mmt407 06ghg

KOCAEL
Metalurji ve Malzeme
Mhendislii Blm
NVERSTES
MMT407
Plastik ekillendirme Yntemleri
6 Haddeleme ile ekillendirme
Yrd. Do. Dr. Ersoy Eriir

2014-2015 Gz Yaryl
6. Haddeleme ile ekillendirme

6.1. Giri
6.2. Scak haddeleme
6.3. Souk haddeleme
Genel Bak
ekme-basma
ile ekil verme
ekme ile
ekil verme
Tel ekme
Derin ekme
Kenarlama
Dndrme (Svama)
iirme (Yksek i basn ile)
Kutu tleme
Uzatma
Geniletme
Germe
Eme (bkme)
ile ekil verme
Plastik ekillendirme yntemleri

Kaydrma
Burma
Erisel takm hareketi ile

bkme
Dorusal takm hareketi

ile bkme
Basma ile
ekil verme
Haddeleme
Ak kalpta dvme
Kapal kalpta dvme
Damgalama
Ektruzyon
Plastik ekillendirme Yntemleri
Kayma ile
ekil verme
Doege, Behrens, 2007
Masif
Sac
Yass ktk, Slab (460mm*1400mm*3400mm)
(Bobin) Geni, Uzunluk >> Kalnlk
http://stahlseite.de/industriefotografie2.htm
Masif ve sac ekillendirmedeki malzeme fark
Basma ile ekillendirme: tek ya da ok eksende basma gerilmeleri oluturarak bir

kat cismi ekillendirme
Haddeleme: Kendi ekseni etrafnda dnen takmlar (merdane) arasndan
geirerek srekli ya da ok admda basma ile ekillendirmedir. Merdanelere
yardmc olarak mandrel, durdurucu, ubuk ve klavuz takmlar da kullanlabilir.
Merdane
Haddelenen
rn
Haddeleme
Yass haddeleme: Haddelenen rn, haddeleme dorultusuna paralel ve dnmeden hareket

eder.
Kesit haddeleme: Haddelenen rn, ayn ynde dnmekte olan iki ya da daha fazla
merdane arasnda ve kendi ekseni etrafnda dnmektedir; En az bir merdane i parasn
ekillendirmektedir.
Erisel haddeleme: Haddelenen rn, uzunluu dorultusunda beslenerek merdanelerin
eksenine apraz bir biimde dnme hareketi ile ilerler. Haddelenen rn daralan bir bolua
sahip merdaneler arasndan ilerlemesi iin ayrca klavuz merdaneler kullanlr.
Yass haddeleme
Dz
Profil
Erisel haddeleme
Kesit haddeleme
Dz
Dz
Profil
paras Merdane
Profil
Merdane
Malafa
ubuu
Merdane
paras
paras
Malafa
LUT, TU Dresden
Haddeleme
Merdane
Merdane
paras
paras
Kesit haddeleme
Erisel haddeleme
Merdane
Yass haddeleme
paras
LUT, TU Dresden
Haddeleme ile retim yntemleri
2. Proses aamas
Bitmi para retimi
1. Proses aamas
Yarmamul retimi
Scak
haddelenmi sac
ngot dkm
Slab
Asit temizleme
Souk
ve yalama haddelenmi sac
Boru sac
Kaln sac
Dikili
boru
Blok/Billet
Profil
Levha
Boru
Profil
Kapal eper
Scak haddelenmi
kare kesit
Souk ekilmi rn
E eper
kalnl
Tel
Billet
ubuk
Boru n malzemesi
Sac
Farkl eper
kalnl
Borular
Ak eper
E eper
kalnl
Farkl eper
kalnl
C-, Z-, U-, H- vb. profiller
rnek
Dikisiz boru
Srekli dkm
Profil
Bloom
Ray
LUT, TU Dresden
Destek merdanesi
Tayc gvde ve
rulman
Destek
merdanesi
Ara merdaneler
Eksenel doruluu kontrol
nitesi
kincil destek merdaneleri
merdaneleri
Rulman
Makaral rulman
Ara merdane Konik

merdanesi
merdanesi
Ara merdane
Konik
merdanelerini
deitirmek iin kullanlan
kapak
Destek
merdanesi
LUT, TU Dresden
kili hadde tezgah
1) kili hadde tezgah (rn: tersinir haddeleme iin), 2) l hadde tezgah (eski sistem), 3) l
hadde tezgah (scak haddelenmi ince saclar iin), 4) ift-ikili hadde tezgah (yksek
mukavemetli malzemelerden hafif profil retimi iin), 5) Drtl hadde tezgah (sac ve band
haddeleme iin), 6) Altl hadde tezgah (yksek mukavemetli bant retimi), 7) oklu hadde
tezgah (souk haddeleme iin), 8) 20 merdaneli hadde tezgah (yksek mukavemetli
malzemelerin dar toleranslarda souk haddelenmesi).
LUT, TU Dresden
10
Yatak kuvvetleri
Merdene yzeyi
Merdane
srcs
Merdane
rnde
ime
Eme erisi
Destek merdanesi
Kafes
Toplam haddeleme
Basma dalm
(Merdane boyunca farkl) kuvveti
E kalnlkta
rn
Planet
merdaneler
Planet haddeleme
Sendzimir prosesine gre oklu

haddeleme tezgah
LUT, TU Dresden
11
Yass haddeleme
Dier haddeleme yntemleri gibi yass

haddeleme scak ve souk
haddeleme olmak zere iki admda
srekli olarak yaplr.
zellikle scak haddeleme srasnda
haddelenen rn mikroyaps
tamamen deiir (Dkm yapsndan
haddelenmi yapya; tane boyutu
klr ve mekanik zellikler
iyiletirilir).
Yass haddeleme ile ilgili geometrik
parametreler yanda verilmitir.
Scak
haddeleme
Heterojen
mikroyapdaki
slab
Deforme
edilmemi
kaba taneli
balang
yaps
Yeni tane oluumu

Yeni tane bymesi
Rekristalizasyon
bitii
Kk ve edeer tane
boyutundaki deforme
edilmi rn
Deforme (uzam)
taneler
Srtnme kuvveti
(st merdane gsterilmemitir)
Merdane
paras
paras
Hzlanma blgesi
Merdane
Duraan blge
Ntr yzey
LUT, TU Dresden
12
Yass haddeleme

6.1. Giri
6.2. Scak haddeleme
6.3. Souk haddeleme
13
Genel Bak
tmeli frn
n hadde
Nihai hadde
Souma
Sarma
stenit oluumu
stenit tane bymesi
keltilerin znmesi
keltilerin kelmesi
Sertleme (Pekleme)
Mukavemet dmesi (rekristalizasyon,toparlanma)
g -> a dnm
Bleck, 2008
14
Scak haddelemede meydana gelen

Fiziksel Metalurjik olaylar
n hadde
Pekleme/Yumuama
Rekristalizasyon
Scaklk
Souma
Deformasyon miktar
Sarma
kelme
Scaklk
Tane boyutu
Akma gerilmesi
Tane bymesi
znme
Nihai hadde
Dnm
Scaklk
tmeli frn
log Sre
log Sre
Bleck, 2008
15
Mikroyap geliimini hesaplamak iin kullanlan

malzeme ve proses ile ilgili parametreler
Dkm yaps
Proses parametreleri
Souma hz
Dnm
Tane bymesi
kelme
Tekrar stma
Scaklk-zaman evrimi
Dinamik ve statik
rekristalizasyon
Scak haddeleme
Scaklk-zaman evrimi
Deformasyon miktar ve hz
Paso plan
kelme
Statik rekristalizasyon
Tane bymesi
kelme
Dnm
Fiziksel
Metalurjik
olaylar
Sarma
Souma hz
Sarma scakl
Scak hadde
yaps
Tane bymesi
kelme
Souk haddeleme ve Tavlama
Souk def. miktar

Tavlama evrimi
Souk haddelenmi
yap
Bleck, 2008
16
Mikroyap geliimine etkiyen faktrler
Bleck, 2008
17
Gerinmeye bal olarak uzama ve younluk deiimi
n hadde
Nihai hadde
Souma
Scaklk, C
Frn
Sarma scakl
stenit
stenit
stenit
Yumuak
Derin ekme elii
Sarma
scakl
stenit
stenit
stenit
Ferrit ve
keltiler
ZStE
(Mikroalaml)
Bleck, 2008
18
Scak haddelemede scaklk ve mikroyap geliimi
Frn
n hadde
Nihai hadde
Souma
Roller table
cover
Kesme
Scaklk profilinin kontrol
Tersinir haddeleme
Yksek basnl
tufal giderme
Yksek basnl tufal giderme
Pasolar aras
havada souma
Tezgahlar aras
su jetler ile souma
Hava ve su ile
soutma
Hadde temizleme
(Giri ve/veya kta)
Bleck, 2008
19
Scak yass rn haddeleme ak
elik tr
Malz. No.
Armco demir
Derin ekme elii
IF elii
Ray elii
Islah elii
HSLA elik
Yap elii
Paslanmaz elik, stenitik
Paslanmaz elik, ferritik
Invar elii
Bleck, 2008
20
Scak haddeleme ile retilen

nemli elikler
Mikroyap
Tane boyutu (ASTM)
Normal slab, 245 mm
belirlenemez
nce slab, 66 mm
Dkm yapsndan
haddelenmi ince slab, 28 mm
Dkm + Normalizasyon yapsndan

haddelenmi ince slab, 25 mm
Bleck, 2008
21
Farkl slab tiplerinin tane boyutu ve mikroyaps
Scaklk
nce slab
erit
[Direkt arj]
nce slab
[Scak arj]
Haddeleme scakl
Slab
Slab
[Souk arj]
Sre
Bleck, 2008
22
Dkm ve scak haddelemede zaman-scaklk
Direkt arj
Scak arj
Scaklk, C
Scaklk, C
Frn
Souk
arj
Sre
Bleck, 2008
23
Slab arj edilme tipine gre

oluan scaklk gradyenti
Geleneksel
N
haddeleme haddeleme
TM
haddeleme
Ferrit haddeleme
Scaklk, C
Rekristalizasyon
scakl
Sre
Bleck, 2008
24
Scak haddelemede
tipik scaklk-sre-deformasyon ak
Bleck, 2008
25
Scak haddeleme srasnda yumuama ile ilgili prosesler
Kaynak: www.erdemir.com.tr
26
Scak haddeleme
27
Uzun rnler, tel
28
Uzun rnler, ubuk
Otomotivin temel girdisi olan hem yksek mukavemet hem de stn

ekillenebilirlik gerektiren jant ve asi paralarnn retiminde kullanlmak
zere.
Mekanik zellikleri garanti edilerek, sneklik ve tokluk optimizasyonu
salanan, konvansiyonel yntemlerle kaynaklanabilen genel yap elikleri,
ounlukla inaat makineleri ve i makineleri imalatnda, genel
konstrksiyon levhalarnda, kara ve demiryolu aralar imalatnda,
depolama tanklar ve konteyner imalatnda kullanlmaktadr.
Scak haddelenmi boru elikleri; yksek mukavemet, mkemmel tokluk ve
iyi kaynaklanabilirlik zellikleri ile, ierisinden su/ya veya gaz/petrol nakli
yapmna uygun borularn retiminde kullanlmaktadr.
Basnl kaplar ve kazan imalatnda, basnca ve buhara maruz kalan

borularn retiminde, endstriyel termal kaplarda ve s eanjrleri
imalatnda mkemmel ekillendirme ve kaynaklanabilirlik zellikleri nedeniyle
yksek scaklk ve basn altnda kullanma uygun kazan elikleri
kullanlmaktadr.
Tp elikleri; yksek ekillendirilebilme, mkemmel kaynaklanabilirlik ve
tokluk zellikleri ile, gvenliin ok nemli olduu LPG tpleri imalatnda
kullanlmaktadr.
stn kaynaklanlabilirlik ve istenilen tokluk deerlerini salayan orta ve
yksek mukavemetli gemi yapm elikleri, gemi ii ve omurgasnda
kullanlmaktadr.
29
Scak haddelenmi rnlerin kullanm alanlar
elik grubu
Mikroyap
Standart
Mikroyapsal
byklkler
Souk haddelemeye
uygun elikler
Ferrit
Eeksenli kaba
taneler
DIN EN 10111
Tane boyutu snf 8-9
Termomekanik
haddelenmi yap elikleri
Ferrit
Uzam ince taneler
DIN EN 10149
Tane boyutu snf 10-11
Yksek mukavemetli
elikler
Ferrit+beynit
Ferrit+perlit
DIN EN 10113
-----
Dual fazl elikler
Ferrit+martenzit
SEW 097
% 5-15 martenzit
Trip elikleri
Ferrit+beynit+kalnt
stenit
---
% 40 beynit, % 10
kalnt stenit
Karbon elikleri
perlit
DIN EN 10083
Karbr oluumu (SEP

1520)
Bleck, 2008
30
Scak haddeleme ile retilen baz eliklerin mikroyaplar
Ferritik
Tek fazl
Ferritik
ki fazl
Ferritik
ok fazl
stenitik
Tek fazl
Kaynak: IWT Bremen, 2010
31
Scak haddelenmi elikler
ok kompleks geometrili ve dk
mukavemetin yeterli olduu paralar
Kolay olmayan bir geometriye sahip ve
yksek mukavemet istenen paralar
Yksek mukavemet gereken yapsal
paralarda (arpma durumu)
Ultra yksek mukavemet gereken
yapsal paralarda (arpma durumu)
32
Otomotiv sanayinde kullanlan

scak haddelenmi eliklere uygulama rnekleri
Scak haddelenmi elikler:
rnek:
DD 14
Analiz (maks.):
<=%0,12C, %0,60Mn
Mekanik zellikler
Rp0,2 = 170-310 MPa
Rm = maks. 380 MPa
A80= min. % 31
ok iyi derin ekilebilirlik
- Yumuak derin ekilebilir elik
33

DD-Stahl (Derin ekilebilir elik)
Yumuak elikler:
En ok %0,12C ieren 1,5-8 mm kalnlndaki olabilen alamsz eliklerdir.
Mikroyaplarnda karbonca fakir ferrit ile birlikte karbrler bulunur. En dk % 31
uzama deeri ve maksimum 290 MPa akma mukavemeti gsterdiklerinden
yksek bir ekillendirebilirlik vardr. Genelde kullanlan DD11, DD12, DD13 ve
DD14 tipileri vardr ve bunlarda ayn sralama ile mukavemet azalrken
ekillendirebilirlik artar.
34

Uygulama rnekleri: Karmak geometrili derin

ekme paralar (amurluklar, ya kartelleri, taban
sac, yanal duvarlar)

35

Ferritik mikroyap elde etmek iin dnm
Yava souma ve yksek

scaklkta sarma (700 C):
- Toparlanma
- AlN keltileri oluumu
(bylece azotun
balanmas ve
yalanmann
engellenmesi)
36


- nce taneli elik, kaynaklanmaya uygun
S355NL (DIN EN 100025-3)
Analiz (maks.):
%0,18C,%0,50Si, %1,65Mn
%0,55Cu, %0,50Ni,
%0,12V, Ceq=maks.%0,43
Mekanik zellikler
ReH = min. 355 MPa
Rm = maks. 470-530 MPa
A80= min. % 22
Yeterli kaynaklanabilirlik
rnek:
Uygulamalar:
elik tekerler paralar (Jant ve sk
geme disk)
elik yap ve kpr yaplar
37

CMn-Stahl (CMn elii)
- nce taneli elik, kaynaklanmaya uygun

Sertleebilirlii artran alam elementlerinin karbon edeerini
snrlandrmas:
Kaynak: Bleck, 2008
38

Konvansiyonel scak haddeleme

(a) Konvansiyonel scak
haddeleme:
Amalanan mikroyap iin
ayrca sl ilem gerekebilir.
(b) Normalizasyon haddeleme:

Mikroyaps normalizasyon
grm bir mikroyap ile
ayndr.
(c) TM (Termomekanik) scak
haddeleme:
Mikroyaps sadece bir sl
ilem ile oluturulmas
mmkn olmayan bir
mikroyapdr.
39

stenitleme
Konvansiyonel scak haddeleme sonras normalizasyon
tavlamas
Hzl
Scaklk, C
Yava
Souma
Yava
Sre
stenitleme
Souma
Ancak: Maliyet ve enerji youn bir prosestir,

nk stenitleme iin yeniden stma
gereklidir.
Hzl
40

Normalizasyon haddeleme
haddeleme:

ayndr.
haddeleme:
mmkn olmayan bir
mikroyapdr.
41

o Scak haddelemede akma snrnn ykseltilmesi iin:
Tane boyutu sertlemesi (ince dnm mikroyapsnda [Ferrit tanesi, Perlitteki ferrit lamelleri]
dislokasyonlar iin daha ksa hareket mesafesi yaratma)
Kat ergiyik sertlemesi (C,Mn)
kincil faz ile sertleme (Perlitteki karbr lamelleri)
o Nihai ilemler ile mukavemetin ykseltilmesi iin:
Souk deformasyon ile dislokasyonlarla sertleme (Pekleme potansiyeli): Ancak Re/Rm

deerine bal bir etki beklenebilir.
kelti sertlemesi (Bake-Hardening potensiyeli): Boya frnlama srasnda oluan keltiler ile
oluan grece kk bir mukavemet art beklenebilir.
42


- Yksek mukavemetli mikroalaml ince taneli elik,
souk ekillendirmeye uygun, TM haddeleme (High
Strength Low Alloyed, HSLA elikler)
rnek:
S420MC (DIN EN 10149-2)
Analiz (maks.):
%0,12C,%0,50Si, %1,60Mn
%0,15Ti, %0,09Nb, %0,20V
MLE=maks.%0,22
Mekanik zellikler
ReH = min. 420 MPa
Rm = maks. 480-620 MPa
A80= min. % 16
Uygulamalar:
Uzun kiriler, kap eikleri,
ereveler
43

ML-Stahl, HSLA steels (Mikroalaml elik)
Yksek mukavemetli mikroalaml ince taneli elik, souk ekillendirmeye uygun, TM

haddeleme:
Mikroalaml elikler:
En fazla %0,22 Ti ve/veya Nb ieren, bunun yannda ierisinde % 0,1V da bulundurabilen eliklerdir. Tabloda
belirlenen minimum akma snr ve mukavemet deerlerine kelti sertlemesi ve tane inceltme zerinden
ulalr. Bu elikler ncelikli olarak gvenlikle ilgili paralarda kullanlmaktadr ve minimum akma snr buna
gre seilir (315/355/420/460/500/600/650/700), rn: S315MC gibi.
Soukta tok mikroalaml elikler:

Genellikle mikroalaml elikler dier elikler ile ayn zellikleri gstermektedirler. Ayna dier eliklerden
mukavemet zelliklerinde daha az sanma gstermesi ve sadece galvanizli olarak satlmas ile ayrmaktadr.
260/300/340/380/420/460 MPa minimum akma snrnda olabilmektedir (rn: HX260 LAD+Z)
44

ML-Stahl (Mikroalaml elik)
Uygulama rnekleri: Yap tayc paralar (ereve,

tnel, boyuna ve enine kiriler ve kap eikleri gibi)

45


haddeleme:
haddeleme:

ayndr.
haddeleme:
mmkn olmayan bir
mikroyapdr.
46

Parametreler
C, N, M(C,N) kararll
T, t
Akma erisine AE etkisi
T, ,
zeltideki AE, Deformasyon
Proses
adm
Scaklk
C
stenit tane bymesi

Karbonitrr znmesi
Istma
1250
Dinamik/statik rekristalizasyon
Rekrist. sonras tane bymesi
n hadde
1050
900
Tane snr, T, tp
C,N,Nb,Ti ar doyumu
T
Deformasyon katkl kelme
Deformasyon miktar
Gerinme birikmesi
, gerinme birikmesi
Rekristalizasyon olumamas
ve tane uzamas
TNR
g Tane boyutu
Souma hz,
zeltideki AE
Sarma scakl, sarma
sresi, souma hz
Nihai hadde
Yksek mukavemetli mikroalaml

elik,
fiziksel metalurjik olaylar
Mikroyapsal olaylar
750
kelme
Deformasyon katkl kelme
Souma
M(C,N) kelmesi
stenit/ferrit dnm
Sarma
Souma sonras mikroyap
Mukavemet
850
650
Oda
Sc.
zellikleri belirleyen mikroyapsal oluumlar

Faz miktarlar
Ferrit tane boyutu
Matriks kimyasal bileimi
Dislokasyon younluu
Tokluk
47

48
Scak haddelenmi elikler: ML-Stahl (Mikroalaml elik)

kelti boyutu ve mekanik zellikler aras iliki
49
Scak haddelenmi elikler: ML-Stahl (Mikroalaml elik)

kelti oluumuna deformasyon etkisi

haddeleme:
Rekristalizasyona kelti oluumunun
etkisi
Rekristalizasyonun engellenmesine
MAE etkisi
50


haddeleme:
Vanadyum karbr kelmesine
Dnm sonras ferrit tane boyutuna
ferrit tane boyutu ve sarma
rekristalize olmam stenitin etkisi
scaklnn etkisi
Rekristalize stenit
Deforme stenit
Akma snr, MPa
Ferrit tane boyutu, mm
Daha kk ferrit
Souma hz, K/s
Sarma scakl, C
51

Mukavemet art,
MPa
Darbe gei scakl
deimi, C
keltiler
Tane inceltme
keltiler + Tane inceltme
Kaynak: Bleck, 2008
52

Tane boyutu sertlemesi (Tane boyutu 3-5 mm olan ince dnm mikroyaps)
Kat ergiyik sertlemesi (Si,Mn)
kelti sertlemesi (ferritik matriks iinde ince boyutlu yakl. 5 nm (Ti,Nb,V)-karbonitrrlerinin
keltileri
Souk deformasyon ile dislokasyonlarla sertleme (Pekleme potansiyeli): Ancak Re/Rm

deerine bal bir etki beklenebilir.
kelti sertlemesi (Bake-Hardening potensiyeli): Boya frnlama srasnda oluan keltiler ile
oluan grece kk bir mukavemet art beklenebilir.
53


- Scak haddelenmi dual fazl elik, souk
ekillendirmeye uygun
rnek:
DT580X (DP600, SEW 097/1)
Analiz (maks.):
%0,12C,%0,80Si
%1,5Mn, %1(Cr+Mo+Ni), %0,005 B
MLE=maks.%0,22
Mekanik zellikler
ReH = 330-460 MPa
Rm = min. 580 MPa
A5= %24
A80= min. % 19
54

DP-Stahl (Dual Fazl elik)
- Scak haddelenmi dual fazl elik, souk ekillendirmeye uygun

Dual fazl elikler:
Bu eliklerde amalanan miktarlarda ferrit ve martenzit fazlar bulunur. Buradaki ama faz miktarlar zerinden
yksek mukavemet, dk akma/ekme oran ve yksek souk ekillendirebilirlik elde etmektir. zellikle souk
ekillendirmede yksek miktarda germe yaplabilir. Yksek pekleme davran ve Bake-Hardening potansiyeli
gstermesi sayesinde yksek mukavemetler de elde edilebilmektedir. Dual fazl elikler ile 580 MPa
mukavemet edilebilmektedir (HDT 580X).
Martenzit (nceki stenit) hacminin artrlmas ile

evresindeki ferritin yresel deformasyonuna neden
olarak sreksiz akma yerine srekli akma grlmesini
salar.
55

- Bake hardening etkisi
Boya sonras frnlama srasnda (yaklak 200 C

civarnda) ar yalanma sonucu (Bake-Hardening)
akma snrnn BH1e ykselmesi:
Hareketli arayer atomlar (C ve N) serbest
dislokasyonlara difze oluyorlar.
Burada, dislokasyon hareketini bloke eden
Cottrell atmosferi ve ince karbonitrr keltileri
oluturuyorlar (Kat ergiyik ve kelti sertlemesi).
Bu proses ncesinde souk deformasyon ile etkinin
artrlmas:
Hem pekleme ile (WH) hem de Bake-Hardening
ile (BH2) akma snrnn art elde edilmesi
56

Uygulama rnekleri: Jant, zorlanan yap elemanlar

(enine ve boyuna kiriler), yksek mukavemetli ve
germe ile ekillendirilen d aksam (kaplar, tavan,
bagaj kaps).

57

- Farkl AEnin faz dnmlerine etkisi
58

Mikroyap oluumu ve proses ak:

Scak haddeleme sonrasnda ferrit oluturmak zere hzl souma
Souma sonras bekleme srasnda ferrit oluumu
Ardndan Ms scakl altndaki sarma scaklna hzl souma,
bylece karbonca zenginleen stenitin martenzite dnm
(souma hz ve kimyasal kompozisyona uygun olmaldr, bylece perlit
oluumu engellenir ve beynit oluumu minimize edilir)
59

Kat ergiyik sertlemesi (Mn, Cr, Mo ve Ni)

kincil faz ile sertleme (yumuak ferritik matriks iinde martenzit
adacklar. Martenzit hacminin artrlmas ile evresindeki ferritin
yresel deformasyonuna neden olarak sreksiz akma yerine
srekli akma grlmesini salanr).
o Nihai ilemler ile mukavemetin ykseltilmesi

iin:
Souk deformasyon ile dislokasyonlarla

sertleme (Pekleme potansiyeli): Dk
Re/Rm deerine bal olarak byk bir etki
beklenebilir.
kelti sertlemesi (Bake-Hardening
potensiyeli): Boya frnlama srasnda oluan
keltiler ile oluan yksek mukavemet art
beklenebilir.
60

Sra d zellikler (zellikle jant malzemesi olarak ilgi grmektedir):

Yksek yorulma mukavemeti (yapdaki basma gerilmeleri nedenli)
Bake-hardening sonras uzun sreli yorulma mukavemeti
Otomotiv sanayinde baz paralarda gerekli olan yksek delik geniletebilirlik
zellii, zellikle Nb mikroalaml ise kk tane boyutu ile daha da
ykseltilebilir.
61


- Ferrit-Beynit fazl elik, scak haddelenmi, souk
rnek:
HDT560F (nceki HR600)
Analiz (maks.):
%0,18C,%0,50Si
%1,6Mn, %0,3(Cr+Mo),
%0,14 (Ti+Nb)
Mekanik zellikler
Re = 460-560 MPa
Rm = min. 560 MPa
A5= %24
A80= min. % 16
62

FB-Stahl (Ferrit-Beynit Fazl elik)
- Scak haddelenmi ferrit-beynit fazl elik, souk ekillendirmeye uygun

Ferrit-Beynit fazl elikler:
Bu elikler prensip olarak ok fazl eliklerdir. Dk miktarda Cr ve/veya Ti ve Nb ile alamlanabilirler ve
termomekanik ilem grmlerdir. Yksek yorulma dayanm gsterirler ve en dk 450 ile 560 MPa arasnda
akma snrna sahiptirler (rn: HDT450F).
63

Uygulama rnekleri: Jant, zorlanan yap elemanlar

(enine ve boyuna kiriler)

64


Scak haddeleme sonrasnda ferrit oluturmak zere hzl souma
Souma sonras bekleme srasnda ferrit oluumu
Ardndan Bs scakl altndaki sarma scaklna hzl souma,
bylece karbonca zenginleen stenitin beynite dnm (souma
hz ve kimyasal kompozisyona uygun olmaldr, bylece martenzit
oluumu engellenir ve perlit oluumu minimize edilir)
65

nce tane sertlemesi (ince dnm yaps)

Kat ergiyik sertlemesi (Mn, Cr ve Mo)
kincil faz ile sertleme (yumuak ferritik matriks iinde beynit
adacklar).

iin:

beklenebilir (pekleme ilk olarak yumuak
olan ferrit faznda balar).
karbr keltileri ile oluan yksek
mukavemet art beklenebilir.
66

Dier jant retimine uygun elikler ile pekleme davrannn

karlatrlmas
67


Bake-hardening sonras uzun sreli yorulma mukavemeti
Otomotiv sanayinde baz paralarda gerekli olan yksek delik geniletebilirlik
zellii
68


- Scak haddelenmi kompleks fazl elik, souk
rnek:
HDT780C
Analiz (maks.):
%0,12C,%0,80Si, %1,2Al,
%2,2Mn, %1,0(Cr+Mo),
%0,14 (Ti+Nb), %0,20V
Mekanik zellikler
Re = 680-830 MPa
Rm = min. 800 MPa
A5= %24
A80= min. % 10
69

CP-Stahl (Kompleks Fazl elik)
- Scak haddelenmi kompleks fazl elik, souk ekillendirmeye uygun

Kompleks fazl elikler:
Uygun kimyasal bileim ve scak haddeleme koullar salanrsa, ferrit-beynit-martenzit fazlar ile birlikte kelti
sertlemesi sonucunda ok ince yapl elikler elde edilebilir. Bu elikler yksek mukavemetlerine karn ayn
zamanda iyi ekillendirilebilirler ve Bake-Hardening potansiyeline de sahiplerdir. En dk 750/780/950 MPa
akma snrna sahiptirler (rn: HDT750C).
70


Dual fazl eliklere gre: Ayn ekillendirebilirlik zellii iin hem daha yksek
akma snr ve ekme mukavemeti deerleri hem de daha yksek delik
geniletme zellii (ince boyutlu tane yaps sayesinde).
71

nce tane sertlemesi (ince dnm yaps)

Kat ergiyik sertlemesi (Mn, Cr ve Mo)
kincil faz ile sertleme (yumuak ferritik matriks iinde beynit
adacklar).

iin:

beklenebilir (pekleme ilk olarak yumuak
olan ferrit faznda balar).
karbr keltileri ile oluan yksek
mukavemet art beklenebilir.
72


- Scak haddelenmi martenzitik (ve beynitik) elik,
souk ekillendirmeye uygun
rnek:
HDT1200M
Analiz (maks.):
%0,18C,%0,15Si
%2,0Mn, %0,6Cr,
Mekanik zellikler
Rp0.2 = min. 900 MPa
Rm = 1200-1450 MPa
A80= min. % 5
73

MS-Stahl (Martenzitik elik)
Martenzitik elikler:
Belirli bir martenzit miktarna sahip olan, yksek mukavemetli ancak yine de ekillendirilebilir olan eliklerdir.
Crash test ile ilgili paralar ile birlikte anmaya dayanm gerektiren paralarda da kullanlabilir. Yine BakeHardening potansiyeline de sahiplerdir ve mukavemetleri bir miktar daha ykseltilebilir. 1200 Mpa en dk
akma snr verebilirler (rn: HDT1200).
Bake-Hardening etkisi: Boya frnlama srasnda dislokasyonlar bloke eden ince karbr ve nitrrler
oluturabilirler.
74

Uygulama rnekleri: Crash test ilgili paralar (A ve B

stnlar, yanal darbe emiciler, tamponlar

75

Martenzitik (ya da beynitik) dnm
76

Alam elementleri etkisi
77


Scak haddelemenin son merdanesinden sonra 200 Cnin altna kadar
maksimum souma hznda souma ve sarma (Burada zelliklerde
salma yarattndan hi ferrit olumamas istenir. Mn, Cr ve B ile
dnmler istenen lde geciktirilir. Mukavemeti C miktar belirler.)
78

1 Sertlik, 2 mm plaka kalnl iin- g blgesinden % 10

1 Hrte von 2 mm - Plttchen, abgeschreckt aus dem gGebiet
NaCl
buzlu
su verme
in ieren
Eiswasser
mit suda
10% NaCl
2 2Sertlik,
g+FeAbschrecken
su verme
3C ift faz alanndan
Hrte nach
aus dem Zweiphasengebiet
g+ Fe3C
3 3Sertlik,
tamamen
martenzite
dnm,
g alanndan
sfr
Hrte nach
vollstndiger
Umwandlung
in Martensit,
abgeschreckt
aus dem
Gebiet durch Tiefkhlung
alt ilemi
ileg
souma
Karbon miktarna
bal olarak
martenzit sertlii ve
kalnt stenit miktar
1000
800
1200
g+Fe3C
g+a
600
400
600
2
400
1
200
Ms
0
Mf
200
-200
Kalnt
stenit,
RestaustenitHacimsel-%
gehalt in Vol-%
Sertlik,
HV10
Hrte in HV10
800
Cin C
Scaklk,
Temperatur
3
1000
40
20
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0
1,2
1,4
Kohlenstoffgehalt
in Massen-%
Karbon
miktar, Ktle-%
Kaynak: Bleck, 2008
79


Martenzitik elikler
Dislokasyonlarla sertleme (stenit yapsndan tetragonal martenzit
yapsna geilirken oluan dislokasyonlar)
Kat ergiyik sertlemesi (zorla znm olan C)
Tane snr sertlemesi (dislokasyon hareketlerinin hareket
edebilecei mesafenin martenzit paket boyutlarna indirgenmesi).
Beynitik elikler
Dislokasyonlarla sertleme (kayma hareketleri ve ferritik beynitin
oluumu ile)
Kat ergiyik sertlemesi (ferritte znm olan C)
Tane snr sertlemesi (dislokasyon hareketlerinin hareket
edebilecei mesafenin inemsi ferrit boyutlarna indirgenmesi).
80

o Nihai ilemler ile mukavemetin ykseltilmesi iin :

Martenzitik elikler
Souk deformasyon ile retilen dislokasyonlarla sertleme
(Pekleme kapasitesi): Re/Rm oran dk ise daha yksek etki
var.
kelti sertlemesi (Bake Hardening potansiyeli): Karbr keltileri
oluumu ile daha yksek etki var.
Beynitik elikler
Souk deformasyon ile retilen dislokasyonlarla sertleme
(Pekleme kapasitesi): Re/Rm oran dk ise daha yksek etki
var.
81

Sra d zellikler:
Martenzitik eliklerde:
Yksek anma direnci
Ar pekleme nedeniyle byk deformasyonlar ok sayda admlara blnr
Beynitik eliklerde:
82


6.1. Giri
6.2. Scak haddeleme
6.3. Souk haddeleme
83
Genel Bak
Slab
Scak
haddeleme
Asitle
temizleme
Souk
haddehane
an tipi
frn
Srekli tavlama ve
yzey haddeleme
Temper
hadde
Daldrma ile
kaplama
Elektrolitik
kaplama
Polimerik
kaplama
Teslimat
Bleck, 2008
84
Souk haddelemede proses ak
retim
Basama
Yksek frn ve
ikincil metalurji
Scak haddehane
Souk haddehane
retim yntemleri
Ergitme
kincil Metalurji
Srekli Dkm
Scak haddeleme
Asit hatt
Souk haddeleme
Tavlama
Temper hadde
nemli
Karakteristikler
Etkilenen
Malzeme Parametreleri
Kimyasal bileim
Dezoksidasyon
Temizlik
Dkm yntemi
Mukavemet
ekillendirebilirlik
Yalanma davran
Scaklk ve bekleme sresi

Nihai haddeleme scakl
Souma hz
Sarma scakl
Mikroyap oluumu
kincil fazn kelmesi
Tekstr
Anizotropi
Souk deformasyon miktar

Tavlama koullar
Tavlama yntemi
T/t deiimi
Tavlama atmosferi
Mikroyap oluumu
kincil fazn kelmesi
Tekstr
Anizotropi
Yalandrma potansiyeli
Deformasyon miktar
Akma mukavemetinin
belirlenmesi
Yzey zellikleri
Bleck, 2008
85
retim proseslerinin souk haddelenmi rnlere etkileri
Bleck, 2008
86
Otomobil karoserinde kullanlan

souk haddelenmi standart elikler
Bleck, 2008
87
Otomobil karoserinde kullanlan

souk haddelenmi zel elikler
Yeni asit temizleme hatt

Toplam uzunluk
Scak hadde kalnl
Scak hadde genilii
Haddeleme hz (maks.)
Asit zeltisi
Konsantrasyon
Scaklk
G kapasitesi
Rejenerasyon
Eski asit temizleme hatt

190 m
1,5-5,0 mm
610-1630 mm
Giri hz
270m/dk
Asit hatt hz
160m/dk
HCl
20-120 g HCl/lt
65-75 C
3000 kVA
HCl-akkan yatak
rejenerasyonu
Toplam uzunluk
Scak hadde kalnl
Scak hadde genilii
Asit zeltisi
Konsantrasyon
Scaklk
G kapasitesi
Rejenerasyon
207m
1,5-3,0 mm
600-1250 mm
Giri hz
610m/dk
Asit hatt hz
245m/dk
Slfrik asit
% 15-25
100-105 C
4800 kVA
Vakum asit
hazrlama
Bleck, 2008
88
Asitleme hatt
n haddelemede
oluan tufal
Molar miktar
stenitleme
frnlarnda
oluan tufal
Kalnlk:
Kalnlk:
Nihai haddelemede tufal tabakas yine
ayn katmandan oluur (kalnlk: 0,10,35 mm).
Scaklk, C
Hematit
Manyetit
Wstit
Bleck, 2008
89
Yksek scaklklarda
eliklerin yzeyinde meydana gelen olaylar
Bobin ama
Hadde tezgahlar
Sac genilii (maks.)

Scak sac giri kalnl
Souk sac k kalnl
ktaki bobin arl (maks.)
Merdane ap
Merdane uzunluu
Toplam g
G kayna
Kontrol
Bobin sarma
1070 mm
1,8-2,5 mm
0,14-0,49 mm
1830m/dk (110 km/s)
18 ton
merdanesi
545-600 mm
1245 mm
Destek merdanesi
1240-1400 mm
1220 mm
34000 kVA
Tezgah I-IV dili mil
Tezgah V
ift src
kalnlk ler zerinden hz kontrol
Bleck, 2008
90
5 mardeneli tandem souk haddeleme
ekme mukavemeti, MPa
Ferritik
Ferritik-beynitik
stenitik
Perlitik
Souk haddelemede deformasyon miktar, %

Bleck, 2008
91
Souk haddelemede deformasyon miktarna

bal olarak pekleme
an tipi frnda tavlama

temizleme
Depo
an tipi frn
Souma
Depo
Temper hadde
nceleme ve
sarma hatt
Nakliye
Souk haddeleme
Srekli tavlama
Giri
Isl ilem
Temizleme
nceleme
Temper hadde
k
Bleck, 2008
92
an tipi frnda tavlama ile srekli tavlamann

karlatrlmas
Kaynak: http://www.expeditionvoestalpine.com
93
an tipi frn
anHaubenglhverfahren
tipi frnda tavlama
Srekli tavlama
Durchlaufglhverfahren
700 - 850 C
650 - 700 C
ca.0,001 K/s
< 150 C
0,01 K/s
> 10 K/s
Scaklk
Temperatur
Scaklk
Temperatur
10 - 1000 K/s
1000 K/s
< 40 C
< 40 C
Abkhlung
Aufheizen
Halten 1.
Istma Tutma
1.Abkhlung
Souma 2. 2.
Souma
AufheizenTutma
Halten 1.1.Abkhlung
Istma
Souma 2. Abkhlung
2. Souma
beralterung
Ar yalandrma
Zeit, bis
zu 4 Tagen
Sre,
4 gne
kadar
Tavlama ve souma parametreleri
Istma hz
Rekristalizasyon aral
Tavlama scakl
Bekleme sresi
Souma hz
Zeit, <
< 10
Sre,
10 min
dk
an tipi frnda tavlama
Srekli tavlama
0,01 K/s
560 620 C
650 700 C
105 s
0,001 K/s
10 K/s
610 670 C
700 850 C
< 102 s
10 1000 K/s
Kaynak: Bleck, 2008
an tipi frnda ve srekli tavlama

yntemleri
94
Al ile durgunlatrlm, derin ekmeye uygun elik

Souma
Istma
Fe3C kabalamas
Tane bymesi
Karbrlerin kelmesi
Rekristalizasyon
an tipi
frnda
tavlama
AlN kelmesi
Souma
Istma
Tekstr art
Fe3C znmesi/kabalamas
Tane bymesi
Fe3C ekirdekleri oluumu

Rekristalizasyon
Srekli
tavlama
Karbrlerin kelmesi
Scaklk, C
Kaynak: Bleck, 2008
95
an tipi frnda ve srekli tavlamada

gerekleen fiziksel metalurjik olaylar
Rekristalizasyon tavlamas sonras,

Pankek mikroyaps
Walzrichtung
yn
Haddeleme
Souk haddeleme sonras

% 70 deformasyon mikroyaps
50mm
50mm
Kaynak: Bleck, 2008
Souk deforme edilmi ferritik eliin

srekli tavlama sonras mikroyaps
96
250 mm Slab
25 mm nce slab
5 mm (Sarma sc. <600C) 1 mm (an tipi frn)

scak haddelenmi
Souk haddelenmi
Aluminyum durgunlatrlm yumuak elik

Bleck, 2008
97
Scak ve souk haddelemede farkl proses basamaklarnda

mikroyaplar, Ik Mikroskobu
Olay
Ksa aklama
Temizleme
Yzeylerin temizlenmesi;
Yzey temizleme
Hadde ya kalntlar
Oksitler
Demir dkntlerinin sinterlenmesi
Peklemenin giderilmesi iin yeni taneler Tam rekristalizasyon
oluturulmas
Boyutsal olarak homojen
bir mikroyap
Rekristalizasyon
Dnm
Kristal yapda ama dorultusunda

deiim
Nitrrleme
Yzeye yakn yrelerde azotun

zenginletirilmesi
Karbonsuzlatrma Yzeye yakn yrelerde karbonun
uzaklatrlmas
Tekstr oluturma stenen bir tane ynlenmesinin
oluturulmas
Ar yalanma
Kaplama
Laklama
kelti oluturma
tip, boyut, dalm, uyumluluk
Altlk ve katma arasnda balant
oluturma
Laklanm yzeylerin sl ilemi
Ama
Belirlenmesi
-
Kalnt karbon filmi < 7 mg/mm

Tesa testi
Tane boyutu
Derin ekilmi elik DIN G=8
Yk. muk. elik DIN G<8
Mikroalaml elik DIN G=10
Tane uzamas
Derin ekilmi elik: pankek 4:1
kresel <2:1
Sertletirilmi mikroyap
ok fazl mikroyap
Normalizasyon mikroyaps
Yzey sertletirme
Emayelenbilirlik
Yalanmann engellenmesi
Derin ekilebilirlik
Ynlenme dalm fonksiyonu (OVF),
Manyetik zellikler
Polfigr
r-deeri : derin ekme elii: r=1,6
IF elii: r=1,8
Oda scaklnda
- Yalanma indeksi
yalanmama
- BH0 ve BH2 deerleri
Bake-hardening
Edeer bir galvanizasyon - Faz miktarlar, metalografi ya da
katman
radyografi ile
Bleck, 2008
98
Souk haddelenmi ince saclarn tavlanmas srasnda

meydana gelmesi beklenen olaylar
ekme mukavemeti, N/mm2
Haddelendii
gibi
an tipi frnda tavlama (HO)
Scak
hadde
Souk hadde deformasyon miktar, %

Bleck, 2008
99
Souk deformasyon miktar ve tavlama tipine

bal olarak ekme mukavemeti
mikroalaml
Srekli tavlama
miktar
an tipi
frn
an tipi frn
miktar
alamsz
Tavlama scakl
Srekli
tavlama
Sarma scakl
Atomsal oran
Souk hadde
def. mik.
Bleck, 2008
100
Souk haddeleme proses parametrelerinin

zelliklere etkisi
Toz egzozu
Kayl sarc
Bobin sarma
Hadde tezgahlar
Bobin ama
Bobin lm istasyonu
Bleck, 2008
101
ki tezgahl temper hadde
rnek: Al-durgunlatrlm ince taneli elik
an tipi frnda tavlanm
Srekli tavlanm
enine
boyuna
Temper haddeleme def. mik.,%
Temper haddeleme def. mik.,%
Bleck, 2008
102
Mekanik zelliklere temper haddeleme miktarnn etkisi
shot blast texturing (SBT)

laser texturing (LT)
electron beam texturing (EBT)
electrical discharge texturing (EDT)
Elektronlar
Hazne
Dielektrik ortam
Hzlandrc
ark
Merdane
Merdane
Kumlama ile tekstr oluturma
Elektriksel ykleme ile tekstr oluturma
katot
Lazer rezonatr
anot
kartrc
vakum
Elektron odaklama
Koruyucu gaz
Merdane
Merdane
Lazer ile tekstr oluturma
Elektron demeti ile tekstr oluturma

Bleck, 2008
103
Temper haddelemede yzey przlendirme eitleri
Thyssen-Krupp
104
Yzey ilemleri
Havada
souma
hatt
Giri sac
bekleme hatt
n stma frn
Inml boru frn
Souk inko katman

kalnl lm
k sac
bekleme
hatt
Giyotin makas
Souma
hatt
Kalnlk lm
Bobin tayc
Drtl temper
haddeleme tezgah
Temizleme hatt
nceleme
Kesme
hatt
Bobin tayc
Scak inko
kalnl lm
Fosfatlama/
Kromatlama
inko kaplama
dzenei
Elektrostatik
yalama
Bleck, 2008
105
Yzey zellikleri iyiletirilen bir elik sacn retimi
Souk
haddelenmi
sac
ThyssenKrupp Steel Europe, 2008
106
Scak daldrma kaplama hatt 1/2
107
Scak daldrma kaplama hatt 2/2
Akm
merdaneleri
elik sac
inko anot
Elektrolit
inko anotlar
Daldrma
merdanesi
Bobin
ama
Bekleme
kulesi
No.1
Bytlm kesit
n ilem
Kaplama
Kimyasal
ilem
Ergitme
Bekleme
kulesi
No.2
Bobin
sarma
Bleck, 2008
108
Elektrolitik galvanizleme hatt
Ksaltma
Kaplama
Tipik kalnlklar, tek katman, m
Yntem
Ergiyik Zn
daldrma Galvaniz
Galfan (Zn/% 5 Al)
Elektrolitik
kaplama
Lak
kaplama
Polyester, akril reine, epoksi

reine, poliretan, polivinilden
florr, plastisol
Folyo
kaplama
Poliakrilat, polivinilklorr,
polivinilflorr, polietilen
Ergiyik daldrma
katman
Elektrolitik
katman
Otomotiv
sektrnde
kullanlanlar
Bleck, 2008
109
elik saclarn yzey ilemleri
http://www.galvanizeit.org
110
Scak daldrma ile oluturulmu bir kaplama tabakas
Scak daldrma ile galvanizlenmi sac

Z
Scak daldrma ile galvanizlenmi sac

galvatavlanm ZF
Scak daldrma ile kaplanm sac

GALFAN ZA
111
Scak daldrma ile kaplanm saclar
Kzl pas Beyaz pas
Tipik
kalnlklar
Lak tabakas
Dolgu
inko
Fosfat tabakas
elik
kaplamasz
Galvanizlenmi sac
Bleck, 2008
112
Galvanizli bir elikte korozyonun ematik gsterimi
Yntem
Bir galvanizleme/kaplama
hattnda in/off-line kaplama
Bobin kaplama nitesinde kaplama
ok katmanl
n laklama
Yaklak 50 mm
Ama
Tek katman 1 .. 3 mm
Astar
Yaklak 25 mm
inko katman
inko katman
elik
elik
elik
Otomobil reticisinde ikincil

korozyondan korunma
uygulamasna hazrlk
Otomobil reticisinde
katoferez boyamaya
hazrlk
Otomobil reticisinde
dolgu/boyaya hazrlk
inko katman
Bleck, 2008
113
n laklanm galvanizli otomobil karoseri saclar
Souk ekillendirmeye uygun derin ekilebilir kaliteler, otomotiv sektrnde, dayankl ev aletleri
sektrnde, mutfak eyalar, radyatr ve havalandrma ekipmanlar imalatnda, mukavemet, tokluk
ve snekliin istendii uygulamalarda kullanlmaktadr.
Yalanmaya dayankllk, stn ekillenebilirlik ve iyi kaynaklanabilirlik zellikleri ile n plana kan
ekstra derin ekme ilemine uygun kaliteler (IF), otomotiv ve beyaz eya sektrlerinde, zel
beklentileri salamaya ynelik uygulamalarda kullanlmaktadr. yi ekillendirilebilirliin yannda
gelitirilmi kaynaklanabilirlii kombine eden, dk karbonlu ve mikroalamlandrma yntemi ile
retilmi yksek mukavemetli-dk alaml elik kaliteleri, otomotiv sektr ve yan sanayinde
kullanlmaktadr. Derin ekilebilirlik zelliklerine sahip, tek/ift kat veya tek/ift piirim yaplarak
kullanlan emaye kaplamaya uygun elikler, mutfak eyalar imalatnda (tencere, frn zgaralar
vb.) kullanlmaktadr.
Otomotiv sektrnn gelitirilmi korozyon direnci ve boya adhezyonu gereksinimlerini en st
dzeyde karlayan galvanizli/galvanile rnler, gnmzde ou otomobil reticileri tarafndan hem
i yzey hem de d yzey para retimlerinde kullanlmakta ve bu sayede korozyona kar mr boyu
garanti verebilmektedir.
Yap sektrnde scak daldrma galvanizli/galvanile elikler, uygulanacak alann atmosferik artlarna
ve istenilen korozyon direncine bal olarak deiik kaplama kalnlklarnda at, kap, fens, profil gibi
eitli uygulamalarda kullanlr.
Beyaz eya sektrnde grnmeyen (i) yzeylerde kullanlan galvanizli salarn, grnr (d)
yzeylerde de kullanlmaya balanmasyla birlikte, beyaz eya rnleri paralarnn byk bir blm
galvanizli saclardan retilmeye balanmtr.
Souk haddelenmi
ve souk haddelenmi + galvanizlenmi rnlerin
114
115
Souk haddelenmi yass rnler
Ferritik
Tek fazl
Ferritik
ki fazl
Ferritik
ok fazl
stenitik
Tek fazl
116
Souk haddelenmi elikler
Souk haddelenmi elikler:

- Yumuak derin ekilebilir elik ve
yumuak IF elikleri
Bu elikler yksek ve ok yksek ekil

deitirme kabiliyetine sahiptir. Kaplanmam
ve elektrolitik kaplanm konumda en yksek
ekillendirilebilir souk haddelenmi elik tipi
IF elikleridir. Akma gerilmeleri 150-300 MPa
arasnda deiebilen bu elikler % 44e kadar
uzama gsterebilirler. Mukavemetleri artka
ekillendirebilirlikleri azalr. Kaplamasz
olanlar (DC 01/03/04/05/06/07 ) ve elektrolitik
galvanizli olanlar (DX51/53/54/56/57)
117

DD-Stahl (Derin ekilebilir elik ve yumuak IF elikleri)

- Yksek mukavemetli IF elikleri
Karbon ve azot gibi arayer elementleri

balanmken ayn zamanda kat ergiyik
sertlemesi oluturulursa, ok iyi
ekillendirebilirlik ile birlikte yksek
mukavemet (yksek dik anizotropi ve
pekleme) salanabilir. Bu elikler hem
ekme hem de uzama gerilmelerine
dayanabilirler (germe), en dk akma
snrlar 180/220/260 MPa.
118

IF-Stahl (IF elikleri)

- Yksek mukavemetli germeye
uygun elikler (zotrop elikler)
Alamlama zerinden mikroyapsal
dizaynlar dorultusunda bu eliklerin
zellikleri haddeleme ynne minimum
baml hale getirilmitir, yani hemen hemen
izotrop malzemelerdir.
119

I-Stahl (zotrop elikler)

- Bake Hardening elikleri
Yksek mukavemetli IF elikleri kadar olmasa da

iyi bir mukavemet ve ekillendirebilirlik sunarlar.
Bake Hardening ile 35 MPa kadar mukavemetleri
artmaktadr.
120

BH-Stahl (Bake Hardening elikleri)

- Mikroalaml elikler
Bir miktar Ti ve/veya Nb ierirler, bylece hem
kelti sertlemesi hem de ince tane sertlemesi
zerinden yksek mukavemet salarlar.
121

ML-Stahl (Mikroalaml elikler)

- Pekleebilir elikler
Alamlama ve proses zerinden yksek
mukavemet deerlerinde dk bir akma snr
oran salanr. Mikroalaml eliklere gre daha
iyi ekillendirilebilir ve ayn mukavemet iin daha
az geri yaylanma zellii gsterir.
122

WH-Stahl (Pekleebilir elikler)

- Dual fazl elikler
Bu eliklerde belirli miktarlarda ferrit ve martenzit

bulunur. Bu sayede yksek mukavemet, dk
akma snr oran ve yksek souk
ekillendirebilirlik bir arada salanabilir. Ayrca
yksek pekleebilirlik ve Bake Hardening
potansiyeli mukavemetinin daha da
artrlabilmesini salar.
123

DP-Stahl (Dual fazl elikler)
Tek faz ve ok fazl terimleri k mikroskobu altnda yaplan mikroyapsal

bir tanmlamadr. Dk miktarlarda bulunan kelti gibi mikroyapsal
eler bu faz tanmnda yer almamaktadr.
Dk karbonlu eliklerde tek fazl mikroyap sadece tane boyutu ve ekli
ile tanmlanrken, dual fazl, dupleks ve ok fazl mikroyaplarda
aadaki baz niceliklerin llmesi gerekir;
o Fazlarn hacimsel miktarlar
o Her bir fazn tane boyutu
o Sert faz ile yumuak faz arasnda sertlik oran
o Yresel kimyasal bileim
o Yar kararl fazlarn mekanik stabilitesi
Ayrca, iki fazl mikroyaplarda ikincil fazn miktar arttka bu fazn slatma
zellii ile ilgili parametre (contiguity) de belirlemelidir.
Bleck, 2006
124
Tek fazl ve ok fazl mikroyaplar
Gvenli ve dk yakt tketimi olan

otomobil gereksinimi, kolay
ekillendirilebilen birok elik tr
oluumuna neden olmutur.
a)
b)
Dual fazl eliklerde tipik

mikroyap, martenzit (koyu renkli)
ve ferrit
Geleneksel bir otomobil elii ile
dual fazl eliin gerilme-gerinme
diyagram
Mhendislik gerilmesi, MPa
HSLA (High Strength Low AlloyedYksek Mukavemetli Dk Alaml)

elikler standart eliklerle
karlatrldnda arlklarna gre
ok yksek mukavemet salarlar.
Ancak ekillendirilmeleri kolay deildir.
Martenizitik
dual fazl
Geleneksel
Mhendislik gerinimi, %
Bhadeshia, 2006
125
Dual fazl elikler
HSLA ekillendirmesi kolay deil

Dual fazl elik: ki fazl yap ---- %10-20 Martenzit (sert) ve Ferrit (yumuak)
Mn ve Si ierir, en tipik bileim % 0,08-0,20 C ve %0,5-1,5 Mn
Ayrca mikroalam elementi V, % 0,5 Cr, % 0,2-0,4 Mo ierebilir.
ekillendirebilirlik yksek, ayn zamanda mukavemetli (Re: 300-350 MPa)

Dual fazl elik oluturmann en kolay yolu Ae1 ile Ae3 scaklklar arasnda (a+g
alannda, yaklak 790 Cde) elii birka dakika tutarak bir miktar ferrit
olumasna izin vermektir (nterkritik tavlama). Daha sonra martenzit
oluturacak kadar hzl souma yaplr.
Bhadeshia, 2006
Dual fazl eliklerin

genel karakteristikleri
126
SAE 980 X ve GM 980 X :

% 0,1 C, % 1,5 Mn, % 0,5 Si, % 0,1 V
Akma mukavemeti
Dual fazl elik < HSLA
Sneklik
Dual fazl elik > HSLA
Mhendislik gerilmesi, MPa
ekme mukavemeti
Dual fazl elik = HSLA
Neden? Pekleme kapasitesi yksek
(Dual fazl)
Yaln karbonlu elik
Toplam uzama
Mhendislik gerinimi, %
Krauss, 2005
Dual fazl eliklerin

genel karakteristikleri
127
nterkritik tavlama:
Oluan a ve martenzit (a) faz miktarlar
% C ve scakla bal olarak deiir.
rn: % 1,5 Mn ieren
elik
ASM Handbook Vol.1, 2005
128
Dual fazl eliklerde interkritik tavlama
Bleck, 2006
129
Dual fazl eliklerin mikroyaps
- Srekli tavlama srasnda mikroyap oluumu
130

DP-Stahl (Dual fazl elikler)

- Kompleks fazl elikler
Bu eliklerde belirli kimyasal bileim ve proses

koullar ile ok ince bir yap elde edilebilir.
Yapnn ierisinde ferrit, beynit ve martenzit ile
birlikte bir miktar da kelti bulunur. Ultra yksek
mukavemetli olmalarna karn hala
ekillendirilebilir konumdadrlar.
131

CP-Stahl (Kompleks fazl elikler)

- TRIP elikleri (RA, Kalnt stenit elikleri)
Bu eliklerde belirli kimyasal bileim ve proses koullar ile

ierisinde metastabil kalnt stenit bulunan ferritik-beynitik bir
yap elde edilir. Deformasyon ile stenit martenzite dnerek
mukavemeti artrr. Bu olaya TRIP (Transformation Induced
Plasticity) yani dnm katkl plastiklik denilmektedir.
Sonrasnda Bake Hardening potansiyeli de gsterirler. Hem
yksek uzama hem de yksek mukavemet gsterirler.
132

RA (TRIP)-Stahl (TRIP elikleri)
TRIP (Transformation Induced Plasticity- Dnm Katkl Plastiklik) elikleri yine

interkritik tavlama ile oluturulurlar.
Ancak tavlama sonrasnda elik belirli bir scaklkta izotermal olarak tutulur.
Bhadeshia, 2006
133
TRIP (Transformation Induced Plasticity) elikleri

Dnm Katkl Plastiklik
Scak haddeleme
Kontroll dnm
ferrit
a
Scaklk
a
g
beynit
TRIP elii
Ms
a
a,
Souk hadde+ tavlama
a
a
DP elik
Time
Zaman
Trip: Ferrit oluturmak iin souma, beynit blgesinde sarma, ayn anda kalnt stenit oluumu
Dual fazl (DP) elik ve

Trip eliinin retimi
Prahl, 2006
134
- Srekli tavlama srasnda mikroyap oluumu
135

TRIP-Stahl (TRIP elikleri)
o Souk haddelemede akma snrnn ykseltilmesi iin:
kincil faz ile sertleme (yumuak ferrit matriksinde beynit adalar)

Tane snr sertlemesi (ince dnm yaps)
Kat ergiyik sertlemesi (Mn, B)

Souk deformasyon ile dislokasyonlarla sertleme (Pekleme
potansiyeli): Dk Re/Rm deerine bal olarak byk bir etki
beklenebilir (pekleme ilk olarak yumuak olan ferrit faznda
balar).
Souk deformasyon srasnda ekil deiimi ile gerekleen
martenzit dnm ile mikroyapsal sertleme (TRIP-etkisi)
kelti sertlemesi (Bake-Hardening potensiyeli): Boya frnlama
srasnda oluan karbr keltileri ile oluan yksek mukavemet
art beklenebilir.
136

Gerilme
Dnm iin
gerekli gerilme
o Kalnt stenitin martenzite deformasyon katkl olarak

dnm
Kalnt stenitin akma snr altnda gerilme katkl faz
dnm
Kalnt stenitin akma snr stnde gerinme katkl faz
dnm
Gerinme
katkl
ekirdeklenme
stenitin akma snr
Gerilme katkl
ekirdeklenme
Scaklk
o Deformasyon srasnda plastisitenin* artmas iin:

Gerilme noktasnda deformasyon katkl dnm
Bylece gerilme noktalarnn ylmas
Kesit daralmalar engellenir ve malzeme bu sayede
deforme edilmeye ve peklemeye devam edilebilir.
o Crash (arpma) srasnda atlak oluumunun
engellenmesi
atlak noktalarnda deformasyon katkl dnm
bylece atlak oluumu iin plastik blge oluumuna
daha fazla enerji ihtiyac domas
ayrca dnm sonucu hacim art ile basma gerilmeleri
olumas ve atlaklarn kapanmas
*Dnm plastisitesi
137


- HSD (High strength and ductility) elikleri
(TWIP [Twining Induced Plasticity] elikleri)
Bu elikler yine prensip olarak TRIP eliklerine

dayanmaktadr. ok yksek miktarda Mn (%1525) ierirler. Beraberinde yksek miktarda Al
ve/veya Si (%1,7-2,5) bulunabilir (MnAlSi-25-3-3).
Bu elikler hem ultra yksek mukavemet hem de
iyi ekillendirebilirlik gsterebilirler (CrNi stenitik
eliklerden bile daha iyi ekillendirilebilirlik).
Geleneksel eliklere gre bir miktar dk
younluk vermektedir. Mangan youn
segregasyona neden olduundan bu eliklerde
srekli dkm yaplmas mmkn olmamaktadr.
Bunun yerine erit dkm ile retimleri yaplr. Bu
nedenle retimi henz yaygn deildir.
138

HSD-Stahl (High strength and ductility, HSD elikler)
Bu eliklerde demir kafesinde znen Mn, Si ve Al atomlar sayesinde TRIP eliklerindeki TRIP-etkisi iki
katna km olur. Bu nedenle iki misli uzama gsterebilirler.
Alam elementleri iki farkl martenzit dnmn mmkn klmaktadr. lk olarak stenitten hegzagonal
martenzite, daha sonra hegzagonalden tetragonal martenzite dnm oluur. lk deformasyon admnda
(rnein derin ekme) gerilme ve gerinme etkisiyle elikte hegzagonal martenzit oluur. kinci
deformasyonda bu martenzit tetragonal martenzite dnr (TRIP eliindeki martenzit gibi). Byle bir
durumda derin ekme ileminden sonra bile elikte uzama (ekil deitirme) potansiyeli vardr. Bu elikten
retilen bir para arpma srasnda % 35e kadar ekil deitirebilir. Bu elikler yandan gelen arpmalara
kar koruyucu paralarda kullanlabilmektedir. Malzeme burada arpma srasnda oluan kinetik enerjiyi
almaktadr. Byle bir durumda, ekil deitirdike mukavemetinin art da unutulmamaldr.
139

HSD-Stahl (High strength and ductility, HSD elikler)
Hot Stamping (Mn-B) elikleri:

Bu elikler slah elikleri grubuna girmektedir.
Yar mamul (sac vb.) konumunda sradan
mekanik zellikleri vardr. Pres ile
ekillendirilmeleri srasnda faz dnm ile
mukavemetleri artmaktadr. Preste sertleme
ilemi sacn scak ekillendirilmesi ve ayn kalpta
hzl soumasyla gerekleir. Burada galvanizli
saclarda inko katman ergiyecei iin,
aluminyuma daldrlm saclar kullanlr.
140
Hot Stamping (Mn-B) elikleri

Preste sertleen elikler
Yksek ekillendirebilirlik,
Takmda souma ile parada yksek l
kesinlii (dk geri yaylanma zellii)
Kalpta farkl blgelerde farkl souma hzlar ile
para zerinde istenen mekanik zellikler
dalm (tailored tempering)
Proses kontrol kolay deil

Yksek takm performans gerekli
141

Yava
souma
Hot stamping
142


Uygulamalar:
B-kirii
En kirileri ve tamponlar
Eikler
Tneller
Souk ekillendirilmi saclara gre avantajlar

Kompleks para ekilleri salanrken yksek
mukavemet de elde edilebilir.
Dk geri yaylanma nedeniyle lsel kesinlik
daha fazla
Hafif yap potansiyeli daha fazla (Tailored
tempering)
143

Steel
Al-0.5
C
0.19
Mn
1.50
Si
0.26
+
850oC, 20dk
P
0.086
Al
0.52
N
0.004
10dk
+
785oC, 5dk
B, 400oC
1dk
2dk
120dk
Zaman
A: DP
B: TRIP
C: TRIP
D: DP
E: F+B
Prahl, 2006
144
Mikroyap oluumu
Steel
micro
ferrite
bainite
austenite
Al-0.5 structure fract. %C fract. %C fract. %C
A
DP
55
0.02
0
0
B
TRIP
55
0.02
30
0.03
10
1.5
C
TRIP
55
0.02
35
0.03
10
1.8
D
DP
15 0.005
0
0
E
two phase 30
0.02
70
0.28
0
austenite
martensite
stability
fract. %C
45
0.4
5
0.5 100%-transf.
50%-transf.
0
85
0.24
0
Prahl, 2006
145
Nihai mikroyaplar ve C-paylam
Stress, MPa
1600
1400
1200
1000
800
600
400
200
0
Al-0.5
A
B
C
Longitudinal direction
10
15
20
25
30
Strain, %
Prahl, 2006
146
Mekanik zellikler
Bobin arl:
maks. 36 ton
elik tr:
Yumuak elikten
yksek mukavemetliye kadar
Kalnlklar*:
Souk haddelenmi 0,35-3 mm
Scak haddelenmi 1,8-16 mm
Scak
haddelenmi
Souk
haddelenmi
Souk haddeleme
+ yzeyi kaplamal
* elik sac ve geniliine bal

** rne bal
Kaynak: Bleck, 2008
147
Scak ve souk haddelenmi rnlerde boyutlar

mmt407 06ghg

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

mmt407 06ghg

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KOCAEL

Yrd. Do. Dr. Ersoy Eriir

6. Haddeleme ile ekillendirme

6.2. Scak haddeleme

6.3. Souk haddeleme

Plastik ekillendirme yntemleri

Erisel takm hareketi ile

Dorusal takm hareketi

Plastik ekillendirme Yntemleri

Doege, Behrens, 2007

Yass ktk, Slab (460mm*1400mm*3400mm)

(Bobin) Geni, Uzunluk >> Kalnlk

Masif ve sac ekillendirmedeki malzeme fark

Basma ile ekillendirme: tek ya da ok eksende basma gerilmeleri oluturarak bir

Yass haddeleme: Haddelenen rn, haddeleme dorultusuna paralel ve dnmeden hareket

Haddeleme ile retim yntemleri

C-, Z-, U-, H- vb. profiller

Haddeleme ile retim yntemleri

Ara merdane Konik

kili hadde tezgah

Haddeleme ile retim yntemleri

Sendzimir prosesine gre oklu

Dier haddeleme yntemleri gibi yass

Yeni tane oluumu

6. Haddeleme ile ekillendirme

6.2. Scak haddeleme

6.3. Souk haddeleme

Scak haddelemede meydana gelen

Mikroyap geliimini hesaplamak iin kullanlan

Souk haddeleme ve Tavlama

Souk def. miktar

Mikroyap geliimine etkiyen faktrler

Gerinmeye bal olarak uzama ve younluk deiimi

Scak haddelemede scaklk ve mikroyap geliimi

Scaklk profilinin kontrol

Yksek basnl tufal giderme

Scak yass rn haddeleme ak

Scak haddeleme ile retilen

Tane boyutu (ASTM)

Normal slab, 245 mm

Dkm + Normalizasyon yapsndan

Farkl slab tiplerinin tane boyutu ve mikroyaps

Dkm ve scak haddelemede zaman-scaklk

Slab arj edilme tipine gre

Scak haddeleme srasnda yumuama ile ilgili prosesler

Uzun rnler, tel

Uzun rnler, ubuk

Otomotivin temel girdisi olan hem yksek mukavemet hem de stn

Basnl kaplar ve kazan imalatnda, basnca ve buhara maruz kalan

Scak haddelenmi rnlerin kullanm alanlar

Tane boyutu snf 8-9

Tane boyutu snf 10-11

Dual fazl elikler

Karbr oluumu (SEP

Scak haddeleme ile retilen baz eliklerin mikroyaplar

Kaynak: IWT Bremen, 2010

Scak haddelenmi elikler

Kaynak: IWT Bremen, 2010

Otomotiv sanayinde kullanlan

Scak haddelenmi elikler:

ok iyi derin ekilebilirlik

- Yumuak derin ekilebilir elik

Kaynak: IWT Bremen, 2010

Yass ktk, Slab (460mm1400mm3400mm)