayrca, giden de kalan da cinsiyet klifleleriyle iliflki kurar. Erkeklik ve kadnlk kimlikleri bu iliflkiyle etkileflim
halinde kurulur. rnein, Meksikada kadnn ilk gmen olmas, hipermao erkeklik performanslarn ortaya karmfltr (Donato, 1993). Gn cinsiyetlilii g
kalplarnda da kendini gsterir. Snr tesi glerde kadnlar yerleflme olanann
daha fazla olduu geliflmifl lkelere g ederken geliflmekte olan lkelere gte erkekler daha fazladr (Sharpe, 2001: 1).
Kadnlarn gn znesi olmas yeni bir olgu deildir. Hayatlarn kazanmak,
geri dnp daha iyi bir evlilik yapabilmek amacyla eyiz paras biriktirmek, dul
kalmak, evlilik dfl hamile kalmak gibi nedenlerle kadnlar kentlere hep g edegelmifllerdir. Ancak kreselleflme sreleriyle iliflkili olarak gn kadnlaflmas
kavram ne kmaktadr, nk son 50 yldr giderek artan flekilde kadnlar daha
fazla g etmektedirler ve snr tesi gn bugn yardan fazlasn kadnlar oluflturmaktadr. Filipinler gibi kimi lkelerden g edenler arasndaysa kadnlarn oran, erkeklerin ok stndedir. stelik, kadn gnn en byk ksm nitelikli ve
niteliksiz emek g formundadr.
Gn kadnlaflmasnn toplumsal cinsiyetle ilgili bir nedeni, g alan kentlerde yaflllar gibi bakm ihtiyacnda olan kiflilerin, ama zellikle alflan kadnlarn ev
ifli ve bakm hizmetlerini devredecekleri baflka kadnlara ihtiya duymasdr. te
yandan ekonomik kreselleflme nedeniyle g veren lkelerdeki kadnlar nitelikli
olsalar bile ya ifl bulamamakta veya bulduklarnda g ettiklerinde az nitelik isteyen ifllerde kazanabileceklerinin ok daha altnda cretler karfll alflmaktadrlar. Bu koflullarda kadnlar, hizmet sektrnn bir paras olan elence ve seks
sektrlerinde formel veya enformel olarak alflmak iin de g etmektedirler. Ekonomik kreselleflme ve tketimin ticarileflmesi srelerine paralel olarak kadnlarn g, emein kadnlaflmas (kadnlarn dflk cretle daha ok istihdam edildii hizmet sektrnn genifllemesi) sreciyle i ie gemektedir.
Feminist alflmalar g, bafllayp biten bir olgu olarak deerlendirmek yerine,
g edenlerin hayat hikayelerinin bir paras olarak anlamak ve ekonomik glkler nedeniyle zorunlu olarak girilen bir eylem deil, yaflamlar deifltiren dnfltren bir btn olarak kavramak gerektiini nerirler (Kofman, 1999; Sharpe, 2001).
Kent i Hareketlilik
Kent ekolojisi teorisinde kent ve kentin unsurlar dikey ve yatay olarak hareketlidir. Ayrca Park, kiflisel hareketi kent yaflamnn merkezine koyar, ama ok fazla hareketi patolojik olarak grr (Sheller ve Urry, 2000: 740). Ancak kent teorileri genel olarak kenti hareketlilikle balantlandrmaz. Hareketlilik daha ok
flanr ve flanz rneklerinde olduu gibi yryerek hareket edenler gznden
anlafllmaya alfllmfltr. Belki bu nedenle, kadnlarn kent ii hareketlilii greli olarak yeni bir konudur.
Yaplan alflmalarn bir ksm, genel olarak kentsel ulafltrma sistemlerinin alflan geleneksel aile modelinde alflan erkee gre ve onun ifle gidiflini en ksa yoldan yapmas iin tasarland iin, kadnlar iin kstlayc olduu ynn vurgular.
Buna gre, kadnlarn hareketlilii ifle gidifl, toplu taflmay kullanma ve yaptklar
seyahatlerin kalplaryla erkeklerinkinden farkldr. fl ve ev arasnda en ksa yolu
evli ve alflan kadnlar kat ederler. Konut ve ifl yerlerinin banliyleflmesi, ifle gidifl
sresini ok artrmaktadr ve en ok kadnlar bundan olumsuz etkilenmektedirler,
nk dnyann her yerinde kadnlarn otomobil sahiplii erkeklere gre daha dflktr. Daha ok toplu taflmay kullanan kadnlar, toplu taflmann ifle gidifl-gelifl
normuna gre dzenlenmifl olmas nedeniyle, alflverifl, dinlenme gibi fiilleri yaparken ya ok zaman kullanrlar veya bunlar bir araya skfltrrlar. Ulaflm sisteminin normu dflnda kalmak kadnlarn kentsel kaynaklara ulaflmalar nnde de engeldir (Wekerle, 1980: 203-5). Bu sorunlar zmek iin getirilen nerilerin bazlar, Yukon kadnlarnn uygulamaya koyduu gibi dolmufl tipi kadnlara zel servisler, bisiklet ve yaya yollarnn artrlmasdr.
Baflka alflmalar ise cinsiyete bal hareketlilik farklarn vurgular. Ancak bu
tr alflmalarda ana konu kadnlarn kent ii hareketliliine gvenlik salamaktr. Buna gre, kadnlar genel olarak daha sk, ama daha ksa mesafelerde hareketlidir. Kadnlarn kent iindeki hareketlilii, daha ok alfl verifl, ocuu okuldan alma gibi seyahat zincirlerinden oluflur. Yani, ev dflna bir kflta bir ka
amaca ynelik seferler birbirine balanmfltr. Ayrca, bir sefer eflitli hareketlilik aralarn ieren bir ka paradan oluflur. Tipik bir yolcu hareketlilii afladaki gibidir: ev yrme/srme/taksi durak toplu taflm arac durma-yrme/srme/taksi varfl noktas
varfl noktas durma-yrme/srme/taksi toplu taflm arac durak
yrme/srme/taksi ev
Bu tipik yolcu hareketlilii toplu taflma bal yayalarn hepsini ierse de kadnlar arasnda otomobil sahiplii daha az olduu iin, daha ok toplu taflmay kullanrlar (Smith, 2008). Kadnlarn gvenlii odakl alflmalar, ifl, alflverifl, elence gi-
119
120
bi amalarla kent iinde hareket eden kadnlara gven hissi salamak iin bir seferin her aflamasnn, eflitli seferlerin bir birine nasl eklemlendiinin ve seyahatin
btnnn gz nne alnmas gerektiini ileri srerler, nk kadnlarn nereye
ve nasl gideceklerine dair kararlarn, en gvenli hissettikleri etaplar deil, en gvensiz hissettikleri belirler.
ok daha az alfllmfl bir konuysa otomobilitedir. Kendi (oto) hareketlilik (mobilite) anlamnda otomobilite, kentsel yaflam ve otomobil arasndaki iliflkiye odaklanr. Buna gre, otomobilite, birbirine kenetlenen makinalarn, toplumsal pratiklerin ve yar-zel, hareket eden metal kapsl iinde oturma biimlerinin bir amalgamdr (Sheller ve Urry, 2000: 739). Otomobiliteyi salayan otomobil hem modernitenin (Fordizm) hem de kreselleflmenin (Ford Mondeo) simgesidir. Otomobil
zellikle postmodern kent yaflamnn merkezindedir, nk kentler artk yayann
deil, otomobilin perspektifinden kurulmaktadr. Kentler yayalar iin, kprler, alt
geitler, uzak mesafeler gibi pek ok engellerle doludur. Sheller ve Urry (2000:
748-9), otomobilin ABD ve Avrupadaki cinsiyetli hikayesini flyle aktarr: nceleri aile yaflamnn scakln simgeleyen otomobil, daha sonra kadna baheli bir ev
sunan banliylerde erkei ifle gtren araba oldu. En yeni ve gl modeller erkee alnrken kadnlar nce ikinci-el ve kk arabalar, daha sonra aile arabalarn ocuklarnn flofr olarak kulland. Gmen kadnlar ve bekar anneler toplu
taflmla hareket ederken, erkek srcler kamusal alana arabalaryla egemen oldular ve yaya kadnlar kaldrm kenarlarnda skfltrdlar. Otomobil demokrasisi kadnn arabaya eriflimini artrd. Artk otomobiller kadnlarn pek ouna kiflisel zgrlk hissi vermekte, onlar emek piyasasna entegre etmektedir. Otomobille gelen zgrlk hissi, eril fantezi ve ayrcalk olmakla birlikte, hissin yaps erkek merkezli deildir. Bu nedenle kadnlar, araba sahibi olmak iin mcadele ettiler ve
araba kltrn hem edindiler hem de yeniden flekillendirdiler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Toplu taflmann
kent ii hareketliliine gre dzenlenmesi mi, yoksa otomobil
SIRA kadnlarn
SZDE
demokrasisinin artmas m kadnn kent ii hareketliliini artrr?
D fi N E L M
KENT VE
VATANDAfiLIK
N
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O ve
R Uvatandafllk arasndaki balanty toplumsal cinsiyetle
Kent
iliflkilendirebilmek.
DKKAT
Vatandafllk Nedir?
Klasik anlayflta vatandafllk, kifli ile devlet arasnda kurulan hukuki bir iliflkidir.
SZDE
Buna gre SIRA
vatandafllk,
kiflilerin bir devletin yesi olmakla kazandklar kamusal
bir statdr (Isin ve Turner, 2002). Tek baflna dflnldnde kentle ve siyasal
katlmayla AMALARIMIZ
bir iliflkisi yokmufl gibi grnen vatandafllk, bu iki kavramla da yakndan iliflkilidir, nk Aydnlanmadan bu yana kent, vatandafllk ve demokrasi birlikte dflnlen ve kavramlafltrlan terimlerdir (Isin, 1997).
ModernKtoplumlarda
vatandafllk, kent ve demokrasi birlikte kavramlafltrlsa da
T A P
vatandaflln ilk ortaya kfl, kentlerin tarih sahnesine kmasyla efl zamanl deildir. Vatandafllk ilk olarak M 8. yzylda Antik Yunann Atina kentinde polisin
(flehir-devlet)
T E L Eortaya
V Z Y O N kflyla, polis iinde tannmfl bir statyd. fiehrin her trl
ihtiyacn ve korumasn salayarak mutlak egemen olan ve tebaasn kendisine itaatle balayan kraln hakimiyet tekelini, flehre koruma salayan asker snfnn ortaya kmasyla kaybetmesi ve krala itaat yerine flehir-devlete sadakat bayla bal
N N
NTERNET
simetrik snflarn oluflmas vatandaflln ilk kaynadr (Isin, 1997). Modern toplumlarda vatandaflln siyasal erevesi ulus-devlettir. Antik Atina flehir-devletindeki vatandafllkla ulus-devletlerin tand kamusal stat olan vatandafllk arasnda
fazlaca bir benzerlik olmamakla birlikte, o dnemle bugn arasnda ba kuran ve
vatandafll mmkn klan nemli unsur vardr. Bunlardan ilki, egemenle ayn
ayrcalklara sahip olma talebinde olan snflarn varldr. kincisi, krala itaat ile ailesel/kabilesel sadakatin yerini, devlete sadakatin almasdr. Sonuncusuysa, vatandafllk stats elde edenlerin sz sahibi olmas veya devletin ynetimine katlmasdr (Isin, 2002). Vatandafll bir deneyim ve uygulama olarak gren cumhuriyeti ve haklar zerinden tanmlayan liberal anlayfl arasnda nemli farklar olsa da
adafl toplumlarda bir devletin yesi olarak vatandafl, yesi olduu devlete hem
sadakat bayla bal olmakla ykmldr hem de devlet tarafndan korunan kiflidir. Bu nedenle klasik anlayflta vatandafllk genellikle medeni, siyasal ve sosyal
haklar (koruma), zgrlkler (katlma) ve devler (sadakat) erevesinde ifade
edilir. Bununla birlikte, vatandafllk kavramnn ierii baflndan beri toplumsal
eflitlik ve adalet talepleri olan toplumsal hareketlerce sorgulanmfl ve sadece bireysel bir stat olarak tanmlanmak yerine toplumsal gruplarn farklln tanmaya
araclk edecek anlayfllar gelifltirilmifltir. Kadn, engelli, LGBTT veya ocuk haklar bu erevede anlamldr. Ayrca, vatandafllk haklar her zaman ulus-devlet leinde tannmad (Lister, 2003). rnein sosyal haklar ilk olarak yerel ynetimlerce, kadnn insan haklarysa uluslararas dzeyde tannmfltr. Ayrca, 1970lerden
itibaren kreselleflmenin hz kazanmas ve neoliberal politikalarn yaylmasyla,
toplum, siyaset ve ekonomi yeniden yaplanmfl, vatandafllk talepleri snr aflr
alanda yaratlabilir ve yerel ynetimlere veya uluslararas siyaset kurumlarna yneltilir olmufltur (Lister, 2003; Isin, 2002)
Vatandaflln Cinsiyeti
Ulus-devletler vatandafll evrensellik (herkesi kapsama) iddias zerine oturtmaya alflt iin vatandaflln cinsiyetsiz bir stat olduunu dflnrz. Oysa ki vatandafllk tarihi ayn zamanda toplumsal gruplarn topluma daha ok katlma talepleri ve bununla ilgili srelerinin de tarihidir. Kadnlarn eflit vatandafllk ve topluma eflit katlm taleplerinin tarihi 18. yzyln sonlarna kadar gitmektedir. rnein
Mary Wollstonecraft, 1792de baslan Kadn Haklarnn Gerekelendirilmesi bafllkl eserinde devletin, eril iktidarn alan olduunu ve erkeklerin haklarn koruduunu iddia etmektedir. Bu feminist anlayfla gre, vatandafllk cinsiyetsiz deil, erildir;
dolaysyla tekil deil, ouldur. Feminist teori ve aktivizm, 18. yzyldan 20. yzyln ikinci yarsna kadar kadnlarn kamusal alandan dfllandklarn gsterip, kadnlar bu alana dahil etme mcadeleleri verdiler ve kadnlarn kamusal alana eflit
katlmna iliflkin, yani siyasi (seme, seilme, rgtlenme gibi), medeni (dflnme,
seyahat etme gibi) ve sosyal (eitim, alflma gibi) haklar talep ettiler. 1970lardan
itibarense bir yandan kamusal-zel alan ayrmn sorguladlar ve kamusal alandaki
eflitsizliklerin zel alandaki eflitsizliklerden kaynaklandn ve eflit vatandafllk iin
zel alanda da eflitliin salanmas gerektiini ileri srdler. te yandan, vatandaflln topluma tam yelik anlamna geldiini de gsterdiler (Chouinard, 2004).
Vatandaflln devlete deil de topluma tam yelik fleklinde kavramlafltrlmas,
vatandafllk kavramnn ieriini eflitli flekillerde deifltirmektedir. lk olarak, bu
anlayflta vatandafl, basite haklara sahip olan kifli deil, kimlikleriyle, iliflkileriyle,
rolleriyle hayat deneyimleyen bireydir. Dolaysyla vatandafllk yaflanan deneyimleri iermelidir. kincisi, oklu kimliklerin, rollerin ve sorumluluklarn taflycs ola-
121
122
rak kadn, kamusal ve zel alann karmaflk flekillerde etkileflim iinde olduu
alanlarda hayat deneyimler ve farkl kimlik ve rolleriyle, yaflamn farkl alanlarnda, farkl dzeylerdeki resmi kurumlara katlr. Bu yzden vatandafllk her bir cinsiyet kategorisi iin de ouldur. ncs, bu anlayflta kiflisel hak ve zgrlklerin yan sra toplumsal adalet de vatandaflln bir parasdr.
Kadnn Kent Hakk

Kadn Dostu Kentler:
Kadnlarn kent hakk
Trkiyede Kadn Dostu
Kentler projeleriyle hayata
geirilmektedir. zmir
Bykflehir, Trabzon,
Nevflehir, Kars ve fianlurfa
illerinde iki sefer uygulanan
projelerin ana ekseni,
demokratik katlmdr. Bu
erevede projeler temel
sre zerinde ykselir:
Yerel demokrasi ve kentsel
politikalarn oluflturulmas;
ynetimleraras iflbirlii ve
kadnlarn kentsel
hizmetlerden yararlanmas.
Kaynak:
http://www.bmkadinhaklari.
org/unjp/web/yayinlar/Kadin
_Dostu_Kentler_2010.pdf;
Tokman, 2008.
Kent hakk kavram, vatandaflln odan bireyden toplumsal gruplara yneltmeyi amalamasyla birey odakl vatandafllk anlayflnn elefltirisidir. Bu ynyle odanda kent olan yeni bir vatandafllk talebidir. Kent hakk, devlet gibi bir siyasal
toplulua ait olmakla deil, kentte yaflamakla kazanlr ve ayn kentte yaflan baflkalaryla paylafllr.
Kent hakk iki ana haktan oluflur: Kent meknlarna alana kullanma ve katlma.
Bunlardan ilki flehrin meknlarn tam kullanmay ierirken ikincisi hangi dzeyde
verilirse verilsin (devlet, sermaye veya belediye) flehir meknlarnn yeniden retilmesi hakkndaki tm kararlara katlmay ierir (Fenster, 2005: 219). Kenti kullanma hakk, her hangi bir flehirde yaflayanlarn, o flehrinde yaflama, alflma, kentin
meknlarn kullanma, o flehri temsil etme gibi o flehrin meknlarn btnyle ve
tamamen kullanma hakkdr. Fenster (2009), bu tanmdaki flehir meknlarnn,
evin iini kapsamadn ve barnma, yeme, salk, alflma, huzur, eitim gibi temel insan haklarna karfllk geldiini gsterir. Ayrca, kltrel, snfsal, etik, cinsel
ynelim gibi farkllklara gre deiflse de korku meknlarnn varl kadnlarn
kentin kamusal alanlarn kullanmalarnn snrlandnn gstergeleridir. Bu yzden Fenster, kent hakk kavramlafltrmasnn, toplumsal cinsiyete dayal iktidar iliflkilerini grmezden geldii grflndedir. Fenstere gre kadnn kent hakk ldr: fiehri kullanma, evi kullanma ve katlma.
Kadn evle zdefllefltirilmifl olmakla birlikte, kadnn evi her zaman tam ve eksiksiz kullanamaz. Kadnn evi kullanma hakkn analitiklefltirmek iin Fenster, ait
hissetmek ve kullanmak arasnda ayrm yapar. Londra ve Kudste yrtt alflmada evin nasl bir yer olmas gerektii zerinde erkein esas sz sahibi olduu
ataerkil evlerde kadnlar rnein evin dekorasyonu ve dzenlenmesine eflleri karar vermiflse kendilerini evlerine ait hissetmemekte, evlerinde rahatlk duyamamaktadrlar. Kimi zaman evin tam kullanmn snrlayan iktidar annenin elindedir.
Bu gibi durumlarda, gen kadnlarn kendilerini zgr hissettikleri yer evin dfl,
kamusal alanlardr, nk nereye gideceklerine ve ne yapacaklarna ev dflnda
kendileri karar vermektedirler. Kadnlarn kent meknlar hakknda verilen kararlara katlmlar da eksiktir. Fenstera gre (2005), kadnlarn kararlara katlm ve seim yapma gc ne kadar kuvvetliyse kente ait olma hissi o kadar artmaktadr ve
kadnlarn kent hakk, kadnlarn farkllklarnn tannmasyla kent hakknda verilen kararlara katlmlarndan geer.
Fenstern brakt yerden devam eden Wekerle (2004), kadnlarn kent vatandafll taleplerinin eksen zerinden yaplabilecei grflndedir: Yaflama ve ait
olma taleplerini dile getiren kadn kent hareketleri, demokratik katlm (formel siyasal temsil, kadn komisyonlar ve kadn katlmnn etkilerinin sorgulanmas) ve
adalet iin seferber olma. Wekerle ayrca her bir eksende kadnlarn koalisyonlar
kurmalar ve snr tesi iliflki alar gelifltirmeleri gerektiini ekler.
123
zet
N
AM A
N
A M A
Toplumsal cinsiyetin kentle iliflkisini kurabilmek.

Kentler hem cinsiyetlidir hem de toplumsal cinsiyet kimliklerinin onunla iliflkide flekillendii
kilit meknlardan biridir. Toplumsal cinsiyetkent iliflkisi en baflta teorik dzeydedir. Feminist bakfl asyla incelendiinde klasik kent
kavramlafltrmalarnn eril bakfl asn yanstt grlr. Kent yaflamnn toplumsal cinsiyetle
iliflkisini kurarken erkek egemen yap ve iktidarn ikili karfltlklar zerinden kurulduu elefltirisi ana rehberlerden biridir. kili karfltlar zerinden kurgulanan kent dahil btn olgular eril
iktidar yanstr.
Kentsel yaflamda toplumsal cinsiyetin nasl tezahr ettiini keflfedebilmek.
Toplumsal cinsiyetin kentsel yaflamda nasl tezahr ettii kadnlarn ve erkeklerin eril bakfl asyla yaplandrlmfl olan kentleri farkl deneyimledii argman zerinden izlenebilir. Farkl deneyimleri ortaya karan cinsiyeti roller ve toplumsal cinsiyete dayal eflitsizlikler ve kamusalzel alan ayrmdr. Oysaki gerek hayatta retim ve yeniden retim bir birleriyle i ie gemifltir. Ayrca kentler kadnlar iin sadece kstlayc
deildir. Kadnlar kenti hem dnfltrrler hem
de kent tarafndan dnfltrlrler.
N
A M A
N
A M A
Kentin ve Kentsel yaflamn cinsiyetsiz olmadn

grebilmek.
Kentsel nfusun giderek artmas, kentleflmenin
rndr. Kentleflmenin demografik boyutu byk lde krdan kente ifl gc gyle ilgilidir.
Oysa doal afetler, savafllar, kan davasndan kama, fliddetten kama, dinsel dfllanmadan kama,
salk, eitim gibi nedenlerle, kresel dzeydeki
eflitsizlikler de kente gn ana nedenleridir. G
zerine yaplan saysz alflma olmasna ramen,
kadnlarn g konusuna dahil edilmesi ancak
1970lerde gerekleflti. Kadnlarn deneyiminin
kente g literatrnden dfllanmasnn bir nedeni, tipik gmenin ifl arayan bekar gen erkek
olarak resmedilmesidir. Bir baflka neden, kadnlarn bir toplumsal aktr olarak grlmeyip erkeklere baml olduklarnn dflnlmesi ve aile iinde deerlendirilmesidir.
Kent ve vatandafllk arasndaki balanty toplumsal cinsiyetle iliflkilendirebilmek.
Kente g ve kent ii hareketliliin cinsiyetli ynleri ve kadnlarn cinsiyetilikten kaynakl snrlara verdikleri reaksiyonlar etkileflimselliin ana
konusudur. Kent-toplumsal cinsiyet-demokrasi
arasnda zel bir ba kuran kadnn kent hakk
kavram, vatandaflln ve kent hakknn genel
anlayfllarnn cinsiyetli olduunu gsterir, nk
her ikisinin de toplumsal adalet ve katlm anlayfllar konut meknn ve zel alan iermez. Kadnn kent hakk kavram, zel alann demokrasi
ve vatandafllk anlayfllarna nasl dahil edilebileceini gsterir.
124
Kendimizi Snayalm
1. Kent alflmalar yaznna nemli katklar olan Wirth,
kenti, krn karflt olarak tanmlar. Wirthin kent kavramlafltrmas cinsiyetli midir?
a. Cinsiyetlidir, nk Wirth kenti krdan ifl blmn dikkate alarak ayrr.
b. Deildir, nk Wirthin teorisi bilimseldir.
c. Cinsiyetlidir nk Wirthin kavramlafltrmasnda kent ve kr hiyerarflik iliflkidedir.
d. Deildir, nk With cinsiyet ayrm yapmaz.
e. Deildir, nk Aydnlanmadan beri bilimsel
kavramlar ikili karfltlklar zerine kurulmufltur.
2. Afladakilerden hangisi ekonomik retime odakl
kent yaklaflmlarnn kadn ve kadnn deneyimini dfllamasnn nedenlerinden biri deildir?
a. Ekonomik retim cinsiyete dayal ifl blmnde
erkekle zdefllefltirilen kamusal alana odaklanr.
b. zel alan ve kadnla zdefllefltirilen toplumsal
yeniden retimi gz ard eder.
c. Evin ekonomideki yerini grmezden gelir.
d. Kadn ve kadnn kent meknn kullanmn gz
ard eder.
e. Kadnlar kentte yksek cretlerle alflrlar
3. Yol, meydan gibi kentsel meknlarn yaplanmas
cinsiyete dayal iktidar ierir mi?
a. Toplumsal cinsiyete duyarl yaplanmad srece
kentsel meknlar cinsiyete dayal iktidar ierir.
b. Kentsel meknlar cinsiyete gre ayr dzenlenirse, cinsiyete dayal iktidar iermez.
c. Kentsel meknlar cinsiyete dayal iktidar ierir,
ama zaten dorusu budur.
d. Kentsel meknlar cinsiyetsizdir. Biz meknlar
cinsiyetimiz nedeniyle cinsiyetli alglarz.
e. Kentsel meknlar insan iin tasarlanmfltr. O
yzden iktidar iermez.
4. Afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Sanayileflme kadnlarn ev ifllerine ayrdklar zaman azaltmamfltr.
b. Kentleflme kadnlarn evde geirdikleri zaman
artrmfltr.
c. Baheli evlerde ve sitelerde oturmak kadnlar
zgrlefltirir.
d. Elektrik, su gibi fiziksel alt yap flebekelerinin
eve girmesi ev ifllerini azaltmaz.
e. zel alanla zdefllefltirilmeleri, kadnlarn kamusal alana kmasn zorlafltrr.
5. Kk kentler byk kentlere gre kadnlar ve ocuklar iin ok daha gvenlidir, nk kk kentlerde herkes birbirini tanr ve hrszlk, tecavz, kapka gibi olaylar yok denecek kadar azdr.
a. Yukardaki ifade byk lde dorudur, istatistiki olarak byk kentlerde su ifllenme oran
daha fazladr.
b. Yukardaki ifade cinsiyetidir, nk erkeklerin
maruz kald sular dikkate almamaktadr.
c. Yukardaki ifade sadece g almayan kk
kentler iin dorudur.
d. Yukardaki ifade yanlfltr, nk su oranlar
hangi kk ve byk kente baktmza gre
deiflir.
e. Yukardaki ifade eril bakfl asn yanstr, nk zel alandaki gvensiz durumlar dikkate almaz.
6. Sizce cinsiyeti iflblm ve cinsiyet rolleri olmasayd, kent yaflam ve toplumsal cinsiyet iliflkisi sz konusu olur muydu?
a. Olmazd, nk kadnn ve erkein kenti farkl
deneyimlemesinin nedeni sadece cinsiyeti iflblm ve cinsiyet rolleridir.
b. Olmazd, nk kadn-erkek eflitsizliinin tek
nedeni cinsiyeti iflblm ve cinsiyet rolleridir.
c. Olmazd, nk o zaman kadn ve erkek tamamen eflit olacakt.
d. Olmazd, nk kentler olmazd.
e. Olurdu, nk kadn-erkek ikilii evrenseldir.
7. Kentlerin toplumsal cinsiyet bakmndan daha gvenli olmas iin ne yaplmaldr?
a. Btn konutlar gvenlikli site alanlarna yaplmaldr.
b. Kentlerin btn alanlarna kameralar konulmaldr.
c. Kamusal alanlarda gvensizlik yaratan kifliler bu
alanlardan kartlmaldr.
d. Erkek ve kadn kimlikleri ve baskc toplumsal
meknlar gzden geirilmelidir.
e. Kadnlar savunma tekniklerini renecekleri
kurslara katlmaldr.
125
Okuma Paras
8. Gn kadnlaflmasnn bir nedeni afladakilerden
hangisi deildir?
a. Bakm hizmetlerinin ticarileflmesi.
b. Cinsiyete dayal iflblm ve cinsiyeti roller.
c. Kresel eflitsizlikler.
d. Erkek kimliklerinin kadnslaflmas.
e. Hizmet sektrnn genifllemesi.
9. Dnyada kadnlarn sadece %1inin, Trkiyede ise
sadece %8inin konut sahiplii vardr. Sizce bu durum
neyin gstergesi deildir?
a. Cinsiyeti kltrel uygulamalarn yaygnlnn.
b. Kadnlarn kent hakknn zel alan kapsayacak
flekilde uygulanmadnn.
c. Kadnn yerinin evi olmadnn.
d. Kadnlarn kent yaflamna tam katlmnn nnde byk engeller olduunun.
e. Kadnlarn konut sahipliinde Trkiyenin nde
olduunun
10. Afladakilerden hangisi kadnlarn eflit vatandafllk
talepleriyle ilgili olarak doru deildir?
a. Kadnlar eflit vatandafll 18. yzyldan beri talep etmektedir.
b. Kadnlarn vatandafllk talebi sadece devletin eflit
yesi deil, toplumun da eflit yesi olma talebidir.
c. Kadnn kent hakk kadnlarn vatandafllk talebinin bir parasdr.
d. Kentsel vatandafllk balamnda kadnn kent
hakk konutu kullanma ve ona ait hissetmeyi de
ierir.
e. Kent kadnlara bamsz davranma olana
salar.
Kadnn Kendi Var, Kenti Yok!

Ev ifllerine hapsolmayalm, stanbula kalm etkinliinde kadnlar nasl bir kent istediklerini yazd. Grld ki, stanbulda kadn olmak hi kolay deil...
KUTUDAN IKAN SORUNLAR
Sadece kadnlarn ye olabildii Filmmor Kadn Kooperatifi, Ev ifllerine hapsolmayalm, stanbula kalm bafllkl film, fotoraf ve tasarm sergisi dzenledi.
Etkinlik iin bir dilek kutusu konuldu ve kadnlara nasl bir stanbul istedikleri, nasl bir stanbulda yaflamay hayal ettikleri soruldu. Kutu aldnda kadnlarn
kent yaflamnda ne skntlar ektii de ortaya kt.
KADIN BELEDYE BAfiKANI!
KADINLAR en ok taciz ve gvenlik sorunundan flikayeti. Kendilerine zel yer almamas, hi kadn belediye baflkan olmamas, topuklarn yollarda krlmas...
Yani erkeklerin pek dert etmedii birok konuda ciddi
eziyet yaflyorlar. Yneticilerin dikkatini ekmesi dileiyle kadnlarn dileklerini yanda veriyoruz...
KADINLAR STYOR!
- Daha az bina, araba, telafl, fliddet, taciz, daha ok vapur, park, aa, hayvan ve sosyal hayatta daha ok
kadn grmek...
- Erkeklerin kendine ait kahvehane, birahane gibi
meknlar varken kadnlarn da buluflabilecekleri yerler tahsis edilmesi...
- Kadnlar gzeten yerel ynetimler ve ilelerin yarsnda kadn belediye baflkanlar grmek...
- Sokaa istedii saatte kabilmek ve baflka kadnlar
da o saatlerde dflarda grmek...
- Sokaklarda tedirginlik duymadan bir yerden bir yere
gidebilmek...
- Yeni bisiklet yollar olmasn ve kornalarn susmasn...
KADINLAR STEMYOR!
- Topuklu ayakkablarnn yollara dflenen tafllarn arasna girmesinden fenalk geirmek...
- Gnn her saatinde, erkeklerin rahatsz edici bakfl
ve tacizlerine maruz kalmak...
- Kaldrmlarda arabalardan kamak zorunda kalmak,
duvar kenarlarna srte srte yrmek...
- Dini, dili, rk fark etmeksizin, kapal- ak ayrm yaplmadan ifl zgrl
- fl hayatnda ifte standart ve adaletsizlikle karfllaflmak...
- Tarihi sinemalarn, pastanelerin, binalarn birer birer
alflverifl merkezine dnflmesini izlemek...
- Akflam kata ve hangi arala eve dneceini planlamak...
Kaynak:http://www.haberturk.com/yasam/haber/598481-kadinin-kendi-var-kenti-yok(6 flubat 2011)
126

1. c
2. e
3. a
4. c
5. e
6. e
7. d
8. d
9. e
10. e
Yantnz yanlfl ise Kent Kavramlafltrmalar konusunu gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Kent Kavramlafltrmalar konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kentin Altyaplar ve Planlama konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Konut ve Altyap konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Korku Meknlar konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kentsel Yaflam ve Toplumsal Cinsiyet konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Korku Meknlar konusunu
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kente G ve Kadn konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kadnn Kent Hakk konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Vatandaflln Cinsiyeti ve Kadnn Kent Hakk konularn gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Kent ekolojisi kavramlafltrmasnda ilk olarak, mekn
cinsiyetlidir. Eril deiflime gre belirlenen ve mdahale
edilen diflil mekn vardr. kinci olarak kentsel mekn
eril yaplarn (yarflan ekonomik ve toplumsal gruplar)
rgtlenme alan olarak dflnlmfltr. Son olarak,
farkl snflarn ve kltrel gruplarn yaflam alanlar olarak konut alanlar kavramlafltrlr ama kadnla zdefllefltirilen konutun i mekn ve iliflkileri kavramlafltrmaya ierilmemifltir.
Sra Sizde 2
Kentleflme, artan yaflam beklentisiyle birlikte dourganlk hznn dflmesine neden olur. Neoliberal dnemde bakm hizmetlerini de ieren kentsel altyapnn
ticarileflmesi pek ok lkede doum hznda dflmenin
ve ocuksuz ve tek ebeveynli ailelerin artmasnn bir
nedenidir. Trkiyede kentleflme 1950lerden itibaren
hz kazanmfltr. 1980lerin baflndan beri kent nfusu
kr nfusundan daha fazladr. 1980lerden itibaren uy-
gulanan neoliberal ekonomik ve sosyal politikalar ise

bakm hizmetlerini ticarileflmesini ve aile iinde karfllanmasn ngrmektedir. Ayn dnemde hem kadnn
iflgcne katlm, hem de dourganlk hz dflmfltr.
Sra Sizde 3
Alexandra rneinde konut, artk kendi snrlar dflna
taflan ve resmi katlar zerinde grnenden daha fazla kifliyi barndran bir hanedir. Ayn hanede formel ve
enformel ekonomi, kamusal ve zel alan ve kamusal
mekn ve zel mekn i ie gemifltir.
Sra Sizde 4
Masalda hem Hansel hem de Gratel zeki ocuklardr.
Ancak masal Hansele kamusal alanda, Grateleyse ev
alannda zekalarn kullanma olana sunar. ocuklarn
ormana braklmasn isteyen vey anne babalarn kandrr. Kandrmada kt kadn aktif, masum erkek ise
pasiftir. Bu bakmdan masal cinsiyetidir. Masal ait olduklar alanda hem Hansele hem de Gratele korkularyla bafletmelerinin mmkn olduunu da syler. Bu
bakmdan masal erillik-diflillik performanslar iin senaryo niteliindedir. Kamusal alanda Hansel korkuyla
teknik kullanarak bafl ederken zel alanda Gratelin
kulland yntem kandrmadr.
Sra Sizde 5
Farkl toplumsal snflardan kadnlarn kent ii hareketlilikleri farkldr. Toplu taflm ve otomobil birbirlerinin
yerine gemez. Ayrca otomobil kltrnn demokratikleflmesi ve src kimliinin erillikten arndrlmas
sadece kadn srclerle ilgili deil, kent ii hareketlilikteki btn kimliklerle de iliflki iindedir.
127
Kaynaklar
Beasley, C. (2005). Gender and Sexuality: Critical
Theories, Critical Thinkers. London: Sage.
Bondi, L. ve Rose, D. (2003). Constructing Gender,
Constructing the Urban: A Review of Anglo- American Feminist Urban Geography, Gender, Place
and Culture, C. 10, S. 3:229-245.
Bridge, G. ve Watson, S. (2003a). City Interventions,
A Companion to the City. (Der. G. Bridge ve S.
Watson). Malden: Blackwell Publishing:505-516.
Broughton, C. (2008). Migration as Engendered Practice: Mexican Men, Masculinity, and Northward Migration, Gender and Society, C. 22, S. 5:568-589.
Burges, E. W. (1967). The Growth of the City: An Introduction to a Research project, The City. (Der.
R. E. Park, E. W. Burgess ve R. D. McKenzie). Chicago: University of Chicago Press:47-62.
Butler, J. (1999). Gender Trouble: Feminism and the
Subversion of Identity, London: Routledge.
Childe, G. (1950). The Urban Revolution, The Town
Planning Review, C. 21, S.1:3-17
Chouinard, V. (2004). Making Feminist Sense of the
State and Citizenship, Mapping Gender, Mapping
Politics: Feminist Perspectives on Political Geography. (Der. L. A. Steaheli, E. Kofman, ve L. Peake). New York: Routledge:227-243.
Cowan, R. S. (1985). Industrial Revolution in the Home, The Social Shaping of Technology. (Der. D.
MacKenzie ve J. Wajcman). Milton Keynes: Open
University Press:181-201.
Crenshaw, K. W. (1991). Mapping the Margins: Intersectionality, Identity Politics, and Violence against
Women of Color, Stanford Law Review, C. 43, S.
6:241-1299.
- (1989).Demariginalizing the Intersection of Race
and Sex: A Balck feminist Critique of Antidiscrimination Doctrine, Feminist Theory and Antiracist
Politics, University of Chicago Legal Forum:
139-168.
(http://heinonline.org/HOL/Pagecollection=journals&handle=hein.journals/uchclf1989&type=Image&id=143)
Donato, K. M. (1993). Current Trends and Patterns of
Female Migration: Evidence from Mexico, International Migration Review, C. 27, S. 4:748-771.
Fenster, T. (2009). The Right to the Gendered City: Different Formations of Belonging in Everyday Life,
Journal of Gender Studies, C. 14, S. 3: 217-31.
Flanagan, W. G. (2002). Urban Sociology: Images and
Structure. Boston: Allyn & Bacon.
Guba, E. G. ve Lincoln, Y.S. (1994). Competing Paradigms in Qualitative Research, Handbook of Qualitative Research. (Der. N. K. Denzin ve Y. S. Lincoln), Londra: Sage Publications: 105-117.
Healey, P. (2003). Planning in Relational Space and Time: Responding to new Urban realities, A Companion to the City. (Der. G. Bridge ve S. Watson),
Malden: Blackwell Publishing: 517-530.
Hardsock, N. C. M. (1987). The Feminist,Standpoint:
developing the Ground for a Specifically Feminist
Historical Materialism, Feminism & Methodology. (Der. S. Harding), Bloomington: Indiana University Press: 157-180.
Harvey, D. (1990). The Condition of Postmodernity:
An Enquiry into the Origins of Cultural Change. Cambridge, MA: Blackwell.
Hayden, D. (1980) What Would a Non-sexist City Be
Like? Speculations on Housing, Urban Design and
Human Work, Women and the American City.
(Der. C. Stimpson, E. Dixler, M. Nelson ve K. Yatrakis), Chicago: University of Chicago Press:167-84.
Isin, E. F. ve Turner, B. S. (2002). Citizenship Studies:
An Introduction, Handbook of Citizenship Studies (Der. E. F. Isin ve B. S. Turner). London: Sage
Publications:1-10.
Isin, E. F. (2002). City, Democracy and Citizenship:
Historical Images, Contemporary Practices, Handbook of Citizenship Studies. (Der. E. F. Isin ve B.
S. Turner). London: Sage:305-316.
- (1997). Who is the New Citizen? Towards a Geneology, Citizenship Studies, C. 1, S. 1:115-132.
Kofman, E. (1999). Female Birds of Passage a Decade
Later: Gender and Immigration in the European Union, International Migration Review, C. 33, S.
2:269-299.
Lister, R. (1998). Citizenship on the margins: Citizenship, social work and social action, European Journal of Social Work, C. 1, S. 1:5-18.
Lw, M. (2006). The Social Construction of Space and
Gender, European Journal of Womens Studies, C. 13. S. 2:119-133.
128
McDowell, L. (1983). Towards An Understanding of

the Gender Division of Urban Space, Environement and Planning D: Society and Space, C.
1:15-30.
Morokvasic, M. (1983). Women in Migration: Beyond
the Reductionist Outlook, One Way Ticket: Migration and Female Labour. (Der. A. Phizacklia),
London: Routledge&Kegan Paul: 13-32.
Pain, R. (2001). Gender, Race, Age and Fear in the City,
Urban Studies, C. 38:899-913.
Pavloskaya, M. (2004). Other Transitions: Multiple Economies of MoscowHouseholdsin the 1990s, Annals of the Association of American Geographers, C. 94, S. 2:129-351.
Rossiter, B. ve K. Gibson, (2003).Walking and Performing the City: A Melbourne Chronical, A Companion to the City. (Der. G. Bridge ve S. Watson),
Malden: Blackwell Publishing:437-447.
Sassen, S. (2003). Analytical Borderlands: Economy
and Culture in the Global City, A Companion to
the City. (Der. G. Bridge ve S. Watson), Malden:
Blackwell Publishing:168-80.
Sharpe, P. (2001). Introduction: Gender and the Experience of Migration, Women, Gender, Labour
Migration and Global Perspectives. (Der. P. Sharpe), London: Routledge:1-14.
Sheller, M. ve Urry, J. (2000). the City and the Car, International Journal of Urban and Regional Research, C. 24, S. 4: 737-757.
Smith, M. J. (2008). Addressing the Security Needs of
Women Passengers on Public Transport, Security
Journal, C. 21:117-133.
Soya, E. (2003). Putting Cities First, Remapping the
Origins of Urbanism, A Companion to the City.
(Der. G. Bridge ve S. Watson), Malden: Blackwell
Publishing:26-35.
Tokman, Y. (2008). Kadn Dostu Kent Kavramnn zmir leinde Tartfllmas, TMMOB zmir kent
Sempozyumunda Sunulan Teblig
(http://www.imoizmir.org.tr/UserFiles/File/IzmirKent-Sempozyumu/bildiriler/bildiriler/200840.pdf).
Weber, M. (1978). Economy and Society. (Der. G.
Roth ve C. Wittich), London: University of California Press.
Wekerle, G. R. (2004). Framing Feminist Claims for Urban Citizenship, Mapping Gender, Mapping Politics: Feminist Perspectives on Political Geography. (Der. L. A. Steaheli, E. Kofman, ve L. Peake), New York: Routledge:245-260.
- (1980). Women in the Urban Environment, Signs:

Journal of Women in Culture and Society, C. 5,
S. 3:188-214.
West, C. ve Zimmerman, D.H. (1987). Doing Gender,
Gender and Society, C. 1, S. 2.:125-151.
Wirth, L. (1935). Urbanism as a Way of Life, American Journal of Sociology, C. 44. S. 1: 1-24.
Wolff, J. (2006). Gender and the Haunting of Cities (or,
the Retirement of the Flneur), The Invisible Flneuse?: Gender, Public Space, and Visual Culture in Nineteenth-century Paris. (Der. A. DSouza
ve T. McDonough, Manchester: Manchester University Press.
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N

Aile ve evlilik kuramlarna elefltirel bakfl deerlendirebilecek,
Aile kurumunun yapsn farkl feminist bakfl alaryla deerlendirebilecek,
Aile ve evliliin kapitalizm ve ataerkillikle balantsn yorumlayabilecek,
Ev kadnlnn ve anneliin ekonomik kkenlerini saptayabilecek,
Toplumsal cinsiyetin aile ve evlilikte inflasn aklayabilecek,
Kadn haklar konusunun aile ve evlilikle iliflkisini saptayabilecek,
Aile ve evlilik iliflkilerinde kentsel ve krsal farkllaflmay ayrt edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Toplumsal cinsiyet
Aile
Evlilik
Kadnlk
Erkeklik
Ataerkillik
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
Sosyolojisi
Aile ve Evlililk
ALE VE EVLLK KURAMLARINA

ELEfiTREL BR BAKIfi
KAPTALZM, ATAERKLLK VE ALE
TOPLUMSAL CNSYETN ALE VE
EVLLKTE NfiASI
ALE VE EVLLK LfiKLERNDE
KENTSEL VE KIRSAL FARKLILAfiMA
Aile ve Evlilik
ALE VE EVLLK KURAMLARINA ELEfiTREL BR
BAKIfi
N
A M A
Aile ve evlilik kuramlarna elefltirel bakfl deerlendirebilmek.
Ailenin genel bilgisini elde etmek iin, baflvurulan aile kuramlarnn birou, toplumsal cinsiyet temelli bakfl as kullanmazlar. Ailenin evrensel bir kurum olduunu iddia eden G. P. Murdocka gre aile, ortak ikamet, ekonomik iflbirlii ve
yeniden retim ile karakterize edilen bir toplumsal gruptur. stelik, aralarnda
toplumsal olarak onaylanmfl bir cinsel iliflkinin olduu, her iki cinsin yetiflkinlerini ierir. zellikle ekirdek aile, bu zellikleri ierisinde barndrr (Haralambos,
1995: 317). Oysa bu ekonomik iflbirlii ve yeniden retimde, toplumsal cinsiyete
dayal bir eflitsizlik vardr. Bu eflitsizlik, ifllevlerin toplumsal cinsiyete dayal iflblm ierisinde ki dalmnda ortaya kar. Erkein dflarda cretli olarak alflmas,
kadnn da evde cretsiz olarak ev ifllerini yaparak yeniden retim faaliyetlerini yrtmesi, ailenin doal ifllevleri gibi ortaya konduu iin, eflitsizlik yokmufl yanlgs yaratr. Dolaysyla kadnn aile ierisinde ki ifllevi hem ailenin yeniden retimini, hem de biyolojik yeniden retimi, ocuklarn dourulmasn ierir.
Aileye evrensel bakfln devam, hatta daha geliflmifli olan aileye ifllevsel bakfl
ise toplumsal cinsiyet rollerini pekifltirici bir bakfl asna sahiptir. G. P. Murdocka
gre, ailenin evrensel ifllevleri cinsel, yeniden retim, ekonomik ve eitim ifllevleridir (Haralambos, 1995:3 22). Burada bahsedilen ifllevlerde kadnn, cinsiyete dayal iflblm erevesinde yeniden retim faaliyetleriyle erkein, evin geimini
salamak zere ekonomik ifllerle ilgilenmesi, doal bir sre olarak ele alnmaktadr. Erkein ailenin reisi olduu iin, eve ekmek getiren kifli olarak kavramsallafltrlmas karflsnda, kadnn ev ii emeinin cretlendirilmesi gerektii feminist tartflma ierisinde yer alr. Kadnn hibir cret almadan, ev ierisinde harcad emein de deeri olduu, cretlendirilmesi gerektii tartflmas bile, cinsiyete dayal bir
ayrmclk olarak alglanr. Kadnn ev ierisinde olmas, cret karfllnda dflarda
alflmamasnn doal bir sre olarak alglanmas da toplumsal cinsiyete dayal bir
eflitsizlik olarak ortaya kar.
T. Parsonsn, yapsalc ifllevselci kuramna baktmzda, ailenin birincil sosyalizasyon ve yetiflkin kifliliklerin sabitlenmesi olmak zere iki temel ifllevi oldu-
132
T. Parsonsn bakfl as,

aileyi ideallefltirmesi,
yalnzca Amerikan orta snf
aileleri ele almas ve
toplumsallaflma srecini tek
tarafl bir kltr
bombardman olarak
tanmlamas nedeniyle
elefltirilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
unu grrz. Birincil sosyalizasyon sreci ierisinde birey, hem toplumun kltrn isellefltirir, hem de kiflilik yaps oluflur (Haralambos, 1995: 322). Bylesine iddial bir srecin sonundaysa yetiflkin bireyler, kendilerini duygusal gvenlik
ierisinde hissederler. Parsonsa gre, aile ierisinde kar ve koca, birbirlerine duygusal destek alp vererek, srekli yenilenirler ve kifliliklerini sabitlerler (Haralambos, 1995: 322).
Ataerkil toplumsal yap ierisinde kadnn, ailenin duygusal destekisi olma rol, aile ierisinde ki bireyler tarafndan da isellefltirilir. Toplum kltrnn iselleflmesi, kiflilik yapsnn oluflmas ataerkil aile yapsnn kurallar erevesinde gerekleflir. Berghann (2007:118) transseksel kimlik zerine yapt alflmasnda,
mlakat yapt Busenin, anne babas ve kardeflleriyle olan iliflkisini anlatrken
syledikleri, nemli bir rnektir:
flte, herkes zerime erkek ocuu olarak geliyordu. Ve tek erkek ocuunun
yapmas gereken sorumluluklar da vardr. Erkek ocuk ne yapar? Soyadn devam
ettirir. Erkek ocuk ne yapar? Ailenin koruyucusudur, soyu devam ettirir
Aile ierisinde isellefltirilen yaplardan biri de zel mlkiyettir. Aileye Marksist
bakfl, ailenin ortaya kfln, kadnn ezilmiflliini zel mlkiyete balar. Bu bakfl
asnn kkenleri F. Engelsin (1998) Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni
kitabndaki dflncelerden oluflur. Engelsin evrimci grflne gre, insanlk tarihi
boyunca cinsel iliflkilere ve ocuklarn retimine snrlandrmalar getirildi. Ona gre, tek eflli ekirdek ailenin ortaya kmasnn temelinde, zel mlkiyet vardr.
Devlet, zel mlkiyet sistemini korumak, tek eflli evliliin kurallarn yerlefltirmek
iin kanunlar koyar. Evliliin ve ailenin bu biimi, zel mlkiyetin miras olarak aktarlmas sorununu da zer. Zira mlkiyet, erkekler tarafndan sahiplenildii iin,
erkek kendi soyundan olan ocuklara mlkn aktarmak ister (Haralambos, 1995:
322). Dolaysyla Engelsin tarihsel zmlemesini, Mackinnon (2003), gnmz
kapitalist devlet zmlemesinde tekrar dile getirir; zel mlkiyetin ortaya kmas, snf blnmeleri, kadnlarn ezilmesi ve devlet birbiriyle alflr, birbirini gerektirir hale gelir bu sayede kadnlar, devlet araclyla gereklefltirilen toplumsal denetim araclyla tek eflliliin, ar, skc ev ifllerinin altnda ezilirler (Mackinnon,
2003: 41).
Erkek egemen bir erevede kurulan evliliklerde erkek, ocuklarnn meflruluundan emin olmak ister. Yukarda sz edilen snrlandrmalarn nemli bir
SIRA SZDE
blm, kadnn
bedeni ve toplumsal yaflants zerinde gereklefltirilir. Genel
olarak aileyi dflndmzde ise kurum olarak ailenin zerindeki basklar, ideolojik flekillendirmeler, toplumsal cinsiyet kimlikleri zerinden oluflur. Son zaD fi N E L M
manlarda, kadnlk ve feminizm alflmalarnn yan sra, erkeklik alflmalarnda
ataerkilliin yalnzca kadnlar deil, ailedeki bireyleride topyekn etkilediini
S O R U
gstermektedir.
Ataerkilliin Dve Kailenin,
farkl toplumsal cinsiyet kimlikleri zerindeki etkisini yaflamdan
KAT
rneklerle anlamak iin, bu nitenin sonunda yer alan okuma parasn inceleyebilirsiniz.
N N
SIRA SZDE
Geleneksel kuramlarn kadn ve farkllaflan toplumsal cinsiyet iliflkilerini gzard ederek ailenin srekliliine odaklanmas, aileye ve evlilie, feminist elefltiriyi gerekli hale AMALARIMIZ
getirir. Feminist grfller, aileye kadn bakfl asndan yaklaflarak, evlilii ve aileyi, yeni kavramlarla aklamaya alflrlar.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
133
6. nite - Aile ve Evlilik
Aileye ve Evlilie Feminist Yaklaflmlar
N
A M A
Aile kurumunun yapsn, farkl feminist bakfl alaryla deerlendirebilmek.
Feminist yaklaflmlarn kadna bakfllar onlarn, aile ve evlilikle ilgili grfllerini de

belirgin hale getirir. Bu grfller, evliliin, kadnlar zerindeki olumlu etkilerinden
ok, olumsuz etkileri zerine younlaflr. Marksist feminist yaklaflm, kadnn aile
ve evlilik ierisinde smrld dflncesine sahiptir. Bu yaklaflmda olanlar,
Marksist kavramlar araclyla kadnn aile ierisindeki ikincil konumunu anlamaya alflrlar. Zira kadnn ev ii emei, karfll denmeyen cretsiz emektir. Kadnn, hane ierisinde ocuklara bakmas, ev iflleri ve yemek yapmas, hatta dflardan satn alnabilecek malzemeleri evde daha ucuza retmesi, eve para getiren erkein, cretinin dflk olarak denmesine neden olur. Bylece, retim aralarnn
mlkiyetine sahip olanlar iin, olduka karl bir durum ortaya kar. Erkein iflvereni olan sermaye sahibi, bu tr mal ve hizmetlerin, dflardan cret karfll satn
alnmayp evde retildii bilgisine sahip olduu iin, erkein cretini de ona gre
belirler. Kadn yalnzca evin ierisindeki iflleri yapmakla kalmaz, kocasnn iflte ve
bofl zamanlarnda kendini iyi hissetmesi iin duygusal ve cinsel olarak ona sonsuz
destek olur.
Krsal alanlarda kadnlar, hem hane ierisinde, hem de tarlada, cretsiz
aile emei olarak
SIRA SZDE
alflrlar. Onlarla kentte yaflayan, ev kadnl yapan kadnlar arasndaki farklar dflnerek yaznz.
Ev hizmetleri piyasadan
alndnda deerleri varken,
ayn hizmetler, evli kadn
tarafndan retildiinde
deeri yoktur (Delphy,1999:
83)
D fi N E L M
Radikal feminist yaklaflma gre ataerkillik, adafl toplumlarda kadnlarn erS O R var
U olan ataerkeklere bamllnn temelini oluflturur. fiyle ki, evlilik ve ailede
kil sistemin ekonomik temelleri vardr, bu temeli de ev ii emek oluflturur. Ev ii
retim tarz, kadn zerindeki egemenliin, ataerkil boyutlarn
cretli
D K Kaklar.
AT
emek piyasas da ataerkil ve kadn alta sralayan kurallar erevesinde ynetildii
iin kadnda ev ii emei araclyla eve kapatlr.
SIRA SZDE
Radikal feminist yaklaflma gre aile, bireylerin evlilik yoluyla kendisine akraba
olmufl efllerin, annelerin smrleri zerine kurulur. zellikle ailenin retim biriAMALARIMIZ
mi olduu krsal ailelerde, kadnn hem evde, hem tarlada alflmas
doal bir sre olarak grlr. Dahas evli kadnn yapt ifller belirlenmifl deildir. Dolaysyla ataerkil smr, kadnlarn ortak ezilmiflliklerini oluflturur. Bu ortak ezilmifllik,
K T A P
evli kadnlarn neredeyse tamam iin geerlidir. Ataerkil smr
kadnlarn zgl
ezilmiflliklerini oluflturur, nk, dflarda cret karfll alflsalar bile kadn olduklar iin smrlrler. Evlilikte mlkiyet haklar, yasalarn elveriflli olduu koflullarTELEVZYON
da bile, aile ierisinde trl bahanelerle engellenir. Kadnlar cret karfll dflarda alflsalar bile aile ykmllklerini yerine getirmek zorundadrlar (Delphy
1999: 46-47).
Radikal ve Marksist yaklaflmlarn yan sra Nancy Hartsockun
mad N T E Rkadnlarn
NET
di yaflam deneyimlerini nceleyen feminist durufl kuram erevesinde 1998 ylnda yaplan doktora alan arafltrmasnda kadnlarn mcevherlerini, ailelerinden miras yoluyla sahip olduklar mallar erkekler ilgin nedenler ne srerek satarlar.
zellikle kadnlarn zerine tapulu, tarla olmamas olduka nemlidir. Berga-
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ev iflleri ve ocuklarn
yetifltirilmesi tmyle
S O R U
kadnn sorumluluundadr
ve karfll denmeyen
ifllerdir.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
134
mann Alibeyli kynde yaplan alan alflmasnda, kadnlar, mcevherlerin neredeyse evlilikten hemen sonra satldn sylerler. Bu alflma da 100 kadnla yaplan anket alflmasnda, kadnlarn % 97,3nn mcevheri, % 2,7sinin ise tarlas
satlmfltr. Kadnlara ait tarlalarn ve mcevherlerin satlma nedenleri flyle sralanr. Kadnlarn % 52,2sinin tarla ve mcevherleri tarla, hayvan, zeytin bahesi, sondaj makinas, araba ve traktr almak iin satlr. Kadnlarn % 22,2sinin mallarnn
bor demek ve hanenin geliri yetmedii iin satldn, % 17, 9unun ev, araba
almak, dn yapmak, araba, buzdolab ve televizyon satn almak iin, % 7,5ununsa ise kocasnn salk sorunlar, kocasnn cenazesi ve kendisinin hastane masraflar iin satldn syler (Karkner, 2009: 94). Bu alflmada, krsal kadnn mlk
sahibi olamamasnn nedenlerini, onlarn mlk edinme deneyimlerini zmleyerek anlarz. Feminist durufl kuramna gre, ezilmenin farkl biimlerini deneyimleyenler, bask yaplarn ve iinde bulunduklar toplumun dinamiklerini daha iyi anlarlar. Deneyim, temel olarak, iktidar iliflkileri ierisinde var olur. Dolaysyla toplumsal basknn, rkln, cinsiyetiliin, heteroseksizmin, snf smrsnn ve
kolonyalizmin deneyimlerini iktidar iliflkileri ierisinde ararz (OLeary, 1998).
Feminist durufl kuramna gre, Bursann Kemalpafla ilesine bal Eskikzlelma kynde 2011 ylnda yaplan alflmada fabrikalarda meyve soyan, maden
ocaklarnda maden ayklayan, tarlalardan sebze toplayan ve arkeolojik kazda kaz iflilii yapan kadnlar, leden sonra ya da akflamst eve dndklerinde hemen ev ifllerine koyulurlar. Onlarla ayn iflte alflan kocalar, televizyonun karflsna geerken onlar, yemek, amaflr, bulaflk ve konserve yapm gibi ifllere giriflirler. alfltklar saatler ok uzundur. Kaz alanna gidebilmek iin sabaha karfl saat
te uyanp yollara dflen, sabah altda iflbafl yapan bu kadnlar, leden sonra
kye dndklerinde haneleri iin alflmaya devam ederler. alflmadklar gnlerdeyse ekmek yapmyla uraflrlar. En ince yapl, en narin kadnn bile ellerinin,
erkek eli gibi kocaman olduunu grrz.
fiekil 6.1
Eskikzlelma
Kynde Ekmek
Yapan Kadn.
135
Ayn durum kentlerde statl ifllerde alflan kadnlar iin de geerlidir. Kaliforniya niversitesinde, retim yeleri zerine yaplan bir alflmada, kadn retim
yelerinin haftada elli bir saat alfltklar, dier elli bir saatiyse ev ifllerine ve ocuk
bakmna ayrdklar gzlenmifltir. retim yesi babalarn ise otuz iki saat karfll denmeyen ifller yaptklar grlmfltr. Bylelikle kadnlarn, kendilerine ayracaklar zaman 26 dakika olarak hesaplanrken erkeklerin ki iki saat olarak belirlenmifltir. Sonu olarak retim yesi anneler amaflr ykamaya, yemek piflirmeye, ocuklarn devini dzeltme, kirli suratlar ykama ve ocuklarna gece masal
okumaya devam ederler (Fine 2011: 111). Fine ilgin bir biimde flyle devam
eder: her baflarl akademisyen erkein arkasnda bir kadn var, ama her baflarl
akademisyen kadnn arkasnda soyulmamfl bir patates ve biraz ilgi bekleyen bir
ocuk vardr (Fine 2011: 111).
Bennhooldt-Thomsona gre kadnlarn dnya apnda yaptklar farkl iflleri kadnlarn ev ifline dnfltren yapsal ilke; erkekleri cretli iflleri, kadnlarysa cretsiz
iflleri stlenmeye ynelten cinsiyete dayal iflblmdr (2008: 247). Dnyadaki ifllerin tamamnn kadnlar tarafndan yapldn, bunun karfllnda kadnlarn btn
gelirlerin % 10unu kazandn, retim aralarnn yalnzca % 1ine sahip olduunu
(Bennholdt Thomson, 2008: 245) dflndmzde, ailenin ve evlilik kurumunun,
bu eflitsiz iflblmnde nemli bir pay vardr. Aile, kadnn eflitsiz ve mlksz konumunun, doal toplumsal bir sre gibi ele alnmasna kaynaklk eder. Kadnlarn
mlksz olmalar, onlarn toplumda afla statlere inmelerine neden olur. Ev kadnn konumuyla dflk cretle istihdam arasnda sk bir ba vardr.
Eskikzlelma Kynde yaplan alan alflmasyla balantl olarak Bursada ayn kyden olanlarn yaflad mahallede yaplan alan alflmas, kadnlarn deneyimlerine ncelik veren feminist durufl kuramna gre yaplr. Kyde yaflayan gen
kadnlar, kyden ayrlmak iin kentte alflan erkeklerle evlenirler. Kentte yaflamak
istemelerinin en nemli nedeni, kydeki ar ifllerden kurtulup, ev kadn olmaktr. Oysa Bursaya yerleflen bu gen kadnlar, hem evlere temizlie giderler, hem
de evlerinde dantel rerler. Hatta Bursann yakn evresindeki tarlalara, bahelere sebze ve meyve toplamak iin, geici ifli olarak da giderler. Eskikzlelma kynden g edenler, arlkl olarak, Bursann Soanl mahallesinde otururlar.
fiekil 6.2
Kadnlarn rd
En Kk Dantel
Paras.
136
El ifli dantel yapmak isteyen kadnlar iin, her pazartesi ve cuma gn mahalle pazarna, dantel alcs kadnlar gelir. Pazarn giriflinde, boyunlarnda
dantel asl olarak bekleyen bu kadnlar, ellerinde fotokopisi ekilmifl dantel
rnekleriyle beklerler. Her rnein bir fiyat vardr. En ok yaplan ve satlan
(flekil 2deki) kk rnein fiyat 90 kurufltur. Kadnlar yaptklar kadarn getirip, her hafta paralarn alrlar. Her kadn iflledii dantelin ipliini kendisi satn alr. Bu motiflerin bazlar lira, bazlarysa yedi liradr. Kadn isterse bir
hafta alflarak, on motif ifller ve dokuz lira kazanr. Baflka bir hafta ocuu hastalanr yapamaz, danteller baflka bir haftaya kalr. Yaplan ifl emek youn olmasna ramen, karfllnda aldklar cret olduka dflktr. Dantelleri toplayan
kadnla yaplan mlakata gre, danteller arac bir dkkan tarafndan satn alnarak byk bir firmaya verilmektedir. Bu firmaysa dantellerle yaplan rtleri
dorudan yurtdflna ihra etmektedir.
Maria Mies (Bennholdt-Thomsen, 2008)n 1981 ylnda yaynlanan Narsapurun Dantelcileri (1982) alflmasnda kadnlar, Batda bulunan alflverifl merkezlerinde satlmak zere dantel rerler. Bursada dantel ren kadnlarsa nerelerde satldn bilmedikleri dantelleri rp, evlerinden iki sokak tede bekleyen
kadnlara satarlar.
fiekil 6.3
Dantelleri
fiehirdeki Dkkan
Adna Satn Alan
Kadn.
Burada ki asl sorun, kadnlarn evde yaptklar bu iflleri, ev ifllerinin bir paras olarak grmeleridir. Kyden gelmekteki amalar, kydeki ar ifllerden kurtulmak, ev kadn olmak iken kentte, geici ve dflk cretli ifllerde rastgele alflmaya bafllarlar. Kadnlarn algs, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerine uygun gelifltiinden, kocalar, ev dflnda alflp ekmek paras kazanacak, kendileriyse ev kadnl yapacaktr. Arafltrma erevesinde grflme yaplan kadnlardan bir tanesinin annesi, kyde hem ev ifllerinde, hem de mevsimlik geici ifllerde alflr. Ayn
kadnn teyzesiyse yaklaflk onbefl yldr Soanl Mahallesinde oturur ve srekli olarak evlere temizlie gider. Bu kadnn hikayesi geici, gvensiz, dflk statl
ifllerde ve ev kadnlnda birleflir.
Aile ve evlilikle ilgili farkl feminist yaklaflmlardan liberal feminizmin kkenleri, 19. Yzyla dayanr. Bu dnemin liberal feministlerinden olan Harriet Taylor
Mill (Tong, 1998: 17)e gre, kadnlar ya ev kadnln ve annelii ya da evde alflmay semek durumundadrlar. Oysa ona gre nc bir seenek daha vardr:
Kadnlar kariyerlerine ya da ifllerine ev ii iflleri, annelik rollerini ve sorumluluklarn eklemek zorundadrlar.
Dolaysyla kadnlar, evlilik ierisinde, annelik ve ifl hayat ikilemiyle karfl karflya kaldklarnda, her iki sorumluluu stlenmek durumundadrlar. Taylora gre
evli bir kadnda aileyi maddi olarak desteklemekten kaynaklanan gven ve ehliyet duygusu olmad srece, erkeklerle eflit saylamaz. (Taylor Mill, 1851: s. 95ten
aktaran Tong, 1998: 16).
Liberal feminizmin 20. Yzyl temsilcilerinden olan Betty Friedan ise Kadnlm Gizemi kitabnda, nemli yapsal deifliklikler yaplmad srece kadnlarn,
kariyerle evlilii ve annelii birlefltirmelerine olanak olmadn yazar (Friedan,
1963den aktaran Tong, 1998: 27). Liberal feminizmin kadnlar ev kadnl ve annelik mi yapsnlar, yoksa alflsnlar m? tartflmas, kadnlarn her ne olursa olsun
annelik ve ev kadnlndan sorumlu olduklar dflncesinin bir sonucudur. Kadnn aile sorumluluunu nemli sayan liberal feministlere gre, toplumsal cinsiyet
eflitsizliinin sona ermesi, ancak toplumun siyasal yaplarnda meydana gelen deiflikliklerle mmkndr. Ama, varsaylan yasal deifliklikler kadnlar, annelik ve
ev kadnl rol ierisinde deerlendirir. Dolaysyla yasal deiflikliklere ramen
uygulamadaki aksaklklar, bu erevede bir eflitlii bile aksatmaktadr. Trk medeni kanunda, kadnn lehine deifliklikler olmasna ramen, kadnlar, aile ii fliddet
maduru olmaya devam ederler.
Psikanalitik feminizmin, kadnlar, evlik ve aile konusunda yaklaflm flyledir: Bu yaklaflm savunanlar, Sigmund Freudun Odipal ncesi sre ve Odip
kompleksi kavramlarndan yola karak, toplumsal cinsiyet eflitsizliinin temelinde, erken dnem ocukluk deneyimlerinin yattn iddia ederler.
Ataerkil toplum, erkeklii, kadnlktan daha olumlu deerlendirmesi grfl, bu
deneyimlerle alglanr. Kadnln ve erkekliin farkl kurulduu, ama eflit algland ataerkil olmayan bir toplumu varsayarlar (Tong, 1998: 131). Psikanalitik feminizm, kadnlarn ezilmesinin temellerini psikolojiye balamas, erkeklerin neden
ailede kadnlardan daha stn olduu konularn aklamakta yetersiz kalmasn
elefltirilir.
J. P. Sartren varoluflu dflncelerine, zellikle Simone de Beauvoirin
kinci Cins kitabna dayanan varoluflu feminizme gre erkekler, ben olarak, kadnlarsa teki olarak kavramsallafltrlr (Tong, 1998: 179). De Beauvoire gre evlilik bir eflit kleliktir. Efl rol, kadnn zgrln snrlayarak,
kiflisel geliflimine engel olur. Kadnlar evlilikle birlikte tatmin, sukunet ve gvenlik mutluluk elde ederken zgrlklerini kaybederler (De Beauvoir,
1973den aktaran Tong, 1998: 304).
Postmodern feminizmin savunucular, De Beauvoirin kadn teki olarak
kavramsallafltrmasna, Jacques Derridann yapskm kavramna ve Jacques Lacann psikanalizine odaklanrlar. Helene Cixous, Luce Irigaray ve Julia Kristeva gibi postmodern feministlere gre, kadnn teki konumu, toplum tarafndan dayatlan deerlere, kurallara ve pratiklere elefltirel yaklaflmasn salar (Tong, 1998:
195). Kadnlar aile ve evlilik ierisindeki konumlarnn farknda olsalar bile, bu ko-
137
Denizlide 20 yldr evli

olduu kocasndan grd
fliddet nedeniyle boflanmak
isteyen ve Kadn Snma
Evine yerlefltirilen Fatma
Bac,( okuduunuz bu yaz
yazlrken) kendisini takip
eden efli Mustafa Bac
tarafndan ldrld. Tekstil
iflisi Fatma Bacnn daha
nce kocas hakknda
savcla iki kez dileke
verdii ve koruma talebinde
bulunduu renildi (18
Haziran 2011).
138
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O SZDE
R U
SIRA
D D fi K NKEALT M
SIRA SZDE
S O R U
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
TELEVZYON
KD fi T N AE L P M
NTERNET
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
N T E RSZDE
NET
SIRA
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
numu deifltirecek toplumsal, ekonomik, siyasal ve kltrel koflullar salanmad

srece ezilmifllikleri devam edecektir.
Snfsal ve etnik farkllklar nedeniyle kadnlarn ezilmifllik deneyimlerine
odaklanan okkltrl ve kresel feminizm, zellikle A.B.D.ki rksal ve
kltrel farkllklarn
SIRA SZDE kadnlar zerinde yaratt etkiyi tartflr. Zira her durumda beyaz, orta snf, heteroseksel ve Hristiyan kadnlar (Tong, 1998: 215) referans olarak alnr. okkltrl ve kresel feminizm, daha ok Amerikada
D fi N E L M
yaflayan siyah kadnlarn yalnzca hem kadn, hem de siyah olmaktan dolay
yafladklar ifte ezilmiflliklerine deil, aile ve evlilik ierisinde yafladklar flidS O RSZDE
U
SIRA
dete de odaklanr.
A.B.D.de yaflayan
kadnlarn aile ve evlilik ierisinde yafladklar fliddeti ve tacizi inAT
D K K siyah
D fi N E L M
celemek iin Lee Danielsin ynettii 2009 yl yapm Precious (Deerli) filmini izleyebilirsiniz. FilmSIRA
Sapphire
SZDE adl yazarn Vintage yaynlarndan kan Push (1996) adl romannS O R U
dan uyarlanmfltr.
N N
AMALARIMIZ
Feminist kuramlarn
D K K A T ve yaklaflmlarn daha detayl bilgisi iin AF Sosyoloji Blm,
Toplumsal Cinsiyet Sosyoloji kitabnn Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang
(Prof.Dr. Yldz
SIRA Ecevit)
SZDE blmn inceleyiniz.
N N
K T A P
Aile ve evlilikle balantl tartflacamz son feminist grfl olan Ekofeminizm,

SIRAtrl
SZDEezilmiflliine odaklanr. zellikle kadnlarn kltrel olarak doinsanlarn AMALARIMIZ
her
TELEVZYON
ayla balant ierisinde olduklarn, onlarn doallafltrldklarn ve zellikle inek,
tilki, kedi, Dkuflbeyinli
v.b. kavramlarla aklandklarn belirtir. Ayn flekilde doa
K fi TN EAL M
P
da kadnslafltrlr. Bu da rzna geme, fethetme, kontrol etme ya da anakara gi N T E Raklanr.
NET
bi kavramlarla
nsanlar doaya kadna davrandklar gibi davranrlar.
S O R U
Onu fethetmeye, kontrol etmeye alflrlar.
TELEVZYON
DKKAT
Ekofeminist dflncenin
aile ile ilgili tartflmalarnn detayl bilgisi iin AF Sosyoloji Blm, Aile Sosyolojisi kitabnn Aile, Kadn ve Doa (Yrd.Do.Dr. Oya Beklan etin)
SIRA
N T E RSZDE
NET
blmn inceleyebilirsiniz.
N N
Buraya kadar, eflitli feminist yaklaflmlarn aile ve evlilik kurumu, bu kuAMALARIMIZ

rumlar iinde
kadnlarn konumuyla ilgili iddialarn irdeledik. Bunlar iinde,
aile ve evlilik kurumlarnn ataerkillik, sanayileflme ve kapitalizm ile iliflkisini
kurmalar nedeniyle radikal ve Marksist feminist yaklaflmlarn aklamalar daK T A P
ha elveriflli grnmektedir. Zira sanayileflmifl toplumun tipik aile biimi olarak
deerlendirilen izole edilmifl ekirdek aile, toplumun farkllaflan yapsna ve
ailenin ifllevlerinin
okul, hastane v.b. uzmanlaflmfl kurumlara aktarlmasn iflaTELEVZYON
ret eder. Tm bu aktarmlara ramen kadnn ifl yknn azalmamasnn kapitalizm iin yararlar vardr. Bu da kapitalizm ile ataerkillik arasndaki iliflkiye ve
iflbirliine iflaret eder.
NTERNET
139
KAPTALZM, ATAERKLLK VE ALE

A M A
Aile ve evliliin kapitalizm ve ataerkillik ile balantsn yorumlayabilmek.
Modern kapitalist toplumdaki aile, zel hayatn, ekonomiden farkl olduu yanlgsn yaratr. Kapitalizm ncesi toplumlarda, aile bir retim birimiyken sanayi retimiyle birlikte ifl ve ev hayat birbirinden ayrlr. Dflarda cret karfll alflmaya
giden erkek iin bu, olumlu bir ayrmken kadn, emek piyasasnda srekli ifl bulamad iin eve hapsolur. Dolaysyla kadn erkek arasnda ki emee dayal eflitsizlik mlkiyete dayal eflitsizlikle balantldr. Bu da ev ierisindeki iktidar dalmn, ailenin toplumsal retim ierisindeki konumunu etkiler. Zira Engelse gre ailede erkekle kadn arasndaki iktidar dalm, aile biriminin toplumsal retim iindeki konumunun bir fonksiyonudur (Mackinnon, 2003: 519). Kapitalist toplum
ierisinde ataerkillik ve aileyle ilgili nemli tartflmalardan birisi de ev ifllerine cret verilip verilmeyeceidir. Mackinnon (2003: 88), ev ifllerine creti olumlayan tartflmalarn alt neri biiminde sralar:
1. Kadnlarn evdeki cretlendirilmemifl emei, sermaye asndan retken
emektir.
2. Kapitalizmin byme dnemlerinde kadnlar, yedek ifli deposu olarak, dflk cretlerle alflmak iin hazr beklerler. Bu bekleme dneminde retkenliklerini, ev ierisinde emek gcn yeniden retmek iin kullanrlar.
3. Kadnlar sermaye iin hem ekonomik, hem de psikolojik emniyet supap ifllevi grrler. Erkek ifliler, eril zellikleri nedeniyle kadnlarn hizmetinden
hem kiflisel, hem de cinsel olarak yararlanrlar.
4. Erkek ifliler, ailelerine karfl duyduklar sevgi ve sorumluluktan dolay, bu
iliflkiler sistemi yoluyla sermayeye hizmete zorlanrlar. Erkekler, aile geindirme zorunluluu ve ev ierisinde kadnn ev ii emei araclyla kendilerine salanan kiflisel yeniden retim olanaklar adna, uysal ve itaatli ifliler haline gelerek, smry kabul ederler.
5. Kadn, kapitalist sistemin iktidar arac olan para bakmndan erkee baml hale gelir, sermayenin her iki cins zerindeki iktidarna araclk eder. cret sistemi kadn evde erkee baml hale getirir.
6. Ev ifli iin cret denmesi, kadnn evdeki iflinin doal olduu dflncesini ortadan kaldrarak, kadna evde g salayacaktr (Mackinnon, 2003:
88-89).
Yukarda, cretlendirilmesi iin koflullar ne srlen kadnn ev ii emei, kapitalist sistemin srekliliine, erkein ve ocuklarn yeniden retilmesine hizmet
eder. Ailenin srekli olarak yeniden retilmesi dflncesi, aileyi tketim birimi
haline dnfltrr. Zira kapitalist retim araclyla retilmifl mallarn tketilmesi iin en uygun birim ailedir. zellikle annelik konusuyla ilgili tartflmalara baktmzda hamilelik, ocuk dourma ve bebeklerin ihtiyacyla ilgili konularn,
kendi baflna bir sektr oluflturduunu grrz. Bu sektrn en nemli mflterileri de yine kadnlardr. Fine (2011: 220), bunlar toplumsal cinsiyet arflmlar
olarak deerlendirir.
Hem yetiflkinlerde, hem de ocuklarda toplumsal cinsiyeti yarglama, farkl kadn
erkek kyafetleri, aksesuarlar, sa kesimleri ve makyajla ortaya kar. Bugn kadnlara ynelik kozmetik sektr, geliflmifl kapitalist lkelerde en nemli tketim unsur-
AVMde ocuk kyafeti

reyonuna gidin ve yeni,
domufl bebee hediye
baktnz syleyin. Kz m
erkek mi diye sorarlar. Kz
ve erkek ocuklarn
doumdan itibaren farkl
farkl giydirmek ve sslemek
olduka yaygndr. En
basitinden kk ocuklarn
kyafetlerine renklerin
sokulmas, toplumsal
cinsiyetin pembe ve mavi
diye damgalanmasdr
(Fine 2011: 220).
140
larndan birisini oluflturur. Yine hamilelik ve ocuk dourmakda tketim iliflkileri

asndan ayr bir sektrn konusunu oluflturur. Annelik konusuysa kadnn konumu
ve toplumsal cinsiyet kurulufluyla ilgili, ayr bir tartflma konusunu oluflturur.
ocuk Dourma ve Annelik

SIRA SZDE
AM A
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Ev kadnlnn ve anneliin ekonomik kkenlerini saptayabilmek.
D fi N E L M
Annelik, evlilik
ve aile konusuyla balantl olarak, en tartflmal konulardan birisini oluflturur. Feminist sylemin temelindeyse annelik ve yeniden retim tartflmaS O R U ve ikinci dalga feminist sylemde esas olan, krtaj hakk ve anlar vardr. Birinci
neliin kamusal olarak tannmasdr. Feminist sylemin, anneliin anlafllmasna
katksysa biyolojik ve toplumsal annelik ayrmnda srar etmesidir.
DKKAT
Annelik, bir yandan kadnl birlefltiren bir unsur olarak ele alnr, bir yandanda kadna karfl ayrmcl pekifltirdii ve eflitlii bozduu dflnlr.
yle ki SIRA
ana SZDE
akm feminist sylem, 1980lerin ortalarna kadar, annelie elefltirel
bir tavr taknarak, anneliin reddinin kadnn kurtuluflunun bir ncelii olarak deerlendirirAMALARIMIZ
(Neyer ve Bernardi, 2011:164). Simon deBauvoir da kinci Cins kitabnda annelii, dayatlan bir olgu olarak grr.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bursann Eskikzlelma
kynde yaflayan ve sekiz
ocuundan ilk drt tanesini
ebe yardm bile olmadan
tek baflna douran, 57
yaflndaki kadn, bunu bir
baflar lt gibi anlatr.
Kocas onu, kollarnn
altndan tavanda asl olan
salncan ipine balar. Su
ve leenle birlikte yalnz
brakr. ocuunu
dourduktan sonra onu
kundana sarar, etraf
toplar, temizler ve kocasn
arr.
Simon de Beauvoir
kinci Cins. Payel Yaynevi.
K T A (1993).
P
Tartflma iki ayr grfl erevesinde srer. Anneliin reddi kadnn kurtuluflu
iin gereklidir
karflsnda anneliin deersizlefltirilmesinin temelinde
T E L E Vdflncesinin
ZYON
ataerkil cinsiyet ayrmclnn yatt dflncesi vardr. Yine de feministler, anneliin kadnln doal bir paras olduu dflncesine scak bakmazlar. Zira radikal, Marksist ve kolonyal feminist sylemlere gre annelik, toplumsal, ekonomik
N T E R N Eiliflkilidir.
T
ve rksal yaplarla
Radikal ve Marksist sylemin, kadnn ev ii araclyla
annelii kavramsallafltrmasnn yan sra, kolonyal feminist sylem, gmen ve
farkl rklara zg kadnlarn, annelik deneyimlerine odaklanr. Annelikle ilgili toplumsal ekonomik yaplarsa ataerkillik, kapitalizm ve kolonyalizm ile iliflkili olarak
ortaya kar (Neyer ve Bernardi 2011: 166). Annelii, toplumsal cinsiyet, rksal,
toplumsal ve ekonomik yaplara balamak evrensel annelik deneyimine mdahale eder. nk; gerek anne olmayanlara yaplan ayrmcla ve smrye dikkat
eker. Bekar anneler, vey anneler ve belli etnik gruplara bal annelerin, karfl
karflya geldikleri ayrmclk, smr kolonyal feminizmin konusunu oluflturur
(Neyer ve Bernardi 2011: 166).
Bugn iinde yafladmz toplumda da kadnlar arasnda, anne olmayanlara
karfl elefltirel bir tutum sz konusudur. Anne olmayan kadnlarn ocuklarn ruh
halinden anlamadklar, onlarla yeterince ilgilenemeyecekleri dflncesi egemendir. nk; annelik, anne olmadan anlafllabilecek bir durum deildir. Buradaki
anne olmaysa biyolojik annelie iflaret eder. Zira annelik, ancak ocuk dourarak
anlafllacak, yksek bir kavramsallafltrmann rndr.
deal annelik modeli, orta snf ve beyaz kadnlarn deneyimleriyle kavramsallafltrld iin, emek gcyle krsal alanlarda alflan, yaflayan kadnlar bu modele
uymazlar.
Her ne kadar anneliin, kadn toplumsal ve ekonomik olarak ikincillefltirdii
dflncesine karfl klsada kadn, emek piyasas ierisinde de anne olduu iin alta sralanr.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
141
DKKAT
DKKAT
Sevi Bayraktar (2011: 12) stanbul Gazi mahallesinde yapt alflmada orta snf
ekirdek ev ii dzende makbul annelik imajnn, bu mahallede yaflayan kadnlarla
SIRA SZDE
olan uyumunu ve uyumsuzluunu tartflr. Devlet ve sivil toplumun birlikte oluflturduklar eitim program erevesinde, burada yaflayan kadnlara doru annelik etmenin bilimsel yollar retilir (Bayraktar, 2011: 11). Dahas AMALARIMIZ
oluflturulan orta snf
ekirdek aile fantezisi bu mahallelere kadnlar araclyla iletilmeye alfllr.
N N
Annelik konusunu farkl bir bakfl asyla incelemek iin Sevi Bayraktar
Ayizi
K T A(2011)n
P
Yaynlarndan kan Makbul Anneler, Mstakbel Vatandafllar, Neoliberal Beden Politikalarnda Annelik kitabna baflvurabilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET
D fi N Eannelii
LM
Kadn Domak kitabnn yazar Adrienne Rich ise anne olmakla
birbirinden ayrr. Kitap, anneliin ataerkil anlatlarn kesintiye uratr ve anne olmakla ilgili karfl anlatlarn geliflimini destekler (OReilly, 2010: 17).
ayrmna
S ORichin
R U
gre kadnn kiflisel annelik deneyimiyle anneliin bir kurum olarak bu deneyim
zerindeki etkisi birbirinden ayrdr. Kurum olarak annelik, toplumsal beklentileri,
DKKAT
kanunlar ve kadn annelik yapmaya zorlayan kurallar ierir. Annelik kurumu
kltrel bir kurulufl olarak ataerkildir, anneliin ataerkil biimiyle sonulanr (PorSIRA SZDE
ter 2010: 5).
12 Eyll 1980 askeri darbesinden sonra Mamak Askeri Cezaevinde tutuklu kalan kadnlarn yklerini kendi tanklklaryla anlatan, Sezgin Trkn Mamak
AMALARIMIZ
isimli belgeselinde tutuklulardan Zehra, cezaevinde olduu iin ocuklarna karfl
borlu olduunu syler: ocuklarma hep kendimi borlu hissediyorum. Bir anne
olmann tesinde ocukken bunlar yaflamalar nedeniyle fazladan
hissediK T borlu
A P
yorum. Baz fleyleri hi hatrlamyorlar. Ama ben, bunlar bilinaltna itildiini hep
dflndm. Daha da bitmedi o bor (Sayglgil, 2001: 61).
Yukardaki rnekte de grld gibi Zehray hapishaneThayat
disiplin altna
ELEVZYON
alamazken yalnzca orta snf aile iinde performe edilebilen ideal annelik arzusu (Bayraktar, 2011: 55) onu hem disiplin altna almfl, hem de ona dayatlan ve
hayat boyunca deyemeyeceini dflnd annelik borcunun altnda ezmifltir.
N T E R N E TMamak AsMamak belgeselinin ve Merak Akbafln 12 Eyll 1980 darbesi sonras
keri Cezaevinde tutuklu kalan kadnlar anlatt Biz Bir Orduya Kafa Tuttuk Arkadafl Mamak Kitabnn ana temalarndan birisi, kadnlarn disiplin altna alnamamas zerinedir.
N N
TOPLUMSAL CNSYETN ALE VE EVLLKTE NfiASI

A M A
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Sevi Bayraktarn Makbul Anneler, Mstakbel Vatandafllar kitabn inceleyerek,

SIRA SZDE Anne Olarak Kadn ve ocuk bafll altnda inceledii ballk ve sorumluluk sylemini tartflnz.
SIRA SZDE
Toplumsal cinsiyetin aile ve evlilikte inflasn aklayabilmek.
Toplumsal cinsiyet kavramnn ierii bugn farkl koflullarda tartfllmaktadr. Toplumsal cinsiyetin kkeniyle ilgili iki ana tartflma yrtlmektedir. Toplumsal cinsiyet kimliklerinin cinsiyet temelinde olufltuunu iddia eden grfller biyolojik temelliyken, toplumsallaflma sonucu olduunu iddia eden grfllerse toplumsal kkenlidir. Toplumsal cinsiyetin inflas Judith Butlern bahsettii deiflim erevesinde tartfllacaktr.
SIRA SZDE
DNTfiERNNE EL TM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
142
Butler (2008: 25), toplumsal cinsiyetle cinsiyet arasndaki iliflkiye bakldnda

toplumsal cinsiyetin ya cinsiyetin doal bir sonucu olduunu ya da hibir insann
deifltiremeyecei kltrel bir sabitlenim olarak ele alndn syler. Butler (2008:
28)a gre toplumsal cinsiyet infla edilmifl bir fleydir. O halde toplumsal cinsiyetin
srekli olarak yeniden infla edildii alanlarn en nemlileri aile ve evliliktir. Butler
(2008) infla edilen bu toplumsal cinsiyet kategorilerinin altst edilebilecei dflncesine sahiptir. Bunun iin de postyapsalc dflnceden yararlanr. Zira hal hazrda varolan ve kadn ikincil konuma dflren toplumsal cinsiyetin anlamlarn dnfltrmek olduka zor grnmektedir.
Evlilik, birok toplumda heteroseksel bir kurulufla ev sahiplii yapar. Dolaysyla zorunlu toplumsal cinsiyet hiyerarflisini ve toplumsal cinsiyet kategorilerini
destekler. Ailenin yaps ierisinde yer alan bireyler o yapya uygun bir biimde
tanmlanr, flekillenir ve yeniden retilirler (Butler,1998: 44). Bu anlamda aile
rksal, snfsal, etnik, cinsel ve blgesel kimlik hallerinin kesifltii (Butler, 1998:
46) siyasal ve kltrel bir karfllaflma noktasdr. Bu durumda baz bireylerin hem
teorik hem de pratik olarak dfllanmas kanlmaz hale gelir. Dolaysyla cinsiyetli
bedenler aile ierisinde tarihsel, toplumsal, ekonomik, ideolojik ve kltrel olarak
infla edilmifl toplumsal cinsiyet kategorileri haline dnflrler. Toplumsal yap ierisinde yalnzca erkek eril, kadn diflil olmak zere iki cinsiyetin varolduunu syleyerek, toplumsal cinsiyetli bireyin kkl bir blnmeye uramasna neden oluruz. Dolaysyla bu tartflma, aile ierisinde verili cinsiyet ve toplumsal cinsiyet kategorileri olduu dflncesini pekifltirir. Hatta aile ve evlilik, yap olarak, byle bir
varsaym desteklemek iin gerekli unsurlara sahiptir. Bu unsurlar ataerkil hegemonik dflnce ierisinde ifllevlerini yerine getirirler. Aile, toplumsal cinsiyetin,
cinsiyet balamnda infla edildii yaplardan en nemlisidir.
Baz feminist dflnceler yalnzca kadn ve diflil toplumsal cinsiyetin iflaret
edilmifl olduunu, te yandan evrensel kifliyle eril toplumsal cinsiyetin akfltn,
kadnlar cinsiyetleri araclyla tanmlanrken erkeklerin bedenlerinin tesinde, bir
evrensel kifliliin taflyclar olarak yceltildiklerini (Butler, 1998: 56) ne srer.
Dolaysyla aile ve evlilik ierisinde kadn ve erkein eflitlii tartflmas da kadnlk
ve erkekliin kurulufl tartflmasna dnflr. Nitekim Serpil Sancar (2009: 15)a gre, aile hayatyla evin dflndaki toplumsal yaflamn neden farkl ahlaki, hukuki ve
siyasal iliflkilerle infla edildiini anlamak, ayn zamanda toplumsal olann diflil ve
eril anlamlar tafldn grmek ve bunun olanakl kld eril tahakkm ve cinsiyete dayal iktidar iliflkilerini anlamak demektir.
Feminist kuramclar, ataerkil toplumsal dzenin kadnlar zerindeki etkilerini
arafltrp, bunun iin mcadele ederken erkek egemenliinin erkekler asndan
ne ifade ettii ve nasl yafland arafltrlmaz (Sancar, 2009: 15). Oysa Sancar
(2009)a gre kadnlarn ezilmifllie boyun emelerini, erkeklerin tahakkm gereklefltirme biimlerini anlamak cinsiyetlefltirilmifl iktidarn doasn anlamamz
salar.
Butler (2008: 34) flu soruyu sorar: Hangi iktidar biimleri, zne ile tekiyi, erkek ile kadn arasndaki o ikili iliflkiyi ve bu terimlerin i istikrarn infla ediyor?.
Butlern burada asl tartflt konuysa toplumsal cinsiyet kavramsallafltrmasnn
heteroseksel matrikse uygun gerekleflmesidir. Dolaysyla Butlern aa kard bu varsaymsal heteroseksellik, yukarda Sancarn da bahsettii iktidarn cinsiyetlefltirilmifl doasn anlamamz salar. Zira cinsiyet ve toplumsal cinsiyet gibi
143
temel kategoriler iktidarn belirli biimlerinin sonulardr (Butler, 2008: 35). Butler (2008: 37)n hedefi, heteroseksellik zerine kurulu bu cinsiyet ve toplumsal
cinsiyet kategorilerini altst etmektir. Bu kategorileri kuran iktidarn da eril olarak
cinsiyetlefltirilmifl olduunu dflnrsek, Butler hem kadnlarn hem de eril ve diflilden farkl olarak kurulan ve teki olarak adlandrlan toplumsal cinsiyet kategorilerinin olanaklarn tartflr. Bu ereveden bakldndan, feminizmin, siyasal
kurtulufl kuramnn eril sylem tarafndan oluflturulduunu sylemek mmkndr.
Aile ierisinde oluflan toplumsal cinsiyet kimlikleri, eril sylem tarafndan oluflturulan heteroseksel matrikse gre dzenlenir. Butlera gre bu matriksi kracak
ve dolaysyla kadnn eril iktidar tarafndan kurulufluna mdahale edecek bir kurtulufla ihtiya varken kadnl ve erkeklii, heteroseksel kurulufl ierisinde ayr
ayr alflmak, eril iktidarn dzenin bozmaz.
Bu heteroseksel ayrm erevesinde sanayileflme, evi ve iflyerini, iki ayr alan
haline getirir. Ekonomik, kurumsal, ideolojik ve politik olarak yaplan bu ayrm
erevesinde, piyasa ve hane birbirinden mekn olarak ayrflr. Hem piyasann,
hem de hanenin ierisinde birbirinden farkl cinsiyet dzenleri oluflur. Erkek, cretli emeiyle ailenin reisi olur (Sancar, 2009: 51). Kadn, piyasann temsil ettii ifl
alanndan dfllanr, ev kadnn alan haline gelir. Kadn, ev ii emeinin sahibi olarak, ailenin yeniden retiminden sorumlu olan bireydir.
Kapitalizm ile birlikte retim ve yeniden retimin toplumsal rgtlenmesi cinsiyetler, toplumsal cinsiyetler, aileler ve cemaatler arasndaki iliflkileri de ciddi bir
biimde deifltirir. Dolaysyla yalnzca kadnlar deil, etnik aznlklar, eflcinseller
ve queer kimlikler de toplumsal zmlemenin merkezinin dflnda tutulurlar.
Tartflmamz bafllangtaki klasik heteroseksel matriks erevesinde devam
ettirirsek, erkein eve ekmek getiren aile reisi haline gelmesi, evli kadnn yar zamanl ve gvencesiz ifllerde alflmasnn koflullarn oluflturur. Zira kadnn ncelikli sorumluluu, hane ierisindeki yeniden retim faaliyetleridir. Tm bunlar
hem emek piyasasnda, hem de hane ierisinde cinsiyete dayal iflblmne iflaret eder.
Serpil Sancar (2009: 12)

erkeklii anlamak iin iki
ayr niteliksel arafltrma
yapar. Birincisi 200 erkekle
yaplan grflmelerden,
ikincisi seilen 60 erkekle
yaplan derinlemesine
grflmelerden oluflur.
alflmada farkl farkl
erkek kimliklerinin
oluflumunu olanakl klan
farkl erkeklik stratejilerinin
neler olduunu ve nasl
varolduunu arafltrr.
Kadnlarn cinsiyete dayal iflblm erevesinde annelik ve yeniden

retim
faaliyetlerine
SIRA
SZDE
SIRAda
SZDE
ynelmeleri, onlarn yalnzca toplumsal olarak deil, emek piyasasnda
alta sralanmalarna yol aar. 1980den sonra ortaya kan neoliberal siyasalar erevesinde kadnlarn
D fi N E L M
emek piyasasnda alta sralanma koflullarn anlatarak tartflnz. D fi N E L M
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Queer Kuram: Geleneksel

heteroseksel homoseksel
ikiliinin terkedilmesini
talep ederek, cinsiyetin ve
toplumsal cinsiyeti
tanmlamann nc ya da
baflka yollarnn
zmlenmesi gerektii
dflncesini sunar (Kirsch,
2000: 34).
Queer kimlik, her trl
deneyimin btnlefltirilmifl
tanmlamalarna karfl
karak, iktidar, toplumsal
cinsiyet, cins, rk, snf gibi
kategorileri apraz keser.
Toplumsal ideal
kavramsallafltrmasna,
egemen kltrel deerlere ve
normallie direnifl gsterir
(Kirsch, 2000: 36).
SIRA
S O SZDE
R Ueflitsiz ve alta
Kadnlarn tarihsel olarak, hanede ve toplumda, iine dfltkleri
S O R U
sralanma durumu kadn haklar olgusunu ortaya karr.
D D fi K NK EALT M
D Toplumsal
KKAT
Kadn haklar konusunu detayl incelemek iin AF Sosyoloji Blm,
Cinsiyet Sosyolojisi kitabndaki Hukuk (Prof.Dr.Glriz Uygur, Yrd.Do.Dr. rem alar), bSIRA
S O SZDE
R U
lmn gzden geirebilirsiniz.
SIRA SZDE
N
N N
N
D K K Aincelemek
T
Farkl toplumsal cinsiyet kimliklerine ynelik fliddet ve hukuk iliflkisini
iin
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
AF Sosyoloji Blm, Toplumsal Cinsiyet alflmalar kitabndaki fiiddet (Prof. Dr.
Glriz Uygur, Yrd.Do.Dr. rem alar), blmn inceleyebilirsiniz.
SIRA SZDE
K T A P
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
TELEVZYON
N N
D fi N E L M
D fi N E L M
SIRA
S O RSZDE
U
S O R U
D D fi K NKEALT M
DKKAT
SIRA
S O SZDE
R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
K T A P
AMALARIMIZ
TELEVZYON
TELEVZYON
K T A P
K T A P
NTERNET
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
TELEVZYON
144
KADIN HAKLARI, ALE VE EVLLK
N
AM A
16 yaflnda, erkeklerle
konufltuu iin, dedesi ve
babas tarafndan evlerinin
arkasndaki kmeste kazlan
ukura gmlen Medine
Meminin gmld zaman
hayatta ve bilincinin ak
olduu kaydedildi
(www.haber7.com). Hi
fotoraf olmad: Okula da
gitmedi. Karakola gitti.
Karakoldan kfl eve son
dnflyd (www.r10.net,
07.02.2010).
Kadn Haklar konusunun aile ve evlilikle iliflkisini saptayabilmek.
Trkiyede kadn haklar dendiinde akla gelen, Cumhuriyetin kadnlara yasalar

nnde erkeklerle eflit haklar salamas ve kadnlar eflit bir vatandafl olarak politik cemaatin iine almasdr (Koacolu, 2009:360). Ceza kanununda 2004 ylnda
yaplan deiflikliklerden nce kadnlarn vcutlaryla ilgili meseleler kiflisellikleriyle
ilgili deil de aile ve toplumsal dzenle ilgili meseleler olarak ele alnyordu (Koacolu, 2009:360). Medeni kanunda 2001 ylnda meydana gelen deiflikliklerden
nceyse yasal adan ataerkilliin, namus zerinden kuruluflunda rol oynayan, bir
dier kurucu unsur da kamusal alana kan erkein, aile iindeki birincil ve stn
konumudur dflncesi egemendi (Koacolu, 2009:360). Evin reisinin erkek olmas, kadnn alflmas, ocuklarn gelecekleri, oturulacak konut gibi konularda karar veren kiflinin koca olmas gibi konular ancak 2001 ylnda deifltirilir.
yle ki uzun yllar Trkiye gibi modern ulus devletlerde aile, ulusun ahlaki bir
nitesi olarak tanmlanr (Durakbafla, 1998: 36). Dahas aile ii iflblm geleneksel cinsiyet rollerine gre, evi geindiren erkek ve ev bakmn stlenen kadn
olarak belirlenir (Durakbafla, 1998: 36) ve yasalarda da yerini bulur.
Geliflme gibi grnen yukardaki yasal deiflikliklere ramen kanunlarn
uygulanmas alannda kadnlar, sk sk aile iindeki rolleriyle tanmlanr ve hukuk kurumunun tasavvur ettii eflitlik pratikleri aile zerinden kurulur (Koacolu, 2009: 361). Dolaysyla deiflen kanunlara ve Trkiyedeki feminist hareketin etkin varlna ramen, hayatn her alanndaki toplumsal cinsiyet iliflkileri aile zerinden tanmlanmaya devam eder. rnein; aile ii fliddete maruz kalan kadnlarn, hukuka baflvurmalar hala o kadar da kolay olmamaktadr.
Yasal dzenlemelere ramen kadnlar, yargya ya da karakola baflvurmaktan
korkmaktadrlar. Bugn Trkiyede boflanmfl ya da boflanma aflamasnda olan kadnlar eski kocalarndan fliddet grmeye devam etmekte, hatta ldrlmektedirler.
Trkiyede 2002 ylnda 66 kadn ldrld. Bu say 2009 ylnn Ocak aynda 953
olarak belirlendi. Adalet Bakanlna gre cinayete kurban giden kadnlarn says
2003den itibaren yzde 1,400 ykseldi (www.voanews.com.08.03.2011). Dolaysyla boflanma esnasnda hukuki haklara sahip olmalar, kadnlar, boflandklar ya
da boflanacaklar kocalarndan korumamaktadr. Ayn haber sitesinde pek lkkaracan, kadn cinayetlerinin artflnn nedeni olarak, yeterince kadn snma evinin
olmamasn gstermektedir (www.voanews.com.08.03.2011).
Boflanma
Bireylerin, boflanma aflamasna gelmeden nce, evlilik kurumunun ats altna girmeleri gerekir. Delphy(1999: 81)ye gre evlilik bir kurumsa boflanma da bir kurumdur ve organik olarak evlilik kurumuna baldr. Boflanma, herhangi bir evliliin sonudur, ama evlilik kurumunun sonu olduu anlamna gelmez. Trkiyede
son yllarda evlilikler karflsnda boflanmalarn artt dflncesi olduka yaygndr.
Nedense evliliklerin olmas doal karfllanrken boflanma istatistiklerindeki en kk bir artfl endiflelere yol amaktadr.
145
Yl
Evlenme
Says
Kaba evlenme
hz
Boflanma
Says
Kaba boflanma
hz
2002
510 155
7.36
95 323
1.38
2003
565 468
8.05
92 637
1.32
2004
615 357
8.65
91 022
1.28
2005
641 241
8.90
95 895
1.33
2006
636 121
8.72
93 489
1.28
2007
638 311
9.09
94 219
1.34
2008
641 973
9.03
99 663
1.40
2009
591 742
8.23
2010
582175
7,98
114 663 SIRA SZDE 1.59

118568
1,62
Tablo 6.1
Evlenme Boflanma
Says ve Kaba
Evlenme Boflanma
Hz
Kaynak: TUK Nfus
statistikler
D fi N E L M
2010 istatistiklerine bakldnda 2009 ylnn ayn dnemine gre evlilikler

% 0,8 artarken boflanmalar, % 0,6 artmfltr. 2010 ylnda boflanmalar neredeyse
S O R U
evliliin artfl hzn yakalamfltr. Oysa genel rakamlara bakldnda
evlenme
says hala olduka fazladr.
Kald ki Delphy (1999: 82)e gre boflanma, evliliin kurumsal
aa D Kyapsn
KAT
karr ve potansiyel gcn harekete geirir. Bylelikle evlilik kurumunu aklamakla kalmaz, evliliin baz zelliklerinin boflanmadan sonra da devam ettii gSIRA SZDE
rlr. Bu boflanan iftlerde devam ettii anlamnda deil, genel olarak bu zelliklerin toplumsal yap ierisinde devam ettii fleklindedir. Evlenen iftler, erkein
uygulad fliddet nedeniyle sona eren evliliklere bakp, fliddet
uygulamaktan vazAMALARIMIZ
gemez.
N N
Trkiyede boflanmayla ilgili yasal deifliklikler 2002 ylndan sonra

Bu
K gerekleflmifltir.
T A P
deiflikliklere bakmak iin Ankara Barosunun yaynlad Kadn Haklar El Kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
Trkiyede boflanma ve toplumsal cinsiyet iliflkileri arasnda nemli balar vardr. Boflanma kadnlar ve erkekleri toplumsal, ekonomik ve kltrel adan farkl
etkiler. Boflanmann sorumluluu genellikle kadna yklenir ve ocuklarn bakNTERNET
mndan da arlkl olarak kadnlar sorumlu olmaya devam ederler.
ALE VE EVLLK LfiKLERNDE KIRSAL VE KENTSEL

FARKLILAfiMA
N
A M A
Aile ve Evlilik liflkilerinde Kentsel ve Krsal Farkllaflmay ayrt

edebilmek.
Genel olarak deerlendirildiinde, krsal kesimde yaflayan aileler genifl ailedir.

Kylerde, aile yerine hane kelimesinin kullanlmasnn nedeni, genifl aile zelliklerinin devam etmesidir. Hane ayn kaptan yemek yiyenlerin bir arada yaflad bir
yer olarak tanmlanrken aile anne, baba, ocuklar ve genellikle babann anne babasndan ve babann evlenememifl kz ve erkek kardefllerinden oluflur. Oysa hane
ierisinde birden fazla aile yer alabilir. Hanedeki ailelerin toplam evli erkek ocuklar ve onlarn ailelerinden oluflur. Yafladklar evler ayr bile olsa, eer yemek-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
146
lerini birlikte yer ve gelirlerini blmezlerse hane saylrlar. Ataerkil genifl aile diyebileceimiz bu hane tipi, yafll ebeveynler lnceye kadar devam eder, daha sonra blnrler. Toplumsal cinsiyet iliflkileri asndan bakldnda haneler, erkek
ocuklarn yaflamlar zerinden varln srdrr.
Toplumsal ve ekonomik iliflkiler, cinsiyete dayal iflblm erevesinde flekillenir. zellikle Trkiyede, krsal kesimdeki yapsal iliflkiler, kk meta reticilii, kk ve orta lekli toprak sahiplii, erkein uzun dnemli mevsimlik iflilii,
geimlik retim, cretsiz hane emei ve cinsiyete dayal iflblm olarak ortaya kar. Hanenin geimini salayabilmek iin, erkekler tarm dfl ifllere yneldike kadnlar, cretsiz hane emekileri olarak ev ifllerinde, bahede ve tarlada daha ok
alflrlar (Ecevit, 1994; Karkner, 2010). Tarmn kadnslaflmas olarak deerlendirilen bu geliflme, kadnn smrlmesinin, artan bir biimde derinleflmesine iflaret
eder. Tarmn kadnslaflmas, bu anlamda, kadn emeinin smrye ak hale
gelmesidir (Gnaydn, 2003: 132). (byle yaptm ama bu defa da tekrar oldu. Bir
kere daha oku ve dzelt) Krdan kente gle birlikte kadnlar, iflgcnn tamamen
dflnda kalrlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tarmn kadnslaflmas,
SIRA SZDE tarmsal retimin arlkl olarak kadnlar tarafndan gereklefltirildii anlamna geliyorsa tarmda kadnlarn cretli emek ve cretsiz hane emei konumlarn tartflnz.
D fi N E L M
Kentsel aile dendiinde kentlerde yaflayan orta snf aileler referans noktas olarak alnmaz.S Kent
O R U alflmalarnn ana konusunu kyden kente g eden aileler
oluflturur (zbay,1998: 162). Krsal alanlarda yaflayan aile bireylerinin smrye
ak, gvencesiz ve ksa sreli ifllerde alflmalar onlar, kentteki iflgc piyasasnDKKAT
da ayn zelliklere sahip ifllere mecbur klar. Bunun iin Bursann Eskikzlelma
Kynn 150 hanesinde yaflayanlarn, alfltklar mevsimlik geici ifllerle bu kySIRA SZDE
den Bursaya
g edenlerin alfltklar iflleri karfllafltrdmzda benzerlikleri ve
farkllklar grrz. ncelikle kyde yaplan ifllere baktmzda, hanelerde yaflayan 130 kadn,
erkek, 15 yafl st ocuklar, evdeki yafll ebeveynler bir yl boyunAMALARIMIZ
ca geici mevsimlik ifllerde alflrlar. Bir kiflinin srekli ayn iflte alflmas olanakszdr. Kyller yafl ve cinsiyetlerine gre dngsel olarak alflrlar: 15 gn arkeolojik kazda
K alflr,
T A P daha sonra madene girer, sebze zaman sebze toplamaya gider, daha sonra tekrar madene dner. Kyllerin bir yl boyunca yaptklar ifller
mevsimsel olarak afladaki gibidir:
Btn
iflilii (erkekler flofr ve kazc, kadnlarsa karlan maT E L Eyl:
V Zmaden
YON
denlerde ayrma iflleri yaparlar).
Haziran-Temmuz 2010: Arkeolojik kaz iflilii (hem kadnlar hem erkekler).
Haziran-Temmuz-Austos 2010: Sebze toplama (kadn-erkek).
NTERNET
Aralk 2010-Mart 2011: Sebze ayklama (konserve fabrikasna portakal ve
greyfurt ayklama).
Mart 2011-Mays 2011: Fabrikaya kuru soan soyma (kadn-erkek-yaflllar).
Nisan 2011- Haziran 2011: Taze krmzbiber ayklama.
Haziran ve Temmuz 2011: Kaz iflilii olmak zere tekrar ayn dngye devam ederler.
Ayn kyden Bursaya g edenlerin yaptklar ifllere baktmzda kadnlarn
evlere temizlie gittiklerini, erkeklerinse arlkl olarak flirketlerde ve fabrikalarda
mevsimlik ifli olarak alfltklarn grrz (Karkner, 2011). Sonu olarak hem
N N
kyde hem kentte yaflayan aileler, geici ve gvencesi ifllerde, yafla ve cinsiyete
dayal iflblm erevesinde alflrlar.
Kentteki aile biimleri, her ne kadar alflma yaflam ve ebeveynlerin arlkl
olarak kyde kalmalar ya da kye dnmeleri nedeniyle ekirdek aile olsa da geleneksel akrabalk ve aile iliflkileri devam eder. Kentli orta snf ailelerse gecekondulu ailelere gre, geleneksel iliflkilerden kopmufltur. Erman (1998: 211)a gre kadnlar kente g etmeyi isterler ve rahat bir hayata ulaflma arzusu ierisinde olurlar. Ancak, daha sonra kentte yaflamaya ve alflmaya baflladklarnda, erkeklerin ifl
bulma kolaylklarn ve yksek cretlerini grdke toplumsal cinsiyet eflitsizliklerinin, temizlie gittikleri evlerdeki aileleri grdke de snfsal eflitsizliklerin farkna varrlar.
147
148
zet
N
A M A
N
A M A
Aile ve evlilik kuramlarna elefltirel bakfl deerlendirebilmek.

Ailenin genel bilgisini elde etmek iin baflvurulan aile kuramlarnn birou toplumsal cinsiyet
temelli bir bakfl as kullanmazlar. Ailenin evrensel bir kurum olduunu iddia eden G. P. Murdocka gre aile ortak ikamet, ekonomik iflbirlii ve yeniden retim ile karakterize edilen bir
toplumsal gruptur. Oysa bu ekonomik iflbirlii
ve yeniden retimde, toplumsal cinsiyete dayal
bir eflitsizlik vardr. Erkein dflarda, cretli olarak alflt varsaylan kadn, evde cretsiz ve
yeniden retim faaliyetlerini yrten kifli olarak
ortaya kar. Bu hem ailenin yeniden retimini,
hem de biyolojik yeniden retimi yani ocuklarn dourulmasn ierir.
Aileye evrensel bakfln devam, hatta daha geliflmifli olan aileye ifllevsel bakflysa toplumsal cinsiyet rollerini pekifltirici bir bakfl asdr.
Aile kurumunun yapsn farkl feminist bakfl
alaryla deerlendirebilmek.
Marksist feminist yaklaflm kadnn, aile ve evlilik
ierisinde smrld dflncesine sahiptir. Zira kadnn ev ii emei, karfll denmeyen cretsiz emektir. Dolaysyla bu durum, retim aralarnn mlkiyetine sahip olanlar iin olduka
karl bir durum olarak ortaya kar. Kadnn hane ierisinde ocuklara bakmas, ev ifli ve yemek
yapmas, hatta dflardan satn alnabilecek malzemeleri evde daha ucuza retmesi, eve para getiren erkein cretinin dflk olarak denebilmesini salar. Aileye baflka bir yaklaflm olan radikal feminist yaklaflma gre ataerkillik, adafl
toplumlarda kadnlarn erkeklere bamllnn
temelini oluflturur. fiyle ki evlilik ve ailede var
olan ataerkil sistemim ekonomik temelleri vardr, bu temeli de ev ii emek oluflturur.
Psikanalitik feminizme gre kadnlarn davranfllarnn temelinde kadnn psiflesi yani dflnme
biimi yatar. Varoluflu feminizm, J. P. Sartren
varoluflu dflncelerine ve zellikle Simone de
Beauvoirin kinci Cins kitabnda erkeklerin kendi olarak, kadnlarnsa teki olarak kavramsallafltrldn syler. Postmodern feminizm, De Beauvoirin kadnn teki olarak kavramsallafltr-
masna, Jacques Derridann yapskm kavramna ve Jacques Lacann psikanalizine odaklanrlar. ok kltrllk ve Kresel feminizm, snfsal ve etnik farkllklar nedeniyle ezilmifllik deneyimlerine odaklanr. Ekofeminizm ise kadnlarn kltrel olarak doayla balant ierisinde olduklarn, kadnlarn doallafltrldklarn ve zellikle inek, tilki, kedi, kuflbeyinli v.b. kavramlarla aklandklarn tartflr. Ayn flekilde doada
kadnslafltrlr. Bu da rzna geme, fethetme,
kontrol etme ya da anakara gibi kavramlarla
aklanr. nsanlar doaya, kadna davrandklar
gibi davranrlar. Onu fethetmeye, kontrol etmeye alflrlar.
N
AM A
N
A M A
Aile ve evliliin kapitalizm ve ataerkillikle balantsn yorumlayabilmek.

Modern kapitalist toplumdaki aile, zel hayatn
ekonomiden farkl olduu yanlgsn yaratr. Kapitalizm ncesi toplumlarda aile bir retim birimiyken sanayi retimiyle birlikte ifl ve ev hayat
birbirinden ayrlr. Dflarda cret karfll alflmaya giden erkek iin bu, olumlu bir ayrmken
kadn, emek piyasasnda srekli cretli ifl bulamad iin eve hapsolur. Kapitalist sistemin srekliliinin kadnn ev ii emei araclyla gelecek kuflaklarn yeniden retilmesine bal olduu dflncesi, aileyi tketim birimi haline dnfltrr. Zira kapitalist retim araclyla retilmifl
mallarn, tketilmesi iin en uygun birim ailedir.
Ev kadnlnn ve anneliin ekonomik kkenlerini saptayabilmek.
Annelikle ilgili farkl feminist tartflmalar vardr.
Birinci ve ikinci dalga feminist sylemde esas
olan, krtaj hakk ve anneliin kamusal olarak
tannmasdr. Feminist sylemin, anneliin anlafllmasna esas katksysa biyolojik ve toplumsal
annelik ayrmnda, srar etmesidir.
Tartflma iki ayr grfl erevesinde srer. Anneliin reddi kadnn kurtuluflu iin gereklidir dflncesinin karflsnda, anneliin deersizlefltirilmesinin temelinde ataerkil cinsiyet ayrmclnn
yatt dflncesi vardr. Yine de feministler anneliin kadnla ikin olduu dflncesine scak
bakmazlar. Radikal, Marksist ve kolonyal femi-
say 2009 ylnn Ocak aynda 953 olarak belirlendi. Adalet Bakanlna gre cinayete kurban
giden kadnlarn says 2003den itibaren yzde
1,400 ykseldi (www.voanews.com.08.03.2011).
nist sylemlere gre anneliin toplumsal, ekonomik ve rksal yaplarla iliflkisi vardr. Bu yaplarsa
ataerkillik, kapitalizm ve kolonyalizm ile iliflkili
olarak ortaya kar
N
AM A
N
AM A
Toplumsal cinsiyetin aile ve evlilikte inflasn aklayabilmek.

Toplumsal cinsiyet kavramnn ierii bugn,
farkl koflullarda tartfllmaktadr. Toplumsal cinsiyetin kkeniyle ilgili iki ana tartflma yrtlmektedir. Toplumsal cinsiyet kimliklerinin cinsiyet temelinde olufltuunu iddia eden grfller biyolojik temelliyken toplumsallaflma sonucu olduunu iddia eden grfllerse toplumsal grfllerdir. Toplumsal cinsiyetle cinsiyet arasndaki
iliflkiye bakldnda, toplumsal cinsiyet ya cinsiyetin doal bir sonucudur ya da hibir insann
deifltiremeyecei kltrel bir sabit olarak ele
alnr. Toplumsal cinsiyet infla edilmifl bir fleydir.
O halde toplumsal cinsiyetin srekli olarak yeniden infla edildii alanlardan en nemlileri aile ve
evliliktir. Evlilik birok toplumda heteroseksel
bir kurulufla ev sahiplii yapar. Dolaysyla zorunlu toplumsal cinsiyet hiyerarflisini ve toplumsal cinsiyet kategorilerini destekler. Ailenin yaps ierisinde yer alan bireyler o yapya uygun bir
biimde tanmlanr, flekillenir ve yeniden retilirler. Bu anlamda aile rksal, snfsal, etnik, cinsel ve blgesel kimlik halleriyle kesiflen siyasal
ve kltrel bir kesiflme noktasdr.
Kadn Haklar konusunun aile ve evlilikle iliflkisini saptayabilmek.
Trkiyede kadn haklar dendiinde akla gelen
cumhuriyetin kadnlara yasalar nnde erkeklerle eflit haklar salamas ve eflit bir vatandafl olarak politik cemaatin iine almasdr. Deiflen kanunlara ve Trkiyedeki feminist hareketin etkin
varlna ramen, hayatn her alanndaki toplumsal cinsiyet iliflkileri aile zerinden tanmlanmaktadr. rnein; aile ii fliddete maruz kalan kadnlarn hukuka baflvurmalar, o kadar kolay olmamaktadr.
Yasal dzenlemelere ramen kadnlar yargya ya
da karakola baflvurmaktan korkmaktadrlar. Bugn Trkiyede boflanmfl ya da boflanma aflamasnda olan kadnlar eski kocalarndan fliddet grmeye devam etmekte, hatta ldrlmektedirler.
Trkiyede 2002 ylnda 66 kadn ldrld. Bu
149
N
AM A
Aile ve evlilik iliflkilerinde kentsel ve krsal farkllaflmay ayrt edebilmek.

Krsal kesimde yaflayan aileler genifl aile olarak
deerlendirilir. Kylerde aile yerine hane kullanlr. Oysa hane ayn kaptan yemek yiyenlerin
birarada yaflad bir yer olarak tanmlanrken aile anne, baba, ocuklar ve genellikle babann
anne babasndan ve babann evlenememifl kz
ve erkek kardefllerinden oluflur. Oysa hane ierisinde birden fazla aile yer alabilir. Hanede ki ailelerin toplam evli erkek ocuklardan oluflur.
Evleri ayr bile olsa eer yemeklerini birlikte yer
ve gelirlerini blmezlerse hane saylrlar. Ataerkil
genifl aileler diyebileceimiz bu hane tipi en yafll
ebeveyneler lnceye kadar devam eder, daha
sonra blnrler
Kentsel aile dendiinde, kentlerde yaflayan orta
snf aileleri referans noktas olarak alan grfllerin aksine, kyden kente g eden aileler kent
alflmalarnn konusunu oluflturur (zbay,1998:
162). Krsal alanlarda yaflayan aile bireylerinin
smrye ak, gvencesiz ve ksa sreli ifllerde
alflmalar onlar, kentteki iflgc piyasasnda
ayn zelliklere sahip ifllere mecbur eder.
150
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi ailenin evrensel zelliklerinden birisi deildir?
a. Ortak ikamet
b. Yeniden retim
c. Ekonomik iflbirlii
d. Toplumsal cinsiyet eflitsizlii
e. ki cinsin yetiflkinlerini iermesi
2. Afladakilerden hangisi F. Engelse gre tekeflli ekirdek ailenin ortaya kma nedenlerinden birisidir?
a. zel mlkiyet
b. Erkeklik
c. Kadnlk
d. Cinsel iliflki
e. Genifl aile
3. Kadnlarn kariyerlerine ya da ifllerine annelik rolleri ile ev-ii sorumluluklarn eklemek zorunda olduklar dflncesi afladaki feminist grfllerden hangisine
aittir?
a. Marksist feminizm
b. Liberal feminizm
c. Varoluflu feminizm
d. Postmodern feminizm
e. Radikal feminizm
4. Afladakilerden hangisi, ev ifline cret denmesini
olumlayan tartflmalarn nerilerinden birisi deildir?
a. Kadna evde g salar
b. Kadnn erkee bamlln sonlandrr
c. Erkekleri itaatkar ifliler haline getirir
d. Kadnlar psikolojik supap olmaktan vazgeerler
e. Ev ii emei retken emektir.
5. Kadnlar dflarda cret karfll alflsalar bile afladakilerden hangisini elde edemezler?
a. Ortak ezilmiflliklerini
b. Ataerkil smry
c. Mlkiyet haklarn
d. Aile ykmllklerini
e. Akrabalarn smrlerini
6. Erkein eve ekmek getiren aile reisi haline gelmesi

kadnlar iin afladaki sonulardan hangisini ortaya karmaz?
a. Evli kadnn yar zamanl ve gvencesiz ifllerde
alflmas
b. Kadnn yeniden retim faaliyetlerini younlafltrmas
c. Emek piyasasnda cinsiyete dayal iflblm
d. Kadnlarn yedek ifli ordusu olmaktan kurtulmas
e. Hane ierisinde cinsiyete dayal iflblm
7. Afladaki grfllerden hangisi metodolojik olarak
kadnlarn maddi yaflam deneyimlerine nem verir?
a. Feminist bakfl kuram
b. Postmodern feminizm
c. Ekofeminizm
d. Varoluflu feminizm
e. Radikal feminizm
8. Afladakilerden hangisi tarmn kadnslaflmas kavramn ortaya karan emek biimidir?
a. cretli emek
b. cretsiz hane emei
c. Cinsiyete dayal iflblm
d. Uzun dnemli mevsimlik iflilik
e. Geimlik retim
9. Afladakilerden hangisi krsal kk meta reticisi
hanelerin zelliklerinden birisi deildir?
a. Kk mlkiyet
b. cretsiz hane emei
c. Kadnn cretli emei
d. Geimli retim
e. Uzun dnemli mevsimlik iflilik
10. Afladakilerden hangisi erkeklerin cretli iflleri, kadnlarn ise cretsiz iflleri stlenmelerine neden olan dinamiktir?
a. Cinsiyete dayal iflblm
b. Ataerkillik
c. Kapitalizm
d. Evlilik
e. Kk meta retimi
151
Okuma Paras
Toplumsal Cinsiyet ve Aile Manzaralar

Manzara 1:
Ben 1976 doumluyum. Ailem Ankaradayd. Yedi kardefltik, ailenin altnc ocuuyum. Ataerkil bir ailenin
ocuuyum. ok fazla ilgilenilen, ok fazla ocuk psikolojisi bilinen bir aileden gelmedim. Maddi durumumuz ok iyiydi yalnz. Ablamlar benimle ok ilgilenirlerdi, babam hi ilgilenmezdi. Babam benim ilkokul kanc snfa gittiimi bile bilmezdi. Bana, benim byme,
kk kardeflime, hepimiz iin bu byleydi; yani kanc snfa gittiimizi bile bilmezdi. inde bulunduum
flartlar beenmiyordum. Yedi, sekiz yaflmdayken eflcinselliimi biliyordum. Oturduumuz semti beenmiyordum, nk ok dar grfll bir semtte oturuyorduk.
Daha dzgn, daha seviyeli bir yerde oturmak istiyordum. Daha ilkokulda, okuduum okulu beenmiyordum, aile yapm beenmiyordum. Yedi yaflmdayken
ailemi deifltirebilmek iin mcadele etmeye baflladm.
Kklmden beri aileme hep yalan sylemiflimdir
onlarn deiflmeleri iin (Berghan, 2007: 224).
1. d
Manzara 2:
Hamile kalmadan nce bile herkesin aklnda bir fikir
vardr. Hamile kalp da 13-14.haftalara yaklafltka herkes sormaya bafllar kz m erkek mi? diye. Cinsiyet belli olunca da ona gre isimler bulunur. Oyuncaklar, kyafetler alnmaya bafllanr. Anne adayna cinsiyetlerine
gre bebeklerin zellikleri anlatlr. Hi birimiz de kp
size ne canm cinsiyetinden, neyse ne! demiyoruz.
Akas ben, demedim ama diyenler varmfl. ocuklarn herhangi bir cinsin kalplaflmfl zelliklerine bal
kalmadan yetifltiren aileler varmfl.
Kanadal bir aile var. Kathy Witterick ve David Stocker
ifti evde doan ve flu anda 6 aylk olan Storm adn
verdikleri nc ocuklarnn cinsiyetini kimseyle paylaflmyor. Bebeklerinin kz m yoksa erkek olarak m
doduunu kendilerinden baflka douma giren iki ebe
ve yakn bir dostlar biliyormufl.
Yani bebeklerine kimse kadn veya erkek olmann kurallarn retmeye kalkmayacak. Renkler, oyuncaklar
cinsiyet ayrmna tabi tutulmayacak. ift ocuklarn bu
flekilde yetifltirerek onu, toplumun cinsiyetlere ykledikleri sorumluluklardan arndracaklarna inanyorlar
(rem Erdilek: 2011).
10. a
Kaynak: http://www.milliyet.com.tr/cinsiyetsiz-cocukyetistirmek/irem-erdilek/bebekvecocuk/yazardetay/
30.05.2011/1396651/default.htm
2. a
3. b
4. c
5. c
6. d
7. a
8. b
9. c
Yantnz yanlfl ise Aile ve Evlilik Kuramlarna

elefltirel bakfl konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Aile ve Evlilik Kuramlarna
Elefltirel Bakfl konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Aileye Feminist Yaklaflmlar konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kapitalizm, Ataerkillik ve
Aile konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Toplumsal Cinsiyetin Aile
ve Evlilikte nflas konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Aile ve Evlilik liflkilerinde
Kentsel ve Krsal Farkllaflma konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Aile ve Evlilik liflkilerinde
Kentsel ve Krsal Farkllaflma konusunu gzden geiriniz.
152

Sra Sizde 1
Krsal alanlarda alflan kadnlar hem hane ierisinde
hem de tarlada cretsiz hane emei olarak alflrlar. Bu
kadnlar kk meta reticisi hanelerde erkein gvenceli ya da gvencesiz cretli emee ulaflmas ile birlikte onun hanede yaptklar iflleri de stlenirler. Bu kadnlar krsal alanlarda dflarya ifl yapsalar bile ev evresinde ve olduka dflk cretli ifllerde alflrlar. Kadnlar kyden kente g ettiklerinde kendilerinden nce
g eden ve ayn kyden olan insanlarn yafladklar
semtte yaflarlar. ncelikli olarak da orada yaflayan kadnlarn alfltklar ifllerde alflr. Evlere temizlie gitmek bu ifllerin baflnda gelir. Bir dieri ise yafladklar
blgeye gre deiflen eve ifl almadr. Dantel rmek,
bluzlara nakfl ifllemek v.b. ifller evde yaplan ifllerdir.
Sonu olarak bu kadnlar toplumsal ve ekonomik olarak gvencesiz, dflk cretli ve alta sralanan dflk
statl ifllerde alflrlar.
Sra Sizde 2
Sevi Bayraktarn Anne Olarak Kadn ve ocuk bafll altnda inceledii konuya gre ilk iliflki anneyle ocuk arasndaki iliflkidir. Ailenin dflnda baflka arzu
alanlar olmas beklenmeyen kadn bir de anne olunca
24 saat kendini adamaya, fkesini, hayal krkln ve
kinini bastrmaya hazr olmaldr (83). Dolaysyla anne ocukla baldr ve onunla zdeflleflir. Byle bir ban varln inkar ederse anne olamamfltr. Ballk
ve zdefllik sylemleri kadnn tekilliini grnmez klar. Yine baflka bir sylem ise analk sorumluluu sylemidir. Anneler ocuklar ile ilgili kendilerini tek sorumlu grme eilimine sahip olurlar.
Sra Sizde 3
Kadnlarn cinsiyete dayal iflblm erevesinde annelik ve yeniden retim faaliyetlerine ynelmeleri onlarn yalnzca toplumsal olarak deil, emek pazarnda/ iflgc piyasasnda da alta sralanmalarna yol aar. Kadnlar kapitalizmin kriz dnemlerinde yedek ifli ordusu olarak ortaya karlar. 1980lerde younlaflan neoliberal siyasalarn etkisiyle birlikte eitimsiz, vasfsz iflileri barndran hizmetler sektr olduka fazla genifllemifltir. Bu sektrn baflta gelen alflanlar eitimli ve
vasfl olsalar bile kadnlar olmaktadr. Kadnlarn dourgan olma zelliklerinden dolay uzun dnemli ve
gvenceli ifllerde istihdamlar baz durumlarda olanak-
sz hale gelmifltir. Dolaysyla kentsel alanlarda kadnlar

arlkl olarak szleflmeli, dflk cretli ve mevsimlik
ifllerde istihdam edilmektedir.
Sra Sizde 4
Tarmn kadnslaflmas erkeklerin tarmsal retimi brakarak kentte ya da baflka alanlarda cretli ifllere girmelerinin bir sonucudur. Erkein yapaca iflleri de yapmaya bafllayan kadnlarn cretsiz hane emei konumlar deiflmez. Tam tersi kadnlar daha ok alflmak zorunda kalrlar ve bu da onlarn cretli ifllere ulaflmalarnn nnde engel oluflturur. cretsiz hane emei ile
daha ok alflmas kadnn daha fazla smrlmesi anlamna gelmektedir.
153
Kaynaklar
Akbafl, M. (2011). Biz Bir Orduya Kafa Tuttuk
Arkadafl Mamak Kitab. Ankara: Ayizi Kitap.
Bayraktar, S. (2011). Makbul Anneler Mstakbel
Vatandafllar. Ankara: Ayizi Kitap.
Berghan, S. (2007). Lubunya Transeksel Kimlik ve
Beden. stanbul: Siyah Beyaz Metis Gncel.
Delphy, C. (1999). Bafl Dflman Patriyarkann
Ekonomi Politii. stanbul: Saf Yaynclk.
Durakbafla, A. (1998). Cumhuriyet Dneminde Modern
Kadn ve Erkek Kimliklerinin Oluflumu: Kemalist
Kadn Kimlii ve Mnevver Erkekler. (Der. Ayfle
Berktay Hacmirzaolu). 75 Ylda Kadnlar ve
Erkekler. stanbul: Tarih Vakf, s.29-50.
Ecevit, M.(1994). Tarmda Kadnn Toplumsal Konumu:
Baz Kavramsal liflkiler, T.O.D.A.. Dergisi, Cilt
27: 2: 89-106.
Engels, F. (1998). Ailenin, zel Mlkiyetin ve
Devletin Kkeni. (ev. Kenan Somer), stanbul:
Sosyal Yaynlar.
Fine, C. (2011). Toplumsal Cinsiyet Yanlsamas.
stanbul: Sel Yaynclk.
Gnaydn, G. (2003). Kreselleflen Piyasa, Yoksullaflan
Kyl. zgr niversite Forumu, Nisan-Haziran
2003, say 22, Ankara: Trkiye ve Ortadou Forumu
Vakf zgr niversite, s. 128-154.
Haralambos and Holborn (1995). Sociology: Themes
and perspectives. Fourth Edition, London: Collins
International.
Karkner, N. (2009). Feminist Analysis of Rural
Woman in a Village of Turkey Feminist Theory,
Method and Research. Kln: Lambert Academic
Publishing.
Karkner, N. (2011). Eskikzlelma Kynde Tarmda
Kadnn Emei ve Krsal Kadn ve Mekn liflkisi.
Alan alflmas, 3-10 Mays 2011.
Koacolu, D. (2009) Gelenek Sylemleri ve ktidarn
Doallaflmas: Namus Cinayetleri rnei, Cogito,
Say: 58, Bahar 2009, s. 350-384.
Mackinnon, A. C. (1998). Feminist Bir Devlet
Kuramna Doru. stanbul: Metis.
Neyer, G.& Bernardi, L. (2011). Feminist Perspectives
on Motherhood and Reproduction, Historical
Social Research, Vol 36-2011-No.2: 162-176.
OLeary, C.M. (1998) Counteridentification or
Counterhegemony?
Transforming
Feminist
Standpoint Theory. (Eds. S.J. Kenney, H. Kinsela).
Politics and Feminist Standpoint Theories.
Binghamton: The Haworth Press.
OReilly, A.(2010). Outlaw(ing) Motherhood: A Theory

and Politic of Maternal Empowerment for the
Twenty-first Century, Hecate, 2010, Vol 36 Issue
1/2: 17-29.
zbay, F. (1998). Trkiyede Aile ve hane Yaps: Dn,
Bugn, Yarn. (Der. Ayfle Berktay Hacmirzaolu).
75 Ylda Kadnlar ve Erkekler. stanbul: Tarih
Vakf, s. 155-172.
Porter, M. (2010). Focus on Mothering, Hecate, 2010,
Vol 36 Issue 1/2: 5-16.
Sayglgil, F. (2011). Mamakn Kadnlar: Bir Mcadele
yks Mesele, Haziran 2011, say: 54: 60-61.
Tong, R. (1998). Feminist Thought. Boulder: Westwiew Press.
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra,

Hukuk ve toplumsal cinsiyet arasndaki iliflkiyi saptayabilecek ve hukukun
toplumsal cinsiyet eflitsizliindeki roln fark edebilecek,
Hukukun toplumsal cinsiyetle iliflkisinin kurulmasnda feminist teorilerini
grfllerini zetleyebilecek,
Eflitliin farkl anlamlarn tanmlayabilecek,
Farkl hukuk alanlarnda hukuk kurallarnn toplumsal cinsiyete gre nasl
oluflturulduunun farknda olabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Eflitlik
Feminist Hukuk Teorisi
Hukuk
Maddi Anlamda Eflitlik
Ntrlk
fiekli Anlamda Eflitlik
Toplumsal Cinsiyet
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
Sosyolojisi
Hukuk
GRfi
HUKUK VE TOPLUMSAL CNSYET
LfiKSNN BAfiLICA KURULMA
YOLLARI
TOPLUMSAL CNSYET TEMELNDE
HUKUKU AIKLAYAN TEOR:
FEMNST HUKUK TEORS
FARKLI HUKUK ALANLARINDA
TOPLUMSAL CNSYET
Hukuk
GRfi
Hukuk toplumsal cinsiyete dayal iliflkilerin kurulmasnda, srdrlmesinde ve deifltirilmesinde olduka etkilidir. Hukukun bu gc ise hukuku oluflturan normlarn meyyideye veya yaptrma sahip olmasndan kaynaklanr.
Hukukun toplumsal cinsiyet ile iliflkisinin gemiflten gnmze farkllk gsterdii grlmektedir. Feminist literatrde, Hukuk adaletsizdir. fleklinde karflmza
kan slogan, zellikle tarihsel olarak hukukun toplumsal cinsiyetle ilgili eflitsiz
tavrna iflaret etmektedir. Bu balamda hukukta toplumsal cinsiyetle ilgili adalet
sorunlarnn, eflitlik sorunlar olduu belirtilebilir. Bu nitede ncelikle hukukun
toplumsal cinsiyetle iliflkisine dair eflitsizlikten eflitlie doru iliflki kurma flekilleri
belirtilmektedir.
Ne var ki hukuk ve toplumsal cinsiyet iliflkisi olduka karflk olup farkl ynlerinin belirtilmesi gerekir. Bu ynlerin ortaya konmasnda ise feminist hukuk teorisi yol gstermektedir. Ancak feminist hukuk teorisi derken tek bir teoriden sz etmek mmkn deildir. Bu nitede hukuk ve toplumsal cinsiyet iliflkisi feminist hukuk teorisi trlerinden de hareket edilerek genel hatlaryla ele alnmfltr.
Feminist hukuk teorisi, toplumsal cinsiyet ve hukukla ilgili teorik dzeydeki incelemeyle ilgilidir. Dier yandan hukukun belirli alanlar veya belirli konularnn
feminist perspektifle analiz edilmesiyle ilgili feminist teorinin ikinci bir boyutu da
bulunmaktadr. Bu boyutta rnein ceza hukuku, aile hukuku, ifl hukuku gibi hukuk alanlar veya pornografi, cinsel taciz, tecavz gibi konular incelenmektedir.
Bu nitede her iki boyuta da yer verilmekte ve feminist teorinin teorik boyutuyla
ilgili tartflmalardan genel olarak sz edildikten sonra, hukukun belirli alanlaryla
ilgili toplumsal cinsiyet problemleri zerinde durulmaktadr.
HUKUK VE TOPLUMSAL CNSYET LfiKSNN

BAfiLICA KURULMA YOLLARI
N
A MA
Hukuk ve tomlumsal cinsiyet arasndaki iliflkiyi saptayabilmek ve

hukukun toplumsal cinsiyet eflitsizliindeki roln fark edebilmek,
Hukuk genellikle normlar btn olarak anlafllmaktadr. Normlar bir lt olarak

nelerin yaplmas veya nelerin yaplmamas gerektiini belirten nermelerdir.
Normlarn belirgin zellii normatiflik iermeleri, yani yaplmas veya yaplmama-
156
s gerekeni belirtmeleridir. Bu anlamda normlar bilgi nermeleri olmadklar iin,

yani objesine gidip doruluklar ve yanlfllar snanamad iin onlarn doru veya
yanlfllndan deil, hakl bir flekilde temellendirilip temellendirilmediinden sz
edilir. Bu dorultuda hukuk normlarnn hakl bir flekilde temellendirilip temellendirilmediini grmek iin tretildikleri kaynaklara bakmak gerekmektedir. Bu kaynaklar deerle iliflkilendirilebileceimiz gibi, kltrel normlarla, ideolojiyle de iliflkilendirmemiz mmkndr. (Ayrntl bilgi iin bkz. Kuuradi, 2009)
Hukuk ve toplumsal cinsiyet iliflkisinin kurulmas da, ilk olarak bu normlarn
tretilmesi aflamasnda kendini gstermektedir. Toplumsal cinsiyet karflsnda hukukun nasl tutum alaca, yani hukuk normlarn nasl dzenlenecei problemlidir. Dier bir ifadeyle hukukun, toplumsal cinsiyet normlarna gre mi, yoksa kltrden bamsz olarak bireyler olarak insanlar ele alarak m, yoksa aralarndaki
hiyerarflik iliflkiyi engelleyen farkllklara gremi oluflturulaca problemi sz konusudur. Bu balamda her iki cinsin ihtiyalarnn eflit bir flekilde karflland hukuk sisteminin olas olup olmad da ayr bir sorundur (Lindgren-Taub- WolfsonPalumbo, 2011: 1).
Hukuk ve toplumsal cinsiyet iliflkisi hukuk normlarnn tretilmesiyle ilgili bafllca iki flekilde olabilir. lk olarak hukuk normlarnn konulmas aflamasnda hukuk
normlarn koymakla grevli organn, bu normlar kltrel normlardan veya ideolojiden tretmesiyle toplumdaki mevcut toplumsal cinsiyet anlayfl hukuka yansr. rnein hukuk normlarn koyan organ, yani kanun koyucu aileyle ilgili konular dzenlerken gelenek gibi kltrel normdan hareket ederse bu durumda aileye iliflkin toplumsal cinsiyet rolleri kanlmaz olarak hukuka yansr. kinci olarak
toplumsal cinsiyetle veya cinsiyetle ilgili normlarn tretilmesi, kltrel normlar veya ideoloji balamnda deil, hukukun iliflkili olduu deer ve insan haklar bilgisi flnda tretilirse bu durumda toplumsal cinsiyete iliflkin normlarn adalete uygun bir flekilde oluflturulmas sz konusu olur.
Hukuk normlarnn belirtilen iki flekilde oluflturulmas balamnda hukuk ve
toplumsal cinsiyet iliflkisinin bafllca iki flekilde kurulabilecei belirtilebilir:
a) Bunlardan ilki hukuk normlarnn kltrel normlara gre oluflturulmas durumu olup burada hukuk toplumsal cinsiyeti eflitsiz bir flekilde yanstan kurum olma zelliini taflr.
Tarihsel olarak bakldnda hukuk normlarnn toplumsal cinsiyetle ilgisinde
kltrel normlardan tretildii grlmektedir. Bu tr normlar ise ataerkil olup, erkek egemenliinin genel olarak toplumda ve zelde de ailede srdrlmesi anlamna gelmektedir. Bu balamda hukuk, cinsiyete bal gelenekleri srdrmek iin
en nemli vasta olarak karflmza kmaktadr (Lindgren-Taub-Beth-Palumbo,
2011: 2). Hukukun bu tr bir vasta olmas ise onun toplumsal cinsiyetleflmifl bir
kurum olmas anlamndadr. Burada toplumsal cinsiyet bireylerin zellii deil,
kurumlarn zellii anlamndadr. Kurumlarn zellii olarak da toplumsal cinsiyet,
kadn ve erkek imajlarnn o kurumu nasl etkiledii ve rgtlenmesinde nasl ortaya ktyla ilgilidir (McCorkel-Schmitt-Hans, 2001: 318).
Hukuka bu adan tarihsel olarak baknca, onun kadnn ikincillefltirilmesi ve
baml klnmas roln yerine getirdii grlmektedir. Bunu da hukuk, kamusal
alanda sadece erkee yer veren normlarla ve ev-ii alana da dokunmayarak yapmfltr. Kadnlar, devlet ve piyasa sistemi dflnda braklarak temel sorumluluk alan olarak ocuklara bakma gibi zel alandaki rolleriyle tanmlanmfllardr. Erkek
kamusal alan ve kadn zel alan olarak toplumun ikiye blnmesi 19. yzyl boyunca devam etmifltir. Erkek hem zel alanda hem de kamusal alanda egemendir.
7. nite - Hukuk
157
Kamusal alanda erkek kontrol hukuki vastalarla aka tannmfltr (Taub-Schneider, 1993: 9). Kamusal yaflamda kadna yer verilmemesinin bafllca rnei oy hakknn olmamasyd. Bugn bile vatandafllk tanmyla birlefltirilen askerlik devi erkeklere ait olarak tannmaktadr. Ayrca kamusal alanda kadnlarn belirli mesleklere kabul edilmemesi ve evlendikten sonra da baz ifllemleri (szleflme yapmak
gibi) kocasnn izni olmadan yapamamas sz konusuydu. Kadnn alflma yaflamna girdiinde de eflit muameleye tabi tutulmad, rnein erkeklerden az cret ald, grlmekteydi (Taub-Schneider, 1993: 10). zel alanda ise hukuk bir yandan
hukuki vastalarla kadn, kocasnn egemenlik altna sokmakta, bir yandan da zel
alana karflmamaktayd. Hukuk burada aile ii iliflkileri dzenlememekteydi (TaubSchneider, 1993: 11). zel alandaki aile ii iliflkileri hukukun dzenlememesi ise
kadnn daha da baml klnmasna yol amaktayd.
Hukukun bu tr ataerkil kltrel normlara gre oluflturulmas aflamasn Patricia Smith klelik aflamas olarak adlandrmaktadr. Bu aflamada hukuk, kadn ikinci klan ve bamllk iliflkisini glendiren, eflitlie apak flekilde aykr normlara
yer vermektedir (Smith, 2006: 125). Gnmzde Trkiye Cumhuriyeti hukuk sistemi dahil olmak zere birok hukuk sistemi klelik aflamasndan uzaklaflmfltr. Ancak geleneksel yaplarn hukuku belirledii toplumlarda, yine klelik aflamasnn
hukukta olduunu sylemek mmkndr (Smith, 2006: 126).
Eer evliyse, erkek kadn

kanunlar nnde,
vatandafll sona ermifl gibi
gsterir. Kadnn mlk
zerindeki tm haklar ve
hatta kazand paray bile
alr... Evlilik antlaflmasnda,
kadn kocasna karfl
itaatkar olaca zerine sz
vermeye zorlanr. Erkek,
kadnn... efendisi
olmaktadr- kanun, erkee
kadnn zgrln elinden
alma ve onu cezalandrma
hakkn vermektedir
(Donovan, 1997: 26).
Hukuk adaletsizdir. cmlesinin anlamn, hukuk ve toplumsal cinsiyet

birinSIRA arasndaki
SZDE
ci flekilde iliflki kurulma yolunu gz nnde tutarak anlatnz.
fi N E L M
a) kinci olarak ise hukuk normlar kltrel normlara gre Doluflturulmaz.
Burada hukuk ve toplumsal cinsiyet arasndaki iliflki bafllca iki flekildedir:
1b) Hukuk toplumsal cinsiyet karflsnda ntrdr.
S O R U
Ntrlk ilkesi hukukta yer alan ilkelerden biridir. Bu ilke erevesinde, kurallar ntr olduunda ve herkese ntr olarak uygulandnda, hakkaniyete veya adaDKKAT
lete ulafllmfl olaca iddia edilmektedir. Tam olarak ntrlkte, durumlar arasndaki farkllklarn hibir flekilde gz nnde tutulmamas gerekir. Ntrlk, erkek
SIRAzel
SZDEbir engeldir
ntrl olarak tarihsel anlafllmasna bakldnda, kadnlara dair
(Scales, 1992: 10). Oysa cinsiyet ayrmyla ilgili farkllk n plana kmaktadr.
nemli olan bu farklln nasl anlaflld ve bunun nasl ortaya konulduudur.
AMALARIMIZ
Ntrlk balamnda biyolojik farkllklar anlafllabilse de toplumsal cinsiyet bakmndan farkllklar grmezlikten gelinmektedir. Bu balamda kadnn, rnein dourganl ynnden farkllk kabul edilse de toplumsal, siyasal
baK ve
T Aekonomik
P
kmdan erkekten farkl konumda olduu gz nne alnmamaktadr. zellikle aile hukukunda toplumsal cinsiyet ntrl zerinde durmak, kadn ve erkek arasndaki toplumsal farkllklar yadsmak anlamna gelmektedirT (Binion,
2001: 199).
ELEVZYON
Bu da hukukun toplumsal cinsiyet bakmndan ntr olmasnn, eflitsiz sonulara
yol aabilecei anlamna gelebilmektedir. Bunun en bilinen rnei ev-ii fliddetle
ilgili olup toplumsal cinsiyet bakmndan ntrlk bu fliddetle ilgili toplumsal cinsiNTERNET
yet bakmndan eflitsizlii gz nne almamaktadr.
Toplumsal cinsiyet farkllklarn bilgisi olmadan, adalete ulafllacan belirtmek, kadnn hukukla iliflkisinin Polyanna versiyonudur. Kadnlara erkekler gibi davranlrsa btn problemlerin biteceini dflnen Polyanna, bir iflte alflmaya baflladnda, hamileyse veya bakacak ocuu varsa her fleyin onun iin
yolunda olmadnn farkna varacaktr. Harikalar diyarndaki Alis de yafladmz dnyay erkeklerin flekillendirdiinin farkna aile ii fliddetle ilgili mahke-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
158
me kararn duyduunda farkna varacak, ideal alflann hamile veya ocuu

olan kadn olmadn, Haklar Bildirgelerinin erkekleri devletin mdahalelerine karfl koruduunu, kadnlar aile ii fliddetten korumadn grecektir
(Phelps, 1992: 286).
2 b) Hukuk toplumsal cinsiyet eflitliini salayan bir kurum olma konumundadr.
Bu yaklaflm erevesinde hukukta kadna ynelik adaletsizliin giderilmesinin
bafllca yolu, kadnn toplumsal cinsiyet bakmndan eflitsizliini giderecek flekilde
hukuk normlarnn oluflturulmasyla ilgilidir. Bu balamda hukuk zel alanda ve
kamusal alanda toplumsal cinsiyet eflitliini salayacak mekanizmalar salamaldr. rnein hukuk aileyi de ifl yaflamn da toplumsal cinsiyet eflitliini salayacak
flekilde dzenlemelidir. Bylece, rnein kadnlarn ifl-aile yaflam ekiflmesi gibi
bir durumda da kalmalar sz konusu olmayacaktr.
Gnmzde hukuka dair iki yaklaflmn, yani hukukun toplumsal cinsiyeti bir
kurum olmas ve toplumsal cinsiyet eflitliini salamaya alflmasyla ilgili iki yaklaflmn karfl karflya gelmesiyle ilgili problem sz konusudur. Bu anlamda hukuk ve
toplumsal cinsiyet arasndaki iliflkinin paradoksal olduundan sz edilir. Zira hukuk
bir yandan doal dzenle uyumlu olarak eflitsizlii hakl gsteren sosyal ve kltrel
konsenss ( fikir birlii) yanstarak toplumsal cinsiyet eflitsizliinin kayna durumundadr. Dier yandan hukuk adalet, eflitlik ve zgrlk ilkeleri iin topluma karfl mcadele eder. Hukukun deifliklik iin getirdikleri bir yandan baflarlyken dier
yandan deildir. Hukuk bir yandan zararlar azaltrken dier yandan ifl yerindeki ve
ev-ii fliddetle ilgili problemleri zememifltir. Dier yandan hukukla ilgili getirilen
kimi deifliklikler de eflitsizlik ve toplumsal cinsiyet ntrl balamnda istenmeyen
olumsuz sonular getirmektedir (Gender-Law, 2011).
Hukukla ilgili belirtilen bu problem sadece normlarn yaratlmas aflamasnda
deil, uygulanmas aflamasnda da kendini gstermektedir. Dier bir ifadeyle hukuk normlarnn uygulanmasnda, polis, savc, avukat ve hkim gibi uygulamada
yer alanlarn toplumsal cinsiyete iliflkin aldklar ve almalar gereken tutum konusunda problem bulunmaktadr. Esasen hukuk normlar toplumsal cinsiyet eflitliini salayc flekilde oluflturulsa da hukuk uygulayclarnda eer bu bakfl as yerleflmemiflse hukuk cinsiyeti roln srdrr. Bu yn hukukun kurumsal boyutuyla ilgili olup kurumlarn nasl rgtlendii yannda, hukuk uygulayclarnn nasl
davrandklaryla da ilgilidir. Hukuk ve toplumsal cinsiyet arasndaki bu problemlere iflaret eden teori olarak da hukuk alannda feminist hukuk teorisi karflmza kmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Hukukun toplumsal
cinsiyetle ilgili olan iki iliflki kurma flekline iliflkin birer hukuk kuraSIRA SZDE
l arafltrarak bulduunuz hukuk kurallarnn belirtilen zellikleri taflyp taflmadklarn
tartflnz.
D fi N E L M
TOPLUMSAL CNSYET TEMELNDE HUKUKU

AIKLAYAN
S O R U TEOR: FEMNST HUKUK TEORS
N
AM A
N N
Hukukun toplumsal cinsiyetle iliflkisinin kurulmasnda feminist

DKKAT
teorilerin grfllerini zetleyebilmek.
SIRA SZDE
Feminist hukuk
teorisi dier hukuk teorilerinden farkl olarak toplumsal cinsiyet
zerinde durmakta ve toplumsal cinsiyetin hukukun uygulanmas, yorumlanmas
ve geliflimini etkilediini iddia etmektedir. Bu teoriye gre, toplumsal eflitsizliin
AMALARIMIZ
K T A P
7. nite - Hukuk
temel kayna ataerkil ideolojiyi yanstan toplumsal cinsiyettir (McCorkel-SchmittHans, 2001: 302).
Feminist Hukuk Teorisinin Douflu

Feminist hukuk teorisi, 1970lerin baflndaki kadn hareketlerinin hukuk teorisine
etkisiyle ortaya kmfltr (McCorkel- Schmitt- Hans, 2001: 301). Ancak hukuk ve
toplumsal cinsiyet iliflkisinin sorunlu yanlarnn ortaya konulmas ve bununla mcadele ok daha eskilere gidilebilir. rnein toplumsal cinsiyet bakmndan hukukun incelenmesi olarak 18. yzylda Mary Wollstonecraft kadnlarn yaflamlar zerlerinde hukuk kurallarnn etkisini yorumlamfltr (Baines-Rubio-Marin, 2004: 2).
Hukuk alanndaki problemlerle ilgili kadn hareketleri ve feminist teorinin etkilerini grmek mmkndr. Bilindii gibi kadn sorunu zerine elefltiriler sonucu
dnyada 19. yzyln ikinci yars ve 20. yzyln baflndan nemli bir toplumsal hareket bafllamfltr. Bu toplumsal hareketin bafllca amac, kadnlar ile erkeklerin ayn haklara sahip olmasn salamakt. 1960lara kadar bu ama dorultusunda yaplan mcadele feminist teoride birinci dalga feminizmi olarak kabul edilmektedir.
Birinci dalga feminizmi, ne srd haklar yaklaflmyla hukukta mevcut olan
bir duruma iflaret etmekteydi. Dier bir ifadeyle hukukta kadnlarn olmayflna ve
kadnlara haklarn ok snrl bir flekilde tannmasyla ilgili durumu ortaya koymaktayd. Birinci dalga feminizminde kadnlar evlilik iinde mlkiyet ve velayet hakk
iin mcadele etmifller, ancak mcadeleleri sadece zel alana iliflkin haklarna iliflkin olmayp eitim, alflma ve seme ve seilme haklarna iliflkin de olmufltur.
1960lara gelindiinde yeni bir feminist dalga kendini ortaya koymaya bafllamfltr. kinci dalga feministler kltrel ve toplumsal normlarn kadnn ikincillefltirilmesinde roln ortaya koymufllardr (Friedan, 1983). kinci kuflak feministler ilk
kuflak feministlerden farkl olarak hem teorik hem de eylem dzeyinde kendi aralarnda farkllaflmfllardr. Ancak ilk kuflak feministlerden en nemli farkllklar, 20.
yzyln sonlarnda sylemlerinde kadn cinselliine yaptklar vurgudur. Bu balamda krtaj, doum kontrol, cinsel fliddet ve taciz, tecavz, lezbiyen annelik
haklar gibi konulara iliflkin tartflmalar bafllatmfl ve kendi bedenleri zerindeki
devlet mdahalesini engelleyecek kampanyalar yapmfllardr.
Kamusal alanda kadnlarn alflma hayatna iliflkin olarak eflit ifle eflit cret,
kadnlara kapal olan alflma alanlarnn almas ikinci kuflak feminist hareketin
nemli konularndan biridir. zel alana iliflkin olarak ev-ii emein cretlendirilmesi, devlet destekli ocuk bakm hizmetleri, erkeklerin ev-ifllerine ve ocuk bakmna ynlendirilmesi konularna iliflkin eylemler, kadnlarn ev-ii alandaki geleneksel sorumluluklarnn yeniden ele alnmasn salamfltr. 1968den gnmze kadar gelen feminizm ise kamusal sorunlarla iflyerindeki gibi ve zel alann kamusallkla balants zerinde tecavz ve ev-ii fliddet gibi konular zerinde durmaktadr.
Feminizmin dile getirdii sorunlar aslnda hukukla ilgilidir. Bu balamda feminizmdeki hareketler ve tartflmalarla hukuku iliflkilendirmek ve hukuk teorisindeki
etkisini grmek mmkndr. Nitekim kadn hareketlerinin hukuka yansmasyla
feminist hukuk teorisi de ortaya kmfltr. fiyle ki 1960l yllarda toplumsal hareketler iinde yer alan kadn hukuk rencileri, hukuk eitiminde kadnn kadn olmaktan kaynaklanan sorunlarnn ele alnmamasn elefltirmeye bafllamfllardr. rnein, eflit koflullardan alfltklar iflyerlerinde kadnlarn erkeklere neden daha az
cret aldklarn ifl hukuku derslerinde tartfllmamas veya ev-ii fliddet konusunun
aile hukuku ya da ceza hukuku derslerinde ele alnmamasn sorgulamfllardr. Bu
159
160
elefltiriler sonunda 1970 yllarn ortasnda hukuk fakltelerinde Kadn ve Hukuk,

Hukukta Kadn, Toplumsal Cinsiyet ve Hukuk bafllklar altnda dersler verilmeye bafllanmfltr (Delamont, 2003: 4).
Kadn sorununa duyarl hukuk rencilerinin hukuk fakltelerinden mezun
olup toplumda birer kadn hukuku olarak grev almalar neticesinde kadnlarn
pratik hukuktaki sorunlar da feminist perspektiften ele alnmaya bafllanmfltr. Bu
rencilerin ve avukatlarn bir ksm daha sonra hukuk fakltelerinde akademisyen olmufllar ve uzman olduklar hukuk alann feminist perspektiften yeniden
analiz etmifllerdir. Bu analiz hukuk teorisinde feminist hukuk teorisi dediimiz
alan oluflturmufltur (Weisberg, 1993: xvi).
Feminist Hukuk Teorisinin Temel Problemleri

Feminist hukuk teorisi iinde birok odas olan bir eve benzemektedir. Bu evin
her odas feminist dflnce iindeki farkl hareketleri yanstmaktadr. Ancak
btn feminist hukuk teorisyenlerini birlefltiren dflnce, toplumun ve onun
uzants olan hukukun ataerkil olduudur (Freeman, 2008: 1287). Feminist hukuk teorisi, hukukun kadn bakfl asyla analiz edilmesi fleklinde de tanmlanmaktadr (Smith, 1993: 3). Esasen ne kadnlar ne de feministler arasnda tek bir
bakfl as olduunu sylemek mmkn deildir. Ancak tm feministler tek bir
n kabulle hareketlerine bafllarlar ki o da dnyann ataerkil olduu ve ataerkil
dnyann kadnlar iin iyi olmad noktasdr. Bu dorultuda feminist hukuk
teorisyenlerinin hukukun ataerkil karakterine yaptklar vurgu, onlar dier hukuksal yaklaflmlardan ayrmaktadr. Zira, baflka hibir hukuk teorisi ataerkil kurumlara ve yaklaflmlara ynelik elefltirileri, teorilerinin odak noktas olarak belirlememifltir. Buradan hareket edilince feminist hukuk teorisini, hukukun ataerkil bir kurum olmas nedeniyle elefltirilmesi ve analiz edilmesi olarak tanmlamak
mmkndr (Smith, 1993: 9).
Dier yandan feminist hukuk teorisyenlerinin hukuka iliflkin temel ncl
zerinde durduklar da belirtilebilir. Bunlardan birincisi, hukuk teorilerinin erkekler tarafndan gelifltirildii ve toplumsal cinsiyet bakmndan ntr olunduu durumlarda bile, temel bir erkek n yargsn yansttklardr. kinci olarak feminist hukukular, kadnlarn yaflamlarnn erkeklerin yaflamlarndan farkl olduunu ileri
srmekte ve mevcut teorilerin de bu fark gz nne almadklar iin kadn gerekliine uymadn belirtmektedirler. Son olarak feminist teori, hukukta kadnlarn kendi deneyimleri ve perspektiflerine yer verilmesi gerekliliinden hareket etmektedir (Baer, 2008: 438).
Feminist hukuk teorisinde sz konusu konular, farkl feminist bakfl asna sahip hukukular tarafndan farkl flekillerde ele alnmaktadr. Bu balamda tek bir
feminist hukuk teorisinin olduunu sylemek yanlfl olur. Feminist teoriler hukuk
ve sosyal yaflam iliflkisiyle ilgili toplumsal cinsiyete dayal eflitsizlikleri aklamak
bakmndan farkllaflrlar. Buna gre feminist hukuk teorisinde liberal (eflitliki),
kltrel, radikal, Marksist ve postmodern feminist akmlar olduunu sylenebilir.
Bu yaklaflmlar da kendi iinde farkllaflmaktadr. amzda ise postmodern yaklaflmlar ve sosyolojik toplumsal cinsiyet kurumlar yaklaflm, yani toplumsal cinsiyeti kurumsal pratiklerde ve hukuk sistemlerinde arayan yaklaflm, en fazla tartfllan yaklaflmlardr (McCorkel-Schmitt-Hans, 2001: 301-302).
161
7. nite - Hukuk
Feminist Hukuk Teorisinin Trleri

Feminist hukuk teorisyenlerinin ilk hareket ettikleri ncl, hukukun, toplumsal
cinsiyet bakmndan ntr olduu durumlarda bile erkek perspektifine gre oluflturulup erkek nyargsna dayanmasdr (Baer, 2008: 438). Bu balamda zellikle ilk
dnemdeki feminist hukuk teorisyenleri hukukun toplumsal cinsiyet bakmndan
ntr olmadndan hareket etmektedirler. Hukukun toplumsal cinsiyet bakmndan
ntr olmadndan sz ederken de sadece hukuk normlarnn deil, bu normlarn
yorumlanmas ve uygulanmas bakmndan da toplumsal cinsiyetin etkili olduunu belirtirler (McCorkel-Schmitt-Hans: 302). Bu balamda toplumsal cinsiyet konular hukukta eflitsizlik konular olup bunu ilk dile getiren yaklaflm da eflitliki veya liberal yaklaflm olmufltur.
Esasen liberal yaklaflmn egemen olmas da doaldr. Zira ilk feminist elefltiriler, toplumsal cinsiyete gre farkl ayrcalklar ve cezalandrmalar veren toplumsal
cinsiyete zg kurallara iliflkin olduu iin, adalete dair eflit muamele yaklaflmnn
egemen olmas kanlmazdr. Dier bir ifadeyle, ilk olarak feminist hukuk teorisine aynlk, yani adaletin kadn ve erkein hukuk nnde eflit muamele grmesi
anlam hakim olmufltur. Eflit muamele yaklaflm birka dzeyde uygulama bulurken kadn ve erkein yaflam deneyimleri farkllklar grmezden gelindii iin
1980ler boyunca farkllk hakkndaki dflncelerin feminist hukuk teorisine egemen olduu grlmektedir (McCorkel-Schmitt-Hans, 2001: 301). Bu balamda aynlk/farkllk tartflmasyla ilgili radikal feminizm, farkllk feminizmi ve elefltirel feminizmi ieren feminist hukuk teorisinin farkl standartlar ortaya kmfltr (McCorkel-Schmitt-Hans, 2001: 301). Burada ncelikle liberal yaklaflmdan hareket edilecek, daha sonra dier feminist hukuk teorileri zerinde durulacaktr.
Hukukun toplumsal cinsiyet bakmndan ntr olmamasnn anlamn
belirtiniz.
SIRA
SZDE
Eflitliki Feminist Hukuk Teorisi

A MA
Eflitliin farkl anlamlarn tanmlayabilmek.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Liberal feminist hukuk teorisi, liberal teorinin bir uzantsdr. Liberal feministler,
DKKAT
geleneksel liberal yaklaflm izleyip devletin bireylerin kendilerini
gelifltirme ve belirledikleri amaca gre davranmalarna iliflkin olanaklarn gelifltirecek en fazla zSIRA SZDE
grl salamas gerektiini savunurlar. Geleneksel liberalizme
gre hukukun
fonksiyonu, baflkasnn hakkn ihlal etmemek kofluluyla, bireylere kendi amalarn gereklefltirmeleri iin eflit frsat salamaktr. Liberal feministler de ayn flekilAMALARIMIZ
de toplumsal cinsiyet balamnda eflit frsatn salanmas gerektiini belirtirler.
nk hukuken eflit haklar tannmad iin, toplumsal cinsiyet balamnda sosyal,
siyasal ve ekonomik frsatlarda farkllklarn ortaya ktn ileri srmektedirler
K T A P
(McCorkel-Schmitt-Hans, 2001: 303).
Liberal feminizme paralel olarak liberal feminist hukukular ortaklafltran en
temel ama, kadnlarn flekli anlamda eflitlii olup, erkeklere yaplan muamelenin
TELEVZYON
aynsnn kadnlara da yaplmas savunulmaktadr. Liberal feministlere gre, kadnlar erkeklerin sahip olduu haklarn aynsna sahip olmal ve erkeklerle ayn derecede zerk birey olmaldr. Bunun iin hukukta mevcut olan toplumsal cinsiyet
eflitsizliklerinin giderilmesini savunurlar. Bylece, kadnlarn Nkamusal
T E R N E T alanda erkeklerle eflit bir flekilde yer almasnn nndeki engellerin kaldrlabileceini d-
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Liberal eflitlikKilkesi
T veya
A P
eflit muamele ilkesi flekli
eflitlikle ilgilidir. fiekli
eflitlik, benzer durumda
olanlara benzer flekilde
T E L E V Zgelip,
YON
davranma anlamna
benzer durumda bulunan
bireylere, gruplara veya
grup yelerine de benzer
flekilde davranmay
N T E R N1994:
ET
iermektedir(Barlett,
1).
162
flnmektedirler. Dier bir ifadeyle, liberal feminist hukuk teorisyenleri toplumsal

cinsiyet eflitsizliinin kayna olarak hukuki engelleri grmekte ve flayet hukuktaki engeller kaldrlrsa toplumsal cinsiyet eflitliinin salanacan dflnmektedirler (McCorkel-Schmitt-Hans, 2001: 303).
Liberal feminist hukukular, kadnlar ve erkeklerin hukuksal alanda ayn hak
ve ykmllklere sahip olmalarn savunmakta ve bunun da toplumsal cinsiyet
bakmdan ntr bir hukukla gereklefleceini ileri srmektedirler. Toplumsal cinsiyet bakmdan ntr bir hukukun da, ya mevcut dzenlemelerin kadnlar da kapsayacak flekilde yeniden oluflturulmasyla veya kadn ve erkein benzerlikleri esasna dayanlarak hukuk normlarnn oluflturulmasyla salanabileceini belirtmektedirler. Bu balamda liberal feministlerin kendi aralarnda iki farkl yaklaflma sahip
olduklar belirtilebilir.
Bu yaklaflmlardan ilki olan asimilasyoncu feminist yaklaflma gre, kadnlarn erkeklerle ayn hukuksal statye kavuflmalar iin erkekler gibi olmalar gerekmektedir. Bu durumda daha nce erkelere nasl davranlyorsa kadnlara da bu
flekilde davranlmas ve hukukun buna uygun flekilde dzenlenmesi gerekmektedir. rnein bir ifl yerine kadnlar ifle alnrken erkeklerin alflma saatleriyle kadnlarn alflma saatleri arasnda herhangi bir farkllk olmad kural temelinde szleflme yaplyorsa kadnlarn biyolojik farklklarndan kaynaklanan hamilelik, doum, emzirme vb. gibi durumlarda alflma saatlerinde herhangi bir deifliklik yaplamayacaktr. Bu nedenle kadnlar bu ifl yerine girmek istiyorlarsa erkek gibi olmak zorunda olup kadn olmaktan kaynaklanan herhangi bir farklla iliflkin olarak hak talebinde bulunmalar mmkn olmayacaktr.
Asimilasyoncu feminist yaklaflm, Trkiye Cumhuriyetinin kurulufl aflamasnda
kadn haklar, savucular tarafndan sklkla ele alnan bir yaklaflmdr. Hamide
Topuolu kadnlarn ifl hayatna iliflkin olarak yapmfl olduu arafltrmasnda sz
konusu yaklaflm ortaya koymaktadr. Ona gre ....eskiler, (erkek ifli) ile btn
memleket ifllerini, btn cemiyet ifllerini murad etmifllerdir. Bugn ise kadnlar bu
ifllere ifltirak hakkna sahiptirler. O hlde erkek ifline karflmak hakk bir emri vaki olduuna gre biraz erkee benzemek, biraz onun anladklarndan anlamak,
onun muhakeme fleklini benimsemek de lazmdr!.. (Topuolu, 1957: 29).
kinci yaklaflm olan androjenik feminist yaklaflma gre, kadnlar ve erkekler birbirlerine byk lde benzemektedirler. Onlara gre hukukta androjenik
bir insana nasl davranlmasn ngrlyorsa her iki cinsiyete de o flekilde davranlmaldr. ABDli feminist hukuku Wendy Williamsn hamilelik konusunda yaklaflm androjenik feminist yaklaflma rnek olarak gsterilebilir. Williamsa gre iflyerinde hamilelik konusunda ortaya kan hukuki problemlerde, herhangi bir nedenle ifl yerinde maluliyet yaflayan kiflilere uygulanan hukuksal dzenlemeler hamile kadnlar iin de uygulanmaldr. Ona gre herkese eflit muamele edilmelidir.
Eflit muamele ilkesi uyarnca mevcut hukuk kurallar sal yerinde olmayan bir
alflana hangi haklar tanyorsa, hamile kadnlara da ayn haklarn tannmasn salamaktadr (Williams, 1993: 128-155). Bu yaklaflmyla Williams, kadn ve erkek
arasndaki farkllklara dikkat ekmekten ziyade, bu farkllklar minimize ederek
androjenik feminist yaklaflm ortaya koymaktadr (Freeman, 2008: 1291).
Androjenik feminist model hem kadna ait farkllklar hem de erkee ait farkllklarn temel alnmasna karfldr. Bu yaklaflma gre toplumsal kurumlarn tm
toplumsal cinsiyetler iin eflit bir flekilde uygulanabilecek normlarnn bulunmas
gerekmektedir. Ksacas ortada buluflulmas hedeflenmektedir (Littleton, 1986:
1293).
7. nite - Hukuk
Farkllk Yanls Feminist Hukuk Teorisi

Farklk yanls feminist hukuk teorisi, literatrde asimetrik feminizm, zel/farkl
muamele feminizmi olarak da gemektedir. Bu feminist gruptaki hukukular da
kendi aralarnda farkllaflmaktadrlar. Bunlar, bivalent (iki deerli) model ya da
zel haklar savunan feminist hukuk yaklaflm ve uzlaflma yaklaflmdr.
zel haklar modeli kadnlarn ve erkeklerin farkl olduunu belirtmektedir.
Onlara gre, toplumsal cinsiyet farkllklar, biyolojik farkllklardan kaynaklanmaktadr. rnein ocuk bakm rol gibi bir toplumsal cinsiyet farkll, bir biyolojik farkllk olan reme kapasitesinden kaynaklanmaktadr. Bu nedenle hukuki
dzenlemelerin bu farkllklar gz nnde bulundurularak ortaya konulmas gerekmektedir. Aksi hlde kadnlar bu farkllklar nedeniyle madur olabileceklerdir
(Littleton, 1986: 1295).
zel haklar yaklaflmn en net flekilde ortaya koyan feminist hukuku Elizabeth Wolgasttr. Wolgasta gre kadnlar erkeklerle eflit olamazlar. Zira eflitlik tanm gerei aynl gerektirmektedir. Ona gre eflitlik yerine, kadnlarn zel ihtiyalarn temel alan zel haklar talep ederek adalet salanabilecektir (Wolgast,
1980: 122).
Ann Scales, Wolgastn modelini snrlayc bir kural ne srmektedir. Buna gre kadnlar hamilelik, emzirme gibi sadece kendi cinsiyetlerine zg farkllklar yafladklarnda, erkeklerden farkl bir takm haklar kazanabilmelidirler (Scales, 19801981: 375-376).
Uzlaflma yaklaflmn savunan feministler biyolojik farkllklar sz konusu olduunda, kadnlara farkl ya da zel muamelenin yaplmas gerektii konusunda zel
haklar modeliyle birleflmektedirler. Ancak onlar, toplumsal cinsiyetten kaynaklanan farkllklar sz konusu olduunda eflit muamele edilmesi gerektiini dflnmektedirler (Littleton, 1987: 1296).
Sylvia Law uzlaflma yaklaflmn savunan bir feminist hukukudur. Lawa gre
reme kapasitesi dflnda kadnlar hibir farkllklar nedeniyle zel muameleyi hak
etmeyecektir (Law, 1984: 1007-1013). Herma Hill Kay de benzer flekilde, kadnlarn hamile olduklar zaman dflnda, cinsiyetlerinden kaynaklanan farkllklarnn
tmyle grmezden gelinmesi gerektiini dflnmektedir (Kay, 1985: 27-37).
Uzlaflmac feministler biyolojik farkllklar konusunda farkllk yanls feministlerle ayn flekilde dflnrken biyolojik farkllklar dflndaki farkllklar sz konusu olduunda eflitliki feministlerle ayn tarafta kalmaktadrlar. Bu nedenle bu feministlere uzlaflmac denmektedir.
Kltrel Feminist Hukuk Teorisi

Feminist hukuk teorisi asndan kltrel feminist alflmalar nemli bir yer tutmaktadr. Bu alflmalarn ou ilhamn ya da desteini Nancy Chodorowun psikanalitik nesne-iliflki teorisinden ve Carol Gilligann ahlak gelifltirme teorisinden
almaktadr. Bu bilimsel arafltrmaclar kadn ile erkek arasnda arpc ztlklar olduunu ve bunlarn geliflmelerinin ilk aflamalarndaki deneyim farkllklar balamnda anlafllabileceini savunmaktadrlar (Sinha, 2003: 330).
Gilligann In a Different Voice: Psychological Theory and Womens Development (Farkl bir Seste: Psikoloji Teorisi ve Kadnlarn Kalknmas) adl kitab farkllk meselesinde kltrel feminist hukukularn teorik temelini oluflturmaktadr.
Hatta kltrel feminist hukuk teorisyenlerine farkl ses (different voice) teorisyenleri diyenler vardr (Bartlett, 1998: 536).
163
164
Kltrel feminist hukuk teorisi ya da farkl ses teorisyenleri, kadnlar ve erkekler arasndaki farkllklara odaklanrlar ve bu farkll memnuniyetle karfllarlar.
Kadnlarn erkeklerden farkl hayat deneyimleri vardr ve bu farkllk onlarn farkl bir dille konuflmalarn salamaktadr. Onlara gre erkekler rekabete, bencillie
ve saldrganla vurgu yaparlarken kadn dili ihtimam, bakm ve empatiye vurgu
yapmaktadr (Sinha, 2003: 330).
Gilligann grfllerinden en ok etkilenen feminist hukukulardan biri Robin West
olmufltur Jurisprudence and Gender (Hukuk retisi ve Toplumsal Cinsiyet) adl
makalesinde West szlerine insan nedir? sorusu ile bafllamaktadr (West, 1988: 1).
Weste gre kadnlar fiziksel olarak dierlerinden ayrlmfltr. Kadnlar erkeklere benzemezler, hayata ve dierlerine bal kritik ve tekrar tekrar vuku bulan en
az drt yaflam deneyimleri bulunmaktadr. Bunlar hamilelik, heteroseksel birleflme, menstrasyon ve emzirmedir. Ona gre, her ne kadar, her kadn btn bu
deneyimleri yaflamasa da birok kadn biyolojik emirlerle gizlenmifl eril g tarafndan bu hayatn iine zorlanmaktadr. West bu farkllklarn rka, snfa ve hatta
cinsel tercihe ramen btn kadnlarda ortak olduunu vurgulamaktadr ( Whitman, 1997: 497).
Radikal Feminist Hukuk Teorisi

Radikal feminist hukuk teorisi, kadnlar liberal feminizmin kabul ettii gibi birey
olarak deil, snf olarak ele almaktadr. Kadnlar bir snf olarak baflka bir snf
olan erkekler tarafndan tahakkm altna alnmaktadrlar. Toplumsal cinsiyet eflitsizlii irrasyonel bir ayrmcln sonucu deil, sistemli ikincillefltirmenin bir sonucudur. Bu nedenle radikal feminist hukuk teorisine ikincil klnma karflt teori ya
da tahakkm karflt model de denilmektedir (Bartlett, 1994: 6). Geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri, doal ya da bu rollere ikin olarak kabul etmektedir. Cinselliin sosyal yaps, erkekler tarafndan toplumsal cinsiyet hiyerarflisini infla etmek iin retilmifltir. Bu nedenle eril tahakkm koruyan heterosekselliin sosyal yaps toplumsal tahakkm tarafndan retilmifltir. Sonu olarak, radikal feminizme gre eer bir kadn heteroseksel iliflkiden zevk alrsa ayn zamanda kendi
ikincillefltirilmesinden de zevk alyor demektir (Sinha, 2003: 332).
Radikal feminist hukuk teorisyeni olan Catharine MacKinnona gre kadnlara
ynelik negatif ayrmclk farkllktan deil, eril tahakkmden kaynaklanmaktadr.
Bu eril tahakkm anlayabilmek iin eril bakfl asyla oluflturulmufl cinselliin
toplumsal yaplandrlmasna odaklanlmas gerekmektedir. Erkek baskn ve kadn
da buna boyun een olduunda, cinsellik her iki cinsiyet asndan zevkli olduu
anlamna gelmektedir. Cinselliin bu toplumsal anlam toplumsal cinsiyet hiyerarflisini de meflrulafltrmaktadr. MacKinnona gre kadn ve erkek arasndaki cinsellik sosyal olarak akdedilmifl bir zorlamay iermektedir (Whitman, 1997: 292-293).
Pornografi ise sz konusu basknn ve eflitsizliin grafiklerle ortaya konulmasdr
(Dworkin, 1985: 25). Bu nedenle pornografi eflitlik ilkesine aykr olup yasaklanmas gerekmektedir. Ancak bu yaklaflm ABDde olduka nemli bir tartflmann da
bafllamasna neden olmufltur.
Radikal feminist hukuk teorisi hukukta bir takm deifliklikleri talep etmektedir.
Bu deiflikliklerin gerekleflmesiyle birlikte eflitsizlik ve tahakkm ortadan kalkacaktr. Sz konusu deifliklikler kadnlar cinsel taciz, cinsel saldr ve her trl fliddetten koruyacak yasal dzenlemelerin oluflturulmas ve pornografinin yasaklanmasdr. Zira, pornografi kadnlarn cinselliinin toplumsal kavrayfln oluflturmakta ve kadnlarn ikincil konumunu salamlafltrmaktadr.
165
7. nite - Hukuk
Radikal feminizme gre toplumsal cinsiyet eflitsizliini aklaynz. SIRA SZDE
Postmodern Feminist Hukuk Teorisi
fi N E L M
Postmodernizm, en basit anlamnda modernliin elefltirisidir.D Modernliin
zne
olarak bireye yer vermesi ve iktidarn bafllca aralar olarak hukuk ve devletin grlmesi elefltirilmektedir. Postmodernizme gre birey, toplumsal
tanmlanS Oolarak
R U
makta ve hukuk teorisi de hukuk zerinde younlaflarak iktidar maskelemek iin
kullanlmaktadr. Postmodern hukukular da postmodernizmin bu dflncelerinDKKAT
den hareketle hukukta erkek iktidar olduunu ve bu nedenle toplumsal cinsiyet
eflitsizliini reten kaynaklar hukukun gizlediini belirtmektedirler. Postmodernist
SIRA SZDE
feministler, toplumsal cinsiyet kategorilerinin ve cinsiyetin, iktidar
iliflkileriyle belirlendiini savunmaktadrlar. Bu nedenle, doal varlk kategorileri olarak kadn ve
erkekten sz etmek, toplumsal cinsiyetin toplumsal olarak oluflturulduunu bir yaAMALARIMIZ
na brakmak anlamna gelebilmektedir. Esasen bu ayrmn farknda
olmamak, kadn bedeni zerinden hareket edilerek oluflturulan hukuk kurallar bakmndan olduka problemlidir. rnein, tecavz, taciz, ayrmclk ve kadnn cinselliiyle ilgiK T A P
li dier kurallar bakmndan hukuk, kadn kategorisini oluflturmaktadr. Bu balamda hukuk beden zerinden, kadn ve erkek kategorisine yer vermektedir
(McCorkel- Schmit.- Hans, 2001: 315). Beden tanmnn toplumsal olarak yapldTELEVZYON
nn gz nnde tutulmamas ise adaletsizliklere yol ac niteliktedir.
Postmodern feminizmin zerinde durduu konulardan biri modern dflnce
yapsnn ve dilinin ikili karflt terimler zerine infla edilmifl olmasdr. Gnefl/ay,
doa/tarih, pasif/aktif, yksek/alak vs. gibi ikilemler dil yapsnn
diziliflini
N T E R N Eana
T
oluflturmaktadr (Griz, 1997: 131). Bu diziliflte karflt kavramlar arasnda keskin bir
hiyerarfli bulunmaktadr. Kavramlardan biri dierine mutlak biimde stnlk gstermektedir. Fransz feminist Helene Cixous dildeki bu hiyerarflik yaplanmann tmnn, insan yaflamnda kadn/erkek ikilemine dayandn iddia etmektedir. Gnefl-erkek, ay-kadn; aktif-erkek, pasif-kadn vb. gibi belli bir ikileme dayal tm
kavramlar kadn ve erkekle zdefl tutulan kavramlar pozitif olarak kurgulanmaktadr (Sarup, 1997: 162).
Bu noktada belirtilen ikilemelerin cinsiyetlendirilmifl olduu grlmektedir. kilemenin bir taraf eril dier taraf diflildir. Ancak ikili yapnn paralar da eflit olmayp aralarnda hiyerarflik bir yaplanma vardr. Eril tanmlanan tarafa stnlk ve
ayrcalk verilmektedir. Diflil taraf ikincil ve negatiftir. Francis Olsene gre, hukuk
ikili yapnn eril tanmlanan tarafnda yer almakta ve bu nedenle de hukuk dili eril
olmaktadr. (Olsen, 1990: 200).
Postmodern feminizmin zerinde durduu dier bir konu da, feminizm iindeki oulculuk olgusunun vurgulanmas gerektiidir. Postmodern feministler snf,
rk, kltr, yafl, siyasal eilim ve cinsel uygulamalar asndan erkek ve kadn arasndaki iliflkide tekilik zerinde durmaktadrlar. Buna benzer flekilde modern
feminist teorilerin tmnde, kadn hakknda bir aklama yaplrken Batl, orta snf, heteroseksel, beyaz kadn ile bu zelliklere sahip olmayan dier kadnlar
arasnda bir tekilik iliflkisinin bulunduunu ak bir biimde ortaya konmaktadr (Demir, 1997: 117).
Hukuka ynelik postmodern elefltirilerden bir dieri, modern devlet hukuk sistemlerinin kabul ettii zerklik yaklaflmdr. Sz konusu zerklik yaklaflmnda,
makul bir flekilde dflnen ve hareket edebilen bireylerin seim yapabilecek kabiliyette olduklar kabul edilmektedir. Postmodern feminist hukuk teorisyenleri de
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
166
temel hukuk akmlarnda yer alan zerk birey yaklaflmna ynelik postmodern
elefltirilere katlmaktadr. Bireyin zerkliinin temeli olan makullk, rza, seim gibi hukuki standartlarn toplumsal cinsiyet perspektifinden yaplandrldn ortaya
koymaktadrlar. Kadnlarn sanldnn aksine zerk deil, kadn toplumsal cinsiyetine sahip olmak nedeniyle ok sayda snrlamalara sahip olduunu belirtmektedirler. Bu snrlamalar zerklii hukuki bir mit hline getirmektedir (Bartlett,
1994: 14). Kadnlar iin gerek zerkliin salanabilmesi iin toplumsal cinsiyet
nedeniyle dezavantajl konumda bulunan kadnlara uygun seeneklerin salanmas, dier bir ifadeyle toplumsal cinsiyet eflitliini salayacak vastalar getirilmesi gerekmektedir.
FARKLI HUKUK ALANLARINDA TOPLUMSAL

CNSYET
N
AM A
Farkl hukuk alanlarnda hukuk kurallarnn toplumsal cinsiyete

gre nasl oluflturulduunun farknda olabilmek.
Bu nitenin bafllangcnda hukuk ve toplumsal cinsiyet iliflkisinin bafllca iki flekilde kurulabilecei belirtilmifl ve ardndan da bu iliflkinin adalete uygun bir flekilde
kurulmasnda feminist hukuk teorilerinin etkili olduu ileri srlmfltr. Bu anlamda hukuk ve toplumsal cinsiyet iliflkisi hukukun erkek perspektifinden ve erkek
egemen yaklaflmndan toplumsal cinsiyete duyarl yaklaflmna doru geliflme gstermektedir. Bu blmde yukarda belirtilen iki hususun farkl hukuk alanlarnda
ortaya konmas sz konusu olacaktr. Dier bir ifadeyle, aflada belirtilecek olan
mevcut belirli hukuk alanlarnda hukukun toplumsal cinsiyetle iliflkisindeki deifliklik ve bunda feminist hukuk teorilerinin zellikle aynlk-farkllk doktrininin etkisi ortaya konmaya alfllacaktr.
Anayasa Hukuku
Anayasa Hukuku devletin
temel kuruluflunu, yani
fleklini, yapsn, organlarn,
bu organlar arasndaki
iliflkileri ve bireylerin devlet
karflsndaki temel hak ve
zgrlklerini dzenleyen
kurallarn btnnden
oluflmufl bir kamu hukuku
daldr (Gzler, 2010: 51).
Hukukun bafllca alanlarndan birini anayasa hukuku oluflturmakta ve hukuk doktrininde genellikle bu alanla ilgili devletin kuruluflu, rgtlenifli, organlar ve organlarn birbiriyle iliflkileri, vatandafllarn temel hak ve zgrlkleri, devletin dayand temel ilkeler gibi konular incelenmektedir. Tarihsel olarak anayasalara da
baklnca, genellikle bu konulara yer verildii, ancak toplumsal cinsiyete yer verilmedii grlmektedir (Baines-Rubio-Marin, 2004: 2). Oysa anayasayla ilgili bu konular, ayn zamanda kadnlarn haklaryla da dorudan doruya ilgili konulardr.
Anayasal ynetimlerin meflru olduu ve yine anayasalarn haklarn korunmasnn en gvenilir yollarndan biri olduu gnmzde kabul edilmektedir. Anayasa
bilindii gibi bir hukuk sisteminin en stnde yer alan normdur. Dolaysyla anayasadan sonra gelen normlarn, rnein kanunlarn anayasaya uygun olmas zorunludur. Bu anlamda anayasa kanun koyucunun haklar ihlal edebilmesi olaslna karfl gvence getirmektedir. Bu nedenle kadnlarla ilgili olarak da anayasal
haklarn kadnlar bakmndan nasl glendirilecei ve korunaca tartflmas nem
taflmaktadr (Baines-Rubio-Marin, 2004: 2).
Kadnlarn haklarnn anayasada gvence altna alnmas 20. yzylda toplumsal
cinsiyet bakmdan ntr olan normlarla gerekleflmifltir. Ancak bu normlarn toplumsal cinsiyet eflitsizliini gz nnde alan dzenlenifli 21. yzylda ortaya kmaktadr (Baines-Rubio-Marin, 2004: 3). Bu tr deifliklikle ilgili olarak eflitlik ilkesi zerinde durulabilir. 20. yzylda anayasalarda yer alan eflitlik ilkesi kanun
167
7. nite - Hukuk
nnde eflitlik ilkesi olup liberal feministlerin savunduu flekli eflitlik, yani benzer
durumda olanlara benzer flekilde davranma anlamna gelmekte ve geleneksel olarak adil, objektif ve ntr olarak deerlendirilmektedir (MacKinnon, 2006: 120).
fiekli eflitlik anlayflnn, liberal feministlerin ngrd gibi kadn ve erkein
ayn haklara sahip olmas sonucunu dourmas, hukuk dzenlerinde tam anlamyla sz konusu olmamfltr. nk cinsiyetlerinden dolay kadnlar ile erkekleri ayn flekilde deerlendirmemifllerdir (MacKinnon, 2006: 121). Batdan alnan eflitlik
kavram, kadnlarn erkeklere karfl olan hukuki ve sosyal durumlarn deifltirmemifltir. Kadnlarn erkeklere karfl en genifl sosyal eflitsizlikleri, kadnlarn erkeklerden farkllklar olarak ortaya konmufltur. Bu nedenle eflitlik hukuku, rnein kadnlara ynelik fliddeti aklamak iin kullanlmamaktadr. Oysa bu tr fliddet cinsiyete dayal eflit olmayan muamele rnekleridir. Buradaki temel sorun hukukun
eflit olarak davranabilmesi iin benzerliin nasl ortaya konaca veya belirleneceiyle ilgilidir. Esasen flekli anlamda eflitliin yetersizlii burada kendini gsterebilmekte, kadn ve erkein farkllndan hareketle kadnlarn erkeklerle eflit haklara
sahip olmadklarn ileri srme olanan iermektedir. rnein Anayasa Mahkememizin soyadyla ilgili karar, kadn ve erkein eflit olmad dflncesini iermektedir. Hukuk sistemimizde aflada da belirtilecei gibi Kadn evlenmekle kocann soyadn alr. hkm yer almaktadr. Anayasa Mahkememize gre bu norm
eflitlie aykr deildir. nk Anayasann 10. maddesinde ngrlen eflitlik, herkesin her ynden ayn kurallara bal olaca anlamna gelmez. Kiflilerin hakl bir
nedene dayanarak deiflik kurallara bal tutulmalar eflitlik ilkelerine aykrlk
oluflturmaz. Durum ve konumlarndaki zellikler kimi kiflilerin ya da topluluklar
iin deiflik kurallar ve uygulamalar gerekli klabilir. Yasa koyucunun aile soyad
olarak kocann soyadna ncelik vermesi belirtilen hakl nedenler karflsnda eflitlik ilkesine aykrlk oluflturmamaktadr. (29.9.1998 tarih ve 1997/61 Esas ve
1998/59 sayl Anayasa Mahkemesi Karar). Bu balamda Anayasa Mahkemesi kadn ve erkein benzer durumda olmadndan hareketle kadnn kocasnn soyadn almasn eflitlie aykr bulmamfltr.
fiekli eflitlik anlayflnn yetersizlii ve bu anlayfla getirilen feminist elefltiriler
sonucu, toplumsal cinsiyet bakmdan sosyal, ekonomik ve siyasal eflitsizlii gz
nnde tutan, sadece kadn ve erkein benzerliinden deil, farkllndan hareket eden eflitlik anlayfl anayasalarda yer almaya bafllamfltr. Bu eflitlik anlayfl da
maddi eflitlik olup en nemli gereklerinden biri olarak pozitif ayrmclk karflmza
kmaktadr.
Anayasamzn 10. maddesinde yer alan eflitlik ilkesinin flekli eflitlik SIRA
ve maddi
SZDEeflitlikle ilgili gereklerini belirtiniz.
D fi N E L Meflitliin de
Gnmzde sadece flekli anlamda eflitliin deil, maddi anlamda
toplumsal cinsiyet eflitliini salamak iin zorunlu olduu kabul edilmektedir. Anayasalarda yer alan eflitlik ilkesi yannda sosyal devlet ilkesi deS toplumsal
cinsiyet
O R U
eflitliini salamak bakmndan nemlidir. Bilindii gibi sosyal devlette sosyal adaleti salamak adna toplum iinde bulunan avantajsz gruplarn, avantajszlk neD K K A Bu
T balamda
denleriyle ilgili nlerindeki engellerin kaldrlmasn gerekmektedir.
kadnlarla ilgili toplumsal, siyasal ve ekonomik avantajszlk nedenlerini ortadan
kaldrmak da sosyal devletin gerei olmaktadr.
SIRA SZDE
Anayasayla ilgili toplumsal cinsiyete dair dier konular, devletin fleklinden vatandaflla kadar uzanan genifl bir yelpazede yer almaktadr. Trkiye Cumhuriyeti
AMALARIMIZ
fiekli anlamda eflitlik ayn

flekilde haklara sahip olmay
gerektirirken, maddi
anlamda eflitlik sonular
zerinde durur. rnein
kadn ve erkein ayn flekilde
seilme hakkna sahip
olmasyla flekli anlamda
eflitlik gerekleflir. Maddi
anlamda eflitlik ise sonuca
baktndan, kadnn gerek
hayatta seilme hakkn
erkek gibi sahip olmadn
ve aralarndaki eflitsizlii
ortaya koyar. Maddi
anlamda eflitlik kadn ve
erkek arasndaki sonular
bakmndan eflitsizlie yol
aan nedenler zerinde
durup bunlarn giderilmesini
gerektirir. Bu nedenler
biyolojik nedenler olabilecei
gibi, sosyal, siyasal ve
ekonomik nedenler olabilir.
Maddi anlamda eflitlik,
kadna avantaj salayan
rnein pozitif ayrmclkla
kadn ve erkein sonular
bakmndan eflit klnmasn
salamaya alflr (Barlett,
1994: 4).
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
168
Anayasasna bakldnda da yukarda belirtilen eflitlik ve sosyal devlet hkmlerinin yer ald grlmektedir. Bunlar dflnda Anayasa da kadnlarla ilgili olarak aile bakmndan eflitlik ilkesi, ilkretimin kz ve erkek ocuklar iin zorunlu ve parasz olmas, Trk vatandafl annenin ocuunun da Trk olmas, anann ve ocuklarn korunmas ve kadnlarn alflma flartlar bakmndan korunmas gibi hkmler yer almaktadr (Oder, 2010: 211-212).
Ceza Hukuku
Ceza Hukuku su
oluflturan fiil ve
davranfllarn nelerden
ibaret bulunduunu, bu fiil
ve davranfllarda
bulunanlara ne gibi
meyyideler, yani cezalar
uygulanacan gsteren
hukuk normlarndan oluflan
kamu hukuku daldr (Gzler,
2010: 54).
Feminist elefltirinin en fazla sz konusu olduu alan ceza hukuku olup bu hukuk
alannn bafltan afla erkek perspektifinden oluflturulduu ileri srlmektedir. Ceza
hukukunun erkek olmasnn temel nedeni erkek perspektifini en fazla ve en ak
biimde yanstan normlar, yani fliddetle ilgili normlar iermesinden dolaydr.
Ceza hukukunun erkek perspektifi sutan madur olan kifli yannda suu iflleyen kifliye de yansmaktadr. Kadn sulular ve kadn madurlara bakldnda, ncelikle kadn ve erkee ayn flekilde davranlmas anlamnda eflitliin burada yeterli olmad ve cinsiyet farkllklarna yer verilmesi gerektii ortaya kmaktadr
(Schulhofer, 1995: 2151). Bu da feminizmin daha nce belirtilen aynlk-farkllk
tartflmasyla ilgilidir. Dier yandan toplumsal cinsiyet konular gz nne alndnda rnein ev-ii fliddet, cinsel sular, namus cinayetleri gibi konularda kadnlarn etkili bir flekilde korunmas gerekmektedir. Bu da kurallarda belirtilen koruma hkmleriyle sz konusudur. Ceza hukukunda kadnn kltrel ve sosyal uygulamalarla baml klndnn gz nne alnmas gerekmektedir (Schulhofer,
1995: 2152). Bu balamda bilinen en iyi rnek tecavzle ilgilidir.
Tarihsel olarak tecavze iliflkin ceza kurallar, kadnlarn kendi bedenleri ve
cinsellikleri zerindeki haklarn korumak yerine, erkeklerin karlarn korumak
iin dzenlenmifltir (Roberts, 1994: 6). Bu nedenle tecavz suu, genel adaba aykr sular olarak ve topluma karfl ifllenen su niteliinde deerlendirilmifltir. Kadnn zerk bir varlk olarak grlmemesiyle ilgili olan bu yaklaflm, sonuta kadna vcut dokunulmazl ve cinsel dokunulmazlk haklarn tanmamaktadr. Bu
tr bir yaklaflm eski ceza kanunumuzda mevcuttu. Daha sonra ise bu anlayfln deifltii ve tecavz suunun cinsel dokunulmazla karfl sular kapsamnda deerlendirildii grlmektedir.
Her ne kadar gnmzde tecavz bu flekilde deerlendirilse de henz kadn
perspektifinin bu sulara yanstldn sylemek mmkn deildir. Tecavzle ilgili temel problem, rza kavramyla ilgili olup bu kavramn anlam tarihsel olarak erkek perspektifinden belirlenmektedir.
Tecavz, rzaya dayal olmadan cinsel iliflkiye zorlama anlamna gelmektedir.
Burada rza kavram problemli olup rzann olup olmadnn nasl anlafllacann
belirlenmesi gerekmektedir. rnein rzann anlamyla ilgili olarak kadnn hayr
demesini yeterli grmeyen anlayfl, uzun sre egemen olmufltur. Dier bir ifadeyle cinsel iliflkiye kadnn karfl kflnn hayr olarak belirtmesinin kabul edilmeyip, kadn hayr derse bu gerek anlamda hayr demek deildir fleklinde rza kavramnn erkek perspektifinden anlafllmas sz konusu olmufltur. Buna karfl kan
grfl ise Hayr, hayr demektir. grfldr (Schulhofer, 1995: 2173). Dier yandan iliflkiye zorlamada zorlamann anlamnn da belirlenmesi gerekmektedir. Bu
sadece fiziksel g kullanma anlamnda kullanlmaktadr. Zorlamann kltrel,
sosyal, ekonomik gibi nedenlerle de olabilmesi mmkndr. Tecavzn su saylmasyla zerklik de korunmak istenmektedir. zerklik baflkalar tarafndan engellenmeme hakk olarak tanmlanmaktadr. Bu zerkliin zayf anlamdaki tanmdr.
7. nite - Hukuk
169
rnein davranflmz snrlandran ekonomik etkenler bu anlamdaki zerkliin

ihlali olarak deerlendirilmemektedir (Schulhofer, 1995: 2180). Dier yandan kltrmzde de kadnn bamszl anlamndaki zerklik yoktur. Postmodern feministlerin belirttii gibi, kadna zerk bir varlk olarak davranlmad gibi, kadn da
gerekte zerk olmasn salayacak olanaklara sahip deildir. rnein kadnn rzasnn olmamas, hl hayr demek olarak anlafllmamaktadr.
Tecavzle ilgili dier bir konu evlilik ii tecavzdr. Evlilik ii tecavz tarihsel
olarak su saylmamfltr. nk evliliin kocaya karsnn vcudu zerinde tasarrufta bulunma yetkisi verdii kabul edilmekteydi. Ancak bu grfle gre, kocann
karsyla anormal, zorla, ters (anal) iliflkide bulunmas, yetkinin ktye kullanlmas saylmakta ve bu durumda rza geme suu meydana gelmemekteydi. (Szer, 2006: 259). Evlilik ii tecavzle ilgili bu grfl, esasen toplumsal cinsiyet
eflitsizliini aka yanstmaktadr. Dier bir ifadeyle sokaktaki bir adam tecavz
ettiinde bu su saylrken evdeki koca tecavz ettiinde bu hakkn ktye kullanlmas anlamna gelmektedir. Gnmzde ise bu anlayfl deiflmifl veya deiflmekte olup evlilik ii tecavz, rnein bizim ceza kanunumuzda, su saylmaktadr.
Aile hukuku kiflinin iinde

bulunduu ve aile denen
topluluun yeleri ile olan
iliflkilerini dzenleyen
medeni hukukun daldr. Aile
hukukunun bafllca inceleme
konular flunlardr:
Niflanlanma, evlenme, evli
kadn ve erkeklerin karfllkl
hak ve devleri, mal
rejimleri, evliliin sona
ermesi, boflanma, hsmlk,
nesep, evlat edinme,
velayet, vesayet vs. Aile
hukuku kurallar Trk
Meden Kanununun Aile
Hukuku blmnde 118 il
494. maddelerinde
dzenlenmifltir (Gzler,
2011: 58).
Aile Hukuku
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Aile hukukuna gre evlilik sreci evlilik szleflmesiyle bafllamaktadr. Evlilik szleflmesi iin ncelikle evlenmek isteyen kiflilerin yaflna baklmaktadr. Her hukuk sisD fi N E L M
temi kendi pozitif hukuk dzenlemeleri erevesinde evlilik szleflmesi iin farkl
yafl snr belirleyebilir. Ancak genel olarak bakldnda birok modern aile hukuku
S O R afladadr.
U
dzenlemesinde kadnlarn evlilik iin yafl snr erkeklere gre daha
Evlenme rfld ile ilgili olarak eflitli lkelerdeki yafl snr iin, SulhiD Tekinayn
1990 taKKAT
rihinde stanbulda 7. basm yaplan Trk Aile Hukuku kitabnn 70. sayfasndaki 9.dn.
ye bakabilirsiniz.
SIRA SZDE
N N
Yafl konusunda kadn ve erkek arasnda farkl dzenleme yaplmasnn arkasnda, kadnlarn erkeklere gre aile kurmak konusunda daha AMALARIMIZ
hazrlkl olduklarna
iliflkin bir gereke bulunmaktadr (Cary-Peratis, 1977: 145).
Modern aile hukuku doal aile kavramndan hareket ederek oluflturulmufltur.
K oluflmufl
T A P
Doal aile kavram, kar koca ve onlarn biyolojik ocuklarndan
birliktelii temel almaktadr (Code, 2000: 192). Devlet ve onun uzants olan hukuk sistemi aile ifllerine karflmamakta, aile ii iliflkileri dzenlemek konusunda ev-reisini
yani kocay ya da babay yetkili klmaktadr (Olsen, 1995: 197-199).
ad,
TSIRA
E L E VSZDE
Z Y OAilenin
N
ocuklarn velayeti, ikametghn seimi, birlikteliin temsili vb. gibi konular ev reisi tarafndan belirlenmektedir.
D fi N E L M
Buna gre kadnlar evlilik szleflmesiyle birlikte bir takm haklarndan feragat
NTERNET
etmektedirler. Evli kadnn hukuken varoluflu belirsizdir. Evlilik birliini erkek
S O R U
temsil etmektedir.
Evlilik birliini erkein temsil etmesiyle ilgili olan benzer yaklaflm DTrkiye
K K A T Cumhuriyeti
eski Medeni Kanununun 152. maddesinde de yer almaktayd. Sz konusu dzenlemede
Koca birliin reisidir. ibaresi svire Medeni Kanununun (ZGB) 160. maddesinden aySIRA SZDE
nen evrilmifltir. 2001 ylnda yeni Medeni Kanunun kabul edilmesiyle birlikte kocann ailenin reisi olduuna iliflkin emredici kural yrrlkten kaldrlmfltr.
AMALARIMIZ
N N
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TSIRA
E L E VSZDE
ZYON
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
170
Trk Medeni Kanuna gre

kadn evlenmekle kocann
soyadn almak zorundadr.
Medeni Kanun madde 187Kadn, evlenmekle kocasnn
soyadn alr; ancak
evlendirme memuruna veya
daha sonra nfus idaresine
yapaca yazl baflvuruyla
kocasnn soyad nnde
nceki soyadn da
kullanabilir. Daha nce iki
soyad kullanan kadn, bu
haktan sadece bir soyad
iin yararlanabilir.
fl Hukuku ifli ile iflveren

arasndaki ifl iliflkisini
dzenleyen hukuk daldr. Bu
tanmda geen ifli, iflveren
ve ifl iliflkisi kavramlarn da
tanmlamak gerekmektedir.
Trkiye Cumhuriyetinin 22
Mays 2003 tarih ve 4857
sayl fl Kanununun 2.
maddesine gre, ifli
alfltran gerek veya tzel
kiflilere iflveren; ifli ile
iflveren arasnda kurulan
iliflkiye ifl iliflkisi; bir ifl
szleflmesine dayanarak
alflan gerek kifliye ise
ifli denmektedir (Gzler,
2010: 67).
Aile hukukunda kadn ikincillefltiren bu ataerkil zihniyet ilk kuflak kadn hareketinin temel mcadele alan hline gelmifl ve kadnlara haklarn tannmas 19.
yzyln sonundan itibaren bafllamfltr.
Aile hukukunda toplumsal cinsiyet eflitsizliinin dier bir grnm ailenin ismine, yani soyadna iliflkindir. Birok aile hukuku dzenlemesinde ailenin ismi, ev
reisi olan erkein soyadna gre belirlenmektedir. Kadn evlilik szleflmesiyle birlikte kocasnn soyadn almaktadr. kinci kuflak kadn hareketi kadnlarn evlilikle birlikte doumla edindikleri soyadlarn brakmalarn sorgulamaya bafllamfltr.
Bu konuda nemli kazanmlar elde edilmifltir. Gnmzde aile hukuku dzenlemelerine baktmzda evli kadnn soyadna iliflkin farkl dzenlemelerle karfllaflmaktayz. rnein Kta Avrupas hukuk sistemine dhil Fransada evlilik szleflmesi soyad deiflikliini gerektirmez ve efllerin ortak bir soyadn srdrme zorunluluu yoktur. Kadnlar kocalarnn soyadn alma hakkna ya da bu soyadn kendi
adlarna ekleme olanana sahiptirler. Erkek de kadnn kendi adna ekleyebilir,
ama onun soyadn alamaz. (Gztepe, 1999: 102).
Aile hukuku ya da genel olarak medeni hukuk alannda yaplan deifliklikler
kadnlarn oy hakk kazanmlarnda olduu gibi, kadnlarn zgrleflmesinde cesaretlendirici olmufltur. 20. yzyla gelindiinde aile hukuku alannda farkl sorunlar ve farkl kazanmlar ortaya kmfltr. Krtajn ve doum kontrolnn yasal hale gelmesi, farkl etnik kken, rk ya da dine mensup kiflilerin evlenmesini yasaklayan dzenlemelerin kaldrlmas, ev-ii fliddetin engellenmesi konusunda devletin zel alana mdahalesini salayan hukuksal dzenlemelerin yrrle girmesi
20. yy aile hukuku alannda yaplan reformlara rnek olarak gsterilebilir (Code,
2000: 192).
Sz konusu reformlar aile iindeki bireylerin flekli anlamda eflitliine, yani benzer flekilde haklara sahip olmalarna nemli katkda bulunmakla beraber ev-iinde
adaletin salanmas konusunda yeterli olmamfltr. Kadnlar ve erkekler arasndaki ifl
hayatndaki eflitsizlikler, aile hayatndaki eflitsizlikleri devam ettirmektedir. Kadnlar
erkelere gre ekonomik anlamda daha zayf olmas, onlar ev-iinde erkeklere baml klmaktadr. Bu nedenle hukuki anlamda ev reislii ortadan kaldrlmfl olmakla beraber, fiili anlamda devam etmektedir. Bu balamda maddi anlamda eflitlii salayan dzenlemelere aile hukukunda ihtiya bulunmaktadr.
20.yyn sonunda gey ve lezbiyen hareketinin glenmesi ve ayn cinsiyetten
bireylerin evliliklerinin yasal hle gelmesiyle birlikte aile hukuku yeniden flekillenmeye bafllamfltr. Tp bebek, kiralk annelik gibi yeni reme teknolojilerinin geliflmesi ve bunlarn kimi hukuk sistemlerinde yasal hale gelmesi de yine aile hukuku alannda nemli dnflmlere yol amfltr (Weisberg, 1996: 1041-1051).
fl Hukuku ve Toplumsal Cinsiyet

fl hukuku ifl szleflmesine dayanarak alflan ve alfltran arasndaki iliflkiyi dzenlemektedir (Szek, 2006: 1-2). fl hukukuna iliflkin kavram ve pozitif hukuk dzenlemelerine genel olarak bakldnda, iflinin tam zamanl alflan erkek olarak kabul edildii grlmektedir. Kadnn kadn olmasndan kaynaklanan haklarnn ifl
hukuku alannda grnmez klnd bir gerektir. Ancak dnyada kadn hareketi
ve feminist hukukularnn meseleye dikkat ekmeleri neticesinde, alflan kadnlarn annelik durumu, ifl yerinde cinsel taciz, eflit cretlendirme konular ifl hukukunun kapsamna girmifltir (Conaghan, 1995: 345).
fl hukuku kapsamnda kadnlara ynelik negatif ayrmclk yasa sz konusudur. Ancak mesleki ayrmclk sonucunda baz meslek gruplar toplumda kadnla-
7. nite - Hukuk
ra zg kabul edilirken, baz meslek gruplar ise erkeklere zg kabul edilmektedir. Hukuki dzenlemeler kimi zaman toplumsal cinsiyete bal eflitsizlikleri desteklemektedirler.
Pozitif hukuk dzenlemelerinde ayrmcl yasaklayan hkmlerin bulunmas
SIRA SZDE
sorunu gidermek ve maddi eflitlii salamak asndan yeterli olmamaktadr.
stihdamda kadn-erkek eflitlii salanncaya kadar, kadn istihdamn arttrmaya ynelik teflvik edici, bir baflka deyiflle pozitif ayrmclk oluflturan dzenlemelere ihtiya
D fi N E L M
bulunmaktadr (Bakrc, 2010: 264). fl duyurularnda, ifl szleflmesi grflmelerinde ve ifl szleflmesi yaplrken de benzer flekilde toplumsal cinsiyetten kaynakl ayU
S O Rklarak,
rmclk yaplmaktadr. Feminist hukukular bu ayrmcl grnr
kadnlarn nndeki toplumsal cinsiyet temelli dzenleme ve uygulamalarn kadn bakfl
asyla yeniden ele alnmasn talep etmektedirler.
DKKAT
fl hukuku, ifl hayat ve ev hayat arasnda atflmann giderilmesi iin bir takm
dzenlemelere gitmektedir. fl hayat ve ev hayat arasndaki gerilim, kadnlarn SIRA SZDE
zellikle kk ocuklu- ifl hayatnda giderek artan bir flekilde yer almalaryla bafllamfltr (Weisberg, 1996: 534). Bu atflma kadn hareketinin ilk dnemlerinden itibaren tartfllmaya bafllanmfl ve bu balamda kadnlarn nceliklerinin
AMALARIMIZ ne olmas
gerektiine iliflkin toplumsal normlar sorgulanmfltr.
N N
K T A P iliflkin tarKadnlarn ifl hayat ve ev hayat ile ilgili nceliklerinin ne olmas gerektiine
tflmalar iin 1983 ylnda E yaynlar tarafndan Tahire Mertolunun evirisi ile baslan
Betty Friedannn, Kadnln Gizemi, adl kitabna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
Mary Joe Frug alflma hayatnn alflan annelere dflman olduunu aka belirtmektedir. Fruga gre ifl yerlerinde alflma saatleri ocuklaryla ilgilenmek zorunda olan kadnlar iin esnek deildir. Bu nedenle kadnlar ocuk bakm sz konusu
NTERNET
olduunda meslek hayatlarndan fedakrlk etmektedirler (Frug, 1979: 94-103).
Kadnlar reme kapasiteleri ve annelik nedeniyle alflma hayatnda birtakm
zorluklar yaflamaktadrlar. Feminist hukuk teorisyenlerine gre bu zorluklarn giderilmesi ve maddi eflitliin salanabilmesi iin kadnlara farkl muamele edilmesi
ve buna iliflkin hukuksal dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. Aksi takdirde
kadnlarn ifl hayatlarna eflit koflullarda devam etmeleri mmkn olmamaktadr.
Bu nedenle ifl hukuku ve ifl kanunlar kadnlarn doum izinlerini, st izinlerini, ifl
yerlerinde krefl ve emzirme odalarnn bulundurulmas gibi koflullar gz nnde
bulundurmaya bafllamfltr.
171
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
172
zet
N
A M A
Hukuk ve toplumsal cinsiyet arasndaki iliflkiyi

saptayabilmek ve hukukun toplumsal cinsiyet
eflitsizliindeki roln fark edebilmek.
Hukuk normlarnn yaratlmas ve uygulanmas
aflamasnda hukuk ve toplumsal cinsiyet iliflkisini kurmak mmkn olduu gibi, hukukun ataerkil bir kurum olduundan hareketle de bu iliflkiyi kurmak mmkndr. Ancak hukukun ataerkil
yapsnn deifltirilmesi abas gnmzde sz
konusu olduu iin ilk flekilde toplumsal cinsiyet
ve hukuk iliflkisini aklamak, bu deifliklik bakmndan daha uygundur. Tarihsel arka plan da
gz nnde tutarak hukuk ve toplumsal cinsiyet
iliflkisinin iki flekilde kurulabilecei belirtilebilir.
lkinde hukuk toplumsal cinsiyet eflitsizliinin
bafllca yaratcs ve meflrulafltrcs olarak karflmza karken ikincisinde hukuk bu yanndan
uzaklaflmakta ve adalete uygun flekilde toplumsal cinsiyete iliflkin normlar dzenlemektedir.
Hukukun bu flekilde deifliklie uramasnda ise
kadn hareketleri ve feminist hukuk teorisinin etkisini grmek mmkndr.
Hukuk genellikle normlar btn olarak anlafllmaktadr. Normlar bir kriter veya lt olarak
nelerin yaplmas veya nelerin yaplmamas gerektiini belirten nermelerdir. Normlarn belirgin zellii normatiflik iermeleri, yani yaplmas veya yaplmamas gerekeni belirtmeleridir.
Hukuk ve toplumsal cinsiyet iliflkisinin kurulmas da, ilk olarak bu normlarn tretilmesi aflamasnda kendini gstermektedir. Hukuk ve toplumsal cinsiyet iliflkisi hukuk normlarnn tretilmesiyle ilgili bafllca iki flekilde olabilir. lk olarak
hukuk normlarnn konulmas aflamasnda hukuk normlarn koymakla grevli organ, bu normlar kltrel normlardan veya ideolojiden tretmesiyle toplumdaki mevcut toplumsal cinsiyet
anlayfl hukuka yansr. rnein hukuk normlarn koyan organ, yani kanun koyucu aileyle ilgili
konular dzenlerken gelenek gibi kltrel normdan hareket ederse bu durumda aileye iliflkin
toplumsal cinsiyet rolleri kanlmaz olarak hukuka yansr. kinci olarak toplumsal cinsiyetle
veya cinsiyetle ilgili normlarn tretilmesi, kltrel normlar veya ideoloji balamnda deil, hukukun iliflkili olduu deer ve insan haklar bil-
gisi flnda tretilirse bu durumda toplumsal

cinsiyete iliflkin normlarn adalete uygun bir flekilde oluflturulmas sz konusu olur.
N
AM A
N
A M A
Hukukun toplumsal cinsiyetle iliflkisinin kurulmasnda feminist teorilerinin grfllerini zetleyebilmek.

Feminist hukuk teorisi hukuku toplumsal cinsiyet bakmndan inceleyen bir teori olup hukukun ataerkil bir kurum olduundan hareket eder.
Ancak feminist hukuk teorisi tek bir teori olmayp problemleri ele alfl flekli bakmndan birbirinden farkllaflr. Yani birden fazla feminist hukuk teorisinden sz etmek mmkndr. Bu teorilerin her biri toplumsal cinsiyet ve hukukla ilgili temel problemlere iflaret ettiklerinden, eksikliklerine ramen, nemlidirler. Liberal feminist
teori flekli anlamda eflitlik tanmyla kadn ve erkek arasndaki benzerlie dayal haklara ayn flekilde sahip olmalarn ortaya koymaktadr. Ancak
kadn ve erkek arasndaki farkllkla ilgili haklar
aklamak bakmndan yetersiz olduundan farkllk yaklaflm sz konusu olmaktadr. te yandan liberal feminist teori kadnlarn toplumsal cinsiyet bakmndan eflitsizliini grme asndan da
elveriflsizdir. Bu bakmdan kltrel ve radikal feminist teorileri nem taflmaktadr. Postmodern
feminist hukuk teorisi de cinsiyetin toplumsal bakmdan oluflturulmas, hukuk dilinin erkek dili
olmas ve hukukun ntr olma iddiasnn yerinde
olmamas ve liberal zerklik anlayflna getirdii
elefltiriler nedeniyle nemlidir.
Eflitliin farkl anlamlarn tanmlayabilmek.
Liberal feministler, geleneksel liberal yaklaflm
izleyip devletin bireylerin kendilerini gelifltirme
ve belirledikleri amaca gre davranmalarna iliflkin olanaklarn gelifltirecek en fazla zgrl
salamas gerektiini savunurlar. Geleneksel liberalizme gre hukukun fonksiyonu, baflkasnn
hakkn ihlal etmemek kofluluyla bireylere kendi
amalarn gereklefltirmeleri iin eflit frsat salamaktr. Liberal feministler de ayn flekilde toplumsal cinsiyet balamnda eflit frsatn salanmas gerektiini belirtirler. Liberal yaklaflm bu
anlamda flekli eflitlii savunmaktadr. fiekli eflitlik
7. nite - Hukuk
kadn ve erkein aynlndan hareketle ayn flekilde haklarn tannmas gerektiini sevunur. Kadn ve erkein farkllndan hareket eden feministler ise, flekli anlamda eflitliin yeterli olmadn, maddi anlamda yani ulafllan sonu anlamnda eflitlii savunurlar.
N
AM A
Farkl hukuk alanlarnda hukuk kurallarnn

toplumsal cinsiyete gre nasl oluflturulduunun
farknda olabilmek.
Farkl hukuk alanlarnda toplumsal cinsiyet konularna bakldnda bunlarn toplumsal cinsiyet bakmndan eflitsizlikten eflitlie doru deiflme gsterdikleri ve ancak hepsindeki deiflmenin ayn flekilde olmad ve toplumsal cinsiyet
eflitliinin hem hukuk kurallarnda hem de hukuk uygulamasnda tam olarak henz gerekleflmedii grlmektedir.
ncelikle hukukta kadnn olmayfl veya ikincilliiyle ilgili eflitlik problemi, ilk kadn hareketlerinin de etkisiyle flekli anlamda eflitlik anlayfl ile
yani liberal feminizme uygun flekilde zlmeye
alfllmfltr. Ancak flekli anlamda eflitliin kadnlarn hak sahibi olmalar bakmndan yeterli olmad grlmfl, eflitliin hukuksal engellerle
deil, siyasal-sosyal ve ekonomik engellerle giderilebilecei anlayfl, yani maddi eflitlik anlayfl yerleflmeye bafllamfltr. rnein aile hukuku
ve ifl hukuku bakmndan flekli eflitlik anlayfl
yeterli deildir. fl hukukunda kadnn ifl hayatna katlmasn salayc maddi eflitlikle ilgili dzenlemelerin, rnein pozitif ayrmcln yaplmas gerekmektedir. Ceza hukuku ise kadn deneyimi ve perspektifine yer vermedii iin bir tr
eflitsizlik yaratmakta ve toplumsal cinsiyet eflitsizliini srdrecek flekilde hukuk uygulamalarna yol amaktadr. Ceza hukuku bakmda en
problemli olan alanlardan biri olan cinsel sular,
bugn hala erkek deneyimine gre tanmlanmaktadr. Bu balamda ceza hukuku, postmodern
hukuk teorisyenlerinin hukukun objektif olmad iddialarnn en nemli rneini oluflturmaktadr. Dier yandan yine ceza hukuku ve hukukun
dier alanlarnda kadnlarn zerkliiyle ilgili de
ciddi problemler sz konusudur.
173
174
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki kavramlardan hangisi feminist hukuk elefltirilerinin ileri srd ortak iddiadr?
a. Liberal hukuk sistemi
b. fiekli eflitlik
c. Farkllk
d. Ataerkil hukuk sistemi
e. Aynlk
2. Afladaki hukuki dzenlemelerden hangisi kadnlarn kadn olmaktan kaynaklanan biyolojik farkllklarna
iliflkin deildir?
a. Krefl ve Emzirme Odalarna liflkin Ynetmelik
b. Gebe veya Emzikli Kadnlarn alfltrlma fiartlarna liflkin Tzk
c. Rahim Tahliyesi ve Sterilizasyon Hizmetlerinin
Yrtlmesi ve Denetlenmesine liflkin Tzk
d. remeye Yardmc Tedavi Uygulamalar hakknda Ynetmelik
e. Kadn flilerin Sanayiye Ait fllerde Gece Postalarnda alfltrlma Koflullar Hakknda Tzk
3. Asimilasyoncu eflitlik yaklaflm afladaki feminist
hukuk yaklaflmlarndan hangisiyle eliflmemektedir?
a. Liberal feminist hukuk yaklaflm
b. Farkllk yaklaflm
c. Kltrel feminist hukuk yaklaflm
d. Postmodern feminist hukuk yaklaflm
e. Radikal feminist hukuk yaklaflm
6. Afladakilerden hangisi hukuk normlarnn toplumsal cinsiyet eflitsizlii iermesinin arkasndaki nedenlerden birisi deildir?
a. Normlarn ideolojik temellendirilmesi
b. Normlarn kltrel temellendirilmesi
c. Normlarn insan deerinin bilgisinden tretilmesi
d. Kanun koyucunun ataerkil bakfl as
e. Normlarn genel ahlak yanstmas
7. Afladakilerden hangisi aile reislii kurumunun hukuki sonularndan deildir?
a. Efllerin eflit flekilde haklara sahip olmas
b. Kadnn evlenmekle eski soyadn brakmas
c. Evin idaresinin erkee ait olmas
d. ocuklarn velayetinin babaya ait olmas
e. Kadnn ikametgahnn kocasnn ikametgah olmas
8. Afladakilerden hangisi evlilik ii tecavzn ceza
hukuku alannda su olarak kabul edilmemesinin arkasndaki nedenlerden birisi deildir?
a. Kanun koyucunun sorunu ciddiye almamas
b. Kanun koyucunun ataerkil bakfl as
c. Hukukun zel alana mdahale etmekten kanmas
d. Evlilik ii tecavzn anaysa hukuku kapsamnda deerlendirilmesi
e. zel yaflama dokunulmazl ilkesi gerei
4. Pornografi karfltl hangi feminist hukuk teorisinin

temel mcadele alan ierisine girmektedir?
a. Liberal feminist hukuk yaklaflm
b. Farkllk yaklaflm
c. Kltrel feminist hukuk yaklaflm
d. Postmodern feminist hukuk yaklaflm
e. Radikal feminist hukuk yaklaflm
9. Kadnlarn madenlerde alflmasn engelleyen hukuksal dzenlemeler hangi kavramla dorudan iliflkilidir?
a. Pozitif ayrmclk
b. Kadnlarn korunmas
c. fiekli anlamda eflitlik
d. fli hareketi
e. Ailenin korunmas
5. Kadn ve erkein sadece biyolojik farkllklarndan

hareket eden kanun koyucu afladaki hangi hukuk kuraln oluflturur?
a. Kadnlarn seilme hakk iin kota getiren kural
b. Kadnlarn alflma hayatna katlmas iin istihdamda kadn kotas
c. Ev iinde alflan kadnlara ynelik ekonomik
glendirme
d. Hamilelik dneminde kadnlarn alflmasna iliflkin farkl dzenleme
e. Hepsi
10. Afladakilerden hangisi anayasalar ile toplumsal

cinsiyet arasndaki iliflkide dierlerine gre daha nemsizdir?
a. Temel hak ve zgrlklerin gvence altna alnmas
b. Kadna ynelik toplumsal cinsiyet eflitsizliinin
tannmas
c. Kadn ve erkek eflitliinin tanmlanmas
d. Kadn haklarnn anayasal haklarla glendirilmesi
e. Hepsi
7. nite - Hukuk
175

1. d
2. e
3. c
4. e
5. d
6. c
7. a
8. d
9. b
10. e
Yantnz yanlflsa feminist hukuk teorisinin temel problemleri bafll altndaki blm tekrar
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa feminist hukuk teorisinin trleri ksmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa feminist hukuk teorisinin trleri ve flekli anlamda eflitlik tanmna baknz.
Yantnz yanlflsa hukuk ve toplumsal cinsiyet
iliflkisinin bafllca kurulma yollar ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa aile hukuku ksmn yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa ceza hukuku ksmn tekrar
gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa ifl hukuku ksmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz yanlflsa anayasa hukuku ksmn tekrar gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Hukuk adaletsizdir. cmlesi, hukukun toplumsal cinsiyet eflitsizliini ortaya kard, destekledii ve yeninden rettii anlamndadr. Hukuk kurallar bu durumda
ya aka eflitlie aykr kurallarla veya belirli alanlar
hi dzenlemeyip sessiz kalarak negatif ayrmclk yapmaktadr. Bu durumda hukuk kurallarnn ataerkil toplumsal kltre gre erkek iktidar tarafndan oluflturulmas sz konusudur. Bu flekilde oluflturulan hukuk kurallar da kadnlara olduka snrl ve eflitsiz flekilde hak
tanmaktadr.
Sra Sizde 2
Hukukun toplumsal cinsiyetle ilgili olan ilk iliflkisinde
hukuk kurallarnn toplumsal cinsiyet bakmndan eflitsiz bir flekilde oluflturulmas sz konusudur. Bu tr kurallardan biri eski Medeni Kanunumuzda bulunan kadnn alflmasn kocasnn iznine balayan hkmdr.
Bu hkmle anayasada belirtilen alflma hakknn kadn ve erkee eflit bir flekilde tannmad ve kadnlara
ynelik negatif ayrmclk yapld grlmekte ve kad-
nn erkekler karflsndaki ikincil roln hukukun meflrulafltrd ortaya kmaktadr.

Hukuk ve toplumsal cinsiyet arasndaki adalete yakn
veya daha adil bir flekilde iliflki kurma flekli ise eflitlie
uygun hukuk normlarn oluflturmakla ilgilidir. Anayasamzda yer alan ailenin eflitlie dayal olduu hkm
buna bir rnektir. Bu flekilde ailenin reisinin erkek olduu eflitsiz hukuktan, ailenin eflitlie dayal olduu
eflitlie dayal hukuka geilmifltir. Ancak ailenin eflitliiyle ilgili hkmler, erkek ve kadnlar iin ayn flekilde getirilirse bu durumda toplumsal cinsiyet bakmndan ntr kurallar oluflturulur. Bu tr kurallar da gerek
anlamda kadn ve erkek eflitliini salayamaz. Ailede
kadnn eflitliini salamak iin kadnn sosyal ve ekonomik bakmdan glendirilip karar alc duruma gelmesi salanmaldr. Anayasa 10. madde Kadn ve erkek eflittir. Devlet bu eflitlii hayata geirmekle ykmldr. hkmyle bunu salayc yolu amaktadr.
Sra Sizde 3
Feminist hukukular hukukun toplumsal cinsiyet bakmndan ntr olmadn ileri srerken, hukuk kurallarnn erkek perspektifinden oluflturulduunu ve toplumsal cinsiyet bakmdan kadnlarn durumlarn daha baml hle getirdiini belirtmektedirler. Tarihsel olarak
hukuk, kadn ve erkeklere gre farkl kurallar oluflturmufl ve bu balamda da ntr olmamfltr. Ancak bu balamda erkek ve kadn farkllklarna gre oluflturulan
kurallar ataerkil kltre gre belirlenen kadnlk ve erkeklik rollerine iliflkin kurallardr. Dier yandan hukuk
toplumsal cinsiyet bakmndan gerekten ntr olarak
oluflturulduunda bile, yani kadn ve erkek arasndaki
farkllklara gre oluflturulmadnda bile yine eflitsiz
sonulara yol aabilir. Bunun da nedeni, toplumsal cinsiyet eflitsizliinin sadece hukuksal engellere deil, toplumsal-siyasal ve ekonomik engellere dayanmasdr.
Sra Sizde 4
Radikal feminizm eril tahakkm kavramn getirmekte
ve bununla kadnlarn ikincillefltirildiini ve baml klndn savunmaktadr. Radikal feminizme gre toplumsal cinsiyet bakmndan eflitsizliin temel nedeni
cinsellik bakmdan eflitsizliktir. Cinsellik erkee gre
belirlenip erkek tarafndan tanmlandndan erkek tahakkmn ortaya koymakta ve kadn kendi belirlemedii durumda ikincillefltirmektedir.
176
Sra Sizde 5
Anayasamzn 10. maddesinde yer alan Herkes, dil,
rk, renk, cinsiyet, siyasi dflnce, felsef inan, din,
mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin
kanun nnde eflittir hkm, benzer durumda bulunanlara benzer flekilde davranma ve ayn flekilde haklara sahip olmay ieren flekli anlamda eflitlikle ilgilidir.
fiekli eflitlik gerei rnein anayasada belirtilen haklara
kadn ve erkein ayn flekilde sahip olmas gerekir.
Anayasa 10. maddenin devamnda yer alan Kadnlar
ve erkekler eflit haklara sahiptir. Devlet, bu eflitliin yaflama gemesini salamakla ykmldr. Bu maksatla
alnacak tedbirler eflitlik ilkesine aykr olarak yorumlanamaz. hkm maddi anlamda eflitlikle ilgili olup devlete pozitif dev ykleyerek kadn ve erkein gerek
hayatta eflit olmasn salamay amalamaktadr. Bu ynde rnein devletin pozitif ayrmclkla ilgili alaca tedbirler eflitlie aykr deildir. Dier bir ifadeyle pozitif
ayrmclkla isminden de anlafllaca gibi elbette bir ayrmclk yaplmaktadr. Ancak bu ayrmclk, gerek hayatta mevcut olan eflitsizlii gidermeye yneliktir.
Kaynaklar
Austin, R. (1989). Sapphire Bound, Wisconsin Law
Review, Say: 3, (Mays-Haziran 1989), s. 539-578.
Baer, J.B. (2008).Feminist Theory and Law, The
Oxford Handbook of Law and Politics (Der.
K.E.Whittington-R.D.Kelemen-G.A.Caldeira), New
York: Oxford University Press, s.437-451.
Baines, B.- Rubio-Marin, R. (2004 ). Introduction:
Toward a Feminist Constitutional Agenda, The
Gender of Constitutional Jurisprudence. (Der.
B.Baines-R. Rubio-Marin), Cambridge: Cambridge
University Press, s.1-22.
Bakrc, K. (2010). stihdamda Cinsiyetler aras Eflitlik
ve fl Mevzuatnda Yaplmas Gereken Deifliklikler,
Trkiyede Toplumsal Cinsiyet alflmalarEflitsizlikler, Mcadeleler, Kazanmlar. (Der. H.
Durudoan, F. Gkflen, B.E. Oder, D. Ykseker),
stanbul: Ko niversitesi Yaynlar, s. 263-278.
Bartlett, K. T. (1994). Gender Law, Duke Journal of
Gender Law and Policy, cilt 1, say 1, s. 1-18.
Bartlett, K. (1998). Anglo American Law, Blackwell
Companions to Philosophy-A Companions to
Feminist Philosophy. (Der. Alison M. Jaggar&Iris
Marion Joung), USA-UK: Blackwell Publishers, s.
530-540.
Binion, G. (2001). Book Reviews, American Political
Science Review, cilt: 95, say 1, s. 199-200.
Bora, A. (1998). Kamusal Alan/zel Alan: Mahrumiyetzgrleflme kileminin tesi, 20. Yzyln
Sonunda Kadnlar ve Gelecek. (Der Oya iti),
Ankara: TODA Enstits Yayn, s.63-69.
Cain, P. (1990). Feminism and the Limits of Equality,
Georgia Law Review, cilt 24, s. 803-847.
Cary E.- Willert K.P. (1977). Women and the Law.
Skokie, Illinois: National Textbook Company.
Code, L. (2000). Encylopedia of Feminist Theories.
London-New York: Routledge.
Conaghan, J. (1995). The Invisibility of Women in
Labour Law: Gender-neutrality in Model-Building,
Feminist Legal Theory II: Positioning Feminist
Theory Within the Law. (Der. F. E. Olsen), New
York: New York University Press, s. 345-360.
Delamont, S. (2003). Feminist Sociology. London:
Sage Publications.
Demir, Z. (1997). Modern ve Postmodern Feminizm.
stanbul: z Yaynclk.
Donovan, J. (1997). Feminist Teori. (ev: Aksu Bora,
Meltem Aduk Gevrek, Fevziye Saylan), stanbul:
letiflim Yaynlar.
Dworkin, A. (1985). Against The Male Flood:
Censorship, Pornography, And Equality, Harvard
Womens Law Journal, cilt 8, s. 1-29.
Estrich, S. (1987). Real Rape. Cambridge: Harvard
University Press.
Freeman, M.D.A. (2008). Lloyds Introduction to
Jurisprudence. London: Sweet&Maxwell.
Friedan, B. (1983). Kadnln Gizemi. (ev: Tahire
Mertolu), stanbul: E Yaynlar.
Frug, M.J. (1979). Securing Job Equality for Women:
Labor Market Hostility to Working Mothers, Boston
University Law Review, cilt 59, say 1, s. 55-103.
Hanerliolu, O. (1992). Felsefe Ansiklopedisi.
stanbul: Remzi Kitapevi.
Gender-Law (2011).
http://law.jrank.org/pages/18611/Gender-Law.html
(25.03.2011tarihinde baflvurulmufltur).
Gzler, K. (2010). Hukukun Temel Kavramlar.
Bursa: Ekin Yaynevi.
Gztepe, E. (1999). Anayasal Eflitlik lkesi Asndan
Evlilikte Kadnlarn Soyad, Ankara niversitesi
Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, cilt: 54/2, s.
101-131.
Griz, A. (1997). Feminizm, Postmodernizm ve
Hukuk. Ankara: AHF Yayn.
Kardam, F. (2006). Namus Cinayetlerine Meflruiyet
Zemini Hazrlayan Alglama ve Yaklaflmlar,
Ankara Barosu Hukuk Kurultay, Ankara: Ankara
Barosu Yayn, s. 227-238.
7. nite - Hukuk
Kay, H. H. ( 1985 ). Equality and Difference: The Case

of Pregnancy, Berkeley Womens Law Journal,
cilt 1, say 1, s. 27-37.
Kuuradi, (2009). Normlarn Bilimsel Temellendirilebilirlii, an Olaylar Arasnda. Ankara: Trkiye
Felsefe Kurumu Yaynlar.
Law ,S. (1984). Rethinking Sex and the Constitution,
University Pennsylvania Law Review, cilt 132,
say, 955, , s. 1007-1013.
LeGuin, U. K. (2010). Karanln Sol Eli. (ev:mit
Altu), stanbul: Metis Yaynlar.
Lindgren, J.R.- Taub.N.- Wolfson B. A.-Palumbo C.M.
(2011). The Law of Sex Discrimination. Boston:
Wadsworth.
Littleton, C.(1986). Restructuring Sexual Equality,
California Law Review, cilt 75, say 4, s. 12791337.
McCorkel, J.- Schmitt, F.E.- Hans, V.P. (2002). Gender,
Law, and Justice, Handbook of Justice Research
in Law. (Sanders, J.- Hamilton, V., New York:
Kluwer), s. 301-341.
MacKinnon, C. (1997). Sexuality, The Second Wave.
(Der. Linda Nicholson), New York&London, s. 158180.
MacKinnon C. A. (2006). Are Women Human and
Other International Dialogues. Cambridge: The
Belknap Press of Harvard University Press.
Oder, B.E. (2010). Anayasada Kadn Sorunsal: Norm,
tihat ve Hukuk Politikas, Trkiyede Toplumsal
Cinsiyet alflmalar: Eflitsizlikler, Mcadeleler,
Kazanmlar. (Der. H.Durudoan-F.GkflenB.E.Oder-D.Ykseker), stanbul: Ko niversitesi
Yaynlar, s.207-238.
Olsen, F. (1990). Feminism and Critical Legal Theory:
An American Perspective, International Journal
of Sociology of Law, say: 18, s. 199-215.
Olsen, F. (1995). The Myth of State Intervention in the
Family, Feminist Legal Theory II: Positioning
Feminist Theory Within the Law. (Der. F. E.
Olsen), New York: New York University Press, s.
835-864.
Pervizat, L. (2006). Namus Cinayetlerinin Kavramsal
Tartflmas, Ankara Barosu Hukuk Kurultay,
Ankara: Ankara Barosu Yayn, s. 207-224.
Phelps, T.G. (1992). Pollyanna, Alice and Other Women
in the Law, Notre Dame Journal of Law, Ethics
& Public Policy, Vol.6, s.283-291.
Roberts, D. (1994). Foreword: The Meaning of Gender
Equality in Criminal Law, The Journal of Criminal
Law and Criminology, cilt 85, say 1, s. 1-14.
Sarup,
M.
(1997).
Post-yapsalclk
ve
Postmodernizm. (ev: A. Baki Gl), Ankara:
Ark Yaynlar.
177
Scales, A. (1980-1981). Towards a Feminist

Jurisprudence, Indiana Law Journal, cilt 56, say
3, s. 1373-1403.
Scales, A. (1992). Feminist Legal Method: Not So Scary,
UCLA Womens Law Journal, cilt 2, s. 1-29.
Schulhofer, S.J. (1995). The Feminist Challenge in
Criminal Law, University of Pennsylvania Law
Review, s. 2152-2200.
Sinha, S. P. (2003). Jurisprudence-Legal Philosophy
In A Nutshell, ABD: West Publishing.
Smith, P. (1993). Feminist Jurisprudence. Oxford:
Oxford University Press.
Smith, P. (2006). Feminist Hareketler, Direnifl Yaplar
ve Hukuk, Ankara Barosu Hukuk Kurultay,
Ankara: Ankara Barosu Yayn, s. 121-141.
Szer, A. (2006). Yeni Trk Ceza Kanununda
Cinsellikle lgili Sular, Ankara Barosu Hukuk
Kurultay, Ankara: Ankara Barosu Yayn.
Szek, S. (2006). fl Hukuku, stanbul: Beta Yaynclk.
Taub, N.- Schneider E. (1993). Womens Subordination
and the Role of Law, Feminist Legal Theory. (Der:
K.Weisberg), Philedelphia: Temple University Press,
s. 9-21.
Tekinay, S. (1990). Trk Aile Hukuku. 7. Bas, stanbul.
Topuolu, H. (1957). Kadnlarn alflma Saikleri
ve Kadn Kazancnn Aile Btesindeki Rol.
Ankara: Kadnn Sosyal Hayatn Tetkik Kurumu
Yayn.
Weisberg, K. (1996). Applications of Feminist Legal
Theory to Womens Lives- Sex,Violence, Work
and Reproduction. Philadelphia: Temple
University Press.
West, R. (1988). Jurisprudence and Gender,
University of Chicago Law Review, cilt 55, say 1,
s. 1-72.
Williams, P. (1988). On Being Object of Property,
Signs, cilt 14, s. 5-24.
Williams, W. W. (1993). Equalitys Riddle: Pregnancy
and the Equal Treatment/Special Treatment
Debate, Feminist Legal Theory-Foundations.
(Der. Kelly Weisberg), Philadelphia: Temple
University Press, s.128-155.
Whitman, C. B. (1997). Feminist Jurisprudence,
Gender and American Law, (Der. K. J. Maschke),
New York&London: Garland Publishing, s. 291-305.
Wolgast, E. (1980). Equality and the Rights of
Women. Ithaca: Cornell University Press.
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N

Kadnlarn Tarihini bir bilimsel disiplin olarak ayrt edebilecek,
Dnyada ve Trkiyede bu alanda yaplmfl baz temel arafltrma ve yaptlar
ve baz nc kadn tarihileri saptayabilecek,
Kadn tarihinin ana akm tarih yazmna getirdii elefltirel yaklaflmlar aklayabilecek,
Tarihin cinsiyetlendirilmesi diye nitelendirebileceimiz bakfl asyla gemiflteki toplumsal tecrbelerin nasl yaflantlandn tanmlayabilecek,
Dnyada ve Trkiyede kadn haklar hareketinin tarihsel seyrini saptayabilecek,
Dnyada ve Trkiyedeki baz feminist ncleri saptayabilecek,
Kadn tarihi alflmalarnn genel tarih yazmna getirdii yeni yaklaflmlar, yorumlama biimleri, metodolojik, kuramsal ve olgusal katklar listeleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tarihin Cinsiyetlendirilmesi
Feminist Tarih Yazm (Historiografya)
Kadn Hareketi Tarihi
Birinci Dalga Feminizm
kinci Dalga Feminizm
Sufrij- Oy Hakk Hareketi
Sufrajetler
Liberal Feminizm
Yurttaflln Cinsiyeti
Feminist Szl Tarih
Kadn Ktphaneleri
Osmanl Feminizmi
indekiler
Toplumsal Cinsiyet
Sosyolojisi
Tarih Yazm
ERL TARH YAZIMI VE KADINLAR

FEMNZM VE KADIN HAKLARI
HAREKETNN DfiNSEL
TEMELLER
TRKYEDE MODERNLEfiME
TARHNE KADIN TARH
AISINDAN BAKIfi
TRKYEDE FEMNST TARH
YAZIMI N NOTLAR
Tarih Yazm
N
ERL TARH YAZIMI VE KADINLAR

A M A
Kadnlarn Tarihini bir bilimsel disiplin olarak ayrt edebilmek.
Ana akm tarih yazm iinde kadnlar, ncelikle kralie ya da soylu kadnlar olarak dorudan olmasa da dolayl biimde, eflitli iliflki alarn ve etki etme yollarn kullanarak erkekler dnyasna, politikaya, ynetme erkine yaptklar etkilerle
genellikle de olumsuz bir imgeyle yazldlar. Trkiyenin toplumsal tarihinde de
Kanuninin efli Hrrem Sultan ya da annesi Ksem Sultan gibi kadnlar ynlendirdikleri saray entrikalar ile n plana karlar.
Feminist elefltirel bakfl as, sosyal bilimler iinde kadnlara yer aarken ncelikle kadnlarn bulunduu toplumsal alanlar ve etkinlikleri arafltrma konusu
hline getirdi. Kadnlar iin doal, deiflmez kabul edilen rollerin toplumsal-kltrel olarak belirlenmifl olduu ve toplumlar arasnda benzerlikler ve farkllklar gsterebilecei ortaya karld. Ev ii etkinliklerle, kamusal alana taflan etkinlikler, rnein, kadnlarn yrtt yardmseverlik (philanthropy) etkinlikleri ya da dinsel
riteller, pratikler arasndaki geifllilikler ve kadnlarn toplumsal g alanlar bylece grnr oldu. Bu yaklaflmlar, sosyal tarih arafltrmalarn ve yazmn da canlandrd. Arafltrma konular gndelik hayatn btn alanlarn kapsayacak biimde
geniflledi, eflitlendi ve zenginleflti.
1970lerde Avrupa ve Amerikan niversitelerinde kadn tarihi (womens history) programlar almaya bafllad. Bu programlar ya da blmler, kadn alflmalar adyla anlan blmler ya da programlardan sonra, akademik feminizmin yeni
kurumsal odaklar hline geldiler. Kadn tarihi kongreleri dzenli hle geldi, yksek
lisans ve doktora programlar alarak genifl bir arafltrma ve yayn alan ald. Anglo-Amerikan bir grup tarafndan karlan (Gender and History) Toplumsal Cinsiyet
ve Tarih dergisi ile (Journal of Womens History) Kadnlarn Tarihi Dergisi dili ngilizce olan sosyal bilim evresinde bir konum elde etti. Kadn tarihi alflmalarn tetikleyen etkenler kadn tarihiler tarafndan genellikle flyle belirtiliyor:
Kadn tarihinin politik nitelii: Kadn tarihilerin, feminist arafltrmaclarn
akademik olarak marjinalleflmelerine karfl durmak istemesi,
Kadnlara ait kolektif bir gemifl ve politik kadn nclerin keflfedilmesi ve
bu tr bir gdlenme ile yaplan arafltrmalar,
180
Geleneksel, ana akm tarih yazm ile ilgili metodolojik yaklaflmlarn ve kavramsal erevelerin elefltirisi,
Kadn hareketlerinin tarihini ve kadnlar arafltrmak istemek,
Kadnlara ve erkeklere atfedilen ve cinsiyet rollerinin doallafltrlmasna ve
kadnlarn cinsel istek nesnesi olarak grlmesine karfl koymak.
Tarihin Feminist Elefltirel Bakflla Yeniden Yazm
N
AM A
Dnyada ve Trkiyede bu alanda yaplmfl baz temel arafltrma

ve yaptlar, baz nc kadn tarihileri saptayabilmek.
1930larda etkisi grlen Annales okulu evresinde toplanan Lucien Febvre, Marc
Bloch, Braudel gibi tarihiler, zellikle emeki snflarn tarihi ile ilgili ok nemli
yaptlar ortaya koydular. Bu gelenekten gelen sosyal tarihiler, tarihyazm alann
ve kapsamn gndelik hayat, aile yaps, cinsellik, kltr, ocukluk, genlik, doum kontrol yntemleri, sosyal riteller gibi konular da iine alacak flekilde genifllettiler. Zihniyetler tarihi, duygular tarihi, aile tarihi, kuflak tarihi, tarihsel demografi ve tarihsel antropoloji alanlarndaki arafltrmalar kadn tarihi alann besleyen
disipliner zemini oluflturdu.
Kadn tarihi alanndaki arafltrmaclar, kadnlarn tarihe katlmasnn ayn zamanda kadna tarih katmak anlamna geldiini savundular (Bock,1989:7). Bu nedenle, kadnlarn tarihe yazlmas, yalnzca mevcut tarih yazmna bir ek olmaktan te tarihyazmn niteliksel olarak dnfltrebilecek yeni sorular ortaya atlmasn gerektiriyordu. Fatmagl Berktayn Tarihin Cinsiyeti (2003) adl kitabnda belirttii gibi feminist tarihilik, toplumsal tarihin derin bir elefltirisini yapmakla kalmad, ayn zamanda tarihyazmnn yerleflik kavramsal ve yntemsel aralarn gzden geirmemizi salad ve elefltirel bir tarih yazmna yneldi. Buna gre, yalnzca kadn ncler, kadn kahramanlar ve nl kadnlar deil, toplumsal tarihte ve
tarihyazmnda ikincillefltirilen toplumsal gruplar, ezilenler iinde de kadnlar, tanklklaryla deneyimleriyle tarihin konusu ve znesi olabildiler. Bu erevede feminizm, jenerik bir ntr insan kavram yerine toplumsal cinsiyete sahip kadnlar
ve erkeklerin tarihsel deneyimlerinden szetmeyi tercih etti. Bylece zsel, evrensel ve eril niteliklerle tanmlanan erkek-insan ve diflil zelliklerle ykl diflikadn kavramlarnn yerini karmaflk snfsal, rksal, kltrel vb. iliflkiler alar
iinde yaflayan tarihsel kadnlar ve erkekler ald (Berktay, 2003: 11).
Joan Wallach Scott, Toplumsal Cinsiyet ve Tarihin Siyaseti (Gender and the Politics of History) (1999) adl kitabnda, tarihin cinsiyetler asndan yeniden deerlendirilmesinin ayn zamanda ana akm tarihyazmnn ve tarih disiplininin bilgi
retim yntemleri ile ilgili kendine ynelik bir deerlendirmeyi gerekli kldn
gsterdi. Scott gibi tarihiler, tarih bilimi erevesindeki bilimsel, kuramsal anlatlarn da benzer biimde elefltirel olarak analiz edilmesi gerektiini savundular. Buna gre, kadn ve erkek deneyimlerinin herhangi bir tarihsel dnemde nasl farkllafltn ve erkeklerle kadnlar arasnda nasl bir g iliflkisinin kurulmufl olduu
incelendi. Kadn ve erkek kategorilerinin tarihsel olarak hangi sylemsel pratiklerle kurulmufl olduu, nasl meflrulafltrld ve hangi atflmalar barndrd
efl zamanl olarak sorulmal ve incelenmeliydi (Scott, 1999: 2-11). Davidoff da toplumbilimcilerin, tarihilerin kullanmaya yatkn olduklar ev ve ifl, masklen ve feminen, zel ile kamusal, dflnsel ile bedensel gibi kavramsal ikiliklerin tarihsel-sylemsel kurulufllarn irdeleyerek bu kavramlarn tesine gitmeye ve tarihsel
181
8. nite - Tarih Yazm
ve ampirik olarak toplumsal dnyada, kadnlarla erkekler, erkeklerle erkekler ve

kadnlarla kadnlar arasnda ne olup bittiini anlamaya alflt (Davidoff, 2002: 9).
Kadn ve erkek kategorilerinin tarihsellefltirilmesi ve toplumsal cinsiyet dinamiklerinin toplumun rgtlenmesi ve genel yaps zerindeki etkisinin arafltrlmas, kadnlar erkek-egemen yaplar iinde genellikle kurban olarak gren yaklaflmlar da dnfltrmemizi salad. Kadnlarn iktidar iliflkileri iinde gelifltirdikleri diren mekanizmalar, karfllkl pazarlk imknlar ve kendilerine atklar otorite ve etki alanlar arafltrldnda, rnein, kadnlarn aile emekileri olarak tarmda, esnaf ve zanaatkar ve eflitli ev-eksenli retim alanlarnda, rnein, dokumaclkta, daha nceleri ekonomik faaliyet iinde gzard edilen faaliyetleri grnr
hle geldi. Avrupada endstriyel kapitalizmin geliflme evresinde, kadnlarn, tp,
hukuk ya da mhendislik gibi baz temel uzmanlaflmfl meslek alanlarndan dfllanmas ve gerek, has kadnlk ideali olarak retken olmayan burjuva evkadnnn ve remeye ynelik ve hazc olmayan cinsel ideolojinin (puritanizm) yceltilmesi, kapitalizmin birikim modelinde erkek-egemen burjuva aile modelinin roln anlamamz salad.
Christine de Pisann Kadnlar Kenti Kitab, Yahudileri kurtaran Queen Esther,
Romallarla komflular arasnda barfl kuran Sabine kadnlar, Franklar Hiristiyanlkla tanfltran Clothilda ve Bakire Meryem ve dier azizeler gibi gemiflte iyi ifller
yaparak nlenen kadnlarn kurmufl olduu bir flehirden sz eder. De Pisan, tarihe
yalnzca manevralar, dalavereler ve bafltan karclklaryla yazlan kadnlarn erdemlerinden ve baflarlarndan szederek kadn aleyhtarlna karfl tarihsel anlaty bir ara olarak kullanr.
Christine de Pisan(13631430)n The Book of the City

of Ladies (Kadnlar Kenti
Kitab,1405), Bat kaynakl
literatrde ilk feminist
metinlerden biridir.
fiekil 8.1
Christina de
Pisann Kadnlar
Kenti adl kitab.
182
Kadnlarn Bellei ve Feminist Tarih Yazm
N
AM A
Kadn tarihinin ana akm tarih yazmna getirdii elefltirel yaklaflmlar aklayabilmek.
Feminizm de baflka toplumsal dflnsel hareketler gibi kadnlar politik bir zne
olarak infla ederken tarihe baflvuruyor ve kadnlara ait bir toplumsal bellek yaratarak kadnlar tarafndan kuflaktan kuflaa aktarlan bilgi, beceri ve toplumsal yetilerin izini srmeye alflyor. Kadnlarn tarihinin kadnlarn glenmesine hizmet
eden byle bir politik ifllevi olduunu syleyebiliriz.
Gerda Lerner 1975te yazd bir yazda aka feminist siyasi bir pozisyondan,
patriyarkal ezme -ezilme iliflkilerini aa karyordu:
ounlukla, tarihsel sre iinde kadnlar, remeye ynelik cinsel varlklar
nedeniyle ezildiler. Kadnlar binlerce yllk rgtlenmifl fahiflelik ve bekr kadnlarn evlenme ve aile hizmetini ana grevleri olarak benimsemeleri konusunda maruz kaldklar basklarda kendini gsteren cinsel smr araclyla ezilmifllerdir.
Kadnlar, erkeklerle eflit eitim olanaklarna eriflimden mahrum brakldklar ve
son kertede baflka herhangi bir gruptan daha uzun bir sre siyasi temsil ve ynetme gcnden mahrum brakldklar iin, grup olarak ezilmifllerdir (Bennett, 1989:
254).
Ancak kadn tarihi ve kadn tarihiler akademik kurumlar iinde gettolaflp ana
akm tartflmalarn dflnda braklma korkusuyla, feminist elefltirel yaklaflmlar ve
tarihteki kadn-erkek iliflkilerindeki g eflitsizlii ile ilgili konular geri plana itip
konusu kadn ve kadnlarn etkinlikleri olan, kadnlarn sosyal alanlar olan arafltrmalarla yetinmifllerdir. zlenen bir baflka yol ise, toplumsal cinsiyet kavramnn rk,
etnisite ve snfla birlikte kesiflisimsel analizlerde kullanlmasdr. Toplumsal cinsiyetin tarihsel analizin bir arac olarak kullanlmas, kadnlk ve erkekliin tarihsel
ve toplumsal kurulufllarn birbirine gre incelemek, toplumsal sreleri cinsiyet
gren bir bakfl asyla irdelemek, kadn tarihini, toplumsal cinsiyet alflmalarna
doru kaydrmak, baz feminist elefltirmenlere gre apolitikleflme eilimini beslese
de Gender and History (Toplumsal Cinsiyet ve Tarih) gibi dergilerde yaynlanan
makaleler toplumsal cinsiyet gren analitik yaklaflmlarn ana akm tarih yazmna alternatif bir tarih yazm iin nasl kullanlabileceini gstermifltir.
Kadn tarihileri ana akm tarih yazmndaki dnemsellefltirmelere de meydan
okumufllardr. rnein, Fransz Devrimi ve Haklar Beyannamesinin liberal, zerk,
eril birey tahayyl ile erkek yurttafllar iin getirdii demokratik kamusal alana,
siyasal katlm haklarnn kadnlara tannmamfl olmas dolaysyla Fransz Devriminin devrimci nitelii sorgulanmfltr ya da Karanlk alar kadnlar iin ne kadar karanlkt? Ya Aydnlanma a kimler iin aydnlanmaya iflaret ediyor? gibi
kflkrtc sorular sorulmufltur. Kadn Tarihi Tarihin Neresine Dflyor? bafllkl bir
syleflide Serpil akr flunlar sylyordu: Joan Kelly Kadnlar iin Rnesans yoktur ya da en azndan kadnlarn Rnesans Rnesans dneminde yaflamadn syleyebiliriz. der. Gerekten de kadn tarihinin devlerinden biri de egemen dnemlendirme anlayfllarn sorgulamak olmaldr. Kadn tarihini yazmak iin yeni
kavramlara ve kadn hayatlar temel alnarak yaplan dnemlendirmelere ihtiya
var. Ortaada Avrupada byk amaflr ykama dnemi Yugoslavyadan, Almanyaya kadar her yerde belli bir tarihsel kesit iinde kadnlarn ortak yaflad bir deneyim olarak ortaya kmfltr. Belli tarihsel olaylarda da kadn varln aa kar-
mak nemli olduu iin baz sorularn sorulmas gerekiyor. Mesela, Osmanlda
dnflmlerin bafllangc olarak nitelendirilen Tanzimat Ferman okunurken kadnlar neredeydiler? Ferman onlarn hayatnda neleri deifltirdi? Erkeklerle kadnlar
arasndaki iliflkileri etkiledi mi? Ancak bu tr sorular araclyla dneme iliflkin kadn gerekliklerine ulaflabiliriz (Cogito, 2001: 259).
Ortaada Cad Av
N
A M A
Tarihin cinsiyetlendirilmesi diye nitelendirebileceimiz bakfl

asyla gemiflteki toplumsal tecrbelerin nasl yaflantlandn
tanmlayabilmek,
ok eski alardan beri baz kadnlarn insann varoluflu, doa ve evren konusunda olaandfl duyumsal yeteneklere ve bilgiye sahip olduunu, halk hekimlii, by ve falclk gibi etkinlikler dolaymyla insanlar zerinde etki ve g sahibi olabildiini biliyoruz. Ortaada Avrupa ve Amerikada Kilisenin bunlar dindfl,
sapkn (heretic) hareketler olarak nitelendirdiini ve faillerini yakarak, asarak,
mahkum ederek cezalandrdn gryoruz. Engizisyon mahkemelerinde cad
ya da byc olarak nitelenen bu insanlar arasnda erkekler de bulunmasna ramen, bu alanda yaplan alflmalar ve verilen saylar, yok etme hareketinin esas
olarak kadnlara ynelmifl olduunu gstermektedir.
rnein, Beguineler diye bilinen ve 13. yzylda Belika, Fransa ve Almanyada etkili olan bir tarikatn yesi olan kadnlar evlenmeyi reddediyor ve kendilerini Hristiyanlk teolojisinin yorumlarn yapmaya ve yaymaya, yardm faaliyetlerine adayarak Avrupada retilerini yaymak zere dolaflyorlard. Yerleflik Kilise retisine karfl ktklarndan Kilisenin tepkisini ektiler ve 13l0 tarihinde sapkn
(heretic) olarak ilan edilerek iflkenceye mahkum edildiler ve yakldlar (Olsen,
1994: 52). 1400 ile 1600 yllar arasnda gnde iki cadnn idam cezasna arptrld tahmin ediliyor (Olsen, 1994: 58) 1592 ylnda sko Agnes Sampson, byclkle sulanarak yakld. Cadlkla sulanan kadnlar genellikle, evlenmemifl ya da
dul, yafll, ya da bir flekilde sra dfl zellikleri olan ve marjinal yaflayan kadnlard.
Bunlarn arasnda ok sayda hastalklar teflhis etme ve iyilefltirme yetisi olan, halk
hekimleri, ebeler, gelecei okuyan falclar, bilge kadnlar vard (Olsen, 1994: 66).
1649 ylnda ngiliz kadnlar Avam Kamarasna dinsel ayrlklarla ilgili bir dileke sunuyorlar ve kendilerine Devlet fllerine karflmamalar onun yerine dikifl,
nakfl, dokuma ve bulaflk ykama ile ifltigal etmeleri syleniyor (Olsen,1994: 74).
1714te cad mahkemelerine son veriliyor (Olsen,1994: 85). 1775te Anna Maria Swaegel Almanyada idama mahkum edilen son cad olarak kaydedilmifltir (Olsen, 1994: 93). 1781de Akdeniz Engizisyonu tarafndan idam edilen son mistik,
Maria de las Dolores Lopez, spanya Sevillede asldktan sonra yaklyor. 1782de
svirede idam edilen Anna Goddi, Avrupada hukuka uygun olarak mahkum edilen son cad olarak kaydedilmifl. Cad mahkemeleri 6 yl nce kaldrld hlde,
1793te Polonyada gayri hukuki olarak gerekleflen cad katli ise Avrupadaki son
olay olarak kaydedilmifl (Olsen, 1994: 102-103).
183
184
FEMNZMN VE KADIN HAKLARI HAREKETNN

DfiNSEL KKENLER
N
AM A
Dnyada ve Trkiyede kadn haklar hareketinin tarihsel seyrini

saptayabilmek.
18.yzylda Voltaire, Montesqieu, Diderot, ve Rousseau gibi Aydnlanma dflncesinin nc filozoflarnn yazlarnda raslanan keskin toplumsal elefltiri, esas olarak
Eski Rejimdeki tabiyet iliflkilerine yneltilmifl ve buna karfl bireysel zgrle dayal yeni bir toplumsal rgtlenmenin imknlar arafltrlmflt. Modern toplum bilimleri ve burjuva siyaset teorilerinin merkezinde yer alan burjuva, zerk ve zgr birey kavram ayn kaynaklardan beslenerek oluflturuldu. Kadnlar iin Aydnlanma Dneminden sz edebilir miyiz? (Kelly, 1977) sorusuna Hayr cevab
veren Joan Kelly umutsuzlua dflse de kadnlar, modern toplum dflncesinin bu
en nemli aflamasndan etkilendiler ve kadn kavram da deiflime urad. Aydnlanma dflncesinin yaygnlaflmasna katkda bulunan az sayda kadn ise erkek
dflnrlerin fikirlerinin yaylmasna araclk eden rnein, Paristeki edebi ve entelektel salonlarn yrten aristokrat kadnlar ya da Mme. Helvetius, Mme. Condorcet gibi nl adamlarn metresleriydi. Baflka birka kadn ise genifl kapsaml bir
sosyal analiz ve elefltiri gelifltirmeseler bile, roman yazar olarak ve kadnlarn eitimi ile ilgili yazdklar denemelerle kadnlarn bireysel alg ve ihtiyalarna iliflkin
nemli katklar yaptlar. Elizabeth Fox-Genovese, Aydnlanma dneminde kadnlarn etkinliklerini bafllk altnda inceliyor:
1) Aydnlanma dflncesine dolayl da olsa katkda bulunan kadnlar,
2) Aydnlanma filozoflarnn dflncelerinden karsayabileceimiz kadnlara
dair yaklaflm,
3) Aydnlanma dflncesinin izleriyle, zellikle Fransz Devriminin getirdii
sosyal deiflikliklerin etkisiyle kadnlarn kendileri iin yarattklar kadn
haklar gndemi (Fox-Genovese, 1977: 254-255).
Aydnlanma Metinlerinde Kadn-Doa-Kltr

Kadnn doa ile erkein kltrle efllenmesi, kadn aleyhtar sylemlerin ana odaklarndan birini oluflturmaktadr. Kadn bedeniyle ilgili dflnce ve alglar tarihsel
dnemlere gre deiflmektedir. Kadn bedeni zellikle 19. yzylda belirsizlikleri
nedeniyle denetim altna alnmas gereken, hkmedilmesi gereken bir nesne gibi
grlmfltr. Feminist yazarlarn metinlerinde kadn doas ya da kadnn doaya yaknl, kadnlar adna bir glenme alan kurmak ve erkek iktidarna karfl
koymak amacyla da kullanlmfltr. Bu da literatrde ok vurgulanan kadn-erkek,
doa-kltr karfltln pekifltirmeye hizmet etmifltir. Oysa metinler tarihsel olarak
ayrntl incelendiinde zellikle aydnlanma metinlerinde, kadnlarn uygarlafltrma misyonlarnn vurgulandn ve zellikle eitilmifl kadnlarn doalar gerei
cinsel hazza odaklanmfl biyolojik varlklarolarak nitelenen erkekleri de baflka bir
uygarlk dzeyine karabilecei savunulmufltur. Doa-kltr karfltl erevesinde kadn ve erkee yklenen rollerin ikircikliini tarihsel metinlerde keflfetmek,
kadn ve erkek kategorilerini tarihsellefltirmek ve bunlarn sabitlefltirilen anlamlarn yapbozuma uratmak iin malzeme salyor bize.
185
Devrimlerin tarihini feminist tarihilerin gzyle incelemenin tarih algmza ve bugnk sylemlerin, eylemlerin biimlenifline iliflkin nasl yeni dflnme imkanlar
getirebileceini rneklemek iin Fransz Devrimi ile ilgili bu nitelikte birka arafltrmaya ve kadn devrimcilerin yaflam yklerine bakmakta yarar var.
Joan B. Landes, burjuva kamu alannn yalnzca olumsal kurulufl koflullar asndan deil, kurulufl esaslar bakmndan da eril olduunu, rasyonel, zerk erkek
birey kurgusuna dayanan bir evrensellik ve kamusallk iddias tafldn savunmaktadr. Landes, Jakoben devrimcilerin Rousseaucu bir cumhuriyetilik erevesinde cinsel farkllk temelli bir retiyi desteklediklerini ve kadn bedenine ve
kimliine atfedilen dzensizlik, belirsizlik, bafltan karclk ve rasyonel akl yrtme yetisinden yoksunluk gibi zellikler nedeniyle kadnlar siyasal-kamusal alandan dflarda tutmay tercih ettiklerini anlatyor. Nitekim Konvansiyon, byle bir
tehdit algsyla 1793te kadn derneklerini ve halk kulplerinin hepsini yasadfl ilan etti. Landes, ayn makalede hem
sylemsel hem de eylemsel dzlemde
Sophie de Condorcet ve Olympe de
Gouges gibi kadnlarn hem feminist
karfl sylemlerin retilmesinde hem
de yurttafl haklar olmakszn Devrimin
yaratt halk hareketleri ve seferberlikte fiilen silah kuflanan militanlar ve
yurttafll olmayan yurttafl katlmclar olarak resm cinsiyet ideolojisinde
dile getirilen doal kadnlk erevesini kesintiye urattklarn savunuyor
(Landes, 1999: 435). rnein, Jakoben
kadn kulplerinde kltr misyonerleri ve yurtsever eitmenler olarak devrimci tren ve eitim programlarna destek veren ya da yardmseverlik alflmalarnda aktif olan kadnlar, Devrime ballk gstermeyen ruhban snfnn gcne
karfl bir siper ifllevi grmfller, Devrimin kitleselleflmesine katkda bulunmufllardr.
Kadnlar, devrimci kamusal alanlara katlma ynnde son derece arpc eylemlere giriflmifller. rnein, 1793 Anayasas kabul edilirken ok sayda kadn Paristen
taflra illerinden Konvansiyona mektup yazmfl ve her ne kadar yasa onlar Anayasann kabul iin ok deerli oy verme hakkndan mahrum ediyorsa da Anayasaya bal olduklarn belirtmifllerdir (Olsen, 1994: 433). Kadnlar, devrimci ynetimin kendilerine atfettii evcillik kategorisini bile geniflletilmifl ev kavram erevesinde yorumlayarak ulusun anneleri ve kz evlatlar olarak vatan savunma adna silah taflma hakkn talep etmifllerdir (Olsen, 1994: 434). Landesin belirttii gibi, kadnlarn devrimci harekete katlmnn kapsam birka kilit epizod dizisinde
kendini tam olarak gstermifltir: Kadnlarn Ekim 1789da Versaillesa yryfl, kadnlarn 1792nin bahar ve yaz aylarndaki silahl geit trenlerine katlm, kadnlarn Mays-Ekim 1793teki Devrimci Cumhuriyeti Kadnlar Birliindeki rgtl
baflkaldrs ve kadnlarn Mays 1795teki ayaklanmalarn bafllang gsterilerine
katlm (Olsen, 1994: 443).
Olympe de Gouges (17481793), Kadn Haklar

Bildirgesi adl bildirisinde
nsan (Erkek) Haklar
Bildirgesine karfl
kadnlarn hem rasyonel akl
yrtme kapasiteleri hem de
doal yetileri dolaysyla
erkeklerle eflit yurttafllk
haklarn kazanmas
gerektiini savunmaktadr.
Oyun yazar olarak nlenmifl;
yaptlarndaki keskin dili ve
radikal karfl kfllar
nedeniyle tutuklanmfl ve
giyotinle idam edilmifltir
(Levy, Applewhite ve
Johnson, 1979).
Fransz Devrimi ve Yurttaflln Cinsiyeti
fiekil 8.2
Olympe de Gouges
186
Landes, Levy ve Applewhiten Devrim Parisinde Kadnlar ve Militan Yurttafllk adl makalesine atfta bulunmakta ve 1793 gznde Jakobenlerin kadnlara
karfl girifltii bastrma hareketinin ardndaki etmeni sralamaktadr:
Siyasal sistemin yasal erevesi iinde yeralmayan cumhuriyeti devrimci
kadnlarn Jakobenler tarafndan ynetilemez olarak alglanmalar,
Jakoben nderlik, militan, cumhuriyeti kadnlarn eylemlerini ailenin istikrarn ve erkek yurttafllar tehdit eden bir fley olarak alglamaya bafllamas,
Zayflk, eksiklik, beceriksizlik gibi edilgen kadnlk tanmlarnn dflna kan
ve bu snrlar fiilen aflan cumhuriyeti kadnlarn Jakoben erkekler iin bir
idifl edilme ya da iktidarszlk tehdidi oluflturmas (Landes, 1999: 431-32).
Liberal Feminizmin Snrlar: Kadnlar Gerekten Eflit

Yurttafl m?
Liberal feministler, eflitliki bir ereve iinden kadnlarn lehine olacak hukuksal
reformlarn yolunu atlar. Ancak genel oy hakk ngilterede, I. Dnya Savaflndan
sonra 1928 ylnda tannd. Kadnlar, ocuklarn velayeti konusunda erkeklerle eflit
haklara ancak 1973te kavufltular. Boflanmada eflitlik II. Dnya Savaflndan sonra
salanmakla birlikte, ngiliz kocalar 1970 ylna dek, karlaryla zina yapt sabit
olan erkeklerden tazminat isteme hakkna sahiptiler; ayn hak, kadnlara tannmamflt. Bu nokta, yani zina karfllnda kocann tazminat isteme hakk, kadnn kocann mlkiyeti altnda grlmesinin bir uzantsdr. Zaten ngilterede kadnlar, 19.
yzyl ortalarnda bile, baflka birok yerde olduu gibi, babalarnn ve kocalarnn
mlk saylyorlard ve 1882ye dek mlk edinme ve iflletme hakkndan yoksundular (Berktay, 2003: 43-44).
Kadnlarn Oy Hakk Mcadelesi

1866- Byk Britanyada 1498 kadn kadnlarn oy hakkn hukuken tanmak zere bir komite oluflturdular ve John Stuart Mill, Britanyann ilk kadnlar iin oy
hakk dilekesini Parlamentoya sundu (Olsen, 1994: 138).
John Stuart Mill (1806-1873) ann nde gelen liberal dflnrlerinden, bireysel zgrlk ve insan haklar savunucularndan biriydi. Kadn haklaryla ilgili yazlarnn birounu kars Harriet Taylorn etkisiyle yazd ve Mill tarafndan kamusal olarak savunulduu iddia edildi. Kadnlarn Klelefltirilmesi (1861) adl yaptnn giriflinde, iki cins arasndaki mevcut sosyal iliflkileri ynlendiren temel ilkenin
yani bir cinsin dierine hukuki bamllnn kendi baflna yanlfl olduunu belirtiyor ve insanln ilerlemesine engel oluflturduu iin cinsler arasnda tam eflitlik
ilkesiyle yer deifltirmesi gerektiini savunuyordu (Mill, 1986: 7). Amerikada klelie karfl mcadeleyle kadn haklar mcadelesinin birbirlerine koflut olarak geliflmesini anmsatan bir argman kurarak Mill de kleliin ilga edildii Britanya toplumunda kadnlarn geriye kalan tek kle snf olduunu ne srd: 1869 ylnda
ngilterede evli kadnlara mlk edinme hakk tannd (Olsen, 1994: 136).
19.yzyl Amerikan kadn haklar hareketinin nclerinden Elisabeth Cady
Stanton ve Susan B. Anthony, Mary Wollstonecraftn Kadn Haklarnn Savunusunda ne srd fikirleri gelifltirdiler ve Doal Haklar retisine dayanarak kadnlarn insan haklarndan ve Amerikan Anayasasndaki temel hak ve zgrlklerden yararlanmalar gerektiini savundular.
Aynen nefes alma hakk gibi medeniyetin vazgeemeyecei doal haklar vard. Medeni erkek ve kadnn doal haklar, ynetme, mlk edinme ve glerinin
uyumlu geliflimi ve arzularnn tatmin edilmesidir (Address to the New York State Legislature, s.679).
187
Kadnlar insandr; doum yeri belli, doufltan zgr vatandafltrlar; mlk sahibidirler, vergi mkellefidirler; hala haklarmz kullanmak iin oy vermekten alkoyuluyoruz... Cinsiyetimiz dflnda, yasal bir semenin ihtiyac olan ve anayasa tarafndan istenen her trl nitelie sahibiz. Biz ahlakl, erdemli, akll ve gururlu beyaz
adama her bakmdan eflit insanlarz (a.g.e, s.679; alntlayan Donnovan, 1997: 43).
Kadnlar klelerin zgrleflmesi davasnda coflkulu bir flekilde alflrlarken kleliin kaldrlmas taraftarlar kadnlarn oy hakk mcadelesine yeterince destek
vermeyince Stanton ve Anthony bu gruptan ayrld. Mays 1869da Amerikal feminist ncler, Susan B. Anthony ve Elizabeth Cady Stanton, NWSA ksa adyla National Woman Suffrage Association - Trke adyla, Ulusal Kadnlar iin Oy Hakk
Derneini kurdular.
Kadn Haklar Hareketinin de Resmi Tarihi Var!

A M A
Dnyada ve Trkiyedeki baz feminist ncleri saptayabilmek.
ngilteredeki oy hakk hareketinin tarihi, nce Christabel ve Sylvia Pankhurst kardefller gibi st orta snf kadn nclerin ve 1903te kurulan WSPU gibi-Womens
Social and Political Union (Kadnlarn Sosyal ve Politik Birlii) onlarn kurduu
derneklerin Londra merkezli etkinlikleri ile anlatlmfltr. Ancak oy hakk hareketinin farkl damarlarn ifli snfndan kadnlar arasnda, Londra dflnda, yerel ifli
hareketi radikalizmi gelenei olan kentlerde arayan feminist tarihiler, szl tarih
kaynaklar ve yerel toplumsal hareketlerin kayt ve belgelerini bir arada yorumlayarak bu alandaki tarihyazmnn temel argmanlarn sarsmakla kalmadlar, emeki kadnlar da kapsayan daha genifl bir kadn kitlesine yeni bir siyasi tarih armaan etmifl oldular. yle ki Pankhurstlerin evresindeki ifli snf yesi tek kadn
olan Annie Kenney bile otobiyografisinde (Memories of a Militant, 1924) Pankhurstlerden nceki oy hakk mcadelesini grmezden gelir. Jill Liddington ve Jill
Norris pamuklu dokuma endstrisi kentlerinden Lancashirede zellikle sendikal
hareketin ve Womens Co-operative Guilds (Kadn Kooperatifleri) adl kadn rgtnn ncleri olan kadnlarn oy hakk kazanmak iin 19. yzyl sonunda son derece gl kampanyalar yrtmfl olduklarn ortaya kardlar (Liddington ve Norris,
1985: 14-19). ngilterede kadn tarihi alanndaki yeni arafltrmalar sonucunda, oy
hakk hareketinin rnein, ifli snfndan
kadnlarn otobiyografilerinde, anlarnda,
ya da yerel rgtlerin kaytlarnda, yerel gazetelerin stunlarnda unutulan ya da yalnzca bireysel ya da kolektif hafzada saklanan blm yeniden kazanlmfl oldu. Kamuoyunda militansufragetteler kadar ses
getirmemifl olsa da onlardan nce ok daha genifl tabanl bir suffrage hareketinin
ifli sendikalar, kadn kooperatifleri ve sosyalist hareket erevesinde yrtlmfl olduu belgelenmifl oldu.
fiekil 8.3
Millicent Fawcett
188
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
TRKYEDE
MODERNLEfiME TARHNE KADIN
TARH AISINDAN BAKIfi
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Trkiyede emek
hareketi iinde kadnlarn roln incelemek iin ulusal ve yerel dzeyde
hangi kaynaklara baklabilir? Bulduunuz belgeleri Kadn Eserleri Ktphanesine iletiniz.
R U feminist tarih alannda Batl tarihilerin yaptklar alflmalar, taKadn tarihi SyaO da
rihe kaydedilmemifl dolaysyla tarihyazmna konu olmamfl ve tarihsel olarak grnrlk kazanmamfl
olan kadn deneyim ve etkinlik alanlarnn aa karlmas
DKKAT
iin yeni kaynaklar aranp bulunmasyla gerekleflti. Trkiyede ise bizim temel
meselemiz modernleflme olduu iin yakn tarihle ilgilenen sosyolog ve siyaset
SIRA SZDE
bilimciler tarihilerden ok kadn tarihine ynelirler. Trkiye modernleflmesinin
kadn tarihi arafltrmalarnn salad bakfl alar, bilgi ve belgelerle resmi tarihe
alternatif, farkl
tarihler yazma gdsyle beslenir. Sonraki blmlerde anlatlacaAMALARIMIZ
gibi, bu elefltirel yaklaflmlarda 1980 sonras kadn hareketinin getirdii ivme ve
Trkiyeli kadnlarn kendi bireysel tarihlerini ve toplumsal tarihlerini yeniden keflfetme, kendilerine
bir bellek yaratma arzusu etkili oldu. Sosyoloji ve SiyasetK T A yeni
P
bilim gibi sosyalbilimlerin farkl disiplinlerinin yan sra 1990l yllardan itibaren
niversitelerde alan Kadn Sorunlar Arafltrma Merkezleri bnyesinde Kadn alflmalar Anabilim
kadn konulu tez alflmalar yrtlmektedir. Bu
T E L E V Z Y ODalnda
N
arafltrma izleklerini flyle gruplayabiliriz:
1) zellikle Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf nclnde
gereklefltirilen kadn dergileri bibliyografya alflmalar (akr vd., 1993;
N T E R N E T 1998).
Davaz-Mardin,
2) Trkiyede modernleflme tarihi ve kadn hareketi iindeki nc kadnlara
iliflkin biyografik alflmalar, elefltirel okumalar (Durakbafla, 2000; Zihniolu, 2003; alfllar, 2010; Gmflolu, 2001).
3) Kadn Hareketi tarihine iliflkin alflmalar; rnein, 1980 darbesi ncesinde
zellikle orta snf kentli kadnlar kitlesel olarak kendisine ekebilmifl olan
lerici Kadnlar Dernei hakknda yaplan alflmalar (Ve Hep Birlikte Kofltuk, 1996; Akal,2003).
4) Eitim tarihi rnei, Kz Enstitleri zerine yaplan alflmalar (Akflit, 2005).
5) Trkiyede bilim tarihi ve mesleklerde kadnlara dair alflmalar (Sayglgil,
2010; Yldrm, 1998; fiimflek-Rathke, 2011).
6) Edebiyat tarihinde kadn yazarlara dair alflmalar (Aksoy, 2009).
7) Trkiyede modernleflmenin sosyal tarihini
cinsiyet gzeterek inceleyen, zellikle szl tarih grflmelerine dayanan alflmalar;
rnein, ocukluun tarihi ya da evlatlklar zerine yaplan alflmalar; zorunlu gle ilgili kadn anlatlar; evin meknsal dnflm, hane ve aile iliflkilerinde deiflmeleri irdeleyen alflmalar vd. (zbay,
1999; zbay, Durakbafla, 2001; 2010; Durakbafla, Karada, zsan; 2009; zsan, Durakbafla, Karada, 2009; fiahin & Tan, 2007;
fiahin, 1999).
N N
Romanc, yazar. Halide Edib

Advar (1882-1964)
Amerikan Kz Kolejini
bitirdikten sonra stanbul
AMALARIMIZ
Kz Lisesinde retmenlie
bafllad. Birinci Dnya
Savafl srasnda, Kz
Okullar
K T Genel
A P Mfettifli
olarak Beyrut ve fiamda
alflt. Kurtulufl Savaflna
katlarak yabanc dilde
muhabarat ve tercmanlk
Tyapt.
ELEVZYON
Cumhuriyetin ilanndan
sonra efli Adnan Advarla
birlikte yurt dflna kmak
N T E Rkalan
N E T H.E.Advar,
zorunda
1925-1938 yllar arasnda
Avrupada Fransa ve
ngilterede yaflad.
Amerikada ve Hindistanda
giderek Trk Devrimini
tantan konferanslar verdi.
Anlarn iki cilt halinde ve
ngilizce olarak yaymlad
(1926, 1928). Trkiyeye
dner ve 1940ta stanbul
niversitesi Edebiyat
Fakltesinde ngiliz Dili ve
Edebiyat profesrlne
atanr.
fiekil 8.4
Halide Edip Advar
189
SIRArneklere
SZDE
Trkiyede eflitli dnemlerde yaynlanmfl olan ev ve aile dergilerinden
baknz.
Ev ii teknoloji, ev-konut mimarisi, dekorasyon, mobilya ve buna iliflkin deerler nasl deiflmifltir?
D fi N E L M
Trkiyede Kadn Hareketleri Tarihi

S O Rbofllukta
U
Trkiyede 1980 askeri darbesinden sonra oluflan siyasi, ideolojik
feminizm, zellikle sol hareketin iinden gelen kadnlar iin hem ierisinden geldikleri sol hareketin erkek-egemen, eril yapsn hem de kendi kimliklerini
D K K A T sorgulamalar iin referans oluflturan bir reti oldu. Bu dnemde Batl feminist kaynaklarn
evirisi kadar Trkiyede Cumhuriyet ncesinde, Osmanl dneminde kadn hakSIRA SZDE
larna dair bir entelektel ve toplumsal hareketin varl ve bu hareketin iinde Fatma Aliye, Emine Semiye, Halide Edip Advar, Ulviye Mevlan, Nezihe Muhittin gibi
kadn nclerin stlendikleri roller keflfedildi. O zamana kadar
Cumhuriyet ve
AMALARIMIZ
Atatrkn Trk kadnlarna kazandrmfl olduu haklar erevesinde yukardan
anlatlan siyasi-toplumsal tarih, adeta kendi aktrleriyle bulufltu. zellikle ge Osmanl dnemine iliflkin kadn yazn, kadn dergileri ve kadn rgtlerinin
keflfi ve
K T A P
Cumhuriyet modernleflmesine dair benzer alflmalar, kadnlar nceki kuflaklardan kadnlarla buluflturdu ve onlara kolektif bir tarih bilinci kazandrd.
Tarihsel bellein yeniden kazanm, Trkiyede kadnlarnTpolitik
E L E V Z Ybir
O N zne olarak kamu sahnesine kabilmesi ve kamu gndemini etkileyebilmesi iin ok
nemli ve gl bir zemin oluflturdu. Burada Serpil akrn Osmanl Kadn Hareketi bafllkl doktora tezi (akr, 1994) ve Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi MerNTERNET
kezi Vakf tarafndan yfiekil 8.5
rtlen bibliyografya,
Fatma Aliye Hanm
kadn hareketinin belgeSIRA SZDE
lenmesine dair dkmantasyon, biyografi ve
kronoloji alflmalarnn
D fi N E L M
(Mardin, 2007) Trkiyede hem kadn harekeS O R U
tinin tarih yazmnda
hem de genel olarak kadn alflmalarnda ve kaDKKAT
dn hareketinde yeni bir
devir atn, o gne kaSIRA SZDE
dar gelen hakim kadn
haklar sylemini deifltirdiini vurgulamak geAMALARIMIZ
rekir.
SIRA SZDE
NELM
D fi iinde
Milli Trk Edebiyat
nemli romanclarmzdan
biri olan Halide Edip
cumhuriyetten nceki birok
S O imzas
R U
yazsn Halide Salih
ile yaynlad. stanbulun
ngilizler tarafndan iflgaline
karfl dzenlenen
DKKAT
Sultanahmet Mitinginde
yapt etkili konuflmayla
siyasi tarihimize ilk kez
byk bir mitinge
hatip
SIRA
SZDE
olarak katlan kadn
dflnr olarak geti.
N N
Halide Edib Advarn kadn

AMALARIMIZ
tarihi asndan
nemi,
yalnzca kamusal kimlii ile
tannmfl nc bir kadn
olmasnda deil, ayn
zamanda kendiKhayat
T A P
hikyesini, Ulusal Kurtulufl
Savafl ile koflut olarak
anlatarak bilinli bir
biimde kendisini tarihe
yazmasnda ve
T Euluslararas
LEVZYON
kamuoyuna Trkiyenin
kurulufl tarihini olaanst
bir kadnn kalemiyle
anlatmfl olmasndadr
(Advar,1928;1962;
NTERNET
Durakbafla, 2000).
N N
Osmanl dneminde kadnlarn hayat hakk arayflnn daha detal bilgisi

K T iin
A P Serpil akr
(1994; 2011). Osmanl Kadn Hareketi, stanbul: Metis kitabn inceleyebilirsiniz.
Osmanl Kadn Hareketi
TELEVZYON
Serpil akrn kitab, Birinci Dnya Savafl yllarnda kesintiye uramfl olsa da
1913 ile 1921 yllar arasnda, yayn hayatn srdren Kadnlar Dnyas adl dergi zerine odaklanr. Ayrca Osmanl feminizminin farkl aflamalarna ve zellikle
NTERNET
kinci Meflrutiyet Dnemindeki kadn rgtlenmeleri ve yayn faaliyetlerine iliflkin
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
190
Nezihe Muhittin (18891958): Eitimci, derneki,

gazeteci ve yazar olan
Nezihe Muhittin, Cumhuriyet
ncesinde eflitli kadn
derneklerinin kurulmasnda
grev ald ve kadnlara oy
hakk iin mcadele etti. 16
Haziran 1923te Kadnlar
Halk Frkasn, 7 fiubat
1924te Trk Kadnlar
Birliini kurdu. Kadnlar
Birliinin yayn organ olan
Kadn Yolu ve Trk Kadn
Yolu adl dergileri kard.
Kz Liselerinde mdrlk
yapt. Nezihe Muhittininok
sayda yk ve romannn
yan sra, 1931de baslan
Trk Kadn adl kitab,
Trkiyede kadn hareketi
tarihi alannda nemli bir
kaynaktr.
kapsaml bilgi de ierir. akrn arafltrmas, Osmanl dneminde yaynlanmfl birincil kaynaklara iliflkin yeni bir merak uyandrmfl ve kadn yazarlarn kaleminden
kadnlk durumunun ierdii yoksunluklar ve kadnlarn feryatlarn aktarmay
nemsemifltir. Kadn sznn ve sesinin duyulabildii en nemli kaynak, kadn
dergileridir. Yaym tarihi asndan, ilk kadn dergisi olarak niteleyebileceimiz Terakki-i Muhadderat, Terakki gazetesi tarafndan 1869da Muhadderat iin gazetedir alt bafllyla haftalk olarak yaynlanmfltr (akr, 1994: 23).
fikufezar, sahibi kadn olan ve yaz kadrosunu tmyle kadnlarn oluflturduu ilk kadn dergisi olarak kaytlara gemektedir (akr, 1994: 26). 1895te yayn
hayatna bafllayan Hanmlara Mahsus Gazetenin baflyazar ve yaz kadrosunun tamamna yakn kadndr. 1895-1908 yllar arasnda 13 yl boyunca 604 say olarak
kan en uzun sreli kadn dergisidir (akr, 1994: 27). Dergideki yazlarnda kadnlar, bir yandan kadnn geleneksel annelik, efl olma ve evkadnl rollerinde
mkemmelleflmesini savunurken bir yandan da Bat toplumlarndaki hemcinslerinin alflma hayatnda, eitim ve toplum hayatnda stlendikleri rollerden rnekler
gstererek ve erkeklerle kyas getirerek, Osmanl kadnnn toplumsal konumunu
ykseltmeyi hedeflemifllerdir. 1908de ilan edilen II. Meflrutiyetle birlikte kadn
dergilerinin saysnda da adeta bir patlama olduu saptanmfltr: Demet, Mehasin,
Kadn, Kadnlar Dnyas, Hanmlar Alemi, Kadnlar Alemi, Trk Kadn, nci,
Ss, Hanm, bu dergilere rnek olarak gsterilebilir (akr, 1994: 37-42). akr, kadn derneklerini amalarna gre yardm dernekleri, eitim amal dernekler, istihdam amal dernekler, lke sorunlarn zmeye ynelik dernekler, lke savunmasna ynelik dernekler, siyasal partilerin kadn dernekleri, siyasal amal dernekler
ve feminist kadn dernekleri olarak ayrfltrmaktadr. Cemiyet-i Hayriye-i Nisvaniye,
Teali-i Vatan Osmanl Hanmlar Cemiyeti, Osmanl Trk Hanmlar Esirgeme Dernei, Mamulat- Dahiliyye stihlaki Kadnlar Cemiyet-i Hayriyyesi, Osmanl Mdafaa-i Hukuk-u Nisvan Cemiyeti, Kadnlar alfltrma Cemiyet-i slamiyyesi gibi
kadn derneklerinin program ve tzklerini kitabn ekler blmnde vermektedir.
zellikle Balkan ve Birinci Dnya Savafllar srasnda yoksullaflan, efllerini ya da
babalarn kaybeden dul ve bekr gen kadnlar, bu derneklerin birinci dereceden
hedef kitlesini oluflturmaktadr. Gen kzlarn eitilmesi, geimlerini salamak zere meslek kazandrlmas ve Osmanl kadnlarnn da itimai inkilapn unsurlar
haline getirilmesi hedeflenmifltir. Osmanl kadn hareketinin bir baflka zellii,
kendi iersinde gayrimslim ya da yabanc uyruklu kadnlar da barndrmasdr;
kadn derneklerinin yeleri dil, din, mezhep, etnik kimlik, sosyal snf asndan
eflitlilik iermektedir. Osmanl kadn hareketinin kadn nclerinin yan sra kadn haklar savunucular arasnda erkek nclerin de yer ald grlmektedir.
akr, Kadnlar Dnyas dergisini, feminist olarak nitelemektedir nk bu
dergi, Osmanl Mdafaa- Hukuk-u Nisvan Cemiyetinin (Osmanl Kadnnn Hukukunu Savunma Dernei) yayn organdr. Batl feminist hareketin ncleri, yazarlar ve Batl kadnlarn toplumsal, siyasal talepleri yakndan izlenmekte ve Bat
toplumlarnda olduu gibi Osmanl toplumunda da erkeklerin kadnlar zerinde
kurduklar tahakkm sorgulanmaktadr. O yllarda Batl kadnn gndeminde olan
siyasal hak istemi, cemiyetin kurulufl programnda yeralmamfl ancak 1921 ylnda
dernek programna eklenmiflti. zetle, kadn inkilab Osmanl toplumunda arzulanan topyekun toplumsal inkilabn en nemli unsuru olarak ne srlyordu:
Kadnlarn sanayide olsun, ticarette olsun, hatta idare-i umur- cumhurda olsun
erkeklerden dun (afla) kabiliyette olmadklarn teslim etmek lazmdr. Filvaki
muhit-i Osmanimizde kadnlk henz inkiflaf edememifltir. Fakat buna sebeb biz
191
Osmanl kadnlarnn istidatszl deil, tarz- tabiyemiz suret- maiflet (hayat tarz)
hayatmzdr (Erkekler, Kadnlk Yalnz Meyve Deildir adl Kadnlar Dnyas imzal makaleden alntlayan akr, 1994: 58).
Kadnlar Halk Frkas ve Nezihe Muhittin

Yaprak Zihniolunun Trkiyede erken
dnem kadn hareketine dair yapt dnemsellefltirmeye gre:
1. lk kadn mektubunun basnda yer
ald 1868den II. Meflrutiyete
(1908) dein olagelen hareketlilii
Erken Dnem Osmanl Hareket-i
Nisvan- (1868-1908);
2. II. Meflrutiyet ve Milli Mdafaa dnemlerindeki feminist etkinlikler,II. Meflrutiyet Dnemi Osmanl Feminizmi (1908-1922);
3. Cumhuriyetin kurulufl yllarndaki
dflnsel ve eylemsel etkinlikler,Birinci Dalga Cumhuriyeti Feminizm (1923-1935) diye nitelenmektedir (Zihniolu, 2003: 2). Bu erevede Nezihe Muhittin Birinci Dalga
Cumhuriyeti Feminizm erevesinde nc kadnlardan biridir. Trkiyede
erkek-egemen tarih yazm ve Taha Parlann ataclk diye nitelendirdii
Atatrk yceltme klt (Zihniolu, 2003: 17), kurucu ndere vurgu yapan
bakfl as, uzun bir sre Trkiyede kadn hareketi tarihini ve kadn tarihini basklayan bir eilim olmufltur. Zihniolunun da belirttii gibi, Nezihe
Muhittin, bu sre iinde, yani Kadnlar haklar iin mcadele etmeksizin
bu haklar kendilerine Atatrk devrimleriyle verildi tezinin egemen olduu
Kemalist tarihyazm ile dier nc Cumhuriyeti feministlerle birlikte toplumun belleinden silindi, unutturuldu (Zihniolu, 2003: 23).
Nezihe Muhittini sosyal bilimler alanna ilk kez Zafer Toprak, Kadnlar Halk
Frkasnn kurucusu olarak tantt (Toprak, 1988). Serpil akr, Nezihe Muhiddini,
Kadnlar Dnyas dergisinin sahibi ve Mdafaa-i Hukuk-u Nisvan Dernei (1913)
kurucusu Ulviye Mevlan (1893-1964) ile karfllafltrarak deerlendirdi. Nezihe Muhiddinin Trk Kadn adl kitabnda, Ulviye Mevlann isminin anlmayflna dikkat
eken akr, Ulviye Mevlann snfsal kkeni itibariyle, ikinci efli Rfat Mevlann
Krt milliyetisi olmas ve radikal fikirleri nedeniyle grece milliyeti feminist bir
izgide yer alan Nezihe Muhiddin tarafndan dfllanmfl olabileceini savundu (akr, 2006: 339). Baflka bir yaptta, Nezihe Muhiddinin Trk Kadn (1931) kitab, feminist tarih yazm balamnda incelendi (Baykan & tfl-Baskett, 1999).
Sosyal bilimler alannda Batl kaynaklar yakndan izleyen, ounluu kadn
akademisyenler, Trkiye toplumunun ataerkil yapsn ve kadnn Cumhuriyet reformlarna ramen sregiden ikincil statsn derslerinde, makalelerinde, kitaplarnda tartfltlar ve aktivist kadn gruplaryla paylafltlar (Abadan Unat, 1982; Tekeli,1990) . Bylece 1980li yllarn ikinci yarsnda ve 1990l yllarda niversitelerde
kadn hareketiyle srekli dirsek temas iinde olan, ondan beslenen ve onu besleyen bir akademik feminizm damar olufltu. Feministler Trk modernleflmesinin ve
modern ulus-devletin kurulufl aflamasnda etkin olan devlet feminizminin eleflti-
fiekil 8.6
Nezihe Muhiddin
192
risini yaparak devletten ve erkeklerin egemen olduu siyasi parti ve rgtlenmelerden bamsz bir kadn hareketini savundular. 1980li yllardan bugne kadar
kurduklar sivil toplum rgtleri, kadn dergileri ve yrttkleri kampanya ve eylemlerle Trkiyenin kamuoyunda kadnlar adna ve kadnlar iin siyaset yapma
ynnde bask oluflturup kadn gndemi yarattlar. yle ki artk btn siyasi partiler, seim bildirgelerinde kadn semene ynelik baz vaatler vermek zorunda kalyor. Trkiyede kadn hareketinin yaratt bask, Avrupa Birliine yelik sreci
ve Birleflmifl Milletler bnyesinde yrtlen Dnya Kadn Konferanslar ve Kadnlara Karfl Her Trl Ayrmcln Ortadan Kaldrlmas Szleflmesi (CEDAW), devletin yasal dzenlemelerde cinsiyet eflitliini salamak, kz ocuklarnn ve kadnlarn eitimi, kadn sal, kadn istihdam ve kadnlara karfl fliddetin nlenmesi
konusunda kadnlar lehine mdahil olmasn zorlamfltr.
Kadn Ktphaneleri, Kadn Mzeleri, Bilgi Merkezleri

Kadn Eserleri Ktphanesi
ve Bilgi Merkezi Vakf
Trkiyenin ilk ve tek kadn
konulu zel ktphanesidir.
Do. Dr. Fsun Akatl, Prof.
Dr. Jale Baysal, Asl Davaz,
Do. Dr. fiirin Tekeli ve
Fsun Yarafl tarafndan 14
Nisan 1990 ylnda
kurulmufltur. Vakfn temel
amalar flu biimde ifade
edilmifltir: Kadnlarn
gemiflini iyi tanmak; bu
bilgileri bugnn
arafltrmaclarna derli toplu
bir flekilde sunmak;
bugnn yazl belgelerini
gelecek nesiller iin
saklamak.

ve Bilgi Merkezi Vakf
Vakfn genel kurulunda
eflitli meslek gruplarndan
ve akademisyenlerden 30
kadn ye bulunmaktadr.
Kuruluflundan bu yana
stanbul Bykflehir
Belediyesinin tahsis ettii
Halite, Fenerdeki binada
hizmet vermektedir.
Trkiyede yerel ynetimlerle
vakflar ya da sivil kadn
rgtleri arasnda ifl birlii
ve srdrlebilir ortak
projeler iin de bir rnek
oluflturmaktadr.
SIRA SZDE
lk rnekleri Amerikada ve ngilterede grlen kadn ktphaneleri, (Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf, 1991) kadnlar tarafndan retilen ve kadn konulu olan drt trden belgeyi toplamaya alflr:
Yazl belgeler,
Szl kaytlar
Grsel kaytlar, belgeler,
boyutlu nesneler, belgeler
Kadn ktphanelerinin kuruluflunda ve srdrlmesinde belgelere feminist
bir bilinle yaklaflmak birinci derecede nem taflmaktadr: Kadn ktphaneleri,
sadece kendi arflivlerinde topladklar bu belgelerle ilgili alflmalar yapmazlar. Mali olanaklar, mekn yetersizlii, arfliv politikalar nedenleriyle ya da sadece baflka
kurumlarda bulunduklar iin salayamadklar, kadnlarla ilgili belgelerin yerlerini
saptar, yine olanaklar lsnde bibliyografyalar, kataloglar hazrlayarak bu belgeleri de kayda geirirler. Tm bu kaytlar, ounlukla Kadnlar nerede? sorusunu ortaya koyduklarndan, deiflik bir yaklaflm biimi gerektirmektedirler. Kadnlar varolmakla birlikte grnmez hle getirilmifllerdir; dolaysyla bu belgelerde
aradmz varolmayan kadnlar deil, grnmeyen kadnlardr (Davaz Mardin,
2007: 187).
Kadn ktphanesinin misyonu ile ilgili flu noktalar belirtilmektedir (Davaz
Mardin, 2007: 188-192):
Kadnlarn gemifline dair belgeler toplamak,
Hzla tarihin belgelerine dnflecek olan bugnn belgelerinin ayrdnda olmak,
Kadnlar arasnda, kadn rgtlerinde, ktphanecilerde ve genel kamuoyunda eski ve yeni belgelerin neminin bilincini yaymak,
Belgeleri snflandrma ve okuma ve yorumlama biimlerine dair kadn deneyimlerini ortaya karacak, grlr klacak yeni yntemler gelifltirmek,
Kadnlarn yaflam ve mcadelelerinde hem karfl karflya kaldklar basklar
hem de gsterdikleri direnifli belgelemeye alflmak,
Kadn hareketinin eflitli kesimleriyle balant iinde olmak.
Kadn Eserleri
ve Bilgi Merkezini ya da nternet sitesini ziyaret ederek kSIRAKtphanesi
SZDE
tphanenin koleksiyonlar ve yaynlar hakknda bilgi veriniz
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Kronoloji
Kadn Eserleri Ktphanesi 2000 Ajandasnda, Trkiyede Kadn Hareketinin 19.
yzyln ortasnda Tanzimat Dneminden bafllayarak 1990larn sonuna kadar olan
tarihine iliflkin ok nemli olaylarn kaydedilmifl ve bugn kadn tarihi alanndaki
arafltrmaclar iin ok deerli bir baflvuru kayna oluflturulmufltur (akr ve Glbahar, 2000). I. ve II. Meflrutiyet Dnemlerinde Osmanl modernleflme hareketleri
iinde geliflen Hukuk-u Nisvan alanndaki reformlar ve Cumhuriyet Dneminde
kadn haklaryla ilgili geliflmeler, rgtlenmeler ve belli bafll eylemlerle belirtilmifltir. 1980li yllarda geliflen bamsz kadn hareketi ve 1990l yllarda kurumsallaflan
kadn hareketi, ok ayrntl ve titiz biimde arafltrlmfltr. 1980li yllardan bafllayarak afladaki kronolojide sralanmfltr:
1983 - Ankarada oluflan ilk feminist grup, bilin ykseltme ve seminer toplantlarnda kadnlar evlilik, cinsellik, ev ii iflblm, feminizm tarihi gibi konular
tartfltlar. 27 Mays 1983de on haftaya kadar olan gebeliklerin krtajla sona erdirilmesine ve gnll cerrahi sterilizasyon yntemlerine izin veren yasa deifliklii
yapld. Ancak krtaj iin evli kadnlara kocadan izin alma koflulu getirildi.
8 Mart 1984 - stanbulda 35 kadn Kadn evresini kurdu. fiubat 1989da kapanan Kadn evresi, feminizmin nemli kitaplarn evirerek yaynlad.
fiubat 1985 - stanbulda Mektup dergisi yaynlanmaya bafllad; kadnlarn kard ilk islami dergi olma zelliini taflyor. 14 Ekim 1985 BM Kadnlara Karfl
Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szleflmesi, Trkiyede de yrrle girdi. Aile
hukukunu ilgilendiren 15. ve 16. maddelere konulan ekinceler ancak 1999da kaldrlabildi.
8 Mart 1986 - Kadnlara Karfl Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szleflmesinin uygulanmas iin hazrlanan dilekeyle alan imza kampanyasnda toplanan
7000 imza meclise verildi. Kadnlar Dilekesi eylemi, 1980 sonrasnn ilk kitlesel
eylemiydi.
8 Mart 1987 - Kadn evresi tarafndan karlan Feminist dergisi yayn hayatna bafllad; Mart 1990a kadar yayn srd. 4 Nisan 1987de Dayaa Karfl Kampanya bafllad. 17 Mays 1987de 80li yllarn ilk kitlesel kadn yryfl olan Dayaa
Karfl Dayanflma Yryfl yapld. Haziran 1987de o gnn medyasnda trbanl feministler diye anlan slamc kadnlar, bir yl boyunca Zaman gazetesinde
kadn sorununu gndeme getiren yazlar yazdlar.
1988 - Duygu Asenann 55 bask yapacak olan Kadnn Ad Yok adl kitab yaynland.
Ocak 1989 - Ankarada Kadn Dayanflma Dernei kuruldu. Bedenimiz Bizimdir - Cinsel Tacize Hayr kampanyas, dayaa ve bekaret konrolne karfl kampanyalar rgtledi. 11-12 fiubat 1989 tarihlerinde yaplan1. Feminist Kongrenin sonunda Kadnlarn Kurtuluflu Bildirgesi yaynland. 2 Mays 1989da islami grfll stanbulda Hanmlar Eitim ve Kltr Vakf kuruldu. 5-6 Mays 1989da kendisini Bamsz Krt Kadn Grubu olarak tanmlayan Komjin Kadn Grubu Almanyada resmen kuruldu ve Mays 1991den itibaren Jiyan adl bir dergi karmaya
bafllad. 19-21 Mays 1989da 1. Kadn Kurultay topland. 2 Kasm 1989 sabah stanbulda cinsel tacize dikkat ekmek iin yrtlen kampanya erevesinde yaplan bir basn aklamasnn ardndan kadnlara mor ine satfl bafllad.
24 Ocak 1989da iflleri Bakanl, ilk alacak kaymakamlk snavna kadnlarn da alnacan aklad. 29 Aralk 1989da Baflbakanla bal Aile Arafltrma Kurulu kuruldu Ayn yl adafl Yaflam Destekleme Dernei kuruldu.
193
194
10 Ocak 1990 - Anayasa Mahkemesinin fuhufl yapan kadnlara tecavzde ceza indirimi getiren, TCKnin 438. Maddesinin Anayasaya ve eflitlik ilkesine aykr
olmadna iliflkin karar kadn gruplar tarafndan protesto edildi. 23 Ocak 1990da
438. Maddeyi protesto kampanyas yrten kadnlar, stanbulda genelevlerin bulunduu Zrafa Sokaka giderek iffetli kadn sertifikas dattlar. Bu eylemler sonucunda 21 Kasm 1990da 438. Madde Meclis tarafndan iptal edildi. 1980 sonras
kadn hareketinin ilk hukuksal kazanmdr.
14 Nisan 1990da Kadn Eserleri Ktphanesi kuruldu. 9 Mays 1990da Dayaa Karfl Dayanflma Kampanyas kurumsallaflt Mor at Kadn Sna Vakf
kuruldu. lk dnemde alflmalarn danflma merkezi olarak srdren vakf, yerel
ynetimleri ve merkez idareyi etkileyerek kadn snma evlerinin almasnda etkili oldu. Mor at, Eyll 1995te 18 kadn, 20 ocuk kapasiteli bamsz kadn snan at. 4 Ekim 1990da Prof. Dr. Necla Arat, Prof. Dr. Trkan Saylan, ve Prof.
Dr. Aysel elikelin giriflimleriyle stanbul niversitesi Kadn Sorunlar Arafltrma ve Uygulama Merkezi kuruldu.
25 Ekim 1990 - Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl kuruldu.
17 fiubat 1990 - Medeni Yasada kadnlarn aleyhine olan maddelerin deifltirilmesi iin alan kampanyada 100.000 imza topland, zmir, Ankara ve stanbulu
temsilen gelen 150 kadnla birlikte Meclis Baflkan Hsamettin Cindoruka sunuldu.
Eyll 1994 - Ankarada Trkiyenin ilk gay ve lezbiyenler dergisi KAOS GL yaynlanmaya bafllad.
1990l yllar: Anadolunun eflitli kentlerinde Bamsz Kadn nisiyatifleri ve
Kadn Platformlar oluflturuldu (Gaziantep Kadn Platformu, zmir Kadn Platformu,
Bursa Yerel Gndem 21 Kadn Grubu, Antalya Kadn Platformu, Azadi Krt Kadn
Grubu, Diyarbakr Demokrasi Platformu, Ankara Birleflik Kadn Platformu, Adana
Kadn Platformu vd.).
Aralk 1993 - stanbulda Kadnn nsan Haklar Projesi etkinliklerine bafllad.
12 Ocak 1990 - stanbul niversitesi Kadn Sorunlar Arafltrma ve Uygulama
Merkezinde toplanan ve laiklik, demokrasi ve eflitlik ortak paydasnda buluflan 38
kadn rgtnden 34 bir protokol imzalayarak stanbul Kadn Kurulufllar Birliini oluflturdu.
29 Kasm 1990 - Medeni Yasann kadnn alflma hakkyla ilgili kocann iznini ngren 159. Maddesi Anayasa Mahkemesi tarafndan eflitlik ilkesine aykr bulunarak iptal edildi.
1991 - Prof. Dr. Necla Purun giriflimiyle Marmara niversitesi Kadn flgc stihdam Arafltrma ve Uygulama Merkezi kuruldu.
1993 - Ankara niversitesi Kadn Sorunlarn Arafltrma Merkezi kuruldu. ODT Kadn Arafltrmalar Merkezi kuruldu.
Kasm 1996 - Trkiyede kadn kurulufllar arasnda iletiflim salamak amacyla Halime Gnerin baflkanlnda Uan Sprge Limited fiirketi kuruldu. Mart
1996da Krt Kadn Dergisi Roza yayn hayatna bafllad.
1996 - zmirde Ege niversitesi bnyesinde Ege niversitesi Kadn Sorunlar
Arafltrma ve Uygulama Merkezi (EKAM) kuruldu.
Nisan 1996 - stanbulda bir grup kadn, eve para bafl ifl alan kadnlarn rgtlenmesi iin alflmalar bafllatt. Evde alflan Kadnlar Birlii in nisiyatif adyla alflmalarn bafllatan grup, daha sonra Grnmeyen Emek Kolektifi (GEK) adn
ald. Grup, dnya genelinde konuyla ilgili kadnlarn oluflturduu Home Nete ye.
Nisan 1997 - fiirin Tekelinin baflkanlnda, Kadn Adaylar Destekleme ve Eitme Dernei (KA-DER) kuruldu. 14 Mays 1997de evli kadnn nceki soyadn kul-
lanmasna olanak veren yasa deifliklii kabul edildi. 21 Austos 1997de Diyarbakrda kadna ynelik fliddete ve ayrmcla karfl 1984ten beri alflma yapan kadnlar KA-MER Kadn Merkezini kurdu.
19 Kasm 1997 - Nfus ve Vatandafllk flleri Genel Mdrl, nfus czdanlarna medeni hal blmne sadece evli-bekr yazlmasn salayan bir genelge
yaynland.
14.1.1998 - 4320 sayl Ailenin Korunmasna Dair Kanun kabul edildi..
22 Temmuz 1998 - Kadnlarn kocalarndan bamsz gelir vergisi beyannamesi verebilmesi iin Gelir Vergisi Yasas deifliklii kabul edildi.
21-22 Kasm 1998 - stanbulda 1. Kadn Snaklar Kurultay dzenlendi.
30 Kasm 1998 - Ankara Barosu Kadn Danflma Merkezi ald.
20 Mart 1999 - stanbul Barosu Kadn Haklar Komisyonunun, Barolarn kadn
komisyonlar arasnda bir a oluflturulmas gndemiyle dzenledii ve 21 Barodan
temsilcinin katld toplantda TBAKKOM kuruldu. Kurulufl, TBBnin ald bir
kararla Trkiye Barolar Birlii Kadn Haklar Komisyonu olarak kabul edildi.
26 Austos 1999 - BM Kadnlara Karfl Her Trl Ayrmcln nlenmesi Szleflmesine Trkiyenin koymufl olduu aile hukukunu ilgilendiren 15 ve 16. maddelerdeki ekinceler kaldrld (akr & Glbahar, 2000).
2000li Yllarda Trkiyede Kadn Hareketi

2000li yllar Trkiyede kadn haklar alannda bir dizi yasal deifliklii de getirdi.
Yeni Medeni Kanun, cinsiyet eflitliini gzeten deiflikler ynnde kadn rgtlerinin 1980li yllardan beri srdrdkleri mcadelenin ardndan 22 Kasm 2001 tarihinde kabul edildi ve 1 Ocak 2002 tarihinde yrrle girdi. 9 Ocak 2003te Aile
Mahkemelerinin Kurulufl, Grev ve Yarglama Usullerine dair kanun kabul edildi.
Yeni Trk Ceza Kanunu, kadn sivil toplum rgtlerinin oluflturduu platform
tarafndan ne srlen taleplerin de basksyla cinsiyet eflitliini gzetecek flekilde
dzenlendi ve 2003 ylnda kabul edildi.
Ancak olumlu yasal deiflikliklere ramen, kadnlara ynelik aile ii fliddet, namus ve tre cinayetleri younluu ve fliddeti artarak devam etti. Kadn haklarnn
bugnk gndeminde kadnn yaflam hakknn korunmas birinci ncelik olarak
gzkyor. Yasal okuryazarlk ya da kadnlarn yasal haklar konusunda bilgilendirilmeleri konusunda rnein, stanbul Barosu Kadn Haklar Uygulama Merkezi
eflitli projeler yrtyor. Ayn Merkez, kadnn insan haklar konusundaki ulusal
ve uluslararas kazanmlara iliflkin ve cinsiyet ayrmcl hakknda eflitli hizmetii
eitim alflmalar dzenliyor (Uan-ubuku, 2004: 108).
2000li yllarn bir baflka zellii Avrupa Birliine yelik srecinde Trkiyedeki kadn sivil toplum rgtlerinin sivil dzeyde ve devletin yaps iinde temsil
edilmesidir. Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrlnn, Avrupa Birliinin
eflitli organlar, sivil Avrupa kurulufllar, Avrupa Kadn Lobisi gibi rgtlenmelerle kurduu resm balantlar oldu. Yine Avrupa Komisyonu tarafndan nerilen
gender mainstreaming ya da cinsiyet eflitliinin dahli diye adlandrlan yaklaflm
ve politikalarn sosyal eylem programlar erevesinde hayata geirildi ve bu admlar dnemsel raporlarla izlendi. rnein, AB iin Trkiye Kadn nisiyatifi ve yine
Trk Parlamenterler Birlii ats altnda ve parlamento dfl STK temsilcilerini de
bnyesinde toplayan Kadn-Erkek Eflitlii Danflma Komisyonu oluflturuldu. Mart
2004te Trkiyeden ok sayda kadn rgtnn bir araya gelmesiyle Avrupa Kadn Lobisi Trkiye Ulusal Koordinasyonunun kurulmas, bu sreteki nemli geliflmelere iflaret ediyor (Berktay, 2004: 11).
195
196
TRKYEDE FEMNST TARH YAZIMI N NOTLAR
N
AM A
Feminist Szl Tarih1:

Trkiyede nc niteliinde
birka kadn szl tarih
projesi yrtlmfltr.
Ekonomik ve Sosyal Tarih
Vakfnn nl szl tarihi,
Voice of the Past
(Thompson, 1999) adl
kitabn yazar Paul
Thompson davetiyle szl
tarih atlyeleri
gereklefltirilmifltir. Bu
tarihten sonra sosyal
bilimlerin eflitli alanlarnda
yrtlen tezlerde szl
tarih yntemi yaygn olarak
kullanlmaya bafllamfltr.
Feminist SzlTarih 2: 1)
Szl Tarih Projesi 2)
Cumhuriyet Trkiyesinde
nc Kadnlar Projesi,
Serpil akr tarafndan
stanbul niversitesi Kadn
Arafltrmalar Merkezinde
yrtld (1996).Yafllar 70
ve zerinde olan ve
ocukluklarn Cumhuriyetin
ilk dneminde yaflamfl olan
25 nc kadnla grflld.
Bu grflmelerin bazlar el
kamerasyla
kaydedildiinden grsel
kaytlar da mevcuttur.
Feminist Szl Tarih 3:
Serpil akrn yrtmfl
olduu dier proje,
Trkiyede Kadn
Parlamenterler Projesi,
siyasi temsiliyetin toplumsal
cinsiyet boyutunu
arafltrmak ve bu alanda bir
szl tarih arflivi oluflturmak
amacyla gereklefltirildi.
Arafltrma, stanbul
niversitesi Arafltrma Fonu
tarafndan desteklendi.
1999 ve 2002 seimlerinde
parlamentoya giren kadn
milletvekilleri ile yaplan
grflmelerde bazen dijital
ses kayt cihaz ve bazende
digital video kamera
kullanld.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Kadn tarihi alflmalarnn genel tarih yazmna getirdii yeni

yaklaflmlar, yorumlama biimleri, metodolojik, kuramsal ve olgusal katklar listeleyebilmek.
Trkiyede tarih yazmnda kadnlarn grnr olmamasnn nedenlerini flyle sralayabiliriz:

Trk modernleflme projesi iinde kadnlara atfedilen sembolik roller n plana kmakta ve kadnlarn tarihin zneleri olarak etkinlikleri gzard edilmektedir.
Kadn haklar esas olarak milliyetilik ideolojisi erevesinde tartfllmfl ve
modern ulus-devletin resmi ideolojisi erevesinde savunulmufltur.
Kadn bakfl asndan ve kadnlarn ataerkil toplumsal iliflkiler iindeki eflitsiz konumunu sorgulayan feminist tarih yazm iin kadn tarihinin modernleflmeci-milliyeti sylemden kurtarlmas gerekmektedir.
Trkiyede kadn hareketinin tarihini arafltrrken, Batl feminizm ve bugnk
kadn haklarnn zihniyet ve sylem kalplaryla deil, tarihsel-kltrel balam iinde deerlendirirsek yanlfl yorum ve haksz yarglardan kurtulabiliriz.
Trkiyede Dil Devrimi ve Osmanldaki Arap alfabesi yerine Latin alfabesinin kabul nedeniyle yafladmz kltrel kopukluk, bir tr tarihsel amnezi ya da bellek kaybna neden olmufltur.
Kadnlarn brakt an, gnce, otobiyografi, mektuplaflma gibi birincil yazl kaynaklar ok snrl da olsa varolan kaynaklar da yeterince gn flna karlmamfl ve tarihiler tarafndan deerlendirilmemifltir.
Kad sicilleri, tereke kaytlar, fermanlar, fetvalar, arzuhaller, miras kaytlar,
Osmanl minyatrleri kadnlarn gemiflteki sosyal hayatlarna iliflkin ok
nemli bilgiler verebilir ve baflka belgelerle birlikte yaratc biimde yorumlanabilir.
Arkeolojik kazlarda bulunan nesneler, kaya kabartmalar, antlar, mezar tafllar, duvar resimleri, anak mlek ve dier ev eflyalar, eflitli ritel nesneleri gibi maddi kltrn kalntlar kadnlarn gemiflini, kayp tarihini yeniden kazanmamz salayabilir.
Yazl kaynaklarn snrllklarn szl kltr rnleri ve folklor rnleriyle
aflmaya alflabiliriz. Halk hikayeleri, flark ve trkler, masallar, ataszleri,
deyimler, geleneksel halk oyunlar ve giysiler, bize kadnlarn tarihi hakknda ok nemli bilgiler verebilir.
Edebi kaynaklar, zellikle romanlar, kadnlarn toplumsal dnyalar ve sosyal kimliklerine iliflkin deiflmeleri sememize ve kavramamza yarayabilir.
Szl kltrn yansra szl tarih yntemiyle hayatta olan kadnlarn tanklklarna ve kadnlarn yakn evrelerindeki baflka kiflilerin tanklklarna baflvurarak bu szl kaytlar hem yaflam tarihi, biyografi yazmnda, kadn hareketinin tarih yazmnda hem de kadn-odakl bir sosyal tarih yazmnda
kullanlabilir (akr, 2007: 73-75; Durakbafla, 1996: 217-221).
Bir aile bynzle,
SIRA SZDErnein, anneanneniz, babaanneniz ya da yafll hala, teyze vd. ile bu
kadnlarn yaflam yklerine odaklanan bir szl tarih grflmesi yrtnz. Bu grflmede hangi temel soru alanlar olabilir?
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
197
zet
N
AM A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Kadnlarn Tarihini bir bilimsel disiplin olarak

ayrt edebilmek.
Kadnlarn Tarihi, Amerikan ve Avrupa niversitelerinde bilimsel bir disiplin olarak 1970li yllarda kurumsallaflt. Feminist tarihiler, tarih yazmnn erkek-egemen bir zihniyetle yazlarak erkeklerin etkinlik ve tecrbeleri zerine odaklanmasn elefltirdiler.
Dnyada ve Trkiyede bu alanda yaplmfl baz
temel arafltrma ve yaptlar ve baz nc kadn
tarihileri saptayabilmek.
Kadnlarn Tarihi yalnzca ana akm tarih yazmna ek tarih olarak yani kadnlarn tarihsel
tecrbelerinin tarih yazmnn konusu haline getirilmesi anlamnda deil, ayn zamanda toplumsal dnyann kuruluflunda ve tarihinde toplumsal cinsiyetin roln ortaya karmak anlamnda,
yeni bir tarih anlayfln gerektirdi. Fatmagl
Berktayn Tarihin Cinsiyeti (2003) adl kitabnda
belirttii gibi feminist tarihilik, toplumsal tarihin
derin bir elefltirisini yapt: Yine Christine de Pisan (1363-1430)n The Book of the City of Ladies
(Kadnlar Kenti Kitab, 1405), Bat kaynakl literatrde ilk feminist metinlerden biridir.
Kadn tarihinin ana akm tarih yazmna getirdii elefltirel yaklaflmlar aklayabilmek.
Kadn ve erkek deneyimlerinin herhangi bir tarihsel dnemde nasl farkllafltn ve erkeklerle
kadnlar arasnda nasl bir g iliflkisinin kurulmufl olduunu inceleyen tarihiler, kadn ve
erkek kategorilerinin tarihsel olarak hangi sylemsel pratiklerle kurulmufl olduunu, nasl meflrulafltrldn aa karmfl oldular. Dolaysyla
toplumsal cinsiyete iliflkin kalp yarglara ve bu
yarglar besleyen tarih yazmna karfl elefltirel
yaklaflmlar getirdiler.
Tarihin cinsiyetlendirilmesi diye nitelendirebileceimiz bakfl asyla gemiflteki toplumsal tecrbelerin nasl yaflantlandn tanmlayabilmek.
Tarihin cinsiyetlendirilmesi diye nitelendirebileceimiz bakfl asyla yazlan metinlerde, rnein, Ortaada yaflanan cad avnda, bilge kadnlarn, ellerinde otlarla saaltm gibi bilgi ve
beceri olan saaltc kadnlarn ya da baflka zellikleri nedeniyle sra dfl ve aykr olan kadnlarn Kilise tarafndan cezalandrldklarn ve kadnlarn bilgi ve bilim dnyasndan dfllandklarn grdk.
N
AM A
N
AM A
N
A M A
Dnyada ve Trkiyede kadn haklar hareketinin tarihsel seyrini saptayabilmek.

Dnyada ve Trkiyede birinci dalga feminizmin
ve kadn haklar hareketinin dflnsel kkenleri
aydnlanma dflncesinde yamaktadr. Kadnlar,
ncelikle insan olarak aydnlanma yeteneine
sahip olduklar iin kamusal alanda erkeklerle
eflit haklar talep ettiler. Klelik karflt hareket, liberalism ve sosyalizm de kadnlarn erkeklerle
iliflkilerinde bir tr klelik yafladna dair bilinlenmeyi tetikledi ve kadnlarn erkeklerle eflit
yurttafllk haklar iin eflitli mcadelelere girmesine yol at. 19. yzyl ortalarnda Amerikada
ve ngilterede yaflanan kadnlarn oy hakk (sufrij) mcadelesinin kadn hareketi tarihinde ok
nemli bir yeri var.
Dnyada ve Trkiyedeki baz feminist ncleri
saptayablimek.
Trkiyede kadn haklar, 1980li yllarn ikinci
yarsnda geliflen bamsz feminist harekete kadar, Cumhuriyeti Atatrk bir sylemsel erevede savunuldu, tartflld. Batda 1970li yllarda
etkisini gsteren ikinci dalga feminizm, Trkiyede 1980li yllarda etkisini gsterdi. Feministler yalnzca kamusal alanda hak mcadelesiyle
toplumsal eflitlik salanamayacan, zel alandaki kadn-erkek iliflkilerinin de sorgulanmas
gerektiini ne srdler.
Kadn tarihi alflmalarnn genel tarih yazmna getirdii yeni yaklaflmlar, yorumlama biimleri, metodolojik, kuramsal ve olgusal katklar
listeleyebilmek.
Kadn tarihi alflmalar, genel tarih yazmna yeni yaklaflmlar ve yorumlama biimleri, szl tarih gibi yeni yntemler, yeni belge ve kaynaklar
getirdi; zellikle kadn haklar hareketi ile alflmalar ise kadnlara yeni bir tarih armaan etti.
198
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Kadn Tarihi arafltrmalarnn konusu olamaz?
a. Kadn nclerin biyografileri
b. Kadn hareketi tarihi
c. Analk gdsnn tarihsel olarak deiflmez olduu
d. zel alann ya da mahremiyetin toplumsal tarihi
e. Yereldeki kadnlarn mcadeleleri
6. Afladakilerden hangisi kadnlarn oy hakk mcadelesine destek vermifl olan erkek kadn haklar savunucularndan biridir?
a. Jean Jacques Rousseau
b. Mary Wollstonecraft
c. John Stuart Mill
d. George Eliot
e. Olympe de Gouge
2. Afladakilerden hangisi kadnlarn tarihsel olarak

ikincil konuma itilmesinin nedeni deildir?
a. Kadnlarn dourganl
b. Kadnlarn emeine erkekler tarafndan el
konulmas
c. Kadnn erkek tarafndan cinsel nesne olarak
alglanmas
d. Erkeklerin kadnlarn mesleklere giriflini engellemesi
e. Kadnlarn yurttafllk haklarndan yararlanamamas
7. Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf

nerededir?
a. stanbul
b. Bursa
c. zmir
d. Ankara
e. Eskiflehir
3. Afladaki yazarlardan hangisi Kadnlar Kenti Kitabnn yazardr?

a. Fatmagl Berktay
b. Christine de Pisan
c. Deniz Kandiyoti
d. Natalie Zemon Davis
e. Leonore Davidoff
4. Afladakilerden hangisi kadn haklar hareketinde
etkili bir dflnce hareketi deildir?
a. Sosyalizm
b. Abolitionists (Klecilik karflt hareket)
c. Aydnlanma dflncesi
d. Liberalizm
e. Muhafazakrlk
5. Afladakilerden hangisi Trkiyede tarihsel olarak
dierlerinden daha sonra gerekleflmifltir?
a. Kadnlarn seme ve seilme hakk
b. Sekler bir Medeni Yasann svireden alnmas ve kabul
c. Kadnn kendi kken ailesinin soyadn taflma
hakk
d. Trk Ceza Kanununda kadnlar lehine deifliklikler yaplmas
e. Kadnn alflmasn eflinin iznine balayan kanunun kaldrlmas
8. Afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?

a. Kadn tarihi alflmalarnda belgelerin yansra
szl tarih yntemi de sklkla kullanlmaktadr.
b. Kadn tarihi alflmalar 1970li yllarda Bat lkelerinde bafllamfltr.
c. Toplumsal cinsiyet tarihi alflmalarnda kadnlk
ve erkekliin tarihsel olarak nasl deifltii arafltrlr.
d. Kadnlarn tarihi erkeklerin tarihinden tamamyla bamszdr.
e. Kadn dergileri kadn hareketi tarihini grebileceimiz en nemli kaynaklar arasnda yer alr.
9. 1980li yllarda Trkiyede geliflen feminist hareket
Batl feminizmlerden hangisine benzemektedir?
a. kinci dalga feminizm
b. Birinci dalga feminizm
c. Aydnlanmac feminizm
d. Liberal feminizm
e. Radikal feminizm
10. Kadnlar Halk Frkasnn kurucusu kimdir?
a. Nezihe Muhittin
b. Fatma Aliye
c. Ulviye Mevlan
d. Halide Edib Advar
e. Sabiha Sertel
199

1. c
2. a
3. b
4. e
5. d
6. c
7. a
8. d
9. a
10. c
Yantnz yanlfl ise Eril Tarih Yazm ve Kadnlar konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kadnlarn Bellei ve Feminist Tarih Yazm konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tarihin Feminist Elefltirel
Bakflla Yeniden Yazm konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Feminizmin ve Kadn Haklarnn Dflnsel Kkenleri konusunu ve alt
blmlerini gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kronolojiyi gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Kadnlarn Oy Hakk Mcadelesi konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kadn Ktphaneleri, Kadn Mzeleri, Bilgi Merkezleri konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tarihin Feminist Elefltirel
Bakflla Yeniden Yazm konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trkiyede Kadn Hareketleri Tarihi konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kadnlar Halk Frkas ve
Nezihe Muhittin konusunu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Emek hareketinde kadnlara dair belgeler, ncelikle
sendikalarn arflivinde arafltrlmal ye listeleri ve toplant tutanaklar incelenebilir, sendikal yaynlara baklabilir. Kadn sendikaclarn ve erkek sendikaclarn anlarna, tanklklarna baflvurulabilir. Ayrca ifli hareketlerine iliflkin haberler, yerel gazeteler ve dier yayn organlar taranarak bulunabilir. Ancak emek tarihi genelde eril ve erkek egemen bir bakfl asyla kaydedildii
iin, kadn iflilerin alflma yaflamlarna iliflkin bilgiler
ya da rgtlenme deneyimleri daha az belgelenmifltir.
Formel ifl gcnn yan sra rnein, ev eksenli alflan
ya da aile emekisi olarak tekstil atlyelerinde, efllerinin ya da babalarnn dkkanlarnda alflan kadnlar,
iftilikle uraflan ya da tarm iflisi olan ya da ev ifllerinde alflanlar ise belki de ancak edebiyat eserlerinde
ya da folklorik kaynaklarda ifadesini bulabilir.
Sra Sizde 2
Osmanl toplumunda cinsiyete dayal mekansal dzenleme ve sosyallikler aile, ev yaflamnda da etkili olmufltur. slam dininin pratikleriyle de desteklenen kltrel
kodlar, kadnlarla erkekler arasnda sosyal yaflam alanlarn ayrmfl; zellikle varlkl ailelerin konaklarnda
haremlik, selamlk olarak ayrlan evin blmleri, evin
mahrem alan ile kamusal kabul ifllevinin gereklefltii
mekanlard. Cumhuriyet dneminde orta snf ailelerin
evlerinde oturma odas ve misafir odas ayrm da benzer ifllevlere iflaret etse de mekanlarn cinsiyeti ayrm,
nceki kadar keskin deildir. rnein, misafir odas,
gndz kadnlarn kabul gn iin kullanlabildii gibi,
akflam saatlerinde kar-koca efllerin birlikte sosyallefltii
mekanlar olabilmekteydi (zbay, 1999:143). Dnemin
kadn ve aile dergilerinde, ev ii teknolojide modernleflme, hijyen ve ev ekonomisiyle ilgili bilgiler, annelik
ve evhanmlyla ilgili tler, reklamlar vs. ev kadnlnn modernleflmesine dair gstergelerle doludur.
Sra Sizde 3
Kadn Eserleri Ktphanesinde kadn konulu ve kadn
yazarlar tarafndan yazlmfl kitaplarn yansra, sreli
yaynlar koleksiyonu, makale arflivi, kupr arflivi, zel
koleksiyonlar, szl tarih koleksiyonu, kadn yazarlar
koleksiyonu, kadn sanatlar diateki, grsel arfliv yer
almaktadr. Kadn Eserleri Ktphanesinin her yl yaynlad konulu ajandalarnn yansra bibliyografya alflmalar bulunmaktadr.
Sra Sizde 4
Szl tarih grflmelerinde yaflam anlatsn kaydetmeye alflrken yaflamn ocukluk, genlik, evlilik, ifl yaflam, ev hayat, sosyal hayat gibi eflitli evreleri zerine
sorular yneltebilirsiniz. Grfltnz kadn akrabalarnzn glenme pratiklerini, erkek-egemenliine karfl
nasl direndiklerini ya da nasl pazarlklarla uzlaflmaya
yneldiklerini sorabilirsiniz.
200
Kaynaklar
Abadan-Unat, N. (der.) (1980). Trk Toplumunda Kadn. Ankara: Trk Sosyal Bilimler Dernei.
Advar, H. E. (1926). Memoirs of Halide Edib. New
York, Londra: Century.
Advar, H. E. (1928). The Turkish Ordeal: Being the
Further Memoirs of Halide Edib. New York ve
Londra: Century.
Akal, E. (2003). Kzl Feministler. stanbul: TSTAV
yay.
Aksoy, N. (2009). Kurgulanmfl Benlikler, Otobiyografi, Cumhuriyet, Kadn. stanbul: letiflim yay.
Akflit, E. E. (2005). Kzlarn Sessizlii, Kz Enstitlerinin Uzun Tarihi. stanbul: letiflim.
Baykan, A.& tfl Baskett, B. (1999). Nezihe Muhittin
ve Trk Kadn (1931). stanbul: letiflim yay.
Bennett, J. M. (1989). Feminism and History, Gender&History. Vol.1, No.3: 251-272.
Berktay, F. Tarihin Cinsiyeti. stanbul: Metis yay.
Berktay, F. (der.). (2004). Trkiyede ve Avrupa Birliinde Kadnn Konumu: Kazanmlar, Sorunlar, Umutlar. stanbul: KA-DER yay.
Bock, G. (1989). Womens History and Gender History: Aspects of an International Debate, Gender
& History. vol.1, No.1: 7-30.
Bora, A. & Gnal, A.(2007). 90larda Trkiyede Feminizm. stanbul: letiflim yay.
akr, S. vd.(1993). Eski Harfli Trke Kadn Dergileri Bibliyografyas. stanbul: Kadn Eserleri Ktphanesi ve Metis yay.
akr, S. & Glbahar, H. (2000). Kronoloji, Kadn Hareketinin Yzyl- 2000 Yl Ajandas. stanbul:
Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf
yay.
akr, S. (2007). Feminism and Feminist History-Writing in Turkey: The Discovery of Ottoman Feminism, (Der. Francisca de Haan, Maria Bucur, Krassimira Daskalova), Aspasia) (A Year Book), Berghahnbooks, volume 1, (March 2007): 61-83.
akr, S. (1994; yeni basm 2011). Osmanl Kadn Hareketi. stanbul: Metis yay.
akr, S. (2006). Mevlan Civelek, Ulviye (1893-1964),
A Biographical Dictionary of Womens Movements and Feminisms. (Der. De Haan et al), s.
336-339.
alfllar, . (2010). Halide Edib, Biyografisine Smayan Kadn. stanbul: Everest yay.
Davaz-Mardin, A. (1998). Kadn Sreli Yaynlar Bibliyografyas (1928-1996). stanbul: Kadn Eserleri
Ktphanesi yay.
Davidoff, L. (2002). Feminist Tarih Yazmnda Snf
ve Cinsiyet. stanbul: letiflim yay.
Durakbafla, A. (1996). Feminist tarih yazm zerine
notlar, Kadn Arafltrmalarnda Yntem. (Der.
S. akr, S. ve N. Akgke), stanbul: Sel yay.
Durakbafla, A. (2000). Halide Edib - Trk Modernleflmesi ve Feminizm. stanbul: letiflim yay.
Durakbafla, A. (2001). Tarih Yazmnn Yeni Olanaklar, Aile Tarihi ve Yerel Tarih, Yerel Tarihilik,
Kent, Sivil Giriflim, Yerel Tarih Gruplar Deneyimi. stanbul:Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf.
Durakbafla, A., Karada, M., zsan, G. (2009). Trkiyede Taflra Burjuvazisinin Oluflum Srecinde Yerel
Eflrafn Rol ve Taflra Kentlerinde Orta Snflar bafllkl TUBTAK Arafltrmas. yaynlanmamfl rapor.
Durakbafla, A. (2010). Trkiyede Ev kadnlnn Sosyal Tarihine Bir Bakfl: Ev Hanmlar, Kadn Akrabalar, Hizmetiler, Evlatlklar bafllkl TUBTAK Arafltrmas. yaynlanmamfl rapor.
Fox-Genovese, E. (1977). Women and the Enlightenment, Becoming Visible: Women in European
History. (Der. R. Bridenthal & C. Koonz), Houghton Mifflin, Boston: Houghton Mifflin, s.252-277.
Gmflolu, F. (2001). Cumhuriyete z Brakanlar Onuncu Yl Kufla. stanbul: Kaynak yay.
lyasolu, A. & Akgke, N. (2001). Yerli Bir Feminizme Doru. stanbul: Sel yay.
Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf
(1991). Kadnlarn Bellei, Uluslararas Kadn
Ktphaneleri Sempozyum Tutanaklar. stanbul: Metis yay.
Kelly-Gadol, J. (1977). Did Women Have a Renaissance, Becoming Visible: Women in European History. (Der. R. Bridenthal & C. Koonz), Boston:Houghton Mifflin, s.139-65.
Landes, J. B. (1988).Women and the Public Sphere
in the Age of the French Revolution. Ithaca: Cornell University Press.
Landes, J. B. (1999) Yurttafllk Performans: Fransz
Devriminde Demokrasi, Cinsiyet ve Farkllk, Demokrasi ve Farkllk. (yay.haz. S. Benhabib), stanbul: Dnya Yerel Ynetim ve Demokrasi Akademisi yay, s.419-44.
Lerner, G. (1979). The Challenge of Womens History,

The Majority Finds its Past: Placing Women in
History. NewYork, Oxford: Oxford University Press.
Ve Hep Birlikte Kofltuk (1996). lerici Kadnlar Dernei 1975-1980. stanbul: A yay.
Mardin, A. D. (2007). Grnmezlikten Grnrle:
Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf,
90larda Trkiyede Feminizm. stanbul: letiflim
yay, s. 183-204.
Mill, J. S. (1986). The Subjection of Women. New
York: Prometheus Books.
Olsen, K. (1994). Chronology of Womens History.
Londra: Greenwood Press.
Olympe de Gouge (1979). The Declaration of the Rights
of Woman, Women in the Revolutionary Paris,
1789-1795, Selected Documents. (yay.haz.ve ev.
Gay Levy, Harriet Branson Applewhite ve Mary Durham Johnson), Urbana: University of Illinois Press.
fiimflek-Rathke, L. (2011). Dnden Kalanlar-Trkiyede Hemflirelik ve GATA TSK Salk Meslek Lisesi rnei. stanbul: letiflim yay.
zbay, F.(1999). Trkiyede Evlatlk Kurumu: Kle
mi Evlat m? Boazii niversitesi yay.
zbay, F. (1999). Gendered Space: A New Look at Turkish Modernisation, Gender & History. vol.11, no.
3: 555-568.
zsan, G., Durakbafla, A., Karada, M. (2009). Eflraf
Ailelerinde Kadn Anlatlar, Kadn Belleini Oluflturmada Kaynak Sorunu. (Der. Tre, D. F. & Keflolu, B. T.),stanbul: Kadir Has niversitesi ve Kadn Eserleri Ktphanesi ve Bilgi Merkezi Vakf yay,
s.190-200.
Sayglgil, F. (2010). Kainatta Bir Nokta: Nzhet Gkdoan. stanbul: Kltr niversitesi yay.
Tan, M. G. & fiahin, . (2007). Cumhuriyette ocuktular. stanbul: Boazii yay.
Tekeli, fi.(1990). 1980ler Trkiyesinde Kadn Bakfl
Asndan Kadnlar. stanbul: letiflim yay.
Thompson, P. (1999). Gemiflin Sesi. stanbul: Tarih
Vakf Yurt yay.
Toprak, Z. (1986). 1935 stanbul Uluslararas Feminizm
Kongresi ve Barfl, Dfln, 24: 24-29.
Toprak, Z. (1988). Halk Frkasndan nce Kurulan Parti:
Kadnlar Halk Frkas, Tarih ve Toplum, 51: 34-38.
Uan-ubuku, S. (2004). Demokrasiye nemli Bir
Katk: Kadn Sivil Toplum rgtleri, Trkiyede
ve Avrupa Birliinde Kadnn Konumu: Kazanmlar, Sorunlar, Umutlar. (Der. F. Berktay), stanbul: KA-DER yay.
201
Yldrm, N. (der.) (1998). Salk Alannda Trk Kadn. stanbul.

Zihniolu, Y. (2003). Kadnsz nkilap, stanbul: Metis
yay.

Toplumsal Cinsiyet Sosyoloji

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toplumsal Cinsiyet Sosyoloji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2307

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang..........................

Feminist DURUfi KURAMI ............................................................................

Siyaset ve Katlm .................................................................... 64

Kent Yaflam ............................................................................. 106

Aile ve Evlilik ........................................................................... 130

Tarih Yazm............................................................................. 178

TOPLUMSAL CNSYET SOSYOLOJS

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi

Toplumsal cinsiyet ve onunla iliflkili kavramlar tanmlayabilmek.

Toplumsal cinsiyet, biyolojik cinsiyetten farkl olarak, kadnla erkein sosyal ve

1. nite - Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang

Bu sorular uzun zamandr psikologlarn, psikiyatristlerin, davranfl bilimcilerin,

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi

Toplumsal cinsiyetin feminist perspektifli sosyoloji iin nemini

Toplumsal cinsiyet konusunda en kapsaml arafltrmalar Amerikada psikiyatrist ve

Biyolojik belirlemecilik: Bir

1. nite - Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang

Toplumsal cinsiyet mercei: Toplumsal cinsiyeti her trl toplumsal olguda

Birleflmifl Milletlerin ok kapsaml bir nsan Haklar SzleflmesininSIRA

Ailenin bir sosyolojik kurum olarak elefltirilmesine ynelik tartflmalar

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi

cinsiyet mercei ile ortaya karld. alflma hayatna bu mercekle bakabilmek,

TOPLUMSAL CNSYETN DER SOSYAL BLM

Toplumsal cinsiyetin dier sosyal bilim dallarnda yaratt farkl

Bu nitede tanmaya baflladnz ve dier nitelerde devam edeceiniz feminist

1. nite - Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang

Antropoloji: Toplumsal Cinsiyete En Ak Disiplin

Tarih ncesi ya da uygarlk

Kadnlar hakkndaki nyarglarn rnekleri ve mitler iin Evelyn Reedin

Tarih: Yazlmayanlar Yazmak

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi

Feminist tarih alflmalar

Psikoloji: Gl Deneysel Paradigma

Sue Wilkinson, feminizmin psikolojiye etkisini tartflt alflmasnda, psikolojinin

1. nite - Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang

Toplumsal cinsiyet eflitsizliini ve kadnlarn ikincil konumlarn

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi

Liberal Feminist Kuram

1. nite - Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang

Liberal feminist dflncelerle bu kitabn dier nitelerinde de karfllaflacaksnz.

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi

1. nite - Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang

lanlmasyla, kadnlarn cinselliklerini ve yaflamlarn kendi iradeleriyle kontrol

Erkeklerin hayatn her alannda kadnlar zerinde sistematik olarak kurduklar

Marksist Feminist Kuram

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi

1. nite - Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi

Eko-Feminist Kuram (evreci Feminist Kuram)

1. nite - Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang

Emet Deirmenci (Derleyen) (2010) Kadnlar Ekolojik Dnflmde.

Psikanalitik Feminist Kuram

1950li yllarda Amerika

Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisi

Psikanalitik feminist kuram gelifltiren kuramclardan nde gelenleri Nancy

Kltrel Feminist Kuram

1. nite - Toplumsal Cinsiyet Sosyolojisine Bafllang

toplumun radikal bir biimde yeniden yaplanmasnn arzu edilir olmasdr. te