Tarih Felsefesi-2

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2888

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1845
TARH FELSEFES-II
Yazar
Yrd.Do.Dr. Cengiz skender ZKAN (nite 1-8)
Editr
Prof.Dr. Doan ZLEM
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2013 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmcs
Do.Dr. T. Volkan Yzer
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Atilla Tekin
Dil Yazm Danflman
Dilek Klbyk
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Tarih Felsefesi-II
ISBN
978-975-06-1551-1
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vi
Aydnlanma ve lerleme deas: Kant ve Herder..................
AYDINLANMA FELSEFESNDE LERLEME DEASI......................................

IMMANUEL KANTIN EVRENSEL TARH VE LERLEME ANLAYIfiI ...........
HERDERN EVRENSEL TARH DfiNCES ...............................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
6
8
12
13
14
15
16
17
19. Yzyl Alman dealizmi ve Tarih Metafizii-1:

Fichte ve Schelling................................................................... 18
ALMAN DEALZMNN TARH TASARIMI VE AKIL ANLAYIfiI .................
FCHTENN TARH TASARIMI.....................................................................
SCHELLNGN TARH TASARIMI.................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
3. NTE
35
37
43
46
47
48
49
49
50
Marxn Tarih Tasarm ve Marksist Tarih Kuram.............. 52

MARXIN NSAN VE TOPLUM ANLAYIfiI ....................................................
MARX VE ENGELSN MATERYALST TARH TASARIMI ...........................
Marxn Hegel Elefltirisi .................................................................................
Materyalist Tarih Tasarm.............................................................................
MARKSST TARH KURAMLARI....................................................................
zet................................................................................................................
2. NTE
19
20
23
28
29
30
31
31
32
19. Yzyl Alman dealizmi ve Tarih Metafizii-2: Hegel.... 34

HEGELN GENEL FELSEFES .......................................................................
HEGELN TARH FELSEFES ........................................................................
TARHSEL GELfiMENN DYALEKTK LKES ............................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
1. NTE
53
54
54
56
65
66
67
4. NTE
iv
indekiler
Okuma Paras ..............................................................................................

5. NTE
Pozitivist Tarih Kuram ..............................................................72

POZTVZMN TARH GRfi .................................................................
BAfiLICA POZTVST DfiNRLERN TARH TASARIMLARI .................
Auguste Comte ..............................................................................................
John Stuart Mill ve Dier Pozitivistler..........................................................
NEOPOZTVZMN TARH GRfi .........................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
6. NTE
73
74
74
78
79
80
81
82
82
83
83
Tarih Felsefesi Elefltirileri-1: dealizm ve

Materyalizm Karflt Tarih Felsefeleri.......................................84
GRfi ..............................................................................................................
KIERKEGAARD..............................................................................................
SCHOPENHAUER ..........................................................................................
NIETZSCHE VE BURCKHARDT ...................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
7. NTE
68
69
69
70
85
85
87
90
93
95
96
96
97
97
Tarih Felsefesi Elefltirileri-2: Pozitivizm Karflt

Tarih Felsefeleri. ...................................................................... 98
ANTPOZTVST TARH ANLAYIfiI .............................................................
TARH BLMNN OLANAINA LfiKN GRfiLER ................................
Wilhelm Dilthey ............................................................................................
Benedetto Croce ve Yeni Hegelci Tarih Anlayfl........................................
Robin George Collingwood..........................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
99
100
100
103
104
108
109
110
111
111
112
indekiler
adafl Tarih Felsefesi ve Sorunlar...................................... 114

TARHSELCLK-TARHSCLK TARTIfiMASI...............................................
DNGSELLK-ZGSELLK TARTIfiMASI .................................................
TARHTE ZORUNLULUK-OLUMSALLIK TARTIfiMASI ................................
ADAfi (POSTMODERN) TARH ANLAYIfiLARI.......................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
115
118
120
121
124
126
127
128
128
129
8. NTE
vi
nsz
nsz
Tarih Felsefesi, tarih szcnn anlamlarna koflut olarak, ikili bir anlam
ieriine sahiptir. Bu anlamlardan ilki, yaflanmfl gemiflin tm olarak tarih iken,
ikincisi, bu gemifli konu edinen bir bilime iflaret eder. Dolaysyla tarih felsefesi
yaparken, hem tarihi yaflanmfl gemifl olarak bir btn halinde kavramaya ve insan yaflamn anlamlandrmada tarihsel varlk alannn yerini ve konumunu belirlemeye, hem de bu yaflanmfl gemiflte olup bitenlerin anlatld yazl yaptlarn
doru, nesnel, bilimsel vb. bilgi verme zelliine sahip olmas iin salanmas gereken ltleri ortaya koymaya alflrz. Ne var ki, Ortaa bafllarnda Augustinusun ve Ortaan sonlarna doru bn Haldnun gereklefltirdii istisnai kfllar dikkate alnmazsa, gerek tarihe ynelik olumsuz yaklaflmlarn azalmas
ve tarihe ilginin artmas, gerekse tarihi varlk ve bilgi sorunlar erevesinde irdeleyen grfllerin tarih felsefesi adyla anlmas iin, Avrupa kltr ve insanln,
1700l yllara dek beklemesi gerektii sylenebilir.
flte elinizdeki ders kitab, yukarda deinilen srecin anlatld nceki ders kitabnzn (Tarih Felsefesi-I) bir devam olarak, tarih felsefesi ifadesinin aka dile geldii Aydnlanma dneminden gnmze, tarih felsefesi disiplininin iinden
getii sreci, bu srece damga vurmufl bafllca dflnrler ve onlarn dflnce tarihine kazandrd anahtar kavramlarla, ak ve anlafllr bir biimde ama felsefi
ierikten de olabildiince dn vermeden aktarmay amalamaktadr. Bu balamda, ilk nitede, Aydnlanma dnemindeki dflnsel iklim bir kez daha ana hatlaryla anmsatlarak bellekler tazelenmifl, Aydnlanma dnemi dflnrleri olmalarna karfln yer yer bu dflnme tarznn dflna da kmfl iki nemli filozofun, yani Kant ile Herderin tarih tasarmlar ele alnmfltr.
kinci nitede, dflnsel olarak Kanttan nemli lde esinlenmekle birlikte
onun dflncelerini aflmaya ynelen ve kendi tarih metafiziklerini kuran, felsefe
tarihinde Alman dealistleri olarak anlan filozoflarn tarihi nasl grdkleri anlatlmfltr. Fakat Alman dealizmi ve 19. yzyldaki etkileri, bir nitede aktarlmak iin
fazlasyla genifl kapsaml bir konu olduundan, bu konunun anlatlmas, ikinci
nitede Fichte ve Schelling ile bafllamfl ve nc nitede gerek Alman dealizmi ierisinde gerekse felsefe tarihinde kendisinden ve yaptlarndan en ok sz
edilen Hegel ile tamamlanmfltr. nitelerdeki bafllklar da bu blnmeyi yanstmak zere 1 ve 2 diye numaralandrlmfltr.
Drdnc nitede, Karl Marx ve Friedrich Engels tarafndan gelifltirilen materyalist tarih tasarmnn aklanmasna geilmifl ve bu tasarmn, Marxn nceli Hegelin diyalektiiyle bir hesaplaflmasn ierdiine dikkat ekilmifltir. Ayrca, nitede, 20. yzylda Marxn grfllerinden beslenen fakat onu elefltirmekten de geri
durmayan baz Marksist dflnrlerin tarih grfllerine de ksaca deinilmifltir.
Beflinci nitede, etkileri gnmzde bile toplumsal ve kltrel yaflammzn
pek ok alannda hissedilen bir felsefe grflnn, yani pozitivizmin tarihi nasl
deerlendirdii ele alnmfltr. Pozitivistlerin tarih anlayflna gre, tarihin de bir
nsz
doa bilimi gibi, yani doa bilimlerinin ilkelerine uygun olarak kurulmas gerekir
ki tarih bir bilim olabilsin ve verdii bilgi gvenilir olsun.
Altnc, yedinci ve sekizinci nitelerin, bir yandan ilk befl nitede aktarlan sistemli, btnlkl tm tarih felsefesi grfllerine elefltirel yaklaflan Kierkegaard,
Schopenhauer, Nietzsche, Dilthey, Croce, Collingwood ve daha pek ok filozofun
grfllerini ele alp bizi bu filozoflarn elefltirdikleri noktalar zerinde dflnmeye
davet ederken, dier yandan 20. yzylda tarih felsefesi ekseninde tartfllan bafllca
sorunlarn baflarl bir tantmn ve zetini ierdii de belirtilmeden geilmemelidir.
Verdii tm bu bilgilerin yannda, elinizdeki ders kitabnn nitelerinde, hem
metin iinde hem de kaynaka listelerinde, tarih felsefesi zerine Trkede yaynlanmfl baflarl eviriler ve zgn telif eserlerin de bibliyografik bilgileri verilmifl, bylelikle bu alanda literatr taramas yapmak ve temel kaynaklara ulaflmak
isteyen rencilerimize bir yol almfltr.
Youn alflma programn bir bahane kabul etmeksizin, ksa zamanda bu denli genifl kapsaml ve yer yer karmaflk bilgileri derleyerek ak ve anlafllr bir dille siz deerli rencilerimize sunan yazar Yrd.Do.Dr. Cengiz skender zkana
gsterdii titizlik ve zen iin ok teflekkr ediyor, Tarih Felsefesi 2 ders kitabn
keyifle ve merakla okumanz diliyorum.
Editr
Prof.Dr. Doan ZLEM
vii
TARH FELSEFES-II
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Aydnlanma dneminin akl anlayfln ve ilerleme inancn betimleyebilecek,
Kantn evrensel tarih ve ilerleme dflncesini aklayabilecek,
Herderin hmanite kavram eksenine oturttuu tarih felsefesini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Akl
Hmanite
Aydnlanma
lerleme
Ereksellik
Nedensellik
Geliflme
Tarih
indekiler
Tarih Felsefesi-II
Aydnlanma ve
lerleme deas:
Kant ve Herder
AYDINLANMA FELSEFESNDE
LERLEME DEASI
IMMANUEL KANTIN EVRENSEL
TARH VE LERLEME ANLAYIfiI
HERDERN EVRENSEL TARH
DfiNCES
Aydnlanma ve lerleme
deas: Kant ve Herder
AYDINLANMA FELSEFESNDE LERLEME DEASI
Felsefe tarihinde Aydnlanma olarak adlandrlan dnem 18. yzyla karfllk gelir.
18. yzyl felsefesine bu nedenle Aydnlanma felsefesi de denir.
Bu dneme hakim olan anlayfl akl elefltirileri yannda akla duyulan gvendir.
Akln yanlfl kullanm elefltirilirken doru kullanm yceltilir. Aydnlanma felsefesi genel olarak insann bilme yetilerinin elefltirisini yaparken insan aklnn neleri
bilip neleri bilemeyecei zerine odaklanarak akln hem bir elefltirisini yapmfl
hem de akln ancak bilebilecei konular zerinde bilgi ortaya konabileceini ileri
srerek akl, doru kullanmnda bilimi, bilgiyi ortaya karabilecek tek bilme yetisi olarak ele almfl ve yceltmifltir.
Ortaan her fleyin tanr tarafndan belirlendii anlayflnn karflsna, Aydnlanma felsefesi, tanr yerine insan merkeze alan bir dflnceyle kmfltr. Aydnlanma dflncesi her fleyin belirleyicisi olarak insan eilimlerini ve akl almfltr. Rnesansta ortaya kan hmanist dflnce Aydnlanma dneminde toplumlar iin de
gitgide belirleyici olmufl ve Ortaan evrensel tanr devleti anlayflnn yerini ulus
devlet dflncesi alarak siyaset kurumlarnn ve bilimin zerindeki dinsel iktidar
ortadan kalkmfltr. Dolaysyla Aydnlanmadan insan yaflam ile dflncesinin her
yann laiklefltirme abas anlafllr (Collingwood 1996: 111).
Aydnlanma bu anlamda insan yaflamnda geri ve barbarca olan btn bofl
inan ve dinsel dogmalardan kurtulmak demektir. Franszlarn Les Lumires Almanlarn Aufklrung dedii Aydnlanma terimi Rnesans deyimi gibi ngilizlerin climate of opinion dedikleri bir dflnfl havasn, yani olan bitene zel bir
bakfl tarzn veya yeni bir yaflam anlayfln dile getirmek amacyla kullanlmfl
ama zgrlk duygusunu aa vurmak arzusunu da dile getirmifltir (Batuhan
1997: 45). Yine Aydnlanma ile dflnme ve deerlemenin geleneklere bal olmaktan kurtulup insann kendi usuyla, kendisinin yapmfl olduu denemeler ve
gzlemlerle yaflamn aydnlatmaya giriflmesi anlafllr (Gkberk 1997: 68).
Collingwooda gre bu dflnsel hareketin altnda yatan dflnce, birtakm zihinsel etkinlik biimlerinin, zihnin olgunlaflmasyla yok olaca savyd (Collingwood 1996: 111). Buna gre Aydnlanma Ortaan bilgiye karfl inanc ne karan anlayflnn yerine, yeni bir anlayfl, inanca karfl akl ne karan anlayfl geirir. Aydnlanma dflncesinin amac dinin dogmalarn ortadan kaldrmak ve bylelikle de insan zgrlefltirmektir. Sz gelifli Voltaire gibi bir ok Aydnlanma dflnrne gre Skolastik felsefe geleneine yerleflmifl olan dinin dogmalar ve bofl
inanlar insan dflnfln, insan akln tutsak etmiflti (Batuhan 1997: 46).
18. yzyln felsefi anlayflna

genel olarak felsefe
tarihinde Aydnlanma
dnemi ya da Aydnlanma
felsefesi denir.
Tarih Felsefesi-II
Aydnlanma dneminde akl

ve insan merkezli bakfl as
dinsel bakfl asnn yerini
almfltr. Akla dayal
aklamalar yapmak her
alanda aranr hle gelmifltir.
Bylece toplum ve devlet
hayatnda, genel olarak her
trl insan ifllerinde
laikleflme bafllamfltr.
Aydnlanma dnemi Avrupann her yerinde ayn karakteri taflmamfltr. ngilterede klgc bir deneycilik, Almanyada elefltirel aklclk Fransada ise radikal
bir bilimcilik ve aklcla dayal bir din elefltirisi olarak ortaya kar. Bu dnemin
dflnrleri dflncelerini genifl evrelere yaymak istemifller ve bunda da baflarl
olmufllardr. zellikle Fransada Fransz Devriminin gerekleflmesinde Fransz dflnrlerinin etkileri olduu genel olarak kabul edilir. Aydnlanmann Bat dnyasnn kltr yapsna etkileri keskin olmufltur. Sz gelifli bu yzyln sonlarna doru patlayan Fransz Devrimi, bir bakmdan bu dflncelerin politik-sosyal alana uygulanmasndan domufltur (Gkberk 1985: 325). Tocqueville Fransz Devriminin
geleneksel alflkanlklardan deil, insan aklnn kullanlmas ve doa yasasndan
kan yaln temel kurallar konulmas olduu inancndan esinlendiini ileri srer
(Carr 2002: 153).
flte byle bir dflncenin ortaya kt Aydnlanma dneminde tarih anlayfl
da her fleyi belirleyen akl anlayflyla iliflki iinde ele alnmfltr. Tarih ve tarih yazm da bu akl anlayfl erevesinde ele alnarak tarihe akln gelifliminin bir grnfl olmak grevi yklenmifltir. Bylece tarih ilerleyen bir sre olarak tasarlanmfltr. Daha Rnesansta Machiavelli (1469-1527) tarafndan tarih yazmna gemiflte olmufl olaylarn gerek nedenlerini keflfetme grevi verilmifl, Francis Bacon da
insann sahip olduu yeti olan akl, hayalgc ve anmsama iinde tarihin anmsama zerine dayandn belirtmifltir (zlem 2012: 52-54). Her iki anlayfln da
sonradan Aydnlanmada belirecek olan, insan belirleyici olarak ele alan anlayfllar
olduu grlebilir. Buna gre btn bilme etkinlii insan yetilerine dayal etkinlikler olarak olgularn nedenlerini sorufltururlar. Aydnlanmac tavr, bylece insan
merkezli bir tavrdr. nsan merkeze bir kez geince de insann yapp etmelerinde
temellenen tarihsel varlk alan da insann rn olarak karflmza kar. Baflka bir
deyiflle akln rn olarak tarih anlayflnn temelleri ortaya kmaya bafllar. Bu
anlayfl tarih yzyl olarak bilinen 19. yzyl tarih felsefelerini etkileyecektir.
Bununla birlikte Aydnlanma filozoflar tarih uruna bir tarih bilimi kurmak iin
ok az fley yapmfllardr. Aydnlanma filozoflar gemifl tarihi usdfl ve karanlk bir
sre olarak grmfl ve akln egemenlii ile insanln mutlulua ulaflabileceini
ileri srerek akln geliflmesinin insanln da ilerlemesine yol aacan dflnmfllerdir. Szgelifli ngiliz tarihi Gibbon tarihi insan bilgeliinin sergilenifli olarak grrken Fransz dflnr Condorcet tarihi tiranlk, klelik ve dinsel banazlktan
kurtulmann tarihi olarak ele alarak insanln zgrlk ve mutluluk ieren bir gelecee doru ilerlemekte olduuna inanmfltr. Bylece Aydnlanma dflncesi
kendisinden nceki dnemleri karanlk olarak ele alrken kendisiyle bafllayan geliflme srecini de ussal bir ilerleme sreci olarak grmfltr.
Fransada Aydnlanma bir yandan akla olan gvenle dine ve bofl inanlara karfl bir hareket olarak geliflirken dier yandan bu akla gvenmenin ve bofl inanlardan kurtulmann da insanla bir btn olarak ilerleme getirecei inancn ierir.
Sz gelifli Condorcet Fransz Devrimi srasnda yazd nsan Tininin lerlemeleri
zerine Bir Tablo Tasla adl yaptnda tiranlarla klelerin, rahiplerle alklarn ortadan kalkaca ve insanlarn yaflam ve zgrlk tadyla, mutluluk arayflyla ussal
bir biimde davranaca topyal bir gelecek umar (Collingwood 1996: 114). Turgot ise insanln geliflimin bir bireyin geliflimine benzetir. Turgotya gre bir filozof insanln bafllangcndan itibaren insan trn bir birey gibi ocukluu ve ilerlemeleri olan bir btnlk gibi grr (Koselleck 2007: 55).
Fransada Aydnlanmann en byk temsilcisi olan Voltair ayn zamanda Tarih Felsefesi adnn da bulucusudur (Bury 1987: 153).
Tarih felsefesi terimi ilk

defa Voltair tarafndan
kullanlmfltr ve Voltaire
gre tarih felsefesi tarihin
yasalarn arafltran
disiplindir.
Aydnlanma dflncesi
modern akla dayal bilimsel
yntemlerin geliflmesiyle
insanln ve bir btn
olarak tarihin ilerleyecei
inancndadr.
1. nite - Aydnlanma ve lerleme deas: Kant ve Herder
lerleme idesinin bir savunucusu olan Voltaire gre doabiliminde olduu gibi tarihte de tek tek olaylar birbirine balayan yasalar aranmaldr; doa bilgini
gibi tarihi de olaylarn okluu ve akfl arkasnda gizli bulunan yasay bulmaya
alflmaldr (Gkberk 1997: 106). Bu yasalar da tarihte bulunduu dflnlen tanrsal yasalar deil, deneysel yasalardr ve tarihte de olaylar aklanrken son nedenler deil, deneysel nedenler kullanlmaldr. Voltaire gre tarih insan zihninin (esprit) geliflmesidir. Voltair Essay on the Manners and Mind of Nations adl yaptnda olgularn ayrntlarn izlemeyi deil, insanln barbarca bir kyllk durumundan hangi admlarla gelifltiini gstermeyi nerir (Bury 1987: 99). Bunu yapmak iin
de dflncenin (opinion) tarihini yazmak gereklidir nk dnyay dnfltrmfl
olan btn baflarl toplumsal ve siyasal deiflimler dflncedeki deiflmeden dolay olmufltur ve Voltaire gre savafllar ve dinler hmanitenin ilerlemesinin nndeki en byk engellerdir, eer onlar ortaya karan nyarglarla birlikte ortadan
kaldrlrlarsa dnya daha hzl ilerleyebilir (Bury 1987: 99). Voltaire olgularn insan
aklnn rehberliinde gdlmediinde flans tarafndan belirleneceklerine inanmfltr;
eer talih olgular ynetiyorsa imparatorluklarn ykselifli ve dflfl, devrimler ve
tarihteki pek ok byk bunalm rastlantyla oluyor demektir ve bu durumda insan
aklna inanmak iin hibir inandrc temel yok demektir (Bury 1987: 152).
Condorcetnin yapt Voltairin ideleri ile ilkelerinin daha ileriye gtrlmesinden baflka bir fley deildir (Gkberk 1997: 106). Fransz Aydnlanma dflnrlerinden Turgot ve Condorcet insann yetkinleflebileceini ve ilerleyebileceini dflnerek bilimi ve akl tarihte ilerlemeyi saalayan gler olarak grrler ve bilimin ilerlemesi ile aydnlanmann ve insanln birlii duygusunun da elele gelifltiini varsayarlar (Gkberk 1997: 106). Bylece Condorcet modern bir tavrla ilericiliin/ilerlemeciliin ilkesini betimler (Koselleck 2007: 58). Condorcetye gre
insan mkemmelleflebilen bir varlktr ve insan soyu srekli olarak ilerlemektedir.
lerlemenin snrlar ilerlemenin kendisidir diyen Condorcet insann ilerlemesinin
snrszln vurgulamaktadr.
nsan Tininin lerlemeleri zerine Bir Tablo Tasla adl yaptnda Condorcet
uygarlk tarihini on dneme ayrr ve onuncu dnem de gelecektedir, henz yaflanmamfltr. Bu tarih taslanda tarih dnemleri byk siyasi deiflikler tarafndan
deil, bilgideki nemli ilerlemeler tarafndan belirlenmektedir; buna gre bilginin
ilerlemesi tasarm toplumun ilerlemesi tasarmnn da temelidir ve Condorcetye
gre uygarln tarihi Aydnlanmann tarihidir (Bury 1987: 209). Condorcetye gre uygarlk tarihi zerine yaplacak alflmann iki yarar vardr: Biri, insan ilerleme
olgusunu kurmaya ynlendirir; dieri de ilerlemenin gelecekteki ynnn belirlenebilmesini salar. Baflka bir deyiflle gelecekteki olgular nceden grmeyi olanakl klar. Toplum fenomenlerinin genel yasalar bilinirse olgular nceden grmek
olanakl olur ve bu yasalar da gemifl tarihten tretilebilir (Bury 1987: 212).
Kald ki Condorcetnin amac da uygarlk tarihinin gelecekte yatan onuncu dneminin bir taslan karmaktr. Bu grfl daha sonraki yzylda Comte tarafndan da ne srlecektir.
Rousseau ise doa durumunda mlkiyet ve devlet olmadndan insanlarn gerekten zgr ve eflit olduunu ileri srerek Aydnlanmann kltr anlayfln elefltirmifltir. Ona gre insanln mutlu olaca bir altn a varsa bu a gelecekte deil, gemiflte aranmaldr. Bu zaman gemiflte ok uzaklarda kalmfltr ve insann
mutsuz geleceini tehdit eden nedenlerin flimdiki koflullar yznden insan gemifle bile dnmek isteyebilir (Rousseau 1999: 25). Bylece Rousseauya gre, tarihin gidiflinde bir ykselme deil, bir gerileme, bir alalma grlebilir.
Voltaire gre tarihe insan

aklnn egemen olmamas
rastlantnn egemen olmas
anlamna gelir ki bu ilerleme
dflncesi iin zararldr,
rastlant ilerlemeye duyulan
inanc ortadan kaldrr.
Condorcet uygarlk tarihi

zerine alflmakla tarihin
yasalarnn keflfedileceini
ve bunun da tarihteki
olgular nceden bilmeyi
salayacan dflnmfltr.
Rousseau Aydnlanmann
ilerleme inancnn
karflsndaki dflnrlerden
birisidir ve ona gre tarihin
gidiflat bir ilerleme olarak
grlemez. nk tarihte
uygarlaflmaya doru gidifl
ayn zamanda eflitsizliin
artmasyla
sonulanmaktadr.
Tarih Felsefesi-II
Aydnlanmac tavr insanln mutluluunu flimdide ya da gelecekte ararken Rousseau sanat ve bilimlerdeki ilerlemenin insanln moral olarak da ilerlemesini
salayaca yollu Aydnlanmac tavrn karflsnda olmakla akln ve bilimin geliflmesiyle insanln ilerlemesi arasnda zorunlu bir iliflki olduunu yadsmfltr. Tarihin
gidiflindeki srekli artan bir eflitsizlikten dolay tarih aslnda eflitsizliin tarihidir,
zgrln deil. Bu anlamda Rousseauya gre akln tarihteki ilerleyifli bir hastaln tarihi gibi okunabilir (Lloyd 2007: 85).
Sonu olarak Aydnlanma dflncesi tarihi ilerlemenin, stelik de akln ilerlemesinin tarihi olarak ele almfltr. Bu da ancak akla uygun geliflme srelerinin tarihi olabilecei, akl dfl srelerin ancak tarih ncesi olabilecei anlayfln dourmufltur. Dolaysyla asl anlamnda tarih ancak modern akln doufluyla bafllayan
ve gitgide geliflen akln tarihi olarak dflnlmfltr.
SIRA SZDE
Aydnlanma SIRA
dflnrlerine
gre tarihte olgular nceden grmeyi olanakl klan koflullar
SZDE
nelerdir? Tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L KANTIN
M
IMMANUEL
EVRENSEL TARH VE LERLEME
ANLAYIfiI
S O R U
Aydnlanma Sdneminin
ne olduuna iliflkin en nemli belirleme kendisi de bir 18.
O R U
yzyl Aydnlanma filozofu olan Immanuel Kanttan gelmifltir. Kanta gre Aydnlanma, insann kendi suu ile dflmfl olduu bir ergin olmama durumundan kurDKKAT
tulmasdr. Kant burada insann kendi akln yanlfl kullanmas sonucu bir ergin olmama durumu iine dfltn, ama yine akln kullanarak bu ergin olmayfl duSZDE
rumundan SIRA
kurtulacan
kastetmekdir. Bu yzden de Kant akln kendi kullanma
cesaretini gster der. Bu dflnce bir ilerleme tasarmn varsayar. Kant insann
kendi aklna gvenmesi, akln doru kullanmas ile bir aydnlanma srecine gireAMALARIMIZ
ceini ileri srmektedir. Bu da insanln bir akl elefltirisine gerek duyduu anlamna gelir. Byle bir akl elefltirisi insanln ilerlemesinin nndeki engelleri de
kaldracaktr.
K T A P
Kanta gre tarih insan eylemleri alandr ve bu eylemler insann amal eylemleridir. Kant Dnya Yurttafll Bakmndan Genel Bir Tarih Dflncesi adl yazsnda, tarihe
T E Lgenel
E V Z Y Obir
N doa planna gre geliflen bir sremifl gibi baklmas gerektiini belirtir. Eer tarihe byle baklmazsa tarih kr rastlantnn egemen olduu bir
sre olarak grnecektir. Kanta gre tarihte byle genel bir yasa ya da bir doa
plan olduu elbette bilimsel yntemle kantlanamaz ama tarihe sanki byle bir
N T Egre
R N E Tilerliyormufl gibi bakmak gerekir. Byle bir bakfl as insanlk
doa planna
idealinin geliflmesi asndan da son derece yararldr.
Bylece insan eylemlerinin anlatmn stlenen tarih insann zgr eylemlerinde bir ilerleme keflfedilebilecei umudunu verir bize. Tek tek bireylerin eylemlerinde karmakarflk ve dzensiz grnen fleyleri insan trnn btnnn tarihi
bakmndan ele alrsak inana zg yeteneklerin geliflmesi olarak yani insan trnn ilerlemesi olarak anlayabiliriz. Birey olarak insanlar, hatta uluslar her biri kendi yolunda, stelik de sk sk birbirlerine karfl bir ama gderlerken farknda olmadan doann setii bir yne doru gittiklerini dflnmezler; doann bilmedikleri hedefine doru ilerlerler (Kant 2006: 31).
Oysa Kanta gre insanlar amalarn ne sadece doal igdyle ne de yalnzca akla dayanan bir plana gre belirlediklerinden, insanln bir plana gre iflleyen
yasalara bal tarihini yazmak olanaksz gibi grnr. stelik de dnya tarihinde
bilgelie dayal eylemler ok seyrek ortaya kar; bunun yerine daha ok aklsz-
KantD yazmfl
K K A Tolduu
yaptlarda insann btn
yetilerini elefltiriden
geirmifltir. Yaptlarnn ad
SIRA SZDE
bunun bir gstergesidir. Saf
Akln Elefltirisi (1787) insan
aklnn teorik kullanlflnn
bir elefltirisi; Pratik Akln
AMALARIMIZ
Elefltirisi (1788) insan
aklnn eylem alannda
pratik kullanflnn
elefltirisidir. nc elefltiri
K T A P
olarak bilinen yapt Yarg
Gcnn Elefltirisi (1790)
estetik ve teleolojik
dflnme yetilerinin bir
Telefltirisidir.
ELEVZYON
N N
Kanta gre tarihte genel bir

doa plan ya da doa
yasasna bal bir iflleyifl
olup
N Tolmadn
E R N E T ortaya
karmak zordur. Ama yine
de tarihe sanki bir genel
yasa ya da evrensel bir
plana gre iflliyormufl gibi
bakmak gereklidir.
lk, ocuka haylazlktr karflmza kan. Bu yzden bir filozof iin tarihe tek anlaml bakfl yolu insan eylemlerinin bu anlamsz gidiflinin ardnda bir ama bulmaya alflmaktr. Bir anlamda bir filozof iin nemli olan insan trnn tarihinin bir
doa planna gre iflleyip ifllememesinin olanakl olup olmadna karar verebilmektir. Eer tarihte bir anlam ya da bir evrensel bir yasa bulmak isteniyorsa tarihte ynetici bir ilke bulmak gereklidir. Eer byle bir ilke bulunabilirse tarihin de
felsefesi yaplabilir. Kant bu dflncesiyle kendisinden sonra gelecek olan 19. yzyln tarih filozoflar iin nemli temeller ortaya atmfltr. Bir tarih felsefesinin olanaklln sorgulamfltr. Kanta gre byle bir genel ilkeden vazgeilirse yasaya
uygun iflleyen bir sre yerine amasz iflleyen bir srele karfllaflrz ve akln rehberliinin yerini rastlantnn kasveti alr (Kant 2006: 32).
Kant doa planndan ne anladn ise Yarg Gcnn Elefltirisi adl yaptnn
ereksellik tasarmn anlatt ikinci blmnde dile getirir. Buna gre doann bir
amac olduu tasarm bilimsel olarak kantlanamaz veya rtlemez bir tasarm
olsa da onsuz doay anlayamayacamz bir tasarmdr (Collingwood 1996: 130).
Aslnda byle bir genel doa planna ya da doa amacna bilimsel bir yasaya
inandmz gibi inanmyoruz ama bir bakfl as olarak itiraf edildii gibi doa olgularna bakmann yalnz olanakl deil yararl, yalnz yararl deil, gerekli olduu
bir bakfl as olarak onu benimsiyoruz (Collingwood 1996: 130). Buna gre doann bir amac olduu varsaymna inanmak olanakldr, ayn zamanda yararldr,
stelik de gereklidir. flte Kant ayn bakfl asnn tarih iin de olanakl, yararl ve
gerekli olduunu ileri srer. Baflka bir ifadeyle, tarih konusunda dflnrken baz
ereksel benzetmeler kullanrz. Kantn ileri srd gibi tarihe byle bir bakfl asnn ne anlama geldii konusunda Collingwoodun verdii rnek olduka aklayc olabilir: Tarih zerine dflnrken Romann Akdeniz dnyasn fethedifli gibi
deyimler kullanrz; ama aslnda Romayla kastettiimiz ancak flu flu tek Romaldr;
Akdeniz dnyasnn fethiyle kastettiimiz de ancak bu insanlarn yrtt flu flu
tek tek savafln ya da ynetimin toplamdr (Collingwood 1996: 130-131). Collingwooda gre flu flu tek Romallarn hibiri de Romann Akdeniz dnyasn fethediflinde rol oynuyorum dememifltir ama yle demifl gibi eylemifllerdir ve biz de tarihe bakarken bu tek Romallarn amacn doann amac diye betimleme eilimindeyizdir. Kantn tarih iin yararl ve gerekli grd bakfl as budur.
Tarihi, tarihte byle evrensel bir yasa gibi iflleyen genel bir doa plan bulunduunu sylediinde gerekten byle bir plan olduunu kastetmek istemez aslnda; tarihinin bunu sylerken demek istedii daha ok tarihin sanki byle bir ilke
ya da akl varmfl gibi ifllediidir. Kant tarihinin tarihe byle bakmas gerektiini
sylemektedir.
Bu bakfl asnn olanaklln salayan fley, akln kullanmna ynelik doal
yeteneklerin bireyde deil ancak trde geliflebilir olmasdr. nk doal yeteneklerinin hepsinin nasl kullanlacan renebilmesi iin her tek insann ok uzun
yaflamas gerekirdi. Bu yzden bu doal yeteneklerin hepsinin kullanmn renilebilmesi ancak insan trnde kendini gsterecektir. Bir anlamda doal yeteneklerin geliflmesi insan trnde ortaya kacaktr. Bu geliflmenin varaca zaman noktas da insann aklndaki bir ide olarak abalarnn hedefi olmaldr. Yoksa insann
doal yeteneklerinin byk ksm boflunaymfl ve amaszmfl gibi grnr.
Bu bakfl asna gre doa sanki insann kendi geliflmesini kendine borlu olmasn istemifl gibidir (Kant 2006: 33). Doa sanki insan tr iin neyin iyi olduunu bilerek bunu istemifltir. Bu yzden tarihteki byk savafllara, uyumsuzluklara
bile bir doa planna gre, bir akla gre olup bitmekteymifl gibi bakmak gerekli-
Kanta gre bir tarih

felsefesinin olanakl
olabilmesi iin tarihte
ynetici bir ilke bulmak
gereklidir. Tersi durumda,
yani byle bir ilkenin
olmad durumda tarih kr
rastlantnn egemen olduu
bir sre olarak grlr ki
bu da tarihin genel bir
felsefesinin yaplamayaca
anlamna gelir.
Kanta gre insan aklnn

geliflmesi bireylerde deil,
trde kendini gsterir ve bu
geliflmenin varaca nokta
da insan aklndaki bir ide
olarak insann btn
abalarnn hedefi olmaldr.
Tarih Felsefesi-II
dir. Kant doa dzenini, paralar bakmndan eree uygunluk, ama btn olarak
erekten yoksunluk olarak kabul etmenin akla uygun olmayaca dflncesindedir
(Kant 2006: 40). Ayn flekilde de tarihteki insan eylemlerini, yani tarihin oluflturucu elerini eree uygunluk olarak tasarlayp tarihin btnn erekten yoksunluk
olarak tasarlamak da akla uygun olmayacaktr.
flte bu nedenle insan trnn btn tarihi doann gizli bir plannn gerekleflmesi olarak grlebilir (Kant 2006: 41). Bu plan da Kanta gre, insanln btn doal yeteneklerinin geliflebilmesini salamaktr. Doann en stn amac da
dnya yurttafll dzenidir. Kanta gre tarihe ancak byle bir bakfl felsefi tarih
yazmak iin bize bir temel salayabilir. Bylece Kant tarih felsefesinin olanan
gstermifltir. Tarih felsefesini olanakl klan temel hareket noktas, tarihe, insanln geliflimini salama amac gden bir doa plannn iflledii bir sremifl gibi
bakmaktan gemektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Kantn tarihSIRA
felsefesinin
SZDE olana konusunda tarihte genel bir doa plannn ifllemekte olduu varsaymyla tarihe bakmann gerekliliinden sz eder. Bu dflncenin bilgikuramsal
olarak temellendirilebilirlii konusunda neler sylenebilir?
D fi N E L M
HERDERN EVRENSEL TARH DfiNCES

S O R U
Herder
D Ktarihe
K A Thmanite
kavram balamnda bakar.
Ona gre tarihin her
evresinde grlecek
SIRA SZDE
deiflmez ilke
hmanitedir.
Johann Gottfried
S O R UHerder nsanlk Tarihi Felsefesi zerine Dflnceler adl yaptnda tarihe ve tarih bilgisine vurgu yaparak 19. yzyln tarih felsefelerini byk lde etkilemifltir. 19. yzylda yaplaca gibi, Herderin keskin bir doa gerekliDKKAT
i ve tarih gereklii ayrm olamasa da Tarih gerekliini ele alarak ve uygarla,
insanla hmanite kavram erevesinde bakarak kendisinden sonra gelen 19.
SIRA SZDE
yzyln byk
tarih dflnrlerine nclk etmifltir. Etkiledii dflnrler arasnda Hegel gibi tarih metafizii yapan dflnrlerden baflka tarih bilimine nem veren Alman Tarih Okulunun temsilcileri de vardr.
AMALARIMIZ
Herder, Kant gibi tarihe dflardan bir lt getirmez, bunun yerine dorudan
tarihin kendisine bakar; tarihin kendisinde, verisinde kalr, tarihin birlii ve anlamn yine tarihin
kendi iinden karmak ister (Gkberk 1997: 136). Herdere gK T A P
re tarih iie gemifl aflamalarn bir olufludur. Ayrca Herder, Kant gibi doa dnyas ile tarih dnyasn birbirinden ayrmaz, tersine bu iki dnyay birarada bir btn olarakTgrr;
yle ki doa ile tarih iten bir bala birbirine bal olduklarndan
ELEVZYON
tarihin yasalar aslnda daha yksek dereceden doa yasalardr.
Herder 18. yzyln, Aydnlanma dneminin bir dflnr olmakla birlikte kendi ann egemen anlayfl olan insann akl varl olmas ve btn alarda tekT E R N E T olduu yollu dflncelere karfl karak Aydnlanmann ilerrar eden bir N genellik
leme tasarmnn da karflsnda olmufltur. Herdere gre insanlk tarihinde ortaya
kan uluslarn kendilerine zg tekrar etmeyen ayrdedici nitelikleri vardr ve bu
nitelikler tarihin btn alarn aklayan soyut bir kavrama gidilerek genellefltirilemezler. Her an insan kendi ann anlayflndan hareketle tarihi deerlendirebilir ama bu deerlendirme mutlak bir deerlendirme olamaz.
Tarihte mutlak bir genellikten szedilemeyeceini sylemekle birlikte Herder
yine de insanlk tarihinde baz genelliklerden szedilebileceini, insanlk tarihinin
bu genellikler sayesinde anlamlandrlacan ve btn tarih gelifliminin rastlantya
indirgenmekten kurtarlabileceini ileri srer. Tarihte bulunmas gereken baz hmanite yaplar vardr ve bu yaplar sayesinde insanlk tarihinde hmanitenin
belirdii dnemler olmufltur ve insanln tarihine gerek anlamn veren de bu dnemlerdir.
N N
Herdere gre tarihin

AMALARIMIZ
yasalar da aslnda doann

yasalardr. Tarih dnyas
doa dnyasnn iinde
kendine yer aan doadan
K T A P
farkl ama yasalar olan bir
alandr. Bu yasalar tarihin
doal yasalar olmak
bakmndan doann daha
Tst
E Lderecedeki
E V Z Y O Nyasalardr.
Bir anlamda tarihsel varlk
alan doal varlk alannn
stnde ykselir.
NTERNET
Herder yaptnda insan yaflamn onun doa dnyasndaki konumuyla yakndan iliflkili grr (Collingwood 1996: 124). Ayrca yine evrende yaflamn derecelenmesine iliflkin olarak evrimci bir geliflme teorisi de sunar. Ama doaya iliflkin
genel grflleri aka erekseldir. Herder insan trnn doa yaps iinde tarihini
inceler. Drt blmden oluflna yaptnn ilk iki blm doa dnyasn, son iki blm de tarih dnyasn inceler. Dolaysyla Herderin aslnda yapt insanln tarihini doann oluflumuyla birarada ele alarak ortaya koymaktr. Herdere gre btn evrenin tarihine baklrsa en basit yaflamdan en karmaflk yaflama doru bir evrim grlr. Yeryz srekli bir olufl sahnesidir; burada maddeden oraganik yaflama, organik yaflam iinde de en yksek rgtlenimlere doru bir ykselifl vardr
(Gkberk 1997: 138). Bu evrim iinde geliflmifl en yksek canl da insandr. Herdere gre insan dier canl varlklardan yapca ayran yann ne olduu sorusuna
verilecek yant insan insan yapan niteliin ne olduunu da belirleyecektir.
Herdere gre insan dier canllardan yapca ayran en nemli fley insann dik
yrmesidir. Bu sayede insann akl geliflmifl, aklnn geliflmesiyle de insan dili kullanmaya bafllamfl ve bylece de sanat ve bilim gelifltirmifl, kltr dnyasn oluflturmufltur. Btn bunlar da insan btn yeryznn efendisi klmfltr. Doa insan btn yeryzne egemen klmak iin bir biim vermifltir. flte bu biim insanln en son ereinin din ve hmanite olduunu gsterir. Doa insana din ve hmanite ereine uygun bir biim vermifltir. Herderin felsefesinde hmanite kavramnn byk bir nemi vardr. Buna gre hem doann hem tarihin erek bildii hmanite (Humanitt), insan teki yaratklardan ayran izgilerin btndr (Gkberk 1997: 138).
Burada vurgulanacak bir nokta, Herderin karfl kt ilerleme anlayfl deildir,
Aydnlanmann ilerleme anlayfldr. Bunun akla kavuflmas iin Herderin hmanite kavramndan ne anladna bakmak gereklidir. nk bu kavram Herderin tarih tasarmnda tarihin btnnde ne olduu sorusuna verdii yant bakmndan byk bir nem taflmaktadr. Bir anlamda hmanite tarihsel devinimin
yn bakmndan temele alnan bir kavram olarak tarihin neliini oluflturmaktadr.
Herdere gre edilgin olmayan her fley amacn kendi iinde taflmak zorundadr. Hmanite (mankind) idesi de kendi amacn kendinde taflr, yani insanlk tarihi kendi ikin yasalarn kendinde taflr. Buna gre insan doasnn kendinde tafld bir ama vardr ve insan trnn kaderi de bu ama dorultusunda insann
kendisi tarafndan belirlenmifltir. Herderin hmanite kavram onun insan doas
tasarm zerinde kuruludur. Herder mknats ubuunun hep kuzeye ynelmesini rnek vererek insann bu tr bir ynlendirilme iinde olmad, yani doada olduu gibi bir zorunlu ynelmifllik ya da belirlenmifllik iinde olmad konusunda
doal olan ve insan ait olan arasnda bir ayrm yapar. Ona gre insanlar kr makinalar deildir (Herder 2006: 23).
Herdere gre insan byle mekanik bir kadere zorunlu brakan bir yaratc varlk olsayd, bu varlk olduka zalim bir varlk olurdu.
stelik insan zorunlu olarak bir iyiye ynlendirmifl bir varlk olsayd bile, insann yaratcs, yine de yetkinlikten uzak, zalim bir varlk olurdu nk kendimizin
olmayan bir amaca ynelik harekette hibir iyi yoktur (Herder 2006: 23-24). Oysa insanlk tarihine baklacak olursa durumun bunun tam tersi olduu grlr. rnekse kendi ikin yasalarna gre tandmz insanla baklacak olursa grlr
ki insanda, hmanitenin stne konulabilecek daha yksek hibir ama yoktur
(Herder 2006: 24). O hlde insanlk tarihi insanln en yksek amacnn hmanite olduunu gstermektedir. Herdere gre bunun nedeni flurada da aktr: nsan
Herdere gre tarihin ve

doann ereini hmanite
oluflturur. Tarih
hmaniteye ynelmifl
ilerleyen bir sretir.
Herder insan dnyasna

teleolojik olarak yaklaflr.
nsan doas mekanik
nedensellikle belirlenmifl bir
doa deil, tersine yksek
amalarca belirlenmifl
ereksel yapda bir doadr.
10
Tarih Felsefesi-II
melekleri ve tanrlar dflnd srada bile, bu varlklar ideallefltirilmifl yksek insanlar olarak tasarlar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Herderin insanlarn
SIRA SZDEkr makinalar olmadn sylemesi ile onun hmanitenin tarihin amac olduu dflncesi arasnda nasl bir iliflki kurulabilir?
fi N E LHmanite
M
D gre
Herdere
eitim yardmyla dzenlenebilir. Bu dzenlemeler de
insann yaflamna yn verirler. Dolaysyla insan, yaflamna kendisi iin kurup tasarlad ve var
bu anlam dnyasnn iinde yine kendisi yn verir. Sz geS O Rkld
U
lifli insan kendisinin barnmas iin konut yapmay, evresini dzenlemeyi, geimi
iin retmeyi, eflitli yasalarla ynetim biimlerini bulmufltur. Bunlar yapmakla da
DKKAT
yeteneklerini snayarak daha zgrce yaflamaya hak kazanmfl, doa zerindeki egemenliini pekifltirmifl, ifl, ticaret ve zanaat yoluyla insanlar aras iliflkileri gelifltirmifl,
SIRA SZDE dzenlenmesi iin toplumsal gereler bulmufl ve tm bunlar
toplumsal durumlarn
giderek bir din iinde dzenlenmifllerdir (Herder 2006: 25). Bundan baflka savafllar
yaplp antlaflmalar imzalanarak buradan da bir uluslar hukuku domufltur. flte HerAMALARIMIZ
dere gre btn bunlar hmanite adna yaplmfltr. mdi tarihte iyi olarak her ne
baflarldysa hmanite kazanl kmfltr ama tarihte aptalca, saldrganca veya tiksindirici herK ne
Tsu
A Pifllendiyse hmaniteye karfl yaplmfltr (Herder 1803: 272).
Herderin hmanite kavramndan kan sonu insann kendisini kendisine yabanc olan bir ama altnda dflnemeyeceidir. Hmanite insanln amacdr ve
insana yabanc
olan bir ama deil, insanlk da ikin olan, temelini yine insan doTELEVZYON
asnda bulan bir amatr. Bununla Herder insann kendisini ancak insana tanrnn
verdii doa ile bu dnyada yaflarken sahip olduu konumlar toplam iinde dflnebileceini kasteder. Buna gre insan soyunun tarihteki amac ancak insan do N T E R N E T Bir nesnenin ne olduunu ve nasl etkide bulunduunu nasl
asnda bulunabilir.
ki ancak o nesnenin genel doas iinde tanyorsak der Herder, insan soyunun
yeryzndeki amac da bize ancak bu soyun genel doasna ve bu soyun tarihine
bakldnda en ak biimde verilmifltir (Herder 2006: 25). yleyse insanln tarihte bir amac vardr ve bu ama insanla ikindir.
Herder organik glerin organik ortamlarda aktarlmasn bir ilerleme olarak
grr. Buna gre bir g bir organik ortamdan tekine geebilir ve bu geifl de
bir ilerlemedir; doadaki biimler ve gler arasnda bir gerileme ve bir durma
yoktur (Gkberk 1997: 138-39). Bu gler bir rgtlenim iinde daha yksek bir
fleye doru geliflirler. flte tarihte de byle bir ilerleme vardr. Tarihin en yksek
amac olan hmaniteye doru tarihin iindeki doal gler aflama aflama geliflirler.
Btn bu geliflme hmaniteye eriflmek iinse insanlk hmaniteye doru ilerlemektedir. Herdere gre tarih bir ilerlemenin olduu yerde ve insanlar arasnda
bir balantnn, karfllkl etkilerin olduu yerde vardr (Gkberk 1997: 140). lerleme insann yeteneklerinin geliflmesidir ve bunun iin de insann dier insanlara
gereksinimi vardr. Herdere gre insanlk hibir zaman olduu gibi kalmaz, srekli deiflir, geliflir, srekli bir olufl iindedir. Bu olufl da insann yeteneklerinin geliflmesi ynnde olduundan znde bir ilerlemedir.
Herdere gre tarihin iindeki dnemler kendilerini kendi doalarndan dolay
birbirlerine balarken onlarla birlikte Zamann ocuu olan insanlk da farkl aflamalaryla birbirine baalanr (Herder 1803: 303). Bir btnn paralar gibi birbirine balanmadr bu da. Sonuta ortaya kacak tablo bu paralarn toplamndan daha baflka bir fley olacaktr. flte bu yzden de Herdere gre alar birbiriyle karfllafltrarak tarihin iindeki hakikati yakalamak olanakszdr.
N N
K T A P
TELEVZYON
Herdere gre tarihte
insanln amac yine
insann kendisi tarafndan
belirlenmektedir. Bu ama
T E R Ninsann
E T yapt
bu Nyzden
tarihin yine kendi iinde
aranmaldr. Bu ama tarihe
aflkn olamaz.
Herdere gre tarih

dnemlerinin bir araya
gelmesinden daha fazla bir
fleydir. Tarihin btn
paralarnn toplamndan
fazla bir fleydir. Her bir
dnem de birbiriyle iten
baldr.
nsanln ilerlemesi de zamann ilerlemesine ayrlamaz bir biimde baldr.

Tarihte olmufl olan bir fley olmamfl klnamaz. Zamann akflna bal tarih iinde
yaflayan insan rklarnn dflnfl biimleri de bu ilerlemeden etkilenirler. Artk hikimse eskilerin dflnd fleyi dflnemez. Herder Bir gn baflka bir gn retir, bir a baflka bir a kurar der (Herder 1803: 305). Dolaysyla Herderin dflncesinde ilerleme demek tarih demektir, gemiflin akp gitmifl olmas, geriye
dnmemek zere bitmifl olmas, ama flimdiyi dourmufl olmas demektir.Bu srete insanlk da keflfetmifl ve gelifltirmifl olduu sanatlar daha iyi kullanmay renmifltir ve bu byle devam edecektir. Geliflmeyi belirleyen yasalar da doadaki yasalardan farkl yasalar deildir. Herder evrendeki her bir aflamann bir sonrakini
hazrlamak iin doa tarafndan tasarlanmfl olduunu dflnr (Collingwood
1996: 124). Ayn flekilde tarihte de alar arasnda bu iliflkinin olduunu dflnr.
Her a bir sonraki a hazrlamak zere doa tarafndan hazrlanmfltr.
Sonu olarak Herder kendi a olan Aydnlanma ann ilerleme anlayflndan
farkl bir ilerleme anlayflna sahiptir. Aydnlanmadan farkl olarak btn tarihin
ilerlemesinin her evresinde bir hmaniteye doru bir adm grmfltr. Herder kendi ann nceki alarn zerinde ykseldiini dflnmektedir. Aydnlanma ann dier dflnrleri gibi nceki alar reddeden bir anlayfl yoktur. Tarihe nem
veren tutumu da bu anlayflndan kaynaklanr grnmektedir. Bu ilerleme ve tarih
grflyle de Hegelin tarih grfln etkilemifltir. Herderin hmanite kavram tarihin erekli bir sre olarak tasarlanmasnda temele alnan bir kavram olduundan
19. yzylda Hegelin teleolojik tarih tasarm iin nemli bir etki olarak ele alnmaldr.
11
Herder her bir tarihsel

dnemin kendisinden nceki
ve sonraki tarihsel
dnemlerle organik olarak
bal olduunu dflnr.
Bylece alarn
birbirlerinden doduklarn
ileri srer.
12
Tarih Felsefesi-II
zet
N
A M A
N
A M A
Aydnlanma dneminin akl anlayfln ve ilerleme inancn betimlemek.

Aydnlanma insan yaflamnda geri ve barbarca
olan btn bofl inan ve dinsel dogmalardan kurtulmak demektir. Aydnlanma felsefesi dflnce
tarihinde akla ve bilime verilen deerle anlr. Bu
dnem dflnce tarihinde akln gelifliminin insanln tarihte ilerlemesiyle sonulanaca dflnlmfltr. Aydnlanma felsefesi 17. yzyldaki
Newtonla tamamlanan matematiksel fiziin, saf
doa biliminin baflarlarndan etkilenmifltir ve bu
baflary insan iflleri tarihinde ortaya koyabilmek
iin tpk bir doa biliminin olanakl olmas gibi
bir insan doas biliminin de olanakl olmasnn
koflullarn arafltrmfltr. Bu balamda Voltair ilk
kez tarih felsefesi terimini kullanarak insann
tarihteki geliflimini ortaya karmaya ynelik bir
bilimden sz etmifltir. Doann yasalarnn keflfedilmesi gibi insan eylemlerinin ve olaylarnn keflfedilmesi tarihteki olaylarn olgularn nceden
keflfine gtrebilir. Aydnlanma dneminde tarih
anlayfl da her fleyi belirleyen akl anlayflyla iliflki iinde ele alnmfltr. Tarih ve tarih yazm da
bu akl anlayfl erevesinde ele alnarak tarihe
akln gelifliminin bir grnfl olmak grevi yklenmifltir. Bylece tarih ilerleyen bir sre olarak
tasarlanmfltr. Voltair ilerleme idesini savunmufl, Condorcet tarihi tiranlk, klelik ve dinsel
banazlktan kurtulmann tarihi olarak ele almfl,
Turgot insann yetkinleflebileceini ve ilerleyebileceini dflnerek bilimi ve akl tarihte ilerlemeyi saalayan gler olarak grmfltr. Aydnlanma dflncesi tarihi ilerlemenin, stelik de akln
ilerlemesinin tarihi olarak ele almfltr. Bu da ancak akla uygun geliflme srelerinin tarihi olabilecei, akl dfl srelerin ancak tarih ncesi olabilecei anlayfln dourmufltur.
Kantn evrensel tarih ve ilerleme dflncesini
aklamak.
Immanuel Kanta gre insann eylemleri amal
eylemlerdir ve insann zgr istencinin belirlemesine dayanrlar. nsann byle zgr istence
dayal eylemlerinin sahnesi de tarihtir. Amallk
ve zgrlk tarihte genel bir doa yasas olabileceine iliflkin inanc ortadan kaldrr ve tarihin
rastlantya dayal bir gidifli olduu izlenimini yaratabilir. Ama tarihe byle bir bakfl yararl deildir nk tarihte genel bir yasallk ya da evrensel bir plan olmadn dflnmek tarihin bt-
N
A M A
nn dflnmek asndan bir fley salamaz. Kant

bu yzden tarihte genel bir doa plan olup olmadn bilmenin herhangi bir bilimsel bakflla
olanaksz olduunu dflnse de tarihe yine de
byle bir doa planna gre iflliyormufl gibi bakmann gerekliliinden sz eder. Kanta gre tarihe byle bir bakfl as yalnz olanakl deil, ayn zamanda yararl ve gereklidir de. Ancak bu sayede insan trnn tarihinde bir geliflme grlebilir. Aksi halde btn tarih rastlantnn egemen
olduu bir sre olarak grlecektir. Kanta gre
doa yasalar bilim adamlar iin ne anlama geliyorsa evrensel bir doa plan da tarihi iin ayn
ayn anlama gelir. Kanta gre tarihte byle bir
plandan sz eden tarihi gerekte tarihte bilinli
olarak plan yapan bir akln varlndan sz etmez, yalnzca tarihin sanki byle bir akl varmfl
gibi ifllediini sylemek ister.
Herderin hmanite kavram eksenine oturttuu tarih felsefesini aklamak.
Herder Kantn yapt gibi tarihi dflardan bir ltle deerlendirmeyip tarihi kendi iinden deerlendirmeye alflan bir Aydnlanma dflnrdr. Tarihteki ilerlemenin ltn yine tarihin
iinde bulduu hmanite kavramyla aklamaya alflmfltr. Herdere gre tarih i ie gemifl
aflamalarn bir olufludur. Bu aflamalar iten birbiriyle baldr. Bu aflamalarn her biri kendisinden
sonraki a doal olarak kendi iinden karr.
Bu yzden tarihsel devinimin ilkesi yine tarihin
kendisinde aranmaldr. nk tarih insann yapp etmesiyle oluflan bir alandr ve insan kendisini kendisine yabanc olan bir ama altnda dflnemez. Hmanite insanln amacdr ve insana yabanc olan bir ama deil, insanlk da ikin
olan, temelini yine insan doasnda bulan bir
amatr. Dolaysyla tarihin devinim ilkesi yine
tarihin kendisinde ikindir. Herdere gre insanlk tarihi kendi ikin yasalarn kendinde taflr.
Buna gre insan doasnn kendinde tafld bir
ama vardr ve insan trnn kaderi de bu ama
dorultusunda insann kendisi tarafndan belirlenmifltir. Hmanite btn tarihin kendisine yneldii idedir, tarihte ne yapldyla hep hmanite adna yaplmfltr. Bu anlayfl da bir tarihsellik
esini hesaba katmay gerektirir. nk tarihe,
tarihin kendisinin dflnda olan mutlak bir ltle deil, yine tarihin iinde olduu iin tarihsel
bir ltle bakmak gereklidir.
13
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki dflnrlerden hangisi tarih felsefesi terimini ilk kullanan dflnr olarak bilinir?
a. Kant
b. Herder
c. Voltair
d. Turgot
e. Condorcet
2. Aydnlanmay insann dflmfl olduu ergin olmama
durumundan kendi aklyla kurtulmas olarak tanmlayarak Aydnlanma dnemini tarihte insan aklnn ilerlemesi olarak gren dflnr afladakilerden hangisidir?
a. Herder
b. Voltair
c. Descartes
d. Kant
e. Rousseau
3. Doabiliminde olduu gibi tarihte de tek tek olaylar birbirine balayan yasalar aranmaldr; doa bilgini
gibi tarihi de olaylarn okluu ve akfl arkasnda gizli bulunan yasay bulmaya alflmaldr. Bu yasalar da
tarihte bulunduu dflnlen tanrsal yasalar deil, deneysel yasalardr ve tarihte de olaylar aklanrken son
nedenler deil, deneysel nedenler kullanlmaldr. Voltairin bu dflncelerinden, afladaki sonularn hangisi karlamaz?
a. 17. yzyln doa biliminin tarih iin bir model
olmas gerektii.
b. Tarihin deneysel bir bilim olmas gerektii.
c. Tarihinin tarihteki olaylarn ilk nedenlerini aramas gerektii.
d. Tarihteki olaylarn akflnn belirli yasalara gre
olduu.
e. Tarihinin tarihsel geliflme yasalarn keflfedebilecei.
4. Kanta gre tarihi kr rastlantnn egemenliinden

kurtaracak bakfl as afladakilerden hangisinde verilmifltir?
a. Tarihe belirli bir plana gre iflleyen bir sre
olarak bakmak.
b. Tarihte raslantsal olarak ortaya kan olaylarn
nedenlerini aklamak.
c. Tarihi bireylerin istenlerince belirlenen bir sre olarak ele almak
d. Tarihsel oluflu belirli bir plandan bamsz olarak anlamaya alflmak.
e. Tarihe mekanik nedensel srelerin iflledii olaylar dizisi olarak bakmak.
5. Kanta gre tarih felsefesinin olanann koflulunu
oluflturan yaklaflm afladakilerden hangisinde doru
olarak verilmifltir?
a. Tarihsel sreci mekanik-nedensel yaklaflmla anlamaya alflmak.
b. Tarihsel sreci erek-nedensel yaklaflmla anlamaya alflmak.
c. Tarihteki tek tek znelerin bireysel istenleriyle
tarihsel sreci anlamaya alflmak.
d. Tarihin dnemlerinin her birini kendi iinde anlamaya alflmak.
e. Tarihe dflardan bir ilke getirmeden tarihi kendi
iinden anlamaya alflmak.
6. Herder insanln tarihteki amac konusunda afladakilerden hangisini ileri srmez?
a. nsanln amac insanla ikindir.
b. Tarihin insan soyu iin ngrd ama insann
kendisidir.
c. nsanln amac hmanite hedefidir.
d. nsanln amacn tarihin kendi iinden karabiliriz..
e. nsanln amacn tarihin dflndaki ltlerle
anlayabiliriz.
7. Afladakilerden hangisi Kanta gre doann en stn amacn ifade eder?
a. Hmanite hedefi
b. Dnya yurttafll dzeni
c. Tarihin kendisi
d. Doaya dnfl
e. nsanln doaya egemen olmas
14
Tarih Felsefesi-II
Okuma Paras
8. Afladakilerden hangisinde Herderin tarihsel ilerlemeyi insanlar aras karfllkl etkileflime balamasnn
nedeni verilmifltir?
a. nsanln yeteneklerinin geliflmesi insanlarn bir
arada yaflamasyla olanakldr.
b. Zamansallk ilerlemenin ve bir aradaln nedenidir.
c. nsanlarn bir arada yaflamas devletlerin ortaya
kmas iin gereklidir.
d. nsanlar bir arada yaflarken ihtiyalarn en iyi
flekilde karfllarlar.
e. Toplumsallk ilerlemenin sonucudur.
9. Afladakilerin hangisinde Herderin kendi an nceki alarn stnde ykselmesi olarak grmesinin nedeni verilmifltir?
a. Herderin a nceki alara gre daha ok geliflmifltir.
b. Herder her bir an bir nceki an stne dayandn dflnr.
c. Her an deeri ancak o an dflndan belirlenebilir.
d. Herder kendi andan nceki alar reddetmektedir.
e. Herder kendi an tarihin son dnemi olarak
grmektedir.
10. Afladakilerin hangisinde Herderin Birgn baflka
bir gn retir, bir a baflka bir a kurar sznn
aklamas verilmifltir?
a. Gnler ve alar arka arkaya gelirler.
b. Herbir a kendi iinde deerlidir.
c. Tarihte alar arasnda bir iliflki yoktur.
d. Her tarihsel dnem kendi iine kapaldr.
e. Her bir dnem bir nceki dnemden kar.
Metafiziksel niyetlerle de olsa ne tr bir irade zgrl kavram oluflturulursa oluflturulsun, iradenin grnflleri olan insan edimleri, gene de her doa olay gibi genel doa yasalarnca belirlenir. Tarih, nedenleri ne
denli derinlerde gml olsa da, bu olaylarn anlatmn urafl edinir ve insan iradesinin zgr eylemini genifl
boyutlarda incelerken, zgr eylemde dzenli bir ilerleme olduunu keflfedebilecei umudunu verir bizlere.
Ayn flekilde, tek tek znelerin eylemlerinde karmakarflk ve dzensiz olarak gzmze arpan fleyleri, btn trn tarihi bakmndan insann zgn yeteneklerinin yavafl ama srekli geliflimi olarak anlamay umabiliriz. Evliliklerin, doum ve lmlerin saylar da nceden bir kurala gre aklanamaz gibi grnr; nk
insann zgr iradesinin bunlar zerindeki etkisi byktr. Oysa byk lkelerin yllk istatistikleri bunlarn da tpk hava deiflimleri gibi sabit doa yasalarna
bal olduunu kantlyor. Hava deiflimleri kendi bafllarna yle belirsizdirler ki, tek tek olup bitmeleri nceden hesaplanamaz; ama bitkilerin bymesinin, rmaklarn akflnn ve dier doal oluflumlaarn bir btn olarak tek biimli, kesintisiz sregitmesini salarlar. Birey
olarak insanlar, hatta uluslar, her biri kendi yolunda ve
sk sk da birbirlerine karfl bir ama gderlerken, doann setii bir yne doru farknda olmadan bu gidiflleri zerine akl yormazlar; doann bilmedikleri hedefine doru ilerlerler; bu hedefin ne olduunu bilselerdi
bile pek az ilgi duyarlard.
nsanlar amalarn ne hayvanlar gibi srf igdyle ne
de akla dayanan dnya yurttafllar gibi nceden izilen
bir plana gre gttklerinden, insanln (arlarda ve
kunduzlardaki gibi) bir plana gre iflleyen yasalara bal tarihini yazmak olanaksz gibi grnr. nsan eylemlerinin dnya sahnesine kfln seyrederken duyduumuz bir hoflnutsuzluu stmzden pek atamayz; nk bireysel eylemlerde arada bir grnen bilgelie karfln sonunda btn her fley aklszlk, ocuka oyalanma, sk sk da haylazlk ve muzrlktr. Bunun sonucunda, stnlnden bunca gurur duyan trmz zerinde nasl bir fikir yrtmemiz gerektiini bilemeyiz. Filozof, insanlarn toplu eylemlerinin onlarn kendi akllarna uygun gelen amalarna yneldiini varsayamayacandan, tek kfl yolu insan olaylarnn bu anlamsz gidifli ardnda doada bir ama bulmaya giriflmesi
ve kendi planlar olmakszn eyleyen bu yaratklarn bir
tarihinin, doann belli bir planna gre olanakl olup
olmadna karar vermesidir -fiimdi byle bir tarih iin
15
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

ynetici bir ilke bulmay baflarp baflaramayacamz
grmek, sonra da bu ilkeye gre bir tarih yazmaya yetenekli insann yaratlmasn doaya brakmak istiyoruz.
Doa, gezegenlerin dfl merkezli yrngelerini hi beklenmedik bir tarzda belli yasalara balayan bir Kepleri
ve bu yasalar genel bir doal nedene dayandrarak
aklayan bir Newtonu byle yaratmfl.
Kaynak: Immanuel Kant, Dnya Yurttafll Amacna
Ynelik Genel Bir Tarih Dflncesi, Tarih Felsefesi:
Seme Metinler iinde, ed. Doan zlem-Gl Ateflolu, DouBat Yaynlar, Ankara, 2006, s. 30-31.
1. c
2. d
3. c
4. a
5. b
6. e
7. b
8. a
9. b
10. e
Yantnz yanlfl ise nitenin Aydnlanma Felsefesinde lerleme deas blmn tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise nitenin Aydnlanma Felsefesinde lerleme deas blmn tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise nitenin Immanuel Kantn
Evrensel Tarih ve lerleme Anlayfl bafllkl blmn tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise nitenin Herderin Evrensel
Tarih Dflncesi bafllkl blmn tekrar okuyunuz.
16
Tarih Felsefesi-II
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Felsefe tarihinde 18. yzylda ortaya kan Aydnlanma
dflncesi akla verdii nemle bilinir. Bu a btn eski metafizik dogmalarn ve inan sistemlerinin kkten
bir elefltirisinin yapld adr. Bu yzden de Aydnlanma felsefesi akl n plana kartmfl, metafizik inan
sistemlerini elefltirmifltir. Bu elefltiriyi yaparken de akla
dayanmann ve elefltirel dflnmenin akln kendisini
gelifltireceini dflnmfl; buradan hareketle de insanln btn olarak ilerleyeceine inanmfltr. Akln geliflmesinin insanln ilerlemesiyle iliflkide olduunu dflnmfltr. Bu anlayfln temelinde 17. yzylda ortaya
kan ve byk bir baflar kazanan matematiksel doa
bilimine duyulan gven de vardr. Matematiksel doa
biliminin doann yasalarn bularak doal olgularn nceden bilinmesinde byk bir baflar kazanmasndan
dolay Aydnlanma dflnrleri de tarih olgularna ayn
yntemle yaklaflmak istemifllerdir. Voltair, Montesquieu, Turgot ve Condorcet gibi Fransz Aydnlanmaclar
doada olduu gibi tarihte de olaylarn akfln belirleyen yasalar keflfetmenin neminden sz etmifllerdir.
Bylece doada olduu gibi tarihte de olaylarn ortaya
kfln nceden grmek olanakl olabilecetir. Bu dflnceyi ileri srdklerinde doa olgularyla tarih olgular arasnda zce bir fark grmemifl ve doadaki mekanik zorunluluk ile tarihteki zgr insan eylemlerini ayn zeminde ele almfllardr. Byle bir anlayfl insann zgr istemeye dayanan eylemlerini doal zorunluluu
belirleyen doa yasalar trnden yasalara bal klmak
anlamna gelir. Bu da tarih olgularnn neliini gzden
karmak anlamna gelecektir. Eer insan eylemlerinde
zgr istemesiyle hareket eden bir varlksa tarihte yasa
koymak ve olaylar nceden grmek olanaksz olacaktr. Dolaysyla tarihte nceden grmenin olanan tarihin yasalarna balayan Aydnlanma dflnrleri tarihte
yasa koymann olanakszln gzden karmfllardr;
bylece tarihte olaylar nceden bilmenin olanaksz olduu sonucunu da gzden karmfl olurlar.
Sra Sizde 2
Kant tarih konusundaki dflncelerinde tarih yazmann
olanandan sz ederken tarihte sanki genel bir akl ya
da genel bir doa plan varmfl gibi tarihin olgularna
bakmaktan sz eder. Byle bir bakfln olgularn ardnda yatan anlam anlamamz salayabileceini, aksi takdirde btn bir tarih srecinin kr rastlantnn egemenliinde dzensizce iflleyen bir srece dnfleceinden
sz eder. Kantn bilim anlayfl gerei bilim ancak dzenlilik ve yasallk kurmann sz konusu olduu alanlarda geerli olduundan tarihin de bilimi olacaksa ya
da bir tarih felsefesi olanakl olacaksa tarihte dzenli
yaplar bulabilmek gereklidir. Bunun iin de tarihsel
sreci rastalantya dayal bir olufl sreci olarak grmekten ok, ilerlemeye dayal yasal bir gidifl olarak grmek gereklidir. Baflka bir deyiflle tarih sanki bir akln
insan tr iin koyduu bir hedefe doru ilerliyor gibidir; veya genel doa plan tarihte ifllemekteymifl ve tarihte ortaya kan btn eylemler bu plana uygun olarak gerekleflmekteymifl gibidir. Ancak Kantn da syledii gibi bu srecin gerekten belirli bir genel plan ya
da akln hedefi dorultusunda geliflmekte olan bir sre olup olmad konusunda herhangi bir geerli akl
yrtmemiz olamaz. Olsa olsa bunu varsayabilir ya da
buna inanabiliriz. nk insan bireyleri olarak tek tek
zneler tarihin belirli bir dneminde yaflamaktadrlar ve
tarihin btnn grebilmek olanakszdr. Zaten akl
da insan bireylerinde deil ancak insan trnde gerekleflebilir. nk insann btn doal yetenekleri
kendilerini ancak trde, trn yaflamnda gelifltirebilirler. Byle genifl bir bakfl asnn bilgisel olarak temellendirilemezlii yznden tarihte ancak byle bir fleyi
umabiliriz. Bu da bir beklenti dzeyinde kalr ya da
inan nermesi olmaktan teye gidemez. nk byle
bir palnn varln bilebilmemiz iin ne deneyim yeterlidir, ne de herhangi bir a priori akl yrtme olanakldr. Bilgisel temellendirme iin bu iki yntem dflnda
insan aklnn baflvurabilecei herhangi bir akl yrtme
yntemi olmadndan tarihin genel bir akln koyduu
plana gre iflledii sav yalnzca inan dzeyinde temellendirilemez olarak kalr.
17
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Sra Sizde 3
Herdere gre tarihin ltleri yine tarihin kendi iinden karlabilecei iin tarihsel olan ltlerdir. Oysa
Aydnlanma dflncesi, Kant da dahil olmak zere tarihe tarihin dflnda olan ltlerle yaklaflmak istemifllerdir. Bu da tarihsel ilerlemeyi belirleyen ilkenin tarihin
dflndan tarihe dahil edilmesi anlamna gelir. Oysa Herderin dflncelerine gre tarihe iliflkin btn ilkeler yine tarihin iinden karlabilir ve bu yzden de tarihseldirler. Tarihe iliflkin bir ilke olacaksa o da hmanite
kavramnn tarihin amac olduu ilkesidir ve bu tarihin
iinden karlabilecek bir ilkedir. nk insanlar tarih
iinde amal eyleyen varlklardr ve her zaman eylemlerinde iyi olduunu dflndkleri fleyi isterler, ama
edinirler. nsanlar kr makineler deildirler, her zaman eylemlerinde belirli bir iyiyi ama edinirler. Yalnzca insann kendisine ait amalarnda iyilik vardr, bize dflsal olanda iyilik bulunamaz. Tarih de amal insan yapp etmelerinden oluflan bir varlk alandr. nsan
kendi yaflamna kendisi yn veren bir varlktr. Tarihin
de varlk nedeni insann bu kendi seimleridir. Bu yzden insanlar kr makineler deildir. Bu byle ortaya
konulunca tarihsel sre de anlamsz bir sre olmaktan kmaktadr. nsan varl kendi idealleri dorultusunda tarihsel srece anlam veren bir varlktr. nsanlk
tarihinde insan yapp-etmelerine bakldnda, her zaman, hmanite kavram insan eylemlerinde ikin olarak karflmza kar. nsanlar eylemlerinde hep bir insanlk ideali kurmaya alflrlar. yleyse hmanite kavram insanlk tarihinde de ikin olmaldr. Ayrca hmanitenin kendisi de ama olmaldr. Bir kavram kendisi ama olarak tarihte ikin olarak bulunuyorsa bu tarihin de ama c olacaktr. O halde tarihinin amacnn
hmanite olmas insann amal eyleyen ve eylemlerinde hep bir iyiyi arayan varlk olmasyla, bir iyi
olan hmaniteye gre eylemde bulunmasyla balantl grnmektedir.
Batuhan, h. (1997). Aydnlanma Kavram zerine Baz

Dflnceler, Trkiyede Aydnlanma Hareketi.
Strasbourg Sempozyumu, stanbul: Adam Yaynlar.
Bury, J. B. (1987). The Idea of Progress: An inquiry
into its origin and growth, New York: Dover Publications.
Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasarm, (ev. K.
Diner), Ankara: Gndoan Yaynlar.
Gkberk, M. (1985). Felsefe Tarihi, stanbul: Remzi
Kitabevi Yaynlar.
Gkberk, M. (1997). Kant ile Herderin Tarih Anlayfllar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Herder, J. G. (1803). Outlines of a Philosophy of the
History of Man, (ev. T. Churchill), Londra: J. Johnson.
Herder, J. G. (2006). nsanlk Tarihi Felsefesi zerine
Dflnceler, (ev. Doan zlem), Tarih Felsefesi
Seme Metinler iinde, (Der. D. zlem-G. Ateflolu), Ankara: Dou Bat Yaynlar.
Koselleck, R. (2007). lerleme, (ev. M. zdemir), Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
Lloyd, G. (2007). Erkek Akl: Bat Felsefesinde Erkek ve Kadn (ev. M. zcan), stanbul: Ayrnt
Yaynlar.
zlem, D. (2012). Tarih Felsefesi, stanbul: Notos Kitap Yaynevi.
zlem, D.-Ateflolu G. (2006). Tarih Felsefesi Seme
Metinler, stanbul: Dou Bat Yaynlar.
TARH FELSEFES-II
Amalarmz
N
N
N

Alman dealizmi olarak bilinen dflnce sisteminin tarih tasarmn ve akl anlayfln aklayabilecek,
Fichtenin tarih tasarmn zmleyebilecek ve Alman dealizmi ile iliflkilendirebilecek,
Schellingin tarih tasarmn zmleyebilecek ve Alman dealizmi ile iliflkilendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Akl
Metafizik
Alman dealizmi
Mutlak
Diyalektik
Olufl
Fichte
Schelling
Geliflme
Tarih
lerleme
Tin
indekiler
Tarih Felsefesi-II
19. Yzyl Alman

dealizmi ve Tarih
Metafizii-1: Fichte
ve Schelling
ALMAN DEALZMNN TARH

TASARIMI VE AKIL ANLAYIfiI
FCHTENN TARH TASARIMI
SCHELLNGN TARH TASARIMI
19. Yzyl Alman dealizmi

ve Tarih Metafizii-1:
Fichte ve Schelling
ALMAN DEALZMNN TARH TASARIMI VE AKIL
ANLAYIfiI
Alman dealizmi olarak bilinen ve 19. yzylda ortaya kan dflnce sistemi akl,
ilerleme, geliflme gibi kimi kavramlara vurgu yaparak bu kavramlar, tarihsel oluflu aklamak iin kullanr. Bylece Alman dealizmi dflnrleri olarak Fichte,
Schelling ve Hegel, tarihi ilerleme ve akl kavramlaryla iliflki iinde dflnmfller
ve tarihsel oluflu aklamak iin metafizik sistemler kurmufllardr.
Tarih yzyl olarak da adlandrlan 19. yzylda yeni bir ilerleme anlayfl ortaya kar. 19. yzylda ilerleme kavramnn ieriinde deiflme olur. Aydnlanma
dneminin terime verdii anlamla 19. yzyl filozoflarnn terime verdii anlam ayn deildir. Bununla birlikte nceki blmde de gsterilmeye alflld gibi 18.
yzyln Alman dflnrlerinden Kant ve Herder Tarih Felsefesinin olanann tarihin sonuna bir erek koyulmasnda olabileceini gstermekle 19. yzyln ereki
tarih tasarmlarn belirlemifllerdir. Bu balamda ilerleme teriminin anlamndaki
kopma aslnda 18. yzylda bafllamfltr da denilebilir. Bununla birlikte Kant ve
Herderden nce ama ksmen Kant ve Herderde de Aydnlanmann ilerleme tasarm bir inan olarak mkemmelleflme umududur. Bir nceki nitede sylediklerimizden de hatrlayacanz zere, Yenian ve Aydnlanmann ilerleme anlayfl
bir inantr. Bu inan da bilimlerin ve akln kullanmnn geliflmesiyle birlikte insanln ilerleyeceine duyulan bir gvenden kaynaklanr. Mkemmelleflme olarak
ileri gitme, iyiye doru kayma gibi Aydnlanma kavramlar zamanla ilgili kavramlar olmufllardr. Spesifik, tarihsel bir kavram olarak ilerleme, zellikle de Kantn
etkisi altnda, XVIII. yzyln ilk yirmi yl iinde yavafl yavafl oluflmaya bafllar (Koselleck 2007: 67). Bylece ilerleme kavramndan srekli olarak genel olana doru
bir ykselme, genel olann erek olmas ve tarihin deviniminin bu erek tarafndan
belirlenmesi anlafllr.
Genel bir kavram olarak ilerlemenin 19. yzylda belirginleflmesi eflitli aflamalardan sonra olanakl olmufltur. 18. yzyln somut dayana olan tek tek ilerlemeler genel olan bir ilerlemeye yerini brakmfltr. Bylece ilerlemenin znesi
evrensellefltirilmifltir ve ilerleme artk sanat, bilim, teknik gibi snrl alanlara iliflkin olmaktan kmfltr (Koselleck 2007: 72). Alman dealizminin btn abas
ilerlemeye duyulan inanc akl temeline oturtmak ve ilerlemenin ilkesini, yasasn
ortaya koymaktr. Bu ilkelerin kendisi de mutlak olmaldr. Baflka bir deyiflle Alman idealist dflncesi akln kavramlarn nesnel ve kendi baflna gereklii olan
Tarihin metafizik
aklamas ile kastedilen,
tarihsel olufl ve deiflmenin,
tarihin her trl deviniminin
tek bir ilke ya da az sayda
ilke ile aklanmasdr.
lerleme terimi zellikle
19.yzylda belirli bir hedefe,
bir eree doru yaklaflma
anlamnda ele alnmfltr. Bu
anlamyla ilerlemeden genel
olana doru ya da mutlak
olana doru ykselme
anlafllr.
Alman dealizminde mutlak

olan ile kastedilen
koflullardan bamsz olarak
kendi baflna varolan ve
varolanlarn varlnn
kendisine bal olduu fley
anlamna gelir. Bu anlamda
tarihte ortaya kan her fley
mutlak olann bir
grnfldr.
20
Tarih Felsefesi-II
Alman idealist dflncesinde

gereklii akldan tretmek
ya da gereklii akla
indirgemek abas grlr.
Bu anlayfl tarihi aklamak
sz konusu olduunda da
geerlidir.
eler olarak ele almfl ve bununla da btn doal ve tarihsel gereklii akla baml klmfllardr.
Almanyada Kanttan sonra Alman dealizmi olarak bilinen dflnrler byk
lde Kantn akl ve ilerleme anlayflndan etkilenerek bu anlayfl daha mutlak
bir anlayfla doru gelifltirmifllerdir, yle ki Kantn fenomen ile noumen arasnda
yapt ayrm Alman dealizminin dflncesinde ortadan kalmfltr. Bilgi ilkeleri
ayn zamanda varlk ilkeleri olarak ele alnmfl ve akl, gerekliin kendisinden tretilecei bir sistem hline gelmifltir.
Alman dealizminin akl tasarmnda akl mutlak bir sistem olarak ele alnr, yle ki bu sistemde her bir kavram ve nerme bir dierinden mantksal olarak tretilmelidir. Kavramlarn mantksal tretimi olarak ussal bir sistem insan aklnn her
trl kavrayflnda bulunur ve ayn zamanda gereklikte de bulunur. Bylece akl
gerekliin temeline konulur ya da gereklik bir btn olarak akla indirgenir. Kavramlarn birbirinden mantksal tretilmesi ya da bir kavramdan dierinin diyalektik olarak tretilmesi bir sretir, stelik de diyalektik olarak ilerleyen bir sretir.
Bu balamda Alman dealizminin kavramdaki bu diyalektik ilerlemeyi ya da mantksal tretilebilirlii, gereklii akla indirgeyen anlayfllar temelinde gereklie tafldklar grlr. Kavramdaki bu devinim bir ilerleme olarak gereklie taflnr.
Gereklik ise ya doa gerekliidir ya da tarih gerekliidir. Bir doa gereklii
olarak ele alndkta doal varlk alannda bu kavramsal devinim doal sre olarak
tarihsel varlk alannda ise ilerleme olarak ortaya kar. Hem doal varlk alannda
hem de tarihsel varlk alannda iflleyen sre erekli bir sre olarak tasarmlanr.
Dolaysyla Alman dealist dflncesinde doa da tarih de belirli bir eree doru
devinen sreler olarak tasarlanr. Bu erek de akl sisteminin en baflna konulan
kavramn kendisidir.
Bylece akl hem doay hem de tarihi, baflka bir ifadeyle varolan gerekliin
btnn aklayan ilke hline gelir. Geliflmenin ilkesi de bir akl ilkesi olarak ya
da bir mantk ilkesi olarak diyalektiktir. Kavramlar birbirlerinden mantksal, diyalektik olarak tretilebildiklerinden, btn bir gerekliin devinimi ve oluflu da diyalektik olarak aklanabilir. Bylece Alman dealizmi tarihi diyalektik olarak geliflen
bir sre olarak tasarlamfltr. Yani tarihte her bir dnem bir nceki dnemden diyalektik olarak ve zorunlulukla kmaktadr. Tarihin alar arasnda mantksal bir
treyifl, bir zorunluluk vardr. Bu zorunluluk da temelini akln kendisinde bulur.
Alman dealizmi akl

mutlaklafltrarak
deiflmenin ve devinimin
belirleyici ilkesi klmfltr
ama akln kendisi de
mantksal bir devinim
iindedir. yle ki her akl
kavramnn baflka bir akl
kavramndan mantksal
tretilifli sz konusudur. Bu
da kavramlarn devinimi
demektir.
SIRA SZDE
D fi N E L MTARH TASARIMI
FCHTENN
D fi N E L M
Fichtenin akl tasarmna
greS bilimler
O R U tek bir ilkeye
dayal bir sistem hlinde
kurulmaldr. Bu akl
anlayflna gre btn bilgi
K A T tretilir ve
tek Dbir Kilkeden
btn gereklik de tek bir
ilkeye indirgenebilir. Bu akl
anlayfl
Fichtenin tarih
SIRA SZDE
tasarmn da belirler.
AMALARIMIZ
Alman dealizminin
gereklie ykledii diyalektik zorunluluk ile mantksal zorunluluk
SIRA SZDE
arasnda kurduu balantnn temeli sizce ne olabilir?
Fichte, Kant felsefesini devam ettirmek istemifltir. Bu balamda Science of Knowledge adl yaptnda
S O R U felsefenin kendisini apak bir bilim hline zorunlu olarak ykseltecei bir yol keflfetmek zorunda olduunu syler (Fichte 1982: 89). Bir btn
olarak bilim sisteminin kendisine dayanaca bir ilk temel gsterilebilirse bilim sisDKKAT
teminin temeline konacak bir yaln temel nermeden hareketle akl bir sistem hlinde kurulmufl olur.
ByleceSIRA
akl SZDE
bir sistemlefltirme abas olarak ele alnr nk Fichteye gre bir
bilim sistematik bir biime sahiptir (Fichte 1993: 101). Bu da flu anlama gelir ki bilimin btn nermeleri tek bir ilke iinde bir btn biimlendirmek zere birbiriAMALARIMIZ
ne baldr. Bu balamda tek tek nermeler bilimsel olamazlar, yalnzca btnn
balam iinde bilimsel olurlar, yani btnle olan iliflkileri ve btn iindeki ko-
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
2. nite - 19. Yzyl Alman dealizmi ve Tarih Metafizii-1: Fichte ve Schelling
21
numlar sayesinde (Fichte 1993: 103). Ancak bir nermeler sisteminin bilim olabilmesi iin kesin (certain) olmas gereken ve dier btn nermelere de kesinliklerini veren en az bir nerme olmaldr yle ki ilk nerme kesin olabildii lde
ikinci de kesin olacaktr, ikinci nerme kesin olabildii lde nc nerme de
kesin olacaktr ve bu byle devam edecektir (Fichte 1993: 103). Bu flekilde bir ok
nerme Fichteye gre tek bir ortak kesinlii paylaflacaktr ve hepsi ayn kesinlii,
tek ve ortak bir kesinlii paylaflt iin bu nermeler bir bilim sistemi olabilecektir.
O hlde Fichte akldan kesin bir temel zerine kurulacak olan bir sistemlilii
anlamaktadr yle ki bu sistemlilik de tretilebilirlik demektir yani temel olan kesin hakikatten tretilebilirlik. Bylece bir olgunun akla uygun olmas demek onun
bilim sistemi iinde bir yerinin olmas ve en temel hakikate geri gtrlebilir olmas ya da bu en temel hakikatten tretilebilir olmas demektir. Bu bilim sistemi iinde her kavramn l mantksal yaps vardr. Bu l mantksal yap kendisini tez,
antitez ve sentez olarak gsterir.
Buna gre kavram ilkin kendindedir, kendisiyle zdefllik iindedir; sonra kendi karfltn dourur yani kendisinin, kendi olmayanla, zdefl olmadn kavrar.
Buna gre Ben, Ben olmayann antitezi olur. Bu akl anlayfl yani akln kavramn
aflamadan oluflan sreci demek olan yaps, kendisini gereklikte de gsterir ve
tarihte ilerlemenin temelini oluflturur.
Fichte bu noktada Kant izler; sz gelifli tarihte bulunabilecek temel kavram
ussal zgrlktr ve zgrln, herhangi bir kavram gibi bu zorunlu aflamalardan geerek geliflmesi gerekir (Collingwood 1996: 142). Fichtenin akl anlayflna
gre kavramlar sistemi iinde her kavram eflitli aflamalardan zorunlu olarak geer;
bu akl sistemi de l aflamalardan oluflur. Dolaysyla btn tarih alarnn art
ardal bir mantksal art aardalk olarak grlebilir ve a priori olarak belirlenebilir. Collingwood Fichtenin tarihsel dnemlerin zamansal art ardalnn temelinde
yatan bir kavramsal flema ortaya karma abasn Kantn kategorilerin flematizmi
retisinin tarihe uygulanma abas olarak grr.
Bylece bir temel nerme her ussal sistem iin bir ilk temel, bir ilke olacaksa
Fichteye gre bir an felsefi resmedilifli tek bir ortak ilkeden hareketle yaplabilir ve bu tek ilkeden btn fenomenler tretilebilir ve eksiksiz aklanabilir (Fichte 2006a: 104). Bir a betimleyecek olan filozof bir an ideasn bulmaya alflr nk bir an fenomenlerinin her biri altlarnda yatan ortak idea araclyla
birbirleriyle zorunlu bir balant iinde ortaya konulmaldr. Dolaysyla Fichteye
gre bir filozofun ifli deneyimin tm olanakl fenomenlerini nceden varsayd ilkenin birliinden tretmektir; filozofun bylelikle de bilimsel sylemde ifadelendirilen yntem olan, mutlak olarak a prioriyi izledii aktr (Fichte 2006a: 105).
Bylece filozof zaman hem bir btn olarak hem de onun tm olanakl devirlerini a priori betimleyebilir. Fichtenin akl ile ilerleme arasnda kurduu iliflki insan soyunun btn ilerlemelerinin bilimlerin ilerlemesine bal olduudur; bu yzden de Fichte nderlik grevini bilim adamlarna ykler (Koselleck 2007: 87).
Fichteye gre bilim adamlarnn sorumluluu insan neslinin ilerleyiflini ve bu ilerleyiflin srekliliini salamaktr.
Fichteye gre zamann her tikel devrine tikel bir an ideas karfllk gelir. Her
a tek bir tasarmn ya da kavramn cisimleflmesidir. Bu nedenle de bir an
doru bir flekilde betimlenebilmesi iin o a temsil eden a priorinin anlafllmfl olmas gereklidir. Evrensel zaman anlayfl temel bir zaman ideasn, yani aflamal olarak geliflen ve her an kendinden nce gelen bir a tarafndan belirlendii bir
ideay nceden varsayar, yani yeryzndeki tm insan yaflamnn devirlerini ken-
Fichteye gre nermeler

sisteminin kesinlii sistemin
bafllangcna konulan temel
nermenin kesinliinden
gelir.
Fichteye gre bir bilim

sisteminde kavramn l
mantksal yaps kendisini
gsterir. Bu l mantksal
yap tez-antitez-sentez
lsdr. Alman
dealizminin mantktan
anlad, kavramlar aras
iliflkileri ele alan diyalektik
mantktr.
Fichteye gre tarihsel
dnemleri art ardal
kavramlarn mantksal art
ardalna, birbirlerinden
diyalektik olarak tretilifline
dayanr.
Fichteye gre tarih a priori
olarak kurulmaldr, nk
tarihin dnemleri birbirinden
zorunlu olarak kmaktadr
ve bu ardardalk iliflkisinin
felsefi serimlemesi ancak a
priori olabilir.
22
Tarih Felsefesi-II
Fichtenin her an a
priorisi ile kastettii her
an bir ideas olduu ve
her an kendi ideas
tarafndan belirlendiidir.
disinden doru bir flekilde tretebilecei bir dnya plann nceden varsayar. Bu
ilerleme anlayfl Fichtenin akl tasarmna dayanr nk birbirini izleyen her a, bu alarn karfllk geldii idealarn birbirinden tretilmesinden hareketle birbirinden tretilebilir olarak ele alr. Bylece mantksal ardllk tarihsel ardlln nedeni olur. Bu varsaymla btn tarih devirleri birbirleriyle olan balantlar iinde
kavranabilirler (Fichte 2006a: 106). Fichtenin ideann mantksal yapsna iliflkin
kuram, ona, tarihi dnemlere ayrmakta bir ipucu olarak hizmet eder (Collingwood 1996: 142).
Fichteye gre dnyadaki insani yaflam ile dnyasal zamann kendisi, TEK BR
ZAMANIN VE TEK BR SONSUZ YAfiAMIN ZORUNLU DEVRLERDR ve btn
dnyasal yaflam bu sonsuz yaflamn temel ideasndan tretilebilir (Fichte 2006a:
106-107). Burada Fichte yalnzca trn ilerleyen yaflamndan sz etmektedir, bireyin deil. Bylelikle de bir tarih arafltrmas bir dnya plan ideas gerektirmektedir
nk dnya zerindeki insanln yaflam amac bu dnya plandr ve bu dnya yaflamnda tm insanlk tm iliflkilerini Akla uygun bir flekilde zgrlk ile dzenleyebileceklerdir (Fichte 2006a: 107). Fichtenin zgrlkten anlad da bireylerin
kendi zgrl deil, bir tr olarak insanln kolektif kapasitesindeki zgrlktr (Fichte 2006a: 107). Bu zgrlk de insan trnn ortak bilincinde grlr.
Fichte ancak akln amacnn anlafllmasyla tarihin biimleniflinin anlam kazanacan dflnr ve tarihin alara blnfln bu balamda dflnr. Bylece tarihin alara ayrlfln insanln akln amacna uygun olarak dnemlere ayrlmasndan hareketle aklar. Fichteye gre tarihin byle bir blmlemesi, yani devirlerinin sralanmas da zorunludur. Bu blmleme ierisinde ilk dnem igd olarak
akln egemenlii dnemidir ki bu Fichteye gre insanln masumiyet adr.
Burada Rousseaunun insann doa durumunda masumiyet dnemi iinde olduu
grflne benzerlik grlebilir. Bu zgrlk kendi karfltn dourarak ikinci dnemi oluflturur. Bu dnemde bireyler kendi zerlerinde bir yetki ile kendi zgrlklerini snrlarlar (Collingwood 1996: 143). Son dnem ise sanat olarak akl devridir ki bu ada hmanite kendisini akln imgesine ve tasarmna uygun olarak
gelifltirmeye bafllar (Fichte 2006a: 111).
Bylece Herderin hmanite kavram da 19. yzylda Fichte ile yeniden ifade
edilmifl olur. stelik, Fichte de Herder gibi hmanite kavramn ilerleyen bir fley
olarak ele alr. Ayn zamanda hmanitenin ilerlemesi kendi z varln yaratmasdr ki bu da hmanitenin dnya zerindeki bafllang durumuna geri dnmesi ya
da bunu kavrayarak flimdiki durumunun iinde kapsamas demektir. Fichteye gre hmanite kendi varln yaratamasayd dnyada gerek insan yaflam da var
olamazd, tm fleyler l, kat ve hareketsiz kalrd (Fichte 2006a: 112). fiu hlde
Fichte ilerleme kavramna bir hareket kategorisi anlam yklemektedir ki bu kategori ile tarihin ilerleyen bir sre olarak anlafllabilmesi olanakl hle gelmektedir.
Fichte tarihin zorunlu devirler hlinde ilerleyiflini tasarlamfltr. Btn tarih alarnn olduu gibi kendi ann da bu dnya yaflamnn bir paras olduunu ve bu
dnya yaflamnn befl devrinden baflka herhangi bir olanakl devrin olamayacan
ileri srmfltr. Fichteye gre btn dnya yaflam zorunlu olarak bir btnlk
gsterir, ama ayn zamanda farkl devirler hlinde ortaya kar. Zorunluluk, btnlk ve farkllk tarihte bir arada ortaya kar.
Fichte insanln igdnn egemenliindeki masumiyetten kurtularak kendi
hmanitesini infla etmek zere, kendini infla etmek zere, hatta kendi tarihini, hmanitenin tarihini ya da ksaca tarihi infla etmek zere aflama aflama ilerlediini
ne srer. Fichteye gre felsefe tm nesneleri genel olann fl iinde kavrar, bu
Fichteye gre tarihte akln

erei insan trnn
zgrldr. Bu zgrlk
bireylerde deil, trde
kendini gsterecektir.
Fichteye gre tarih farkl

alardan olflmufl bir
btnse onu btn yapan
tarihin akln belirli bir
amacna gre deviniyor
olmasdr.
23
yzden de birey olanla ilgilenmez, ideal kavramn kendisini ele alr. Bireysel abalar tarihin ilerleyiflini ne hzlandrabilir ne de yavafllatabilir, yalnzca dnyalarn
sonsuz Tininin mevcudiyeti bu ilerleyifle yardm edebilir (Fichte 2006a: 115). O
hlde tarihe rastlantsal bir bireysellik, teklik yn veremez, evrensel, genel bir zorunluluk yn verir, tarih zorunluluun iflledii bir alandr. Tarihin ilerlemesinin zorunlu, a priori ilkelere gre olmas Fichtenin ilerleme kavramn kendi akl tasarmndan hareketle ortaya koyduunu gstermektedir.
Fichtenin bu anlayflna gre tarihin dnemlerinin zamansal ardll mantksal
ya da ussal iermeye karfllk gelir. Buna gre her tarih dnemi kendi an temsil eden bir kavramn mantksal olarak ierdii baflka bir kavramn karfllk geldii
ve temsil ettii tarih dnemini zaman iinde ierir, ya da bu tarih dneminin nedeni olur. Zamansal olan ve mantksal olan bir uyum iindedir. lerlemenin dayand akl temeli de budur. lerleme tarihin itici gc ya da tarihin dinamik devinimi olarak anlafllrsa tarih bu itici gc kavramn dinamik deviniminden, kavramn
l mantk yapsndan alr (Collingwood 1996: 147). Bu da ilerleme ile akl arasnda bir iliflki kurmaktr. Fichteye gre dea nce kendi baflndadr, sonra kendine yabanc bir fley olarak kendi karfltn koyar, bu doa aflamasdr. Bu yabanclaflmfl hlinden yine kendine dnmesi zorunludur, bu da tarih aflamasdr. dea tarihte kendi kkenine dnecektir, yani kendi baflna kendinde olduu fley hline
gelecektir. Fichte bir yandan Herderin yapt gibi hmaniteyi ilerleyen bir kavram olarak ele alrken dier yandan Herderden ayr olarak hmanitenin dnyada
yapt btn ilerlemeyi kendi kkensel durumuna geri dnmek olarak grr ki bu
da aslnda Rousseau ve Herderin bir sentezi gibidir. Bu senteze Kantn akl ve
ilerleme tasarmlarnn da katlmasyla ortaya Hegelin tarih ve ilerleme tasarmnn
kkleri kacaktr. Bu anlamda Fichte, Hegelin ve 18. yzyln ilerleme tasarmlar
arasndaki balanty salamaktadr.
Fichtenin tarihte olan biten ussal olamayan olaylar bile genel dnya
planna
SIRA
SZDEhizmet eden
sreler olarak grmesiyle, her an kendi ideas olmas arasnda nasl bir iliflki kurulabilir? Tartflnz.
Fichteye gre tarih zorunlu

olarak ilerler, bu zorunluluk
tarihe akln kendisinden
gelir.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
SCHELLNGN TARH TASARIMI

Alman dealizminin bir baflka nemli dflnr olan Schelling SKant
O R U ile Fichtenin
tasarmlarna daha dizgeli bir geliflme getirmifl ve iki ilke ortaya koymufltur (Collingwood 1996: 148). Bu ilkeler de varolann tamamen bilinebilir olduu, yani
DKKAT
mantksal, ussal olduu ya da Mutlak olann bir grnm olduu ilkesi ile karflt
olanlarn zdefllii ilkesidir.
Schelling bilinebilir olan Doa ve Tarih olarak ikiye ayrr. SIRA
Her SZDE
iki alan da Mutlak olan varln birbirine karflt iki ayr grnmdr (Schelling 2006c: 143). Doa dzenli ve yasal bantlar ierdiinden dolay bilinebilir olan bir alanken yani
AMALARIMIZ
yalnzca nesne olarak kavranrken tarih hem bilinebilir olan hem de kendi kendisi zerine dflnen zihinlerin eylemlerinden oluflan bir alandr, dolaysyla da hem
nesne hem de zne olarak kavranabilir. Ayrca Schellinge gre plansz ve amasz
K T A P
bir olaylar zincirine tarih ad verilemez. Salt tarih kavramnda keyfiliin hizmet ettii bir zorunluluk anlam da ierilir (Schelling 2006a: 117).
Schelling kendisini tekrarlayan fleyin tarihe ait olamayacan ileri srerek tariTELEVZYON
hi ilerleyen bir sre olarak dflnr. Tarih ileri doru yol alan bir fley olmaldr
(Schelling 2006b: 136) ve ilerlemeyen fley tarihin nesnesi deildir (2006b: 139).
Schellingin ilerleme tasarmna gre mekanik devinimler de ilerleyen devinimler
S O R U
Schellinge gre karflt
K KA-A T
olanlar zdefltir.DA ile
olmayan zdefltir.
Schellingin diyalektik
SIRA
SZDE
mantnda Ben
ve Benolmayann zdefllii sz
konusudur.
N N
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
24
Tarih Felsefesi-II
Schellinge gre mekanizm

ile tarih aklanamaz.
gibi ard ardna gelseler de ilerleyen bir devinim deildirler nk mekanik devinimler bir dng iinde olan devinimlerdir, hep tekrarlanrlar. Mekanizmin olduu yerde tarih yoktur; ayn flekilde tarihin olduu yerde mekanizm yoktur (Schelling 2006b: 140).
Bir fleyin tarihinin olmas iin o fleyin tekrarlamamas, dngsellik iinde devinmemesi, yani ilerlemesi gerekir. Bu yzden de doa olaylarnn tarihi olmaz. Schellinge gre oluflan her fley olufltuu iin tarihin nesnesi olamaz. rnein doa
olaylar, edindikleri tarihsel olma zelliklerini sadece, insanlarn eylemlerine yaptklar etkiye borludurlar (Schelling 2006a: 117).
Ayrca Schellingin akl tasarmna gre tarih tekilin gereklefltirildii yerde deil, ideal olann, genel olann, btnn tekille uyuflaca flekilde gereklefltirildii
yerde vardr (Schelling 2006a: 118). Hakiki tarih gerek olan ile ideal olann sentezine dayanr. deal olan yalnzca bir tr olma zelliine sahip olan varlklar iin sz
konusudur. Bunun nedeni ideal olann gerekleflmesi olaslnn yalnzca bir tr
zelliine sahip varlklar yardmyla dflnlebilir olmasdr nk birey ideal olana ulaflma konusunda yetersizdir (Schelling 2006a: 118). Oysa zorunlu bir fley olan
idealin ise gereklefltirilmesi gerekir. mdi Schellinge gre tarihin yeni bir zellii
olarak sylenebilecek olan, yalnzca nlerinde bir ideal bulunan varlklar iin tarihin sz konusu olabileceidir. Bu ideal de birey tarafndan deil ancak tr tarafndan gereklefltirilebilir. Bu da flu anlama gelir: Yeni gelen her birey, bir ncekinin
brakt yerden devam etmelidir; bylelikle birbirini izleyen bireyler arasnda sreklilik olur ve tarihin ilerlemesinde gereklefltirilmesi gereken fley yalnzca akl
ve zgrlk araclyla mmkn ise gelenek ya da aktarma mmkn olur (Schelling 2006a: 118). Burada Kantn ilerleme grfl hatrlanacak olursa Schellingin,
Kantn insan yetilerinin yetkinleflmesinin bireyde deil ancak trde gerekleflebilir olduu yollu grfln benimsedii anlafllabilir.
Schellinge gre tarih kavramndan ne mutlak olarak yasalardan bamsz ne
de mutlak olarak yasalara bal bir olaylar zincirine tarih ad verilebilecei karlabilir (Schelling 2006a: 119). Buradan karlabilecek olan sonular flunlardr: lkin, her tarih iinde varsaylan ilerleme, zgr edimleri kstlayan bir yasalla izin
vermez. kinci olarak belli bir mekanizmaya gre meydana gelen ya da teorisi a
priori olan hibir fley kesinlikle tarihin nesnesi olamaz (Schelling 2006a: 119).
nk teori ve tarih birbirine karflttr. Ne yapaca hibir teoriyle nceden hesaplanamad iin insan tarihe sahiptir (Schelling 2006a: 119).
Burada Schelling tarihteki keyfilik esine vurgu yapmaktadr. gdlerin egemenliinden zgrle doru atlan ilk admla, yani keyfiliin ilk dfla vurumuyla
tarih bafllar. nc karlacak sonu ise mutlak olarak yasalardan bamsz olan,
anlamsz ya da amasz olan olaylar zincirine tarih denemez. Dahas tarihi tarih
yapan fley sadece, zgrlk ve yasalln birliidir veya bir idealin yavafl yavafl
gereklefltirilmesidir (Schelling 2006a: 119).
Bundan anlafllmas gereken Schellingin tarihi salt yasallk olarak grmeyip
keyfilik ve yasalln bir aradal olarak grmesidir. Bu yzden tarih salt teoriyle
aklanamaz. Tarihte hem bireyler vardr hem de ideal olan vardr. Tarihin felsefesi
demek tarihin bu transcendental yann ortaya koymak demektir; doa felsefesi kuramsal felsefe iin neyse tarih felsefesi de pratik felsefe iin odur (Schelling 2006a:
119). Burada da Kantn etkisi aktr; Kanta gre de tarih insan eylemlerinin alan
olduu iin teorik akl tarafndan deil, pratik akl tarafndan ele alnabilirdi.
Schellinge gre bir tarih felsefesinde sorulabilecek ilk soru da tarihin nasl olanakl olduu sorusudur. Varolan her fley bilince bal olarak var olduundan tm
nsan ama koyarak eyleyen

bir varlk olduundan
eylemleri teori ile nceden
hesaplanamaz.
zgrlk ve zorunluluun
birlii dflncesi,
Schellingin karflt olanlarn
zdefllii ilkesine dayanr.
gemifl tarih de bilince bal olarak var olabilir. Bunun nedeni, tarihin, yalnzca
gemiflin zerinde etki yapt kifli iin var olmasdr. Ayrca her bir kiflinin bilincini oluflturmak iin tm gemiflin zorunlu olduu grlr (Schelling 2006a: 120).
Schellinge gre tarih kavram sonsuz ilerleme kavramn da ierir. yle ki sanat ve
bilimlerdeki bulufllar birbirlerine zarar verecek aralar oaltarak ve baflka ktlklere neden olarak insanln genel bir hukuk dzenini kurmaya doru ilerleyiflini hzlandrrlar (Schelling 2006a: 121). Bu da nceki niteden hatrlayacanz gibi, Kantn ilerlemenin zorunlu nedeni olarak gsterdii nedendir. Schelling de
Kant gibi ilerlemenin tarihte zorunlu olduunu, insan dnyasnda trl kt ifllerin ve aclarn olmas nedenine dayandrmaktadr.
yleyse tarihin nasl olanakl olduu sorusunun yant zgrlk ve zorunluluun birlik iinde olmasdr. nsan eylemlerinde zgrlk ve yasallk bir birlik iindedir. Schellinge gre genel hukuk dzeni zgrln kofluludur ama ayn zamanda zgrlk araclyla gereklefltirilebilir. Bu da genel olann oluflmasnn rastlantya braklmas demeye gelir ki Schellinge gre bu da bir eliflkidir. Bu eliflki de
ancak zgrln kendisinde de bir zorunluluk varsa zlebilir (Schelling 2006a:
123). flte bu transcendental felsefenin en byk zlmemifl sorunudur. zgrlk zorunluluk, zorunluluk ise zgrlk olmaldr (Schelling 2006a: 123).
Oysa bunlar eliflik kavramlardr nk zorunluluk bilinsiz bir fleydir ve bilinsiz olan bir fley de isten dfldr. zgrlkte de zorunluluk olmaldr diyen Schellinge gre bu, zgr olarak eylemde bulunmakla birlikte amalanmayan bir fleyin
ortaya kt anlamna gelir. Baflka bir deyiflle zgrln kstlanmadan dflavurumuna ramen tamamen istendfl, belki de eylemde bulunann istencinin tersine, hatta istenciyle bile hibir zaman gereklefltiremeyecei bir fley ortaya kar
(Schelling 2006a: 124). Schellinge gre bu tmce paradoks gibi grnse de zgrln zorunlulukla olan iliflkisinin transcendental ifadesinden baflka bir fley deildir. Buna gre insanlar zgr eylemleriyle istemedikleri bir fleyin nedeni olmak zorundadrlar. Bylece gizli bir zorunluluk insann zgrlne karflr. Schellinge
gre trajedi sanatnn varl bile bu koflula dayanr. Bu koflul olmadan doru bir
fley istenemez. nsann ait olduu trn ilerlemeyi hep srdrecei inanc da bu
koflula dayanr. Buna gre bir insann eyleminden bu insann amaladyla uyuflmayan, hatta amalanana eliflik dflen sonular karlabilir. Baflka bir deyiflle, bir
insann eylemi eyleyene, yani eyleyenin zgrlne bal olsa da eylemin sonular ya da bu sonulardan insanlk iin kacak olan fley o insann zgrlne deil, baflka bir fleye, daha yce bir fleye baldr. Schellinge gre eylem asndan
insann zgr olmas ama eylemlerin snrl sonular asndan insann stnde ve
onun zgrlnde parma olan bir zorunluluun bulunmas, zgrln kendisi iin gerekli bir nkofluldur ama bu yazg ya da ngr kavramlaryla bir ve ayn fley demek deildir (Schelling 2006a: 125). Burada kastedilen yalnzca bireyin
eylemlerinin en son amac olarak dayandklar fleyin, sadece birey tarafndan deil, yalnzca btn tr tarafndan gereklefltirilebilir olmasdr (Schelling 2006a:
125) nk tarih iinde eylem yapan birey deil, trdr, o hlde tarihteki nesnel fley, btn tr iin ayn fley olmaldr (Schelling 2006a: 127).
Schellinge gre her eylemde nesnel olan fley trn yeleri iinde paylafllan bir
fleydir, aksi hlde bu nesnel olan kavranlamaz olarak kalrd. Schellingin tarih tasarmnda, tarihin nesne olarak biimlenmesi tarihte zorunlulua karfllk gelirken tarihin
zne olarak biimlenmesi zgrle karfllk gelir (Collingwood 1996: 148). Bu yzden tarihsel ilerlemenin devaml oluflu ya da tarih srecinin kendisi, akln kendisini
hem zgr hem de yasa tarafndan belirlenmifl olarak kavramasnn gerekleflmesidir.
25
Schellinge gre tarihte
ortaya kan ktlkler
insan trnn hmanite
adna genel bir hukuk
dzenine doru geliflmesini
hzlandrrlar. Dolaysyla
tarihte ortaya kan her fley,
yani erdemli ve erdemsiz
olan her fley, mutlak olann
bir ifadesinden baflka bir
fley deildir.
Transcendental felsefe
Kantta deneyim ve bilginin
olanann koflullarn ortaya
koyan felsefe anlamna
geliyordu. Schellingde ise
karfltlarn zdeflliinin
olanann koflulunu ortaya
koyan felsefe anlamna
gelir.
Schellinge gre tarihe

eylemleriyle yn veren tek
tek insan bireyleri deil,
insan trdr. Tarihte
bireysellik ile genel olann
birlii bu flekilde olanakldr.
26
Tarih Felsefesi-II
Schellinge gre tarihi

belirleyen mutlak olandr.
Mutlak olan da insan
trnn eyleminde nesnel ve
genel olan edir.
Bu zorunluluk Schellinge gre oluflan her fleyin, yani btn bir tarihin iinden
kt btn eylemlerin mutlak bir sentezi araclyla dflnlebilir ve kavranabilir olan bir fleydir. Bu sentezin kendisi de btn zgr eylemlerdeki nesnel olan
fleydir ve mutlak olduu iin de btn tarih srecini nceden belirler.
Schellinge gre bu grfl btn eylemleri trn en yce hedefine doru ynelten bir doa mekanizmasna gtrr (Schelling 2006a: 128) nk btn akllar iin sonsuz ve nesnel olan tek fley bu yasallktr ve bu grfl btn tarihin bir
sentez iinde nceden belirlenmifl olduunu ortaya koyar ki bu sentezin farkl aflamalarla gerekleflmesi de tarihin kendisidir. Schelling btn eylemlerdeki ortak ve
nesnel olan fleye kendi baflna akl der ve tarihteki nesnel yasallk bu kendi baflna akl tarafndan nceden belirlenmifltir (Schelling 2006a: 129).
Bylece Schellingin dnya Tininin bu byk aynas dedii (Schelling 2006c:
146) tarih akla uygun olarak geliflmektedir. Tarihteki ilerleme akln, yani kavramdaki devinimin kendisidir. Btn olarak tarih, Mutlak olann ilerleyen ve gizliliini yavafl yavafl terk eden aa vurumudur (Schelling 2006a: 132). Schellinge gre Mutlak olann aa vurumunun dnemi olduu iin tarihin de dnemi olmaldr. Buna gre tarihin ilk dnemi egemen fleyin yazg olarak kr bir g olarak ortaya kt ve insanln en yce yaratlarn yok ettii dnemdir. Schelling
bu dnemi trajik olarak da adlandrr. Eski ve byk uygarlklarn yklfl bu dneme aittir. Tarihin ikinci dnemi, ilk dnemde yazg, kr bir g olarak ortaya kan fleyin doa olarak ortaya kt dnemdir. lk dneme egemen olan karanlk
yasa bu dnemde keyfilii bir doa planna hizmet etmeye zorlayarak tarihte mekanik bir yasalla neden olan bir doa yasasna dnflr. Byk Roma Cumhuriyetinin yaylmasyla bafllayan dnem bu dnemdir. Bu dnemde doa yasas tek
tek halklar ve devletleri kendi isteklerinin tersine genel bir milletler birlii ve evrensel bir devlet oluflturmas gereken bir doa planna hizmet etmeye zorlar. Roma mparatorluunun batflnn ne trajik ne de ahlaki bir yn vardr, aksine doa yasalarna gre zorunludur ve aslnda sadece, doaya denmifl bir bedeldir
(Schelling 2006a: 134). Tarihin nc dnemi ise nceki dnemlerde yazg ve
doa olarak grnen fleyin ngrlmfllk olarak geliflecei ve ortaya kaca
dnem olacaktr ama bu dnemin ne zaman bafllayaca belirsizdir.
Fichtede olduu gibi Schellingin tarih tasarmnda da tarih dnemlerinin ard
ardna iinden getii aflamalar Mutlak olan kavramn mantksal yaps tarafndan
belirlenir. Schellingin bu tarih grflnde ortaya koyduu temel dflnce Mutlan
tarihte tam ve eksiksiz varlk kazand anlayfldr, oysa Fichte ise kavramn mantksal yapsnn, tarih bafllamadan ve srecin bir saylts olarak ifl grmeden nce
tam olduunu dflnyordu (Collingwood 1996: 149). Schellingin tarih tasarmnda Mutlan dinamik yaps ilerlemenin temeli deildir, ilerlemenin kendisidir.
Tarih Tinin kendisini bilmesinin sreci olarak aflama aflama geliflen bir zaman
srecidir. Tarih Mutlak olann kendisini gereklefltirmesidir. Mutlak ise burada
hem bilinebilir akl hem de bilen akl demektir (Collingwood 1996: 149). Kald ki
Schellinge gre bilen ile bilinen zorunlu olarak zdefltir (Schelling 1994: 143). Bu
yzden Mutlak Tin yalnz doay bildii durumla yetinemez, Tinin kendisini de
bildii daha ileri bir aflama gereklidir ve kendini bilme sreci ilerledike - Tinin
kendisinin bilincine varmas demektir bu ayn zamanda - Tinin kendisine degin
bilgisinde yeni aflamalar ortaya kar ve bu da Tini zenginlefltirir yle ki Tarih
hem bilginin hem de bilinebilirin ilerleyici bir biimde varlk kazand zamansal
bir sretir ve bu, tarihte Mutlan kendini gereklefltirmesi denerek dile getirilir
(Collingwood 1996: 149). Bir anlamda btn tarih Mutlak olan kavramn kendini
gereklefltirmesi olarak tasarlanr.
Schellinge gre tarihteki

btn eylemleri belirleyen ve
btn eylemlerde ortak olan
kendi baflna akl mutlak
olan akln kendisidir.
Schellinge gre tarihteki

nc dnem ilk iki
dnemin sentezi olarak
geliflecek dnemdir. Tarihte
her fley kavramsal olan
Mutlakn l admlarla
geliflmesi fleklinde diyalektik
olarak belirlenir.
Schellinge gre tarih
aslnda kendisini aan
Mutlak olandan baflkas
deildir. Mutlak olann
ilerlemesidir tarih sreci.
27
Bylece Schellingin tarih tasarmnda ilerleme ile akl arasnda kurduu iliflki
de ortaya kar. Mutlak olan kavram tarihteki dinamik e olan ilerlemenin kendisi olduundan ve bu kavramn kendisini gereklefltirmesi ilerleme demek olduundan, Mutlak olan da hem bilinebilir olan hem de bilen akl demek olduundan,
ilerleme bilinebilir akln ve bilen akln kendisini tarihte grnr klmasndan baflka bir fley deildir. Bylece Schellingin tarih tasarmnda her trl nesnelliin ve
zorunluluun temeli olarak Mutlak olann kavramsal devinimi ayn zamanda tarihte Mutlak olan kavramn kendi bilincini kendisine erek koyarak bu eree doru
ilerlemesine dnflr.
Tarihteki ilerlemenin kendisi Mutlan bu ikin deviniminden baflka bir fley deildir. Yukarda Collingwooddan yaplan alntda da belirtildii gibi, Fichtenin grflnde akl ilerlemenin temeliyken Schellingde ilerlemenin kendisi olur. Bylece Schelling Hegelin tarih grflnde akl ile gerekliin zdefllii olarak ortaya
konulacak olan dflnceyi Hegelden nce ne srmfltr denilebilir. Hegelin dflncesinde ortaya konulacak olan akln varolann btnyle zdefllii grfldr
bu. Genel olarak Alman dealizminin temel sav akla dayal srelerin temelinde
Mutlak, de ya da Tin gibi bir kavramn olmas gerektiidir. Ancak bu yolla tarih
nesnel olarak kavranabilir bir biimde tasarmlanabilir.
Schellinge gre tarih Mutlak

olann kendi bilincine doru
ilerlemesidir. lerleme
amasz deildir, belirli bir
hedefe ynelik bir ilerlemedir
ve bu hedef de Mutlak
olann kendi bilincidir.
Birbirinden farkl iki varlk alan olarak doa ve tarihin karfltl, Schellingin
SIRA SZDE dizgesinin
temel ilkesi olan karflt olanlarn zdefllii ilkesine gre nasl afllabilir? Tartflnz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
28
Tarih Felsefesi-II
zet
N
A M A
N
A M A
Alman dealizmi olarak bilinen dflnce sisteminin tarih tasarmn ve akl anlayfln aklamak.
Alman dealizmi gereklii akl temelinde aklamfl ve btn gereklii akl tasarmndan hareketle tretmeye alflmfltr. Bu balamda hem
doa hem de tarih olarak btn varolan akln bir
grnflnden baflka bir fley deildir. Bu genel
akla Mutlak ya da Tin de demifllerdir. Her an
iinden o a belirleyen bir genel idea olduunu varsayarak tarihi kavramn mantksal tretiminin bir ifadesi olarak ele almfllardr.
Buna gre tarihte bireylerin, tek olann bir belirleyicilii yoktur. Tarih genel olan, Mutlak olan
tarafndan belirlenmektedir. Genel ya da Mutlak
olan ise kendinde kavram ya da kendinde akl
olan fleydir. Bu yzden btn tarih sreci bireylerin istemelerinden farkl olarak akln kendisince mutlak bir flekilde belirlenmektedir. Bu anlayflta tarihte btn dnemler mantksal ardardalk iliflkisi iinde birbirlerinden kmaktadrlar.
Kavramsal olan mantksal olandr ve tarihin ilerlemesini belirleyen de mantksal-kavramsal olandr. Her tarih dneminin bir dierinden kmas
bir kavramn bir dierinden mantksal zorunlulukla kmasyla ayn fleydir. Kavramsal olan nesnel olandr ve gerek olandr.
Dolaysyla tarihsel gereklik aslnda kavramn
bir grnflnden baflka bir fley deildir. Bu anlayfllar Alman idealist dflncesinin nemli adlar olan Fichte ve Schelling felsefelerinde karflmza kar. Bir dier nemli Alman idealist dflnr de Hegeldir ve byk oranda Fichte ve Schelling felsefelerini gelifltirmifltir.
Fichtenin tarih tasarmn zmlemek ve Alman dealizmi ile iliflkilendirmek.
Fichte Alman idealist dflnrlerinden birisidir.
Kant felsefesinden ok etkilenmifl ve bu felsefeyi gelifltirmeye alflmfltr. Fichteye gre tarihe
yn veren tekil olan deil, genel olandr. Her tarih ann bir ideas vardr ve her a kendi ideas tarafndan belirlenir. Bu balamda her an
insan kendi an belirleyen idea tarafndan belirlenir. Her an insannn eylemlerinin arkasnda bu genel idea grlebilir. Fichte yeryzndeki tm insan yaflamnn devirlerini kendisinden
doru bir flekilde tretebilecei bir dnya plann varsayar. Tarihin dnemleri bu genel dnya
planna gre geliflmektedir. Fichteye gre tarih

zorunlu olarak ilerlemektedir ve bu ilerlemeyi
belirleyen fley de genel dnya plan ya da ussal
olandr. Tarihte ussal olmayan sreler, olaylar
ve eylemler dahi bu genel dnya plannn gerekleflmesine hizmet ederler. Tarihin ilerlemesi
btnyle a priori ilkelere gre olup biter. Her
an kendi ideas tarafndan belirleniyor olmas
bu a priori belirlemenin ve zorunluluun temelidir. Fichteye gre tek bir ilkeden hareketle btn fenomenler tretilebilir ve eksiksiz aklanabilir. Her ada ortaya kan zorunlu fenomenler
o an ideasnn grnflnden ya da gereklik
kazanmasndan baflka bir fley deildir. Fichteye
gre zamansal olan ve mantksal olan bir uyum
iindedir. Tarihin ilerlemesinin dayand mantksal zemin budur. lerleme tarihin itici gcdr
ya da tarihin dinamik devinimidir; yleyse tarih
bu itici gc kavramn dinamik deviniminden,
kavramn l mantk yapsndan almaldr.
N
AM A
Schellingin tarih tasarmn zmlemek ve Alman dealizmi ile iliflkilendirmek.

Schellingin btn felsefesi karflt olanlarn zdefllii ilkesine dayanr. Bu ilkeden hareketle hem
doal hem de tarihsel gereklik aklanabilir. Bu
da btn gerekliin bir ilkeden tretilmesi ya da
bir ilkeye indirgenmesi demektir. Bu temel akl
tasarmn Schelling tarihe de uygular. Tarihte de
mutlak olan kendisini karfltlarn birlii olarak gsterir. Tarihte hem zgrlk hem zorunluluk bir
aradadr. zgrlk ve zorunluluk bir ve ayndr.
Bu da bir eliflki deildir. Schellinge gre de tarihte zorunlu bir ilerleme vardr ve bu zorunluluk
aslnda Mutlakn zorunlu olarak kendisini amasndan gelir. Kavram kendisini aarak gerek olan belirler. Tarihte olup biten tekil bireyler hlinde gereklefltirilse de ilerleme aslnda trde kendisini gsterir. Bu ilerleme Mutlakn kendi bilincine doru geliflmesidir. Bu sre de diyalektik
olarak iflleyen bir sretir. Schellinge gre Mutlak tam ve eksiksiz ifadesini ancak tarihte bulabilir. Btn olarak tarih, Mutlak olann ilerleyen ve
gizliliini yavafl yavafl terk eden aa vurumudur. Bylece Schellinge gre Mutlak olann aa
vurumunun dnemi olduu iin tarihin de
dnemi olmaldr. Tarihin nc dnemi ilk iki
dnemin bir sentezidir ve Mutlak kendisinin bilincine bu son aflamada varacaktr.
29
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisinde 19. Yzylda tarih metafizii ile ne kastedildii verilmifltir?
a. Tarihte olup bitmifl olaylar betimleme
b. Tarihe yn vermifl byk adamlarn eylemlerinin anlatm
c. Tarihte genel yasal aklama yaplamayacann
vurgulanmas
d. Tarihsel oluflu genel ilke ve idelerden hareketle
aklama
e. Tarih ncesinden tarihe nasl geildii hakknda
bilgi verme
2. Afladakilerden hangisinde Alman dealizminin temel dflncesi doru olarak ifade edilmifltir?
a. Tarihin tekil olann anlatm olduu
b. lerleme inancn akl zemininde kurma
c. Tarihte ilerlemenin olmad
d. lerlemenin ussal olamayaca
e. Tarihsel olann mantksal olanla uyuflmazl
3. Fichteye gre tarihte akln erei afladakilerden
hangisi olamaz?
a. Bireylerin zgrl
b. nsan trnn zgrl
c. denin kendi erei
d. Hmanite kavram
e. Kavramn kendinde erei
4. Afladakilerden hangisi Schellingin tarih grflne
gre tarih deildir?
a. Mutlak olann almas
b. Genel ve tekil olann zdefllii
c. zgrlk ve zorunluluun birlii
d. Mutlak olann kendisi
e. Gemiflin pragmatik anlats
5. Alman dealizminin tarihi nasl tasarlad afladakilerin hangisinde doru olarak ifade edilmemifltir?
a. Diyalektik olarak geliflen bir sre olarak
b. Ereksel olarak geliflen bir sre olarak
c. Mekanik olarak geliflen bir sre olarak
d. Rastlantsal olarak geliflen bir sre olarak.
e. Zorunlu olarak ilerleyen bir sre olarak.
6. Fichteye gre tarihin alara ayrlmasnn nedeni

afladakilerden hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. Tarihi alarnn keyfi olarak belirlenmesi.
b. Tarih alarnn doa yasalarnca belirlenmesi
c. Tarihin mekanik aflamalardan oluflmas
d. nsanln akln amacna uygun olarak dnemlere ayrlmas.
e. alarn ayrmlaflmasnn rastlatsal olup bir nedeni olmamas
7. Schellinge gre tarihin gerek nesnesi afladakilerden hangisidir?
a. Doa dnyasnn tarihsel geliflimi
b. Dnya yurttafllna iliflkin hukuksal dzen.
c. Devletlerin siyasi iliflkileri
d. Tarihin oluflumuna hizmet eden byk kiflilikler
e. Tek tek bireylerin tarihteki eylemleri
8. Schellinge gre tarihte ortaya kan zgrln zorunluluu sorunu nasl zlebilir?
a. zgrln kendisinde de bir zorunluluk varsa
zlebilir.
b. zgrl ortadan kaldrmakla zlebilir.
c. nsan eylemlerinde zorunluluun olmadn kabul etmekle zlebilir.
d. Tarihte doa yasalarna uygun eylemekle zlebilir.
e. zgrlk zorunlulukla uyuflmaz.
9. Fichtenin her an a priori belirlenmesinden sz
ederken ne kastettii afladakilerden hangisinde doru
olarak verilmifltir?
a. Tarihteki eylemlerin rastlantsal olarak belirlendii
b. Tarihin deneysel bir bilim olduu
c. Her an kendi ideas tarafndan belirlendii
d. Tarihte mantksal olann etkili olmad
e. Tarihin gereklere dayal olduu
10. Afladaki dflnrlerden hangisi tarihin karfltlarn
zdefllii ilkesine gre kurulu olarak ilerlediini dflnmfltr?
a. Fichte
b. Schelling
c. Kant
d. Hegel
e. Herder
30
Tarih Felsefesi-II
Okuma Paras
Bir tarih felsefesine yerinde olarak sorulabilecek ilk soru kuflkusuz, tarih nasl mmkndr sorusudur; nk
varolan her fley, ancak bilincimiz araclyla vardr ve
tm gemifl tarih de, her birimiz iin ancak bilincimizle
varolabilir. fiimdi gerekten flunu da iddia ediyoruz;
eer daha nce tm tarih oluflmamflsa, hibir bireysel
bilin, sahip olduu tm belirlenmelerle nceden donanmfl olamaz ve bunlara zorunlu olarak dhil olanlar,
gerekirse rneklerle kolayca ustalkla gsterilebilir. Demek ki gemifl tarih, doal olarak sadece grnmdr,
tpk bilincin bireysellii gibi, yani o her birimiz iin bireyselliimizin gerekliinden ne daha az ne de daha
fazla gerektir. Bu trdeki bir bireysellik, bu zellikteki
ve kltrel ilerleme iindeki belli bir a gerektirmektedir ama bylesi bir a, tm gemifl tarihle mmkndr. Zaten dnyann flimdiki durumunu aklamaktan
baflka bir konusu olmayan tarih bilimi, ayn zamanda
flimdiki durumdan yola karak gemifl tarihle ilgili karmlar yapabilir ve tm gemiflin kat bir zorunlulukla flimdiki zamandan karlabieleceini grmek, ilgin
bir deneme olurdu.
Ama bu aklamaya, her bireysel bilinle ne gemifl tarih ne de tm gemifl, aksine sadece gemiflin nemli
olaylar bilinebilir diye karfl klsa, bu olaylar yalnzca
flimdiki zamana ve tek tek bireylere kadar ulaflan etkilerinden tannrlar, o zaman ilkin flu yant verilir: Yalnzca gemiflin zerinde etki yapt kifli iin tarih vardr; ikinci olarak, herhangi bir zaman tarihte olmufl bir
fley, gerekten de her birimizin bireysel bilinciyle dorudan olmasa da, saysz birok ara paralarla yle baldr ya da bal olacaktr ki, o ara paralar gsterilebilse, o zaman bu bilinci oluflturmak iin tm gemiflin
zorunlu olduu da aa kacaktr. fiimdi artk kesindir
ki, her adaki insanlarn byk ounluu gibi ayn
flekilde bir yn olaylar da, hibir zaman tarihin asl
olarak dhil olduu bir varla dnyada sahip olmadlar. Nasl ki, gelecek kuflaklar tarafndan anlmak zere
fiziksel etkiler yardmyla kendimizi sadece fiziksel neden olarak ebedilefltirmek iin az fley yeterlidir, ayn flekilde sadece zihinsel bir rn ya da yeni bir gelecee
neden olmadan, gemiflte kazanlmfl kltrn gelecek
kuflaklara zerinden aktarld bir arac olmak da, tarihe gemek iin azdr. Ancak her bireysel bilinle sadece flimdiye kadar ne sregelmifl ise, o vardr, ama iflte
bu da, tarihe ait ve tarihte olmufl yegne fleydir.
Tarihin transzendental zorunluluuna gelince, bunun
karm daha nce sylenenlerden yaplmfltr: Evren-
sel, yasalara dayalar hukuksal dzen sorununu zme

devi, akll varlklara verilmifltir, ki bu yalnzca tm tr
tarafndan, yani iflte sadece tarih tarafndan gereklefltirilebilir. Biz burada artk sadece flu karm yapmakla
yetiniyoruz: Tarihin yegne gerek nesnesi, ancak dnya yurttafllna iliflkin hukuksal dzenin gitgide oluflmas olabilir, zira iflte bu, tarihin yegne nedenidir. Evrensel olmayan tm dier tarihler, sadece pragmatik,
bu demektir ki, Antika filozoflarnn da tand bir
kavrama gre belli bir empirik amaca ynelik olabilir.
Bunun aksine, pragmatik evrensel bir tarih, kendisiyle
eliflen bir kavramdr. Sanatlarn, bilimlerin ve buna
benzer fleylerin ilerlemesi gibi genelde tarihe saylan dier fleyler, aslnda kesinlikle asl anlamda tarihe ait deildirler ya da bunlar sadece belge ya da ara para olarak tarih iinde hizmet ederler, nk sanat ve bilimlerdeki bulufllar da zellikle birbirlerine karfllkl olarak
zarar veren aralar oaltarak ve artrarak, dahas tannmayan bir yn baflka ktlklere neden olarak, insanln genel bir hukuk dzenini kurmaya doru ilerleyiflini hzlandrmaya hizmet ederle.
Kaynak: Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling, Tarih Kavram, ev. Ali Irgat, Tarih Felsefesi: Seme
Metinler iinde, ed. Doan zlem - Gl Ateflolu,
DouBat Yaynlar (1. Bask), Ankara, 2006, s. 119-121.
31

1. d
2. b
3. a
Yantnz yanlfl ise Alman dealizminin Tarih

Tasarm ve Akl Anlayfl blmn tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Fichtenin Tarih Tasarm
blmn tekrar okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Schellingin Tarih Tasarm
balantnn epistemolojik olarak temellendirilebilirlii

sorunlu olarak kalr. nk gereklik her zaman kavramlarmza uygun ifllemeyebilir. Alman dealizminin
bu geifli yapabilmesini salayan zemini onlara salayan gereklikten kavrama deil, kavramdan gereklie
gitmeleri olmufltur.
Sra Sizde 2
Fichteye gre her an kendi ideas vardr ve her a
kendi ideas belirler. Bir an insann o an insan
yapan kendi zamanna uygun eylemlerde bulunmasdr. Fichte ayrca tarihte akla uygun olmayan sreler
olduunu ama bu srelerin bile genel bir akl dzenine uygun olduunu dflnmfltr. Szgelifli tarihteki
savafllar, katliamlar genel insanlk ideasyla uyuflmasalar da insan trnn byle bir ideale ulaflmasna hizmet
ederler nk insanlk adaletsiz durumlarn iinden kmak iin adalet ideasna uygun kurumlar gereklefltirmek zorunda kalr. Bu balamda dflnldnde her
an kendi ideas o an iindeki erdemsizliklerden,
adaletsizlikliklerden, ktlklerden insann kurtulabilmesi umuduyla bu olumsuzluklar aflabilecek kurumlarn yaratlmasnda belirleyici olur ve ann bir sonraki
aa doru ykselmesini salar. Bir anlamda an
olumsuzluklarn idea kendini gereklefltirmek iin bir
ara olarak kullanr.
Sra Sizde 1
Alman dealizmi gerek olanla mantksal olan zdefl
grmfltr. Bu anlayfla gre mantksal olan kavramda
diyalektik bir zorunluluk vardr yani kavramn kendisi
diyalektik olarak geliflen bir devinim iindedir. Ayn devinim gereklikte de vardr, gereklikteki olufl ve devinim de diyalektik bir zorunlulukla olmaktadr. Bu balantnn temeli gerekliin insan aklnn iflleyifline uygun olarak resmedilmesi olabilir. Alman idealist dflncesi doal ve tarihsel her trl gerekliin insan aklnn
nesneleri olan kavramlarca belirlendiini dflnmfllerdir. Bu belirlenim doal gereklikten ok tarihsel gereklikte daha ak olduundan tarihe ynelmifllerdir
nk tarih insan eylemleri alandr. Tarihte insan kendi aklnn tam ve eksiksiz ifadelerini bulur. nk insanlar bilinli ve amal eyleyen varlklardr. Eylemlerinde insanlara akl ve duygular yn verir. Dolaysyla
insan tini eylemlerin belirleyicisi olarak karflmza kar
ki bu da Alman dealizmi tarafndan akln gereklii belirlemesi olarak yorumlanmfltr. Bylece insan aklnn
kendi diyalektiini gereklie yklemifllerdir. Oysa bu
Sra Sizde 3
Tarih felsefesinin en temel ayrmlarndan birisi doal
gereklik ile tarihsel gerekliin yapca birbirinden farkl olduu zerinedir. Buna gre adna doa dediimiz
doal varlk alan doa yasalarna baldr. Bu alanda
salt bir mekanizm sz konusudur. Dier yandan adna
tarih dediimiz tarihsel varlk alan insann amal yapp etmelerinden oluflur ve bu yzden de bu alanda bir
mekanizm sz konusu deildir. nsan doal bir yan da
olduundan bu doal yan sz konusu olduunda doa yasalarnn belirlenimi altndadr oysa tarihte insan
doa yaalarnn belirlenimi altnda deildir ve kendi tarihi tarafndan belirlenmektedir. nsann tarihi bir anlamda dflncelerin gerekleflmesinin tarihidir. Schelling de tarih felsefesinde bu ayrm aflabilmek iin akl
anlayflndan hareket etmifl ve tarihsel gereklii insan
aklnn gerekleflme alan olarak belirlemifltir. Buna gre idea kendisini tarihte gereklefltirecektir. Bununla
birlikte doal varlk alan da insan aklnn kavramlarnca aklanan bir alandr. Baflka bir deyiflle doaya ilifl-
4. e
5. c
6. d
7. b
8. a
9. c
10. b
32
Tarih Felsefesi-II
Kaynaklar
kin getirilen her aklama doal varln ilkelerini ve
ysalarn akln kavramlarndan tretme giriflimidir. yleyse doa da tarihte birbirine karflt varlk alanlar olmasna ramen akln belirlenimine bal olmalarndan
dolay aslnda bir ve ayn varln Schellingin Mutlak
olan dedii kendi baflna akln iki ayr grnmdr.
Bunlarn bir ve ayn olmas karflt olanlarn zdefllii ilkesine de uygundur. ki karflt varln zdefllii dflncesinde hibir eliflki yoktur. Ayn durum zgrlk ve
zorunluluk gibi iki karflt e sz konusu olduunda da
geerlidir. Doal varlk alann zorunluluun sz konusu olduu alan, tarihsel varlk alann zgrln sz
konusu olduu alan diye dflnrsek hem doa hem
tarih, hem zgrlk hem de zorunluluk karflt olmalarna ramen bir ve zdefl olurlar. Tarih felsefesini olanakl klan da tekil olan ile tmel olann zdeflliidir.
Bu zdeflliin dayand mantksal ilke de A A-olmayandr da ilkesidir. Bu karfltln bir sentez iinde afllmas tarih felsefesini olanakl klar.
Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasarm, ev. Kurtulufl Diner, Ankara: Gndoan Yaynlar.
Fichte, J. G. (1982). The Science of Knowledge. ev.
P. Heath - J. Lachs, Cambridge: Cambridge University Press.
Fichte, J. G. (1993). Early Philosophical Writings,
ev. ve haz. Daniel Breazeale, New York: Cornell
University Press.
Fichte, J. G. (2006). amzn Temel Karakteristikleri,
ev. Gl Ateflolu, Tarih Felsefesi Seme Metinler iinde, der. Doan zlem - Gl Ateflolu,
Ankara: Dou-Bat Yaynlar.
Koselleck, R.(2007). lerleme. ev. M. zdemir, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
zlem, D-Ateflolu, G. (2006). Tarih Felsefesi: Seme
Metinler, Ankara: Dou Bat Yaynlar.
Schelling, F. W. J. (1994). Idealism and the Endgame
of Theory: Three Essays, ev. T . Pfau, Albany:
State University Press.
Schelling, F. W. J. (2006a). Tarih Kavram, ev. Ali Irgat, Tarih Felsefesi: Seme Metinler iinde, der.
Doan zlem - Gl Ateflolu, Ankara: Dou-Bat
Yaynlar.
Schelling, F. W. J. (2006b). Tarihin Felsefesi Olur mu?,
ev. Ali Irgat, Tarih Felsefesi: Seme Metinler
iinde, der. Doan zlem - Gl Ateflolu, Ankara: Dou-Bat Yaynlar.
Schelling, F. W. J. (2006c). Studium Generale-Akademik Eitimin Yntemi zerine Dersler, ev. Ali Irgat, Tarih Felsefesi Seme Metinler iinde, der.
Doan zlem - Gl Ateflolu, Ankara: Dou-Bat
Yaynlar.
TARH FELSEFES-II
Amalarmz
N
N
N

Alman dealizminin en nemli dflnr olan Hegelin tarih konusundaki
dflncelerini betimleyebilecek,
Hegelin akl ve tarih arasnda kurduu iliflkiyi saptayabilecek,
Tarih, akl, diyalektik, Tin, de, ilerleme gibi bafllca kavramlarn, Hegelin
dflnce sistemi ierisindeki yerini belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Akl
Olufl
Diyalektik
Tarih
Geliflme
Tarih Felsefesi
lerleme
Tin
indekiler
Tarih Felsefesi-II
19. Yzyl Alman

dealizmi ve Tarih
Metafizii-2: Hegel
HEGELN GENEL FELSEFES

HEGELN TARH FELSEFES
TARHSEL GELfiMENN
DYALEKTK LKES
19. Yzyl Alman dealizmi

ve Tarih Metafizii-2: Hegel
HEGELN GENEL FELSEFES
19. yzyln en nemli dflnrlerinden birisi olan Georg Wilhelm Friedrich Hegel
(1770-1831) felsefe tarihinde Mutlak dealizmin dflnr olarak bilinir. Fichte ve
Schelling gibi Hegel de bir sistem filozofudur, grfllerini dizgeli bir biimde ifade
etmifltir. Btn felsefe sistemi diyalektik mantk temelinde kuruludur. Hegelin genel olarak felsefesini, zel olarak da tarih felsefesini belirleyen diyalektik ilke eliflki ilkesi ve eliflkinin afllmas gereklilii zerine kuruludur. Hegele gre tarihte
her eliflki afllmaldr. Tarihin ileriye doru olan devinimini bu aflma dflncesine
balar. Diyalektik mant da l admlar hlinde ilerler: Tez, Anti-tez ve Sentez.
Tez ve Anti-tez karflt savlar olarak ortaya karlar ve bir eliflkiye neden olurlar.
Hegele gre her eliflkinin akl tarafndan afllmas gerektii ilkesinden dolay Tez
ve Anti-tezin daha yksek bir sentez iinde birlefltirilmeleri gerekir. Sentez Tez ve
Anti-tezi kendinde kapsar, ama onlarn toplamndan daha yksek bir fleydir. Kavramn diyalektiindeki bu ykselme veya aflma bir geliflmedir. Ortaya kan yeni
kavram nceki dier iki kavram kapsamakla beraber onlar karflsnda bir ilerleme
olarak grlmelidir. Kavramn bu l diyalektik mant Hegelin btn bir gereklii tretmek iin baflvuraca temel ilke olacaktr.
Hegel akl anlayflnda kavramn diyalektik geliflimini ele alarak akl dinamik bir
sre olarak kurar. Alman idealist dflncesinde diyalektik, mantn temel ilkesidir (daha nce Fichtede ve Schellingde de temel ilke olduu vurgulanmfltr.) Hegelin akl anlayflnda diyalektik, bir yntem olarak mantn temel ilkesidir. Fichte ve Schellingin tarih tasarmlarnda btn tarih akln kendi bilincine varmasna
doru bir ilerleme olarak ele alnmfltr; Hegelde bu anlayfl iyice nem kazanr ve
akl ile ilerleme arasnda sk bir iliflki kurulan bir tarih tasarm ortaya konulur. Hegelin btn felsefesi kapal ve mantksal bir sistem (Akarsu 1979: 1) olarak grlebilir. Hegel de dier Alman dealist filozoflar gibi bir sistem gelifltirmek, btn
retisini dizgeci bir birlik iinde toplamak ister.
Bunun iin de yaplmas gereken fley zmlemek deil, birlefltirmektir. Btn
ayrlklar bir ve tek aynlk iinde birlefltirmek baflka bir deyiflle karfltlar bir sentez iinde birlefltirmek gereklidir. Hegelin akl tasarmnda akl zorunlu olarak geliflen bir sretir. Bu Hegelin Mantk Bilimi adl yaptnda da bu kavramn ikin
zorunluluu olarak ortaya konulur, yle ki kavramlar aras iliflkiler yine kavramlarn kendi mantk yapsndan zorunlu olarak tretilmektedir. Hegelin akl anlayfl
karfltlarn birliini bir sistem iinde toplamaya dayandndan ve sistem de btn
Hegelde diyalektik l
basamaklar halinde ifade
edilir. Bu basamaklar da
Tez, Anti-tez ve Sentez
basamaklardr.
Sistem kurmak btn
dflncelerine dizgeli,
sistemli bir birlik verebilmek
iin sistemde yer alan
nermeleri bir ya da birka
temel nermeden kurmak
anlamna gelir.
Hegelin mantk sisteminde
btn nermeler tek bir
nermeden tretilir. Bu
balamda btn
nermelerin doruluu
sistemin bafllangcnda yer
alan ilkeye, baflta gelen en
genel ilkeye indirgenebilir.
36
Hegelin dflncesinde doa

felsefesi doal varln
ilkelerini nesne edinirken,Tin
felsefesi tarihsel varln
ilkelerini, kltrel bir varlk
olarak insan ve insann
yapp ettii tinsel olan her
fleyi nesne edinir.
Hegelin sisteminde her
kavram kendi karfltn
iinde barndrr. Kendinde
kavrama bu yzden kendi
olmayan hline gelir.
Kendine yabanc olan bu
durumun afllmas gerekir ve
daha yksek bir aflama olan
sentez aflamasnda
diyalektik ilerleme son bulur.
Bu diyalektik devinim tarihin
ilerlemesine iliflkin bir
aklamada da karflmza
kar.
Hegele gre geliflme bir
sretir, stelik de ilerleyen
bir sretir. Herhangi bir
geliflme srecindeki ilerleme
de kavramdaki geliflmeye
uygundur. Geliflmenin iticisi
de kavramlar arasndaki i
eliflmenin kendisidir.
Dolaysyla geliflme
karfltlktan kaynaklanan bir
sretir ve kavramsal
karfltln varolufla geldii
her yerde kendisini gsterir,
doada da tarihte de. fiu
hlde geliflme bir sre
olarak hem mantk sistemi
iinde hem de gereklikte
varolan somut bir etkinliktir.
Hegelin diyalektiinde her

bir aflama bir nceki
aflamadan zorunlu olarak
kar. Bu zorunluluk
kavramn kendi i
eliflkisinin afllmas
zorunluluudur. Baflka bir
deyiflle geliflme gsteren her
srecin zorunluluu
kavramn zorunluluundan
gelir.
Tarih Felsefesi-II
kavramlarn tek en baflta gelen bir kavrama indirgenmesi demek olduundan bir
kfl noktas gereklidir. Dier btn kavramlar ya da ilkeler ve nermeler bu ilk
gelen temel nermeden tutarl olarak tretilebilecektir.
Salt dflnce ya da de btn varolann nedenidir; yani hem doa gerekliinin hem de tinsel gerekliin nedeni olduu iin Mantk hem Doa felsefesinin
hem de Tin felsefesinin temelidir (Hegel 1969: 29).
Hegele gre hep doruluun dflncenin nesnesine uygunluu grfl savunulmufltur. Oysa bu grfln tersine nesneyi belirleyen salt dflncenin kendisidir.
Yani dflncenin kendisini nesneye uyarlamas deil, dflncenin nesneyi belirlemesi sz konusudur. Bu belirleme de diyalektik yntemle olacaktr.
Hegel felsefesinde bir yntem olarak diyalektik, kavramn tretiliflindeki zorunluluun ifadesidir. Buna gre Kavramn (Notion) kendi kendisini ortaya koymasn salayan fley, yine kavramn kendi iinde tafld olumsuzluktur (negation).
Bylece kavramn kendi ikin zorunluluunu diyalektik yntem ortaya koymaldr,
gerek diyalektik eyi oluflturan kavramn kendinde tafld olumsuzluktur (Hegel 1969: 55). Hegele gre diyalektik karfltlarn birliinde ya da olumsuzdaki
olumlunun yakalanmasndaki speklatif dflnce olarak anlafllmaldr (Hegel 1969:
56). Hegel diyalektik yntemi kullanarak kavramlar birbirinden tretir ve bir kavramlar sistemi, ideler sistemi kurar. Hegele gre diyalektik, dflncenin ya da kavramn (denin) geliflmesidir.
Ayrca diyalektik yntemin dayand ilke olan eliflme ilkesi tm deiflmenin
ve devinimin de belirleyici olan ilkesidir. Dolaysyla Hegelin mantnda, yani
akl tasarmnda geliflme kavram eliflme, karfltlarn birlii, sre, devinim
gibi yine birbirleriyle iliflkili olan kavramlarla bant ierisinde zmlenir. Bu zmleme sonunda geliflme kavram gereklie, yani gerekliin grnflleri olarak doaya ve tarihe - nk bilimler sistemi iinde felsefe doa felsefesi ve tin felsefesi olarak ikiye ayrlyordu - taflnr.
Hegele gre geliflme yle bir etkinlik ya da edimdir ki birbirinden farkl anlar/uraklar (moment) ierir. Geliflme srecinin kendisi ayn zamanda geliflme srecinin ieriidir de. Geliflme hem sretir hem de ieriktir, bunlarn ikisi de birdir
ve ayndr, bu da nc terimi verir. Dolaysyla kavramlar sistemi olarak mantk
biliminde geliflme kavramlarn birbirinden zorunlu tretilifliyle aklanan bir sre
olarak serimlenir. nc terimin karfllk geldii kavram ayn zamanda hem daha
nceki iki terimi kapsayan hem de bu iki terimden daha fazla bir fley olarak bu iki
terimi aflan bir terim olarak geliflmeyi kendisinde gsterir.
Hegele gre eer bilime doru giden yol bir srese bu srecin aflamalar arasndaki iliflkiyi de kavramak gereklidir ve birbirini takip eden aflamalar arasndaki
ilerleme de rastlantsal deil, zorunludur (Rockmore 2003: 92). Hegelin bu anlayflna gre her geliflme aflamallk gsteren bir etkinlik srecidir ve her aflama baflka bir aflamann sonucudur. Baflka bir deyiflle bir aflamann bir durak yeri, ura,
bir an (moment) olduu iin, sonu olan bu aflama, ayn zamanda yeni bir geliflme aflamasnn da bafllangc olarak yeni bir uran ilk terimi olur. Diyalektik geliflme iindeki her terim ya da kavram bir urak olarak hem baflka bir terimin ya
da kavramn sonucudur hem de baflka bir terimin ya da kavramn ncldr. Hegele gre felsefe bilgisinde kavramn zorunluluu en baflta gelen fleydir ve bir
oluflun sonucu olarak ona eriflmek iin alnan yol, onun kant ve dedksiyonudur
(Hegel 1991: 34).
3. nite - 19. Yzyl Alman dealizmi ve Tarih Metafizii-2: Hegel
37
HEGELN TARH FELSEFES

Bir tarih tasarm olarak Hegelin tarih felsefesi, Collingwooda gre tarihi felsefi
dflnce aflamasna ilk kez tam olarak ulafltran bir yapt olarak grlebilir (Collingwood 1996: 150). Hegel doal gerekliin karflsna tinsel gereklii ikinci bir
dnya olarak koyar. Tinsel gereklik zgrlk dnyasdr ve Tinin kendi kendisinden hareketle ikinci bir doa hlinde meydana getirdii dnyadr (Hegel 1991:
40). Hegelin tarih tasarm tarihi erekli ve kendi amacna ilerleyen bir geliflme sreci olarak ortaya koyar. Hegele gre bilgi ve varlk arasndaki iliflki gerei tarih,
tarih yazmyla bafllar. Bir dnya tarihi, dnya tarihi kavram olmadan sz konusu
olamaz. Bir halkn asl nesnel tarihi, ilk olarak bir tarih bilimine sahip olmasyla
bafllar (Hegel 2003: 13).
Tarih yazm sz konusu olduunda Hegel tr tarih yazmndan sz eder,
nk amac dier tarih yazmlarnn genel bir dnya tarihi kavramn ve genel bir
dnya tarihi tasarmnn ilkelerini verecek olan dnya tarihi felsefesinden ayrmn
ortaya koymaktr. Bu tr tarih yazmn flyle belirler: Kaynaktan tarih (original
history), refleksiyonlu tarih (reflective history) ve felsefi tarih (philosophical history) ya da tarih felsefesi (Hegel 2001: 14).
lk tr tarih yazm Herodotos, Thukydides gibi betimledikleri eylemler, olgular kendileri yaflamfl ya da anlattklar an tininin iinde yaflamlarn srdrmfl
olan tarihilerin yazdklar tarihtir. Bu tr tarih yazmnda yazar kendisinin de katld, iinde bulunduu olgu durumunu anlatr. Baflka bir deyiflle kaynaktan tarih
denilen tarih yazmnda kaleme alann tini ile anlatt eylemlerin tini bir ve ayndr (Hegel 2003: 14). Bu yzden de yazarn refleksiyona gereksinimi yoktur.
Hegele gre ikinci tr tarih yazm ise refleksiyonlu tarih diye adlandrlabilir.
Bu tr tarih yazmnda yazar kendi zamannn tesine gemektedir. Bu tr tarih yazmnda yaplmak istenen tm gemifli tinde bulunan bir fley olarak sergilemektir
(Hegel 2003: 17). Bu tr tarih yazmnda yaplan tarihinin kendi tininden ayr bir
tinsel ierik taflyan malzemeyi ele almasdr. Yazar belli bir kltrden gelen bir bireyken ele ald tarih olgular ve yararland gemiflteki tarih yazarlar baflka bir
kltrdendir (Hegel 2003: 19). Dolaysyla refleksiyonlu tarih yazmnda tarihinin
kendi ann bakfl asndan gemifli deerlendirmesi iin refleksiyona gereksinimi vardr.
Hegele gre nc tr tarih yazm da dnya tarihi felsefesidir (Hegel 2003:
28). Dnya tarihinin genel bir tasarmn verecek olan bu tr tarih yazm bir genel
tarih yazmdr. Hegel kendi tarih tasarmn da bir dnya tarihi felsefesi olarak sunar. Hegele gre dnya tarihi felsefesinin genel bakfl asndaki genellik soyut bir
genellik deil, tersine somuttur, olduu gibidir. Bu dnya tarihi felsefesi de sonrasz olarak kendinde olan ve kendisi iin gemifl diye bir fleyin olmad tindir ya
da dedir (Hegel 2003: 28). de halklarn ve dnyann klavuzudur, Tin ise
denin olaylar ynlendiren akla dayal istencidir. Dnya tarihi felsefesinin ya da
genel olarak tarih felsefesinin erei de denin bu akla dayal istencini tarih iinde
olaylar ynlendirmesi iinde tanmaktr. Tarihin ne olduu konusunda asl nemli olan da bu nc tr tarih yazmdr.
Hegel tarihin ya da genel olarak dnya-tarihinin ne olduunu betimleme iflini
tarih felsefesine brakr. Hegelin dnya tarihi felsefesi dedii fley tarihin ya da genel olarak dnya tarihinin felsefi olarak ele alnmas ya da tarihin felsefesinin yaplmasdr; bu da tarihin tmel bir tasarmnn kurulmas demeye gelir. Tarih felsefesi tarihi a priori olarak kurar (Hegel 2003: 31). Bylece Hegelin tarih felsefesi
Hegele gre tr tarih

yazm vardr: Kaynaktan
tarih, refleksiyonlu tarih ve
felsefi tarih.
Refleksiyonlu tarihte tarihi

ele ald gemifl dnemin
tininden ayr bir tine, kltre
aittir; bu yzden de
refleksiyona gerek vardr.
Hegele gre felsefi tarih ya

da dnya tarihi felsefesi
tarihin felsefi olarak ele
alnmasdr. Bu tr tarih
yazmnda tarihin ereine
kavramn erei olarak
baklr.
Hegele gre tarih felsefesi

tarihin a priori olarak ele
alnmasdr ve bu anlamda
deneysel tarihten farkldr.
38
Dnya tarihinin zorunluluu

kavramn a priori
zorunluluundan gelir.
Bylece tarihte akln
belirledii bir zorunluluk
vardr.
Tarih Felsefesi-II
dedii yeni bir tr tarih yazmdr. Tarih felsefesi Hegele gre, yalnzca tarih zerine felsefi olarak dflnme deil, daha byk bir gle ortaya kan tarihin kendisidir (Collingwood 1996: 150) ve salt deneysel tarihten farkl olarak felsefi tarih,
olgularn niin olduklar gibi olup bittiklerinin nedenlerini kavrar. Bu felsefi tarih
insanln evrensel bir tarihi olacaktr. Hegel burada Herderin dflncesini izlemektedir (Collingwood 1996: 150). nsanln evrensel tarihi de ilkel alardan bugnk uygarla doru bir ilerlemeyi sergileyecektir. Felsefi tarihin konusu da gerek bir toplumsal iliflkiler dizgesi iinde sergilenen ahlaki insan aklyla zdefl olan
zgrln geliflmesidir; bu yzden de felsefi tarihin yantlamas gereken soru
devletin nasl ortaya kt sorusudur. nk zgrlk en somut ifadesini devlette bulur.
Hegele gre Tarih felsefesi tarihin dflnme tarafndan ele alnmasndan baflka bir fley deildir (Hegel 2003: 31). Bu yzden de Hegele gre her tarih dflnce tarihidir aslnda, nk Hegele gre insan dflnendir, insanca olan her fleyde
dflnme vardr. Tarih felsefesinin ifli de tarihte olmufl olan olaylarn nedenleri ve
ilkeleriyledir, ama bunun iin de kavram zorunludur (Hegel 2003: 31). Hegele
gre Felsefede mantksal dflnmenin zorunluluu kavramdan gelir. nk felsefede kavrama, kavramn kendisinin etkinliidir, oysa tarihte kavramdan uzaklaflan
insan keyfilii ve dfl zorunluluk da grlr. Hegele gre bu dfl zorunluluklarn
karflsnda da daha yksek bir zorunluluk olarak sonsuz bir adalet dflncesi ile
kendinde ve kendisi iin doruluk olan mutlak son-erek vardr. Bunlar doal varln karflsnda bulunan soyut elere, yani kavramn zgrlk ve zorunluluuna
dayanmaktadr. Hegele gre dnya tarihinin idesi zgrlk ve zorunluluk arasndaki bu karfltl ierir. Hegel tarih felsefesinin amacyla ilgili olarak Bu karfltl
kendinde ve kendisi iin olan dnya-tarihinde zlmfl gstermek amacmzdr
der (Hegel 2003: 32). Ayrca Bu diyalektik iinde genel Tin, dnya tini, kendi kendisini sonsuz tin olarak yaratr ve kendi yasasna dayanarak dnya tarihi [evrensel
tarih] iinde sonlu tinleri yarglar: dnya tarihi, dnyann en yksek yarg yeridir
(Hegel 1991: 266).
Hegel felsefi dnya tarihi kavramn aklamak iin felsefenin tarihe getirdii
tek kavramn akl kavram olduunu syler. Buna gre us dnyaya egemendir
ve dnya tarihinde her fley usa uygun olmufltur (Hegel 2003: 34). Baflka bir deyiflle usun dnyay ynettiini ve bununla kalmayp dnya tarihini de ynettiini ve ynetmeye devam ettiini syler. Akl (us) hem kendi kendisinin n koflulu ve varmak istedii erei olarak mutlak son-erektir hem de doal ve tinsel dnyalar olarak grnfl alannda kendisinin dfllaflmasdr. flte bu idenin der Hegel, doru, sonsuz ve kesinlikle gl ide olduu, dnyaya kendisini at ve bu
at fleyin kendi yceliinden baflka bir fley olmad felsefede kantlanr (Hegel 2003: 35).
Hegele gre felsefe arafltrmasnn rastlantsaldan kurtulmaktan baflka bir amac yoktur, felsefe zorunlu olann peflinden gider. Hegele gre rastlantsallk dfl zorunluluk ile ayn fleydir. Bu yzden de Hegel tarihte znel tini ya da tikel bir nedeni deil, genel bir erei, dnyann son ereini aramal, onu usumuzla kavramalyz der (Hegel 2003: 35). Hegele gre akl tikel ve sonlu bir erekle deil, yalnzca mutlak erekle ilgilenir. Dolaysyla isteme dnyas rastlantya braklmamfltr.
Bu yzden dnya tarihinde akln, ama tikel bir znenin sonlu aklnn deil, mutlak akln egemen olduu varsaylmaldr. Bunun kant da dnya tarihi kavramnn
kendisi olacaktr. Dnya tarihi yalnzca bu tek usun grnfldr (Hegel 2003:
35). Dolaysyla genel tarih, Hegele gre, sadece kuvvetin yargs, yani kr bir ta-
lihin soyut ve irrasyonel (akldfl) zorunluluu deildir. Tersine Tin kendinde ve

kendisi iin akl olduuna ve evrensel tarih kendi iin varln Tinde bilgi olarak
gsterdiine gre bu tarih, mutlak Tinin kavram gerei, akln uraklarnn, yani
Tinin zbilincinin ve zgrlnn uraklarnn basamakl bir biimde zorunlu
olarak geliflmesidir (Hegel 1991: 266).
Hegele gre insann zgrl zgrlnn bilinciyle ayn fleydir, yani zgrln geliflmesi bilinliliin geliflmesidir ve kavramn zorunlu aflamalarnn ya
da anlarnn (uraklarnn) birbiri ardna mantksal bir sre iinde geliflmesidir
(Collingwood 1996: 150). Hegel felsefesinde zgrlk, zgrln bilinciyle ayn
anlama gelir.
Hegele gre akl kendisinde durur, ereini de kendisinde taflr ve kendisini var
eder, bu erei gereklefltirir. flte bu yzden dnya-tarihinde her fley usa uygun
olmaktadr der Hegel, dnya-tarihi, dnya Tininin usa uygun zorunlu gidifli olmufltur; dnya-tini tarihin tzdr; bu doas hep bir ve ayn olan tindir ve dnyann varoluflu bu doay aklar (Hegel 2003: 36). Schellingde olduu gibi Hegelde de felsefi tarih, yalnzca insan srecini deil, kozmik bir sreci, dnyann,
kendinin bilinci iinde tin olarak kendini gereklefltirdii bir sreci de sergiler
(Collingwood 1996: 150).
yleyse Hegele gre tarih srecinin itici gc akldr ve Hegelin bununla
sylemek istedii, tarihte olup biten her fleyin insan istenciyle olup bittiidir, nk insan eylemleri insan istencinin dflsal olarak ifadesinden baflka bir fley deildir
(Collingwood 1996: 152). Bylece tarih dflncenin nesnesi hline gelir ve byle
olmakla da belirli kategoriler altnda tasarmlanan bir varlk alan hline gelir.
Hegele gre tarihi dflncenin nesnesi yapar yapmaz, dflncenin tarihsel gereklii bir tasarm, ide olarak kurmasnda ifl gren baz kategoriler ortaya kar. lk
kategori tarihsel srete bir sre var olmakla dikkat eken ve sonra yiten bireylerin, halklarn ve devletlerin deiflen grnmnden elde edilen deiflme kategorisidir (Hegel 2003: 39). Tarihsel varlk alan srekli bir deiflme ve olufl srecidir.
Tarihte olaylar ve eylemler hi durmakszn art arda gelir ve sonsuz eflitlilikte birey, halk ve devlet oluflumlar grlr; bir fley yiterse yerini hemen bir baflka fley
alr. En soylu en gzel diye bilip balandmz fleyi elimizden alyor tarih; onu
tutkulara kurban ediyor ve Her fley, geriye hibir fley kalmamacasna gelip geiyor (Hegel 2003: 40). Dolaysyla deiflme kategorisi tarihsel olann gelip geiciliini gsterir.
Bu deiflme kategorisinin karflsnda lmden yeni yaflamn meydana geldiini syleyen teki bakfl as, ilerleme kategorisi, geliflme ya da ykselme kategorisi yer alr (Hegel 2003: 40). Tin her seferinde yalnzca genleflmifl olarak domaz,
ayn zamanda incelmifl ve ykselmifl olarak doar. Kendi kendisine doallkla
karfl kar, kendi olduu biimi yiyip tketir ve bu yoldan yeni oluflumuna ykselir (Hegel 2003: 41). Bu kategori tinle ilgili ikinci kategoridir. Tinin genleflmesi
Hegele gre ayn biime bir geri dnfl deildir, nk tarihte yinelenme yoktur;
bu kendi kendini dzeltme ve ifllemedir. Tinin Kendi oluflumu ona malzeme olmakta, bu malzeme zerindeki alflmas da onu yeni tinsel oluflumlara ykseltmektedir (Hegel 2003: 41). Hegele gre btn bu oluflumlarn da bir son-erei olmaldr. Hegel Btn bu kuru grltnn ardnda ieride, sessiz, gizli bir yapt
bulunup bulunmad sorusu kafamz kurcalar der (Hegel 2003: 42). Tarihteki bu
eflitlilik Tinin ierdii karfltlklarn bir grnfldr. Dolaysyla ilerleme de Hegelde bir ykselme, yeni biimlere doru geliflme anlamna gelir.
39
Dnya tarihinde us kendisini
gsterir ve tarih aslnda
Tinin kendisini tarihte
sergilemesinden baflka bir
fley deildir. Tarih sreci
Tinin zbilinci ve
zgrlne doru aflamal
bir geliflmedir.
Hegele gre tarih kendisini

doa gibi yinelemez ve
tarihte ortaya kan her yeni
oluflumun da bir son erei
vardr.
40
Hegele gre tarihsel varlk

alannn kategorileri
ereklilik, deiflme, geliflme,
ilerleme, us ve kltr
kategorileridir.
Hegele gre tarih akln

belirli uraklardan,
aflamalardan geerek
zorunlu olarak geliflmesidir
ve bu geliflme de Tinin
kendisini
gereklefltirmesidir.
Hegele gre bir ben
olduunu dflnme insan
doasnn temelini
oluflturur. Tinsel varlk
olarak insan, doas gerei
kendi zerine dnen bir
varlktr. nsan eylemle kendi
kendisini yapan fleydir. Tin
de znenin kendine
dnmesinin bir sonucudur.
nsan, hayvandan farkl
olarak, olmas gerektii fleyi
kendisi olmaldr. Dolaysyla
Tin kendi kendisinin
sonucudur. Hegele gre Tin
kendi kendisini bilerek
kendisi olabilir ancak.
Hegele gre tarihte
bireylerin etkisi yoktur,
bireyler tarihe yn
veremezler.
Tarih Felsefesi-II
Hegele gre karflt olanlarn yerini birbirine brakmasnn nedenini idede bulma istei de kendinde ve kendi iin olan bir son-erek tasarmna gtrr. Bu sonerek sorunuyla da nc kategoriye, us kategorisine varlr. Buna gre dnyaya egemen olan bir usun varlna inanmak gerekir. Buna gre tarihin gidifli usun
tasarlad ve eyledii gibidir (Hegel 2003: 42). Buna gre akl kendisini gereklikte doal gereklikte olduu gibi tinsel gereklikte de, yani tarihte de amaktadr. Akln kendisini tarihte amas da genel olann, akln tek tek bireylerde kendini gstermesi demektir. Hegel dnya-tarihinde bireylerin tek tek halklar ve devletler olduunu syler (Hegel 2003: 46).
Hegelin akl anlayfl gerei akl ya da tanrsal ide doada kavramszlk hlindeydi oysa flimdi dnya-tarihinde kendindedir; tinsellik onun kendi vatandr, bu
yzden bu alanda bilinir olmas gerekir (Hegel 2003: 48). Akl ancak dnya tarihinde kendi ereini gereklefltirebilir; bu arada tek tek bireylerin dayankszl
usu iflinden alkoymaz: tek tek erekler kendilerini genel erekte yitirirler (Hegel
2003: 54). Dolaysyla Hegele gre tarih akln genel erei ynnde ilerlemektedir
ve bylece akln kendisi de genel ereine doru geliflmektedir. Bireylerin, halklarn, devletlerin tek tek znel ereklerinin bu genel erekte yitmeleri, dnya tarihine
yn verenin Mutlak olan akln genel erei olduunu sylemek demeye gelir.
Bu kategoriye ek olarak drdnc bir kategori ise fludur: Halk-Tininin somut devinimi olarak ortaya kan tinsel etkinlik bir halkn tarihinde ilerlemeler ve
gerilemeler yapar. Bylece kltr kategorisi ortaya kar (Hegel 2003: 70). Bu da
bir halkn tarihinde kltr bakmndan zenginleflmesini ve kltrszleflmesini tasarlamaya olanak veren bir kategoridir. Buna gre kltr sayesinde bireyler kurumsal davranmaya alflrlar. Kltre sahip olan insanlar ereklere gre davranma
alflkanlndadrlar. Bylece Hegel tarihi ele alnan bu drt kategoriyle tasarmlar,
kavramlafltrr. Felsefi dnya-tarihi idesi, baflka bir deyiflle felsefi dnya-tarihi tasarm akln, dflncenin dnya-tarihini varlkta ve dflncede ortak olan bu kategorilerle tasarlamas demektir.
Hegele gre akl dnyayla bants iinde ele alnd srece, akln kendinde
belirleniminin ne olduu sorunu, dnyann son-ereinin ne olduu sorunuyla zdefl olduundan, son erein gereklik kazanmas da gerekleflmesindeki zorunluluk olarak anlafllmaldr. O hlde yaplacak ifl, ilkin bu son-erein ne olduunun
yani son-erek olarak belirleniminin ortaya konmas, sonra da gerekleflme srecinin ve aflamalarnn ortaya konmasdr. Dnya tarihi akln uraklarnn (momentlerinin) zorunlu geliflmesidir ve genel Tinin kendi kendisini yorumlayp aklamas ve gereklefltirmesidir (Hegel 1991: 266).
Hegele gre de ilk olarak kendi baflnadr, baflka bir biimiyle doadr, nc ve sonuncu biimiyle de Tin denilen fleydir. nsan zgrl idesi kendini gereklefltirmek ereindedir ve doada bu olamaz, yleyse tarihte bu gerekleflecektir. Tin dnya-tarihinde bu erei gereklefltirmek ister. Dolaysyla dnya-tarihinin
son-ereinin ne olduu sorusunun yant, Hegel tarafndan, insan zgrl ya da
genel olarak Tinin zgrlnn kendisi olarak verilir. zgrlk de Tinin belirleniminde kendi kendisinden baflka hibir fleye bal olmamas demektir (Hegel
1991: 43). Genel dnya tarihinde Tinin varlk kazand yer etkinlik hlindeki tinsel gerekliktir (Hegel 1991: 266). yleyse Hegelin dflncelerinden kan bir sonu olarak dnya tarihi aslnda Tinin tarihidir. nk dnya tarihi Tinin kendi eylemidir, yani Tinin etkinliinin bir sonucudur.
Hegele gre dnya-tini kendisini insan bilincinde aklad biimiyle dnyann tinidir ve insanlarn onunla iliflkisi de tek tek fleylerin tzsel btnle olan ilifl-
kisi olarak anlafllmaldr. Dnya-tini mutlaktr ve herkesin bilincinde ortaya kar.

Hegele gre bir halkn zel tini yok olup gidebilir fakat o dnya tarihinin ilerleyifl zincirinde bir halkadr, bu genel tin ise yok olamaz ve halk-tini de zel biime girmifl genel tindir (Hegel 2003: 65). Genel tin varoluflunu byle zel biimlerde gereklefltirir, ama zel biimleri de aflan bir fleydir. Genel tin halk-tini olarak kendisini bir halkn tanr tasarmnda, dininde, hukukunda, ahlak tasarmlarnda gsterir. Btn bu fleyler tinsel fleylerdir, dolaysyla Hegel halk-Tininden ne
anladn bu flekilde belirler. Btn zel biimlerin varoluflunu dnya-tininin genel amac belirler.
Tinin ve tarihin genel amacndan Tinin kendi kavramna uygun olan fleyi gereklefltirmesinin tarihin erei olduunu anlamak gerekir. Hegel Nasl aacn btn yaps, meyvelerin tad ve biimi ekirdekte ieriliyorsa Tinin ilk izleri de yle olanakl olarak tm tarihi kendinde taflmaktadr der (Hegel 2003: 66). O hlde
Hegele gre btn tarih olanakl olarak bafllangta vardr. Olmufl olan her fley bu
olanan gerekleflmesinden baflka bir fley deildir. Ama ayn zamanda Hegele gre tarihte olmufl olan her fleyin baflka trl olabilmesi de olanaksz olduundan buradan kacak bir sonu: Olanaklnn gerekleflmesinin zorunlu olduudur.
Tin tarihte kendisinin bilincine ulaflarak mutlak bilme hline geleceinden kendi varoluflunu tarihte gereklefltirmesi de zorunludur. Tinin kendi varoluflunu tarihte gereklefltirmesine Hegel Tinin kendisini tarihte amas der. Hegele gre
dnya tarihinde Tinin kendisini gsterip amas, kendinin bilincine varmak iin
kendisini ifllemesiyle olur. Dnya tarihi zorunluluunun tannmas gereken bir ilerleme olarak zgrlk bilincinde bir ilerlemedir. Szgelifli zgrlk ilkesinin dnya ifllerine uygulanmas, dnyaya nfuz etmesi ve biim vermesi, tarihi meydana
getiren olaylarn uzun zincirinin ta kendisidir (Hegel 2003: 67). Dnya tarihi zorunluluunun tannmas gereken bir ilerleme olarak zgrlk bilincinde bir ilerlemedir.
Hegele gre doada da her fley mutlaka sona erer ve sonra yeniden canlanr,
her fley yeni bafltan bafllar. Doada hep yinelenmeler ve dngler vardr. Gneflin altnda yeni bir fley yoktur der Hegel, ama Tinin gnefliyle ifl deiflir (Hegel
2003: 75). Hegele gre Tinin devinifli bir kendini yineleme deildir, tersine Tinin
daima baflka baflka biimlere girmesiyle deiflen grnfl znde bir ilerlemedir
(Hegel 2003: 75).
Tarihte ksmen koruyan ksmen de ykselten bir ilke olarak diyalektik bu
ilerlemenin uyduu yasadr. Hegele gre belli bir tinsel oluflum doal oluflumlarn
tersine zamanla yitip gitmez. Tarihte de geicilik vardr, ama bu geiciliin doas
baflkadr. Tinsel oluflumlar kendisinin bilincini kendisi gereklefltirerek ve kendisini bilen etkinliiyle yine kendisi tarafndan kaldrlr. Bu kaldrlma da burada dflnce etkinlii sz konusu olduu iin, ayn zamanda saklama ve ykseltmedir.
Bylece Tin bir yandan realiteyi olmufl olduu fleyi kaldrrken bu olmufl olduu
fleyin zn, yani dflncesini, genel yann korur. Tinin daha afladaki ilkeyle
karfltlk ve eliflkisi onu daha yksekteki ilkeye gtrr. Hegele gre Tin eliflki iinde kalamaz, birlefltirmeyi ister ve daha yksek ilkeye geifl birleflmeyle
olur (Hegel 2003: 76). flte Hegele gre Tinin bu diyalektik devinimi tarihtir, Tin
kendisini tarihte byle bir diyalektik devinim sreci iinde amaktadr. Tarihte
Tin srekli olarak kendini nesnellefltirip, kendi varln dflnerek daha yksek
bir ilkeye geifl yapar. Bu Tinin ykselmesidir. Tin bu ykselme iinde varlnn
genel yann kavrayarak kendi ilkesine yeni bir belirlenim kazandrmakta ve geliflmektedir.
41
Hegele gre tarihte zel-tin

yok olup gitse bile Dnyatini ya da Mutlak-Tin genel
bir biim olarak yok olamaz.
Genel tin zel tine gre daha
gerektir ve yok olamaz.
Hegele gre Tin yalnzca
kendisine iliflkin bilgi sahibi
olduu ve nesnellefltii
lde tin olur (Hegel 2003:
132). Dolaysyla tin
kavram Hegelde tarihin
ilerlemesini belirleyen bir
kavram olarak karflmza
kar.
Hegele gre tarih olanakl
olann etkinlik hline
gelmesidir. Bafllangta
kendinde ve kendi iinde
olan yani olanak hlinde
olan denin kendini aarak
etkinlik hlinde varolmas
tarih dediimiz fleydir.
Aslnda Hegelin btn
sistemi olanak hlinde olan
kavramn kendisini
etkinlefltirmesinden baflka
bir fley deildir.
Hegele gre doada yeni bir

fley yoktur, dngsellik ve
kendisini tekrar etme vardr
oysa tarihte hibir fley
kendisini tekrar etmez, her
fley yeni bir biim kazanmfl
olarak ortaya kar. Bu
yzden doada ilerleme
yokken tarihte bir ilerleme
vardr.
42
Hegele gre tarihin

ilerlemesi akln tarihte kendi
bilincine doru geliflmesidir.
Bu yzden akl tarihi
belirleyen ilkedir. Tarihte
olup biten her fley akla
uygun olup biter.
Hegelde zeitgeist an tini

demektir ve belirli bir a
belirleyen ilkeye karfllk
gelir.
Tarih Felsefesi-II
Hegele gre tarihin felsefi olarak kavranflnda en nemli nokta Tinin bu daha
yksek ilkeye doru ykselmesini tanmaktr; nk deiflmenin ikin, kavramsal
zorunluluu buradadr. Belirli bir halk-tini dnya tarihinin gidiflinde yerini alan bir
bireydir. Tin doas gerei kendi etkinliinin sonucu olduundan, varl kendi etkinliine baldr. Bu etkinlik ise dolayszl aflmak, yadsmak ve kendine dnmektir (Hegel 2003: 77).
Tinin eylemi kendini bilmek ve tanmaktr; bu da Hegele gre bir anda deil,
aflama aflama gerekleflir. Baflka bir deyiflle Tin kendisini tarihte aflama aflama aar.
Tek tek her yeni halk-tini, dnya-Tininin kendi bilincini, zgrln kazanmas yolunda yeni bir basamaktr ve bir halk-Tininin lm yeniden yaflama geifl
demek olsa da bu doadaki gibi bir canlnn benzerinin dnyaya gelmesi fleklinde
olmaz; tersine dnya-tini daha afla belirlenimlerden daha yksek ilkelere, kendi kavramlarna, kendi idesinin daha geliflkin sunulufllarna doru ilerler (Hegel
2003: 77). Hegel bylece Tinin bir son-eree doru ykselmesinin tarihte aflama
aflama olduunu syleyerek, Tinin tarihte almnn bir geliflme olduunu ileri srer. Hegelde ilerleme bir geliflmedir, kavramn, akln kendisinin geliflmesi demektir ilerleme. Bu geliflme sreci iinde Tin kendisinin ne olduunu renene
dek durup dinlenme nedir bilmeden yoluna devam eder. lerleme denilen fley de
budur. Tinin amacna doru bir etkinliidir.
Tinin dnya tarihindeki belirli halklar olarak her bir oluflumu belli bir aflamaya karfllk gelir. Bu aflamalar da dnya tarihindeki dnemleri gsterirler. Daha yakndan bakldnda der Hegel, bunlar Tinin kendisinde bulduu ve gereklefltirmek zorunda olduu ilkelerdir (Hegel 2003: 79). Bylece dnya tarihindeki her
bir dneme karfllk bir ilke vardr. Bu ilke hem belirli bir dnemin varlk nedenidir hem de aklayc ilkesidir. Baflka bir ifadeyle belirli bir tarihsel dnemde olmufl bitmifl olaylar aklanmak istenirse sz konusu tarihsel dnemin ilkesini bilmek gereklidir. nk belirli bir tarihsel dnemde olmufl bitmifl her fleyin nedeni
ve baflka trl olamamasnn nedeni byle bir ilke olarak o dnemin Tinidir (Zeitgeist).
Bylece dnya tarihi Tinin mutlak olan srecinin en yksek oluflumlarna gre bir serimi, bir almdr. Bu oluflumlar aflamalar, basamaklar fleklinde dnya tarihinde ortaya kan halk-tinleridir. Belirli halklarn ahlaki yaflamnn, anayasalarnn, sanat, din ve bilimlerinin belirlenimleridir. Bu aflamalardan gemek dnya-tini iin zorunludur, bu zorunluluk Tinin kendi doasndan gelen, Tinde ikin olan
bir zorunluluktur. nk Hegele gre, dnya tarihinin dnemleri olarak bu aflamalar Tinin kendi kavramnda ierilmifltir. Bu aflamalarn serimi kavramn kendisinden gelen bir zorunluluktur. Hegel dnya tarihinin de bunu gsterdiini ileri
srer. Dnya tarihine baklrsa Tinin nasl yavafl yavafl, basamaklar hlinde, aflamal olarak bilinlenip, doruyu istemeyi rendii grlebilir. Son-erei Tinin
kendi bilincine varmak olan zorunlu basamaklanfl iindeki bu srete, halk-tinleri de ilkeleri genel bir Tinin eleri olan oluflumlardr.
fiu hlde Hegelin tarih tasarmna gre tarihte ideal olan, akla uygun olan gereklikle uyum iindedir nk Tinin kendi idesinde ikin olan fley, kavramn ikin zorunluluuyla tarihte kendisini gstermektedir. Hegele gre tarihte kendi
amacn gereklefltirme sreciyle ilgili bu dflncenin tam karflsnda ideal olann
gereklikle uyuflmayacan ileri sren baflka bir tasarm vardr. Bu tasarma gre,
ideal olan gerek olan kavramaktan uzaktr, zellikle tek tek bireylerin durumunda bu grlr: Tek tek bireylerin kendi akllarnn ya da fantezilerinin hayalleri ve
ideallerinin gereklik karflsnda dfller gibi uup gittiinin sylenmesine Hegel
43
flyle karfl kar: Tek tek bireylerin kendileri iin srd fleyler gereklik iin kural olarak alnamaz. Bireyler kendileri iin yksek amalar tasarlayabilirler ama btn bu bireysel amalarn, bireyleri kendi ilerlemesi iin ara olarak kullanan dnya-tarihiyle bir iliflkisi yoktur.
Hegele gre bireylerin zel ilgileri ve karlar genel olandan ayr tutulamaz;
tutkuyla birlikte ortaya kan zel ilgi ve yarar genelin eyleminden ayrlamaz:
nk genel-olan, zel ve belirli olan ile bunun olumsuzlanmasnn sonucudur
(Hegel 2003: 108). zel olana dnya tarihinde kendine zg bir ilginin karfllk
geldiini syleyen Hegele gre bu ilgi sonlu bir fleydir ve son bulacaktr. Genel
ide tutkular kendi erei iin kullanr. Genel denin tutkular kendi amac iin kullanmasna Hegel akln hilesi (the cunning of reason) der (Hegel 2003: 108).
Dolaysyla eyleyicilerin kifliliinde tutkular oyuna getiren bir akl anlayfl var Hegelin; ama burada sz konusu olan somut bireyin akl ve tutkusu deil, insan akl ve insan tutkusudur (Collingwood 1996: 153). Hegel insan akl ve insan tutkusu
arasndaki iliflkiden sz etmektedir burada. Bu iliflki de akl dfl tutkularn da akln
zne ait olduu sayltsdr; Hegelin akl anlayfl tutkular da ieren bir akl varsayar. Bu anlayflta bireyler gzden karlr, tarihte etkisizdir.
Bu aralarla gerekleflen erein gereklikteki oluflumunun ne olduuna gelince, Devlet bu aralarla gerekleflen mutlak erein uygulanaca malzemedir yani
bu mutlak son-erek kendisini Devlette gereklefltirir. Devlet hukukun, sanatn, bilimin, felsefenin kendisinde bulufltuu birliktir. Devlette zgrlk nesneleflir ve
gerekleflir. nk Hegele gre tek kiflinin keyfi davranfllar zgrlk deildir,
zgrlk yasaszlk deildir. nsanlarn gelip geici olan znel dflncelerinde ve
eylemlerinde kalc e olarak bu genel olan, ussal olandr. Bunlarn kalc olmas
da Hegele gre devletin amacdr. Yalnzca devlet taban zerinde sanat ve din diye bir fley olabilir. Bu yzden dnya tarihinde yalnz devlet kurmufl olan halklarn
sz edilebilir yani yalnz devlet kurmufl olan halklarn tarihi vardr. Dnya tarihinin konusu da devlettir nk zgrlk devlette nesnellik kazanr.
Hegele gre dnya tarihinde

bireylerin tutkular da
grlr ama bu tutkular
akln daha yksek amac
iin kullanlan aralardr.
Hegele gre bir dnya tarihi dnya tarihi kavram olmadan sz konusu
olamaz. Hegelin
SIRA SZDE
bu dflncesiyle Ussal olan gerektir, gerek olan ussaldr sz arasnda bir iliflki kurulabilir mi? Nasl?
SIRA SZDE
Hegel tutkular akln kendi

amac iin kullanmasna
akln hilesi der. Akln hilesi
ile tutkular farknda
olmadan akln daha yksek
ereine hizmet ederler. Akl
bireylerin tutkularn ara
olarak kullanr.
D fi N E L M
D fi N E L M
TARHSEL GELfiMENN DYALEKTK LKES

S O R dolaysyla
U
Hegel tarih tasarmnda tarihi Tinin geliflme sreci olarak tasarlar,
tarih bir ilerleme srecidir. Dnya tarihinin gidifli Hegele gre bir ilerlemedir; geliflme ilkesi tarihte kendini gsterir. Tarih daha iyiye, daha yetkin olana doru bir
DKKAT
ilerleyifltir. Doadaki eflitlilikler sayca ne kadar ok olsalar da kendilerini yineleyen bir dngy gsterdii iin doada ilerleme yoktur ama tarihte bir yineleme
SIRA SZDE
yoktur, ilerleme vardr.
Hegele gre tarihe geliflme ilkesi ile baklrsa bir yetkinleflme grlr. Tinin
gidiflinin der Hegel, bir ilerleme olduuna dikkat etmek gerekir (Hegel 2003:
AMALARIMIZ
151). Burada Hegel Aydnlanmann ilerleme tasarmndan baflka bir ilerleme tasarm ileri srmektedir. Hegele gre ilerlemeden yalnzca insann yetkinleflme peflinde koflmas, daha kusursuz olmann olanak ve zorunluluuyla
anK T davranmas
A P
lafllrsa bu tasarm yetersizdir. Bu durumda, ayn bir son-erek ve bir amacn sz
konusu olmad durumda ilerleme yalnzca nicelik dzeyinde kalr yani nicelik
bakmndan bir ilerleme sz konusu olur ancak. Baflka bir deyiflle
T E L E V Zhep
Y O N daha ok
bilgi, daha ince kltr peflinde gitme anlafllr, nitelik bakmndan ilerleme ok an-
N N
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
44
lerleme genellikle bilin

basamaklanfl biiminde
olur. Bu da ilerlemenin bir
bilin geliflimi olarak
yalnzca niceliksel bir fley
olmadn, zsel olana
doru ykselen bir bilin
geliflmesi olduunu gsterir.
Tarih Felsefesi-II
lafllamadan kalr. Bylece ilerleme olgusu belirsizlik iinde kalr nk ama edinilmemifltir. Oysa Hegele gre ilerlemeden kavram belirleyerek sz edilecekse
nicelik bofl laftr; bu yzden de erek bilinmelidir, eree eriflilmelidir (Hegel
2003: 151). Tinin etkinliiyle ortaya kan oluflumlarnn ve rnlerinin deiflimini
nitelik deiflimi olarak tasarlamak gerekir. Geliflim ilkesinin bir sonucu deiflimin
nitelik bakmndan olmasdr.
Hegele gre tarihteki geliflme zaman iinde olan bir geliflmedir ve bu da Tin
kavramyla uygunluk iindedir. Hegel bunu flyle aklar: Zaman iinde her fley
deiflir. Doadaki her fley ve tinle ilgili her fley deiflir. Ama doada bireyler deiflerek ortadan kalksa da tr deiflmeden kalr. Doada kendini yineleyen dngselliin olmas bu anlama gelir, yani bireyler deiflse de doada tr deiflmeden
kald iin, kendini yineleyen trdr. Oysa tinle ilgili oluflumlar alannda, zaman
iinde deiflen Tindir, yani deiflme kavramn kendisindedir. Tinde her deiflim
ilerlemedir (Hegel 2003: 154). Tin alannda daha yksekte yer alan oluflum daha
nceki daha afla basamaktaki oluflumun yeniden ifllenmesiyle grnfl alanna
girer. Bir sonrakinin bir ncekini aydnlatarak grnfl alanna girmesi nedeniyledir ki, tinsel oluflumlar zaman iinde grnr (Hegel 2003: 154-155). Bu da gsterir ki tpk denin uzamda doa olarak yaylmas gibi dnya tarihi Tinin zaman
iinde yaylmdr (Hegel 2003: 155).
Dnya tarihi de ierii zgrlk bilinci olan ilkenin basamak basamak gelifliminin sergilenmesinden baflka bir fley deildir. Bu basamaklanfl da Hegelin akl anlayflna gre - diyalektik manta gre - l basamaklar hlinde ortaya kar. Dolaysyla ilerleme kendisini l basamaklar hlinde ortaya koyar ya da Tin l
basamaklar hlinde geliflir de denebilir. Buna gre ilk basamaa Tinin dolayszlk
aflamas, doallk hlinde olduu aflama. Bu aflamada der Hegel, tin zgr olamayan tikelliktir yani bir kifli zgrdr (Hegel 2003: 156). kinci basamakta Tin
kendi iinden karak zgrlnn bilincine varr yani kimileri zgrdr. Ancak
bu eksik bir zgrlktr nk tin doa araclyla ortaya konmufltur, doa ile iliflki iindedir yani. nc basamak ise tikel zgrln, zgrln saf genelliine ykselmesidir ve bu aflamada insan, insan olarak zgrdr. Bu son aflama kendisinin bilinci aflamasna, tinselliin zn kendisinde duyma aflamasna ykselmesidir. Dnya tarihinin aflamalarndan her biri dnya-tini desinin zorunlu bir
aflamasna yani o andaki geliflme basamana karfllk gelir (Hegel 1991: 268). Bu
aflamay, ura (momenti) temsil eden halk, Hegele gre parlak bir talihe ve mutlulua eriflir ve tarihteki grevini tamamlar.
Tinin btn bu geliflimlerinin de Hegel tarihin a priori yanyla ilgili olduunu
syledikten sonra ekler: deneyim a prioriye uymak zorundadr (Hegel 2003:
157). fiu hlde tarihin grnflte, deneyim alannda gerekleflen tm sreci ussal
olan, genel olan tarafndan belirlenmektedir. Bu uraklardan, aflamalardan birisinin doal ilke olarak kendisine verildii bir ulus, geliflme srecindeki dnyaTininin kendi bilincini kazanma yolundaki ilerleyiflini gereklefltirmek gibi bir tarihsel greve sahiptir (Hegel 1991: 268). Hegele gre, Tin her zaman gemifli terk
ederek ilerleyen bir devinim iindedir, duraan kalmaz.
Tarihin bafllangc sorununa gelince, Hegel bu konuda ileri srlen doa durumu varsaymn, varsaym olduu iin ve tarihsel temelleri olmad gerekesiyle
kabul etmez. Ona gre tarih doa durumu varsaymnda olduu gibi bafllayamaz,
insan hayvan karanlndan gelerek geliflemez, ancak kendi karanl iinden karak geliflebilir. Bafllangc Tin yapar der Hegel, ama Tinin en baflta kendinde olduunu syler. Bu ilk durumunda Tin insan olma karakteri n planda olan doal
45
tin hlindedir. ocuun ussall yoktur ama ussal olmak iin real olanaa sahiptir oysa buna karfllk hayvanda kendisini bilme olana yoktur (Hegel 2003: 162).
Hegele gre felsefi dflnfl de tarihi ussalln bafllad noktada ele almaldr;
Tinin en baflta bir olanak olarak var olduu noktada deil, tersine Tinin bilin, isten ve eylem olarak ortaya kt durumda ele almaldr. Bu yzden Hegel halklarn devletsiz yaflad dnemi tarih-ncesi sayar (Hegel 2003: 163) ve tarihin dflnda brakr.
Hegel tarihin ikili anlamna dikkat ekerek tarih szcnn bat dillerinde
nesnel yan ile znel yan birlefltirdiini ileri srer. Buna gre tarih hem res gestae
hem de historia rerum gestarum anlamna gelir. Hem tarih anlatm hem de
olmufl, bitmifl olaylar, insan baflarlar anlamnda kullanlr.
Hegele gre bu iki anlamn ayn szckte bir araya gelmesini dfl bir rastlantdan daha fazla bir fley olarak anlamak gereklidir (Hegel 2003: 164). Hegelin bununla syledii tarihin tarih yazmyla baflladdr. Baflka bir deyiflle tarih Tinin
kendini bilme srecidir. Dolaysyla Hegele gre, ister yzyllar ister bin yllar
iine alsn, ister devrimlerle, glerle, en beklenmedik deifliklerle gemifl olsun,
tarih yazmndan nce gemifl olan zamanlar, halklarn nesnel anlamda tarihini
oluflturmazlar nk znel ge yani tarihin anlatlmas gesi eksiktir (Hegel 2003:
165). Bir rastlant sonucu o dnemlerde anlatlmad iin deil, anlatlamad
iin tarih olmamfltr (Hegel 2003: 165). Bir halkn tarihinin olabilmesi iin bu halkn bir ereinin, stelik de ussal bir zgrlkle yani devlette ortaya kacak bir zgrlkle gerekleflecek bir ereinin olmas gerekir. Bir halkn tarihi ancak byle
kendisinden yaratlabilir.
Hegelin tarih anlayflnda ilerleme Tinin kendi zbilincine varmasyla son bulacaktr. Hegel kendi felsefesiyle bu srecin tamamlandn dflnr ve tarihin
kendi felsefesinde sona erdiini iddia eder. Hegelin bununla kastettii artk tarihsel deiflmenin bir geliflme olarak yorumlanabilmesini olanakl klan bir kavramn
ortaya kamayacadr. Yoksa tarihin duraca gibi bir anlam aramamak gerekir
bu savda. 20. yzyl dflnrlerinden Francis Fukuyama tarihin sonu tezinde Hegelin bu anlayflndan etkilendiini belirterek tarihin sonunu liberal demokrasi sisteminin dnya tarihindeki son sistem olmasndan hareketle belirlemifltir.
Hegelin tarih felsefesinde, tarihte ilerlemenin bir geliflme olarak yorumlanabilmesini
saSIRA SZDE
layan olanak nedir?
D fi N E L Molabilir mi?
Hegelin tarih tasarm ile tarih tekerrrden ibarettir sz birlikte
SIRAtutarl
SZDE
Neden?
Res gestae yaplmfl ifller,

baflarlar anlamnda tarihsel
varlk alanna karfllk gelir.
Historia rerum gestarum
ise bu tarihsel varlk
alannn anlatm anlamnda
tarih bilimine karfllk gelir.
2
3
SIRA SZDE
D fi N E L M
SIRA SZDE
S O R U
D fi N E L M
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
S O R U
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
N N
N N
SIRA SZDE
DKKAT
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
K T A P
AMALARIMIZ
TKE LE VT ZA Y OP N
T KE L E VT ZAY OPN
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
NTERNET
46
Tarih Felsefesi-II
zet
N
A M A
N
A M A
Alman dealizminin en nemli dflnr olan

Hegelin tarih konusundaki dflncelerini betimlemek.
Hegel felsefesi olanak hlinde olan idenin etkinlik hline gelmesinin bir sistem dahilinde ifadesidir Buna gre kavramn mantksal zorunluluu
kendisini gereklie de taflr. Bu yzden de gerek olan her fley akla uygundur ve akla uygun
olmak zorundadr. Hegel sisteminin temel ilkesi
eliflme ilkesidir. Diyalektik btn gereklii ussal olarak kurabilmemizi salayan mantk ilkesidir. Hegele gre akl btn eliflkileri aflarak bir
senteze varmak ister. Bu kavramn diyalektii devinimli bir diyalektiktir. Bylece kavramlar diyalektik olarak birbirlerinden tretilebilirler. Bu diyalektik mantk anlayfln Hegel btn gereklie uygular. Bylece gereklik akla indirgenmifl
ya da akldan diyalektik olarak tretilmifl olur.
Gereklik de doal ve tarihsel olarak ayn akln
iki ayr grnmdr. Hegel felsefesinde nce
akl diyalektik olarak kurup sonra da tarihsel varl bu akldan tretmifltir.
Hegelin akl ve tarih arasnda kurduu iliflkiyi
saptamak.
Hegel tr tarih yazmndan sz eder. lki kaynaktan tarih dedii, yazarnn anlatt olaylarn
tiniyle ayn tin iinde yer ald tarih yazmdr.
kincisi refleksiyonlu tarih dedii tarih yazmdr.
Burada yazar anlatt olaylarn tini iinde olmadndan refleksiyona gerek duyar. Son tarih yazm da felsefi tarih ya da tarih felsefesi dedii
genel dnya tarihidir. Bu tarih yazm tarihe genel olandan hareketle bakar. Bu tr tarihte tarih
a priori olarak kurulur. Tarih felsefesi tarihteki
olaylarn nedenleri olarak genel ilkeleri ve kavramlar alr. Buna gre tarihte olmufl olan her aa karfllk gelen bir genel ilke veya kavram vardr ve tarihte olmufl olan her fley akla uygun olarak meydana gelmifltir. Her an kendi tini vardr; buna Hegel zeitgeist der. Tarihte akla uygun deilmifl gibi grnen, tutkulara ve zel karlara gre yaplmfl gibi grnen eylemler bile
aslnda akln daha yksek ereine uygundur nk Hegele gre akl bireylerin znel tutku ve karlarn kullanr der ve bunu da akln hilesi
kavramyla aklar.
N
A M A
Tarih, akl, diyalektik, Tin, de, ilerleme gibi bafllca kavramlarn, Hegelin dflnce sistemi ierisindeki yerini belirlemek.
Hegelin tarih felsefesinde tarih ilerleyen ve geliflen bir sre olarak ele alnr. Tarih art arda geliflen aflamalardan, alardan oluflur. Tarihteki
geliflmenin formu vardr ve bu form mantksal
olan kavramn geliflimine uygundur. Bu yzden
de tarihin devirleri arasnda kavramdan zorunluluundan gelen bir diyalektik ve geliflme grlr. Btn tarih akln kendinde amac olan Mutlak Tin aflamasna doru geliflmektedir. Bu geliflmenin kendisi diyalektik bir zorunlulukla olur
biter. Mutlak Tin kendinin ve zgrlnn bilincinde olan Tindir ve tarihin mutlak son ereidir. Btn tarih denin (kavramn) kendi zgrlnn bilincine doru bir devinim ve geliflmedir. Bu zorunluluk iinde her a baflka bir adan zorunlu olarak domufltur ve kendisi de baflka bir an doumunu ikin bir zorunlulukla
hazrlar. Bylece tarih bir eree doru adm adm
yaklaflan bir ilerleme sreci olarak ele alnr.
47
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisinde Hegelin tarihin geliflmesinde grd diyalektik doru sralamayla verilmifltir?
a. Antitez-Sentez-Tez
b. Tez-Sentez-Antitez
c. Tez-Antitez-Sentez
d. Sentez-Tez-Geliflme
e. Geliflme-Tez-Antitez
6. Hegele gre tarihin son ereini afladakilerden hangisi biimsel olarak en iyi ifade eder?
a. Dnya barflnn salanmas
b. Tinin kendi bilinci.
c. Gemiflin aklanmas
d. Akln ilerlemesi
e. Aydnlanmann erei
2. Hegele gre tarihin ereine kavramn erei olarak

baklan tarih yazm afladakilerden hangisidir?
a. Felsefi Tarih
b. Kaynaktan Tarih
c. Deneysel Tarih
d. Refleksiyonlu Tarih
e. Bilimsel Tarih
7. Afladakilerden hangisi Hegele gre doa ile tarih

arasndaki fark ifade edemez?
a. Tin doada kendisine yabancdr, tarihte kendi
vatanndadr.
b. Doada dngsellik vardr, tarihte ilerleme vardr.
c. Doa Tinin uzamdaki, Tarih ise zamandaki yaylmdr.
d. Doann tarihi vardr, tarihin doas yoktur.
e. Doada tekrarlar vardr, tarihte tekrarlar yoktur.
3. Hegel afladakilerden hangisi iin tarihinin tininin

ele ald gemifl dnemin tininden ayr olduunu ileri
srmfltr?
a. Kaynaktan Tarih
b. Tarih Felsefesi
c. A priori Tarih
d. Doa Tarihi
e. Refleksiyonlu Tarih
4. Hegele gre tarihte her dneme bir genel ilke karfllk gelir, her an kendi ikin ilkesi vardr. Hegelin
bu anlayfln karfllayan kavram afladakilerden hangisidir?
a. Diyalektik
b. Mantk
c. Zeitgeist
d. Sentez
e. Akln hilesi
5. Afladakilerden hangisi Hegelin tarihi aklarken
kulland drt kategoriden birisi deildir?
a. Sentez kategorisi
b. Deiflme kategorisi
c. Ykselme kategorisi
d. Us kategorisi
e. Kltr kategorisi
8. Hegele gre dnya tarihinde tutku ve karlarn yeri

afladakilerden hangisinde doru olarak belirtilmifltir?
a. Tinin ereini tutku ve karlar oluflturur.
b. Akl bireylerin tutku ve karlarna hizmet eder.
c. Akl kendi erei iin tutku ve karlar ara olarak kullanr.
d. Tutku ve karlar dnya tarihine yn verirler.
e. Tarihi belirlemede tutku ve karlarn kendisi
amatr.
9. Hegele gre tarih, tarih yazmyla bafllar. Bunun nedeni afladakilerden hangisinde verilmifltir?
a. Tarih tarih yazmn olanakl klar.
b. Tarih yazm tarihsel olgulara dayanmaldr.
c. Tinin erei tarihsel olgularn anlatmdr.
d. Tarihte Tinin geliflmesi tarih yazmna gre belirlenir.
e. Tarih Tinin kendini bilme srecidir.
10. Hegelin akln hilesi ile neyi kastettii afladakilerden hangisinde ifade edilmifltir?
a. Tarihi bireylerin znel tutku ve karlar belirler.
b. Bireyler tarihe kendilerinin yn verdiini sanrlar.
c. Tarihsel geliflim srecinde akln yeri yoktur.
d. Tarihte hileli savafllar sonucu byk deiflimler
olmufltur.
e. Tarihte akl belirleyen bireylerin tutku ve karlardr.
48
Tarih Felsefesi-II
Okuma Paras
...
Tarihin, dnya tarihinin ne olduu konusunda hibir
fley syleme ihtiyac duymuyorum; onun genel tasarm
bu konuda yeterlidir ve biz bu tasarmda az ok uzlaflmflzdr. Ama ele alacamz fley dnya tarihi felsefesi
olduuna, yani tarihi felsefi adan ele almak istediimize gre, bu derslerin bafllna uygun dflen fleyi aklamak gerekiyor.
Tarih felsefesi, hi kuflkusuz, tarihin dflnsel yoldan
incelenmesinden baflka bir fley deildir ve bizler dflnmeyi hibir zaman bir kenara brakamayz. nk
insan dflnendir; o bu ynyle hayvandan ayrlr. nsani olan her fley, duygu, tanma ve bilgi, ynelim ve
irade, -hayvansal olmayp insani olduu srece- dflnmedir; bu yzden tarihe ynelen her uraflda o olacaktr. Dflnme zerine bu arfltrma, ne var ki, burada
henz yeterli grnmyor; nk dflnme, tarihte verilmifl ve varolan her fleyin temelindedir; o kendi kkenine sahiptir ve buradan trer ama felsefe, tarihte verilmifl ve varolan fleyin ne olduuna bakmakszn, yine
kendisinden yola karak, speklasyon yoluyla, kendi
rn olan dflnceleri betimler. O, tarihe byle yaklafltnda, onu bir materyal (ierik) gibi grr; onun
nasl olduuna bakmaz; tersine ona dflnme iinden
ynelir; nk tarih (bilimi) olaylar ve eylemleri naslsa ve nasl olmuflsa ylece kavrar ve o verilere yneldii oranda doru yoldadr; oysa bu aba ile felsefe birbirine karfltlk iinde grnrler. Bu karfltlk konusunda burada bir karar vermek gerekir: Sonsuz saydaki
haberlerde ve zel yorumlarda taklp kalmay istemeden, tarihsel olanla ve onun felsefe ile olan iliflkisiyle ilgilenmek ve bu iliflkiyi ele almay aklamak ile tarihsel
olan her defasnda yeniden keflfetmek arasnda, hangisine karar verilecei saptanmaldr.
Felsefenin getirdii biricik dflnce, akln dnyaya egemen olduu, o hlde dnya tarihinin de aklsal olarak
olufltuu hakkndaki akln yaln dflncesidir. Bu inan
ve bakfl, bu hliyle aslnda tarih zerine bir tasarmdan
ibarettir ama felsefede o artk bir tasarm olmaz. O, felsefede speklatif bilgi araclyla kendini gsterir; akl
-afladaki terimleri tanr ile bant ve iliflkiye sokmakszn burada bu hlleriyle brakabiliriz- tz olduu gibi
sonsuz gtr de; o bizzat tm doal ve tinsel yaflamn
sonsuz maddesi olduu gibi, kendi ieriinin etkimesinden baflka bir fley olmayan sonsuz formdur da. O,
tzdr, yani tm gerekliin, varlk ve oluflumunu onun
sayesinde ve onda bulduu fleydir.
...
nce fluna dikkat etmeliyiz ki, konumuz, yani dnya
tarihi, tinsel bir zemin zerinde sreleflir. Dnya fiziksel ve psiflik doay iine alr; fiziksel doa ayn zamanda dnya tarihine de nfuz eder ki, biz en baflta doann belirledii bu temel iliflkilere dikkat edeceiz. Ama
tin ve onun geliflim sreci tzseldir. Burada doann
nasl bir akl sistemi olduuna, onun kendine ait zelliklerine eilmeyeceiz; tersine onu ancak tine gre ele
alacaz. nk tin, en somut gereklii iinde, kendisini gzlediimiztiyatro sahnesinde, yani dnya tarihinde grnr ama bu gerekliin kendisi de konumuz
deildir; hatta onun somut gerekliinden kalkarak ondaki geneli kavramak iin bile, her fleyden nce tinin
doas hakknda birka soyut belirleme yapmak zorundayz...
Tinin kendisini gstermesini burada aflamada ele alyoruz:
a) Tinin doasnn soyut belirlenimleri,
b) Tinin kendi idesini gereklefltirmek iin hangi aralar kulland,
c) En sonunda tinin kendisini varoluflta tam olarak gereklefltirdii konum, yani devlet.
Kaynak: Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Dnya Tarihi Felsefesi, ev. Doan zlem, Tarih Felsefesi: Seme Metinler iinde, ed. Doan zlem - Gl Ateflolu, DouBat Yaynlar (1. Bask), Ankara, 2006, s. 165167.
49
1. c
Sra Sizde 1
Hegel ussal olan ile gerek olann bir ve ayn olduunu sisteminin temel hareket noktas olarak almfltr. Bu
anlayfl btn sisteminde olduu gibi tarihte de kendisini gsterir. Buna gre tarihte olmufl olan ve olacak
olan her fley akla uygun olarak meydana gelmifltir. Tarihte akla uygun deilmifl gibi grnen sreler bile aslnda akla ugundur. Akln hile yapmasndan dolay akla uygun deilmifl gibi grnrler. Bu anlayfl tarihin
bafllangcnda da kendisini gsterir. Tarih akln ortaya
kfl ile bafllar. Hegelin felsefesinde akl kavramlarn
birbirinden diyalektik olarak tretildii bir sistemdir.
Tarihi olanakl klan fley akldr. Akl kendi bilincine Tin
olarak tarihte varabilir. Tin akln kendisini tarih srecinde ortaya koymasdr ve tarihi olanakl klan akln kendisidir. Akl eliflkileri aflarak Mutlak Tin olma aflamasna doru diyalektik admlarla geliflerek ilerler. Tarih de
bu srecin addr. Dolaysyla dnya tarihini olanakl klan fley bir dnya tarihi kavramdr. Dnya tarihini aklamak istersek dnya tarihi kavramna gerek duyarz.
Kavramn her belirli aflamas tarihte kendisini dnemler
olarak gsterir ve bu dnemleri aklamak iin her dneme karfllk gelen kavramdan hareket etmek gerekir.
Bu da ussal olann gerek gerek olann da ussal olduunu sylemeye gelir.
2. a
3. e
4. c
5. a
6. b
7. d
8. c
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise Hegelin Genel Felsefesi

blmn yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Hegelin Tarih Felsefesi
Yantnz yanlfl ise Tarihsel Geliflmenin Diyalektik lkesi blmn yeniden okuyunuz.
bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Sra Sizde 2
Hegelin tarih felsefesinde tarihsel ilerlemenin geliflme
olarak yorumlanabilmesinin olanan salayan, diyalektik olarak tretilebilen kavramlar sistemi olarak mantk ve ereksellik ilkesidir. nk Hegel mant devingen bir mantktr. Kavramlar srekli birbirlerinden diyalektik bir devinimle tretilirler. Fakat bu tarihe yalnzca
deiflme ve devinme eylemlerini ykler. Bu deiflme ve
devinmenin ayn zamanda bir ilerleme veya geliflme
olarak yorumlanabilmesi iin erekselliin de tarihsel
srece katlmas gerekir. Bylece tarihsel ilerleme bir
eree ynelik deiflme anlam kazanr. Bu da Hegelin
geliflme olarak yorumlad fleydir. lerlemenin geliflme
olarak ortaya kabilmesinin olanann koflulu belirli
bir eree, hedefe doru adm adm yaklaflmadr. Bu
eree doru aflamal bir srele yaklaflma geliflme adn
hakeder. Bu erein kendisine ulaflma ise tarihsel geliflmenin sona ermesi olacaktr.
50
Tarih Felsefesi-II
Kaynaklar
Sra Sizde 3
Hegelin tarih tasarmnda tarih kendisini tekrar eden
biimlerden oluflmaz. Doada bir dngsellik vardr
nk doa kendisini tekrar eden srelerden oluflur.
Oysa tarihte bir defalk olufllar vardr. Bununla birlikte
tarihin kendisini tekrar ettiini ileri sren dflnce bu
bir defalk olufllarn hep ayn biimler altnda ortaya
ktn ileri srse de yine de Hegelin tarih anlayflyla
badaflmaz. Hegelin tarih anlayflnda bu bir defalk
olufllar her defasnda daha yksek biimler altnda ortaya karlar. Bu yzden de tarihsel sre znde ilerleyen bir sretir. Oysa doada bir ilerleme yoktur. Tarihin bu zelliinden dolay, tarihin kendisini tekrar
eden biimler altnda sunduu yollu anlayfl Hegelin
tarih tasarm ile uyuflamayacak bir anlayfltr.
Akarsu, B. (1979). adafl Felsefe, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar.

Hegel, G. W. F. (1969). Science of Logic, ev. A. V.
Miller, New York: Humanities Press.
Hegel, G. W. F. (1991). Hukuk Felsefesinin Prensipleri, ev. Cenap Karakaya, stanbul: Sosyal Yaynlar.
Hegel, G. W. F. (2003). Tarihte Akl, ev. nay Szer,
stanbul: Kabalc Yaynlar.
Koselleck, R. (2007). lerleme, ev. M. zdemir, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
zlem, D-Ateflolu, G. (2006). Tarih Felsefesi: Seme
Metinler, Ankara: Dou Bat Yaynlar.
Rockmore, T. (2003). Before and After Hegel: A Historical Introduction to Hegels Thought, Indianapolis: Hackett Publishing.
TARH FELSEFES-II
Amalarmz
N
N
N

Marxn insan ve toplum anlayfln aklayabilecek,
Marx ve Engelsin materyalist tarih tasarmn zetleyebilecek,
Marksist tarih kuramlarn ana hatlaryla tanyabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Diyalektik
Materyalizm
Geliflme
Olufl
lerleme
Tarih
Feodalizm
Toplum
dealizm
Komnizm
indekiler
Tarih Felsefesi-II
Marxn Tarih
Tasarm ve Marksist
Tarih Kuram
MARXIN NSAN VE TOPLUM

ANLAYIfiI
MARX VE ENGELSN
MATERYALST TARH TASARIMI
MARKSST TARH KURAMLARI
Marxn Tarih Tasarm ve

Marksist Tarih Kuram
MARXIN NSAN VE TOPLUM ANLAYIfiI
Marx ve Engelsin tarih tasarmlar onlarn diyalektik materyalizm olarak bilinen
felsefe anlayfllarnda temelini bulur. Marxn tarih kuramnda tarih, zorunlu yasalara gre ilerleyen ve geliflen bir sre olarak ele alnr. Bu zorunlu ilerleme de Hegel felsefesinde olduu gibi diyalektik olarak aflama aflama geliflen bir sretir.
Karl Marx (1818-1883) ve Friedrich Engels (1820-1895), Hegelin diyalektik mantn doa ve tarih srecine uygulamfllardr. Marx genifl lde Hegelin dflncesinden etkilenmifltir. Marxa gre Hegelin diyalektii bafl afla durmaktadr oysa
kendisi onu ayaklar zerinde dorultmufltur. Marxn bununla anlatmak istedii
Hegelin tarihi ideden hareketle belirledii oysa kendisinin maddi retim iliflkilerinden hareketle bunu yaptdr. Marx idenin maddi retim iliflkilerini belirlediini deil, tersine maddi retim iliflkilerinin ideyi belirlediini dflnr.
Marx Hegelin diyalektik devinim anlayfln, yine Hegel tarafndan yapld
gibi tarihin gidifline uygulamfltr. Marx bireylerin yaflamlarn ortaya koyufl biiminin bu bireylerin ne olduklarn yansttn dflnr. Bireylerin ne olduu retimleriyle, ne rettikleriyle olduu kadar, nasl rettikleriyle de ilgilidir (Marx 1999a:
39). Bu yzden, Marxa gre insan bireylerinin ilk tarihsel eylemi, insanlar hayvanlardan ayran ilk eylem, insanlarn dflnmeleri deil, kendi geim aralarn
retmeye bafllamalardr (Marx 1999a: 39). Bu balamda Marx materyalizmin btn nceki biimlerinin baflta gelen kusurunun fleyleri, gereklii, duyusall duyusal insan etkinlii, praxis olarak deil de nesne biiminde kavramasdr der
(Marx 1998: 569). Bylece nceki materyalist reti insan yalnzca iinde bulunduu koflullarn rn sayarken koflullar deifltirenlerin de insanlar olduunu
unutur. Marxa gre koflullarn deiflmesiyle insan etkinliinin deiflmesinin akflmas yalnzca devrimci praxis olarak kavranabilir ve ussal bir flekilde anlafllabilir (Marx 1998: 570). Marxa gre insan yle bir varlktr ki iinde yaflad koflullar da deifltirebilir.
Marxa gre btn insan tarihinin ilk ncl yaflayan insan teklerinin varolufludur (Marx 1998: 36). Marx kendi hareket noktasnn keyfi ncller ve dogmalar
deil, kendilerinden soyutlamann ancak imgelemde yaplabildii gerek ncller olduunu syler (Marx 2004a: 112). Baflka bir deyiflle gerek bireylerden, bu
bireylerin gerek etkinliklerinden ve bu etkinlikleriyle yarattklar ve iinde yafladklar maddi koflullardan yola kmak gerektiinden sz eder. Doal retim iliflkileri insan tanmlamak iin kullanlacak tek olgudur ve bu olgudan hareketle tarih
Marxa gre Hegelin

diyalektii bafl afla
durmaktadr. Oysa
kendisinin ideyle gereklik
arasndaki iliflkiyi tersine
evirdiini ileri srer.
Marx bugne kadar felsefe
hep dnyay yorumlamfltr
oysa asl yaplmas gereken
onu deifltirmektir der ve
insann pratik etkinliine
nem verir.
54
Tarih Felsefesi-II
Marx ile Engels srekli

olarak gerek insan
etkinliinden, insann maddi
retim etkinliinden hareket
ederek tarihe baktklarn
sylemifllerdir. Bylece
tarihe Alman deolojisinin
idealist bakflnn yerine
materyalist bir bakflla
yaklaflmfllardr.
de aklanmaldr. Marx burada doal retim iliflkileri derken ne kastettiini de ortaya koyar. nsann emeini kullanarak bir fleyler retmesi tamamen doal bir etkinliktir. Doa insan emeinin zerinde gereklefltii malzemeyi salad gibi, bu
gerekleflmenin araalarn da salar, yani Marxa gre insan doadan ve doa yoluyla retir (Marx 2003: 76). Marx ile Engels, bylece doay, yani maddi dnyay insan varoluflunun n koflulu olarak grerek geim aralarnn retimini de insan yaflamn ve giderek insan toplumunu belirleyen n koflul olarak grmfllerdir
dolaysyla materyalist ya da gereki bir ontolojiden yola koyulmufllardr (Foster 2001: 162).
Dolaysyla Marxa gre her tarih yazm hep bu doal temellerden ve bu temellerin tarihin akfl iinde insan eylemiyle deiflmesinden (modification) yola
kmaldr (Marx 1998: 37). nk Marxa gre insan kendi geim aralarn retmesiyle hayvandan ayrlr. Bu Marxn insann zn onun pratik etkinlii olarak
grmesi demeye gelir. nsan insan yapan fley, insann retici etkinliidir. nsann
ne olduu retim etkinliiyle hem neyle rettiiyle hem de nasl rettiiyle alakaldr; bu yzden der Marx, insann ne olduu insann retiminin maddi koflullarna dayanr (Marx 1998: 37). Marxa gre insann z, tek tek her bireyin doasnda bulunan bir soyutlama deildir. nsann zn toplumsal iliflkiler btn
oluflturur (Marx 1999a: 23). Her toplumsal yaflam da z gerei pratiktir.
Marxn felsefe anlayfl da onun insan anlayfln temele alr. nk Marx felsefenin dnyay deifltirmesi gerektiini sylediinde insann pratik etkinliiyle iinde yaflad koflullar deifltirebilecek bir varlk olmasdan hareket etmektedir.
Marxn bu insan tasarm onun insan deerli gren insan anlayflna da temel olmufltur ve onun insan deerli bulan anlayfl yine onun pek ok dflncesinde bulunabilir. Bu anlamda hmanizm onun felsefesinin tamamna sinmifltir. Bir ok yaptnda insan emeinin smrsne karfl kmas bu insan anlayflnndan domaktadr.
Marxa gre, Hegel Devletten hareket ederek insan Devletin bir bireyselleflmesi olarak dflnr. Demokrasi ise insandan hareket eder ve devleti insann bir nesneleflmesi olarak dflnr. Tpk dinin insan deil, insann dini yaratmas gibi, siyasal ana yap da halk yaratmaz, tersine halk siyasal ana yapy yaratr (Marx 1997:
47). Ayn flekilde insann varolufl nedeni yasa deil, yasann varolufl nedeni insandr; yasa demokraside insann varolufludur.
Marx insann doasn onun

pratik etkinliinde, retici
etkinliinde bulur. nsan
insan yapan onun pratik
retim etkinliidir.
Marxn insan anlayfl,
yapt Hegel elefltirisinden
kmfltr. Buna gre gerek
insan retim etkinliinin
znesi olan insan, her trl
tarihsel oluflumun da
znesidir, oysa Marxa gre
Hegelde gerek insan zne
olan Tinin bir nesnesi
olmufltur. Bu yzden de Marx
Hegelin tersine tarihi
oluflturann gerek zneler
olarak insanlar ve onlarn
retici pratik etkinlii
olduunu ileri srer.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Marxa greSIRA
insanSZDE
doasn belirleyen fleyin insann pratik etkinlii olmasndan onun tarih grflne iliflkin ne gibi sonular karlabilir?
D fi ENGELSN
NELM
MARX VE
MATERYALST TARH TASARIMI
Marxn Hegel
S O R U Elefltirisi
Marx Hegelin dnya-tininin yaflam yks olarak tarih kavramn alarak yapsn
korumufl ama ieriini deifltirmifltir (Cohen 2000: 1). Marx Hegel gibi tarihin zDKKAT
nesi olarak dnya Tinini ya da akl grmez. Marx iin de tarihte bir akl vardr
ama bu akl kendini tarihte aan, kendi kendini belirleyen bir akl deildir, hele bir
SIRA SZDE
tz asla deildir.
Tersine bu akl, maddi iliflkilerce belirlenen bir bilin durumudur.
Yani varl ve tarihi belirleyen bilin deil, bilinci belirleyen fley varlk ve toplumdur. Tarihi belirleyen fley tinsel bir tz deil, maddi iliflkiler a olarak toplumun
AMALARIMIZ
sosyoekonomik yapsdr. Marxa gre zel mlkiyetin ortaya kmasndan itibaren
yani toplumsal snflarn oluflmasndan itibaren, tarih bir snf savafllar sreci ola-
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
4. nite - Marxn Tarih Tasarm ve Marksist Tarih Kuram
gelmifltir. Tarih, yine Hegelde olduu gibi, dnya halklarnn birliine doru ilerlemektedir. Ama bu nokta Hegelde tarihin sonuyken Marxta gerek insanlk tarihinin bafllangc olacaktr.
Marx ve Engels bir tek bilim olarak tarihi tandklarn sylemifllerdir. Doabilimi bile tarihin bir rndr. Onlara gre tarihin z insan etkinliinde yani praksistedir. Byle olunca da maddi iliflkiler, retim iliflkileri toplumsal, siyasal ve tinsel yaflam belirlerler. Bu yzden ilk tarihsel eylem retim eylemidir. Doabilimi
insann doay emeiyle biimlendirmesinin rn olsa da ayn zamanda insan ve
toplum doann da rndr. Bu yzden tarihte de doa yasalar egemendir.
Tarihte ideler, tanrsal gler deil, insan emeiyle retilen bir sre sz konusudur. Tarihte rastlant olsa da bu rastlantlarn da bal bulunduu genel yasalar
vardr ve bu yasalar retim tarzlaryla iliflkilidir ve de zorunludur (zlem 2010).
Baflka bir deyiflle btn tarihsel sreci retim iliflkileri belirler derken kastedilen tarihe, insanlarn pratik etkinlii olarak retim etkinliklerini, karfllkl retim iliflkilerini belirleyen yasalarn yn verdii ve bu yasalarn da tarihi zorunlu olarak ynettii dflncesidir. Ayrca Marx ve Engels tarihin zn retim eyleminde, yani
praksiste grdkleri iin felsefenin grevini de tarihin hizmetinde olmak olarak belirlemifller, bu yzden de felsefenin gereklii teorik olarak deil, pratik etkinlik
olarak kavramas gerektiini ileri srmfllerdir.
Marxa gre Hegelin sand gibi tarihi yapan kavramlar deil, insanlardr yani
insann amal retmesidir, alflmasdr. Marx Hegelin hukuk felsefesinde, felsefi
ura, fleyin mant deil, mantn fleyi oluflturmaktadr der. Yani Hegelde
mantk devleti tantlamaya deil, tersine devlet mant tantlamaya yaramaktadr.
Bu yzden Marxa gre, Hegelin felsefesinde aslnda bir hukuk felsefesi ile deil,
mantk biliminin bir blm ile karfl karflyayz.
Marx Hegel iin btn olup bitenler yalnzca kendi kafasnn iinde olandan
ibarettir der. Tarih felsefesi, bylece felsefe tarihinden, kendi felsefesinin tarihinden baflka bir fley deildir. Artk tarih srasna uygun bir tarih deil, kavrayflta, yani mantkta birbirini izleyen dflnceler sz konusudur. Hegel dflnce hareketi ile
dnyay infla ettiini sanmfltr oysa Marxa gre, yalnzca herkesin kafasnda var
olan dflnceleri sistematik olarak yeniden infla etmifl ve mutlak ynteme gre snflandrmakla kalmfltr (Marx 1999b: 108).
Marx idealist filozoflarn tarihsel sreci aklamasn Hegelin Hukuk Felsefesini elefltirdii nedenlerle elefltirir. dealist olarak adlandrd filozoflarn ilkelerin,
ilkelerin yerini almasyla her fleyin salt dflnce alannda olmas, her fleyin Mutlak
Tinin ayrflmas sreci iinde meydana gelmesi yollu dflncesini elefltirir. Sz gelifli bir Hegelci her fleyi Hegelin mantk kategorilerinden birine indirgeyince kavramaktadr. Ama Marxa gre kendi hareket noktasn oluflturan ncller keyfi temeller, dogmalar deil, gerek ncllerdir. Bu ncller de deneysel olarak oluflturulabilirler. Dolaysyla tm insanlk tarihinin ilk ncl doal, canl insan bireyinin varldr. Bu yzden ilk saptanmas gereken olgu, bu bireylerin fiziksel rgtleniflleri ve doayla olan iliflkileridir. Her tarih yazm bu doal temellerden ve tarih boyunca insan eyleminin bu temellerde meydana getirdii deifliklerden hareket etmelidir (Marx 1999a: 39).
Toplumsal yap ve devlet belirli bireylerin yaflam srelerinin sonucu olarak
oluflur; bu bireyler de gerek bireylerdir, yani etkide bulunan, maddi retim yapan
bireylerdir. Fikirlerin, anlayfllarn ve bilincin retimi dorudan insanlarn maddi
etkinliine, karfllkl maddi iliflkilerine ve gerek yaflamn diline baldr. Sahip olduklar anlayfllar, dflnceleri retenler insanlarn kendileridir. Bilin bilinli var-
55
Marx ve Engelse gre insan

ve toplum doann rndr
ve tarihte de doa yasalar
egemendir.
Marx ve Engelse gre ilk
tarihsel eylem retim
eylemidir yani tarih retim
eylemiyle bafllamfltr.
Marx ve Engelsin tarih
grflne gre tarihsel
sreci insann retim
etkinlii, baflka bir ifadeyle
insan emei belirler. Btn
tarihsel sre retim
iliflkilerince belirlenir. Bu
iliflkiler de rastlantyla
beirlenmez, bu iliflkileri
belirleyen yasalar vardr.
Marxa gre insan belirleyen
din, devlet, mantk deil,
dini, devleti, mant
belirleyen insandr. Tarihi
gereklefltiren insandr,
insan gereklefltiren tarih
deildir.
Marxa gre Hegelin tarih
felsefesi tarih srasna gre
deil, mantksal sraya gre
yazlmfl bir tarihtir. Bununla
kastettii Hegelin
yaptnn mant tarihe
uydurmak deil, tarihi
manta uydurmak
olduudur.
Marxa gre Hegelin hareket
noktasn oluflturan ncller
keyfidir oysa tarih gerek
ncllerden hareket
etmelidir.
56
Tarih Felsefesi-II
Marxa gre ahlak, din,

ideoloji ve metafizik gibi
soyut kavramlarn tarihi
belirlemeleri sz konusu
deildir.
Collingwooda gre Marx bir
felsefe cahili deildir ve
hibir zaman, Hegelin,
dflncenin doadan nce
geldii savnn, doann
dflncenin bir rn
olduu anlamna geldiini
dflnmemifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
lktan baflka bir fley deildir, yani bilinli varln bilincinden ayr bir bilin, kendi
baflna bir bilin yoktur. Marx gkten yere inen Alman felsefesinin tersine yerden
ge klmasndan sz eder. Yani etten ve kemikten insanlara varmak iin, insanlarn sylediklerinden, tasarmlarndan, dflncelerinden yola klmaz; gerek etkin insandan yola klr, bu tasarmlarn kendileri de insanlarn bu gerek yaflam
srelerinden hareketle ortaya konulabilir. Bu yzden ahlak, din, metafizik ve ideoloji ve bunlara tekabl eden bilin biimleri artk zerk biimlerini yitirirler. Bunlarn tarihi yoktur, geliflmeleri yoktur; tersine, maddi retim biimlerini ve retim
iliflkilerini gelifltiren insanlar, bunlarla birlikte dflncelerini ve dflncelerinin
rnlerini de deifltirirler.
yleyse yaflam belirleyen bilin deil, tersine, bilinci belirleyen yaflamdr.
Marxa gre birinci yaklaflmda kalkfl noktas, canl ve kendi baflna bir bireymifl
gibi bilinken ikinci durumda gerek ve yaflayan bireyin kendisinden yola klr
ve bilince de o bireyin bilinci olarak baklr (Marx 1999a: 45-46).
Marxa gre bu ikinci bakfl tarz ncllerden yoksun deildir, tersine gerek
ncllerden yola klmaktadr. Bu ncller de yaltlmfllk ve deiflmezlik iindeki insanlar deil, belirli koflullar altndaki gerek, deneysel olarak gzlenebilir geliflme sreci iindeki insanlardr. Bu ncllerden hareket edilirse tarih deneycilerin
yapt gibi cansz olgular derlemesi olmaktan ve dealistlerin yapt gibi hayali
znelerin hayali eylemi olmaktan kar. Bylece gerek yaflamda, speklatif metafiziin bittii yerde pozitif bilim bafllar. nsanlarn pratik etkinliklerinin ortaya konuluflu bafllar. Bilin zerine sylenen bofl szler biter, onlarn yerini gerek bilgi
alr. Gerek dnyann te dnyayla aklanmas braklmfl olur. Marx Hegelin diyalektiini tersine evirdii savyla Hegelin dflnceyle bafllayp doayla devam
ederken kendisinin doayla bafllayp dflnceyle devam ettiini sylemek istemifltir (Collingwood 1996: 160).
Marxa gre tm insan varoluflunun temeli duyusal, maddi koflullar olarak insan pratii, insann pratik etkinlii olduu iin, tm tarihin ilk ncln, yani insanlarn tarihi yapabilmesi iin yaflayabilir bir konumda olmas gerektii ncln belirtmekle yola kmak gereklidir (Marx 2004a: 120). nsann gereksinimlerini karfllamak iin maddi aralarn retimi insann ilk tarihsel etkinlii olduudan
maddi yaflamn retimi tarihsel geliflmenin ilk koflulu olarak tm tarihin temel kofluludur. Alman idealist felsefesi bunu hi yapmadndan hibir zaman dnyevi
bir tarih temeline ve bunun sonucu olarak bir tarihiye sahip olmamfltr. Marxa
gre Franszlar ve ngilizler insan pratiinin tarihle olan iliflkisini siyasal ideoloji temelinde tek yanl olarak kavramfl olsalar da sivil toplum, ticaret ve sanayi tarihini yazan ilk kifliler olmakla tarih yazmna materyalist bir temel vermeye ilk kalkflanlar oldular (Marx 2004a: 120).
Marx kendi SIRA
felsefesinin
SZDE Hegel felsefesini tersine evirmek olduunu syler. Buna gre
Marxn tarihe getirdii yorum Hegelci tarzda tarihin ekonomik kavram ve kategorilerle
aklanmas olarak yorumlanabilir mi? Neden?
D fi N E L M
Materyalist Tarih Tasarm

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Marx ilk olarak

S O Rher
U tarih yazmnn materyalist temellerden hareket etmesi gerektii grflndedir. Marxa gre befl duyunun oluflmas bile flimdiye kadarki dnya
tarihinin sonucudur (Marx 2003: 118); dolaysyla dnya tarihi bir anlamda insan
DKKAT
yetilerinin geliflmesinin tarihidir. Btn tarih Marxa gre, duyusal bilinliliinin
nesnesi olmaya ynelen insan gelifltirme ve hazrlamann, ayn zamanda kendi
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
doal ihtiyalarna doru ynelen insan olarak insann gereksinimlerini dnfltrmenin tarihidir (Marx 2003: 120). Marxa gre tarihin kendisi, doal tarihin gerek
bir parasdr, doann insanlaflmasnn parasdr. Bu yzden Marx insan doa biliminin dolaysz nesnesidir der (Marx 2003: 120). Ayn flekilde doa da insan biliminin dolaysz nesnesidir nk insann ilk nesnesi duyusallk olarak doadr. nsann duyusal yetileri ancak doa dnyasnn biliminde kendilerinin bilincine varabilir nk kendi nesnel gerekleflmelerini sadece doal nesnelerde bulabilirler (Marx 2003: 120).
kinci koflul, insann ilk gereksinimini karfllamasnn kanlmaz olarak yeni gereksinimlere yol amasdr. Yeni gereksinimler de bunlar karfllamak iin yeni
aralar gerektirirler. Bylece insann gereksinimlerinin karfllanmas zerinden insann tarihi ortaya kar. Burada bir ilk gereksinimin kanlmaz olarak baflka gereksinimleri dourmas dflncesi Marxn tarihte zorunluluk olduu dflncesinin
de zeminini oluflturur.
Tarihsel geliflmenin nc kofluluna gelince bu koflul, her gn kendi yaflamlarn oluflturan insanlarn dier insanlar oluflturmaya, kendi trlerini retmeye
bafllamalardr sz gelifli kadn ve erkein ebeveyn ile ocuun iliflkisi olarak aile
ve bir toplumsal iliflki olarak aileden baflka toplumsal iliflkilerin kmaya bafllamas (Marx 2004a: 121). Burada Marxn yaflamn retimi ile anlatmak istedii fley hem
alflmayla insann kendi yaflamn retmesi hem de remeyle canl yaflamn retimidir. Baflka bir deyiflle bir yanda doal bir iliflki dier yanda toplumsal bir iliflki
olarak sz konusudur yaflamn retimi. Marx toplumsal olandan anlad fleyin de
birok bireyin iflbirlii olduunu syler (Marx 2004a: 122). Marxa gre belli bir
retim tarz, retim aflamas her zaman belli bir iflbirlii tarz demek olan belirli bir
toplum aflamasyla balantldr. retim gleri toplumun doasn belirleyen gler olduklarndan Marxa gre insanlk tarihi her zaman sanayi ve mbadele tarihi ile iliflki iinde ele alnmaldr (Marx 2004a: 122).
Marx materyalist tarih anlayflnn yaflamn basit maddi retiminden bafllayan
gerek retim srecinin aklanmasna dayal bir anlayfl olduunu syler (Marx
1971: 6-7). Materyalist tarih anlayfl Marxa gre bu kfl noktasndan hareketle bilin, din, felsefe, ahlak gibi btn farkl kuramsal etkinliklerin retiliflini de aklar
ve bu etkinliklerin doufl ve geliflmelerini izler. dealist tarih anlayflndan farkl
olarak materyalist tarih anlayfl her dnem iin aklayc bir kategori bulmak zorunda deildir; bu yzden de her zaman tarihin gerek alannda kalr, gereini
tesine gemez. Pratii dflnceden yola karak aklamak yerine pratikten yola
karak dflncelerin oluflumunu aklar.
Ayrca Marxa gre din, felsefe ve baflka btn kuram biimleri gibi tarihin de itici gc idealist elefltiri deil, devrimdir. Tarih Tinin idesi gibi kendi kendisinin bilincine varmaya dnflmekle sona ermez, tersine tarihin her aflamasnda maddi bir
sonu, bir retici gler toplam bulunur; bireylerle doa arasnda ve bireyler arasnda tarihsel olarak yaratlmfl olan bu retim iliflkileri her kuflaa bir nceki tarafndan
aktarlan bir iliflkidir ve bu maddi sonu da yeni kuflak tarafndan deifltirilir. Ayn zamanda bu yeni koflullar yeni kuflan da yaflama biimini belirler ve yeni tarihsel duruma bir geliflme salarlar. Deiflik kuflaklarn hazr bulduklar bu yaflam koflullar
dzenli aralklarla ortaya kan devrimci alkantlarn mevcut dzenin temelini ykmaya yetecek kadar gl olup olmayacan da belirler (Marx 1971: 8).
Marxa gre devrim dflncesinin ifade edilip edilmemesinden ok devrimin
koflullarnn oluflmas devrimin gerekleflmesi iin itici gc oluflturur. Bu anlamda da herhangi bir ekonomik yapnn devrimci deiflmesi dflnceden ya da bi-
57
Marxa gre tarihin kendisi

doann insanlaflmasdr.
nsan doay nesne edinip
emeiyle dnfltrmeye
bafllad anda tarih ortaya
kmfltr.
Marxa gre tarihte
zorunluluk vardr, bu
zorunluluun temelini maddi
retim iliflkilerini belirleyen
yasalar oluflturur.
Marx belirli bir retim tarz
belirli bir toplumsal iliflkiler
btnn ya da bir
toplumsal aflamay belirler.
Marx her an yaflam
koflullarnn o an toplum
biimini dzenlediini ve
yeni bir toplumsal duruma
doru bir geliflmenin de itici
gc olduunu ileri srer.
58
Marx ve Engelse gre maddi

retim biimlerinden
hareketle tarihe
baklmaldr.
Marx ve Engelse gre btn
insanlk tarihi snf
savaflmlar tarihi olarak ele
alnabilir ve byle de ele
alnmaldr, tarih her zaman
gerek ve maddi ncllerden
hareket etmelidir.
Tarihte her dneme belirli bir
toplum biimi karfllk gelir
ve toplum biimleri srekli
geliflerek ve dnflerek yeni
biimler alrlar. Bu
biimlerin ortaya kfl
demek tarih demektir ve bu
biimleri belirleyen de
materyalist iliflkilerdir.
Tarihin zorunlu geliflmesi
balamnda komnizm
tarihsel geliflmenin bir
sonraki aflamas iin zorunlu
olan evredir.
Tarih Felsefesi-II
linten deil, maddi koflullarn belirlemesinden doar. Bu maddi koflullar da her

fleyden nce devrimci kitle demektir. Bugne kadar ki tarih anlayflnda gz ard
edilen ve tarihin devinimiyle ilgisiz gibi grlen bir sorundur bu. Hatta Marxa gre dflnce tarihi bile dflnsel retimin maddi retimle biim deifltirdiini tantlamaya yeter (Marx, Engels 2006: 111). Dolaysyla maddi retim biimleri her tarih yazmnn hareket etmesi gereken nclleridir.
Tarihin bu maddi temellerden ayr ele alnmas sonucu insann doayla iliflkisi
tarihten dfllanarak doa ile tarih antitezi yaratlr. Marx burada Alman idealizminin
tarih anlayflna gnderme yapmaktadr. dealist tarih anlayflnn savunucular tarihte yalnzca prenslerin ve devletlerin siyasal eylemlerini, dinsel ve her trl teorik
mcadeleleri grebilmifl ama tarihin gerek maddi koflullar zerinde temellenen
mcadeleleri grememifllerdir. Oysa Marxa gre gelmifl gemifl btn toplumlarn
tarihi snf savaflmlar tarihidir (Marx, Engels 2006: 69). Tarih boyunca ezenler ve
ezilenler, efendiler ve kleler srekli bir atflma hlinde ya toplumun devrimci bir
biim deifltirmesiyle ya da atflan snflarn birlikte kmesi sonucunu veren bir
mcadele yrtmfllerdir. Bylece, Marx ve Engelse gre, tarih siyasal ilkelerle
aklanacak bir sre olmaktan ok ekonomi ilkeleriyle aklanacak bir sretir.
Bu yzden de insanlarn gereksinimleri ve retim biimleri tarafndan belirlenen ve bizzat insanlar kadar eski olan bu materyalist balantlar materyalist tarihin de olanann koflulunu oluflturacaktr. Marxa gre bu materyalist balantlar,
yani insann gereksinimleri, retim biimleri ve toplum biimleri arasndaki balantlar srekli yeni biimler alr ve bu nedenle de bir tarihi sunar (Marx 2004a:
122). yleyse Marxa gre tarihte belirleyici etken olarak ekonomi olgularn grmek gerekir. Marxa gre varl olan, ama kendine zg hibir sreklilii bulunmayan teki etkenler geliflmelerinin her noktasnda yalnzca temel iktisadi olgunun yansmalardr yle ki Marxa gre bir takm insanlar baz felsefe grfllerini
bile felsefi gerekelerle deil, ekonomik etkenler temelinde kabul ederler (Collingwood 1996: 160).
Marxa gre sosyalist insan iin dnyann tarihi denen fleyin tm, insann emei yoluyla insann yaratlmasndan baflka bir fley deildir (Marx 2003: 123). Marxa
gre sosyalizm insann olumlu bir flekilde bilincine varfldr. Komnizm de deillemenin deillemesi olarak evetlemedir, olumsuzlamann olumsuzlamas olarak olumlamadr. Komnizm Marxa gre insann kurtuluflu ve iyileflmesi srecinde tarihsel
geliflmenin bir sonraki aflamas iin zorunlu olan evredir (Marx 2003: 123).
Dolaysyla Marx tarihi ayn Hegel gibi aflamalar olan zorunlu bir geliflme sreci olarak ele almaktadr ama Hegelden farkl olarak Marx tarihsel geliflmenin bir
sonraki aflamasndan sz etmektedir yani gelecee ynelik bir ndeyide bulunmaktadr. Marxa gre Komnizm yakn gelecein zorunlu biimi ve dinamik ilkesidir (Marx 2003: 123). Sosyalizmde insan doasnn gleri yeniden ortaya kar, insan doas yeniden zenginleflir oysa zel mlkiyette bunlarn nemi tersine
dnmfltr. zel mlkiyette herkes baflkasnn zerinde dflsal bir egemenlik kurup kendi bencil gereksemelerini doyurmaya bakar (Marx 2003: 125). zel mlkiyette ya da kapitalist aflamada insann gereksemelerinde ve bunlarn karfllanma
aralarnda bir yanda incelme olurken dier yanda bu bir barbarlaflmaya, tam bir
gerekseme basitliine yol aar. nsann yalnz insanca gereksinimleri deil, hayvanca gereksenimlerinin bile ortadan kalktn ileri srer Marx. Gereksinim ve
doyurulma aralarnn artflyla gereksinim ve aralarnn nasl ortadan kalkt grlebilir (Marx 2003: 127).
Bylece, Marxa gre, insanlarn kendi yaflamlarn retmeleri gerektii, stelik

de belirli bir biimde retmeleri gerektii iin bir tarihleri vardr. yleyse tarihin
bafllangcn da insann gereksinimleri iin retim etkinliinde, insann kendi yaflamn retmesinde aramak gerekir. Bylece Marxn tarih tasarm maddi temeller
zerine kurulu bir tarih tasarmdr. Ayn zamanda bu maddi temeller zerinde geliflen bir tarih anlayfl sz konusudur. flte Marxn adna tarihsel materyalizm
dedii materyalist tarih anlayfl tarihin tamamen maddi insann retim etkinliiyle
biimlendirdii bir varlk alan olarak tasarlanmasdr, stelik de bu temeller zerinde aflama aflama geliflen bir sre olarak tasarlanmasdr. Tarihin ilerlemesinin
aflamal olarak tasarlanmas bu ilerlemenin kendisinin bir geliflme sreci olarak ele
alnmas demektir.
lk olarak Marxn tarihi bir geliflme sreci olarak tasarladn sylemek gerekir. Tarihin bir geliflme iinde grlmesi, ayn zamanda onun ilerleyen bir sre
olarak ele alnmasdr. Burada bu ilerlemenin dayand temelleri ortaya koymak
gereklidir. Eer byle temeller bulunabilirse tarihin rastlatya dayal bir olufl olmaktan kmas ve akla dayal ya da yasal ilerleyen bir sre olarak ele alnmas olanakl olabilir. flte Marx da tarihi yasal ve bu yasalara dayal ilerleyen bir sre olarak ele almfltr. Tarihi dnemler hlinde ortaya koymufl, her dneme karfllk gelen bir toplumsal iliflki biimi saptamfl ve bu toplumsal iliflki biiminin temelinde
de bir maddi retim iliflkisi ve biimi grmfltr. Bu anlamda tarihte belirleyici olan
bir anlamda ekonomik yapdr. Burada, mlkiyet biimleri, retim tarzlar, ekonomik yap, toplumsal tabakalaflma ve snf atflmalar, siyasal dzen biimleri gibi
btn bu olgular arasnda zorunlu bir iliflki gsterilebilirse tarihin de zorunlu bir
geliflme iinde olduu gsterilebilir. Kald ki Marxa gre fiimdiye kadar ki btn
toplumlarn tarihi snf mcadeleleri tarihidir (Marx 2004c: 22). Marx bu iliflkiyi/iliflkileri gsterebilmek iin yabanclaflma, devrim gibi kimi kavramlar da bu
iliflkiler iinde ele alr ve tarih tasarmn kurar.
Marxa gre tarihsel srete insann doayla olan iliflkisi nce insann doal bilincini, insanlarn birbiriyle iliflkilerini, insanlarn birbiriyle iliflkileri de insanlarn
toplumda yafladklarna iliflkin bilinlerini, yani toplumsal bilinci ortaya karr.
Ama bu bilin yalnzca sr bilincidir. Marxa gre bu aflamada insan yalnzca bilincin igdnn yerini almas, baflka bir deyiflle igdsnn bilinli bir igd
olmasyla hayvandan ayrlr. Bu koyun benzeri ya da kabile bilinci der Marx, artan retkenlikle, gereksinimlerin artflyla ve bu ikisine temel olan nfus artflyla
daha fazla geliflip yaygnlaflr (Marx 2004a: 124). Bu temel olguyla, yani retkenliin, gereksinimlerin ve nfusun artflyla iflblm geliflir. flblm bafllangta yalnzca cinsel etkinlik asndan bir iflblmyken daha sonra doal eilimler, gereksinimler ve rastlantlar gibi etkenler sayesinde geliflir. Maddi ve zihinsel
bir iflblm ortaya kt andan itibaren iflblm, hakikaten iflblm olur
(Marx 2004a: 124). Bu andan itibaren bilin mevcut pratik etkinliin bilincinden
baflka bir fley olduunu sanarak kendisini dnyadan kurtarma ve saf teoriyi, teolojiyi, felsefeyi, etii vb. oluflturmaya geer (Marx 2004a: 124). flblmyle de
entelektel ve maddi etkinlikler, elenme ve alflma etkinlikleri birbirleriyle karflt
durumlar olufltururlar ve oluflturmaldrlar. Bu karfltln ortaya kmamasnn tek
yolu iflblmnn ortaya kmamasdr, yadsnmasdr. flblm ortaya kar kmaz bu karfltln da ortaya kmas kanlmazdr.
Marxa gre insanlar yapmakta olduklar toplumsal retim iinde belirli ve kanlmaz olan baz iliflkilere girerler. Bu retim iliflkileri, maddi retim glerinin
belirli bir aflamasna karfllk gelir. retim iliflkilerinin tamam da toplumun ekono-
59
Tarihsel materyalizm ya da
materyalist tarih tasarm
tarihin insann maddi
retim etkinliiyle
biimlendirdii bir varlk
alan olarak tasarmdr.
flblm tarihsel geliflme
iin diyalektik bir devinim
oluflturacak olan karfltl
yaratr.
60
Her tarihsel dnem retim

gleri ile retim iliflkileri
arasnda varolan
atflmadan hareketle
aklanmaldr. Burada
karfltlk retim gleri ile
retim iliflkilerinin birbiriyle
atflmasdr.
Her trl st yap
deiflikliini belirleyen alt
yapda meydana gelen
deiflimlerdir. Ekonomik
temel, siyasi, dinsel,
ideolojik deiflmeleri de
belirler.
Marx Hegelden ald
diyalektik mantkla
toplumsal deiflmeleri
aklar. Buna gre sonra
gelen toplum biimi nceki
toplum biiminde oluflan
retim gleri ile retim
iliflkilerinin arasndaki
eliflkinin afllmasyla
olanakl olacaktr.
Marxa gre bir sonraki
toplumsal aflamada nceki
toplumsal aflamann ierdii
btn eliflkiler giderilir,
ama yeni eliflkiler ortaya
kar. Bunlar da bir sonraki
toplum aflamasnda
afllacaktr.
Tarih Felsefesi-II
mik yapsn oluflturur. Bu ekonomik yap bir alt yap, zemin (base) olarak hukuksal ve siyasal st yaplarn zerinde ykseldii ve belirli toplumsal bilin biimlerinin karfllk geldii maddi, gerek temeli oluflturur. Dolaysyla Marxa gre maddi yaflamn retilme biimi toplumsal, siyasal ve tinsel yaflam srelerini belirlemektedir. Bu yzden insanlarn der Marx, yaflamlarn belirleyen fley onlarn bilinleri deildir; tersine bilinlerini belirleyen fley onlarn toplumsal yaflamlardr
(Marx 1968: 78-79). Marxa gre nasl bir insan hakkndaki kanmz, o insann kendi kendisi hakknda ne dflnd ile belirlenmiyorsa ayn flekilde bir toplumsaltarihsel dnem de kendi bilinciyle yani kendi tiniyle yarglanamaz. Tersine bu bilincin maddi yaflamn eliflkilerinden, retim gleri ile retim iliflkileri arasnda
var olan atflmadan yola klarak aklanmas gerekir.
Marxa gre geliflimlerinin belirli bir aflamasnda toplumdaki maddi retim gleri, o zamana kadar iinde etkin olduklar, varolan retim iliflkileriyle, yani mlkiyet iliflkileriyle atflmaya bafllarlar. Bu iliflkiler retim glerinin geliflme biimleri
olmaktan karak retim glerini engellemeye bafllar bafllamaz bir toplumsal devrim dnemi gelmifl demektir. Buna gre ekonomik temel olan maddi alt yapnn
deiflmesiyle st yap da deiflecektir. Burada Marx retimin ekonomik koflullarnda grlen maddi deiflmelerin doa bilimindeki gibi kesinlik iinde belirlenebileceini syler (Marx 1968: 79).
Marxn toplum ve tarih grflne gre hibir toplumsal dzen, iindeki btn
retici gler geliflmeden ortadan kalkmaz ve daha stn retim iliflkileri de varolufllar iin gerekli olan maddi koflullar eski toplum aflamasnn dl yatanda olgunlaflmadan asla ortaya kmazlar (Marx 1968: 80). Bu anlayfl Hegelin, belirli bir
halk tini ereini tamamlar tamamlamaz tarih sahnesinde yerini daha stn bir tine
brakr yollu grflne benzetilebilir. Her iki yaklaflmda da belirli bir tarih aflamasnn belirli koflullar gereklefltiinde tamamlanarak sona ermesi ve bu yeni koflullara uygun daha geliflmifl bir tarih aflamasnn eskinin yerini almas anlayfl var.
Dolaysyla Marxn Hegelin diyalektik geliflme anlayfln yeni bir bakflla ele ald sylenebilir. Deiflen fley, Marxn grflnde Hegelin grflnden farkl olarak
yalnzca maddi koflullarn belirleyici olmasdr. Bundan dolay Marxa gre insanolu yalnzca zebilecei sorunlar karflsna karr nk yakndan baklrsa
grlr ki sorunun kendisi yalnzca zm iin zorunlu olan maddi koflullar mevcutsa ya da mevcut olma yolunda bulunuyorsa ortaya kar.
Toplumun ekenomik yap temelindeki biimleniflinde Asya tr, ilkel, feodal
ve modern burjuva retim biimlerinin, birbirini izleyen alar olarak kaln izgilerle belirlenebileceini ileri sren Marxa gre, burjuva retim biimi de iinde atflma taflyan son retim biimidir (Marx 1968: 80). Burada atflma ile kastedilenin bireysel atflmalar olmayp toplum iinde bireylerin yaflamn kuflatan maddi
koflullardan doan atflma olduunu da belirtir Marx. Burjuva toplumunun rahminde geliflmekte olan retici gler, atflmann zm iin gerekli maddi koflullar da yaratrlar ve bundan dolay der Marx, insan toplumunun tarih ncesi de
bu toplumsal biimlenmeyle son bulur (Marx 1968: 80). Dolaysyla belirli bir toplumsal tarihsel aflamann dayand maddi koflullar hem mevcut tarihsel geliflme
basaman belirlemektedir hem de bu tarihsel aflamann ortadan kalkmas iin zorunlu olan koflullar da iermektedir yle ki mevcut tarihsel aflamann tafld sorunlarn zm iin zorunlu olan maddi koflullar da iermektedir.
Marxa gre her toplum durumunda zorunlu olarak iflleyen ekonomi yasalar
vardr ve bunlar belirli toplum durumlarnda belirli sonulara zorunlu olarak yol
aarlar. Kapitalin nsznde kapitalist retimin doal yasalarn ele alacan
syleyerek bu yasalarn kanlmaz sonulara doru kat bir zorunlulukla iflleyen

yasalar olduunu da ileri srer (Marx 2004d: 17). Sz gelifli ifli iin en elveriflli toplum durumunda bile iflinin karfllaca zorunlu sonu fazla alflma sonucu makinalaflma, sermayeye klelik, alk ve dilenciliktir (Marx 2003: 22). Buna baflka bir
rnek de deer retimiyle emek zaman arasnda bir doru orantnn olmasdr.
yle ki deerin retimi iin gereken emek zaman kendisini nne geilmez bir
doa yasas gibi zorla kabul ettirir (Marx 2004d: 85). Bu yzden de Marxa gre,
sanayi bakmndan daha geliflmifl bir lke daha az geliflmifl bir lkenin geleceinin
bir imgesidir; baflka bir deyiflle az geliflmifl bir lkenin gelecekte, zorunlu olarak
ok geliflmifl lkenin geirdii aflamalardan geerek bu ok geliflmifl lkenin vard aflamaya ulaflacan sylemektedir. yleyse toplumlarn tarihte bir geliflme yasas vardr. yle ki tarihin deviniminin geri dndrlemez olmas anlamnda bu
geliflme bir ilerlemedir.
Marxa gre bir toplum kendi tarihsel deviniminin doal yasalarn bulmufl olsa
da bu toplum, normal gelifliminin birbirini izleyen aflamalarnn ortaya koyduu
engelleri, ne gzpek srayfllarla temizleyebilir, ne de meflru yasalarla ortadan
kaldrabilir; olsa olsa doum sanclarn ksaltabilir ve azaltabilir (Marx 2004d:
18). Marx, Kapitali yazma amacnn da modern toplumun ekonomik devinim yasalarn ortaya koymak olduunu ve yine toplumun ekonomik biimleniflinin evrimini de doal tarihin bir sreci olarak grdn belirtir (Marx 2004d: 18). Marxa
gre toplum deiflmez kaskat, duraan bir yapda deildir, tersine devingen, srekli deiflen bir yapdadr. Dolaysyla Marxa gre belirli bir toplum durumu ya
da tarih aflamas olarak kapitalizm kendi iinde bu tr zorunlu oluflumlara yol aan
ekonomi ilkeleri tarafndan belirlenmifltir ve bu belirlemenin sonucu olarak kapitalist aflama kendinden sonra zorunlu olarak gelecek olan aflamann ya da toplum
durumunun da belirleyicisidir.
Marxn tarih srecini bir geliflme sreci olarak ele almasnn ya da tarihte bir
ilerleme grmesinin ardnda yatan temel bir neden olarak btn tarih sreci sonunda ortaya kacak bir kurtulufl olduu yollu dflnce de grlebilir. nk Marxa
gre kapitalist aflama tarihin evriminin - ekonomi politiin ele aldnn tersine - geici bir aflamas olarak ele alnmaldr, toplumsal retimin mutlak son biimi olarak
grlmemelidir. Aydnlanmadan beri insann kurtuluflu dflncesi ilerleme inancnn temel ilkesi olarak grlmfltr. Marxda da insann kurtuluflu dflncesi insann zgrl olarak ortaya konur ama Hegelin aksine insann bu kurtuluflu Tinin
zbilinci gibi kuramsal bir temelden deil, insann pratik etkinliinin bir sonucu
olarak ortaya kan maddi koflullarn zorunlu bir sonucu olacaktr.
Marxa gre tarih kendinden nce gelen kuflaklar tarafndan kendilerine aktarlan malzemeleri, sermayeleri ve retici gleri kullanan birbirinden ayr kuflaklarn
bir art arda geliflinden baflka bir fley deildir (Marx 1998: 58). Bu yzden de her
kuflak deiflen koflullar iinde etkinliini srdrrken dier yandan kendi etkinliiyle eski koflullar deifltirir. Dolaysyla tarihin dnemleri arasnda bir neden-etki
bants vardr. Her yeni dnem eski dnemden gelen geleneksel etkinliiyle yeni
koflullarn ortaya kmasna neden olmaktadr. Ama Marxa gre bu olgu ylesine
arptlr ki, daha sonraki tarihsel dnem nceki dnemin erei hline getirilir. rnein Amerikann keflfine Fransz Devriminin patlamasn hzlandrma amac yklenir (Marx 1998: 58). Halbuki burada yaplan aslnda Marxa gre, nceki tarihin
sonraki tarih zerinde etkin nfuzundan (active influence) hareketle oluflturulan bir
soyutlamadr. Asl olan burada, nceki dnemin sonraki tarih dnemini etkin olarak etkilemesidir yoksa sonraki dnemin ncekinin erei olmas deildir.
61
Kapitalist retimin doal

yasalar kanlmaz
sonulara doru kat bir
zorunlulukla ifllerler. Bu
yasalar doa yasalar gibi
kendilerini zorla kabul
ettirirler.
Belirli bir toplum
durumunun belirleyici
yasalar ayn zamanda bu
toplum durumunun
deiflmesinin ve geliflerek
baflka bir duruma
dnflmesinin de belirleyici
yasalardr.
Marxa gre kapitalist
aflamadan sonra gelecek
olan snfsz toplum
aflamas ya da komnist
toplum aflamas insann
zgrleflmesini salayacak
olan tarih ncesinin son
aflamasdr. Asl anlamda
tarih ise bundan sonra
bafllayacaktr.
62
Marx tarihin teleolojik olarak

aklanmasna karfl kar.
Ona gre bir tarihsel dnem
bir sonrakinin etkin
nedenidir, sonraki ncekinin
teleolojik nedeni deildir.
zgrlk tarihin tmyle
dnya tarihi hline
gelmesiyle olanakl
olacaktr.
Her tarih dneminde egemen
snf kendi dflncelerine
evrensellik atfederek tarihi
belirleyen dflncenin kendi
dflncesi olduunu ileri
srer.
Marx tarihte ardarda gelen
drt toplum biimi ayrt eder
ve bu her toplum biimi
tarihte bir dneme karfllk
geldiinden, tarih birbirini
izleyen drt dnemde
incelenebilir.
Tarih Felsefesi-II
Marx tarihte tek tek bireylerin etkinliklerinin dnya lsnde bir etkinlik hline dnflmesiyle bireylerin gittike kendilerine yabanc bir gcn, gittike kocamanlaflan ve son kertede kendini dnya pazar olarak aa vuran bir gcn klesi hline gelmelerini de tamamen deneysel bir olgu olarak yorumlar. Oysa Alman kuramclarn bylesine flaflkna eviren bu gizemli gcn, [yani bu dnya pazarnn] varolan toplumsal durumun komnist devrimle afllmasyla ve bu gle zdefl olan zel mlkiyetin kaldrlmasyla ortadan kalkaca da ayn derecede deneysel olarak kantlanmfltr (Marx 1998: 59). Bu yzden her bir bireyin zgrleflmesi de tam olarak tarihin tmyle dnya tarihi hline dnflmesi lsnde gerekleflecektir.
Marx tarihi genel olarak snf savaflmlar tarihi olarak yorumladndan tarihi
belirli dnemlere gre ayrma iflini de bu snflar aras atflmay temele koyarak yapar. Marxa gre tarihin devinimi ele alnrken egemen snfn dflncelerine, egemen snftan ayr olarak bamsz bir varolufl yklenemez. rnein Aristokrasinin
egemen olduu bir dnemde onur, sadakat gibi kavramlar; burjuvazinin egemen
olduu dnemde de zgrlk, eflitlik gibi kavramlar egemendir (Marx 2004a: 143).
Bu nedenle tarihiler tarihte bir takm soyut kavramlarn hkm srdn sanabilirler hatta belirli bir tarih dneminde egemen olan snf kendi dflncesine evrensellik atfedebilir. Belirli bir dnemde egemen olan bir snfn yerine geen her
egemen snf, kendi amacn gereklefltirmek iin kendi ilgi ve karlarn, btn
toplumun ilgi ve karlar gibi gstermek zorundadr. Kendi dflncelerine evrensellik biimi verip der Marx, onlar tek rasyonel, evrensel olarak geerli dflnceler olarak gstermek zorundadr (Marx 2004a: 143). Devrim yapan bir snf her
zaman belirli bir snfn deil, btn toplumun temsilcisi olarak ortaya kar. Bafllangta kar btn egemen olmayan snflarn karyla benzer olan snf byle
bir iddiayla ortaya kabilir. Sonuta snflar aras atflma egemen snf ile egemen
olmayan snf veya snflar arasnda olacandan, varolan snflar aslnda iki karflt
kutup olarak ele alnabilir.
Marxa gre iflblmnn geirdii trl geliflme aflamalar kadar ok sayda
farkl mlkiyet biimi vardr (Marx 1998: 38). Baflka bir deyiflle emek dalmnda
gelinen aflama ayn zamanda emein retimi, retim aralar ve malzemesini, dolaysyla bireylerin birbirleriyle iliflkilerini de belirler. Buna gre ekonomik yap,
toplumdaki tabakalaflma ve hatta siyasal dzen bile bu mlkiyet iliflkileri zerinde
temellenir. Marx drt farkl retim biimi ve toplumsal ifl blmne karfllk gelen
drt farkl toplum biimi olduunu ileri srer. Bu toplum biimleri de tarihte ard
ardna geldiklerinden drt farkl tarih dnemine karfllk gelirler. Dolaysyla her tarih dnemine karfllk gelen bir retim ve iflblm biimi vardr.
Bu drt mlkiyet ve toplum biiminin ilki - bu ayn zamanda tarihin ilk dnemi demektir - kabile mlkiyetine dayanan ilk komnal toplum biimidir. Tarihin
bu aflamasnda insan topluluu avclk, balklk ve hayvanclkla, en ileri aflamasnda da tarmla geinir ve dolaysyla bu tarih dnemi ya da toplum biimi geliflmemifl bir retim aflamasna karfllk gelir. Marx bu aflamada ifl blmnn yine
bafllang aflamasnda olduunu ve ailede varolan doal ifl blmnn bir genifllemesi sonucu olufltuunu syler (Marx 1998: 38). Bu aflamada retim aralar zerinde ortak mlkiyet vardr. Bundan dolay da toplumun yaps ailenin genifllemesinden baflka bir fley deildir.
kinci mlkiyet biimine gelince bu da tarihin ikinci dnemine ve ikinci toplum aflamasna karfllk gelen ve birok kabilenin ve ailenin kent devletler biiminde birleflmesinden doan kleliin efllik ettii mlkiyet biimidir. Bu toplum
aflamasnda ortak mlkiyetin yannda zel mlkiyet de geliflmeye bafllar. Bu aflamada kentliler ile kleler arasnda bir snf iliflkisi vardr. retici snf klelerden
oluflan snftr.
nc mlkiyet biimi feodal mlkiyettir (Marx 1998: 39). Bu tarihsel aflamada gemifl toplum biiminde retici snf olan klelerin yerini serf ad verilen
kk kyl snf almfltr. Bu tarihsel dnemin snf karfltl ya da diyalektii
soylular snfyla krsal kesimdeki serfler ve kentlerdeki zanaatiler arasndadr.
Bylece der Marx, feodal dnem boyunca mlkiyet bafllca bir yandan toprak
mlkiyeti ve ona balanmfl olan serf emeinden, dier yandan kalfalarnn emeine kk sermayesiyle egemen olan bireyin kiflisel emeinden oluflmaktayd
(Marx 1998: 40).
Feodal dnemin ardndan da Marxn burjuva (kentsoyluluk) a ya da kapitalist dnem dedii dnem gelir. Bu dnemdeki mlkiyet iliflkileri sonucunda da
toplum birbirinin karflsnda duran iki byk snfa ayrlr. Kentsoyluluk ile proleterya (Marx, Engels 2006: 71). Marx proleter szcn cret karfll emeini
satan ifli anlamnda kullanr. Yeni pazarlarn ortaya kmasyla varolan feodal sistem talepleri karfllamamaya bafllaynca bu olgudan zorunlu olarak kapitalist dnem domufltur. Marxa gre her devrim bir an sonunda ortaya kp o an
btn mlkiyet iliflkilerini ykarak baflka mlkiyet iliflkilerine dayanan baflka bir
dnemin bafllamasna yol amfltr. Dolaysyla kentsoyluluk da tarihte devrimci bir
ifl grmfltr ve feodal mlkiyet iliflkilerini ortadan kaldrmfltr. Kentsoyluluk nerede egemen olduysa der Marx, orada btn derebeylik iliflkilerini, ataerkil, krgl iliflkileri yok etti (Marx, Engels 2006: 73). Marxa gre kapitalizmin zerine kurulduu temeli oluflturan retim ile deiflim aralar feodal dzen iinden domufltur (Marx, Engels 2006: 79).
yleyse her tarihsel dnem kendi iinde kendisini ortadan kaldracak maddi koflullar taflr. Bu koflullarn belirli bir dnemde ikin olmas bu koflullarn doal olduu anlamna gelir. Ayrca kendini ortadan kaldracak koflullar taflyan bir dnemden yeni bir dnemin domas da ilerlemenin diyalektik devinimini gstermektedir.
Bu dnemler aras geifller diyalektik bir zorunlulukla olup bitmektedir. Bu zorunluluk Marx tarafndan flyle dile getirilmifltir: Bu retim ve deiflim aralarnn belirli bir basamanda, feodal toplumun retim ile deiflim iliflkileri, tarm ve imalatn feodal rgtlenmesi, ksacas feodal mlkiyet iliflkileri artk ok geliflmifl olan
retici glere uymaz olmufltu. retimi destekleyeceklerine kstekliyorlard. Bir yn engele dndler. Yklmalar gerekiyordu, ykldlar (Marx 2008: 14).
Marx bylece egemen olan kapitalist kentsoylu snfn da ayn flekilde, ayn diyalektik iflleyifle maruz kalarak ve kendi iinden doacak olan, afllmas, yklmas gereken maddi koflullar aflarak yeni bir tarihsel dneme doru ilerlediini ileri srer. Kentsoylu snfn ekonomik ve siyasal egemenlii demek olan kapitalist
aflama da kendi iinden doacak olan eliflkilere boyun eecek ve bu eliflkilerin
ortadan kaldrlmas gerektii ilkesine gre kendisini ortadan kaldracaktr ve yeni bir toplumsal aflamaya, yeni bir toplumsal rgtlenifl biimine doru devinecektir. Gzlerimizin nnde de benzer bir devinim oluyor diyerek feodal dnemden kapitalist dneme geifle benzer bir tarihsel devinimin ifllediine iflaret
etmektedir (Marx, Engels 2006: 79). Kapitalist aflamadaki eliflkiler de gitgide artacaktr. Dolaysyla toplum artk kapitalist aflamada yaflayamaz durumu dflecektir. stelik de ayn feodal toplumda yaflanamaz duruma dfllmesi sonucu nasl
kapitalist topluma geilmesi zorunlu olmuflsa ve yine ayn flekilde nasl feodal
toplum biimi kendisini ortadan kaldracak maddi koflullar kendi iinde tafld-
63
64
Tarih Felsefesi-II
Marxn tarihte ardarda

gelen ve zorunlu olarak
birbirini izlemesi gerektiini
dflnd drt toplum
aflamas; kleci toplum
aflamas, feodal toplum
aflamas, kapitalist toplum
aflamas ve henz
gerekleflmemifl olan snfsz
toplum aflamasdr.
Marxa gre btn insan
tarihi yabanclaflmann
afllmas tarihi olarak ele
alnabilir.
SIRA SZDE
ndan onun yklfl yine kendisinden domuflsa kapitalist aflamada da yine ayn
diyalektik yasa iflleyecektir. Kapitalist toplum da kendisini yok edecek maddi koflullar kendi iinde taflmaktadr. Bu nedenle de ortadan kalkmas zorunludur.
Marx bu nedenle kentsoyluluk kendi mezar kazclarn retmektedir der (Marx,
Engels 2006: 95). Yeni kurulacak toplum biimi btn insanln gerekten zgr
olaca snfsz toplum biimi olacaktr. Marxa gre zgrlk ancak snfsz toplum iinde gerekleflebilir.
Marxa gre dnya tarihinde komnist devrim gemiflten gelen mlkiyet iliflkilerinden en kkl kopuflu oluflturur (Marx, Engels 2006: 113). Proleterya kentsoylu toplumuna karfl savaflmnda zorunlu olarak birleflerek nce bir devrimle egemen snf durumuna gelir; ardndan eski retim iliflkilerini kaldrarak bu eski retim iliflkilerinin yol at snf karfltlklarn da kaldrmfl olur. Bylece proleterya
kendi snfnn egemenliini de kaldrmfl olur (Marx, Engels 2006: 117). Komnist
aflamay insann kurtuluflu olarak gren Marxn tarihin bu son dnemini neden
insann kurtuluflu olarak ele ald Marxn yabanclaflma kavramyla ilgilidir. nk btn dnya tarihi yabanclaflmann afllmasnn tarihinden baflka bir fley deildir. Hegelde de tarih aslnda Tinin kendine yabanclaflmasnn afllmasnn tarihiydi. Marx da, Hegelin bir takipisi olarak tarihi yabanclaflmann afllmas olarak
ele alr. Marxa gre btn dnya tarihi yabanclaflmann afllmasnn tarihi ve zgrle doru insann yryfl olduundan bir ilerleme olarak grlmelidir. Komnizm zel mlkiyetin ve insann kendine yabanclaflmasnn afllmasdr, toplumsal bir varlk olarak insann kendisine tam dnfldr (Marx 2003: 111). Komnizmin dnya tarihinde ortaya kflyla Marx ve Engelse gre snflaryla, snf
karfltlklaryla eski kentsoylu toplumunun yerini her bir kiflinin zgr gelifliminin
herkesin zgr gelifliminin koflulu olduu toplumsal bir birlik alr (Marx, Engels
2006: 117).
yleyse zel mlkiyet durumunda insan kendi zne yabanclaflmaktadr, doal olarak sahip olduu yetilerinden yoksun braklmaktadr ve bu durumun olumsuzlanmasyla insan bu yabanclaflmay aflabilir. Komnizm bylece zel mlkiyetin olumsuzlanmas yoluyla kendisini kendisiyle buluflturan insan zne sahip klmas olarak zel mlkiyetten doan bir durumdur (Marx 2003: 133). Marxa gre zel mlkiyet gerekliine karfl sosyalizm gereklii zorunludur ve tarih buraya gelecektir (Marx 2003: 134). Marx bu tarihsel devinimin hedefinin nceden bilincine varlmasn da gerek bir ilerleme saymalyz der. Dolaysyla Marxa gre tarihsel geliflme sreci zorunlu olmakla kalmayp belirli bir durumdan doan
baflka bir duruma doru bir ilerleme devinimidir.
Bu da diyalektik bir sretir nk geliflmenin her bir basama kendi iinde
kendi karfltn douracak olana saklamaktadr. Her bir toplumsal aflama kendisini ortadan kaldracak, kendisini deilleyerek, olumsuzlayarak ortadan kaldracak
olan kendi karfltn olanak olarak kendi iinde taflmaktadr. Dolaysyla diyalektik
materyalist akl anlayfl gerei tarihte hem diyalektik bir sre ifllemektedir hem de
bu sre maddi retim etkinliinin dayand materyalist yasalara gre, baflka bir
ifadeyle ekonominin demir zorunlulukla iflleyen yasalarna gre bir sona doru
ilerlemektedir.
Marx ve Engelsin
tarihsel materyalizmine gre tarih zorunlu olarak komnist toplum aflaSIRA SZDE
masna doru ilerlemektedir. Sizce tarihe iliflkin byle bir yorum epistemolojik olarak
olanakl mdr? Nedenini tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
65
MARKSST TARH KURAMLARI

Marksist tarih kuramnn Marx ve Engelsin tarih grfllerinden sonra 20. yzylda
da savunucular olmufltur. Bunlar arasnda en nemli Marksist dflnrler Georg
Lukcs, Antonio Gramsci, Ernst Bloch gibi kimi dflnrlerdir ve bunlar Marksist
dflnceyi temsil eden nde gelen isimler arasndadr. Marksist materyalist tarih tasarmn Lukacsn Hegelci-Marksizmi ile Althusserin Yapsalc Marksizmi, farkl biimlerde yorumlamfllardr.
G. Lukacs Yeni Kantln ve Diltheyn tarih anlayfllarn burjuva tarih kuram olarak betimleyerek elefltirmifltir. Lukacsa gre burjuva tarih kuramlar tarihi
tekil ve zel olaylar olarak ele alarak tarihi ussallafltrlmaz bir sre ve olgular yn hline getirmifllerdir. Bu da tarihsel olaylar akla uygun olmaktan kararak bir
belirsizlik iine atmaktadr (zlem 2010: 183). Bu tr kuramlar Lukacsa gre kapitalizmin rn olan kuramlardr. Bir Marksist olan Lukacs kapitalizme karfl kmak adna bu tr burjuva tarih kuramlarna karfl klmas gerektiini dflnr. Lukacsa gre tarihsel olaylar srekli bir deiflim sreci iinde kavrayacak kuramlara gerek vardr. Ayrca tarihte bir geliflim vardr ve bunu grmeyerek tarihi basit
deneysel olgular hlinde ele almak da hataldr. Tarihteki deneysel olgularn arkasnda bir geliflim izgisi bulunabilir ve bunun iin de tarihe diyalektikle baklmaldr. Bylece tarihte diyalektik bir btnlk grlebilir. Toplumu bir btn olarak
betimlememizi salayan ve tarihsel srece yn veren ekonomik kategoriler vardr.
Bu kategorilerin varl toplumun btnlnde zeminini bulur ve bu yzden de
tarihte bir belirlenmifllik vardr. Ekonomik kategoriler her tarihsel dnemde tarihsel srece yn vermemifl olsalar bile gnmz kapitalist toplumunda temel belirleyici etkenler olarak karflmza karlar.
Gramsci ise ekonomi yasalarnn her tarihsel dnemi belirlemese bile belirli tarihsel dnemlerdeki toplumsal yapy belirlediklerini dflnr. Gramsciye gre
Marksizm, her fleyi amlayan bir din ya da tm varlk alanlarn taflyan bir ontoloji deil, bir genel tarih metodolojisidir (zlem 2010: 185). Bu metodoloji de tekillikler olarak tarihsel olaylardaki eilim yasalarna ynelir. Bu yasalar da temelini tarihteki toplumsal yaplarda bulurlar. Gramsci ayrca tarihin hem felsefe hem
de siyaset ile zdefl olduunu dflnr. Gramsciye gre insan gemifli her zaman
eylem iinde yorumlar. Gemifli yorumlayan insan ise flimdinin insandr ve flimdiyi eylemleriyle yapmaktadr. Bu yzden her tarih aslnda flimdinin tarihidir. fiimdi
yaflayan ve flimdiyi yapmakta olan insann gemifli yorumlamasdr.
E. Blocha gre ise tarihin kkeninde insan emei vardr. nk tarihin ortaya
kfl insann alflmasyla olanakl olmufltur. Bu yzden de tarih bir retme srecidir ve insan da bu srecin znesidir. Baflka bir deyiflle insan retilmifl olan tarihin taflyc znesidir. Bu anlamda tarih insan emeine dayal maddi koflullar srecidir. Blochu Marxn grfllerinde ayran nokta tarihin henz gerekleflmemifl olana doru gidiflinde dolay tarihin sonuna iliflkin konuflamayacamzdr.
Tarihin gittii nokta hakkndaki btn insan sylemi sonunda gelir topik fantazilere varr.
Lukacsa gre tarihi tekil

olgular ynna ayrarak
deil, btnlefltirerek ele
almak gerekir.
Lukacsa gre tarihe
diyalektik ile baklrsa bir
btnlk olduu grlr.
Gramsciye gre her tarihsel
yorum bugn yapan
insann gemifli
yorumlamasdr, bu yzden
de her tarih bugnn
tarihidir.
Blocha gre tarih henz
gerekleflmemifl olana doru
gitmektedir. Bu yzden de
gelecee iliflkin topik
fantaziler kurulmamaldr.
Tarih belirli bir eree doru
gidebilecei gibi hibir yere
gitmiyor da olabilir.
66
Tarih Felsefesi-II
zet
N
A M A
N
AM A
Marxn insan ve toplum anlayfln aklamak.

Marxa gre insan retim eylemiyle belirlenen
bir insandr. nsan doasn belirleyen onun doay dnfltren emei ve retim eylemidir. nsan bir kez retim eyleminde bulununca toplumsal iliflkiler bafllar. Marxa gre kendi hareket
noktas keyfi ncller ve dogmalar deildir, gerek ncllerdir. nsann ne olduu insann retiminin maddi koflullarna dayanr. Her tarih yazm hep bu doal temellerden ve bu temellerin
tarihin akfl iinde insan eylemiyle deiflmesinden yola kmaldr. Marxa gre insan kendi geim aralarn retmesiyle hayvandan ayrlr. Bu
Marxn insann zn onun pratik etkinlii olarak grmesi demeye gelir. Tarihin btn dnemlerinde ortaya kan toplum biimleri maddi retim glerinin ve retim iliflkilerinin tarzna gre belirlenir.
Marx ve Engelsin materyalist tarih tasarmn
zetlemek.
Marx kendi felsefesini Hegel felsefesinin elefltirisi zerinden kurar. Marx kendi felsefesini Hegel
felsefesinde olduu gibi soyut kavramdan hareketle deil, insann maddi retim etkinliinden
hareketle kurduunu syler. Ona gre tarihte ortaya kan insann olgular belirleyen din, siyaset
ve ideoloji deildir, tersine din, siyaset ve ideoloji gibi st yap kavramlarn belirleyen fley belirli bir tarih dnemindeki toplumsal iliflkilerdir.
Marx Hegelin diyalektik ilkesini alarak toplum
durumlarnn birbirine dnflmesini tarihin ilerlemesi olarak alr. Ayrca tarihi belirleyen olgularn insann maddi retim etkinlii ve retim iliflkileri olmasndan hareketle kendi tarih tasarmn tarihsel materyalizm olarak adlandrr. Engels
ile birlikte yazd Komnist Manifesto adl yaptta da tarihi demir zorunlulukla iflleyen yasalarn belirledii bir sre olarak ele alr. Buna gre tarih zorunlu olarak ard arda gelen belirli dnemlerden geer. Kleci toplum biimi, feodal
toplum biimi, kapitalist toplum biimi ve henz
gerekleflmemifl olan snfsz toplum biimi tarihin zorunlu aflamalarn oluflturur.
N
A M A
Marksist tarih kuramlarn ana hatlaryla tanmak.

20. yzylda kimi Marksist dflnrler Marxn tarih kuramn deiflik biimlerde yorumlamfllardr. Bunlardan en nemlileri Lukacs, Gramsci,
Bloch gibi kimi dflnrlerdir. Lukacsa gre burjuva tarih yazm tarihi btnlefltirmeden yoksun
brakarak tekil olgular yn olarak ele almfltr.
Gramsci ise belirli tarih dnemlerindeki toplumsal yapy ekonomi yasalarnn belirlediini ileri
srmfltr. Tarihi olanakl klan insann alflmasdr, insan emei tarihin kkeninde olan eylemdir.
Bu anlamda tarih bir maddi koflullar srecidir.
67
Kendimizi Snayalm
1. Marx tarihi belirleyen maddi koflullardan sz ettiinde afladakilerden hangisini kasteder?
a. Maddenin doasn
b. nsann maddi yapsn
c. nsann retim etkinliini
d. retimde madde kullanldn
e. Maddenin tarihte ortaya ktn
2. Marxa gre ilk tarihsel eylem afladakilerden hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. nsann dflnmesidir
b. nsann yazy bulmasdr
c. nsann geim aralarn retmesidir.
d. nsann doal yaflamasdr.
e. nsann tarihte ortaya kmasdr.
3. Afladakilerden hangisi Marxn tarihle ilgili belirlemelerinden biri olamaz?
a. Tarih snf savaflmlarnn tarihidir.
b. Tarih insann retim etkinliinin sonucudur.
c. Tarih maddi ekonomik yasalarca belirlenen bir
sretir.
d. Tarin tinsel bir gcn belirledii sretir.
e. Tarih zorunlu olarak ilerleyen bir sretir.
4. Marxn gkten yere inen Alman felsefesinin tersine
yerden ge klmas gerektii ile ne kastettii afladakilerden hangisinde doru olarak ifade edilmifltir?
a. st yapnn alt yapy belirlemesi gerektii
b. Alt yapnn st yapy belirlemesi gerektii
c. Alt yap ve st yapnn karfllkl belirlenmesi gerektii
d. Tinsel yapnn doal yapy belirlemesi gerektii
e. Gksel tarihin yeryz tarihi ile belirlenmesi gerektii
5. Marxa gre tarihteki zorunluluun nedenini oluflturan fley afladakilerden hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. denin mantksal zorunluluu
b. Tarihin snf mcadelesi olmas
c. Tarihin bilim olmas
d. Tarihte rastlantlarn nedenlerinin olmas
e. Maddi retim iliflkilerini belirleyen yasalar
6. Tarihsel materyalizme gre tarihin her bir dnemindeki toplumsal iliflkiler btnn belirleyen e afladakilerden hangisidir?
a. retim iliflkileri
b. Toplumun kltrel yaps
c. an tini
d. Akln hilesi
e. Toplumun yasalar
7. Marxa ve Engelse gre gelmifl gemifl btn toplumlarn tarihi snf savaflmlar tarihidir. Tarih boyunca ezenler ve ezilenler, efendiler ve kleler srekli bir atflma
hlinde ya toplumun devrimci bir biim deifltirmesiyle
ya da atflan snflarn birlikte kmesi sonucunu veren
bir mcadele yrtmfllerdir. Buna gre afladakilerden
hangisi bu dflncenin arkasndaki ilke olabilir?
a. Toplumlarn savafl hlinde olmas gerektii
b. Tarihin savafllardan meydana geldii
c. Ezilenlerin ezenlere karfl kmas gerektii
d. Tarihin diyalektik geliflen bir sre olduu
e. Tarihin devrimlere gerek duymad
8. Marxa gre tarihte diyalektik karfltl yaratacak
olan geliflmenin ne olduu afladakilerden hangisinde
ifade edilmifltir?
a. flblmnn ortaya kfl
b. Karfltlarn savafl
c. Kavramn belirlemesi
d. Her an kendi tini
e. Varolann karfltl
9. Marxn tarih anlayflnda tarihteki toplumsal devrimlerin nedeni afladakilerden hangisi olabilir?
a. Toplumdaki su oran ve huzursuzluun artmas
b. retim gleri ile retim iliflkileri arasndaki karfltln artmas
c. Toplumun iinde yeni dflncelerin ortaya kmas
d. Devrim kavramnn kendisinden gelen zorunluluk
e. Devlet yneticilerinin beceriksizlii
10. Afladakilerden hangisi Marksist tarih kuramcs Lukacsn burjuva tarih kuramna ynelik elefltirilerinden
biri deildir?
a. Tarihi tekil ve zel olaylar yn olarak ele almas
b. Tarihi btnnde diyalektik bir geliflim olarak
grmesi
c. Tarihi ussallafltrlamaz bir sre olarak dflnmesi
d. Tarihsel olaylar belirsizlik iine atmas
e. Bu tr kuramlarn kapitalizmin rn olmas
68
Tarih Felsefesi-II
Okuma Paras
Materyalist Tarih Anlayflnn nclleri
Bizim hareket noktamz oluflturan ncller, keyfi temeller, dogmalar deillerdir; bunlar, onlara iliflkin soyutlamalarn ancak imgelemde yaplabilecei gerek ncllerdir. Bunlar gerek bireylerdir, bu bireylerin eylemleri ve -hem hazr bulunduklar hem de kendi eylemleriyle yarattklar- maddi yaflam koflullardr. Bu ncller,
demek ki, ancak ampirik olarak oluflturulabilirler.
Tm insan tarihinin ilk ncl, doal olarak, canl insan
bireylerinin varldr. fiu hlde saptanmas gereken ilk
olgu, bu bireylerin fiziksel rgtleniflleri ve bu rgtlenmenin sonucu olarak ortaya kan, doann geri kalan
blmyle olan iliflkileridir. Burada, doaldr ki, ne bizzat insann fiziki yapsn, ne de insanlarn tamamen hazr bulduklar doal koflullar, jeolojik, orografik, hidrografik, klimatik ve teki koflullar derinliine inceleyemeyiz. Her tarih yazm, bu doal temellerden ve tarih boyunca insan eyleminin bu temellerde meydana getirdii
deiflikliklerden hareket etmek zorundadr.
...
Materyalist Tarih Anlayflnn z. Toplumsal Varlk ve
Toplumsal Bilin
Demek ki, sz konusu olgu fludur: belirli bir tarza gre
retici faaliyette bulunan belirli bireyler, bu belirli toplumsal ve siyasal iliflkilerin iine girerler. Her ayr durumda, ampirik gzlemlerin toplumsal ve siyasal yap
ile retim arasndaki ba, ampirik olarak ve herhangi
bir kurgu ve aldatmaca olmakszn ortaya koymas gerekir. Toplumsal yap ve devlet, durmadan belirli bireylerin yaflam srelerinin sonucu olarak meydana gelmektedir; ama bu bireyler kendilerinin ya da baflkalarnn kafalarnda canlandrdklar bireyler deil, gerek
bireyler, yani etkide bulunan maddi retim yapan, dolaysyla belirli maddi ve kendi iradelerinden bamsz
snrllklar, verili temeller ve koflullar altnda faaliyet
gsteren bireylerdir.
...
Gkten yeryzne inen Alman felsefesinin tam tersine,
burada, yerden gkyzne klr. Baflka deyiflle, etten
ve kemikten insanlara varmak iin, ne insanlarn sylediklerinden, imgelerinden, kavradklarndan ve ne de
anlatld, dflnld, imgelendii ve kavrand biimiyle insandan yola klr; gerek faal insanlardan
yola klr ve bu yaflam srecinin ideolojik yans ve
yanklarnn geliflmesi de, insanlarn bu gerek yaflam
srelerinden hareketle ortaya konulabilir... Bu bakmdan ahlak, din, metafizik ve ideolojinin tm geri kalan
ksm ve bunlara tekabl eden bilin biimleri, artk o

zerk grnmlerini yitirirler. Bunlarn tarihi yoktur,
geliflmeleri yoktur; tersine, maddi retimlerini ve karfllkl maddi iliflkilerini gelifltiren insanlar, kendilerine zg olan bu gerek ile birlikte hem dflncelerini, hem
de dflncelerinin rnlerini deifltirirler. Yaflam belirleyen bilin deil, tersine bilinci belirleyen yaflamdr...
...
... Gerein kendisi ortaya konduunda, zerk felsefe
varlk ortamn yitirir. Onun yerini, olsa olsa insanlarn
gsterdikleri tarihsel geliflmenin gzlemlenmesinden
kartlabilecek en genel sonularn bir sentezi alabilir.
Bu soyutlamalar, gerek tarihten kopartlarak kendi bafllarna ele alndklarnda hibir deer taflmazlar. Olsa
olsa tarihsel malzemenin daha kolay snflandrlmasn,
ayr ayr tabakalarnn sralanfln gstermeye yarar.
Ama hibir biimde, felsefenin yapt gibi, tarihsel alar gzelce dzenlemeyi salayabilecek bir reete, bir
flema veremezler. Tersine, glk, ancak bu materyal,
ister tamamlanmfl bir a sz konusu olsun, ister iinde bulunulan zaman olsun, incelemeye, snflandrmaya ve onu gerek bir biimde ortaya koymaya konulduu zaman bafllar. Bu glklerin afllmas burada ele almamza olanak bulunmayan ve ancak gerek yaflam
srecinin ve her an bireylerinin faaliyetlerinin incelenmesiyle anlafllabilecek ncllere baldr. Biz, burada, ideoloji karflsnda kullandmz bu soyutlamalarn
birkan alp, onlar tarihsel rneklerle aklayacaz.
Kaynak: Karl Marx-Friedrich Engels, Alman deolojisi, ev. Sevim Belli, Sol Yaynlar (6. Bask), Ankara,
2008, s. 38-47.
69

1. c
2. c
3. d
4. b
5. e
6. a
7. d
8. a
9. b
10. b
Yantnz yanlfl ise Marxn nsan ve Toplum

Anlayfl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Marxn nsan ve Toplum
Anlayfl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Marx-Engelsin Materyalist
Tarih Tasarm blm yeniden okuyunuz.
Tarih Tasarmblm yeniden okuyunuz.
Tarih Tasarmblm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Marksist Tarih Kuramlarblm yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1
Marxn insan anlayflna gre insan reten ve doay
dnfltren bir varlktr. Bu anlamda insann ilk tarihsel
eylemi onun retici etkinliidir. Bu yzden de tarih insann var kld bir alan olmaktadr. Ama insann tarihi
kendi retici etkinliiyle yapmas tarihin insann retim
eylemince belirlenmesi demeye gelir. Buradan hareketle insann retim eyleminin belirli trden retim iliflkilerine yol atn dflnrsek bu retim iliflkilerince
belirlenen maddi yasalarn tarihi yapmas ya da belirlemesi sonucuna varrz. Bu da tarihin insann kendi eyleminden doan yasalarla belirlendii anlamna gelir.
Bu yasalar doa yasalar gibi kendiliinden olan yasalar
olmasa bile doa yasalar gibi zorlayc yasalardr. Oysa
insann doal bir varlk olmasndan dolay kendi retim
etkinliinin sonucu olan yasalarn aslnda doa yasalar
gibi yasalar olduu sonucuna varmamz salar.
Sra Sizde 2
Marx Hegel felsefesini elefltirirken Hegelin diyalektiini aynen kabul ettiini ama onun felsefesinin bafl afla
duran bir felsefe olduunu oysa kendisinin Hegelin
felsefesini ayaklar stnde dorulttuunu sylemifltir.
Marxn bununla kastettii fley Hegelin tarihi mantksal
kavram ve kategorilerden trettii oysa kendisinin mantksal kavram ve kategorileri tarihten trettiidir. Oysa
bu iki anlamda anlafllabilir. lki Marxn da aslnda tarihi ekonomi yasalar ve diyalektik mantktan hareketle
tarihe bakt fleklinde bir yorum getirilerek kendisinin
de tarihi st yap kavramlarndan hareketle kurduu
sylenebilir. Dier yandan Marxn kastettii fley flu da
olabilir: Hegel insann maddi retim etkinliini belirli
bir an tininden hareketle aklarken kendisi belirli
bir a belirleyen kavramsal kategorilerin o an toplum biimini belirleyen maddi iliflkilerden hareketle yorumlamfltr. lk yoruma gre Marxn Hegel elefltirisi bir
tersine evirme olmad iin haksz olmaktadr ama
makul olan dier yoruma gre ise Marxn Hegel elefltirisi gerekten Hegeli tersine evirmektir. Bununla birlikte insann, doal ya da tarihsel olsun, gereklie iliflkin getirdii bir yorumun sonunda gereklii kendi kavramsal flemalarna gre yorumlamak dflnda baflka bir
fley olmad da sylenmelidir.
Sra Sizde 3
Marx ve Engels tarihsel materyalist anlayflla kurduklar
tasarmlarnda tarihi zorunlu olarak iflleyen yasalara gre ilerleyen bir sre olarak yorumlamfllardr. Buna gre tarih ardarda gelen zorunlu toplum durumlarndan
gemifltir. Bunlar srasyla kleci toplum biimi, feodal
toplum biimi, kapitalist toplum biimidir. Bu toplum
biimlerinden sonra gelecek olan toplum biimi ise snfsz toplum biimidir. Bu gelecee ynelik bir varsaym da iermektedir. Tarihin belirli bir dneminden
hareketle tarihin btnne iliflkin bir belirlemede bulunmak iin tarihin dflna kabilmek gereklidir. Ayrca
gelecee iliflkin getirilecek bir belirleme insan varlnn ama koyarak eylemde bulunan varlk olmasn da
hesaba katmak zorundadr. Bu gibi nedenlerden dolay
tarihin btnne veya gelecee iliflkin bir belirlemenin
epistemolojik temellendirmesini yapmak zor grnmektedir. Tarihin nereye doru gideceini kestirmek
bilgi kuramsal adan insann bilme yetilerini aflyor grnmektedir.
70
Tarih Felsefesi-II
Kaynaklar
Cohen, G. A. (1988). History, Labour and Freedom:
Themes from Marx, New York: Oxford University
Press.
Marx, K. (1968). Felsefe ncelemeleri, ev. Cem Eroul, Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, K. (1971). Marxn Toplum Kuram: Seme
Metinler, der. ve ev. . Ozankaya, Ankara: Doan Yaynlar.
Marx, K. (1997). Hegelin Hukuk Felsefesinin Elefltirisi, ev. Kenan Somer, Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, K- Engels F. (1999a). Alman deolojisi, ev. Sevim Belli, Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, K. (1999b). Felsefenin Sefaleti, ev. Ahmet Kardam, Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, K. (2003). 1844 Elyazmalar, ev. Murat Belge,
stanbul: Birikim Yaynlar.
Marx, K. (2004a). Felsefe Yazlar, ev. Ahmet Fethi,
stanbul: Hil Yayn.
Marx, K. (2004b). Ekonomi Yazlar, ev. Ahmet Fethi, stanbul: Hil Yayn.
Marx, K. (2004c). Siyasi Yazlar, ev. Ahmet Fethi, stanbul: Hil Yayn.
Marx, K. (2004d). Kapital, ev. Alaattin Bilgi, Ankara:
Sol Yaynlar.
Marx, K-Engels F. (1998). The German Ideology, New
York: Prometheus Books.
Marx, K.-Engels F. (2006). Komnist Manifesto, ev.
Levent Kavas, stanbul: Erifl Yaynlar.
Marx, K-Engels F. (2008). Alman deolojisi, ev. Sevim Belli, Ankara: Sol Yaynlar.
TARH FELSEFES-II
Amalarmz
N
N
N

Pozitivist tarih grflnn temel zelliklerini tartflabilecek,
Bafllca pozitivist dflnrlerin tarih tasarmlarn aklayabilecek,
Neopozitivizmin tarih grfln aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Akl
Pozitif
Bilim
Pozitivizm
lerleme
Tarih
Metafizik
Teolojik
Olgu
Yasa
indekiler
Tarih Felsefesi-II
Pozitivist Tarih
Kuram
POZTVZMN TARH GRfi

BAZI POZTVST DfiNRLERN
TARH TASARIMLARI
NEOPOZTVZMN TARH
GRfi
Pozitivist Tarih Kuram

POZTVZMN TARH GRfi
19. yzylda Pozitivizm olarak adlandrlan bir felsefe akm da ortaya kmfltr.
19. yzylda pozitivizme doru genel bir eilim de vardr ve pozitivizm ise Ortaada felsefenin teolojinin hizmetinde bulunmas gibi, doa biliminin hizmetinde
bulunan felsefe diye tanmlanabilir (Collingwood 1996: 163). Bu grfln tarih tasarmnda hem Hegel ve Marxda ortaya kan tarihin yasal bir sre ve bir ilerleme olarak grlmesi sonucu ilerlemenin belirli yasalara gre aflama aflama ortaya
kan bir sre olduu anlayfl grlr; hem de 18. yzylda da grld gibi insanln ilerlemesine duyulan gven olarak bir ilerleme inanc grlr. Bu balamda Auguste Comte gibi pozitivist dflnrler hem Aydnlanmann tini iinde hem
de 19. yzyln tini iinde grlebilir. Pozitivist felsefenin en byk ismi kuflkusuz
Auguste Comtedur. Saint-Simon ise Bir Cenovaldan adafllarna Mektuplar adl yaptnda ilerleme ile bilimin ve akln geliflmesi arasnda grd iliflkiyi dile getirmifltir. nce Saint-Simon ve sonra da Comte bilimlerin tarihi asndan pozitif
bilim ana girilmifl olduu iddiasndadrlar. Bu da artk bilim ann bafllad
anlamna gelir (Akarsu 1979: 6).
Pozitivist ilerleme inancnn arkasndaki en temel nedenlerden birisi bilimlerin
geliflmesiyle ayn zamanda toplumsal ve siyasal alandaki baz deiflmelerin de ortaya kmaya bafllamasdr. Bilimlerdeki geliflmeler nce birer ilerleme olarak grlmfl, sonra da toplumsal alandaki geliflmelerin de bilimsel olarak dzenlenebilecei ve toplum bilimin de doa bilimi model alnarak kurulabilecei inancyla
toplumsal alanda da bir ilerleme beklentisi olmufltur. Bilim ve akln geliflmesiyle
toplumsal alandaki geliflmeler arasnda kurulan koflutluun ve iliflkinin genel olarak nedeni budur. Ayrca Pozitivist ilerleme anlayflnda bir tarih tasarm da vardr
ve tarih bu tasarmda da ilerleyen bir sre olarak ele alnr.
Claud Henry comte De Saint-Simona gre bilimin geliflmesi ile insan aklnn
geliflmesi dolaysyla insanln ilerlemesi arasnda dorudan bir iliflki vardr. SaintSimon insanln ilerlemesinden de insanln refaha ve mutlulua kavuflmasn anlar. Temel sav bilimlerin kaydettii ilerlemeyle insanln da mutlulua kavuflacadr. Marx tarafndan topyac sosyalizmin temsilcisi olarak grlen Saint-Simon
toplumun mutluluunu toplumbilimsel bir lk olarak belirler. O hem bilimlerin
birlii lksn savunmaktadr hem de bilimlerin pozitif dnem ad verilen dneme geerek veya bilimlerin teolojik ve metafizik dnemlerinden kurtularak insanln geliflmesine yn verecei dflncesine inanmaktadr. Saint-Simona gre bili-
Pozitivizm ya da olguculuk
olarak bilinen dflnce
akm 19. yzylda ortaya
kmfl vebu akmn
temsilcileri, bilimlerin
yalnzca olgular arasndaki
yasa bantlarn
keflfetmeleri gerektiini ileri
srmfllerdir.
Bilim ve akln geliflmesiyle

insanln da ilerleyecei
inanc pozitivist dflncenin
karakteristiidir. Bu
balamda tarihi ilerleyen bir
sre olarak ele almfllardr.
74
Tarih Felsefesi-II
Pozitivistlere gre tarihsel

sre ile doal sre
arasnda hibir fark yoktur.
Doa bilimlerinin
yntemlerinin tarih
bilimlerine uygulanabilir
olmasnn nedeni budur.
19. yzyl olgularn

arafltrlp, kataloglanp,
derlenip, biriktirildii bir
ad.
19. yzyl pozitivist bilim

anlayflna gre bilimsel
yntem iki aflamaldr:
1. Olgular belirlemek,
2. Olgular aras yasa
bantlarn keflfetmek.
19. yzylda pozitivizmin

etkisiyle tarihiler olgu
toplama alflmalar
yapmfllardr.
SIRA SZDE
S O R U
S O R U
Auguste Comte
Comtea gre tarihsel varlk

D srekli
K K A Tilerleme
alan
gsteren bir olufl srecidir.
AMALARIMIZ
K T A P
PozitivizminSIRA
ileriSZDE
srd gibi nesnellik iin nyarg ve inanlardan bamsz olarak olgular toplama abas olanakl mdr? Deerlendiriniz.
D fi POZTVST
NELM
BAfiLICA
DfiNRLERN TARH
TASARIMLARI
D fi N E L M
SIRA SZDE
min geliflmesi ile sanayinin geliflmesi, dolaysyla insanln geliflmesi arasnda bir
balant vardr. Saint-Simona gre btn evren btn grnmleriyle tek bir deiflmez yasaya gre aklanabilir olmaldr. Bu tek genel yasa bilinirse doa gibi
toplum da bu yasaya gre dzenlenebilir. Bu da insanln ilerlemesini hzlandrarak insanln mutluluu amacna hizmet eder.
Pozitivist ontoloji tarihsel varlk alan ile doal varlk alan arasnda bir ayrm
yapmaz. Buna gre tek bir gereklik vardr, doa ve tarih bu tek gerekliin iki ayr grnmdr. Bu yzden tarih de doa da bilimler tarafndan ayn ynteme gre, bilimsel ynteme gre incelenmelidir.
Pozitivizm doabiliminin ynteminin iki aflamal bir sre olduunu dflnyordu. lki olgular belirleme, dieri ise yasalar formle etme. Bu anlayfl yeni bir
tarih yazmna, pozitivist tarih yazm denilen bir tarih yazmna gtrd. Tarihiler
pozitivist yntembilgisinin ilk aflamasnn etkisinde 19. yzylda olgular belirlemek iin alflmalar yapmaya baflladlar. Bylece tarihsel bilgi artmaya bafllad.
Bu, gizli ve ak kaytlarn dkmleri gibi, Latin kaytlar klliyat, tarihsel metinlerin ve her trden kaynan yeniden yaymlanmalar gibi, arkeolojik arafltrmann
btn malzemesi gibi, dikkatle elenmifl byk malzeme ynlarnn derlenmesiyle tarihi zenginlefltiren ad (Collingwood 1996: 163).
Bylece evrensel tarih yazma anlayfl bir kenara braklarak yalnzca Hegelin
deneysel tarih dedii olgular belirleme anlayfl yeni bir eilim hline geldi. Tarihsel yazm bir monografi biimini ald. Fakat pozitivist bilim anlayfl sadece olgular derlemekten oluflmuyordu, ayn zamanda olgular arasndaki yasa bantlarn da
keflfetmeyi ieriyordu. Bu yzden de pozitivist felsefeciler tarihilerin sadece olgular belirleme ve derleme abalarn kendi bilim idealleri asndan eksik gryorlard. nk pozitivist bilim anlayflna gre yasalar bulunmadan salt olgular belirleme bilimsel olarak dflnlemezdi (Collingwood 1996: 163). nemli olan olgular aklamakt.
Bylece pozitivist varlk anlayfl tarihi doaya indirgerken pozitivist bilim anlayfl da tarih bilimini doa bilimine indirgemifltir. Doa bilimindeki nesnellii tarih
bilimlerine de aktarmak amac gden pozitivistler olgular toplamaya bu yzden
nem vermifllerdir. Olgular toplamak anlayfl ise basite flu varsaymdan hareket
eder: Olgular nesneldir ve tarihiler de tpk doa bilimcileri gibi her trl nyargdan bamsz olarak ncelikle olgular toplamaya, sonra da bunlar arasndaki
iliflkileri kurmaya ynelmelidir. Bu yzden pozitivizmin nde gelen dflnr Auguste Comte olgular toplama iflini tarih bilimine brakrken bu olgular arasndaki
iliflkileri kurma iflinin, adna sosyoloji dedii yeni bir bilimin ifli olmas gerektiini
syleyerek byle bir bilimin kurulmas gerektiini sylemifltir.
Auguste Comte (1798-1857) 19. yzyln pozitivist akl ve bilim anlayflnn en

DKKAT
nemli temsilcilerindendir. Comte ilerleme anlayfl bakmndan Aydnlanmann
ilerleme tasarmna benzer bir grfl ortaya koymufltur. Buna gre bilim ve akln
SZDE da ilerlemesi zorunludur. Ama Comte felsefesinde ayn zageliflmesiyleSIRA
insanln
N N
AMALARIMIZ
K T A P
75
5. nite - Pozitivist Tarih Kuram
manda 19. yzyln tarih felsefelerinde olduu gibi tarihsel varlk alanna iliflkin bir
olufl aklamas da grlr. Buna gre tarihsel olufl sreci bir ilerleme srecidir.
Baflka bir ifadeyle Comteun tarih felsefesi belirli bir akl anlayflna ve bu akl anlayfl zerinde temellenen ilerleme kavramna dayanr.
Comtea gre neyin var olduu sorusundan ok, bir fleyin nasl olufltuu sorusu nemlidir. Bu da olgularn yasalarn arafltrmak demektir. Bilimin grevi olgularn deiflmez doa yasalarna bal olduklar hakikatini kabul etmektir. flte bilimin tm amac da bu yasalar keflfetmek ve bu yasalarn saylarn en aza indirmektir. Bu akl anlayflna gre gereklik, btn okluk en eflitli grnmleriyle en
aza, en yaln olana indirgenerek aklanabilmelidir. Bu da nceden grmeyi, ndeyiyi olanakl klar. Olgular yneten yasalar bilinirse eer, gelecekte gzlenebilecek olgularn bu yasalardan hareketle nceden bilinebilmeleri olanakl olacaktr.
Comtea gre Pozitif felsefenin temel karakteri fenomenlerin deiflmez doa
yasalarna bal olduklarn dflnmektir. Bu ilke tarihin pozitif aflamasnda aka
bilinir hle gelmifltir. Pozitif aflamada olgular douran nedenleri arafltrmak zorunda kalnmadn herkes bilir. Yalnzca bu olgularn oluflum koflullarn zmlemek gereklidir. Bu da olgular arasndaki ardflklk ve benzeflim iliflkileriyle bu olgular birbirine balamak demektir. Comtea gre olgular birbirine balamak demek olan olgular yasalarla aklamaya, yani olgular yasalara indirgemeye en gzel rnek evrenin genel fenomenlerinin Newtonun genel ekim yasasyla aklanmasdr. Bu kuram evrendeki btn eflitli fenomenlerin tek ve genel bir olguda
birbirine balanabileceini gsterir. Bu yasa evrendeki her bir atomun ktleleriyle doru orantl, aralarndaki uzakln karesiyle ters orantl olarak birbirlerine
doru deiflmez bir eilime sahip olduunu sergiler yani evrenin btn fenomenleri bu deiflmez iliflkiye indirgenebilir (Comte 1855: 28).
Comteun bu felsefe anlayfl onun insan akl hakkndaki grflne baldr. Buna gre insan akl aflamadan gemifltir. Bu aflamalar da art arda ortaya kmfl
yntemlerdir. Dolaysyla ussallk bilimsel ynteme uygun olma anlamna gelir ve
insan aklnn son aflamas olan pozitif aflamada pozitif yntemin uygulanmasyla
doa ve toplum ussal olarak ele alnabilir ancak. Comteun akl anlayflna gre akl
kavramsal bir sistemdir. Her felsefe akla dayal bir kavramlar sistemi demektir.
Ama akl bir kavramlar sistemi olarak bafllangtan itibaren de bugnk durumunda olmamfltr. Akl pozitif aflamaya, insan aklnn felsefesi pozitif felsefeye tarih
iinde yavafl yavafl geliflerek ulaflmfltr. Bylece insan aklnn geliflmesi de tarih srecinde ortaya kan bir geliflme olarak ele alnr. Bu da Comteun tarihi ilerleyen
bir sre olarak tasarlamas demeye gelir.
Comte insanlk tarihi boyunca iflleyen bir ilerleme yasasndan sz eder (Comte
1855: 11). Comte insan aklnn geliflmesinin bir tarihi olduunu pozitif felsefenin
ne anlama geldii anlafllrsa anlafllabileceini, dolaysyla insan aklnn geliflimini
ortaya koymann yolunun da, btn ynlerden ve btn alar boyunca akln geirdii aflamalar incelenirse olanakl olduunu syler. Baflka bir ifadeyle, Comtea
gre pozitif felsefenin doasn ve kendine zg karakterini kavrayabilmek iin bir
btn olarak insan aklnn aflama aflama ilerleyen geliflimine genel olarak gz atmak gerekir nk bir kavram yalnzca kendi tarihsel geliflmesi araclyla en iyi
biimde bilinebilir.
Buna gre insan akl ilk gelifliminden itibaren eksiksiz bir geliflim iindedir. Bu
inceleme tek bir byk yasann keflfini ortaya karacaktr. Bu geliflimin deiflmez
bir zorunlulukla bal olduu bu yasa ussal kantlar ve tarihsel olgular zerine kurulabilen temel bir yasadr. Btn geliflim bu yasaya zorunlu olarak baldr.
Olgular aras yasa

bantlarn keflfetme doa
bilimlerinde olduu gibi
tarihte de olgular nceden
grebilme olana salar.
Bilimde buna ndeyi denir.
Comtea gre yasalar doal

ya da tarihsel btn
fenomenlerin
indirgenebilecei deiflmez
iliflkilerdir.
nsan aklnn geliflmesi

tarihsel srete aflama
aflama gerekleflir.
Comtea gre insan aklnn

geliflimi tek bir yasaya
zorunlu bir flekilde baldr.
Geliflmedeki bu yasallk
ilerlemenin dzenlilii
olarak karflmza kar.
76
Tarih Felsefesi-II
nsan tarihi art arda gelen

dnemden gemifltir:
teolojik dnem, metafizik
dnem ve pozitif dnem.
Comte bu yasa konusunda flyle der: Bu yasa da fludur: - yol gsterici kavramlarmzn her biri - bilgimizin her bir dal - ardarda farkl kuramsal durumdan
geerler: Teolojik ya da kurgul hl; metafizik ya da soyut hl; ve bilimsel ya da pozitif hl (Comte 1855: 25). Baflka bir ifadeyle insan akl doas gerei geliflmesi
boyunca farkl felsefe yntemi kullanr.
Bu yntemlerden her biri dierlerinde zsel olarak farkldr ve ayn zamanda
keskin bir flekilde birbirine karflttr. Dolaysyla insan aklnn geirdii geliflme aflamalar aslnda akln kulland yntemlerin art ardal gerei bir ilerlemeye karfllk gelmektedir. Aflamalarn art ardal olarak bu geliflme izgisinin basamaklar
flyle aklanabilir.
Teolojik hlde insan akl arafltrmalarn varlklarn kendi doasna, ilk ve son
nedenlere, yani mutlak bilgilere ynelterek olgular keyfi bir biimde ve doast
etkenleri iflin iine katarak aklamaya alflr. Teolojik hl insan aklnn ilk aflamasdr ama yine de bir akldr. nk olgular aklama abas vardr. Comtea gre
teolojik aflama en yksek seviyesine ok saydaki tanrsallklar yerine tek bir varln tanrsal ngr eylemini koyduu zaman ulaflmfltr.
kinci aflama olan metafizik hl Comtea gre bir geifl aflamasdr. Aslnda teolojik hlin basit bir dnflmnden baflka bir fley deildir. Tarihin bu aflamasnda doast etkenlerin yerini soyut gler ve soyut kavramlar alr. eflitli varlklara ikin
olan bu soyut kendilikler zamann karakterine uygun olarak herkese kabul edilebilir olan aklamalar vermifltir. Olgular bu soyut kavramlarla doas gerei olan
kendiliklerle aklanmfltr. Metafizik aflamada insan akl en yksek mkemmelik
seviyesi olarak son aflamasna varlklar okluu yerine btn fenomenlerin en son
nedeni olarak Doa gibi soyut tek bir kavram koyduu zaman ulaflmfltr.
Son olarak pozitif aflamada ise insan akl mutlak kavramlar elde etmenin olanakszln kabul ederek kendini yalnzca iyi dzenlenmifl akl yrtmelerin ve
gzlemlerin kullanmyla olgularn gerek yasalarn yani olgularn art arda gelifl ve
benzeflim iliflkilerini keflfetmeye adar. Pozitif aflamada insan akl fleylerin ve evrenin arkhesini, bafllangcn ve gerek nedenlerini aramaktan vazgeer. Olgularn
aklanmas ifli artk bilimin ilerleyifliyle says gitgide azaltlacak olan genel yasalarla yani eflitli zel olgularla genel olgular arasndaki iliflkilerin dile getirilmesiyle olacaktr.
Comtea gre pozitif aflama da en son mkemmelik seviyesine btn olgular
tek bir genel olgunun, sz gelifli yerekimi genel yasasnn tikel grnflleri olarak
koyduu zaman, yani eflitli grnflleriyle btn fenomenlerin tek bir genel olgudan tretilebilecei ya da bu genel olgunun btn tek tek olgularn genel bir temsili olarak gsterildii zaman ulaflacan syler. Ama byle bir aflama ancak beklenilir bir aflamadr, bir umuttur yalnzca (Comte 1855: 26).
Dolaysyla Comteun hl yasas ile ifade ettii fley insan aklnn tarih boyunca farkl aflamadan getiidir. nsan aklnn bu aflamadan gemesi demek, insan aklnn rn olan her fleyin, baflka bir biimde sylenecek olursa btn tarihin, insann btn yapp etmelerinin, bilimlerin, sanatlarn arka arkaya gelen bu durumdan, aflamal olarak geerek gelifltikleridir. Hatta bir btn olarak
insanlk da bu aflamadan geer. nk insan aklnn geliflimiyle ilgili temel bir
yasadr hl yasas. Btn zihisel sistemler bu hlden zorunlulukla geerler.
Comtea gre en geliflmifl bilimlerin bile pozitif aflamaya gemifl olsalar da daha hla gemifl iki aflamann izlerini koruyor ve taflyor olmas bu bilimlerin tarihinin
byle bir genel yasaya tarihsel kant gsterdiinin ifadesidir (Comte 1855: 26).
Teolojik aflama btn

fenomenlerin tek bir tanrsal
varlkla aklanmaya
alflld dnemdir.
Metafizk aflama btn

fenomenleri tek bir soyut
kavram araclyla
aklanmaya alflld
dnemdir.
Pozitif aflama btn

fenomenlerin genel yasalar
araclyla aklanmaya
alflld dnemdir.
Comtea gre hl
yasasnn tarihte kantlar
vardr, btn pozitif bilimler
kendi tarihlerinde aflmfl
olduklar dier iki aflamann
izlerini taflrlar.
77
Comtea gre genel insan aklnn bu dnflm bireysel akln geliflimi incelenerek dolayl yoldan ortaya konulmufltur nk bireyin eitimindeki hareket noktas trnk ile zorunlu olarak ayndr ve bu yzden de bir bireyin farkl temel dnflm evreleri insan trnn dnflmnn temel evrelerini de gsterir. Hatta her
bir kifli kendi tarihi demek olan zgemifline bakarsa ocukluunda bir teolog,
genliinde bir metafiziki ve yetiflkinliinde de bir doabilimci olduunu hatrlar
(Comte 1855: 27). Bu gzlemin de tm insanlar iin geerli olduundan hareketle
Comte, hl yasasnn btn bir insanln zgemifli iinde yani btn insanlk
tarihinde de geerli olduunu syler.
Pozitif aflamada geliflmifl insan akl astrolog ve simyaclarn gerekleflmesi olanaksz hayallerini dikkate almadan yalnzca pozitif bilimin temelini oluflturan uzun
gzlem ve deney dizilerine kendisini adamfl durumdadr. Pozitif aflamada insan
zihninin btn bilimsel etkinlii olgularn yasalarn keflfetme umuduyla ve bir kuram dorulamak ya da rtmek isteiyle gdlenmifltir. Ama btn bunlar insan
aklnn emekleme anda da olamazd. Astrolojinin ekici bofl dflleri, simyann
da dfl krklklar olmadan pozitif aflamaya geilemezdi. Btn bunlar, Comtea gre, pozitif felsefenin insan aklnn srekli yneldii gerek son durum olup olmadn gstermeye yeter. Buradan anlafllan, Comteun insan aklnn pozitif aflamaya
ulaflabilmesi iin, pozitif felsefe yapma ynteminin gerekleflebilmesi iin, akln zorunlu olarak teolojik ve metafizik aflamalardan gemesi gerektiidir. Bylece tarihte akln geirdii aflamalar arasnda bir bant kurulmaktadr ki Comteun yasa tanmna gre yasa byle zorunlu bir bantnn nerme olarak ifadesidir.
Comtea gre insan akl, zorunlu olarak bafllangta uzun yllar boyunca gerek
yntem gerek reti olarak yalnzca olanakl olan ve geliflmeye bafllayan ve insan
akl iin yararl olan tek felsefeyi, teolojik felsefeyi kullanmfltr. Teolojik felsefeden
pozitif felsefeye gemek iin insan akl geifl felsefesi olarak metafizik yntemleri ve
retileri yani metafizik felsefeyi kullanmak zorunda kalmfltr. Comtea gre insan
aklnn btn bu geliflim izgisi de hl yasas olan bu byk ve genel yasann tarihte ifllediini gstermek iin yeterlidir. nk insan akl gelifliminde aflama aflama
yavafla ilerlemek zorundadr, insan aklnn tek admda teolojik felsefeden pozitif
aflamaya atlamas olanakl deildir (Comte 1855: 28). Radikal olarak birbirine karflt
olan teolojik ve pozitif felsefeler arasnda geifli olanakl klan ve bu yzden de zorunlu olan arac bir kavram sistemi, arac bir felsefe olmaldr. Bu yzden insan akl
bu grfllerin birinden dierine gemek iin karma bir karaktere sahip olan ve byle olmakla aflama aflama geifli olanakl klan sistemleri kullanmak zorunda kalmfltr. Comtea gre akln doast olan dflncelerden doal olan dflncelere, teolojik yntemden pozitif ynteme gemesini salayabilecek baflka bir yol yoktur.
Comtea gre insan aklnn ilerlemesinin geri dndrlebilmesi olanaksz olduundan artk pozitif arafltrmalarn ve sistemlerin, pozitif akln insan aklnn son ynelimi olduu aka ortadadr. nsan aklnn byle bir yneliminin olmas da aka
gsterir ki bu temel devrim, yani pozitif dneme geifl devrimi akln kapsad tm
alanlarda zorunlu olarak tamamlanacaktr. Dolaysyla bu devrimin ve ilerlemenin
gerekleflmedii bir alan kalmflsa da bunun gerekelefleceinden emin olunabilir.
Ama pozitif felsefe henz tm fenomen sistemlerini kapsamadndan yaplmas gereken fley bilimsel bir ifllemle pozitif felsefeye evrensellik karakterinin verilerek bir yeniden yaplandrlmaya gidilmesidir. flte pozitif felsefenin kuruluflunun
tamamlanabilmesi iin giderilmesi gereken tek eksiklik toplumun dzenlenmesi
konusunda da yararl olabilecek pozitif bir toplumbilimin kurulamamfl olmasdr. nsan akl gk ve yer fiziini, ayrca organik fizii kurmufl olduundan geriye
Comtea gre hl
yasas btn insanlk
tarihinin de geirmifl ve
geirmekte olduu
dnemleri aklayabilecek
tek yasadr.
Comtea gre pozitif

aflamaya ulaflabilmek iin
insan akl dier iki
aflamadan gemek
zorundadr, bu aflamalardan
biri ya da ikisi atlanarak
pozitif aflamaya geilemez.
Comteun dflncesine gre

insanlk tarihindeki
ilerlemenin dzenli ve yasal
olduu, ayn zamanda da
zorunlu olduu var
saylmaktadr.
Comtea gre hl
yasasnn zorunluluundan
dolay tamamlanmamfl olan
her tarihsel sre zorunlu
olarak pozitif aflamaya
ulaflarak tamamlanacaktr.
Poizitif toplum bilimin

(sosyolojinin) kurulmasyla
bilimler tarihinin son
aflamas da tamamlanmfl
olacaktr.
78
Tarih Felsefesi-II
yaplmas gereken toplum fiziinin kurulmas ve gzlem bilimleri sisteminin tamamlanmasdr. Comteun yapmak istedii doa bilimlerinin ulaflt geliflmifllikte
bir toplumbilim kurmaktr. Kesin doabilimi olarak grd fizikten etkilenerek
bu toplumbilime toplum fizii der.
Comtea gre ancak byle bir pozitif toplumbilim kurulabilirse modern felsefe
sistemi tamamlanmfl olacaktr. nk bu kurulufl gereklefltii andan itibaren gzlemlenmifl hibir fenomen astronomi, fizik, kimya, fizyoloji ve toplum kategorilerinden birinin dflnda kalmayacaktr. Tm temel kavramlar tek biimli hle geleceinden felsefe de pozitif hle gelecektir. Bylece felsefe evrensel bir karakter alacaktr ve bu stn konumu sayesinde de yalnzca birer tarihsel varolufl hline gelen teolojik ve metafizik felsefelerin yerini tamamen almfl olacaktr. Bylece olgular belirleyen tarih biliminden sonra bu olgular arasndaki yasa bantlarn keflfedecek bir sosyolojinin kurulmasyla bilimler sistemi tamamlanmfl olacaktr. Bu da
bir anlamda insan tarihinin yeni bir bafllangca sahip olmas anlamna gelmektedir.
Dolaysyla Comte bilimler tarihine ya da tarih boyunca ortaya kan felsefe
yapma biimlerine bakarak insan aklnn geliflimine iliflkin deiflmez bir yasa bulduunu ileri srmfltr. Bunun dorulamasnn yaplabilecei tek yer insan aklnn
tarihte ald deiflik grnmlerdir. Bu yzden insann dflnme etkinliine abakarak akln tarihte geirdii dnflmleri saptamfltr. Bylece btn insan tarihini
insan aklnn teolojik hlden pozitif hle aflama aflama nasl ilerdiinin bir dorulamas olarak ele almfltr. nsan aklnn geliflimini ortaya koyabilmek iin tarihte insan aklnn yapp ettiklerine bakmfl ve tarihsel sreci bu adan ele almfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N EMill
LM
John Stuart
ve Dier Pozitivistler
Mille gre toplumlar aras

farkllklar
S O R Utarihte giderek
azalmakta, benzerlikler de
artmaktadr. Bu
benzerliklerden hareketle
D Kaflamalarnn
KAT
toplum
birbirine dnflmn
aklayabilecek yasa
bantlar
kurmak da
SIRA SZDE
kolaylaflmaktadr.
AMALARIMIZ
NTERNET
J. S. Mill (1806-1873) Comteun anlayflna bilgi kuramsal bir temel kazandrmaya

alflmfltr. Mille
pozitif dnemde farkllklar azalarak toplumlar aras benzerS O R gre
U
likler artmaya bafllamfltr. Bu da tarih yazm asndan daha bilimsel olmak adna
kolaylklar salamaktadr. Toplumlarn daha trdefl hle gelmesi tarihin yasalarn
DKKAT
bulmay da kolaylafltracak ve tarih yazm sosyoloji olmaya doru gidecektir (zlem 2012: 163).
SIRAsosyoloji
SZDE
Mille gre
olmaya doru giden bir tarih biliminin bulaca yasalar toplum yasalar olacaktr ve toplum yasalar da doa yasalarndan farkl yasalardr. nk Millin bilim anlayflna gre doa yasalar tmevarmla elde edilmektedir. Oysa
AMALARIMIZ
tarihteki yasalarn tmevarm yoluyla elde edilmesi sorun olarak grnmektedir. Ayrca Mille gre sosyal olgular doal olgular gibi yapay deneylerle test etme olana
da yoktur. Tarih
tekil insan doasndan tretilebilecek olan biyolojik ya da
K T yasalar
A P
psikolojik doa yasalarnn ynlendirdii yasalardr (Mill 1843: 563). nsan doas yasalarndan tretilen sonular tarihteki genel olgularla tam bir uygunluk iindedirler.
Mille gre
dedii gibi insanlk belirli evrelerden geerek ilerleT E L E Vde
Z YComteun
ON
mektedir (zlem 2012: 163). nsanln ilerlemesi ise insanln entellektel geliflmesinin bir sonucudur ve Comteun ileri srd hl yasasnn tarihsel geliflmeden karlabilecei ok aktr (Mill 1843: 517-518). Mille gre tarihsel geliflimi be N T E Rbirbirini
NET
lirleyen yasalar
izleyen toplum aflamalar arasndaki karfllkl iliflkileri belirlerler. Bu yzden de tarihin yasalar keflfedilmelidir. Tarihin genel olgularnn
analiziyle ilerleme yasasnn keflfi ve gelecek olgularn ndeyisi olanakl olabilecektir. Bunun iin de doa biliminin yntemi uygulanmaldr. Ancak doa bilimle-
N N
Mille gre tarihi belirleyen

yasalar bireysel tek insann
biyolojisinden ve
psikolojisinden
K T A P
tretilebilecek olan
yasalardr. Tarihsel olgular
insan psikolojisi ve biyolojisi
yasalaryla aklanabilir.
TELEVZYON
Auguste Comteun
btn insan tarihin tek bir ilkeyle, hl yasas ile aklanabilmesine
SIRA SZDE
iliflkin dflncesini tartflnz.
79
rinde tmevarma yoluyla nedenleri keflfederiz ve tmdengelim yoluyla da nedenlerden etkilere gideriz. Oysa tarihte nedenler olmufl bitmifltir ve artk karflmzda
deildir. Bu yzden tarihte etkilerden nedenlere gitmek gereklidir. Mill buna ters
dedktif yntem der (Mill 1843: 504). Bylece tarihin olgularnn incelenmesiyle
tarihsel genellefltirmeler yaplabilecek ve tarihte toplum aflamalarnn art arda geliflini belirleyen yasalarn keflfi olanakl olacaktr.
Comte ve Millden sonra gelen dflnrler bu dflncelerin etkisinde tarihe iliflkin baz savlar ortaya koymufllardr. Buna gre Buckle ve Taine tarihilerin doa
bilimini model alarak tarih yazmalar gerektiini savunmufllardr. Herbert Spencer
ise biyolojik evrim kuramn tarihe uygulayarak tarihte de evrensel bir ilkeye varlabileceini savunmufltur. Haeckel ise insanlk tarihinin aslnda doa tarihinin kk bir aflamas olduunu ileri srmfltr.
Tarihin yasalarnn keflfiyle gelecee iliflkin ndeyilerde bulunabilmek
olanakl mdr?
SIRA SZDE
Tartflnz.
NEOPOZTVZMN TARH GRfi
Mill tarihsel olgular

aklamak iin kullanlmas
gereken yntemin ters
dedktif yntem olduunu
syler. Ters dedktif yntem
nedenlerden etkileri
karmann tersine
etkilerden nedenlerin
bilgisini karmak olarak
tanmlanmaktadr.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
20. yzylda Mantk Deneycilik olarak da bilinen neopozitivizm birlefltirilmifl

S O yzyl
R U
bilim ideali ile ortaya kp tm bilimlerin birliini savunarak 19.
pozitivist
dflncesini takip etmifl ama baz bakmlardan ondan ayrlmfltr. Bununla birlikte
neopozitivizmin genel eilimi de olgulara ve deneye ynelmek ve olgularn yasaDKKAT
larn keflfetmek yollu bilim anlayfl olmufltur. Neopozitivist bilim anlayfl bilim
kavramn doa bilimi kavramna indirgeyerek birlefltirilmifl bilim (unified science)
SIRA SZDE
ideali ile btn bilimler iin yntem birlii anlayfln ne srmfltr.
Viyana evresi adyla bilinen bir grup dflnrn gelifltirdii reti bilimsellik iin de deneyle dorulanabilir olma ltn ortaya koymufltur.
AMALARIMIZ
Bu dflnrler iinde Carl Gustav Hempel (1908-1997) tarihteki yasalarn da doa
yasalarna benzedii grflyle ne kar. Hempele gre bir olay aklamak demek
o olay zel bir durumu olduu genel bir yasann altna koymakKya da
T Abu
P olay genel
bir yasadan tretmek demektir. Bu aklama anlayfl doa bilimlerinden karlmfl bir
aklama anlayfldr. Hempel doa bilimlerinin ve tarih bilimlerinin aklamalar arasnda yap bakmndan hibir fark grmez. Her iki tr bilimde de
yapT E Laklamalarn
EVZYON
s bakmndan yasalarn kulland grlebilir; aradaki tek fark tarih bilimlerinin aklamalarndaki yasalarn rtk yasalar olmasdr. Bylece neopozitivist dflnrler tarihi de bilim hline getirmek iin bir takm yntem ltleri nermifl oldular.
N T E Rkuramsal
NET
bilimKarl Raimund Poppere (1902-1994) gre ise tarih yasa bulmaz,
lerin bulduu yasalar kullanarak aklamalar yapar. Popper bilimleri kuramsal bilimler ve uygulamal bilimler olarak ikiye ayrr. Kuramsal bilimler yasa nermeleri kurarlar oysa uygulamal bilimler kuramsal bilimlerin yasa nermelerini kullanrlar. flte bu anlamda tarih kuramsal bir bilim deildir. Bu yzden kuramsal fizik gibi bir kuramsal tarih bilimi sz konusu deildir. Tarih olsa olsa kuramsal bilimlerin yasalarn kullanarak gemifl olgular aklayan bir bilim olabilir ama kuramsal
fizik gibi gelecee ynelik ndeyide bulunan kuramsal bir bilim olamaz. Bu yzden de Hegel ya da Marxn yapt anlamda bir genel dnya tarihi olanakszdr.
nk insanlk tarihinin gidifli insanlarn amal eylemlerinden ve insan bilgisinin
artflyla srekli deiflir ve etkilenir. Byle bir sreci nceden grmek ya da bu srecin btnn grmek olanakszdr.
Birlefltirilmifl bilim anlayfl

btn bilimlerin tek bir
S O R U
yntem kullanmas
gerektiini savunan
anlayfltr. Buna gre tarih
D doa
KKAT
de bilim olacaksa
bilimlerinin yntemlerini
kullanmaldr.
N N
Tarihte doa yasalarndan hareketle aklamalarn yaplabilip yaplamayacan

deerlendiriniz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hempele gre tarihte de

aklamalar iin yasalar
kullanlr ama bu yasalar
rtk yasalardr.
K T A P
Hempelin rtk yasa ile

kastettii fludur: Tarihsel bir
T E L Eiin
VZYON
olguyu aklamak
kullanlan yasa herkese
bilindii gerekesiyle
aklamalarda ou kez dile
getirilmez ama
T E Rolarak
NET
aklamalarda Nrtk
bulunur. rnein tarihte
savaflan iki devletten birinin
dierini savaflta yenme
nedeni olarak eflit
silahlanmfl iki ordudan
sayca fazla olan sayca az
olann yener biimindeki
rtk yasa dile getirilebilir.
Poppere gre tarih yasa

koyan bir bilim deildir,
dolaysyla kuramsal (teorik)
bir tarih sz konusu olamaz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
80
Tarih Felsefesi-II
zet
N
A M A
N
A M A
Pozitivist tarih grflnn temel zelliklerini

tartflmak.
Pozitivizm 19. yzylda ortaya kmfl bir dflnce akm olarak bir bilimsel yntem anlayfl gelifltirmifltir. Ayn zamanda btn gereklii doal
gereklik olarak ele aldndan bu yntem anlayfln da doa bilimlerinin yntemlerinin analizinden hareketle ortaya koymufltur. Buna gre
btn bilimler ele aldklar fenomenleri doa bilimlerinin yntemlerine gre ele almaldrlar. Tarihsel olgular da bilimsel olarak ele alacaksak
bu olgularn aralarndaki iliflkileri bulmak gereklidir ve bu iliflkiler de yasa bantlar olarak ifade edilmelidir. Bu bilim anlayflna bal tarih yazm grfl tarihsel varlk alannda olgular aras
karfllkl yasa balantlarnn varsaymna dayanr. Bu da tarih srecinde tarihsel ilerlemeyi belirleyen yasalarn olmas demeye gelir. Pozitivist
tarih grfl hem tarih srecini yasalara bal ve
ilerleyen bir sre olarak tasarlamfltr hem de tarih yazmnn bilimsel olmasnn yolunun olgular belirlemek ve bu olgular aras yasa bantlarn keflfetmekten getiini ileri srmfltr. Bylece hem tarihsel varlk alanna iliflkin bir tasarm
gelifltirmifller hem de bu tasarm temelinde bilimsel bir tarih yazm iin gerekli olan koflullar belirlemifllerdir.
Bafllca pozitivist dflnrlerin tarih tasarmlarn aklamak.
Pozitivist felsefenin kurucu dflnrlerinden biri
olan Comte tarihin olgular keflfetmesi gerektiini ama bu olgular arasndaki iliflkileri yasalarla
aklayacak olan bir toplum fiziinin de kurulmas gerektiini sylemifltir. Comteun fizii rnek alarak ad verdii toplum fizii yeni kurulacak olan sosyolojidir. Sosyoloji toplum aflamalarnn bal olduu yasalar keflfedecetir. Sosyolojiye incelemesi iin gerek duyduu olgular salayacak olan bilim ise tarihtir. Ayrca Comte tarihin zorunlu aflamalardan geerek ilerlediini sylemifl ve bu ilerlemenin itici gcnn de insan
akl olduunu ileri srmfltr. nsan akl art arda
ve zorunlu olarak aflamadan gemifltir. Pozitif
bilimlerin tarihi bunu kantlar. Comte tarihte akln bu geliflmesini aklamak iin hl yasas
N
A M A
adn verdii yasay ne srmfltr. Buna gre

btn toplumlar, btn bilimler, genel olarak insan akl ya da btn tarihin geirdii aflamalar
flunlardr: Teolojik hl, metafizik hl ve pozitif
hl.
Mill ise toplum aflamalar arasnda zorunlu karfllkl iliflkiler olduunu ileri srmfltr. Bu zorunluluu belirleyen ise insan biyolojisi ve psikolojisine dayanan yasalardr. Mill tarih iin bir de
yntem nermifltir. Bu yntem ters dedktif yntemdir. nk tarihte nedenler karflmzda hazr
ve gzlenebilir olgular olarak yoktur. Bu yzden
tarihte nedenlerden etkilere deil, etkilerden nedenlere gitmek gereklidir.
Neopozitivizmin tarih grfln aklamak.
20. yzylda neopozitivizm ya da mantk deneycilik adyla bilinen bir dflnce akm ortaya
kmfltr. Bu grfle gre btn bilimler doa bilimlerinin yntemlerini kullanmaldr. Bilim olmann lt budur. Buna da birlefltirilmifl bilim
ideali adn vermifllerdir. Bu grfln nde gelen
dflnrlerinden Hempele gre tarihte de doada olduu gibi yasalar vardr. Bu yzden tarih biliminde de aklamalrda yasalar kullanlr ama
bu yasalar aka dile getirilmez. Bu yzden de
Hempel tarihsel olgularn aklamalarnda rtk
genel yasalardan sz etmifltir.
Popper ise tarihin yasa koyan kuramsal bir bilim
olmadn syler. Bu anlamda Hegel ya da
Marxn yapt gibi bir evrensel dnya tarihi olanakszdr. Tarihte tekil olgular vardr. Ama tarihsel olgular ekonomi ya da sosyoloji gibi kuramsal bilimlerin yasalaryla aklayabileceimizi iddia eder. nk ona gre tarihsel olgularn nedenleri vardr ve yasalarla bu olgular hakknda
aklamalar ortaya konabilir.
81
Kendimizi Snayalm
1. nsan aklnn tarihte ardarda gelen aflamadan getiini ileri sren dflnr afladakilerden hangisidir?
a. Kant
b. Comte
c. Popper
d. Spencer
e. Hempel
2. Pozitivizmin bilim anlayflna gre tarih yazmnda
izlenmesi gereken yntem afladakilerden hangisinde
ifade edilmifltir?
a. Tarihsel olgular teleolojik olarak aklanmaldr
b. Tarihsel olgular belirlenmeli ve yasalar keflfedilmelidir.
c. Tarihsel olgular soyut kavramlarla aklanmaldr.
d. Tarihte hangi soyut kavramlarn ortaya kt
keflfedilmelidir.
e. Tarih yazm herhangi bir yntemle belirlenemez.
3. A. Comtea gre insanlk tarihinin geirdii
aflama afladakilerden hangisinde doru sralama ile
verilmifltir?
a. Pozitif hl-Teolojik hl-Metafizik hl
b. Metafizik hl-Teolojik hl-Pozitif hl
c. Teolojik hl-Pozitif hl-Metafizik hl
d. Teolojik hl-Metafizik hl-Poizitif hl
e. Metafizik hl-Pozitif hl-Teolojik hl
4. J. S. Mille gre tarihte uygulanmas gereken ters
dedktif yntem nedir?
a. Olgulardan yasalara gitme
b. Nedenlerden etkilere gitme
c. Etkilerden nedenlere gitme
d. Tmevarma yoluyla nedenleri keflfetme
e. Yasalar tmdengelimle keflfetme
5. J. S. Millin dflnceleri balamnda tarihte iflleyen
yasalarn tretiminin nereden yapld afladakilerden
hangisinde doru olarak dile getirilmifltir?
a. Dinsel ve mitolojik kaynaklardan
b. Tarihin kendisinden
c. nsan biyolojisi ve psikolojisinden
d. Soyut kavramlar aras iliflkilerden
e. nsann tinsel yapsndan
6. Btn bilimlerin yntem birlii iinde doa bilimlerinin aklama yntemlerini kullanmas gerektiini ileri
srerek birlefltirilmifl bilim anlayfln ne sren ve tarihi de doa bilimi modelinde ele alan dflnce akm
afladakilerden hangisidir?
a. Marksizm
b. Pozitivizm
c. Tarihselcilik
d. Rasyonalizm
e. Neopozitivizm
7. nsan doas yasalarndan tretilen sonular tarihteki genel olgularla tam bir uygunluk iindedirler ifadesiyle tarihi insan doasna balayan poizitivist dflnr afladakilerden hangisidir?
a. Spencer
b. Comte
c. Mill
d. Taine
e. Hempel
8. Tarihsel aklamada genel yasalarn kullanldn,
ama bu yasalarn rtk yasalar olduunu ileri sren dflnr afladakilerden hangisidir?
a. Popper
b. Comte
c. Mill
d. Hempel
e. Marx
9. Poppere gre tarih neden kuramsal deildir?
a. Yasalar koymadndan
b. Tmevarm yntemini kullandndan
c. Tarihte aklama yaplamadndan
d. Tarihin sonunun ngrmek olanaksz olduundan
e. Tarihte iflleyen yasalar olmadndan
10. Poppere gre tarihte gelecei kestirmenin olanaksz olma nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Tarihte yasalar yoktur
b. Tarih insan bilgisinin artflndan etkilenir
c. Tarihin yasalar kesindir
d. Tarihte aklama yaplamaz
e. Tarihsel dflnceler srekli deiflir
82
Tarih Felsefesi-II
Okuma Paras
...
Pozitif felsefenin gerek doasn ve kendine has karakterini uygun flekilde gstermek iin, kendi btnlnde dflnlmfl, insan zihninin kadem kademe ilerleyen geliflimine genel olarak gz atmak gerekir, nk
bir kavram yalnzca kendi tarihi sayesinde iyi bir biimde bilinebilir.
nsan zihninin en basit olan ilk gelifliminden gnmze kadar eksiksiz geliflimini bu flekilde deiflik etkinlik
alanlarnda incelerken, bu geliflimin deiflmez bir zorunlulukla bal olduu ve bana, gerek bizim organizasyonumuzun bilgisiyle donatlmfl rasyonel kantlar
zerine, gerekse gemiflin dikkatli bir biimde incelenmesinin sonucu olan tarihsel dorulamalar zerine salam bir biimde kurulabilir grnen temel bir yasa keflfettiimi sanyorum. Bu yasa tm temel kavramlarmzn her birinin, her bilgi branflmzn art arda farkl
teorik hlden gemesine dayanr; teolojik ya da kurgul
hl; metafizik ya da soyut hl; bilimsel ya da pozitif hl.
Baflka bir deyiflle, insan zihni, doas gerei, tm arafltrmalarnda, her fleyden nce karakterleri farkl olan ve
hatta kesinlikle birbirine zt olan bu felsefe yapma
yntemini kullanr; nce teolojik yntem sonra metafizik yntem ve son olarak pozitif yntem...
... lk planda, bana yle geliyor ki, bilimlerinin genel tarihinin derinlefltirilmifl bir bilgisine sahip olan herkes
tarafndan doruluu onaylansn diye bylesi bir yasay aklamak yeterlidir. Aslnda, gemiflte her fleyden
nce metafizik soyutlamalardan oluflmufl ve deeri yeniden artarken teolojik kavramlar tarafndan hemen
bastrlmfl tek bir bilim yoktur ki, herkesin gkolaylkla
gznde canlandramayaca pozitif hle bugn eriflmifl olsun. Hatta maalesef, bu kursun eflitli blmlerinde, en olgun bilimlerin bile bu ilk iki hlin ok nemli
izlerini bugn hla muhafaza ettiini daha ok grmek
frsatna sahip olacaz.
Zaten bugn, insan zihninin bu genel dnflm, dolayl da olsa ok duygusal bir biimde, bireysel zihnin
geliflimi incelenerek ortaya konulabilmifltir. Bireyin eitimindeki hareket noktas trnki ile zorunlu olarak ayn olduundan bireyinkinin farkl temel evreleri trnkinin bafllca dnemlerini gstermelidir. Oysa her birimiz
zgemiflimize flyle bir baktmzda, en nemli kavramlarmz konusunda srasyla; oukluumuzda tanrbilimci, genliimizde metafiziki ve yetiflkinliimizde
fiziki olduumuzu hatrlamyor muyuz? Bu gzlem tm
insanlar iin kendi alar erevesinde geerlidir.
...
... yalnzca, neredeyse belirsiz admlarla ilerlemek zorunda olan zekamzn, teolojik felsefeden pozitif felsefeye aniden ve bir arac olmakszn geemedii aslnda
kolayca anlafllr. Teoloji ve fizik ok derin bir biimde
birbirlerine aykrdrlar, grflleri karfllkl olarak ok
derin bir ztl ierir. nsan zihni bu grfllerden birini
kullanmak iin dierini kullanmadan nce, karma bir
karaktere sahip ve bu sayede kadem kademe bir geifli
gereklefltirmeye zg arac grflleri kullanmak zorunda kalmfltr. Metafizik grfllerin doal ynelimi
byledir; baflka bir faydaya sahip deildirler...
Kaynak: Comte, A. (2001). Pozitif Felsefe Kurslar,
ev. Erkan Ataay, stanbul: Sosyal Yaynlar.

1. b
2. b
3. d
4. c
5. c
6. e
7. c
8. d
9. a
10. b
Yantnz yanlfl ise Baz Pozitivist Dflnrlerin

Tarih Tasarmlar blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Pozitivizmin Tarih Grfl
blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Neopozitivizmin Tarih
Grfl blm yeniden okuyunuz.
83

Sra Sizde 1
Pozitivist dflnce bilimsel nesnellik iin olgular toplama ve aralarndaki yasa bantlarn bulmak gerektiini
ileri srmfltr. Oysa tarih dnyas bir anlam dnyasdr.
Olgular anlam yukludur. Tarihiler olgular seerler ve
seimlerinde baz inan ve eilimler de etkili olur. Tarihi iinde yaflad an genel ruhuyla belirlenmifltir ve
olgulara ynelirken belirli bir bakfl asyla olgular seer, baz olgular grmezden gelir. Bu da tarihinin nesnelliini sorgulanr hle getirir. Pozitivizm 19. yzylda
doa bilimlerinin baflarlarndan etkilenerek doa bilimleri yntemini tarih bilimleri iin ngrmfltr. Oysa doal olgular insan eylemlerinden bamsz olarak ortadadr ve doa bilimlerinde bu doal olgular aklamak onlar genel yasalara indirgemekle olanakldr. Pozitivizm
tarih olgularn doal olgularla ayn trden grmfltr.
Oysa tarihte amal eyleyen insanlarn gereklefltirdii
anlam ykl olgular vardr ve bu olgular yapca doal ol0gulardan farkldr. Dier yandan pozitivist yntem anlayfln salt biimsel bir kurallar topluluu olarak ele alrsak bu durumda pozitivist yntem anlayfl tarih iin de
uygulanabilir gibi grnmektedir. Ama eer aklamalarn yapsna bakarken salt biimsel olarak yaklaflmayp
olgularn ieriine de baklacaksa nesnellik adna olgular nyargsz belirleme gereklilii tarihi doa ile bir ve ayn grme anlayflndan kaynaklanmaktadr.
Sra Sizde 2
Tarih insan eylemlerinden, insann yapp ettiklerinden
oluflan karmaflk bir yaps olan varlk alandr. Bir btn
olarak tarih srekli deiflim gsteren bir sretir. Tarihin
btnn aklamaya ynelik grfllere baktmzda
tarihi hep tek ilkeden hareketle aklamaya alfltklar
grlr. Bunun arkasnda yatan neden tarihin btnne
iliflkin yaln bir aklama getirmektir. Hegel tarihi tek bir
ilkeden hareketle aklamaya alflmfltr, Marksist tarih
kuram da insanlk tarihini retim iliflkilerine indirgemifltir. Btn bu giriflimler karmaflk olup bitmeler alan
olan tarihi basit ilkelerden hareketle aklama giriflimleridir. Comte da hl yasas ile byle bir basite indirgeyerek aklama abasna girmifltir. Comte bu anlayfl
doa bilimlerinin doal fenomenleri yasa benzeri basit
ilkelerden hareketle aklama girifliminden almfltr. Oysa tarihin tm basite indirgenemeyecek lde karmaflk olgulardan oluflur. Btn olgular tek bir ilkeden tretmek denemesi olgular aras farkllklar grmezden
gelmektir. Comte bilimlerin gelifliminden kard ilkeyi genellefltirerek tm tarihe, insan aklna ve tekil insan
bireyinin yaflamna bile uygulamfltr. Genellefltirmenin
uygulama kolayl vardr. Yeterince genel ltler ya

da ilkeler btn olgulara uygulanabilirler ama bununla
birlikte tekil olgularn kendine zg yanlarn aklayamazlar olsa olsa benzerliklerini aklarlar.
Sra Sizde 3
Tarihte genel yasalarn bulunuduuna iliflkin anlayfln
temelinde tarihte gelecee iliflkin ndeyilerde bulunabilme umudu yatar. Oysa tarih amal insan eylemlerinden oluflan bir varlk alan olduundan gelecee ynelik ndeyilerde bulunabilmek olanakszdr. Gemifl tarihten karlan ilkelerin ve yasalarn gelecee de uygulanabilir olduunu gsteren herhangi bir deneysel ya
da mantksal lt yoktur. Ayrca gemifl tarihten tretilen ilkelerin de btn gemifl tarihi zdefllefltirerek
bunu yapt grlebilir. Byle genellefltirmeler bireysel olan aklamaktan uzaktrlar, daha ok tekrar edebilen olgular aklamak iin uygundurlar. Oysa tarihte
bir defalk olan olufllar vardr, tekrarlar yoktur. Byle
tekillikler alan olan bir srece iliflkin yasalardan hareketle ndeyilerde bulunmak olanaksz grnmektedir.
Sra Sizde 4
Tarih doadan farkl srelerin iflledii bir alan olduundan tarihsel olgular iin doa yasalarn kullanmak uygun
deildir. Tarihi yapan insandr. nsann ise hem doal yan vardr ve bu yanyla doa yasalarna baldr; hem de
tinsel yan vardr ve bu yanyla doa yasalarnn belirlemesine bal deildir. Tarihsel olgulara iliflkin daha ok
teleolojik aklamalara gidilmesinin nedeni budur. Doa
yasalar teleolojik aklamalar iin uygun deildir. Ayrca
tarihsel varlk olarak insan doal varlktan farkl bir yapda olduundan insann yapp etmelerine doa yasalarnn belirlemeleriyle bakmak yanlfl olacaktr. Bu da tarihte doa yasalaryla aklama yaplamayacn gsterir.
Kaynaklar
Akarsu, B. (1979). adafl Felsefe, stanbul: Milli Eitim
Bakanl Yaynlar.
Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasarm, ev. K.
Diner, Ankara: Gndoan Yaynlar.
Comte, A. (1855). The Positive Philosophy, ev. H.
Martineau, New York: Calvin Blanchard.
Mill, J. S. (1843). A System of Logic Vol. 2, London:
Harrison and co. Printers.
zlem, D. (2012). Tarih Felsefesi, stanbul: Notos Kitap
Yaynevi.
TARH FELSEFES-II
Amalarmz
N
N
N

dealizm ve Marksizm karflt tarih felsefelerinin temel izgilerini Kierkegaard
felsefesi balamnda betimleyebilecek,
Tarih felsefesi elefltirisi yapan dflnrlerin tarih kavramna ve insana ynelik dflncelerini Schopenhauer rnei zerinden tanyabilecek,
Nietzsche ve Burckhardtn grfllerinden yararlanarak 19. yzylda tarih felsefelerine ynelik elefltirileri nedenleriyle saptayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bilim
dealizm
Tarih
Deiflme
lerleme
Varolufl
Doa
nsan
Yaflama
indekiler
Tarih Felsefesi-II
Tarih Felsefesi
Elefltirileri-1: dealizm
ve Materyalizm Karflt
Tarih Felsefeleri
GRfi
KIERKEGAARD
SCHOPENHAUER
NIETZSCHE VE BURCKHARDT
Tarih Felsefesi Elefltirileri-1:

dealizm ve Materyalizm
Karflt Tarih Felsefeleri
GRfi
dealizm karflt tarih felsefelerinde nceki nitelerde Marksist tarih felsefesiyle Poizitivist tarih felsefesi ele alnmfltr. Burada Marksist ve Pozitivist izgide olmayp
19. yzylda dealist tarih felsefesini ve genel olarak tarihi felsefeleri elefltiren tarih anlayfllar ele alnacaktr. Alman dealistleri, idealist ve mutlak bir anlayflla tarihi ve tarih kavramn ele almfllardr. 19. yzylda Marksist materyalist tarih anlayfl idealizmi, btn tarihi soyut mantksal kavramla belirledii iin; pozitivist tarih
anlayfl ise idealizmi tarihsel olgular tek bir metafizik kavramdan trettii iin zaten elefltirmiflti. Bununla birlikte idealizme ynelen tepkiler sadece Marksizm ve
Pozitivizmden de gelmemifltir. 19. yzylda ortaya kan tarih elefltirileri byk lde Alman dealistlerinin ve zellikle de Hegelin tarih felsefelerine ynelmifllerdi. Bunlar arasnda Marksist ve Pozitivist izgide olmayan tarih elefltirileri zellikle
Kierkegaaard, Schopenhauer, Nietzsche ve Burckhardttan gelmifltir. Bu elefltirilerin ortak noktas insani ve tarihsel varoluflun yalnzca mantktan hareketle aklanamayaca olmufltur. dealist, Marksist ve Pozitivist tarihi anlayfllar elefltiren bu
elefltirel felsefelerin ortak noktas yaflamaya ve insani varolufla verdikleri nemdir.
Bu dflnrlerden en baflta gelenleri Kierkegaard, Schopenhauer, Nietzsche ve
Burckhardttr.
dealizm sonras tarih

elefltirileri Alman
dealizminin, zellikle de
Hegelin tarih felsefesine
ynelik olmufltur.
dealizm sonras tarih
elefltirilerinin tek
elefltirdikleri dealist tarihi
anlayfllar olmayp ayn
zamanda Marksist ve
Pozitivist tarihi
anlayfllardr.
KIERKEGAARD
Danimarkal varoluflu filozof Sren Kierkegaard (1813-1855) tarih kavramna varolufl kavramndan hareketle yaklaflmfltr. Kierkegaard, felsefe tarihinin soyut mantksal kurgularla gelifltiini ve bu nedenle bireyi, bireyin gerek yaflamn ve gerek varoluflunu gzden kardn dflnr. Oysa asl nemli olan somut insan varolufludur. Kierkegaardun en ok elefltirdii filozoflarn baflnda Hegel gelir. nk Hegel aklc ve mutlak bir sistem filozofudur. Oysa tarih byle kat bir aklc
ve mutlak izgide ele alnamaz. Kierkegaarda gre Hegelin yapt gibi dnya
tarihi zerine kurulan btn kavramsal sistemler sama speklasyonlardan ibarettir. nk eer gerekten de ilerleyen bir dnya tarihi srecinin varolduu sav
doruysa, gerekten basamakl olarak geliflen bir tarihsel sre varsa bizler bu tarihin belirli bir basamanda ya da belirli bir zaman noktasnda bulunuduumuz
iin bu tarihsel srece iliflkin hakikatin tmellii zerine hibir fley syleyemeyiz.
Bu durum da bizi skeptik (kuflkucu) bir gvensizlik durumunda tutar (zlem
2012: 170). Tarihe iliflkin byle bir tmel kavrayfl olanaksz grnmektedir.
Kierkegaarda gre tarihi

tmel olarak kavramak
olanakszdr. nk her tek
insan tarihsel geliflme
izgisinin belirli bir
noktasnda yaflamaktadr.
86
Tarih Felsefesi-II
Kierkegaarda gre Hegel ve

Marxn tarih felsefeleri
tarihsel olmayan
tarihsellefltiren felsefelerdir.
Tarihin btnne ynelik
byle bir tarih anlayfl komik
paradokslar ieren bir tarih
anlayfldr.
Kierkegaarda gre Hegel ve Marxn tarih felsefeleri tarihsellik kavramn

yanlfl olarak gelecee de taflmaktadrlar. nk tarihsel olma, her fleyden nce
olup bitmifl olmadr; Tarihsellik olup bitmifl olmann yklemidir (zlem 2012:
170). Bu kavram en fazla bugn de iine alacak flekilde, yani flu anda olup bitmekte olan da kapsayacak flekilde geniflletebilsek de gelecei de kapsayacak flekilde geniflletemeyiz. nk gelecek tarihsel deildir, henz olmamfltr. Tarihsel
olma, olup bitmifl olma ile ilgili olduundan, gelecek ise henz olmamfl olduundan, dnya tarihinin btnne ynelik speklasyonlar tarihe iliflkin savlarn gelecek iin de ileri srmekte ve bu durum da tarihsellik kavramyla ve tarihsel olma
ile badaflmamaktadr. Bu henz tarihselleflmemifl olan gelecei tarihsellefltirmektir ki bu da Kierkegaarda gre bir eliflkidir. Buradaki eliflki tarihsel olmayann tarihsel olduunu sylemektir.
Kierkegaarda gre tarihin ne olduuna ancak znel bir yant verilebilir; bu
yzden de tarihin mutlak bir anlamndan sz edilemez. Kierkegaardun elefltirisi
Alman dealizminin tarih anlayflna ynelik olduu kadar Marksizm ve Pozitivizmin tarih anlayfllarna da yneliktir. Ona gre bu tarih kuram da tarihin btn hakknda konuflmakla tarihe mutlak ve nesnel bir anlam yklemek istemifllerdir. Oysa Kierkegaarda gre tarih byle nesnel ve mutlak bir anlam olan bir
sre olarak kavranamaz. Kierkegaard kendi varoluflu felsefesinden hareketle
tarih kavramn gnah ve korku kavramlar ile iliflki ierisinde ele almfltr.
Ona gre tarih gnah ve korkunun ortaya kt bir sretir. Hegelin tarih kavramyla alay etmek iin tarihe Hegelci bir tanm vermek gerekirse, tarih srecine korkunun bilinteki geliflme sreci olarak baklabileceinden sz eder (zlem 2012: 170).
Kierkegaard iin tarihin birey asndan bir korku ve gnah alan olarak grlmesi hlinde bir anlam vardr. Baflka bir deyiflle birey kendi bilincini gnahn ve
korkunun belirlendii bir vicdan yeri olarak grdnde tarih bireye Hegel ve
Marxn grd biiminden olduka farkl bir alan olarak bir sonsuz vahiy sreci olarak grnr (zlem 2012: 170-171). Bylece birey kendi varoluflunun geleceini byle bir sonsuza balayabilir. Bu sonsuzluk da ancak sada tarihselleflen bir sre olarak grlrse birey iin anlamldr. Ama sonsuzluun Tanrda
gerekleflecei de ancak bir inan sorunudur, bir bilgi sorunu deildir. Tarihsel soruflturma da yararsz olmakla kalmaz, ayn zamanda inan iin zararldr da. Yani
Kierkegaard tarihsel bir hareket noktasn inan iin gerekli grmfl ama tarihsel
soruflturmay inan iin gereksiz ve zararl grmfltr. Bylece tarih kutsalln tarihidir ve insann dnyadaki durumu iin yol gsteren bir tarihtir.
Kierkegaarda gre Hegel ve Marx gibi filozoflarn ortaya koyduu tarih anlayfl insann seim yaparak varoluflunu ortaya koyma olanan gzden karr. Oysa
Kierkegaarda gre insan salt akl varl olarak grlemez; tutkular, inanlar, korkularyla ve varolufluyla ele alnmas gereken bir varlktr. Dolaysyla tarihi ele alrken byle bir insan anlayflndan yola kmak gereklidir.
Ayrca Kierkegaardun tarih anlayflnn Hegel, Marx ve Pozitivist tarih anlayflndan
ayrld bir dier nokta da onun tarihte bir ilerleme olduu anlayflna karfl kmasdr. Her tarihsel olgu, yalnzca greli bir olgudur ve ancak ocukluk ve aptallk onu
abartp mutlak hle getirebilir (Kierkegaard 2005: 105). Buna gre tarihteki her dnem yeni bafltan bafllar, hibir dnem bir nceki dnemden yeni bir fley renemez.
Bu yzden de hibir dnem bir nceki dnemin gittiinden daha ileri gidemez.
Kierkegaard tarihi gnah

ve korku kavramlarnn
ortaya kt bir varolufl
alan olarak grr.
Kierkegaarda gre tarihsel

soruflturma gereksizdir ve
inan iin zararldr. Oysa
tarihsel bir hareket noktas
inan iin gereklidir nk
Tanr tarih iinde insan
olmufltur ve szlerini tarihte
anlamfltr.
Kierkegaarda gre her

tarihsel olgu greli bir
olgudur, mutlak deildir.
Hegel ve Marx tarihsellii
abartarak mutlak hle
getirmifllerdir.
Kierkegaarda gre olmufl
olan tarihseldir, dolaysyla
tarihsel olan olmamfl hale
getirilemez.
87
6. nite - Tarih Felsefesi Elefltirileri-1: dealizm ve Materyalizm Karflt Tarih Felsefeleri
Kierkegaarda gre olmufl olan olmufltur, olmamfl hle getirilemez ve deifltirilemez. Ama bu tarihin zorunluluunu gstermez. Gemiflin deifltirilemezlii zorunluluktan gelmemektedir, onun deifltirilemezlii olmufl olmasndan dolaydr.
Olmufl olan, nasl olmuflsa yle olmufltur; bylece de deifltirilemez (Kierkegaard 2005: 83). Gemiflin deifltirilemezlii onun etkinlik hlinde naslsa yle olmuflluunun farkl hle gelemeyiflindendir, yoksa bundan gemiflin olanakl naslnn farkl olamayaca sonucu kmaz.
Ayn flekilde gelecek de zorunlu deildir. Gelecek henz meydana gelmemifltir
ve gemiflten daha az zorunlu deildir. Gemifl meydana gelmifl olmakla zorunlu
hle gelmemifltir; tersine meydana gelmifl olmakla zorunlu olmadn gstermifltir.
Kierkegaarda gre gemiflin zorunluluunu anlamay istemekle gelecei nceden
grmeyi (kehanet) istemek zdefltir. Gemifl dflnme yoluyla da zorunlu hle gelmez. Gemifli kurarak onu btnyle kavradn dflnen kavrayfl, onu btnyle yanlfl anlamfltr.
Sonu olarak Kierkegaard 19. yzyln mutlak ve ilerlemeci tarih felsefelerini
elefltirerek tarihin zorunluluu anlayflna karfl kmfltr.
SZDE sorunu araGemiflin zorunlu olup olmad sorunuyla gelecein zorunlu olupSIRA
olmad
snda bir ayrm yaplabilir mi? Yaplrsa ne balamda bir ayrm yaplabilir? Aklaynz.
SCHOPENHAUER
Gemifl artk olup bitmifl

olduundan deifltirilemez
ama bu gemiflin zorunlu
olduunu gstermez.
Deifltirilemez olmak zorunlu
olmakla ayn anlama gelmez.
Gemifl deifltirilemez nk
zorunlu olmad hlde
naslsa yle olan bir etkinlik
iinde olup bitmifltir ama bu
gemiflin naslsa yle
olmasnn en bafltan zorunlu
olduunu iermez.
Kierkegaarda gre gemifl
dflnme yoluyla da zorunlu
hle getirilemez. Bu yzden
gemiflin btnyle
kavranmas olanakszdr.
Ayn flekilde tarihe iliflkin
tmel bir kavrayfl
olamayacandan gelecek de
ngrlemez.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Alman filozof Arthur Schopenhauer (1788-1860) hem tarih felsefesine hem de

S Oonun
R U felsefe antarih bilimine karfl bir elefltiri ortaya koymufltur. Bunun nedeni
layfldr. Schopenhauere gre felsefe her zaman ayn kalan, deiflmeyen ve tmel olann bilgisidir. Felsefe theoria etkinliidir. Oysa tarih alan
deiflenler alaDKKAT
ndr, tarihte deiflmeden ayn kalan bir fley yoktur, bu anlamda tarihin felsefesi olanakszdr.
SIRA SZDE
Oysa Schopenhauer iin dnya istemenin bir tasarmdr ve dnyada deiflmeden kalan tek fley bu sonsuz istemedir. Dnyadaki ortaya kan btn deiflimler
ve deiflen fleyler bu sonsuz istemenin nesnelleflmeleri olarak
tasarmlardr. Onun
AMALARIMIZ
bu felsefe anlayfl tarihe bakfl asn da belirlemifltir.
Schopenhauere gre her insan, her a ve her toplum bu bir ve ayn istemenin nesnelleflmesinden baflka bir fley deildir (zlem 2012: 171).
K nsan
T A P trnn tarihi denilen fley tarihsel olaylar yndr ve alarn geerek birbirini izlemesi de
rastlantsal bir form iinde olur. alarn birbirini izlemesi insan idelerinin art arda
grnfle kmasndan baflka bir fley deildir. SchopenhauerT Etarih
olarak
L E V Z Yyzyl
ON
anlan 19. yzyln ortak eilimlerine tam bir karfltlk iinde insani yaflamn znden tarihsel olarak sz etmeyi anlamsz bulmufltur (zlem 2012: 171). Kierkegaard
gibi o da tarihsel olann nesnelliinden sz edilemeyeceini nk tarihin bir rastNTERNET
lantllklar alan olduunu dflnr.
Tarih rastlantlardan oluflan ve gelip geici olan iliflkilerden meydana gelmifltir.
Schopenhauere gre tarihin rastlantllndan bir teorik etkinlik olan felsefenin karabilecei hibir tmel ilke olamaz. Burada Schopenhauerin Hegelin mutlak tarih
felsefesini elefltirdii anlafllabilir. nk Hegel tarihin tmel ilkeler altnda kavranabileceini ve bu tmel ilkelerinde tarihten karlabileceini dflnmfltr. Schopenhauerin karfl kt anlayfl bu tarih anlayfldr. Ona gre sadece felsefe deil, bilim
de tarihten bir tmel yasa karamaz. Bylece tarihin felsefesi ya da bilimi olanakszdr. Dier tm bilim dallarnn tersine tarihin bir sistemi yoktur; tarih bir bilim deil-
Schopenhauer iin felsefe ve

tarih bir arada Solamaz.
O R U
Felsefe deiflmeyeni konu
edinir oysa tarih deiflen
olaylar yndr ve bu
KKAT
anlamda tarihinD felsefesi
olanakszdr.
N N
SchopenhauerSIRA
stemeSZDE
ve
Tasarm Olarak Dnya adl
yaptnda dnyay istemenin
bir tasarm olarak ele alr.
AMALARIMIZ
stemenin nesnelleflmesi
olarak kastedilen fley
istemenin grnflleridir.
K T A P
Schopenhauere gre tarih

rastlantl olufllardan
olufltuu iin tarihte bir
nesnellikten sz edilemez.
TELEVZYON
NTERNET
88
Tarih Felsefesi-II
Schopenhauere gre
bilimler tmel kavramlar
araclyla tmel olan
trlerin bilgisine sahiptirler
oysa tarih bireysel olan, tekil
olann bilgisine sahip
olduundan bilim olamaz.
dir. nk tarihin tikeli bilmesi, hibir yerde evrensel araclyla gerekleflmez

(Schopenhauer 2006: 222). Bunun yerine tikeli dorudan kavrayarak deneyim temelinden hareket etmek gereklidir. Oysa bilimler tikel olan aflarak tmel olana ykseldikleri iin, kapsayc kavramlara ulafltklar iin ve o lde bilim olurlar. Baflka bir
deyiflle bilimler kapsayc kavramlar araclyla fleylerin olanakllklarn grdkleri
iin gerekleflecek fleyler hakknda ngrye sahip olurlar. Bilimler kendi kavramlar araclyla hep trlerden sz ederler oysa tarih bireylerden, tekil olandan sz eder.
Bu yzden de tarih bir eliflkiye iflaret eden tekil fleylerin bilgisi olacaktr. Bilimler hep daima olan fleyden sz ederken tarih yalnzca bir kez olan ve bir daha olmayacak olan fleyden sz eder. stelik tarih mutlak bir biimde tikel olanla
ilgili olduundan her fleyi eksik ve ksmen bilir. Tarihte tmel bir kavram varsaylsa bile yine de o nesnel olamaz, znel olabilir ancak. Schopenhauere gre tarihte
en tmel olan, uzun dnem srmfl ya da ok nemli olan bir olay bile kendi baflna alndnda bireysel olan tikel bir fleydir.
Tarihte tikel olann tmel olanla iliflkisi ise daha ok parann btnle iliflkisi gibidir ama dier bilimlerde olduu gibi olayn kuralla ya da yasayla iliflkisi fleklinde
bir iliflki deildir. Schopenhauere gre bilimler kavramlar salar, yaln olgular deil. Bu yzden de bilimler tmelin doru bilgisinden hareketle tikel durumlar bilebilir ve kesin bir flekilde belirleyebilirler. rnekse genel olarak genin, yani tmel
genin zelliklerini, yasalarn biliyorsam, nmdeki katta izili duran genin
de zelliklerinin ne olmas gerektiini belirleyebilirim. Ya da tm memeli hayvanlar iin geerli olan fleyler flu belirli yarasa iin de geerlidir. Oysa tmelin kavramla ilgili bir tmel olmad, yani tmelin yzeysel olduu, sadece kendi bilgimle ilgili znel bir tmel olduu tarihte durum byle deildir (Schopenhauer 2006: 224).
Bu nedenle sz gelifli, Otuz yl savafllarn, 17. yzylda kmfl dinsel bir savafl olarak genel bir biimde bilebilirim; fakat bu genel bilgi, olayn seyri hakknda daha
ayrntl bir fley sylememe izin vermez (Schopenhauer 2006: 224).
Schopenhauere gre tarihle bilimler arasndaki karfltlk flu noktada da belirir:
Bilimlerde en kesin olan tekil ve zel olan fleylerin varldr nk dolaysz kavrayfla dayanr ve biz bunlardan soyutlamayla tmel hakikatlere ulaflabiliriz. Bu
yzden de hatal varsaymlarda bulunabiliriz. Oysa tarihte en tmel olan en kesin
olandr, sz gelifli zamansal dnemler, alar, krallarn art arda gelifli, savafllar gibi
ama zel olanlara gidildike belirsizlik de artar, olaylarn ve onlarn balantlarnn
tikellii daha belirsizdir (Schopenhauer 2006: 224).
Schopenhauerin, bu anlayflyla, Antik an theoria-historia ya da akl-deney
karfltlna dndnden sz edilebilir; o tarihilii bir yazn tr olarak ele almfltr (zlem 2012: 172). Ona gre tarihilik hep olgulardan hareket etmek istemifltir
ama bu yolla tmel olan doruluklara ya da yasalara ulaflmak olanakszdr. Bu
yzden de tarihilik ne bir bilim ne de bir felsefe olabilir. Schopenhauere gre tarih kendi nesnesi olarak hep tikeli, bireysel durumu konu ald ve bunu da tek
gerek sayd srece, fleyleri tmel bir bakfl asyla ele alan ve ayrt edici nesnesi olarak tmele sahip olan felsefenin dorudan karflt durumundadr. Felsefe her
zaman tikelin iinde tmel kavram grr. Tarih bize her an farkl bir fleyin olmufl
olduunu retirken felsefe bizi tm zamanlar iin ayn fleyin olmufl olduu, olmakta olduu ve olaca ngrsne ulafltrmaya alflr.
Tarih iin her mevcut an gemiflle tamamlanmas gereken bir paradr. Fakat
gemiflin uzunluu sonsuzdur ve ona katlan fley ise yine sonsuz bir gelecektir.
Felsefi ve tarihsel olan zihinler arasndaki karfltlk buna dayanr. Felsefe kavramak
ve bulmak ister, tarih ise anlatmaya alflr.

sahnesinde tmel olan bir
fley yoktur, her fley bireysel
ve tikeldir.
Tarihte tmel ve genel olan

bir olgudan hareketle tekil
olayn tam aklamasn
vermek olanakszdr oysa
bilimlerde durum, tam
tersine tmel olandan
hareketle tekilin
aklamasn vermek
biiminde olur.
Schopenhauere gre
tarihten tmel ilkeler
karlamaz, bu yzden de
nesnel anlamda bir tarih
bilimi ya da tarih felsefesi
olanakszdr.
Schopenhauere gre felsefe

kavrama, tarih ise anlatma
abasdr.
Tarih ayn fleyi farkl biimler altnda gsterir ama ayn fleyi bir ya da birka biimde tanyamayan kifli iin bu fleyin bilgisi tm biimleri gzden geirerek zorlukla elde edilebilir. Halklarn tarihindeki dnemler temelde sadece adlar ve tarihleri bakmndan farkldrlar, gerekte zsel ierik her yerde ayndr (Schopenhauer 2006:
225). Bu yzden de sanatn ve bilimin nesnesi deiflmez nk ikisinin de nesnesi
kavramdr. Sanat da bilim de flimdi varolan ve daha sonra varolmayan, flimdi byle
olan ve daha sonra baflka trl olan fleyle deil, tm zamanlar iin her zaman ayn flekilde varolan fleyle ilgilenirler (Schopenhauer 2006: 225). Oysa tarihin nesnesi kendi tekillii ve rastlantsall iinde bireysel bir fleydir; bu fley bir kez varolduktan sonra bir daha asla varolmaz. Tarihte bir olay en kk bir rastlant sonucu bile bambaflka bir flekil alabilir. Tarihte olan her fley insan dnyasnn gelip geici karmaflalardr.
Bu yzden de insan zihni tarihin nesnesi gibi gelip geici olan deil, hep varolan ve hi deiflmeyen fleylere ynelmelidir. Schopenhauere gre tarihin gerekte
anlatt fley uzun ve karmaflk bir insanlk ryasdr (Schopenhauer 2006: 227).
Schopenhauer Hegelin szde-felsefesinin dnya tarihini planlanmfl bir btn olarak kavrama abasn da elefltirir. Hegel felsefesi dnyann grnr varlyla kendinde varln zdefllefltirmifltir. Ayrca tm insanln bilince sahip olmas
deil ancak bireyin bilince sahip olmas sz konusudur. Bu yzden de tm insanln bilincinin tarihte devinimindeki birlik gibi bir dflnce salt kurmacadan (fiction) ibarettir. Schopenhauer bu konuda, Nasl ki, doada trler gerek ve cinsler
sadece soyutlamadr; insan soyunda da sadece bireyler ve onlarn yaflam akfl gerek, halklar ve onlarn sregelen yaflamlar ise salt soyutlamadr der (Schopenhauer 2006: 226). Byle kurmaca tarihler s bir iyimserliin klavuzluunda kurucu bir tarih olarak ortaya ktklarndan, her zaman dflnsel mkemmellie ulaflmfl,Anayasa ve adaletleri salam, tzsel, byk bir devlet tasarmyla sonlanrlar.
Hegelciler tarih felsefesini tm felsefenin amac olarak grmfllerdir. Schopenhauere gre tarihin gidifli zerine bu tr yaplar kuran her felsefe varolann hep
ayn ve deiflmez olduu, tm ortaya kfl ve deiflmenin sadece grnfl olduu,
sadece idealarn kalc olduu ynndeki tm felsefenin en temel hakikatini kavramamfltr. Bu yzden de Hegelciler kendi felsefelerinde tarihe temel bir konum
vermifllerdir. Kendisine gre her fleyin en iyi flekilde dzenlendii varsaylan bir
evrensel dnya plan zerine tarihi infla etmifllerdir. Bu yzden de tarihi sona ermekte olan bir sre, yani byk ve olaanst bir yap olarak ele almfllardr, yani dnyay ve tarihi kusursuz bir gerek olarak ele almfllardr.
Schopenhauere gre tarihe vgler dzen bu filozoflar iyimser ve mutluluku
olan, ayn zamanda da derinlii olmayan heriflerdir ve estetik zevkten de yoksundurlar (Schopenhauer 2006: 228).
Bu yzden de gerek tarih felsefesinin baflka bir anlayflla, Platoncu bir anlayflla ortaya konmas gerekir. Baflka bir deyiflle, gerek tarih felsefesi hep olufl iinde
olup hi varolmayan ele almaz ve bunu fleylerin gerek doas olarak grmez; tersine gerek tarih felsefesi hep varolan, hi olufl iinde olmayan ve yitip gitmeyeni gz nnde tutmaldr. Gerek tarih felsefesi insann geici amalarn ncesiz,
sonrasz ve mutlak amalar seviyesine ykseltmez. Bylece gerek tarih felsefesi
tarihin sadece kendi dzenlenifli iinde deil, ayn zamanda kendi doas iinde
de uydurma olduu igrsn ierir.
Bu nedenle gerek tarih felsefesi tm bu sonu gelmeyen deiflimler, onlarn yaratt kaos ve karmaflaya ramen,... dn ve her zaman olduu gibi bugn de ayn
biimde etkin olan biricik ayn, zdefl, deiflmez ze sahip olduumuz igrsn
ierir (Schopenhauer 2006: 229). Byle bir tarih felsefesinde antik zamanlarn tm
89
Schopenhauere gre tarihte
olan her fley gelip geici bir
rastlantsallk iinde olup
bitmektedir. Bu anlamda
tarih sanat ve bilimden
farkldr.
Schopenhauere gre
Hegelin tarih felsefesi
bireysel olan deil, salt
soyutlamalara dayanan ve
bu soyutlamalar gerek
sayan kurmaca bir tarihtir.
Hegelin tarih felsefesinde

sona ermekte olan sre
olaanst ve byk bir
yapdr nk sona ermekte
olan sre tamamlanmaya
doru ilerlemektedir ve
tamamlanmfl olan her sre
tamdr yani mkemmeldir,
kusursuzdur.
Gerek tarih felsefesi salt

bireyler ya da tekil
olaylardan sz ederken bu
tekil varolufllar hep farkl bir
ad ve biim altnda ortaya
ksalarda, aslnda ayn
fleyin yinelenip durduunu
bilir.
90
Tarih Felsefesi-II
Gerek tarih felsefesi tm

durumlarda farkllklar
olmasna ramen her
deiflimin altnda varln
srdren zdefl olan, kalc
eyi grmelidir.
olaylarnda olduu gibi modern zamanlarnkiler de; Batnn tm olaylarnda olduu gibi Doununkiler de zdefl olan kavramaldr. zel koflullar, klk kyafet ve
geleneklerdeki tm farkllklara ramen her yerde ayn insanl grmelidir.
Bu durumda Schopenhauere gre tarihin mottosu flyle olur: Eadem, sed aliter.
Schopenhauere gre btn bunlardan kan sonu insanln gerek doasn
bilmenin bir arac olarak dflnlen tarihin aslnda fliir sanatndan bile daha afla
bir yerde olduudur. Tarih gerek anlamda bir bilim deildir. Tarihi bafllang, orta ve sondan oluflan bir btn olarak kurma abalar da bofluna olan abalardr.
Tarihte bir nesnellikten sz edilemeyecek olsa da belirli bir anlamda znel olarak tarihten sz edilebilir. fiyle ki tarihin zne, neliine iliflkin znel bir sezgimiz
olabilir. Byle bir sezgisel bakflla tarih de doa gibi bilinsiz evrensel bir istemenin buyruu altndaymfl gibi ele alnabilir. Tarih sreci bilinsiz bir flekilde akp
gitmektedir. Sezgisel olarak tarih srecine iliflkin byle bir belirlemede bulunan bir
insann bu sreci bilinli olarak tasarlayabilmesinin tek koflulu bu sreci kendi aklna gre ynlendirebilmesinden geer. Sadece tarih yoluyla bir halk kendisi hakknda tam anlamyla bilinli olur. Dolaysyla tarih insan soyunun z bilinci olarak
grlmelidir. Kendi zerine dflnen ve balant kuran bir bilin birey iin neyse
tarih de insan tr iin odur. Bu yzden tarihteki her boflluk bir kiflinin kendi bilincinde anmsama srasndaki bir bofllua benzer (Schopenhauer 2006: 231).
Dil nasl bireylerin akl yrtme yetisi iin zorunlu bir koflulsa ayn flekilde yaz da btn insan soyunun akl yrtme yetisi iin zorunlu bir varlk kofluludur. Bireyin aklnn gerek varoluflu dille bafllar; insan trnn akl yetisinin, yani tarihin
gerek varoluflu da yaz ile bafllar. Bylece yaz srekli olarak lmle kesintiye urayan ve blnen, paral olan insan soyunun bilincini yeniden birlik hlinde kurmaya hizmet eder. Bylece eskilerde ortaya kan bir dflnce flimdide yaflayanlar
tarafndan yeniden tasarlanabilir.
Schopenhauere gre tarih insan trnn aklc bir flekilde kendi bilincine varma sreci olabildii lde bir deer taflyacaktr. Baflka bir deyiflle tarihin anlam, bu srecin akl ilkelerine gre ynlenen bir toplumsal yaflama biimine geifl
sreci olabilmesinde belirir (zlem 2012: 172). Bu tarihin gerek deeridir. Yalnzca byle akl ilkelerinin flnda tarihte geriye doru bakldnda tarihin bir anlam varmfl gibi grnebilir, yani gemiflin rastlantya dayal olufllarnn iinde
nemli ve deerli olanlar ayrdedilebilir ki tarihi deerli klacak olan da budur. Bununla birlikte aklc ilkelere gre ynlenen bir toplumsal yaflama biimine gemek,
bilinsiz evrensel istemenin yerine bilinli insan istemesini koymakla olanakldr.
Tarih ancak bilinli insan istemesinin bilinsiz evrensel istemeye stn geldii anda tam olarak anlaml bir sre olabilir (zlem 2012: 173). Bununla birlikte Schopenhauer zgr insan istemesiyle zorunlu evrensel isteme arasndaki mcadelede
insan istemesinin stn gelecei konusunda iyimser deildir. Bu balamda Schopenhauer tarihin anlaml hale gelmesi ya da bilinli toplumsal yaflama biimine
doru ilerlemesi konusunda ktmser bir filozoftur.
Tarihin mottosu flyle

olmaldr: Ayn, fakat baflka
trl.
insan soyunun kendi zerine
dflnmfl olan bilinci
olarak ele alnmaldr. Btn
insan trnde ortak olan
zbilintir o. Bylece tarih
sayesinde insan tr
insanlk adn hakeder.
Schopenhauere gre yaz

dflncelerin zamanla
unutulmasna karfl zamana
bir meydan okuma olarak
tarihi olanakl klan fleydir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Nietzscheye gre tarihilik
hastal insana kendisinin
S O rn
R U olduunu
tarihin
retmifltir.
Tarihte her fleyin

tikel ve bireysel olmasndan hareketle tarihten tmel bir ilkenin kp SIRA SZDE
kamayaca konusunda neler sylenebileceini tartflnz.
D fi N E L MVE BURCKHARDT
NIETZSCHE
Tarih felsefesi ve tarih bilimine bir baflka elefltiri de Alman filozof Friedrich Nietzscheden (1844-1900)
gelir. Nietzsche 19. yzyln genel eilimi olan tarihsel anS O R U
lam dflncesinin hasta bir dflncenin rn olduunu ve bunun bir kfl ifla-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
91
reti olduunu dile getirmifltir. Nietzsche kendi ann bir tarihilik hastalna yakalandn syler ve ona gre bu tarihe dflknln yaflama ve kltr asndan
sakncalar vardr. Nietzscheye gre her fleyi tarihsellefltirmek yaflamay zehirlemekte ve kltrel yozlaflmaya yol amaktadr. Nietzsche Tarihin, yaflamay zedeleyecek ve onu soysuzlafltracak oranda nemsenmesini kendi ann hastalk
belirtilerinden olarak grr (Nietzsche 2012: 405). nsan yaflamndaki her fleyi tarihsellefltiren bu anlayfl insani ve toplumsal olan her fleyi tarihe tutsak etmifltir
(zlem 2012: 173). nsani olan her fleyi tarihsellefltirmek de insann eylem gc
olan g istencini baltalamaktr. nk insana tarihin rn olduu retilmifl; bu
da insann kendisini edilgin grmesine, tarihin yapt bir fley olarak grmesine neden olmufltur. Bu anlayfl, Nietzscheye gre, insann kendisini tarihsel olan deer
ve inanlarn, gelenek ve lklerin mirass olarak grmesine yol amfltr. Bunun
sonucu ise insann bu tarihsel olduunu dflnd gelenek ve deerleri sorgulamamas olmufltur. Bu tr deerlere ve tarihe bylesine bir ballk insann yaratclnn nndeki en byk engeldir.
Nietzschenin tarih anlayfl onun insan anlayflna dayanr. Ona gre insan tarihsel bir yaflam srdren bir varlk olarak, tarihsel yaflam srdrmeyen bir varlk olan
hayvandan ayrlr. Nietzscheye gre yaflam ve bugn, yani flimdi tarihe gre, yani
gelenee ve gelenekten gelen ltlere gre deerlendirilemez (zlem 2012: 174).
Baflka bir deyiflle flimdinin, bugnn yaflam tarihe bal klnamaz, tersine tarih flimdinin ve bugnn yaflamnn ltlerine gre deerlendirilmelidir. Baflka bir deyiflle
bugn olup bitmekte olanlardan tarihi yeniden yapmak gereklidir. Nietzscheye gre yaflam tarihin iinden karmayp tarihi yaflamn iinden karmak gerekir. Nietzschenin tarih karflsndaki tavr pratik, pedagojik denebilecek bir tavrdr (zlem
2012: 174). Tarih eitiminin nasl olmas gerektii konusunda yaflamaya hizmet edebilecek tr yararl tarihten sz eder: antsal tarih, antik tarih ve elefltirel tarih.
Antsal tarih insanlarn byk baflarlarnn rnekler verilerek anlatld tarihtir
ve insanla byk yararlar salar. Antik tarihte ise insanln baflndan geenler
iinde yafladmz an dnya grfl asndan anlatlr. Antik tarih, Hegelde olduu gibi Nietzsche iin de tarihinin kendi dnya grfl ve dflnce modelinin
dier dnya grflleri ve dflnce modellerinden yalnzca birisi olarak grlmedii, bu yzden tm olup bitenlerin tek bir adan anlatld tarihtir (zlem 2012:
174-175). Ama yine de bu hliyle tarihten bir fleyler renmemiz olanakldr. Eitim bakmndan asl yararl olan tarih ise elefltirel tarihtir. nk bu tarih insan
zorlayc, bask altnda tutucu geleneklerden ve tarihe tutsak olmaktan kurtarr. Bu
tr tarihte, tarihe bugnn yaflamnn istek ve talepleri asndan baklr. Tarih gc istemenin belirlemesi altndaki yaratc insann gelecee ynelik amalar ve
hedefleri asndan elefltirel olarak ele alnr (zlem 2012: 175).
Nietzschenin tarihe ynelik bir dier elefltirisi de bilgikuramsal adan yaplan
bir elefltiridir. Bilgikuramsal adan tarihte bir nesnellikten sz edilemez. nk tarihsel olaylar asla tek bir anlama sahip deildirler. Nietzscheye gre tarih g istenci peflinde koflan insanlarn ve gruplarn kendi varolufllar asndan bal olduklar snrsz saydaki ilgilerinin savafl alandr. Tarih byle snrsz ilgilerin savafl
alanyken biz de tarihe kendi ilgilerimiz asndan yneldiimizde artk tarihte bir
nesnellikten sz edemeyiz.
Hegel gibi tarihte bir akl olduunu syleyen herkes tarihin belirli bir dneminde insanlarn gelip geici olan belirli ilgilerini ve karlarn bulabilir. Bu yzden
Hegel tarihte akln egemen olduunu sylerken aslnda kendi ann, Aydnlanmann ilgi ve karlarn tarihte bulmaktadr. Oysa ayn tarihe aklc ilgilerin bast-
Nietzscheye gre ann

her fleyi tarihsellefltirmesi ve
insan tarihe tutsak etmesi,
insanln bir rme ve
yozlaflma iine girmesinin
nedenidir, nk kendisini
tarihin rn olarak gren
insan iinde yaflad
kltrn deerlerini
sorgulamaz. Bu da insann
yaratclnn nndeki en
byk engeldir.
Nietzscheye gre insann

ilgisi gemifle deil,
bugnedir; bu yzden
bugnk yaflam gemifle
tutsak edilemez.
Nietzscheye gre insana

yararl olabilecek tarih,
antsal tarih, antik tarih ve
elefltirel tarihtir.
Nietzscheye gre tarih

insanlarn snrsz ilgilerinin
ve g istenlerinin savafl
alan olduundan ve herkes
tarihe kendi ilgisi asndan
yaklafltndan tarihin
nesnel bir bilim olmas sz
konusu olamaz.
92
Tarih Felsefesi-II
Burckhardta gre tarihte bir

anlam aramak ya da bir
ilerlemeden sz etmek
anlamszdr.
rld baflka trl ilgiler asndan baklrsa tarihte akln egemen olmad, baflka
ilgilerin egemen olduu da grlebilir. Tarih deiflik ilgilerin egemen olduu akl
dfl bir sre olarak da grlebilir.
Nietzscheye gre tarihte erek ve yasa arayan Aydnlanma tini tarihte rastlantnn anlamsz gcn grememifl ve bu konuda tam bir krle dflmfltr (zlem
2012: 175). Nietzscheye gre tarihte bir z aranmak isteniyorsa bu z ancak g
istenci olabilir nk g istenci yaflama istenciyle ayn fleydir ve tm tarihsel srece yn veren bu yaflama istencidir. Bu g istenci akl yoluyla kavranamayacak
bir fley olduundan tarihte bir akl aramak ya da genel bir plan ve evrensel bir anlam aramak da samadr. Nietzscheye gre tarihte bir anlam arama abas Bat
dnyasna Hristiyanln miras brakt bir fleydir (zlem 2012: 176). Btn Bat
felsefesine sinmifl olan tarihin bir anlam olduu ya da tarihte genel bir plann iflledii dflncesi, Nietzscheye gre klk deifltirmifl bir teolojiden baflka bir fley
deildir; Ortaadan kalma bir tutuculuun devamdr. Nietzscheye gre tarih ancak Hristiyanln afllmas ve Tanrnn lmyle bir dnm noktasn aflarak
Hristiyanln ipoteinden kurtulup zgr insann tarihi hline gelebilir (zlem
2012: 176). Nietzsche kendi ann tarihe byk deer veren ve Ortaadan miras gelen kltr iin tarihsici (historicist) terimini kullanr ve kendi ann bu
tarihsici anlayfln bir illet olarak grr (Nietzsche 2012: 405). Tarihsicilik kavram daha sonra tarihselcilik-tarihsicilik tartflmas balamnda geecektir.
Jacob Burckhardt da (1818-1897) Nietzsche gibi Alman dealizminin tarih felsefesini elefltirmifltir. Burckhardta gre Alman dealizminin tarih felsefesi tarihin romantik ve ulusu bir yorumudur. Bu tr tarih felsefelerinde tarihi idealizmin en yce duygu olarak ele ald dinsel destekli bir ulusuluk, en stn modelse rgtlenmifl bir g olan devlettir. Bu anlayfl da idealist filozoflar tarihin belirli bir eree
doru ilerledii yorumuna gtrmfltr. Oysa Burckhardta gre ilerlemeden, erekSIRA SZDE
ten ve belirlenmifl
bir gelecekten sz etmek anlamszdr (zlem 2012: 176).
Burckhardt tarihin zn deiflmede grmfltr, ilerlemede deil. Tarih srekli deiflip duran
D fi N Ebir
L M sretir. Tarihte olaylar, kltrler, halklar ve devletler srekli
birbirlerinin yerini alp dururlar. Ama bu deiflmenin bir ilerleme olarak grlmesi beklenemez. Bu deiflmenin bir ilerleme olabilmesi iin tarihin bir erei ve anS O R U
lamnn olmas
gerekirdi ama tarihte byle bir fley de yoktur. Dolaysyla tarihin
ilerledii dflncesi, yerini tarihin deiflmekte olduu dflncesine brakmaldr.
Burckhardta
ilerleme tarihteki binlerce deiflme tarzndan yalnzca birisiD K K Agre
T
dir. Tarihteki deiflme tarzlarnn hepsini bize verebilecek bir tarih bilgisi ise olanakszdr. Tarihte olup bitenin yasalar da oluflturulamaz. Bu yzden bilimler iinSIRA SZDE
de en az bilimsel olan tarihtir.
Tarihte genel durumlar yoktur nk tarih srekli deiflim geiren bir sretir.
Bununla birlikte
tarihte baz benzerliklerden hareketle baz tipsel durumlar belirAMALARIMIZ
lenebilir. Bu tipsel durumlar din, kltr, devlet trnden fleylerdir. Bu durumlar
tipseldir nk tarihin hemen her dneminde deiflik biimler altnda hep varolmufllardr. Burckhardt
K T A P tarihi bilimden ok fliire benzettiinden tarihe bir anlama ile
yaklaflmak gerektiinden sz etmifltir. Bu anlayflyla daha sonra ortaya kacak
olan Tin bilimleri felsefesi alanndaki Dilthey gibi filozoflar etkilemifltir.
SIRA SZDE
Burckhardta gre srekli
deiflen tarihte tekrar eden
D fi aramak
N E L Mgereklidir.
tipleri
Ama bu tekrar doadaki gibi
bir tekrar deildir; tarihte
dngsel
tekrar
S O R anlamda
U
eden hibir fley yoktur, tarih
srekli deiflir. Ama bu
srekli deiflim iinde
D K Kbenzeyen
AT
birbirine
tipler
bulunabilir.
N N
Burckhardta
SIRA SZDEgre tarih
bilimden ok sanata
benzediinden tarihe estetik
bir tavrla, sanatsal bir
AMALARIMIZ
anlamayla yaklaflmak
gerekir.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNTfiERNNE EL TM
TELEVZYON
SIRA SZDE
Tarihsel deiflme
bir ilerleme olarak yorumlanabilir mi? Nedenleriyle tartflnz.
http://www.sorenkierkegaard.nl/artikelen/Engels/185.%20Pojman_on_faith_and_hisD NTfiERN NE LETM

tory.pdf
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
93
zet
N
A M A
dealizm ve Marksizm karflt tarih felsefelerinin

temel izgilerini Kierkegaard felsefesi balamnda betimlemek.
Kierkegaarda gre tarihin belirli bir noktasnda
yaflayanlar iin tarihi btnnde tmel olarak
kavramak olanakszdr. Kierkegaard Hegelci ve
Marksist tarih felsefelerinin tarihsellik anlayfln
elefltirir. Buna gre bu felsefeler tarihsellik anlayfllarn gelecee de taflmfllardr. Oysa gelecek
daha henz olmamfltr. Ama tarihsel olma olup
bitmifl olanlar iin, yalnzca gemifl iin sz konusudur. Byle bir felsefe anlayfl tarihsel olmayan tarihsellefltiren eliflik bir tarih anlayfldr.
Ayrca tarihte nesnel veya mutlak bir anlam aramak da samadr. Tarihsel olgular znel olgulardr. Kierkegaard bu tarihi felsefe anlayfllarnn
ilerleme anlayflna da karfl kmfltr. Tarihte bir
ilerlemeden sz edilemez. nk tarihteki her
bir dnem yeni bafltan bafllar. Hibir tarihsel dnem bir nceki dnemden bir fley renemez.
Kierkegaarda gre gemifl olup bittii iin deifltirilemezdir ama zorunlu deildir. Gemiflin zorunlu olduunu sylemek gelecee de zorunluluk yklemek demektir, oysa bu insan varoluflunun geleceini ipotek altna alr. Tarihi filozoflarn gemiflin deifltirilemezliinden hareketle
onun zorunlu olduunu dflnmeleri hatadr.
N
A M A
Tarih felsefesi elefltirisi yapan dflnrlerin tarih

kavramna ve insana ynelik dflncelerini
Schopenhauer rnei zerinden tanmak.
Schopenhauer hem tarih felsefesini hem de tarih
bilimini elefltirmifltir. Ona gre felsefe teorik bir
etkinliktir ve tmel olan konu edinir. Oysa tarih
tmel olanla deil, bireysel olanla ilgilenir. Felsefe deiflmez olann peflindedir oysa tarihte her
fley deiflir. Bu yzden de tarih ve felsefe birbirleriyle badaflamazdr. Bu anlamda da tarihin felsefesi olanakszdr. Schopenhauere gre her insan, her a ve her toplum bir ve ayn istemenin
nesnelleflmesinden baflka bir fley deildir. nsan
trnn tarihi denilen fley tarihsel olaylar yndr ve alarn geerek birbirini izlemesi de rastlantsal bir form iinde olur. alarn birbirini izlemesi insan idelerinin art arda grnfle kmasndan baflka bir fley deildir. Schopenhauere
gre tarihte rastlantya dayal olufllar olduu iin
tarihte bir nesnellikten de sz edilemez. Sadece
felsefe deil, bilim de tarihten bir tmel yasa karamaz. Bylece tarihin felsefesi ya da bilimi
olanakszdr. Dier tm bilim dallarnn tersine
tarihin bir sistemi yoktur; tarih bir bilim deildir.
nk tarihin tikeli bilmesi, hibir yerde evrensel yasa araclyla gerekleflmez. Bilimler tikel
olan aflarak tmel olana ykseldikleri iin, kapsayc kavramlara ulafltklar iin ve o lde bilim olurlar. Oysa tarih tekil olanla ilgilenir ve bu
anlamda bilim deildir. Schopenhauere gre gerek tarih felsefesi hep olufl iinde olup hi varolmayan ele almaz ve bunu fleylerin gerek doas olarak grmez; tersine gerek tarih felsefesi
hep varolan, hi olufl iinde olmayan ve yitip
gitmeyeni gz nnde tutmaldr. Gerek tarih
felsefesi insann geici amalarn ncesiz, sonrasz ve mutlak amalar seviyesine ykseltmez. Hegelci felsefe bunu yaparak tarihte bofluna bir anlam aramfltr. Tarihin gerek anlam tarihin iinde deiflende deil, deiflmeyende aranmaldr.
94
N
AM A
Tarih Felsefesi-II
Nietzsche ve Burckhardtn grfllerinden yararlanarak, 19. yzylda tarih felsefelerine ynelik

elefltirileri nedenleriyle saptamak.
dealist tarihi felsefeyi elefltiren Nietzscheye gre her fleyi tarihsellefltirmek yaflamay zehirlemekte ve kltrel yozlaflmaya yol amaktadr.
nsan yaflamndaki her fleyi tarihsellefltiren bu
anlayfl insani ve toplumsal olan her fleyi tarihe
tutsak etmifltir. nk kendisini tarihin rn
olarak gren insan iinde yaflad kltrn deerlerini sorgulamaz. Bu da insann yaratclnn nndeki en byk engeldir. Nietzsche flimdinin, bugnn yaflamnn tarihe bal klnmasna karfl kar; ona gre tam tersine tarih flimdinin ve bugnn yaflamnn ltlerine gre deerlendirilmelidir. Nietzscheye gre yaflam tarihin iinden karmayp tarihi yaflamn iinden karmak gerekir. Nietzscheye gre tr tarih
sz konusudur: antsal tarih, antik tarih ve elefltirel tarih. Bunlar iinde en insan yaflam iin en
deerli olan elefltirel tarihtir. nk bu tarih insan zorlayc, bask altnda tutucu geleneklerden
ve tarihe tutsak olmaktan kurtarr. Nietzschenin
tarihe ynelik bir dier elefltirisi de bilgikuramsal
adan yaplan bir elefltiridir. Bilgikuramsal adan tarihte bir nesnellikten sz edilemez. nk
tarihsel olaylar asla tek bir anlama sahip deildirler. Nietzscheye gre tarihte akln egemen olduunu sylemek Aydnlanmann tiniyle tarihe bakmaktr. Ayrca Nietzscheye gre tarihte bulunabilecek tek z ancak g istenci olabilir nk
g istenci yaflama istenciyle ayn fleydir ve tm
tarihsel srece yn veren bu yaflama istencidir.
Bu g istenci akl yoluyla kavranamayacak bir
fley olduundan tarihte bir akl aramak ya da genel bir plan ve evrensel bir anlam aramak da samadr. Nietzscheye gre tarihte bir anlam arama
abas Bat dnyasna Hristiyanln mirasndan
baflka bir fley deildir.
Burckhardta gre tarihte ilerlemeden, erekten
ve belirlenmifl bir gelecekten sz etmek anlamszdr. Bu tr idealist anlayfllarn tarihte yeri yoktur. Burckhardt tarihin zn deiflmede grmfltr, ilerlemede deil. Tarih srekli deiflip
duran bir sretir. Tarihte olaylar, kltrler, halklar ve devletler srekli birbirlerinin yerini alp
dururlar. Burckhardta gre ilerleme tarihteki binlerce deiflme tarzndan yalnca birisidir. Tarihteki deiflme tarzlarnn hepsini bize verebilecek
bir tarih bilgisi ise olanakszdr. Burckhardta gre tarihte genel durumlar yoktur, nk tarih srekli deiflim geiren bir sretir. Bununla birlikte tarihte baz benzerliklerden hareketle baz tipsel durumlar belirlenebilir. Bu tipsel durumlar
din, kltr, devlet trnden fleylerdir.
95
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Alman dealizminin tarih
felsefesini elefltiren filozoflardan biri deildir?
a. Nietzsche
b. Burckhardt
c. Schopenhauer
d. Schelling
e. Kierkegaard
2. Afladakilerden hangisi insani-toplumsal varolufltan
hareketle 19. Yzyln tarihi felsefelerini elefltiren dflnce akmdr?
a. Varolufluluk
b. Marksizm
c. dealizm
d. Pozitivizm
e. Neopozitivizm
3. Afladaki seeneklerin hangisinde Kierkegaardun
Hegelci ve Marksist felsefelerin tarihsellik anlayflnn
elefltirisi doru olarak ifade edilmifltir?
a. Tarihsellii gemifle uygulamfllardr
b. Tarihsellii znel hale getirmifllerdir
c. Tarihsellii gelecee uygulamfllardr
d. Tarihsellii grmezden gelmifllerdir
e. nsan varoluflunu tarihsellefltirmifllerdir
4. Afladakilerden hangisinde Kierkegaardun tarihin
btnyle tmel olarak kavranamayacana iliflkin grflnn nedeni verilmifltir?
a. Tarihin tmel yasalarn bulmak zordur
b. Tarih felsefi bir sistem olduundan tmel olarak
kavranamaz
c. Tarihin bilimi ve felsefesi olanakszdr
d. Tarih belirli bir noktadan tmel olarak kavranamaz
e. Tarihte mutlak ve nesnel anlamlar bulunabilir
5. Schopenhauere gre tarihte nesnellikten szedilemeyiflinin nedeni afladakilerden hangisinde dile getirilmifltir?
a. Tarihte zorunluluun olmas
b. Tarihte rastlantnn olmas
c. Tarihte znelliin bulunmamas
d. Tarihin mutlak bir plannn olmas
e. Tarihin nesnelerden bamsz olmas
6. Afladakilerden hangisi Schopenhauere gre tarihi

olanakl klan ve insan varoluflunun bir paras olan
edir?
a. Dil
b. Yaz
c. Akl
d. Dflnce
e. Kavram
7. Schopenhauere gre gerek tarih felsefesi antik zamanlarn tm olaylarnda olduu gibi modern zamanlarnkilerde; Batnn tm olaylarnda olduu gibi Doununkilerde zdefl olan kavramaldr. zel koflullar,
klk kyafet ve geleneklerdeki tm farkllklara ramen
her yerde ayn insanl grmelidir. Buna gre gerek
tarih felsefesinin tarihte neyi aramas gerektii afladakilerden hangisinde doru biimde ifade edilmifltir?
a. Btn alarda deiflenleri
b. Her adaki bir defalk olufllar
c. Tarihteki zorunluluu
d. Tarihteki rastlantll
e. Btn alarda deiflmeyen z
8. Afladakilerden hangisi Nietzschenin, ann her
fleyi tarihsellefltirmesi ve insan tarihe tutsak etmesini,
insanln bir rme ve yozlaflma iine girmesinin nedeni olarak grmesini ifade eder?
a. nsann tarihsel bir varlk olmas
b. nsann tarihsel bir varlk olmamas
c. Toplumsal yaflamn tarihsellie aykr olmas
d. nsann kendisini tarihin rn olarak grmesi
e. ann deerlerinin tarihsel olmamas
9. Afladakileren hangisinde Nietzschenin tarihe ynelik bilgikuramsal elefltirisi dile getirilmifltir?
a. Tarihte nesnellikten sz edilemez
b. Tarihin mutlak bir anlam vardr
c. Tarihte yasal aklamalar yaplabilir
d. Tarihte znellikten sz edilemez
e. Tarihin btn hakknda bilgi edinilebilir
10. Burckhardta gre tarihte genel durumlar yoktur, ama
benzerliklerden hareketle baz tipsel durumlar belirlenebilir. Bunun nedeni afladakilerden hangisi olabilir?
a. Tarihte ilerlemenin olmas
b. Tarihin znn deiflmemesi
c. Tarihin znn deiflme olmas
d. Tarihsel geliflmenin erekli olmas
e. Gelecein belirlenebilir olmas
96
Tarih Felsefesi-II
Okuma Paras
[...]
Akl yetisi birey iin neyse, tarih de insan soyu ii
odur...Sadece tarih yoluyla bir halk, kendisi hakknda
tam anlamyla bilinli olur. Buna gre, tarih insan syunun rasyonel z-bilinci olarak grlmelidir; o insan soyu iin, akl yetisiyle donatlmfl, kendi zerine dflnen ve balant kuran bir bilin birey ii neyse, odur.
Byle bir bilinten yoksun olmakla hayvan, algnn dar
flimdisine kapatlmfl kalr. Tarihteki her boflluk, bu nedenle, bir kiflinin kendi bilincinde anmsama srasndaki bir bofllua benzer; dahas, kendi bilgi ve malmatn kendisinin tesine taflmfl antikitenin doruuna ait
bir eserin, rnein piramitler ile Yukatann tapnak ve
saraylar nnde; bir uflak gibi ya da anahtarn unutmufl olduu kendisine ait eski bir flifrenin nndeki bir
kifli gibi; gerekte ise, uykusunda ne yapmfl olduunu
sabahleyin kalknca fark eden bir uyurgezer gibi iliflki
iinde olunan insani yapp etmelerin flimdisinde, bir
hayvan gibi anlamsz ve aptalca durakalrz. Dolaysyla
bu balamda tarih, akl yetisi olarak ya da insan soyunun kendi zerine dflnmfl bilinci olarak grlmelidir; dahas o, btn soyda dorudan ortak bulunan bi
z bilincin yerini alr; bylece sadece tarih sayesinde
bu, esas olarak bir btn, bir insanlk olur. Bu tarihin
gerek deeridir ve bylece ona duyulan evrensel ve
baskn ilgi, byk lde onun insan soyunun bireysel
bir merak olmasna dayanr. yleyse, akl yrtme yetisinin kullanm iin kanlmaz bir koflul olan dil bireylerin bu yetisi iin neyse, yaz da, burada iflaret edilen btn soyun akl yrtme yetisi iin odur; nk
bireyin aklnn gerek varoluflu ilk olarak dille bafllad gibi, bu akl yetisinin gerek varoluflu da ancak yaz
ile bafllar. Bylece yaz, srekli olarak lmle kesintiye
urayan ve bylece paral ve blk prk kalan insan soyunun bilincini birlie yeniden getirmek iin hizmet eder; yle ki, atalarmzda ortaya kmfl bir dflnce, onun gelecek torunlar tarafndan sonuna kadar tasarlanr. Yaz, insan soyunun ve onun bilincinin, ksa
mrl pek ok sayda bireye dalp paralanmasnn
nne geer ve bylece, ellerinde unutuflun baflgsterdii karfl konulmakszn hzla geen zamana meydan
okumaya davet eder. Tafltan yaptlar gibi, yazl yaptlar
da bunu baflarmak iin bir giriflim olarak grlmelidir;
belirli bir yere kadar, tafltan yaptlar yazl olanlardan
daha eskidir. nk binlerce yln ardndan hala ayakta duran piramitleri, antsal stunlar, kaya mezarlarn,
dikili tafllar, tapnak ve saraylar ayaklar stne dik-
mek iin uzun yllar boyunca binlerce insan gcn

hesap edilemez bir maliyetle seferber etmifl insanlarn;
grnflte kendilerinin sadece, infla srecinin sonunu
grebilmeleri iin ok ksa yaflam aralklarna sahip olmufl olduklarna, hatta kitlelerin cehaletinin gereksinim
duyduu bu kimselerin, bir bahane olarak kullandklar bir szde amaca sahip olmufl olduklarna kim inanacak? Belli ki gerek ama, en yeni nesle bunlarla iliflkiye gemelerini ve bylece insanlk bilincini yeniden
birlie kavuflturmalarn sylemekti...
Kaynak: Arthur Schopenhauer, Tarih zerine, Blm 38, ev. Metin Bal, Tarih Felsefesi Seme Metinler iinde, ed. Doan zlem - Gl Ateflolu, DouBat Yaynlar (1. Bask), Ankara, 2006, s. 230-232.

1. d
2. a
3. c
4. d
5. b
6. b
7. e
8. d
9. a
10. c
Yantnz yanlfl ise Kierkegaard, Schopenhauer, Nietzsche ve Burckhardt bafllkl blmleri yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Tarih Felsefesi Elefltirileri
Yantnz yanlfl ise Kierkegaard bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Kierkegaard bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Schopenhauer bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Schopenhauer bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Schopenhauer bafllkl bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Nietzsche bafllkl blm
yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Nietzsche bafllkl blm
yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Burckhardt bafllkl blm yeniden okuyunuz.
97

Sra Sizde 1
Gemiflin iki anlamda zorunluluu sz konusu olabilir.
Bir anlamda gemifl olup bitmifltir ve olup bitmifl olan
bir fleyin deifltirlemez olmas anlamnda zorunlu olduu sylenebilir ama bu mantksal bir zorunluluk deildir. Yalnzca rastlantsal olann bir kez olduktan sonra
deifltirilememesi anlamnda bir zorunluluktan sz edilebilir. Oysa felsefede zorunlu olma mantksal zorunluluk demektir, olduundan baflka trl olamamay ierir. Oysa gemifl olgularn hibirisi, henz olmadan nce, olduundan baflka trl olamayacak olan fleylerden
deildir. Rastlantsaldr, baflka trl de olabilirlerdi onlar ama olmamfllardr, olduklar gibi olmufllardr. Mantksal zorunluluk ise sk sk varlkla ilgisinde ele alnmfltr. Szgelifli Hegel felsefesi gemiflin zorunlu olduunu sylerken baflka trl olamayaca anlamnda,
mantksal olarak zorunlu olduunu sylemifltir.
Gelecein ise tek bir anlamda zorunlu olduu sylenebilir, o da mantksal zorunluluktur. nk gelecek henz olmadndan onun zorunlu olduu sylenirse gelecein belirli bir flekilde olmas gerektii sylenmifl
olur. Yani gelecein zorunluluu ifadesi gelecee baflka trl olamama yklemektedir, bir deifltirilemezlik
yklemektedir. Oysa gelecek henz olmadndan ve
tekil olaylar alan olarak srekli deiflen tarihte rastlantnn ve amal insan yapp etmelerinin rol gzard
edilemeyeceinden gelecein zorunluluundan hibir
flekilde sz edilemez.
Sra Sizde 2
Tarihte her fleyin tikel ve bireysel olduu aktr. Tarih
tekil varolufllarn arka arkaya kt bir varlk alandr.
Bununla birlikte doa alan iin de ayn fley sz konusudur. Doada da tekil olaylar zinciri aka grlebilir.
Bununla birlikte doaya iliflkin aklamalarmzda bu
tekil olaylarn kendisinden tretilebilecei tmel yasalar ve ilkeler kullanrz. Tarihte bunun yaplabilip yaplamayaca sorunludur? Tarihin ne anlamda bilim olduu bu noktada nem kazanr. Eer tarih tekil olann bilimiyse tarih bilimi tmel ilkeler aramayacak, byle ilkelerle ve yasalarla tarihi aklamak yoluna gitmeyecektir. O dorudan insani yaflam iten kavramaya alflacaktr. Doada ise tmel ilkeler bizi gelecek doa olgularna iliflkin ndeyide bulunmaya gtrebilmekedir.
19. yzylda hem tarih srecine iliflkin hem de tarih bilimine iliflkin tarih felsefeleri yaplmfltr. Tarihsel srece iliflkin tarih felsefesi ise iki anlamda olanakldr. Ya
bu srecin deiflmesini belirleyen ilke ve yasalar arama

abas olarak bir tarih felsefesi olabilir ki buna rnek
olarak Hegel, Marx ve Comteun tarih felsefeleri verilebilir. Ya da tarihsel varlk alannnda tarih srecinde ortaya kan insani ve toplumsal olan olaylarda deiflmez
olan kavramaya alflan bir felsefe olabilir. Ama buna
da ne lde bir tarih felsefesi denilebilecei sorunludur. Bu tr bir felsefe bir insan ve toplum felsefesi olarak kalr. Tarihin deiflme ilkelerinin, ilerleme yasalarnn bulunabilmesi ise tarihsel srecin tmel olarak kavranabilmesiyle olanakl olurdu oysa tarihi tmel olarak
kavramak olanakszdr nk tarih srekli deiflen tekillikler alandr.
Sra Sizde 3
Tarih bir deiflme srecidir. Her deiflme sreci bir ilerleme olarak grlebilir. Ama ilerlemeden ne anladmz bu noktada nem kazanr. Eer ilerleme bir eree
ya da bir hedefe doru geliflmek ya da adm adm yaklaflmak ise bu durumda tarihsel deiflmeye bir ilerleme
yklemek iin tarihe dflardan bir lt koymak gereklidir. Byle bir ltn nesnelliiyle ilgili sorun ise tarihin bir ilerleme olarak grlemeyeceini, grlse bile
byle bir anlayfln tarihe kendi znel ltn dayatt
anlamna gelir. flte bu yzden tarihsel deiflme Hegel
felsefesince tinin kendisindeki geliflme, Marx felsefesince retim aralarnda ve maddi koflullardaki bir geliflme
olarak farkl yorumlarla ele alnmfltr. Tarihe herhangi
bir nesnel ya da mutlak ltten bamsz olarak bakldnda tarihsel olufl sreci bir ilerleme ya da geliflme diye deil, salt bir deiflme sreci diye grlecektir.
Kaynaklar
Kierkegaard, S. (2005). Felsefe Paralar ya da Bir
Para Felsefe, ev. Doan fiahiner, stanbul: Trkiye fl Bankas Yaynlar.
Nietzsche. F. (2012). Zamana Uymayan Dflnceler,
ev. Doan zlem, Tarih Felsefesi iinde, stanbul: Notos Kitap yaynevi.
zlem, D-Ateflolu, G. (2006). Tarih Felsefesi Seme
Metinler, Ankara: DouBat Yaynlar.
Schopenhauer, A. (2006) Tarih zerine, ev. Metin
Bal, Tarih Felsefesi: Seme Metinler iinde, Ankara: DouBat Yaynlar.
TARH FELSEFES-II
Amalarmz
N
N
N

Antipozitivist bilim anlayfl ve tarih grflnn temel izgilerini betimleyebilecek,
Pozitivizm karflt grflleri ileri sren dflnrlerin tarihsel varla ve tarih bilimine ynelik dflncelerini tanyabilecek,
Tarihin doa bilimlerinden bamsz bir bilim olarak zerkliine iliflkin dflnceleri ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aklama
Pozitivizm
Anlam
Tarih Bilimi
Antipozitivizm
Tarih Felsefesi
Doa
Tin Bilimleri
Hermeneutik
Yasa
indekiler
Tarih Felsefesi-II
Tarih Felsefesi
Elefltirileri-2: Pozitivizm
Karflt Tarih Felsefeleri
ANTPOZTVST TARH ANLAYIfiI

TARH BLMNN OLANAINA
LfiKN GRfiLER
Tarih Felsefesi Elefltirileri-2:

Pozitivizm Karflt Tarih
Felsefeleri
ANTPOZTVST TARH ANLAYIfiI
Antipozitivizm, pozitivist bilim ve tarih anlayflna bir tepki olarak ortaya kmfltr.
Bilindii zere pozitivizm, btn gereklii yalnzca doa adn verdii tek bir gereklie indirgemifl ve tarihi de doal gerekliin bir grnm olarak ele almflt.
Doa ve tarih arasnda zce bir fark yoktu ve tarihsel gereklik insan doasnn yasalaryla aklanabilirdi. Bu tek gereklik anlayfl da pozitivizmi tek bir yntem anlayflna gtrmflt. Tarihsel sre de tpk doa gibi doa bilimlerinin yntemleri kullanlarak aklanmalyd.
flte bu pozitivist yntem ve tarih anlayflna karfl dflnceler antipozitivist olarak nitelenen dflnrlerden gelmifltir. Buna gre doa ve tarih birbirine indirgenemez olan, zce birbirinden farkl olmakla kalmayp ayn zamanda birbirine karflt zellikleri olan iki ayr gerekliktir. Bu yzden de doa bilimlerinin yntemleri
tarih bilimleri iin uygun deildir. Doa bilimlerinin kendine zg nesnesiyle tarih
bilimlerinin kendine zg nesnesi yapca birbirinden farkldr ve ayn yntemlerle
incelenemezler. Tarih doa bilimlerinden tamamen ayr bir yntemle ele alnmaldr ve zerk bir bilim olarak kurulmaldr.
Doa matematiksel analiz yoluyla incelenebilir oysa tarihte matematiksel olmayan insan eylemleri vardr, tinsellik vardr. Doa matematiksel analize uygun olsa
da tinsellik matematik olarak analiz edilemez. Szgelifli Newton fizii doaya iliflkin matematiksel denklemler kurarak ve bu matematiksel yasalarla doa olgularn
iflleyifline iliflkin aklamalar getirebilir. Oysa tarihte byle aklamalar yapmak olanakszdr.
Doada etkin nedensellik iliflkileri kurulabilir oysa tarihte teleolojik bir nedensellikten sz edilebilir. Tarih insan yapp etmelerinin alan olduundan ve insan
yapp etmeleri de amal eylemler olduundan tarihte doadaki gibi bir nedensellik deil, bunun yerine ereksellik vardr. Tarihi olgular arasnda ereksel balantlar kurar.
Ayrca tarih anlam dnyasdr, tarih bilimlerinde olgular anlama abas vardr,
doa bilimlerinde olduu gibi olgular aklama abas yoktur. Bu yzden de yasalara dayal aklama abasyla anlam ieren olgular aklayamayz. yleyse tarih ve
doa birbirine karflt iki ayr alandr. Tarihin olgular doal olgular trnden olgular
deildir. Btn bu nedenlerden dolay da tin bilimlerinin ya da tarihsel bilimlerin
nesneleri doa bilimlerinin ortak yntemiyle ele alnamazlar. Bu yzden de insan
bilimlerinin olgularn anlamn kavramaya ynelen zerk yntemleri vardr.
Tarih bilgisinin epistemolojik

olana kendine zg
yntemler zerinde yeniden
temellendirilmesiyle ortaya
kacaktr.
Doal olgular matematiksel

denklemlerle ifade
edilebilirler, oysa tinsel
olgular, yani tarihsel olgular
mantematiksel denklemlerle
aklanamazlar.
Doa nedensel iliflkiler

kurularak incelenebilecek bir
doal olgular alanyken tarih
teleolojik olarak
incelenebilecek tinsel varlk
alandr.
100
Tarih Felsefesi-II
TARH BLMNN OLANAINA LfiKN GRfiLER

Wilhelm Dilthey
Dilthey insani-toplumsal
dnyaya ve tarihe ynelen;
olmas gerekeni deil, olan
syleyen bilimlerin
olanana iliflkin yeni bir
bilgi kuram ortaya
koymann gerekliliini ileri
srer.
Dilthey Kantn saf akl

anlayflna karfl kar,
Diltheya gre akl saf deil,
tarihseldir.
Diltheya gre modern bilgi
kuram (epistemoloji)
insani-toplumsal olana
iliflkin bir bilimin olana
hakknda bir temel
oluflturamamfltr. Bu yzden
de tinsel olgularn kavranma
olana iin yeni bir bilgi
kuram gereklidir.
Wilhelm Dilthey (1833-1911) Alman Tarih Okulu ierisinde yetiflmifl ve tarihsellik

konusuna eilmifl olan dflnrlerdendir. Bilim olarak tarihin olanan soruflturmufltur. Dilthey deneyci filozof Francis Bacondan beri bilgi kuramnda bilim tanmnn hep doa bilimleri model alnarak belirlenmesine karfl kmfltr (zlem
2012: 192). Baflka bir deyiflle bilim denildiinde hep doa bilimi anlafllmfltr.
zellikle pozitivizm tarafndan tarih bilimleri doa bilimi rneine gre kurulmak
istenmifl ve tarihsel olaylar doa bilimlerinin aklamalarndaki gibi insan doasndan tretilen yasalarla aklanmak istenmifltir. Oysa Diltheya gre bu anlayfl tarihi bilim olmaktan karmfltr. Dilthey Antikadan beri geleneksel theoria-historia
karfltl iinde tarihin bilim olarak grlmediini dile getirerek tarih bilimine bir
temel vermek zere yola kar.
Dilthey doa bilimlerinin tersine insan dnyasna ve tarihe ynelen bilimlerin
temeli sorunuyla ilgilenmifltir. nsani-toplumsal ynelen disiplinler arasnda hukuk, siyaset ve devlet retisi gibi disiplinler vardr ancak bunlar normatif, yani yasa koyucu olduklarndan olmas gerekeni sylerler ve bu nedenle de bilim saylmazlar. Bilim olmas gerekeni deil, olan syler. Bu yzden de insani-toplumsal
olaylara iliflkin ve olan syleyen bilimler de gereklidir ama bu bilimler doa bilimleri rnek alnarak temellendirilemezler. Bu bilimlerin yneldikleri olaylar zleri
gerei doa olaylarndan farkldr. Bu durumda insani-toplumsal olaylara olan gzyle, yani olgu olarak bakabilecek etkinlik olarak geriye, kendisine bir trl bilim stats tannmayan tarihilik kalyor (zlem 2012: 193).
Dilthey bir tarih yazcsnn yarglarnn, bir iktisatnn vard sonularn, bir
hukukunun kulland kavramlarn altnda yatan ilkeleri soruflturmak istemifltir.
Metafizik kavramlarn iine taflnd bir tarih felsefesinin olanakl olup olmad
sorusunun yantlanabilmesi iin tin bilimleri ya da tarih bilimleri denilen bilimlerin
dayand salam bir zemin oluflturulmaldr. Diltheya gre Comteun sosyolojisi
bunu baflaramaz. Dilthey bu konuda flyle der: Comteun ve pozitivistlerin, J. S.
Millin ve empiristlerin bu sorulara verdikleri yantlar bana tarihsel gereklii doabilimsel kavramlara ve yntemlere uydurma uruna, bu gereklii arptmak ve
tahrif etmek olarak grnmektedir (Dilthey 2011: 15). Bu yzden de tarihilii
salam bir temel zerinde infla edebilmemizi salayacak yeni bir bilgi kuramna,
bir tarih epistemolojisine gerek vardr. Aristotelesten Kanta kadar olan bilgi kuramlar bunu baflaramazlar nk bu bilgi kuramlar insan akln tarihsel ve psikolojik elerden bamsz olarak ele almfllardr. Oysa Diltheya gre akl tarihseldir.
nk akl tarihsel-psikolojik bir varlk olarak insann akldr. Bu yzden de Kantn
Saf Akln Elefltirisine bir yant olarak Tarihsel Akln Elefltirisi adl yaptn yazmak
istemifltir.
Diltheya gre akl insann olanaklarna ayrlmazcasna baldr, ama bu olanaklar da tarih iinde geliflen olanaklardr. nsann tarihsellii onun bilme edimlerinin
koflullarn da oluflturacaktr. nsann tarihsel olan olanaklar anlafllmadan bilme
edimi tam kavranlamaz. Oysa modern bilgi kuram btn bu tarihsellii dfllayarak bir bilgi anlayfl gelifltirmifltir ve bu bilgi anlayfl, tam da bu yzden, tarihsel
varl kavrayamaz. Modern bilgi kuramnn tarihi bilim olarak grmemesinin nedeni de budur.
7. nite - Tarih Felsefesi Elefltirileri-2: Pozitivizm Karflt Tarih Felsefeleri
Diltheya gre insann tarihsel varlnn kavranabilmesi iin gereken koflul saf
a priori bilgi olanann kabul deil, iinde bulunulan koflullarn toplamndan kan bir geliflim tarihidir (zlem 2012: 195). yle ki bizi felsefeye ynelten tm sorularn yantn, bu tarihsel geliflme verebilir (Dilthey 2011: 17). nsan felsefeye
ynelten sorular aslnda insann kendisiyle ilgili sorular olduundan ve insan da
tarihsel varlk olduundan, Diltheyn bununla kastettii fley, felsefi sorularn tam
bir zmlemesinin ancak tarihe ynelmekle olanakl olduudur. nk insan
varlnn btnnde kavranmas onun tarihsel gelifliminden hareketle yaplabilir.
Dilthey modern bilgi kuramnn iddiasn tersine doal olann bizim iin tam
olarak kavranamayacan ama tarihsel olann daha kesin bir veri olduunu ileri
srer. Ona gre dfl dnya yalnzca tasarmlanan bir gereklik olarak fenomen olarak kalr (Dilthey 2011: 17). Bu yzden de dfl dnyadaki nedensel sreleri yeterince bilemeyiz. Ama nedensellie iliflkin tasarmlar da insann istence dayal yaflamndan ve tarihsel olan soyutlamalardr. Baflka bir deyiflle, dfl dnya bizim yaflama btnlmz sayesinde bize verilidir (Dilthey 2011: 18). nsann hisseden, isteyen, amalayan nelii tmyle bize ait bir fleydir ve kendi belirlenimi iindeki dfl
dnya gerekliinden daha kesin bir veri olarak kalr.
nsan yaflama iinde belirlenmifl bir varlktr ve bu yaflama da tarihsel olarak oluflan bir fleydir. Tarihsellik ise doadan farkl bir fley olarak tinsellikten
farkl bir fley deildir.
nsan doa durumundan toplum hlinde yaflamaya geince tarihsel bir varolufl
hline gelmifltir. nsanlar bir yandan oluflturduklar normlar, deerler ve kurallarla
tarihi yaparken dier yandan kendi oluflturduklar bu tarihsel oluflumlar, deerler
ve kurallar tarafndan da belirlenmeye bafllamfllardr. Dilthey bu tarihsel varla
tinsellik der ve btn insan yaflamn belirleyen bir yap olarak tinsellii ne srer. Bylece tinselliin ortaya kflyla doa alanndan klp tarih alanna geilir.
Tinsellik alannda doa alanndaki mekanik deiflmelerin zorunluluuna karflt
olarak istence dayal zgr eylemler vardr. nsan bu tinsellik ve tarihsellik alannda, doann akflndaki bofl ve ssz tekrar bilin yoluyla aflar ve bilincinin tasarmlar altnda kendi tarihsel geliflimini kurar (Dilthey 2011: 25). Dilthey tin bilimlerinin konusu iin de iflte, tin bilimlerinin konusu, tamamen insani/tarihsel olan
bu gerekliktir der.
Bu yzden de tinsellik alannda, tarihte doada olduu gibi bir aklama deil,
anlama sz konusudur. Bylece Dilthey tin bilimleri iin anlamaya dayal yeni
bir epistemoloji kurar. Bu tarih bilimleri iin pozitivist bilim anlayflndan farkl bir
anlayflla kurulmufl yeni bir bilgi kuram demektir. Diltheya gre tarihsel akl elefltirisi de insanlarn ve toplumlarn kendilerini anlama tarzlarnn bir elefltirisidir (zlem 2012: 201).
Tarih doa gibi teorik aklla kavranamaz ancak tarihsel aklla kavranabilir. Tarih teorik bilmeye deil, tarihsel bilmeye aktr. Tarihsel bilmenin koflulu da tarihi arafltran, bilmeye alflan kiflinin ayn zamanda tarihi yapmakta olan kifli olmasdr. Tarihi yazarken tarihi yaparz da. Tarih alannda btn yaplp edilenler yine
tarihi belirlemekte ve deifltirmektedirler. Tarihi tarihsellikten yoksun olan salt
teorik aklla tarihe ynelmez, tersine o gemifli anlamaya alflr. Bunu da gemifl
yaflanty zihninde yeniden canlandrarak yapar. nk tarihsel dnya yaflanan bir
dnyadr dolaysyla tarih gemifl yaflantnn anlafllmasyla kavranabilir. Tarih asla
doabilimsel determinizme bal deildir, tarihte zgrlk vardr. Bu yzden de tarihe doa bilimi yntemleri uygulanamaz; tarihe eilmek iin zel bir ynelime gerek vardr. Bu da Herderden Droysene kadar Alman Tarih Okulunun dedii gi-
101
Diltheya gre bilen zne her
zaman tarihin rndr ve
toplumsal bir varlktr.
Doa kendi baflnal iinde

bize yabancdr, biz onu
kendi tasarmlarmza gre
bildiimiz iin ancak greli
olarak biliriz, oysa tarih
tmyle bize ait bir fley
olarak bize kendi baflnal
iinde verilidir.
Dilthey tinsellik kavramn
tarihsellik ile efl anlaml
kullanr.
nsani ve tarihsel olan

gereklii doa bilimleri
deil, tin bilimleri inceler.
Tarihsel akl elefltirisi

insanlarn kendi kendilerini
ve toplumu ve tarihi anlama
yetilerinin bir elefltirisidir.
102
Her a kendi iinde

biriciktir, tamdr, btndr.
Bu yzden de
genellefltirilemez. Her a
kendi biriciklii iinde
anlamak gerekir.
Yazl yaptlar nesnelleflmifl

tinselliklerdir.
Dilthey belirli bir tarihsel

dneme ait, ya da
bizimkinden farkl bir
tinsellie ait yazl yaptlar
yorumlayarak anlamaya
hermeneutik der.
Tarihin bir baflnn ve

sonunun olduuna iliflkin
anlayfl Ortaa Hristiyan
inancnn etkisiyle
Augustinus tarafndan ileri
srlmfl ve 19. yzylda ok
etkili olmufl bir anlayfltr.
Dilthey bu anlayfl elefltirir.
Tarih Felsefesi-II
bi gemifli yeniden yaflamak ve anlamaktan geer (zlem 2012: 202). Tarihi anlamak istedii gemifle ait bir olay, dnemi ya da bir a zihninde yeniden kurma yoluna gider. Alman Tarih Okulundan etkilenmifl olan Diltheya gre her tarihsel dnem kendi iinde bir btndr ve tarihsel dnemler birbirlerine geiflli
deildirler; tin bilimlerinin hedefi de kendi iinde tam olan tarihsel dnemlerde ya
da alardaki bu geiflli olmayan fleyin anlamna ulaflmaktr (zlem 2012: 202).
Dolaysyla her tarihsel dnem kendi baflna tektir, biriciktir ve tin bilimleri de bu
yzden tekillefltirici bilimlerdir, doa bilimleri gibi tmellefltirici bilimler deildir.
Her a kendi btnl, taml ve teklii iinde kavramann gerei de bundan
trdr.
Diltheya gre her tarih dnemi kendi iinde tek olsa da kendinden nceki alardan baz fleyleri miras olarak alabilir. Ama her a kendisinden nceki dnemlerden ald tinsellik biimlerini yine kendi iinde yorumlayarak alr. Bu yzden
de her a kendi teklii ve biriciklii iinde ele almak gereklidir.
Dilthey her tarihsel dnemde bulunan anlamlarn, deerlerin dilde nesnellefltiini ileri srer. Ona gre dil bu anlamlarn taflycsdr ve her tarihsel dnem dilde
kendisini dflavurur. Tarihsel olaylar dil ile anlayabiliriz, bu yzden de tin bilimlerinin inceleme nesnesi her zaman yazl yaptlardr. Belirli bir tarihsel dnemde ya
da ada insanlarn nasl bir tinsellik iinde yafladklarn anlamak iin o dnemin
yazl yaptlarna baflvurmak gereklidir.
Ama tarihi kendi dneminden hareketle bunu yapacaktr. Dorusu tarihi
ele ald tarihsel dnemin tinselliinden baflka bir tinsellik iinde yaflamaktadr.
nk her tarihsel dnem kendi iinde btn ve tek olduundan farkl tarihsel
dnemlerin farkl tinsellikleri vardr ve herkes kendi ann tinsellii iinde yaflamaktadr. Bu yzden de bir tarihi yazl yaptlar yorumlayarak anlamaya alflacaktr. Tarihinin tek yapabilecei fley yazl yaptlar yorumlayarak anlamak,
yani hermeneutik yapmaktr. Yoksa bir an tinselliinden veya tarihten dflar karak btn alara bakabilmenin bir yolu yoktur. Bu yzden de tarihi incelemek iin kullanlabilecek tek yntem ya da genel olarak tin bilimlerinin yntemi hermeneutiktir.
Diltheya gre tin bilimlerinin amac insann kendisini tanmasdr ama insan
kendisini ancak tarihte tanr. Bununla birlikte tin bilimleri idealist ya da materyalist tarih felsefelerinin yapt gibi tarihte belirli son hedefler de grmezler. nk
tarihin gidiflinde bir rasyonellikten ok irrasyonellik grlr. Bu irrasyonellii aydnlatabilmek iin de teorik akln aklamac tutumundan ok, tarihsel akln anlamac tutumuna gerek duyulur (zlem 2012: 204). Dilthey idealist ve materyalist tarih felsefelerini de tarihe zgrln gerekleflme ortam olarak baktklar iin, insann zgr olma olanan insann elinden alarak bu olana bir tanrsal akla ya
da bir materyalist tarih yasasna aktardklar iin ve insan edilgin bir zgrle
mahkum ettikleri iin elefltirir. Ditheya gre 19. yzyln tarih felsefelerindeki tarihin bir sona doru gittiini ileri sren tarih bilinci aslnda Ortaadan gelen Augustinusu bir tarih bilincidir. Bu anlayfl tarihin bir bafl ve sonu olduunu ileri sren eskatolojik tarih anlayfldr.
Diltheya gre her tarihsel dnem kendi iinde biricik ve btn olduundan, tarih alar arasnda bir geifllilik olmadndan eskatolojik tarih anlayfllarnn yapt gibi tarihe ilerleyen bir sre olarak baklamaz. Tarihte ilerleme ve ykselifl
alar olduu gibi dflfl ve gerileme alar da olabilir. Ama hangi an ilerleme
ya da hangi an gerileme olduuna iliflkin bilinler bile belirli bir an tinsellii
iinden sylenebilir. Tarihte genel geer olan mutlak bir anlam yoktur, her zaman
103
deiflen bir anlamlar okluu vardr. Bu yzden de tarihte genel geerlik arayan
her tr giriflime karfl koymak gereklidir; tarihsellik genel geerlie karflt olan bir
oluflumdur. Tarihsellik yaflam ile ilgilidir ve bu yzden de genel geer yasalar arayan aklamann deil, anlamann konusudur. Tarih bilgisine giden yol onu yaflamaktan, yeniden zihinde canlandrmaktan ve anlamaktan geer. Bu yzden tarihteki a pirori olan bile znel kalmak zorundadr.
Dilthey tarihsellik kavramna da yeni bir anlam ykler. Ona gre tarihsellik insann tarih iinde neliini yapan, tarihsel olup-bitmeler (res gestae) iinde insan
hem oluflturan hem de insann oluflturduu bir fley olarak anlafllmaldr (zlem
2012: 209).
Diltheya gre tarihte olup biten her fley insan tinselliinin rn olmakla birlikte ayn zamanda insan belirleyen bir fleydir. Dilthey bu tarih anlayflyla Hermeneutik tarih anlayflnn da kurucusu olmufltur.
Tinsellik ve tarihsellik hem insann yapt hem de insan insan yapan
birSZDE
fley olabilir mi?
SIRA
Neden?
Tarihsellik hem insan yapan

hem de insann yapt bir
fley olarak tinselliktir.
D fi N E L M
Benedetto Croce ve Yeni Hegelci Tarih Anlayfl
SIRA SZDE
D fi N E L M
Benedetto Croce (1866-1952) bir Hegelci olarak felsefeyi salt kavramsal bir etkinlik olarak grse de Hegelden bir noktada ayrlr. Ona gre Hegel
gerekliS O Rbtn
U
i kavramsal ve mantksal olana indirgemifltir (zlem 2012: 214). Croceye gre
gereklii salt mantksal olarak grmek gerekliin mantk dfl yanlarn ve eflitliDKKAT
liini, karmaflkln basite indirgemek demektir. Croceye gre Hege,l tini, kendisini akla uygun olarak aan ve yine akla uygun olarak kavrayan bir fley olarak ele
SIRA SZDE
almfltr. Oysa insan tini kendisini sezgisel olarak kavrar, gereklii
kavramada sezginin akla ncelii vardr. Akl tmel olan kavrar, sezgi ise tekil olan kavrar. nsann ilk ve dolaysz bilme etkinlii tekil olan tanmaya ynelik olan bir etkinlikAMALARIMIZ
tir. Croceye gre yalnz bir tr yarg vardr, o da tekil tarih yargsdr. Baflka bir deyiflle, her gereklik tarihtir ve her bilgi tarih bilgisidir (Collingwood 1996: 237).
Croce tarih bilimine ve tarih felsefesine de bu ayrmdanK hareketle
yaklaflr.
T A P
Croce tekili tanma etkinliine tarihsel bilme der. nsann btn bilme etkinlii de
tekile ynelen bir tarihsel bilmeyle bafllar, sonra buradan kavram tretir. Bu tarihsel bilme etkinlii srasnda genel kavramlarmz tekile iliflkin bilgimizden sezgisel
TELEVZYON
olarak tretiriz. Btn bu kavramlar insan tininin rnleridir. Ama insan tini de bu
kendi rn olan idelerce belirlenir, hatta bu idelerin rndr. nk tinsellik insann rettii bir fleydir. Tinsellik her zaman olgulardan nce gelir. Croceye gre
N T E R N Eve
T byle bir
tinsellik her zaman olgularn ve idelerin sentetik birliinden oluflur
sentetik birlii olanakl klar, hatta tinsellik bu sentetik birliin kendisidir. nsan tini bu sentetik birlie, tinsellie ise her zaman tarih iinde ulaflr. Tarihin her yeni
aflamasnda da bu tinsellie yeni ideler, yeni kavramlar ve deerler katarak onu
zenginlefltirir. Croceye gre tarih byle bir sentez iflleminden ibarettir, tarih insan
tininin kendi tinselliini gitgide zenginlefltirmesi ve oluflturmas srecidir (zlem
2012: 216).
Croceye gre tarih insann yaflad yerdir, yuvasdr. Bu yzden de tarihsel bilgi flimdide yafladmz bu yerden gemifle ynelmenin rn olarak ortaya kar.
nsan tarihin dflna karak dflnemez; yalnzca yaflad zamann iinden tarihe
ynelebilir. nsan tini tarihini ancak son ulaflt sentetik birlik aflamasndan geriye
bakarak kavrayabilir ve bu yzden de Croce Her gerek tarih flimdinin tarihidir
der. Gemifle ancak bugnden hareketle bir anlam verebiliriz. Gemifle anlam ve-
S O R U
DKKAT
Croceye gre tekili tanma
yolu olan sezginin tmeli
tanma yolu olan akla
ncelii vardr.SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Croceye gre tarih insan

tininin oluflmas
N srecidir.
TERNET
nsan bu tinselliin rn
olarak onun iine gmlmfl
durumdadr.
104
Tarih Felsefesi-II
Croceye gre btn tarihler

adafl tarihtir, adafl
olma tarihin karakteridir.
SIRA SZDE
Collingwooda gre her

tarihsel dneme egemen
O R Uvardr ve biz her
olanS ideler
bir dnemi o dnemlere
egemen olan dflnceyi
kavradmzda
D K K A T anlarz. Bu
yzden de her tarih dflnce
tarihidir.
AMALARIMIZ
K T A P
Crocenin tarih
SIRAanlayfl
SZDE balamnda, belirli bir dneme iliflkin yazl bir metnin farkl alarda yaplmfl yorumlarnda bir tutarllk olabilir mi?
D fi N E L M Collingwood
Robin George
D fi N E L M
SIRA SZDE
ren fley bugnn tinidir, Hegelin mutlak Tini deildir (zlem 2012: 216). Her tarih adafl tarihtir nk yaplan insann kendi etkinliine iliflkin bilincidir. Bu yzden tarih yaflayan zihnin kendine iliflkin bilgisidir (Collingwood 1996: 243). Tarihinin inceledii olaylar uzak gemifle ait olaylar olsa da tarihsel olarak bilinmelerinin koflulu tarihinin nnde flimdi ve burada olmalardr. Bu yzden tarihin
konusu gemifl deildir, flimdide kant bulunan gemifltir. Kant ve elefltiri olmadan tarih de yoktur. Gemifl olaylara iliflkin salt tanklk tarih deildir. nemli olan
bu tankln flimdide yaplan bir elefltirisi ve kantlarnn sunulmasdr. Croceye
gre tarihiler ne zaman kantn tesine geerek tahminlerde bulunmaya ya da kiflisel duygularn dile getirmeye bafllasalar tarihi hep romantiklefltirmifl ve fliirlefltirmifllerdir. Oysa gerek tarih olas olana ya da olanaklya aklamalarnda yer vermez, gerek tarih sadece kanta dayal olmaldr.
Croceye gre bugnn tini de gemifle yine bugn kavramak ve tanmak iin
bakar, gemifle kendini tanmak amacyla ynelir. Gemifli anlayan tin hep bugnn tinidir ve gemifli tandnda kendi gemiflini tanmfl olarak aslnda kendisini tanr. Bu yzden de tarih Hegelde olduu gibi bir mutlak tine doru ilerleyen
sre olarak da anlafllamaz (zlem 2012: 217). Tarihte insann kendi yapp etmelerinin rn olan tin vardr, bu yzden de mutlak bir tin yoktur. nk eer tin,
tarihte insann yapp etmeleriyle srekli bir oluflum iindeyse bu tinin mutlak olarak tamamlanabilecei bir son varsaymak iin tarihin dflndan bakabilmek gerekirdi oysa bu olanakszdr. Croceye gre Hegelin dflnd gibi tin kendisini tarihte aan bir fley deildir, tersine tinin kendisi bizzat tarihtir ve tinin kendisi her dnemde katlanarak hem tarihsel bir etken hem de tarihsel bir sonu olarak geliflimini srdrr (zlem 2012: 217).
Croceye gre doa biliminin kavramsal kurgular vardr, gerek kavramlar
yoktur; bunlar szde kavramlardr. Ama bu kavramlar kullanarak doay yorumlarz. flte szde kavramlar yoluyla doaya dnfltrdmz gereklik tarihin
kendisidir (Collingwood 1996: 239). Doa bilimi yapan insan etkinlii tarihsel bir
etkinliktir. Bir kedinin bir kuflu ldrdn gzlemlememiz tarihsel bir olgudur.
Croce hem bilime hem felsefeye karfl tarihin zerkliini savunmufltur. Felsefeyi de
tarih metodolojisi olarak grmfltr (Collingwood 1996: 242).
yleyse Crocenin tarih felsefesi de Diltheyn felsefesi gibi tarihselci bir felsefedir. nsan tinini tarih iinde oluflan bir fley olarak alr ve bu tin ayn zamanda tarihin de oluflturucusudur. Hem Dilthey hem de Croce bir adan Hegel ile ayn grflte olmakla birlikte Hegelin mutlak tin ve tarihin nihai bir mutlak sona doru
geliflen bir sre olduu konusunda Hegelden ayrlmfllardr.
ngiliz felsefeci Robin George Collingwood (1889-1943) tarihin konusunun dflnlmfl olmakla
konusu olabileceini ileri srmfltr. Tarih her zaman dS O R tarihin
U
flnlmfl olan fleylerin, dflncelerin tarihi olmufltur. Collingwood Hegeli bu
noktada hakl bulur. Tarih belirli idelere gre ynlenen bir sretir. Szgelifli siyaDKKAT
si tarih hep siyasi idelerin tarihidir. Biz belirli bir a o aa egemen olan dflncelerin araclyla anlayabiliriz ancak. yleyse her a o aa egemen olan ideSIRA SZDE
lerin belirleyicilii
altnda dflnrz; belirli bir tarihsel dnemi o dneme egemen
olan idelerin altnda btn olarak kavrarz (zlem 2012: 217).
N N
AMALARIMIZ
K T A P
Collingwooda gre tarih asla bir doa bilimi olamaz nk tarihin ele ald
kendine zg nesnesi ayn zamanda tarihin znesidir. Tarih nesneyi deil zneyi
konu edinir. Tarihi kendi kifliliinin tarihsel bir kiflilik olduunun bilincinde olan
ve bu bilinle tarihteki kiflilere ve dflncelere ynelen bir insandr; bu yzden de
tarihinin tavr doa bilimcinin tavrndan farkldr, tarihinin tavr doa bilimine
uymaz (zlem 2012: 218). Tarih bilimi doal olgularn deil, insani olanaklarn, insani olgularn bilimidir.
Tarih bilgisi insann kendisi hakkndaki bilgidir. Bu bilgiye tarihi gemifli kendi zihninde yeniden canlandrmakla ulaflr. Collingwooda gre tarihin yntemi
gemifl yaflanty zihinde yeniden kurmaktr. Collingwooda gre tarih felsefesi bir
tr tarih metodolojisi olacaktr, tarih biliminin felsefesi olacaktr yoksa Hegel ve
Marxn yapt gibi tarih sreci zerine evrensel bir felsefe sistemi kurmak olamaz.
Collingwooda gre doay arafltrmann yolu bilimsel yntemi kullanmaktr, zihni
arafltrmann yolu ise tarihsel yntemdir.
Collingwood tarihinin gemifl bir olay sorufltururken olayn ii ile olayn dfl
denebilecek fleyler arasnda ayrm yaptn belirtir. Collingwoodun burada olayn
dfl ile kastettii olayn cisimler ya da onlarn devinimleriyle betimlenebilen yandr. Szgelifli Caesarn ordusuyla belirli bir tarihte Rubicon adndaki rma gemesi ve belirli bir tarihte kannn senato binasna dklmesi olayn dfldr. Olayn ii
ise olayn ancak dflnce araclyla betimlenebilecek olan yandr. Szgelifli Caesarn Cumhuriyet Yasasna karfl kmas ya da Roma Anayasas konusunda kendi dflncelerinin onu ldrenlerin dflncelerinden farkllk iermesi olayn iidir.
Tarihi bunlardan yalnzca biriyle ilgilenmez.
Tarihi salt olaylarla ilgilenmez tarihsel kifliliklerin eylemleriyle ilgilenir ve eylem de olayn dfl ile olayn iinin birliidir. Yani tarihi Caesarn Rubiconu geifliyle Cumhuriyet Anayasasna karfl kyor oluflu bakmndan, Caesarn ldrlmesiyle de Anayasa konusunda onu ldrenlerle kendisi arasndaki anlaflmazlk
bakmndan ilgilenir (Collingwood 1996: 256).
Tarihinin ifli bir olayn dflnn keflfiyle bafllasa da burada bitmez. Tarihi olayn
aslnda bir eylem olduunu ve asl iflinin kendisini bu eylemin iinde dflnmek olduunu ve eylemcinin dflncesini ayrt etmek olduunu asla unutmamaldr.
Oysa doa biliminde arafltrlan bir olaya iliflkin olarak olayn dfl ve ii arasnda byle bir ayrm grlmez. Doa bilimci iin doa olaylar dflardan seyredilen
salt grnfllerdir oysa tarihi iin tarihsel olaylar salt birer grnfl deildir, olaylarn iindeki dflncenin yakalanmas gerekir. Tarihi tarihsel bir olaya karfldan
deil, olayn iinden bakar. Tarihi doa bilimcisinin yapmasna gerek olmayan ve
ayn zamanda yapamayaca bir fleyi yapar. Bu yzden tarihinin doa bilimcisine
yknmesi gerekmez.
Tarihi doa biliminde olduu gibi salt olaylar keflfetmekle kalmaz, bu olaylarda dile gelen dflnceyi de keflfeder. Olayda dile gelen dflnceyi keflfetmek zaten olay anlamaktr. Doa biliminde olgular keflfettikten sonra nedensel balantlar arafltrlr oysa tarihte olgular keflfedilten sonra ayrca nedenleri aramaya gerek
yoktur. Tarihi ne olup bittiini bilince neden olup bittiini zaten bilir (Collingwood 1996: 257).
Collingwooda gre tarihte neden kavram yok deildir, yalnzca doa bilimindekinden farkl bir anlamda kullanlmaktadr. Doa biliminde bir olayn nedeni ile
baflka hangi olayn bu olayn ortaya kmasna sebeb olduu kastedilir. Oysa tarihte durum farkldr. Szgelifli Brutus Caesar neden baklad diye sorduumuzda,
Brutusu Caesar ldrmeye iten dflnce neydi, Brutus ne dflnd, neden by-
105
Collingwooda gre evrensel

bir tarih felsefesi
olanakszdr. Bu yzden
tarih felsefesi aslnda tarih
biliminin felsefesi olarak bu
bilimin olanan ve
yntemlerini soruflturan bir
alan olabilir.
Collingwooda gre tarihi
hem olayn dfl ile hem de
olayn ii ile ilgilenir.
Tarihi olayn dfl ile, olayn

iiyle olan iliflkisi
bakmndan ilgilenir.
Collingwooda gre tarihi

bir olayn ne olduunu
bilince neden olduunu da
bilir.
106
Tarih Felsefesi-II
Collingwooda gre tarihte

bir olayn nedeni yine bu
olayn kendisidir. Doa
biliminde ise bir olayn
nedeni bu olaydan baflka
olan dier bir olaydr.
le bir karara vard? demek isteriz. Tarihi iin bir olayn nedeni eylemiyle bu olaya neden olan kiflinin zihnindeki dflncedir yani olayn iidir. Baflka bir deyiflle
tarihi iin bir olayn nedeni bu olayn kendisidir.
Bu yzden de doa sreleri salt olaylarn art ardal gibi grlebilir oysa tarih sreci byle grlemez. Tarih sreci salt olaylar sreci deil, bu olaylarn arkasndaki dflnceler srecidir. flte bu yzden her tarih dflnce tarihidir (Collingwood 1996: 257).
Collingwooda gre tarihinin keflfetmeye alflt dflnceleri keflfedebilmesinin tek yolu ise bu dflnceleri kendi zihninde canlandrmasdr. Szgelifli bir felsefe tarihisi Platon okurken Platonun bir takm szlerle dile getirdii fleyin ne olduunu bilmeye alflr. Bunu yapabilmesinin tek yolu kendi kendine dflnmesidir. Tarihte bir olay anlamak ile kastedilen fley byle bir fleydir. Julius Caesarn
bir takm eylemlerini aklamaya alflan siyaset tarihisi bu eylemleri anlamaya,
yani Caesarn kafasndaki hangi dflncelerin o eylemleri yapmasna neden olduunu keflfetmeye alflr. Bu da Caesarn iinde bulunduu durumu kendi kafasnda tasarlamas ve o durumda Caesarn yapabileceklerini kendi kendisine dflnmesi demektir. Dflnce tarihi ve dolaysyla her tarih, gemifl dflncenin tarihinin zihninde yeniden canlandrlmasdr (Collingwood 2012: 258).
flte bu yzden doal bir sre bir olaylar sreciyken tarihsel sre bir dflnceler srecidir. Collingwooda gre insan dflnen tek hayvan olarak grldnden tarihsel srecin de tek znesi diye kabul edilir. Ama insann her eylemi de tarihe konu olmaz. nsann yemesi, imesi, seviflmesi, uyumas gibi hayvansal doasndan kaynaklanan doal ihtiyalaryla tarihi ilgilenmez. Bunun yerine insann
dflnceleriyle yarattklaryla ilgilenir. Tarihi dflsal olaylarla ancak dflncelerin
ifadesi olduklar lde ilgilenir. Collingwooda gre tarihi aslnda yalnzca dflncelerle ilgilenir, dflsal olaylarla, bu olaylar ilgilendii dflnceleri ancak dfla
vuruyorlarsa ilgilenir.
Collingwoodun bir baflka elefltirisi de doa biliminin deiflmez ve ncesiz-sonrasz nesneleri olduu oysa tarih bilgisinin srekli deiflen fleylere yneldii yollu
anlayfladr. Dik gen ne lde ncesiz-sonrasz bir dflnceyse, Roma Anayasas ve Augustusun onda yapt deifliklik de o lde ncesiz-sonrasz bir nesnedir. Pythagorasn hipotensn karesine iliflkin keflfi bugn kendi kendimize dflnebildiimiz bir dflncedir. Ayn flekilde Augustusun Roma Cumhuriyet Anayasas zerine bir monarflinin afllanabilecei yollu keflfi de bir tarihinin kendi kendine dflnebilecei bir dflncedir.
Collingwooda gre tarihsel bilgi akln gemiflte ne yaptnn bilgisidir. Tarihsel bilgi ayn zamanda gemiflte yaplann bugn yeniden yaplmas, gemifl edimlerin flimdide srdrlmesidir. Hatta tarihsel bilgi uzak gemiflle ilgili olmad gibi, tarihsel bilgi de, tarihinin bir kifli arafltrma znesinin baflka bir kifli olmas da
zorunlu deildir. On yl nce ne dflndm o zaman yazdklarm okuyarak ya
da befl dakika nce ne dflndm o zaman yaptm fley zerine dflnerek tarihsel dflnme yoluyla keflfedebilirim. Bu anlamda, her zihin bilgisi tarihseldir
(Collingwood 1996: 262).
Collingwood tarihin gelecekteki geliflmeleri ne syleyebileceini ne de onlara
yasa koyabileceini ileri srer; Tarihiye peygamberlik bahfledilmemifltir der. Tarihsel zihin incelemesi, tarihteki dflnelerin keflfi insan dflncesinin gelecekteki
geliflmelerini de syleyemez, tarihe yasa da koyamaz.
Collingwood tarihin genellemeler arayan bir bilim olmadn, tarihinin tarihsel olgular anlamak iin genellemelere ihtiya duymadn belirterek pozitivist bi-
Her tarih gemifl dflncenin

tarihinin kafasnda yeniden
canlandrlmas iflidir ve
Collingwooda gre tarihte
kullanlabilecek tek yntem
de gemifl yaflantnn
zihinde yeniden
kurulmasdr.
Collingwooda gre doa

biliminin nesneleri bugn de
dflnebildiimiz anlamda
ncesiz-sonrasz nesnelerse
tarih bilgisinin nesnelerini
de bugn dflnebilidiimiz
iin ncesiz-sonrasz olarak
kabul etmeliyiz.
Collingwooda gre gemiflte

olup bitmifl olaylar anlamak
amacyla zihnimde yeniden
canlandrmaya ve o
olaylarda dile gelen
dflnceyi yakalamaya
ynelik her trl dflnfl
tarihseldir.
Collingwooda gre bir
baflkasnn zihnini ya da bir
topluluun, bir an
ortaklafla zihnini
bilebilmenin tek yolu zihinde
yeniden canlandrma
biimindeki tarihsel
yntemdir.
107
lim anlayfln da elefltirir. Genellemelerde bulunan bir bilimin tarih alanna stnlk salad iddialar da temelsiz pozitivist iddialardr. Bu idialar Collingwooda
gre tarihsel alarn geiciliini hesaba katmadan belirli bir adan elde edilen
genellemelerin dier alar iinde geerli olduu varsaymna dayanrlar. Oysa insan doas tarihseldir ve deiflir.
Collingwooda gre gemifl l deildir, flimdi de yaflamaktadr. Burada doal
sre ile tarihsel sre ayrm da ortaya kar. Doal bir sre ierisinde gemifl,
yerini baflkasnn ald l bir gemifltir. Gemiflin yerini flimdiye brakarak lp
gittii doal bir sre ile gemiflin, tarihsel olarak bilindii srece, flimdide yaflad tarihsel bir sre birbirinden zce farkldr. nk tarihsel gemifl, doal gemiflten farkl olarak bizzat tarihsel dflnme edimiyle canl olan, flimdide yaflayan
bir gemifltir.
yleyse, tarihsel sre, insann mirass olduu gemifli kendi dflncesinde
yeniden yaratarak kendisi iin flu ya da bu insan doasn yaratmas srecidir
(Collingwood 1996: 270). Bu mirasa sahip olmak iin onun zihince kavranmas gereklidir ve ona sahip olma abasnn ad da tarihsel bilgidir. Bylece btn tarih
dflnce tarihi olmaktadr.
Collingwood tarihin nesnesinin ncesiz-sonrasz olduunu sylemekle
SIRAbirlikte
SZDE tarihinin
gemiflten rendii dflncelerin gelecee uygulanamaz olduunu da syler. Onun bu iki
sav arasnda sizce bir eliflki var mdr? Neden?
Collingwooda gre tarihsel

deiflme bir dflnme
biiminden tekine giden bir
deiflmedir ve bu anlamda
gemifl dflnme biimleri
l deildir, flimdide
yaflamaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
108
Tarih Felsefesi-II
zet
N
A M A
N
AM A
N
A M A
Antipozitivist bilim anlayfl ve tarih grflnn

temel izgilerini betimlemek.
Antipozitivist tarih anlayfl pozitivist bilim ve tarih anlayflna bir tepki olarak ortaya kmfltr.
Antipozitivist tarih ve bilim anlayflna gre doa
ve tarih birbirine indirgenemez olan, zce birbirinden farkl olmakla kalmayp ayn zamanda birbirine karflt zellikleri olan iki ayr gerekliktir.
Doa bilimlerinin yntemlerinin tarih bilimlerinde de kullanlmas uygun deildir. Doa bilimlerinin kendine zg nesnesiyle tarih bilimlerinin
kendine zg nesnesi yapca birbirinden farkldr ve ayn yntemlerle incelenemezler. Antipozitivstler pozitivistlerin karflsna matematiksellie karfl matematiksel olmayfl, nedensellie karfl ereksellik, aklamaya karfl anlama ve genelliklere karfl biriciklik gibi savlarla kmfllardr.
Antipozitivistlere gre tarih doann tersine bir
defalk olufllarn olduu bir sretir.
Pozitivizm karflt grflleri ileri sren dflnrlerin tarihsel varla ve tarih bilimine ynelik dflncelerini tanmak.
Antipozitivist dflnrler pozitivist bilim anlayflna ve doa bilimlerinin rnek alnmasna karfl tarihin zerkliini savunmufl ve tarih bilimlerini zerk bir bilim olarak kurma abasna girmifllerdir. Bylece tarih felsefesi Hegel ve
Marxn tarih felsefeleri gibi oluflu ve deiflmeyi
aklayan bir felsefe olmaktan karak tarih biliminin bilim olarak olanan soruflturan bir felsefe hline gelmifltir.
Tarihin doa bilimlerinden bamsz bir bilim olarak zerkliine iliflkin dflnceleri ifade etmek.
Dilthey tarihsel olann doa bilimi yntemleriyle
ele alnmayacan ileri srmfltr. Diltheya gre modern bilgi kuram tarihsel varl kavrayamamfltr; oysa akl tarihseldir. Tarihsel varlk doal varlktan farkldr ve aklamaya deil anlamay verilmifltir. Tarihsel varl anlamann yntemi de hermeneutiktir. Doa kendi baflnal
iinde bize yabancdr, biz onu kendi tasarmlarmza gre bildiimiz iin ancak greli olarak
biliriz oysa tarih tmyle bize ait bir fley olarak
bize kendi baflnal iinde verilidir. Diltheya
gre insani-toplumsal olana ynelen tin bilimleri doa bilimleri gibi genellefltirici bilimler deildir, tekil olan yorumlayarak anlamaya alflan
bilimlerdir. Bu yzden de her a kendi biriciklii iinde kavramak gereklidir.
Croce de Dilthey gibi tarihselci bir filozoftur. Croceye gre tarih insan tininin kendi tinselliini
gitgide zenginlefltirmesi ve oluflturmas srecidir.
Tin insann rn olsa da insan belirleyen bir
fleydir. Tarih iindeki insann bu tinselliin dflna kabilmesi olanakl deildir; insan bu tinselliin iine gmlmfl durumdadr. Croceye gre
tarihsel bilgi flimdide yafladmz bu yerden gemifle ynelmenin rn olarak ortaya kar. nsan tarihin dflna karak dflnemez; yalnzca
yaflad zamann iinden tarihe ynelebilir. Bu
yzden her tarih adafl tarihtir. Croceye gre
bugnn tini de gemifle yine bugn kavramak
ve tanmak iin bakar, gemifle kendini tanmak
amacyla ynelir. Gemifli anlayan tin hep bugnn tinidir ve gemifli tandnda kendi gemiflini tanmfl olarak aslnda kendisini tanr.
Collingwood da tarihi her zaman dflnlmfl
olan fleylerin, dflncelerin tarihi olarak grmfltr. Ona gre her tarih dflnce tarihidir ve bu
noktada Hegel hakldr nk tarihte her dnemi belirleyen, o dnemde yaflamfl insanlarn dflncelerine ve eylemlerine yn veren belirli ideler olmufltur. Her tarih dflnce tarihi olduundan Collingwood tarih biliminin ynteminin de
gemifl yaflant ve dflncelerin tarihinin zihninde yeniden canlandrlmas olduunu syler. Ona
gre tarih doa biliminin yntemini kullanamaz.
Collingwood tarihte olayn dfl ile ii arasnda
bir ayrm yapar. Tarihi olayn dfl ile olayn iiyle ilgili olduu lde ilgilenir. Olayn ii olayn
ortaya kmasna neden olan dflncedir. Tarihi
tarihte olaylar keflfetmekten ok bu olaylarn arkasndaki dflnceyi keflfetmeye alflr.
109
Kendimizi Snayalm
1. Doa ve tarihin zce birbirinden farkl ve birbirine
indirgenemez olduu dflncesini savunan akma ne
ad verilir?
a. Pozitivizm
b. Yeni Pozitivizm
c. Antipozitivizm
d. Materyalizm
e. dealizm
2. Afladakilerden hangisi antipozitivizmin savlarndan biri deildir?
a. Tarihte nedensel sreler ifllemektedir.
b. Doada nedensel belirlenimler vardr.
c. Tarihte ereksellik sz konusudur.
d. Tarihsel srelerde aklama deil anlama sz
konsudur.
e. Tarihsel sreler matematiksel olarak aklanamaz.
3. Afladakilerden hangisi antipozitivist tarih anlayflyla tutarl bir dflncedir?
a. Tarihin olgularn yasalarn arar.
b. Tarihin olgular aklamaya alflr.
c. Tarihin olgular anlamaya alflr.
d. Tarihin nedensel tasarmlar kurar.
e. Tarih doa bilimlerinin yntemlerini kullanr.
4. nsani-toplumsal olaylara iliflkin ve olan syleyen
bilimlerin de gerekli olduunu, ama bu bilimlerin doa
bilimleri rnek alnarak temellendirilemeyeceini ileri
sren filozof afladakilerden hangisidir?
a. Comte
b. Marx
c. Bacon
d. Mill
e. Dilthey
5. Diltheya gre akl insann olanaklarna ayrlmazcasna baldr, ama bu olanaklar da tarih iinde geliflen
olanaklardr. Diltheyn bu dflncesiyle anlatlmak istenen afladakilerden hangisinde ifade edilmifltir?
a. Akln saf olduu
b. Akln deneysel olduu
c. nsan olanaklarnn akla dayand
d. Akln tarihsel olduu
e. Tarihin insan olanaklarndan kt
6. Diltheyn felsefesinde tarihsellik kavramnn efl

anlamls afladakilerden hangisinde verilmifltir?
a. Ussallk
b. Deneycilik
c. Tinsellik
d. Olgusallk
e. Olanakllk
7. Diltheya gre belirli bir tarihsel dnemde ya da ada insanlarn nasl bir tinsellik iinde yafladklarn anlamak iin o dnemin yazl yaptlarna baflvurmann nedeni afladakilerden hangisinde doru olarak verilmifltir?
a. Her dnemin tarihini o dnemin yazarlarndan
reniriz.
b. Her tarih dneminin nesnelleflmesi dil araclyla olur.
c. Tarih yaznn icadyla bafllamfl olan bir sretir.
d. Her dnemde baflvurulabilecek tek kaynak yazl yaptlardr.
e. Dil her tarih dneminde farkllk gsterir.
8. Crocenin Her gerek tarih flimdinin tarihidir derken kastettiinin ne olduu afladaki seeneklerden
hangisinde verilmifltir?
a. Gemifle ancak bugnden hareketle bir anlam
verebiliriz.
b. Gemifle anlam veren fley mutlak tindir.
c. Gemifl lp gitmifltir, varolan flimdiki zamandr.
d. Gemifl ve flimdi bir ve zdefltir.
e. Gemiflin tarihi yazlamaz.
9. Collingwoodun tarihsel yntem ile kastettii afladaki seeneklerden hangisinde ifade edilmifltir?
a. Bilimsel yntemle aklama
b. Olgular yasalarla aklama
c. Gemifl yaflanty zihinde canlandrma
d. Gemiflteki olgularn yasalarn bulma
e. Tarih zerine evrensel bir sistem kurmak
10. Collingwoodun olayn dfl ile olayn ii arasnda
yapt ayrmdan hareketle afladaki seeneklerden
hangisi olayn iine bir rnek olabilir?
a. Caesarn kannn senato binasnn zeminine dklmesi
b. Brutusun Caesarn ldrmesinin arkasndaki
dflnce
c. Caesarn Rubicon adndaki bir rma gemesi
d. Brutusun Caesar bakla ldrmesi
e. Caesarn kendine bal birliklerle Romaya hareketi.
110
Tarih Felsefesi-II
Okuma Paras
...
Byle bir bilimin olanakl olduu kuflku gtrmez. Ama
ona iliflkin iki saptamada bulunmak gerek.
lkin, byle bir bilime doa bilimi benzeflimine dayal
bir deer bimek tmyle yanlfla gtrr. Doa bilimindeki genellemenin deeri fizik bilimi verilerinin algyla verilmesine dayanr, alglama ise anlama deildir.
Dolaysyla, doa biliminin ham maddesi, gzlenen
ama anlafllmayan, alglanmfl teklii ierisinde bakldnda kavranmaz olan salt tekler dir. yleyse, bu teklerin genel tipleri arasndaki iliflkilerde kavranabilir bir
fleyi keflfetmek, bilgide gerek bir ilerlemedir. Kendi
baflna ne olduklar, bilim adamlarnn bkp usanmadan bize hatrlattklar gibi, bilinmeden kalr; ama hi
deilse ierisine girdikleri olgu rntlerine iliflkin birfleyler bilebiliriz.
Tarihsel olgulardan genellemeler yapan bir bilim ok
farkl bir durumdadr. Burada olgularn veri olarak ifle
yaramas iin nce tarihsel olarak bilinmesi gerekir; tarihsel bilgi ise alg deildir, olayn i yan olan dflncenin ayrt edilmesidir. Tarihi byle bir olguyu genellenecek bir veri olarak zihin bilimcisine teslim etmeye
hazr olduunda, onu zaten bu biimde ierisinden anlamfltr. Anlamadysa, olgu daha hakkyla belirlenmeden , genellenecek bir veri olarak kullanlyor demektir. Ama anladysa, genelleme yapmak iin hibir deeri kalmaz. Napolonun devrim Fransasnda saygnln neden ve nasl kazandn tarihsel dflnme yoluyla
zaten anlyorsak, benzer fleylerin baflka yerlerde de olduu ifadesinin (doru olsa bile) o sreci anlamamza
hibir katks olmaz. Byle ifadelerin ancak belli bir olgu kendi baflna anlafllamad zaman deeri vardr.
...
kincileyin, byle bir bilimin genellemelerinin nereye
kadar geerli olduunu sorarsak, bu bilimin tarih alanna stnlk salama iddiasnn temelsiz olduunu grrz. Ayn trden zihinler ayn trden durumlara yerlefltirildii srece, davranfl tipleri kuflkusuz yinelenir.
Bir feodal baronun ralayc davranfl-rntleri, feodal
bir toplumda yaflayan feodal baronlar olduu srece,
kuflkusuz pek deiflmezdi. Ne ki, yaps bir baflka trden olan bir dnyada bunlar bofluna aranacaktr. ...
yleyse, byle bir pozitif zihin bilimini tarih alannn
stne ykselen, insan doasnn kalc ve deiflmez
yasalarn ortaya koyan bir bilim diye grmek, ancak tarihsel bir an geici koflullarn insan yaflamnn srekli koflullaryla karfltran bir kifli iin olanakldr. ...
Bu grfllerdeki ortak yanlg, gemiflin yerini flimdiye

brakarak lp gittii bir doal sre ile, gemiflin, tarihsel olarak bilindii srece, flimdide yaflad bir tarihsel srecin birbirine karfltrlmasdr. ...
nsan baflkalarnn deneyiminden yararlanabilen bir
hayvan diye tanmlanmfltr. Bedensel yaflam konusunda bu hi doru olmaz: bir baflkas yemek yiyince o da
beslenmifl ya da bir baflkas uyuyunca o da dinlenmifl
olmaz. Ama zihinsel yaflam bakmndan dorudur bu;
bu yararn gerekleflmesi de tarihsel bilgiyle olur. nsan
dflncesinin ya da zihinsel etkinliinin btn bir ortak mlktr ve zihnimizin yapt hemen hemen btn
ifllemler, yapmay onlar daha nce yapmfl olanlardan
rendiimiz ifllemlerdir. Zihin ne yapyorsa o olduundan ve insan doas -bu gerek birfleyin adysa- insan etkinliklerinin adndan baflka bir fley olmadndan,
belirli ifllemleri yapabilmenin edinilmesi belirli bir insan
doasnn edinilmesidir. Demek ki, tarihsel sre, insann mirass olduu gemifli kendi dflncesinde yeniden yaratarak kendisi iin flu ya da bu eflit insan doasn yaratmas srecidir.
...
Dolaysyla tarihsel sre bir dflnce sreci olduundan, onun gerei olarak, bu srecin bafllangcnda dflncenin zaten varolmas gerektiini ve dflncenin
znde ve kendinde ne olduuna iliflkin bir aklamann tarihsel olmayan bir aklama olmas gerektiini ileri srmek safsata olacaktr. Tarih zihni gerektirmez; ancak hem tarihsel sre ierisinde yaflad hem de kendini byle yaflarken bildii srece zihin olan zihnin kendi yaflamdr tarih.
Kaynak: Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasarm.
(ev. K. Diner), Gndoan Yaynlar,
Ankara, ss. 265-270.
111

1. c
2. a
3. c
4. e
5. d
6. c
7. b
8. a
9. c
10. b
Yantnz yanlfl ise Antipozitivist Tarih Anlayfl blm yeniden okuyunuz.

Yantnz yanlfl ise Tarih Biliminin Olanana
liflkin Grfller blm yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1
Dilthey insan tinsel varlk olarak dflnmfltr nk
insan tarihte tinsellik tarafndan belirlenir. Ama ayn zamanda insann bu tinsellii de tarih iinde insann olanaklarnn bir sonucu olarak karflmza kar. Yani tinsellik hem belirleyici bir neden hem de bir sonu olarak ortaya konmaktadr. Bu nasl olanakl olabilir? Bunun olana tarihin nedensel deil, ereksel tasarmyla
olanakldr. Ayn zamanda tarihi yapan zne olarak dflnlen insan bireyleridir. Ama bu bireyler tam da insan trnn bireyleri olduklarndan tarihi yapan znenin tr olarak insan olduu da sylenebilir. yleyse
tinsellik insan trnn olanaklarnn bir sonucu olarak
ereksel eylemlerinin ve yaflamann bir sonucu olarak
ortaya kar. Ama tarihsel olma mutlak kavramlarn olmad, insan olanaklarn tarihsel olduu anlamna da
gelir. Bylece insan tarih iinde kendi yapt tarihsel
kategoriler tarafndan belirlenen bir varlk hline gelir.
Bireyler yine insan trnn bireyleri olduundan insan
tr tarih iinde srekli yeni tinsel oluflumlar tarafndan
belirlenmekle tarihsel bir varlk olur. Bylece her an
insan kendi ann tinsellii tarafndan belirlenir. Ama
bireyler bu tinselliin belirlenimi altnda yaflarlarken
yapp ettikleriyle bir nceki dnemden aldklar tinsel
oluflumlar gelifltirirler ve bu tinsellii bir sonraki dneme miras brakrlar. Baflka bir deyiflle insan tr bu tinselliin oluflumunu belirler. Bylece tinsellik hem bir
belirlenim hem de bir sonu olabilir. Bunun olana
tinsellii yapan insandr, insan yapan da tinselliktir
ifadesinde geen insan terimini bir kavram olarak tr
olan insan olarak anlafllrsa grlebilir. Yoksa her ada yaflayan bireyler farkl bireylerdir. Ama bu bireylerin
farkl olmas, her an ayr olmas dolaysyla bu tinsellik tarihsel bir tinselliktir. Btn tarihsel alar balayan mutlak bir tinsellik yoktur.
Sra Sizde 2
Croceye gre her tarih bugnn tarihidir, adafl tarihtir. Bu balamda gemifl dnemler ancak bugnden hareketle tarihsel inceleme nesnesi olabilir. Ama her an kendi tinsellii vardr. bu durumda ayn tarihsel deneme iliflkin gemifl bir olgu farkl alarda farkl yorumlanacaktr. nk her a kendi zamannn tinselliiyle gemifl olguya ynelecektir ve gemifli yorumlayacaktr. Bu yzden ayn geifl olgunun farkl alardaki yorumlar arasnda bir tutarllk beklenemez. Bu tarihselliin zorunlu bir sonucudur. Tarihsellik diye bir
fley olduu iin farkl alarn ayn gemifle iliflkin yorumlar arasnda bir tutarllk bulunamaz. Crocede tarihsel olma tinsel olma demektir. Farkl tarihsel dnemler farkl tinsellikler demektir. Eer tinsellik insan belirleyen bir fleyse ve insan bu tinselliin dflna kamyorsa farkl alarda geerli olan dflnme biimleri de birbirinden farkl olacaktr. Bu da kanlmaz olarak gemiflin farkl yorumlanmasna neden olacaktr; farkl yorumlar arasnda bir tutarllk bulunmas bu anlamda zorunlu deildir; stelik bu yorumlarn birbirlerinden farkl olmas tarihselliin zorunlu sonucudur.
Sra Sizde 3
Bu iki sav arasnda bir eliflki yoktur. nk Collingwooda gre tarih biliminin nesnesi doa biliminin nesnesinden doa biliminin nesnesinin ncesiz-sonrasz
tarihin nesnesinin ise geici olmas dolaysyla ayrlmaz.
Her ikisinin de nesnesi ncesiz-sonraszdr. Ama doada tek biimlilikler olduu iin bugn geerli olan sonular yarnn olgular iin de geerlidir. nk doadaki tek biimlilikler genellemeler zerinde kurulurlar,
oysa tarihte genellemeler yaplmaz, bir olay iindeki
dflnce yoluyla dorudan kavrama sz konusudur.
Genellemenin olmad yerde de belirli bir tekil durum-
112
Tarih Felsefesi-II
Kaynaklar
dan karlan sonularn gelecek durumlara da uygulanmas sz konusu olamaz. Bununla birlikte tarihsel
gemifl yaflayan bir gemifl olduu iin, dik genin ncesiz-sonrasz bir nesne olmas anlamnda Augustusun
Roma anayasasna yapt deifliklik de ncesiz-sonrasz bir nesnedir. nk bir tarihi bunu yeniden dflnd lde Augustusun Roma Anayasasna katks siyasi dflncelere kalc bir katk salar. Bu tarihsel olgu
ncesiz-sonrasz bir olgudur nk herhangi bir zamanda tarihsel dflnceyle kavranlabilir. Zamann gende bir fark yaratmamas gibi tarihsel olguda da zaman bir fark yaratmaz.
Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasarm. ev. Kurtulufl Diner, Ankara: Gndoan Yaynlar.
Dilthey, W. (2011). Tin Bilimlerine Girifl. ev. Doan
zlem, stanbul: Notos Kitap Yaynevi.
TARH FELSEFES-II
Amalarmz
N
N
N
N

Tarihselcilik-tarihsicilik tartflmasn tanmlayabilecek,
Tarihin dngsellii yahut izgiselllii konusunda ileri srlen dflnceleri
tartflabilecek,
Tarihte zorunlulua ve rastlantlla iliflkin dflnceleri betimleyebilecek,
adafl tarih felsefelerini ve adafl tarih anlayfllarn kendi cmlelerinizle
ifade edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
izgisellik
Tarih
Dngsellik
Tarihselcilik
Ereksellik
Tarihsellik
Postmodernizm
Tarihsicilik
Rastlantsallk
Zorunluluk
indekiler
Tarih Felsefesi-II
adafl Tarih
Felsefesi ve
Sorunlar
TARHSELCLK-TARHSCLK
TARTIfiMASI
DNGSELLK-ZGSELLK
TARTIfiMASI
TARHTE ZORUNLULUKOLUMSALLIK TARTIfiMASI
ADAfi POSTMODERN TARH
ANLAYIfiLARI
adafl Tarih Felsefesi ve

Sorunlar
TARHSELCLK-TARHSCLK TARTIfiMASI
20. yzylda tarih kavram bir yandan tarihselcilik-tarihsicilik tartflmas balamnda ele alnrken dier yandan da tarih biliminin yntembilgisi asndan ve tarih
nedir? sorusuna verilen yant bakmndan ele alnmfltr. Tarihin ne olduu sorusuna farkl adafl dflnce akmlarnca farkl yantlar veriilirken, bir yandan da 19.
yzylda yapld gibi tarihsel srecin ngrlebilir olup olmad ya da tarihin bir
sonu ya da ereinin olup olmad gibi sorunlar zerinde de tartfllmfltr. Bu sorunlara her biri farkl dflnce akmlarnca baflka baflka zmler ve yantlar nerilmifltir. Bu sorunlar iinde en gze arpan tarihsicilik sorunudur.
zellikle tarihselci filozoflarn tarihsici olarak adlandrdklar felsefeleri elefltirmesiyle bafllamfl bir tartflmadr. Yine tarihin dngsel mi olduu yoksa izgisel mi ilerledii sorunu da tarih felsefesinin adafl sorunlar arasnda bulunur.
Ayrca tarihin sonu tartflmas da Hegel ve Marxtan sonra 20. yzylda tartfllmfl
nemli sorunlardandr.
19. yzylda Alman dealizmi, Tarihsel Materyalizm ve Pozitivizm tarihi btnnde bir ya da birka ilkeden hareketle aklamaya alflmfllardr. Hegel btn
tarihi diyalektik olarak geliflen ve Tinin kendi zgrlne ve bu zgrln zbilincine doru ilerledii bir sre olarak ele almflt. Marx tarihi maddi retim koflullarnca belirlenen ve diyalektik olarak ilerleyen snf savaflmlar tarihi olarak
ele almflt. Comte ise btn tarihi hal yasas ile aklanabilecek ilerleyen bir
sre olarak ele almflt. Her aklamada da ortak olan yan tarihin btnn
aklayan felsefeler olmalardr. Ayrca bu grfllerde rtk olarak bulunan dflnce eer tarihsel geliflmenin yasalar olarak bir ilerleme yasas ve tarihte bir dzen
keflfedilirse tarihsel geliflmenin nceden belirlenebileceine iliflkin inantr. Nietzsche bu tr tarih felsefelerini tarihsici diye adlandrarak elefltirmiflti.
Romantiklerden Novalis tarihselcilik szcn terime olumlu bir anlam ykleyerek ilk kez kullanan kiflidir (zlem 2012: 222). Ama terimi olumsuz anlamda kullanan Ludwig Feuerbach gibi filozoflar da vardr. Feuerbach tarihselcilii dinsel gelenein etkisinde olan ve gemiflin asla tam kavranlamayacak olaylarn tam olarak
kavrayabileceini iddia eden bir dflnce olarak elefltirmifltir (zlem 2012: 223).
Croce ise kendi felsefesini tarihselci felsefe olarak ele almflt. Bir tarihselci olarak tarih felsefesini olanaksz grmflt. Gerek dealist gerekse Marksist tarih felsefeleri Croceye gre olanakszdr ve bu olanakszln da bilgikuramsal nedenleri vardr. Bu tarih felsefelerinin mitolojik, teolojik ve metafizik karakterleri vardr
Tarihselcilik-tarihsicilik
tartflmas tarih felsefesini
olanaksz gren filozoflar
tarafndan tarihsiciliin bir
sorun olarak ele alnmasyla
ortaya kmfltr.
Tarihsicilik (historicism)
szcn tarihi mutlak ve
zorunlu olarak ele alan
idealist ve materyalist
felsefelerin tarih anlayflnn
elefltirisi balamnda ilk kez
kullanan Friedrich
Nietzschedir.
dealist, Materyalist ve
Pozitivist tarih felsefeleri tek
bir ilkeyle btn tarihi
aklamaya ynelen tarihsici
tarih felsefeleridir.
Tarihselcilik her tarihsel
olay iinde bulunulan aa
zg koflullardan hareketle
akladndan bir tarihsel
olaya tarih dflndan mutlak
bir ltle baklmasna
karfldr. 19. yzylda
Tarihselcilik (historism)
szcn ilk kez kullanan
kifli Novalistir.
116
Tarih Felsefesi-II
Croce tarihi btnnde

aklamaya alflan tarih
felsefelerini tarihselci bakfl
asndan tutarsz grr.
Tarihsel olan bir varlk, ona
gre, tarihin btn
hakknda konuflamaz; bu
yzden de tarih felsefesi
olanakszdr.
ve bu tr tarih felsefelerinde felsefe hep tarihin zerine yerlefltirilmifltir (zlem

2012: 219). Baflka bir deyiflle tarihe tarihin dflndan getirilmifl ltlerle tarihin btn hakknda yarglar verilmifltir. Oysa bu tarih felsefeleri hem btn insan doasn tarihin rn saymakta ve tarih iinde ortaya kan bir fley olarak ele almakta
hem de tarihin btnne bir aklama getirmektedirler. Marx ve Hegel insann tarihi tmyle grebilecei tarih st bir noktaya kabilecei inancndan hareketle
felsefelerini oluflturmufllardr. Bu noktaya kma olanan da felsefeyi tarihin zerine yerlefltirmekte bulmufllardr. Oysa tarihselcilik flunu flyler: Tm insani olaylar
eer tarihin iinde ortaya kyorlarsa tarihseldirler. Baflka bir deyiflle iinde ortaya
ktklar an koflullar demek olan tarihsel koflullara baldrlar. Tarihselciliin
karflsnda yer alan tarihin btn hakknda konuflan ve tarihte sk bir belirlenimcilikle bir ilerleme ya da bir eree doru geliflme gren dflnceler ise tarihsicilik diye adlandrlr. O halde tarihselcilik ve tarihsicilik birbirine karflt iki dflnce biimidir; tarihe bakfllar birbirine karflt iki eilimdir.
Bu yzden bir tarihselci olan Croceye gre her tarih felsefesi kendi ann bilgisiyle snrl olmak zorundadr, o asla btn alar bilemez. nk kendi ann
tiniyle snrlanmfltr; bu da her tarih felsefesinin kendisinin de tarihsel olduunu
gsterir. Baflka bir deyiflle her tarih felsefesi her bir tarihsel olay kendi ann tininden hareketle aklar. Bu da demektir ki baflka bir an tarih felsefesinin ayn
tarihsel olaya iliflkin aklamas da baflka olacaktr. O halde herhangi bir tarih felsefesinin baflka bir an tarih felsefesinden daha nesnel ya da daha mutlak olabileceini salayacak bir lt yok demektir. Bu yzden btn tarih felsefeleri bir
aa iliflkin getirdikleri bir yorumdan, kendi alarnn yorumlarndan daha te bir
fley olamazlar. Tarihselciliin tarih felsefesine ynelik bu elefltirisi epistemolojik bir
elefltiridir. Croceye gre de tarihin belirli bir annda yaflayan insan tarihin tm stne bir fley syleme hak ve olanana sahip deildir (zlem 2012: 219). Bu yzde de tarihin tm stne konuflan bir tarih felsefesini epistemolojik olarak olanaksz grmfltr.
Gemifle ynelik btn yorumlar snrl ve bugne ait yorumlardr, bu yzden
de tarihseldirler ve bu tr yorumlara felsefe gzyle baklamaz (zlem 2012: 219).
Tarihselcilik tarihin tmn aklamaya alflan btnc tarih felsefelerini Hristiyan
teolojisindeki vahiy anlayflnn etkisindeki felsefeler olarak ele alr. Bu felsefeler
tarihe felseden alnmfl bir tmel kavram ya da ilkeyle bakarak tarihi tarih dflndan
bir ilkeyle bilmeye alflmfllardr. Tarihi tarihin dflndan bir ilkeyle aklamaya kalkflmak doay doal olmayan bir ilkeyle aklamaya benzer. Tarihi aklamak iin
baflvurabileceimiz her ilke yine tarihin iinde ortaya kmfl tarihsel bir ilkedir.
Croceye gre tarihte genellikler bulunamaz; bu yzden her tarihsici felsefe tarihte genellikler bulamayacandan tarihte kendi rettii genellikleri taflyarak tarihi
bu genellikler altnda aklamaya alflmfltr. Bunu da felsefeyi tarihin stne koyarak, yani tarihe felsefeyle bakarak yapmfllardr.
Tarihsici tarih felsefeleri tarihin btn hakknda konuflabildiklerine inandklarndan tarihin sonuna iliflkin de ngrlerde bulunmufllardr. Baflka bir deyiflle gelecek hakknda da konuflabileceklerine inanmfllardr. Oysa insann kendisi tarihsel bir varlk olduundan ve tarihin belirli bir annda, kendi bugnnde yaflamakta olduundan tarihe iliflkin yorumunun tarihin tmn kapsamayacan ve
gelecek hakknda da hibir fley iermeyeceini anlamak zorundadr (zlem 2012:
220). Oysa byk tarih filozoflarnn tamam da belirli bir an baflnda olduklarna, tarihin bir sonu olduuna ve tarihi btnnde kavradklarna inanmfllardr.
Croceye gre byle bir anlayfl insann kendisini, yine kendi iinde bulunduu ta-
Tarihe ynelimleri
bakmndan birbirine karflt
olan iki eilim tarihselcilik
ve tarihsicilik arasndaki
tartflma tarihin btnnde
bilinip bilinemeyeceine
iliflkin tartflmadr.
Tarihin btnyle
bilinemeyeceine ynelik
epistemolojik elefltiri tarihin
btnne iliflkin
kavrayflmz
deerlendirebilecek elimizde
nesnel ve mutlak ltlerin
bulunmadn, nk bu
ltlerin kendilerinin de
tarihsel olarak greli ve
znel olduunu ileri sren
dflncedir.
Tarihsiciler tarihte
genellikler bulamayacaklar
iin tarihe kendi rettikleri
genellikleri koymufllardr ve
bu tmel kavramlar ve
ilkelerle tarihin tmn
bilmeyi olanakl
grmfllerdir. Oysa Croceye
gre bu ilkelerin kendileri de
onlar reten zihinlerin
tarihsel olmalarndan dolay
tarihseldir.
Tarihselcilik tarihsiciliin
tersine tarihe iliflkin mutlak
bir aklama
yaplamayacan belirtir.
Tarihte ortaya kan bir
ilkeyi mutlak olarak
belirleyebilecek bir ltten
yoksun olduumuz iin
tarihsicilie epistemolojik
bir itiraz yneltir.
8. nite - adafl Tarih Felsefesi ve Sorunlar
117
rihsel koflullarn dflnda, stnde bir yerde grmesiyle olanakl olabilir ama tarihin
koflullarna bal olann tarihin koflullarndan bamsz grlmesi eliflki ierir. Tarihin tmn aklamaya alflan tarih felsefeleri kendilerini tarihsel koflullarn stnde grmeye bafllaynca da gelecek hakknda konuflmaya bafllarlar oysa Croceye gre bunu yapmak bir kehanette bulunmaktan farkszdr.
Diltheyn felsefesi de tarihselci felsefeler arasnda grlr. Dilthey ve Dilthey
Okulunun tarihselciliine tarihsel grecilik ad verilir (zlem 2012: 224). Diltheyn
felsefesinde bir grelilik (relativizm) anlayfl vardr. nk Dilthey gemiflin bugnden hareketle yorumlanabileceini sylemiflti. Tinselliin kendisinin mutlak deil,
tarihsel greli olduunu ileri srmflt. Aslnda Diltheyn tin bilimleri iin nerdii
tarihsel dflnme yntemine 20. yzylda tarihselcilik ad verilmifltir.
20. Yzyln bafllarnda Eric Rothacker (1888-1965) tarihselcilik (historism) ve
tarihsicilik (historicism) arasnda bir ayrm yapmfltr. Tarihsicilik bir ok dflnr
tarafndan kt tarihselciliin ya da olumsuz anlamda tarihselciliin bir ad olarak
grlmfltr. Diltheyn tarihsel greliliine de iyi tarihselcilik denerek terime
olumlu bir anlam yklenmifltir. Szgelifli Troeltsch iyi tarihselcilik ve kt tarihselcilik arasnda ayrm yapan filozoflardandr. Bu anlamda kt tarihselcilik veya tarihsicilik tarihi byk lde genel yasalar, ilkeler, sistemler ve doabilimci zorunluluklar altnda yanlfl bir benzeflimle ele alan tarihselcilik biimidir (zlem 2012:
226). Kt tarihselcilik ya da dier adyla tarihsicilik kehaneti ve kaderci bir tarih
felsefesi kurmaya alflan dflnce biimidir.
Gnmzde tarihselcilik terimi hem tarihsel grelilik anlamnda kullanlrken
hem de Hegel ve Marxda olduu gibi tarihe tarih dflndan bir ilkeyle bakarak tarihi mutlaklafltran ve tarihsel sreci belirli ilke ve yasalarla aklamaya alflan bir
tarih metafiziinin ad olarak da kullanlmaktadr. Tarihsel grelilik anlamyla tarihselcilie olumlu bir anlam yklenirken tarih metafizii olan aflknc tarih anlayfl
anlamyla tarihsellie olumsuz bir anlam yklenmektedir. Kimi dflnrler olumsuz anlamda tarihselcilii olumlu anlamda olan tarihselcilikten ayrmak iin tarihsicilik terimini kullanmfllardr.
20. yzyl dflnrlerinden Popper de Rothacker gibi tarihsicilik terimini olumsuz anlamda ele alarak ve tarihsicilii elefltirerek bir tarih felsefesinin olanan
yadsr. Popper Tarihsiciliin Sefaleti adl yaptnda tarihsicilii gelecee iliflkin kehanetlerde bulunan bir dflnce olarak ele alr. Poppere gre tarihsici bir kader
anlayfl dpedz hurafedir ve insanlk tarihinin akfl ynn ne bilimsel ne de baflka bir yolla tahmin etmek olanakszdr. Bu akfl ynn tahmin etmenin olanakszlnn mantksal nedenleri vardr. lkin, insanlk tarihinin akfl insan bilgisinin artflndan etkilenir. kinci olarak, ussal veya bilimsel yntemlerle gelecekteki bilgimizin artfln nceden haber veremeyiz. nc olarak tarihin akfl bilgimizin artflna balysa ve bilgimizin artfln nceden haber veremezsek o zaman buradan
kan mantksal sonu insanlk tarihinin gelecekteki akfln da haber veremeyeceimizdir. Drdnc olarak bu anlamda teorik fizik gibi bir teorik toplum bilimi de
olamaz. Yani tarihsel ndeyide bulunabilecek bir tarihsel geliflme kuram olanakszdr. Beflinci olarak tarihsici yntem ve tarihsicilik bu nedenlerle olanakszdr. Tarihte genel geer ilkeler, yasalar yoktur ve buna bal olarak da ndeyide bulunmak olanakszdr.
nk tarihsel yasalar olamaz (Popper 2000: 230). Poppere gre gemifl olaylar olduu gibi anlatan bir tarih felsefesi olanakszdr. Tarihsici felsefe tarih gereklerini bizim seip dzenlediimizin farkna varmaz, tarihin kendisinin ya da insanlk tarihinin ikin yasalar sayesinde gelecei belirleyebileceine inanr (Popper
Tarihselcilie gre
tarihsiciliin eliflkisi tarihin
iinde ortaya kann
kendisini tarihin dflnda
grmesinden kaynaklanan
bir eliflkidir.
Kt ve iyi tarihselcilik
ayrm yapan dflnrlerin
kt tarihselcilikle
kastettikleri tarihsiciliktir.
Rothackerin tarihsicilik
dedii dflnceye Troeltsch
kt tarihselcilik demifltir.
Troeltschn tarihselcilik
dedii olumlu anlamda olan
iyi tarihselcilik ise Diltheyn
tarihsel grelilik anlayflna
karfllk gelir.
Tarihsel grelilik ile tarihsel

mutlaklk birbiriyle
badaflmaz iki grfl
olduundan mutlak ve
btnc tarihselcilie
tarihsicilik de denmifltir.
Popper tarihsiciliin bilimsel

ve mantksal olarak btn
savlarnn geersiz olduunu
ileri srmfltr.
Poppere gre tarihte
ndeyide bulunmak
kehanetten farkszdr.
118
Tarih Felsefesi-II
Tarihselciliin her fleyi greli

klan tmel ilkesinin tarihe
baml olup olmad
sorunu, Husserli,
tarihselciliin, elefltirdii
tarihsicilikle ayn hatay
yapt elefltirisine
yneltmifltir. Tarihselcilik
her fley grelidir derken
genel geer bir yarg
vermekle kendisiyle eliflmifl
olur.
SIRA SZDE
izgisel tarih anlayfl

dngsel
S O R tarih
U anlayflnn
tersine tarihte bir belirli bir
noktaya doru bir ilerleme,
izgisel bir geliflme grr.
DKKAT
Dngsel tarih anlayfln
savunanlar 20. yzylda
Spengler
ve Toynbeedir.
SIRA SZDE
TELEVZYON
NTERNET
Tarih zerine yaplan tartflmalardan birisi de tarihin izgisel bir sre mi yoksa
dngsel birS sre
O R U mi olduu sorunu zerinedir. Antika tarih anlayfl tarihin tpk doa gibi dngsel bir sre olduunu dflnmflt. Modern tarih felsefesi ise
Antikan tarih anlayflnn tersine tarihi izgisel ilerleyen bir sre olarak tasarlaDKKAT
mfltr. Szgelifli Hegel ve Marxn tarih felsefelerinde tarih dngsel deildir, tarihte ortaya kan her fley yeni bir oluflumdur ve nceki oluflum zerinde temellenir.
SIRA
SZDE bir sretir. izgisel tarih anlayfllar tarihte bir geliflme gstelik tarih
ilerleyen
ren, hatta tarihi belirli bir noktaya gre ilerleyen sreler olarak ele alr.
20. yzyl bafllarnda izgisel tarih anlayfln elefltiren dngsel tarih anlayfl
AMALARIMIZ
Oswald Spengler (1880-1936) ve Arnold Toynbee (1889-1975) ile yeniden gndeme gelmifltir. Spengler izgisel tarih anlayfllarnn tarihte bir erek aradklarn oysa
tarihte bir erek
varsaymann anlamsz olduunu ileri srmfltr. Ona gK Tolduunu
A P
re tarih tpk doa gibi kr rastlantl srelerin rol oynad bir alandr.
Spenglere gre tarih kr bir doa oyununa benzer ve kendisinde hibir erek
taflmaz (zlem
T E L E V Z2012:
Y O N 232). Spenglere gre tarih bir bilim deildir nk tarihte
doru ya da yanlfl diye bir fley yoktur. Olsa olsa ilgi ve beklentilerimize gre
nemli ya dnk insan tarihe hep kendi ilgi ve beklentileri asndan bakar. Bu
yzden de tarihe kuramsal olarak baklamaz. Tarihte bir gelifligzellik vardr ve bu
T E R Nbir
E T erek taflmaz. Ona gre tarihe kader kavramyla baklabilir.
yzden de Ntarih
Ama bu izgisel tarih anlayfllarndaki gibi yasal bir zorunluluktan doan kadercilik gibi anlafllmamaldr. Tarihte kltrler gelifligzel doarlar, yaflarlar ve lrler.
N N
Spenglere gre tarihte erek

olmamasnn nedeni tarihin
raslantya dayal olufludur.
K T A P
Tarihte tmel
ilkeler
SIRA
SZDEve yasalar grme ile gelecei bilme arasnda kurulacak bir iliflkinin
olanakl olup olmad konusunda neler sylenebileceini tartflnz.
D fi N E L M
DNGSELLK-ZGSELLK
TARTIfiMASI
D fi N E L M
AMALARIMIZ
2000: 234). Poppere gre tarihsicilik insanln kaderi gerei yrmek zorunda olduu yolu keflfetmenin pefline dflmfltr oysa bu aba bofluna olan bir abadr.
Tarihte bir anlam aramak boflunadr nk tarihin bir anlam yoktur. Poppere gre nsanlk tarihi diye bir fley yoktur ancak insan hayatnn trl trl grnmlerinin belirsiz sayda tarihleri vardr (Popper 2000: 235). Popper iin insanln evrensel tarihi olamaz. fiyle der: Somut bir insanlk tarihi olabilseydi, btn insanlarn tarihi olmalyd...Bu somut tarihin yazlamayaca aktr. Soyutlamalar yapmamz, baz olaylar ihmal edip bazlarn sememiz gerekir. Ne var ki byle yapnca
da, trl trl tarihlere ve bu arada insanlk tarihi olarak reklam edilmifl olan uluslararas cinayetlere ve kitle katliamlar tarihine varrz (Popper 2000: 235).
Bunun yannda tarihsicilii farkl ele alan filozoflar da vardr. Szgelifli Edmund
Husserl (1859-1938) Dilthey tarihselci olarak grmez tarihsici olarak grr. nk Husserle gre her fleyi doaya balayarak btn gereklii doa yasalaryla
aklamaya alflan doalsclk (naturalicism) gibi her fleyi tarihsel olana ve tine
balayan tarihsicilik de yanlg iindedir. nk Dilthey tm felsefeleri ve dnya
grfllerini greli olarak grmfltr. Oysa bu savn kendisine de tarihsel yntemlerle ulaflmak olanakszdr. Dolaysyla tarihselciliin kendisi de tarihsiciliin yapt hataya dflmfl ve tarihe tarihin dflnda olan tmel bir ilkeyle her fleyin tarihsel
greli olduu yollu tmel ilkeyle bakmfltr.
Sonuta adafl felsefenin en nemli tartflmalarndan biri tarihselcilik ve tarihsicilik kavramlar zerinde dnmektedir. Bir yandan tarihselciler tarihcilik olarak
adlandrdklar dflnceleri elefltirirken dier yandan da tarihselcilii elefltiren ve
tarihselci felsefeleri tarihsicilikten farksz gren dflnceler de vardr.
Spengler tarihte deiflik geliflme basama olduunu syler: 1. Metafizik-dinsel

yksek kltrler, 2. Simgeci erken kltrler, 3. Sivil ge kltrler. Ama bu geliflme
basamaklar izgisellii akla getirse de aslnda deildir. nk her kltr bu basamaktan geer ve her kltr sonunda kfl bekler. Bu anlamda tarihte dngsellik vardr. Spenglere gre tarih bu basamaktan geen kltrlerin art arda geliflidir. Her bir kltrn kendine zg zellikleri ve yaps vardr. Her bir kltrn
bir organizmann olduu gibi bir yaflam dnemi vardr. Spenglere gre bu aflamalarn dngleri deiflmez; aldklar zaman da deiflmez. Bylece her bir kltrn
hangi aflamada olduu saptanabilir. Spengler bylece tarihsel olmayan doalc
olan bir tarih grfl ortaya koymufltur. nk bir kltrdeki her aflama o kltrdeki tek tek kifliler ne yaparsa yapsn vakti gelince bir sonraki aflamaya dnflr
(Collingwood 1996: 222). Bu balamda Spengler Bat kltrnn de kfl dneminde olan bir kltr olduunu sylemifltir.
Toynbee de Spengler gibi tarihe doalc bir bakfl asyla bakmfltr. Ona gre
de tarihin konusu birimler olarak toplumlar ya da kltrlerdir, ama Spengler gibi
kltrleri birbirlerinden yaltlmfl olarak grmemifltir. Tarihsel alflmann anlafllabilir olan birimi ne tek bir ulus-devleti ne de bir btn olarak insanlktr, adna
toplum dediimiz insanln belirli bir grubudur (Toynbee 1987: 11). Toynbeeye
gre tarihte ortaya kan kltrlerin anlafllabilir alflma alanlar olmalar dflnda
hibir ortak karakteristii yoktur. Kltrlerin birbirlerine bal olmas Toynbeenin
grflnn temelidir. Toynbee tarihi yasa-koyucu bilimler ile fliir arasnda bir yerde grr. Tarih kltrleri karfllafltrmal olarak ele alan bir bilimdir. Tarihin nesnesi olan kltrler de dinamik yaplardr. Kltrlere bu dinamik yapy veren ise her
kltrn iindeki yaratc kiflilerdir (zlem 2012: 234). Toynbeeye gre btn kltrler belirli aflamalardan geerler. Btn uygarlklar doarlar, geliflirler ve yklrlar. Dolaysyla tarihte bir dngsellik vardr. Szgelifli Bat Hristiyan dnyas Hellen toplumunun bir devam deildir, bu anlamda bir izgisel geliflme izgisi tarihte bulunamaz. Bugnk Bat toplumunun iinde Hellen toplumundan gelen eler olsa da aslnda her iki toplum da birbirinden farkl iki kltrdr. Bir uygarln
kendi olmay srdrerek yine de baflka biimlere geliflebilecei ilkesi doru deildir. Toynbeeye gre bir uygarlk deiflirse artk kendisi olmaz; baflka bir uygarlk
ortaya kar. Bir toplumun nerede bitip dierinin nerede baflladn tam olarak
syleyebilmemiz gerekir (Collingwood 1996: 201). Bir toplumun bir baflkasna
dnfltnden sz edemeyiz.
Toynbee bir toplumun yaflamn tinsel bir yaflam olarak deil, doal bir yaflam
olarak grmfltr (Collingwood 1996: 202). Toynbee kltrlerin geliflimini ise meydan okuma ve bu meydan okumaya yant verme giriflimi ile aklar. lk olarak doaya meydan okuyan kltrler doaya egemen olmakla ortaya karlar; daha sonra ise baflka kltrlere meydan okumakla geliflirler. Kltrlerin meydan okumaya
yant vermeleri ise toplumun iindeki yaratc kiflilerce olur. Bu yzden de kltrlerin geliflimlerinde yaratc kiflilerin rol vardr. Bir uygarlk ortaya ktktan sonra, bunu geliflme dnemi izler, sonra bir krlma yaflanr ve o uygarlk dalmaya,
paralanmaya bafllar. Toynbeeye gre bir uygarln ortaya kfl, douflu onun
evresine, doal, corafi ve siyasi-toplumsal evresine meydan okumakla olacaktr. Sonrasnda Toynbee bir uygarln geliflme ve ykselmesini analiz ederek bunu bir toplumun iindeki yaratc bir aznln ya da tek tek yaratc bireylerin baflarsna balar. Kltrlerin birbirlerinden farkllaflmalarnda bu geliflme dnemlerinde baflardklarnn byk etkisi vardr. Kltrlerin evreleri zerindeki egemenliklerinin yitmesiyle de kltrler geliflmelerinde bir krlma yaflarlar ve dalma s-
119
Spenglere gre her kltr
bir organizma gibi doar,
yaflar ve lr. Bir kltrn
yaflamndaki aflamalarn
ardarda gelifli bir
organizmann yaflamndaki
aflamalarn ardarda gelifli
gibidir.
Toynbeeye gre btn

toplumlar dngsel
srelerden geerek doar,
geliflir ve yklrlar.
Toynbeeye gre uygarlklar
birbirine dnflerek ya da
birbiri iine geerek yeni
biimlere deiflemezler, her
uygarlk baflkasndan kesin
snrlarla ayrlabilmelidir.
120
Tarih Felsefesi-II
recine girerler. Toynbeeye gre bu dnemler iinde en kesin olan da kfl dnemidir. Ayrca uygarlklarn birbirlerine dnflerek geliflebilecei yollu izgisel
anlayfl elefltirmifltir. Ona gre bir uygarlk baflka bir uygarla deiflerek yine de
kendi olmaya devam edemez.
TARHTE ZORUNLULUK-OLUMSALLIK TARTIfiMASI

Tarihin zorunlu mu yoksa
olumsal m bir sre olduu,
tarihsel olgularn kanlmaz
olup olmamasna bal
olarak ele alnr.
Carra gre tarihte her

olgunun rastlant eseri
meydana gelmediini ileri
srmek tarihsel olufla geri
dndrlemezlik anlamnda
bir zorunluluk yklemek
deildir.
Tarihin zorunlu mu yoksa
olumsal m olduu
tartflmas tarih felsefesinde
insan zgrl temelinde
sorgulanmaktadr.
SIRA SZDE
Tarihte belirli olgularn gerekleflmesinin zorunlu mu olduu yoksa rastlantya m

bal olduu da adafl tarih felsefesinde ele alnan konulardan biri olmufltur. Hegel, Marx ve baz Aydnlanma filozoflar tarihte gerekleflmifl olann kanlmaz olmasna vurgu yapmfllardr. Bu anlayfl tarihsel kanlmazl (inevitability) ileri sren ve tarihte zorunlu bir geliflme izgisi gren anlayfltr. Oysa adafl felsefede bu
anlayfl ska elefltirilmifltir. Szgelifli Nietzsche, Foucault, Berlin ve Rorty gibi dflnrler tarihsel olann kanlmaz olmadn ileri srmfller ve tarihi olumsal bir
sre olarak ele almfllardr. Tarihin geri dndrlemez bir ilerleyifli olup olmad
bu balamda tartfllan temel konudur. Szgelifli Isaiah Berlin tarihte kanlmazlk
dflncesinin insan zgrl ve sorumluluun nn kapayan bir dflnce olduunu ileri srmfltr. Bu balamda Berlin, Hegelin kulland anlamda tarihte bir
ereklilik olduu dflncesine de karfl kmfltr. Bu balamda Hegel ve Marxn tarihsiciliini elefltirmifltir. Tarihsel kanlmazlk ve zorunluluk anlayflna karfl kan
filozoflar genelde tarihte bir ereklilik ya da yasallk olduu anlayfln elefltirmek
zerinden bunu yapmfllardr. Bu balamda zorunluluk nedensellikle bir tutulmufl,
olumsallk ise talih ya da rastlantllk ile beraber ele alnmfltr (Ben-Menahem
2009: 120).
Tarihin olumsal bir sre olarak rastlantya dayal olgular dizisi olduunu ileri
sren dflnceye de 20. yzylda baz elefltiriler gelmifltir. Szgelifli Edward H. Carr
tarihin rastlantlardan oluflmufl bir olgular dizisi olamayacan syler. nk tarihte bugn olanlar gemiflte olanlarn bir sonucudur. Carra gre tarihte olgular arasnda neden-etki iliflkileri kurulabilir. Tarih alflmas da olgularn nedenleri zerine bir alflmadr. Ama tarihin rastlantya dayal olgular dizisi olmamas tarihsel kanlmazln olduu anlamna da gelmez. stelik tarihiler bir olayn kanlmaz
olduunu sylediklerinde bile aslnda olgularn kanlmaz bir zorunlulukla meydan geldiini sylemek istemezler. nk tarihte hibir fley kanlmaz olmak anlamnda zorunlu deildir. Carr tarihte rastlantlarn ve talihin belirleyici olduuna
iliflkin verilen Kleopatrann burnu rneini de elefltirir. Carra gre Actium savaflnn sonucunun Antoniusun Kleoptraya duyduu aflktan etkilendiini sylemek
tarihte neden ve etkinin rol oynamad anlamna gelmez. Baflka bir deyiflle Carra
gre Kleopatrann burnu trnden etkenler tarihin olgularn rastgele bir akfl olduu sav iin yeterli gelmez. Ne Antoniusun Kleopatraya aflk ne de Actium savaflnn sonucu rastlantyla ortaya kmfl fleylerdir. Ama Carr tarihin gemiflin arafltrmas olduunu syleyerek tarihin rastlantlarn bir akfl olmamasnn, tarihte neden ve etkilerin olmasnn insan zgrln ortadan kaldran bir durum olmadn ileri srer. nk zgrlk yasaszlk ya da nedensiz eyleme durumu deildir.
Bu yzden zgrln varl, tarihin rastlantlarn akflndan oluflan bir sre olmasna bal deildir.
SZDEayn sonular doururlar m? Tartflnz.
Tarihte aynSIRA
nedenler
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
121
ADAfi (POSTMODERN) TARH ANLAYIfiLARI

20. yzylda yapsalc (structuralist) tarih anlayfl tarihsel olgular arasnda yasallkrastlantllk tartflmasn bir yana brakp bir dilin, bir kltrn, bir toplumun yaflama tarznn kavranmas gerektiini ileri sren bir dflnce akmdr (zlem 2012:
246). Bu yzden de yapsalclar daha ok dilbilim ve etnoloji alflmalarna ynelmek gerektiini ileri srer. Bylece her tarihsel dnem, a ya da halk kendi iindeki yapsal zellikleriyle kavranmaldr. Tarihsel srete zaman iinde ardarda gelen yaplarn bir dizisidir. Yapsalc filozof Roland Barthes tarihte dnemlerin byle
yapsal diziliflinin artk tarihin erekli ve srekli geliflen bir sre olarak izgisel bir
sre olarak tasarlanamayacan gsterdiini syler. nk tarih art arda gelen yaplardan oluflan bir srese bu onun belirli bir hedefe doru kesintisiz ilerleyen bir
sre olmadn, tersine kesintili bir sre olduunu gsterir. Yapsalclara gre tarih gemiflte kalmfl dilbilimsel ve etnografik yaplarn saptanmas iin baflvurulabilecek bir malzeme deposudur; bu yzden tarihten herhangi bir yntemle genel
aklamalar yapmamz salayabilecek bir sreklilik ve dzenlilik karlamaz (zlem 2012: 246-247). nk tarihte tarihin tmne yaylmfl ne genel olgular bulunabilir ne de tarih sreklilik gsteren ve izgisel bir sre olarak grlebilir.
Tarihte olgular ynlendirecek bir neden bulunamaz. Tarihe byle bakmak tarihi dngsel bir sre olarak ele almaya gtrr. Bylece tarih dngsel hareketler dizisi haline gelir. Nedesellik ve sreklilik ideleriyle alflan bir tarih bilimi tarihte sonsuz sayda dnglerden baflka bir fley bulamaz ve byle bir tarih bilimi
olanakszdr (zlem 2012: 247).
Claude Lvi-Straussa gre ise tarihi gemifle ann ya da kendisinin eilim
ve talepleriyle yaklaflmamaldr nk bunu yaparsa bir dnemin kendine zg
yapsn deifltirerek o dnemi kendi ann ilgi ve karlarna gre yorumlamfl
olur. Michel Foucault da modern tarih anlayfln elefltirmifltir. Ona gre izgisel tarih anlayfl nedenselci dflncenin bir topyasdr; bu yzden insann ilgi ve ynelimleri ile tarih kavram ayrlmaldr. Yapsalcla gre tarihi insan eylemlerini nceden belirleyen byk yaplarn dnflm olarak grmek gerekir. Lvi-Strauss
tarihin hep insan merkezli kavramlarca ele alndn, oysa bunun, tarihi Hristiyan
topyas olan izgisel ilerleme anlayfl balamnda deerlendirmek olduunu ileri
srmfltr. Ona gre bu Hristiyan topyasndan kurtulmak ve tarihi yaplardan hareketle ele almak gereklidir. Jacques Lacana gre de tarih bir tekrardan, yaplarn
dngsel olarak sralanmasndan baflka bir fley deildir. Btn bunlardan hareketle yapsalcn izgisel tarih anlayfln elefltiren dngsel bir tarih anlayfln savunduu sylenebilir.
Hermeneutik tarih anlayfl ise daha ok Dilthey Okulunun etkisinde ortaya kmfl bir dflnce akmdr. Buna gre Tin bilimleri dilsel rnlere, yazl metinlere
ynelmelidir, nk onlar yaflamay anlamaya alflan bilimlerdir ve yaflama, tinsellik kendisini dilsel olarak nesnelefltirir. Gemifle ait tarihsel bir yazl metin bugnk tinselliin iinden bize verilebileceinden her yorumlama ve anlama tarihsel
olarak grelidir. Hermeneutik tarih anlayfl gemiflin ancak bugnden hareketle,
bugnn tinsellii iinde yorumlanabileceini syler. Martin Heidegger Diltheyn
yaflama kavram yerine varolufl kavramn koymufltur. nsan varoluflunun temel
ynelimi de insann kendisini ve yapp ettiklerini anlamaya alflmasdr. Heideggere gre insan ancak kendi tarihi iinde kendisini anlayabilir. Bu da hermeneutik yapmakla olanakldr. Hermeneutik insan varoluflunun kendini anlama biimidir (zlem 2012: 258).
Modern sonras dnemde

ortaya kan ve modern tarih
anlayfln elefltiren adafl
tarih elefltirileri postmodern
tarih anlayfllardr.
Yapsalclk tarihi ardarda
gelen toplumsal-dilselkltrel yaplardan oluflan
ve bu yaplarn
farkllndan dolay
sreklilik gstermeyen
kesintili bir sre olarak ele
alr.
Hermeneutik, bir yntem

olarak, yazl metinleri
yazldklar dil ve tarihsel
dnemdeki anlamyla
yorumlayarak anlama
yntemidir.
Hermeneutik tarih anlayfl
her tarih yazmnn greli
olduunu ileri srer. Buna
gre gemifle iliflkin btn
yorumlar bugnn tini ile
yaplmfl yorumlardr.
Yarnn tini ayn gemifl
olgular farkl
yorumlayacaktr.
122
Tarih Felsefesi-II
Dil tarihsellik ve tinselliin

kendisini dfla vurduu,
nesnellefltirdii ortamdr,
her fley bize dilsellik iinde
verilidir.
Hans Georg Gadamere gre ise tarih bizi nceden belirleyen fleydir. Ona gre tarih olmufl ve olmakta olduumuz her fley olarak bizi belirleyen fleydir. nsan
varl kendisi saran tinsellikten, dolaysyla tarihten bamsz olabilecek bir varlk
deildir. Bununla birlikte tarihin ve tinselliin btnne iliflkin aklamalar yapmak yine insan tinselliinin doasnda vardr. Bu insann dogmatik bir olanadr.
Bu olanaktan yoksun olsaydk tarihin btn hakknda konuflamazdk, eer konuflabiliyorsak byle bir olanaa sahibiz demektir. Tarihi anlamak da bir bakma bu
olanan kendisini ve bizi tarihe ait klan fleyi anlamaktr. Varoluflu hermeneutik
tarih anlayflnn savunduu tarihselcilik ile Diltheyn hermeneutik tarihselcilii
birbirinden farkldr. Varoluflu hermeneutik Diltheyn tarihsel greliliinin tersine
kendi kfl noktalarnn dogmatik varsaymlar olduunu kabul etmifltir. Bu yzden
tarihin btnne iliflkin felsefi bir yorumu olanakl kabul etmifllerdir. Varoluflu
hermeneutik anlayflta halnn bir kenarna basldnda halnn btnne bir adm
atlmfl olaca varsaymndan hareketle tarihin btn zerine konuflmak olanakl kabul edilmifltir (zlem 2012: 262). Bunun iin de dile ynelmek gerekir nk
her ada ve tarihsel dnemde anlamn taflycs dildir.
Varoluflu hermeneutik anlayfl tarihin btnn anlamaya ynelik evrenselci
bir tutuma sahip olarak Diltheyn greli tarihsel anlayflndan farkllaflr. Gadamere gre tarihe byle bir btn anlamaya ynelik bir yaklaflmla bakldnda
tarihsel srete bir ereksellik bile grlebilir (zlem 2012: 262).
20. yzyl dflnce akmlarndan birisi de Frankfurt Okuludur. Frankfurt Okulundan Jrgen Habermas varoluflu hermeneutii Hegelin yapt anlamda tarihsici bir tarih felsefesi anlayflna dnfl olarak grerek elefltirmifltir. Frankfurt Okulu bir yandan Hegel ve Marxn tarih felsefelerini onaylarken dier yandan elefltirmifltir. Pozitivizme karfl tavr almakta Hegel ve Marxn tarih felsefelerini onaylamfllardr ama Hegel ve Marxn izgisel ilerleyen tarih anlayfllarn elefltirmifllerdir.
Bu akmn nde gelen temsilcileri Max Horkheimer, Theodor Adorno ve Herbert
Marcusedir. Bu dflnrler tm tarih srecini insann hem doa hem de kendisi
zerinde egemenlik kurma sreci olarak ele almfllardr. Tarihin bundan sonra da
byle devam etmemesi iin flimdiye kadar ki tarihin yadsnmas gereklidir. Dolaysyla Frankfurt Okulu dflnrleri bir yandan tarihe Hegel ve Marxn bakt gibi
bakarken dier yandan tarihin bu hliyle onaylanamayacan ve yadsnmas gerektiini belirtmifllerdir. Yani tarihin bundan sonraki tahakkm kuran yapsnn
yadsnabilmesi iin ncesinin iyi zmlenmesi gerekir ve bu zmlemede Hegel
ve Marxn tarih felsefelerinin nemli etkisi olacaktr. Bu felsefelerde tarih hep
tinin, akln ya da ekonomi yasalarnn belirledii sre olarak grlmfltr. Oysa Frankfurt okulu dflnrlerine gre gerek tarih insann tutkularnn oluflturduu bir sretir. Tarihte tahakkm kurmann grlebilmesi iin insann insana hkmetme tutkusunun anlafllabilmesi gerekir. Bu anlafllmadan da nesnel bir tarih
elefltirisi olanaksz olacaktr (zlem 2012: 240).
Frankfurt Okulunun tarihsellik elefltirisini belli baz noktalarda zetlemek gerekirse flunlar sylenebilir: Tarihi tarihin dflna karak btnnde bir ilerleme sreci olarak tasarmlamak olanakszdr. Tarihe gereki baklrsa byle bir iyimserlikten vaz gemek gerektii anlafllacaktr. Adornoya gre tarihin tin gibi ya da akl
gibi evrensel bir znesi olmamfltr. stelik iinde bulunulan ada dnyann savafl
Tarih salt kavramlar ya da

yasalarla aklanabilecek bir
sre olarak grlerse
tarihte tahakkmn nasl
ortaya kt belirsiz kalr.
Bunun iin tarihe insann
egemenlik kurma tutkusu
asndan da baklmaldr.
Frankfurt Okulu filozoflarna

gre tarihte genel bir dnya
plan bulmak olanakszdr.
Aslnda Frankfurt Okulunun
tarihsellik elefltirisini bir
aklclk elefltirisi olarak da
grmek gerekir.
123
gibi felaketler geirmifl olmas tarihe ilerleyen bir sre olarak iyimser bir bakflla
yaklaflmamz engeller. Daha gereki bir bakfl altnda grlecektir ki tarih aslnda
insann dnyaya ve baflka insanlara egemen olma srecidir. Dolaysyla tarihte akl
deil, akl dfl tutkular egemendir. Bu yzden bu aklc tarih anlayfllarnn elefltirisi
zerinden daha gereki bir tarih anlayflna gitmek gereklidir. Bu aklc tarih anlayfl aklc toplum tasarmnn domasna yol amfltr ve bu da modern insan akln
basks altnda yaflamaya maruz brakmfltr. Baflka bir deyiflle toplum aklc bir anlayfla gre belirlenmeye bafllamfltr. Bunu flylede dile getirmek mmkndr: modern toplumda tarih insann insan zerinde egemen olmas aflamasndan akln herkes zerinde egemen olma aflamasna gemifltir (zlem 2012: 242).
Sonuta 20. yzylda ortaya kan Yapsalclk, Hermeneutik ve Frankfurt Okulunun tarih anlayfllar modern, izgisel ilerleyen tarih anlayflnn elefltirisi olarak
ortaya kan postmodern dnemin tarih anlayfllardr.
SIRA SZDE
Tarihin yalnzca aklc ynden ele alnabilip alnamayacan tartflnz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
124
Tarih Felsefesi-II
zet
N
A M A
N
A M A
Tarihselcilik-tarihsicilik tartflmasn tanmlamak.

19. yzylda tarihsel oluflu belirli baz ilke ve yasalardan hareketle aklamaya alflan ve btn
insani-toplumsal gereklii tarihsel klan Hegel
ve Marxn felsefelerine sonrasnda eflitli elefltiriler gelmifltir. Bu elefltiriler bu tr tarihselliin kt bir tarihsellik anlayfln ileri srerek tarihte
mutlak bir anlam bulunamayacan sylemifllerdir. Tarihselcilik szcn ilk kez kullanan Novalisten sonra Troeltsch tarihselcilik ile kt
tarihselcilik arasnda ayrm yapmfltr ve kt
tarihselcilik terimini Hegel ve Marxn tarih felsefeleri trnden tarihin btnn aklamaya alflan felsefeler iin kullanmfltr. Tarihsicilik szc ise ilk kez Nietzsche tarafndan yine Hegelin
ve Marxn tarih anlayfllarnn elefltirisi iin kullanlmfltr. yleyse 1. Tarihe tarihin dflndan mutlak olan ltlerle ynelen ve tarihte mutlak anlamlar ve erekler arayan tarihsici tarih felsefeleri
vardr, ve 2. Tarihte mutlak bir anlam bulunamaycan ileri sren, tarihin btnne iliflkin getirilen yorumlarn yine belirli bir an tinselliine
greli olduunu savunan ve tarih felsefelerini olanaksz gren tarihselci anlayfllar vardr. Croce ve
Diltheyn felsefeleri bu anlamda tarihselci felsefelerdir. nk tarihsel grelilii savunmufllardr.
Popper de tarihsicilii elefltirmifl ve tarihsici tarih
felsefelerini gelecee ynelik kehanetler ortaya
koyan anlayfllar olarak ele almfltr. Edmund Husserl ise Croce ve Diltheyn tarihselci anlayfllarn,
bu anlayfllarn kendilerinin de tarihsel olann greli olduunu ileri sren tmel savlar nedeniyle
tarihi aflan savlar ortaya koyduklar gerekesiyle
elefltirmifltir. Sonu olarak tarihselcilik-tarihsicilik
tartflmas tarihte tmel bir anlamn ya da genel
bir dnya plannn bulunup bulunmad ya da
tarihin btnnn bilinebilip bilinemeyecei sorunu zerine bir tartflmadr.
Tarihin dngsellii yahut izgisellii konusunda ileri srlen dflnceleri tartflmak.
Modern tarih tasarmnn tarihi izgisel ve ilerleyen bir geliflme sreci olarak ayrca tarihte belirli erekler arayarak dflnmesiin karflsnda 20.
yzylda tarihi dngsel olarak tasarlayan dfln-
N
AM A
N
A M A
celer ortaya kmfltr. Spengler ve Toynbee bu

anlamda tarihte dngsel sreler gren dflnrlerdir. Her ikisi de tarihi toplumlarn, kltrlerin, uygarlklarn art arda gelifl sreci olarak tasarlamfltr. Bu sre iinde her kltr belirli aflamalardan geer. Kltrlerin doufl, geliflme ve
kfl dnemlerini birbirini izeleyen aflamalar
olarak ele almfllardr. Spengler bu aflamalar organik bir varln yaflam aflamalarna benzetmifltir. Ayrca Spengler tarihi kr bir doa oyununa
benzetmifltir, bu anlamda tarihte bir rastlantllk
vardr ve bu yzden tarihte erekler aramak anlamszdr. Toynbee ise uygarlklarn doufl ve geliflmesini evrelerine meydan okumalar ve bu
meydan okumaya toplumdaki yaratc kiflilerin
karfllk vermeleri ile aklamfltr.
Tarihte zorunlulua ve rastlantlla iliflkin dflnceleri betimlemek.
Tarihte olgularn diziliflinin rastlantya m dayal
olduu yoksa zorunlu mu olduu zerinden kimi filozoflar tarihsel srecin olumsal bir sre mi
olduunu yoksa zorunlu bir sre mi olduunu
tartflmfltr. Bu balamda Hegel ve Marx gibi kimi filozoflarn tarihin zorunlu ilerleyen bir sre
olduunu sylemeleri baz filozoflarn bu anlayfl elefltirmelerine neden olmufltur. Nietzsche, Berlin, Foucault ve Rorty gibi dflnrler tarihin kanlmaz olan olaylarn ardarda gelifli olduu dflncesini elefltirmifllerdir. Carr ise tarihin rastlantya dayal bir sre olmadn ileri srmfltr.
Tarihin zorunlu bir sre olduu grflne karfl
kan dflnrler bu dflncenin insan zgrln engelleyen bir dflnce olmasndan hareketle elefltirilerini yapmfllardr.
adafl tarih felsefelerini ve adafl tarih anlayfllarn kendi cmleleriyle ifade etmek.
20. yzylda modern tarih anlayfllarnn yadsnmas zerinden ok sayda tarihsellik elefltirisi
ortaya kmfltr. Yapsalclk tarihte yaplarn art
ardaln grmfl ve tarihe dilbilim ile etnoloji
zerinden yaklaflmfltr. Yapsalcla gre her tarihsel dnem kendi iinde kltrel ve dilsel yaplar taflr. Her tarihsel dnem, a ya da halk
kendi iindeki yapsal zellikleriyle kavranmal-
dr Tarih dilbilimsel ve etnografik arafltrmalar

iin malzeme salar. Modern izgisel tarih anlayfllarna karfl kmfllardr. Yapsalclara gre tarihte izgisel bir ilerleme yoktur, tarih kesintili
bir sretir.
Hermeneutik tarih anlayfl ise 20. yzylda iki ayr izgide ortaya kmfltr. Dilthey okulunu takip
eden izgi tarihselcilik savyla ortaya karak her
tarih yazmnn kendi ana greli olduunu syleyerek mutlak ve evrenselci tarih yazmn yadsmfltr. Varoluflu hermeneutik felsefe ise insan
tinsel yaflamn ve tarihin rn saymakla bir yandan Dilthey felsefesi ile ortak bir eilimi paylaflrken, dier yandan tarihe mutlak evrenselci bir
bakfln yine tarihin bir paras olan insann olana olduunu syleyerek Diltheyn izgisinden
ayrlmfltr. Heidegger insann kendisini ancak tarih iinde kavrayacan ve bunun da hermeneutik ile olanakl olduunu savunmufltur. Gadamer
ise tarihin btnne bakmann yine insann bir
olana olduunu ve byle bir bakflla tarihte bir
ereksellik bile grlebileceini sylemifltir.
Horkheimer, Adorno, Marcuse ve Habermas gibi
Frankfurt Okulu filozoflar ise modern ilerlemeci
tarih anlayfln elefltirmifllerdir. Onlara gre tarihe yne veren akl deildir, daha ok akl dfl
olan insan tutkularnn bir gsterisidir tarih. Hegel ve Marxn tarihsellik anlayfllarn yadsnmas gereken bir tarih anlayfl olarak grerek elefltirmifllerdir. Frankfurt Okuluna gre tarihi tarihin dflna karak btnnde bir ilerleme sreci
olarak tasarmlamak olanakszdr. Tarihe gereki baklrsa byle bir iyimserlikten vaz gemek
gerekir nk dnya tarihi savafllarn ve insann
insana egemenlik kurmasnn tarihidir. Byle bir
tarihin yadsnmas gerekir. Tarihin tin gibi ya da
akl gibi evrensel bir znesi yoktur. Tarihte tek
bulunabilecek fley akl dfl tutkulardr. Hegel,
Marx ve Pozitivizmin aklc tarih anlayfllar toplumun akln belirlemesine gre dzenlenmesi
anlayflna yol amfltr. Bu da akln insan zerinde egemenlik kurmas ve bir tahakkm arac haline gelmesine neden olmufltur.
125
126
Tarih Felsefesi-II
Kendimizi Snayalm
1. Aflada belirtilen filozoflardan hangisinin tarihe iliflkin grflleri tarihsicilik olarak adlandrlan grfle
uyar?
a. Dilthey
b. Croce
c. Hegel
d. Nietzsche
e. Carr
2. Afladakilerden hangisi tarihsicilik elefltirisi yapan
filozoflardan deildir?
a. Nietzsche
b. Croce
c. Popper
d. Hegel
e. Rothacker
3. Tarihin belirli bir annda yaflayan insann tarihin tm stne bir fley syleme hak ve olanana sahip olmadn dflnen filozof aadakilerden hangisidir?
a. Croce
b. Hegel
c. Marx
d. Heidegger
e. Gadamer
4. Afladakilerden hangisi tarihsel geliflmenin yasalar
olarak bir ilerleme yasas ve tarihte bir dzen keflfedilirse tarihsel geliflmenin nceden belirlenebileceine
inanan dflncedir?
a. Tarihselcilik
b. Frankfurt Okulu
c. Hermeneutik
d. Yapsalclk
e. Tarihsicilik
5. Afladaki dflnrlerden hangisi dngsel tarih anlayfln savunan filozoflardandr?
a. Toynbee
b. Croce
c. Hegel
d. Marx
e. Comte
6. Tarihte ortaya kan her kltrn doup, geliflip sonra da ortadan kalktn ileri srerek kltrleri canl organizmalarla benzeflim kurarak aklayan dflnrn
ad afladakilerden hangisinde ifade edilmifltir?
a. Dilthey
b. Spengler
c. Croce
d. Rothacker
e. Popper
7. Afladaki seeneklerden hangisinde Poppere gre
tarihsici tarih felsefelerinin zelliklerinden biri ifade
edilmifltir?
a. Gelecee ynelik kehanetlerde bulunmas
b. Tarihin en doru aklamasn yapmas
c. Gelecei kesin bir dorulukla bilebilmesi
d. Gemifli gnmzden hareketle aklamas
e. Tarihe iliflkin bilimsel aklamalar sunmas
8. Tarihte bir ereklilik ya da yasallk olduu anlayfln
elefltiren filozoflarn tarihsel srece iliflkin kavrayfllarnn ne olabilecei afladakilerden hangisinde doru
olarak ifade edilmifltir?
a. Tarihin zorunlu bir sre olduu
b. Tarihin yasal bir sre olduu
c. Tarihin ereksel bir sre olduu
d. Tarihin akla dayal bir sre olduu
e. Tarihin olumsal bir sre olduu
9. Tarihi insan eylemlerini nceden belirleyen byk
yaplarn dnflm olarak gren dflnce akm afladaki seeneklerin hangisinde ifade edilmifltir?
a. Pozitivizm
b. Materyalizm
c. Frankfurt Okulu
d. Yapsalclk
e. Tarihselcilik
10. Tm tarih srecini insann hem doa hem de kendisi zerinde ve akln birey zerinde egemenlik kurma
sreci olarak ele alan adafl dflnce akm afladaki
seeneklerin hangisinde ifade edilmifltir?
a. Yapsalclk
b. Tarihselcilik
c. Frankfurt Okulu
d. Varoluflu Hermeneutik
e. Aklclk
127
Okuma Paras
...
Ama tarihsiciye tarihi istedii gibi yorumlamak hakkn
vermemekte hakl mym? Daha flimdi herkesin buna
hakk olduunu ilan etmedim mi? Buna vereceim yant, tarihsici yorumlarn garip bir yorum tr olduklardr. Gerekli olan, hakl karlabilen ve birini ya da tekini kabul etmek zorunda olduumuz kuramlar, dediim gibi, bir arama flldana benzetilebilirler. Onlar
gemiflimize yneltir ve yansmalarnn gnmz aydnlatacan umarz. Buna karfllk, tarihsici yorum kendi zerimize evirdiimiz bir flldaa benzetilebilir. evremizi grmemizi imkansz klmazsa bile, ok glefltirir ve hareketlerimizi felce uratr. Bu benzetmeyi aklarsak, tarihsici, tarih gereklerini bizim seip dzenlediimizin farkna varmaz, tarihin kendisinin ya da insanlk tarihinin, ikin yasalar sayesinde, sorunlarmz,
geleceimizi, hatta grfl amz belirlediine inanr.
Tarihsel yorumun karflmza kan uygulama sorunlarndan ve karar verme gerekliliklerinden kan bir gereksinmeyi karfllamas gerektiinin farkna varacak yerde, tarihsel yorumlar yapmak istememizde, tarihe bakarak insan kaderinin gizini, zn ortaya karmak istediimizi gsteren derin anlaml bir sezginin kendini
gsterdiine inanr. Tarihsicilik, insanln kaderi gerei yrmek zorunda yolu keflfetmek peflindedir; Tarihin ipucunu, ya da -J. macMurrayin dedii gibi- Tarihin
Anlamn bulmak peflindedir.
IV
Ama var mdr byle bir ipucu? Tarihin bir anlam
var mdr?
Buarada, anlam sznn anlam sorununa girmek istemiyorum; ou kiflinin tarihin anlamndan, amacndan smzederken ne demek istediklerini yeterince
aklkla bildiklerini kabul ediyorum. Ve bu anlamda,
tarihin anlamnn ne olduu sorulduu anlamda, tarihin bir anlam olmad cevabn veriyorum.
Bu kanya varmamn nedenini aklayabilmek iin, bir
anlam olup olmad sorulduu zaman sz edilen tarih hakknda baz fleyler sylemem gerek. Buraya dek
ben de tarihten sanki aklanmas gerekmeyen bir terimmifl gibi sz ettim; ama artk bu mmkn deil; nk, aka belirtmek isterim ki, ou kiflinin szn ettii anlamda tarih diye bir fley dpedz yoktur; ve
benim bir anlam olmadn ne srmemin en az bir
nedeni budur.
...
nsanlk tarihi diye bir fley yoktur, ancak insan hayatnn trl trl grnmlerinin belirsiz sayda tarihleri
vardr. Bunlardan biri de siyasal kudret tarihidir. Bu,
yceltilerek insanlk tarihi saylr. Ama ben bunun insanlk hakkndaki btn drst dflncelere yneltilmifl
bir hakaret olduu kansndaym. Dolandrclk tarihini,
hrszlk tarihini, insan zehirleme tarihini insanlk tarihi
saymak bundan daha kt olamaz. nk, siyasal kudret tarihi uluslararas cinayet ve ktle katliam tarihinden ibarettir...
Ama gerekten de insanln somut bir tarihi anlamnda evrensel bir tarih yok mudur? Byle bir fley olamaz.
Her insancl kiflinin, zellikle her Hristiyann verecei
cevabn bu olmas gerektiine inanyorum. Somut bir
insanlk tarihi olabilseydi, btn insanlarn tarihi olmalyd. Btn insan abalarnn, sknt ve umutlarnn tarihi olmalyd. nk, hibir insan baflka herhangi bir
insandan daha nemli deildir. Bu somut tarihin yazlamayaca aktr. Soyutlamalar yapmamz, baz olaylar
ihmal edip bazlarn sememiz gerekir. Ne var ki, byle yapnca da, trl trl tarihlere ve bu arada insanlk
tarihi olarak reklam edilmifl olan uluslararas cinayetler
ve ktle katliamlar tarihine varrz.
Kaynak: Karl R. Popper, Ak Toplum ve Dflmanlar, 2. Cilt, ev. Harun Rzatepe, Remzi Kitabevi Yaynlar (4. Bask), stanbul, 2000, s. 234-235.
128
Tarih Felsefesi-II

1. c
2. d
3. a
4. e
5. a
6. b
7. a
8. e
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Tarihselcilik-Tarihsicilik

Tartflmas bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Dngsellik-izgisellik Tartflmas bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Dngsellik-izgisellik Tartflmas bafllkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise Tarihte Zorunluluk-Olumsallk Tartflmas bafllkl blm yeniden
okuyunuz.
Yantnz yanlfl ise adafl Tarih Anlayfllar
Yantnz yanlfl ise adafl Tarih Anlayfllar

Sra Sizde 1
Tarihsicilik tarihte tmel ilke ve yasalar kartlabilecein inanmfl ve tarihi yine tarihten karttn dflnd tmel kavram ve ilkelerden hareketle aklamaya giriflmifltir. Bir kez byle tmel kavram ve ilkeleri ya da
yasalar tarihte grnce artk tarihin btnn aklamak, dolaysyla tarihsel srecin nereye gittiinin bilinebileceine inanlmfltr. nk herhangi ilerleyen bir
srecin belirli bir aflamasnda olup bu srecin btnnn grlebilmesi iinde bulunulan aflamadan sonras
hakknda ndeyiyi olanakl klmaktadr. Tmel kavramlar, ilkeler ve yasalar srecin ilerlemesini aklyorlarsa
bu srecin btnn aklyorlar demektir. Eer bir srecin btn grlyorsa her bir aflamas grlebilir.
Dolaysyla tarihi de ilerleyen bir sre olarak kabul ettiimizde tarihin belirli bir aflamasnda yaflayan bizler
iin eer bu sre tmel olarak kavranabiliyorsa gelecei bilmek de olanakl demektir. Bununla birlikte burada epistemolojik olan bir sorun ortaya kar. Sorun
eer tarih iinde ortaya kan her fley tarihe balysa,
yani tarihsel olarak greliyse tarihin belirli bir aflamasnda yaflayanlarn tarihe iliflkin ortaya koyduklar kavram ve ilkeler de tarihsel kavram ve ilkeler olacaktr.
Dflnce tarihi de bunu dorulamaktadr. Her a gemifli kendi gemifli olarak ele alarak farkl yorumlamfltr. Dolaysyla bu kavram ve ilkeler tmel olsalar da
mutlak olamayacaklar, greli ya da baflka bir deyiflle tarihsel olacaklardr. Bu durumda bu tmel kavram ve ilkelerin tarihin btnn aklamasnn olana sorunludur. Eer bu ilkelerin mutlak olmas ve tarihin btnn aklamas bekleniyorsa bunun iin tarihin dflndan tarihe bakmann olanakl olmas gerekirdi. Oysa
kendisi de tarihsel bir varlk olan insann tarihin dfln
byle bir srayfl gereklefltirmesi olanakszdr. Bu durumda tarihin tmnn aklanabilecei ve buradan harektle de gelecei bilmenin olanakl olduu dflncesi
kabul edilemez grlmektedir.
Sra Sizde 2
Tarihin rastlantya dayal bir olaylar dizisi mi olduu yoksa zorunlu bir sre mi olduu tartflmas tarih felsefesinin temel sorunlarnda olmufltur. Bu tartflmada baz dflnrler tarihsel oluflun kanlmaz zorunlulukla gerekleflen bir sre olduunu ileri srmfl; baz dflnrler
ise tarihte zorunluluk diye bir fleyin olmadn tarihin
olumsal bir sre olduunu ve tarihte ortaya kan her
fleyin rastlantyla ortaya ktn iddia etmifllerdir. Tarihin rastlantya dayal olaylar dizisi olarak ele alnamayaca dflncesi tarihte olaylarn nedenlerinin olduu,
olaylarn nedensiz ortaya kmad anlayflyla hareket
etmifltir. Burada sz konusu edilmesi gereken bir soru,
tarihte nedenselliin varolup olmaddr. Tarihsel srete ortaya kan olaylar genelde insan eylemleridir. nsanlar ise nedensiz eylemde bulunmazlar. Bununla birlikte
doada ortaya kan olufllar ya da olaylar da nedensiz
gerekleflmez. Tarihsel oluflla doal oluflu birbirinden
ayran fley ise doada her defasnda ayn nedenler ayn
sonular doururken tarihte bunun olmamasdr. nk
tarihsel nedensellik insann amal istemesiyle belirlenen
bir nedenselliktir. Bu yzden de tarihsel aklamada nedenler kullanlr. Tarihin olumsall ifadesinden tarihin
nedensiz olaylar dizisi olduunu anlamamak gerekir. Bununla birlikte tarihin doal zorunlulukla iflleyen bir sre
olmad da sylenmelidir, nk tarihte ayn nedenler
her zaman ayn sonular dourmazlar. Bu tarihsellik ilkesine aykr olurdu. Bu balamda tarihsel zorunluluk
ifadesinden de olaylarn yle olmasnn her zaman zorunlu olduunu deil, belirli bir tarihsel dnemin koflullar iinde belirli nedenlere dayal olarak bir olayn ortaya ktn anlamak gerekir.
129
Kaynaklar
Sra Sizde 3
20. yzylda eflitli tarih elefltirileri tarihin salt aklc bir
dorultuda, yani yalnzca belirli baz tmel kavram ve ilkelere ya da yasalara dayal olarak aklanabilecei grflne karfl kmfllardr. Tarihe aklla baklrsa tarihte
ortaya kan her fleyin akla uygun olduu grlr ve
btn tarih akln bir grnfl hline gelebilir. Baflka bir
deyiflle tari aklc felsefeler ile yorumlanabilir. Bu durumda tarihte akl dfl olan grmezden gelinecektir. Oysa tarihe insan tutkularnn bir gsterisi, bir gerekleflmesi olarak da baklabilir. Bu durumda tarih akl dfl bir
sre olarak grnecektir. Baflka bir deyiflle tarihin tek
yorumu aklc bir yorum deildir. Tarihte akla uygun eylemler olduu gibi akl dfl eylemler de olmufltur. Sz
gelifli savafllar, katliamlar gibi akl dfl olaylar tarihte her
zaman ortaya kmfltr. Bununla birlikte eer tarihe aklla baklrsa bu savafllarn ve katliamlarn bile akla uygun
olduu grlebilir. fiyleki tarihte her savafltan veya katliamdan sonra barfl ve adalet ilkesini yeniden kurmak
zere insanlar aralarnda anlaflmfllar ve akla gre dzenlenmifl olan ilkeler ve yasalar oluflturmufllardr. Eer
tarihe aklla ya da aklc bir flekilde baklrsa bu savafllar
ve katliamlar bile adalet ilkesi ve barfl ortaya karmak
amacyla gerekleflmifl gibi ele alnabilir. Baflka bir deyiflle tarihte ortaya kan her olay ereksellik ilkesine gre ele alnarak tarihin aklc bir yorumu olanakldr. Ama
bu yine de tarihin tek olanakl yorumu olduu anlamna gelmeyecektir. Kantn grflne gre tarihte genel
bir dnya plan olduunu varsaymaya hakkmz olmasa
da yine de sanki tarihte olanlar bir plan dahilinde ortaya kyormufl gibi ele alnabilirler. Bu dflnceden de
anlafllaca zere tarihe akln bir plan dahilinde bakmak tarihe iliflkin olanakl yorumlardan yalnzca birisidir
ama tek olanakl yorum deildir.
Ben-Menahem, Y. (2009). Historical Necessity and Contingency, A Companion to the Philosophy of

History and Historiography. Der. Aviezer Tucker, Oxford: Blackwell Publications.
Collingwood, R. G. (1996). Tarih Tasarm, (ev. K.
Diner), Ankara: Gndoan Yaynlar, 1996.
Popper K. R. (2000). Ak Toplum ve Dflmanlar, 2.
cilt, ev. H. Rzatepe, stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar.
Popper K. R. (2007). Tarihsiciliin Sefaleti, ev. C.
Aksoy, stanbul: Remzi Kitabevi Yaynlar.
Toynbee, A. J. (1987). A Study of History. Oxford: Oxford University Press.

Tarih Felsefesi-2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarih Felsefesi-2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2888

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Aydnlanma ve lerleme deas: Kant ve Herder..................

AYDINLANMA FELSEFESNDE LERLEME DEASI......................................

19. Yzyl Alman dealizmi ve Tarih Metafizii-1:

Marxn Tarih Tasarm ve Marksist Tarih Kuram.............. 52

19. Yzyl Alman dealizmi ve Tarih Metafizii-2: Hegel.... 34

Okuma Paras ..............................................................................................

Pozitivist Tarih Kuram ..............................................................72

Tarih Felsefesi Elefltirileri-1: dealizm ve

Tarih Felsefesi Elefltirileri-2: Pozitivizm Karflt

adafl Tarih Felsefesi ve Sorunlar...................................... 114

Bu niteyi tamamladktan sonra;

18. yzyln felsefi anlayflna

Aydnlanma dneminde akl

Tarih felsefesi terimi ilk

1. nite - Aydnlanma ve lerleme deas: Kant ve Herder

Voltaire gre tarihe insan

Condorcet uygarlk tarihi

Kanta gre tarihte genel bir

1. nite - Aydnlanma ve lerleme deas: Kant ve Herder

Kanta gre bir tarih

Kanta gre insan aklnn

HERDERN EVRENSEL TARH DfiNCES

Herdere gre tarihin

yasalar da aslnda doann

1. nite - Aydnlanma ve lerleme deas: Kant ve Herder

Herdere gre tarihin ve

Herder insan dnyasna

Herdere gre tarih

1. nite - Aydnlanma ve lerleme deas: Kant ve Herder

nsanln ilerlemesi de zamann ilerlemesine ayrlamaz bir biimde baldr.

Herder her bir tarihsel

Aydnlanma dneminin akl anlayfln ve ilerleme inancn betimlemek.

nn dflnmek asndan bir fley salamaz. Kant

1. nite - Aydnlanma ve lerleme deas: Kant ve Herder

4. Kanta gre tarihi kr rastlantnn egemenliinden

1. nite - Aydnlanma ve lerleme deas: Kant ve Herder

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Aydnlanma ve lerleme deas: Kant ve Herder

Batuhan, h. (1997). Aydnlanma Kavram zerine Baz

Bu niteyi tamamladktan sonra;

19. Yzyl Alman

ALMAN DEALZMNN TARH

19. Yzyl Alman dealizmi

Alman dealizminde mutlak

Alman idealist dflncesinde

Alman dealizmi akl

2. nite - 19. Yzyl Alman dealizmi ve Tarih Metafizii-1: Fichte ve Schelling

Fichteye gre nermeler

Fichteye gre bir bilim

Fichteye gre tarihte akln

Fichteye gre tarih farkl

2. nite - 19. Yzyl Alman dealizmi ve Tarih Metafizii-1: Fichte ve Schelling

Fichteye gre tarih zorunlu

SCHELLNGN TARH TASARIMI

Schellinge gre mekanizm

nsan ama koyarak eyleyen

2. nite - 19. Yzyl Alman dealizmi ve Tarih Metafizii-1: Fichte ve Schelling

Schellinge gre tarihe

Schellinge gre tarihi