naat Mhendisleri in

lme Bilgisi
Ders Notlar

Hazrlayanlar
Do. Dr. Temel Bayrak
Yrd. Do. Dr. brahim ASR

GMHANE-2011

NDEKLER
NDEKLER....................................................................................................................................... 2
1. GR ............................................................................................................................................. 4
1.1.
1.2.
1.3.
1.4.

2.
2.1.
2.2.

3.
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.

4.
4.1.

5.
5.1.
5.1.1.
5.2.
5.2.1.
5.2.2.
5.3.
5.3.1.
5.4.
5.4.1.
5.4.2.
5.5.
5.5.1.
5.5.2.
5.5.3.

6.
6.1.
6.1.1.
6.1.2.
6.1.3.
6.1.4.
6.2.
6.2.1.
6.2.2.
6.2.3.
6.2.4.

7.
7.1.
7.2.
7.3.
7.3.1.
7.4.
7.5.

8.

lme Bilgisinin Konusu ve Tarihesi .................................................................................................. 4

Haritalarn ve lme Bilgisinin Kullanm Alanlar ................................................................................ 5
Yerin Temel ekli ................................................................................................................................ 5
Dzlem lmeler ................................................................................................................................ 7

LME VE L BRMLER ................................................................................................. 8

l Birimleri...................................................................................................................................... 8
Eim ls ...................................................................................................................................... 11

LEK ........................................................................................................................................ 12
Saysal lek ..................................................................................................................................... 12
izgi lek ........................................................................................................................................ 12
Harita zerinde Alan Hesab ............................................................................................................. 13
Harita leklerinin Seimi ve izim Hassasiyeti ................................................................................ 14

L HATALARI .................................................................................................................... 15
Duyarlk (Doruluk) ltleri ............................................................................................................ 16

BAST L ALETLER VE KULLANIMI .......................................................................... 18

Basit l aletleri .............................................................................................................................. 18
Bir Jalonun ekl Yardmyla Dey Duruma Getirilmesi .................................................................. 19
Yataydaki Noktalarn Alm ve Aplikasyonu ....................................................................................... 20
Balama yntemi.............................................................................................................................. 20
Dik koordinat Yntemi...................................................................................................................... 21
Yatay Uzunluklarn llmesi ........................................................................................................... 22
Yatay Uzunluklarn llmesinde Dikkat Edilecek Hususlar .............................................................. 23
Dorularn Aplikasyonu .................................................................................................................... 23
Birbirini Gren ki Noktay Birletiren Bir Dorunun Aplikasyonu ..................................................... 24
Birbirini Grmeyen ki Noktay Birletiren Bir Dorunun Aplikasyonu .............................................. 24
Basit l Aletleri le Harita Alm Yntemleri ................................................................................... 25
Balama Yntemi ile Alm ................................................................................................................. 25
Dik Koordinat Yntemi alm .............................................................................................................. 26
l Krokileri .................................................................................................................................... 26

ALAN HESAPLARI .................................................................................................................. 28

l Deerlerine Gre Alan Hesab ................................................................................................... 28
Almn Balama Yntemi le Yapld Durumlarda Alan Hesab ........................................................ 28
Almn Dik Koordinat Yntemi le Yapld Durumlarda Alan Hesab ................................................ 29
Kark Yntem ................................................................................................................................. 31
Koordinatlarla Alan Hesab ( GAUSS ALAN HESABI ) ......................................................................... 32
l veya Plan Deerlerine Gre Alan Hesab ................................................................................... 34
Geometrik ekillere blme yntemi ................................................................................................. 34
Paralel izgili Diyagram .................................................................................................................... 35
Kare izgili Diyagram ........................................................................................................................ 35
Planimetrik (Mekanik ) Alan Hesab .................................................................................................. 36

TEODOLT ................................................................................................................................ 37
Teodolitin Nokta zerine Kurulmas ................................................................................................. 38
Teodolitin Dorultu ve A Okuma Dzeni ........................................................................................ 39
A ls ......................................................................................................................................... 40
Silsile Yntemiyle Dorultu ls ................................................................................................... 40
Yatay A Hesab ............................................................................................................................... 41
Dey A ls ve Hesab .............................................................................................................. 41

KOORDNAT SSTEMLER VE TEMEL DEVLER .......................................................... 42

3
8.1.
8.2.
8.3.
8.4.
8.4.1.
8.4.2.
8.4.3.
8.4.4.

9.

Dik Koordinat Sistemi ....................................................................................................................... 42

Kutupsal Koordinat Sistemi .............................................................................................................. 43
Semt As ......................................................................................................................................... 43
Temel devler .................................................................................................................................. 44
I. Temel dev ................................................................................................................................... 44
II. Temel dev .................................................................................................................................. 45
III. Temel dev ................................................................................................................................. 46
IV. Temel dev ................................................................................................................................. 48

YATAY KONTROL NOKTALARI ......................................................................................... 49

9.1.
9.2.
9.3.

Poligon Noktalar .............................................................................................................................. 49

Ak Poligon Gzergh ..................................................................................................................... 50
Ak Poligon Hesab .......................................................................................................................... 52

10.

YKSEKLK LMELER ................................................................................................. 54

10.1.
Geometrik Ykseklik (Nivelman) ...................................................................................................... 54
10.2.
Nivo .................................................................................................................................................. 55
10.2.1.
Nivonun kurulmas ve lye Hazr Hale Getirilmesi .................................................................... 55
10.3.
Nivelman Tesisleri (RS noktalar) ...................................................................................................... 56
10.4.
Nivelman eitleri ............................................................................................................................ 56
10.4.1.
Nokta Nivelman .......................................................................................................................... 57
10.4.2.
Profil Nivelman ........................................................................................................................... 61
Boyuna Profil (Boykesit) Nivelman ................................................................................................................ 61
Enine Profil (En Kesit) Nivelman .................................................................................................................... 65
Profillerin izilmesi......................................................................................................................................... 66
10.4.3.
Yzey Nivelman .......................................................................................................................... 68
Insal yntemle yzey nivelman ................................................................................................................... 68
Kareler A le Yzey Nivelman ...................................................................................................................... 69
10.5.
Yzey Nivelman llerinde Hacim Hesaplar ................................................................................... 69
10.5.1.
Kare prizmalar yardmyla hacim hesab ....................................................................................... 70
10.5.2.
Ortalama arazi kotu yardmyla hacim hesab .............................................................................. 70

11.

KRESEL KONUMLAMA SSTEM (GPS) .................................................................... 71

11.1.
11.1.1.
11.2.
11.2.1.
11.2.2.
11.2.3.
11.3.
11.3.1.
11.3.2.
11.3.3.
11.4.
11.5.
11.5.1.
11.5.2.
11.5.3.
11.6.
11.7.

Kresel Konumlama Sistemi (GPS)'ne Giri ....................................................................................... 71

Kresel Konumlama Sistemi (GPS) Nedir? .................................................................................... 71
GPS eitleri ..................................................................................................................................... 73
El Tipi GPS .................................................................................................................................... 73
Ara Tipi GPS ................................................................................................................................ 73
Profesyonel GPS-GNSS ................................................................................................................. 73
Kresel Konumlama Sistemi Bileenleri ............................................................................................ 74
Uzay Bileeni ................................................................................................................................ 74
Kontrol Bileeni ............................................................................................................................ 75
Kullanc Bileeni .......................................................................................................................... 76
Kresel Konumlama Sisteminin Mant ........................................................................................... 76
GPS le Konum Belirleme Metodlar.................................................................................................. 77
Mutlak Konum Belirleme ............................................................................................................. 77
Greli Konum Belirleme ............................................................................................................... 77
Yntemler .................................................................................................................................... 78
Duyarlk Kayb Nedenleri ve zmleri ............................................................................................. 78
GPS'in Kullanm Alanlar ................................................................................................................... 79

12.
13.

MAR BLGS ...................................................................................................................... 80

KAYNAKLAR........................................................................................................................ 80

1. GR
1.1.

lme Bilgisinin Konusu ve Tarihesi

Harita Mhendislii alanndaki almalarnn temel amalarndan birisi yeryznn

tamamnn ya da bir ksmnn haritasn yapmaktr. Harita, yeryznn kubak grnnn
bir dzlem yzeydeki lekli kk bir modelidir. Bu balamda, Harita Mhendisliinin
konusu; yeryznn llmesi, l yntemlerinin belirlenmesi, hesap ve izim ilerini
kapsamaktadr. Yeryznn llmesinde yer yzeyindeki doal (dere, gl, da, orman) ve
yapay ayrntlar (bina, kpr, yol) dikkate alnr. Bu ayrntlara detay ad verilir. Detaylarn
konumlarn belirlemek iin uzunluklar, ykseklik farklar, dorultular ve dey alar llr.
lme ileminde zel aletler ve yntemler kullanlr. Hesap ve izim ilerinin ardndan
haritalar ve planlar elde edilir.
Geodezi de denilen bu bilim dal Trkeye Jeodezi olarak girmitir. Ksaca yeryznn biim
ve boyutlar gibi zelliklerini tanmlamay salayan verilerin aratrlmas ve incelenmesiyle
uraan bilim kolu olarak tanmlanabilir. Genel anlamda, yeryz zerindeki ekillerin tayini
ve llmesi ile ilgili olarak uygulamal matematiin bir daldr.
M.. nc Yzyln ikinci yarsnda, Eratosthenes (M..276194) Dnyann evresinin
yaklak 40233 km olduunu, basit geometrik ilikilerle buldu.

Gnmzn modern uydu teknolojileriyle bu lm; 40 075 km olarak bulunmutur. lk kez

pnin (pi) deeri, Antik an en byk bilim adam ve Eratosthenesin ada Arkhimedes
(Arimet) tarafndan hesaplanmtr. Arkhimedes pnin deerinin 310/71 ile 31/7 arasnda
olduunu gstermitir.
lme ili ilgili baz saylar
Dnya evresi: 40 075 km
Dnya yerkre ap: 12 756 km
Pi (p) deeri: 40075/12756= 3.14
Dnya-Gne uzakl: 149 669 180 km
Dnya-Ay uzakl:384 403 km
En yksek nokta: Everest (8850 m)
En alak nokta: l deniz (-417 m)

5
1.2.

Haritalarn ve lme Bilgisinin Kullanm Alanlar

lmeler sonucunda retilen haritalar ve planlar pek ok mhendislik projelerinin temel

altldr. Haritalarn yapm maliyeti proje toplam maliyetinin ok kk bir yzdesini
oluturur. Bir proje balangcnda haritann olmamas projenin gecikmesine veya haritann
yeterli incelikte olmamas projede nemli ekonomik kayplara neden olur. Araziye ilikin
ou projelerinin hazrlanmas haritalar veya planlar yardmyla yaplmaktadr. Proje n
almalar ncelikle arazinin kltlm bir modeli olan haritalar zerinde yrtlr.
Hazrlanan projeler yine lme bilgisi uygulamalar ile araziye uygulanmaktadr. Haritalarn
baz kullanm alanlar aada verilmitir.
1.
2.
3.
4.
5.

Tanmaz snrlar ile byklklerinin tespiti iin Kadastro lmelerinde

Ulam ve haberleme iin Yol lmelerinde
Su alt inaat ve su rezervuarlarnn tespiti iin Hidrorafik lmelerde
ehir yollarnn yapm ve kanalizasyon ileri iin ehir ve mar almalarnda
Bayndrlk almalarnda

lme bilgisi (Toporafya) eitli mhendislik alanlarnda aada zetlenen sebeplerle

okutulmaktadr.

Toporafik planlarn yaplabilmesi iin

Bir meyvelik alan tesis edilebilmesi iin
Peyzaj mimarlnda, peyzaj alanlarn dzenlenebilmesi iin
Sulama kanallarnn gzerghnn belirlenebilmesi iin
Arazinin tesviye edilebilmesi iin
Plan, kroki, haritalarn izimi iin
Ykseklik lebilmek iin
Plan leklerinin deitirilmesi iin
1.3.

Yerin Temel ekli

Tarihin ilk alarnda yeryznn bir dzlem olduu kabul edilmitir. Daha sonralar kendi
etrafnda dnen yuvarlak bir gk cismi olduu dnlmtr. Yakn zamanda ise
yeryznn homojen bir yapya dolaysyla yzeye sahip olmad, dalgal bir yzeye sahip
olduu tespit edilmitir. Bu dalgal yzeye yerin temel ekli Jeoid ad verilmitir.
Jeoid ii dolu doal bir cisim olmas nedeniyle fiziksel anlamda uzayda daima vardr. ekl
erisi veya dorultusu bu jeoid yzeyine daima dik olur. Bu nedenle ekl erisi alet kurup
a ve uzunluk lme teknikleri asndan byk nem tar.
Jeoid, byk okyanus yzeylerinin karalarn altnda da devam ettii varsaylarak olumu
kapal bir yzeydir. Bu yzey nivo yzeyi olarak ta adlandrlr.

ekil 1. Jeoid ve Elipsoid

Nivo yzeylerinin her noktasndaki potansiyel deeri birbirine eit ve sabittir. zerinde duran
cisim hibir zaman bir i yapmaz. Bir dier ifade ile zerinde bulunan bir su damlac hibir
ynde hareket etmez. Bu gibi zelliklere sahip jeoid dalgal ve karmak bir yzey olmas
nedeniyle analitik fonksiyonlarla tam olarak ifade edilemez.
Jeoid tm jeodezik lmeler iin bir referans yzeyi olarak kullanlmaktadr. Jeoidin
matematiksel olarak karmak bir yzey olmas onun bir referans yzeyi olarak kullanlmasn
zorlatrr. Bu durum daha basit ve dk dereceden analitik fonksiyonlarla ifade edilebilen
baka bir yzeyin seilmesini gerektirir. Bu amala farkl geometrik yzeyler kullanlabilir.
Jeodezik lmelerde referans yzeyi olarak aadaki geometrik yzeyler kullanlabilir.
Elipsoid (lke, kta ve Dnyann tamamnn temsili iin)
Kre (alma alan 5.000 km2 den kkse)
Dzlem (alma alan 50 km2 den kkse)

ekil 2. l ve Hesap yzeyleri

Elipsoid bir elipsin kk ekseni etrafnda 180 derece dndrlmesiyle meydana gelen ve
ayn zamanda kapal bir yzey olan, bir dnel elipsoid yzeyidir. Elipsoid yzeyi doal bir
yzey deildir. Ancak, analitik fonksiyonlarla ifade edilebilen dnsel bir yzeydir. Referans
yzeylerinin seiminde l sahasnn bykl esas alnmaktadr. Bu durumda lme
ilemi aadaki gibi snflandrlabilir. Jeofizik Mhendisleri in genelde Toporafya
dersinin konusunu kk/lokal lmeler ksm oluturmaktadr.

Yeryznn veya byk paralarn llmesi

Blge lmeleri
Kk/lokal lmeler

1.4.

Dzlem lmeler

Kk/lokal lmeler referans yzeyi olarak dzlem alnd iin bu tr lmelere Dzlem
lmeler de denmektedir. Dzlem lmeleri aadaki ekilde snflandrlabilir.
Arazi lmesi
- Arazinin parsellere ayrlmas,
- Eski veya silinmi arazi snrlarnn yeniden tesisi,
- Alanlarn hesaplanmas,
- Arazi haritalarnn karlmas.
Toporafik lme
- Yeryznn girinti ve kntlarn gsteren haritalarn elde edilmesi iin gerekli
bilgilerin toplanmas,
- Doal ve suni engellerin bulunduu yerleri gsteren haritalarn elde edilmesi iin
gerekli bilgilerin toplanmas.
Yol lmesi
- Karayolu, demiryolu, kanal veya boru hatlarnn proje gzergah boyunca yeryz
engellerinin yerlerini belirlemek,
- Proje hattn geirmek; kaz ve dolgu hacmini hesaplamakla ilgili almalar
kapsar.
Hidrografik lme
- Ulatrma, su temini veya su alt inaat amalaryla su ktlesinin llmesidir.
- Suyun seviye deiimleri ve akarsu debilerini lme ilemlerini kapsar.
Maden lmesi
- Maden yataklarnn ve yer alt almalarnn yerini belirlemek,
- Jeolojik formasyonlar belirlemek ve tanacak hacmin hesaplanmas.
Kadastral lme
- Arazi mlkiyet snrlarnn belirlenmesi amacyla yaplan lmedir.
ehir lmesi
- ehir snrlar iinde bulunan alanlarn haritalarn karlmas,
- Yeni sokak ve caddelerin geirilmesi,
- Caddelerin inas, kanalizasyon ve dier yaplarn, binalarn yerlerinin
belirlenmesi ile ilgili lmelerdir.
Fotogrametrik lme
- Uaklardan zel kameralarla ekilen fotoraflar yardmyla yeryz ekillerini
llmesidir.
- Ulalmas ve llmesi zor alanlar iin kullanlabilir

2. lme ve l Birimleri
lme, bir nesnenin ayn trden birim seilmi bir bykln katlar cinsinden ifade edilmi
olarak tanmlanabilir.
2.1.

l Birimleri

lme ileminde genelde uzunluk ve dorultular llr. Uzunluk lmelerinde l birimi

metredir.
1.000
100
10
1
0.1
0.01
0.001

M
M
M
M
M
M
M

=
=
=
=
=
=
=

1
1
1
1
1
1
1

Kilometre
Hektometre
Dekametre
Metre
Desimetre
Santimetre
Milimetre

(km)
(hm)
(dam)
(m)
(dm)
(cm)
(mm)

Alan birimleri uzunluk birimine bal olarak m2 dir.

1.000.000
10.000
1.000
100
1
0.01
0.0001
0.000001

m2
m2
m2
m2
m2
m2
m2
m2

=
=
=
=
=
=
=
=

1
1
1

Kilometre kare
Hektar
Dekar (Dnm)
Ar
Metre kare
Desimetre kare
Santimetre kare
Milimetre kare

1
1
1
1

km2
Ha
Da
Ar
m2
dm2
cm2
mm2

Hacim birimleri uzunluk birimine bal olarak m3 dr.

1.000.000.000
1.000.000
1.000
1
0.001
0.000001
0.000000001

m
m
m
m
m
m
m

=
=
=
=
=
=
=

1
1
1
1
1
1
1

Kilometre kp
Hektometre kp
Dekametre kp
Metrekp
Desimetre kp
Santimetre kp
Milimetre kp

km
hm
dam
m
dm
cm
mm

Alarn llmesi iin l birimi bir dik adr. Uygulamalarda iin trne gre a birimi
olarak Derece ve Grad sistemleri kullanlr.
Bir daireyi 360a blersek her bir para 1 dereceye (1) karlk gelir. Bu sistemde

Dik a 90 (90 derece) dir.

1 = 60 (60 dakika) dr.
1 = 60 (60 saniye) dir.

1
90

9
Bir daireyi 400e blersek her bir para 1 grada (1g) karlk gelir. Bu sistemde

Dik a 100g (100 grad) dr.

1g = 100c (100 grad dakikas) dr.
1c = 100cc (100 grad saniyesi) dir.

1c
100cc

Uygulamalarda kullanlan dier bir l birimi yay birimidir. Yay birimi radyandr.
Radyan, bir emberde yarap uzunluundaki yay parasn gren merkez aya 1 radyan
denir.

radyan

Radyan = yay uzunluu / yarap

b (m)
birimsiz
r (m)

Yarap r olan bir emberin evre uzunluu u 2 r dir.

Buna gre bir emberin tm radyan cinsinden

2 r
ember
2 dir.
r
sistemde emberin tamam;

Buradan,

D
G
R

360 400 2

Derece ile Grad arasnda ise

Derece cinsinden
Grad cinsinden
Radyan cinsinden

ya da

360
400g
2

D
G
R

180 200
G 10

D 9

ilikisi vardr.

rnek: 36.45416667 asn derece, dakika, saniye cinsinden yaznz.

Bu ay derece, dakika, saniye biriminde gstermek istersek
Derece ksm

36

Dakika ksm
Saniye ksm

36.45416667 36 0.45416667 60 27.2500002

27.2500002 27 0..2500002 60 15

A derece cinsinden: 36 27 15
rnek: 258.45623842 asn derece, dakika, saniye cinsinden yaznz.

10
Cevap: 258 27 22.46
rnek: 21 44 46.824 asn derece cinsinden yaznz.
Verilen a derece ondalna evirilir.

44 46.824

21

21 .74634
60 3600
rnek: 21 44 46.824 as ka graddr?
Verilen a derece ondalna evirilir.
21 44 46.824 as derece cinsinden 21.74634 dr.
10
10
G D (21.74634) 24 g .1626
9
9
rnek: 147 26 37 as ka graddr?

Cevap: 163g .8262

rnek: 163g.8262 as ka derecedir?

9
9
G
D (163 g .8262) 147 .4463
10
10
Bu ay derece, dakika, saniye biriminde gstermek istersek
D

Derece ksm

147

Dakika ksm
Saniye ksm

147.4463 147 0.4436 60 26.6148

26.6148 26 0.6148 60 36.888

A derece cinsinden: 147 26 36.888

rnek: Bir dzlem gende 99g 77 c 88cc ve as 0.45 Radyandr. nc a
olan asn grad ve derece cinsinden hesaplaynz.

99g.7788
R

R
0.45
200 200
28 g .6479

3.141592
G 200

200 ( ) 71g .5733 grad cinsinden

9
G
10
9
71g .5733 64.41597
10

derece cinsinden

11
Bu ay derece, dakika, saniye biriminde gstermek istersek
Derece ksm

64

Dakika ksm
Saniye ksm

64.41597 64 0.41597 60 24.9582

24.9582 24 0.9582 60 57.5

A derece cinsinden: 64 24 57.5

rnek: as 25 18 58 olduuna gre asnn Radyan cinsinden deeri nedir.

18 58

25
25 .3161
60 3600
D
R

180
R

D
25.3161

3.141592 0.442 radyan
180
180

2.2.

Eim ls

Eim ls aslnda birimsizdir ancak farkl ekillerde ifade edilebilir.

Eim= Dey mesafe (m) / Yatay mesafe (m)
1.A biiminde ifade: tg =1.2/600=0.002
2. Yzde biiminde ifade: % 0.2
3. Binde biiminde ifade: 2
4.Oran biiminde ifade: 1/n=1.2/600=1/500

12

3. lek
Harita zerindeki Uzunluun (h), Arazi zerindeki Gerek Uzunlua (a) oranna lek denir.
3.1.

Saysal lek

Saysal lek

1
HU h

M AGU a

lekler birimsizdir. Saysal lekler baya kesir eklinde ifade edilirler.

1
1
1
1
1
1
1
1
1
,
,
,
,
,
,
,
,
500 1.000 2.000 5.000 25.000 100.000 200.000 200.000 1.000.000
Byk lek Kk lek

Byk lek

Kk lek

1
lei u manaya gelir. Arazi zerindeki 500 m uzunluk haritada 1 m ye karlk gelir.
500
Yani arazideki 500 m uzunluk haritada 1 m ile temsil edilmitir. Gerek uzunluk 500 kez
kltlmtr.

3.2.

izgi lek

zellikle kk lekli haritalar zerinde iki nokta arasndaki grafik uzunluun gerek
karln bulmada kullanlr.

ekil 3. izgi lek

13
Pergelin iki ucu harita zerinde llecek noktalar aras kadar alr. Bir ucu sa tarafta tam
ksma, dier ucu soldaki kesirli ksma gelecek ekilde izgi lek zerine getirilir ve l
yaplr.
rnek: 1/2.000 lekli bir haritada 64.2 mm olarak llen uzunluun arazideki karln
metre cinsinden hesaplaynz.

1 h

M a
1
64.2 mm

2.000
a
a M h 2000 64.2 128.400 mm 128.40 m
rnek: Bir uzunluun arazideki deeri a = 292 m dir. Ayn uzunluk harita zerinden
llerek h= 58.4 mm bulunmutur. Haritann lei nedir?
1 h
58.4 mm

M a 292000 mm

3.3.

lek = 1/5.000

M = 5.000

Harita zerinde Alan Hesab

Kenarlar c ve d olan bir dikdrtgenin harita zerindeki alan dzlem geometriden yaralanarak
alan f harita c d bants ile hesaplanr. Harita zerindeki FHarita alanna karlk gelen Arazi
zerindeki FArazi alann bulmak iin c ve d kenarlarnn her birini lek paydasyla
arpmamz gerekir.

FArazi c M d M c d M 2
FArazi f Harita M 2
f Harita
1
2
FArazi M

Bu ifadeden anlald gibi alan lei

f Harita
1
izgi lein karesine 2 eittir.
M
FArazi

rnek: 1/2.000 lekli bir harita zerinde bir parselin alan f = 1225 mm2 bulunmutur.
Parselin arazideki alann m2, dekar ve hektar cinsinden bulunuz.

f Harita
1
2
FArazi M
FArazi f Harita M 2 1225 mm 2 2000 2
FArazi 4900000000 mm 2

FArazi 4900 m 2
FArazi 4.9 dekar
FArazi 0.49 hektar

14
rnek: Harita zerinde 4.4 cm olarak llen bir parsel kenarnn arazi zerindeki deeri 88
m olduuna gre harita lei ne kadardr? (Cevap: 1/2.000)
rnek: 1/1.000 lekli plan zerinde 4.2 cm gelen bir bina cephesinin arazideki deeri ka
metredir? (Cevap: 42 m)
rnek: 1 / M1 = 1/500 lekli plan zerinde alan f1 = 41480 mm2 olan bir arsa, 1 /M2
leindeki baka bir plan zerinde llm ve f2 = 2592 mm2 bulunmutur. Gerek alan ka
dnmdr ve M2 nedir? (Cevap: F = 10.37 dnm, M2 = 2.000)
3.4.

Harita leklerinin Seimi ve izim Hassasiyeti

Bir haritadan fonksiyon olarak ne bekleniyorsa ve istenilen ii hangi lek salyorsa o

lein seilmesi gerekir. Haritann lei ne gerekenden byk tutulmal, ne de ihtiyac
karlamada yetersiz ekilde kk olmaldr.
Haritalarn iziminde veya haritadan bilgi almada ne kadar itina gsterilirse gsterilsin
kanlmayacak bir hata vardr. Buna izim hassasiyeti denmektedir. Normal insan gznn
ayrma hassasiyeti 0.2 mm (milimetrenin 5 te biri) dir. Toporafyada izim hassasiyeti 0.2
mm olarak kabul edilmektedir.
rnek: 1/1.000 lekli bir haritann izim hassasiyeti ne kadardr?
izim hassasiyetinin harita karl yani harita zerindeki deeri 0.2 mm ise
1 h

M a
1
0.2 mm

1.000
a
a 0.2 1.000 200 mm 20 cm
rnek: 1/25.000 lekli bir haritann izim hassasiyeti ka metredir? (Cevap: 5 m)
Trkiyede retilen Haritalar ve Harita Yapan Kurumlar

Bayndrlk ve skn Bakanl

ller Bankas

Tapu Kadastro Genel Mdrl

1/1.000 lekli
Toporafik
(Halihazr)
Haritalar
ve
1/1.000 lekli
mar haritalar

1/1.000 lekli kadastro

haritalar
ve
1/5.000, 1/10.000 lekli
fotogrametrik yntemle yaplm
toporafik haritalar

Harita Genel Komutanl

1/25.000
1/50.000
1/100.000
1/250.000
Toporafik ve
1/500.000
1/1.000.000
zeri siyasi ve
fiziki haritalar

Seyir ve Oinografi
Deniz haritalar ve
toporafik haritalar

15

4. l Hatalar
Yeryznde ister bir kenar, ister bir a birka kez lldnde her l deeri arasnda az
ok farklarn olduu grlr. Ayn bykle ait yaplan her geometrik veya fiziksel lnn
sonucunu ayn bulmak neredeyse imknszdr. Geometrik ya da fiziksel byklklerin
llmesi sonucunda elde edilen deerler hata ile ykldr. Sz konusu hatalar;

lme iini yapan kiiden (kiinin duyu organlarnn yetersizlii)

l aletlerinden (Aletler hatal olabilir, yeterli lme inceliine sahip deildir)
Fiziksel evre koullarndan (Scak-souk, nem, rzgr vs.)

kaynaklanabilir. Bu nedenle uygulamada gerekli sayda l ile yetinilmez, gereinden fazla

l yaplr. ller arasndaki ilikileri grebilmek ve llerle bilinmeyenler arasndaki
ilikileri kurabilmek iin lme ileminde kaynaklanan hatalarn yakndan tannmas gerekir.
Hatasz l olmaz
Hatalar oluma nedenlerine gre genelde drde ayrlr
1.
2.
3.
4.

Kaba hata
Dzenli (sistematik) hata
Dzensiz (rastlant, tesadf) hata
Gerek hata

Kaba Hatalar: Kaba hatalar genellikle dikkatsizlikten kaynaklana hatalardr. GPS

lmelerinde anten boyunun yanl llmesi, uzunluk lmelerinde bir erit boyunun
unutulmas, a lmelerinde 65g yerine 95g okunmas ve yazlmas gibi. Kaba hatalar l
tekrar ile giderilebilirler
Dzenli (sistematik) hata: Bu tr hatalar ly ayn ynde ve ayn miktarda etkileyen
kk hatalardr. l tekrar ile giderilemezler. Yirmi metrelik bir elik erit metrenin
uzunluunun gerek deerden 1 mm eksik olmas, nivelmanda mira lek hatas, teodolitlerde
daire blme hatalar, refraksiyon vs. gibi dzenli hatalar ounlukla tannamaz. l aletleri
ayarlanarak ve en uygun lme yntemleri uygulanarak etkileri azaltlabilir.
Belirlenebildikleri durumlarda l sonucuna dzeltme getirilerek etkileri giderilebilir.
Dzensiz (rastlant, tesadf) hata: Kk miktardaki hatalardr. lleri bazen (+) bazen
de (-) ynde etkilerler. Bu hatalar insan yeteneklerinin snrl olmas, aletlerin ayarlarnn tam
yaplamamas, scaklk, rzgr gibi d etkenlerin deiken olmas gibi nedenlerden ortaya
kar. Kaba hatalarda olduu gibi llerin tekrar ile ya da dzenli hatalarda olduu gibi l
sonucuna dzeltme getirilerek giderilemezler.

16

Gerek hata: llerin gerek deerlerinin bilindii durumlarda sz konusudurlar. Bir

dzlem genin i alarnn toplamnn gerek deeri 200g dr. alarn llen
deerlerinin toplamndan 200g karlrsa gerek hata bulunur.
4.1.

Duyarlk (Doruluk) ltleri

llerden herhangi birinin ne kadar gvenilebilir olduu konusunda bilgi verebilmek iin
tanmlanm ltlerdir. Ayn bir bykln birden ok llmesi sonucunda elde edilen
l dizilerinden yararlanlarak tanmlanr. aretlerinin pozitif olma olasl negatif olma
olaslklarna eit olmalarndan dolay iaretleri olarak alnr.
Mutlak hata: Gerek deeri bilinen bir bykln birden ok kez llmesi sonucunda elde
edilen l dizisinin gerek hatalarnn mutlak deerleri toplanarak elde edilen sonucun l
saysna blnmesi ile hesaplanr.
Gerek hata = l Gerek deer
(i=1, 2, n)
i li x
t

(n )
n
(Gerek deerin bilinmedii durumlarda gerek deer yerine yaplan llerin ortalamas
alnarak bir kesin deer hesaplanr, bu kesin deer kullanlarak bulunan hataya grnen hata
denir; Grnen hata = l Kesin deer( x l ort ))

vi l i x
t

(i=1, 2, n)

v
i

(n )
n
Ortalama (karesel ortalama, standart sapma) hata: Ayn bir bykln llmesi
sonucunda elde edilen bir l dizisinin gerek hatalarn kareleri toplam l saysna
blnr ve hesaplanan bu deerin karekk alnarak bulunur.

mo

(n ),

mo

vv

(n ) (gerek deerin bilinmedii durumlarda)

n
n 1
Olas (muhtemel) hata: Bir bykln llmesi sonucunda elde edilen l dizisinin
gerek hatalar mutlak deerlerine gre sralanrsa dizinin ortasndaki hatadr.
Bal (rlatif) hata: llen bir bykln duyarlk lt olan ortalama hatasnn,
llerin ortalama deerine blnmesi ile bulunan orandr.
m
b o
l ort

17
rnek: Bir GPS ana ait on adet gen kapanma hatalar aada verilmitir. Duyarlk
ltlerini hesaplaynz.
No

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

Hata ( i )
mm
-2.123
1.132
-1.674
-2.591
-1.772
2.979
0.475
4.414
-0.717
0.763

=18.640 48.124

i i

n 10

4.507
1.281
2.802
6.713
3.140
8.874
0.226
19.483
0.514
0.582

Mutlak Hata

18.640
1.864 mm
10

Ortalama Hata mo

48.124
2.194 mm
10

Olas Hata
0.475 0.717 0.763 1.132 1.674 1.772 2.123 2.591 2.979 4.414
1.674 1.772
r
1.723 mm
2

rnek: Bir uzunluk on kez llm ve aadaki l deerleri elde edilmitir. Duyarlk
ltlerini hesaplaynz.
No
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

li (m)

vi li x (cm)

vi vi

180.57
180.62
180.63
180.65
180.56
180.62
180.57
180.61
180.62
180.55

-3
2
3
5
-4
2
-3
1
2
- 5

9
4
9
25
16
4
9
1
4
25

l1 l 2 ... l n
180.60m (kesin deer)
n
vi =30 vi vi 106
n 10
x

Mutlak hata t 3 cm
Ortalama hata mo 3.43 cm (n-1)

33
3 cm
2
3.43
1
Bal hata b
0.00019
18060
5265
1 2 2 2 3 3 3 4 5 5 Olas hata r

rnek: Uzunluu 100.00 m olan bir ayar baz iki ayr lme ekibince mm birimine kadar
l yaplarak elik eritle on kez llmtr. Hangi lme ekibi daha duyarlkl sonu elde
etmitir.
1. ekip
No
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10

li (m)
100.002
99.998
99.995
100.003
100.000
100.003
100.001
99.998
99.998
100.004

i li 100.000
2
-2
-5
3
0
3
1
-2
-2
4

2. ekip
(mm)

i i

li (m)

4
4
25
9
0
9
1
4
4
16

100.000
99.999
100.005
100.007
99.994
99.995
99.997
100.002
100.003
99.998

i li 100.000
0
-1
5
7
-6
-5
-3
2
3
-2

(mm)

i i
0
1
25
49
36
25
9
4
9
4

18
n 10

=24 76
i

n 10

=34 162
i

Mutlak hata t 2.4 mm

Ortalama hata mo 2.8 mm

Mutlak hata t 3.4 mm

Ortalama hata mo 4.0 mm

0 1 2 2 2 2 3 3 4 5 Olas hata r 2 mm
Bal hata
2.8
1
b
0.0000276
100000
36274

0 1 2 2 3 3 5 5 6 7 Olas hata r 3 mm
Bal hata
4.0
1
b
0.0000402
100000
24845

Sonu: 1 numaral lme ekibi iin duyarlk ltleri daha kk ktndan bu ekibin lme
doruluu dier ekipten daha yksektir.
Duyarlk ltleri arasnda Ortalama hata > Mutlak hata > Olas hata yani m0 t r
ilikisi vardr.

5. Basit l Aletleri ve Kullanm

5.1. Basit l aletleri
l ilerinde kullanlacak aletler llecek arazinin byklne ve lmede istenen
hassasiyete gre seilirler. Kk alanlarn ve parsellerin llmesinde basit lme aletleri
kullanlr.
Jalon: Boyu 2 m, ap 3-4 cm, sivri ulu, metal borudan yaplmtr. 50 cm de bir deiik
rente boyanmtr (krmz-beyaz, siyah-beyaz). Ama grnebilirlii salamaktr. Nokta
yerlerinin belirlenmesinde, dorultuya girmede, alm ve aplikasyonda kullanlr.
Jalon sehpas: Jalonun dey durmasn salar. ayakl demirden yaplmtr. Ayaklar
iinden jalonun geebilecei bir demir bilezie baldr.
ekl: Bir noktann dey izdmnn bulunmasnda, jalonun ve ya aletlerin
deylenmesinde kullanlr. Bir ipe asl alt ucu sivri bir arlktr.

19
elik erit metre: Genellikle ksa mesafe uzunluk lsnde kullanlr. 0.2-0.3 mm
kalnlnda, 10-14 mm eninde elikten veya invar ad verilen nikel demir alamndan
yaplm 10-20-30-50 m uzunluklu l aracdr.

ekl
(akl)

Jalon

Metre
Jalon
sehpas

ekil 4. Basit l aletleri

5.1.1. Bir Jalonun ekl Yardmyla Dey Duruma Getirilmesi

2. durum

1. durum

ekil 5. Jalonun deylenmesi

1. Jalon sehpas yardmyla jalon nokta zerine yaklak olarak deylenir.

2. Jalon sehpasnn herhangi iki ayan birletiren doruya dik olacak ekilde jalondan
yaklak 1-2 m uzanda durularak sarktlan ekln ipi jalonla aktrlr. Bunun iin
sehpan iki aya saa veya sola uygun ynde hareket ettirilir.
3. Jalonla durduumuz noktadan geen doru ile dik a oluturacak ekilde yana geerek
nc ayak hareket ettirilmesi suretiyle jalon ile ekln ipinin akmas salanr.

4. Bu ilemler gerei kadar tekrarlanarak jalon dey duruma getirilir.

20

5.2.

Yataydaki Noktalarn Alm ve Aplikasyonu

Haritaclk ve haritalarda fiziksel yeryzndeki detaylar genlikle geometrik ekillerle ifade

edilir. Nokta, doru, okgen, vb. aslnda nokta dndaki tm geometrik ekiller iki veya daha
fazla noktann bir araya gelmesi ile oluur. rnein doru iki nokta arasndaki mesafe ile,
gen ayn dorultuda olmayan nokta ile vb. gibi. Eri detaylarlar bile haritaya
aktarrken(alm) veya haritadan araziye aktarrken (aplikasyon) eriyi temsi edebilecek
noktalar kmesi ile temsil edilir. Bu nedenle lme ileminde noktalarn alm ve aplikasyonu
temel problemi tekil eder.
Yataydaki noktalarn alm ve aplikasyonu 4 farkl yntemle yaplmaktadr.
1. Balama yntemi.
2. Dik koordinat yntemi.
3. Kutupsal koordinat yntemi.
4. Kestirme yntemi
Kutupsal koordinat ve Kestirme yntemi gelimi ara ve aletlerle yapldndan burada
Balama ve Dik koordinat yntemini aklayacaz.
5.2.1. Balama yntemi
Bir noktann iki veya daha fazla noktaya olan mesafelerinden yararlanlarak yaplan alm ve
aplikasyon ilemidir. Bu yntem daha ok kayp olan poligonlarn daha nce yaplan
rperlerinden faydalanlarak bulunmas iin kullanlr. Daha nceden hazrlanan krokide
mevcut olan sabit nokta bulunup krokideki llere gre yaplmaktadr. En az iki kii ile
yaplr. deali kii olmasdr. genleme yntemi kullanlmaktadr.

21

ekil 6. Rper krokisi

5.2.2. Dik koordinat Yntemi
Balangc ve sonu belli olan bir doruya bal olarak bir noktann alm ve aplikasyonun
yaplmasdr. Bazit aralar, mimari gnyeler, prizmalar, a len aralar vb. bir ok ara ve
aletle bir ok yntemle yaplsa da temel mantk bir doru zerinde belirlenecek bir noktadan
alm veya aplikasyonu yaplacak noktaya dik dme ilemidir. Basit ilerde kullanlan
yntem ve amacna gre Dik inme ve Dik kma olarak ta adlandrlabilir.
Dik kmak: Bir doru zerindeki noktalardan yararlanarak bu doruya dik yeni bir doru
elde etmek demektir.
Dik inmek: Bir noktadan yararlanarak bir doru zerine izdm olarak dik yeni bir doru
oluturmak demektir.

Dik kmak

Dik inmek

22
5.3.

Yatay Uzunluklarn llmesi

ki nokta aras uzunluk denildiinde bu iki noktann yatay bir dzlemdeki izdmlerini
birletiren noktalar arasndaki uzunluk anlalr. Dolaysyla, harita zerine aktarlan fiziksel
yeryzndeki tm detaylar yatay dzlemdedir.
A
B

A
Yatay Dzlem

ekil 7. Yatay uzunluk ls

Yntemin esas l srasnda elik erit metrenin yatay tutulmasdr. l ilemi admlar
yledir.

s1

s2
C

s3
s = s1+s2+s3

D
B

ekil 8. elik erit metre ile uzunluk ls

1. elik erit metrenin sfr noktas A noktasna tutulur.
2. A noktasndaki kiinin AB dorultusunda l yaplabilmesi iin metreyi tutan kiiyi AB
dorultusuna sokar (dorultu hatasn nlemek iin).
3. AB dorultusunda metre yatay tutulur ve uygun bir gle gerilir (sarkma hatasn
nlemek iin).
4. Metre sonuna kadar alr, 20 m izgisinden ekl sallandrlr ve o noktaya belli
olabilmesi iin bir iaret konulur (C noktas).
5. Ayn ilem CD ve DB arasnda tekrarlanr.

23
Bu ilem iin 3 kii gerekir.
1. Metrenin sfr noktasn birinci kii tutar. Bu kii metrenin dier ucunu tutan kiiyi AB
dorultusuna sokar.
2. kinci kii metrenin dier ucunu tutar. elik erit metreyi gerer, dorultuya girer. eridin
ucunun izdmn bulur ve o noktay dier kiinin bulabilmesi iin iaretler.
3. nc kii yardmc elemandr. Noktalara jalon diker. zdm noktalarn geriden
gelen elemana gsterir. Metrenin yataylanmasnda rol oynar.
5.3.1. Yatay Uzunluklarn llmesinde Dikkat Edilecek Hususlar

1. l tam olarak llecek kenar zerinde yaplmaldr. Bu durum metrenin sfrn tutan
kiinin dierine istikamet vermesiyle salanr.

2. l srasnda elik erit metre yaklak 10 kg lk bir kuvvetle gerilmelidir.

3. l srasnda elik erit metre yatay tutulmaldr. Yatayl nc bir ahs yan
taraftan bakarak salayabilir.

4. l srasnda erit metre hibir zaman omuz hizasndan yukarda tutulmamaldr.

Eimin fazla olduu yerlerde erit metre boyu 5, 10, 15 m gibi ksa tutularak l
yaplmaldr.

5. llecek kenar yksekten aaya doru llmelidir. ller gidi-dn olarak

yaplmaldr.

6. Fazla eimli arazide gidi-dn yerine ift gidi ls yaplmaldr.

5.4.

Dorularn Aplikasyonu

Bir doru iki noktas ile belirlidir. Toporafik uygulamalarda bir dorunun iki ucunun
biliniyor olmas dorunun llebilmesi iin yeterli deildir. Gr engeli bunu bazen
mmkn klmaz. Bunun iin bazen doruyu belirleyen iki u nokta arasnda doru zerinde
baka noktalara ihtiya olabilir. Bu noktalarn arazide belirlenmesi ilemine dorularn
aplikasyonu denir.

B
ekil 9. Arazide doru belirleme

24
5.4.1. Birbirini Gren ki Noktay Birletiren Bir Dorunun Aplikasyonu
A ve B noktalarna birer jalon dikilir. lmecilerden biri jalondan 2-3 m geride durarak elinde
jalonla AB arasnda bulunan dier lmeciye dorultu vererek onu AB dorultusunda grene
kadar ilergeri talimatlar verir. jalon akk grnnce C noktas AB dorultusu zerinde
olmu olur.

2-3 m

ekil 10. Birbirini gren iki noktay birletiren bir dorunun aplikasyonu
5.4.2. Birbirini Grmeyen ki Noktay Birletiren Bir Dorunun Aplikasyonu
Baz durumlarda aplikasyonu yaplacak dorultunun bir ucundan dierini grmek mmkn
olmayabilir.

D
B

ekil 11. Birbirini grmeyen iki noktay birletiren bir dorunun aplikasyonu
Bu durumda A ve B noktalarna birer jalon dikilir. Ellerinde birer jalon bulunan iki jaloncu
AB dorusu zerinde olduklarn sandklar ve dorunun iki ucunu grebildiklerini sandklar
tepe zerindeki C ve D noktalarna gelirler.
Dorultuya girme ilemi iin birinci admda jalonculardan biri (mesela Cdeki) Ddeki
jaloncuya CB dorultusuna sokar. Ddeki jaloncu D1 e gelir. kinci admda D1 deki jaloncu
Cdeki jaloncuyu D1A dorultusuna sokar. Cdeki jaloncu C1 e gelir. nc admda C1 deki
jaloncu D1 deki jaloncuyu C1B dorultusuna sokar. D1 deki jaloncu D2 ye gelir. Bu ile her iki

25
jaloncu bir birini AB dorultusunda grnceye kadar devam eder. Bylece AB dorultusu
arazide aplike edilmi olur yani AB dorultusu arasna iki nokta atlm olur.
C

D
1

D1
3

C1

D2
B

ekil 12. Birbirini grmeyen iki noktay birletiren bir dorunun aplikasyonu ilem admlar

5.5.

Basit l Aletleri le Harita Alm Yntemleri

Herhangi bir arazi parasnn kda veya bilgisayar ortamnda izilebilmesi iin gerekli olan
unsurlarn llmesine alm denir. Alm yaparken sadece ilgili detay belirleyecek sayda l
ile yetinilmez. llerin ve izimin kontrolnn yaplabilmesini salayacak kadar fazla l
yaplmaldr. Alm srasnda kullanlacak aletler ve lme yntemi, llecek arazinin
byklne ve istenilen hassasiyete bal olarak seilir.
5.5.1. Balama Yntemi ile Alm
Bu yntemle alm ilerinde sadece uzunluklar llr. l srasnda jalon, ekl, elik erit
metrenin kullanlmas yeterlidir. Bir parselin ya da bir tarlann alannn hesaplanmas iin bu
yntemle llmesinde ilgili alan genlere ayrlr ve genlerin btn kenarlar llr.
Parselin ya da tarlann alannn hesab kenar belli olan genlerin alan hesabndan
yararlanarak hesaplanr.
B

D
E
ekil 13. Balama yntemi

26
Bu ekilde BE ve BD kenar lleri alan hesab iin yeterlidir. AC, AD ve CE lleri ise
fazla ldr. Bu ller alan ve izim kontrol iin fazladan llmtr.
5.5.2. Dik Koordinat Yntemi alm
Bu yntemin uygulamasnda her l dorusu dik koordinat sisteminin bir ekseni olarak
kabul edilir. llmesi istenen noktalardan bu doruya dikler inilir. Oluan dik boylar ve dik
ayak mesafeleri llr. Dik inme ilemi iin deneyimli teknik eleman ihtiyac vardr. Bir
noktada yaplan hata dier noktalar etkilemez. l kontrolleri mmkn ve kolaydr. Parsel
kelerinden inilen dikin boylar 30 m yi gememelidir. Bu yntemde prizma, akl, elik
erit metre ve jalon kullanlr. Bu yntemde parselin iinden geen bir l dorusu seilir.
Kelerden bu l dorusuna inen dik ayaklar ve dik boylar elik erit metre ile llr.

Dik boy

15.32

C
8.99

9.22
E

29.12

25.02

3.21

5.25

0.00

l dorusu

Dik ayak

ekil 14. Dik koordinat yntemi

5.5.3. l Krokileri
Alm srasnda l verileri ve deerleri gsteren krokiler dzenlenir. Bunlara l krokisi ad
verilir. Yaklak lekte izilirler. Krokilerde nerelerde l yapldn ve hangi detaylarn
lld ayrntl gsterilir. Krokilerdeki izim, l ve deerler herkesin anlayabilecei
ekilde dzenlenmelidir. l krokileri llerdeki kaba hatalar ortaya karabilmek iin
yaklak lekli olarak dzenlenirler.

27

ekil 15. l Krokisi rnei

l krokisini dzenlerken baz hususlara dikkat edilmelidir.
1. l yaplan her nokta krokide bir nokta olarak gsterilir ve bunlar hibir izgi ile
birletirilmez.
2. l dorularnn balangcna 0.00 yazlr. Son lnn alt paralel ift izgi ile
izilerek belirlenir. Srekli ller l dorusuna dik ve l dorusunun serbest
tarafna yazlr. Cephe lleri ait olduklar kenarlara paralel olarak yazlr.
3. Zeminde ivi, boru, kazk veya benzeri tesislerle belirlenmi l noktalar krokide
zel iaretleri ile gsterilir.
4. Binalar ve parsel snrlar srekli izgi ile, dikler ve l dorular kesik izgi ile
gsterilir. Eer l dorusu ayn zamanda poligon kenar ise noktal izgi ile
gsterilir.
5. Binalarn tm cepheleri llr. Kat adedi, cinsi ve kullanm amac yazlr.
6. Nehir, dere, kanal, gl ve benzerlerinin sahil snrlar ve evleri llp belirlenerek,
cinsleri ve ak ynleri gsterilir.
7. Krokide yol ve mevki isimleri yazlr. ller cm ye kadar yaplr.
8. Krokinin sol st kesine ait olduu yerin ad, kroki numaras, sa st keye kuzey
iareti, alt ksma dzenlendii tarih ve dzenleyenin ad soyad yazlr.

28

6. Alan Hesaplar
Alan hesabnn doruluu alm ekline ve istenile hassasiyet derecesine gre deiir. Alan
hesaplar ksma ayrlmtr.

l deerlerine gre alan hesab

l ve plan deerlerine gre alan hesab
Plan deerlerine gre alan hesab

Yntemler ierisinde en doru sonu vereni l deerlerine gre alan hesabdr. nk

alann doruluuna sadece l hatalar etki etmektedir. Bu yntemde alan hesaplanacak
parsellerin belirli bir lekte izilmesinde gerek yoktur. Dier yntemlerde alan hesab
yaplacak parseller belli bir lekte izilmi olmaldr. Bu yntemlerde izim hatas, izim
altlnn deformasyonu, cetvelle yaplan lme hatas alan hesabn etkiler.
6.1.

l Deerlerine Gre Alan Hesab

Bu yntemde arazide yaplan llere ait deerlerden yararlanlr.

6.1.1. Almn Balama Yntemi le Yapld Durumlarda Alan Hesab
Bu yntemde alm yaplm parsellerin alan hesabnda kenar belli olan genin alan
bantsndan yararlanlr. kenar belli bir genin alan
A

abc
2

c
B

F s (s a) (s b) (s c)

ekil 16. kenar belli gen alan

rnek: Aadaki ABCD parselinin alm balama yntemiyle yaplmtr. Parselin kenarlar
a = 25.40 m, b = 36.55 m, c = 16.80 m, d = 27.82 m, e = 21.25 m olarak lldne gre
parselin alann hesaplaynz.
B
c

a
F1
b

A
d

C
F2
D

29
s1

a b c 25.40 36.55 16.80

39.37 m
2
2

F1 s1 (s1 a) (s1 b) (s1 c)

F1 39.37 (39.37 25.40) (39.37 36.55) (39.37 16.80) 187.33 m2

s2

b d e 36.55 27.82 21.25

42.81 m
2
2

F2 s 2 (s2 b) (s2 d) (s2 e)

F1 42.81 (42.81 36.55) (42.81 27.82) (42.81 21.25) 294.30 m2
F F1 F2 481.63 m2

6.1.2. Almn Dik Koordinat Yntemi le Yapld Durumlarda Alan Hesab

Bu durumda parsel alan yamuk ve gen alanlarndan yararlanarak hesaplanabilecei gibi
sadece gen alanlarndan yararlanarak hesaplanabilir. ekilde AEB ve CDF dik gen,
BCFE bir dik yamuktur.
C
B
F2

h1

h2

F3

F1
A

D
a

F1

a h1
2

F2

b (h 1 h 2 )
2

l Dorusu

F3

c h2
2

F F1 F2 F3

2F a h1 b (h1 h 2 ) c h 2

2F h1 (a b) h 2 (b c) Thomson alan Bants

ekil 17. Dik koordinat yntemiyle alan hesab

30
rnek: Aadaki ABCD parselinin alm dik koordinat yntemiyle yaplmtr. Parsele ait
ller (metre biriminde) krokide gsterilmitir. Buna gre parselin alann hesaplaynz.
C
B
28.91

h2

22.03

h1

D
c

48.32

11.20

0.00

F1

a h 1 (11.20 0.00) 22.03

2
2

F2

b (h 1 h 2 ) (48.32 11.20) (22.03 28.91)

2
2

F3

c h 2 (59.87 48.32) 28.91

2
2

59.87

F F1 F2 F3 1235.77 m 2

rnek: Aadaki ABCD parselinin alm dik koordinat yntemiyle yaplmtr. Parsele ait
ller (metre biriminde) krokide gsterilmitir. Buna gre parselin alann hesaplaynz.
C

y
(110.08-79.20)-y
30.88-y

3.24

2.10
x

x 6.28
11.28 40.00 x

14.40

11.28

2.10

40.00-x

3.24

A
x

79.20

40.00

2.10

110.08

11.28

0.00

14.40

3.24
y

y 5.67
14.40 30.88 y

31
2.10 6.28
6.59 m 2
2
33.72 11.28
190.18 m 2
2
14.40 11.28
2
39.20
503.33 m
2

1in alan
2nin alan
3n alan

14.40 25.21
181.51 m2
2
5.67 3.24
9.19 m2
2

4n alan
5n alan

2.10 3.24
2
110.08
293.91 m
2

6nn alan

F = 2 + 3+ 4 + 6 (1 + 5) = 1153.15 m2

rnek: Aadaki ABCDEF parselinin alm dik koordinat yntemiyle yaplmtr. Parsele ait
ller (metre biriminde) krokide gsterilmitir. Buna gre parselin alann hesaplaynz
(Cevap: 979 m2).

B
C

F
6.1.3. Kark Yntem
llecek arazinin byk olduu durumda
uygulanr. Balama ve Dik koordinat
yntemlerinin karmdr.
Byk gen balama ynteme gre, kk
genler ve yamuklar dik koordinat yntemine
gre deerlendirilir.
eki 18. Kark Yntem.

9.43

51.16

8.32

32.48

13.64

0.00

62.25

39.63

7.14

15.75

27.35

32

6.1.4. Koordinatlarla Alan Hesab ( GAUSS ALAN HESABI )

X

Y1
1
2

Y2

X1
X2
3

Y3
3
X3
Y
ekil 19. Gauss alan hesab

Falan = 1221 yamuk alan + 2233 yamuk alan 1133 yamuk alan
2F (X1 X2 )(Y1 Y2 ) (X2 X3 )(Y2 Y3 ) - (X1 X3 )(Y1 Y3 ) bant genelletirilirse

2F (Xi Xi 1 )(Yi Yi 1 )
2F X1 Y1 X1 Y2 X 2 Y1 X 2 Y2 X 2 Y3 X 2 Y2 X3 Y3 X1 Y1 X1 Y3
X3 Y1 X3 Y3
Bu ifadeyi X parantezine alrsak
2F X1 (Y2 Y3 ) X2 (Y3 Y1 ) X3 (Y1 Y2 )

2F Xi (Yi 1 Yi -1 )
Yukardaki ifadeyi Y parantezine alrsak
2F Y1 (X3 X2 ) Y2 (X1 X3 ) Y3 (X2 X1 )

2F Yi (Xi 1 Xi 1 )

2F Yi (Xi 1 Xi 1 )

33
rnek: Aada koordinatlar ve ekli verilen parselin alann Gauss Alan bants ile
kontroll olarak hesaplaynz.
2
No
1
2
3
4
No
1
2
3
4
1
2

Y (m)
8032.66
8073.98
8110.96
8042.87

X (m)
6060.47
6111.09
6064.70
6013.39

Y (m)

Y Yi 1 Yi -1

X (m)

8032.66
8073.98
8110.96
8042.87
8032.66
8073.98

6060.47
6111.09
6064.70
6013.39
6060.47
6111.09

(Y3-Y1)
(Y4-Y2)
(Y1-Y3)
(Y2-Y4)

78.30
-31.11
-78.30
31.11

Toplam = 0.00

4
X Xi 1 Xi -1
(X3-X1)
(X4-X2)
(X1-X3)
(X2-X4)

X Y

-4.23
97.70
4.23
-97.70

Y X

478498.35
34152.9354
-188672.82
-792440.79
-470848.44
-34021.34
188541.22
784790.882
2F = 7518.31
2F = 7518.31
F = 3759.16 m2

Toplam = 0.00

rnek: Aada ekli verilen parselin alann Gauss Alan bants ile kontroll olarak
hesaplaynz.
4 51.63
21.04

39.42

38.17

22.16

zm: Bu parselin alann hesaplayabilmek

iin parseli dik koordinat sisteminde temsil
edebilecek eksenleri tanmlamak gerekir.
Eksenler tanmlandktan sonra noktalara ait
dik koordinatlar, dik boy ve dik ayaklardan
yararlanarak belirlenir.
X

15.95
16.37
16.40
16.18

4 51.63

21.04

39.42

22.16

38.17

0.00

1
No
1
2
3
4
5
6

Y (m)
0.00
-16.40
-22.16
0.00
21.04
15.95

Parselin Alan
F = 1391.09 m2

X (m)
0.00
16.18
38.17
51.63
39.42
16.37

-Y

15.95
16.37
16.40
16.18

0.00

34
rnek: Aada ke noktalarnn koordinatlar verilen parselin alann Gauss alan formlleriyle ara
ilemleri gstererek kontroll olarak bulunuz. Cevap: 740.92 m2
No
A
D
C
B
E

Y (m)

X (m)

301,36
348,19
335,62
328,43
312,66

116,71
125,22
139,43
134,56
103,54

A
E

rnek: Aada koordinatlar verilen parselin eklini iziniz ve alann Gauss alan formlleriyle
2
hesaplaynz. Cevap: 3060.68 m
No
1
2
3
4
5
6
7

Y (m)

X (m)

0.00
20.10
55.20
88.25
105.17
73.18
41.25

0.00
20.55
25.50
12.20
-17.78
-14.40
-19.83

rnek: Aada koordinatlar verilen parselin eklini iziniz ve alann Gauss alan formlleriyle
2
hesaplaynz. Cevap: 16500 m
No
1
2
3
4
5

Y (m)

100
200
300
250
150

X (m)

200
300
250
180
150

6.2. l veya Plan Deerlerine Gre Alan Hesab

Elde izilmi planlar olduunda ve ok hassaslk gerekmediinde alanlar planlardan
llebilir.
6.2.1. Geometrik ekillere blme yntemi
Alan gen ve drtgenlere blp bu ekillerin alanlarn lme esasna dayanr. Eer erisel
kenar varsa genin iinde ve dnda kalan alann eit olmas salanr.

35

ekil 20. Geometrik ekillere blme yntemi

6.2.2. Paralel izgili Diyagram
Paralel izgili Diyagram, eit aralklarla saydam katlara izilmi bir diyagramdr. Alan
zerine yerletirilir. Bylece alan gen ve yamuklara blnm olur. Kenar izginin iki
tarafnda eit alan akta braklr.

ekil 21. Paralel izgili Diyagram

6.2.3. Kare izgili Diyagram
Genellikle milimetrik kat zerine izilmi planlarda veya mevcut planlarn zerine effaf
milimetrik kat vb. konularak yaplan bir hesaplama yntemidir.

36

ekil 22. Kare izgili Diyagram

6.2.4. Planimetrik (Mekanik ) Alan Hesab
izilmi planlardan alanlar mekanik olarak lmeye yarayan aralara planimetre denir.
Planimetreler:
a)Dorusal (kullanlmamaktadr)
b)Kutupsal (kullanm giderek azalmakta)
c)Saysal (dijital)
olmak zere e ayrlr

a)Dorusal

b)Kutupsal
ekil 23. Planimetreler

c)Saysal (dijital)

37

7. Teodolit

Asal Eksen
(Dey Eksen)
Drbn
(Yneltme Ekseni)
Yatay Eksen
(Muylu Ekseni)

Silindirik Dze
Dze Ekseni

ekil 24. Teodolit yaps ve Eksen artlar

Eksen artlar ve Eksenler

Yneltme Ekseni

Yatay Eksen
Dze Ekseni

Asal Eksen
Yatay Eksen

Asal Eksen
Eer diklik artlar salanmaz ise hatal l yaplm olur!

38

Yatay Eksen: Drbnn etrafnda dnd eksendir.

Asal Eksen: ekl dorultusundaki eksen
Dze Ekseni: Dzecin zerinde bulunduu eksen
Yneltme Ekseni: Kllar ebekesinin kesim noktas ile objektifin merkezinden geen doru
Drbn: Teodoliti hedefe yneltir.
Dze (kresel, silindirik): Asal ekseni deylemeye yarar.
Yatay daire: Merkezi asal eksen zerindedir. 400g ye blnmtr. Yatay dorultularn
llmesini salar.
Dey Daire: Merkezi yatay eksen zerindedir. Dey alarn llmesini salar.
7.1.

Teodolitin Nokta zerine Kurulmas

Arazideki bir noktaya aletin kurulmas demek, deylenmi asal eksenin zemin iaretinin
merkezinden gemesini salamak demektir.
1. Bunun iin alet, sehpas ile beraber kabaca nokta zerine yerletirilir.
2. Sehpann iki aya elle tutularak ve gz optik eklde olmak zere, sehpa ilerigeri ve saa-sola hareket ettirilerek, optik ekl kllarnn kesime noktas ile
zemin iaretinin merkezi aktrlr.
3. Bu arada sehpa st tablasnn olabildiince yatay olmasna dikkat edilir.
4. Daha sonra sehpa ayaklar zerine baslarak topraa sabitlenir.
5. Optik eklde kayma olup olmadna baklr.
6. Kayma varsa, sehpay alete balayan vida gevetilerek alet sehpa zerinde bir
miktar hareket ettirilerek sapmalar giderilir.
7. Kresel dzecin kabarc hangi tarafa kaymsa, o taraftaki sehpa aya
ksaltlarak kabarck ortalanr.
8. Silindirik dzele alet dzelenir. Bunun iin silindirik dze iki dzeleme
ayana paralel duruma getirilir. ki dzeleme vidas da ie ve ya da
evirtilerek, silindirik dze kabarc ortalanr.

9. Alet asal eksen etrafnda 100g evirtilerek, nc aya ile kabarck bir kez
daha ortalanr.
10. Alet asal eksen etrafnda tekrar evirtilir. Silindirik dzete kaymalar varsa
dzeleme ilemi tekrar edilir.
11. Optik ekln durumu kontrol edilir.
12. Kk kaymalar varsa sehpa balama vidas gevetilerek, alet tabla zerinde
hafife uygun ynde hareket ettirilerek akma salanr.

39
13. Dze yeniden kontrol edilir.
14. ayet kk hareketlerle bu akma salanamyorsa ve akma salandnda
dzete kayma varsa ilem yeniden tekrarlanr.
7.2.

Teodolitin Dorultu ve A Okuma Dzeni

Teodolitlerde, a blmlerinin zerine izildii daireye a blm dairesi denilir. Yatay

alarn zerine izildii daireye yatay a blm dairesi ya da ksaca yatay daire; dey
alarn zerine izildii daireye de dey a blm dairesi ya da ksaca dey daire denir.
Alar bu iki a dairesinden okunur.
Teodolit yardmyla dorultular ve dey alar direk llr. Yatay dorultular ve dey
alar a okuma drbn yardmyla ayn yerden okunur. Hangisini okuyacamza
yatay/dey a deitirme vidas yardm ile karar veririz.

ekil 26 Teodolit a okuma dzeni

1. Ann okunmas iin nce mikrometre vidas dndrlerek a penceresinde
grnen izgiler aktrlr.
2. A blm penceresindeki grnen a deeri hangi deerin zerinde ise bu iki
deer dorudan okunurlar ve 105 ve 8 = 105g.8 eklinde yazlrlar.
3. Alttaki mikrometreden ise 22 deeri okunur. Bu durumda a 105g.822 deerini
alr.
4. 22 ile 23 aras 10 birimdir. izginin 22 den itibaren ne kadar ilerde olduu
saylr (3 birim gemi). Bu durumda a 105g.8223 deerini alr.
5. 3 birim ile 4 birim aras deer gz karar tahmin edilir (bana gre 8). Bu
durumda a deeri 105g.82238 deerini alr.

40
7.3.

A ls
Dey

B
dey a

C
A
B

: eim as
z 100g

Yatay

: yatay a
C

Yatay Dzlem

ekil 27. Yatay ve dey a

Dey a: BA dorultusundan geen dey dzlem ierisinde bulunan ve B den geen dey
dorultu ile BA arasnda kalan aya dey a denir. Dey a 0g ile 200g arasnda deerler
alr.
Yatay a: AB ve BC dorularnn yatay bir dzlem zerinde izdmleri olan AB ve BC
dorular arasnda kalan asna yatay a denir. Yatay a yatay dzlemde nokta
koordinatlarnn hesaplanmasnda kullanlr.

7.3.1. Silsile Yntemiyle Dorultu ls

1. Teodolit, lmenin yaplaca O noktasna kurulur (ekil 20). Drbnn birinci
durumunda P ye yneltilerek ilk dorultu r1 deeri okunur. Sonra, saat ibresinin
hareketi ynnde btn noktalara P1, P2, P3, P4 e baklarak r2, r3, r4, r5
dorultular okunur.
2. Drbn takla attrlr. Saat ibresi ynnde 200g dndrlr. Drbn ikinci
duruma getirilir.
3. P4 noktasndan balamak zere saat ibresinin ters ynnde srasyla P3, P2, P1 ve
P noktalarna baklarak tekrar r5, r4, r3, r2 ve r1 dorultular okunur.
4. Bu ekilde bir silsile a lm tamamlanm olur.
Bir noktada n silsile lm yaplacaksa, yatay a blm dairesi, her silsile balangcnda
200/n kadar kaydrlr. rnein, n=4 ise, silsile balanglar 0, 50, 100 ve 150 olacaktr.
Silsile yntemiyle a lmnde sonular, gzlem ekseni ve yatay eksen hatalar ile
srklenme hatasnn etkilerinden arnm olur.

41
7.4.

Yatay A Hesab

Bir O noktasndan kan P, P1, P2, P3, P4 nlar arasndaki yatay alar herhangi bir balang
(P noktas) dorultusuna gre saat ibresi ynnde llen ve kendilerini snrlayan
dorultularn farklar olarak hesap edilir.
P

1 r2 r1
2 r3 r1
3 r4 r1
4 r5 r1

r1

P4

P
P3

ekil 28. Yatay a hesab

r2

P1

1 r2 r1 64.40825 0.00000 64.40825

2 r3 r1 152.99299 0.00000 152.99299

r3
P2
BN

P
P1
P2

7.5.

r3
P2

r1

DN

P1

r5
r4

r2

llen Dorultular
I. Durum II. Durum
0.0070
200.0075
64.4146
264.4146
152.9993
352.9987

Sfra ndirgenmi Dorultular

I. Durum II. Durum Ortalama
0.0000
0.0000
0.00000
64.4076
64.4071
64.40735
152.9923
152.9912 152.99175

Silsileler ortalamas
0.00000
64.40825
152.99299

r1
r2
r3

Dey A ls ve Hesab

1. Drbn birinci durumda hedefe tatbik edilir ve z1 okumas yaplr.

2. Drbn takla attrlr. Saat ibresi ynnde 200g dndrlr. Drbn ikinci duruma
getirilir ve z2 okumas yaplr.
3. z1+ z2 = 400g olmaldr.
DN

BN

P1

Drbn
Durumu
I
II

Okumalar
79.1862
320.8116
399.9978

Dzeltme
+11
+11
+22

Dey A
79.1873
320.8127
400.0000

42

8. Koordinat sistemleri ve Temel devler

8.1.

Dik Koordinat Sistemi

Noktalarn bir dzlem iinde birbirlerine gre konumlarn belirlemek iin, birbirini dik a
altnda kesen iki doru kullanlr. Buna dik koordinat sistemi denir.

+ X (absis)
4. Blge
A bytme
Yn
(Saat ibresi)

-Y

1. Blge
+ Y (ordinat)

Orjin
2. Blge

3. Blge

-X
ekil 29. Harita Mhendisliinde dik koordinat sistemi
Koordinat eksenleri olarak kuzeye giden yn X ekseni, dou-bat ynndeki eksen ise Y
eksenidir. Eksenler birbirine diktir. Eksenlerin kesime noktasna orjin (balang) noktas ad
verilir. Bu sistemde a byltme yn saat ibresi yndr. Bir noktann X eksenine olan
uzaklna Y koordinat, Y eksenine olan uzaklna da X koordinat denir.
ekilden grld gibi X ve Y koordinat eksenleri matematik ve trigonometridekinden farkl
olarak X ve Y yer deitirmitir.
+ Y (absis)
1. Blge

2. Blge
A bytme
Yn
(Saat ibresi)

-X

+ X (ordinat)

Orjin
3. Blge

4. Blge

-Y
ekil 29. Matematik ve Trigonometride dik koordinat sistemi

43
Trigonometride a bytme yn saat ibresinin tersi yndr. Bu hareket haritaclkta
kullanlan lme aletlerinin a lme blm dairelerine ters dmektedir. Haritaclkta
kullanlan lme aletleri ile hesaplamada matematik formllerin kullanlabilmesi iin eksen
isimlerinde ve a bytme ynnde deiiklik yaplmtr.
8.2.

Kutupsal Koordinat Sistemi

Kutupsal koordinatlarda kutup denilen ve lde genelde istasyon noktas olan (P) bir nokta
ve bu noktadan geen bir balang yn vardr. Bu sistemde bir Pi noktasnn yeri; bu noktay
kutup noktasna birletiren dorunun balang yn, yapt as ve noktann kutba olan
uzakl (ri) cinsinden belli olur. as genellikle kuzeyi gsteren balang ynnden
itibaren saat ibresi ynnde okunur.
X
Pi

ri

P
ekil 30. Kutupsal koordinat sistemi

8.3.

Semt As

Kuzey

ik
Pk

Xk

ki

ik
Xi

Pi

Yi
ekil 31. Semt as

Yk

44
Bir koordinatlar Xi , Yi olan bir Pi noktasndan koordinatlar Xk , Yk olan bir Pk noktasna
giden dorunun kuzeye bakan X ekseni ile yapt ik asna PiPk dorusunun semti denir ve
(PiPk) ifadesiyle gsterilir . Bir semt, X ekseninin kuzey ynnden itibaren saat ibresi
ynnde 0g dan 400g a kadar deerler alabilir. Bu dorunun iki ucundaki semtler arasnda
aadaki iliki vardr.
ki ik 200g

pk pi pi pk 200g
8.4.

Temel devler

Temel devler koordinat hesabnda karlalan durumlarn zmlerini iermektedir.

8.4.1. I. Temel dev
X
Bilinenler
stenenler
Ya, Xa
koordinatlar
Yb, Xb
AB = s uzunluu
(AB)
semti

X X b X a

X b X a X

Y Yb Ya

Yb Ya Y

Yb
Y

K
X

B
s

(AB)
Xb

Ya
A

Xa

ABK dik geninden

ekil 32. 1. Temel dev
Y
s
X
cos(AB)
s

sin(AB)

Yb Ya s sin(AB)

Y s sin(AB)

X s cos(AB)
Xb Xa s cos(AB)

rnek:
Bilinenler
Ya = 5325.87 m
Xa = 3410.43 m
AB = s = 197.16 m
(AB) = 77g.1690

stenenler
Yb 5325.87 197.16 sin(77.1690) 5510.49
Xb 3410.43 197.16 cos(77.1690) 3479.63

45
8.4.2. II. Temel dev
Bilinenler
stenenler
Ya, Xa
AB = s = uzunluu
koordinatlar
(AB) semti
Yb, Xb
ABK dik geninden
tan(AB)

Y Yb Ya

X X b Xa

Y Ya
Y

(AB) arctan
arctan b
X

X
X
a
b

sin(AB)

Y Yb Ya

s
s

Y
Y Ya
b
sin(AB) sin(AB)

sins teoremi

cos(AB)

X X b Xa

s
s

X
X Xa
b
cos(AB) cos(AB)

kosins teoremi

Y
X

sin(AB) cos(AB)

Y2 X2

(Yb Ya )2 (Xb Xa )2

(AB) semtinin X ve Y nin alabilecei pozitif ve negatif deerlerden dolay kanc

blgede olduunu tespit etmek iin X ve Y nin iaretlerine baklr.
Blge
I
II
III
IV

Y
+
+
-

X
+
+

(AB) semti hesab

Makineden hesaplanan deer aynen alnr

g
200 +
Makineden hesaplanan deere 200g eklenir
g
200 +
400g + Makineden hesaplanan deere 400g eklenir

Y (+)
B
(+) X (+)
(AB) =
A

(-) X

X
(AB) = 200g +
(+)

Y (-)

(-)
B
Y (+)

X
Y (-)
(-) X (+)

Y
X (-)

(AB) = 200g +

(AB) = 400g +

46

rnek:
stenenler

Bilinenler (m)
Ya = 5127.45
Xa = 4851.12
Yb = 5321.54
Xb = 4803.60

Y Ya 194.09

(AB) arctan b
115g.2860
X b X a 47.52
s (Yb Ya )2 (Xb Xa )2 199.82 m

8.4.3. III. Temel dev

Bilinenler
(AB) semti
krlma as

stenenler
(BC) semti

(AB)
(BC)
A

200g-
B
(AB)
ekil 33. 3. Temel dev
(BC) (AB) (200g )
(BC) (AB) 200g

Blgelere gre durumu genelletirirsek

zel durumlar
A
0g (AB) 200g

+ 200g

200g (AB) 400g

- 200g

400g (AB) 600g

- 200g

600g (AB) 800g

- 600g

(BC) (AB) 200g

47

(BC)
(AB)

(AB)

(AB)

200g-

200
(BC)

(BC) (AB) 200g

(AB)

(BC) (AB) 200g

(AB)-200g+ -200g-200 g

(AB)

-200g

(BC)

(AB)

(AB)-200g

(BC)
C

A
A
(AB)

(BC) (AB) 200

(BC) (AB) 600g

rnek:
(AB)

stenenler

Bilinenler
(AB) = 129g.1680

= 257g.1417

(BC) ?

(AB)

B
(BC) (AB) 200 186 .3097
g

(BC)

-200g
C

48

8.4.4. IV. Temel dev

Koordinatlar bilinen nokta arasndaki aranr. zmde semt farklar kullanlr.
(BC) (BA)

Y Yb

(BC) arctan c
Xc X b
Y Yb

(BA) arctan a
Xa Xb

Xa

(BA)

Xb

(BC)

B
Xc

C
Y

Ya Yc

Yb

ekil 34. 4. Temel dev

rnek:
X
400 [(BA) (BC)]
g

Y Yb

(BA) arctan a
Xa Xb
Y Yb

(BC) arctan c
Xc X b

Xb

B
Xa

(BA)

(BC)
A

Xc

C
Ya

Yb

Yc

rnek: Tabloda verilen koordinatlara gre Adan Cye giden krlma asn hesaplaynz.
NN
A
B
C

Y
3808.18
3821.40
3500.00

X
4068.48
3827.50
4000.00

zm: ncelikle A, B, C noktalar bir koordinat ekseni zerinde tanmlanmaldr.

49

X
400g [(BA) (BC)]

Xa

(BC) = 331g.3590
(BA) = 396g.5110

Xc

A
C
(BA)
(BC)

= 334 .8480

Xb

B
Y

Yc

Ya Yb

rnek: Ke noktalarnn koordinatlar verilen bir dzlem ABC geninin , ve

alarn hesaplaynz. + + = 200g kontroln yapnz.
NN
A
B
C

Y
1000.00
1350.00
1442.00

X
1000.00
997.45
1319.01

Cevap: = 40g.2510, = 117g.3092, = 42g.4398

9. Yatay Kontrol Noktalar

Bir alann zerindeki detaylarla birlikte harita veya plannn yaplabilmesi iin yeryznde
konumu sabit ve koordinat deeri belli olan noktalara ihtiya vardr. Bu noktalara yatay
kontrol noktalar denir. Bu ders kapsamnda sadece kk/lokal lmelerde kullanlan
poligon noktalar anlatlacaktr.

9.1.

Poligon Noktalar

Arazide balama ve dik koordinat yntemiyle alma imkn salayacak ekilde birbirini gren
ve koordinatlar lke koordinat sisteminde bulunan noktalara poligon noktalar denir. Poligon
noktalarndan oluturulan gzergha poligon gzergh (gekisi), poligon gzerghlarnn
oluturduu ebekeye poligon ebekesi (poligon a) denir. Poligon noktalar arasnda kalan
doru parasna poligon kenar, bitiik kenarlar arasnda kalan aya da poligon as ya da
krlma as denir.

50
9.2.

Ak Poligon Gzergh

Ak poligon gzergh koordinatlar belli bir poligon noktasndan balar, fakat son noktas
bir poligon noktasna bal olmayan bir poligon gekisidir.

(AB)
A
Xa, Ya

1
B
Xb, Yb

2
s1
P1

s2

s3
P3

P2
ekil 35. Ak poligon gzergh

Ak poligon hesabnn amac koordinatlar bilinen A ve B noktalarndan yararlanarak temel

devler yardmyla koordinatlar bilinmeyen P1, P2 ve P3 noktalarna koordinat tamaktr.
Ak poligon hesabnn yaplabilmesi iin; (AB) semti ve B noktasnn Xb, Yb koordinatlar ya
da A ve B noktalarnn Xa, Ya ve Xb, Yb koordinatlar bilinmelidir. Ayrca krlma alar
( 1 , 2 , 3 ) ve kenarlar (s1, s2, s3) llmelidir.
Poligon ileri aadaki admlardan oluur
stikaf (arazinin gezilip grlmesi)
Tesis (zemin iaretlerinin yereltirilmesi)
Rper
Poligon lmeleri
Hesap ve izim
stikaf: Alm yaplacak alan ve detaylar iin yeterli sayda poligonlarn arazide
belirlenmesidir. Broda yaplacak bir n alma ile mevcut harita bir yardmyla poligon
noktalar belirlenir. Arazide en uygun gr salayan noktalar aratrlr. Alm yaplacak
detay iin en uygun gzergh belirlenir.
Poligon gzerghlarnn aadaki zellikleri salamas gerekir.

Poligon krlma alar yaklak 200g olmaldr.

Poligon noktalar birbirini grmelidir.
Kenarlar elik erit metre ile llecekse 200 metreyi gememelidir.
Poligon iaretlerinin yerleri, tesisin uzun sre tahrip olmadan kalabilmesine imkn
verecek ekilde seilmeli. rnein krsal alanda tahribi nlemek iin snrlar zerine
tesis uygundur.

51

Tesis: Poligon noktalar yumuak (toprak, akl) ve sert zeminlere (asfalt, kaya) beton, ivi ve
ya boru eklinde tesis edilirler.

ekil 36. Poligon tesisleri

Rper: Poligon noktalarnn arazide arandnda kolayca bulunabilmesi veya tahrip
edildiinde yeniden tesis edilebilmesi (ihya) amac ile yaplr. Rper, poligon noktalarnn
evrede seilen en az noktaya olan uzaklklarnn llmesi ve krokisinin izilmesi
ilemidir. evrede seilen noktalarn deimez nokta olmasna dikkat edilmelidir. Rper
uzunluklar 20 m den fazla olmamaldr. Rper ilemi iin mutlaka bir rper krokisi
hazrlanmaldr.

ekil 37. Rper krokisi

52
Poligon lmeleri: Kenarlar elik erit metre ile llecekse 200 metreyi gememelidir.
Kenar lleri gidi-dn olarak yaplr. Engebeli arazilerde iki gidi yaplr. ki lnn
ortalamas kenar ls olarak alnr. Poligon krlma alar silsile yntemiyle okunur.
9.3.

Ak Poligon Hesab

Verilenler
(AB) semti
Yb, Xb

ya da

Y a, X a
Yb, Xb

llenler

stenenler

1 , 2 , 3
s1 , s2 , s3

P1, P2, P3 noktalarnn koordinatlar

(AB)
A
Xa, Ya

(BP1)

(P1P2)
(P2P3)

s1

s2

P1

B
Xb, Yb

s3
P3
P2

ekil 38. Ak poligon hesab

lem admlar yledir. Birinci admda, nc temel devden B, P1 ve P2 noktalarndaki
(BP1), (P1P2) ve (P2P3) semtleri aadaki gibi hesaplanr.
(BP1 ) (AB) 1 200
(P1P2 ) (BP1 ) 2 200
(P2 P3 ) (P1P2 ) 3 200

kinci admda, P1, P2 ve P3 noktalarnn koordinatlar kendilerinden bir nceki noktaya bal
olarak hesaplanr.
YP1 Yb s1 sin(BP1 )
X P1 X b s1 cos(BP1 )

YP2 YP1 s 2 sin(P1P2 )

X P2 X P1 s 2 cos(P1P2 )

YP3 YP2 s3 sin(P2 P3 )

X P3 X P2 s3 cos(P2 P3 )

rnek: aadaki ekilden ve tabloda verilen deerlerden yararlanarak 1, 2 ve 3 numaral

noktalarn koordinatlarn hesaplaynz.
Verilenler
0 = 142g.1625

llenler
1 = 180g.4054 s1 = 152.45 m

Yb = 5320.57 m
Xb = 8508.40 m

2 = 196g.1076 s2 = 112.54 m
3 = 248g.4650 s3 = 98.46 m

stenenler
1, 2, 3 numaral
noktalarn koordinatlar

53

0
A

2
s1
1

B
Xb, Yb

Krlma
Alar (g)

NN
A
B

180.4054

196.1076

Semtler

(g)

s2

s3
3

Kenar
s (m)

Y
s sin

X
s cos

152.45

142.97

-52.92

Y (m)

X (m)

5320.57

8508.40

5463.54

8455.48

5571.27

8422.94

5619.86

8337.31

142.1625
122.5679
118.6755

112.54

107.73

-32.54

248.4650
167.1405

98.46

48.59

-85.63

rnek: aadaki ekilden ve tabloda verilen deerlerden yararlanarak 1 ve 2numaral

noktalarn koordinatlarn hesaplaynz. Bu koordinatlardan yararlanarak B12 noktalarndan
oluan genin alann Gauss alan hesab ile kontroll olarak hesaplaynz.
Verilenler
0 = 43g.1620

llenler
1 = 220g.3650 s1 = 104.56 m

Yb = 123.88 m
Xb = 256.25 m

2 = 238g.4060 s2 = 114.66 m

stenenler
1 ve 2 numaral
noktalarn koordinatlar

0
A

2
s1
1

B
Xb, Yb
NN

Krlma
Alar (g)

A
B

220.3650

238.4060

s2
2

Kenar
s (m)

Y
s sin

X
s cos

63.5270

104.56

87.86

56.68

101.9330

114.66

114.61

-3.48

Semtler

(g)

Y (m)

X (m)

123.88

256.25

211.74

312.93

326.35

309.45

43.1620

54

No

Y (m)

X (m)

Y Yi 1 Yi -1

B
1
2
B
1

123.88
211.74
326.35
123.88
211.74

256.25
312.93
309.45
256.25
312.93

(Y2-Yb)
(Yb-Y1)
(Y1-Y2)

202.47
-87.86
-114.61

Toplam = 0.00

10.

X Y

X Xi 1 Xi -1
(X2-Xb)
(Xb-X1)
(X1-X2)

53.20
-56.68
3.48

Toplam = 0.00

Y X

63358.94
11264.57
-27188.28
-18497.52
-29368.81
431.10
2F = 6801.85 2F = -6801.85
F = 3400.93 m2

Ykseklik lmeleri

Bir noktann ykseklii (kotu) o noktann ortalama deniz yzeyine veya kabul edilen itibari
bir yatay yzeye olan dey uzakldr. Belirli noktalar arasndaki ykseklik farklarnn veya
bu noktalarn yksekliklerinin bulunmas iin yaplan lme ve hesap ilemine ykseklik
ls denilmektedir. Bu dersimizin konusu Geometrik Ykseklik (Nivelman) lsdr.
10.1. Geometrik Ykseklik (Nivelman)
Nivelmann temel ilkesi l konusunun zerinde oluturulan bir yatay dzlemden olan dey
uzunluklarn llmesidir. Dey uzaklklarn fark, noktalar arasndaki ykseklik farkna
eittir.

ekil 39. Nivelmann temel ilkesi

(Ha+a) yatay dzlemin kotu olmak zere, A noktasnn kotuna dayal olarak B, C ve D
noktalarnn kotlar aadaki gibi hesaplanrlar.
B noktasnn kotu
C noktasnn kotu
D noktasnn kotu

Hb = Ha + a - b
Hc = Ha + a - c
Hd = Ha + a - d

Geometrik ykseklik lsnde Nivo ve Miralar kullanlr.

55
10.2. Nivo
Nivolar bir sv yzeyinin yatayl prensibinden faydalanlarak yaplm aletlerdir. Gzlemler
bir l drbn yardm ile yaplmaktadr. Nivo dzelendiinde l drbnnn optik
eksen bir bir yatay dzlem (nivelman) dzlemi oluturmaktadr.

ekil 40. Nivo ve Mira

Mira
Miralar genellikle 34 m uzunluunda aatan ya da metalden imal
edilmilerdir. Noktalarn nivelman dzlemine olan uzakln
lmede kullanlr. Miralar tabandan itibaren desimetre (dm)
rakamlar yazldr. Baz nivolar ters grnt verdiinden okumalarn
dz olmas amacyla yazlar ters yazlmtr.
ekil 41te bir mira ve zerinde okuma deerleri mevcuttur. Mira
zerinde rnein 10 ile 11 dm aras 10 birimdir. Her birimin karl
1 cm dir. Krmz ve beyaz renkli her bir E, 5 cm yi temsil eder.
Enin her bir birimi 1 cm dir. ekilde nivonun farkl bak
durumlarna gre okumalar gzkmektedir.
ekil 41. Mira ve okuma

10.2.1.

Nivonun kurulmas ve lye Hazr Hale Getirilmesi

1. Nivo sehpas alr. Sehpa yaklak yatay durumda olmaldr. Sehpa ayaklar
ly yapan kiinin boyuna gre ayarlanr. Nivo sehpa zerine konur ve
balama vidasyla hafif sktrlarak sehpaya balanr.
2. Kresel dze kabarc tam ortaya gelene kadar alet krev biimli sehpa
zerinde hareket ettirilir ve dze ortaya gelince alet sehpaya sktrlr.
3. Drbn hedefe (miraya) tatbik edilir. Grnt netletirilir.
4. Fenklaj ayar yaplr ve okuma gerekletirilir.

56

ekil 42. Fenklaj ayarlanm durumu

10.3. Nivelman Tesisleri (RS noktalar)

Yerleik (yaplam) alanlarda nivelman tesisleri binalarn salam temel duvarlarna ya da
yapnn uygun yerlerine tesis edilir. Krsal alanlarda ise nivelman tesisleri zemine beton bir
yap olarak tesis edilir.

ekil 43. Nivelman tesisleri

10.4. Nivelman eitleri

Ykseklik lmeleri
1. ki noktann ykseklik farkn bulmak (Nokta Nivelman)
2. Seilmi bir hat zerindeki noktalarn yksekliklerini bulmak (Profil Nivelman)
3. Bir alan zerindeki noktalarn yksekliklerini bulmak ve bir lee gre plan izmek
(Yzey nivelman) iin yaplr.

57
10.4.1.

Nokta Nivelman

58

59

60
rnek: Aadaki ekilde verilen llere dayanarak C, D ve B noktalarnn yksekliklerini
hesaplaynz.
2516

2687

B, Hb

1954

2140

2715

1315

D, Hd

C, Hc
A, Ha = 966.754
NN
A
C
D
B

Mira Okumalar (mm)

Geri
leri
2715
2687
2140
2516
1954
1315
g = 7918

i = 5409

Ykseklik Fark (mm)

575
733
1201
Yk. Fark = 2509
g-i = 2509

Ykseklik (m)
966.754
967.329
968.062
969.263
Hb-Ha = 2509

rnek: Bir nivelman lsnde llen geri okumalar srasyla ga= 1323, g1=2675, g2=1060,

g3=1420 ve ileri okumalar i1=1140, i2=1620, i3= 2330, ib= 0280 olduuna gre srasyla A, 2, 3 ve B
noktasnn yksekliklerini ekli izerek ve ara ilemleri gstererek hesaplaynz (H1=720.650 m).

Cevap: Ha = 720.47, H2 = 721.71, H3 = 720.44, Hb = 721.58

Hesaplarn doru olmas, bro almalarnn doru olduunu gsterir. Arazi almalarnn
doru olduunu gstermez. Genellikle nokta nivelman 2 kez yaplr. Arada farkllk varsa bu
fark noktalar arasndaki mesafeye orantl olarak noktalara datlr. rnein 5 noktann
ykseklii bulunduysa ve noktalar yaklak eit uzunluktaysa yaplan hata 2 cm ise bu 2/5=0.4
cm olarak noktalara datlr. Yalnz yaplan hatann hata snr iinde olmas gerekir.
h= 9n veya h= 40s
h=zin verilen hata snr (mm)
n= Gzleme mesafesi (A-B aras yatay mesafe) (hm)
s= Gzleme mesafesi (A-B aras yatay mesafe) (km)

61

10.4.2.

Profil Nivelman

Bir doru zerinde bulunan noktalarn ykseklik farklarnn bulunmasna profil nivelman
denir Nokta nivelmanndan fark; yatay mesafelerin de llmesidir.
Boyuna Profil (Boykesit) Nivelman
Arazide bir doru zerinde bulunan noktalarn ykseklik farklar ile yatay mesafelerinin
bulunmasna boyuna profil nivelman denir.
Boyuna Profil Nivelman; Boyuna profilde ilk olarak arazide profili karlacak gzergah
ekseni kazklar aklarak iaretlenir. Buna istasyonlama ya da piketaj denir. Gzergah
belirlendikten sonra her 100 metrelik aralkla istasyonlara blnr. Genelde hektometre olarak
iaretlenir.
rnein 100 metre 1+00 eklinde gsterilir. Eer hat zerinde bir eim krlmas varsa bu
noktaya da bir istasyon ilave edilir. rnein 9+16 bunun anlam istasyon 9+00 istasyonundan
16 m ilerde demektir. Yani 9+16 nn anlam balangtan itibaren 916 nc metredeki istasyon
demektir. Boyuna profil nivelmannda geri ara ve ileri okumalar yaplr. Bu okumalar
nivelman cetveline kaydedilir.

62

ekil 45. Kazklarn aklmas

ekil 46. Boyuna profil krokisi

63

64

65

Enine Profil (En Kesit) Nivelman

Boyuna profile dik ynde geirilen bir dey dzlemin arazi zerinde oluturduu kesite
enine profil denir.
Ama; boyuna profili alnan eksenin her iki yanndaki arazi yzeyi hakknda yeterli bilgi
edinerek, yaplacak almada i hacmini belirlemektir

66

Profillerin izilmesi
Arazide tutulan nivelman cetvelleri ve krokilerden yararlanlr, izimde milmetrik, aydinger
veya saydam milimetrik kat kullanlr. Arazide elde edilen saysal bilgilerden yararlanarak
uygun bir lekle profiller izilir.

67

68

10.4.3.

Yzey Nivelman

Profil nivelman uzun ve dar bir arazi eridi zerinde yapldndan sadece yol ve su inaat ile
ilgili projelerin hazrlanmasna yarar. rnein arazinin sulamaya hazrlanmas iin (arazi
tesviyesi) bir alan zerindeki noktalarn ykseklikleri bilinmelidir.
Bir alan zerinde bulunan noktalarn yksekliklerinin bulunmasna yzey nivelman denir.
Ama; yatay lmeleri yaplm bir arazi zerindeki pek ok noktann yksekliklerinin
bulunarak, bunlara gre plan elde etmektir.
Insal yntemle yzey nivelman
Ama; arazinin hakim bir yerine konulan alet durandan, tipik noktalarn bulunduu
ynlerde olmak zere eitli noktalara gzlem yapmaktr. Bu nedenle bu ynteme nsal
yntem denir.

69

Kareler A le Yzey Nivelman

Araziye aklan kareler anda okumalar yaplr. Arazi yzeyi engelsiz ve dzgn olduunda
uygulanabilir. zellikle arazi tesviyesi yaplacak alanlarda uygulanr.

10.5. Yzey Nivelman llerinde Hacim Hesaplar

Yzey nivelmannda genellikle arazi drtgenlerden oluan kafeslere ayrlr. Kafeslerin ke
noktalarn ykseklikleri ve konumlar belli olduu iin verilen taban kotuna gre drtgen
prizmalardan yaralanarak hacimleri hesap edilebilir. Hesaplama yntemi iki ekilde
yaplmaktadr.
a) Kare prizmalar yardmyla
b) Ortalama arazi kotu yardmyla

70
10.5.1. Kare prizmalar yardmyla hacim hesab
Bu yntem daha ok noktal kareler anda kullanlr. Burada kenarlar eit olmaldr.

1 2
a [hE .hR .h
4

hE= D ke ykseklik Taban Kotu

(1,3,5,7)
hR =D Kenar Ykseklik Taban Kotu
(2,4,6,8)
h = Ykseklik Taban Kotu
(9)
rnek: Bir parselin taban kotu 20 m. oluncaya kadar kazlmas istenmektedir. Harfiyat

yaplacak toprak hacmini kare prizmalar yardm ile hesaplaynz? a=30 m

N.No
1
2
3
4
5
6
7
8
9

h
21.50
22.75
22.50
23.25
23.75
24.15
24.50
25.25
26.50

10.5.2.

hE=(21,50-20)+(22,50-20)+(23,75-20)+(24,50-20)=12,25m
hR=(22,75-20)+(23,25-20)+(24,15-20)+(25,25-20)=15,40m
h=(26,50-20)=6,50m

1 2
a [hE .hR .h
4

V=1/4.30*30.(12,25+2.15,40+4.6,50)
V=15536.25 m3

Ortalama arazi kotu yardmyla hacim hesab

Bu yntem genellikle az noktal ilerde
kullanlr. Yani bir binann yaplaca inaat
sahasndan kacak kaz miktarnn hacminin
hesab,

artk

paralarn

kullanlr.
F=(kare says).a2
OAK

H E 2H R 4H
,
E 2R 4

V F (OAK Taban..kotu)

hesabndan

71

rnek: Bir parselin taban kotu 20 m. oluncaya kadar kazlmas istenmektedir. Harfiyat
yaplacak toprak hacmini Ortalama arazi kodu yntemi yardm ile hesaplaynz? a=30 m
N.No
1
2
3
4
5
6
7
8
9

h
21.50
22.75
22.50
23.25
23.75
24.15
24.50
25.25
26.50

HE==21,50+22,50+23,75+24,50=92,25m
HR=22,75+23,25+24,15+25,25=95,40m
H=26,50=26,50m

OAK

H E 2H R 4H
E 2R 4

OAK=(92,25+2.95,40+4.26,50)/(4+2.4+4.1)=24,315625

V F (OAK Taban..kotu) =4*900(24,315625-20)= 15536.25 m3

11. Kresel Konumlama Sistemi (GPS)

11.1. Kresel Konumlama Sistemi (GPS)'ne Giri
11.1.1.

Kresel Konumlama Sistemi (GPS) Nedir?

Yersel konum belirleme sistemlerinin uygulanmasnda kan sakncalar ortadan kaldran, en

az 4 uydudan kod-faz var zamannn llmesi esasna dayanan boyutta yksek orulukta
konum ve hz belirlemeyi salayan, her trl hava koullarnda srekli kullanlabilen, snrsz
sayda kullancnn yararlanabilecei, doru zamann lld d etkilere kar gvenilir
olan Global Positioning System (GPS) olarak bilinen "Kresel Konumlama Sistemi", 1974' te
Amerikan savunma bakanl tarafndan boyutlu konum belirleme amacna ynelik
gelitirilmi bir uydu sistemidir.
Kresel Konumlama Sistemi;

Herhangi bir yer ve zamanda

Her trl hava koullarnda

Global bir koordinat sisteminde

Yksek duyarlkta

Ekonomik

Annda ve srekli

konum, hz ve zaman belirlemesine olanak verir.

72

Sistem, temel olarak jeodezideki en eski tekniklerden biri olan "geriden kestirme" esasna
dayanr. Geriden kestirme, konumu bilinmeyen bir noktadan konumu bilinen noktalara
yaplan gzlem ve hesaplar kapsar.

Konumu bilinen noktalar GPS uydulardr. Bilinmeyenler, bulunulan noktann yer merkezli
(earth-fixed) kartezyen koordinatlardr (X,Y,Z). Matematik kural olarak bu 3 bilinmeyenin
zm iin 3 l deeri yetiyor gibi gzkse de, saat hatalarn ortadan kaldrmak iin en az
4 tane konumu bilinen uyduya ihtiya vardr. GPS, 4 boyutlu bir sistemdir (3D+zaman).

Uydularla konum belirlemede uydu sinyallerinin bir alc tarafndan kaydedilerek, sinyalin
uydudan yaynland an ile alcda kaydedildii an arasnda geen sre ok hassas olarak
llr. Bu sre, sinyalin yaylma hz ile arplarak uydu ile alc arasndaki mesafe
belirlenir, uydunun koordinatlar zamana bal olarak bilindiinden, alcnn konumu
hesaplanabilir. Uydular, yksek doruluklu atomik saatler ierirler.

73
11.2. GPS eitleri
11.2.1.

El Tipi GPS

El Tipi GPS alclar genelde doa koullarnda zor artlarda kiisel hareket tayini amal
kullanlan, bir ekran ve kullanm fonksiyonlarn yerine getirebilmek iin bir tu takmndan
oluan, ekilsel olarak cep telefonlarna benzer yapda elektronik cihazlardr.
Cihaz uydu sinyallerini ileyerek bulunulan konumu, ykseklii (rakm),
hareket hzn, hareket edilen dorultuyu, saat - tarih, cihazn hafzasna
kaydedilmi bir noktaya olan mesafeyi, yn gsterebilir. Tm ilemleri
gerekletirebilmesi iin kullancnn bina gibi kapal bir alanda deil
arazide bulunmas yani uydularla balant iin fiziksel olarak ak bir alanda
bulunmas gerekir. Byle bir durumda cihaz aldnda balant kurulup
konum hesaplanmas ve bahsedilen dier seyrsefer bilgilerinin elde
edilmesi otomatik olarak yaplr. Bu bilgiler retildikten sonra kullanc
cihaza herhangi bir yerin konumunu kaydedebilir veya cihaz yardmyla
kaytl bir noktaya gidebilir.

11.2.2.

Ara Tipi GPS

Ara tipi GPS'ler zellikle youn kentleme olan

bykehir gibi yerlerde yaanan adres bulamama,
kaybolma gibi sorunlar giderebilmek iin ve genelde ara
ierisinde kullanlan geni ekranl GPS cihazlardr.
Bu ara navigasyon cihazlarnda nceden ykl haritalar
zerinden gidilecek adres veya eczane, benzinlik gibi
noktalar sorgulanarak bulunur ve cihaz ilgili hedefe olan
gzergh tayin eder. Yol zerinde hareket edilirken kullanc hem sesli hem de grafik olarak
ynlendirilir.
11.2.3.

Profesyonel GPS-GNSS

74

Profesyonel GPS-GNSS alclar diferansiyel yntemle al an

alc tipi ve yaplan uygulamaya gre bir ka desimetre ile
milimetre aral nda hassasiyetlerde zmler retebilen
sistemlerdir. Bahsedilen diferansiyel yntem standart GPS-GNSS
zmne ilaveten hata kaynaklarn modelleyen ve zme
dzeltme getiren sistem anlamna gelmektedir. Bu dzeltme
kayna yersel olabildii gibi uydusal da olabilmektedir. Ancak
dzeltme kaynann tr istenilen hassasiyet ve GPS-GNSS alc
tipine gre deimektedir.
11.3. Kresel Konumlama Sistemi Bileenleri

11.3.1.

Uzay Bileeni

Uzay blm, en az 24 uydudan (21 aktif 3 yedek) oluur ve sistemin merkezidir. Uydular,
"Yksek Yrnge" ad verilen ve dnya yzeyinin 20.200 km zerindeki yrngede
bulunurlar. Bu kadar fazla ykseklikte bulunan uydular olduka geni bir gr alanna
sahiptirler ve dnya zerindeki bir GPS alcsnn her zaman en az 4 adet uyduyu grebilecei
ekilde yerletirilmilerdir.

75
Uydular saatte 7.000 mil hzla hareket ederler ve 12 saatte, dnya evresinde bir tur atarlar.
Gne enerjisi ile alrlar ve en az 10 yl kullanlmak zere tasarlanmlardr. Ayrca gne
enerjisi kesintilerine kar (gne tutulmas vs.) yedek bataryalar ve yrnge dzeltmeleri
iin de kk ateleyici roketleri vardr.
Sistemde Block I ve Block II uydular yer almaktadr. Block I uydular deneysel amal olup,
1978 ve 1985 yllar arasnda sistemi test etmek iin kullanld. 11 uydu frlatld ve u an
bunlarn hibiri varln srdrmemektedir. Block II uydular iletimsel serinin ilk 9
uydusundan olumaktadr. Block IIA serisi 19 uydudan olumakta, Block IIR serisi ise
mevcut uydularn yenileri ile yer deitirmesi iin gelitirilmitir. u anda gncel olarak 27
adet Block II, IIA ve IIR uydular yrngelerinde bulunmaktadr.
11.3.2.

Kontrol Bileeni

Adndan anlalaca gibi, Kontrol Blm, GPS uydularn srekli izleyerek, doru yrnge
ve zaman bilgilerini salar. Dnya zerinde 5 adet kontrol istasyonu bulunmaktadr;

Colorado Spring (Ana merkez),

Hawai,

Kwajalein,

Ascension adalar,

Diego Garcia.

Bunlardan drd insansz, biri insanl ana kontrol merkezidir. nsansz kontrol merkezleri,
topladklar bilgileri ana merkeze yollarlar. Ana merkezde bu bilgiler deerlendirilerek gerekli
dzeltmeler uydulara bildirilir.

76
11.3.3.

Kullanc Bileeni

Kullanc blm yerdeki alclardr. eitli amalarla GPS kullanarak yerini belirlemek
isteyen herhangi bir kii, sistemin kullanc blmne dahil olur. Bu blm kullanclara
sunulan uygulamaya ait donanm ve hesaplama tekniklerinin geni bir araln tanmlar.
Gerek askeri gerekse sivil kullanclar iin teknolojinin gelimesi ile beraber byk bir
ilerleme gstermitir. Genel olarak her trl ama iin farkl duyarlklar olan uygun
donanml GPS alclar (receiver) bu blm oluturur.
Bir GPS alcs; alglayc (sensor), kontrol nitesi, alc anteni ve g kaynandan oluur.
l srasnda; anlk faz fark lleri(data, ham lleri), yayn efemerisi bilgileri (uydu
yrnge bilgileri), atmosferik bilgiler (iyonosfer ve troposfer bilgileri), mesaj bilgileri(anten
ykseklii ve nokta bilgileri) elde edilir.
11.4. Kresel Konumlama Sisteminin Mant
GPS ile konum belirleme; uydu-alc uzaklklarnn hesabna dayanan bir uzayda geriden
kestirme probleminin zmdr. GPS alcsnda yaplan temel ilem tm ynlerden gelen
sinyallerinin

kaydedilmesi

ve

bunlardan

yararlanarak

uydu-alc

uzaklklarnn

hesaplanmasdr.
Uydu-alc uzakl sinyalin uydudan alcya ulaana kadar arada geen zamann k hz ile
arplmas sonucu bulunmaktadr. Daha sonra en az 4 uyduya e zamanl olarak yaplan
gzlemlerle konum vektr hesaplanmaktadr.

77
11.5. GPS le Konum Belirleme Metodlar
GPS ile iki ana konum belirleme yntemi kullanlmaktadr;

Mutlak Konum Belirleme,

Greli Konum Belirleme.

11.5.1.

Mutlak Konum Belirleme

Mutlak konum belirlemede tek bir alc ile normal

olarak drt yada daha fazla uydudan kod gzlemleri
yaplarak

zerinde

alc

kurulu

olan

noktann

koordinatlar belirlenmektedir. Yntem, sinyalin uydu

kndan alcya varna kadar geen zaman ve k
hz arplarak hesaplanan uydu-alc uzaklklar ve
uydularn bilinen koordinatlar ile uzayda geriden
kestirme esasna dayanmaktadr.
Alc koordinatlar, kullanlan kod bilgisine ( P kod, C/A kod) ve uydu geometrisine bal
olarak annda ve mutlak anlamda belirlenebilmektedir. Bu yntem alcnn sabit olmas
durumunda statik, hareketli olmas durumunda ise kinematik konum belirleme olarak
tanmlanr.
11.5.2.

Greli Konum Belirleme

Greli konum belirlemede koordinatlar bilinen bir noktaya gre dier nokta yada noktalarn
koordinatlarnn belirlenmesi sz konusudur. Baka bir deyile, greli konum belirleme ile iki
nokta arasndaki baz vektr belirlenmektedir.
Greli konum belirleme iin iki ayr noktada SV kurulmu
olan iki alc ile ayn uydulara e zamanl kod yada faz
gzlemleri sz konusudur. Greli konum belirleme ile elde
edilen doruluk mutlak konum belirlemeden ok daha iyi
olup, alc tipi ( P kodlu, P kodsuz), l sresi gzlenen uydu
geometrisi, uydu says ve kullanlan efemeris bilgisine (yayn
yada duyarl) bal olarak elde edilen doruluk 0.001 ile 100
ppm arasnda deimektedir.

78
Kod gzlemleri ile annda konum belirleme amac iin yeterli doruluk salanmakta ve pratik
olarak byk nem tamaktadr. Ancak, mhendislik hizmetleri iin ok daha duyarl
sonulara gereksinim vardr. Bu ama iin faz gzlemleri kullanlmaktadr.
11.5.3.

Yntemler

Faz gzlemleri kullanlarak yaplan greli konum belirlemede genel olarak be farkl yntem
mevcut olup bunlar u ekilde sralanabilir;

Statik l Yntemi

Hzl (rapid/fast) Statik l Yntemi

Tekrarl (reoccupation/pseudostatic) l Yntemi

Dur-Git (stop and go) l Yntemi

Kinematik l Yntemi
11.6. Duyarlk Kayb Nedenleri ve zmleri

GPS'de hatalar uydu kaynakl, sinyal yaylmas kaynakl ya da alc kaynakl olabilir.
Duyarlk kayb meydana getirecek faktrler unlardr;

Uydu Yrnge Hatalar,

Atmosferik Gecikme,

lyonosferik Gecikme,

Troposferik Gecikme,

Uydu Eim As,

Sinyal Yaylma (Multipath) Etkisi,

Balang Faz Belirsizlikleri,

Anten Faz Kayklklar,

Alc Hatalar,

Kullanc Hatalar,

Kontrol Birimi Hatalar

79
11.7. GPS'in Kullanm Alanlar

GPS'in kullanm alanlar olarak unlar sralanabilir:

Kara, Deniz ve Hava Aralarnn Navigasyonu

Arama-Kurtarma

Hedef Bulma

Fze Gdm

Uaklarn Grn Snrl OlduuHava Koullarnda ni ve Kalk

Kara, Deniz ve Hava Aralarnn Navigasyonu

Jeodezik ve Jeodinamik lmeler

Kadastral lmeler

Kinematik GPS Destekli Fotogrametrik almalar

Yerel ve Global Deformasyon lmeleri

Aktif Kontrol Alar

CBS Veri Tabanlarnn Gelitirilmesi

Turizm, Tarm, Ormanclk , Spor, Arkeoloji

Asayi

Hidrografik lmeler

Corafi Bilgi Sistemi (CBS), konuma dayal gzlemlerle elde edilen grafik ve grafik

olmayan bilgilerin toplanmas, saklanmas, ilenmesi ve kullancya sunulmas ilevlerini bir

btnlk iinde gerekletirebilen bir bilgi sistemi olarak tanmlanabilir. Bylece GPS, CBS
iin veri giri arac olarak hizmet edebilir.

GPS tekniinin uyguland alanlardan birisi de ara takip ve ynetimi sistemleridir.

Tarm ara ve makineleri, yol yapm ara ve makineleri ve hatta tren ve hava

aralarnn takip, yneltme ve ynetimleri gerekletirilebilmektedir.

Denizde gemi filolarnn, karada kamyon ve tr gibi filolarn, ticari ve zel aralarn,

ambulans, itfaiye, polis, banka aralar gibi pek ok servis ve deiik hizmetler veren
aralarn takip ve ynetimi yaplabilmektedir.

80

12. MAR BLGS

13.

KAYNAKLAR

1.
Topografya (lme Bilgisi), Cevat NAL, Ali ERD, Ferruh YILDIZ ubat
1996 Atlas Kitapevi, KONYA
2.
lme Bilgisi, Erdoan ZBENL, Trkay TDE, Karadeniz Teknik
niversitesi Basmevi, Trabzon 1986.
3.
Topografya (lme Bilgisi) Prof. M. Gndodu ZGEN T naat Fakltesi,
Jeodezi ve Fotogrametri Mhendislii Blm, stanbul 1990.
4.
Kadastro Bilgisi, Trkay TDE, Cemal BIYIK, Karadeniz Teknik
niversitesi Basmevi, Trabzon 1994.
5.
lme Bilgisi I Do. Dr. brahim KO, ubat 1998 Gkhan Matbaas,
STANBUL
6.
lme Bilgisi I, 2 Celal SONGU, Aralk 1981 Birsen Yaynevi, STANBUL
7.
Byk lekli Haritalarn Yapm Ynetmelii, TMMOB Harita ve Kadastro
Mhendisleri Odas, stanbul ubesi 1989
8.
Byk lekli Harita ve Harita Bilgileri retim Ynetmelii,15 Temmuz 2005
tarih 25876 sayl resmi gazete.
9.
Ykseklik lmeleri, Ders Notlar, Do. Dr. Halil ERKAYA, stanbul 2006.
10. Dengeleme Hesab, Ergn ZTRK, Karadeniz Teknik niversitesi
Basmevi, Trabzon 1987.
11. Ufuk ZERMAN, Toporafya Ders Notlar, 2007
12. Hakan BYKCANGAZ ve Erkan YASLIOLU, lme Bilgisi Ders
Notlar, 2009
13. www.gpsturk.net
14. Boazii niversitesi Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratrma Enstits
Jeodezi Anabilim Dal GPS Ders Notu
15. Seluk niversitesi Kadnhan Meslek Yksek Okulu GPS Ders Notu