Dil Felsefesi

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2649

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1615
DL FELSEFES
Yazar
Prof.Dr. lhan NAN (nite 1-6)
Editr
Do.Dr. Demet TAfiDELEN
ANADOLU NVERSTES
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
Dil Felsefesine Girifl .................................................................
DL FELSEFES NEDR? .................................................................................

DiL FELSEFESiNiN TEMEL KAVRAMLARI....................................................
Terim..............................................................................................................
zne ve Yklem ...........................................................................................
Anlam.............................................................................................................
Kavram...........................................................................................................
Gnderme......................................................................................................
lem ve Kaplam ...........................................................................................
Balam ...........................................................................................................
Doruluk Deeri ...........................................................................................
SENTAKS, SEMANTK VE PRAGMATK AYRIMI ........................................
Sentaks ...........................................................................................................
Semantik ........................................................................................................
Pragmatik .......................................................................................................
DL FELSEFESNN KLASiK PROBLEMLERINDEN RNEKLER ..................
DL FELSEFESNN DER FELSEFE ALANLARIYLA LfiKS ....................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
5
5
5
6
7
7
8
8
9
9
9
10
12
12
14
17
19
20
21
21
21
Anlam Kuramlar ..................................................................... 22

GRfi ..............................................................................................................
ZNELCLK (Subjectivism)..........................................................................
GEREKLK (Realism) ...............................................................................
DOALCILIK (Naturalism) ...........................................................................
DIfiSALCILIK (Externalism)...........................................................................
DAVRANIfiILIK (Behaviorism) ..................................................................
DORULAMACILIK (Verificationism) ..........................................................
BTNCLK (Holism)...............................................................................
NEGATF ANLAM KURAMLARI....................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
2. NTE
23
25
26
27
28
29
29
30
31
32
34
35
36
37
37
Fregenin Anlam ve Gnderme Kuram ............................... 38

MATEMATN TEMELLER .........................................................................
ZDEfiLK PROBLEM ..................................................................................
ANLAM VE GNDERME ARASINDAK AYRIM ..........................................
ANLAMIN NESNELL .................................................................................
ZEL AD / YKLEM VE NESNE / KAVRAM AYRIMLARI .........................
TMCELERN GNDERGELER VE DORULUK .......................................
1. NTE
39
39
41
42
43
43
3. NTE
iv
indekiler
VARLIK TMCELER VE KNC DZEY KAVRAMLAR..............................

DfiNCE ZERNE DfiNCE .................................................................
Anlam in Bileflimsellik lkesi ....................................................................
Gnderme in Bileflimsellik lkesi .............................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
4. NTE
Russelln Betimlemeler Kuram ............................................ 56

GRfi ..............................................................................................................
TANIfiIKLIK VE BETMLEME YOLLU BLG AYRIMI..................................
DEfiKENLER VE NERMESEL FONKSYONLAR .....................................
BELRL VE BELRSZ BETMLEMELER........................................................
ZEL ADLAR .................................................................................................
GNDERMSZ TERMLER ...........................................................................
VARLIK TMCELER .....................................................................................
EfiGNDERGEL TERMLERN YER DEfiTRMES PROBLEM ...............
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
5. NTE
45
47
47
47
50
53
54
55
55
55
57
58
60
61
64
66
68
70
72
76
78
79
80
81
Kripke ve Dorudan Gnderim Kuram ............................... 82

GRfi .............................................................................................................. 83
BETMLEMEC GNDERM KURAMINA KARfiI ARGMANLAR .............. 84
DORUDAN GNDERM KURAMI............................................................. 87
OLUMSAL A PRIORI VE ZORUNLU A POSTERIORI .................................. 89
GENEL TERMLER VE TR ADLARI ............................................................ 93
zet................................................................................................................ 95
Kendimizi Snayalm...................................................................................... 98
Okuma Paras .............................................................................................. 99
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 100
Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 101
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 101
6. NTE
Pragmatik Dil Felsefesi ........................................................... 102

GRfi ..............................................................................................................
AUSTN VE SZ EDMLER..........................................................................
WITTGENSTEIN VE DL OYUNLARI ...........................................................
DL VE DNYA GRfi ............................................................................
BLNMEYEN SORMA VE MERAK .............................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
103
104
105
107
109
111
114
115
116
116
117
nsz
nsz
Elinizdeki kitabn olduka ilgin bir yn bulunmaktadr. Burada, felsefe yapmann olanan oluflturan dil, yine dil araclyla felsefi arafltrmann konusu yaplmaktadr. Bir baflka deyiflle, elinizdeki bu kitap dil felsefesinin temel sorularn ele alp irdelemektedir: Anlam nedir?, Dil kullanarak karflmzdakine bir dflnce iletmenin koflullar nelerdir?, Szcklerin bir araya gelerek bir tmce
oluflturmasnn koflullar nelerdir? Kitapta bu ve benzeri birok sorunun yantn
bulacaksnz.
Bu kitapta dil felsefesinin bir ksmn yukarda sraladmz sorular adafl dil
felsefecilerinin yaklaflmlar gz nnde bulundurularak incelenmektedir. lk nitede dil felsefesinin ana alan olan sentaks, semantik ve pragmatiin yan sra,
dil felsefesinin temel kavramlarnn ksa aklamalarn bulacaksnz. kinci nitede anlam kavramn aklamaya ynelik temel grfller ele alnmaktadr. Bunun
ardndan gelen nitede adafl dil felsefesinin temel figrleri arasnda yer alan
Frege, Russell ve Kripkenin grfllerinin aklandn greceksiniz. Son nite dilin kullanmna odaklanan pragmatik dil felsefesi ve dilin snrlar konusu tartflma
konusu yaplmaktadr. Bu son tartflma kitab dil felsefesi alanndaki dier ders kitaplarndan ayran nemli bir yndr.
Sevgili renciler;
Elinizdeki kitap Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi Felsefe Lisans
programnda okutulmak zere Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanmfltr.
Kitab Boazii niversitesi Felsefe Blm retim yesi Prof.Dr. lhan nan
kaleme almfltr. Dil felsefesinin anlafllmas g pek ok kavramn ve problemini
basitlefltirmeden ama anlafllr bir biimde akladna inandm bu verimli alflmasndan tr kendisine teflekkr ediyorum. Anadolu niversitesi Felsefe Blm retim yesi Do.Dr. skender Tafldelene grfl ve nerileri, Boazii niversitesi Felsefe Blm Doktora rencisi Alper Yavuza kitabn dilinin daha da
durulafltrlmas ynndeki katklar dolaysyla teflekkr ederim.
Dil Felsefesi kitabnn felsefe eitiminize katk salamas dileiyle hepinize baflarlar dilerim.
Editr
Do.Dr. Demet TAfiDELEN
DL FELSEFES
Amalarmz
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Dil felsefesinin konusunu, alt alanlarn ve temel kavramlarn aklayabilecek ve tartflabilecek,
Dil felsefesinin klasik problemlerini aklayabilecek ve tartflabilecek,
Dil felsefesinin felsefenin dier alanlaryla iliflkisini ana hatlaryla aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Terim
Anlam
Kavram
Gnderim
lem ve Kaplam
Balam
zne ve Yklem
Doruluk Deeri
Semantik
Sentaks
Pragmatik
indekiler
Dil Felsefesi
Dil Felsefesine
Girifl
DL FELSEFES NEDR?
DL FELSEFESNN TEMEL
KAVRAMLARI
SEMANTK-SENTAKS-PRAGMATK
AYRIMI
DL FELSEFESNN KLASiK
PROBLEMLERINDEN RNEKLER
DL FELSEFESNN DER FELSEFE
ALANLARIYLA LfiKS
Dil Felsefesine Girifl

DL FELSEFES NEDR?
Dil felsefesini en basit flekilde dil zerine felsefi sorularn tartflld bir alan olarak tanmlayabiliriz. Ancak bu tanmda sz geen dil ince ya da Trke gibi belirli bir dil deildir. Dil felsefesi en genifl anlamda tm diller arasnda ortak olan
arafltrr. Dnya dilleri arasnda kuflkusuz byk farklar bulunur: kimi dillerde
eylem (fiil) tmcenin sonuna gelir, kimilerinde ortaya; kimi ilkel dillerde ten byk say kavram bulunmazken, daha geliflmifl dillerde sonsuz say kavram bulunur; kimi dillerde yer alan baz duygu kavramlar baflka dillerde yer almaz. Ksaca
hem tmce yaps hem de szck daarc asndan doal diller birbirlerinden
ok farkl olabiliyorlar. Dilbilim bu tr farkllklar arafltrrken, dil felsefesi ise tm
diller arasnda ortak olan bulma amacndadr. rnein diller arasnda tmce yaplar byk farkllklar taflsa bile, daha sonra tartflacamz zere, birok filozofa gre tm dillerin mantksal yaplar zne ile yklem ayrmn barndrr. Hatta nl Alman filozof Kanta gre zne/yklem biimi insan dflncesinin temelini oluflturur.
Ksaca dil felsefesi dilin yaps, terim ve tmcelerin anlamlar, dilin dnya ve insan
dflncesi ile iliflkisi, dil kullanm ve iletiflim zerine felsefi sorularn tartflld bir
alandr. Dil felsefesinin dier birok felsefi alana gre ksa bir tarihi vardr. Antik
dnemde ve Ortaa felsefesinde dil zerine baz felsefi konular tartfllmfl olsa da,
bu tartflmalar zellikle epistemoloji ve ontoloji alanlarnda felsefenin klasik problemlerine ynelik gelifltirilen dflnceleri desteklemek iin kullanlmfl ve genel bir
dil kuram gelifltirilmemifltir. On yedinci yzylda John Locke, szcklerin anlam
ile dflnme ve iletiflim kurma arasndaki iliflkiyle ilgili kimilerine gre felsefe tarihinde ilk dil kuramn gelifltiren filozof olmufltur. Daha sonra John Stuart Mill, gnmz dil felsefesinde temel bir konumu olan gnderme ile anlam arasndaki
ayrmn ilk tohumlarn atmfltr. On dokuzuncu yzyl sonlarnda zellikle Ferdinand Saussurenin dil zerine yapmfl olduu alflmalar hem dilbilimde ok etkili
olmufl hem de gstergebilimin (semiyotik) ve yapsalcln (structuralism) geliflimine nclk etmifltir. Ancak gnmzde dil felsefesi olarak anlan alann geliflimi
ancak yirminci yzyln baflnda zellikle Gottlob Frege ve Bertrand Russelln alflmalaryla bafllar. Gnmzde epistemoloji, ontoloji, zihin felsefesi, mantk felsefesi
ve bilim felsefesi gibi temel alanlarda dil felsefesi geleneinde geliflmifl olan grfller ve bu gelenein yaratt felsefe dili arln korumaya devam etmektedir. Analitik felsefe gelenei iinde dil felsefesi 70li ve 80li yllarda zerine en ok eser verilen alanlarn bafllarnda geliyordu. Kta felsefesi gelenei iinde de adna genelde
Dil felsefesinin zerine

alflt tm problemleri
l bir iliflkiyle dile
getirebiliriz: dil-dflncednya iliflkisi.
Dil Felsefesi
dil felsefesi denmese bile dile ynelik felsefi sorularn tartflld zellikle, semiyotik, yapsalclk, yapskm gibi kuramsal alflmalar hala arln hissettirmektedir. Son yirmi ylda dil felsefesi tartflmalar azalmfl ve zellikle zihin felsefesi daha n plana kmfl olsa da, dil zerine yaplan felsefi alflmalarn hem kuramsal
hem de kavramsal etkisi tm felsefi geleneklerde byk lde devam etmektedir.
Tarih boyunca birok dflnr insann en temel ayrt edici zelliinin onun
dflnen bir varlk olmas olduunu savunmufltur. Peki nasl oluyor da dflnebiliyoruz? Dflnme dediimiz edimi kiflinin zihninde yaflad bir sre olarak ele
alabiliriz. Her birimiz gn boyu birok dflnceyi aklmzdan geiririz; birok konuda yarglarda bulunuruz, doruluundan emin olmadmz konularda kuflku
duyarz, bilmediimiz fleyleri merak edip sorular sorarz, gelecek iin planlar yaparz. Tm bunlar dflnmenin farkl biimleridir. Yetiflkin normal bir insan iyi bir
eitim alamamfl olsa da, hatta okuma yazma bilmese bile yine de bu tr dflnceleri retmekte hi de zorlanmaz. flte dflnmenin bu farkl biimleriyle her birimiz dnyayla ve dier insanlarla bir iliflki ierisine gireriz. Felsefenin birok alan kiflinin dflnce yoluyla dnyayla kurduu bu iliflkinin farkl boyutlarna younlaflr. rnein epistemoloji, dflnce yoluyla kiflinin dnyayla kurduu iliflkinin en nemli trlerinden biri olan bilme kavramn ele alr; ahlak felsefesi insan
davranfllarna ynelik yarglarmzn hangi koflullarda ahlaki adan doru olduunu inceler; estetik gzel olana ynelik yarglarmzn kaynan bulmaya alflr.
Tm bu alanlar bir anlamda dflncenin bir trn el alrlar. Dil felsefesi ise, ok
daha genel olarak, ierii her ne olursa olsun insann dili sayesinde oluflturduu
dflnceleri yoluyla dnyayla kurduu iliflkiyi inceler. Peki, dflnmek iin dil gerekli midir? Bu soru hem felsefe de, hem dilbilim ve psikoloji gibi bilim alanlarnda ok tartfllmfl ve hala tartfllan bir konu olmaya devam ediyor. Soruya vereceimiz yant bir lde dil dediimiz fleyin ne olduuna bal. Gndelik tartflmalarda ve hatta bilimsel baz sylemlerde birok hayvan trnn dili olduu varsaylr. rnein arlarn dilinden bahsedilir. Arlarn birbirleriyle iletiflim kurmalarn
salayan ok geliflkin bir iletiflim dizgeleri olduunu biliyoruz. Buna dil denir
mi? Eer denirse arlar merak eden, renen ve dflnen hayvanlar mdr? Bu tr
sorulara burada bir yant arayflna girmeyeceiz. Zira dil felsefesinin temel alflma alan bir iletiflim dizgesi olmann ok tesine gemifl olan insan dilleridir. Gnmz dil felsefecileri asndan dil yalnzca bir iletiflim dizgesi deildir. Dil sayesinde bildiimiz, hatta bilmediimiz fleyler hakknda yarglarda bulunuyoruz, merak edip soru sorabiliyoruz; dilin bu temel zelliini ele alrsak o yalnzca bizim
iletiflim kurmamza yarayan bir ara olmaktan kar. Arlarn ya da karncalarn
ok geliflkin bir iletiflim dizgeleri olsa da, salt bu, onlarn dflnen varlklar olduunu gstermez. Benzer bir soru son zamanlarda byk geliflme kaydetmifl olan
Biliflsel Bilim ve onun alt olu olan Yapay Zeka alanlarnda da ortaya kar. Bir bilgisayar dflnr m? Bu soru da gnmzde ska gndeme gelen ve zerine ok
tartfllan bir sorudur. Bunlara burada bir yant arayflna girmeyeceiz. Ancak bu
kitap boyunca dil felsefesi zerine tartflacamz birok konu dolayl olarak dil ile
dflnce arasndaki iliflkiye flk tutacaktr. Ksaca bir dil tanm vermeyeceiz,
onun yerine insan dillerinin genel yapsn ve doasn inceleyerek, bu konularda
gelifltirilmifl deiflik felsefi kuramlar tartflarak dilin doasn daha iyi anlamaya
alflacaz. Dil felsefesinin ne olduunu ksa bir tanm vererek anlayamayz.
Onun yerine dil felsefesinin kulland temel kavramlarn anlayarak, bu alanda
tartfllan problemleri, bunlara verilen farkl zmleri tartflp felsefe tarihinde en
ok iz brakmfl olan dil kuramlarn inceleyeceiz.
1. nite - Dil Felsefesine Girifl
DiL FELSEFESiNiN TEMEL KAVRAMLARI

Terim
Dil felsefesi asndan szck ve szcklerin bir araya gelerek oluflturduu tmce
kavramlar ok nemlidir. Szck harflerin bir araya gelmesiyle oluflabilir. rnein
Trkedeki masa szc drt harften oluflur. Ayn flekilde nmdeki masa ahflaptan yaplmfl tmcesi de drt ayr szckten oluflur. Dil felsefecilerinin arafltrma konusu tek baflna szckler deildir. Szckler bir tmce iinde belirli bir
mantksal yapda sralanrlar ve bir tmceyi felsefi adan zmlediimizde karflmza baz tmce paralar kar. Yukardaki tmceye dnelim. ou felsefeciye
gre bu tmce iki paradan oluflur: nmdeki masa tmcenin znesi iken, ahflaptan yaplmfl tmcenin yklemidir. zne ve yklem arasndaki ayrm birazdan
ele alacaz. flte hem tmceleri hem de tmcelerin mantksal paralarn kapsayan
dilsel yaplara bundan byle terim diyeceiz. zne konumunda en sk kullanlan terimler zel adlardr. Sokrates, Trkiye, Vens, Tanr trndeki adlarn
hepsi birer terimdir. Yine zne konumunda kullanlan o, bu, flu gibi zamirler
ve Trkiyenin ilk Cumhurbaflkan, en sevdiim arkadaflm gibi betimlemeler de
terimlere rnektir. Bu tr tek bir nesneye gnderme yapma ifllevi olan terimlere
tekil terim diyeceiz. Dier yandan tm yklemler ve tm tmceler de terim kategorisine girer. Ksaca terim bir ya da birka szckten oluflan, tam bir tmce ya
da bir tmcenin mantksal bir paras olan dilsel bir yapdr.
SIRAkullanlan
SZDE
Dil felsefesi genelde doru ya da yanlfl bir dflnceyi ifade etmek iin
trdeki
tmcelerin zmlenmesine odaklanr. Bu tr tmceler enformasyon aktarmak iin kullanlan dilimizin en nemli unsurlarndandr. Peki ifllevi enformasyon aktarm olmayan, yaD fi N E L M
ni doru ya da yanlfl sfatlarna uygun olmayan baflka tr tmceler var mdr?
zne ve Yklem
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
zellikle Kantn etkisiyle felsefi terminolojiye yerleflmifl olan zne/yklem ayrm,

hem dilbilimde, hem dil felsefesinde ve zellikle sentaks alannda
ok temel bir rol
DKKAT
oynar. Kantn Almancada Praedikat olarak dile getirdii ve yklem olarak evirdiimiz terim, bazen bir tmcenin sentaktik bir parasn dile getirirken baz duSIRA SZDE
rumlarda da bir nesneye yklenen nitelii ya da zellii kast eder. Bu ift anlamll ortadan kaldrmak iin Gottlob Frege yklemi bir tmcenin sentaktik bir paras olan bir terim olarak kabul eder. Gnmz felsefesinde genel
kabul gren bu
AMALARIMIZ
grfle gre bir yklem ile o yklemin bir tmce iinde dile getirdii anlam birbirlerinden ayrlr. En yaygn olarak kullanlan yklem tanm flyledir: bir tmceden zne konumundaki terimi kardmzda tmcenin geriye
K Tkalan
A P blm o
tmcenin yklemidir. Basit zne/yklem formundaki tmcelerde yklemin ifllevi
znenin gnderme yapt nesneye bir zellik ya da nitelik yklemektir. Mantk
terminolojisinde Bu gmlek yeflildir tmcesindeki x yeflildir
T E L E Vtr
Z Y O yklemlere
N
tek boflluklu yklemler deniyor. Bunun nedeni yklemin tek bir zneye uygulanyor olmasdr. Ancak Ahmet Ayfleden uzundur tmcesinin yklemi bir nesneye nitelik yklemek yerine iki nesne arasnda bir iliflki kurar. Bu tmcenin iinde N T E R N E Tifade edebiki zel adlar kardmzda geriye kalan x yden uzundur fleklinde
leceimiz terim bu tmcenin yklemi ifllevini gryor. Bu tr yklemlere de ift
boflluklu yklemler diyoruz. Benzer biimde ya da daha ok nesne arasnda
iliflki kuran trde yklemler de bulunur. Daha nce sz edilen niceleyiciler de
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Dil Felsefesi
yklem olarak kabul edilir. Ancak bunlar bir nesneye deil bir kavrama, bir zellie, ya da bir nitelie yklenirler. rnein ejderha yoktur tmcesinde yer alan
yoktur yklemi bir hayvana deil bir kavrama (ejderha kavramna) ykleme yapp bu kavramn bofl olduunu, yani hibir nesneye doru olarak yklemlenemeyeceini ifade eder. Bu tr yklemlere de ikinci dereceden yklem denir.
Trkedeki zne szc (ve neredeyse tm dillerdeki karfllklar) birden
ok anlam dile getirir. Dil ve mantk felsefesinde bir tmcenin znesi dediimizde
genelde kastettiimiz o tmcenin zne konumunda yer alan terimdir. Tpk yklem gibi, zne de bir dile ait ve harf veya karakterlerden oluflan sentaktik bir unsurdur. Buna bazlar sentaktik zne der. (Sentaksn ne olduunu birazdan greceiz.) rnein Ahmet ok alflyor tmcesinin znesi Ahmetin kendisi deil
Ahmet addr. Dier yandan bir tmcenin hakknda olduu fleye de (bu durumda Ahmetin kendisine) genelde mantksal zne ve Frege geleneindeyse nesne adn veriyoruz. Dil felsefesinin temel sorunlarndan biri de zne ile yklemi
tmce ierisinde bir arada tutan fleyin ne olduu konusudur. Fregeye gre yklem
boflluklu (doymamfl) bir terim iken, zne boflluksuz (doymufl) bir terimdir ve bu
sayede zne yklemin boflluuna oturarak bir tmceyi olufltururlar.
Anlam
Bir yandan anlam soyut ve
tanmlanmas ok zor bir
kavramken, dier yandan
gndelik dilde hi sknt
ekmeden kolaylkla
kullandmz bir kavramdr.
Dil felsefesinin en temel kavramlarndan biri de anlam kavramdr. zerine ok

fley sylenmifl birok farkl kuram gelifltirilmifltir. Bu kuramlarn belli baflllarn 3.
nitede tartflacaz.
Tanmlamaya kalksak zorluk eksek de hepimizin anlad bir kavramdr bu.
rnein flu iki szc dflnn: masa, miza. Birincisi ok tandk bir szck,
ikincisini ise byk olaslkla ilk kez duydunuz. yleyse aradaki fark nedir? ok
basit bir yant var sorunun: masa szcnn Trke dilindeki anlamn biliyorsunuz, ama szlklerde yer alan ama pek sk kullanlmayan miza szcnn
anlamn bilmiyorsunuz. flte bir szc kavradnza o kavranan fleye anlam
diyoruz. ki ayr szck ayn anlama gelebilir: rnein masa szcnn Trkedeki anlam ngilizcede table szc ile dile getiriliyor. Bu iki farkl szck
eflanlamllar. Ksaca szckler farkl ama anlamlar ayn. O halde bir szck ile o
szcn bir dilde ifade ettii anlam birbirinden ayrmalyz. Tek bir szckten ya
da szcklerin bir araya gelmesiyle oluflan terimler de anlam ifade ederler. Dolaysyla bir terim ile o terimin ifade ettii anlam da ayr tutacaz. rnein bir terim
olan dnya yuvarlaktr tmcesine bakn. Bir rpda, hi zorlanmadan anladnz.
Bu sefer kavradnz fley tek bir szcn anlam deil tm bir tmcenin anlam.
flte felsefecilerin zerine alflp kuramlar rettikleri bu soyut kavramn ok basit
bir tanmn verebiliriz: bir dilin paras olan bir szc, ya da szcklerin bir araya gelmesiyle oluflan tmce gibi bir terimi kavradnzda o kavranan fley bir anlamdr. Dier yandan diyelim ki henz dnyann fleklini bilmeyen ama konuflmaya bafllamfl bir ocua dnya yuvarlaktr dediniz. Bu durumda doru olduuna
inandnz bir dflnceyi bu ocua iletmifl olursunuz. flte bu tmce sayesinde
iletilen ve doru olduuna inanlan o dflnce de bir anlamdr. Tmcelerin anlamlarna gnmz felsefesinde nerme deniyor. Trkedeki dnya yuvarlaktr
tmcesinin ifade ettii nermeyi rnein ngilizcede farkl bir tmceyle ifade edebiliriz; the world is round. Tmcelerin anlamlar olan nermeler dil felsefecileri
asndan ok nem taflr. Bunun en nemli nedeni nermelerin ayn zamanda dflnmemizin en temel unsurlar olmasdr. O halde anlam zerine ikinci olarak flunu syleyebiliriz: bir dflncenin ierii o dflnceyi dile getiren bir tmcenin an-
lam olan nermedir. Farkl bir kltrden gelen ve farkl bir dil konuflan biri de
dnyann yuvarlak olduunu bilebilir ve ayn dflnceyi dile getirebilir. Bu sayede
dillerimiz farkl olsa da, tmcelerimizin anlamlar, yani dile getirdikleri nermeler
ayn olmas koflulunda ortak dflncelere sahip olabiliriz. Anlam dediimiz fley nasl ortaya kyor, nasl oluyor da szckler bir araya gelip bir anlam ifade ediyorlar, bu anlamlar bizler mi kurguluyoruz yoksa bizlerden ve dillerimizden bamsz olarak varlar m, ve buna benzer sorular dil felsefecilerin zerine tartflt temel
sorulardr. Bunlar daha ayrntl bir biimde 3. nitede greceiz.
Kavram
Kavram bilimde ve felsefede olduu kadar, gndelik dilde de sklkla kullandmz bir kavramdr. Dil felsefesinin yeflermesinden ok nceleri felsefe dilinde yerini almfltr. rnein Kantn felsefesinde kavram ile nesne arasnda ayrm ok
nemli bir yer tutar. Kantn etkisiyle gnmzde de baskn olan bir grfle gre
kavram bizim nesneleri dflnmemizi salayan ve hep genel olan yaplardr. Yani tek tek nesnelerin kavramlar olamaz, kavram birok nesnede rneklenebilecek
trde genel bir fleydir. rnein flu anda nmde duran masay dflnrken, onu
bir masa olarak, yani masa kavramnn bir rnei olarak dflnyorum. O halde
bu grfle gre flu sonuca varabiliriz: kavram aslnda bir tr anlamdr. Masa, insan, gezegen, gneflin evresinde dnen gk cisimleri gibi tr adlarnn anlamlarna kavram diyebiliriz. Bu yaygn grfle gre kavramlar hep tmeldir, tikel
olamazlar. Kavramlarn tmel olma nitelikleri sayesinde dnyay kategorilere ayrma ifllevleri vardr. Ancak baz felsefeciler kavramn ne olduu ve tanm konusunda Kanttan daha sonralar ayrlmfllardr. Bunun bir nemli rneini daha sonra 4.
nitede Fregenin kuramn tartflrken greceiz. Fregenin kuramnda kavram ve
anlam birbirlerinden tamamen ayrlr. Alonzo Church gibi baz felsefecilerin grflne gre ise kavram hep genel olmak durumunda deildir ve her terimin dile
getirdii anlam bir kavramdr, ksaca kavram ve anlam ayn fleydir.
Gnderme
Dil felsefesinin zerine en ok younlaflt dier bir temel kavram da gnderme
kavramdr. ngilizcedeki reference teriminin karfll olarak dilimizde ynletim (Arda Denkel), yneltim (Vehbi Hacikadirolu) ve imleme (Harun Rzatepe) terimleri kullanlmfl olsa da, dil bilimciler tarafndan kabul gren ve gndelik
dilde de sklkla kullanlan gnderme terimi hem dier seeneklere gre daha
kolay anlafllabilir olmas, hem de yeni tretmelere ak bir terim olmas nedeniyle baz dil felsefecileri tarafndan yelenir. Gnderme kavramn anlamak iin bir
tmcenin zne konumunda yer alan bir terimi, rnein bir zel ad, ele alalm.
Sokrates konuflmay ok severdi tmcesindeki Sokrates ad ile Antik an byk filozofu Sokrates arasnda bir iliflki olmaldr. flte bu iliflkiye dil felsefesinde
gnderme deniyor. Sokrates ad Sokratese gnderme yapyor. Byle bir gnderme olmasayd bu tmce Sokrates zerine bir dflnceyi dile getiremezdi. Adn
gnderme yapt nesneye de (bu durumda Sokrates) o adn gndergesi diyoruz.
Eer iki terim ayn nesneye gnderme yapyorlar ise bu terimlere eflgndergeli
terimler diyeceiz. rnein en kk asal say terimi 2 saysna gnderme yapar.
Dier yandan en kk pozitif ift say terimi de 2 saysna gnderme yapar; dolaysyla bu iki terim eflgndergeli terimlerdir. Dier yandan zne konumunda kullanlan zel ad dflndaki (tek bir nesneye gnderme yapma ifllevi bulunan) dier
tekil terimler de benzer flekilde gnderme yapabilirler. Dil dnya iliflkisi konusun-
Dil Felsefesi
da geleneksel realist grfle gre, rnein Atatrkn annesi onu sevgiyle bytt tmcesinde Atatrkn annesi terimi Zbeyde Hanma gnderme yapar;
Dnyada flu anda hayatta olan en yafll kifli byk ihtimalle inde yaflyor tmcesinde, dnyada flu anda hayatta olan en yafll kifli terimi o kifli her kim ise ona
gnderme yapar. Tmcenin zne konumunda kullanlabilen o, bu, flu, ben,
sen gibi zamirler de tekil terimler olarak gnderme yapan dilsel unsurlardr. Dier yandan tmcenin yklem konumundaki terimlerin neye ve nasl gnderme
yaptklar konusunda dil felsefecileri arasnda bir uzlaflm yoktur. rnein imen
yeflildir tmcesinde kullanlan yeflildir yklemi kimine gre yeflil kavramna, kimine gre yeflil nesneler kmesine, kimine gre yeflillik niteliine ve kimine gre
de yeflillik tmeline gnderme yapar. Dier bir tartflmal konu da tmcelerin gnderme yapan dilsel unsurlar olup olmadklar ve eer yleyse neye gnderme yaptklardr. Fregenin kuramnda bir tmce doruluk deerine gnderme yapar. ki
doruluk deeri olduunu kabul eden Frege, bunlarn birer kavram deil nesne olduunu syler. Doru ve Yanlfl yklem deil addr. rnein Dnya yuvarlaktr tmcesi Doruya, Dnya dzdr tmcesi de Yanlfla gnderme yapar. Bunu
daha ayrntl olarak 4. nitede ele alacaz.
lem ve Kaplam
Dil felsefesinde zellikle Rudolf Carnapn etkisiyle yerleflmifl olan teknik bir ayrm
da ilem (intension) ile kaplam (extension) arasndaki ayrmdr. Bir yklemin
doru olarak yklemlenebilecei nesneler kmesine o yklemin kaplam diyoruz. rnein x ift saydr yklemindeki x deiflkeni ile ifade edilen bofllua farkl say adlar koyduumuzda farkl tmceler elde ederiz. 1 ift saydr, 2 ift saydr vs. fleklinde sonsuz sayda tmce elde edebiliriz. Bu tmcelerin bazlar doru bazlar yanlfl bir dflnce dile getirirler. Bu yklem tm ift saylar iin doru
sonucu vereceinden, kaplam tm ift saylar kmesidir. Benzer bir flekilde x yeflildir ykleminin kaplam da tm yeflil renkli nesneler kmesidir. lemin tanm konusunda felsefeciler arasnda bir uzlaflm bulunmaz. Bazlar bir terimin ilemini anlam ile zdefl tutarlar, dierleri ise terimin ilemini o terimin kaplamn belirleyen bir tr fonksiyon olarak ele alrlar.
Balam
ou dilbilimci ve dil felsefecisine gre terimler ancak bir balamda anlam ifade
ederler. Balamn en nemli unsurlarnn baflnda zaman ve mekan gelir. rnein
Trkiyenin Cumhurbaflkan bir hukukudur tmcesinin znesinin kime gnderme yapt zamana gre deiflir. Belirli bir zamanda bu tmce doru bir nerme
dile getirirken, farkl bir zamanda yanlfl bir nerme dile getirebilir. Ksaca tmcenin doru ya da yanlfl olmas balama gre deiflir. Benzer biimde Hava yamurlu gibi bir tmce de hem zamana hem de mekana bal olarak anlam kazanr.
Ayn anda dnyann farkl yerlerinde bu tmceyi kullandmzda, birinde doru
dierinde yanlfl bir fley syleyebiliriz; ya da ayn yerde ama farkl zamanlarda kullandmzda da durum byle olabilir. Dier yandan baz durumlarda bir tmcenin
dile getirdii anlam o tmcenin kullanld ortamn baz zelliklerine, tmceyi
kullanann ve dinleyicilerin niyetlerine, inanlarna baldr. zellikle kifli ve eflya
zamirlerinin kullanld tmcelerin anlam ve gndergelerinin belirlenmesinde bu
balamsal unsurlar nem kazanr. rnein O ok iyi bir insand, fiunu versene
gibi tmcelerde yalnzca szck anlamlarndan yola karak tmce anlamna varamayz. Tmcenin ne anlama geldiini anlamamz iin kullanld balamla ilgili
bilgiler gerekir. Dier yandan zellikle Gricenin etkisiyle genelde kabul grmfl
olan tmcenin anlam ile o tmceyi kullanan kiflinin dile getirdii anlam arasnda
yaplan ayrmda da balam zgl bir rol oynar. Bu durumda kullancnn ifade ettii anlam belirleyen balamsal unsurlar, tmce anlamn belirleyenlerden daha
karmaflk olacaktr. Bunlar daha ayrntl olarak 6. nitede tartflacaz.
Doruluk Deeri
Birazdan greceimiz zere semantiin temel konularndan biri olan dil-dnya
iliflkisini, bir tmce ile o tmcenin doruluk deeri arasndaki iliflki cinsinden de
dflnebiliriz. Klasik grfle gre dnyaya dair bir dflncemizi dile getirdiimiz
bir tmce, eer dnyada bir olguya karfllk geliyorsa doru, gelmiyorsa yanlfltr.
nmdeki masa ahflaptr dediimde doru bir fley sylemifl oluyorum. Neden?
nk nmdeki masann ahflap olmas gerek bir durum. Bunlara bir ok felsefeci olgu der. flte en yaygn doruluk kuramna gre bir tmcenin doru olmas iin karfllk geldii bir olgu olmaldr. Ancak yirminci yzyl felsefesinde doruluk zerine birok farkl kuramlar gelifltirilmifltir. Bu konu epistemoloji ve metafizik alanlarn daha fazla ilgilendirdii iin ayrntlarna girmeyeceiz. Hangi doruluk kuramn ele alrsak alalm, bizler iin nemli olan tmcelere yklenen doruluk deerleri. Klasik modern mantkta yalnzca iki doruluk deeri vardr: doru
ve yanlfl. Kkeni Aristotelese kadar uzanan bu grfle gre bir tmce ya doru ya
da yanlfltr. Ancak adafl modern mantkta veya daha fazla deerli mantk dizgeleri de ortaya kmfltr.
SENTAKS, SEMANTK VE PRAGMATK AYRIMI

Sentaks
Dil felsefesinin temel bir alan olan sentaks, Bir tmceyi oluflturan terimlerin mantksal zmlemesi nedir?, Terimlerin bir araya gelerek bir tmce oluflturmasn
ne salar?, Tm dillerin yaplar temelde ayn mdr? trnde sorular tartflarak
dil felsefesi iinde geliflmifl, bir yandan modern mantn yeflermesini salamfl dier yandan da dilbilimin en temel alflma alanlarndan biri haline gelmifltir. Sentaksn felsefede bir alan olarak geliflimi arlkl olarak Frege ve Russell ile bafllayp Wittgenstein ve Carnap ile devam etmifl, daha sonralar zellikle Chomsky ile
dilbilimin en temel alflma alanlarndan biri haline gelmifltir. Sentaksn ve modern
mantn kurucusu olarak anlan Frege, basit tmceleri zne ve yklem olarak iki
mantksal kategoriye ayrr. zne konumundaki terim bir nesneye gnderme yaparken, nesneye bir nitelik atfetmemizi salayan yklem de bir kavrama gnderme yapar. znenin ve yklemin tmce iinde sentaktik ifllevleri arasnda nemli
bir fark bulunur: mantksal znenin yalnzca tek bir nesneye gnderme yapma ifllevi varken, yklem birbirinden farkl znelere yklenebilir. Bu sayede ok az sayda basit terime sahip bir dilde, ok sayda, hatta baz durumlarda sonsuz adet
tmce retmek mmkn hale gelir. rnein Sokrates konuflkandr tmcesinde,
mantksal zne konumundaki Sokrates ad tek bir nesneye gnderme yapar, ancak _____konuflkandr ykleminin boflluunu farkl znelerle doldurarak yepyeni tmceler retebiliriz. Frege, Russell ve daha sonralar Chomsky doal dillerin
tmce yaplarndaki bu zellii alflmalarnn en temel unsuru haline getirirler.
zne konumunda yer alan terimler zel adlarla snrl deildir, ad olmayan
nesnelerden bahsetmemizi salayan tekil terimler de bulunur. Bunlar arasnda en
basit olanlar kifli ve nesne zamirleridir: o, bu, sen, ben gibi tekil terimler sa-
Dil felsefesini temel sorular

itibariyle alflma alanna
ayrabiliriz: dilin yaps
zerine younlaflan sentaks,
terimlerin anlamlarn temel
konu olarak alan semantik
ve dil kullanmyla ilgili
felsefi sorular arafltran
pragmatik.
10
Dil Felsefesi
yesinde, isimleri olmayan, ya da isimlerini bilmediimiz nesneler hakknda tmceler kurabiliyoruz. Bunun yan sra bir nesneye betimleme yoluyla da gnderme yaplabilir. Aristotelesin annesi, Trkiyenin ilk kadn bakan, ayn grnmeyen
yz, en kk asal say gibi betimlemeleri bir tmcede zne konumunda kullanabiliyoruz. Bu tr karmaflk (yani paralardan oluflan) tekil terimlerin i yapsn zmlemek de sentaksn alanna girer.
Semantik
Anlam nedir?, Szckler nasl anlam kazanr?, Szcklerin bir araya gelerek
oluflturduklar tamlama, tmce ve yklem gibi karmaflk terimler nasl anlam oluflturur?, Bir terimin anlam ile dnya arasndaki iliflki nedir? gibi sorularn tartflld semantik dil felsefesinin en temel alandr. Yirminci yzylda zellikle Gottlob
Fregenin yolunu at ve felsefe tarihine dile dnfl olarak geen dnemden nce kapsaml bir anlam kuramna rastlayamayz. Ancak anlam zerine birok felsefi grfln temellerinin Antik Yunan felsefesinde atldn gryoruz. Formlarn zihinden bamsz varlklar olduunu iddia eden Platon, Fregenin nesnel (objektif)
anlam kuramnn zeminini oluflturur. Aristotelesin Platona karfl karak oluflturduu Tmeller Kuram ve bunun bir uzants olan ve zellikle Ortaa felsefesinde arln hissettiren Nominalizm retisi de anlam zerine baz dflnceleri
iinde barndrr. Gnmz felsefesine byk etki brakmfl olan Fregenin anlam/gnderme kuram, varsayd metafizik savlar asndan temelde birok elefltiriye maruz kalmfl olsa da, anlam kavram zerine baz temel savlar hem dilbilimde hem de dil felsefesinde yaplan alflmalarda arln koruyor. Bir terimin
anlam araclyla, o terimin gnderme yapt nesneyi zihnimizde temsil etmemiz, onu dflnmemiz, ve onun hakknda yarglarda bulunmamzn nasl olanakl
olduuna dair Fregenin ne srd grfl bir ok dflnr tarafndan kabul gryor. Ayrca bir tmceyi oluflturan terimlerin anlamlarnn, o tmcenin anlamn
nasl oluflturduuna dair Fregenin gelifltirdii zmleme yntemi ve terminoloji,
dil zerine yaplan alflmalarda merkezi konumunu gnmzde de srdryor.
Baflta da sylediimiz zere Anlam nedir? sorusu semantiin temel sorularndan biridir. Bu soruya verilen deiflik yantlar farkl anlam kuramlarnn domasna yol amfltr. Bu kuramlar 3. nitede ele alacaz.
Semantiin dier bir temel konusu bir tmcenin anlam ile o tmceyi oluflturan terimlerin anlamlar arasndaki iliflkidir. rnein Sokrates aklldr tmcesinin Trkedeki anlam, Sokrates ad ile aklldr ykleminin anlamlarnn bileflkesinden oluflur. ou dil felsefecisine gre tmce, bir dilin sentaktik yaps iinde yer alan karakterlerden (harf, sembol vs. ) oluflan terimlerin belirli sentaktik
kurallara gre bir araya gelmesiyle oluflur. Dolaysyla tmce sentaktik bir varlk
iken, o tmcenin anlam semantik bir varlktr. Bundan dolay adafl dil felsefecilerinin birou tmceyi, o tmcenin anlamndan ayrr. Bu ayrm daha iyi kavrayabilmek iin bir dilde dile getirilen bir tmceyi o tmcenin bir baflka dildeki
evirisiyle karfllafltrabiliriz. rnein Trkedeki Sokrates aklldr tmcesini ngilizceye evirdiimizde elde edeceimiz Socrates is wise tmcesi farkl bir tmcedir. Biri iki szckten oluflurken, dieri szckten oluflur; birinin yklem terimi a harfiyle bafllarken, dierininki w harfiyle bafllar. Tmceler farkl olsa da,
iki tmcenin anlamlar (evirinin doru olduunu varsayarsak) ayndr. Tmce ile
o tmcenin anlam arasnda bir ayrm yapmasaydk, farkl dilleri konuflan insanlarn dflncelerinin ayn olabilmesini aklamak olanakl olmazd. rnein, Trke dflnda bir dil bilmeyen bir insan dnyann yuvarlak olduu ynndeki dfln-
cesini dnya yuvarlaktr tmcesiyle dile getirebilirken, ince dflnda bir dil bilmeyen bir inli ayn dflnceyi farkl bir ince tmceyle dile getirir. Eer bu iki
insann ayn dflncede olduunu varsayarsak, iki tmcenin ayn anlama geldiini sylemek gerekir. Bu ve benzer nedenlerden dolay ou dil felsefecisi tmce
ile nerme arasndaki ayrm kabul eder: daha nce de belirttiimiz gibi dil felsefesi iinde teknik bir terim olarak kullanlan nerme terimini bir tmcenin bir
dil iinde ifade ettii anlam olarak tanmlayabiliriz. Bu grfle gre dflnmenin
temelini tmceler deil nermeler oluflturur. Dnyann yuvarlak olduunu dflnmek, salt bir tmceyi zihinde canlandrmak deildir. Kifli anlamn bilmedii bir
tmceyi de zihninde canlandrabilir, ancak bu durumda dflnce (ya da inan,
bilgi vs. ) oluflmaz. Bu dflncede olmak iin o tmcenin dile getirdii nermenin kavranmas gerekir.
Semantiin en temel konularndan biri de dil dnya iliflkisidir. Bu iliflkiyi genelde dil felsefecileri gnderme kavram ile dile getirirler. Gereki (realist) anlayfla
gre zel ad, zamir, ad tamlamas gibi tmcenin zne konumunda yer alan bir tekil terim tek bir nesneye gnderme yapar. Burada sz geen nesne kavramnn
kaplamnn ne olduu konusu ontolojik kuramlara gre deiflir. rnein her fleyin
fiziksel olduunu savunan bir fizikalist, nesneyi fiziksel bir varlk olarak ele alrken, say gibi soyut nesnelerin varln kabul edenler nesneler kmesini fiziksel
alann tesine taflrlar. Dier yandan yklemlerin gndergelerinin ne olduu konusu da bafllangc en azndan antik felsefeye kadar uzanan tmeller problemine kadar geri gider. Yklemlerin gndergeleri konusunda ontolojik grfllerine gre felsefeciler tmel, nitelik, zellik, kavram, davranflsal eilim vs gibi birbirinden farkl birok varlk tr nermifllerdir. Dahas bu nerilen varlklarn ne tip fleyler olduu konusunda da bir uzlaflma bulunmaz. rnein yklemlerin gndergelerinin
kavramlar olduunu syleyen iki felsefeci, kavramlarn ne olduu konusunda anlaflamayabilirler; baz nominalistler kavramlar zihinsel ve znel varlklar olarak grrken, Frege gibi baz realistler ise kavramlar zihinden bamsz soyut varlklar
olarak tanmlarlar. Dier yandan semantik holizm adl retinin baz yorumlarna gre terimlerin gndergeleri ancak bir dilsel ereve ya da bir balam iinde ortaya kar. Bunlar 3. nitede daha ayrntl ele alacaz.
ok tartflmal bir baflka soru da tmce ile dnya arasndaki bantnn ne olduu sorusudur. Bu soruyu ilk defa felsefi adan ele alp ayrntl biimde tartflan
Frege olmufltur. Fregeye gre bir tmcenin gndergesi iki nesneden biri olmaldr:
Doru ve Yanlfl. Ancak Fregenin doruluk deerlerini birer nesne olarak ele alan
bu grfl gnmzde pek kabul grmyor. zellikle Mantksal Atomculuk dneminde Russelln savunduu bir grfle gre tmcelerin dnyada karfllk geldii
fleyler olgulardr. Ancak Russell bu iliflkiyi dile getirirken gnderme kavramn
kullanmaz. Bu grflten yola karak doru bir tmcenin dnyada bir olguya gnderme yaptn syleyebiliriz. Ancak bu durumda yanlfl bir tmcenin gndergesinin ne olduu sorusunu yantlamak zor grnr. Bundan dolay baz felsefeciler
tmcelerin olgulara deil, olanakl durumlara gnderme yaptn savunurlar.
rnein Sokrates bir filozoftu tmcesi gemifl bir olguya gnderme yaparken,
Sokrates bir atletti tmcesi olanakl (ancak gerekleflmemifl) bir duruma gnderme yapar. Wittgensteinn Tractatusta savunur gibi grnd bu yaklaflm da sorunsuz deildir. Bu durumda olanakl olmayan bir durumu dile getiren (yani zorunlu olarak yanlfl olan) bir tmcenin gndergesinin ne olacan aklayamayz.
Dier yandan baz felsefeciler de tmcelerin anlamlar dflnda ayrca birer gndergeleri olduunu reddederek bu sorunlardan kamay yelerler.
11
12
Dil Felsefesi
Pragmatik
Tmcelerin yapsn arafltran sentaks ile tmcelerin anlamlarn arafltran semantik dflnda, dil felsefesinin dier bir nemli alan olan pragmatik, tmcelerin kullanmyla ilgili felsefi sorulara younlaflr. Bir tmceyi kullanarak dflnce dile
getirmenin koflullar nelerdir?, Tmcenin anlam ile, o tmceyi kullanarak dile
getirmek istediimiz dflnce ve o tmceyi duyan dinleyicinin kavrad dflnce
arasndaki iliflki nedir? trnde dil kullanm, dili kullanann iinde bulunduu
balam, kullancnn niyetleri gibi konularn tartflld bir alan olan pragmatik
hem dil felsefesi iinde hem de dilbilimde zellikle yirminci yzyln ikinci yarsnda yeflermifl bir alandr. Bir tmcenin (bir dil iinde) ifade ettii anlam ile, o
tmceyi kullanan kiflinin dile getirmek istedii anlam arasnda Gricen yapt ayrm pragmatiin en temel konularndan biridir. rnein bakkala girip Ekmek var
m? diye sorduumuzda amacmz bakkalda ekmek olup olmad konusunda
merakmz gidermek deil, ekmek satn almak istediimizi dile getirmektir. Bu isteimiz tmcenin anlamndan deil, o balamda kurulan iletiflime dair baz pragmatik kurallardan ortaya kar.
Daha nce de sylediimiz gibi gnderme kavram zde semantik bir kavramdr, yani bir terim ile bir fley (nesne, kavram, nitelik vs.) arasndaki iliflkiye iflaret
eder. Dier yandan, kiflinin bir terimi kullanarak bir fleye gnderme yapmas durumunu ifade eden pragmatik bir gnderme kavram da hem felsefede hem de
gndelik dilde sklkla kullanlr. Semantik gnderme kavram bir terim ile bir fley
arasnda soyut bir iliflkiyken, pragmatik gnderme kavram bir kiflinin bir terimi
kullanarak gereklefltirdii bir ifl, daha dorusu (Austinin deyimiyle) bir dil edimidir. rnein, Sokrates ok konuflurdu tmcesini dile getirdiimde, Sokrates
adn kullanarak Sokratese gnderme yapyorum. Bu durumda ismin semantik
gndergesi ile benim bu ad kullanrken gnderme yaptm fley ayndr. Ancak
baz durumlarda semantik gnderge ile pragmatik gnderge birbirlerinden farkl
olabilir. Pragmatik dil felsefesini daha ayrntl bir biimde 6. nitede tartflacaz.
DL FELSEFESNN KLASiK PROBLEMLERINDEN

RNEKLER
Dil felsefesinin klasik makalesi olarak kabul edilen Anlam ve Gnderme zerine
adl alflmasnn en baflnda Frege zdefllik (ya da eflitlik) zerine bir problem tanmlar. a=a biimindeki bir tmce retici deildir, ancak a=b trndeki bir
tmce iinde nemli bir bilgiyi barndrabilir. Eer zdefllik nesneler aras bir bant kuruyorsa iki tmce biimi arasndaki bu farkl nasl aklarz? Fregenin kendi rneine bakalm: Babilliler gnbatmndan hemen sonra ilk parldayan gk cismine Hesperus adn vermifller. (Trkede de benzer biimde buna Akflam Yldz denmifl). Dier yandan gndoumundan hemen nce en son parldayan gk
cismine de Phosphorus demifller. (Trkede de benzer biimde buna Sabah
Yldz ya da Seher Yldz denmifl.) Ortada birbirinden farkl iki ayr gk cismi
olduunu dflnmfller. ok sonralar aslnda bu iki gk cisminin ayn olduu keflfedilmifl. Gnmzde bu gk cismine Vens diyoruz. Ksaca Babilliler flu tmcenin douluunu bilmiyorlard: Hesperus Phosphorustur. Burada kastedilen aslnda fludur: Hesperus Phosphorus ile ayndr, ya da Hesperus Phosphorus ile
zdefltir. Bu bir tr zdefllik kuran trde bir tmcedir Fregeye gre. Ayn matematikte olduu gibi 5+7=12 trnde bir eflitlik ifade eder. Peki bu zdefllik neyle ne arasnda bir iliflkidir? Bir zdefllik iliflkisinin doru olabilmesi iin ortada iki
13
deil tek bir nesne olmas gerekir. O halde zdefllik bir nesnenin kendisiyle girdii trden bir iliflki midir? yleyse Hesperus Phosphorus ile zdefltir tmcesinin
retici olmasn nasl aklarz? Bu tmcenin Hesperus Hesperus ile zdefltir
tmcesinden fark ne olur? Fregenin tanmlad bu problem hala felsefeciler tarafndan tartfllmaya devam ediyor. Fregenin bu probleme getirdii zm 4. nitede kapsaml bir flekilde ele alacaz.
Russell, dil felsefesinin klasik makalelerinden biri haline gelmifl olan On Denoting adl alflmasnda bir dil kuramn snamak iin temel semantik problemden sz eder. Bunlardan ilki, felsefe tarihinde farkl biimlerde ve genellikle
ontolojik bir sorun olarak ortaya kmfl olan gnderimsiz terimler ile ilgilidir.
Russelln meflhur rneinde Fransann flimdiki kral keldir tmcesinin zne konumundaki Fransann flimdiki kral teriminin bu dnyada bir karfll (yani gnderme yapt bir nesne, ya da ksaca gndergesi) yoktur. Fransa bir krallk olmad iin ve bir kral da bulunmad iin bu terim gnderme yapmaz. Bu durumda tmcenin doru bir sav ne srdn syleyemeyiz. Her anlaml savn ya
doru ya da yanlfl olduunu varsayarsak, bu tmcenin doru olmadna gre
yanlfl olduu sonucuna varmamz gerekir. Ancak o durumda da mantn bir baflka kural olarak kabul gren eer bir tmce yanlfl ise, o tmcenin mantksal deili dorudur savn kabul edersek Fransann flimdiki kral kel deildir tmcesinin doru olmas gerekir, ki bu da kabul edilebilir gibi grnmez. Russelln bu soruna kapsaml bir zm vardr. Russell, bu tr gnderimsiz terimlerin bulunduu tmcelerin zmlenmesinde Frege ile zde ayrlr. Fregeye gre bir tmcenin
znesi gnderimsiz ise o tmce ne doru olabilir ne de yanlfl; ancak sz konusu
tmce yine de anlaml olabilir. Russella gre ise her anlaml tmce ya doru ya da
yanlfl olmas gerektiinden, bu tr tmceleri gelifltirdii Betimlemeler Kuram ile
farkl bir flekilde zmler. Bu probleme Fregenin getirdii zm 4. nitede,
Russelln getirdii zm ise 5. nitede daha ayrntl bir flekilde tartflacaz.
ocukken biroumuz gerekte olmayan fleylerin varlna inanmflzdr.
Kendi ocukluSIRA SZDE
unuzdan byle bir durumu dflnp kullanmfl olduunuz znesinin gndergesi olmayan
bir tmceye rnek verebilir misiniz?
D fi N E L M
Antik dnemden bafllayarak felsefe tarihinde ok tartfllmfl bir problem de varS O R U

lk savlaryla ilgilidir.
rnein Tanr yoktur tmcesinde, zne konumundaki Tanr ad eer Tanrya gnderme yapyorsa, peflinen Tanrnn varln kabul etmifl gibi grnrz;
DKKAT
daha sonra onun yok olduunu sylediimizde de eliflkiye dfleriz. Dier yandan, eer Tanr adnn hibir fleye gnderme yapmadn varsayarsak da savSZDE
mzn mantksal bir znesi olmad sonucuna varabiliriz. BirSIRA
fleyin
var olmadn eliflkiye dflmeden nasl syleriz o halde? Bu sorun ncelikle ontolojinin temel bir problemi olarak ortaya kmfl ve sorunun zmneAMALARIMIZ
ynelik ilgin varlk
kuramlarnn geliflmesine neden olmufltur. Bunlar arasnda ok etkili olan Meinongun kuramna gre her dflncenin bir nesnesi olmas gerektiinden, yokluunu savladmz nesnelerin de birer dflnce nesnesi olduu
K sonucu
T A P kar. Bu
durumda zaman-mekan iinde yer almayan ve varl olmayan nesneler bulunur.
Meinong ontolojisini reddeden Russell varlk felsefesinin bu temel problemine dil
felsefesi iinde bir zm getirir. Russella gre varlk tmceleri
basit
T E L E V grnflte
ZYON
zne/yklem formunda grnmelerine karfln, derin sentakslar ok farkldr. Bunun nedeni varlk ykleminin normal bir yklem olmamasndan kaynaklanr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Bir fleyin var olmadn

sylediimizde, grnflte
nce o var olmadn
savladmz AMALARIMIZ
fleye gnderme
yapp, sonra da o fleyin var
olmadn syleriz, ki bu da
sav eliflkili klarmfl gibi
grnr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
14
Dil Felsefesi
Fregenin de Russelldan bamsz olarak savunduu bu grfle gre varlk yklemi nesnelere deil kavramlara yklenen ikinci-dereceden bir yklemdir. flte bu
sav modern mantn kurulmasnda ok nemli bir yer tutan niceleyici kavramnn domasna salamfltr. X vardr formunda bir tmcede, X bir nesneye deil bir kavrama gnderme yapar ve vardr yklemi de o kavramn altna dflen
en az bir nesne bulunduunu syler. Frege ve Russsell bu grfllerinden yola karak bir yandan modern niceleyici mantn kurulmasna yol amfllar, dier yandan say gibi matematiksel nesnelerin aslnda mantksal nesnelere indirgenebilecei sonucuna varmfllardr. Mantksalclk olarak tarihe gemifl bu kurama gre
tm matematiksel nermeler mantksal nermeler trne indirgenebilir. Ancak
daha sonra Russelln ortaya kard bir paradoks (Russelln Paradoksu) Mantksalclk projesinin kmesine neden olmufltur. Tm bunlar 4. ve 5. nitelerde daha ayrntl olarak tartflacaz.
DL FELSEFESNN DER FELSEFE ALANLARIYLA

LfiKS
Dil felsefesi dier felsefe alanlarnn bazlar ile dorudan bir iliflki iindedir. Bunlar arasnda en nemlileri mantk, zihin felsefesi, epistemoloji ve ontoloji (ya da
daha genifl anlamda metafizik) alanlardr. Ancak bu alanlarla dil felsefesinin arasndaki ba tartflmaya gemeden nce, dil felsefesinin neredeyse felsefenin tm
alanlar iin fayda salayan bir zeliini vurgulamak gerekiyor. Antik felsefe dneminden beri filozoflarn zerine alfltklar felsefe sorular arasnda bir soru biimi
n plana kyor. Bu soru biimini yar formel bir flekilde flyle dile getirebiliriz: X
nedir? Burada X yerine felsefi bir kavram koyduumuzda ok temel bir felsefe
sorusu ortaya kar. zellikle Plato diyaloglarnda bunun birok rneini grrz.
Adalet nedir? Bilgi nedir? Varlk nedir? Gzellik nedir? Doru nedir? Bu tr sorular
felsefi tartflmalarda o denli merkezi bir konum almfllardr ki, felsefenin alt alanlar bazen bu sorularla tanmlanr. rnein epistemolojinin en temel sorusu bilgi
nedir?, ontolojinin en temel sorusu varlk nedir?, ahlak felsefesinin en temel sorusu (ahlaki) doru nedir?, estetiin en temel sorusu gzellik nedir? olarak dflnlebilir. Felsefe tarihi bize bu tr sorular yantlamann ne denli zor olduunu
gstermeye yeter. Platonun Theatetus adl diyalogunda Sokrates bilgi nedir? diye sorar ve Theatetusun bu soruya verdii her yant rtr. Bir kitap uzunluundaki bu diyalogda Platon sorunun yantn bizlere vermez. Bu soruyu temel alan
ve Platondan sonra iki bin yldan fazla zerine en fazla alfllmfl alan olan epistemolojide bu soruya hala yant aranyor. Tabii bu soruya yant arayflna kmak
iin ncelikle o sorunun ne sorduunu anlamak gerekir. flte dil felsefesi bu aflamada gndeme geliyor. Felsefi bir sorunun gerek bir soru olmas iin iinde bir
bilinmeyeni barndrmas gerekir. Peki bilgi nedir? diye sorduumuzda bu bilinmeyen nedir? Bilgi szcnn anlam m? Eer yle olsayd soruyu anlamamz
da olanakl olmazd. O halde bilgi kavram m? Eer bir szcn anlamn o szcn ifade ettii kavram olarak ele alrsak yine ayn sorun ortaya kar. Yani bu
soruyu anlayabilmemiz iin ncelikle bilgi kavramn kavramamz gerekir. Bundan
dolay gnmz epistemologlarnn bir ou bu soruyu farkl yorumluyorlar. Genel grfle gre bilgi nedir? sorusu bir kiflinin bir fleyi bilmesi iin gerekli ve yeterli koflullar sorar. Ancak bu yoruma karfl kanlar da vardr. Bazlarn gre bu
soru bilginin zn, ya da bilgiyi bilgi yapan zsel nitelikleri soran bir sorudur.
Wittgensteinn ikinci dneminde gelifltirdii bir grfle gre ise bilgi nedir? sorusu felsefi bir soru olarak aslnda anlamszdr. Bunun nedeni Wittgensteinn aile
15
benzerlii adyla anlan grflne dayanr. Oyun nedir? sorusuna yant aradmz varsayalm. Eer bu soruyu yantlamak iin bir fleyi oyun yapan zsel deiflmez nitelikleri ararsak, ya da tm oyunlar iin ortak olan bir zellik ararsak byle
bir fley bulamayz. Wittgensteina gre tm oyunlar oyun yapan byle bir ortaklk
yoktur, bunlarn hepsine oyun dememizin nedeni tm oyunlar arasnda bir aile
benzerlii olmasdr. Gnmz felsefecileri arasnda Wittgensteinn izinde giden
baz felsefeciler buradan yola karak bilgi nedir? adalet nedir? trndeki sorularn klasik felsefede sorulufl biimiyle aslnda anlamsz olduunu savunurlar. Bu
grfllerin ayrntlarna girmeyeceiz. Burada vurgulanmas gereken felsefesinin en
temel sorular gibi grnen bu tr sorularn anlaml olup olmadklar, ve eer anlaml iseler bu sorularn ne sorduklar konular dil felsefesinin konulardr. Farkl
dil kuramlarnda tm bunlara dair farkl sonular kar. Ksaca felsefenin temel sorularnn ne sorduklarn anlamak iin ncelikle dil felsefesi yapmak gerekir.
SIRA SZDE
Diyelim ki Ayfle ile Ediz aflk nedir? sorusuna farkl yantlar veriyorlar.
Bu durumda Ayfle
ile Edizin farkl aflk kavramlar olduu sonucunu karabilir miyiz?
D fi N E L M
fiimdi dil felsefesinin dier alanlarla olan iliflkisine bakalm. Mantk bir alan olarak son yz yldr byk bir geliflme kat ederek kendini bir lde felsefeden koS O Rarasndaki
U
parp formel bir bilim dal haline gelmifltir. Mantk ile dil felsefesi
iliflki
ncelikle sentaks alannda kendini gsteriyor. Ancak burada sentaks dilbilimde
yapld flekliyle deil, dil felsefesinin bir alt kolu olarak dflnmek
gerekir. Dil
DKKAT
felsefinde sentaks alflmalar Trke ya da ince gibi zgl dillerin deil tm dillerin yapsn arafltrr. Frege ve Russelln gnmz Sembolik Yklemler Mantn
SIRA SZDE
kurarken bu grflten yola kmfllard. Ksaca Frege/Russell grflne
gre mantk alan aslnda dilin sentaksn arafltran bir alandr. Bir rnek ile bunu aklamaya alflalm. Diyelim ki Tm hayvanlar lmldr tmcesinin
sentaksn arafltrAMALARIMIZ
yoruz. Frege/Russell mantk dizgesi bize bir yant sunuyor. lk zmlemede bu
tmce Eer bir fley hayvansa, o fley lmldr flekline dnflr, daha sonra tmcenin sentaktik formuna varrz: Her x iin, eer x F ise, x G Kdir,
T ya
A Pda tamamen
sembolik dilde x (Fx Gx). Ksaca tmcelerin mantksal formunu arafltran
mantk alan dil felsefesinin bir alt kolu olan sentaks ile bu flekilde bir organik iliflki ierisindedirler.
TELEVZYON
adafl zihin felsefesinin zerine alflt birok konu ve problem dil felsefesinde gelifltirilmifl olan kavramlarla dile getiriliyor. rnein zihin felsefecilerinin
birouna gre inanmak ve renmek gibi zihinsel srelerin ierii her durumda
N T E Rdil
N E Tfelsefesinde
nermeseldir. Daha nce de belirttiimiz zere nerme kavram
gelifltirilmifl bir kavramdr. Bu grfle gre eer, Ayfle bugn yamur yaacana
inanyorsa, inancn dile getirebileceimiz bugn yamur yaacak tmcesinin anlam olan nerme Ayflenin inancnn ieriini oluflturur. Dolaysyla dil felsefesinin
bir konusu olan nermelerin zmlemesi zihinsel sreleri anlamak iin gerekli
hale gelir. Dier yandan baz felsefeciler her zihinsel srecin nermesel ya da kavramsal olmadn da savunur. Ancak bu grfl savunurken bile dil felsefesinin
kuram ve kavramlarn kullanrlar. Zihin felsefesinin en temel kavramlarndan biri
de zihinsel temsil kavramdr. rnein Ali Ayfleyi seviyorsa, bir flekilde Ayfleyi kafasnda canlandrabiliyor olmas gerekir. flte bu canlandrmaya zihin felsefecileri temsil etme diyorlar. Ayfle ortalarda yokken de Ali Ayfleyi dflnebilir, onu kafasnda canlandrabilir ve onu bu flekilde sevmeye devam edebilir. Bir insan ya da
daha genel anlamda bir nesneyi zihnimizde nasl oluyor da temsil edebiliyoruz? fl-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Dil felsefesinin ok yakn
olduu bir dier alan da
zihin felsefesidir. Adndan
da anlafllaca zere zihin
TERNET
zerine felsefi N
sorunlarn
tartflld bir alan olan
zihin felsefesi, bilin,
dflnme, alglama gibi
zihinsel durumlar ya da
sreleri arafltrr.
16
Dil Felsefesi
te bu probleme ynelik olarak ortaya atlan tm kuramlar dil felsefesinden bir flekilde destek alrlar. Bir fleyi zihnimizde temsil etmekle, o nesneye gnderme yapmak arasnda bir iliflki olduundan, zihin felsefesinin en temel kavramlarndan biri olan temsil etmek ile dil felsefesinin en temel kavramlarndan bir olan gnderme
kavram arasnda bir iliflki ortaya kar. Bunun ok ak bir rneini 5. nitede
Russelln kuramn tartflrken greceiz.
Bilgi zerine felsefi problemlerin tartflld epistemoloji alan da zellikle adafl felsefe dneminde dil felsefesinden destek alr. Bunun bir nedeni epistemoloji alannda alflan birok felsefecinin bilmenin nermesel olduu grfln benimsemesidir. Bu grfle gre bilme yklemi, bir zne ile bir nesne arasnda
bir iliflki kurar. Buradaki zne daha nce szn ettiimiz bir tmcenin paas
olan bir terim deil, bilen varlk anlamnda kullanlyor. Nesne ise bilinen fleye
gnderme yapyor. Yani bilme yklemi, bir bilen (zne) ile bir bilinen (nesne) arasnda bir iliflki olur bu grfle gre. flte bu felsefecilerin ou bu bilinen fleyin de
bir nerme olduunu savunur. Yani Ayfle bugn yamurun yaacan biliyor
dediimizde, Ayfle ile bir nerme arasnda bir iliflkiyi dile getirmifl oluruz. Burada
Ayfle zne, bugn yamur yaacak nermesi de nesne konumundadr. Epistemolojinin zerine alflt dier bir temel kavram da doru kavramdr. Bunun an
nemli nedeni bir znenin bir nermeyi bilebilmesi iin o nermenin doru olmas gerektiine dair yaygn grfltr. Bu da dil felsefesi ile epistemolojiyi birlefltiren
ok nemli bir baflka etken olarak karflmza kyor. Dier yandan daha sonra greceimiz zere dil felsefesinde baskn olmufl olan Frege ve zellikle Russelln kuramlar epistemolojik birok unsuru iinde barndrr.
Varlk zerine felsefi sorularn tartflld ontoloji alan dil felsefesi ile o denli
ok ortaklk taflr ki, iki alan en azndan adafl felsefede tamamen ayrmak olanakl grnmyor. Ontolojinin en merkezi konumunda olan varlk kavramnn zmlenmesi ifli ncelikle dil felsefesinin bir konusudur. rnein daha nce ksaca
tartfltmz varlk yarglarna dair dil felsefesinde ortaya kmfl olan birok kuram
gnmz ontologlar tarafndan kullanlmaya devam ediyor. Bir fleyin var olduunu ya da var olmadn sylediimizde ne sylemifl oluyoruz? sorusuna Frege ve
Russelln verdii yantlar daha sonra ayrntlar ile ele aldmzda dil felsefesi ile
ontolojinin nasl organik bir iliflki iinde olduklar daha iyi anlafllacaktr. Dier
yandan 2. nitede tartflacamz Anlam Kuramlarnn dorudan anlamn ontolojik
statsne iliflkin olacak.
17
zet
N
A M A
N
A M A
Dil felsefesinin konusunu, alt alanlarn ve temel kavramlarn aklamak ve tartflmak.

Dil felsefesi dil-dflnce-dnya iliflkisine dair felsefi sorularn tartflld bir alandr. Trke ya da
ince gibi belirli bir dil zerine deil, tm diller
zerine en genel felsefi sorularn tartflld bir
alandr dil felsefesi. alt alandan oluflur: semantik, sentaks ve pragmatik. Dil felsefesinin en
temel alt aln olan semantik, szcklerin nasl
anlam kazand, nasl bir araya gelerek doru
ya da yanlfl savlar dile getiren tmceler oluflturduunu arafltrr. Sentaks dilin en temel mantksal yapsn arafltran bir alt alandr. zne ve yklemin nasl bir araya gelerek tmce oluflturduklar, niceleyiciler ve mantksal balalar sayesinde nasl farkl tmce biimleri elde edilebileceini arafltrr. Pragmatik ise dil kullanmyla ilgili
felsefi sorular tartflr. Dil ile nasl iletiflim kurduumuzu ve zellikle dil kullanm sayesinde enformasyon iletmenin dflnda ne tr edimleri gereklefltirebildiimizi inceler. Semantik alannn
en temel kavramlar anlam, gnderme ve douluk dur. Sentaks ise zne/yklem, ilem/kaplam,
ayrmlarn ve niceleyici ve mantksal bala kavramlarn temel alr. Pragmatik alan dil yoluyla
kurulan iletiflime dair tm kavramlar temel alr.
Tmceyi ya da szckler deil, konuflmac odakldr. Konuflmacnn bir balamda szckleri kullanarak neyi iletmek istediini, dinleyiciler zerinde nasl bir etki yaratmak istediini arafltrr.
Dil felsefesinin klasik problemlerini aklamak
ve tartflmak.
Dil felsefesinin kurucular olarak kabul edilen
Frege ve Russell baz temel dil problemlerini alflmalarnda ne karmfllardr. zdefllik yarglar nasl retici olurlar? Dil felsefesinin klasii
olarak grlen Anlam ve Gnderme adl alflmasna Frege bu soruyla bafllar. Akflam Yldz
Sabah Yldzdr ya da 5+7=12 trnde zdefllik belirten bir tmce sayesinde bir fley reniriz.
Ancak zdefllik iminin iki tarafnda yer alan terimlerin ayn fleye gnderme yapmalar gerekir
ki bu tmceler doru olsun. O halde ortada iki
deil bir nesne bulunur. Yani zdefllik iki deil

tek bir nesnenin kendisiyle girdii trde ok zel
bir iliflkidir o halde. Peki nasl retici olurlar bu
durumda? flte Fregenin bu soruyu yantlama abas sonucu anlam ile gnderme arasndaki ayrm ortaya kar. Akflam Yldz ve Sabah Yldz farkl anlamlar taflrlar ancak gndergeleri
ayndr. zellikle Russelln n plana kard
dier bir temel problem ise fludur: Bir fleyin olmadn eliflkiye dflmeden nasl sylemek olanakldr? Ejderha yoktur dediimizde doru bir
fley sylyorsak bu tmcenin znesi nedir? Hem
Frege hem de Russelln ok nem verdikleri dier bir problemi flu flekilde dile getirebiliriz: Bir
tmce iinde bir terimin yerine onunla eflgnderimli bir baflka terimi koyduumuzda nasl olur
da tmcenin doruluk deeri deiflir? Ayfle nce
Memedin yazarnn Yaflar Kemal olduunu bilmiyor tmcesini ele alalm. Bu tmcenin paras olan nce Memedin yazar terimi Yaflar Kemale gnderme yapar. O halde bu terimi onunla eflgnderimli olan Yaflar Kemal adyla deifltirelim. Elde edeceimiz tmce Ayfle Yaflar Kemalin Yaflar Kemal olduunu bilmiyor olur, ki
bu bariz olarak yanlfltr. lk tmce douyken bu
tmce nasl yanlfl kabilir? Bu soruya Frege ve
Russell ok farkl yantlar verirler. Dil felsefesinin hala zerine tartflmalarn srd bir dier
problem ise fludur: Gnderimsiz bir terimin olduu bir tmce ile nasl olur da bir dflnce dile
getiririz. Diyelim ki Trkiyenin idari sistemini
bilmeyen biraz cahil bir yabanc flyle diyor:
Trkiyenin kraliesi gzel bir kadndr. Tmcenin bir anlam dile getirdii aktr, ancak doru olamaz nk mantksal bir znesi yoktur. O
halde bu tmce yanlfl bir sav dile getiriyor dersek, mantksal deili doru olmal: Trkiyenin
kraliesi gzel bir kadn deildir. Ama bu da
doru bir fley sylyor gibi grnmez. O halde
bu tr gnderimsiz terimler ieren tmceler mantk kurallarna aykr bir durum yaratyor gibi grnr. Bu probleme de Frege ve Russell bambaflka yantlar getirirler.
18
Dil Felsefesi
N
A M A
Dil felsefesinin felsefenin dier alanlaryla iliflkisini ana hatlaryla aklamak.

Dil felsefesinin deerini ve bu alanda yaplan alflmalarn yararlarn anlamak iin onun dier
felsefe alanlaryla olan iliflkisine de bakmak gerekir. Felsefenin neredeyse tm alanlarnda hep
karflmza kan bir soru biimi vardr: X nedir?
rnein bilgi nedir? epistemolojinin, varlk
nedir? ontolojinin, doru nedir? ahlak felsefesinin, gzel nedir? estetiin en temel sorular
olarak dflnlebilir. Bu sorulara bir yant arayflna kmadan nce sorularn ne sorduunun
anlafllmas gerekiyor. flte dil felsefesi alflmalar zellikle kavramlar zerine rettii kuramlar
araclyla bu sorulara flk tutar. Onlara yant
bulmaz ancak sorular zmler, onlar daha ak
ve anlafllr hale getirir. Dier yandan dil felsefesi baz felsefi alanlar ile ok yakn iliflki ierisindedir. Bunlar arasnda zellikle mantk, zihin
felsefesi, ontoloji ve epistemoloji n plana kyor. Bir bilim haline gelmifl gibi grnen Yklemler Mant dil felsefesinin bir alt kolu olan
sentaks ile byk lde rtflr. ou felsefeciye gre bir tmcenin derin sentaks o tmcenin mantksal biiminden baflka bir fley deildir.
Dier yandan bilin ve dflnme gibi zihinsel
sreler zerine alflan zihin felsefesi yine byk lde dil felsefesi ile rtfltr. Gnmz
epistemolojisi ise dil felsefesinde gelifltirilmifl
olan nerme kavramndan yaralanarak bilginin
nesnesinin bir nerme olduu grfln temel
alr. Dier yandan semantik felsefesinin temel
kavram olan doruluk zerine alflan bir alandr epistemoloji. Ontolojinin temel kavram olan
var olma yklemi zerine en ayrntl alflmalarn yapld alan da yine dil felsefesidir. Btn
bunlardan dolay gnmz felsefesinde zellikle mantk, zihin felsefesi, ontoloji ve epistemoloji alanlarnda etkili olmak iin iyi bir dil felsefesi temeline sahip olmak gerekir.
19
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi dil felsefesinin temel kavramlarndan biri deildir?
a. Anlam
b. Doruluk
c. yi
d. Gnderim
e. Yklem
2. Afladakilerden hangisi dil felsefesinin bir alt alandr?
a. Paradoks
b. Analitik
c. Semantik
d. Sentetik
e. A Priori
3. Afladakilerden hangisi dil felsefesinin dorudan
zerine alflt konulardan biri deildir?
a. Gnderim ile doruluk arasndaki iliflki
b. Dflnce ile tmce arasndaki iliflki
c. Doruluk ile gzellik arasndaki iliflki
d. Nesne ile kavram arasndaki iliflki
e. zne ile niceleyici arasndaki iliflki
4. Afladakilerden hangisi semantik alann dorudan
zerine alflt bir soru deildir?
a. Dil ile dnya arasndaki iliflki nasl kurulur?
b. Szcklerin anlamlar tarih iinde nasl deiflir?
c. Tmce ile doruluk arasnda nasl bir iliflki bulunur?
d. Bir szcn anlam ile gndergesi arasnda nasl bir iliflki bulunur?
e. Anlam kltrel olarak retilen bir fley midir?
5. Afladakilerden sorulardan hangisi dil felsefesinde
tartfllan zdefllik problemi ile dorudan iliflkili deildir?
a. Bir fleyi o fley yapan bir z var mdr?
b. zdefllik nesneler arasnda m yoksa nesnelerin
adlar arasndaki bir iliflki midir?
c. zdefllik yarglar nasl olur da retici olabilirler?
d. zdefllik yarglar hep a priori bilinebilir mi?
e. Matematikteki eflitlik fonksiyonu gndelik dilde
kullanlan zdefllik yklemi ile ayn mdr?

tartfllan gnderimsiz terimler problemi ile dorudan
iliflkili deildir?
a. Bir szcn anlam olmas iin gndergesi de
olmas gerekir mi?
b. Gnderimsiz bir terimin zne konumunda kullanld bir tmce doru ya da yanlfl bir dflnce dile getirebilir mi?
c. Gnderimsiz bir terimin zne konumunda kullanld bir tmcenin yanlfl bir dflnce dile getirdiini varsayarsak nasl bir problem ortaya kar?
d. Gnderimsiz terimlerin bir dilde sklkla kullanlmas o dilin yetersizliini gsterir mi?
e. Bir tmcede gnderimsiz bir terimin yerine bir
baflka gnderimsiz terim koyduumuzda o tmcenin doruluk deeri deiflebilir mi?
tartfllan doru negatif varlk yarglar problemi ile dorudan iliflkili deildir?
a. Varlk zerine yarglarn her durumda politik bir
boyutu var mdr?
b. Var olma nesnelere uygulanabilecek bir yklem
midir?
c. Bir fleyden sz etmemiz iin onun var olmas
gerekir mi?
d. Bir fleyin var olmadn sylediimizde kendimizle eliflmifl olur muyuz?
e. Var olmayan bir fleyi adlandrabilir miyiz?
8. Afladakilerden tmcelerden hangisinde doru
szc dil felsefesinde tartfllan anlamnda kullanlmamfltr?
a. lkel insan dnyann dz olduunun doru olduuna inanmfllard.
b. Bilim insanlarnn syledii her fley doru kmayabiliyor.
c. Bilim insanlarnn yapt her fley doru olmayabiliyor.
d. Varsaymlar doru olmasalar bile dflnmede
ifle yarayabilirler.
e. Bir dflncenin dnyadaki bir olguya karfllk
gelmesi o dflncenin doru olduunu gsterir.
20
Dil Felsefesi
Okuma Paras
9. Afladakilerden tmcelerden hangisinde anlam
szc dil felsefesinde tartfllan anlamda kullanlmamfltr?
a. fiiir dilinde baz szckler anlam taflmasalar da
bir ifllevi olabiliyor.
b. Aflk zerine ok fley sylenmifl ama herkes bu
szce farkl bir anlam m yklyor acaba diye
dflnmekten kendimi alamyorum.
c. Szlklerde yazanlarn benim iin hibir anlam
yok.
d. Szcklerin deiflmez anlamlar yoksa bu sorduumu nasl anlyorsunuz?
e. Camus yaflamn absrd olduunu savunurken
bunu yaflamn sama olduu anlamnda sylememiflti.
10. Afladaki hangisi dil felsefesine dierlerinden daha
yakn bir alandr?
a. Bilim felsefesi
b. Etik
c. Estetik
d. Ontoloji
e. Siyaset felsefesi
Dil felsefesi yeni bir disiplindir ama dil felsefesi sorular her felsefe sorusu gibi Eskiadan beri flu ya da bu
biimde sorulup yantlar aranan sorulardr. Birka rnek vermek gerekirse, Platon Kratylosta adlar ile onlarn adlandrdklar fleyler arasndaki iliflkinin doal m
yoksa uylaflmsal m olduunu tartflr.1 Aristoteles De
Interpretationede seslendirdiimiz adlarn zihinde olanlarn, yazdmz adlarnsa seslendirdiimiz adlarn uylaflmsal simgesi olduklarn belirtir. (16a 3-7, 16a 13-16)
Ortaa boyunca szcklerin kavram ve nesnelerle
olan iliflkisi sorgulanr. 17. ve 18. yzyllarda zihnin yaps zerine yazlan kitaplarn bir blm Szckler
zerinedir. Ancak btn bunlar bilginin yaps ve kayna konusunda sorulan sorulara yant verilmeye alfllrken dil ve anlam konusunda ortaya atlan birtakm
ikincil grfllerdir. Bu bakmdan, Austine dek yaplann dil felsefesi olmadn, bilgi konusundaki temel sorularn yantlar verilmeye alfllrken bilgi felsefesinin
snrlar iinde kalnarak ortaya atlan birtakm dil-anlam kuramlar olduunu sy-lemek yanlfl olmayacaktr.
Austine gelene dek dil-anlam kuram zihinci, gndergeci ve davranfl olarak adlandrabileceimiz aflamadan gemifltir. Zihinci kuram, Aristotelesten bafllayarak Fregenin anlam ile gnergeyi birbirinden ayrmasna dek iki bin yl aflkn bir sre felsefe tarihine
egemen olmufltur. Daha ok dil-zihin iliflkisini sorgulayan bu dil-anlam kuramna gre, dil, insann, grnmez zihin ieriklerini baflkalarna aktarmak iin kulland grnr iflaretlerden baflka bir fley deildir. Dilde
kullandmz en kk anlaml anlatmlar olan szckleri zihnimizdeki idelerin/kavramlarn yerine, bu szcklerden oluflan tmceleri de kavramlar birbirine balayarak oluflturduumuz dflncelerin yerine kullanrz.
Hangi dilsel anlatmlarn hangi kavram ya da dflncenin yerine kullanlacan belirleyen fley uylaflmdr. Ksaca sylemek gerekirse, zihinci kuram, dilsel anlatmlarn, zihnimizdeki kavramlarla dflnceleri temsil ettiklerini; bir dilsel anlatmn anlamnn, temsil ettii zihin
ierii olduunu ileri srer.
Kaynak: Levent Aysever, Dil Felsefesinin Geleceine
Bir Bakfl, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 20 (2), 2003
21
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c
2. c
3. c
4. b
5. a
6. d
7. a
8. c
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Dil Felsefesinin Temel Kavramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sentaks, Semantik Ve Pragmatik Ayrm blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dil Felsefesi Nedir blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dil Felsefesinin Temel
Kavramlar blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dil Felsefesinin Klasik Problemlerinden rnekler blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dil Felsefesinin Temel Kavramlar: Doruluk Deeri blmn yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dil Felsefesinin Temel
Kavramlar: Anlam blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dil Felsefesinin Dier Felsefe Alanlaryla liflkisi blmn yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Dilin tek ifllevi enformasyon aktarm deildir kuflkusuz.
Dil sayesinde tepkilerimizi ifade edebiliriz, sorular sorabiliriz, ya da isteklerde bulunabiliriz. Bu tr durumlarda
kullandmz tmceler doru ya da yanlfl niteliklerini
atfetmeye uygun olmazlar. rnein korku annda eyvah! dediinizde, merak edip bu gn yamur yaacak
m? diye sorduunuzda, ya da bakkaldan benim iin
bir ekmek al ltfen diyerek bir ricada bulunduunuzda
kullanlan terimler yine birer tmcedir. Ancak bunlar
farkl trde tmcelerdir vedoru ya da yanlfl diyebileceimiz trden dflnceleri dile getirmezler.
Sra Sizde 2
Diyelim ki ocukken canavarlarn varlna inanyordunuz. Bir gece yattnzda yatanzn altndan bir ses
geldiini duydunuz ve annenize flyle dediniz: Yatamn altndaki canavardan korkuyorum. Bu tmcenin
znesi konumundaki yatamn altndaki canavar terimi-yatanzn altnda bir canavar olmadn varsayarsak- gndergesi olmayan bir terimdir.
Sra Sizde 3
ki kiflinin Aflk nedir? sorusuna farkl yantlar vermesinden o kiflilerin farkl aflk kavramlar olduu sonucu kmaz. Aflk kavramn kavrayp onu dil iinde kullanyor
olmamz, aflk nedir? sorusunun doru yantn, ya da
aflk kavramnn tanmn bilmemizi gerektirmez. Bir kavram tanmlamann ne denli zor olduunu grmek iin
daha basit bir soru gibi grnen flu soruya yant bulmaya alfln: Masa nedir? Sonra aklnza gelen yantlara karfl rnekler bulmaya alfln. Her masann bacaklar var
mdr? Her masann zerine bir fleyler konabilir mi? Her
stne bir fleyler konabilen fley masa mdr? Eer bu sorularn yantlar konusunda anlaflamyorsak hepimizin
farkl masa kavramlar olduu sonucuna varabilir miyiz?
Dier yandan her kavramn bir tanm olmas gerekmez.
Bir kavram tanmlamaya alflrken baflka kavramlar kullanmamz gerekiyor. Eer her kavramn bir tanm olsayd sonsuz sayda kavram szcmz olmas gerekirdi.
Belki aflk da tanm olmayan bir kavramdr.
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Altnrs, A., Dil Felsefesi Szl, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2000.
Cevizci, A., (editr) Felsefe Ansiklopedisi, Cilt 1, (Bkz.
Anlam, Anlama, Anlamllk, Anlambilim, Anlam Kuramlar), Etik Yaynlar, stanbul, 2003.
Cevizci, A., (editr) Felsefe Ansiklopedisi, Cilt 4, (Bkz. Dil,
Dil Dflnce liflkisi, Dil Felsefesi, Dil Felsefesinin Tarihi, Dil Felsefesi Tarihi, Dil Oyunlar, Dil Sosyolojisi,
Dil ve Feminist deoloji, Dil ve Kimlik, Dilbilgisi, Dilbilim, Dile Dnfl, Dilegetirilebilirlik lkesi, Dilin
zerklii, Dillendirme Edimi, Dilsel ereve, Dilsel
Grelilik Hipotezi), Babil Yaynlar, Ankara, 2006.
Martinich, A.P., (editor) The Philosophy of Language,
5. Bask, Oxford University Press, 2006.
Uygur, N., Felsefenin ars, Remzi Kitabevi, stanbul,
1984.(lk yaynlanfl 1962.) Dilin Gc, Kabalc Yaynevi, 1994. (lk yaynlanfl 1962.)
DL FELSEFES
Amalarmz
N
N
N

Bir anlam kuramnn ne olduunu aklayabilecek ve tartflabilecek,
Farkl anlam kuramlarn aklayabilecek ve tartflabilecek,
Dil felsefesi asndan anlam kuramlarnn nemini genel hatlaryla aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anlam
Anlam Kuram
Ontoloji
Tmeller Problemi
Adclk
znelcilik
Gerekilik
Adclk
Btnclk
Dorulamaclk
Dflsalclk
Doalclk
Negatif Anlam Kuramlar
indekiler
Dil Felsefesi
Anlam Kuramlar
GRfi
ZNELCLK (Subjectivism)
GEREKLK (Realism)
DOALCILIK (Naturalism)
DIfiSALCILIK (Externalism)
DAVRANIfiILIK (Behaviorism)
DORULAMACILIK (Verificationism)
BTNCLK (Holism)
NEGATF ANLAM KURAMLARI
Anlam Kuramlar
GRfi
Dil yoluyla nasl insanlardan, flehirlerden, gezegenlerden sz edebiliyorsak, szcklerin anlamlarndan da sz edebiliyoruz. Peki nasl bir fleydir anlam dediimiz bu fley? Onu doada bulabilir miyiz? Yoksa tamamen bizim bir kurgumuz
mudur? Yoksa her ikisi de deil mi? Szcklerin anlamlar tamamen soyut ve
sonsuz varlklar m? flte bu ve benzeri sorulara yant arayan kuramlara anlam
kuramlar diyoruz. Bu konu yalnzca dil felsefesi deil, varlk zerine alflan
varlk felsefesi (ontoloji) ve daha genel olarak metafizik alanlaryla da yakndan
ilgilidir. zellikle yirminci yzylda anlam zerine birok farkl felsefe kuram
gelifltirilmifltir.
Gnmzde anlam zerine ne srlmfl bu denli farkl grfllerin olmas hem
dilbilimde hem de felsefede anlam zerine byk apl bir uzlaflmn olmadn
gsteriyor. Birou adafl felsefede geliflmifl olan bu farkl kuramlar bu nitede
ksaca ele alacaz. Ancak buna gemeden nce felsefe tarihinde iki bin yldan fazla bir sredir tartfllan bir soruna ksaca deinelim. Antik Yunan dneminden beri tartfllan Tmeller Sorunu adafl felsefede anlam zerine srmekte olan tartflmalarn kaynan oluflturur. Ortak bir nitelii olan iki nesne ele alalm; rnein
farkl tonda iki krmz cismi dflndmzde, iki cismin renkleri tpatp ayn olmasa da, yani birinin krmzl ile dierininki farkl olsa da, ikisi de sonuta krmzdr. Bu durumda iki cismin tikel olarak farkl olan krmzlklarnn yan sra,
ikisinde ortak olan bir krmz tmeli var mdr? Yoksa ikisine de krmz dememiz nasl aklanabilir? Bu soru Platonun felsefesinde ok nemli bir yer tutar. Bir
nceki nitede ksaca deinmifl olduumuz gibi Tmeller Sorunu dorudan felsefenin bafllang sorularyla iliflkilidir. Gzellik nedir? gibi felsefenin temel bir sorusu Platona gre tm gzel fleyler arasnda ortak olann bir arayfldr. Bu soruya
Platon Formlar (ya da dealar) Kuram ile yant veriyor. Btn krmz nesneler arasnda ortak olan fley, bu nesnelerin hepsinin soyut bir Krmz Formuna ait olmalar. Platona gre byle bir Formun yokluunda, bu nesneler arasnda ortak bir
fley olduunu sylemek, dahas bizim krmz szcn anlamamz olanakl olmazd. Birok yorumcu Formlar Kuramn Tmeller Sorununa bir zm olarak
grr. Bu durumda Platonik Formlar zel trde tmeller olarak kabul edebiliriz.
Bu kuram kullanarak Platon felsefenin temel sorularna yant arar. rnein adaletin ne olduunu anlamamz iin Adalet Formunu bilmemiz gerekir; yalnzca rnekler yoluyla adaletin ne olduunu kavrayamayz. Ayn flekilde, tahtaya ya da ka-
Bir szcn anlamnn

insann zihninde ya da
beyninde yer aldn
savlayan znelcilik, anlamn
dilden ve insan zihninden
bamsz soyut bir varlk
olduunu savunan
gerekilik, szcklerin
anlamlarnn tek tek deil
bir dilin kavramsal erevesi
iinde bir btn olarak
kurulduunu savunan
btnclk, bir tmcenin
anlamnn o tmcenin
doruluk koflullarnda
yattn iddia eden
dorulamaclk, szcklerin
anlamlarnn dfl dnya
tarafndan belirlendii
grflne dayanan
dflsalclk, anlamn
szckleri duyduumuzda
gsterdiimiz gzlenebilir
davranfllarda yattn ne
sren davranfllk
gnmz felsefesinde iz
brakmfl bafllca anlam
kuramlaryken, baz
felsefeciler de anlamn
varln reddeden kuramlar
gelifltirmifllerdir.
24
Dil Felsefesi
da izilen bir gen, en iyi cetvelleri ve kalemleri kullansak da, kusursuz olamaz.
En iyi cetvellerle ya da bilgisayar programlaryla izilmifl bir gene mikroskobun
altnda baktmzda geni oluflturan izgilerin tam dz olmadn, hatta genin
i alarnn toplamnn tam tamna 180 derece kmadn grebiliriz. Yani bizler,
fiziksel dnyada kusursuz bir gen grmemiflizdir, ancak genin ne olduunu
yine de biliriz. Bu bilgi, mutlak ve kusursuz soyut Formlar Dnyasnn bilgisidir.
Ancak bu bilginin zeri rtlmfltr. Dolaysyla renmek, bir anlamda yeniden
bilir hale gelmek, ya da ksacas anmsamaktr. Gnmzde Platonun kuram kabul grmese bile, Formlarn soyut varlklar olarak bizden bamsz varlklar olduunu sylerken, ayn zamanda, gereki (realist) bir anlam kuramnn da temelini
atyordu. Nitekim bir sonraki nitede ayrntlaryla ele alacamz Fregenin dil kuramnda anlam ve kavram denen fleyler de tpk Platonun Formlar gibi zihinden bamsz olarak var olan soyut fleylerdir. Dier yandan Platonik Formlara anlam demek yanlfl olur; rnein gen Formu, Platona gre, dorudan oluflan
ve i alarnn toplam 180 derece olan soyut bir varlktr. Ancak gen szcnn anlamnn, dorudan olufltuunu ve i alarnn toplamnn 180 derece
ettiini syleyemeyiz. Zira bir szcn anlamn i alar olan bir fley olarak dflnmeyiz.
Platonun kuramnda Formlar fiziksel dnyann nesnelerinden bamsz olarak
varlklarn srdrrler. Bu grfle karfl kan Aristoteles, Formlarn, ya da dier
bir adyla Tmellerin, nesnelerin iinde yer aldn savunur. rnein Krmz Tmeli tm krmz nesnelerin iindedir. Platona gre tm krmz cisimler yok olsa
dahi Krmz Tmeli varln srdrrken, Aristoteles iin bu tmelin varl krmz nesnelerin varln gerektirir. Aristotelese gre, tm krmz nesneleri krmz
olarak adlandrmamza neden olan ayn tmeli (Krmz Tmelini) paylaflmalardr.
Bu grflten yola karak anlam zerine baz karmlar yapabiliriz. Aristotelesi
grfle gre bir szcn anlamn kavramak o szcn uyguland nesneler
iindeki tmeli kavramaktr diyebiliriz. Bu grfle gre tmeller Platonda olduu
gibi fiziksel dnyann dflnda soyut varlklar deil, fiziksel dnyann nesnelerinin
iinde olan varlklardr. rnein Aa tmeli tm tikel aalarn iindedir. Dolaysyla aa szcnn anlamn kavramak aalarn iindeki bu tmeli kavramay gerektirir. Gnmzde de birok savunucusu olan bu grfl Doalc (Naturalist)
anlam kuramlarnn da temelini atar.
Tmeller Sorununa ynelik dier bir zm nerisini Adclk (Nominalism) adl retide bulabiliriz. ou felsefi retide olduu gibi Adclk da birden ok tanm ve deiflik biimleri olan bir retidir. Ancak bunlarn hepsinde ortak olan tmellerin varln reddetmeleridir. Yani btn krmz nesnelerde ortak olan bir
krmz tmeli yoktur; btn demokrasilerde ortak olan bir demokrasi tmeli, ya
da tm aflklarda ortak olan bir aflk tmeli bulamayz bu retiye gre. Tm krmz nesneler arasnda ortak olan tek fley vardr: hepsine krmz deriz, ya da dier
bir deyiflle hepsi krmz adna sahiptir. retinin ad da Latincedeki nomen
(ad) szcnden gelir ve bundan dolay bu retiye Nominalizm, Trkede de
Adclk denir. Var olan her fleyin fiziksel dnyada olduunu iddia eden Fizikselcilik (Physicalism) adl savn savunucular Adclk retisine yakn olmufllardr. Birok felsefeci tmellerin fiziksel dnya iinde var olamayacan dflnr; tm krmz nesneler fiziksel cisimler olsalar da, bu cisimleri krmz yapan ortak bir krmz tmeli olduunu sylemek, bu krmz tmelinin soyut yani fiziksel dnya dflnda bir fley olduu savn ierir. Bu tr soyut varlklar reddeden Adclk yirminci yzylda zellikle Deneyci (Empiricist) felsefe geleneinde ve modern bilimin
25
2. nite - Anlam Kuramlar
temel dayana gibi grnen fizikalizme yakn olanlar arasnda birok savunucu
bulmufltur. Nitekim modern bilim, daha nceleri ok soyut gibi grnen sreleri, fiziksel olarak aklamaya alflyor. rnein duygu dediimiz fley beyindeki
molekllerin belirli bir diziliflinden oluflan olan tamamen fiziksel bir sre olabilir.
Birazdan tartflacamz anlam znel ve zihinsel bir varlk olarak kabul eden znelci anlam kuram da Adclk retisinin bir uzants olarak grlebilir. Dier yandan Adclk retisinin bir baflka uzants da anlam varlk olarak tmden reddeden birazdan tartflacamz Negatif Anlam kuramlardr. Tm bu kuramlar Adclk
retisinin yol at baz sorunlara zm bulmaya alflr: eer tm krmz cisimler arasnda ortak olan bir fley yoksa, bu cisimlere neden krmz diyoruz? Krmz szcnn anlaml bir szck olmasn nasl aklarz? Bir szc nasl reniyoruz? Bir szcn doru olarak uyguland nesneler arasnda bir ortaklk
yok ise, bu szcn anlam nereden geliyor? Nasl oluyor da szckler araclyla iletiflim kurabiliyoruz? Dnyada karfll olmayan rnein ejderha gibi bir szcn anlaml olmasn nasl aklayacaz? Bu ve benzeri sorulara yant bulma
arayfllar farkl anlam kuramlarn domasna neden olmufltur. fiimdi bunlar ele
alalm.
ZNELCLK (Subjectivism)
Felsefe dilinde zne (subject) terimi iki ayr anlamda kullanlyor. Bunlardan biri dil felsefesi ve dilbilimde sklkla kullandmz tmcenin sentaktik bir parasdr. Ancak zellikle bilgi felsefesi ve zihin felsefesi alanlarnda bu terimin farkl bir
anlam bulunuyor. Bu anlam felsefe tarihinde ok nemli bir yer tutan zne/nesne ayrmna dayanr. rnein bilgi felsefesinin klasik grflne gre bilme edimi
olabilmesi iin bir bilen, bir de bilinen olmaldr. flte buradaki bilen varla zne
bilinen varla da nesne deniyor. Farkl kuramlarda zne ile nesne arasndaki ayrm farkl biimlerde yaplr, hatta adafl baz grfllerde bu ayrm tamamen reddeden grfller de bulunuyor. Bunlarn ayrntlarna burada girmeyeceiz. Burada
vurgulanmas gereken znelcilik retisinin adnda kullanlan zne ad ve bundan tretilmifl olan znel sfat, bilgi ve zihin felsefesindeki bu temel ayrma
dayanddr. Yaygn grfle gre zne ile zihin ayn fleydir. Her normal insann
dflncelerinin olufltuu yerdir buras. Zihnimizle dflnrz, hayal ederiz, merak
ederiz. Zihnimizin en nemli edimlerinden biri de anlamaktr. zne ile nesne ayrmn burada kullanrsak anlamann olabilmesi iin bir anlayan zne bir de anlafllan nesne olmaldr. Anlama ediminin birok farkl nesnesi olabilir; bir insan anlamak, bir bilim kuramn anlamak, bir sanat eserini anlamak gibi birok farkl anlama trleri bulunur. Bunlar arasnda bir tanesi dil felsefesi asndan byk nem
taflyor. O da bir szcn anlamn anlamak edimi. Burada da anlayan bir zne
yani bir zihindir. Anlafllan nesne de bir szcn anlamdr. fiimdi gelelim znelcilik retisine. Bu grfle gre bir szcn anlam dediimiz nesne znenin zihninde olmaldr. Yani insanlarn zihinleri dflnda anlamlarn olduu bir dnya yoktur. Bundan dolay anlam dediimiz fleyler zneldir.
Bu grfl bir kuram olarak ayrntlaryla savunmufl olan ilk filozof John Locketr. Locke bir szcn anlamnn kiflinin zihnindeki bir ide olduunu syler.
Bu durumda zihinsel sreler kifliden kifliye deifltiine gre, bir szcn anlam
da kifliden kifliye, hatta ayn kiflinin farkl zamanlardaki zihinsel durumuna gre
deiflebilir. Peki szcklerin anlamlarn ide trnde zihinsel srelerle zdefllefltirdiimizde iletiflim kurmamz nasl aklayacaz? ki kiflinin iletiflim kurabilmesi
Bazlar bu tr teknik bir

sylem kullanmadan
znelcilik grfln flu
sloganla dile getirirler;
Anlam kafadadr.
26
Dil Felsefesi
iin szcklere ayn anlamlar atfetmeleri gerekiyor, ancak anlam dediimiz fley
eer znel bir zihinsel durum ise, iki kiflinin bir szckten ayn fleyi anlamalar iin
ayn zihinsel durumda olmaldr. Bu tr sorunlarla gndelik tartflmalarda sk sk
karfllaflrz. ki sevgili aflkn ne olduu zerine anlaflamaynca, birbirlerine senin
aflktan anladn benimkinden farkl trnde tmceler kullanabiliyorlar. Ama
aflk szcne farkl anlamlar yklemifllerse bu szc kullanarak iletiflim kurmazlar. Biri brne ben artk sana aflk deilim dediinde dieri kastedileni anlayamaz, ya da daha kts yanlfl anlar. Yani gerek iletiflim olabilmesi iin szcklere yklediimiz anlamlarn ortak olmas gerekiyor. Bundan dolay Locke ancak zihnimizde ayn ideye sahip olmamz durumunda iletiflim kurabileceimizi
syler. Peki bir szcn anlam tamamen kafann iinde olan znel bir fley iki ayr insan iin bir szcn ayn anlama gelmesi nasl olabiliyor? znelcilik grfle
gre bunu aklamak zor grnyor. Ancak bu sorun dier anlam kuramlarnda da
farkl klflarda ortaya ktndan bu durumun tek baflna znelcilik kuramn rttn sylemek doru olmaz. znelci grfl yirminci yzylda zellikle dilbilimde birok taraftar bulmufltur. rnein gnmz dilbiliminin en etkili dflnr
olan Noam Chomsky, szcklerin anlamnn szlklerde ya da dfl dnyada deil,
kafann iinde olduunu savlayarak Lockeun znelciliine dnfl yapar. Biliflsel
Bilim ve bu disiplinin alt kolu olan Yapay Zeka alflmalarnda da znelci grfl
yaygn olarak kabul grmeye devam ediyor. rnein Sinir Alar kuramnn bir
versiyonuna gre bir szcn anlam beyindeki nronlarn aktivasyon dzeylerinin karmaflk iliflkisinin bir fonksiyonudur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
znelcilik her
neSZDE
kadar en yaygn kabul gren anlam kuram olmufl olsa da baz dilsel olSIRA
gular aklamakta zorlanmasndan dolay elefltirilmifltir. Siz de bu kurama bir elefltiri dflnebilir misiniz?
D fi N E L M
GEREKLK (Realism)
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O Rkarfl
U
znelci grfle
kan en nemli anlam kuram Gerekilik adl retidir. Bu
kuramn savunucular szcklerin anlamlarnn zihinde yer alan znel varlklar olmas durumunda iletiflim kurmann olanakl olmayaca grflndedirler. Anlam
DKKAT
znel deil nesnel olmaldr. Tarihte bu grfln en nemli savunucusu Gottlob
Frege olmufltur. Bir sonraki nitede Fregenin dil kuramn ayrntlaryla ele alacaSZDE
z. BuradaSIRA
onun
anlam kuramnn ok ksa bir zetini verelim. Fregenin kuramnda ok nemli bir yer tutan Almancada Sinn olarak dile getirdii fleye Trkede
anlam diyebiliriz.
Frege bir szcn insann zihninde yaratt znel arflmlaAMALARIMIZ
rn o szcn anlam olduu grfln reddeder. Aa szcn dflndnzde aklnza baz imgeler gelir; bunlar zneldir, bir baflkasnn aklndan baflka
imgeler geebilir.
szcnn anlam ile kiflilerin zihinlerinde bu szc
K T A Aa
P
duyduklarnda geenler ayn fley olmaz. Frege szcklerin anlamlarnn insan zihninden ve insann yaratt dillerden bamsz soyut varlklar olduunu syler. Szckler ancak
T E L Ebir
V Zaraya
Y O N gelip bir tmce oluflturduklarnda anlam kazanrlar. Bir tmcenin dile getirdii anlam ise o tmcenin paralarnn anlamlarndan oluflur. Frege
buna dflnce (Gedanke) der. Dflnceler znel deil soyut nesnel varlklardr.
Frege, insan dflncesinin bir kuflaktan bir baflka kuflaa, ya da bir dilden bir baflNTERNET
ka dile aktarmann
ve bu sayede iletiflim kurmamzn olanakl olmasn ancak bu
flekilde aklayabileceimizi syler. rnein dnya yuvarlktr tmcesinin anlam
yzyllar nce bir baflka dilde bambaflka bir tmce ile dile getirilebiliyordu. O dili
N N
27
konuflan insanlarn kavradklar anlam ile bizim Trkede bu tmce ile dile getirdiimiz anlam ayn olmaldr. Dflnmek byle olanakl olur; tmcelerin dile getirdii bu nesnel anlamlar kavrayabilmemiz sonucu ortak dflncelere sahip olabiliriz. Bundan dolay dflnce dediimiz fley, yani bir tmcenin anlam, onu dflnen kifliden ve onu dile getiren dilden bamsz olarak var olan soyut bir varlktr.
Yani binyllar nce daha insan dilleri ortaya kmamflken bile bu dflnceler vard Fregenin gereki grflne gre. Peki, bu soyut varlklar nasl ortaya kmfllardr? Platonun Formlar gibi zamandan ve mekandan bamsz fleyler midir? Bu
sorulara Frege ak bir yant getirmez. Ancak Kantn fleylerin kendilerini farkl biimlerde sunum biimleri olduuna dair dflncesinden yararlanr. Fregenin nl rneine bakalm: Vens gezegeni kendini gnefl battktan sonra ilk grlen
gk cismi olarak sunabildii gibi, gnefl domadan nce en son parldayan gk
cismi olarak da sunuyor. flte nesnelerin kendilerini bu tr sunum biimleri sayesinde bizler Vens gezegenini farkl farkl dflnebiliyoruz. Bu deiflik sunum biimlerinin oluflturduu anlamlar sayesinde dfl dnyann fleylerini zihnimizde temsil etmemiz ve onlar hakknda dflnmemiz olanakl hale geliyor. Fregenin gereki anlam kuram zellikle bu kuramn bilimsel bakfl asyla elifltii grflnde olan baz felsefeciler tarafndan elefltirilmifltir. Var olan her fleyin fiziksel dnyada olduunu syleyen fizikalizm adl retiyi kabul edenler anlam dediimiz fleyin de fiziksel dnyann paras olmas gerektiini savunurlar; anlamn insann yaratt diller sonucu ortaya kt grflnde olanlar bu tr bir Gereki grfl kabul etmezler.
Gerekilik kuramna karfl felsefi bir elefltiri de siz dflnn.
DOALCILIK (Naturalism)
SIRA SZDE
fi N E L M
Fregenin Gereki anlam kuram genellikle Platonik bir kuramD olarak
grlr. Yani anlamlar soyut ve metafizik varlklardr bu grfle gre, fiziksel olgulardan oluO R U
flan doann iinde yer almazlar. Bu tr bir metafizik ontolojiyiSreddeden
ve zellikle bilimsel bakfl asn benimsemifl olanlar her fleyin doa iinde bilimsel bir
aklamas olduu grfln savunur. Bu grfl asna en genifl anlamyla DoalDKKAT
clk (Naturalism) diyoruz. Bunun bir uzants da Doalc Anlam kuramdr. Bu grfle gre szcklerin anlamlar ve szcklerin bir araya gelerek oluflturduklar
SIRA SZDE yant yine
tmcelerin dile getirdikleri dflncelerin nasl var olduklar sorusuna
doa iinde aramamz gerekir. Anlamlarn varlna doa iinde bir aklama getirmenin birden ok yolu olduu iin farkl Doalc anlam kuramlar da retebiliriz.
AMALARIMIZ
rnein birazdan ele alacamz Dflsalclk anlam kuram ksmen byle bir kuramdr; daha sonra deineceimiz Davranfllk kuram da Doalc bir kuram olarak
dflnlebilir. Dahas biraz nce szn ettiimiz znelcilik Kkuramnn
T A P da bir tr zde Doalc bir grfltr: anlam insan zihninde bir varlk ise, ve insan zihni dediimiz fley de fiziksel bir dnyann paras olan insan beyninin bir durumu ise,
sonuta anlamn varlna doa iinde bir aklama getirmifl oluruz.
T E L E V Z Bir
Y O Nbaflka Doalc anlam kuram da Tikelcilik ad verilen ve nl felsefecimiz Arda Denkelin savunmufl olduu grflten tretilebilir. Tmellerin varln tmden reddeden bu
grfl var olan her fleyin tikel (particular) olduunu ve doa iinde var olduu N Ttikel
E R N Eniteliklerden
T
nu syler. Dnya yalnzca tikel nesnelerden deil ayn zamanda
oluflur. Tm krmz nesneler tikeldir, ancak bu krmz nesnelerin her birinin ayr
ayr sahip olduu krmzlklar da tikeldir. Bu krmz tikellerinin hepsine krmz
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
28
Dil Felsefesi
adn vermemiz hepsinin birbirlerine benzemeleridir. Bu benzerlikleri kavrayarak

szcklerin anlamlarna varabiliriz. Krmz szcnn anlam tm krmz tikel
nesneler arasndaki benzerliklerden oluflur. Bundan dolay bu kuramn en temel
dayana benzerlik kavramdr. Ancak bu her anlam ya da kavram doal bir aklamas olan bir tikel olmak zorunda olduu iin bu kurama gre benzerlik de bir
tmel deil tikeldir. Benzerlik kavramna doa iinde bir aklama getirmenin bu
flekilde olanakl olmadn dflnen baz felsefeciler bu yzden bu tikelci kuram
elefltirirler. Bunlardan bazlar eski geleneksel Aristotelesi tmeller kuramna geri
dnp tm szcklerimizin anlamlarnn varlklarna doa iinde bir aklama getirmeye alflr. adafl varlk felsefesinde (ontoloji) bu tartflmalar hala srerken
bunlar gibi birok Doalc anlam kuram ortaya kmaya devam ediyor.
DIfiSALCILIK (Externalism)
Locken temellerini att znelci anlam kuramlarna karfl kan baz adafl felsefeciler anlam kafann iinde deil dfl dnyada aramamz gerektiini ileri srer.
Dflsalclk olarak anlan bu anlam kuramna bu adn verilmesi iflte bundan kaynaklanyor. Bu akm ncelikle bilgi felsefesi ve zihin felsefesi alanlarnda ortaya kmfltr. Dflsalclk retisi inanmak, bilmek, dflnmek gibi tm zihinsel edimler
iin geerlidir. Dil felsefesi asndan nemli olan bu retinin anlam ve anlama
asndan sonular olduu iin flimdi ksaca buna bakalm. Bu grfln nde gelen temsilcilerinden Hilary Putnam, bir szcn anlamn ve o anlamn biri tarafndan kavranmasn, salt kiflinin zihninde olup bitenlerle aklamann olanakl olmadn savunarak Dflsalc Anlam Kuramnn geliflmesinde nc olmufltur. Putnama gre zellikle doal trlere iliflkin szcklerimizin anlamlar dnyann durumuyla oluflur. rnein su szcnn anlam, bu szc duyduumuzda
zihnimizde oluflan imgeler ya da dflnceler ile deil, doada bulunan su trnn
kendisi tarafndan belirlenir. Bunu savunmak iin Putnam bir kiz Dnya kurgular: ikiz dnyada her fley bizim dnyamz ile neredeyse ayndr; aradaki, tek fark
ikiz dnyada imeye ve ykanmaya yarayan, deniz ve okyanuslar oluflturan svnn kimyasal yaps H2O deil XYZ denen bambaflka bir yapdr. Bu sv tm ifllevsellii ve dfl grnm asndan dnyamzn suyuyla ayndr. Suyun kimyasal
yapsn bilmeyen biri ikisi arasndaki fark gremez. kiz dnyann ikiz-Trkiyesinde ikiz-Trke konuflulur, ve onlarda da su ad bulunur. Ancak ikiz-Trk
biri su szcn kullandnda bizim kullandmz su szc ile ayn anlama gelmez. Su szcnn anlam neye gnderme yaptna da baldr: ikiz
dnyada su szc ile gnderme yaplan sv su deildir Putnama gre. Dolaysyla su szcnn anlam salt bu szc kullananlarn kafalarndan geenlerle aklanamaz. Yafladmz dnya szcklerimizin anlamlarn belirler. Dflsalclk retisi yalnzca su gibi doal tr adlar iin geerli deildir. Bu akmn nde gelen bir baflka savunucusu olan Tyler Burge masa, koltuk gibi eflya adlar,
artirit gibi hastalk adlar gibi doal tr olmayabilecek baflka tr terimlerin anlamlar iin de Dflsalclk retisinin doru olduunu savunur. Bu tr terimlerin anlamlarn belirleyen dfl dnya bu sefer doa deil, sosyal dnyadr. Masa szc gibi bir terimin anlamnn belirlenmesinde Trke konuflan topluluklarn oluflturduu sosyal olgular rol oynar. Bundan dolay Dflsalclk retisinin slogan flu
olmufltur: Anlam kafada deildir. Szcklerin anlamlar salt o szckleri kullananlarn kafasnda olup bitenlerle deil dfl dnyada ne olup bittiiyle de ilgilidir.
29
DAVRANIfiILIK (Behaviorism)
Yirminci yzylda psikoloji, dilbilim ve felsefede byk bir iz brakan pozitivizmin
bir uzants olan Davranfllk retisinden yola karak zellikle Quinen nclnde bir anlam kuram geliflmifltir. Bu akm Platon/Frege gerekiliine karfl karak, deneysel olarak gzlemlenemeyen soyut bir varlk olarak tmel ve anlam
tmyle reddeder. Ancak Locke tr bir znelcilik de yanlfltr bu bakfl asna gre, zira insan zihninin iinde olup bitenler de gzlemlenebilir fleyler deildir. Bu
durumda bir szcn anlam, o szc duyduunda kiflinin verecei davranflsal tepkilerde aranmaldr. letiflim kurma szcklere benzer trde davranflsal tepkiler vermemiz sayesinde gerekleflir. rnein masa szcnn anlamn bu
szc duyduumuzda verme eiliminde olduumuz tepkilerde bulabiliriz. rnein kitabm nerede? diye sorduunuzda masann stnde diye bir yant aldnz varsayalm. Bu tmceyi anlamfl olmanz sayesinde dikkatiniz odadaki masaya ynelecektir. Yani masa szcn byle bir balamda duyduunuzda en yakn masaya dikkatinizin ynelir: bu bir davranflsal eilimdir. Davranflsal olmasnn nedeni kafanzda olup bitenlerin aksine dflardan gzlemlenebilir olmasndan
kaynaklanyor. Eilim (disposition) dememizin nedeni ise bu davranfl hayatnz
boyunca hi gereklefltirmifl olmanz gerekmemesinden kaynaklanmas; yalnzca
bu flekilde davranmaya eiliminizin olduunu belirtmesidir. Bu kuram felsefe ile
psikoloji alanlarn birbirine yaknlafltrr; hatta bazlar anlam felsefesinin aslnda
psikoloji alannda ele alnmas gerektiini dflnr. Bir szcn anlamn bulmak
iin o szcn ait olduu dili konuflan insanlarn o szcn kullanmna ynelik davranflsal eilimlerine bakmak gerekir. Bunlar davranflsal psikoloji alannda
gzlemlenebilir ve llebilir fleylerdir. Ancak bir szcn kullanm balamlar o
denli oktur ki bunlarn hepsine karfl kullanclarn davranflsal tepkilerini lmek
neredeyse olanaksz hale gelir. Ancak yine de flyle diyebiliriz: bu grfle gre
davranflsal psikoloji alan ilerledii lde anlam zerine felsefi sorunlar da o lde zlmfl olur.
zellikle dilbilimde Chomskynin, felsefede Putnam gibi birok dflnrn
davranflla
SIRA SZDE
karfl at savafl ile bu reti gnmzde geerliliini bir hayli yitirmifl grnyor. Bu kurama karfl bir grfl de siz gelifltirin.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
DORULAMACILIK (Verificationism)
S O Rald
U
Metafizii tmden reddeden Mantk Pozitivizm okulunun temel
Dorulamac Anlam Kuram bir tmcenin anlamnn, o tmcenin doruluk koflullarnda olduunu savunur. Yani, bu kurama gre, bir tmcenin anlamn kavramak, o tmDKKAT
cenin hangi koflullarda doru, hangi koflullarda yanlfl olduunu kavramay gerektiriyor. Bu kuramn slogan haline gelmifl flekliyle anlam doruluk koflullardr.
SIRA SZDE
Bu kuramdan yola karak, Mantk Pozitivistler, klasik felsefenin
metafizik tmcelerinin dorulanabilir ya da yanlfllanabilir olmamalarndan dolay anlamsz ya
da kendi deyimleriyle sama olduunu gstermeye alflrlar. Peki bir tmcenin
AMALARIMIZ
doruluk koflullar nedir? rnein biri size Bugn yamur yaacak derse, bu
tmcenin dile getirdii durumun hangi koflullarda salanacan hemen anlarsnz.
Bugn yamur yaarsa tmce doru, yamazsa tmce yanlfl Kbir Tfley
dile getirmifl
A P
olur. Dfl dnya zerine olumsal ampirik tm tmcelerin anlamlar bu flekilde oluflur. Dolaysyla dnya zerine anlaml bir sav ne srmflseniz bu savn hangi durumlarda doru hangilerinde yanlfl olacan da syleyebilir olmanz gerekir. Eer
TELEVZYON
bu sav yanlfllayabilecek bir durum dflnemiyorsanz bu tmce dnya zerine
N N
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
30
Dil Felsefesi
anlaml bir fley dile getirmez. Ancak baz tmcelerin doruluklarn pratik olarak
bizim snamamz olanakl olmayabilir. rnein dnyada flu anda yaflayan insan
says ift bir saydr dediimizde anlaml bir fley sylemifl olsak da, bunun dorulanmas ya da yanlfllanmas pratik olarak olanakl deildir. Ancak yine de tmce
anlaml bir tmcedir, nk teorik olarak test edilmesi olanakldr. Yani pratikte
test edilemese bile tmcenin anlam onun doruluk koflullarndadr.
Dorulamac kuramn ok nemli bir sonucu da fludur: iki tmcenin doruluk
koflullar ayn ise anlamlar da ayn olmaldr. rnein 2 + 2 = 4 tmcesi ile
3 + 3 = 6 tmcelerine bakalm. Bu iki tmce de her koflulda dorudur. Yani ikiyle ikiyi topladmzda drt dflnda bir say elde ettiimiz bir durum yoktur. Yani
bu nerme zorunlu olarak dorudur. Ancak ayn fleyi 3 + 3 = 6 tmcesi iin de
syleyebiliriz. O da her durumda doru olan bir zorunluluu dile getirir. Bu durumda iki tmcenin doruluk koflullar ayn kar; yani Dorulamaclk kuramna
gre bu iki tmce eflanlaml olmaldrlar. Yalnzca bu iki tmce deil matematik ve
mantk gibi alanlarn tm tmceleri eflanlaml olmaldr. Bu durumda zorunlu olarak doru olan tm tmcelerin ayn anlama geldii sonucu kar. Bundan dolay
bu kuramn savunucular bunlara totoloji adn verirler. Yanlfl bir matematiksel
tmce ise her koflulda yanlfl olaca iin onlara da eliflki denir. Dorulamaclk
kuramna gre tr nerme bulunur: ampirik, totoloji, eliflki. Bunun dflnda kalan tm tmceler anlamszdr.
BTNCLK (Holism)
zellikle adafl bilim felsefesinde ok etkili olmufl olan Btnclk adl kuram,
kabaca, szcklerin tek tek deil bir btn olarak anlam kazandklar grfl olarak tanmlayabiliriz. rnein retmen szcnn anlamn kavramak iin, renci, renme, eitim gibi birok szcn anlamn da ayn anda kavramak
gerekir. Yani retmen szcnn anlamn kavrayp da, renci szcnn
anlamn kavramamak olanakl olmad gibi, bir dilde retmen kavramna dair
bir szck olup da renci kavramna dair bir szcn olmamasn da dflnemeyiz. Bu grfle gre szckler birbirleriyle girdikleri iliflkilerin oluflturduu bir
kavramsal ereve iinde anlam kazanrlar. Btnclk grflnn daha dar bir
trne tmce btncl adn verebiliriz. Baflta Frege olmak zere birok adafl dil felsefecisinin savunduu bu grfle gre szckler ancak bir tmce balamnda anlam kazanrlar. rnein dnya szc anlamn dnya yuvarlaktr,
dnya dnyor, dnya gzeldir gibi bu szc ieren tmcelerden alr. Bu
tmcelerin iinde geen yuvarlaktr, dnyor ve gzeldir trndeki yklemsel terimler de anlamlarn baflka tmcelerden alr. Tmce btnclne gre
gerekte anlam ykleyebileceimiz tek fley tmcelerdir; szckler tek tek anlam
taflmazlar. znesel ve yklemsel terimler salt szcklerden oluflurlar, kendi bafllarna tmce deildirler ve bu szckler tmcelerin iinden soyutlandklarnda bir
anlama sahip olmazlar. Ancak yine de bir szcn anlamn sorabiliriz. rnein
Trke dilinde dnya szcnn anlam nedir? diye sorduumuzda anlamsz
bir soru sormufl olmayz. Bu tr bir soru sorduumuzda aslnda aradmz fley
dnya szcnn iinde geen tmceler arasnda ortak olan fleydir. Szckleri
ilk renmemiz de bu flekilde olur. ocuklar dnya szcn birok farkl tmce iinde duyduktan sonra tm bu tmceler arasnda ortak olan bir fley olduunu
fark ettiklerinde bu szcn anlamn kavrarlar.
Btnclk grfl adafl bilim felsefesinde de etkili olmufltur. zellikle Thomas
Kuhnun ncln yapt bir grfle gre Newtonun ya da Einsteinnki gibi bi-
31
limsel paradigmalar fiziksel olgular aklamak iin bir kuram ne srerken bir taraftan da bir dil oluflturlar. Buna Kuhn baz yazlarnda leksikon baz yazlarnda
da kavramsal ereve adn verir.
rnein Newtonun ksaca F = ma ksaltmasyla bilinen G = Ktle vme
flekliden dile getirebileceimiz temel devinim yasas salt nesnelerin devinimlerine
dair snanabilecek bir sav deildir. Ayn zamanda bu yasa Newton paradigmasnn
en temel kavramlarndan biri olan ktle kavramnn anlamn oluflturur. Yani nce
ktle kavramn anlayp daha sonra bu yasay kavramayz Kuhna gre. Bu yasay
kavrarken ayn zamanda ktle kavramn da olufltururuz. Dier bir deyiflle Newton
paradigmasnda ktle szc G = Ktle. vme tmcesi iinde anlam kazanr. Bunun nemli bir sonucu da bilimsel paradigmada devrimsel bir deiflim olduunda da szcklerin anlamlar deiflmesidir. rnein Einsteinn E = mc2 kuram farkl bir paradigmann parasdr. Burada geen m deiflkenine de ktle
deriz ancak bu Newtonun dilindekiyle ayn anlama gelemez. Nasl F =ma kuram Newtonun ktle kavramn yaratmflsa, Einsteinn E = mc2 kuram da kendi
ktle kavramn yaratmfltr. ki kuram farkl diller konufltuklar iin ayn fleylerden
sz etmezler ve Kuhna gre de bir kuramn sylediini dier kuramn diline tam
anlamyla eviremeyiz.
Bir bilimsel paradigmann

temel kuram yalnzca dnya
zerine bir sav ne srmekle
kalmaz, bunu yaparken, ayn
zamanda dnyay
dflnmemizi salayacak bir
kavramsal ereve sunar; ve
bylece o paradigmann
temel terimleri anlam
kazanr.
NEGATF ANLAM KURAMLARI

Son olarak anlam denen fleyin varln tamamen reddeden grflleri ksaca ele
alalm. Byle bir grfl anlam denen fleye ontolojik bir varlk atfetmez. Bundan
dolay bu grfllere Negatif Anlam Kuramlar diyeceiz. Bu tr bir kuramn ilk izlerini daha nce de bahsetmifl olduumuz gibi zellikle Orta a felsefesinde nlenmifl olan Adclk adl retinin bir versiyonunda bulabiliriz. Bu grfle gre tm
krmz nesneler arasnda ortak olan tek fley hepsine krmz adn vermemizdir.
Buradan yola karak krmz szcnn dile getirdii bir anlam bulunmad
sonucuna varabiliriz. Bu tr bir Adclk tm krmz nesnelerin rnei olduu bir
Krmz Tmelinin varln kabul etmedii gibi bir krmz kavram olduunu da
reddeder. Burada kullanlan kavram szcn anlam szc ile deifltirirsek, bu tr bir Adclk anlamn varln reddetmifl olur. Ancak Adclk farkl flekilde yorumlandnda ya da bu kuramn farkl biimlerini ele aldmzda ayn sonuca varamayabiliriz. Anlamn varln kabul etmeyen farkl bir yaklaflm da nl
yirminci yzyl filozofu Ludwig Wittgensteinn ikinci dneminde bulabiliriz. Felsefi Sorgulamalar adl nl ders notlarnda (Philosophical Investigations) kulland bir rnek hakkndaki sylediklerine bakalm. Oyun dediimiz tm fleyler arasnda deiflmez bir ortak yan bulamayz Wittgensteina gre. Olsa olsa tm oyun
dediimiz fleyler arasnda bir aile benzerlii bulunur, ama deiflmez bir ortaklk
yoktur. Buradan oyun szcnn anlamnn da bir varla sahip olmad sonucuna varabiliriz. Yirminci yzylda bir tr Negatif Anlam Kuramn aka savunmufl olan en nemli filozof Quine olmufltur. adafl deneycilik akmnn da nemli bir temsilcisi olan Quine fiziksel dnya iinde yer almayan soyut bir varlk olarak anlam denen bir fleyin olamayacan savunur. Bundan dolay ad durumunda
anlam bir varla gnderme yapmaz; rnein masa szcnn anlam dediimizde bir fleyden sz etmifl olmayz. Ancak masa szc Trkede anlaml bir
szcktr diyebiliriz. Yani ad durumunda dediimiz fleyin bir karfll olmasa da
szcklere anlaml sfatn ykleyebiliriz. Ancak bir szcn anlaml olduunu sylemek, Quinea gre, o szcn bir anlam vardr fleklinde yorumlanmamaldr.
32
Dil Felsefesi
zet
N
A M A
Bir anlam kuramnn ne olduunu aklamak

ve tartflmak.
Bir anlam kuram, bu nitede ele aldmz biimiyle, anlam nedir? sorusuna yant arar. Bu soru bir szcn ya da bir tmcenin anlamnn
nasl bir varlk olduuna dair bir soru olduu iin
yalnzca dil felsefesinin deil ayn zamanda varlk zerine alflan ontoloji ve metafizik gibi felsefenin en eski ve kimine gre en temel alt alanlarn da ilgilendirir. Dilsel anlam zerine tartflmalar ve farkl kuramlar ancak adafl felsefede
ve hatta yirminci yzyldan sonra ortaya kmfltr. Ancak bu tartflmalarn ve baz temel anlam
kuramlarnn ilk kayna antik aa kadar uzanr.
zellikle felsefenin en eski sorunlarndan biri
olan Tmeller Sorunu zerine iki yldan fazla bir
sredir devam eden tartflmalar dolayl olarak anlam dediimiz fleyin nasl bir varlk olduuna dair birok adafl kuram ngrmfltr. Tmeller
sorununu ve bu soruna verilen yantlarla ortaya
kmfl olan farkl kuramlar bir rnekle aklayalm. Gzel nedir? diye felsefi bir soru sorduumuzda ne ararz? Platona gre bu soru tm gzel olan fleyler arasnda ortak olan ve tmn gzel rnekleri olmasn salayan fleydir aradmz. O zaman tek tek gzel tikelleri yan sra tm
bu gzel tikellerini gzel yapan bir de gzel tmeli olmaldr Platoncu grfle gre. (Platon buna Form ya da dea der.) Tm gzel fleyler yok
olsa da Gzel Tmeli yok olmaz. Bu grfle gre tmeller soyut ve duyumlanabilir dnyadan
bamsz varlklardr. flte bu grfl daha sonra
ayrntlaryla ele alacamz adafl filozof Gottlob Fregenin anlam kuram trndeki Gerekilik akmnn temelini oluflturur. Tmellerin tikel
fleylerden bamsz varlklar olduunu kabul etmeyen Aristotelesi grfl ise duyumlanabilir
dnyadan te soyut bir varlklar dnyasn da
reddeder. Gzel tmeli tm gzel fleylerin iindedir, yani duyumlanabilir doal dnyadadr. Bu
grfl de Doalclk ve Dflsalclk gibi adafl anlam kurmalarnn temelini oluflturur. Platoncu ve
Aristotelesi grfllerin her ikisine de katlmayan
ve zellikle Ortaa felsefesine damga vurmufl
olan Adclk (Nominalizm) kuram da tmellerin
varln tmyle reddeder. Adclk kuramnn bir
uzants da bizi znelcilik adl anlam kuramna

gtrr ve anlam denen fleyin varln tmyle reddeden Negatif Anlam Kuramlarnn temelini oluflturur. adafl felsefede ortaya kmfl olan
tm bu anlam kuramlar en temelde flu sorulara
yant ararlar: Bir szcn ya da tmcenin anlam bizim bir kurgumuz mudur? Yoksa anlam doa tarafndan ya da bir baflka yolla m oluflur? Dil
olmasayd anlam olur muydu? Anlam olmas iin
bir anlayan da olmal m? Anlam zihin iinde ya
da beyin iinde bir fley ya da bir olay mdr? Eer
anlam yalnzca bir kurguysa ve gerekte var olan
bir fley deilse iletiflim kurmamz nasl olanakl
oluyor?
N
A M A
Farkl anlam kuramlarn aklamak ve tartflmak.

zellikle bilimciler arasnda en yaygn kabul gren olan anlam kuram znelciliktir. Bu kurama
gre anlam dediimiz fley insan zihninde yer
alr. Felsefe tarihinin nemli filozofu John Lockeun ilk kez bir kuram olarak savunduu bu grfle gre bir szcn anlam zihinde yer alan
bir idedir. Bunun adafl bilimde karfll ise
anlam beyin iinde yer alan nronlarn bir tr
aktivasyonu gibi nrolojik bir olay olarak ele alr.
znelcilik kuramnn insan iletiflimini aklayamayacan savunan Fregenin bafln ektii grfle de Gerekilik diyoruz. Bu grfle gre anlam soyut bir fleydir ve bizden, dilimizden, bilgimizden bamsz olarak varln srdrr. Bu
tr bir gerekiliin bilimsel grfllere aykr olduunu savunan baz filozoflar ise anlamn doa
tarafndan oluflturulduunu (Doalclk) savunur.
Bunun bir uzants olan Dflsalclk kuramna gre anlam kafann iinde olamaz, dflarda olmaldr; ya doa ya da sosyal topluluklar anlam
olufltururlar. Szcklerin anlamlarnn tek tek deil bir yap iinde olufltuunu savunan grfle de
Btnclk diyoruz. Bu yapnn ne olduuna dair grfle gre bu kuramn da birok farkl tr
bulunur. Bu yapnn bir tmce olduunu sylersek Fregenin szcklerin ancak bir tmce iinde
anlam kazandna dair grfl ortaya kar; bu
yapnn bir bilimsel paradigma olduunu sylediimizde Kuhnun bilim kuramna gideriz; bu
yapnn bir dil oyunu olduunu sylediimizde

ise bu bizi Wittgensteinn grflne gtrr. Baz felsefeciler ise anlam denen fleyin varl tmyle reddeder. Bundan dolay bu kuramlar burada Negatif Anlam Kuramlar adyla andk. Bunlara adafl felsefeden rnek olarak Quine ve
Wittgenstein (ikinci dnemi) verebiliriz.
N
A M A
Dil felsefesi asndan anlam kuramlarnn nemini genel hatlaryla aklamak.

Felsefenin iki bin yldan beri tartfllan en temel
klasik sorular X nedir? biiminde olmufltur;
bilgi nedir?, gzellik nedir?, sanat nedir? trndeki sorularn ne sorduunu anlamak ve nasl bir yant aradmz ortaya karmak iin ncelikle bu tr sorularda geen bilgi, gzellik ve
sanat gibi kavramlarmz nasl varlklar olduuna
aklk kazandrmamz gerekir. Bu da bizi dorudan anlam sorununa getirir. rnein gzellik
kavramyla gzellik szcnn Trkedeki
anlam arasnda bir ba bulunmaldr. Hatta kimilerine gre bu ikisi ayn fleyidir. Dolaysyla
biz bir szcn anlamnn nasl bir varlk olduunu, nasl ortaya ktn, bizim dilimizden, kltrmzden ve bilgimizden bamsz bir varl
olup olmadn ortaya kardmzda gzellik
nedir? fleklinde dile getirdiimiz soruya aklk
kazandrmfl oluruz. Hatta belki de bu ve benzeri sorularn yantlanamaz olduunu ya da anlamsz olduunu da gstermifl oluruz. Anlam kuramlar dier yandan hepimiz iin yaflamsal nem taflyan iletiflim sorunuyla dorudan iliflkilidir. Szcklere herkes istedii anlam yklemekte zgr
mdr? Eer yleyse gerekten iletiflim kuruyor
muyuz? Kuruyorsak da bunu kantlayabilir miyiz? Yoksa anlam hep dili kullanan sosyal yap
ve bu sosyal yapnn paralar olan insanlarn dil
kullanm ile mi olufluyor? Bu durumda bir tmcenin ne anlama geldiini ortaya karmak iin o
tmcenin paras olduu dilin konuflulduu sosyal a m tanmak gerekir? Dier yandan anlam
kuramlar araclyla dilin yapsn ortaya kardmz zaman dnya zerine dflncelerimiz ve
sorularmza da aklk kazandrrz. Yani anlam
anlamak dflncelerimizi ve dolaysyla insan
anlamnn bir yoludur.
33
34
Dil Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Bu nitede tartfltmz biimiyle bir Anlam Kuram
afladaki sorulardan hangisine yant vermeye alflr?
a. Bir szck tarih iinde nasl anlam deiflikliine
urar?
b. Bir szcn anlam bizim bir kurgumuz mudur
yoksa bizden bamsz olarak var olan bir fley
midir?
c. Bir szcn anlamnn oluflmasnda o szcn
paras olan dilin konuflulduu lkenin siyasi ynetim biimi arasnda nasl bir iliflki vardr?
d. Szcklere hangi anlamlar yklediimizi belirleyen unsurlar nelerdir?
e. Szcklere yklediimiz anlam ile hayata yklediimiz anlam arasnda nasl bir ba bulunur?
2. Bu nitede tartfltmz biimiyle Anlam Kuramlar
dil felsefesi dflnda felsefenin hangi alt alanyla en ok
iliflkilidir?
a. Epistemoloji (Bilgi Felsefesi)
b. Ontoloji (Varlk Felsefesi)
c. Etik
d. Mantk Felsefesi
e. Bilim Felsefesi
3. Afladakilerden hangisi znelcilik adl anlam kuram ile badaflmaz?
a. Bir szcn anlam kafadadr.
b. Bir szcn anlam znel bir idedir.
c. Bir anlayan olmadan anlam olamaz.
d. Bir szcn anlamn kavramak znel olsa da
kavranan fley hepimizin ortak mal olan o szcn anlamdr.
e. nsan beynini tamamen zdmzde anlam
nedir? sorusunu da yantlamfl oluruz.
4. Afladakilerden hangisi Gerekilik adl anlam kuram ile badaflmaz?
a. Dflnceler dflnenlerin kafasnda yer alan varlklar deildir.
b. Bir szcn hangi anlama geleceine biz karar
veririz ancak o anlam biz oluflturmayz.
c. Dil olmasa da anlam olabilir.
d. nsan beynini tamamen zdmzde anlam
e. Farkl diller konuflan insanlarn ayn dflncelere sahip olabilmeleri iin o dilleri konuflan insanlardan bamsz ortak anlamlar olmaldr.
5. Afladakilerden hangisi Btnclk adl anlam kuram ile badaflmaz?

a. Szcklerin anlamlarn tek tek renemeyiz.
b. Szck anlam o szcn kullanld dil iindeki dier szcklerle girdii iliflkiler ann bir
rndr.
c. ocuk dil renirken nce baz szcklerin anlamlarn kavrayp sonra bunlar bir araya getirerek tmce anlamlarn kavramaya bafllar.
d. Bilim kuramlarnn baz temel yasalar ile o yasann kulland terimlerin anlamlarn ancak bir
arada kavrayabiliriz.
e. Yeni bir szc renip anlayabilmemiz iin
onu bildiimiz szckler ile iliflkilendirmemiz
gerekir.
6. Afladakilerden hangisi Dorulamaclk adl anlam
kuram ile badaflmaz?
a. Bir tmceyi anlasak da hangi koflullarda dou
olacan bilemeyebiliriz.
b. ki ayr tmce ayn koflullarda doru ve ayn koflullarda da yanlfl oluyorsa o tmceler ayn nermeyi dile getirirler.
c. ki ayr tmce ayn koflullarda doru ve ayn koflullarda da yanlfl oluyorsa o tmceler eflanlamldr.
d. Tm olanakl dnyalarda eflkaplaml olan iki
szck ayn anlama gelirler.
e. Doru ve yanlfl kavramlarna sahip olmayan biri dil konuflamaz.
7. Afladakilerden hangisi Dflssalclk adl anlam kuram ile badaflmaz?
a. Bilimsel terimlerin anlamlarn doal trler oluflturur.
b. Bir insann kafasnn iinde olup bitenlerden yola karak o insann hangi kavramlara sahip olduunu anlayamayz.
c. nsan beynini tamamen zdmzde anlam
d. Baz kavramlar biz deil doa oluflturur.
e. Kullandmz birok kavramn ieriine biz karar veremeyiz.
35
Okuma Paras
8. Afladakilerden hangisi Davranfllk adl anlam kuram ile badaflmaz?
a. Bir szcn anlamn renmek davranflsal baz zellikler kazanmaktr.
b. Bir insann hangi durumlarda neye nasl tepki
vereceini bilirsek, o insann hangi szcklerin
anlamlarn kavradn karabiliriz.
c. Davranflsal psikoloji bilimi yeterli kadar geliflirse kimin neyi ne kadar ve nasl anladn da
saptar hale geliriz.
d. Bir szcn anlamn kavrayp kavramadm
salt dflnerek bulamam.
e. Hayatnda bir atom grmemifl biri atom szcnn anlamn kavrayamaz.
9. Afladakilerden hangisi Doalclk adl anlam kuram ile badaflmaz?
a. Bilimsel terimlerin anlamlarn doal trler oluflturur.
b. Teknolojinin doay bozmas sonucunda szcklerimizin de anlamlar bozulur.
c. Baz terimlerimin anlamlarn doa belirler.
d. inde yafladmz doal evre dilimizin oluflmasnda nemli bir rol oynar.
e. Doay tmyle aklarsak anlam nedir? sorusuna da bir yant vermifl oluruz.
10. Afladakilerden hangisini Negatif Anlam Kuramlarnn ortak grfldr?
a. Anlam dediimiz fley aflkndr, bu yzden bizim onu bilmemiz olanakl deildir.
b. Anlam dediimiz fleyin ontolojik bir stats
yoktur, yani o bir varlk tr deildir.
c. Bir szck anlaml olabilir, ama bu bir anlam olduunu gstermez.
d. Bir szcn anlam dediimizde sanki bir varla gnderme yapyormufluz yanlsamasna dfleriz.
e. Anlaml ile sama arasnda bir ayrm olmas anlam diye bir varln olduunu gstermez.
nsan anlam zerine dflnmeye bafllar bafllamaz, bunun anlmz (zihnimizi) dorudan ilgilendiren bir yn olduunu sezinliyor. Eer zihinler olmasayd, denebilir, anlamlar da olamazd. Herhangi bir fleyin belli bir
anlama gelebilmesi iin, onu o flekilde deerlendirmeye olanak verecek bir yap gerekiyor. Bylesi yaplara
rnek olarak, insanlardaki anlk dediimiz fleyi, hayvanlarda da bunun daha ilkel biimlerini dflnebiliriz.
Zihnin anlama varlksal adan bir zorunlu koflul oluflturmas, kimi filozoflar anlam tmyle bir anlksal varlk, rnein anlk iindeki bir dflnce, bir imge, ya da
bir kavram olarak grmeye yneltmifltir. Burada anln
doasn tartflacak deilim. Benim inancm, anln beyin gibi karmaflk bir fizyolojik yap zerinde temellendii ve ona baml olduu. Ancak, anlamn anlkla ilgisini aklamalarna kfl noktas yapan filozoflarn birou, zihni zdekten (madde) ve dolaysyla insan gvdesinden bamsz bir varlk olarak kavramfllardr. rnein, ileride daha yakndan tanyacamz John Lockeun grfl de byledir. Anlama anlksalc bir biimde yaklaflan belki ilk dflnr olan Aristoteles ise, zihnin gvdeden bamsz bir varl olabileceine inanmyordu. Zihin zerindeki grfl ayrlklar bir yana,
Aristotelesin anlama iliflkin dflnceleri Lockedaki anlam kuramna temel oluflturmufltur. Aristoteles flyle diyor: Sylenmifl szler anlksal ieriklerin, yazlmfl szler de sylenmifl szlerin imleridir. Yaz nasl tm insanlarda bir deilse, konuflulan szckler de bir deildir. Oysa bunlarn dorudan imi olduklar anlksal ierikler, ve bu anlksal ieriklerin kendilerine benzedikleri (kendilerini imgeledikleri) gerek fleyler herkes iin
birdir... Bir ad, anlamn belli bir zamana bal olmakszn uzlaflmla kazanan bir sestir. Bu sesin blmleri, btnn dflnda anlaml deildir... Uzlaflmsal nitelemiyle, hibir adn kendi doas gerei bir ad olmadn,
ancak bir im olmak dolaysyla yle olduunu saptadk.
Hayvanlarn kardklar dzensiz sesler bir anlama gelseler bile, birer ad olamazlar.
...
Anlamn tek tek zihinleri aflp, onlardaki ierikleri bir
arada ortak olarak kucaklayan nesnel bir yn de var.
Byle bir sezgiyi biroumuz onaylayacaz. Aristotelesin gflne gre, zihinlerimizdeki ierikler bu dflsal
ve nesnel olguyu tasarmlyor; ondan iki bin yl sonra
Lockeun da vurgulad gibi, ierikler bir flekilde nesnelerin yerini tutuyor. Byle olmasayd anlksalln ieriini aflp dflncelerimizi (hi olmazsa benzer ierik-
36
Dil Felsefesi

ler olarak) birbirimize iletemezdik. Peki anlamn bu
nesnel yn nasl bir fley; onun szlerimizle olan balants ne? Byle bir soruya eildiimizde, aklmza dili
kullanflmz iinde sklkla karfllafltmz bir rnek, bir
model geliyor. Galata Kulesi gibi bir dile getirifl, Karakydeki o grkemli eski yapy arfltryor. Burada
flyle dflnmek mmkn: Szc kullandmzda
belki zihnimizde o kule canlanyor ama, bunun nedeni
szcn dorudan kuleye bal olmas. Kulenin dflncesi byle bir balantnn varl sayesinde arfltrlabiliyor. Bir baflka deyiflle anlam, szck, nesne ve
bu ikisi arasnda bulunan balantyla ilgili olan bir fley.
arfltrlan anlksal ierikse, bu balamda ancak ikincil neme sahip olan bir olgu, anlamll dorudan temellendiren olgular yan sra gerekleflen bir fley.
Kaynak: Arda Denkel, Anlam ve Nedensellik, stanbul:
Kabalc Yaynevi, 1996.
1. b
2. b
3. d
4. d
5. c
6. a
7. c
8. e
9. b
10. a
Yantnz doru deilse, nitenin Girifl blmn yeniden okuyun. b flkk dflndakilerin
hibiri dorudan Anlam Kuramlarnn yantlamaya alflt sorular deildir.
Yantnz doru deilse, nitenin Girifl blmn yeniden okuyun. Her ne kadar felsefesinin dier alanlaryla da iliflkilendirilebilirse de
Anlam Kuramlarnn en yakn olduu alan Ontolojidir.
Yantnz doru deilse, nitenin znellik blmn yeniden okuyun. znelcik anlamlarn
ortak mal olduu grfl ile badaflmaz.
Yantnz doru deilse, nitenin Gerekilik
blmn yeniden okuyun. Gereki kuramlar
anlamn zihinde olduunu reddettikleri iin beynin tm srlarnn zlmesi anlam sorununu
zmeye yetmez.
Yantnz doru deilse, nitenin Btnclk
blmn yeniden okuyun. Bu kurama gre
dil edinimi bu flekilde tek tek szckleri renerek olamaz.
Yantnz doru deilse, nitenin Dorulamaclk blmn yeniden okuyun. Bir tmceyi
anlamak demek onun doruluk koflullarn bilmek olduu iin bu flkta geen bu kuramla badaflmaz.
Yantnz doru deilse, nitenin Dflsalclk
szcklerin anlamlar salt insan beyninde
olup bitenle aklanamaz, dnyay da bilmek
gerekir.
Yantnz doru deilse, nitenin Davranfllk blmn yeniden okuyun. Bir fleyi dorudan alglamadan da o fleye gnderme yapan bir
szce ynelik olarak davranflsal eilimler
edinebiliriz.
Yantnz doru deilse, nitenin Doalclk
doa bozulsa da yine doadr.
Yantnz doru deilse nitenin Negatif Anlam Kuramlar blmn yeniden okuyun. Bu
kuram anlamn varln ret eder; bu flkta geen aflknlk ya da bilinemezlik o fleyin varln reddetmez.
37
Kaynaklar
Sra Sizde 1
nsan dillerinin en nemli zelliklerinin biri de sonlu
sayda szck daarcna sahip bir dilde sonsuz sayda tmce olabilmesidir. rnein Trke dilinde sonsuz
sayda tmce retebiliriz. Bunlardan bazlarn hibir insan hibir zaman kullanmamfl olacaktr. Eer bir tmcenin anlam znelci grfln syledii gibi zihin iinde yer alan bir fley ise, bu hi kullanlmamfl tmcelerin
anlamsz olduklar sonucuna varmak zorunda kalmaz
myz? rnein flu tmce insanlk tarihinde daha nce
hi kullanlmamfl olsun: lkel dnemde insanlar tafllar yontmak iin aba sarf ederken, binyllar sonra bir dil
felsefesine girifl kitabnda rnek olarak kullanlabileceklerini akllarna dahi getirmemifllerdi. Bu tmceyi
hemen anladnz. Yani znelcilik kuramna gre zihninizde bir anlam olufltu. ok byk bir olaslkla bu
tmceyi daha nce hi kimse kullanmamfl hatta dile
getirdii dflnceyi de hi kimse dflnmemiflti. Ancak
anlam zihinsel bir varlk ise, bu tmcenin daha nce bir
anlam olmad sonucuna varmak zorunda kalrz.
A.J. Ayer, Dil, Doruluk ve Mantk, ev. Vehbi Hackadirolu, stanbul: Metis Yay. 1984.
Arda Denkel, Anlamn Kkenleri, stanbul: Metis Yay.
1984.
Arda Denkel, Anlam ve Nedensellik, stanbul: Kabalc Yay. 1996.
John Locke, nsann Anlama Yetisi zerine Bir nceleme, ev. Meliha Delikara Topu, Ankara: teki
Yay. 2000.
Teo Grnberg, Anlam Kavram zerine Bir Deneme, stanbul: Yap Kredi Yay. 2006.
Teo Grnberg, Anlama Belirsizlik ve ok Anlamllk, Ankara: ndoan Yay. 1999.
Sra Sizde 2
Gereki grfle gre bir szcn anlam bizim bir
kurgumuz deildir. Bizler hangi szcn hangi anlama geleceini seebiliriz ancak anlam dediimiz fley
bizden bamsz varlna sahiptir. Ancak bu durumda
biz telefonu icat etmeden nce de telefon szcnn
anlam var olmas gerekirdi. O anlama da kavram dersek buradan flyle garip bir sonu kar: telefon kavram yeryznde henz insanlar olmadan nce de vard.
Sra Sizde 3
Davranfl grfle gre eer bir bilgisayar bir szc
duyduunda ayn insan gibi tepki vermeye programlanmflsa o bilgisayar o szcn anlamn kavramfl demektir. Ancak bilgisayarlar szcklerin anlamlarn kavrayacak fleyler deildir. Bu da bir szcn anlamnn
salt o szc duyduumuzda nasl davranflsal eilimlerimiz olduuyla aklanamaz.
DL FELSEFES
Amalarmz
N
N
N

Fregenin zdefllik problemine nasl bir zm getirdiini aklayabilecek ve
tartflabilecek,
Fregenin anlam ve gnderme arasndaki yapt ayrm aklayabilecek ve
tartflabilecek,
Fregenin kuramnn dil felsefesinin klasik problemlerine getirdii zmleri
aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gottlob Frege
Anlam
Gnderme
zne/Yklem Ayrm
Kavram/Nesne Ayrm
Doruluk Deeri
indekiler
Dil Felsefesi
Fregenin Anlam ve
Gnderme Kuram
MATEMATN TEMELLER
ZDEfiLK PROBLEM
ANLAM VE GNDERME
ARASINDAK AYRIM
ANLAMIN NESNELL
ZEL AD / YKLEM VE NESNE /
KAVRAM AYRIMLARI
TMCELERN GNDERGELER VE
DORULUK
VARLIK TMCELER VE KNC
DZEY KAVRAMLAR
DfiNCE ZERNE DfiNCE
Fregenin Anlam ve
Gnderme Kuram
MATEMATN TEMELLER
nl Alman dflnr Gottlob Fregenin dil felsefesi byk lde matematiin temellerini arafltrrken ortaya kmfltr. Bundan dolay ncelikle ksaca Fregenin
matematik felsefesine bakalm. Frege zellikle Artimetiin Temelleri adl yaptnda,
sorulmas kolay ancak yantlanmas zor bir soru zerinde durur: say nedir? Bu soruya bir yant bulmak iin ncelikle 5+7=12 gibi aritmetiin basit tmcelerinin bir
zmlemesini yapmamz gerekir Fregeye gre. flte bu zmleme abas sonucu Frege matematiin temellerine dair kuramn ortaya karp savunur. Gnmzde mantksalclk ad verilen bu kurama gre aritmetik manta indirgenebilir.
Bunun iki nemli sonucu bulunur: (1) tm aritmetiksel nesneler aslnda mantksal
nesnelerdir; (2) tm aritmetiksel dorular aslnda mantksal dorulardr. Matematiin en temel nesnelerinden biri olan say, aslnda mantk dilinin en temel nesnelerinden biri olan bir kmedir. rnein says, Fregeye gre, iinde esi bulunan tm kmelerin kmesidir. Dier yandan 5+7=12 trnde doru bir matematiksel eflitlik ifade eden bir tmce de, tamamen mantk dilinde ifade edilebilir.
Ksacas aritmetik aslnda mantktr. flte Fregenin bu kuramn savunmak iin gelifltirdii mantk dili, gnmzde artk felsefeden koparak bir bilim dal haline gelmifl olan Yklemler Mantnn kurulmasn da salamfltr. Ancak bizim bu blmdeki amacmz Fregenin mantk ve matematik felsefesini tartflmak deil. Fregeye
gre aritmetiin temeli olan mantk ayn zamanda Almanca ya da Trke gibi doal dillerin de temelinde bulunur. rnein basit zne yklem biimindeki bir tmcenin zmlemesi, matematik dilinde her neyse, doal dilde de ayndr. Ksacas
mantk hem formel hem de doal dillerin temelini oluflturur. Bu grflnden yola
kan Frege, Aritmetiin Temellerini yaynladktan sonra, alflmalarn daha genel
anlamda dil zerine younlafltrarak, 1892 ylnda gnmzde dil felsefesinin klasii haline gelmifl olan Anlam ve Gnderme zerine (ber Sinn und Bedeutung)
adl makalesini yaynlar. Birazdan ayrntlaryla tartflacamz Fregenin dil kuram
byk lde bu yaptna dayanr.
ZDEfiLK PROBLEM
Matematiin temellerini arafltrmak zere yola kan Frege, bunun sonucu olarak
gnmzde Anlam ve Gnderme Kuram olarak anlan felsefe tarihinin ilk kapsaml dil kuramn gelifltirmifltir. Bu kuramn en ayrntl tartflmasn bulduumuz
Anlam ve Gnderme zerine adl baflyaptna Frege bir soruyla bafllar: zdefllik
40
Dil Felsefesi
iliflkisi neyle ne arasnda bir iliflkidir? Daha nce de nite 1de ksaca tartfltmz
bu soruyu anlamak iin nce zdefllik nedir onu anmsayalm. Matematik ve mantk dilinde = imiyle dile getirdiimiz eflitlik kavram zdefllik iliflkisinin temelidir.
rnein matematikte 5+7=12 trnde bir tmce iki fleyi eflitler; dier bir deyiflle,
iki fleyin ayn, ya da zdefl olduunu ifade eder. Ancak zdefllik iliflkisi yalnzca
matematik ya da mantk diline ait bir kavram deildir. Gndelik dilde de bu kavram sklkla kullanrz. Fregenin kendi rneinde Akflam Yldz Sabah Yldzdr dediimizde, tmcenin sonundaki -dr sonekiyle yine iki fleyin zdefl olduunu sylemifl oluruz. Ya da Her sabah doan gnefl ayn gnefltir tmcesinde
geen ayn szc yine zdefllik iliflkisini ifade eder. fiimdi soruya dnelim: zdefllik iliflkisi neyle ne arasnda bir iliflkidir? Fregenin bu soruya daha nceki bir
alflmasnda verdii yanta gre zdefllik dilsel imler, ya da kendi deyimiyle nesnelerin adlar arasnda bir iliflkidir. ncelikle Fregenin bu grfle daha nce nasl vardna bakalm. (Unutmayn bu grfl nce aklayp sonrasnda nasl daha
nce yanldn aklayacak Frege.)
nceki grfl: Dilsel bir im sayesinde bir nesneye gnderme yapp onun
hakknda bir fley syleriz. Dilsel ime en basit rnek bir zel addr. rnein Akflam Yldz Vens gezegenine eskilerde verilmifl bir zel addr, Sabah Yldz ad
da yine Vensn bir baflka addr. flte Fregenin eski zmlemesine gre zdefllik imler arasnda bir iliflki kurar. 5+7=12 dediimizde 5+7 imiyle, 12 iminin
ayn saynn imleri olduunu ifade etmifl oluruz. Ayn flekilde Akflam Yldz Sabah
Yldzdr dediimizde de Akflam Yldz ile Sabah Yldz adlarnn ayn fleyin
ad olduunu ifade ederiz. Frege nceki alflmasnda bu savna nasl vardn flu
flekilde aklar: zdefllik iliflkisi nesnelerin imleri deil de nesnelerin kendileri arasnda bir iliflki ifade etmifl olsayd, bir zdefllik yargsnn nasl olup da retici olduunu aklayamazdk. rnein Akflam Yldz Sabah Yldzdr tmcesine bakalm. Bu tmce gkbilime dair nemli bir doruluu dile getiriyor ve bu doruluk nceleri bilinmiyordu. rnein Babilliler Akflam Yldz ile Sabah Yldznn
farkl gk cisimleri olduuna inanmfllard. Ksaca Akflam Yldznn Sabah Yldz
olduunu zaman iinde rendik. Eer zdefllik iliflkisi nesneler arasnda bir iliflki
olsayd bunu nasl aklardk? Sabah Yldz Sabah Yldzdr dediimizde retici bir fley sylemifl olmuyoruz, ama Akflam Yldz Sabah Yldzdr dediimizde
reti bir fley sylyoruz. Eer ki zdefllik nesneler aras bir iliflki ise, doru bir zdefllik yargs bir nesne ile kendi arasnda bir iliflkiyi ifade ederdi. Ortada iki deil
tek bir nesne vardr. Akflam Yldz denen gk cismi, Sabah Yldz denen gk
cismiyle ayndr, ksaca ikisi de Vens gezgenidir. Normalde iki fley arasnda kurulan iliflkilerde durum byle deil. Ali Ayflede daha uzun dediimizde, Ali ile Ayfle arasnda bir iliflkiyi dile getiririz. Ama zdefllikte durum farkl: iki nesne deil bir
nesnenin kendisiyle girdii bir iliflki olur zdefllik. Bu durumda da a=a ile a=b
formundaki zdefllik tmceleri arasndaki fark aklamak olanakl olmaz. Frege
eski zmnde bundan dolay zdefllik iliflkisinin nesneler aras deil nesnelerin
adlar arasnda bir iliflki olduu sonucunca varmfltr.
Yeni grfl: Eski grfln ve bu grfle nasl varmfl olduunu bu flekilde
zetledikten sonra, bu grfl sorgulamaya bafllar Frege. zdefllik iliflkisini adlar
aras bir iliflki olarak dflnrsek, Akflam Yldz Sabah Yldzdr tmcesi gkyzne dair deil, dilimize ve kullandmz adlara dair bir yarg dile getirmifl olurdu.
Halbuki bu tmce gkyzne dair bir yargy dile getirir, dile veya adlara dair deil. Hangi cisme ne ad vereceimiz byk lde rastgele bir seimdir Fregeye
41
3. nite - Fregenin Anlam ve Gnderme Kuram
gre. Ancak Akflam Yldznn Sabah Yldz ile ayn gk cismi olmas bizim dilsel
seimlerimize bal bir olgu deildir. Bundan dolay Frege eski zmnn doru
olmadn kabullenip, zdefllik iliflkisinin bir nesnenin kendisiyle arasnda bir iliflki olduunu savunur. Bu durumda zdefllik yarglarnn nasl olup da retici olduunu aklamas gerekir. flte gnmzde Anlam ve Gnderme Kuram olarak
anlan Fregenin temel dil kuram bu problemin zmyle ortaya kar. Birazdan
daha ayrntl bir flekilde tartflacamz zere Frege zdefllik problemini zmek
iin adlarn anlamlar ile gndergeleri arasndaki ayrm yapar. Akflam Yldz ve
Sabah Yldz adlarnn gndergeleri ayndr: ikisi de Vens gezegenine gnderme yaparlar. Ancak bunu farkl biimlerde gereklefltirirler, Vens gezegenini farkl biimlerde temsil ederler. flte bu temsil etme biimlerine Frege anlam der. Ksaca gndergeleri ayn olmakla birlikte, Akflam Yldz ve Sabah Yldz farkl
anlamlar dile getirirler. Akflam Yldz Sabah Yldzdr tmcesinin ifade ettii anlam ile Sabah Yldz Sabah Yldzdr tmcesinin ifade ettii anlam farkldr; bundan dolay birincisi retici ikincisi ise retici deildir. fiimdi anlamn ne olduu,
gndermeden nasl ayrld ve aralarnda nasl bir iliflki olduuna bakalm.
ANLAM VE GNDERME ARASINDAK AYRIM

Anlam ve gnderme arasndaki ayrm yaparken, Frege, Kant felsefesinin temel
bir kavramndan yola kar. Dfl dnyann nesneleri, Kantn deyimiyle bizlere
kendilerini sunarlar, ancak bu sunduklar yzleri dflnda bir de sunmadklar
yzleri vardr. Kant buradan yola karak fenomenler dnyas ile numenalar dnyas arasndaki meflhur ayrmn yapar. Fregenin byle bir ayrm benimsediine
dair bir ipucu bulamayz alflmalarnda. Ancak nesnelerin kendilerini bizlere sunufl biimleri olduu dflncesi Fregenin kuram iin bir temel oluflturuyor. Ayn nesne, birden ok, hatta sonsuz flekilde kendini sunabilir: rnein Vens gezegeni kendini gnbatmndan hemen sonra ilk ortaya kan parlak gk cismi (Akflam Yldz) fleklinde sunduu gibi, gndoumundan hemen nce en son grnen parlak gk cismi (Sabah Yldz) fleklinde de sunar. flte nesnelerin bu farkl
sunufl biimlerine Frege Sinn diyor. Trkede bu terime karfllk en yakn szck anlamdr.
Ayn nesnenin iki ayr sunufl biimine dair bir rnek de siz verin. SIRA SZDE
Bir nesneyi dflnebilmemiz, onu adlandrp, dil araclyla o nesne hakknda

D fi N E L M
konuflabilmemiz iin o nesnenin bize kendisini bir flekilde sunmas gerekir. Bu sunufl biiminden yararlanarak o nesneye bir ad verdiimizde, o sunufl biimi o adn
S O R U
anlam haline gelir. Ancak anlamlar araclyla nesnelerden bahsetmemiz
ve onlara gnderme yapmamz olanakl olur. Bundan dolay dil ile dnya arasndaki iliflki Fregenin kuramnda dorudan kurulan bir iliflki olamaz. Szcklerimiz
hep anDKKAT
lamlar araclyla gnderme yaparlar. Bir ada hangi anlam ykleyeceimiz bizim
seimimize kalsa da, o anlamn dnyada hangi nesneyi belirleyecei bizim kararSIRA SZDE
mza bal deildir. Anlamlar, nesneleri zihnimizde temsil etme ifllevini grrler.
rnein Vens gezegenini dflnebilmemiz iin onu zihnimizde ncelikle bir anlam araclyla temsil etmemiz gerekir; ancak bu sayede onaAMALARIMIZ
gnderme yapabiliriz. rnein Babilliler Vens gndoumundan hemen nce en son grnen parlak gk cismi olarak anlamlandrmfllar, ve bunun sonucunda ona Akflam Yldz
K T A P hemen sonadn vermifller. Yine Babilliler ayn zamanda Vens gnbatmndan
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Anlam (Sinn)n temel
ifllevi bulunuyor Fregenin
kuramnda: D K K A T
1. anlam sayesinde bir
nesneyi zihnimizde temsil
edip onu adlandryoruz;
SIRAo adn
SZDE
2. bir adn anlam
gndergesi olan nesneyi
belirliyor;
3. anlamlar bir araya gelerek
AMALARIMIZ
dflnce (ya da
gnmz dil felsefesi
terminolojisinde
nerme) oluflturuyorlar.
N N
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
42
Dil Felsefesi
ra ilk ortaya kan parlak gk cismi olarak da anlamlandrp, bu sefer de ona Akflam Yldz adn vermifller. Gnmzde Vens zihnimizde temsil etmemizi salayan birok baflka yol bulunuyor. Bunlarn her biri bir anlama karfllk geliyor.
ANLAMIN NESNELL
Dili, dflnmeyi ve iletiflimi olanakl klan anlam Locketa olduu gibi zihnimizde
yer alan znel bir varlk deildir Fregeye gre. Bunu aklamak iin ilgin bir benzetme yapar. Bir teleskopla aya baktmzda dorudan ay deil, ayn teleskopun
lensi zerinde oluflturduu imgeyi grrz. Ayarlar sabit tuttuumuzda o imge
hep lensin zerinde olacaktr. Yani ay nesnel gerekliin bir paras ise, ayn lens
zerindeki imgesi de bir anlamda nesnel gerekliin bir paras olmak durumunda. Teleskopun ayarlar yapldnda lens zerinde oluflan imge kimse teleskopa
bakmasa bile orada varln srdrr. Dier yandan teleskopa bakan bir gzlemcinin gzbebei zerinde oluflacak imge ise zneldir ve kifliden kifliye deiflir. Yani l bir ayrm var bu rnekte: (1) ay, (2) ayn lens zerindeki imgesi, ve (3) bir
gzlemcinin gzbebei zerindeki ay imgesi. fiimdi benzetmeyi yapmak iin bu
sefer teleskop yerine bir szck dflnelim. fiu flekilde benzer bir l ayrm yapabiliriz: (1) szcn gndergesi, (2) szcn anlam, (3) ve o szcnn anlamnn biri tarafndan kavranmas. Nasl ki teleskopla baklan ay gerek dnyann
bir paras ise, bir szcn gndergesi de yledir. rnein Vens ad bir gk
cismine gnderme yapar. flte o gk cismi adn gndergesidir ve biz onun hakknda dflnmesek bile, onu tanmasak bile, dilimiz ona bir ad verecek kadar geliflkin
olmasa bile Vens varln bizden bamsz olarak srdrr. Hatta insan trnn
ortaya kmasndan nce, ortada dflnen zihinler ve dil olmadan nce de Vens
bir gk cismi olarak vard. Yani Vens, bir gk cismi olarak bizlerin bir kurgusu
deildir Fregeye gre. Bu anlamda bir szcn gndergesi znel deil nesneldir.
Teleskopun bakt ay ile bir szcn gndergesi arasndaki bu iliflki benzetmenin birinci ayan oluflturur. Benzetmenin ikinci aya ise, teleskopun lensinin
zerindeki ayn imgesi ile bir szcn anlam arasndadr. Nasl ki teleskopun
lensinin zerindeki ayn imgesi hi kimse o teleskopa bakmasa bile orada varln srdrrse, bir szcn anlam iin de bu aynen geerlidir. Bu grfle gre
anlam dediimiz fley de zihinlerde yer alan znel bir fley deildir. O da gerek
ve nesnel dnyann bir parasdr. Eer anlam znel bir fley olsayd, dil yoluyla iletiflim kurmamz olanakl olmazd Fregeye gre. Szcklerin hepimiz iin ayn olan
anlamlar olmas gerekir bunu salayan. Her ne kadar hangi szce hangi anlamn yklenecei kltrlere gre deiflen ve hatta znel seimlere bal olsa da, bir
szce yklenen anlamn kendisi nesneldir. Anlamlar dnyas da bizden bamsz gerek dnyann paralardr. Anlam fiziksel deildir ve soyuttur, ancak varl
bizlerden bamszdr. fiimdi gelelim benzetmenin nc ayana. Teleskopun
lensine bakan birinin gz bebeinde ayn bir imgesi oluflur. Bu imge kifliden kifliye, hatta ayn kiflinin farkl zamanlarda teleskopa bakmas sonucu deiflir. Ksaca
ay ve ayn lensin zerindeki imgesi bizlerde bamsz nesnel dnyann paralar
olsa da, ayn gz bebei zerindeki imgesi kifliye zel, ve bu anlamda da nesnel
deil zneldir. Ayn flekilde bir szcn anlamnn biri tarafndan kavranmas iin
de geerli. Masa szcnn Trke dilinde bir anlam bulunur; eer ortak bir
anlam yklememifl olsaydk bu szce, bu szc kullanarak iletiflim kurmamz
olanakl olmazd. Ancak ayn anlam farkl kifliler farkl biimlerde kavrayabilirler;
herkesin masa szcn duyduunda zihninde farkl arflmlar ya da imgeler
43
oluflabilir. flte szcklerin zihnimizde arfltrd bu znel imgelere Frege ide

der. Bu arflmlar tamamen zneldir ve kifliden kifliye deiflir. Bu znel imgeler sayesinde bir szcn anlamn kavrarz, bundan dolay dil kullanmnda ok nemli bir yer tutarlar. Bu imgeler sayesine kavradmz anlamlar ile dfl dnyann nesnelerini zihnimizde temsil edebiliriz. Ancak tamamen znel olan bu imgeler zerine alflma felsefenin bir konusu olamaz Fregeye gre. Bu ifli zihin zerine alflan
psikologlar yapabilir ancak. Bundan dolay felsefe psikolojiden kendini ayrmaldr.
ZEL AD / YKLEM VE NESNE / KAVRAM AYRIMLARI

Peki szcklerin bir araya gelerek bir dflnce ifade etmesi nasl olanakl oluyor
Fregeye gre, flimdi buna bakalm. Szckler belirli mantksal ulamlar ierisinde
anlam kazanrlar. Bu ulamlar arasnda iki tanesini temel alr Frege: zne ve yklem. zne tekil bir terimdir, yani tek bir nesneye gnderme yapar. Ahmet, Vens gibi zel isimler, bu, flu gibi iflaret zamirleri, ben, sen gibi kifli zamirleri, en kk asal say, Trkiye Cumhuriyetinin kurulduu yl gibi betimlemelerin hepsi zne konumunda kullanlabilen tekil terimlerdir. Yklemler ise tek bir
nesneye deil birok nesneye uygulanabilir. Bir tmcenin znesini kaldrdmzda geriye kalan terime yklem diyor Frege. rnein Sokrates aklldr tmcesinde Sokrates zne olduuna gre, bu ismi kaldrdmzda geriye kalan
____aklldr terimi yklemdir. Yklem yalnzca aklldr szcnden oluflmuyor bu rnekte, zneyi kaldrdmzda geriye kalan boflluk da yklemin bir paras. flte bu bofllua farkl zneler koyarak farkl tmceler elde etmemiz olanakl
oluyor. Bu sayede sonlu sayda bir szck daarc olan Trke gibi bir dilde sonsuz sayda tmce retebiliyoruz.
Trke dilinde sonsuz tane tmce retilebileceini gsterin.
SIRA SZDE
Fregenin kuramnda dilin tm terimlerinin iki temel semantik ifllevi bulunduD fi N E L M

unu anmsayalm: bir terim ncelikle bir anlam taflr ve bu anlam
araclyla gnderme yapar. Anlam ile gnderme arasndaki bu ayrm dilin her trl terimleri iin
S O R U Frege nesgeerlidir. zne konumunda kullandmz terimlerin gndergelerine
ne diyor. zne konumunda kullanlabilen trde terimler tek bir nesneye gnderme yapma ifllevine sahiptirler. Bu tr terimlere Frege zel ad demifl olsa da, gDKKAT
nmz dil felsefesinde bunlara tekil terim denmektedir. Anmsayacanz zere
tekil terimi tek bir nesneye gnderme yapma ifllevine sahip olan bir terim olarak
SIRA Fregenin
SZDE
tanmlayabiliriz. Tekil terimler boflluklar olmamalarndan dolay,
eretilemesiyle, doymufl terimlerdir. Doymufl bir terim doymufl bir fleye gnderme yapar. Dolaysyla tekil terimin gndergesi olan nesne de doymufl bir fleydir. Dier
AMALARIMIZ
yandan yklemler tanm gerei boflluu olan doymamfl terimlerdir. Doymamfl bir
terimin gndergesi de doymamfltr. flte bundan dolay yklemler hibir koflulda
nesnelere gnderme yapmazlar. rnein dnya yuvarlaktr tmcesinin
K T A P iki paras vardr, dnya tekil terimi ile ___yuvarlaktr yklemi. Dnya szc bu
tmce iinde bir nesne olan dnyaya gnderme yapar. Ayn tmce iinde geen
___yuvarlaktr yklemi ise Fregeye gre bir kavrama gnderme
T E L E V yapar.
ZYON
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kavramlar tanm
K gerei
T A P
boflluklu doymamfl fleylerdir
ve bundan dolay bir kavram
hibir koflulda bir nesne
olamaz.
TELEVZYON
TMCELERN GNDERGELER VE DORULUK

Fregenin kuramnda zne ile yklemin bir araya gelmeleri sonucu basit tmceler
NTERNET
oluflur. Yklem bir paras eksik olan, ya da yine Fregenin eretilemesiyle,
doymamfl bir dilsel edir. zne ise eksiksiz, ya da, doymufl bir dilsel edir. Yk-
NTERNET
44
Dil Felsefesi
lemin eksik olan boflluuna zneyi koyduumuzda bir tmce elde ederiz. Dnya
yuvarlaktr tmcesi iki bileflenden oluflur: dnya szc tmcenin znesidir,
___yuvarlaktr terimi ise bu tmcenin yklemidir. Bu yklemin alt izili olan ilk
ksm bir boflluu temsil eder; iflte o bofllua istediimiz zneyi koyabiliriz ve bu
boflluu farkl znelerle doldurarak farkl tmceler elde ederiz. Bofllua mutfak
masam terimini koyduumuzda mutfak masam yuvarlaktr tmcesini elde edebiliriz. Bu flekilde her farkl zne iin farkl bir tmce ortaya kar. Yani ___yuvarlaktr yklemiyle elde edebileceimiz tmce says o bofllua koyabileceimiz zne says kadardr. O halde bir dilde eer sonsuz sayda zne elde etmek olanakl
ise, o dilde sonsuz sayda tmce elde etmek de olanakl olur. Yani szck daarc sonlu olan Trke gibi doal bir dilde sonsuz sayda Trke tmce elde edebiliriz. Gnmz dilbiliminde nemli bir yer tutan bu sav ilk ortaya atan Frege olmufltur. rnein Ali bir insandr tmcesinin znesini Alinin babas ile deifltirip Alinin babas bir insandr tmcesini elde ederiz; daha sonra Alinin babasnn babas insandr, Alinin babasnn babasnn babas bir insandr, vs. fleklinde
sonsuz tane tmce ortaya kar. flte sonlu szck saysndan sonsuz tane tmce
retmemizi salayan fley yklemlerimizin doymamfl dilsel eler olmalardr. Frege bundan dolay yklemlerin aslnda bir tr fonksiyon olduunu syler. Matematik dilinin temelinde yatan fonksiyon kavram aslnda tm dillerin temelinde yer
alr. rnein, ikiyle arpma, ya da matematik dilindeki ifadesi ile y=2x fonksiyonuna bakalm. Her x deeri iin yeni bir y deeri elde ederiz: 1 iin 2, 2 iin 4, 3
iin 6 vs. ve bu sonsuza kadar gider. Yani bu fonksiyon her sayy o saynn iki kat olan sayyla efller. Ayn durum doal dillerin yklemleri iin de geerlidir: ___bir
insandr yklemi de bir fonksiyondur ve her zneyi farkl bir tmceyle efller. Bu
anlamda yklem dediimiz dilsel eyi znelerden tmcelere giden bir fonksiyon
olarak tanmlayabiliriz.
flte bu flekilde elde ettiimiz tmcelerin dil iinde ok nemli bir ifllevi vardr.
Tmce dil yoluyla dnya ile iliflkimizin kurulmasn salar. Tmceler sayesinde bir
konuda dflnce dile getirebiliyoruz. Tek baflna dnya szc bir dflnce dile
getirmez; tek baflna ___yuvarlaktr yklemi de bir dflnce dile getirmez; ancak
bu ikisi bir araya geldiinde dnya yuvarlaktr tmcesi bir dflnce dile getirebilir.
Bu tmcenin ifade ettii dflnceyi istersek yalnzca dflnebiliriz, ya da o dflnceye inanabiliriz, ya da o dflnceyi bilebiliriz. Bir tmcenin dile getirdii dflnce bir anlamda dnya hakknda bir sav ierir. Bunun en ak gstergesi de, tmcelerin doru ya da yanlfl sfatlarn alabilmeleridir. Biri sadece dnya dediinde syledii doru ya da yanlfl bir fley olamaz; ancak dnya yuvarlaktr dendiinde ortada bir sav vardr artk. Eer dnya yuvarlak ise o sav dorudur, deilse yanlfltr.
Daha nce de sylediimiz zere bir tmcenin znesi bir nesneye, yklemi ise
bir kavrama gnderme yapar. Dnya yuvarlaktr tmcesinin znesi olan dnya
szc dnyaya, ___yuvarlaktr yklemi ise yuvarlaklk kavramna gnderme
yapar. Peki tmcenin kendisi bir btn olarak neye gnderme yapar? fiimdi Fregenin bu soruya verdii yanta bakalm.
Fregeye gre bileflik bir terimin bir paras olan bir terimin yerine ayn nesneye gnderme yapan (eflgndergeli) bir baflka terim koyarsak, o bileflik terimin
gndergesi deiflmez. rnein Atatrkn annesi bileflik terimi Zbeyde hanma
gnderme yapyorsa, bu terimin bir paras olan Atatrk ismi yerine Trkiyenin
ilk Cumhurbaflkan terimini koyduumuzda elde edeceimiz Trkiyenin ilk
Cumhurbaflkannn annesi terimi de yine Zbeyde hanma gnderme yapar. Fregeye gre ayn tr bir ikameyi bir tmce iinde yaptmzda tmcenin gndergesinin ne olduunu buluruz: Dnya yuvarlaktr tmcesinde dnya yerine gnefle uzakl asndan nc gezegen terimini koyduumuzda Gnefle uzakl
asndan nc gezegen yuvarlaktr tmcesini elde ederiz. Fregeye gre, bu iki
tmce arasnda ortak olan fley doruluk deeridir. Tmceler farkldr, tmcelerin
anlamlar farkldr, deiflmeyen tek fley doruluktur. Yani ilk tmce doru ise ikincisi de doru olmak durumunda, ilk tmce yanlfl ise ikincisi de yanlfl olma zorunda. Bu tr bir akl yrtme sonunda tmcelerin gndergelerinin doruluk deerleri olduu sonucuna varr Frege. ki doruluk deeri vardr bu kurama gre: Doru ve Yanlfl. Ancak bu demek deil ki her anlaml tmce ya doru ya da yanlfl olmal. Bunu daha sonra ele alacaz.
VARLIK TMCELER VE KNC DZEY KAVRAMLAR

Fregenin felsefe tarihine yapt en nemli katklardan biri de varlk yarglarna
dair getirdii zgn zmlemedir. Var olmak nedir? Bu soru dil felsefesinin on
dokuzuncu yzyln sonlarnda yeflermesinden ok daha nce filozoflarn sorduu
bir soru idi. ki farkl balamda bu soru gndeme geliyordu. lkinin kkeni antik
felsefeye kadar gider: bir fleyin var olmadn sylemek nasl olanakl oluyor? Antik felsefede bu problem dil felsefesi asndan deil varlk ve yokluk zerine derin bir metafizik mesele olarak ele alnyordu. rnein o dnemde ou Yunan
Zeus tanrsnn varlna inanyordu ama inanmayanlar da vard. Diyelim ki byle
biri Zeus tanrs yoktur demifl olsun. Bu anlaml bir yarg ifade ediyor ancak eer
yarg doruysa karflmza flyle bir sorun ortaya kyor. Zeusun varln reddedebilmek iin onu ncelikle adlandrmak gerekiyormufl gibi grnyor ama eer ki
byle bir tanr yok ise o halde Zeus ad var olmayan bir tanrya m gnderme yapyor? Zeus adlandrabileceimiz bir fley ise nasl oluyor da varla sahip olamyor?
Var olmayan varlklar olabilir mi?
Var olma zerine felsefe tarihinde tartflmalarn younlaflt dier bir balam
ise tanrnn varln tantlama abalarnda ortaya kmfltr. rnein Anselmin tanr tantlamasna bakalm. Anselm tanry ondan daha yce bir varlk dflnlemeyen olarak tanmlar. Bu tanm tanrnn varln reddedenler bile kabul edeceklerdir Anselme gre. Eer tanr var ise tm mkemmellikleri barndran bir varlk
olmaldr bu tanma gre. Ancak eer tanrnn varln reddedersek karflmza flyle bir eliflki kar. Var olmayan bir fley tanr olamaz, zira var olmak var olmamaktan iyidir. Var olmamak bir eksikliktir yani var olmayan bir fley mkemmel olamaz.
Ksaca var olmayan bir fley ondan daha yce bir varln dflnlemeyecei bir
fley deildir. flte byle bir uslamlama sonucu Anselm tanrnn tanm gerei varlk
sahibi olduu sonucuna varr. eliflkiye dflmeden tanrnn varln reddedemeyiz. Descartes da Meditasyonlarnda benzer bir tanr tantlamas verir: Tanr, tanm
gerei tm mkemmelliklere sahiptir. Var olmak bir mkemmelliktir. Dolaysyla
tanr vardr. flte Anselmin ve Descartesin bu nl tantlamalarna getirilen elefltiriler Fregenin varlk yarglar zmlemesinin ilk tohumlarn atmfltr. rnein
Kant bu tantlamalar flu flekilde elefltirir. Bu argmanlar var olmay gerek bir yklem olarak varsayarlar. Tanrya yklenen baz temel nitelikler vardr. O her fleyi bilen, mutlak olarak iyi olan, her fleyi yapma gcnde olan bir varlk olarak kabul
edilir. Tanrnn varlnn tantlamasndaki bu zelikler gibi var olmak da tanrya
yklenebilecek bir zellik olarak varsaylr. Kant buna karfl karak var olma ger-
45
46
Dil Felsefesi
ek bir yklem deildir deyip bunu ayrntl bir flekilde savunmufl olsa da, varlk
yarglarnn bir zmlemesini ak bir flekilde ortaya koyamamfltr. flte Frege
Kantn bu elefltirinden yola karak kendi zmlemesine varr.
Fregeye gre yklemler normal koflullarda nesnelere zellik ya da nitelik yklememizi salayan terimlerdir. rnein Ayfle bu gn beni aramad dersem, Ayfleye beni bu gn aramamfl olma zelliini yklemifl olurum. Yani tmcenin iki
paras bulunur: Ayfle ad zne konumunda bir insana gnderme yaparken,
___bu gn beni aramad yklemi de bir kavrama gnderme yapar. Eer o nesne
(Ayfle) o kavramn altna dflyorsa doru bir yarg ortaya kar. fiimdi benzer bir
baflka tmceye bakalm: Kimse bu gn beni aramad. Grnflte bu tmce de ayn sentaktik biime sahiptir. Kimse zne iken, ___bu gn beni aramad da yklemdir diye dflnebiliriz. Bu doru olamaz Fregeye gre, zira kimse szc
bir insana gnderme yapmadna gre tmce iindeki ifllevi Ayfle gibi olamaz.
lk tmcemizin mantksal znesi bir insandr, Ayfle hakknda bir fley syler. Peki
ikinci tmcenin mantksal znesi nedir? Ne hakkndadr? flte Frege burada dilin
yzeysel sentaktik yapsnn bizleri yanlttn savlar. Kimse bu gn beni aramad tmcesi bildiimiz anlamda bir zne/yklem biimine sahip deildir. Byle bir
tmceyle dile getirdiimiz dflncenin ok daha farkl bir yaps bulunur. Bu tmceyle dile getirdiimiz dflnce bir nesne hakknda deil bir kavram hakkndadr.
Peki, nedir o kavram? Bu gn beni aramayanlar kavram. flte o kavram hakknda
bir fley syleriz. Nedir sylenen? O kavramn tm insanlar iin doru olduudur
sylenen. Yani ___bu gn beni aramad ykleminin boflluuna kimin ismini koyarsam koyaym doru bir tmce ortaya kar: Ayfle bu gn beni aramad,
Mehmet bu gn beni aramad, Su bu gn beni aramad, vs. tm isimler iin bu
tmceler doru kacaktr. flte varlk ya da yokluk yarglar da aynen bu tmcenin
zmlenmesi fleklinde incelenmelidir Fregeye gre.
Diyelim ki ejderhalarn gerekten var olduuna inanan bir ocua bu dflncesinin yanlfl olduunu sylemek istiyoruz ve bu amala flu tmceyi kullandk: Ejderha diye bir fley yoktur. Bu tmcenin znesi var olmayan bir havyan olan ejderhann kendi deildir tabii. Amacmz bir hayvandan bahsetmek deil bir kavramdan bahsetmektir, o da ejderha kavramdr. Yani ___ejderhadr ykleminin gndergesi olan kavramdr bu Fregenin kuramnda. flte o kavramn hibir nesneye
doru olarak yklenemeyeceini dile getirmifl oluruz bu tmceyle. Ksaca herhangi bir nesneyi ele alp onun adn ___ejderhadr ykleminin boflluuna koyduumuzda yanlfl bir yarg ifade etmifl oluruz. Frege byle bir uslamlamadan yola karak var olma ykleminin nesnelere deil kavramlara yklenen zel bir tr yklem olduunu syler. Normalde nesnelere yklediimiz yklemlere birinci dzey
yklem adn verir ve bu tr yklemlerin gndergelerine de birinci dzey kavram der. Var olma trnde nesnelere deil kavramlara yklenen yklemlere de
ikinci dzey yklem ve bu tr yklemlerin gndergelerine de ikinci dzey kavram adn verir. Gnmz sembolik mantndaki Varlksal Niceleyici de bu grflten ortaya kmfltr. Var olma yklemi bir niceleyicidir, nk bir kavramn ka
tane nesne iin doru olduunu ifade eder. Kutupta penguenler vardr dediimizde, kutuptaki penguenler kavramnn en az bir nesne iin doru olduunu sylemifl oluruz. Ejderha yoktur dediimizde ise ejderha kavramnn hibir nesne
iin doru olmadn, yani bu kavramn altna dflen nesnelerin saysnn sfr olduunu sylemifl oluruz.
47
Var olmayan bir fleye rnek verebilir misiniz?
DfiNCE ZERNE DfiNCE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Fregenin ilk olarak dile getirdii bir dilsel ilke gnmz dil felsefecilerinin ok byk ounluu tarafndan benimsenmeye devam ediyor. Bileflimsellik lkesi
S Ohem
R U anlam hem
(Principle of Compositionality) adn verebileceimiz bu ilkenin
de gnderme iin flu flekilde dile getirilebilir:
Anlam in Bileflimsellik lkesi
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
DKKAT
Bileflik bir terimin anlam, o terimin paralarnn anlamlarnn bir fonksiyonudur.

SIRA SZDE
Burada bileflik terim derken kendisi basit olmayan, ancak basit paralarn bir
araya gelmesiyle oluflmufl karmaflk bir dilsel terimi kastediyoruz. Bu tr bileflik
terime en iyi rnek bir tmcedir. rnein dnya yuvarlaktr
tmcesi bileflik bir
AMALARIMIZ
terimdir. Bunun nedeni tmceyi zne ve yklem olarak paralarna ayrabiliriz. flte bu ilke tmce gibi bileflik bir terimin anlamnn paralarnn anlamlarnn bir
araya gelmesiyle olufltuunu sylyor. Yani dnya szcnn
K T A P anlam ile,
___yuvarlaktr szcnn anlam bir araya gelerek, dnya yuvarlaktr tmcesinin anlamn oluflturuyorlar. Eer ayn tmce iinde dnya szc yerine
onunla eflanlaml olan bir baflka szck koyarsak, tmceninT anlam
E L E V Z Y da
O N deiflmez
bu ilkeye gre. Diyelim ki arz szc dnya szc ile Trke dilinde eflanlamllar. Bu durumda arz yuvarlaktr tmcesi dnya yuvarlaktr tmcesiyle ayn anlama gelir. flte bu ilke iki eflanlaml terimin bu flekilde yer deifltirmesi du N T E R Nayn
E T ilkeyi terumunda tmce anlamnn ayn kalaca sonucunu dourur. Ancak
rimlerin anlamlar yerine gndergelerine uyguladmzda karflmza nemli bir
problem ktn greceiz.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gnderme in Bileflimsellik lkesi

Bileflik bir terimin gndergesi, o terimin paralarnn gndergelerinin bir fonksiyonudur.
Yine ayn rnek zerinden bu ilkeyi aklayalm. Dnya yuvarlaktr, tmcesi
daha nce de sylediimiz gibi Fregenin kuramnda bir doruluk deerine gnderme yapar. Tmce doruysa Doru nesnesine, tmce yanlflsa da Yanlfl nesnesidir bu gnderge. Eer dnya gerekten yuvarlak ise, tmcemiz Doruya gnderme yapar. flte bu ilkeye gre tmcemizin gndergesini belirleyen an az iki fley
vardr: tmcenin znesi olan dnya teriminin gndergesi (ki bu dnya nesnesidir), ve tmcenin yklemi olan ___yuvarlaktr teriminin gndergesi (ki bu yuvarlaklk kavramdr). Bu iki gndergeyi sabit braktmzda tmcenin gndergesi de
deiflmez. Yani zne konumundaki dnya teriminin yerine o terimle eflgndergeli olan bir baflka terim koyduumuzda elde edeceimiz yeni tmcenin de gndergesi ayn kalacaktr; yani ilk tmcemiz doru olduuna gre, yeni tmcemiz de
doru olacaktr. Ksaca buradan flu yeni dilsel ilkeyi tretebiliriz:
Doru bir tmcenin iinde geen bir terimin yerine, o terimle eflgndergeli
olan baflka bir terim koyduumuzda yeni elde edeceimiz tmce de doru olur.
rnein dnya terimi ile gnefle en yakn nc gezegen terimleri eflgndergelidir. Bu durumda dnya yuvarlaktr tmcesinin znesi olan dnya terimi
yerine gnefle en yakn nc gezegen terimini koyalm. Yeni tmcemiz flyle
olacak: gnefle en yakn nc gezegen yuvarlaktr. lk tmcemiz doru olduuna gre bu tmce de doru olmak zorunda bu ilkeye gre. Gerekten de du-
Dil kullanmyla dnyann

nesnelerinden
bahsedebiliyoruz; ancak
dilimizin dier nemi bir
ifllevi de insanlarn bu
nesneler hakkndaki
dflncelerinden
bahsetmemizi olanakl
klmasdr. Bu sayede
dflnme zerine
dflnebiliyoruz.
48
Dil Felsefesi
rum byle olduuna gre ilkemiz istenen sonucu verir. Ancak ayn ilkeyi baflka
trde baz tmcelere uyguladmzda karflmza bir problem kar. Bu problemi
dilimize dair teknik bir problem olarak dflnmemeliyiz. Greceimiz zere dilimizin doasnn anlafllmas asndan bu problem byk nem taflr.
Bunu grmek iin bir rnek ele alalm. Diyelim ki flu tmce Ayflenin dflnce
dnyasna dair doru bir fleyi dile getiriyor:
1. Ayfle doal olarak sv su bulunan tek gezegenin dnya olduuna inanyor.
Bu tmce Ayfle ile bir dflnce arasnda bir iliflki kurar. Ayflenin inand dflnceyi flu flekilde dile getirebiliriz:
2. Doal olarak sv su bulunan tek gezegen dnyadr.
fiimdi (2)de geen dnya terimi yerine onunla eflgndergeli olan gnefle en
yakn nc gezegen terimini koyalm:
3. Doal olarak sv su bulunan tek gezegen gnefle en yakn nc gezegendir.
Eer (2) doru bir iddiada bulunuyorsa (3) de doru olmak zorundadr ve eer
(2) yanlfl bir iddiada bulunuyorsa (yani doal olarak sv su bulunan dnyadan
baflka bir gezegen varsa) (3) de yanlfl olmak zorundadr. Yani (2) ve (3) sayl
tmcelerimiz ayn doruluk deerine sahipler. fiimdi (1) sayl tmcemizde dnya yerine onunla eflgndergeli olan gnefle en yakn nc gezegen terimini
koyalm:
4. Ayfle doal olarak sv su bulunan tek gezegenin gnefle en yakn nc
gezegen olduuna inanyor.
Bu doru bir dflnce ifade etmek zorunda m? Diyelim ki Ayfle gnefle en yakn nc gezegenin dnya olduunu bilmiyor ve bu gezgenin dnya deil de
Vens olduunu sanyor. Dahas Ayfle Vens gezegeninde doal olarak sv su bulunmadna da inanyor. Bu durumda Ayfleye flu soruyu sorduumuzu dflnn:
Ayfle, sence gnefle en yakn nc gezgende doal olarak sv su var m?
Tabii ki Ayfle gnefle en yakn nc gezgenin Vens olduunu sand iin
ve Venste su olmadna da inand iin bu soruya Hayr yoktur! diyecektir.
Daha da ak bir flekilde flimdi Ayfleye flu soruyu sorduumuzu dflnelim:
Ayfle doal olarak sv su bulunan tek gezegenin gnefle en yakn nc gezegen olduuna inanyor musun?
Doal olarak Ayfle Hayr inanmyorum diye yant verecektir. Bu durumda (4)
sayl tmcemiz Ayflenin dflncelerine dair doru bir fley sylemiyor. Karflmza
kan problem flu: (1) sayl tmce doru bir fley sylerken, (4) doru bir fley sylemiyor. Halbuki bu iki tmce arasndaki tek fark birinde dnya terimi geerken,
dierinde onunla eflgndergeli olan gnefle en yakn nc gezegen terimi geiyor. Bunun sonucunda da Gnderme iin Bileflimsellik lkesiyle eliflen bir durum ortaya kmfl gibi grnyor.
Frege bu soruna zmde Gnderme iin Bileflimsellik lkesini reddetme yolunu izlemez. Ona gre bu ilke her durumda doru olmak zorundadr. Bundan dolay karflmza kan bu durumun gerekte bu ilkeyle eliflmediini gstermeye alflr. Bu sayede dil felsefesinde daha nce hi tartfllmamfl yepyeni bir grfl ortaya kar. fiimdi Fregenin bu probleme ynelik zmne bakalm. (1) sayl tmce dnya hakknda bir fley sylerken, (4) sayl tmce dorudan dnya hakknda
bir fley sylemez. Bu aradaki fark Frege asndan ok nemlidir. (4) sayl tmce
Ayflenin dnya hakkndaki bir inanc hakknda bir fleyi dile getirir. Bu sayede bizler dil kullanmyla hem kendimizin hem de baflkalarnn dflnceleri, inanlar,
bilgileri hakknda konuflabiliyoruz. flte iinde inanma, bilme gibi zihinsel srele-
re gnderme yapan trde bu tr tmcelerin zmlemeleri dierlerinden ok farkldr Fregeye gre. Bu tr tmcelerde bir dflnceye gnderme yaplr. flte bu tr
dflncelere gnderme yapan terimlerin semantik ifllevleri de farkldr Fregeye gre. rneimize dnelim. Normalde dnya szcn dnya hakknda bir fley
sylemek iin kullanrz. Ancak (1) sayl tmcede geen dnya szc dnya
hakknda bir fley sylemek iin kullanlmyor Fregeye gre. Bu szc o tmce
iinde kullandmzda amacmz dnyadan bahsetmek deil, Ayflenin dflncesinden bahsetmektir. Bundan dolay burada geen dnya szc ile dnyaya
deil, bu szcn anlamna gnderme yaparz. Normalde bir terim gndergesine gnderme yapar. Ancak insanlarn dflncelerinden bahsederken kullandmz
terimler, gndergelerine deil anlamlarna gnderme yapar Fregeye gre. Bu sayede (1) sayl tmce doru iken (4) sayl tmce nasl oluyor da yanlfl oluyor aklayabiliriz. (1) sayl tmcede geen dnya szc bu szcn anlamna gnderme yaparken, (4) sayl tmcede geen gnefle en yakn nc gezegen terimi ise bu terimin anlamna gnderme yapar. Ksacas bu iki terim eflgndergeli
deildir bu balamda. Terimlerin anlamlar bir araya gelerek dflnce oluflturduunu anmsayn. flte anlamlara gnderme yapmak sayesinde dflncelerden bahsetmek de olanakl hale gelir. Dahas dflnceler zerine dflnmek de olanakl olur.
49
50
Dil Felsefesi
zet
N
A M A
Fregenin zdefllik problemine nasl bir zm

getirdiini aklamak ve tartflmak.
Fregenin Anlam ve Gnderme zerine adl
makalesinin baflnda tartflt zdefllik problemi
onun dil kuramn anlamak asndan zel bir
nem taflr. Zira kuramnn temelinde yatan anlam ile gnderme arasndaki ayrm bu problemi
zmek iin ortaya atmfltr. Makalenin en baflnda problemi aklar, daha nceki grfln ve
bu grfle nasl vardn anlatr ve daha sonra
da eski zmnn hatasn ortaya koyup yeni
zmn verir. Problemi aklamak iin flu soruya sorar Frege: a= b biimindeki bir zdefllik
tmcesi neyle ne arasnda bir iliflki kurar? Bu soruya yle bir yant vermeliyiz ki a=b biimindeki bir tmcenin nasl olup da a=a biimindeki bir tmceden farkl olarak retici olduunu
aklayabilelim. rnein Yaflar Kemal nce Memedin yazardr tmcesi retici iken, Yaflar
Kemal Yaflar Kemaldir retici deildir. Fregenin eski grflne gre zdefllik iki ad ya da
terim arasnda bir iliflki kurar. Bu rnekte iki tane tekil terim geiyor: Yaflar Kemal ve nce
Memedin yazar. kisi farkl terimlerdir ancak
ikisi de ayn insana gnderme yapar. flte eski
grflne gre zdefllik tmceleri nesneler aras
deil nesnelerin adlar arasnda bir iliflki kurar.
Yani Yaflar Kemal nce Memedin yazardr dediimizde sylenen fludur: Yaflar Kemal ile nce Memedin yazar terimleri ayn insana gnderme yaparlar. Frege iflte bu eski grflnn hatal olduunu kabul eder. Eer bu grfl dou olsayd, der Frege, bir zdefllik tmcesi dil zerine
bir fley sylemifl olurdu. Halbuki biz Yaflar Kemal nce Memedin yazardr dediimizde dil
zerine deil bir insan zerine bir fley sylemek
isteriz. Bundan dolay Frege yeni grfln sunar: zdefllik nesneler aras bir iliflki ifade eder.
Bu grfln anlamak iin iliflki bildiren baflka
trde bir tmceye bakalm: Ayfle ile Ali kardefller. Bu tmce Ayfle ile Ali arasndaki akrabalk
iliflkisini dile getiriyor. Burada bir deil iki insan
vardr sz konusu olan ve bu iki ayr insan arasnda bir iliflkiyi dile getirir bu tmce. Ancak zdefllik iliflkisi farkldr: ortada iki deil tek bir nesne vardr. rneimize dnecek olursak Yaflar
Kemal nce Memedin yazardr dediimizde iki

deil tek bir insandan bahsediyoruz. Garip bir
flekilde zdefllik bir nesnenin kendisiyle girdii
trden bir iliflki olmaldr o halde. flte baflnda
kendisine de garip gelen bu grfl kabullenir
Frege. Peki bu durumda Yaflar Kemal nce Memedin yazardr tmcesi ile Yaflar Kemal Yaflar
Kemaldir tmceleri arasndaki fark nasl aklarz? lk tmce bir enformasyon ierirken ikincisi
iermez. flte bu problemi zmek iin Frege anlam ile gnderme arasndaki ayrm yapar. Yaflar Kemal ile nce Memedin yazar terimlerinin gndergeleri ayn insandr, ancak anlamlar
farkldr. Bir tmcenin ierdii enformasyon sadece o tmcede geen terimlerin neye gnderme yaptklar ile aklanamaz. Ayn zamanda o
terimlerin gnderme yapma biimleri de nemlidir. flte rneimizde ortada tek bir insan olsa da,
bu insana gnderme yapma biimleri farkl olan
iki ayr terim bulunur. Yani Yaflar Kemal ad ile
nce Memedin yazar terimi farkl biimde ama
ayn insana gnderme yaparlar. flte bu gnderme yapma biimlerine Frege Sinn adn verir,
biz de bunu Trkede anlam olarak ifade ediyoruz. Yaflar Kemal nce Memedin yazardr
tmcesini duyduumuzda kavradmz fley o
tmcenin anlamdr. Bu kavranan anlam da Yaflar Kemal Yaflar Kemaldir tmcesinin anlamndan farkldr. flte bu anlam farkll sonucunda
birinci ikinci tmceden daha fazla enformasyon
ierir.
N
A M A
Fregenin anlam ve gnderme arasndaki yapt

ayrm aklamak ve tartflmak.
Fregenin kuramna gre bir terimin iki ayr semantik deeri vardr: o terimin anlam ve gndergesi. Dnyann nesneleri kendilerini bizlere
birok farkl biimlerde sunarlar. rnein stanbul flehrini Avrupa ile Asyay birbirine balayan
flehir olarak da dflnebiliriz, Trkiyenin en byk flehri olarak da dflnebiliriz. Tek bir flehir
vardr, o da stanbul, ancak bu flehir bize kendini birok biimde sunar. flte bu nesnelerin kedilerini bize sunuma biimleri szcklerimizin anlamlarn oluflturur. Trkiyenin en byk flehri
ile Avrupa ile Asyay birbirine balayan flehir
terimleri ayn nesneye (yani stanbula) gnderme yaparlar, ancak anlamlar farkldr. Yani stanbula gnderme yapmay farkl biimlerde gereklefltirirler. Bundan dolay bir terimin anlamnn en temel ifllevi gnderme yapma arac olmasdr. Dier yandan terimlerimizin anlamlar bizim dnyann nesnelerini dflnmemizi salayan
aralardr. stanbulu dflnmek iin, gndergesi
bu flehir olan bir terimin anlamn kavramanz
gerekir. Bu sayede nesneleri zihnimizde temsil
edip onlar hakknda yarglarda bulunmak, onlar
hakknda sorular sormak olanakl hale gelir. Terimlerin anlamlar bir tmce iinde bir araya gelerek doru ya da yanlfl olan dflnceler olufltururlar. Gnmzde doru ya da yanlfl olabilecek trden enformasyon ieren bu tr tmcelerin anlamlarna dil felsefesinde nerme ad veriliyor. Ayn basit terimlerde olduu gibi bir tmcenin de hem anlam hem de gndergesi vardr
Fregenin kuramnda. Tmcenin anlam o tmceyi anladmzda kavradmz fley iken, tmcenin gndergesi Doru ya da Yanlfl olan iki doruluk deerinden biridir. Terimlerin gndergeleri bizlerden bamsz gerekliin paralardr. Ancak terimlerimizin anlamlar da fiziksel dnyann
paralar olmasalar da onlar da nesnel bir gereklie sahiptirler. Bu sayede anlamlardan oluflan dflnce dediimiz fley hepimiz iin ortak
olan ve bizlerden ve dilimizden bamsz olarak
var olan bir gereklie sahip olurlar.
N
A M A
51
Fregenin kuramnn dil felsefesinin klasik problemlerine getirdii zmleri aklamak.

Dil felsefesinin klasik problemlerinden biri gnderimsiz terimler problemidir. Bu probleme Fregenin getirmifl olduu zgn zm hala birok
felsefeci tarafndan benimsenmektedir. Frege bir
dil iinde yer alan her terimin anlam olmas gerektiini savunur. Normal koflullarda bir terimin
anlam yannda ayrca da gndergesi vardr. Ancak baz durumlarda bir terimin anlam olmasna
karfln gndergesi bulunmaz. Frege zellikle roman syleminden rnekler verir bu duruma. rnein nce Memed ad bir roman kahraman
addr, gerekte byle biri yoktur. Ancak biz roman okuduumuzda bu adn ne anlama geldiini kavrarz. Yani nce Memed adnn anlam olsa da gndergesi yoktur. Bundan dolay bu ad
bir tmce iince getiinde o tmce bir insan
hakknda bir iddia iermez. Fregenin Gnderme
iin Bileflimsellik lkesine gre bu trde tmcelerin gndergeleri yoktur, yani doru ya da yanlfl bir fley sylemezler. nce Memed ok cesur
biri dediinizde anlaml bir fley syleseniz de,
doru ya da yanlfl bir fley sylemifl olmazsnz.
Zira gerek dnyamzda cesur diyebileceimiz
nce Memed adnda bir insan bulunmaz. Bazen
bir terimin gndergesi olduunu sanp sonra olmadn keflfedebiliriz. rnein bilim insanlar
Merkr gezegeninin yrngesinde sapmalara neden olan keflfedilmemifl bir gezegen olduunu
sanp bu gezgene Volkan adn vermifllerdi. Ancak daha sonra byle bir gezgenin olmad bilimsel olarak kantland. Bu duruma Volkan
adnn bir anlam olsa da gndergesi yoktur. Bu
ad bir tmcede kullanp Volkan byk bir gezgendir trnde bir fley sylediimizde anlaml
bir fley syleyebiliriz. Ancak Volkan adnn gnderme yapt bir nesne olmamasndan dolay
tmce de gnderme yapmaz; bundan dolay tmce ne doru ne de yanlfl bir iddiada bulunur.
Gnderimsiz terimler problemine bu zm
nermifl olmasna karfln Frege kendi deyimiyle
ideal bir dilde tm terimlerin gndergeleri olmas gerektiini de savunmufltur.
Klasikleflmifl dier bir problem de varlk yarglarnda dairdir. Bir fleyin var olmadn eliflkiye
dflmeden nasl syleyebiliriz? Fregenin bu probleme getirdii zm felsefe tarihi asndan byk nem taflr. Zira Fregenin zmne gre
52
Dil Felsefesi
var olmak ikinci dzeyde bir yklem dir. Gnmz sembolik mantnm temel kavramlarndan biri olan niceleyici kavram da buradan tretilmifltir. fiimdi bir rnek yardmyla Fregenin
zmne bakalm. Cad diye bir fley yoktur ya
da ksaca cad yoktur dediinizde ne demifl
olursunuz? Fregeye gre bu tmce doast gleri olan ancak gerekte var olmayan bir kadn
tr hakknda deildir. Tmcenin znesi cadlar
deil cad kavramdr. Fregeye gre bu tmce
ile dile getirdiimiz dflnce cad kavramnn,
kendi deyimiyle, bofl olduudur. Bir kavramn
bofl olmas demek, o kavramn dou olarak uygulanabilecei bir nesnenin olmamas anlamna
gelir. Yani bu tmce var olmayan cad nesnelerine deil, cad kavramna bir zellik ykler. flte
nesnelere deil kavramlara zellik ykleyen bu
tr yklemlere Frege ikinci dzey yklemler
adn verir. Var olma byle bir yklemdir ve sembolik mantk dilinde buna niceleyici denir. Byle denmesinin nedeni kavramn ka adet nesneye doru olarak uygulanabilecei sylemesidir,
yani nicelie dairdir. Cad yoktur dediimizde
bu say sfrdr. Yani cad kavramnn dou olarak uygulanabilecei nesnelerin saysnn sfr olduunu sylemifl oluruz.
Fregenin tartflt ok nemli dier bir problem
teknik bir problem gibi grnse de dilimizin ok
nemli bir ifllevinin anlafllmas asndan zel

bir konuma sahiptir. Normal koflullarda bir tmce iinde geen bir terimin yerine onunla eflgndergeli baflka bir terimi koyduumuzda o tmcenin doruluk deeri deiflmez. Ancak insanlarn
dflncelerinden bahsetmemizi salayan trde
tmcelerde durum byle deilmifl gibi grnr.
rnein Babilliler Akflam Yldznn gnbatmnda grndne inanrd tmcesi doru
iken, Babilliler Sabah Yldznn gnbatmnda
grndne inanrd tmcesi yanlfltr. Akflam
Yldz ile Sabah Yldz ayn gk cismine gnderme yaptklarna gre bu nasl oluyor? Fregeye
gre insanlarn dflncelerinden bahseden bu
tr tmcelerde baz terimler normalde gnderme
yaptklar nesnelere gnderme yapmazlar. Normalde Akflam Yldz Vens gezegenine gnderme yapar. Ama bu tmcede bu ad kullanarak Vensten bahsetmek deildir amacmz. Szn ettiimiz Babillilerin inand bir dflncedir. Bundan dolay bu tmcede Akflam Yldz
adn normal gndergesi olan Vense deil, adn
anlamna gnderme yapar. flte terimlerin anlamlarna gnderme yaparak dflncelerden bahsetmek ve dflnceler zerine dflnmek de olanakl hale gelir.
53
Kendimizi Snayalm
1. Fregeye gre dil felsefesi ile mantk arasndaki iliflkinin nemi afladakilerden hangisinden kaynaklanr?
a. Dil felsefesi yaparak daha mantkl insanlar olabiliriz.
b. Tm dillerin mantksal yaplar ayn olduu iin
mantk alflmalar tm dillerin yapsna flk tutar.
c. Dilin mantn anlayarak o dili konuflan insanlarn kltrn daha iyi anlarz.
d. Dilimizin yapsn kavrayarak dilin mantmz
nasl snrladn anlayabiliriz.
e. Bir dili konuflan insanlarn yaptklar mantk hatalarn ortaya karrz.
2. Fregenin son grflne gre Akflam Yldz ile Sabah Yldznn ayn gk cismi olduunu rendiimizde ne renmifl oluruz?
a. Akflam Yldz ve Sabah Yldz adlarnn ayn anlama geldiini
b. Akflam Yldz ve Sabah Yldz adlarnn farkl anlama geldiini
c. Akflam Yldz ve Sabah Yldz adlarnn ayn gk cismine gnderme yaptn
d. Akflam Yldz ve Sabah Yldz adlarnn ayn gk cisminin farkl kavramlarn ifade ettiini
e. Hibiri
3. Fregeye gre anlam ile gnderme arasndaki iliflkiye dair afladakilerden hangisi doru deildir?
a. Bir terimin gndergesi olmas iin anlam da olmaldr.
b. Bir terimin anlam varsa gndergesi de vardr.
c. zne konumundaki tekil bir terimin anlamn
kavrayarak o terimin gndergesi olan nesneyi
zihnimizde temsil edebiliriz.
d. Bir tmcenin anlam o tmcenin dile getirdii
dflnce, gndergesi ise o tmcenin doruluk
deeridir.
e. Gndergeleri ayn olup da anlamlar farkl olan
terimler vardr.
4. Fregeye gre nesne ile kavram arasndaki ayrma

dair afladakilerden hangisi doru deildir?
a. Bir fley hem nesne hem de kavram olamaz.
b. zne konumunda kullanlan bir ad ile bir kavrama gnderme yapamayz.
c. At kavram her biri birer nesne olan tm tikel atlarn toplamndan oluflan bir kmedir.
d. Bir tmcenin zne konumundaki terimi bir nesneye, yklem konumundaki terim ise bir kavrama gnderme yapar.
e. Bir kavram zaman iinde deiflmez.
5. Dnya dzdr tmcesi Fregenin kuramna gre
neye gnderme yapar?
a. Dnyann dz olduu dflncesine
b. Yanlfl nesnesine
c. Dnyann dz olduuna inanlara gre Doru
nesnesine, dnyann dz olduuna inanmayanlara gre Yanlfl nesnesine
d. Tmceler gnderme yapan terimler olamadndan soru anlamszdr
e. Dnya dz olmad iin bu tmce hibir fleye
gnderme yapmaz
6. Fregenin kuramna gre mutluluu istemeyecek
insan yoktur tmcesinin doru olduunu varsaymndan afladakilerden hangisi kmaz?
a. Mutluunu istemeyen bir insan lme mahkumdur.
b. Her insan mutluunu ister.
c. mutluluu istemeyecek insan kavram bofltur.
d. ___mutluluu istemeyen bir insandr yklemi
hibir insan iin doru deildir.
e. mutluluu istemeyecek insan teriminin kaplam bofl kmedir.
7. Fregenin varlk zerine dflncelerine gre afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Var olma yklemi nesnelere deil ancak kavramlara yklenebilir.
b. Var olmak bir nesnenin zellii olamaz.
c. Varlk yargs belirten bir tmcenin znesi bir
zel ad olamaz.
d. Var olma yklemi ikinci dereceden bir yklem
olan bir niceleyicidir.
e. Var olmayan bir fleyi adlandrabiliriz.
54
Dil Felsefesi
Okuma Paras
8. Afladakilerden hangisini Fregenin anlam zerine
syledikleri ile eliflir?
a. yi szcn farkl anlamlarda kullanabiliriz.
b. Hepimizin ortaklafla kavrad anlamlar araclyla iletiflim kurabiliriz.
c. Ortak bir dil konuflan insanlar szcklerin anlamlarn olufltururlar.
d. nsan dilleri ortaya kmadan nce de aa kavram vard.
e. Bir szc anlamamz o szcn neye gnderme yaptn bilmemizi gerektirmez.
9. Diyelim ki Ayfle nce Memedin bir roman kahraman deil gerekten yaflamfl biri olduunu sanarak nce
Memed ok cesur biri olduuna inanmfl olsun. Ayfle
nce Memedin ok cesur biri olduuna inanyor tmcesine dair afladakilerden hangisi Fregeye gre doru olamaz?
a. Tmce dorudur.
b. Tmce yanlfltr.
c. Tmcenin iinde geen nce Memed ad bir
insana deil o adn anlamna gnderme yapar.
d. Tmcenin iinde geen nce Memed ad kimseye gnderme yapmad iin bu tmce doru
ya da yanlfl bir dflnce dile getirmez.
e. nce Memed ok cesur biridir tmcesi doru
ya da yanlfl bir dflnce dile getirmese de, Ayfle nce Memedin ok cesur biri olduuna inanyor tmcesi doru ya da yanlfl olabilir.
10. Afladakilerden hangisi Fregeye gre insanlarn
dflncelerinden bahsetmemizi olanakl klan bir dilsel
zelliktir?
a. Yklemlerimizin boflluklu olmas
b. Sonlu sayda szckten sonsuz sayda tmce
retebilmemiz
c. nsan davranfllarn betimleyen bir dilimizin olmas
d. Dil araclyla terimlerin anlamlarna gnderme
yapabilmemiz
e. Dflncelerimizi ortak klan bir dilimizin olmas
Dil felsefesinin bafllca konusu anlamdr ve anlam konusu tartfllrken de anlaml olduu sylenen fleylerin
en temelde neler olduklar belirlenmek gereindedir.
rnein hem szckler iin, hem de tmcelere iliflkin
olarak bunlarn anlaml olduklar sylenebilmektedir.
Ancak bunlarn anlamll ayn trden deildir. nk
bir szck ile btn bir dflnceyi iletmek szkonusu
olamayacaktr. At dediinizde sizi dinleyenin anlad
fley, olsa olsa ata ne olduu sorusunu aracak, eksik
bir dfln olacaktr. Bu szc bir tmce iinde tamamlayarak, atn beyaz olduu veya kofltuu gibi doru ya da yanlfl olabilen bir nerme yaptnzdaysa,
karflnzdakine btn bir dflnce iletebilmifl olursunuz.
Peki, szck ve tmce anlamllklar ayn fley deilseler
hangisinin hangisinden tredii sylenmelidir? Tmceleri, szckleri biraraya getirerek oluflturduumuza gre, temelin ya da anlam atomlarnn szcklerde olduunu sylemek isteyebiliriz. Klasik olan bu grfle gre, tmce anlamll anlaml szcklerin birlikteliinden tremektedir. Bu grfln doru bir yan olduu
da kuflkusuzdur: ona szck atomculuu diyelim. Frege, flimdi belirlenen olguyu yadsmadan madalyonun
br yzn vurgulamfl ve tam ters ynde daha nemli bir iliflki bulunduuna dikkat ekmifltir. Evet, szcklerin anlamlar bir arada tmcenin anlamn olufltururlar, ancak bu biraradalk olmadan da tam bir anlamllk
taflmazlar. Szcklerin tek bafllarna tamamlanmfl bir
anlamllndan sz edilemez. Frege ortaya bir tmceatomculuu atmaktadr. Szckler ancak bir tmce
balamnda anlam taflrlar. Onlarn anlam, tmce iinde yklendikleri ifllev ya da grevden oluflur. Yalnz
baflna duran bir szcn anlamlln onun herhangi
bir tmceye yapaca katk olana biiminde kavrarz.
Eer kimi durumlarda szcklerin tamamlanmfl dflnceler iletmeleri szkonusu oluyorsa, bu onlar btn
tmceler olarak yorumlandklar, yorum balamnda tamamlandklar iindir: Byleleri ksaltlmfl tmceler olarak anlafllan fleylerdir. Tmce atomculuunun getirdii
nemli bir yenilik, szck anlamllnn ne gibi bir ifllev taflmak olduu ve szcklerin birbirine balanarak nasl tamamlandklar konularn gndeme alfldr.
Bu yaklaflm, yukarki konulara aklamalar getiren bir
yaklaflmdr.
Kaynak: Arda Denkel, Fregenin Dil Felsefesi: Ana
izgiler, Felsefe Tartflmalar, 5. Kitap. 1989.
55

1. b
2. e
3. b
4. c
5. b
6. a
7. e
8. c
9. d
10. d
Yantnz yanlfl ise Matematiin Temelleri blmn yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Anlam ve Gnderme Arasndaki Ayrm blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Anlam ve Gnderme Arasndaki Ayrm blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise zel Ad/Yklem ve Nesne/Kavram Ayrmlar blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Tmcelerin Gndergeleri ve
Doruluk blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Varlk Tmceleri ve kinci
Dzey Kavramlar blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Varlk Tmceleri ve kinci
Dzey Kavramlar blmn yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Anlamn Nesnellii blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dflnce zerine Dflnce blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dflnce zerine Dflnce blmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Ankara flehri bize kendini Trkiyenin baflkenti olarak
sunduu gibi, Avrupada Angora adyla anlan kedisiyle nl flehir olarak da sunabilir.
Sra Sizde 2
Sokrates aklldr tmcesini alalm. Sokrates yerine
Sokratesin babas terimini koyduumuzda yeni bir
tmce elde ederiz: Sokratesin babas aklldr. fiimdi
Sokratesin babas yerine Sokratesin babasnn babas koyalm. Yeni tmcemiz flyle olur: Sokratesin babasnn babas aklldr. Bu ifllemi her defa tekrar ettiimizde yeni bir tmce elde ederiz. Pratikte olmasa bile prensipte bu ifllemi sonsuza kadar srdrebileceimize gre Trke dilinde birbirlerinden farkl sonsuz
sayda tmce olduunu gstermifl oluruz.
Sra Sizde 3
Fregeye gre var olmayan bir fleye rnek verilemez.
Hatta var olmayan fleyler bulunur mu? sorusu Fregeye gre bir dil hatas ierdiinden anlaml bir soru
deildir. Bunun nedeni soru var olma yklemini birinci dereceden bir yklem fleklinde kullanr. Fregeye gre var olma nesnelere deil kavramlara uygulanabilir
sadece. Diyelim ki bu soruya yant olarak gemiflte yaflamfl ama flu anda hayatta olmayan birini rnek olarak
verdiniz. Buradaki varsaymnz fludur: bir insan ldnde var olma niteliini yitirir. Fregeye gre yine ayn hatay ifllemifl olurusunuz. Gnmz felsefesinde
Fregeye karfl gelen grfller ne srlmfl ve Meinongun kuramna benzer var olmayan nesneler ontolojileri gelifltirilmifltir.
Kaynaklar
Frege, G., Aritmetiin Temelleri, eviren: Blent Gzkan, Yap Kredi Yaynlar, 2010.
Frege, G., Kavram ve Nesne zerine, evirenler: lhan
nan ve Bahadr Turan, Felsefe Tartflmalar, Say
44. Boazii niversitesi Yaynlar, 2010
Frege, G., Anlam ve Ynletim stne, Felsefe Tartflmalar, ev. H. fi. Elkatip, Panorama Yaynlar, Alanya, 1989.
Frege, G., Translations from the Philosophical Writings
of Gottlob Frege, P. Geach and M. Black, eds. Oxford: Basil Blackwell, 1970.
DL FELSEFES
Amalarmz
N
N
N

Russelln tanflklk ve betimleme yollu bilgi ayrmn aklayabilecek ve
tartflabilecek,
Russelln Betimlemeler Kuramn aklayabilecek ve tartflabilecek,
Russelln kuramnn dil felsefesinin klasik problemlerine getirdii zmleri
aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Bertrand Russell
Gnderme
zel Ad
Varlk
Niceleyici
Betimlemeler Kuram
Tanflklk Yollu Bilgi
Betimleme Yollu Bilgi
Kavram ve nermesel Fonksiyon
indekiler
Dil Felsefesi
Russelln
Betimlemeler Kuram
GRfi
TANIfiIKLIK VE BETMLEME YOLLU
BLG AYRIMI
DEfiKENLER VE NERMESEL
FONKSYONLAR
BELRL VE BELRSZ BETMLEMELER
ZEL ADLAR
GNDERMSZ TERMLER
VARLIK TMCELER
EfiGNDERGEL TERMLERN YER
DEfiTRMES PROBLEM
Russelln Betimlemeler
Kuram
GRfi
Bir nceki nitede ayrntlaryla ele aldmz Fregenin kuram ve zellikle anlam
ile gnderme arasnda Fregenin yapt ayrm deiflik klklarda gnmz dilbiliminde ve dil felsefesinde sklkla kullanlmaya devam ediyor. Ancak bu ayrm reddeden dil kuramlar da bulunur. Bunlar arasnda en nemlisi ve felsefe tarihinde
en fazla etki brakmfl olan Bertrand Russelln dil kuramdr. Bu kuram her ne kadar felsefe tarihine bir dil kuram ya da semantik bir kuram olarak gemiflse de,
kuramn zellikle bilgi kavramna dair nemli varsaymlar bulunur. Bunun nedeni Russelln dil zerine gelifltirdii semantik kuramn byk lde bilgi kuramna (dier bir deyiflle epistemolojisine) dayandrmasdr. zellikle Hume geleneinden gelen deneyimci bilgi anlayfl onun dil kuramnn ortaya kmasnda nemli
rol oynar. Bu nitede nce Russelln bilgi kuramnn temeli olan iki tr bilgi arasnda yapt bir ayrm ele alp daha sonra bunu temel alan Russelln dil kuramn tartflacaz. Bunu yaparken de Russelln klasikleflmifl iki makalesini temel alacaz: On Denoting (Gnderme zerine) ve Knowledge by Acquaintance and
Knowledge by Description(Tanflklk Yollu Bilgi ve Betimleme Yollu Bilgi).
On Denoting adl alflmasnn en baflnda Russell bir dil kuramn snamak
iin temel semantik sorundan sz eder. Bunlardan ilki, felsefe tarihinde farkl
biimlerde ve genellikle ontolojik bir sorun olarak ortaya kmfl olan ve daha nce Fregenin kuramnn balamnda ele aldmz gnderimsiz terimler ile ilgilidir. Russelln nl rneinde Fransann flimdiki kral keldir tmcesinin znesi
konumundaki Fransann flimdiki kral teriminin bu dnyada bir karfll (yani
gnderme yapt bir nesne, ya da ksaca gndergesi) yoktur. Bu durumda, Russella gre, tmcenin doru bir sav ne srdn syleyemeyiz. Her anlaml savn ya doru ya da yanlfl olduunu varsayarsak, bu tmcenin doru olmadna
gre yanlfl olduu sonucuna varmamz gerekir. Ancak o durumda da mantn bir
baflka kural olarak kabul gren eer bir tmce yanlfl ise, o tmcenin mantksal
deili dorudur savn kabul edersek Fransann flimdiki kral kel deildir tmcesinin doru olmas gerekir, ki bu da kabul edilebilir gibi grnmez. Russelln bu
soruna getirdii zm ayrntlaryla birazdan ele alacaz.
Antik dnemden bafllayarak felsefe tarihinde ok tartfllmfl bir problem de varlk savlarna dairdir. Daha nce Fregenin kuram erevesinde ele almfl olduumuz bu problemi yeniden anmsatalm: Bir fleyin var olmadn sylediimizde,
grnflte nce o var olmadn savladmz fleye gnderme yapp, sonra da o fle-
58
Dil Felsefesi
yin var olmadn syleriz, ki bu da sav eliflkili klarmfl gibi grnr. rnein
Tanr yoktur tmcesinde, zne konumundaki Tanr ad eer Tanrya gnderme yapyorsa, peflinen Tanrnn varln kabul etmifl gibi grnrz. Bu durumda da daha sonra onun yok olduunu sylediimizde de eliflkiye dfleriz. Dier
yandan, eer Tanr adnn hibir fleye gnderme yapmadn varsayarsak da savmzn mantksal bir znesi yokmufl gibi grnr. ki trl de bir fleyin var olmadn nasl olup da anlaml bir flekilde syleyebileceimize aklama getiremeyiz.
Russelln bu probleme ynelik Fregeninkine benzeyen ama bir noktada farkl
olan zmn birazdan ele alacaz. Russell da varlk ykleminin nesnelere deil kavramlara yklenebilen zel bir yklem olduuna dair Fregenin grfln
paylaflr, hatta bu ynde Fregenin alflmalarnda olmayan yeni bir argman da
ne srer. Bunlar daha sonra greceiz. Varlk tr yklemlerin gerekte birer
niceleyici olduuna dair bu grfllerinden yola karak Frege ve Russell bir yandan gnmzde neredeyse tm niversitelerde okutulan modern Niceleyiciler
Mantnn ya da dier adyla Yklemler Mantnn kurulmasna yol amfllar, dier yandan say gibi matematiksel nesnelerin aslnda mantksal nesnelere indirgenebilecei sonucuna varmfllardr. Mantksalclk (Logicism) olarak tarihe gemifl
bu kurama gre tm matematiksel nermeler mantksal nermeler trne indirgenebilir. Ancak daha sonra Russelln ortaya kard bir paradoks (Russelln Paradoksu) Mantksalclk projesinin kmesine neden olmufltur. Ksaca varlk yarglarna dair Frege/Russell grfl felsefe tarihinde bu adan ok nemli bir yer tutar.
Russelln bir semantik kuram snamak iin ele ald nc problem ise eflgndergeli terimlerin yer deifltirmesi problemidir. Bunu da Fregenin kuram balamnda tartflmfltk. Russelln szn ettii dier iki problemden farkl olarak bu
problemin daha teknik bir grnts bulunuyor ve bundan dolay bunun neden
bir problem olduunu kavramak bazlarna daha g gelebilir. Bundan dolay
Russell teknik hi bir terim kullanmadan herkesin anlayabilecei, gerek tarihten
bir rnek yardmyla bu problemi aklamaya alflr. Olay ngiltere kral IV. George dneminde geer. Dnemin nl yazar Sir Walter Scott, Waverly baflln taflyan bir roman yazar, ancak kitaba yazar ad olarak kendi adn koymaz. Kral IV.
George bu roman Scottn yazp yazmadn merak eder. Bu durumda flu tmce
dorudur: IV. George Waverlynin yazarnn Scott olup olmadn merak ediyor.
Bu tmce iinde geen Waverlynin yazar ile Scott ad ayn kifliye gnderme yapar; yani bu iki terim eflgndergelidir. Bu durumda tmce iinde bu terim yerine
dorudan Scott adn koyduumuzda flu tmceyi elde ederiz: IV. George, Scottn
Scott olup olmadn merak ediyor. Birinci tmce doru bir fley dile getiriyorsa
nasl oluyor da ikinci tmcemiz yanlfl bir durum dile getirebiliyor? Bu problem her
ne kadar teknik bir problem gibi grnse de hi de teknik olmayan nemli bir felsefe sorusuyla dorudan iliflkilidir: dil yoluyla insanlarn dflncelerinden ve inanlarndan ya da bu rnekte olduu gibi merak ettikleri fleylerden bahsetmemizi salayan nedir? fiimdi Russelln hem bilgi kuramn hem de dil kuramn ele aldktan
sonra bu probleme getirdii zgn ve ilgin zmleri ayrntlaryla tartflalm.
TANIfiIKLIK VE BETMLEME YOLLU BLG AYRIMI

Daha nce de belirttiimiz gibi Russelln semantik kuramnn temeli onun epistemolojisine dayanr. Peki anlam kavramn temel alan semantik bir dil kuram bilgi
kavramn temel alan epistemoloji ile nasl iliflkilendirilir? Russelln bu soruya yantn onun flu ilkesinde bulabiliriz:
Tanflklk lkesi: Bir nermeyi anlayabilmemiz iin, o nermenin her paras
ile dorudan tanflk (directly acquainted) olmamz gerekir.
4. nite - Russelln Betimlemeler Kuram
Bu temel ilkede sz edilen dorudan tanflklk Russelln teknik bir anlamda kulland epistemik, yani bilgi zerine bir kavram dile getirir. Russella gre
szcklerin bir araya gelerek oluflturduklar bir tmceyi anlamak iin ok zel trde bir bilgiye sahip olmamz gerekir. Bu bilgi tr tanflklk yollu bilgidir. Bunu
aklamak iin Russell bilgi zerine daha genel bir ayrm yapar: fleylerin bilgisi
ve dorularn bilgisi. Bir insan bilmek ya da bir flehri bilmek fleylerin bilgisine
rnek olabilir. Trkede genellikle bunu dile getirmek iin bilme yerine tanma fiilini kullanyoruz. rnein Ayfle Aliyi tanyor tmcesinde bilinen ya da tannan fley Alidir. Dier yandan Ayfle Ali hakknda birok doru nerme de bilebilir: Ali mhendislik okuyor, Ali 25 yaflnda, Ali Eskiflehiri ok seviyor trnde bilgiler Ali hakkndaki doru nermelerdir. flte bu tr doru nermelerin bilgisine de Russell dorularn bilgisi diyor. Russella gre dorularn bilgisine sahip
olabilmek iin ncelikle fleylerin bilgisine sahip olmamz gerekir. Aksi takdirde bir
nermeyi kavramamz olanakl olmaz. Bir nermeyi kavramadan da dorularn bilgisine sahip olamayz. Peki fleylerin bilgisine nasl ulaflyoruz? Bunun da iki yolu
bulunur. Bunun asl yolu birfley ile dorudan tanflk olmak. Buradaki dorudan flu anlama geliyor: Bir fleyi dilin yardmna baflvurmadan ve hibir kavram
kullanmadan bilebiliyorsak bu bilgi tr dorudan tanflklk yoluyla elde edilmifltir. Peki neleri bu flekilde bilebiliriz? rnein nmde duran masay ele alalm.
Bu fley ile dorudan tanflk mym? Russella gre deilim. Olamam da. nk
gzm ap nmdeki masaya baktmda dorudan farknda olduum masann
kendisi olamaz. Russella gre bir insann kendi zihni dflndaki herhangi bir fley ile
dorudan tanflk olmas olanakl deildir. Bir insann kendi zihni dflnda kalan
her fleye dier birok filozof gibi Russell da dfl dnya der. Burada iki soru ortaya kyor: Birincisi, dfl dnyann nesneleri ile dorudan tanflk deilsek, dorudan tanflk olabildiimiz herhangi bir fley var m? kincisi ise, dfl dnyann nesneleri ile dorudan tanflk deilsek, onlar bilebilmek olanaksz m? nce ikinci soruya bakalm. Dorudan tanflklk yoluyla bilemediimiz dfl dnyann nesnelerini
ancak dolayl olarak bilebiliriz ve bunun iin de dil bir temel oluflturur. Buradan
yola karak Russell fleylerin bilgisine ulaflmann ikinci bir yolu olduunu savunur.
Buna da betimleme yollu bilgi der. Ksaca anmsayalm. nce bilgiyi iki tre ayrmfltk: fleylerin bilgisi ve dorularn bilgisi. fiimdi fleylerin bilgisini ikiye ayryoruz:
dorudan tanflklk yollu bilgi ve betimleme yollu bilgi. Betimleme yollu bilgiyi
aklayabilmek iin tekrar ilk sorumuza dnelim. Dorudan tanflk olduumuz
fleyler nelerdir? Bu soruya yant vermeden betimleme yollu bilgiyi anlayamayz,
nk dfl dnyann nesneleri hakknda betimleme yollu bilgi elde etmek iin ncelikle baz fleylerle tanflk olmamz gerekir. flte bu dorudan tanflklk yoluyla bilebildiimiz fleyler sayesinde nce bir dil ediniriz sonra da o dili kullanarak dfl
dnyann bilgisine ulaflabiliriz. fiimdi tekrar masa rneine dnelim. Gzlerimi
ap baktmda masa ile dorudan bir tanflklk kuramyorum. O halde alg yoluyla nelerle dorudan tanflk hale gelebilirim? Russelln bu soruya yant flyle: alg
yoluyla dfl dnyann nesnelerinin kendileriyle deil, o nesnelerin zihnimizde brakt izler ile dorudan tanflk hale gelebiliriz. Russell bu izlere duyu verileri
(sense data) adn verir. nmde duran bir masay alglarken dorudan masay deil, masann zihnimde oluflturduu (renk ve flekil gibi) duyu verilerini alglarm. Bu
duyu verilerinin hepsi birer tikeldir (tmel deildir.) Yani masann sar renkte olduunu kavrarken dorudan tanflk olduum fley masann renginin zihnimde brakt o sarlk duyumudur. Bu bir tikeldir ve bir iki dakika iinde yok olur. Bir
baflkas ayn masaya bakp rengini algladnda dorudan tanflk olaca tikel sa-
59
60
Tanflklk yollu bilginin,

dnya hakkndaki tm
bilgimizin temelini
oluflturmak dflnda, ok
nemi dier bir ifllevi
bulunur: bu sayede dil
renebiliyoruz.
Dil Felsefesi
r rengi duyumu benimkinden farkl olacaktr. Ksaca duyu verileri kifliye zel ve
bu anlamda tamamen znel olan ve ok ksa srede varlklarn kaybeden tikellerdir. flte bu tikel duyu verileri bizim tm dnya hakkndaki bilgimizin temelini
oluflturur. Masann varln bilebilmemiz iin, zihnimizde oluflan duyu verilerinin
nedeni olan bir masa olduuna dair bir karm yapmamz gerekir Russella gre. Bu da masay betimlememizi gerektirir. Yani kendi zihnimiz iinde yer eden o
duyu verilerine iflaret ederek bu duyu verilerine neden olan fley gibi bir betimleme sayesinde masay dolayl olarak bilmemiz olanakl hale gelir. Dfl dnyann tm
nesneleri iin bilgi ancak bu flekilde elde edilir. Ancak bu tr betimlemeleri yapabilmemiz iin sadece duyu verilerinin bilgisi yeterli deildir. Tikellerden tmellere
gememiz gerekir. Tekrar masa rneine dnersek, masann sarln algladmda tikel bir duyu verisi elde etmifl olurum. Farkl durumlarda bunun gibi birok
sar tikeli alglayp bunlarn hepsinde ortak olan sar tmeline varabilirim. flte dil
renmenin ilk adm da bu sayede atlmfl olur. Tikeller arasndaki benzerliklerden bir tmelin bilgisine varmaya Russell soyutlama (abstraction) der. Bu zihnimizin en nemli ifllevlerinden biridir. Bu sayede baz tmeller ile ok kk yaflta
tanflk hale geliriz. Bunun sonucu olarak da bir dili anlayp konuflmamz olanakl
hale gelir. Her rendiimiz tmel iin dilde bir yklem bulunur. rnein alglad sar tikellerinden soyutlama yapan bir ocuk sar tmeli ile tanflk hale geldiinde ____sardr yklemini de anlayabilecek konuma gelmifl olur. Sar tmeliyle tanflk olmayan biri ise ne yaparsa yapsn bu yklemi kavrayamaz. Ksaca bir
dili anlamak ve konuflmak iin dorudan tanflklk yoluyla iki fley bilmemiz gerekir: duyu verileri ve tmeller. Bu ikisini bir araya getirerek artk tanflk olmadmz dfl dnyann nesnelerini betimleme yoluyla bilebilir hale geliriz.
Buradaki asl konumuz Russelln epistemolojisi deil onun dil felsefesi olduu
iin bu ksa zet sonrasnda flimdi Russelln dil kuramna geelim.
DEfiKENLER VE NERMESEL FONKSYONLAR

Russelln ok nem verdii flu soruyla bafllayalm: lk defa duyduumuz bir tmceyi nasl anlyoruz? Anmsarsanz Fregenin kuram anlam ile gnderme arasndaki ayrma dayanyordu. Dolaysyla Fregenin bu soruya basit bir yant vardr: o
tmcenin paralar olan (zne, yklem vb.) terimlerin anlamlarn daha nceden
biliyorsak, o anlamlar bir araya getirerek yeni tmcemizin anlamn kavrar hale
geliriz. Russell ise, Frege gibi, bir terimin anlam ile gndergesi arasnda ayrm
yapmaz . Ona gre anlam gndergedir. Yani bir terimin anlam ile gnderme yapt fley ayn fleydir. Buradan Russell flu sonuca varr: bir tmcenin anlamn kavramak iin, o tmcenin paralarnn gndergelerini bilmek gerekir. Bu bilgi de dorudan tanflklk yoluyla elde edinilmifl bilgi olmaldr. Daha nce de sylediimiz
gibi dorudan tanflk olabileceimiz iki tr fley vardr, zihnimizdeki duyu verileri
ve tmeller. Dolaysyla bir tmcenin anlam, yani o tmcenin dile getirdii nerme de bu ikisinden oluflmaldr. Yoksa tmcelerin anlamlarn kavramamz olanakl olamazd. Russell, tmeli, ayn Fregede olduu gibi, bir fonksiyon olarak tanmlar. rnein sar tmeli, ___sardr ykleminin gnderme yapt bir fonksiyondur. Bofllua farkl nesneler koyarak farkl nermeler elde ederiz. Tmeller herkes
tarafndan kavranabildikleri iin dilin ortak yann olufltururlar. Russell yklemlerin
boflluklarn belirtmek iin deiflken kullanr. Basit zne/yklem biimindeki bir
tmcenin znesini karp yerine x harfini koyduumuzda, dile getirdiimiz fleye
Russell nermesel fonksiyon, buradaki x harfine de deiflken diyor. rnein
nmdeki masa ahflaptr tmcesinin znesi olan nmdeki masa terimini ka-
rp, yerine x harfini koyalm: x ahflaptr. Buradaki x harfi deer olarak bir nesne almaya uygun bir deiflkendir. Bu deiflken yerine nmdeki masay koyarsam
(terimi deil masann kendisini) doru bir nerme elde ederiz, ama nmdeki
kahve bardan koyarsam, bardak ahflap olmad iin, yanlfl bir nerme elde
ederiz. flte x ahflaptr terimi bir nermesel fonksiyona gnderme yapar Russella
gre. Ksaca daha nce tmel dedii fley onun kuramnda nermesel fonksiyon
ile de dile getirilmifl olur. Bu teknik terim yerine daha sonra Russell ayn Fregede
olduu gibi kavram terimini de kullanr. Ksaca nermesel fonksiyon, tmel
ve kavram terimlerinin nn de ayn fleye gnderme yaptn varsayabiliriz
Russelln kuram iinde. (Bunlarn n de birbirlerinden ayran kuramlar olduunu da anmsatalm.) nermesel fonksiyonlar tanm gerei x gibi bir harf ile
temsil edilen bir boflluk ierir; bir nermesel fonksiyonun bu boflluu doldurulmadan kendi baflna bir anlam ifade etmez. Bundan dolay ancak bir nerme iinde
anlam kazanrlar. Bir nermesel fonksiyonun boflluunu bir nesne ile doldurduumuzda doru ya da yanlfl olabilecek bir nerme elde ederiz. rnein x bir filozoftur teriminin gnderme yapt nermesel fonksiyonun boflluuna Sokratesi
koyduumuzda doru bir nerme, Beethoven koyduumuzda yanlfl bir nerme
ortaya kar. Bazen bir nermesel fonksiyonu kullanarak belirli bir insan ya da
nesne hakknda deil daha genel bir dflnce ifade etmek isteriz. rnein Sokrates gibi belirli bir filozof hakknda bir fley sylemek yerine tm filozoflar hakknda da dflnceler retebiliriz. Diyelim ki flyle dedik: Tm filozoflar aklldr.
Russelln kuramna gre bu tmcenin znesi tm filozoflar ieren bir filozoflar
topluluu ya da bir filozoflar kmesi deildir. Bu tmcede de rtk olarak x filozoftur nermesel fonksiyonuna gnderme vardr aslnda: Her x iin, eer x filozof ise, x aklldr. Bu zmlemede geen her x iin terimi, ayn Fregenin kuramnda olduu gibi, evrensel niceleyiciye gnderme yapar. Bunun dflnda iki tane de nermesel fonksiyon bulunur: x filozoftur ve x aklldr. Bu fonksiyonlar
eer___ise___ mantksal balac ile balanarak yeni bir nermesel fonksiyon
olufltururlar: eer x filozof ise, x aklldr. Bunun sonucu olarak tm filozoflar aklldr tmcesinin dile getirdii nermeyi flu flekilde dile getirebiliriz: eer x filozof
ise, x aklldr nermesel fonksiyonu tm nesneler iin dorudur.
Tek deiflkenli nermesel fonksiyonlar nesnelere zellik yklememizi salarlar. rnein x sardr yklemini tmce iinde kullanarak nesnelere sarlk zelliini ykleriz. Ancak nermesel fonksiyonlar birden ok deiflkene de sahip olabilirler. Ayfle Ahmeti seviyor tmcesine bakalm. Burada bir deil iki zel ad bulunur. Bunlarn ikisini de tmcenin iinden karp, kalan boflluklara da x ve y
deiflkenlerini koyalm: x yyi seviyor. Bu yklem bir nesneye bir zellik yklemeye deil, iki nesne arasnda bir LfiKyi dile getirmeye yarar. Ali, Ayfle ile Ahmetin evlilii sonucunda dnyaya geldi tmcesinde ise deiflkenli bir nermesel fonksiyon bulunur. Bu da nesne arasnda bir iliflkiyi dile getiren bir tmcedir. Ksaca bir deiflkenli nermesel fonksiyonlar sayesinde nesnelerin zelliklerinden sz edebiliriz, birden ok deiflkeni olan nermesel fonksiyonlar sayesinde
ise nesneler arasndaki iliflkileri dile getirebiliriz.
BELRL VE BELRSZ BETMLEMELER

Betimleme kavram Russelln felsefesinde o denli nemli bir yer tutuyor ki, Russelln dil kuram gnmzde Betimlemeler Kuram (Theory of Descriptions) olarak anlyor. Bu kavramn bu denli nemli olmasnn nedenini kavrayabilmek iin
Russelln bilgi kuramna dair sylediimiz temel bir grfl anmsayalm. Russella
61
62
Bir baflkasn dorudan

bilebilmeniz Russella gre
olanakl deildir. Bir insan,
ya da bir masay ya da bir
gezegeni, bilebilmek hep o
sz konusu insan ya da
nesneyi betimleyebilmeniz
sayesinde oluyor.
Dil Felsefesi
gre kavram ve dil kullanm olmadan dorudan tanflklk yoluyla bilebileceimiz

iki tr fley vardr. Bunlardan birincisi dfl dnyann nesnelerinin duyu organlarmz
araclyla zihnimizde brakt izler, ya da Russelln deyimiyle, duyu verileri; dieri ise hepimizin ortaklafla kavrayabildii kavramlardr. (Russelln tmel, nermesel fonksiyon ve kavram arasnda bir ayrm yapmadn da tekrar anmsatalm.)
Duyu verileri tamamen znel olan varlklar olduu iin bunlar bir yana koyalm.
Hepimizin ortaklafla anlayabilecei nermelere bakalm. Bu tr nermelerin oluflmasn salayan paralar dorudan tanflk olduumuz fleyler olmaldr. Russella
gre bir terimi anlamak demek onun gndergesi ile dorudan tanflk olmaktr.
Yani bir tmcenin her parasnn gndergesini dorudan bilmeden o tmceyi anlamamz olanakl olmaz. flte Russelln Betimlemeler Kuram bu dflnceyi temel
alr. Zihnimiz dflndaki tm dnya hakkndaki bilgimiz dolayldr ve Russella gre bu tr bilgiyi edinmek her durumda dilsel bir abay gerektirir. rnein nmdeki masaya baktmda bir kahverengilik duyusu, flekline dikkat ettiimde bir
dikdrtgenlik duyusu, masaya dokunduumda bir sertlik duyusu olufluyor. Bunlar
masann zihnimde oluflturduu duyu verileridir. Bu duyu verileri zneldir, sadece
benim zihnimde oluflan ve masaya bakmay braktmda bir iki dakika iinde yok
olacak znel deneyimlerdir. Bu znel duyu verilerinden yola karak tmeller ile
tanflk hale geliriz. Duyu verileri her insan iin farkl olan znel fleyler iken, tmeller hepimiz iin ortak olan ve her birimizin kavrad fleylerdir. Eer tmeller olmasayd ortak bir dile sahip olmamz da, dil yoluyla birbirimizi anlamamz da, iletiflim kurmamz da olanakl olmazd. flte nmde duran masay dorudan alglayamasam da, onu dorudan algladm duyu verileri ve bu duyu verilerinin soyutlamalar olan tmeller cinsinden betimlemem olanakl oluyor. O halde masay nasl bilir hale geliyorum? Onu nmde duran, zihnimdeki duyu verilerine neden
olan, kahverengi, dikdrtgen, kat cisim olarak betimleyebiliyorum. Zihnimiz dflnda kalan dfl dnyann nesnelerine dair bilgimiz hep betimleme yoluyla bu flekilde olufluyor. rnein kendiniz dflnda bir baflka insan bilebilmeniz ancak bir
betimleme sayesinde oluyor. O insanla ne kadar yakn olursanz olun, bu kifli anneniz ya da efliniz olsun, tm hayatnz beraber geirdiiniz bir insan olsun fark
etmiyor.
Ksaca dil sayesinde dorudan tanflklk yoluyla bilebildiimiz tmelleri kullanarak dorudan bilemediimiz dnya zerine dflnebilir ve bunlar zerine konuflabilir hale geliyoruz. Dil araclyla bildiklerimiz cinsinden bilmediklerimizi betimleyebiliyoruz. Bunu yapmann iki yolu bulunur; betimleme genel bir yapda ise
ve tekil bir nesneyi betimlemiyorsa buna Russell belirsiz betimleme (indefinite
description) diyor. Eer tekil bir nesnenin betimlemesini yapyorsak da bu tre
Russell belirli betimleme (definite description) diyor. fiimdi rnekler yoluyla bu
iki tr betimlemeyi aklamaya alflalm. Diyelim ki flyle bir tmce kurduk: Trkiyenin baz flehirleri byktr. Bu tmcede geen Trkiyenin baz flehirleri terimi belirli bir flehri betimlemez ve bundan dolay bir belirsiz betimlemedir. flte
iinde bu tr betimlemelerin getii trde tmceler Russelln kuramna gre aslnda varlk yarglar dr. Yani tmceyi zmlediimizde elimizde yalnzca varlk niceleyicisi ve nermesel fonksiyonlar kalacaktr. Daha sonra greceimiz zere varlk niceleyicisi ikinci dzey bir kavrama gnderme yapar. Buna ksaca varlk kavram diyelim. (Varlk kavramn birazdan daha ayrntl ele alacaz.) Tmcede geen her nermesel fonksiyon (ya da yklem) ise birinci dzey bir kavrama gnderme yapar. Fregenin kuramnda da olduu gibi eer bir yklem bir nesneye uygulanabiliyorsa buna birinci dzey yklem diyoruz ve bu yklemin gndergesi
olan kavrama da birinci dzey kavram diyoruz. (Burada kavram ve tmeli ayn
fley olarak ele aldmz bir kez daha anmsatalm.)Bu teknik konular flimdilik bir
yana koyarsak bizim iin nemli olan sonu fludur: Belirsiz betimlemenin olduu
bir tmcenin dile getirdii nermenin tm paralar kavramlardan oluflur. Biz de
bu kavramlarla dorudan tanflk isek o nermeyi kavrarz. rneimize geri dnelim. Bu tmcenin Russelln kuramndaki yar formel zmlemesi flu flekilde olur:
yle bir x vardr ki x Trkiyenin bir flehridir ve x byktr. Burada birinci dzey iki yklem bulunuyor: x Trkiyenin bir flehridir ve x byktr. Bunlar bir
araya getirip x Trkiyenin byk bir flehridir bileflik yklemini elde ederiz. Bu
birinci dzey bir kavrama gnderme yapar. Bafltaki varlk ykleminin ifllevi ise bu
bileflik yklemi salayan en az bir nesnenin olduunu belirtmektir. Bir anlamda
tmcemizin mantksal znesi bir kavramdr; Trkiyenin byk flehri kavram. Bu
kavram hakknda bir fley dile getirmifl oluruz, onun en az bir nesne iin doru olduunu, yani dnyada bu kavrama karfllk gelen bir fley olduunu, ya da dier bir
deyim ile bunun teknik anlamyla bofl bir kavram olmadn sylemifl oluruz.
Russell belirsiz betimleme ieren tm tmceleri bu flekilde zmler. Yani eer ki
bir tmce tekil bir nesneden bahsetmiyorsa, o tmce genel kavramlar zerine bir
tmcedir. Bu sayede genel nermeler hepimizin ortaklafla anlayabildii kavramlardan oluflan yaplar olurlar.
fiimdi znesi bir kavram deil de tekil bir nesne gibi grnen bir tmceye bakalm. Trkiyenin baflkenti byktr. Bu tmcenin znesi konumunda yer alan
Trkiyenin baflkenti Russella gre bir belirli betimlemedir. Bu sefer betimlemenin belirli olmasnn nedeni sz edilen tek bir nesne olmasndan kaynaklanyor; yani Trkiyenin tek bir baflkenti olduu iin tmce bir anlamda o flehir olan
Ankara hakkndadr. Eer bu belirli betimlemeyi tmcenin gerek znesi olarak
dflnrsek bu durumda tmceyi kavrayabilmemiz iin znenin gndergesi ile
dorudan tanflk olmamz gerekirdi. Anmsarsanz Russella gre bir terimin anlam o terimin gndergesi ile ayndr. Fregenin kuramnda olduu gibi bir terimin
bir yanda kavranan bir anlam, dier yanda bir gndergesi olan ayr bir nesnesi yoktur. Bu ikisi ayn fleydir Russella gre. Bu durumda bir terimi anlamak iin
onun gndergesi ile dorudan tanflk olmak gerekir. Ancak anmsayacaksnz Russella gre dorudan tanflk olabileceimiz fleyler yalnzca zihnimizdeki znel duyu verileri ile baz tmeller ya da dier bir deyifl ile kavramlardr. Yani gndergeleri bu ikisi dflnda olan terimleri kavramamz olanakl deildir. Tmcemizin yklemi konusunda bir sorun bulunmuyor: x byktr teriminin gndergesi olan
byk olma kavram ile dorudan tanflzdr Russella gre. Ancak zne konumundaymfl gibi grnen Trkiyenin baflkenti teriminin gndergesi Ankara olduuna gre ortaya flyle bir sorun kar. Hi kimse bu flehir ile dorudan tanflk
deildir (Ankarallar bile). Anmsayalm zihnimiz dflnda kalan dfl dnyann nesneleri ile tanflk olmayz, Ankara da byle bir nesnedir. Peki, nasl oluyor da Trkiyenin baflkenti terimini kavrayabiliyoruz? Russell iflte bu sorunu zebilmek
iin felsefe tarihine Belirli Betimlemeler Kuram olarak gemifl olan kuramn ne
srer. Tmcemize geri dnelim. Aslnda Trkiyenin baflkenti gibi tek bir nesneye gnderme yapar gibi gzken belirli betimlemelerin yzey yaplar yanltcdr.
Tmcelerin zne konumundaymfl gibi grnrler, ancak mantksal adan bir
tmcenin znesi olamazlar. Yani tmcemizin gerek znesi Ankara flehri deildir.
Peki, nedir o halde? Biraz nce ele aldmz belirsiz betimleme ieren tmcelere
ynelik zmleme belirli betimlemeler iin de bir adan benzerdir. Bu tr tmceler gerekte tekil deil genel nermeler dile getirirler. Yani zmlemeleri yine
63
64
Dil Felsefesi
varlk yklemi ve nermesel fonksiyonlar fleklinde verilebilir. Ancak belirsiz betimlemelerin aksine belirli betimlemeleri karfllayan belirli bir nesne vardr. fiimdi tmcemize dnelim. Trkiyenin baflkenti terimi Russella gre bir tmce iinde yer almadnda kendi baflna bir anlam taflmaz. Ona anlam kazandran tmce
iinde yklem ile bir araya gelmesidir. Bu flekilde oluflan Trkiyenin baflkenti byktr tmcesinde aslnda dorudan tanflk olmadmz (ve olamayacamz)
Ankara flehrine gnderme bulunmaz. Gerekte yaptmz, bu flehri dorudan tanflk olduumuz kavramlar cinsinden betimlemek tir. fiimdi Russella gre tmcemizin zmlemesine bakalm. Trkiyenin baflkenti byktr dediimizde aslnda tanflk olmadmz Ankara flehrine gnderme yapmayz, sadece betimleme yoluyla dolayl olarak onun byk bir flehir olduunu syleriz. Bu tmce ile aslnda
birbiriyle iliflkili olan ayr fley sylemifl oluruz:
a. Trkiyenin baflkenti olan bir fley vardr, ve
b. o fley dflnda Trkiyenin baflkenti olan baflka bir fley yoktur, ve
c. o fley byktr.
Bunu yar formel olarak flu flekilde dile getirebiliriz:
a. yle bir x vardr ki, x Trkiyenin baflkentidir, ve
b. herhangi bir y iin eer y Trkiyenin baflkenti ise, y ile x ayndr, ve
c. x byktr.
Aslnda sylemifl olduumuz ksaca fludur: Trkiyenin tek bir baflkenti vardr
ve o byktr. Yani zmlememiz dorudan Ankara flehrini iermez. Tamamen
tanflk olduumuz kavramlardan oluflur. Bu sayede Ankara gibi dfl dnyann tanflk olmadmz tekil nesneleri hakknda yarglarda bulunmamz ve onlar hakknda dflnmemiz olanakl hale gelir. Bu zmlemede geen yle bir fley vardr ki
varlk niceleyicisi ve herhangi bir fley iin ise evrensel niceleyicidir; bunlar hepimizin dorudan tanflk olduu varlk ve heplik kavramlarna gnderme yapar. Dier yandan x Trkiyenin baflkentidir yklemi Trkiyenin baflkenti kavramna
gnderme yapar. Tabii burada sz edilen Trkiye dfl dnyann tekil bir nesnesi
olduu iin bunun da bir betimleme iermesi gerekir. Bu kifliden kifliye de deiflebilir. Bazlar iinde yafladm lke, bazlar vatanm olan lke fleklinde betimleyebilir, Trkiyede yaflamayan bir yabanc ise bunu farkl bir flekilde yapabilir. Birazdan greceimiz zere gndelik dilde kullandmz Trkiye gibi zel adlar
aslnda hep birer betimleme olmaldrlar ve bu betimlemenin ne olduu kifliden kifliye deiflebilir hatta ayn kifli iin bile zamana gre farkl olabilir. Ancak yle ya
da byle eer ki bu tmceyi kavrayabiliyorsak Trkiye ad yerine de bir betimleme koyuyoruz demektir. Bunun dflnda tmcemizde geen x byktr yklemi de byklk kavramna gnderme yapar. Dier tm terimler ise hepimizin tanflk olduu mantksal kavramlardr: ise, ve, ayndr terimleri mantksal yklemler olarak mantksal kavramlara gnderme yaparlar. Yani Trkiyenin baflkenti byktr tmcesini anlayabilmemizin nedeni, bu tmcenin dile getirmifl olduu nermenin paralar olan tm kavramlar ile dorudan tanflk olmamzdr.
ZEL ADLAR
Russell iki tr zel ad arasnda kuram asndan ok nemli olan bir ayrm yapar.
Gndelik dilde sklkla kullandmz Ayfle gibi insan adlar, Ankara gibi yer adlar, ya da Neptn gibi nesne adlar trnde olanlara olaan zel ad der. Bunlar dflnda kalan bir baflka tr zel ad ise mantksal zel addr. Gndelik dilde
kullandmz tek bir nesneye ya da insana gnderme yapma ifllevi olan adlar olaan zel adlardr. Anmsayacanz zere Fregeye gre bu tr zel adlarn iki se-
mantik deeri vard: anlam ve gnderme. rnein Aristoteles adnn kullanm

balamna gre bir anlam vardr. Kifliler bu ada farkl anlamlar ykleyebilirler. Ancak iletiflim kurmamz salayan fley tm bu kullanmlarda gnderme yaplan kiflinin ayn olmasdr. Daha nce sylediimiz gibi Russell Fregenin anlam ile gnderme arasndaki ayrmn kabul etmez. Terimlerin iki deil tek bir semantik deeri bulunur Russella gre; ksaca bir terimin anlam gndergesidir. Daha nce de
vurguladmz gibi bundan dolay bir tmceyi anlayabilmemiz iin, o tmcenin
iinde geen tm terimlerin gndergelerini bilmemiz gerekir. Burada sz geen
bilme de tanflklk yollu olmaldr. Ancak Russella gre tanflk olduumuz nesnelerin zihinsel duyu verileri ve tmeller olduunu sylemifltik. Yani dfl dnyann
nesneleri ile tanflklmz olamaz. Onlar ancak betimleme yoluyla bilebiliriz. Bu
durumda bir tmce iinde geen olaan bir zel ad eer dfl dnyann bir nesnesine gnderme yapsayd bu tmceyi kavramamz olanakl olamazd. fiu tmceye
bakalm: Aristoteles aklldr. Tmcenin znesi olan Aristoteles adnn bu tmce iinde bir insana, yani Antik dnemin meflhur bir filozofuna gnderme yapmfl
olduunu varsayalm. O halde bu tmce iinde Aristoteles adnn anlamn kavramak iin Aristoteles ile tanflk olmamz gerekirdi. Ama deiliz, olamayz da. Bu
durumda bu tmceyi duyduunuzda onu anlamamz, yani tmcenin dile getirdii
nermeyi kavramamz olanakl olmazd. Bunun nedeni hibirimiz kendimiz dflnda bir insan dorudan bilemeyiz, yani, Russelln deyimiyle, hibirimiz Aristoteles
ile tanflk deiliz, onun hakknda tanflklk yollu bilgi sahibi deiliz. Ama tmceyi yine de anlyoruz. Byle bir uslamlama sonucunda Russell bir tmce iinde
kullanldklarnda olaan zel adlarn gnderme yaptklar bir dfl nesne olmad
sonucuna varr. Yani bu tmcede geen Aristoteles ad dorudan Antik an o
meflhur filozofuna gnderme yapamaz. Ancak bir betimleme yoluyla bu filozoftan
dolayl bir flekilde bahsetmek olanakldr dili kullanarak. Yani Russell Aristoteles
gibi bir zel adn aslnda bir betimleme olmak zorunda olduu sonucuna varr. Bu
betimlemenin ne olduu balama gre deiflebilir. Ama adn kullanld her balamda sylenenin anlafllr bir fley olabilmesi iin bir betimlemeyi dile getirmesi gerekir. Yani bir zel ad gerekte bir betimlemenin ksaltmasdr, ya da dier bir deyiflle, bir rtk betimlemedir aslnda. Bu betimlemenin ne olduu ad kullanann
bilgisine de bal olabilir. Diyelim Aristoteles bir filozoftur diyen kifli, Aristotelesi
Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan filozof olarak biliyor. Bu durumda tmcenin znesi olan Aristoteles ad yerine bu betimlemeyi koyabiliriz: Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan filozof aklldr. fiimdi Russelln
Betimlemeler Kuramn bu tmceyi zmlemek iin kullanalm: yle bir x var
ki, x Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan filozoftur, ve her y iin eer
ki y Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan filozof ise, y ile x ayndr, ve
x aklldr. Bu zmlemede geen terimlerin hibiri Aristotelese gnderme yapan tekil bir terim iermez ve tamamen kavramlardan (ya da nermesel fonksiyonlardan) oluflur. Bu kavramlar nelerdir? En baflta geen yle bir x vardr ki varlk
kavramna gnderme yapar; x Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan
filozoftur terimi Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan filozof olma
kavramna gnderme yapar; her y iin terimi heplik kavramna gnderme yapar;
y ile x ayndr terimi zdefllik kavramna gnderme yapar; ve en sonda geen x
aklldr yklemi ise aklllk kavramna gnderme yapar. Bu kavramlarn hepsi ile
tanflklmz olduu durumda bu tmceyi kavrayabiliriz. Bu sayede tanflk olmadmz Aristoteles hakknda dolayl yoldan bir yargda bulunmak ve onun hakknda dflnmek olanakl hale gelir.
65
66
Dil Felsefesi
Gndelik dilde ve hatta bilim dilinde kullandmz tm olaan zel adlar bu

flekilde zmlenmelidir Russella gre. Bu tr adlar hibir koflulda dorudan gnderme yapmazlar; hep bir tekil betimleme ierirler, ve ancak bu betimlemede geen kavramlarla tanflk olmamz durumunda bu zel adlarn getii bir tmceyi
kavrayabiliriz.
Russella gre bir fleye hibir betimleme iermeden dorudan gnderme yapmamz iin o fleyle tanflk olmamz gerekir. Daha nce de belirttiimiz zere iki
tr fley vardr tanflk olduumuz: kavramlar ve duyu verileri. flte yalnzca bunlar
dorudan adlandrabiliriz. Kavram adlar zel ad deildir. rnein beyaz kavramnn ad olan beyaz terimi bir kavram addr ve zel ad deildir. Ancak bir duyu
verisi tekil bir nesnedir. Dolaysyla bir duyu verisine zel ad ile gnderme yapabiliriz. rnein nmde duran beyaz kahve bardann zihnimde brakt beyazlk duyu verisi ile dorudan tanflklk yaflyorum. Bu nesne genel bir kavram olan
beyaz kavram deildir, nk tekildir. stersem buna bir ad verebilirim. flte bu tr
adlara Russell mantkal zel ad diyor. Hepimizin ortaklafla anlayabilecei bir zel
ad rnei veremeyiz. Bunun nedeni herkesin tanflklk yoluyla bilebilecei tikeller
znel olmak zorundadr. Benim zihnimde yer eden bir duyu verisini bir baflkasnn bilebilmesi olanakszdr. Eer byle bir duyu verisine ad verirsem benden baflka kimse o ad anlayamaz. Russell bu tr adlara rnek olarak bu ve flu szcklerini gsterir. Eer zihnimdeki bir duyu verisinden bahsetmek istersem ona bu
ya da flu diye iflaret ederek dorudan gnderme yapabilirim. Byle bir kullanmda bu szckler hibir betimleme iermeden dorudan bir fleye gnderme yapabilirler. Bu bir flekilde sadece benim anlayp baflkasnn anlayamayaca zel bir
dil yaratmak abas olarak da ele alnabilir. Hibir betimleme ya da kavram iermeden bir zel adn gnderme yapmasna daha sonralar dorudan gnderme
denmifl, bu tr gndermenin gndelik dilde sklkla kullanldna dair sava da
dorudan gnderim kuram ad verilmifltir. Bunu ayrntlaryla bir sonraki nitede tartflacaz.
SIRA SZDE
Baz durumlarda
bir nesneye bir ad vermeye alflp baflarsz da olabiliriz. rnein adlanSIRA SZDE
drmaya alfltmz nesnenin aslnda var olmadn keflfedebiliriz. Bu tr bir zel ada
rnek verebilir misiniz?
D fi N E L M
D fi N E L M
GNDERMSZ TERMLER
Russell,
S O Rbirok
U felsefeci gibi,
bir tmcenin anlaml
olabilmesi iin bir sav
iermesi gerektiini
D K KDolaysyla
AT
savunur.
bir
tmce ne doru ne de yanlfl
bir fley sylyorsa bir sav
iermiyor
demektir; bu da o
SIRA SZDE
tmcenin anlamsz
olduunu gsterir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Anmsayacaksnz
S O R U Fregenin kuramna gre rnein nce Memed ok cesur biri
dediimizde anlaml bir tmce kurmufl oluruz. Ancak tmce doru ya da yanlfl
olabilecek bir iddia iermez. Neden? nk nce Memed isminin bu dnyada
DKKAT
karfllk geldii
bir insan yoktur. Bu isim gnderimsiz bir terimdir. Fregenin bu zmn Russell kabul etmez.
SZDE zne konumunda geen bir terimin gndergesinin olmad,
Peki, buSIRA
durumda
ksaca gnderimsiz bir terim ieren bir tmce Russella gre anlamsz m olmak zorunda? Hayr! fiimdi Russelln bu problemi ele alfl biimi ve gelifltirdii zgn AMALARIMIZ
zme bakalm.
Russell gnderimsiz bir terimi barndran bir tmcenin dil felsefesi
asndan oluflturduu problemi klasikleflmifl olan rnei ile flyle ortaya koyar:
Fransa bir krallk olmadna gre,
N N
K T A P
(1) Fransann flu andaki kral keldir

tmcesi doru bir nerme ifade edemez. Bu tmcenin zne konumunda bulunan
L E Vandaki
Z Y O N kral teriminin gnderme yapt bir insan yoktur. Bu duFransannT Eflu
rumda mantk yasalar gerei
NTERNET
(2) Fransann flu andaki kral kel deildir

tmcesinin doru bir nerme ifade etmesi gerekirdi. Ancak, grnfle baklrsa, yine ortada kel olmayan bir kral olmadna gre bu nermenin de doru olduunu
syleyemeyiz. Her anlaml tmcenin doru ya da yanlfl bir nerme ifade ettiini
kabul edersek, bu iki tmce de doru olmadklarna gre her ikisi de yanlfl olmaldrlar. Hem (1) hem de (2) nasl olur da yanlfl olur? Bu iki tmce birbirlerinin
mantksal karfltdr. Mantk yasalarna gre bir tmce yanlfl ise, o tmcenin mantksal karfltnn doru olmas gerekirdi. (2) sayl tmce (1) sayl tmcenin mantksal karflt ise her ikisinin de yanlfl bir nerme dile getirmesini nasl aklayacaz?
Bir nceki nitede bu probleme Fregenin getirmifl olduu zm tartflmfltk.
Anmsayacanz zere Fregeye gre bir tmcenin anlaml olmas, o tmcenin
gndergesi olmasn gerektirmiyordu. Fregenin kuramnda bir tmcenin gndergesi de Doru ya da Yanlfl olan iki doruluk deerinden biri olduuna gre, anlaml olan ancak ne doru ne de yanlfl olan tmceler olabiliyordu. Yani Fregeye
gre (1) sayl tmce de (2) sayl tmce de anlaml olmalarna karfln doru ya da
yanlfl bir nerme dile getirmezler. Ancak bu zm Russell kabul edemez; anmsarsanz Russella gre bir tmcenin anlam ile gndergesi ayn fleydir. Bundan dolay Russell tm anlaml tmcelerin ya doru ya da yanlfl olmalar gerektii sonucuna varr ve bu durumda da karflmza yukarda akladmz problem ortaya kar. fiimdi Russelln bu probleme getirdii zme bakalm.
Russelln kuramnda (1) sayl tmcenin zmlemesini flu flekilde dile getirebiliriz:
(1A) yle bir x vardr ki, x Fransann flu andaki tek kraldr ve x keldir.
Bunu daha doal biimde flu flekilde de dile getirebiliriz:
(1B) Fransann flu anda tek bir kral vardr ve o keldir.
Fransann flu anda bir kral olmad iin bu tmcenin ilk blmndeki Fransann flu anda tek bir kral vardr iddias yanlfltr. Dolaysyla tmcenin tm de
yanlfltr. fiimdi bu tmcenin mantksal karflt gibi grnen (2) sayl tmceye bakalm. Bu tr tmcelerin semantik zmlemesine dair Russell felsefe tarihinde daha nce hibir filozofun szn etmedii ilgin bir ift anlamllk saptar. Bu tmce sentaktik adan iki ayr flekilde yorumlanabilir:
(2A) yle bir x vardr ki, x Fransann flu andaki tek kraldr ve x kel deildir.
Daha doal olarak bunu flu flekilde dile getirebiliriz:
(2B) Fransann flu anda tek bir kral vardr ve o kel deildir.
Bu yorumda ncelikle Fransann flu anda bir kral olduunu iddia edip sonra
onun kel olmadn sylemifl oluruz. Yani mantksal adan deilleme eklemini
tm tmceye deil yalnzca kellik yklemine uygulamfl olduk. Dier yandan deillik operatrn tm tmceye de uygulayabiliriz:
(2C) Deildir ki: Fransann flu andaki kral keldir.
Bu tmceyi de zmlersek flu ortaya kar:
(2D) yle bir x yok ki, x Fransann flu andaki tek kraldr ve x keldir.
Bu tmce doru bir yargy dile getiriyor. Ancak dier yorum olan (2B) ise yanlfl bir yarg ifade eder. Ksaca deilleme eklemi tm tmceyi deillerse doru, yalnzca yklemi deillerse yanlfl bir nerme ortaya kar. Bu sayede hibir mantk
67
68
Dil Felsefesi
yasasn inemeden hem (1) hem de (2) sayl tmcenin nasl olup da yanlfl olduklarn aklayabilmifl oluruz. (2) sayl tmcenin ift anlaml olmasnn nedeni
tamamen sentaktikti: yani tmce yapsn nasl yorumlayacamza dairdir. Bu tr
rneklerden dolay gnmz dil felsefesinde ok-anlamllk kavram (ngilizcede
ambiguity) semantik ve sentaktik olarak ikiye ayrlmfltr. Baz tmceler birden
ok sentaktik yoruma sahip olduklar iin sentaktik adan ok-anlamldrlar; baz
tmceler ise, tmcenin iinde geen terimlerden en az birinin birden ok anlam
olmas nedeniyle semantik adan ok-anlaml olurlar. (2) sayl tmce sentaktik
adan ok-anlamldr. Bir baflka rnee bakalm: Herkesin sevdii bir renk vardr. Normalde bu tmceyle kastedilen herkesin sevdii rengin ayn olduu deildir. Ali krmzy sever, Ayfle ise maviyi; tmcenin doru bir yarg dile getirmesi iin
her insann sevdii en az bir renk olmas yeterlidir. Ancak diyelim ki herkesin sevdii ortak tek bir renk olduunu dile getirmek istedik. Yine ayn tmceyi kullanabiliriz. Birinci yorumda her insan iin o insann sevdii bir renk olduunu sylemifl oluruz; ikinci yorumda ise yle bir renk var ki (diyelim ki krmz) herkes o rengi sever demifl oluruz. Yani tmcemiz yoruma gre iki ayr anlama gelir. Ancak bu
ift anlamllk tmcede geen bir szcn birden ok anlam olmasndan deil,
tmceyi sentaktik yap asndan farkl yorumlamamzdan kaynaklanr. Yeri gelmiflken semantik adan ok-anlaml bir tmceye de rnek verelim: Kaymak bazen insana zarar verebilir. Bu tmcede geen kaymak szc bir st rn
olarak yorumlanabilecei gibi, paten ya da kayak kaymak gibi bir edimi de dile getirebilir. Trkede kaymak szcnn birden ok anlam olmasndan kaynakland iin tmcemiz bu sefer semantik adan ok-anlamldr.
rneimize dnecek olursak Russell (2) sayl tmcede saptad sentaktik okanlamllktan yola karak, Betimlemeler Kuramnn da yardmyla gnderimsiz terimler problemini zer. Ona gre (1) sayl tmce yanlfl bir nerme dile getirir.
(2) sayl tmce ise deilleme eklemini tmcenin en baflna getirdiimizde doru
bir nerme dile getirir. Bu sayede hibir mantk yasas da inenmifl olmaz. Dier
yandan her anlaml tmce doru ya da yanlfl bir fley syler ilkesinden de dn
vermemifl oluruz.
VARLIK TMCELER
Meinongun kuramna gre
her dflncenin bir nesnesi
olmas gerektiinden,
yokluunu savladmz
nesnelerin de birer dflnce
nesnesi olduu sonucu
kar. Bu durumda
Meinonga grezamanmekan iinde yer almayan
ve varl olmayan nesneler
bulunur.
Bir fleyin var olmadn sylemek nasl olanakl oluyor? Daha nce de belirttiimiz gibi bu sorun ncelikle ontolojinin temel bir problemi olarak ortaya kmfl ve
tarih boyunca sorunun zmne ynelik ilgin varlk kuramlarnn geliflmesine
neden olmufltur. Bunlar arasnda en etkili olan Meinonga aittir.
Meinongun ontolojisini reddeden Russell varlk felsefesinin bu temel problemine dil felsefesi iinde bir zm getirir. Russella gre varlk ya da yokluk tmceleri grnflte basit zne/yklem formunda grnmelerine karfln, derin sentakslar ok farkldr. Bunun nedeni varlk ykleminin olaan bir yklem olmamasdr. Fregenin de Russelldan bamsz olarak savunduu bu grfle gre varlk
yklemi nesnelere deil kavramlara yklenen ikinci-dereceden bir yklemdir. flte
bu sav modern mantn kurulmasnda ok nemli bir yer tutan niceleyici kavramnn domasn da salamfltr. F vardr formunda bir tmcede, F bir nesneye
deil bir kavrama gnderme yapar ve varlk yklemi de o kavramn altna dflen
en az bir nesne bulunduunu syler.
rnein Ejderha yoktur dediimizde dilin yzey sentaks bizi yanltr. Tmcenin znesinin ejderha olduunu sanrz. Bu durumda da nce bir hayvan trne
gnderme yapp sonra da onun var olmadn sylyormufluz izlenimine kapl-
69
rz. Meinong bu izlenimin aslnda doru olduunu savunur. Yani gerekte olmayan bir hayvan trne gnderme yapp, sonra da onun var olma zelliinin bulunmadn sylemifl oluruz bu grfle gre. Russell ise Meinongun kuramn benimsemez ve bunun bizleri gereklikten kopardn syler. Eer bu tr tmceleri
gereklikten kopmadan zmlemek olanakl ise bu yelenmelidir. Russell da
kendi zmlemesinin bunu saladn syler. Tmcenin gerek mantksal znesi, Meinongun kuramnda olduu gibi, var olmayan bir hayvan olan ejderha deil, ejderha kavramdr. Sylenen fley bir hayvan trne dair deil bir kavrama dairdir. O kavram hakknda da tmcemiz doru bir fley syler. Ksaca Ejderha yoktur diyerek ejderha kavramnn bofl olduunu, yani bu kavramn hibir nesneye
uygulanamayacan sylemifl oluruz. Bu flekilde geleneksel yokluk problemine tamamen dil felsefesi iinde bir zm getirir Russell. Varlk yarglar da farkl deildir: Atom ii paracklar vardr dediimizde, nce elektron gibi atom ii paracklara gnderme yapp, sonra onlarn var olma zellii olduunu sylemifl olmayz. Yine tmcemizin mantksal znesi bir kavramdr: atom ii paracklar kavram. Bu sefer bu kavramn bofl olmadn, yani bu kavramn uygulanabilecei
nesneler bulunduunu sylemifl oluruz. Grdnz gibi Russelln varlk ve yokluk yarglarna getirdii zmleme Fregeninkiyle byk lde rtflyor. ki dflnr de var olma ykleminin nesnelere bir zellik yklemek iin kullanlamayacan savunur. Fregeden daha da ileri giderek Russell bu grfln desteklemek
iin zgn bir uslamlama gelifltirir: Eer var olma nesnelerin bir zellii olsayd,
her nesne bu zellie sahip olurdu. Bu da bu grfln hatal olduunu gsterir.
fiimdi bunu biraz aalm. Yklemler normalde nesnelere bir zellik yklemeye yararlar. Bu sayede o yklemin doru olduu nesneler kmesini doru olmad nesneler kmesinden ayrrlar. rnein ___siyahtr ykleminin dilsel olarak yararl
bir yklem olmasnn nedeni siyah nesneleri siyah olmayan nesnelerden ayrmasdr. Eer tm nesneler siyah renkli olsayd, byle bir ifllevi olmazd bu yklemin.
fiimdi var olma yklemine bakalm. Diyelim ki bu yklem de nesnelere yklenebiliyor. Bu durumda ele alacamz herhangi bir nesne iin bu yklemin doru sonu vermesi gerekirdi. Yani nesneleri var olanlar ile var olmayanlar diye iki kategoriye ayramaz byle bir yklem. Dolaysyla var olma nesnelerin bir zellii olsayd, varlk ykleminin yararl hibir dilsel ifllevi olamazd. Sonu olarak var olma dilsel adan yarar olan bir yklem ise, nesnelere deil baflka fleylere yklenen zel trde bir yklem olmaldr. Russell bundan dolay var olmann nesnelerin deil nermesel fonksiyonlarn (ya da kavramlarn) bir zellii olduunu syler. nsan vardr dediimizde x insandr ykleminin dile getirdii nermesel
fonksiyonun baz fleyler iin doru olduunu sylemifl oluruz. Ejderha yoktur
dediimizde ise x ejderhadr ykleminin dile getirdii nermesel fonksiyonun
(yani ejderha kavramnn) hibir nesne iin doru olmadn syleriz. Bylece
Fregenin zm ile ok benzer, belki de ayn zme varrz: var olma nesnelere deil kavramlara zellik ykleyen ikinci dzey bir kavramdr.
Varlk yklemi gibi nesnelere deil kavramlara yklenilebilen ve ikinci
SIRA dzey
SZDE bir kavram
dile getiren baflka bir yklem rnei de siz bulun.
fi Nzel
E L M ad gibi teRusselln Fregeden ayrl tek nokta var olma yklemininD bir
kil bir terimin yannda yer ald tmcelere dairdir. Anmsarsanz Fregeye gre
___vardr ykleminin boflluuna bir zel ad, ya da bir tekil terim
S O R koyduumuzU
da bir gramer hatas yapmfl oluruz. Bu boflluu ancak bir kavram ad ile doldur-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
70
Dil Felsefesi
duumuzda anlaml bir tmce elde ederiz. rnein Tanr vardr tmcesinde geen Tanr terimi bir zel ad ise, bu tmce bir gramer hatas ierdiinden anlaml deildir Fregeye gre. flte bu noktada Russell Fregeden ayrlr. Daha nce de
bahsettiimiz gibi gndelik dilde kullandmz zel adlar, aslnda rtk olarak tekil betimlemelerdir ve mantksal anlamda zel ad deillerdir Russella gre. rnein Aristoteles ad, kullanm balamna gre farkl tekil betimlemeleri dile getirir.
Diyelim ki bir balamda bu ad Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan
filozof anlamna geliyor. Bu durumda Aristoteles vardr tmcesi de flu anlama
gelir: Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan filozof vardr. Bu tmce
Russelln zmlemesinde flunu der: yle bir x var ki, x Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan filozoftur, ve her y iin eer ki y Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan filozof ise, y ile x ayndr. Ksaca var olma ykleminin
uyguland fley Aristotelesin kendisi deil, bir kavramdr, ki bu kavram da x Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan filozoftur nermesel fonksiyondur.
Yani Aristoteles vardr dediimizde bu balamda flunu demifl oluruz: Byk skenderin hocaln yapmfl nl Yunan filozof olma kavram tek bir nesne iin
dorudur. Benzer biimde Tanr vardr dediimizde de, Tanr adn mantksal
anlamda kullanmyor olmamz gerekir. Anlaml bir fley sylyor olmamz iin
Tanr adnn bir betimsel ierii olmaldr. Diyelim Tanr adyla dile getirdiimiz
betimleme flu olsun: Her fleyi bilen, her fleyi yapacak gc olan, mutlak olarak iyi
olan biricik varlk. Bu durumda Tanr vardr dediimizde bir kavramdan bahsetmifl oluruz: Her fleyi bilen, her fleyi yapacak gc olan, mutlak olarak iyi olan biricik varlk kavram tek bir nesne iin dorudur. Benzer biimde Tanr yoktur
dediimizde de bu kavramn bofl olduunu, yani hibir nesne iin doru olmadn dile getirmifl oluruz.
EfiGNDERGEL TERMLERN YER DEfiTRMES

PROBLEM
Daha nce Fregenin kuram balamnda tartfltmz eflgndergeli terimlerin yer
deifltirmesi problemine Russell ok farkl bir zm getirir. Kendi rnei zerinden flimdi bunu ele alalm. ngiltere kral IV. George dneminin nl yazar Sir
Walter Scott, Waverly baflln taflyan bir roman yazar ancak yazar ad olarak
kendi adn koymaz. Kral bu roman Scottn yazp yazmadn merak eder. Bu durumda flu tmce dorudur:
(3) IV. George Waverlynin yazarnn Scott olup olmadn merak ediyor.
Bu tmce iinde geen Waverlynin yazar terimi Scotta gnderme yapar. Bu
durumda tmce iinde bu terim yerine dorudan Scott adn koyduumuzda flu
tmceyi elde ederiz:
(4) IV. George Scottn Scott olup olmadn merak ediyor.
Kraln Scottn kendisiyle zdefl olup olmadn merak etmediini varsayarsak
bu tmce doru olmaz. Yani eflgndergeli iki terimin yer deifltirmesi sonucu doru olan bir tmceden yanlfl bir tmceye varmfl oluruz. Bunu nasl aklayacaz?
Russell, Fregenin kuramnda olduu gibi, bir terimin anlam ile gndergesini birbirinden ayrmad iin, Fregenin bu probleme getirdii zm kabul etmez.
Bunun yerine kendi tekil betimlemeler zmlemesine baflvurur. Bu iki tmcede
eflgndergeli gibi grnen terimlerden ilki bir belirli betimleme olan Waverlynin
yazar terimi iken, dieri de olaan bir zel ad olan Scott terimidir. Daha nce
71
Russelln kuram erevesinde bu iki terim trn de ele almfltk. Anmsayacaksnz ki belirli betimleme de, olaan zel ad da bir tmce iinde dorudan bir nesneye gnderme yapmazlar Russella gre. Eer yukardaki tmceler iinde geen
bu iki terim gerekte yaflamfl bir insana gnderme yapsalard bu tmcelerin dile
getirdii nermeleri kavrayamazdk. Anmsayacanz zere belirli betimlemeler
tek bafllarna gnderme yapmazlar ve tmce iinde yer aldklarnda da varlk yklemi ve nermesel fonksiyonlar cinsinden zmlenirler. Yani dorudan bir insana gnderme olmaz bu tmcelerde. (3) sayl tmcenin dile getirdii nermeyi flu
flekilde de ifade edebiliriz: IV. George flunu merak ediyor: Waverlynin yazar
Scottdr. Yani kraln doru olup olmadn merak ettii nermeyi Waverlynin
yazar Scottdr tmcesi ile dile getirebiliriz. Bu tmcenin zmlemesine bakalm
flimdi: yle biri var ki, o kimse Waverlynin yazardr; o kifliden bir baflkas Waverlynin yazar deildir; ve o kifli Scottdr. Yar sembolik dilde de flyle diyebiliriz: yle bir x var ki, x insandr, x Waverlynin yazardr ve herhangi bir y iin,
eer y insan ise ve y Waverlynin yazar ise, y ile x ayndr, ve x ile Scott ayndr.
Dier yandan (4) sayl tmceye gre kraln douluunu merak ettii nermeyi
Scott Scottdr tmcesi dile getiriyor. Bu tmcenin zmlemesi ise farkldr: yle bir x var ki, x Scottdr ve herhangi bir y iin, y ile Scott ayn ise, y ile x ayndr,
ve x ile Scott ayndr. Bu iki tmceyi flimdi flu flekilde yeniden dile getirebiliriz:
(3A) IV. George Waverlynin tek yazar olan kiflinin Scott olup olmadn merak ediyor.
(4A) IV. George Scott ile zdefl olan kiflinin Scott olup olmadn merak ediyor.
Burada aka (3A) sayl tmce kraln merakn doru bir flekilde dile getirirken, (4A) sayl tmce kraln merak konusunda yanlfl bir fley syler. Dolaysyla
eflgndergeli iki terimin yer deifltirmesi sonucu doru bir nerme yanlfl bir nermeye dnflmfl gibi grnr. Ama gerekte bu iki terim eflgndergeli deildir.
Waverlynin yazar belirli betimlemesi bir insana dorudan gnderme yapamaz.
Bu betimlemeyi zmlediimizde sadece kavramlardan oluflan genel bir nerme
elde ederiz. Dier yandan Scott ad da son zmlemede bir belirli betimlemeye
dnflmek zorundadr. Bu betimleme de her ne olursa olsun dorudan bir insana
gnderme yapan bir unsur iermez. Ksaca tmcemizde geen Waverlynin yazar ve Scott terimleri gerekte gnderme yapan terimler deildir. Russelln Betimlemer Kuramn kullanarak yaptmz zmlemede bu sonuca varmfl oluruz.
Yani her ne kadar Scott ile Waverlynin yazar ayn kifli olsa da, (1) numaral tmce iinde geen Scott ve Waverlynin yazar terimleri gnderme yapan trde terimler olmadklar iin eflgndergeli de olamazlar. Bu flekilde Russell probleme
kendi kuram erevesinde bir zm getirmifl olur.
Russelln rneinden farkl bir rnek de siz bulun. Yani yle bir tmce
olsun ki bu tmSIRA SZDE
ce doru bir durum dile getiriyor olsun, ancak iinde geen bir terim yerine onunla eflgndergeli olan (ya da byleymifl gibi grnen) bir baflka terim koyduumuzda yeni tmce
D fi N E L M
yanlfl bir durum dile getiriyor olsun.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
72
Dil Felsefesi
zet
N
A M A
Russelln tanflklk ve betimleme yollu bilgi ayrmn aklamak ve tartflmak.

Russella gre iki trl bilgi vardr; fleylerin bilgisi ve dorularn bilgisi. fieylerin bilgisi de daha
sonra kendi iinde ikiye ayrlr: tanflklk yollu
bilgi ve betimleme yollu bilgi. Bilgi zerine Russelln yapt bu ayrm ayn zamanda onun dil
kuramnn temelini de oluflturur. Tanflklk yollu
bilgi (knowledge by acquaintance) olmas iin
bir fleyle dorudan tanflk (direct acquaintance)
olmamz gerekir. Bu tr bilgi, Russelln kulland teknik anlamda, tm bilgimizin temelidir. Yani dorudan tanflk olduumuz fleyler sayesinde
dorudan tanflk olmadmz dnya hakknda
bilgi sahibi olabiliriz. Russella gre dorudan tanflk olabileceimiz fleyler duyu verileri ve baz
tmellerdir. Yalnzca bunlara dair tanflklk yollu bilgi sahibi olabiliriz. Tanflk olduumuz duyu verileri ve tmelleri kullanarak zihnimiz dflnda kalan dfl dnyann nesneleri hakknda bilgi sahibi olabiliriz. flte bu tr bilgiye de Russell
Betimleme Yollu Bilgi (Knowledge by Description) adn veriyor. nmde duran bir masay
dorudan bilmem olanakl deildir Russella gre. Masaya baktmda, dorudan grdm ya
da dorudan farknda olduum fley masann kendisi deildir. Masa benim duyu organlarm zerinde baz izler brakr. Bu izlere Russell duyu
verisi (sense data) diyor. Masann rengini, fleklini, sertliini vs. bu flekilde alglarm. rnein masaya baktmda dorudan farknda olduum bir
kahverengilik vardr. Bu kahverengilik o anda
farknda olduum, yalnzca benim zihnimin iinde var olan ve masaya bakmay kestiimde ok
ksa bir sre sonra yok olacak olan bir fleydir. Bu
anlamda hem znel hem de tikeldir. zneldir
nk kifliden kifliye deiflir; tikeldir nk masaya bakmay kesip bir sre sonra yeniden masaya bakarsam yeni bir kahverengilik grrm.
Benzer bir flekilde masann fleklini algladmda
dorudan farkna vardm fley yine bir duyu verisidir, ya da masaya dokunduumda elime gelen sertlik hissi de bir baflka duyu verisidir. Duyu verileri zihnimizin dorudan alglad tanflk
olduu fleylerdir. Bundan dolay onlar hakknda
tanflklk yollu bilgimiz vardr. Bir ocuun dil
renme ncesinde sahip olduu trde bir bilgidir bu. Ancak masann kahverengilii gibi bir ok
baflka kahverengilikler alglarz dfl dnyann nesnelerinde. Buradan yola karak algladmz
tm kahverengilik duyu verileri arasnda ortak
olan fleyi soyutlarz. flte bu soyutlama sonucunda Kahverengi tmelini bilir hale geliriz. Bu tmel hakkndaki bilgimiz de dili gerektirmez ve
bu anlamda dorudandr, yani tanflklk yollu
bilgidir. Bu yolla birok tmeli bilir duruma geliriz. Tmellere dair bilgimiz, duyu verilerine dair
bilgimizden ok nemli bir flekilde ayrflr. Duyu
verileri kifliye zeldir ve onlar hakkndaki bilgi
de bu yzden znel bilgidir. Tmeller ise hepimizin ortak maldr ve onlar hakkndaki bilgi
bu anlamda znel deil, nesneldir. Tmellere dair bilgimiz sayesinde hepimizin ortaklafla anlad bir dil konuflmamz ve bu sayede iletiflim kurmamz olanakl olur. Peki, zihnimiz dflnda kalan dfl dnyann nesneleri ile dorudan tanflk
olmadmza gre, onlar nasl bilebiliyoruz? rnein nmde duran masann zihnimde brakt duyu verilerini bilebiliyorum, ama dorudan
tanflk olmadm masa hakknda nasl bilgi sahibi olabiliyorum? flte burada dil iflin iine giriyor. Dfl dnya hakkndaki tm bilgimiz betimleme gerektiriyor. Bunun iin de dil gerekiyor. Yani dorudan tanflk olduumuz duyu verileri ve
tmelleri kullanarak dfl dnyann nesnelerinin
betimlemesini yapabiliyoruz ve bu da bize o nesneler hakknda betimleme yollu bilgi veriyor.
rnein nmde duran masa hakknda bilgi sahibi olabilmem iin ncelikle onu betimleyebilmem gerekir. Bunun iin masann zihnimde brakt izleri, yani duyu verilerini ve baz tmelleri kullanmam gerekiyor. Diyelim ki masaya
baktmda elde ettiim adet duyu verisine
d1, d2 ve d3 adn verdim. Bu durumda nmdeki masay flu flekilde betimleyebilirim: d1, d2 ve
d3 duyu verilerine neden olan kahverengi ve dikdrtgen masa. Masaya bakan baflka biri farkl
bir flekilde masay betimler. Ancak betimlenen
fley ayn olmas kofluluyla masa hakknda iletiflim kurmamz olanakl olur. Zihnimiz dflndaki
dfl dnyann tm fleyleri hakkndaki bilgimiz hep
bu flekilde dolayldr. Tanflklk yoluyla elde et-
l asndan nc gezegendir, ve (b) herhangi bir y iin eer y Gnefle uzakl asndan
nc gezegen ise y ile x ayndr, ve (c) xde
yaflam vardr. Yani aslnda fleyi bir arada sylemifl oluruz: (a) blmnde en az bir fleyin Gnefle uzakl asndan nc gezegen olduunu sylemifl oluruz. (b) blmnde ise o fleyden baflka Gnefle uzakl asndan nc
gezegen olmadn sylemifl oluruz; yani bu
zellie sahip tek bir gezegen olduunu dolayl
olarak belirtmifl oluruz. (c) blmnde ise bu
zellie sahip bu tek gezegende yaflam olduunu dile getirmifl oluruz. Bunu flu flekilde de dile
getirebiliriz: Gnefle uzakl asndan nc
gezegen zelliine sahip tek bir nesne vardr ve
onda yaflam vardr. Burada dorudan Dnyaya
gnderme yapan bir terim bulunmad iin (2)
numaral tmcenin mantksal znesi Dnya olamaz. Zaten eer ki yle olsayd bu tmceyi anlayamazdk. Dnya dorudan tanflk olabileceimiz bir nesne deildir. Ancak yine de (2) numaral tmce dolayl olarak Dnya hakkndadr.
nk iinde geen nermesel fonksiyonu, ya
da kavram, salayan tek bir nesne bulunur, o da
Dnyadr. Yani x zerinde yaflam olan Gnefle
uzakl asndan nc gezegen nermesel
fonksiyounu salayan tek nesne Dnya olduu
iin (2) numaral tmce de dolayl olarak Dnya
hakkndadr. Belirli betimlemeler sayesinde tanflk olmadmz dfl dnyann nesneleri hakknda bu flekilde bilgi sahibi olabiliriz.
tiimiz duyu verileri ve tmellerin bilgisi, yani

tanflklk yollu bilgiyi kullanarak, dil araclyla
gereklefltirdiimiz betimlemeler sayesinde dnyann fleyleri hakknda betimleme yollu bilgi ediniriz. Russell teknik bir terim olan tmel yerine
daha sonra nermesel fonksiyon ve son olarak
da kavram der. Bu flekilde dile getirecek olursak betimleme yollu bilgi, fleyler hakknda, dorudan olmayan ve hep kavramsal bir ierie sahip olan trde bir bilgidir.
N
A M A
Russelln Betimlemeler Kuramn aklamak ve

tartflmak.
Russell betimlemeleri ikiye ayrr: belirli betimlemeler ve belirsiz betimlemeler. kisi arasndaki
ayrm anlamak iin flu iki tmceye bakalm:
(1) Gnefl Sisteminin bir gezegeninde yaflam var.
(2) Gnefle uzakl asndan nc gezgende
yaflam var.
lk tmcede geen bir Gnefl Sisteminin bir gezegeni betimlemesi belirli bir gezegene gnderme yapmaz. Bu tmcenin znesi belirli bir gezgen deil bir nermesel fonksiyondur. Bu fonksiyon x Gnefl Sisteminde bir gezegendir ve
xde yaflam vardr yklemlerinin bir araya gelerek oluflturduklar x Gnefl Sisteminde yaflam
olan bir gezgenedir ykleminin gndergesidir.
flte bu fonksiyonun an az bir deer iin doru
sonucunu verdiini sylemifl oluruz. Ksaca Russelln kuramnda (1) numaral tmcenin zmlemesi flyle olur: yle bir x vardr ki, x Gnefl
Sisteminde yaflam olan bir gezegenedir. Eer
Gnefl Sisteminde en az bir gezegende yaflam
varsa bu tmce doru olur. Yani Dnya dflnda
bir baflka gezgende de yaflamn olduunun keflfedilmesi bu tmceyi yanlfllamaz. Dier yandan
(2) numaral tmcede geen Gnefle uzakl
asndan nc gezegen ilk tmcedeki betimlemeden farkl olarak belirli bir betimlemedir.
Yani tmce doruysa betimlemeyi oluflturan yklemleri salayan tek bir nesne olmaldr. Gnefle
uzakl asndan nc gezegen olma zelliini salayan tek bir nesne vardr, o da Dnyadr. Yani Dnyamz bu betimlemenin gndergesidir. Ancak bu gnderme dolayl bir biimde gerekleflir. Bundan dolay (2) numaral
tmcenin mantksal znesi Dnya deildir. Bu
tmcenin Russelln kuramnda zmlemesi flyle olur: yle bir x vardr ki, (a) o Gnefle uzak-
73
N
A M A
Russelln kuramnn dil felsefesinin klasik problemlerine getirdii zmleri aklamak.

ncelikle yokluk problemine bakalm. eliflkiye dflmeden bir fleyin var olmadn sylemek
nasl olanakl oluyor? Ejderha yoktur trnde
bir tmcenin doru olmasn nasl aklarz? Russelln bu probleme getirdii zm Fregeninkine ok benzer. Russelln kuramnda ejderha
gibi bir terim aslnda bir yklemdir ve dolaysyla bir tmce iinde kullanldnda bir nermesel
fonksiyona, ya da ksaca bir kavrama gnderme
yapar. Ejderha yoktur dediimizde var olmayan mitolojik bir hayvan hakknda deil, iflte bu
nermesel fonksiyon (ya da kavram) hakknda
bir fley sylemifl oluruz. Ksaca bu fonksiyonu
doru klan bir nesne olmadn dile getirmifl
oluruz. Yani x bir ejderhadr yklemini doru
74
Dil Felsefesi
klacak bir x deeri olmadn, dier bir deyiflle

tm x deerleri iin bu fonksiyonun yanlfl bir
nerme oluflturacan dile getirmifl oluruz. Bundan dolay yokluk ya da varlk tmcelerinde zne konumunda gibi grnen terim bir nesneye
gnderme yapan gerek anlamda bir zel ad olamaz. Peki bu durumda zne konumunda bir zel
ad varmfl gibi grnen Noel Baba yoktur trnde bir tmce nasl oluyor da anlaml olabiliyor? Russell bu tr tmcelerde geen Noel Baba gibi terimlerin mantksal anlamda zel ad olmadn savunuyor. Noel Baba var m yok mu
diye tartflabilmemiz iin Noel Baba teriminin
bir zel ad olmamas gerekir. Russella gre var
olma ya da var olmama nesnelere ait zellikler
deildir. Eer Noel Baba zel ad olsayd, Noel Baba vardr ya da Noel Baba yoktur tmceleri, bir nesneye var olma ya da yok olma zelliklerini yklemifl olurdu. Bu da Russella gre
bir dil hatas olurdu. Bundan dolay Noel Baba
mantksal anlamda bir zel ad deildir; rtk bir
belirli betimlemedir. Yani bir kavram ifade eder.
Diyelim ki bu kavram flu flekilde dile getirdik:
Noelde gkyznden atl kar arabasyla gelerek ocuklara hediye getiren yafll, sakall ve krmz beyaz bir giysiyle krmz bir kukuleta takan
kifli. Bu durumda Noel Baba yoktur dediimizde bu belirli betimlemede geen zellikleri
salayan birinin olmadn, yani bu kavrama ait
olan bir nesne olmadn sylemifl oluruz.
Russell iinde gnderimsiz olan bir terimin getii tmcelerin zmlemesi konusunda ok zgn bir yol izler. Kendi klasik rneine bakalm:
Fransann flimdiki kral keldir tmcesi doru
bir nerme dile getiremez, zira Fransann flu anda bir kral yoktur. Ancak her anlaml tmce ya
doru ya da yanlfl bir fley sylemelidir Russella
gre. Dolayyla bu tmce doru olmadna gre yanlfl olmaldr. O halde tmcenin mantksal
deili olan Fransann flimdiki kral kel deildir
tmcesi de doru olmaldr. Buradan Fransann
kel olmayan bir kral olduu sonucuna varabiliriz, ki bu da yanlfl olur. flte bu probleme Russell
Fregeden ok farkl ve zgn bir zm getirir.
Russella gre Fransann flimdiki kral kel deildir tmcesi ift anlamldr. Bu tmceyi Fransann tek bir kral vardr ve o kel deildir fleklinde anlayabiliriz. Bu yorumda mantksal deil-
lemeyi kellik yklemine uygulamfl oluruz. Dier

yandan mantksal deillemeyi tmcenin hepsine
de uygulayabiliriz: Deildir ki Fransann kel
olan tek bir kral vardr. lk tmcemizin mantksal karflt budur ve gerekten de doru bir nerme dile getirir. Dolaysyla Fransann flimdiki
kral kel deildir tmcesinin doru olmas iin
Fransann bir kral olmas gerekmediini de gstermifl oluruz. Anmsayacaksnz Fregeye gre
Fransann flimdiki kral keldir trnde bir tmcede zne konumundaki terimin gndergesi olmad iin tmce anlaml olsa da doru ya da
yanlfl bir nerme dile getiremez. Russell Fregenin bu grfln paylaflmaz. Kendi Betimlemeler Kuramna gre bu tmceyi flyle zmleriz: Fransann flimdi tek bir kral vardr ve o keldir. Bu zmlemenin flu anda bir kral olmad iin tmcenin ilk ksmndaki iddia yanlfltr.
Tmcenin tmn deillersek de doru bir yar
elde ederiz. Bu durumda hibir mantk yasasn
inemeden probleme zm getirmifl oluruz.
Dil felsefesinin nemli bir problemi de eflgndergeli iki terimin yer deifltirmesine dairdir. Diyelim ki doru bir nerme ifade eden bir tmcemiz var. Bu tmcede geen bir terimin yerine, o
terimle eflgderimle olan bir baflka terim koyduumuzda elde edeceimiz yeni tmce de doru
olmaldr. rnein Dnya dz deildir tmcesi
doru bir nerme ifade eder; bu tmcede geen
Dnya ile maymunlarn yaflad tek gezegen
terimleri eflgndergelidir. (Dnyadan baflka bir
gezegende maymunlarn yaflamadn varsayyoruz.) Tmcenin iindeki Dnya terimi yerine
bu terimi koyduumuzda flu tmceyi elde ederiz: maymunlarn yaflad tek gezegen dz deildir. Eer Dnya ile maymunlarn yaflad gezegen ayn yer ise tabii ki bu tmce de ilki gibi
doru bir nerme ifade etmelidir. Ancak flimdi
diyelim ki 5 yaflndaki Alper seyrettii bir izgi
filmde maymunlarn Dnyada deil bir baflka
gezegende ve bir tek burada yafladn grmfl
ve buna inanmfl olsun. Dahas izgi filmde bu
gezgenin tabak gibi dz olarak gsterildiini dflnelim ve Alperin de bunun gerek olduunu
sandn varsayalm. Bu durumda Alpere nce
flu soruyu soruyoruz: Sence Dnya dz m? Alper hayr, dz deil, yuvarlak diyor. Yani flu
tmce Alpere dair doru bir fley sylemifl olur:
A. Alper Dnyann dz olmadna inanyor.

Bu tmce doru ise, tmcede geen Dnya terimi yerine onunla eflgndergeli olan maymunlarn yaflad tek gezegen terimini koyduumuzda elde edeceimiz afladaki tmcenin de
doru olmas gerekir:
B. Alper maymunlarn yaflad gezegenin dz
olmadna inanyor.
Ancak Alper buna inanmyor. Alper, sence maymunlarn yaflad tek gezegen dz m? diye soruduumuzda bu sefer evet diyor. Bu durumda
B tmcesi Alpere dair doru bir nerme ifade
etmiyor. Nasl oluyor da doru bir tmce, sadece eflgndergeli terimlerin yer deifltirmesi sonucunda yanlfl bir tmce haline geldi? Russelln bu
probleme ynelik zm Fregeninkinden ok
farkldr. Bu tmcelerde geen Dnya ve maymunlarn yaflad gezegen grnfle gre ikisi
de ayn gk cisminde gnderme yaparlar ve bundan dolay eflgndergeli terimlermifl izlenimini
verir. Ancak Russelln dil kuramna gre bu iki
terim aslnda eflgndergeli deildir. (B) tmcesinde Alperin inand savlanan nermeyi flu
tmceyle ifade edebiliriz: maymunlarn yaflad
gezegen dz deildir. Bu tmcenin Russelln
kuramndaki zmlemesine bakalm flimdi de.
yle bir fley var ki, o maymunlarn yaflad tek
gezegendir, ve o dz deildir. Bu tmcede Russella gre dorudan Dnyaya bir gnderme yaplmamfltr. Dolaysyla problemin ortaya kmasna neden olan durum aslnda gerek deildir.
Yani bu tmceler iinde geen dnya ve maymunlarn yaflad gezegen aslnda gnderme
yapmaya yarayan terimler olmadndan eflgndergeli de deillerdir.
75
76
Dil Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi hakknda Russella gre tanflklk yollu bilgiye sahip olamazsnz?
a. En yakn arkadaflnz
b. Sar rengi
c. Gmleinizin kumaflnn cinsi
d. Yirmi sekizinci asal say
e. Adalet kavram
2. Neptn Dnya ile gneflin arasndadr nermesinin
iinde yer alan nermesel fonksiyonun kafl deiflkeni
vardr?
a. 0
b. 1
c. 2
d. 3
e. 4
3. Russelln Betimlemeler Kuram afladakilerden hangisini aklamakta nemli bir rol oynar?
a. Betimlenebilir ve betimlenemez nesneler arasndaki fark ortaya koyarak dilin snrlarn keflfetmek
b. Dil kullanan herkesin bir nesneyi betimleme biimlerinin farkl olduunu gstermek
c. Dorudan bildiimiz fleyleri farkl flekillerde betimlemenin nasl olanakl olduunu gstermek
d. Tanflk olmadmz dfl dnyann nesneleri hakknda dflnmek, onlardan bahsetmek ve onlar
hakknda bilgi sahibi olmak
e. Dil yoluyla var olan her fleyden bahsetmemizin
olanakl olduunu gstermek
4. Russella gre gndelik dilde kullandmz bir zel
ad neden aslnda gizli bir betimlemedir?
a. zel ad kullanarak bir nesneye gnderme yapabilmemiz iin o nesne hakknda bilgi sahibi olmamz gerekir
b. zel adlarn neye gnderme yapt kullanld
balama gre deifltii iin zel ad hangi anlamda kullandmz belirlemek iin gndergesini betimlemeliyiz
c. zel adn neye gnderme yapt hangi betimlemeye karfllk geldiine gre deiflir
d. zel adn eer betimsel ierii olmasayd anlam gndergesi olurdu ve o gnderge zihnimiz
dflnda bir nesneyse o zel adn anlamn kavramamz olanakl olmazd
e. Her zel ad nesne hakknda enformasyon ierir.
5. Alinin bir kardefli yok ise Alinin kardefli oyun oynuyor tmcesi hakknda afladakilerden hangisi Russelln kuramna gre dorudur?
a. Mantksal bir znesi olmad iin bu tmce
anlamszdr.
b. Tmce anlaml bir dflnce dile getirse de mantksal bir znesi olmad iin ne doru ne de
yanlfltr.
c. Alinin bir kardefli olmufl olsayd flu anda oyun
oynuyor olabilecei gibi oyun oynamyor da olabilirdi; dolaysyla tmcenin doru mu yanlfl m
olduunu bilemeyiz.
d. Tmcenin iinde Alinin bir kardefli olduu iddia edildii iin ve bu iddia da yanlfl olduu iin
bu tmce yanlfltr.
e. Tmceyi dile getiren kifli eer Alinin bir kardefli olduunu ve onun flu anda oyun oynadn
dflnyorsa, bu kifli iin tmce dorudur.
6. Afladakilerden hangisi var olma ykleminin neden
bir niceleyici olduunu aklar?
a. kinci dzey bir yklem olan var olma yklemi,
birinci dzey bir yklemin doru olarak uygulanabilecei nesnelerin saysna (yani niceliine)
dair bir fley dile getirdii iin bir niceleyicidir.
b. Var olma yklemini kullanarak var olan nesnelerin saysna dair bir fley dile getirdiimiz iin
bu yklem bir niceleyicidir.
c. Bir fleyin var olduunu syleyerek ona tek bir
fley olma zelliini yklediimiz iin var olma
yklemi bir niceleyicidir.
d. Bir fleyin var olduunu syleyerek onun var
olanlar kmesinin bir esi olduunu, yani o
kmenin toplam nicelii iinde yer aldn sylemifl oluruz. Bundan dolay var olma yklemi
bir niceleyicidir.
e. Bir fleyin var olmas onun zsel ve deiflmez bir
zellii olduu iin var olma bir niceleyicidir.
7. Afladakilerden hangisi Russelln varlk zerine dflncelerini yanstmaz?

a. Var olma yklemi nesnelere deil ancak nermesel fonksiyonlara yklenebilir.
b. Var olmak bir nesnenin zellii olamaz.
c. Varlk yargs belirten bir tmcenin znesi bir
zel ad ise bu zel ad bir betimlemenin ksaltmasdr.
d. Var olma yklemi ikinci dereceden bir yklem
olan bir niceleyicidir.
e. Var olmayan fleyler olsa da dil yoluyla bunlardan bahsetmemiz olanakl deildir.
8. Afladakilerden hangisini Russelln dil kuram ile
eliflir?
a. Bir tmceyi anlayabilmemiz iin o tmcenin iinde geen tm terimlerin gndergelerini bilmemiz gerekir.
b. Baz nermeler hepimiz tarafndan ortaklafla
kavranabilir; baz nermeler ise yalnzca tek bir
insan tarafndan kavranabilir.
c. Ancak dili olan varlklar bilgi sahibi olabilirler.
d. Her birimiz ancak kendimiz iin znel olandan
yola karak nesnel olan kavrayabiliriz.
e. Dnyadaki bir nesneyi betimlemeyen bir terimi anlamamz iin o nesneyle tanflk olmamz
gerekmez.
77
9. nce Memed gerekte yaflamfl olan birine gnderme

yapmadna gre Ayfle nce Memedin ok cesur biri
olduuna inanyor tmcesine dair afladakilerden hangisi Russella gre doru olamaz?
a. Tmce doru bir nerme ifade edebilir.
b. Tmce yanlfl bir nerme ifade edebilir.
c. Tmcenin iinde geen nce Memed gerek
bir zel ad deil Ayflenin bu ad ile kast ettii
baz zelliklerden oluflan bir betimlemedir.
d. nce Memed ok cesur biridir tmcesi yanlfl
bir dflnce dile getirse de, Ayfle nce Memedin
ok cesur biri olduuna inanyor tmcesi doru olabilir.
e. Tmcenin iinde geen nce Memed ad kimseye gnderme yapmad iin bu tmce doru
ya da yanlfl bir dflnce dile getirmez.
10. Afladakilerden hangisi Russella gre doru deildir?
a. Bir nermeyi kavrayabilmemiz iin onun her
parasyla tanflk olmamz gerekir.
b. Tmeller olmasayd dil ve iletiflim olmazd.
c. Var olma nesnelere ait bir zellik deildir.
d. Anlaml olan ancak ne doru ne de yanlfl olan
tmceler bulunur.
e. Gndelik dilde kullandmz zel adlar aslnda
rtk belirli betimlemelerdir.
78
Dil Felsefesi
Okuma Paras
Bundan nceki blmde iki trl bilgi olduunu grdk: fieylerin bilgisi ve dorularn bilgisi. Bu blmde
yalnzca fleylerin bilgiyle ilgileneceiz ve onu da iki tre ayracaz. fieylerin bilgisi, tanma yoluyla dediimiz
trdense, znde dorunun bilgisinden daha basittir ve
insansal varlklarn bugne dek fleyler hakknda hibir
fley bilmeden onlar tanmfl olduunu kabul etmek, aslnda ihtiyatszlk olsa da, dorunun bilgisinden mantksal olarak bamszdr. Buna karfln, fleylerin betimleme
yoluyla gelen bilgisi, her zaman iinde bu blmde
saptayacamz gibi kaynak ya da temel olarak bir doru bilgisini gerektirir. Fakat her fleyden nce tanma ile
ne demek istiyoruz, betimleme ile ne demek istiyoruz,
onu akla kavuflturalm.
Bir fleyin varlndan, herhangi bir karm srecinin
ya da doru bilgisinin aracl olmadan dolaysz olarak haberimiz varsa onu tandmz syleyeceiz. Bu
durumda, masann yanndayken masann grnfln
oluflturan duyu-verilerini -renklerini, fleklini, sertliini,
przszln vb.- tanyorum; btn bunlar masam
grp ona dokunduum anda dolaysz olarak bilincine vardm fleylerdir. Grdm zel renk tonu zerindeyse sylenecek birok fley var- kahverengi olduunu, olduka koyu olduunu vb. syleyebilirim. Fakat bu tr karmlar, renk zerine bana birok dorular bildirmesine karfln rengin kendisini bana eskisinden daha iyi tantmfl olmazlar; renk zerine dorular
bilgisinin karflt olmak zere rengin kendisinin bilgisi
sz konusu olduundan, rengi grdm anda bunu
en tam ve en iyi biimde bilirim ve kuramsal bakmdan bile bunu aflan bir bilgi olanakszdr. Bylece, masann grnfln hazrlayan duyu-verileri, benim tanmfl olduum dolaysz olarak olduklar gibi bildiim
fleylerdir.
Buna karfln, masay bir fiziksel nesne olarak biliyor olmam dolaysz bilgi deildir. Bu durumuyla, masann
grnfln oluflturan duyu-verileri tanma yoluyla elde edilmifltir. Duyu-verilerinden flphelenme olana
bulunmamasna karfln, samala dflmeden, masa diye bir fley olup olmadndan flphelenebileceimizi
daha nce grmfltk. Masa zerine olan bilgim betimleme yoluyla bilgidir. Masa flu ve flu duyu-verilerini douran fiziksel nesnedir. Bu, masay duyu-verileri
yoluyla betimliyor. Masa zerine herhangi bir fley bilmek iin, onun kendi tandmz fleylerle balantsn
kuran dorular bilmek zorundayz. fiu ve flu duyu-ve-
rilerine bir fiziksel nesnenin neden olduunu bilmemiz gerek. Bizim, iinde dolaysz yoldan masann bilgisine vardmz hibir zihin durumu yoktur; Masa
zerine btn bilgimiz, gerekte, bir dorular bilgisidir
ve tam olarak masann olduu fley, kesin konuflulursa,
bizce hi bilinmemektedir. Biz bir betimleme biliyoruz, bir de bu betimlemenin uygulanabilecei tek bir
nesne olduunu, nesnenin kendisini dorudan doruya bilmemekle birlikte, biliyoruz. Byle bir durumda
bu nesne zerine bilgimizin betimleme bilgisi olduunu sylyoruz.
Kaynak: Russell, B., The Problems of Philosophy
(lk basm 1912) New York: Oxford University Press,
1964. (Felsefe Sorunlar, eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc Yay. 2000.)
79

1. a
2. d
3. d
4. d
5. d
6. a
7. e
8. c
Yantnz doru deilse, nitenin Tanflklk ve

Betimleme Yollu Bilgi Ayrm blmn
yeniden okuyun. Bir tek a flkknda sz geen
en yakn arkadaflnz zihinsel olmayan dfl
dnyann bir tikelidir ve bundan dolay da onu
ancak betimleme yoluyla bilebilirsiniz.
Yantnz doru deilse, nitenin Deiflkenler
ve nermesel Fonksiyonlar blmn yeniden
okuyun. Bu nermenin iinde yer alan x, y ile
znin arasndadr nermesel fonksiyonunun 3
deiflkeni vardr.
Yantnz doru deilse, nitenin Belirli ve
Belirsiz Betimlemeler blmn yeniden
okuyun. Bir tek d flkknda sz edilen bu
kuramn dorudan aklama getirmeye alflt
bir olguyu dile getirir.
Yantnz doru deilse, nitenin zel Adlar
blmn yeniden okuyun. Dier flklarda
sylenenlerin hepsi Russella gre doru olsa
da sadece d flkk zel adlarn neden gizli
betimlemeler olduunu aklar.
Yantnz doru deilse, nitenin Gnderimsiz
Terimler blmn yeniden okuyun. Russella
gre bu tmcenin zmlemesi Alinin tek bir
kardefli vardr ve o flimdi oyun oynuyor
fleklinde olduu iin tmce yanlfl bir yargda
bulunur.
Yantnz doru deilse, nitenin Varlk
Tmceleri blmn yeniden okuyun. Bir tek
a flkk Russelln var olma yklemini neden bir
niceleyici olarak kabul ettiini aklar.
Yantnz doru deilse, nitenin Varlk
Tmceleri blmn yeniden okuyun. e
flkknda sz edilen var olmayan fleyler terimi
Russella gre bir dil hatasdr ve anlamszdr.
Yantnz doru deilse, nitenin Tanflklk ve
Betimleme Yollu Bilgi Ayrm blmn
yeniden okuyun. Russella gre betimleme yollu
bilgi dili gerektirse de, tanflklk yollu bilgi dil
ncesi de var olabilir.
9. e
10. d
Yantnz doru deilse, nitenin Gnderimsiz

Terimler ve Efl-Gnderimli Terimlerin Yer
Deifltirmesi Problemi blmlerini yeniden
okuyun. Ayfle nce Memedin ok cesur biri
olduuna inanyor tmcesinde geen nce
Memed terimi gerekte bir betimleme olduu
iin bu tmce doru ya da yanlfl bir nermeyi
dile getirebilir.
Yantnz doru deilse, tm niteyi yeniden
okuyun. Russell d flkkndaki sav dflndaki dier
tm savlar kabul eder. Fregenin aksine
Russella gre d flkknda sylenen yanlfltr. Bir
tmce, zne konumundaki terim gnderimsiz
gibi grnse de, eer bir bildirimde bulunuyorsa
ya doru ya da yanlfl olmak zorundadr.
80
Dil Felsefesi

Sra Sizde 1
Bilim tarihinde bunun rneklerine rast gelebiliriz. rnein Newton fizii Merkr gezegenin yrngesini aklamakta zorlanmfl, bunun sonucu baz bilimciler Merkrn yrngesinde sapmalara neden olan keflfedilmemifl bir baflka gezegen olduu sonucuna varmfl ve
bu gezgene Volkan adn vermifllerdir. Daha sonra
byle bir gezegen olmad ortaya kmfltr. Yani Volkan adnn bir gndergesi bulunamamfltr.
Sra Sizde 2
Bir kavramn zelliklerinden bahsetmek istersek kullanacamz yklem ikinci dzeyden olmak zorundadr.
rnein flu tmceyi ele alalm: nternet kavram
1980lerde ortaya kt. Bu tmcenin znesi konumunda olan internet kavram terimini kaldrdmzda geriye kalan flu yklem olacaktr: x 1980lerde ortaya kt. Bu yklem -en azndan bu tmce iinde- ikinci dereceden kullanlyor. Tabii x vardr yklemi zel trde bir ikinci dzey kavram dile getirir. Bir kavramn
doru olarak uygulanabilecei nesnelerin says, dier
bir deyiflle nicelii zerine bilgi verir. Kutupta yaflayan
hayvanlar vardr dediimizde kutupta yaflayan hayvanlar kavramnn doru olarak uygulanaca EN AZINDAN BR nesne olduunu dile getirmifl oluruz. Benzer
bir flekilde ejderha yoktur dediimizde de ejderha
kavramnn doru olarak uygulanabilecei nesne saysnn SIFIR olduunu sylemifl oluruz. Bundan dolay
bu tr yklemlere niceleyici diyoruz. Benzer bir flekilde , drt vb gibi her say adndan ikinci dzey bir
yklem olan bir niceleyici elde edebiliriz.
Sra Sizde 3
Bu tr rneklerin ortaya kt birok farkl balam
bulunur. Normalde eflgndergeli terimlerin yer deifltirmesi bir tmcenin doruluk deerinde bir deifliklie yol amaz. Dolaysyla bulacanz her rnekte mutlaka bu problemin ortaya kmasnda zel bir neden
olmaldr. Russelln kendi rneinde bu zel durumu
yaratan tmcenin iinde geen merak etme fiilidir.
Benzer durumlar dier epistemik filer iin de elde
edebiliriz. rnein bilme, dflnme, inanma trnde fiillerde hep bu tr durumlar ortaya kabilir.
Ancak bunlar dflnda da baz zel trde rnekler bulabiliriz. fiu tmceye bakalm: Ne yaparsak yapalm
iki kere iki drt eder. ki kere ikinin drt etmesi matematiksel andan zorunlu bir doru olduunu varsayarsak bu tmce doru bir nerme dile getirir. fiimdi
varsaylm ki Alinin uurlu says drt. BU durumda
tmcemizde geen drt ad yerine Alinin uurlu says terimini koyalm: Ne yaparsak yapalm iki kere
iki Alinin uurlu says eder. Bu tmce doru bir durumu dile getirmiyor. nk eer ki Aliyi ikna edip
uurlu saysn deifltirirsek Alinin uurlu says drt
olmayacak ve dolaysyla iki kere iki Alinin uurlu says olmayacaktr.
Kaynaklar
Frege, G., Aritmetiin Temelleri, eviren: Blent
Gzkan, Yap Kredi Yaynlar, 2010.
Frege, G., Kavram ve Nesne zerine, evirenler: lhan
nan ve Bahadr Turan, Felsefe Tartflmalar, Say
44. Boazii niversitesi Yaynlar, 2010
Frege, G., Anlam ve Ynletim stne, Felsefe
Tartflmalar, ev. H. fi. Elkatip, Panorama Yaynlar,
Alanya, 1989.
Frege, G., Translations from the Philosophical Writings
of Gottlob Frege, P. Geach and M. Black, eds. Oxford:
Basil Blackwell, 1970.
Russell, B., On Denoting, Mind, 14, 1905
Russell, B., Knowledge by Acquaintance and
Knowledge by Description, Proceedings of the
Aristotelian Society, 11(1910-11).
Russell, B., The Problems of Philosophy (lk basm
1912) New York: Oxford University Press, 1964.
(Felsefe Sorunlar, eviren: Vehbi Hackadirolu,
stanbul: Kabalc Yay. 2000.)
81
DL FELSEFES
Amalarmz
N
N
N

Kripkenin Betimlemeci Gnderim Kuramna karfl argmanlarn aklayabilecek ve tartflabilecek,
Dorudan Gnderim Kuramn aklayabilecek ve tartflabilecek,
Kripkenin kuramnn epistemik ve metafizik sonularn tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Saul Kripke
Gnderme
zel Adlar
Genel Terimler
Betimlemeci Gnderim Kuram
Dorudan Gnderim Kuram
Zorunlu mleyici
Olumsal mleyici
Olumsal A Priori
Zorunlu A Posteriori
Doal Tr Adlar
indekiler
Dil Felsefesi
Kripke ve Dorudan
Gnderim Kuram
GRfi
BETMLEMEC GNDERM
KURAMINA KARfiI ARGMANLAR
DORUDAN GNDERM KURAMI
OLUMSAL A PRIORI VE ZORUNLU
A POSTERIORI
GENEL TERMLER VE TR ADLARI
Kripke ve Dorudan
Gnderim Kuram
GRfi
Dil Felsefesinin bir alan olarak kurulmasnda nclk etmifl olan Frege ve Russelln kuramlarn ayrntlaryla inceledik. Aralarnda keskin farklar olsa da iki kuramn birlefltikleri ok nemli bir konu bulunuyor. Bir fleyi dflnebilmek, o fleyi
zihnimizde temsil etmek ve dil yoluyla o fleyden sz edebilmek nasl olanakl oluyor? Frege ve Russelln kuramlar bu soruya yantlar asndan bir noktada birleflirler. Dil yoluyla dfl dnyann bir nesnesinden sz edebilmemiz iin iki kurama
gre de ncelikle o nesnenin betimlemesini yapmamz gerekiyor. Bu grfl Frege
ve Russelln zel adlar zerine grfllerinde sakldr. Fregeye gre bir zel adn
gnderme yapabilmesi iin bir anlam olmaldr; bu anlam da ancak o nesnenin tekil bir betimlemesi ile dile getirilebilir. Fregenin kendi rneini anmsayalm:
Aristoteles adn kullananlar bu ada farkl anlamlar ykleyebilirler. Kimine gre
bu anlam Byk skenderin hocas, kimine gre ise Metafizikin yazar ya da
Platonun rencisi olmufl byk filozof olabilir. Yani bu zel ad bir tmce iinde kullanldnda o tmcenin anlamna katksn her durumda tekil bir betimleme
ile dile getirebiliriz. Fregeye gre Aristoteles gibi bir zel adn gndergesi de bu
betimlemeyi salayan nesnedir. Russelln kuramnda ise bir terimin anlam ile
gndergesi birbirlerinden ayrlmazlar; ikisi ayn fleydir. Bu adan iki kuram nemli bir biimde ayrlrlar, ancak zel adlara ynelik Fregenin grfln Russell da
aynen kabul eder. Russella gre de olaan bir zel adn her durumda bir betimsel ierii olmal ve bu ierik her durumda tekil ya da Russelln deyimiyle belirli bir betimleme ile dile getirilebilmelidir. Tekil betimlemelerin zmlemesinde
Frege ve Russell tamamen farkl kuramlar savunsalar da, bir zel adn her durumda tekil bir betimleme ierdii grflnde birleflirler. Aslnda birlefltikleri bu nokta
yalnzca zel adlar zerine deil tek bir nesneden bahsetmemizi salayan tm dilsel terimleri de kapsar. zel ad dflnda sen ve o gibi kifli zamirleri, bu ve flu
gibi iflaret zamirleri de dfl dnyann bir nesnesinden bahsetmek iin kullanldklarnda mutlaka tekil bir betimleme iermelidirler. nmdeki kitaptan bahsetmek
iin ona iflaret ederek bu kitap ok ilgin ya da ksaca bu ok ilgin dediimde, zne konumundaki iflaret zamiri olan bu teriminin ifllevini gereklefltirmesi
iin mutlaka zihnimde o kitabn bir betimlemesine sahip olmam gerekir. Bu ok
basit olarak nmde duran kitap, ya da nmdeki masann zerinde flu anda
baktm kitap, ya da daha da ksaca flu anda iflaret ettiim fley olabilir. Yani Frege ile Russelln ortak grfl zel adlar dflnda basit kifli ve iflaret zamirleri gibi
84
Dil Felsefesi
tm tekil terimler iin geerlidir. flte bu Frege/Russell grflne daha sonralar ksaca Betimlemeci Gnderim Kuram (Descriptivist Theory of Reference) ya da ksaca Betimlemecilik (Descriptivism) adlar verilmifltir. Betimlemeci Gnderim
Kuramn flu temel ilke ile zetleyelim:
(1) zel ad, kifli ve iflaret zamirleri trnde basit tekil terimler bir tmce iinde
kullanldklarnda, o tmceye yaptklar semantik katk kavramsal bir ierie
sahip olmaldr.
(2) Bu kavramsal ierik bir tekil betimleme tarafndan dile getiriliyor olabilmelidir.
(3) O zel adn ya da zamirin tmcenin kullanm balamndaki gndergesi bu
tekil betimlemeyi salayan fleydir.
Burada (3) numaral savn Russell tarafndan nasl olup da kabul edildiine dair
ksa bir aklama da yapalm. Anmsayacaksnz Russell belirli betimlemelerin gerekte gnderme yapan terimler olmadklarn savunur. Olaan bir zel ad da bir
belirli betimlemenin ksaltmas olduu iin buradan olaan zel adlarn da gerekte gnderme yapan tekil terimler olmadklar sonucu kar. Dolaysyla (3) numaral savda geen zel adn gndergesi teriminin bir dil hatas olduunu bile iddia edebilir Russell. rnein Aristotles adn kullanarak bir filozofa gnderme yapamayz. Ancak bu ad kullanarak bu filozoftan dolayl olarak bahsettiimizi kabul eder Russell. Bu bahsetme Russella gre gerek anlamda gnderme olmasa da Betimlemecilik sav asndan bunun ok da bir nemi bulunmuyor.
fiimdi bu nitede tartflacamz nemli konulardan biri olan Dorudan Gnderme Kuramna gelelim. Son krk ylda dil felsefesi literatrnde byk bir etki
brakmfl hatta etkisi felsefenin dier alanlarna da yaylmfl bir kuramdr bu. Dorudan Gnderme Kuramnn bu denli etkili olmas, Saul Kripkenin flimdiden bir
klasik haline gelmifl olan Adlandrma ve Zorunluluk (Naming and Necessity) adl
kitabnda Betimlemecilik Kuramna getirdii elefltirilerden kaynaklanyor. Bu nitede nce Kripkenin bu kurama karfl ne srd argmanlar inceleyip, sonra
da hem Dorudan Gnderme Kuramn hem de bunun felsefe tarihi asndan ok
ilgin ve ok nemli metafizik ve epistemolojik baz sonularn tartflacaz.
BETMLEMEC GNDERM KURAMINA KARfiI

ARGMANLAR
Kripke 1970 ylnda daha sonra kitap olarak da baslmfl olan Adlandrma ve Zorunluluk (Naming and Necessity) adl meflhur seminer konuflmasnda Betimlemeci Gnderim Kuramna karfl bir ok argman gelifltirir. Bunlar arasnda en fazla etkili olmufl olan zel adlara dair olup daha sonralar modal argman olarak
anlmfl olan argmandr. fiimdi bir rnek yoluyla bunu ele alalm. Diyelim ki daha nce Orhan Velinin adn dahi duymamfl ve hakknda hibir fley bilmeyen Ali
onun stanbulu Dinliyorum adl fliirini okuyor. fiiirin yazar olarak da Orhan Veli adyla ilk defa tanflyor. Betimlemeci Gnderim Kuramna gre Ali Orhan Veli adn kullanarak artk bu meflhur flairimizden sz edebilir ve ona gnderme yapabilir. Ancak bu fliirin yazar olmas dflnda Orhan Veli hakknda baflka bir fley
bilmiyor Ali. Bu durumda Orhan Veli adna ykledii anlamn flu betimleme olduunu varsayabiliriz: stanbulu Dinliyorumu yazan flair. Bu durumda Betimlemeci Gnderim Kuramna gre Ali iin Orhan Veli adnn anlam stanbulu
Dinliyorumu yazan flair olacak, yani Orhan Veli adyla bu tekil betimleme eflanlaml olacaktr. Tabii ki Orhan Veliyi ok daha fazla tanyan, onun baflka fliirlerini
de okumufl, hayatn bilen, hatta onunla tanflp konuflmufl biri Orhan Veli adna
5. nite - Kripke ve Dorudan Gnderim Kuram
ok daha ayrntl bir anlam ykleyecektir. Yani baflkalarnn Orhan Veli adyla
zdefllefltirdii betimleme ok daha uzun ve ayrntl olabilir. Ancak bu betimleme
ne kadar uzun ve ayrntl olursa olsun temel dflnce deiflmiyor Betimlemecilik
kuramna gre: her durumda zel ad bir tekil betimleme ile eflanlaml olmak durumunda. Bu ok doal ve akla yatkn gibi grnen grfle Kripke nasl karfl kyor? fiimdi buna bakalm. Orhan Veli ile stanbulu Dinliyorumu yazan flair
tekil betimlemesi ayn insana gnderme yaparlar, yani eflgndergeli terimlerdir.
Ancak bu gnderme biimleri aslnda ok farkldr. Bu fark grdmzde ikisinin neden eflanlaml olamayacaklarn da anlayabiliriz. fiimdi bir an iin tarihin
farkl bir flekilde gelifltiini dflnelim. Diyelim ki Orhan Veli kkken babasnn
ifl durumundan dolay stanbuldan baflka bir flehre taflnyor ve hayatnn geri kalan ksmn burada geiriyor. Diyelim ki yine flair oluyor, hatta Garip Akmnn ncln yapyor, ancak stanbulu Dinliyorum adl fliiri yazmyor. Bu durumda
stanbulu Dinliyorumu yazan flair terimi Orhan Veliyi betimlemiyor, ona gnderme yapmyor olacakt. Hatta senaryoyu daha da deifltirebiliriz. Diyelim ki Orhan Veli bu flehir deiflikliinden sonra baflna gelen olaylar sonrasnda flair olamyor ve hayat boyunca bu fliir dahil hi fliir yazmyor. Ksaca Orhan Velinin stanbulu Dinliyorum adl fliiri yazmas tarihin zorunlu bir olgusu deildi; olaylar farkl flekilde geliflseydi bu olgu da gerekleflmeyebilirdi. Bu nitede tartflacamz konular asndan ok nemli olduu iin burada geen zorunluluk kavramnn zerinde biraz duralm. ncelikle bu kavram bir tr kadercilik ile iliflkilendirilmemeli: rnein bazlar diyebilirler ki Orhan Veli yle karakterde bir insand ki, olaylar
nasl geliflirse geliflsin o yine de bir flair olacakt; yani onun flair olmasnn zorunlu olduunu savunabilir. Ancak byle bir fleyi savunanlar bile Orhan Velinin stanbulu Dinliyorum fliirini yazmasnn zorunlu bir olgu olmadn kabul
edeceklerdir. Yani Orhan Velinin bu fliiri yazmamfl olduunu dflnmek bizi bir
eliflkiye gtrmez. Bundan dolay burada kullandmz zorunluluk kavram bir
anlamda mantksal ya da metafiziksel bir kavram olarak kabul edilir. Ancak felsefecilerin uydurduu teknik bir kavram olarak dflnlmemeli bu kavram. Hi
felsefe alflmamfl hatta eitimi olmayan bir insann bile rtk olarak da olsa gndelik dilde sklkla kulland bir kavramdr bu aslnda. fiimdi rneimize dnelim.
Diyorduk ki olaylar farkl flekilde geliflseydi Orhan Veli bir flair olmayabilirdi, ya da
flair olsayd bile, rnein stanbulda yaflamasayd stanbulu Dinliyorum adl fliiri
yazmayabilirdi. Bu durumda flu tmce zorunlu bir olguyu dile getirmez:
(1) Orhan Veli stanbulu Dinliyorum adl fliirin yazardr.
Bu tmcenin dile getirdii nerme olumsal (contingent) bir dorudur. Burada olumsal szcn zorunlu olmayan anlamnda kullanyoruz.
Yukarda bu testi (1) numaral nermeye uyguladk. Doru olan bu nerme
yanlfl olabilirdi, dier bir deyiflle Orhan Veli stanbulu Dinliyorum adl fliirin yazar olmayabilirdi. fiimdi Aliye dnelim. Diyelim ki Ali, Orhan Velinin bu fliiri yazdn rendi ama bunun dflnda Orhan Veli hakknda hala hibir fley bilmiyor.
Betimlemeci Gnderim Kuramna gre Ali Orhan Veli adn stanbulu Dinliyorum adl fliirin yazar tekil betimlemesi araclyla kavryor; Orhan Veli ad ile
bu betimlemem eflanlaml olmal. fiimdi dil felsefecilerinin hepsinin kabul ettii temel bir dil ilkesini anmsayalm:
ki terim eflanlaml ise bir tmce iinde biri yerine dierini koyduumuzda
tmcenin anlam ve doruluk deeri deiflmez.
Bunu basit bir rnekle test edelim. Diyelim ki Trke dilinde yalnzca ile sadece szckleri eflanlaml. fiimdi flu tmceyi ele alalm: Yalnzca insanlar yalan
85
Bir nermenin zorunlu mu

olumsal m olduunu
kavramak iin flu teste
baflvurabilirsiniz: Doru
olduunu bildiiniz bir
nermeyi ele alp flunu
sorun: olaylar farkl
geliflseydi doru olan bu
nerme yanlfl olabilir miydi?
Eer yantnz evet ise o
nerme olumsal, hayr ise
zorunlu bir dorudur.
86
Dil Felsefesi
syler. Bu tmcenin doru ya da yanlfl bir dflnceyi dile getirmesi rneimiz

asndan nemli deil. nemli olan fludur: bu tmcede geen yalnzca szc
yerine sadece szcn koyduumda tmcenin anlam ve doruluk deeri deiflmez. Sadece insanlar yalan syler tmcesi ilk tmcemiz doruysa dorudur,
ilk tmcemiz yanlfl ise yanlfltr. Bu da hi flaflrtc olmamal tabii. ki tmce ayn
anlama geliyor ise ayn fleyi sylyorlar demektir. Dolaysyla doruluk deerleri
de ayn olmaldr. Bu ilkeyi kullanarak iki terimin eflanlaml olup olmadklarn test
edebiliriz. fiimdi baflka bir rnee bakalm. Diyelim ki Trke renen bir yabanc beklemek ve durmak fiillerinin eflanlaml olduunu sanyor. Byle olmadn kendisine gstermek istiyoruz. Bunun iin flyle bir durumu rnek olarak kullanalm. Diyelim ki yryfle kmfl biri birka dakika dinlenmek iin biraz duruyor. Tesadfen durduu yer bir otobs dura. Uzaktan bakan biri bu adama iflaret ederek o bekliyor derse yanlfl bir fley sylemifl olur. Adam ne otobs bekliyor, ne de bir arkadafln bekliyor. fiimdi ayn tmcede bekliyor yerine duruyor
szcn koyalm: O duruyor. Bu sefer doru bir fley sylemifl olduk. Eer bu
iki szck eflanlaml olsalard bu durum ortaya kamazd. fiimdi bu ilkeyi rneimize uygulayalm. Demifltik ki Orhan Velinin stanbulu Dinliyorum adl fliiri
yazmas tarihin zorunlu bir olgusu deildi. ocukluunda olaylar farkl flekilde
geliflmifl olsayd Orhan Veli bu fliiri hi yazmamfl hatta flair bile olmamfl olabilirdi. Bu durumda flu tmce doru bir nermeyi dile getirir:
(2) Orhan Veli stanbulu Dinliyorum adl fliirin yazar olmayabilirdi.
Tekrar Aliye dnelim. Alinin Orhan Veli hakknda tek bildii fley onun stanbulu Dinliyorum adl fliirin yazar olmas ise Betimlemeci Gnderim Kuramna
gre Ali iin Orhan Veli ad stanbulu Dinliyorum adl fliirin yazar betimlemesi ile eflanlaml olmal. Bu durumda yukardaki ilkemizi kullanrsak, (2) numaral
tmcede geen stanbulu Dinliyorum adl fliirin yazar terimi yerine Orhan Veli adn koyduumuzda tmcemizin doruluk deeri deiflmemeli. Bunu yaptmzda elde edeceimiz tmce flu olacak:
(3) Orhan Veli Orhan Veli olmayabilirdi.
Bu tmce bir insann kendisinden farkl biri olabileceini sylyor. Kripke dahil ou felsefeciye gre bu mantksal bir eliflki ierir. Temel bir mantk yasasna
gre her fley kendisiyle zdefltir; yani Orhan Veli Orhan Veliden baflkas olmazd.
Tabii Orhan Velinin ad Orhan Veli olmayabilirdi ama bu tmcemiz doruluu
asndan nemli deil. (3) numaral tmce Orhan Velinin ad deil kendisi hakknda. (Aksi takdirde adn trnak iinde kullanmamz gerekirdi.) Ksaca (2) numaral tmcemiz doru bir nerme dile getiriyor, (3) numaral tmcemiz ise yanlfl bir
nerme dile getiriyor. Bunu Ali de kabul etmelidir. Dolaysyla Aliye gre Orhan
Veli ad stanbulu Dinliyorum adl fliirin yazar betimlemesi ile eflanlaml olamaz. flte Kripke bu tr bir argman yoluyla zel adlarn hibir durumda bir betimleme ile eflanlaml olmayacaklar sonucuna varr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Yukardaki SIRA
rnekte
Ali Orhan Veli adnn gndergesi olan meflhur flairimiz hakknda
SZDE
yalnzca tek bir fley biliyordu. fiimdi Ali yerine kendinizi koyarak benzer bir duruma rnek verin. Yani gndergesi hakknda yalnzca tek bir fley bildiiniz bir zel ad rnei dD fi ada
N E LX Mdiyelim. Adn gndergesi hakknda bildiiniz o tek fleye de Y diyelim.
flnn. Bu zel
fiimdi kendinize flu soruyu sorun: X, Y olmayabilir miydi? Yantnz evet ise bu iki terim
S O R U
eflanlaml olamaz.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DORUDAN GNDERM KURAMI

Kripkenin Betimlemeci Gnderim Kuramna karfl elefltirilerini grdk. Peki felsefe tarihinde en fazla etki brakmfl olan iki kuram olan Frege ve Russelln kuramlarnn ortak varsaymlar olan Betimlemeci Gnderim Kuram yanlfl ise doru kuram nedir? Yani zel ad ya da basit zamirler kullanarak bir insandan, bir flehirden,
ya da bir nesneden bahsetmemizi salayan nedir? Eer bahsetmek istediimiz bir
fley hakknda bilgi ieren bir betimleme yoluyla gnderme yapmyorsak nasl gnderme yapyoruz? rnein nasl oluyor da Aristoteles adyla Antik an bir filozundan bahsedebiliyoruz, ya da dil felsefesi terminolojisiyle, nasl oluyor da Aristoteles ad Aristotelese gnderme yapyor. Kripke bu soruya ynelik ayrntlaryla savunabilecei bir alternatif kuram olmadn, olsa olsa bir aklama verebileceini syler. zel adlarn nasl gnderme yaptna dair bu aklamas daha
sonra baflka felsefeciler tarafndan gelifltirilerek tarihe Nedenselci Gnderim Kuram olarak gemifltir. Buradan yola kan baz dil felsefecileri ise son yirmi ylda
felsefe dnyasnda ok byk bir etki brakmfl olan Dorudan Gnderim Kuramn gelifltirmifllerdir. nce Nedenselci Gnderim Kuramna ksaca ele alalm.
Aristoteles gibi bir zel ad nasl gnderme yapar? Kripkeye gre bir zel ad bir
adlandrma treni ile dile sunulur. Bunu yapmann iki yolu bulunur: gsterim
ve betimleme. nce ilkini aklayalm. rnein bir bebek doduunda o bebee bir ad verilmesi gsterim yollu adlandrmadr. Anne, baba ya da bir baflkas
bebei gsterip bu bebein ad Ayfle olsun der. (Ya da bir belediye komitesi
bu sokan ad Sevdimseni olsun der.) Bu tr bir adlandrma treni sonrasnda
o ad o nesnenin bir etiketi haline gelir ve dilde kullanlmaya bafllar. Ayfle byr,
yetiflkin bir insan olur ve onunla tanflmamfl insanlar bile adn kullanarak ondan
bahsedebilir, ona gnderme yapabilir. Bu nasl oluyor? Ayfle ile tanflkl olmayan
biri Ayfle adn ancak bir baflkasndan duyarak renir. Ayfle adn duyduu o
kifli Ayfleyi tanyor olabilir, deilse o da ad bir baflkasndan duymufltur. Adn byle bir kullanm zinciri olmaldr ve sonuta bu zincirin ilk halkas mutlaka Ayfleyi
ilk adlandran insana kadar gitmelidir. Bu flekilde kullanm zincirinin halkalar arasnda bir nedensellik iliflkisi oluflur. Diyelim ki Ayfleyi annesi adlandrd. Sonra
anne bir arkadaflna kzndan bahsederken Ayfle adn kulland. Yani annenin kzna Ayfle adn vermesi ile daha sonra bu ad kullanmas arasnda bir nedensellik iliflkisi oluflur; bu ad ondan duyan bir baflkas da Ayfle adn kullanrken annenin kullanm ile bir nedensellik iliflkisi iine girer. Anneden Ayfle adn duymas onun daha sonra bu ad kullanmasna neden olur. Bu flekilde kifliden kifliye geer Ayfle ad. Eer szn etmek istediimiz kifli tarihten birisiyse bu zincir
ok daha karmaflk olacak ve ok daha uzun bir sreyi kapsayacaktr. rnein
Aristoteles ad ile Antik an meflhur bir filozofuna gnderme yapabilmemiz iin
bu ad belirli bir balamda kullanmamz ile o meflhur filozofun ilk adlandrlmas
arasnda bir nedensellik ba olmaldr. Bu zincir tarihsel bir sreci kapsad iin
bu kurama bazlar Tarihsel Gnderim Kuram da der. Bu tr tarihsel bir kullanm zincirinin bir halkas olmak iin gnderme yaplan kiflinin adnn bu tarihsel
sre iinde hi deiflmemifl olmas gerekmez. rnein Aristotelesin yaflad Antik Yunan anda kulland adn bizim ona gnderme yapmak iin kullandmz
Aristoteles adndan farkl olduunu dflnelim. Bu durum nedensellik ban
bozmaz. Yeter ki bizim bu ad bugnk kullanmmz ile Aristoteles arasnda oluflmufl uzun bir tarihsel ba olsun. Bu kullanm zinciri boyunca zel ad birok deifliklie uramfl olabilir. Ad kifliden kifliye, kltrden kltre geer. Bu tr tarihsel
bir nedensellik zincirinin tm halkalarn bir insann bilmesi her durumda olanak-
87
88
Dil Felsefesi
l deildir kuflkusuz. nemli olan bu zincirin varlnn bilinmesi deil gerekte var
olmasdr.
Nedenselci Gnderim Kuramna gre bir zel ad kullanarak bir kifliye ya da bir
nesneye gnderme yapmamz iin o kifli ya da nesneyi betimlememiz gerekmez.
rnein pek felsefe tarihi alflmamfl biri hem Aristoteles hem de Platon adlarn renmifl olsun. Ancak Aristoteles kimdir? diye sorduumuzda nl bir Yunan filozof yant verebildiini dflnelim ve Platon kimdir? deyince de yine ayn yant aldmz varsayalm. Yani Aristoteles ile Platonu birbirlerinden ayracak
betimlemelere sahip olamayacaktr bu kifli. Yine de Aristoteles adn kullandnda Aristotelese, Platon adn kullandnda ise Platona gnderme yapabilir. Bunun nedeni bu adlarn kullanm zincirleri arasndaki farktr bu kurama gre.
Eer bir kifliyi ya da nesneyi dorudan gstererek bunun ad ... olsun diye adlandrma yaptysak bu gsterim yollu demifltik. Ancak Kripkeye gre adlandrma treninin her durumda gsterim ile olmas gerekmez. kinci bir yol da bulunur. Bu ok daha nadir kullanlan bir yoldur. Buna betimleme yoluyla adlandrma diyor Kripke. rnein Neptn ad bu flekilde dile sunulmufl olabilir. Bu gezegen keflfedilemeden nce Urans gezegeninin yrngesinde baz sapmalar saptanmflt. Bilimciler bu sapmalara neden olann bir baflka gezegen olabileceine
dair bir hipotez ortaya attlar. Neptn adnn flu tr bir tmceyle dile sunulmufl
olduunu dflnelim: Uransn yrngesinde sapmalara neden olan gezegene
Neptn adn verelim. Daha sonra gerekten de byle bir gezegen olduu keflfedilmifl ve bu da tarihe Neptn gezegenin keflfi olarak gemifltir. Yani ilk adlandrma treninde henz Neptn daha keflfedilmemifl olduu iin, bu gezgenin gsterip bunun ad Neptn olsun denemezdi; gsterim yerine adlandrmay gereklefltiren bir betimleme vard: Uransn yrngesinde sapmalara neden olan gezegen. Kripkeye gre adlandrmann betimleme yoluyla olduu bu nadir durumlarda bile o betimleme ile zel ad ayn anlama gelmezler. Betimleme yalnzca zel
adn gndergesini saptamaya yarar. Bu tr rneklerden yola karak Kripke olumsal a priori nermeler olduu savna varr. Bunu birazdan nitenin son blmnde ele alacaz.
Nedenselci Gnderim Kuram flu soruyu yantsz brakr: zel adn semantik ierii bir betimleme deilse nedir? Kripke bu soruya ak bir yant vermez. Ancak
onun baz takipileri bu soruya yant vermek iin tarihe Dorudan Gnderim Kuram (Direct Reference Theory) olarak geen kuram gelifltirmifllerdir. Bu kurama
gre zel ad ve basit zamirler bir tmce iinde kullanldklarnda dorudan gndergelerine gnderme yaparlar. Aristoteles bir filozoftur tmcesinin dile getirdii
nermeye bakalm. Bu kurama gre tmcenin znesi konumundaki Aristoteles
ad dorudan Aristotelese gnderme yapar. Yani bu adn anlam bir betimleme de,
soyut bir kavram da deildir. Adn tmcenin anlamna katks bu ikisi ya da buna
benzer bir fley olmadndan geriye tek bir seenek kalr: o da adn gndergesi, yani Aristotelesin kendisi. Ksaca Dorudan Gnderim Kuramna gre zel ad trndeki basit tekil terimler iin sloganmz fludur: Anlam ile Gnderge ayn fleydir. Bu
durumda Aristoteles bir filozoftur tmcesinin anlam, dier bir deyiflle, tmcenin
dile getirdii nerme iki paradan oluflur: Aristoteles ve filozof olma zellii. Dier
bir rnee bakalm. Dnya dnyor tmcesinde zne konumundaki dnya terimi zerinde yafladmz gezegenin zel addr. Bu durumda bu tmcenin dile getirdii nerme iki paradan oluflur: dnya ve dnyor olma zellii. Yani tm dalar ve okyanuslar ile Dnyamz bu nermenin bir parasdr.
89
Dorudan Gnderim Kuram zel adlar dflnda basit baz zamirler iin de geerlidir. rnein Aristoteles bir filozoftur ve o Metafizik adl eserin yazardr tmcesinde geen o kifli zamiri de dorudan Aristotelese gnderme yapar. nmdeki masaya iflaret ederek bu ahflaptan yaplmfl dersem bu olarak kullanlan
eflya zamiri de dorudan nmdeki masaya gnderme yapar. Yani masann kendisi nermenin parasdr. Son yirmi ylda ok etkili olmufl olan bu kuramn en
nemli olan sonularndan biri bu tr nermelerin varlna dairdir. Yani zel ad
ya da zamir ile gnderme yaplan bir insann, ya da bir masann nermenin paras olduu trde nermeler vardr bu kurama gre. Bu tr nermelere, yani bir adn
gndergesinin dorudan nermenin paras olduu trde nermelere gnmzde
tekil nerme (singular proposition) ad veriliyor. Tekil nermelerin varlndan
baz felsefeciler tekil dflncelerin de olduu sonucuna varmfltr. Bunlarn ayrntlarna girmeyeceiz.
Dorudan Gnderim Kuram baz felsefecilere gre yalnzca baz zel ad trndeki tekil terimler iin deil ayn zaman da doal tr adlar gibi baz genel terimler iin de geerlidir. Buna ksaca nitenin son blmnde deineceiz.
Dorudan Gnderim
Kuramna gre Dnya
szcnn anlam
zerinde yafladmz
gezegen ya da zerinde
sv su bulunan tek gezegen,
ya da bir baflka herhangi bir
betimleme olamaz. Dnya
szcnn anlam
dnyann kendisidir. Anlam
gndergedir.
OLUMSAL A PRIORI VE ZORUNLU A POSTERIORI

zel adlarn zorunlu imleyici olduklarna dair Kripkenin grflnn ok nemli
iki sonucuna bakalm flimdi. Kripkenin Adlandrma ve Zorunluluk seminerleri yaynlanmadan nce bir yanda zorunlu/olumsal ayrm dier yanda a priori/a posteriori ayrm birok felsefeci tarafndan kullanlmfltr. Bu ayrmlara dair zellikle
Kantn felsefesinde nemli bir yer tutan, ancak Kant ncesi Hume gibi baz felsefecilerde de rastlayabileceimiz iki temel sav bulunur:
Tm a priori nermeler zorunludur.
Tm a posteriori nermeler olumsaldr.
nce ilk sava bakalm. Bir nermenin a priori olmas demek o nermenin duyu deneyimine baflvurmadan bilinebilir olmas demektir. Dier bir deyiflle a priori
nermeler salt akl yoluyla bilinebilir olanlardr. Kant bu tr nermelere birok rnek verir. Aritmetiin ve geometrinin tm nermeleri a prioridir. rnein 5+7=12
nermesini bilmek iin mutlaka 5 nesne alp yanna 12 nesne daha koyup sonra
hepsini yeniden saymamz gerekmez. Bu flekilde bu nermeyi snadmzda duyu
deneyimine baflvurmufl oluruz. Yani bu flekilde 5 ile 7nin toplamnn 12 ettiini
renmiflsek bilgimizi a priori elde etmifl olmayz. Ancak bu nerme hibir duyu
deneyimine baflvurmadan salt akl yoluyla da bilinebilir. Matematiin aksiyomlarndan yola karak bir ispat verebiliriz. Ksaca bir nermeyi hibir duyu deneyimine baflvurmadan bilinebiliyorsa bu bilgiye a priori bilgi diyoruz. Kripke ncesi
Kant da dahil bu konuda yazmfl olan tm felsefeciler a priori olarak bilebileceimiz nermelerin zorunlu olarak doru olan nermeler olduunu dflnmfller.
Bunun nedenini flyle aklayabiliriz: eer bir nermeyi salt akl yoluyla a priori bilebiliyorsak bu nerme dnyann rastlantsal olgularna dair olamaz. Mutlaka matematik, geometri, mantk ya da metafizik yasalarnn zorunlu kld bir doru
olmaldr. flte Kripke evrensel kabul grmfl olan bu dflnceyi sarsacak rneklerin olduunu ne srer. fiimdi bu rneklerden birine bakalm. Metrik sistemin ilk
ortaya ktnda ok dayankl bir metal alaflmdan yaplmfl olan zel bir ubuk
Standart Metre olarak kabul edilmifl ve bu ubuun uzunluuna bir metre ad verilmiflti. Bu sayede herhangi bir fleyin uzunluunu metre cinsinden lebilir hale
gelmifltik. (fiunu da anmsatalm ki gnmzde metrik sistem metreyi farkl bir
flekilde tanmlyor; ancak biz daha nce Wittgensteinn da kulland Kripkenin
90
Dil Felsefesi
bu rnei ile tartflmamza devam edeceiz.) Metre terimi bir uzunlua gnderme yapan bir ad olarak dile sunulmufl. Bu terimi dile kazandran ekip metre terimini flyle sunmufl olabilir: bundan byle metre Standart Metre ubuunun
uzunluu olsun. Bu tr bir adlandrma treni ile bu ekip metre szcnn gndergesinin ne olduunu saptamfl olur. Yani Standart Metre ubuunun uzunluu
tekil betimlemesi metre adnn gndergesini saptayan bir ara olur, ancak, Kripkeye gre, bunu yaparken ayn zamanda anlamn da saptamaz. Yani bu flekilde
metre adnn dile sunulmas sonucu bu ad ile Standart Metre ubuunun uzunluu tekil betimlemesi eflanlaml hale gelmezler. Bu betimleme bir gndergesaptardr bir anlam-saptar deildir. Bu durumda flu tmceye bakalm:
Standart Metre ubuunun uzunluu bir metredir.
Bu tmce Kripkeye gre doru bir nerme dile getirir. Ancak metre szcn yukarda bahsettiimiz flekilde dile kazandran ekip bu nermenin doruluunu olumlamak iin Standart Metre ubuunu lmesi gerekmez: bu dilsel tren sonucunda nermenin doruluunu hemen bilir hale gelirler. Bir lm gerekmedii iin de bu nermeyi a priori bilmifl olurlar. Peki bu nerme zorunlu bir doru
mudur? Yani bu ubuun bir metre uzunluunda olmas bir zorunluluk mudur? Bu
ubuk bir metre deil de farkl bir uzunlukta olabilir miydi? Tabii ki ubuk zamanla evresel faktrlerden dolay uzayabilir ya da ksalabilir. Ancak burada bizim iin
asl nemli olan metre adnn tam dile sunulduu an olmal. nk bir metre olarak saptanan uzunluk ubuun daha nceki ya da daha sonraki deil tam o andaki uzunluudur. Sorumuzu flu flekilde dile getirebiliriz: metre adnn sunulduu anda bu ubuk bir metre deil de daha ksa ya da daha uzun olabilir miydi? Kripkeye gre bu sorunun yant evet olmaldr. Yani sz konusu ubuun bu andaki uzunluu olumsal bir olguydu. Eer ki o anda evresel faktrler farkl olsayd
uzunluu farkl olabilirdi. Metre adnn sz konusu ubuk araclyla tanmland ana t an diyelim. Diyelim ki o t anndan bir saat nce ubuun iinde bulunduu odada bir yangn kyor ve odann artan ss sonucunda ubuk genlefliyor
ve boyu ok az uzuyor. Bu sylediimiz gerekte olmad, ancak olmufl olabilirdi.
flte bu tr olabilirlikleri dflnerek bu ubuun t anndaki uzunluunun gerekte
olduundan farkl olmufl olabileceini syleyebiliriz. Daha da genellefltirirsek nesnelerin uzunluklar onlarn zorunlu deiflmez zellikleri deillerdir. Bu ubuk metrik sistemin ilk ortaya kmasnda zel bir rol oynamfltr, bunu tabii ki kabul ediyoruz. Ancak ubuun belirli bir andaki uzunluu Aristotelesin deyimiyle
rastlantsal bir olgudur. flte buradaki rastlantsal olma kavramna adafl metafizikte olumsal deniyor. Ksaca tam t annda ubuk tam tamna bir metre uzunluundayd ama bu ubuun olumsal bir zelliiydi. Bu durumda flu tmce Kripkeye gre zorunlu olmayan, yani olumsal bir doruyu dile getirir:
SM. Standart Metre ubuu t annda 1 metre uzunluundadr.
Olumsal olmasna karfln metre adn ilk tanmn veren, yani Standart Metre ubuunu kullanarak metre adnn gndergesini saptayan ekip iin bu nerme hibir lm yapmadan bilinebilirdi. Bundan dolay da a priori bir nermeydi. flte
byle bir uslamlama sonucunda Kripe olumsal a priori nermelerin varln savunur. Bu durumda tm olumsal yarglarn a posteriori olduu ve tm zorunlu yarglarn a priori olduuna dair Kant grflne de karfl bir rnek elde etmifl oluruz
Kripkeye gre. Bu tr rnekleri oaltabiliriz. Bu da ok flaflrtc olmamaldr
Kripkeye gre. A priori ile a posteriori arasndaki ayrm bizim bilme biimlerimize dair bir ayrmdr; yani epistemik bir ayrmdr. Ancak zorunlu ile olumsal dorular arasndaki ayrm ise metafizik bir ayrmdr. Kripkeye gre bu ayrmn metafizik
olmas demek dnyaya, gereklie dair bir ayrm olduuna iflaret eder; yani bir
nermenin olumsal m yoksa zorunlu mu olduu bizim bilgimize dair ya da bilme
biimlerimize dair bir konu deildir. Dolaysyla iki ayrmn Kant geleneinde olduu gibi tam tamna rtflmesinin aslnda beklenmemesi gerekir. Olumsal a priori nermelerin varl da bunu gsterir.
Kantn bu iki ayrmn rtfltne dair grflne karfl ikinci trde bir rnek
daha verir Kripke. Bu da zorunlu a posteriori nermelerin varlna dairdir. Kripkenin rneklerinden birine bakalm. Bilimdeki bir bulufla dairdir bu rnek. Bilim
saf olarak var olduunda su dediimiz fleyin kimyasal yapsnn iki Hidrojen atomu ve bir Oksijen atomundan oluflan bileflik bir molekl olduunu ortaya koymufltur. Eer bu doru ise, Kripkeye gre zorunlu bir doru olmaldr. Yani suyun
kimyasal yaps eer H2O ise baflka trl olamazd; dier bir deyiflle H2O olmayan
su olamazd. Bu durumda Su H2Odur nermesi eer ki doru bir nerme ise
metafizik adan zorunlu bir dorudur. Bu nermenin zorunlu bir doru olmas
epistemik deil metafizik bir konudur: yani bu nermenin zorunlu doru olmas
bizim onun doruluunu kesin olarak biliyor olduumuzu gstermez. Yarn br
gn bilimcilerin bu konuda bir hata yapmfl olduklar ortaya kabilir ve bu durumda suyun kimyasal yapsnn H2O olmad ortaya kabilir. Ancak bunlar tamamen
bizim bilgimize dair epistemik konulardr. Eer su gerekten H2O ise bu metafizik
andan zorunlu bir olgudur. Peki bu zorunlu doruyu biz nasl bilir hale geldik?
Salt akl yoluyla byle bir olguyu renemeyiz; ya da yalnzca su kavrammzn zmlemesini yaparak da renemeyiz. Ksaca suyun H2O olduu a priori bir doru olamaz. Bu olgunun bilinebilmesi iin gzlem, deney ve duyu deneyimi gereklidir. Yani bu a posteriori bir nerme olmaldr. Bilimsel bir keflif ile suyun H2O olduunu rendik ve baflka trl de bu olguyu bilemezdik.
Kripke ncesi geleneksel grfl dnyann duyu deneyimlerimiz ile bilebileceimiz duyumsal gerekliklerinin rastlantsal, zorunlu olmayan, yani olumsal olgular
olduunu kabul ediyordu. Bilimin keflifleri kuramsal dzeyde olduu zaman bile
byle olmaldr geleneksel grfle gre. rnein Einsteinn E = mc2 eflitliini ele
alalm. Enerji ile ktle arasndaki bu eflitliin fiziksel dnyada her durumda ve her
zaman geerli olmas beklenir. Bu anlamda evrensel bir bilimsel doru dile getirir,
ya da en azndan bunu amalar. Bu eflitlik evrensel ise, bir anlamda zorunlu bir
doru da olmaldr. Bundan dolay bu tr kuramlara bazen doa yasas da deniyor. Bilimin keflfettii doa yasalar var ise bunlar zorunlu dorular olmal. Biraz
nce szn ettiimiz geleneksel grfl buna karfl kmyordu. Ancak burada szn ettiimiz zorunluluk kavram daha ncekinden farkldr. Doa yasalarnn bir
anlamda zorunlu olan ancak gzlem ve deneyim ile bilinebilecekleri ve bu yzden
a posteriori olduklarn dflnenler ounluktayd. Yani geleneksel grfl de zorunlu a posteriori dorular bulunduunu bir anlamda kabul etmiflti. Ancak doa
yasalarnn zorunlu olmas daha dar fiziksel gerekliin iinde bir savdr. Buna fiziksel zorunluluk diyelim. Bir rnee daha bakalm: herhangi bir cismin flktan daha hzl gitmesi olanakl deildir. Eer Einsteinn bu sav doru ise fiziksel bir zorunluluu dile getirir. Yani fiziksel gereklik iinde bunu yanlfllayacak tek bir durum bile bulunamaz. Bu anlamda zorunludur. Ama iinde bulunduumuz fiziksel
gerekliin farkl olmufl olabileceini dflnelim bir an. Yani doa yasalarnn farkl olduu bir dnya hayal edelim. Bu bizi eliflkiye dflrmeyebilir. rnein diyelim ki iinde yafladmz fiziksel gereklikte Einsteinn sav her zaman ve her yerde deiflmez bir evrensel doru olsun. Bu anlamda hibir nesnenin flktan daha
hzl gitmesi olanakl deildir. Ancak burada kastettiimiz fiziksel evren iinde bir
91
Su H2Odur nermesi zorunlu

a posteriori bir nermedir
Kripkeye gre. Birok
bilimsel bulufl iin de durum
ayndr. Son yllarda
felsefecilerin byk
ounluu tarafndan kabul
gren Kripkenin bu sav
felsefe tarihinde nemli bir
deiflime yol amfltr. Etkisi
sadece dil felsefesine dair
deil, epistemoloji ve
metafizik alanlarna
uzanmfl ayn zamanda bilim
felsefesinde de nemli bir
yenilik getirmifltir.
92
Dil Felsefesi
olanakszlk. Bir an iin yafladmz evrenin farkl doa yasalar olduunu farz
edelim. Ve diyelim ki bu yasalara gre baz nesneler flk hzndan daha hzl hareket edebiliyorlar. Bunu dflnmek bafll baflna bizi eliflkiye dflrmez. Bunu flu
flekilde de dile getirebiliriz: Hibir fley flktan daha hzl hareket edemez ama bu
byle olmayabilirdi: doa yasalar farkl olsayd flktan hzl hareket edebilen cisimler olabilirdi. Yani bilimin baz doa yasalarn gerekten keflfettiini varsaysak
bile, bu doa yasalar bizim kastettiimiz anlamda zorunlu dorular olmazlard.
Yani Hibir fley flktan hzl gidemez ya da E = mc2 trnde nermelerin zorunlu dorular olmas ile Su H2Odur nermesinin zorunlu bir doru olmas arasnda fark vardr. Suyun kimyasal yaps her neyse bundan farkl olamaz. Doa yasalarnn farkl olduu evrenler hayal edebiliriz ancak suyun kimyasal yapsnn
gerekte olduundan farkl olduu bir evren dflndmzde eliflkiye dfleriz.
Bizim iin ifllevsellii suyla ayn olan bir sv dflnelim; itiimiz, ykanmak iin
kullandmz, deniz ve okyanuslarn oluflmasn salayan bir sv olsun bu. Ancak
kimyasal yaps bizim sudan farkl olsun. Bu dflndmz fley su olur mu? Kripkeye gre olmaz. Suya ok benzeyen, onunla ayn ifllevleri olan ama baflka bir sv olur bu. Yani su eer gerekten H2O ise bu onun deiflmez zsel bir nitelii olmaldr. Bu anlamda Su H2Odur nermesi sadece fiziksel adan deil metafiziksel adan da zorunlu bir doru dile getirir. Kripkenin deyimiyle Su H2Odur
nermesi tm olanakl dnyalarda dorudur. Buradaki olanakl dnya kavram fiziksel adan deil metafiziksel adan bir olanakll dile getirir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Su gibi doada
SIRAbulunan
SZDE baflka bir doal tr dflnp, bundan metafizik adan zorunlu
olan bir nerme rnei de siz elde edin.
D fi N E L M
Kripkenin
zorunlu a posteriori dorular bulunduuna dair arpc savna ynelik verdii bu rnek felsefede zclk adnn verildii metafizik bir retiye daS O trleri
R U
yanyor. Farkl
olan bu retinin en yaln haliyle temel savn flu flekilde dile getirebiliriz: Var olan her fleyi o fley yapan deiflmez zsel nitelikleri bulunur.
Kripkenin kabul
ettii bu retiye gre su gibi bir doal trn zsel nitelikleri araDKKAT
snda o fleyin kimyasal yaps da bulunur. Su H2Odur nermesinin metafizik adan zorunlu bir doru olduuna dair grfl bundan dolay zclk retisini varSIRA
sayar. Ancak
buSZDE
tartflmal retiyi varsaymadan da farkl bir yoldan ayn sonuca
varabiliriz. Kripkeye gre su ve H2O adlar tr adlardr ve ikisi de ayn tre
gnderme AMALARIMIZ
yapar. Kripke her iki adn da zorunlu imleyici olduunu savunur. Anmsarsanz bir ad zorunlu imleyici ise her olanakl dnyada ayn nesneye gnderme
yapar. Su ad he ne kadar bir zel ad olmasa da ayn bir zel ad gibi ifllev grr:
bu adn da Kgnderme
T A P yapt fley hep ayndr, sadece gnderme yaplan fley bir
tekil nesne deil, doal bir trdr. Benzer biimde H2O ad da ayn svya gnderme yapar ve bu her olanakl dnya iin geerlidir. Ksaca bu iki adn semantik
adan iflleyifl
yola karak suyun tm olanakl dnyalarda H2O ile
T E L E biimlerinden
VZYON
ayn fley olduu sonucuna varabiliriz. Yani salt iki adn zorunlu imleyici olmalarndan yola karak eer doruysa Su H2Odur nermesinin metafizik adan zorunlu bir doru olduunu gsterebiliriz. Buna benzer Kripkenin bir dier rneine
NTERNET
bakalm. (Anmsayacanz
zere bu rnek ilk defa Frege tarafndan kullanlmflt.)
Babilliler Akflam Yldzna Hesperus, Sabah Yldzna da Phosphorus adlarn
vermifller. ki ayr gk cismini adlandrdklarn dflnmfller. Yzyllar sonra iki
adn aslnda ayn gk cismi olan Vens gezegenine gnderme yaptklar ortaya
kmfl. Bu durumda Hesperus ile Phosphorus zdefltir tmcesine bakalm. Bu
N N
93
tmce Kripkeye gre a posteriori bir nerme dile getirir. Bu nermenin doru olduunu ancak gkyzne ynelik gzlemlerimiz sayesinde renebildik. Salt akl
yoluyla, duyu deneyimine baflvurmadan bu nermeyi bilemezdik, dolaysyla a
priori olamaz. Dier yandan Kripkeye gre bu nerme zorunlu bir dorudur, yani her olanakl dnyada dorudur. Bunun nedeni zdefllik ifade eden bu tmcede
geen Hesperus ve Phosphorus terimleri birer zel addr ve dolaysyla her ikisi de zorunlu imleyicidir. Hesperus ad ile rnein gnbatmndan hemen sonra ilk ortaya kan parlak gk cismi betimlemesi eflanlaml olamaz Kripkeye gre. Buna benzer bir betimleme adn ilk dile kazandrlmasnda bir rol oynamfl olabilir. Buna benzer bir betimleme Hesperus adnn gndergesini sabitlemifl olabilir. Ancak bunu yaparken bu ad ile eflanlaml hale gelmez. zel ad zorunlu imleyicidir, betimleme ise olumsal imleyicidir. Gnbatmndan hemen sonra ilk ortaya
kan parlak gk cismi Vens deil, baflka bir gk cismi olabilirdi, ancak Hesperus Hesperustan farkl bir gk cismi olmazd. Yani gnbatmndan hemen sonra
ilk ortaya kan parlak gk cismi farkl olanakl dnyalarda farkl gk cisimlerine
gnderme yaparken, Hesperus ad tm olanakl dnyalarda ayn gk cismine,
yani Vense gnderme yapar. Ayn fley Phosphorus ad iin de geerlidir. Bu
adn ilk dile sunulmasnda gndoumundan hemen nce en son grnen parlak
gk cismi trnde bir betimleme kullanlmfl olabilir. Ancak bu betimleme yalnzca bir gnderge-saptardr, zel ad ile eflanlaml deildir. Daha nce tartfltmz
Orhan Veli rneinde olduu gibi bu betimleme olumsal bir imleyici iken
Phosphorus ad zorunlu bir imleyicidir. Hem Hesperus hem de Phosphorus
ad tm olanakl dnyalarda ayn gk cismine, yani Vens gezegenine gnderme
yaparlar. Bu durumda tm olanakl dnyalarda ikisi yan nesnedir. Buradan da istenen sonuca varabiliriz. Hesperus ile Phosphorus zdefltir tmcesinin dile getirdii nerme tm olanakl dnyalarda dorudur. Dolaysyla bu nerme zorunlu
a posteriori bir nermedir.
Trke dilinde eflgndergeli iki zel ad bulabilir misiniz? Bulduunuz
zel adlara X ve
SIRAbuSZDE
Y diyelim. fiimdi bunlar bir araya getirip bir zdefllik nermesi kurun: X Ydir. Bu iki ad
eflgndergeli olduklarna gre nermeniz de doru olacaktr. fiimdi kendinize sorun: doD fi N E L M
ru olan bu nerme yanlfl olabilir miydi? Ya da bunu flu flekilde sorun:
X ile Y ayn fley olmayabilir miydi? Kripkeye gre yantnz hayr olmaldr.
GENEL TERMLER VE TR ADLARI
S O R U
D fi N E L M
S O R U
Dorudan Gnderim Kuram ncelikle zel ad ve zamir gibi basit tekil terimlerin
DKKAT
semantik zmlemesine ynelik ortaya kmfltr. Bundan dolay tekil bir nesneye gnderme yapma yollar zerine bir kuram olarak ele alnabilir. Dorudan GnSIRA SZDE
derim Kuramnn bu nitenin baflnda tartfltmz Kripkenin Betimlemeci
Gnderim Kuramna karfl argmanlarnn etkisiyle ortaya ktn anmsayalm. Bu argmanlar kullanarak Kripke zel ad ve zamir trndeki basit tekil terimlerin betimAMALARIMIZ
sel ierikleri olmadklarn savunup, buradan yola karak bu tr terimlerin zorunlu imleyiciler olduklarn savlamflt. fiimdi de bu nitenin son konusu olarak bu argmanlarn zel ad ve zamir trndeki tekil terimler dflndaK baflka
T A tr
P terimlere
nasl uygulanabileceine bakp bunun felsefi sonularn tartflalm. Kripke Adlandrma ve Zorunluluk adl yaptnn nc ve son blmnde zel adlar iin gelifltirdii dflncelerin byk lde baz genel terimler iinT de
E L Egeerli
V Z Y O N olduunu
savlar. Tekil bir nesneye gnderme yapma ifllevi olan zel ad gibi tekil terimlerden
farkl olarak genel terimler birden ok nesneye uygulanabilir bir yapdadrlar. Bun-
N N
NTERNET
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
94
Dil Felsefesi
lar arasnda en ska kullandmz su, kaplan, yldz, maymun gibi doal tr adlar birer genel terimdirler. rnein kaplan terimi genel bir terimdir nk bir
deil birok kaplan vardr ve her birine bu terimi uygulayabiliriz. Yani a, b ve
c nin ayr kaplann ad olduunu varsayarsak, a kaplandr, b kaplandr, ve
c kaplandr tmcelerinin de doru olur. Bir genel terimin birden ok nesneye uygulanabilir olmasyla bunu kastediyoruz. Fark edeceiniz zere genel terimler ile yklemler arasnda ok yakn bir iliflki bulunuyor. Her genel terimden bir
yklem elde edebiliyoruz: x sudur, x kaplandr, x yldzdr, x maymundur
vs. Bu yklemlerin boflluunu temsil eden x deiflkeni yerine farkl tekil terimler
koyarak farkl tmceler elde edebiliyoruz. Genel terimlerin tekil terimler ile bu flekilde bir araya gelerek tmce oluflturmalar dilin sentaktik yapsn anlamak andan da nemli bir konudur kuflkusuz. Ancak biz flimdi asl konumuza dnelim. Biraz nce verdiimiz genel terim rneklerinin hepsi Kripkeye gre doal tr adlardr. Baflka trde genel terimler de bulunur; rnein masa, bilgisayar, bilezik
gibi insan yapm eflya adlar da genel terimdir. Matematik dilinde kullanlan say, fonksiyon, kesir gibi terimler, ya da geometri dilinde kullanlan gen,
kre, dzlem gibi terimler de genel terimdirler. Bu terimlerin hepsinin ortak
olan zellikleri birden ok nesneye uygulanabilir olmalardr.
Daha nce belirtmifl olduumuz gibi Dorudan Gnderim Kuram baz felsefecilere gre genel terimler iin de geerlidir. Bu grfl savunanlar ounlukla zellikle doal tr adlar iin bunun geerli olduunu savlarlar. rnein kaplan yrtc bir hayvandr dediimizde kullandmz kaplan terimi bir doal tre, yani bir
hayvan trne dorudan gnderme yapar. zel adlar kifli ya da nesnelere dorudan gnderme yapma aralaryken, doal tr adlar ise soyut trlere dorudan
gnderme yapmaya yararlar. Bu sayede daha nce de belirttiimiz gibi eflgndergeli iki tr adn bir araya getirerek zdefllik tmceleri oluflturabiliriz. Hem su
hem de H2O ad ayn doal tre gnderme yaparlar. Ayn zel adlar gibi ikisi de
zorunlu imleyicidir; tm olanakl dnyalarda ayn tre gnderme yaparlar. Bundan
dolay da Su H2O ile zdefltir tmcesi zorunlu olarak doru olan bir nermedir.
95
zet
N
A M A
Kripkenin Betimlemeci Gnderim Kuramna

karfl argmanlarn aklamak ve tartflmak.
Frege ve Russelln dil kuramlar zel ad trnde
basit tekil terimlerin gnderme yapma yollar konusunda ortak bir grfle sahiptir. ki kurama gre de bir zel adn gnderme yapabilmesi iin
mutlaka kullanld balamda bir tekil betimlemeyi iermesi gerekir. rnein Thales adyla
Antik ada yaflamfl bir filozofa gnderme yapabilmemiz iin, sz konusu insan betimleyen bir
tekil terimimiz olmal. Diyelim bu zel ad duyduumuzda aklmza flu betimleme geliyor: her
fleyin su olduunu savunmufl olan filozof. Eer
bu garip metafizik kuram savunmufl olan tek filozof o ise, o zaman Thales adyla gnderme
yaplan kifli de o olur. Bu durumda Thales ad
ile her fleyin su olduunu savunmufl olan filozof betimlemesi eflanlaml olmaldr. Bu sadece
Thales iin deil kullandmz tm zel adlar
iin geerlidir; yani bir zel ad gerekte gizli ya
da rtk bir tekil betimlemedir. flte bu grfle
adafl dil felsefesinde Betimlemecilik (Descriptivism) ya da Betimlemeci Gnderim Kuram (Descriptive Theory of Reference) deniyor. Kripke Adlandrma ve Zorunluluk (Naming and Necessity)
adl alflmasnda bu kurama karfl argmanlar verir. Bunlardan en etkili olmufl olan kiplik zerinedir, yani olabilirlik kavramna dayanr. Kripkeye gre zel adlar ile tekil betimlemelerin gnderme yapma biimleri arasnda ok temel bir
fark bulunur. Bir betimleme aslnda bir zellikler
kmesidir. Gerek dnyada o zelliklere sahip
olan tek bir nesne ya da kifli bulunursa, o betimlemenin gndergesidir. rnein her fleyin su olduunu savunmufl olan filozof betimlemesinde
geen zelliklere sahip, yani her fleyin su olduunu savunmufl olma zelliine ve filozof olma zelliine sahip tek bir insan var ise, o kifli betimlemenin gndergesidir. Bu gerek dnya iin geerlidir. Yani gerekte olanlar ya da olmufl olanlara baktmzda bu zelliklere sahip olan tek bir
insan bulursak, o kifli geek dnyada bu betimlemenin gndergesi olur. Ancak gerekte olmufl
olanlar yerine, olmamfl olan ama olabilecek olanlara bakarsak durum farkl kar. Yani gerek dnya yerine olanakl dnyalara bakarsak farkl
gndergeler elde edebiliriz. Gerek dnyada bu

garip metafizik sav savunmufl olan Thales ise,
betimlemenin de gndergesidir. Ama Thalesin
bu betimlemenin gndergesi olmas gerek dnyann tarihinin gelifliminin olumsal bir sonucudur. Thalesin byle bir say savunmufl olmas zorunlu bir durum olamaz. Tarihte olaylar farkl flekilde geliflmifl olsayd, Thales deil, rnein Aristoteles bu sav savunmufl olabilirdi. Kripke bu tr
gzlemlerden yola karak tekil betimlemelerin
zorunlu deil olumsal imleyiciler olduu sonucuna varr. Kripkeye gre eer bir terim farkl
olanakl dnyalarda farkl nesnelere gnderme
yapyorsa o terim olumsal imleyici, tersiyse, yani bir terim her olanakl dnyada ayn nesneye
gnderme yapyorsa, o terim zorunlu imleyicidir. rnein her fleyin su olduunu savunmufl
olan filozof betimlemesi gerek dnyada Thalese gnderme yapar, ama bu tarihsel bir rastlantdr. Ayn betimleme farkl olanakl dnyalarda
farkl kiflilere gnderme yapabilir, bundan dolay
da zorunlu deil olumsal (ya da rastlantsal) bir
imleyicidir. Bunu flu flekilde de dile getirebiliriz:
Thales gerekte her fleyin su olduunu savunmufl
olan tek filozoftur, ancak bu byle olmayabilirdi,
yani Thales byle bir fleyi savunmamfl olabilirdi,
hatta tarihte olaylar farkl flekilde geliflmifl olsayd
Thales bir filozof bile olmayabilirdi. Dahas Thales deil bir baflkas her fleyin su olduunu savunmufl olan tek filozof olabilirdi. Bundan dolay
her fleyin su olduunu savunmufl olan filozof
terimi gerek dnyada Thalese gnderme yapsa
da, farkl olanakl dnyalarda farkl kiflilere gnderme yapar. Betimlemeler Kripkeye gre genelde bu flekilde gnderme yapmaya yarayan aralardr. Yani gnderme yaplan kifli ya da nesnenin zorunlu olmayan (rastlantsal ya da olumsal)
zelliklerini kullanarak gnderme yaparlar. Bundan dolay betimleme ile gnderge arasndaki iliflki olumsaldr. Peki olumsal olmayan zorunlu imleyiciler olmaz m? Kripke zel baz trde betimlemelerin buna rnek olabileceini syler. rnein n karesi gibi matematiksel bir betimleme her durumda, ya da Kripkenin deyimiyle, her
olanakl dnyada ayn sayya gnderme yapar.
Neden? nk n karesi dokuz olduuna gre
96
Dil Felsefesi
bu farkl bir say olamazd. Tabii denilebilir ki

n karesi terimi farkl bir anlama gelmifl olsayd tabii ki farkl bir sayya gnderme yapabilirdi. rnein ad saysnn deil de drt saysn ad olmufl olsayd n karesi terimi de
dokuza deil on altya gnderme yapard. Ama
bu bizi ilgilendirmiyor. Yani betimlemenin iinde
geen szcklerin anlamlarn deifltirmeden sorumuzu yantlamak gerekiyor. Matematik dilinde
ad ve karesi fonksiyonunun anlamlarn
deifltirmediimizde n karesi tm olanakl
dnyalarda ayn sayya gnderme yapar. Bunun
gibi zorunlu imleyici olan betimlemeler bulunur
ancak normalde kullandmz dilin betimlemeleri ounlukla olumsal imleyicilerdir. zel adlar
ise Kripkeye gre hep zorunlu imleyicilerdir. Bunu grmek iin bir zel adn modal balamdaki
kullanmlarna bakmak gerekir. Biraz nceki rnee dnelim. Thales gerekte her fleyin su olduunu savunan filozof olmufl olsa da, byle olmayabilirdi demifltik. Bunu flu tmceyle dile getirebiliriz:
Thales gerekte her fleyin su olduunu savunmufl
olan tek filozof olmayabilirdi.
Bu tmce iinde iki ayr terim geer; biri bir zel
ad olan Thales dieri ise bir tekil betimleme
olan gerekte her fleyin su olduunu savunmufl
olan tek filozof. Eer bu zel ad kullanan kiflinin Thales hakknda bildii tek fley buysa Betimlemeci Gnderim kuramna gre bu iki terim
eflanlaml olmaldr. Ancak yleyse tmcede geen betimlemeyi karp yerine zel ad koyduumuzda tmcenin anlamnn deiflmemesi gerekir. Bu durumda ilk tmcemiz doru ise flu tmcenin de doru bir fley dile getirmesi gerekirdi:
Thales Thales olmayabilirdi.
Ancak bu tmcenin doru bir dnce dile getiremez; bunu varsaymak bir insann kendisinden
baflka biri olabileceini sylemek olur. Bu iki
tmce arasndaki fark ilkinde kullanlan betimlemenin olumsal imleyici olmas, ikinci tmcede
onun yerine koyduumuz zel adn ise zorunlu
imleyici olmasdr. Thales ad tm olanakl dnyalarda ayn kifliye gnderme yapar, gerekte
her fleyin su olduunu savunmufl olan tek filozof betimlemesi ise farkl olanakl dnyalarda
farkl kiflilere gnderme yapar. Buradan da bir
zel adn hibir durumda bir betimleme ile eflanlaml olamayaca sonucuna varrz.
N
A M A
Dorudan Gnderim Kuramn aklamak ve

tartflmak.
Bir zel ad Betimlemeci Gnderim Kuramna gre her durumda tekil bir betimleme ierir. Bu betimleme adn anlamdr ve ad onun araclyla
gnderme yapar. Kripke Betimlemeci kurama
karfl karak zel adlarn bu flekilde gnderme
yaptklarn kabul etmez. Peki zel adlar betimlemeler araclyla gnderme yapmyorlarsa nasl
gnderme yapyorlar? rnein Thales adn kullanarak nasl oluyor da bundan iki bin befl yz yl
nce yaflamfl ve hakknda ok az fley bildiimiz
birinden bahsedebiliyoruz? lk kez Kripkenin tartflt ve sonrasnda literatre Nedenselci Gnderim Kuram olarak geen grfl iflte bu soruya yant vermeye alflr. Bu grfle gre zel adlarn
gnderme yapmalar tarihsel bir kullanm zincirine dayanr. Bunu basite flyle aklayabiliriz.
nce bir zel ad adlandrma treni ile dile sunulur. Diyelim ki annesi Thales doduunda ona
Thales adn veriyor. Daha sonra bu zel ad
annesi Thalesten bahsetmek iin kullanr. Bunu
duyan biri Thales adn anneden renir. O da
bir baflka balamda ayn ad kullanr ve bu nesilden nesile gnmze kadar gelir. Bylece o adn
bir tarihsel kullanm zinciri oluflur. Bu zincirin
ucundaki bir halka olarak gnmzde Thales
adn kullanan biri bu sayede o ad ile o adn gndergesi olan kifli arasnda bir nedensellik ba kurulur. Bu tarihsel kullanm zincirinin tm halkalarn tek bir insann bilmesi ounlukla olanakl
deildir. Hatta bir zel ad kullanan kifli o ad ilk
defa kimden duyduunu, ad nasl rendiini
bile unutmufl olabilir. nemli olan bu tarihsel zincirin, zel ad kullanan kifli tarafndan bilinmesi
deildir. Bu zincirin gerekte olmas yeterlidir.
Eer ki Thales adn kullandnzda sizin bu
kullanmnz iki bin befl yz yl nce yaflamfl bir
filozofa balayan bir zincir gerekte var ise bu sayede o filozofa gnderme yapmfl olursunuz. Peki bu durumda bir zel adn anlam nedir? Yani
tmce iinde kullandmzda o zel adn tmcenin anlamna katks ne olur? flte bu soruya verilen basit bir yant dil felsefesi tarihine Dorudan
Gnderim Kuram olarak gemifltir. Bu kurama
gre zel adn anlam ile gndergesi ayn fleyidir.
Yani Thales bir filozoftur tmcesinde geen
Thales adnn anlam ya da teknik deyimiyle
adn semantik ierii, o adn gnderme yapt
kiflinin kendisidir. Bu grfle gre zel adlar betimleme iermediklerinden dolayl deil dorudan gnderme yaparlar. Bundan dolay bu kurama Dorudan Gnderim Kuram deniyor. Tmcenin anlamna daha nce nerme demifltik. Bu
durumda Thales bir filozoftur tmcesinin dile
getirdii nerme iki paradan oluflur: Thales adnn dorudan gnderme yapt bir insan ve x filozoftur ykleminin gnderme yapt bir zellik. Yani nerme Thalesin kendisi ve filozof olma
zelliinden oluflur. flte bu tr nermelere de
tekil nerme deniyor. Bunlar gnderme yaplan
nesnenin kavramsal bir temsilini ya da betimlemesini iermeden dorudan o nesneyi ieren trde nermelerdir.
N
A M A
Kripkenin kuramnn epistemik ve metafizik sonularn tartflmak.

Kripkeye gre zel adlarn ve doal tr adlar
gibi baz genel terimlerin zorunlu imleyiciler olduunu grdk. Thales ad tm olanakl dnyalarda ayn kifliye gnderme yapar; su ad tm
olanakl dnyalarda ayn svya gnderme yapar.
Dier yandan bir adn betimleme yoluyla dile kazandrlabileceini de grdk. rnein metre
szc belirli bir ubuun (S ubuu diyelim)
belirli bir andaki (t an diyelim) uzunluunun ad
olarak tanmlanmfl olsun. Bu durumda S ubuu t annda bir metredir tmcesi hibir lme
gerek duymadan a priori olarak bilinebilir. Ancak bu tmce zorunlu bir olguyu dile getirmez.
Eer ki evresel faktrler farkl olmufl olsayd
tam tanm annda bu ubuk o andaki gerek
uzunluundan biraz daha ksa ya da uzun olmufl
olabilirdi. Yani tam t annda S ubuu bir metre
uzunluunda olmayabilirdi. Bunu dilsel yoldan
da flu flekilde gsterebiliriz. Tanm verildikten
sonra metre terimi belirli bir uzunluun ad olur
ve tm olanakl dnyalarda bu uzunlua gnderme yapar: yani metre zorunlu imleyicidir.
Dier yandan S ubuunun t anndaki uzunluu bir tekil betimlemedir ve farkl olanakl dnyalarda farkl uzunluklara gnderme yapar. Bundan dolay S ubuu t annda bir metredir gerek dnyamzda doru bir nerme olsa da, farkl olanakl dnyalarda yanlfl bir nerme olur. Yani bu nerme olumsal bir dorudur. Bu tr rnekler yoluyla Kripke olumsal a priori nermeler
olduu sonucuna varr. Bu Kripke ncesi gele-
97
neksel grfl olan tm a priori nermeler zorunludur ilkesine karfl rnek oluflturur. Dier yandan yine bu geleneksel grfle gre tm a posteriori nermeler olumsal olmaldr. Kripke buna
da karfl kar. Fregenin rnei bunu gsterebilir. Hesperus (Akflam Yldz) ve Phosphorus
(Sabah Yldz) adlar eflgndergelidir, ikisi de
Vens gezegenine gnderme yapar. kisi de zel
ad olduklar iin zorunlu imleyicidir, tm olanakl dnyalarda Vense gnderme yaparlar.
Yani bu ikisi tm olanakl dnyalarda ayn olmaldr. Bu durumda Hesperus ile Phosphorus zdefltir tmcesi zorunlu bir dorudur. Ancak bu
nermenin doruluunu salt akl yoluyla ya da
salt dilsel yolla bilemeyiz. Bilimsel bir bulufl gereklidir. Bundan dolay bu nerme a priori deil
a posteriori olmaldr. Bu da geleneksel grfle
karfl olarak zorunlu a posteriori nermelerin de
var olabileceini gstermemizi salar.
98
Dil Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi dnya ile zerinde yafladmz gezegen terimlerinin eflanlaml olamayacan
gstermemizi salar?
a. Dnya ile zerinde yafladmz gezegen terimleri eflgndergelidir.
b. zerinde yafladmz gezegen Dnyadr.
c. zerinde yafladmz gezegene Dnya diyoruz.
d. zerinde yafladmz gezegene Dnya yerine
baflka bir ad verebilirdik.
e. zerinde yafladmz gezegen Dnya olmayabilirdi.
2. Afladakilerden hangisi Kripkeye gre doru olamaz?
a. Bir zel ad hibir durumda betimsel ierie sahip deildir.
b. Bir zel ad her durumda zorunlu imleyicidir.
c. zel adlar gndergeleri hakknda bilgi iermezler.
d. zel adlar betimleme yoluyla dile sunulabilirler.
e. Bir fleyin adnn ne olduu o fleyin zorunlu bir
zelliidir.
3. Afladaki terimlerden hangisi olumsal imleyicidir?
a. Dnya
b. Beyaz
c. Ankara
d. Trkiyenin baflkenti
e. Dairenin ap
4. Dorudan Gnderim Kuramna gre afladakilerden hangisi doru olamaz? (rnekte kullanlan Ali
adnn bir ocua gnderme yaptn varsayn.)
a. Ali top oynuyor tmcesinin dile getirdii nermenin bir paras da Alinin kendisidir.
b. Ali top oynuyor tmcesi tekil bir nerme dile
getirir.
c. Ali top oynuyor tmcesini kullanan kiflinin
Aliye gnderme yapabilmesi iin onu tanmlayan bir betimlemeye sahip olmas gerekmez.
d. Ali top oynuyor tmcesinin dile getirdii nerme yalnzca kavramlardan oluflur.
e. Ali top oynuyor tmcesindeki Ali ad yerine
ona gnderme yapan bir betimleme kullanrsak
dile getirdiimiz nermede Alinin kendisi olmaz.
5. Nedenselci Gnderim Kuramna gre afladakilerden hangisi doru olamaz?

a. Aristoteles adnn gnderme yapt kiflinin bir
filozof olduunu bilmeyen biri de bu ad ile ona
gnderme yapabilir.
b. Aristoteles adyla Aristoteles arasnda bir nedensellik ba bulunur.
c. Aristoteles adn bir baflkasndan duyup kullanmaya baflladmzda biz de bu adn kullanm
tarihindeki zincirin bir halkas oluruz.
d. Bizim bu gn Aristoteles adyla Antik ada
yaflamfl bir filozofa gnderme yapabilmemiz iin
onun yaflad zamanda da kendisine Aristoteles diye seslenilmifl olmas gerekir.
e. Aristoteles hakknda bildiimiz ou fleyin yanlfl olduunu rensek bile, bu ad ile ondan bahsedebiliriz.
6. Afladakilerden hangisi Kripkeye gre zorunlu bir
doruyu dile getirir?
a. Atatrk Kurtulufl Savafln kazanan komutandr.
b. Mustafa Kemal Trkiyenin ilk Cumhurbaflkandr.
c. Mustafa Kemal ile Atatrk ayn kiflidir.
d. Atatrk ile Trkiyenin ilk Cumhurbaflkan ayn
kiflidir.
e. Atatrk Trkiye Cumhuriyetinin kurucusudur.
7. Afladakilerden hangisi Kripkeye gre Hesperus
ile Phosphorus ayn gk cismidir tmcesi hakknda
doru bir sav deildir?
a. Bu tmce zorunlu bir doruyu dile getirir.
b. Bu tmcenin doru olduunu gkyzn gzlemleyerek rendik.
c. Bu tmce a posteriori bir doruyu dile getirir.
d. Bu tmcenin dile getirdii nerme her olanakl
dnyada dorudur.
e. Hesperus ve Phosphorus Vens gezegeninin farkl adlar olduklar iin bu tmcenin dile
getirdii nermeyi flu flekilde de syleyebiliriz:
Vens ile Vens ayn gk cismidir.
99
Okuma Paras
8. Dnyann kendi ekseni etrafnda dnd sreyi
bir gn diye tanmlarsak hakknda afladakilerden
hangisi Kripkeye gre dorudur?
a. Dnya kendi ekseni etrafnda bir gnde dner
tmcesi zorunlu bir doruyu dile getirir.
b. Dnyann kendi ekseni etrafnda daha yavafl
dnmfl olduunu varsaysak bile yine dnfl sresi tam tamna bir gn olurdu.
c. Dnyann kendi ekseni etrafnda dnflnn
bir gn olduu savn ancak gzlem yoluyla bilebiliriz.
d. Dnya kendi ekseni etrafndaki dnfl sresi bir
gnden daha ksa ya da daha uzun olabilirdi.
e. Bir gn terimi bu tanmn yapld anda bir
sreye gnderme yapan zorunlu imleyici olan
bir terimdir.
9. Kripkeye gre ilk metrik sistemde metre birim uzunluunu belirlemek iin kullanlmfl olan Standart Metre
ubuu hakknda afladakilerden hangisi dorudur?
a. Standart Metre ubuunun uzunluunu metre
cinsinden dile getiremeyiz.
b. Standart Metre ubuunun bir metre olduu a
posteriori bir dorudur.
c. Hibir lm yapmadan Standart Metre ubuunun bir metre uzunlukta olduunu bilebiliriz.
d. Metre uzunluu ilk tanmland anda Standart
Metre ubuu bir metreden farkl bir uzunlukta
olamazd.
e. Standart Metre ubuu zaman iinde genleflirse
bir metre uzunluu da artabilir.
10. Afladakilerden hangisi Kripkeye gre doru deildir?
a. Kaplan genel terimi bir tr addr.
b. Kaplan adnn gndergesi bir hayvan trdr.
c. Kaplan terimi zorunlu imleyicidir.
d. Kaplan ad bu hayvan trn tanmlayan bir
betimlemedir.
e. Kaplan adnn gnderme yapma biimi zel
adlarnkine ok benzer.
Birisi, adlar olaynda da bu ayrm yapabilir. Bir adn

gnderiminin bir betim veya betimler kmesince verildiini farz edin. Eer ad, bu betim veya betimler kmesiyle ayn anlama geliyorsa o, kat bir belirleyici olmayacaktr. O, tm mmkn dnyalarda ayn nesneyi belirtmeyecektir; nk dier nesneler, (elbette) betimimizdeki zsel zellikleri kullanmadmz srece, dier
mmkn dnyalarda verili zelliklere sahip olmufl olabilirler. Buna gre, Aristoteles, Platon ile alflmfl en
byk adamdr dediimizi farz edin. Eer bunu bir tanm olarak kullanyorsak Aristoteles ad Platon ile
alflan en byk adam anlamna gelir. O zaman, elbette baz dier mmkn dnyalarda, bu adam Platon
ile alflmamfl olabilir ve dier baz adamlar Aristoteles
olmufl olabilir. te yandan eer betimi sadece gndergeyi sabitlemek iin kullanyorsak, o zaman bu adam,
tm mmkn dnyalarda Aristoteles in gndergesi
olur. Betimin kullanm tek baflna, gnderimde bulunmak istediimiz adam ayrt etmek olacaktr. Fakat sonra, olgu-karflt olarak biz Aristotelesin felsefeyle hi
uraflmamfl olduunu farz edip dediimiz zaman, bir
eliflki gibi grnebilecek olan Platon ile alflan ve
Byk skenderI eiten ve flunlar flunlar yazan vb. kiflinin felsefeyle hi uraflmamfl olduunu farz edini
kast etmemiz gerekmez. Sadece bu adamn felsefeyle
hi uraflmamfl olduunu farz edini kast etmemiz gerekir.
(...)
Frege ve Russelln kesinlikle tamamen serpilmifl bir kuramlar var gibi grnr; buna gre zel bir ad, kat bir
belirleyici deildir ve onun yerini alan betimle eflanlamldr. Fakat baflka bir kuram flu olabilir: Bu betim kat bir gnderimi belirlemek iin kullanlr. Bu iki alternatifin, daha nce sorduum soru iin deiflik sonular olacaktr. Eer Musa flunlar flunlar yapan adam
anlamna gelirse, o zaman hikimse flunlar flunlar yapmadnda, Musa da var olmaz; hatta belki de kimse
flunu flunu yapmad ifadesi Musa var olmadnn bir
analizi bile olur. Fakat betim, bir gndergeyi kat olarak
sabitlemek iin kullanlrsa, o zaman bunun Musa var
olmad ile kast edilen olmad aktr. nk eer
gerekte hi kimsenin flunu flunu yapmad olgu-karflt bir olaydan konuflursak, diyelim ki srail oullarn
Msr dflna karmak, byle bir durumda Musann var
olmamfl olduu sonucu kar m diye sorabiliriz. nk kuflkusuz Musa, sadece gnlerini daha hofl bir flekilde, Msr saraylarnda geirmeye karar vermifl olabilirdi.
100
Dil Felsefesi
Hibir zaman siyaset veya dinle uraflmamfl olabilir ve

bu durumda belki de Kitab- Mukaddesin Musayla iliflkilendirdii fleylerin hibirini hi kimse yapmamfl olabilirdi. Bu, kendinde, byle mmkn bir dnyada Musa var olmayabilirdi anlamna gelmez. Eer yleyse, bu
durumda Musa vardr ifadesi, belli bir betim iin varlk ve biriciklik koflullar yerine gelmifltirden farkl bir
anlama gelir ve dolaysyla bu, son tahlilde tekil varoluflsal ifadenin bir analizini vermez. Eer bunun bir anlam kuram olduu dflncesinden vazgeer ve betimlemifl olduum yolla, onu bir gnderim kuramna dnfltrrseniz, kuramn baz avantajlarndan vazgeersiniz. Tekil varoluflsal ifadeler ve adlar arasndaki zdefllik ifadeleri baflka tahliller gerektirir.
Frege, anlam terimini iki manada kulland iin elefltirilmelidir. nk o, belirleyicinin anlamn, onun anlam olarak alr ve onu ayn zamanda onun gnderiminin
belirlenme yolu olarak alr. Ikisini zdefllefltirerek o, her
ikisinin de tam betimlerle verildiini var sayar. Nihai
olarak bu ikinci var saym da reddedeceim; fakat o
doru olsayd bile, ilkini reddediyorum. Bir betim, bir
belirleyici ile efl anlaml kullanlabilir veya onun gnderimini sabitlemek iin kullanlabilir. Anlam n iki Fregeci anlam gndelik dildeki tanm n iki anlamyla rtflr. Bunlarn dikkatlice ayrt edilmeleri gerekir.
4. d
5. d
6. c
7. e
8. d
Kaynak: Kripke, S. Adlandrma ve Zorunluluk, ev.

Berat Al, stanbul: Litera Yaynclk, 2005, s. 72-75.

1. e
2. e
3. d
Yantnz doru deilse, nitenin Betimlemeci

Gnderim Kuramna Karfl Argmanlar blmn yeniden okuyun. Dnyann Dnya olmayabileceini dflnmek bir eliflkiye yol aar.
Ancak Dnyann zerinde yafladmz gezegen
olmadn eliflkiye dflmeden dflnebiliriz.
(Baflka bir yerde de yaflyor olabilirdik.) Bu da
iki terimin eflanlaml olmadklarn gsterir.
Gnderim Kuramna Karfl Argmanlar blmn yeniden okuyun. Bir fleye ya da kifliye ne
ad verdiimiz bize baldr, dolaysyla zorunlu
deil olumsaldr.
Gnderim Kuramna Karfl Argmanlar blmn yeniden okuyun. Trkiyenin baflkenti Ankara yerine bir baflka flehir olabilirdi. Bundan
dolay d flkkndaki terim olumsal imleyicidir.
9. c
10. d
Yantnz doru deilse, nitenin Dorudan

Gnderim Kuram blmn yeniden okuyun.
Bu tmcenin dile getirdii nermede Alinin
kendisi de olduu iin (ve Ali, bir kavram olmad iin) d flkk doru deildir.
Yantnz doru deilse, nitenin Dorudan
Gnderim Kuram blmn yeniden okuyun.
Nedenselci Gnderim Kuramna gre bir insann ad deiflse de tarihsel kullanm zinciri devam edebilir; Aristotelesten bahsedebilmemiz
iin yaflad dnemde Aristoteles adn kullanmfl olmas gerekmez.
Gnderim Kuramna Karfl Argmanlar blmn yeniden okuyun. Kripkeye gre iki zel
adn olduu bir zdefllik tmcesinin dile getirdii nerme her olanakl dnyada doru olaca iin zorunlu bir dorudur.
Yantnz doru deilse, nitenin Olumsal A
Priori ve Zorunlu A Posteriori blmn yeniden okuyun. e flkk dflndaki tm dier flklar
dorudur. e flkknda sz edilen nerme a priori olduu iin sorudaki nermeyle ayn olamaz.
Priori ve Zorunlu A Posteriori blmn yeniden okuyun. Sorudaki tmce Kripkeye gre
olumsal a priori rneidir. d flkk bu tmcenin
olumsal bir dou olmasnn nedenini dile getirdii iin Kripkeye gre doru olmaldr.
Priori ve Zorunlu A Posteriori blmn yeniden okuyun. Bu tmce a priori olarak bilinebilir, yani gzleme dayanmaz.
Yantnz doru deilse, nitenin Genel Terimler ve Tr Adlar blmn yeniden okuyun.
Kripke d flkkndaki sav dflndaki dier tm savlar kabul eder. Kaplan trndeki genel terimler de ayn zel adlar gibi betimsel ierie sahip
deildir.
101
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Diyelim ki Buda hakknda tek bildiim fley Budizm retisini yayan kifli olduu. (X=Buda; Y=Budizm retisini yayan kifli.) Yani Buda kimdir? diye sorduklarnda tek syleyebileceim fley onun Budizm retisini
yayan kifli olduu. Diyelim ki bunun zerine peki Budizm nedir? diye sordular. Buna da olsa olsa Budann
yayd reti yantn verebiliyorum. Tm bilgim bununla snrl. fiimdi ikisini bir araya getirerek X, Y olmayabilir miydi? sorusunu soralm: Buda Budizm retisini yayan kifli olmayabilir miydi? Sorunun Kripkeye
gre doru yant evet olmal. yleyse de Buda ad
Budizm retisini yayan kifli betimlemesi ile eflanlaml olamaz. lki zorunlu imleyici, ikincisi ise olumsal imleyicidir.
Kripke, S. (2005). Adlandrma ve Zorunluluk, ev.

Berat Al, stanbul: Litera Yaynclk.
Russell, B. (1905). On Denoting, Mind, 14.
Russell, B. (1910-11). Knowledge by Acquaintance and
Knowledge by Description, Proceedings of the Aristotelian Society, 11(1910-11).
Russell, B. (1964). The Problems of Philosophy (lk
basm 1912) New York: Oxford University Press.
(Felsefe Sorunlar, eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc Yay. 2000.)
Sra Sizde 2
Bu grfle gre maddelerin kimyasal yaplar metafizik
andan zorunludur. Suyun H2O olmas nasl zorunlu
ise, rnein altnn atom saysnn 79 olmas da zorunludur. Atom says farkl olan bir fley altna ne kadar
benzerse benzesin altn olamaz. Yani altnn atom says 79dur tmcesi metafizik adan zorunlu bir doruyu dile getirir.
Sra Sizde 3
el ve Mersin ayn ilimizin iki ayr addr, yani bu
iki zel ad eflgndergelidir. fiimdi bu ikisini bir araya
getirip bir zdefllik nermesi elde edelim: el Mersindir. Szn ettiimiz fleyin bir il olduu bilgisini de
ekleyerek bunu daha doal bir flekilde flyle de dile getirebiliriz : el ile Mersin ayn ildir. fiimdi soralm: el
ile Mersin ayn ile olmayabilir miydi? Eer yantnz
evet ise bunun nasl olabileceini aklamanz gerekir. Ya da Kripke ile ayn fikirdeyseniz bu soruya yantnz hayr olmal. Bu durumda da kurduumuz bu
nermenin zorunlu bir doru olduunu kabul etmifl
oluruz.
DL FELSEFES
Amalarmz
N
N
N

Pragmatik dil felsefesinin ele ald konular genel hatlar ile aklayabilecek
ve tartflabilecek,
Austinin sz edimleri ve Wittgensteinn dil oyunlar kavramlarn aklayabilecek ve tartflabilecek,
Dil kullanm ile dnya grfl ve merak etme arasndaki iliflkileri tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
John Austin
Ludwig Wittgenstein
Sz Edimleri
Dil Oyunlar
Dnya Grfl
Kavramsal ereve
Bilinmeyeni sorma
Merak
indekiler
Dil Felsefesi
Pragmatik Dil
Felsefesi
GRfi
AUSTN VE DL EDMLER
WTTGENSTEN VE DL OYUNLARI
DL VE DNYA GRfi
BLNMEYEN SORMA VE MERAK
Pragmatik Dil Felsefesi

GRfi
Dil felsefesinin alt alan arasnda ilk nitede yaptmz ayrm anmsayalm: semantik, sentaks ve pragmatik. Semantik anlam ve gnderme kavramlarn temel
alr. Bildirimsel bir tmcenin semantik ierii ve bu ierik araclyla o tmcenin
dnya ile olan iliflkisini ele alan semantik kuramlar ve bunlara dair sorunlar daha
nceki nitelerde ayrntl olarak tartfltk. Sentaks ise tmcenin ieriini deil biimini arafltran bir alan olduunu sylemifltik. Bu anlamda biim bir tmcenin
mantksal yapsn gsterir ve sentaksn temel arafltrma konusudur. Bu konuyu ayr bir nitede tartflmadk. Ancak Frege, Russell ve Kripke gibi filozoflarn semantik kuramlarn irdelerken bu kuramlarn sentaksa dair farkl grfllerini ele aldk.
Bu nitenin konusu ise dil kullanmna dair felsefi sorunlarn tartflld bir alan
olan pragmatik olacak. Pragmatik alannn keskin bir tanm bulunmaz. Ancak
byle bir nc alt alana da bir gereksinim bulunur; zira semantik ve sentaksn
ele almad ancak felsefi adan ok nemli olan birok konu ve soru vardr. Bu
nitede bunlardan yalnzca bir kan ele alacaz. Bunu yaparken adafl felsefede nemli izler brakmfl olan Austin, Wittgenstein, Collingwood, Carnap, Kuhn gibi filozoflarn dile dair grfllerini de ksaca tartflma olanamz olacak. Bunlara
gemeden nce semantik ve sentaks dflnda dil felsefesinde pragmatik diye bir
nc alana neden gereksinim olufltu, buna ksaca deinelim. Dilin en nemli ifllevlerinden biri dnya hakknda bilgi ieren imler oluflturma zelliidir. Sonlu sayda szck daarcnda oluflan bir dilde dnya hakknda sonsuz sayda bildirimsel tmce elde edebiliyoruz. Semantik ve sentaks dilin bu zelliini arafltrr. Dil sayesinde dflncelerimizi, inanlarmz, bilgimizi baflkalarna iletebiliyoruz ve baflkalarnn neler dflndn renebiliyoruz. Hi tanmadmz hatta yzyllar
nce yaflamfl insanlarn zihinlerinden geenlere tanklk edebiliyoruz. Dilin en temel ifllevlerinden biri bize sunduu bu iletiflim olanadr. Semantik dil felsefesi bize bunun nasl gereklefltiini, bir tmcenin nasl olup da bilgi ierdii, nasl olup
da tmceler araclyla dnya hakknda doru ya da yanlfl yarglar dile getirebildiimizi arafltrr. Ancak dilin ifllevi salt bu deildir. Daha nce de belirttiimiz zere dili yalnzca doru ya da yanlfl olan dflnceler dile getiren bildirimsel tmceler araclyla dflnceler retip bunlar baflkalarna iletmek iin kullanmayz.
Dier yandan adafl felsefede birok filozof bir dilin ierdii kavramsal erevenin o dili kullananlarn varla dair grfllerini belirlediini ve dnyay nasl
algladmz belirleyen bir dnya grflnn oluflumuna katkda bulunduunu
Dil zr dilemek, soru

sormak, oyun oynamak, ikna
etmek, g gsterisinde
bulunmak gibi yaflammzda
nemli yer tutan birok
edimimizin
gerekleflmesinde nemli bir
rol oynar. Birazdan
greceimiz zere John
Austinin dil kuramnn
temeli olan sz edimleri
kavram ve Ludwig
Wittgensteinn ge
dnemindeki dil anlayflnn
rn olan dil oyunlar
kavram farkl alardan
buna dikkat eker.
104
Dil Felsefesi
syler. Bu filozoflar arasnda ilk kez dilsel ereve terimini gelifltiren Rudolf Carnap, farkl dillerin farkl nkabulleri olduunu savunan Collingwood, bilimsel
devrimlerin sonucu paradigmalarn deiflimiyle kavramsal erevelerin de deifltiini gsteren Thomas Kuhnun alflmalarn bu nitede ksaca ele alacaz. Dier
yandan felsefe literatrnde ok yeni tartfllmaya bafllamfl olan dil kullanm ile bilinmeyeni dflnmek, soru sormak ve merak etmek zerine bir blmle bu niteyi bitireceiz.
AUSTN VE SZ EDMLER
John Austin How to Do Things with Words (Sylemek ve Yapmak) adl nl kitabnda dilin temel ifllevinin bilgi ya da enformasyon aktarmak olduuna dair geleneksel grfle karfl kar. Austin szcklerin iki ayr flekilde kullanlabileceini
syler: edimseller (performatives) ve saptayclar (constatives). lkine rnek olarak
zr dilerim!, ikincisine rnek olarak da Dnya yuvarlaktr tmcelerini dflnelim. lkinde tmceyi kullanan kifli bir bilgi aktarmak amacnda deildir; bu tmceyi dile getirerek zr dileme edimini gereklefltirmifl olur. Bu trde tmce kullanmlar bilgi aktarmak, gereklii aklamak, betimlemek, ya da saptamak amacnda deildir; yani bunlar saptayc dil kullanmlar deillerdir. Austin buradan yola karak dil yoluyla dnyay betimlemek ya da aklamak, dnya hakknda doru ya da yanlfl bildirimlerde bulunmak amacndaki saptayc dil kullanm dflnda dilin ok nemli baflka bir ifllevi olduunu savunur. Dil yoluyla normal flartlarda baflka hibir yolla yapmayacamz baz fleyleri gereklefltiririz. Biraz nceki rneimiz olan zr dileme edimi bunlardan yalnzca biridir. Sormak, sz vermek,
ad vermek, bahse girmek gibi daha birok rnek verebiliriz. Dil kullanarak gereklefltirilen bu tr ifllere Austin sz edimi (speech act) der. Kitabnn ilerleyen blmlerinde Austin edimseller ile saptayclar arasnda keskin bir ayrm olmad ve
aslnda her sz ediminde ikisinin de bulunduu sonucuna varr. Bundan dolay
sz edimleri arasnda bir ayrm yapmak yerine, bir sz ediminin iinde yer alan
ayr sz edimi parasndan sz eder; dzsz edimi (locutionary act), edimsz edimi (illocutionary act) ve etkisz edimi (perlocutionary act). Daha nce semantik
kuramlar bafll altnda tartfltmz Fregenin kuram Austine gre dilin yalnzca
bir boyutu olan dzsz edimlerini kapsar. Doru ya da yanlfl bir bildirimde bulunan bir tmceyi dile getirdiimizde, sylediimize bir anlam ykleriz ve bu sayede bir fleye gnderme yaparak onun hakknda bir bildirimde bulunuruz. Dzsz
edimi Fregenin anlam ve gnderme ayrmyla bu flekilde aklanabilir. Ancak Austine gre bir tmce dile getirdiimizde amacmz yalnzca szcklere anlam ykleyerek bir fleye gnderme yapp doru ya da yanfl olabilecek bir bildirimde bulunmak deildir. En basit ve yaln balamlarda bile dil kullanmnn bunun tesine
geen boyutlar vardr. ncelikle bir tmceyi yazl ya da szl olarak dile getirdiimizde dinleyici ya da okuyucularda bir etki brakma niyetimiz vardr. Dil kullanm ile iletmek istediimiz fley yalnzca bir tmcenin dile getirdii nerme deildir. Farkl balamlarda bir tmcenin kullanm bunun dflnda pek ok farkl amaca hizmet edebilir. Amacmz dinleyiciyi ikna etmeye alflmak olabilir, ya da ona
soru sormak, onun bilgisini lmek, onu yceltmek ya da onu kk dflrmek gibi birok farkl amalar da taflyabiliriz. flte bir tmcenin bir szel balamda kullanmnda o tmceyi kullanann ama ve niyetlerinin belirledii bu tr edimlere Austin edimsz (illocutionary act) der. Edimsz edimlerine en ak flekilde verilen
rnekleri daha nce edimseller dediimiz trde sonunda nlem imiyle dile getirdiimiz trde fiillerde bulabiliriz. zr dilerim! dediimizde niyetimiz karfl taraf-
105
6. nite - Pragmatik Dil Felsefesi
tan zr dileme edimini gereklefltirmektir. Edimin baflarl olmas iin birok koflulun salanmas gerekir Austine gre. zr dileyenin iten olmas, yani gerekten zr dilemek niyetiyle bu szleri sarf etmifl olmas tabii ki birinci kofluldur. Dier yandan zr dilenen kiflinin ayn dili konufluyor olmas ve sylenenin itenlikle sylendiine inanyor olmas, bunu zr dileyen kiflinin biliyor olmas gibi birok koflul bir araya geldiinde zr dileme edimi baflarl olmufl olur. Yani klasik semantik dil felsefesinde nemli olan tmcenin dile getirdii nermenin hangi
koflullarda doru ya da yanlfl olaca iken, bir edimsz sz ediminde ise doruluk
ya da yanlfllk deil edimin baflarl ya da baflarsz olmasnn koflullar nem kazanr. Ancak dil kullanm sayesinde gereklefltirdiimiz fleyler yalnzca dzsz ve
edimsz edimleri ile snrl deildir. Bu iki edimin baflarl bir flekilde gerekleflmesi ayn zamanda dinleyici ya da okuyucuda bir etki brakr. zr dilerim! diyen
kifli zr dileme niyetini iletir (dzsz), zr dileme edimini gereklefltirir (edimsz), ve bunun sonucu olarak da zr dilenen kiflide bir etki brakmfl olur. Austin
bu etkiyi brakmann de bir sz edimi olduunu savunarak buna da etkisz edimi (perluctionary act) der. Dil kullanm ile her durumda istediimiz etkiyi brakamayabiliriz. Yani edimsz edimi ile etkisz edimi akflmayabilir. Birisine dikkat!
dediinizde onu uyarmak niyetinde olabilirsiniz ve eer sz edimi baflarl olursa
uyarma edimi gerekleflmifl olur. Ancak bunu duyan kifli flaka yaptnz sanp sizi ciddiye almazsa siz uyarda bulunmufl olmanza karfln o uyarlmfl olmaz. Byle bir durumda edimsz sizin gereklefltirdiiniz uyarda bulunma ifli iken, etkisz edimi ise kendisine flaka yaplma ifli olacaktr.
Bir edimsz rnei de siz verin.
SIRA SZDE
Austinin sz edimleri ile bir baflka adafl dil felsefecisi olan Paul Gricen sD fi N E L M
zel ima (conversational implicature) kavram arasndaki iliflkiye de dikkat ekmek
gerekir. Grice bir tmcenin dildeki anlam (sentence meaning) ile o tmceyi bir sO R U
zel balamda kullanan kiflinin iletmek istedii anlam (utterers Smeaning)
arasnda
bir ayrm yapar. Bakkala girip ekmek var m? diye sorduumuzda normal koflullar altnda amacmz bakkalda ekmek bulunup bulunmadna Ddair
merakmz giKKAT
dermek deildir. Bu soruyu sorarak ayn zamanda ekmee gereksinimimizin olduunu ve ekmek satn almak istediimizi de iletmifl oluruz. Ancak tmce anlamnSIRA SZDE
da bu istekler dile getirilmezler; biz tmceyi kullanarak bunlar
ima ederiz. Austinin terimiyle yalnzca tmcenin anlamn dile getirerek sorulan soruyla gereklefltirilen dzsz edimi deil, ayn zamanda amalarmz ileten
szedimsel edimAMALARIMIZ
ler de gereklefltirmifl oluruz. Burada yer darl nedeniyle daha ayrntl ele alamasak da Paul Gricen alflmalarnn da pragmatik dil felsefesinde nemli bir iz brakmfl olduunu belirtmek gerekir.
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
WITTGENSTEIN VE DL OYUNLARI
Wittgenstein Tractatus dnemindeki savunduu gereki dil kuramndan
T E L E V Z Y O N daha sonralar uzaklaflr. lmnden sonra yaynlanan Philosophical Investigations (Felsefi
Sorgulamalar) adl nl kitabnda yeni bir kavram gelifltirir: dil oyunu. Her kavram
gibi bu kavramn da bir tanmn vermenin olanaksz olduunu dflnd iin r N T E R N E T tantr. Her
nekler ve aklamalar ile kitap boyunca dil oyunu kavramn okuyucuya
oyun gibi bir dil oyununun da kurallar vardr ve o dil oyununu renmek iin o
kurallar da renmek gerekir. Bir dil renmek ve bir dili konuflur hale gelmek bir
M A K Agre.
L E Oyun salt
oyunu renip o oyunu oynar hale gelmek gibidir Wittgensteina
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
106
Dil Felsefesi
kurallar ile renilmez, ayn zamanda bunlar uygulamak da gerekir. Oyun oynamak iin bilgi sahibi olmak yetmez ayn zamdan bu oyunun gerektirdii trde bir
etkinlie katlyor olmak gerekir. Saklambacn tm kurallarn rense bile bir ocuk bu oyunu oynamadan renmifl olmaz. Dolaysyla her dil oyunu ayn zamanda bir etkinlik ierir. Buna Wittgenstein yaflam biimi diyor. Dil oyununu renmek demek belirli bir yaflam biimini benimsemek demektir. Birbirinden farkl ok
sayda dil oyunu bulunur. Wittgensteinn kendi verdii birka rnee bakalm:
metrik dizgede lm yapmak, bir olay bildirmek, emir vermek, emri yerine getirmek, soru sormak, teflekkr etmek, flaka yapmak, tahminde bulunmak, bir nesneyi
betimlemek, bir nesneye ad vermek, bir nesnenin adn sormak, yk uydurmak,
problem zmek, bir dilden dierine eviri yapmak, dua etmek, vb. Bu rneklerden de anlafllaca gibi bir dil oyunu geleneksel anlamda dil dediimiz fley deildir. Trke, ince gibi doal diller, ya da matematik, fizik gibi bilim alanlarnn dilleri de dil oyunu deildirler. Ayn Austinin kuramnda olduu gibi Wittgensteinn
dil oyunlar da dilsel edimlerdir. Wittgenstein dilin olabilmesi iin belirli kurallar
dizgesini kabul etmifl bir topluluk olmas gerektiini savunur. Bu kurallar dizgesi dil
oyununu oluflturur ve oyun tek baflna oynanamaz. Yani Wittgensteina gre kiflinin
kendi kendine kurallarn koyduu zel bir dil oyunu olamaz; insann kendi kafas
iinde oluflturduu ve baflkasnn anlayamayaca bir zel dil dflncesi bir samalktr. Bir dili renmek demek dil oyunlar oynayan insan topluluunun da bir
paras haline gelmeyi gerektirir. Bundan dolay her dil oyunu ayn zamanda bir yaflam biimidir. Dil oyunu duraan bir fley deildir, kurallar zamana ve balama gre deiflir. Wittgensteinn kendi rneine bakalm. Metrik sistemde lm yapma
bir dil oyunudur. Bu dil oyununun oluflmas iin metre denen uzunluun bir tanmnn verilmesi gerekir. Wittgenstein bu rnei verdiinde Pariste zenle saklanan ve zel bir metal alaflmdan yaplmfl bir ubuun uzunluuna bir metre denirdi. Bu metrenin tanmn verdii iin bu ubua da standart metre ubuu denirdi. Wittgenstein metrik sistemde lm yapma dil oyunu asndan bu standart
metre ubuunun nemini vurgular. Standart metre ubuu bu dil oyunun kuraln
oluflturuyordu o dnemde. Bu kural benimsedikten sonra bir nesnenin uzunluluunu metre cinsinden dile getirebiliriz. Bu kural sayesinde rnein bu masann boyu 1,90 metredir dediimde anlaml bir fley sylemifl oluyorum. Bu dil oyununu
oynamak iin, yani bir fleyin uzunluunu metrik sistemde lmek ve bunu dilde
sylemek iin bu kuraln kabul edilmesi gerekiyordu. Dil oyunlarnn kurallar sayesinde sylemek olanakl oluyor. Ancak bize bu syleme olanan salayan kurallarn kendileri dil oyunu iinde sylenebilir fleyler deildir. Standart metre ubuu metre uzunluunun tanmn verir, bundan dolay bu ubuun bir metre
uzunluunda olduu (ya da olmad) Wittgensteina gre sylenemez. Gnmzde metreyle lm yapma dil oyununu tanmlayan bu kural tamamen deiflmifl
durumda. Artk metre fln bofllukta 1/299.792.458 saniyede ald yol olarak tanmlanmakta. Bu durumda metrik sistemde lm yapp bir fleyin uzunluunu metre cinsinden syleme trnde bir dil oyununun da kural deiflmifl oldu. Bu durumda gemiflte metrik lmlere standart oluflturan ve flu anda Pariste bir mzede saklanan eski standart metre ubuunun uzunluunun bir metre olduu ya da olmadn syleyebiliyoruz. Nitekim yeni standarda gre eski standart metre tam tamna
bir metre uzunluunda kmayabilir. Buradan flu sonulara varabiliriz: bir dil oyunu bize bir fley sylemek olana veriyor, ancak o dil oyununun kurallarnn kendileri o dil oyunu iinde sylenebilir fleyler deildir. Burada ancak ok ksa bir flekilde anlatabildiimiz Wittgensteinn ge dnemindeki dile ynelik bu bakfl as
107
bir anlamda semantik ile pragmatik dil felsefesi arasndaki ayrm reddeder. Semantik dil felsefesi kullanmndan bamsz olarak tmcelerin anlamlarn incelerken,
Wittgenstein bir tmcenin iinde yer ald dil oyunundaki kullanm dflnda bir anlam olmadn savunur. Anlam kullanmdr (meaning is use) fleklinde sloganlaflmfl olan bu yaklaflma gre pragmatikten bamsz semantik bir alan olamaz.
Bir dil oyunu rnei de siz verin.
DL VE DNYA GRfi
SIRA SZDE
D fi N E L M
On dokuzuncu yzyln sonlarnda geliflip yirminci yzyla damgasn
vurmufl olan
ve felsefe tarihinde dile dnfl adyla anlan dnemin en belirgin zellii dilsel O Rkonuma
U
zmleme ynteminin felsefe sorunlarnn tartfllmasnda merkeziSbir
getirilmesidir. ou geleneksel felsefe probleminin dilin yanlfl kullanmndan kaynaklandn savunan baz filozoflar, kavramsal zmlemeyi felsefenin en temel yntemi
DKKAT
olarak grrler. Bu dnemde yeflermeye bafllayan dil felsefesi alflmalarnda dile dair geleneksel bir grfl olduunu gryoruz. zellikle Wittgensteinn Tractatus dSIRA betimlemek
SZDE
neminde ak bir biimde savunduu bu grfle gre dil dnyay
iin
bir aratr. Doru bir nerme, Wittgensteina gre bir resimdir; dnyann bir olgusunu resimler. Bu flekilde dil dnyay aklar, onu betimler, veAMALARIMIZ
gereklii bize yanstr. Bu grfl o dnem yaygn kabul gren pozitivist akmn bir uzants olarak da grlebilir. Nitekim Wittgensteinn bafln ektii Viyana evresi filozoflarnn kurduu
akm Mantk Pozitivizm olarak anlr. Ancak zellikle yirminciK yzyln
T A P ikinci yarsndan sonra adafl felsefede birok felsefeci dilin dnyay betimleme gc konusunda iflte bu geleneksel grfle karfl kar. flin ilginci bu karfl grfln ilk tohumlarndan birini atan Mantk Pozitivist akmn nemli temsilcisi
T E L Rudolf
E V Z Y O NCarnap olmufltur. Carnap deneyci felsefe asndan sorun yaratan say, nerme, anlam, nitelik
gibi soyut fleylerin varlna bir aklama getirmeye alflrken felsefe tarihinde ilk kez
dilsel ereve kavramn gelifltirir. Carnapn deneyci felsefesi gerei her fleyin fiziksel
N T E R Nfleyin
E T dnyada
dnya iinde yer almas gerekir, ancak, rnein says dediimiz
fiziksel bir karflln bulamayz. Bu da grnrde derin bir metafizik soruna yol
aar: saylar gerekten var mdr? flte bu tr sorularn aslnda anlamsz sorular olM A K A L E peflinen saduunu gstermeye alflan Carnap matematik dilini kullanan herkesin
ylarn varln da kabul etmesi gerektiini syler. Yani matematiin bir dilsel erevesi bulunur ve bu erevenin tanmlanmasnda saylarn varl gerekir. O erevenin iinden say var mdr? diye sorarsak, bunun yant basite evet olacakken,
o erevenin dflna kp, ayn soruyu metafizik bir soru olarak sorduumuzda anlamsz bir soru sormufl oluruz. Carnapa gre anlaml bir soru ancak bir dilsel ereve ierisinden sorulabilir; dilin dflna kmay deneyip diller st bir soru sormaya
kalkfltmzda metafizik denilen ve gerekte anlamsz olan bir soru sormufl oluruz. Sorular ve nermeler ancak bir dilsel ereve iinde anlam kazanrlar. Matematik dili bunlardan yalnzca biridir. Carnap baflka dilsel ereve rnekleri de verir. Fiziksel dnyadan sz etmemizi salayan bir dilsel ereve olduu gibi (Carnap buna
fleylerin dili der), dil felsefesi yaparken iinde anlam, nerme, gnderme gibi terimlerin yer ald felsefi bir dilsel ereve de vardr. Carnap birbirlerinden farkl dilsel ereveler olduunu savunmufl olsa da fiziksel dnyaya ynelik tek bir dilsel erevenin olduunu varsayar. Bu grfl daha sonra deiflik biimlerde epistemoloji, dil felsefesi ve zellikle de bilim felsefesi iinde elefltirilmifltir. rnein Collingwood, An Essay on Metaphysics (Metafizik zerine Bir Deneme) adl nl eserinde farkl dillerin farkl nkabulleri (presuppositions) olduunu savunur. Bu n-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
MAKALE
108
Dil Felsefesi
kabullerin bazlar o dili tanmlar ve bundan dolay o dilin oluflturduu kuramsal dizge iin bu nkabuller mutlaktr ve o dizge iinde sorgulanamazlar. rnein adafl
tp bilimi her hastaln bir nedeni olduunu kabul eder. Bir tpya peki neden her
fleyin bir nedeni olsun ki? diye sorduumuzda kendi tp dili iinde buna bir yant
getiremez. Bu bizim sorgusuz olarak kabul ettiimiz bir fleydir demek zorunda kalacaktr Collingwooda gre. Tp bilimi ve buna bal olan uygulamalar ancak bu
mutlak nkabul ile ifl yapabilirler. Ancak bir baflka dizge iinde, hatta bir baflka ada bir baflka bilim kuram bu nkabulu mutlak olarak grmeyebilir, hatta kabul bile
etmeyebilir. rnein baz metafizik dizgelerde, hatta baz fizik kuramlarnda her olayn bir nedeni yoktur. Collingwooda gre Newton fiziinde bile bu bir mutlak nkabul deildir. Ksaca Collingwooda gre evremizde olup biteni dflnrken, yargda bulunurken, soru sorarken hep iinde bulunduumuz dilin oluflturduu bir dizge iinden bakarz dnyaya. Collingwood sonras zellikle son elli yldr bilim felsefesinde ok benzer bir grfl ok etkili olmufltur. Bu grfln geliflmesine Imre Lakatos ve Paul Feyerabend adl iki bilim tarihisi ve felsefecisi nemli katkda bulunmufl olsalar da, asl Thomas Kuhnun klasikleflmifl The Structure of Scientific Revolutions (Bilimsel Devrimlerin Yaps) adl kitabyla nlenmifltir. Kuhna gre her bilimsel kuram paras bir paradigma iinde ortaya kar. Aristoteles, Batlamyus (Ptolemy), Kopernik, Newton, Einsteinnki gibi etkili olmufl tm fizik kuramlarnn her
biri farkl bir paradigma ierir. Bilimsel paradigmalarn en temel elerine Kuhn nce leksikon daha sonra da kavramsal ereve der. Bir bilimsel devrim olduunda paradigmann deiflimi ile kavramsal ereve de deiflir. rnein Kopernik devrimi sonucu yalnzca kuramsal bir deiflim deil ayn zamanda kavramsal erevede
yani dilde bir deiflim yaflamflzdr. Kopernik ncesi Avrupada baskn olan Batlamyus paradigmasna gre dnya evrenin merkezinde yer alyordu. Collingwoodun
deyimiyle bu nerme Batlamyusun kuramnn mutlak nkabul idi. Dnyann
evresinde dnen gezegenler ve onlardan ok daha uzakta sabit yldzlar bulunurdu. Batlamyusn bu kavramsal erevesi Kopernik sonras zden deiflti. Bu deiflim tm evreni alglamamz etkileyecek dzeyde bir deiflimdi Kuhna gre. Kopernik yalnzca Batlamyusun kuramn belirleyen Dnyann evrenin merkezinde olmasna dair temel nermeyi reddetmekle kalmad, ayn zamanda Batlamyus dizgesinin kulland kavramsal ereveyi de deifltirdi. Bu deiflim sonucu eski gezegen
kavram yerine yenisi geldi ve bununla beraber yeni kavramlar ortaya kt. Batlamyusun kuramna gre bizim bugn gezegen dediimiz fleyler dflnda, Ay ve Gnefl de birer gezegen idi. Dnya evrenin merkezindeydi ve onun evresinde dndne inanlan her fleye gezegen deniyordu. Kopernik buna karfl karak Dnyann evrenin merkezi olduu nermesini reddederken, gezegen kavramn dnyann deil, Gneflin evresinde dnen gk cisimleri olarak tanmlad. Dnyann evresinde dnen gk cisimleri ise uydu denen yeni bir kavramn domasna neden
oldu. Gnmzde hala byk lde Kopernikin kavramsal erevesini kullanmaya devam ediyoruz. Bugn gkyzn nasl algladmz da bu kavramsal ereve
tarafndan belirleniyor. Kuhn bu tr rnekler yoluyla bilimin yapsn ve tarihini anlatmaya alflr. Ancak dilin bizim dnya grflmzn oluflmasnda katks yalnzca
bilimsel konularla snrl deil. Siyaset konuflurken, alfl verifl yaparken, arkadafllk
ederken ve yaflamn birok farkl alannda birok farkl kavramsal ereve kullanyoruz. Bunlarn her biri bize birer dnya grfl sunuyorlar.
SIRA SZDE
Trke dilinin
kavramsal
erevesinde yer alp baflka dillerde olmayan bir kavrama rnek
SIRA
SZDE
bulabilir misiniz?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
109
BLNMEYEN SORMA VE MERAK

Dili kullanarak dflnyoruz, bu dflncelerimizi baflkalarna iletiyoruz, baflkalarnn ne dflndklerini reniyoruz, bilimin ve teknolojinin rettii bilgiye ulaflabiliyoruz. Dier yandan dilin oluflumunda rol oynayan kavramsal ereve ve bunun
ierdii farkl dil oyunlar bizlere bir yaflam biimi ve dnya grfl de sunuyor.
Tm bu konular iletiflim kurma dflnda dilin yaflammzda ne denli temel bir ifllevi
olduunu gsteriyor. ki bin befl yz yllk yazl felsefe tarihinde ancak son yz yl
iinde bu konular ele alnmaya bafllad. Yirminci yzyln bafllarnda yeni bir alan
olarak ortaya kan dil felsefesi daha nce de belirttiimiz gibi bildirimsel tmcelerin semantik ve sentaktik zmlemesine arlk verdi. 1950lerden sonra bir
grup felsefeci soru tmceleri zerine alflmaya bafllad. Ancak bu alflmalar semantik dil felsefesi alannn bir konusu olarak snrl kald. Erotetik Mantk veya
Sorular ve Yantlar Mant bafll altnda geliflen bu alanda soru tmcelerinin semantik zmlemesi ve soru ile yant arasndaki mantksal iliflkiler ele alnd. Dilin
en nemli ifllevlerinden biri de soru sorma olduuna gre pragmatik dil felsefesinin temel alflma konularndan biri de bu olmaldr.
nitemizin bu son blmnde pragmatik dil felsefesi erevesinde soru sorma
ve merak etme konularn ksaca ele alacaz. Daha nce de belirttiimiz gibi soru
sormak Austine gre bir sz edimi Wittgenstein iinse bir dil oyunudur. Ancak
iki filozof da bizi sormaya iten nedenlerin ne olduu konusuna girmezler. Dilimizin
evriminde soru tmcelerinin ortaya kmasnn nedeni nedir? Yalnzca sonu noktayla ya da nlem imleciyle biten tmcelerimiz olsayd ne olurdu? zellikle bilgi edinmemizde soru sormann ok nemli bir ifllevi bulunur. Bilmediimiz bir fleyi bilen
birine sorarak yeni bir fley renip bilgimizi artrabiliyoruz. Dolaysyla soru tmceleri olmayan ve soru sormann olanakl olmad bir dilde baflkalarndan yeni fleyler renmemiz ancak ok daha kstl bir flekilde gerekleflebilirdi. Dahas insan bir
baflkasna deil kendi kendine de bir soru sorabilir. Gndelik yaflammzda acaba
flemsiyemi alsam m? gibi basit sorular sorarz kendi kendimize, ama bu sorular bizim karar alma srecimizde ok nemli bir rol oynarlar. Dahas yaflam zerine etkileri ok daha uzun srelere yaylan nemli kararlarmzda da sorularmz vardr.
Benimle evlenir mi?, Mhendislik mi yoksa tp m okusam? gibi sorulara vereceimiz yantlar tm yaflammz etkiler. Dier yandan hibir pratik ama gtmeden
gzellik nedir? gibi bir felsefi soru da sorabilir insan kendi kendine. Buna benzer
deneyimleri ne denli sklkla yafladmz dflndmzde bir dil edimi ya da bir
dil oyunu olarak soru sormann yaflammzda ne denli nemli bir ifllevi olduunu
fark edebiliriz. Soru sormann nemi bilgi edinme isteimizden kaynaklanyor, bilgi edinme isteimiz ise merak eden varlklar olmamzn doal bir sonucu. nl filozof Thomas Hobbes bizleri hayvanlardan ayran iki fleyin olduunu syler: akl ve
merak. Hobbesun bu sav kimilerine abartl gelebilir. oumuz ok kstl da olsa
hayvanlar hem dflnebilen hem de merak eden varlklar olarak grrz. zellikle adafl psikoloji alannda bu konular arafltrlmaya devam ediyor. Ancak insann
dflnmesi ve merak etmesi byk lde ve kimine gre tamamen dili sayesinde
gereklefliyor. Peki dil kullanarak nasl merak ediyoruz ve nasl soru sorabiliyoruz?
fiimdi birbiriyle iliflkili bu iki konuyu ele alalm.
Bizler bilebilen varlklarz ancak her fleyi bilmiyoruz. Bildiklerimiz bilmediklerimizden daha m azdr yoksa daha m oktur? nsan kendi bildikleri ile bilmedikleri
fleyler arasnda ayrm nasl yapabilir? Bilmek iin farkndalk gerekir; yani bildiiniz
her fleyin farkndayzdr. Ancak bilmediimiz bir fleyin farknda olmayabiliriz. lkel
insan birok fleyi bilmiyordu ancak bilmediinin de farknda deildi. rnein he-
zellikle 2000li yllarn

bafllarnda ilk defa soru
sorma ve merak etme
zerine dil felsefesi ve
epistemoloji (bilgi felsefesi)
alanlarnda alfllmaya
baflland.
110
Dil Felsefesi
nz atom kavramnn olmad ilk ada insanlar atomun iinde ne olduunu bilmediklerinin farknda olamazlard. Bir insann atomun iinde ne olduunu bilmiyorum diyebilmesi iin ncelikle atom kavramna sahip olmas gerekir. Yani bilmediimizin farkna varmak iin kavramlar gerekiyor. Eer ki kavram dil olmadan
olamyorsa o zaman bilmediinin farkna varmak iin dilin gerekliliini gstermifl
oluruz. Bylece insann merak eden ve soru soran bir varlk haline gelmesinde dilin ifllevini de ortaya karmfl oluruz. Merak etmek iin bilmediinin farkna varabilecek dzeyde bir dil gerekir. Peki dilin hangi zellikleri sayesinde bilmediklerimizin farkna varp merak ediyor ve bunun sonucunda bilgimizi artrmak iin soru sorabiliyoruz? Bunu aklayabilmek iin Russelln Betimlemeler kuramna dnelim.
Anmsayacaksnz Russell dfl dnyaya dair tm bilgimizin betimleme yoluyla elde
edildiini savunuyordu. Russell merak etme ve soru sorma zerine hi alflmamfl
olsa da kuramn bu alana uygulayabiliriz. Russella gre dfl dnyay bilebilmek iin
nesneleri betimlemek gerekiyor ve bunu da ancak bir dil kullanarak yapabiliyoruz.
Ancak dilin bize kazandrd betimleme gc sayesinde ayn zamanda bilmediimiz fleyleri de betimleyebiliyoruz. Bu sayede soru dediimiz dilsel yaplar ortaya
kyor. Basit bir rnek ile bunu aklayalm. Diyelim ki alflma odama dndmde masamn zerinde braktm kitabm bulamyorum. Bu durumda birok fleyi
merak edip birok soru sorabilirim. Bunlarn her biri farkl bir bilinmeyene karfllk
gelecektir. rnein kitabm nerede? diye merak ettiimi dflnelim. Bunu merak
edip bu soru tmcesini oluflturabilmem iin kitabmn flu anda olduu yer trnde bir betimleme kurmufl olmam gerekiyor. Bu betimlemenin gndergesi bir yerdir,
ya da dier bir deyiflle bir konumdur. Dil araclyla bu betimlemeyi kurabilmifl
olmam o yeri ya da konumu merak edebilmemi salyor. Bunu bir soru olarak dile
getirebiliyorum. Ancak bu soruyu bir baflkasna sormam gerekmez. alflma odama
girdiimde ortalkta kimse olmasa da kendi kafamn iinde bu soruyu kendime sorabilirim. Burada merak ettiim fley kitabmn konumu teriminin gnderme yapt yerdir. Diyelim ki kitabmn kendi kendine yok olmayaca iin birinin almfl olduunu dflnyorum. Bu durumda flu soruyu sorabilirim: kitabm kim ald? Bu
soru da aslnda bilinmeyene gnderme yapan bir betimleme ierir: kitabm alan
kifli. Burada da bilinmeyen bu terimin gnderme yapt kiflidir. Kitabm neden
masann zerinde deil? diye merak etmek iin kitabmn masamn zerinde olmama nedeni trnde bir betimleme kurup bunun gndergesini aryor olmam gerekir. Ya da bir betimleme yerine tm bir tmce kurup bu tmcenin doru olmadn merak edebilirim: acaba kitabm bir yerde mi unuttum? Bu soru tmcesinin
ortaya kmas iin ncelikle flyle bir tmce kurup bu tmcenin doru mu yanlfl
olduunu bilmediimizin farkna varyor olmamz gerekir: kitabm bir yerde unuttum. Anmsarsanz Fregenin kuramnda bu tr bir bildirimsel tmcenin gndergesi bir doruluk deeridir. Bunu kabul edersek nceki rneklerde olduu gibi burada da bilinmeyen bir betimlemenin gndergesidir; ancak dierlerinden farkl olarak
buradaki betimleme tm bir tmcedir. flte dilin bu betimleme gc bizlere yalnzca bilineni deil bilinmeyeni de betimleme olana sunuyor. Bu sayede merak edip
soru sorabiliyoruz. Austinin soru sormay bir dil edimi, Wittgenstein ise bir dil oyunu olarak ele aldn sylemifltik. Ancak bir dil edimi de bir dil oyunu da kiflinin kendi zihninde gereklefltirdii zel deneyimler olamaz bu filozoflara gre. Halbuki merak etmek ok zel bir deneyimdir. Kifli merak ettii fleyi bir baflkasna sormayabilir. Hatta merak etmeyi insann kendi kendine sorduu soru diye tanmlayabiliriz. Bundan dolay pragmatik dil felsefesi iinde merak etmenin ok zel trde bir dil kullanm olarak ele alnmas gerekir.
111
zet
N
A M A
Pragmatik dil felsefesinin ele ald konular genel

hatlar ile aklamak ve tartflmak.
Dil felsefesinin bir alt alan olan sentaks tmce
yapsn arafltrrken, dier bir alt alan olan semantik ise tmcenin iindeki terimlerin anlamlar ve gndergeleri araclyla doru ya da yanlfl
bildirimlerde bulunmasn aklamaya alflr. Ancak dilin ifllevi salt doru ya da yanlfl bildirimlerde bulunmak deildir. Dil felsefesinin nc
bir alt alan olan pragmatik dil kullanmna dair
tm dier felsefi konularn tartflld bir alandr.
Semantik ve sentaks zel ad, tekil betimleme,
yklem ve tmce gibi terimler zerine younlaflr. Pragmatik ise bu tr terimleri belirli bir balamda kullanan birinin bu konuflma edimi ile neyi amalad, dinleyicileri zerinde nasl bir etki
brakmak istedii, bunlarn sylenenin anlamn
nasl belirledii gibi konular zerine younlaflr.
Dil kullanmyla yalnzca bir tmcenin dile getirdii nerme araclyla doru ya da yanlfl diyebileceimiz bildirimlerde bulunup dflncelerimizi baflkalarna iletmekle kalmayz. Bunlar dflnda dilin bize sunduu birok farkl olanak bulunur. Pragmatik dil felsefesi bu tr farkl dil kullanmlarnn felsefi boyutlarn tartflr. adafl dil
felsefesinde bu alann ortaya kmasnda Paul
Grice, John Austin ve Ludwig Wittgenstein etkili
olmufllardr. Austinin dil edimleri kuram, Wittgensteinin dil oyunlar kavram ve Gricen
tmce anlam ile konuflmacnn tmceye ykledii anlam arasndaki yapt ayrm pragmatik
dil felsefesi asndan zellikle nemlidir. Dil kullanm sayesinde bir fleyi merak edip soru sorabildiimiz gibi, bir fleyi eretileme yoluyla syleme, ima etme, teflekkr etme, zr dileme, dilekte bulunma, espri yapma, fkra anlatma gibi
birok fley yapabiliyoruz. Pragmatik dil felsefesi
dil kullanmnn bu boyutlarn arafltrr ve semantik dil felsefesinden farkl olarak szcklerin
anlamlarn deil, o szckleri bir balamda szl ya da yazl olarak kullanan birinin gereklefltirmek istediklerini arafltrr. Semantik tmcelere
arlk verirken, pragmatik tmceleri kullanan
konuflmacya odaklanr.
N
A M A
Austinin sz edimleri ve Wittgensteinn dil

oyunu kavramlarn aklamak ve tartflmak.
John Austin How to Do Things with Words (Sylemek ve Yapmak) adl nl kitabnn en baflnda iki tr dile getirifl olduunu syler: edimseller
ve saptayclar. Bir bildirimsel tmce kullanarak
doru ya da yanlfl bir enformasyon ieren bir
nermeyi dile getirmek saptayc dil kullanmdr. Ancak dilin bunun dflnda farkl kullanmlar da bulunur. rnein teflekkr ederim! diyen
biri bu dil kullanm sayesinde bir ifl yaplmfl
olur. Austin buna sz edimi diyor. Bu szckleri belirli bir balamda dile getiren kifli bu sayede teflekkr etme edimini gereklefltirmifl olur.
Daha nce tartfltmz Frege ve Russelln kuramlar semantik kuramlar olarak saptayclara
younlaflrlarken, Austin kitabnda edimsellere
odaklanr. Bu ayrmn gerekte bir ideal durum
olduu savunan Austin, aslnda her konuflmada,
her dile getiriflte, her tr dilsel iletiflimde mutlaka bir edimsel boyut bulunur. Dil kullanm hibir durumda tamamen saptayc olamaz. Bundan dolay Austin her sz ediminin ayr boyutu olduunu syler: dzsz, edimsz, ve etkisz.
Bunlardan ilki olan dzsz edimi bir tmceyi
kullanarak o tmcenin dilimizdeki anlamn dile
getirme iflidir. Bu edim bir anlam ve gnderme
kuram ile aklanr. Ancak bir tmcenin dile
getirilmesi ile yaplan ifl hibir zaman bununla
snrl olmaz. Bir tmceyi dile getirirken iinde
bulunduumuz balamn katksyla dzsz dflnda baflka trde edimler de gereklefltirmek isteriz. zr dilemek, teflekkr etmek, ironide bulunmak, flaka yapmak, birilerine stnlk kurmak, birilerini vmek gibi birok farkl amacmz olabilir. Bir tmceyi bir balamda dile getiriflimizde bu yapmay istediimiz fleyi gereklefltirmemizin belirli koflullar vardr. Bu koflullar
yerine geldiinde edimimiz baflarl olur. flte
bu tr edimlere de Austin edimsz adn veriyor. rnein ev arkadaflna bugn yamur yaacak m? diye soran biri, bu tmceyi kullanarak bir yandan hava durumu konusunda merakn dile getirmifl olabilecei gibi, dier yandan
flemsiyesini alp almamaya karar vermeye alfltn da iletebilir. Bambaflka bir balamda gnlk
112
Dil Felsefesi
hava durumuna ok fazla kafay takan biriyle

dalga gemek iin de bu soru tmcesi dile getirilebilir. Farkl balamlarda bunlarn her biri birer edimsz olabilir. Bir sz edimi ayn zamanda
dinleyiciler zerinde bir etki brakr. Dalga gemek amacyla bu gn yamur yaacak m? diye sorduunuzda (belirli koflullar yerine gelirse)
dalga geme edimini de gereklefltirmifl olursunuz. Bu edimszn dinleyicide oluflturaca bir
etki de olacaktr. Karfl taraf kendisiyle dalga geilmifl, ya da kk dflrlmfl olarak hissedebilecei gibi, bunu basit bir flaka olarak da alglayabilir. flte bir sz edimi ile gereklefltirilen
edimszn dinleyicide brakt etkiye de Austin
etkisz diyor.
Wittgensteinn ancak lmnden sonra yaymlanan Philosophical Investigations (Felsefi Soruflturmalar) adl nl kitabnda ilk kitab olan Tractatus dnemindeki dil anlayflndan uzaklaflr. Daha nce dilin gereklii yanstan bir yaps olduunu ve asl ifllevinin de bu olduunu savunmuflken, ge dneminde dile ynelik bu bakfl asndan vazgeer. Erken dneminde tmcenin semantik ve sentaktik zmlemesine arlk vermiflken, ge dneminde dili kullanan insan topluuna odaklanr. Bu anlamda ayn Austinde olduu gibi semantik arlkl deil insan odakl
pragmatik dil felsefine ynelir. Bu dnemde dil
zerine yapt alflmalarda Wittgensteinn gelifltirdii birok yeni kavram arasnda zellikle
biri ok nemlidir: dil oyunu. Austin bir tmcenin bir balamda kullanlmasyla oluflacak farkl
sz edimlerini temel alrken, Wittgenstein ise
ok benzer bir flekilde dil oyunlar odakl bir
anlayfl gelifltirir. Tanmlara karfl duruflundan dolay bu kavramn bir tanmn vermez, ancak dil
oyunlarna farkl fakl birok rnekten sz eder.
fiaka yapmak, lm yapmak, soru sormak, rapor tutmak, uyarmak trnde saysz trde dil
oyunu bulunur. Aslnda her tmce kullanmnn
kendi iinde bir dil oyunu olabileceini bile syler. Ayn Austinin sz edimlerinde olduu gibi
hangi dil oyununu oynadmz ve bu oyunun
kurallarnn ne olduu balama gre deiflir. Bir
dili renmek yalnzca bir kurallar dizgesini renmek deildir; ancak oyunu oynar hale geldiimizde dil renmifl oluruz. Bundan dolay dil
oyunlar duraan yaplar olamazlar, ancak oynandklarnda var olan dilsel etkinliklerdir. Bu
etkinliin iinde yer almak iin dil oyununu oynayan topluluun paras haline gelmek, onlarla
bu dilin gerektirdii kurallar konusunda uzlaflmaya varmak gerekir. Bundan dolay Wittgensteina gre her dil oyunu ayn zamanda bir yaflam
biimidir.
N
A M A
Dil kullanm ile dnya grfl ve merak etme

arasndaki iliflkileri tartflmak.
evremizdeki dnyay alglarken, fleyler, olaylar ve insanlar zerine dflnrken dilimizin bize sunduu kavramlar kullanyoruz. Carnap dilin bu kavramsal yapsna dilsel ereve adn
verir. Bir matematiki matematik dilini kullanmak iin baz temel kavramlar da kabul etmek
zorundadr. Say kavram olmadan matematik
yaplamaz Carnapa gre. Gerekten say diye
bir fley var mdr? diye sormak Carnapa gre
anlamsz ve sama bir sorudur. Benzer bir flekilde felsefe tarihinde zerine ok tartfllmfl olan
kuflkuculuk sorunu da aslnda anlamszdr.
Bizler fiziksel bir dnyay ve onun iinde yer
alan nesnelerin varln kabul ettiimiz iin bu
dili kullanabiliyoruz. Carnap bu dile fleylerin
dili der. Bu dili konuflup da gerekten fiziksel
fleyler var m? diye soramayz. Yani her dil kendi varlklarn iinde gizler Carnapa gre. Bu
durumda bir dil konuflmak iin o dilin zerine
konufltuu bir dnyann varln kabul etmek
gerekir. Buna ok benzer bir yaklaflm daha sonralar Lakatos, Feyerabend ve zellikle Kuhn tarafndan gelifltirilmifltir. Kuhna gre gl ve
etkili olmufl olan bilimsel kuramlar birer paradigma olufltururlar. Bir paradigmann en nemli unsurlarndan biri de kulland kavramsal
erevedir. Bilim tarihinde bir paradigma yerini yeni bir paradigmaya braktnda bir bilimsel devrim gerekleflebilir. Bunun nedeni iki
paradigmann kavramsal erevelerinin birbirlerinden ok farkl olmasndan kaynaklanr.
Kuhn ve Feyerabendin gelifltirdikleri Eflllemezlik Sav (Incommensurability Thesis) gerei bir devrim ile ayrlmfl olan iki paradigmann
kavramsal ereveleri arasnda tam tamna eviri yapmak olanakl deildir. rnein astronomi
zerine Batlamyus paradigmas ile Kopernik paradigmas iin durum byle olmufltur Kuhna
gre. Batlamyus Dnyay evrenin merkezi alrken, Kopernik bunu reddeder. Ancak asl nem-
li olan gk cisimlerini trlere ayrma konusundaki aralarndaki farktr. Batlamyusun dilinde

Dnyann evresinde dnen fleylere (bunun
iinde Gnefl, Ay, Vens, Mars vs bulunur) gezegen denirken bugn hala ksmen kullanmaya devam ettiimiz yeni tanma gre gezegen
gneflin evresinde dnen cisimlerin addr. Ayn Carnapta olduu gibi her dil kendi varlklarn kendi iinde barndrr ve bu sayede kullanclarna bir dnya grfl sunar. Bu dflnceyi bilimin teknik dilleri yerine gndelik dil kullanm iin de dflnebiliriz. Yalnzca siyaset ya
da ekonomiden sz ederken deil, komflular
hakknda dedi kodu yaparken de bir kavramsal
ereve kullanlr. Bu kavramsal ereveler varlk zerine ierdikleri nkabuller ile bizlere birer dnya grfl de sunarlar.
Dil kullanm ile yaptmz nemli ifllerden biri
de soru sormaktr. Dilimizin bize soru sormay
salayan bir yaps olmas merak eden varlklar
olmamzdan kaynaklanyor. Kavramsal bir ierii olan bir soru tmcesi ile dile getirdiimiz merak da dil kullanmn gerektiriyor. Merak ederek bir soru sormak iin kifli ncelikle bilmedii bir fleyi zihninde tasarmlar duruma gelmelidir. Yani bizlere has bu merak tr ancak bilmediinin farknda olan bireylerde geliflebiliyor. Bunun iin de dil gerekiyor. Dil yoluyla
bilmediimiz bir fleyin betimlemesini yapabiliyoruz. rnein diyelim ki bir ifl baflvurusunda
bulundunuz ve sizi grflmeye aracaklarn
sylediler. Grflmeyi beklerken birok konuyu merak edebilirsiniz. Diyelim ki kendi kendinize flu soruyu sordunuz: kiminle grfleceim? Bu soruyu sorabilmek iin bir betimleme
yapyorsunuz: grfleceim kifli. Eer flirket
sizinle grflmek iin bir kifli saptamflsa bu betimleme o kifliye gnderme yapyor ama siz bu
kiflinin kim olduunu bilmiyorsunuz. Ne zaman grflmeye arlacam? diye sorduunuzda bilinmeyen bir zamana gnderme yapan
bir betimleme var: grflmeye arlacam zaman. Eer merak ettiiniz neden grflemeye
arldnz ise grflmeye arlma nedenim
trnde bilinmeyen bir nedene gnderme yapan bir betimleme var demektir. Dilin bu bilinmeyeni betimleme gc sayesinde basit ve sradan konular merak edebildiimiz gibi derin felsefi meraklar da gelifltirebiliyoruz. Yaflam ve an-
113
lam kavramlarna sahip olmamzn sonucu yaflamn anlam fleklinde bir betimleme kurup bunun neye gnderme yaptn bilmediimizin
farkna varp yaflamn anlam nedir? sorusunu
sorabiliyoruz. Yani merak ile soru sormak iin
bilinmeyen bir fleyi betimleyip o fleye gnderme yapacak bir dil gc gerekiyor. Dolaysyla
bilgimizin snrlar nasl dilimizin snrlar ile belirleniyor ise, merakmzn ve sorularmzn snrlarn da dilimiz saptyor.
114
Dil Felsefesi
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki konulardan hangisi pragmatik dil felsefesi
ile dorudan iliflkili deildir?
a. Wittgensteinn dil oyunlar
b. Austinin dil edimleri
c. Anlam ile gnderge arasndaki iliflki
d. Konuflan kiflinin dinleyiciler zerinde brakmak
istedii etki
e. Dilin dnya grfl oluflturmaktaki rol
2. Afladaki konulardan hangisi Austinin sz edimleri
kuram ile dorudan iliflkili deildir?
a. Konuflan kiflinin szckleri kullanrkenki amac
b. Konuflan kiflinin dinleyiciler zerinde brakmak
istedii etki
c. Dil yoluyla bir fley bildirmek dflnda yaplan
fleyler
d. Dilin sentaks yaps ile dnya arasndaki iliflki
e. Sonu nlem imiyle biten trde tmcelerin ifllevleri
3. Afladaki hangisi Wittgensteinn dil oyunu kavramna bir rnek deildir?
a. Metreyle lm yapmak
b. Dilin evrim geirmesi
c. fiaka yapmak
d. Bilgi aktarmak
e. Soru sormak
4. Afladaki konulardan hangisi Carnapn dilsel ereve kavramna bir rnek deildir?
a. Matematik dili
b. Fizik dili
c. Kimya dili
d. Dilin evrimi
e. Biyoloji dili
5. Afladaki konulardan hangisi Collingwoodun nkabul kavramna iin geerli deildir?
a. Her bilimsel kuramn farkl nkabulleri bulunur.
b. Tm kltrler iin deiflmeyen baz temel nkabuller bulunur.
c. Her olayn bir nedeni vardr bir kltrn nkabulu olsa da baflka bir kltr bunu kabul etmeyebilir.
d. nkabuller kendi kuramlar iinde mutlak olsalar da mutlak anlamda mutlak deildir.
e. Bir dnya grfl kendi nkabullerini o dnya
grflnn dflna kmadan sorgulayamaz.
6. Afladaki konulardan hangisi Kuhnun kavramsal

ereve kavram ile dorudan iliflkili deildir?
a. Newton fiziinin kavramsal erevesinde bir cismin ktlesi sabittir.
b. Einstein fiziinin kavramsal erevesinde bir cismin ktlesi enerjiye gre deiflir.
c. Dnyay nesnel bir biimde olduu gibi aklayacak mutlak bir kavramsal ereve bulunur.
d. ki kavramsal ereve arasnda her durumda kaypsz bir eviri yapamayz.
e. Kavramsal ereve bize bir dnya grfl sunar.
7. Afladakilerden hangisi dorudan dil ile dnya grfl arasndaki iliflkiye dair deildir?
a. Dilin bize kazandrd kavramlar araclyla
dnyay alglarz.
b. Dil neyi nasl dflndmz belirler.
c. Dil dnyay tikel ve tmellere ayrr.
d. Alglama, inanma, dflnme gibi sreler ksmen dilimiz tarafndan belirlenir.
e. Dil sayesinde dnyann nasl olufltuunu arafltrabiliyoruz.
8. Afladakilerden hangisi insann bilmediinin farknda olma ile dil kullanma zelliklerinin arasndaki
bala dorudan ilgili deildir?
a. Dil yoluyla bildiklerimizi betimleyebildiimiz gibi bilmediklerimizi de betimleyebiliyoruz.
b. nsann bilmediinin farkna varmas iin neyi
bilmediini temsil etmesini salayacak bir dili
olmaldr.
c. Ancak dil sayesinde baz fleyler hakknda bilgi
sahibi olabiliriz.
d. Dil sayesinde bilinmeyeni kavramlafltrarak neyi
bilmediimizi bilebiliyoruz.
e. Dil sayesinde yantn bilmediimiz sorular sorabiliyoruz.
9. Afladakilerden hangisi bilinmeyene gnderme
yapma rnei deildir?
a. Teknolojik bulufllar zerine alflan birinin fermuarn ilk yaratcsnn kim olduunu arafltrmas
b. Bir fizikinin evrenin nasl olufltuunu sormas
c. Bir ekonomistin gelecek yln iflsizlik orann tahmin etmeye alflmas
d. Birinin flemsiyesini alp almamaya karar vermek
iin o gnk hava durumunu merak etmesi
e. Bir corafya retmeninin snavda rencilere
Romanyann baflkentini sormas
115
Okuma Paras
10. Afladakilerden hangisi merak etme ile dil kullanm arasndaki bala dorudan iliflkili deildir?
a. Dil sayesinde soru sorabilmek
b. Dil sayesinde bilinmeyen bir fleyi betimleyebilmek
c. Dilin bize kazandrd kavramlar sayesinde bir
fleyi bilmediimizin farkna varmak
d. Dilin bize kazandrd kavramlar sayesinde bildiklerimizi baflkalarna aktarabilmek
e. Dilin bize kazandrd kavramlar sayesinde bilinmeyeni dflnebilmek
60l ve 70li yllar Austinin sz edimleri kuramnn tartfllp gelifltirildii yllardr. Bu yllarda, Austinin rencisi John. R. Searle, Speech Actsta (1969) ve onun
ardndan ayr ayr yaymlayp daha sonra Meaning and
Expression (1979) bafll altnda kitaplafltrd bir dizi
yazsnda Gricen ynelim kavramn da kullanarak,
sz edimleri kuramna son fleklini vermifltir. Austin ve
Grice gibi dili konuflmann kurala dayal bir davranflta
bulunmak demek olduunu savunan Searle, Gricen
ynelim kavramn kullanmakla birlikte onun dil-anlam zmlemesini konuflan deil, dinleyen kifliyi temele ald iin kabul etmez. O, Austin gibi, dil-anlam
zmlemesinin konuflan kifliyi temele almas gerektii dflncesindedir. Ancak o, Austinden, onun dzsz kavramna, edimsz edimleri snflandrmasna ve
baflar koflullar olarak sayd koflullara ynelttii elefltiriler bir yana, iki nemli noktada ayrlr. Austinin bir
fley anlatmaya alflmak (yani bir fleye gndermede bulunup o fleye bir anlatm yklemek) ile bir fley syleyerek bir fley yapmaya alflmay, Austinin terimleriyle
anlam ile edimsz gcn birbirinden ayrmasna
karfllk, Searle, bu ikisinin bir ve ayn fley olduunu
ileri srer. (Searle, 1968: 417-19) kincisine gelince, Searle, Austinin zmlemesinin dflnda tuttuu ciddi
olmayan (X deyip Yyi anlatmaya alfltmz) kullanmlar dolayl sz edimleri, eretileme, kurgusal
sylem bafllklar altnda dil-anlam zmlemesinin
iine sokar ve onlar, ciddi ve dz (X deyip Xi anlatmaya alfltmz) kullanmlar yneten kurallardan bilinli sapmalar olarak aklar.
...
Austin ile Searlen sz edimleri kuramnn gerisinde,
aslnda Aristotelesten beri hi tartfllmadan kabul edilen bir dizi temel sav yatmaktadr. Bunlarn ilki, yaznn azmzdan kan szleri, azmzdan kan szlerin ise zihnimizdeki tasarm ve dflnceleri temsil ettikleri savdr. kincisi, azmzdan kan szler ile onlarn
temsil ettikleri fleyler arasnda uylaflmsal bir iliflki olduu; ncs, azmzdan kan szlerin uylaflmsal
olarak temsil ettikleri bu fleylerin, onlarn anlamlarn
teflkil ettiidir. Sz edimleri kuramnn bunlar dflnda,
iletiflimin konuflan kiflinin inisiyatifinde geliflen bir sre olduunu; konuflan kiflinin bir fley anlatmaya alflrken kulland dilsel anlatmn, o anlatm kullanr-
116
Dil Felsefesi
kenki ynelimlerinin taflycs olduunu; dinleyen kiflinin konuflan kiflinin anlatmaya alflt fleyi anlamasnn, onun bu ynelimlerini kavramasndan baflka bir
fley olmadn da kabul eder.
Derridann, sz edimleri kuram ile Aristotelesten beri
dil ve anlam konusundaki ortaya atlan btn grfllerde karfl kt noktalar da iflte bunlardr...
Kaynak: Levent Aysever, 2003 Dil Felsefesinin Geleceine Bir Bakfl Hacettepe niversitesi Edebiyat
Fakltesi Dergisi, Cilt: 20 (2): 127-140.

1. c
2. d
3. b
4. d
5. b
6. c
7. e
8. c
Yantnz doru deilse, nitenin Girifl blmn yeniden okuyun. Bir tek c seenei dorudan pragmatik dil felsefesinin deil semantik
dil felsefesinin bir konusudur.
Yantnz doru deilse, nitenin Austin ve Sz
Edimleri blmn yeniden okuyun. d seenei sentaks felsefesinin bir konusundur.
Yantnz doru deilse, nitenin Wittgenstein
ve Dil Oyunlar blmn yeniden okuyun. b
seeneinde sz edilen dilin evrimi biyolojik
bir sre olarak insan kltrnn yaratt bir
dil oyunu deildir.
Yantnz doru deilse, nitenin Dil ve Dnya
Grfl blmn yeniden okuyun. d seeneinde sz edilen dilin evrimi konusu biyolojik
bir sre olarak insan kltrnn yaratt bir
dilsel ereve deildir.
Grfl blmn yeniden okuyun. Collinwooda gre evrensel nkabuller bulunmad iin
doru seenek bdir.
Grfl blmn yeniden okuyun. Kuhna
gre byle mutlak bir kavramsal ereve olmad iin doru seenek cdir.
Grfl blmn yeniden okuyun. e seeneinde sz edilen bir dnya grfl deildir.
Yantnz doru deilse, nitenin Bilinmeyeni
Sorma ve Merak blmn yeniden okuyun. c
seenei bilmediklerimizin farkna varma deil
bildiklerimizi baflkalarna aktarma zelliimize
dairdir.
9. e
10. d
Yantnz doru deilse, nitenin Bilinmeyeni

Sorma ve Merak blmn yeniden okuyun. e
seeneinde sz edilen retmenin snavda
sorduu soruda geen Romanyann baflkenti
betimlemesinin Bkrefle gnderme yaptn
kendisi bilecei iin burada bilinmeyene gnderme yoktur.
Yantnz doru deilse Bilinmeyeni Sorma ve
Merak adl blm yeniden okuyun. d seenei bilinmeyene gnderme yapmaya dair deil
bilineni baflkalarna aktarmaya dairdir.

Sra Sizde 1
Austinin edimszne bir rnek de birok kltrde yaygn olarak grlen kfr etme edimidir. Kfr eden kifli kulland szckler yalnzca karfl tarafa duygularn
iletmek amacnda deildir; ayn zamanda karfl taraf rahatsz etmek, kk dflrmek, ruhsal zarar vermek trnde amalar da taflr.
Sra Sizde 2
Wittgensteinn dil oyununa bir rnek de bir deyifl kullanmnda szcklere mecazi anlam yklemektir. Fazla
para harcayan birine ayan yorganna gre uzat demek de bir dil oyunudur.
Sra Sizde 3
Trke dilinde sklkla kullandmz ayptr!, ok
ayp ettin valla!, bak ayp olur! trnde tmcelerde
geen ayp kavramnn Trke dflnda baflka bir dilde
tam tamna bir karfll olmad sylenir. Bu rnek insan davranfllar zerine kltrmzn gelifltirdii dnya grflnn kk bir parassdr.
Kaynaklar
Austin, J. How To Do Things With Words, (Sylemek ve
Yapmak), Trkeye eviren: R. Levent Aysever
Wittgenstein, L. Philosophical Investigations, (Felsefi
Sorgulamlar) ngilizceye eviren: G. Anscombe. Oxford: Blackwell, 2001.
Kuhn, T. Structure of Scienctific Revolutions, (Bilimsel
Devrimlerin Yaps).
Collingwood R.G. An Essay on Metaphysics. (Metafizik
zerine Bir Deneme). Martin, R., ed. Oxford: Clarendon Press, 1940.
Carnap, R. Empiricism, Semantics, and Ontology,
Meaning and Necessity, University of Chicago Press,
Chicago, (1956), pp. 205-21.
nan, ., The Philosophy of Curiosity, (Merak Felsefesi),
New York, Londra: Routledge, 2012.
117

Dil Felsefesi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dil Felsefesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2649

Dil Felsefesine Girifl .................................................................

DL FELSEFES NEDR? .................................................................................

Anlam Kuramlar ..................................................................... 22

Fregenin Anlam ve Gnderme Kuram ............................... 38

VARLIK TMCELER VE KNC DZEY KAVRAMLAR..............................

Russelln Betimlemeler Kuram ............................................ 56

Kripke ve Dorudan Gnderim Kuram ............................... 82

Pragmatik Dil Felsefesi ........................................................... 102

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Dil Felsefesine Girifl

Dil felsefesinin zerine

1. nite - Dil Felsefesine Girifl

DiL FELSEFESiNiN TEMEL KAVRAMLARI

zellikle Kantn etkisiyle felsefi terminolojiye yerleflmifl olan zne/yklem ayrm,

Dil felsefesinin en temel kavramlarndan biri de anlam kavramdr. zerine ok

1. nite - Dil Felsefesine Girifl

1. nite - Dil Felsefesine Girifl

SENTAKS, SEMANTK VE PRAGMATK AYRIMI

Dil felsefesini temel sorular

1. nite - Dil Felsefesine Girifl

DL FELSEFESNN KLASiK PROBLEMLERINDEN

1. nite - Dil Felsefesine Girifl

Antik dnemden bafllayarak felsefe tarihinde ok tartfllmfl bir problem de varS O R U

Bir fleyin var olmadn

DL FELSEFESNN DER FELSEFE ALANLARIYLA

1. nite - Dil Felsefesine Girifl

1. nite - Dil Felsefesine Girifl

Dil felsefesinin konusunu, alt alanlarn ve temel kavramlarn aklamak ve tartflmak.

deil bir nesne bulunur. Yani zdefllik iki deil

Dil felsefesinin felsefenin dier alanlaryla iliflkisini ana hatlaryla aklamak.

1. nite - Dil Felsefesine Girifl

6. Afladakilerden sorulardan hangisi dil felsefesinde

1. nite - Dil Felsefesine Girifl

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Bir szcn anlamnn

2. nite - Anlam Kuramlar

Bazlar bu tr teknik bir

2. nite - Anlam Kuramlar

adn vermemiz hepsinin birbirlerine benzemeleridir. Bu benzerlikleri kavrayarak

2. nite - Anlam Kuramlar

2. nite - Anlam Kuramlar

Bir bilimsel paradigmann

NEGATF ANLAM KURAMLARI

Bir anlam kuramnn ne olduunu aklamak

uzants da bizi znelcilik adl anlam kuramna

Farkl anlam kuramlarn aklamak ve tartflmak.

2. nite - Anlam Kuramlar

yapnn bir dil oyunu olduunu sylediimizde

Dil felsefesi asndan anlam kuramlarnn nemini genel hatlaryla aklamak.

5. Afladakilerden hangisi Btnclk adl anlam kuram ile badaflmaz?

2. nite - Anlam Kuramlar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

2. nite - Anlam Kuramlar

Sra Sizde Yant Anahtar

Bu niteyi tamamladktan sonra;

3. nite - Fregenin Anlam ve Gnderme Kuram

ANLAM VE GNDERME ARASINDAK AYRIM

Bir nesneyi dflnebilmemiz, onu adlandrp, dil araclyla o nesne hakknda

3. nite - Fregenin Anlam ve Gnderme Kuram

oluflabilir. flte szcklerin zihnimizde arfltrd bu znel imgelere Frege ide