i<;iNDEKiLER

1.1. Giris

1.2. Amper Yasasi 1.3~ Faraday Yasasi

1.4. Transformator Nedir?

1.5. Transformatorlerin Kullamm Yerleri

1.6. Elektrik Enerjisinin Iletim Ve Dagitunmda Transformatorlerin Onemi 1.7. Transformatorlerin Yapisi ve Snuflandmlmasi

1.8. Transformatore Ait Anma (Nominal) Degerler

1.9. Plaka (Etiket)

1.10. Konularla ilgili Ornek Problemler ve Cozumleri

Sayfa 1

1

2

3

5

6

9 15 17 18

2. Transformatorun Cahsma Ilkesi, Gerilim Denklemlerinin Cikanlmasi, Esdeger Devre ve

Fazor Diyagramlan

2.1. Transformatorun Cahsma Ilkesi 21

2.2. Transformatorde Aki Cesitleri 22

2.3. Aki ve Endliksiyonun Sinus Biciminde Degismesi 24

2.5. Sargilarda Enduklenen Gerilimler ve Gerilimin Sanm Sayisi ile Degistirilmesi 26

2.6. Sanm Gerilimi ve Demir Doldunna Katsayisi 26

2.7. Enduklenen Gerilimin Degiskenleri 27

2.8. Cevirme Oram 29

2.9. Gerilimler ve Akimlar Bagtntisi 30

2.10. Konularla ilgili Ornek Problemler ve Cozumleri 31

3. Transformatorlerin Gerilim Denklemlerinin Cikanlmasi, Esdeger Devre ve Fazor

Diyagramlan 34

3.1. Transformator Etiketinde Bulunan Buyukluklerden Yararlanarak Devre Parametrelerinin

fIesaplanmasl 39

4. Transformatorun Cahsma Sekilleri 4.1. Transformatortm Bosta Cahsmasi

4.1.1. Bosta Kayiplar, Bagil Bosta Guc ve Bosta Guc Katsayisi 4.2. Transformatorun Kisadevre Cahsmasi

4.3. Transformatorun Yukte Cahsmasi

4.3.1. Yiiklii Cahsmada Primer Akimm Bostaki ve Yukteki Bilesenleri 4.3.2. Yukte Kayiplar, Toplam Kayip Giicii ve Bakir Kayip Giicii 4.4.Konularla ilgili Ornek Problemler ve Cozurnleri

40 40 41 42 42 43 45 46

I

5. 'Oy Fazh Transformatorler ve Sargilann Baglann Gruplan (Kiimeleri)

6. Transformatorlerin Paralel Cahsmasi

7. Transformatorlerin Sogutulmasi

8. Transformatorlerde Kademe Hesaplan ve Kademe Degistiriciler

9. GUy Transformatorlerinde Koruma ve Yardimci Uniteler 9.1. Ana Tank (Transformator Kazam)

9.2. Yag Rezerv Tanki (Genlesme Kabi)

9.3. Yag Seviye Gostergeleri

9.4. Teneffus Tertibati

9.5. Alkollu ve Kontakh Termometre 9.6. Busingler

9.7. Buchholz Rolesi

9.8. Tank Koruma Rolesi

II

49

54

59

60

66 66 66 66 67 67 68 69 72

Transformatorleri M.BnJd I

1.1. GiRiS

Transformatorler Faraday vasasmm bir uyqularnasshr, Elektrik enerjst gunumuz uygarl@nm vazget;ilmez unsurlanndan birisidir. Elektrik enerjisinin bu onernf diger enerjl tOrlerine kolay ve verimli blr sekilde donO§tUrUlebilme ve uzak mesafelere kolayca tasmabllrnestnden kavneklanrnaktadir. Elektrik enerjlsl rnekanlk, lSI, 1§lk ve kimyasal enerji tOrlerine yOksek verimle ve her miktarda kolayca donG§tOrOlebilir. Sir tras makinasmm gUcU 10 watt iken blr atom santralindekl blr generatorUn gOcO 1500 megawatt yani, 1,5 milyar watt olabilmektedir.

BGtUn elektrik maklnalart, transforrnatorler ve doqrultucular birer enerji donusturrne dGzenleridir. ~oyle kl;

a-Generatorler mekanik enerjiyi elektrik enerjisine, b-Elektrlk Motorlan elektrik enerjisini mekanik enerjiye,

c-Transforrnatorler alternatif akim elektrik enerjisini, ayru frekansta fakat degi§ik gerilim ve akirnda alternatif akirn elektrik enerjisine,

d~Dogrultucular ise alternatif akirn enerjisini dogru akirn enerjisine, donG§tGrGrler.

Yukanda bahsedilen donusturme dGzenlerinden generator ve motorlar hareketli veya dinamik dGzenler, transformat6r ve dogrultucular hareketslz veya statik duzenlerdlr, Statik dUzenlerin temel 6zell@; sGrtGnmesiz ve asmrnasrz cahsrnasidrr. Bu nedenle statik sistemlerin verimleri yGksek, anzasi az, bakimlan kolaydrr.

Elektrik makinalan, transformatorler, bobinler ve elektrorruknahslar (kontaktor ve r61e bobinleri, zil bobinleri vb.) iki temel elektrik yasasma dayarur. Bu yasalar Amper ve Faraday vasalandir. Dogrultuculann cahsrnast bu iki yasarun dismda olup, yaniletken tekniginden faydalanuarak vapilmaktedir.

Ampere yasasi magnetik alan slddetl lie onu olusturan akirn arasmdaki genel bagmtlYI verir. Amper vasasi bulunduktan sonra, elektrik akirm ve bir sarqidan rmknatis elde edlldigine gore, rruknatis ve bir sarqidan elektrik akmu elde edilip edllerneyeceql sorusuna cevap aranrnaya baslandr, Bu sorunun cevabt Faraday yasast ile verllrnistir. Faraday yasast olarak bilinen bu vasa lle; degi§ken bir magnetik akmm bir bobinde elektrik akuru olusturduqu ortaya konulrnustur. Bu ikl bulus gilnGmGzdeki elektrik rnuhendisliqlnln dogmaslnl saglaml§tlr.

Gercekten tum elektrlk maktnalan, transformatorler, bobinJer ve elektrcrruknanslar ve gGnGmGzde kullarulan bir cok 61t;G aleti bu iki temel yasanm uygulamalandlr. Bu iki vasav: kisaca inceleyecek olursak;

1.2. AM PER YASASI

Amper yasasi magnetik alan slddef H lIel onu olusturan ampersanm 9 (teta) arasmdaki bagmtlYI verir. Magnetik alarun beltrleylcl bGyOklOgO olan NI carpmuna "ampersanm" adl verilir. Su kavrama "top/am ektm' veya magnetik alanla "ha/ka/anma ekuru" da denlr. Sir sarqirun arnpersanrru pratikte sanrn saYlsl ile sarqidan get;en akirrun carpmuvla bulunur,

2

Trall.iformalorJer[M.Bnki I

Amper yasasmm onernll blr sanucu, magnetik alanm akirn degil, akim ve sanrn savismm carpmu alan ampersanm tarafmdan uyanlmasrdir, Yani; aynr magnetik alarun elde edilmesinde (uyanlmasmda) NI carpmu sabit kalmak kosuluyla, cok degi;;ik akirn ve sanrn sayist degerleri kullarulablllr, Aym NI carpimuu elde etmek lcln, akim degerleri kti<;Ok ahrursa sanrn saytsiru arnrrnak, akim degeri bOyOk ahrursa sanm saytst azaltmak gerekecektir.

6rnek olarak istenen arnpersanrn degeri 3000 Ampersanm ise bunu elde etmek i<;in;

1= N=

1 5

3000 600

10 300

50 60

100 30

Amper Sanm

degerlerini i<;eren bobinler olusturulmahdrr, Her cahsrne durumunda ayru ampersanm elde edilir.

Am per yasasi:

fH.d1=B

8:;;::I:I=NI

JS.ciA = JS.Cosa.cL4

Akun yogunlugunun yOzey integrafi olarak tarurnlamr. Burada hem S akim yogunlugu ve hem de dA alan elernaru vektorel blr bOyOklOktOr. S ve dA run skater carpmu He 8 skaler bOyOklOgO elde

edilir. Amper yasasmrn en baslt ~ekli;

HI=8=NI

elde edilir. Burada;

H: Magnetik alan slddetl (Aim) I: Akim (A)

8: Ampersanm (Ampersanm)

S: Akim yogunlugu (A/m2)

I : Uzunluk em)

1.3. FARADAY YASASI

Faraday yasasi magnetik aki degi~imi He elde ediJen kaynak gerilimini belirler.

d¥ d¢

e=--=-N-

dt dt

del) = B.cL4 = B.Cosa.cL4

Yukandaki ifadeJerde hem endOksiyon B ve hem de alan elernaru dA vektorel bOyOklOklerdir. EndOksiyon vektoru ve yOzey alan! vektorunun skaler carptrm ile akl skaler bOyOklOgO elde edilir.

cD = B.A.Cosa

, a = 0 ise cD = B.A

elde edilir. Burada;

3

Transformatarleri M.Ralci I

<D = Magnetik akl (V.s, Weber)

B ;;;; Magnetik aklyogunlugu, (V.s/m2 r Weber/m2, Tesla) A = Alan (rrr')

B magnetik akr yogunlugu f.l magnetik ge~lrgenl@ lie H magnetik alan slddetlnln carpirnma esittlr. Magnetik alarun iki temel etkisi vardir.

a- Akirna uygulanan kuvvet, (F;;;; B.I.I) b- Magnetik indUkleme

Her iki etki de H degil B tarafmdan bellrlenlr, Bu iki bUyUklUgiln arasmdakl i1i§ki;

fl=B/H

olarak verilmlsttr.

Bo§lugun magnetik ge~irgenl@ flo olup sabit deger olarak kabul edllrnlstlr. Diger maddelerin ve ortarnlarm ge~irgenl@ bo§luga gore bagll olarek ifade edilmlstlr. Bagll magnetik ge~irgenlik flr birimsiz bir oran bOyUklOgU olup, blr maddenin fl ge~irgenHginin flo bosluk

ge~irgenliQine oramdir. Yani;

(flo=41t.1O·7 Him)

olarak tarumlanrrnsur.

1.4. TRANSFORMATOR NEDiR?

1.4.1. TANIMLAR

Trensforrnatorlertn yapislyia ilgili temel tarurnlann bir ka~1 a§aglda verilrnlstlr,

a.Transformatiir : Hareketli parcasi olmayan, elektrik enerjisinin btlesenlerinl

degi§tiren makinaya denir.

b.Primervan (Birinci van): Transformatortln enerji alan varudir.

c.Sekonder van (ikinci van): Transformat5rOn enerji aktardlgl (verdigi) vandir, d.Primer sargl (Birinci sargl) :Primer tarafa ait olan yani enerji alan sarqidrr. e.Sekonder sargl (ikinci sarqr): Sekonder tarafa ait olan sarqrdir. Bir baska deylsle

primer sarqidan aldlgl elektrik enerjisini yOke veya bag II bulunduqu sebekeye aktaran sarqidir.

Transformator i~in aym anlama gelebilecek farkll tarurnlamelar yapmak rnumkundur, $oyle ki;

a. Transforrnatorler, elektromagnetik indOksiyon yolu iJe elektrik enerjisini bir veya blrkac devreye ayru frekansta fakat farkh gerilime ve akima donilstilren ve hareket eden parcast bulunmayan elektrik maklnalandtr.

4

TronsjarmOliirler[M.Bnldl

b. Transforrnatorler elektrik enerjisinin gerilim ve akunm degerini ihtiyaca gore degi~tiren statik elektrik maklnasidrr.

c. Transformetor zamanla degi~en bir ortak akl ile halkalanan iki sabit sarqidan ibarettir. sargl[ardan herhangi biri bir alternatif akim enerji kaynagma baglamrsa, qecen alternatif akimm olusturduqu zamanla degi~ken aki, Faraday vasasina gore, diger sarqida degi~ik bliyuklGkte blr alternatif akirn endlikler. Bu sarqt ile tliketiciler veya ayn bir sebeke beslenebilir. 0 halde bir sarqt belli bir U1 geriliminde gOe; alrnakta, bu gue; elektromagnetik yoldan diger sarqiva gee;mekte, ge<;i;; esnasmda gerilim degi;;mekte ve go<; U2 geriliminde transformator disma verilmektedir. Diger bir deylsle, gOe; transforrnatore U1 gerilimlnde glrmekte ve U2 gerilimlnde <;Ikmaktadlr. Burada sarqilann rolu degi;;ebilir, Yani; disanya gO<; veren sargl U2 gerilimiyle beslenecek olursa, disardan gOe; alan sarqida U1 geriliml elde edilir ve tOketlcilerl besleyebilir.

Transforrnatorun en onernll ozelllklerlnden blrisl de valruzca degi~ken akirn altmda cahsabllrnesidlr. Pratikte degi;iken akirn olarak alternatlt aknn kullaruhr. Fakat transtormator ie;in herhangi bir degi;iken akimda kullarulablllr, Giri;; sarqtsma degi;;ken dogru akim uygulandlgmda degi;;im alan bolge[erde e;lkl;; sarqismda aym degi;;lm izlenebilir. Ancak, dogru akrmm sa bit oldugu surelerde <;Ikl;;ta hicblr degi;;im gozlenmez.

u

u

t~>~

r

(a)

(b)

(c)

~ekil-1 a-Alternatif, b-Degi;;ken dogru , c- Sa bit dogru aknnlann degi;;imi

Transforrnetor denince akla e;ogu kez kue;Ok trensforrnatorter gelir. Bunlar zil, radyo, tv, cep telefonu sarj cihazmdaki transformator , adaptor olarak kullarulan diger donO;;tGrOcO devrelerde ve haberlesrne tekni9inde kullarulan transforrnatorlerdlr. Bunlar zaYlf akirn tekni9i dedlqirnlz cok kOe;Uk gOe;lerle cahsan transforrnatorlerdlr. Oysa trensformatorlerln cok bOyUk gUe;lerde yaygm olarak kullamldiQI enerji Oretim, iletim ve daMlm tesisleri vardir, A;;aglda bir atom santralinde kullarulan 1975 ythnda imal edllrnls bir gOe; transforrnatorune ait bilgiler verilrnlstlr,

: 840 MVA, 50 Hz : 27kV/230 kV

: 17962 A/2109 A

GoriinOr gOr; Gerillmler Aklmlar KOtie

: 340 ton tasirnada, 445 ton i~letmede

Ta~lma arao : 200 ton kOtleslnde ve 32 mil hrzlr demlryolu araer

Ta;lmada boyutlar : 11m uzunluk, 3,4 m qenlsllk ve 4,5 m yOkseklik

41etme boyutlan : 15 m uzunluk, 13,5 m genl;lik ve 8,7 m yOkseklik

Sargrlardak[ bakir mlktan : 80 ton

Magnetik devredekl sac miktan : 200 ton

Kazanda kullantlan sar; miktan : 53,5 ton ,

Vag mlktan : 60 ton II

I Magnetik devrede r;eklrdek r;apr : 110 em

.H ••• _ ••••••••••••••••••••••• _ •• __ .H_.H •••• __ ._ •• _H.H .. H .. _ H HH _ H _ _._. ._._. _I

5

Transjormolorier[M.Bnld I

1.5. TRANSFORMATORLERiN GENEL KULLANIM YERLERi

Tamrnlardan da anla;alacagl gibi ihtiyac; duyuJan enerjinin bllesenlerlnln degi~tirilecegi uygulama alanlannda kullaruhr, Transformatoriin;

Giri~ gucu, PI =U1(t).h(t) ise

C;;:lkl~ gOcO, PZ=U2.(t).iz(t) dir. Burada;

olup, gorilidOgu gibi birim zarnandakl giri~ enerjisinin bllesenlert r UI(t), h(t) oldugu halde, e;lkl~ enerjisinin bllesenleri UZ(t), bet) dir. Bu genel actklarnalardan sonra daha somut olarak transtorrnatorun kullamldlgl uygulama alanlanru ~oyle srralavablllrlz,

a-Elektrik Enerji MUhendisliginde

Elektrik enerjisi Oretildigi qeneratorlerden tUketilecegi noktaya kadar farkh gerilim dOzeylerinden qecer, Her gerflim degi~lkl@ transforrnatorle saglanlr. Farklt bir Ifadeyle, transformator degi~ik gerilimli ikidGzen arasmda gerilim uyumu saglar. Bu sayede her tGrlO cihaz istenilen her gerilim seviyesine gore tasarlanabilir ve uretlllr.

b-Haberlesme Tekniginde

En onemll uygulamalanndan biri uyum transtorrnatorlerlyle vapuan empedans uyumudur. Bu sayede blrkac omluk bir yuk, Ie; direnci blrkac bin am alan bir enerji kaynagmdan azami gue; almest saglanlr.

c-Makina MUhendisliginde

Kaynak transforrnatorlerl, ark ocagl transformatorleri, enduklerne (endGksiyon) eritme ve steak tutma ocaklan, 1511 lslemler.sertlestlrme, kaynak vs.

d- KU~Uk GU~lerde Kuru Transformatorler

Televizyon tUplerinde 220 V'luk sebeka gerilimini resim lambast if;in gerekli alan 17-20 kV a, kaloriferlerde kullarulan brulor transtorrnatoru tutusrna arkrru olusturrnak ie;in 10 kV a donG~turGr. Rontgen transrormatoru rontgen dhazr ie;in gerekli yGksek gerilimi saglar.

e- Ta~lma Ve Yedek Tutmanm Zor Oldugu BUyUk Ve ~ok BUyUk GUc;lerde BGyGk gGe;lerde Ge; fa zit transtormatorlerln tasmrnast zordur. Aynca boyle bir transforrnator anza yapacak olursa eksilen gGe; sebekede sorunlara neden olur. Her zaman avru gG~e bir transtormatoru yedek tutmak ekonomik bir e;6zum degildir. Bunun Verine ue; tane tek fazh transforrnator kullanrnaktrr, Her birinin gucG toplam gucun 1/3'u oldugundan tasima ve yedek tutma kolavlasrr, Keban santrali generator transformat6rleri tek fazhdir,

6

Tralllifarma/6rlerlM.DnliiI

f- Elektriklendirilmi§l Demiryollarmda

Demir yollarmm elektriklendirilmesi SO Hz'llk tek fazh alternatif aktmla vapilrnaktadrr.

Sa bit teslslerde sebeke yOksek gerilimi tek fazll trensformatorlerle 25kV, 50 Hz hat gerilimine donG~tOrOlOr. Lokomotiflerde bulunan tek fazll transforrnatorlerle 25 kV hat geriliml cer motorlanru beslemeye elvertslt alcak gerilime danO~tOrOIOr.

1.6. ELEKfRiK ENERJiSiNiN iLETiM VE DAGmMINDA TRANSFORMATORLERiN ONEMi

C;ogu kez elektrik enerjisinin Oretild@ balge ile tOketilecegi boJge arasmda bOyGk mesafeler bulunur. Ornegin Keban Hidroelektrik santrall ile Istanbul arasmda 901 km'lik tasima hatn mevcuttur. santrallerde Oretilen elektrik enerjisi tGketilecegi bolqeye enerji lIetim hatlan ile tastmr. Bu tasirna sirasmda arzu edilmeyen iki kayrpla karsilasrhr, Bunlar;

a. Gerilim Kaybr,

b. GO~ Kaybuhr.

I etkin degerine sahip blr alternatif akirnm ge~igi hattm iki ucu arasmdaki &U gerilim dG~OmG (farkr) I Z hat empedansi lie I hat akmurun carpirnma eslttlr,

Benzer blclmde, hattm verimini de belirleyen hat kaYlp gOcO (Phk), R hat direnci lle r hat aktrmnm karesinin carpimma eslttlr,

ll.U=Z.I

Rs=r.l ,

Z=z.1

burada:

Z R r

.Hatnn toplam empedansi (Q) .Hatnn toplam omlk direnci (.0.)

.Hattm bir fazmm krrrslnln dlrend (Q/kmJaz) .Hattm bir fazma ait toplarn uzunluk (km) :Hattan ge~en akirrun etkin degeri (A)

:Hat Ozerine dusen gerilim, Kayrp gerilim (V) .Hattm bir fazmda kaybolan gO~ (W)

Gerilim ve gO~ kayiplanrun dO~Ok olrnast ancak flataKimTfilffKu~k tutulrnasrvla saglanabilir. Teorik olarak kaviplan azaltmadaki diQer bir yol hat direncini kO~OltmeR gibi gorGnOyorsa da i1etken kesitlerinin bOyOmesi hattm agJrla~mastna neden olacaknr. Sonuc olarak hat maliyetleri yOkselecek, hat lnsast zorlasacak ve hatta lrnkansrz hale gelecektir. Bu nedenle elektrik enerjisinin uzak mesafelere ekonomik olarak tasmabllrnesl i~in akurun mGmkOn olduqunca kO~Ok olmast gerekir. Fakat iletilen (tasman) gikOn degi~memesi i~in aktmm dO~OrOldGgO oranda gerilimin yOkseltilmesi gerekir. I~te bu lslern transformatDrler araclliglyla saglamr.

Bir faz ic;:in vazrlan gO~ formOllerden;

P=UICoscp I

,

1= P U.Cosrp

7

Transformotorten M. Bn Idl

FormOl1ere baklldiQInda artan Hetim gerilimi ve gOe; katsayrsi ile hattm kayip gOcO azahr, hatnn

verimi 11 (eta) yOkselir. Verimin ifadesi; •

11=1- ~rk =1- R.l =1- R.P

P U.1.Cosrp U2.COS2rp

sekllnde vazihr. GOe; katsayrsi c;ogu zaman lie yakm oldugundan hat kayiplarmm azaltnmasmda istenen olc;Ode iyile§me saglayamaz.

sonuc olarak; elektrik enerjisi uzak mesafelere kOe;Ok aklmda ve cok yOksek gerilimde tasmrnahdtr. Santrallerde elektrik enerjisini Oreten senkron qeneratorler pratIKreT(rK\1 He 27 kV arasmda Oretim yapabilmektedir. Bu gerilim seviyeleri tasima lcln yeterli degildir. Bu yOzden Oretilen gerilim tasmrnadan once iletim ie;in ekanamik alan blr seviyeye kadar yOkseltilmelidir.

Tasrmadakl yOksek gerilim ihtiyacma karsihk, elektrik enerjisi ancak alcak gerilimlerde yeterli gOvenceyle tOketilebrlir. Evlerimizde kullandlglmlz blr fazh gerilim 220 V, Oe; fazh gerilim 380 V 'luk akak gerilimlerdir. Bu nedenle tasunak ie;in 154 kV, 380 kV' a yOkseltflerek tasman elektrik enerjisi, tOketilmeden once kullarulacak emniyetli gerilim seviyesine dO§ilrOlmelidir .

.. .... "" ..

GorOldOgil gibi; elektrlk enerjisi ancak kOe;Ok akunlarda, dolavsivla yOksek ve cok yOksek gerilimlerde tasmabllrnesl it;in en az iki gerilim donO§OmOne lhtlyac duyulur.

, "" ''';~i";J,

l-iletimden once qeneratorun orta geriliminin iletim gerilimine (154,380 kV) yOkseltilmesi

2-Tilketimden once Hetim geriliminin toketim gerilimine (220, 380 V) dO§OrOlmesi gerekir.

Buna gore yOksek gerilim hatlan, k..Q£Q_k ~itlL_~=~!JlJJ. ve u~'l._m~_~~~ hatlardrr, Buna karsihk alcak gerilim hatlart lse bOyOk kesitli ve bOyOk akimh ve losa mesafeli

~, . ---- ... ~,~~

hatlardrr, - --

i§te yukanda bahsedilen donil§torme lslernlerl transforrnatorler sayesinde

gere;ekle§tirilir. Transforrnatorlerln hareketli parcalan olrnadiqmdan verimleri yOksek olup, baknnlart kolay ve sag lam maklnalardir.

Elektrik enerjisinin Oretiminden tOketimine kadar alan donO§lim asarnalart a§aglda tek hat sernasmda gosterilmi§tir. [Keban HES-istanbul arasi enerji iletim hattil

r---------~----------------------------------------------------------------------------,

I I

I I

I I

I I

I I I I I I I I

: 14,4 kV 14,4/380 kV 3801154 kV 154/35 kV 35kV/400V

: 175 MVA 180 MVA 150 MVA

I

1 ----------------------------------------------- ~ _

~ekil-2 Enerji iletiminde yapilan enerji donllsumlerlnl gosteren tek hat semasi

8

Tran.ifarmaI6r1er[M. Bn ki]

~ekil 2' de gorUldugu gibi transforrnatorler vardirnryla dart farkh gerilim donu~OmO yapilrrustir. Bu dort asarna basltce a~aglda verilrnlstlr.

1- Enerjinin uretildiQi santralde "Generator Transformatorlerl" lle qeneratorlerde ilretllen orta gerilim yOksek ve c;ok yOksek iletim gerilimine yOkseltme. (14.4/380 kV)

2- TOketim merkezlerine yaklasnkca c;ok yOksek iletim gerilimi Vine 154 kv'luk yOksek i1etim gerilimine dO~UrOlur. (380/154 kv)

3- TUketim bolqelerlne girilince Vine transforrnatorlerle yUksek gerilim seviyesl 35 kV gIbi orta gerilim sevlveslne indlrilir. (154/35 kV)

4- TUketim bolqelerlnde "Da9ltlm Transforrnatorlert" varduruyla orta gerilim seviyesi tUketim gerilimine (bir faz 220 V, Oc; faz 380 V) indirilir. (35kV/400 V)

Ornek:Oretim gerilimi 27 kV alan bir santralde generator transformatorlerl varduruvla gerilim 380 kV'a yOkseltilmi~tir.900 km'lik mesafeye 5G= 175 MVA'hk gOC; tasmacaktrr, Kullamlan iletken 954 MCM omik direnci r=Or0599 n/kmJaz ise;

a-Generator transformatoril kullantlmadan iletimin Oretilen gerilim seviyesinde yaplldlglnl dustmerek Oc; fazh iletim hattmda meydana gelecek gOC; kayiplartru hesaplayrruz. b-lletimln Generator transformatoru kullaruldrktan sonra iletimin gerilimi seviyesinde yaplldlglnl dustmerek Oc; fazh iletim hattmda meydana gelecek gOC; kayrplanm hesapleyuuz.

c-a ve b siklanru karsilastirarak hangi durumun daha avantajh oldugunu ve her iki durumda kaviplann oraruru hesaplayrruz,

,---------_._--. __ .. __ --__;,-_ -._ _ _ _ .

C:;oziim: Oc; fazh hatta meydana gelen toplam gOC; ve gerilim kayiplan;

Phk=3.R.r2, .1U=Z.I (R=r.1 ve Z=z.1 dlr)

I - SG = 175x106 = 3742,08 A, 1 - .J3.U] J327xl03

P1hk=3.(53r1 n/faz).(3742r08.A)2=2230703822 Watt=2230r7 Mwatt

R=900km.O,OS99(Djkm.faz)=53,l Q/faz

b-

R=900km.OrOS99(D/km.faz)=53,l Q/faz

! c-

;

11 ~hk = 2230,7 = 198,1 kat kayrp meydana gelir.

P2hk 11,26

I I

i I

i .

I AC;lkc;a anla§llacagl Gzere gerilim yGkseldikc;e kayiplar azalmaktadir, I

: __ ••••• _. ••• _ •••••••••• _ •• __ •• _ •••••• ••• _ ••••••••• _ ••••••••• , , • H~ ++++-H +++-H+H++-H ++-H •• +++-H •• H _ •••••••

9

TramifarmaliirferlM.Bnldl

1.7. TRANSFORMATORLERiN YAPISI VE SINIFLANDIRILMASI

Transformatorler c;:e~itli kriterlere gore farkh seklllerde sirnflandmlablllr, Bu siruflandrrrna yapilrnadan once transforrnatorlerln vapisnu olusturan kisimlan bloklar halinde gostermek faydah olacaktrr, GOc;: transformatorleri genel olarak a~agldaki bolurnlerden meydana gelir.

,- -- - - - --- - -- --I

l Demir Ntlve l

(Cekirdek) :

,

,

,-------- - - - - --I

l Sargilar I

l (AG-YG)

,

,

,------ - - - - ----I

Tank

(Kazan)

r-------------------·

l lsletme lcin Gerekli l

E .~. • I

Diger Umteler l

I ,

_____ ~ J

;iekH-3 Trensformatoru olusturan bashca bollirnler

Genel olarak transforrnatorlert a~agldaki sekllde srmflenchrablllrlz.

1. Magnetik Devrenin (Cekirdegin, Niivenin) YapllI§: Bic;imine Gore a-Ceklrdek tipi transformatorler

b-Mantel tipi transforrnatorler

c-Spiral tip! transforrnatorler

d-Bes bacaklt transtormatorler

2. Sargl Tiirlerine Gore Transformatorler a-Silindirik sarqrh transformatorler

b-Dilimli (Disk) sargll! transformatorler

3. Sogutma TOrlerine Gore Transformatorler a-Have He dogal sogutmall transformatorler

b-Yag ile dogal sogutmah transformatorler c-Zorlamah (fanh) hava ile sogutmah transformatOrler

d-Yagh ve zorlamah ( pompah) su lle sogutmah transformatOrler

4. Kullamll§: Amac;larma Gore Transformatdrler a-GOc;: transtorrnatorlert

b-OIc;:O transformatorlerl

c-Yahbm (Izolasyon) transformatorlerl d-Empedans uyum transfcrmatorlerl e-Yuksek frekans transformatorlert

1.7.1. Magnetik Devrenin (C;ekirdegin, NOvenin) Yaplll§: Bic;imine Gore

Magnetik devrenin vapisma gore transformatorlert snutlandirmaya gec;:meden once magnetik devrenin ozelllklerl ve transformatorun cahsrnasmdaki rolune deginmekte fayda vardir.

Transforrnatorun c;:ah~masI kar~Ihkh indGklemeye dayarur, Sunun ic;:in iki ayn akirn devresi ve bunter tarafmdan halkalanandegi~kenblr '?~a~_~~kly"~ ihtiyac;: vardir, Magnetik

10

Transfonnatorlen M.Bu Idl

devrenin gorevi ortak aklYI iletmek ve transtormator sarqrlan He halkalanrnasuu saglamakttr. Magnetik devrede GC; temel ozelllk ararur. Bunlar;

1. Ortak aklYI uyarmak ic;in gerekli olan uyarma aktrru mGmkGn oldugu kadar kLiC;Gk

olmahdn. Bu nedenle magnetik devre geC;irgenligi yGksek ustun ozellikll sadardan yapihr, ".

-.

2. Zamanla degi~en akmm magnetik devrede olusturduqu ''Demir KaYlp/anN rnumkun oldugunea kGC;Gk olmahdir, Histeri~!z ve girdap ekum (Foucault-"Fuko" ) kavtplanrun toplamma demir kaviplan denir. Demir kayiplanrn azaltmak lcln transformator sadartna % 3 oranmda _silisYJ..lm katrhr, Aynea, fuko kayrplanru azaltmak h;in diger turn elektrik rnaklnalannda oldugu gibi magnetik devre 0,35 mm'lik inee sac; levhalar bir araya getirilerek imal edilir.

-.

Fuko akirnlan demirin ..Qmik direnci Rdemlr' 90laYIstyia demirin ozgLiI direnei Pdemir ile tersine oral1tlh oldujnrna gore, bu akirnlann kOC;GltGlebilmesi ic;in Pdemir'in mGmkGn oldugl.t kadar

-- - ;;;;~-~ ..

bLiyGk olmesi arzu edilir. Bu ise demirin alasimlan ile rnurnkundur. Bu alasimlerdan biride demire

silisyum (Si) katmakla elde edilir. Demire silisyum katmakla demirin magnetik gec;irgenl@nde de azalma olur, Fakat demirin omik direncindeki artl~ cok daha fazla oldugundan bu yonte'm tereih

_..

edilir.

Aynca fuko akirnlan kullamlan levhalann kalInlIglnt karesiyle o~antilldir. Levha kahnltgl ne kadar bGyGkse fuko kayiplart da a kadar bGyGktOr. Bunu ic;in magnetik devrelerde kullarulan ceklrdekler tek parca verine ince saC; levhalann blr araya getirilmesiyle lrnal edilir. Sac; levhlann

. . -~

lmalati strasrnda kullarulan haddeleme yonternlert de 6nemlidir. ~6yle ki; sicakta haddelenrnls

---

sadarda demir kayrplan 11 Watt/kg lken sogukta haddelenrnls sadarda demir kayiplan 0,4

Watt/kg dir. Aynca dikkat edilecek diger bir hususta; levhalann blrblrlerinden elektriki olarak vahtilmak zorunda olrnalandir, Fuko kayiplanrun transforrnatoriln cahsrnasinda iki etkisi vardrr,

~.

a-Fuko akunlan da elektrik akirnlan olduklanndan aktiklan ortamda lSI seklinde elektrik

enerjisi kaybma neden olurlar, .,

b-Magnetik malzeme Gzerinde kuvvet c;izgilerinin daglhmtnl bozarlar. Kuvvet c;izgileri malzemenin merkezinde azahrken~enarlarda yogunla~tr.

Histerisiz kavrplan: magnetik bir madden in (demir) rmknattslanmasmda maddenin atomik dOzeyde kisrnen veya tamamen dGzenli hale getirilmesinde veya bu atomik vapuann tekrar eski hallne dondurulmesl Icin bir enerji sarf edlllr, Mlknatlslanma h;in kaybolan i~ elektronlan dolavstvla elemanter rruknatrslann (atomik yapidakl en kGC;Gk rruknattslann) sOrtGnmeleri yOzOnden lSI meydana gelir. Magnetik malzemenin alternatif rmknabslanrnasmm bir periyodunda yapjlan bu i§ histerisiz egrisinin yOzeyi ile orantihdtr. Histerisiz kaviplan frekC!Qsla ve endtlkslvonla dogru orantih, kuilarulan demirin yumu~akhglyla te;;=ora;t~r~"~'

3. Magnetik malzemede meydana gelem magnetik genle§me (magnetostriksiyon) nedeniyle meydana gelen gGrilltG murnkim olduqunca az olrnahdrr, Bunun ic;in sac levhalar cok iyi sikistmlmahdrr,

ezet olarak; transforrnator saC;lanndtj magnetik gec;irgenlik YOksek~demir kayiplan dO~Ok ~1 gOrOltl.i az olrnahdrr, Bahsedilen bu uc;ko§ul Y6nlendiril~k~iStaITf soguk haddelenrnls sadar ile buyGk olc;Ode saglantr.

11

Transformatorleri M.RBld I

Magnetik devre ve sarqilar transforrnatonln aktif kismuu meydana getirir. Aktif kisim transformator kazanmda ozel transforrnator yagl lclnde bulunur. Sargl udan kazarun dl~m~ lzolatorler vasrtasiyla ~lkartlllr. lzolator boyutlan gerilme bag 11 olarak degi~ir. 750 kV'luk bi(, transforrnatorde kullarulan izolatorlerln yGksekligi 7 m'dir.

1.7.1.1. C;ekirdek tipi transfermatdrler

Bu tip magnetik devreler bir fazh ve O~ fazh olmak uzere ikiye avnhr, O~ fazh ceklrdek tipinde her bacakta iki kat sargl vardir, Biri primer digeri sekonder sarqidrr, ~ekil 4'te bir fazh, sektl S'te G~ fazh ~ekirdek tip transformatorler gosteri!mi~tir.

c;..ekirde.k...

Primer lara!

Boyunduruk

Sekonder tara!

$ekil-4 Tek fazh ceklrdek tip transformatorler

o;:;e\::onder 0-----

Sr:I,I".91

Sekil-S O~ fazl: ceklrdek tip transforrnatorler

1.7.1.2. Mantel (Manto) tipi transformaterler

Bir fazh yada Gt; fazh olarak imal edlllrler. Her bacakta biri primer, digeri sekonder olmak Gzere iki adet sarq: bulunur. ~ekil 6'ta bir ve G~ fazh mantel tipi transforrnatorler prensip olarak gosterilmi§tir.

Cekirdek tip transtormatorler daha cok kuvvetll akim enerji mGhendisl@nde, mantel tipl ise daha cok zaYlf akirn tekn@nde kullaruhr,

Transformatorleri M.Bnki I

12

~ekil-6 Bir ve G~ fazh mantel (manto) tipi transformattirler

1.7.2. Sargl Tiirlerine Gore Transformatorler

1.7.2.1. Silindirik sarglh transformatorler

~ekil 7 a ve b'de gorUldGgG gibi 1 ve 2 nolu primer ve sekonder sarqtlar slllndlr blclrnindedir, izolasyon emniyetr acismdan yGksek gerilim sarqtsr ceklrdekten uzaklastmlrrustir.

(a)

~ekil-7 (a) Basit silindirik (b) C;ift silindirik sarqt

(b)

,------"-"-_."._ .. "." ".""."." .. _ " "" "."._,,-""._._--" ..

I

1 !

I I

.... _. __ ._ ••• _ 1 n __ _ 1

,'"-""--""""

a

b

~ekil-8 Tek fazlt transformatorlerde magnetik devrenin bashes vapim seklllert (a) C;ekirdek tipi (b) Manto tlpl, A:Ost gerilim sarglsl, B:Alt gerilim sarglsl

13

Tran,iformaltJr/er[M.Bnkij

1.7.2.2. Dilimli (Disk) sarglll transformatorler

Disk sekllnde haztrlanrrus alan primer ve sekonder sarqt bobinleri birbiri ardt srra bacak Ozerine siralarur. izolasyonu kolaylasttrmak h;:in ilk ve son bobin olarak alt gerilim sarqisma ait iki yanm bobin kullarnhr,

.--_._-_ .. _ ......... _--

III

A B

$ekil -9 DiI1mli (Silindirik) sarqt

Primer ve sekonder sargl lcln kullarulan iletkenler yuvarlak yada dlkdortqen kesitli olup !;e~itli izolasyon maddeleriyle (kaglt, suni redne, suni vag vernikleri, ipek kagldl, emaye kaplama vb ) yahtllml~lardlr. Alcak gerilim (AG) sarquan izolasyon kalayltgl nedeniyle ~ekirdege (nOveye) yakm verlestmltr, YUksek gerilim (YG) sarqis: murnkun olduqu kadar cekrrdekten uzak tutulur.

Sarglda kullarulan i1etkenlerin kesitleri cekllen yOke (akima) gore bellrlenlr, Genel olarak AG tarafmda keslt bOyOk sanrn savist az, YG tarafmda kesit kO!;Ok sanm saYlsl fazla olur. $ekil SIde transforrnator sarqilannda kullarulan iletken blclmlerl gosterilmi§tir.

r .. ---·- .. -·- .. ·---·-- .. ·-·--·· .. ---·---- .. -·-- .. ---·---

r

I

I !

I abc !

.... _ _ _ .. __ __ _ _._ _ _ _ _ _ __ _ __ __ ._ ._:_ _i

$ekil-S Transformator sarqilannda kullarulan i1etken blclrnlerl

a. Yuvarlak telli sarqt b. Yasst telli sarq: c. ~erit iletkenli sargJ

14

Tralllifarmat6rlerIM.Bnkil

Magnetik devre iizerlne yerlestlrflen sarqilar O~ fazll transformatorlerde tir;; farkh sekllde kendi aralannda baglamrlar. Bunlar; Or;;gen baglantl,ylldlZ baglantl ve zig zag baglantJdlr. Bu baglantl sekillerl sonraki bolurnlerde daha avrmuh olarak incelenecektir. A~aglda kisaca bu bag lanular 6zetlenecektir.

a-Ur;gen Baglantl (tl.)

Her faza ait sarqilar birbirleriyle kapah bir devre olacak sekilde blr faza ait sarqmm giri;; ucu diger sarqmm <;Ikl;; ucuyla baglamr. Her faz sarqrsmdan ger;;en akim ve gerilim arasmdakl bagmtl a;;aglda verllrnistlr.

R

T

s

~ekil-l0 Sarqilarm Or;;gen baglantlsma ait prensip sernast

(If=Faz sarqismdan ger;;en aklm;Ih""HatOzerinden ge~en akirn) (Uf=Faz sarqi udarmdakl gerilim;Uh=Hat Ozerindeki gerilim)

b-Ylldlz Baglantl (Y)

Her faza ait sarqilann ~Ikl;; (veya giri;;) udan ayru noktada blrbtrlne baglamr. Birle;;me noktasma Ylldlz veya n6tGr noktasi denlr, Her fazm bosta kalan diger Or;; ucuna sebekeye ait fazlar veya transformat6rOn besleveceql yOk baglanlr. Her faz sarqismdan ger;;en akirn ve gerilim arasmdaki bagmtl a;;aglda verllrnlstlr.

r-·· .. · .... ·- .. ·- .... -- .. -·---- .. ·-

'---'-""""'---

L._ .. _ _ .. __ _ _ _._ _._._._ _ .. _. __ __ _ _ 1

~ekil-l1 Sargllann YlldlZ baglantlslna ait prenslp sernasi

(If=Faz sarqismdan ger;;en aklm;Ih=Hat uzerinden ger;;en akrn) (Uf=Faz sargl uclarmdakl gerilim;Uh=Hat tizerlndekl gerilim)

15

Transformattirleri M.Bu Idl

c-Zig-Zag Baglantl (Z)

Her faz sarqis: magnetik devre Ozerinde farkh bacaklar Ozerine dagltlhr ve iki parcadan olusur, Bu baglantl dengesiz yOklerde dengesizligi diger fazlara da kaydirablldlqlnden ozelllkle dengesiz yGklenmenin oldugu aydmlatma transtormatorierln de yogunlukla kullaruhr, Sargl ic;in kullarulan lletken miktan diger sarqr tOrlerine gore daha c;oktur.

r-·- .. ·"·--"-- ·-- ·"·---- .. ·-·- ·-- .. - ·---- ·"" .. -- -_ --" _.".---

--7 1 ~

_ R

-

_ s

I

-

)

_ T

-

T

~ekil-12 Sargllarm zig-zag baglantlsma alt prensip semasi

1.8-TRANSFORMATORE Atr ANMA (NOMiNAL) DEGERLER

Anma (Nominal) deger; bir rnaklnarun, bir transformatortln veya bir dhazm tasanrnmda esas alman ve i~letmesinde garanti edilen degerlerdir. Nominal deger veya etiket degeri de denmektedir. Anma cahsmasi; anma degerlerinde rnaklnarun calisrna sartlandir, Anma degerleri makine veya transforrnator Ozerinde bulunan plaka (etiket) Ozerinde bulunur. Transformatortln bashca anma degerleri sunlardir,

a-Anma Gerilimi

Bir fazh transformatorlerde bir sarqmm uclan arasmda, c;ok fazh transformetorlerde hat baglantl uclan arasrnda olc;Ulen gerilimdir. !;;ok fazli transforrnatorlerde anma gerilimi baglantl sekline gore sarq: gerilimine eslt (Oc;gen baglantl) veya sarqt geriliminden farkh ( Ylldlz ve zigzag baglantl) olabilir.

Transformator anma geriliminde beslenirse bosta cahsrnada ikinci (sekonder) sargl uclarmda, sekonder anma gerilimi elde edilir. Transforrnator anma gerilimleri 400kv/35kv sekllnde verilir. Birinci deger birinei ikinei deger ikinei anma gerilimldir. 09 sarglil transformatorlerde verllen Oc;ilncO deger O<,;OncO sarqrrun anma degeridir. 230/115/21kv gibi.

b-Anma Frekansl

Transformatorun boyutlandlnldlgl frekans deqerldlr, Bu deger Avrupa ulkelerlnde 50 Hz iken Amerikada 60 Hz'dir.

c-Anma Gorilnilr Gilcu

Anma geriliminde ve anma akirrunda cahsan transforrnatorun gorOnOr glieOdOr.

Transformator plakasmda verlllr ve VA, kVA, MVA, GVA birimleriyle ifade edillr. iki sarglh transformatorlertn her iki sarglsl da ayru anma gileGne sahiptir. !;;ok sarg1l1 transtormatorlerde her bir sarqmm anma gOdj birblrinden farkh olabllir. 150/150/50 MVA gibi.

16

TransformatOrlerlM.Bnkil

d-Anma Aklml

Anma gorUnUr gUcUnde ve anma geriliminde tek fazh transformatortin bir sarqismda, cok fazh transformetortln hat baglantl ucundan gee;en akundrr, Anma cahsrnasrnda transformatorlerden anma akimlan gee;er. GorUnUr gUdin genel formUIUnden faydalanarak primer ve sekonder tarafa ait anma akimlan hesaplarur.

Bir fazll transformatorlerde:

Oe; fazlr transformatorterde:

Oe; fall transformatOrlerde gerilim ve akunm hat degerlerinin allndlgml vurgulamak ie;in indis olarak h kullarulrrustir. N indisi nominal (anrna) degerlerinin kullarulacaqnu gosterir.

e-Anma (;evirme (Donii~tiirme) oram

ON , Ost gerilim sarqrsi anma geriliminin alt gerilim sarqisi anma gerilimine orarudir, Ornek: 220/14,4 kV ie;in, ON=220/14,14 =15,227

f-Anma Kisadevre Gerilimi

UkN , transformatorun bir sarqist kisadevre edildi9inde, diger sarqidan anma akmumn gee;mesi ie;in bu sarg!ya anma frekansmda uygulanmas! gereken gerilim degeridir. Uygulamada bu deger verine, anma gerilimine orarurun vuzdesl. alan bagll deger kullaruhr. Bag!1 anma kisadevre gerilimi olarak adlandmhr, Transformatorlerin paralel bagh cahsrnasmda gUe; dagllimml etkileyen onernll bir bUyUklOk olup transformatorun tasanrmvla llqilldir.

%UkN == U kN xIOO UN

bu formGlde;

%UkN= Bagll anma krsadevre gerilimi (birimsiz, oran bUyOkiOgO) UkN= Anma krsadevre gerilimi (V)

UN = Anma gerilimi (v)

g-Anma Aktif (Omik) Gerilim Dii~iimii

URN r Anma ktsadevre geriliminin akirn ile avru fazdaki bllesenldlr. Genellikle anma gerilimine orarurun %'desi olarak verilir. %uRi\F(URN/UN).100 olarak verilir.

h-Anma Reaktif (Endiiktif) Gerilim Dii~iimii

UxN , Anma kisadevre geriliminin akirn gore zaman bakrmmdan 900 ileri fazdakl bllesenldlr, Genellikle anma gerilimine oranmrn %'desi olarak verilir. %Uxi\F(UxN/UN).100 olarak verilir.

I-Anma Bo~ta Aklml

10, bir sarqt anma frekansmda, anma gerilimi lie beslendlqlnde, diger sarqt yada sargrlar bosta iken (ack devre, yOk yok) beslenen sarqirun baglantl ucundan gee;en akundrr. Genellikle anma akrmma oranmrn %'desi olarak verilir. %io={Io/IN).100 olarak verlllr,

17

Tran,iformaI6rierIM.Bnkll

j-Anma Bo~ta KaYlp GUcii

Po, bir sargl anma frekansmda, anma germml ile beslendiginde, diger sargl yada sarqnar

bosta Iken (a~lk devre, yuk yak) transtormetorun <;ektigl aktif gu<;tOr.

k-Anma Kisadevre KaYlp GlicU

PkN, transtormaterun bir sargl kisadevre iken diger sargl anma frekansmda anma akuru ge<;ecek sekllde anma krsadevre gerlliml lie beslendlqmde, transforrnatorun <;ektlgl aktif gO<;tOr. Beslenen sarqidan anma akmu verine herhangl blr akun ge<;erse kisadevrede transformatorun <;ektlgl guce "Iasadevre kaYlp gucil II denlr.

1.9. PLAKA (ETiKET)

BUtUn maklnalarda plakada anma bUyOklUklerl ve 1;letmeye almabllmesl i<;ln gerekli dlger bilgiler bulunur. Maklnanm boyutlandmldlgl anma bUyUklGklerinln l~letmede ozellikle dikkate ahnrnast gerekir. Transfarmator plakasi kaJay gori.ilebilecek blr yere konulmah , bllgiler sllinmeyecek sekllde standartlara uygun yazllmahdlr. Plaka Ozerinde a§agldaki bilgiler bulunur,

l-Anma gorunOr gucO 2-Anma frekanst 3-Anma gerilimlerl 4-Anma akirnlan 5-6aglantl §ekli

6-6agll anma kisadevre gerillmi 7-Transfarmator tUru

a-Uyulan standartlar

s-Irnalatcmm adt 10-imalat tip ve numarasi ll-imal YIII

12-Azami kisadevre sOresl 13-Sogutma tilrii 14-Yahtkan struft

15-Diger bilgfler

o

·.AEG ~'1rit·

o

NETI'

L1SANSt TRAFO WlOO

ItipTsuc6046slIHO 45fl79I1VAI'IMVILI 1991 IIrs261

IAN.r.UcO 1000 .. v ... lIl~lEHfE_ 81 IIc1Hs{ DT UrAZ 3 1~IF=n=E=KA=N=S=S=O==H~l:

IKotfUM 111 36225 v)I v )f1;EvnE SICAKLle, , t.o'e

I BACLAHTI KUMESI Dyn5

IAN. GERJ ISOnUTMA VtiHTEMI ONAN

. (KONUM 10 II 33638 V II v ilAN.KI5ADEvnE GEn. °1.6,OB

, IKONUM 511 32775 v II v II sOn. K ISADEvnE A K,Oo 275 kA I

I ANMA AKIMI, ] 6.73 A II 1443.4 A llW!ovUK I<ISAOEVhE 5UR.2 51

I VAO C INsl TECIINOL 2000 ii YAI:IT 1M oUlEvl 170-70/-3 I'

110P. ACIRLIK ~.91~ «II YAt;; AGIRll61 0.633« IIETKhl aULAC. 1,59Q« J

(IIONUM 21 35363 : I ~I
IKONUM l J 34500 400 o .. '

.

TlflK HALI

Sekll-13 0.; fazll transrormatcrun plakasi

18

TramjarmaI6rlerIM.Bald[

1.10. KONULARLA iLGILI ORNEK PROBLEMLER VE ~OZOMLERI

Soru 1. Bir magnetik malzemede H=10 A/em lcln B=l,37 T olduquna gore malzemenin magnetik gee;irgenligini ve bagtl gee;irgenl@ni hesaplaymrz,

~ozum 1.

H=10 (A/em) ise H=10. 100 (A/m)=100b (A/m) (Magnetik alan slddeti birimi A/m dir.) fl=B/H=l,37 T/l000 (A/m)=l,37.10-3 (Tm/A), malzemenin magnetik gec;irgenl@ ~tr=~l/!lo=l,37.10-3 (Tm/A)/4rr.1O-7 (Tm/A)=1090, malzemenin bagll gee;:irgenligi

Soru 2. Icinde demir bulunmayan bir halka bobinin akt yogunlugu 0,02 T olursa magnetik alan slddetl ne olur? Ortalarna e;apl 20 em olduquna gore arnpersanrrum bulunuz. Sanm sayist 200 ve 400 olursa ihtiyae; duyulan uyarma akuru ne olur?

~ozum 2.

H=B/fl=B/flo=O,02/4n, 10-7 (Tm/A)=15920 AIm, bobinin olusturduqu magnetik alan slddeti 0=N.I=H.I=15920 CA/m).rr.O,2m=10000 Ampersanm, bobinin toplam ampersanrm

N=200 ise I=0/N=10000 As/200 s=50 A, ihtiyae; duyulan uyarma aktrn degeri

N=400 lse !=0/N=loo00 As/400 s=25 A, ihtiyac; duyulan uyarma akirn degeri

Not: (;ozDmlerde dikkat edilecek 6nemli husus bDyDklDklerin birimleriyle I§/em yepnmastd«. Birimlerde sayi/ar/a beraber i9/em g6rmekte ve hesaplanan bDyDk/iigun birimi kendilifjinden ortaya akmektedtr.

Soru 3. 40 MVA ileten 110kV'luk 0<; fazh yOksek gerilim hattmm uzunluqu 100 krn, iletken kesiti 185 mrrr' ve 6zg01 iletkenli9i 34 s.m/rnrrf olduguna gore, kayrp gOeO ve CosQ=l gOe;: katsayrst altmda hattm verimini hesaplavrmz.

~oziim 3.

R = _1_. = 100lan 100.103 = 160.

}'.A 34Sm j mm' .185mm2 185.34S

I=S/('J3.U)=40MVA/C-.J3.110kV)=210 A Phk=3.R.I2=3.16Q.C210Af=2117 kW 11=1-PhJP=1-2,l17MW/42,117 MW=%94,97

Soru 4. Hat son una 20 kW gOr;; ileten Oc; fazh bir hattm r;lkl~ gerilimi 380V, uzunluqu 300 rn, etkin direnci O,5njkm olduquna gore hat akunrru, hat direncini, hattm kaytp gOeOnO ve hat

verimini O,B gOr; katsaytsmda hesaplayrruz.

~ijziim 4.

I=P/C-.J3.U.CosQ)=20Xl03 W/C-.J3.3BOV,0,8)=::38 A R=r.J=o,5 n/km.O,3km=O,15 n Phk=3.R.I2=3.o,150.(3BAf=649,BW 11=1-PhJP=1-0,649BkW/20,649BkW;;:;;%96,85

Soru 5. 250 kVA, 2okV/400V, 50 Hz'lik tek fazh bir transforrnatorun:

../ a-Anrna akirnlanru,

b-O,B gOe; katsavrsi ile tam yilklendlqlnde sekonder (ikinei) aktif ve reaktif gOe;leri,

c-Avrn gOe; katsavrsi ile primerden 100 kW aktif gOe; ceklllrken: primer akururu, gorOnOr ve reaktif gOe;leri hesaplayuuz.

19

Transformatorlur I M.Bnlti I

C;ozilm 5.

a- I1N=SN/U1N=250kVA/20kV=12,5 A, primer anma akmu 12N=SN/U2N=250kVA/O,4kV=625 A, sekonder anma akirm

b- P2=SN,Cos!p2=250 kVA.O,8=200 kW, sekonder aktif gUcU Q2=SN.Sin(P2=250 kVA.O,6=150 kVAR, sekonder reaktif gUcil

r '-+ _ •••• - ••••• ------ - ••• - •••••••••••••••••••• - ~ _._ , •• ~L •••••••••••••••••••••••• _j

! Hatlrlatma: Bu tur sorulann t;ozUmUnde "Gii9 U9geni"'nden faydalanmak daha anlasihr ve I I j ! kolay e;:ozUm yapmayi saglar. GUe;: Ue;:geni dik Ue;:gen olup dik kenarlar aktif ve reaktlf gUcu, !

1 :

i hipotenUs gorUnUr gUcU ternsll eder. Dik Ue;:gende kenarlar arasmda qecerll olan bagtntllar avru i

1 :

! sekllde gUe;:ler lcinde gee;:erlidir. Aktif gue;: He gorUnUr gUe;: arasmdakl ae;:l "Gii9 AflSllT olup bu !

1 acmm koslnllsu gUe;: katsaytstm verir. GUe;: ae;:lsma gore kenarlar arastndaki trigonometri !

, ,

1 baglntllanyla gUe;:ler arasmdaki iIi;:ki kolayca hesaplarur. I

'Ii Ot;genin dort bUyUktUgUnden (ue;: tanesi kenar, bir tanesl au) herhangi lklsi biliniyorsa 1.1

I diger lklsi kolayca hesaplarur. j

I Bu Ut;gen valmzca gUe;:ler ie;:in degil, empedans , gerilim ve akirnlar ie;:in de kullaruhr, I

I P=S.COS(P i

; I

I ;

, ,

i rp =Guc actsi 1 -Costp=P'S, Pr=S.Cosrp i

~ 1

I 2-Sin (p=Q/S, Q=S.Sin(p ,

I Q=S.Sin!p ~~Tan!p=Q/P ~:';;L~iP I

I I.

veya

t. ~=.~:.~ ~~.~.~ .. ~:.~~~ _ ..l

c- Primerden 100 kW gUe;: e;:ekilirken;

I1=Pd(U1N.COS(Pl)=100 kW/(20 kV.O,8)=6t25 At primerden cektlen akim

Sl=U1N.I1=20 kV.6t25 A=125 kVA, primerden cekilen gorUnUr sue Ql=UlN.It.sin!pl=20 kV.6,25 A.O,6=75 kVAR, primerden cekllen reaktif gUe;:

-/ Soru 6. 20 MVA, 63/5,5 I<V, 50 Hz'tik ucfazh transforrnatortin: a-Anma aktrnlarmr,

b .. Ot8 gUe;: katsayisr ile tam yUklendifjinde sekonder (ikinci) aktif ve reaktif gOt;teri,

c .. AYnI gUe;: katsayrsi ile primerden 12 MW aktif gUe;: ceklllrken: primer akmurn, gorUnUr ve reaktif gUe;:leri hesaplayrmz.

C;ozilm 6.

a- I1N=SN/(,,!3.U1N)=20 OOOkVA/(,,!3.63kV)=183,3 At primer anma akirru 12N=SN/(,,13.U2N)=20 000kVA/(,,13.5,SkV)=2099t5 A, sekonder anma akirm

b- P2=SN.COS!p2=20 MVA.O,8=16 MW, sekonder aktif gUcU Qz=SN,Sin(P2=20 MVA.O,6=12 MVARt sekonder reaktif gUcU

c- Primerden 12 MW gUe;: e;:ekilirken;

I1=Pt/(,,!3.U1N.COSCP1)=12 MW/C,,!3.63 kV.O,8)=137t5 A, primerden cekilen akim Sl=PdCoS<Pl=12 MW/Ot8=15 MVAt primerden cekllen gorUnUr gUe;:

Ql=P1.tan(Pl=12 MW.O,75=9 MVAR, primerden cekllen reaktif gUe;:

20

Tral1.'r/ormalorfer[M.Bnld]

Soru 7. 2.0 kVA'hk bir transforrnator, tek fazh imal edlllp 220 V lle veya at;; fazh imal edilip 380 V' ile beslenirse hat akirnlan ne olur?

C;fizum 7.

Sir fazh lken:

Oe; fazh lken:

I1N=SN/U1N=20 kVA/0,22 kV=90,9 A

I1N=SN/(.J3,U1N)=20 kVA/C.J3,0,38 kV)=30,39 A, (;: 90,9A/3 olrnaktadir)

,/Soru 8. Sir elektrikli demiryolunu besleyen bir fazh transformatorlerden birinln anrna degerlerit

7,5 MVA, 154kV/ 2.5kV, 50 Hz tiro a-Cevirrne (donusttirme) oraruru, b-Anma akirnlanru,

e-0,7 endOktif gOe; katsayist He tam yiikte e;ah~lrken sekonder aktif ve reaktif gueO, d-0,75 gOe; katsaytsiyla 4,2. MW gue; verdlqlnde primer ve sekonder akimlan,

hesaplaynuz C;fizum 8.

a- ON=(Uh1/UhZ)=154 kV/2.5 kV=6t160

b- I1N=SN/U1N=7500 kVA/154 kV=48,7 At primer anma akirrn Im=SN/Um=7500 kVA/25 kV=300 A, sekonder anma akmu

c- Pz=SN.Cos(pz=7t5 MVA.0/7=5,25 MW, sekonderden cekllen aktif gOt;; Qz=SN·Sinlflz=7,5 MVA .0,71414=5/356 MVAR, sekonderden cekllen reaktif gOC;

d- Transforrnator 0,75 gOe; katsayrsi ile 4,2. MW verirken Sz=PzI{COSlflz)=4/2. MW/(0,75)=5,6MV A, g6rOnur gOe; Iz=SzlUm=5600 kVA/25 kV=224 A, sekonder akmu I1=Sl/U1N=5600 kVA/154 kV=36,36 A, primer akurn

Avm c;6z0m aktif gOe; formillunden yarartamlarak ta yaprlablllr. Yanl; Iz=Pz/(Um.COSlflz)=42.00 kW/(25 kV.0(75);:::;;224 A, sekonder akirm I1=PJ(U1N,COSCpl)=4200 kW/(154 kV.O,75)=36,36 At primer alorru

olur,

21

Trall!ifarmalorler[M.Baki)

2.TRANSFORMATORUN f;ALI$MA iLKESi, GERiLiM DENKLEMLERiNiN f;IKARILMASI, E$DEGERDEVRE VE FAlOR DiVAGRAMLARI

2.1. TRANSFOR~I(iRON t;ALI$M~.!If~si Transformator:~,-O~j9~h,~ikhv..~y.a_l;ok~sarglll, cok kOI;Ok qerillrnlerden cok bOyOk gerilimlere, birkac; VA gO~~~ GVA gOce kadar cok degi~ik degerler i<;in imal edilrnektedir, Bu c;e~itlilige ragmen hepsinin cahsrna ilkesi ayrudir ve karsihklt endGklemeye dayamr,

Daha onceden anlatlldlQI gibi transforrnatorun cahsrna llkesl ortak bir akl lle halkalanan iki sargl arasmdakl kar~llIkh endOklemeye davarur, Transforrnatorun sebekeve bagh sarqisi alternatif gerilimle beslendjQ1nde bu sarqidan alternatlf akim qecer ve magnetik devrede alternatif bir akl olusur, olusan akl her iki sarpida bir kaynak gerilimi endOkler. EndGklenen gerilimle <;Ikl~ sarglsl baska bir sebekeyl veya tiiketldlerl besleyebllir. Boylece giri~ sarqismm sebekeden aldlgl gO<;, magnetik endGksiyon yoluyla C;lkl~ sarqisrna ve oradanda bu sarqrrun besled@ sebeke veya yOke aktanhr.

Sargllardaki Nt ve N2. sanrn sayrlanru uygun secerek giri~ gerilimi ayru frekansta daha bGyGk veya daha kGC;Gk 9kr§ gerilimine donG§torGlGr. Transformatorun bu ozelligl sayesinde her tGrlG uygulamada ihtiyac; duyulan alternatif gerilim kolayca temin edilebilir.

~

EndGkleme yasastna gore, endOkleme hareketll veya hareketsiz olabilir. Hareketslz

endGklemeye "transforrnator endGklenmesi" de denir. Transforrnator sarqtlanrnn birinin yalmz giri§ ve digerinin yalrnz c;rkr~ olmasmm fIziki bir zorunluluqu yoktur. Sargllardan hangisi sebeke tarafrndan beslenlrse 0 sarqi giri~, digerleri <;lkJ~ sarqtsrdrr, Ornegin 35 kV/400 V'luk bir transformatorun 35 kV'luk sarqrst ile beslenirse 400 V, 400V'1uk sarqtst beslenirse 35 kV elde edilir.

Transforrnatortln cahsrnasrru daha iyi anlayabilmek ldn magnetik devredeki bGyGklGkleri temel elektrik devresi ile karsilasurmak ve aradaki benzerlikten faydalanmak yararh olacaknr. ~oyle ki; elektrik maklnalanrun tamammda akr magnetik devrenin demir kisrrundan ve daima cok kGI;Gk yapilan "hava arallgrndan" gec;er. Transformat6rJerde hava arahgma ihtiya<; olmadrgrndan magnetik devre Ozerinde hava arairgr yoktur. Ancak hareketli elektrik makinalannda hava aral@ zorunludur.

r· .. ·-.-- .... ·-··· ...... -- .. ··.· ... - .... ---·- ..

1 I RI

I G i R, U ,

I I

L _ _ _ _ " _ ..1

..··_ .. • .... _·_--_· .......... • .... · __ .... ··-·_···· .. __ ·_ .. _· ........ ·1

~ R~Fe I

I

-----;> I

L~ R., r~ V

'-- ---1

I

1._ _ _ _ _ _ _ _ .

$ekil-14 Akrm ve akl devreslnln karsilastrnlrnasr

22

Transformatarleri M.Bllkll

Sekll 14'tej RI generatorUn II; dlrenel, Ra yGk direne', RmFe demir kisrnm magnetik dlrencl, Rma hava arailgmm magnetlk dlrenel, I uyanna aknru, e uyarma arnpersanrmdir, iki devrede

blrblrlne kar§Jhk gelen buyuklOkler a§agJda verllml§tlr.

E U I ~ Ra y

e v cII RmFe Rma Il

2.2. TRANSFORMATORDE AKI C;E$iTLERi

Aki her madde veya bosluktan az yada cok gel,;ebiUr. Yahtkaru clrnayip en Iyl lIetkeni demlrdlr. Akmm gel,;meslnl kolayla~tlnnak ve fhtlyal,; duydugumuz sekllde yonlendlnnek lI;in demirden vapilan devreye "magnetlk devre" denlr, Akuun yahtkaru olmadlgmdan akirn gibi Istenen yaldan tamamen gel,;riieSrSaQlaiiamaz.

Transformatorde bulunan Ik/ sarqidan gel,;en akimlann meydana getlrdlgi akilar §ekil lS'te basltce gosterilmi§tlr. Uyanlan akmm bUyGk kisrru gec;mesl lstenen magnetlk devreden gec;er ve her Ikl sargl tarafmdan halkalamr. Fakat olusan akmrn kUI,;Ok bir kisrrn yalmz bir sargl tarafmdan halkalarur ve, devresin kismen magnetik devre ve kisrnen de hava Ozerinden tamamlar. AkJ sargJlar tarafmdan halkalam§ ~kline gore Iklye aynlJr .

.... _ ".~~~~ ._.....t.ltu..._ , -tr uu t ..

Sekll-lS YGkte trensformatorde akl daglhml ve akJ I,;e§itlerl

a-Faydah,Ortak, Esas Akl

Magnetik devre uzermden kapah blr devre olusturan ve her Iki sargl tarafmdan halkalanan akl olup Iki sargJda da kaynak geriliml olusturur, En bilyOk ve onernll akl 01 up tamamen magnetlk devre Ozerlnden gel,;er. Eneljlnin birlnci sarqidan lklncl sargJya lIetiminl sagladlgmdan bu aklya "faydah akJ" veya "esas akr" I he Ikl sargl taranndan haJkalandl!;il il,;in I

-~ hLj-· ....,

"ortak aki" denlr.

-+----~.-~--

Birinel sarqirun faydall halkalanma aklsl 1fIlh ve iklnel sarqmm faydalJ haJkalanma akrs:

'l'2h sargl sanrn saYlsl lie Il>h ortalama faydah akmm ~rplmma eslttlr, \fJlh birinei sarglda El, 'l'2h lkincl sarglda "E; karnak gerIlimlnleriaukler:~"'

\fJ=N.1l>

23

Tran:ijormaltJrier(M.Bllld]

'¥=N.ct>

b- Kac;ak Akllar, Endiiktanslar ve Reaktanslar

Ka~ak akl birinci (primer) veya lklnd (sekonde) sarqidan valruz biri tarafindan halkalarur ve valruz halkalandlgl sarqida endOkleme yapar. Buna gore iki ayn kacak aki vardir,

i-Primer amper sanrn 01=N1.I1 tarafmdan olusturulan primer kacak akisi ct>18 r

ii- Sekonder amper sanrn 0z=Nz.I2 tarafmdan olusturulan primer kacak akis: tD26 t

bir sargl He halkalandrktan sonra digerine giden yoldan saptIgmdanllk.ac;alt-akl" veY~a9l'ma

~klslg,_da, denen bu akilar, magnetik devre dtsmda magnetH(l:Hrenci~c;'ok=bOyuk"olan uzun bir yol gittiklerinden, degerleri esas akiya gore cok ku~OktOr. Uygulamada faydallakmIn-o/0-"5'inden kO~OktOrler. Bu kO~OklOge ragmen transformatOrOn cahsmasmda onernll rolleri vardir. Uygun sedldlklerlnde transtormatorler i!;i~k-eAemli-olan-klsadevre-aklmlannl-slmrlaAdlr-Ir.lar ve transformatOrlerila-parale~lt§IDalanm-kolayla§tlnrlar. Bu nedenle kacak akilar tasanrn asamasmda isteyerek belli degerlerde olrnast saglanIr.

Transformat6rde---sargllarIn~irbirlne gere=dufumlan-ka!;ak akilann degerini belirler.

Ka~ak akilar .. -kOc;Oltmek i!;in primer ve sekonder sarqtlar birbirine-yakrn~olacak sekllde Ost tiste veya van yana verlestlrlllr, Sargllan birbirindeA-t:l~kla~tl"mak kacak akilan bOyOtOr.

-E3ir.ir.l(;:i,.kac;ak~akl transformatorun bosta ve yOkte cahsmasmdar-ikinei-kacak-ekr sadece yOkte cahsrnada mevcuttur. Bosta cahsmada sadece birinci sarqidan yOkte ~ah§mada her iki sarqidan akim qecer. Kacak akilar bir sarqrdan digerine-gi:i~a-ktarma lslernine katIlmazlar. Yalruzca tek bir sarqt tarafmdan halkalandrklanndan, halkalandlgl sargl Ozerinde bir

'ir 6zendOkieme yapar \UiheAdOktif~QzeJliktareaktif",geritim~qQ§JjmOnec.neden olur.

Her sargmm toplam akist ortak akr ile kacak akmm t~ma esltttr, Yani; cD1= cDh + cD10 I birinci sarqmm toplam akis:

cD2= (}Jh + cD2B I ikinci sarqrrun toplam akls~

Birinci ve ikinci sarqmm kacak halkalanma aktst her birinin sanm sayts: He ortalama kacak akilarm carpmuna eslttlr,

Bu degerlerden yararlanarak sarqtlara ait kacak enduktanslar ve reaktanslar elde edilir.

L - '-PI,)' - N ¢16 X L 2 f

16 - - I 18=m. 10 m= .rr,

II I,

24

Tranifarmalorler[M.Bllkil

2.3 AKI VE ENDUKSivONUN SiNUS Bic:;:iMiNDE DEGi$MESi

Standartlar sebeke geriIiminin sinus bldrnlnde degi§tigini kabul eder ve bunun saglanmasml zorunlu kilar, Primer sarqi sinus blcimll gerilimle beslendlqlnde, sarqidakt gerilim du§umu ihmal edlllrse, meydana gelen ortak akt ve endGksiyonda slruls sekllnde degi§ir. Bu kabulGn dogrulugunu ispatlamak ic;in oncellkle ortak veya karsihkh akmm sinGs bi<;iminde oldugunu kabul edelim ve Nt sartmh sarqtda endGklenen gerilimin sinus olduqunu gosterelim. (Bilinen bir bGyGklGge "uygu/anan gerilimin sinus bi~imli olduglf bu bGyGklGgGn dagurdugu sonudar i<;in "ortak akt ve endukslyon i~irf' kabuller yaparak ispatlama) GG<; transformatorlerinde cok kG<;uk olan sarqt gerilim dG§GmG ,1U ihmaI edildiQinde sarqrrun beslendlql gerilim lle sarqrda endGklenen gerilim eslt olur ve zamanla degi§imi ayrudir. Bu kabulden faydalanarak gerilim ifadesi bulunur,

cDh=cDM.Cosrot ,1U;;O ul=el

el = - d'¥/dt = roN1cDMsinmt = E1Msinrot = Ut = U1Msinrot v-

Buradan crkanlacak sonuc besleme gerilimi sinus blcrnlnde degi§tigl taktirde ortak akt ve kaynak gerilimi el de zamanla daima sinus bic;iminde degi§ir. Yukarrda hesaplanan bGyGklGklerin ani degerleridir. Bunlann M indisiyle gosterilen maksimum degerleri de bulunur, Yani;

I

Faydah aki, endGksiyon ile magnetik devre demir kesitinin carpmuna eslt oldugundan ak:

ve endukslvon aytu sekilde degi§ir. Yani akt sinus sekllnde olduqundan endOksiyon da sinus sekllndedlr,

cDh=cDMCOSrot cDh= A.Bh

BiJ :::: ~ :::: ¢; cos ex= E", coswt

Burada elde edilen onernll sonuc: sinUs bic;imli gerilimle beslenen transformatcrde ortak akt ve endOksiyon da her zaman sinus bi<;imindedir.

2.4 TEMEL GERiLiM FORMULU VE FREKANSIN SABiT KALMASI

EndGkleme yasasma gore t Qrtal9kL~magnetik devre uzermde bulunan he[_sargl~ bir kaynak gerilimi endukler, N sanrn saYIII blr sarqtda endGklenen gerilimin e ani degeri hesaplandiqmda:

25

TranifomrolorlerlM.Bllld]

e = _ d'fl" = -N. d(JJ/r = -NCD. d(cosmt)

dt dt dt

e=m N<DMSinoot=EMSinoo t= EMCos( 00 t-90o)

ifadesi elde edilir.

Bu ifadeden onernll sonuclar elde edilir. Bunlar;

t.smus bldmll bir ortak aki halkalandlgl her hangi bir sarqida sinus bif;;imli kaynak V'

gerilimi endGkler.

2.0rtak akt ve endOklenen gerilim arasmda 1(/2 rad=90o lik bir faz farkt vardir,

3.SinUs degi~imi sekllnde elde edilen ifadeden faydalanarak transformatorde temel

gerilim formUlU elde edilir.

2~ =4,44 -v2

transformatorde temel gerilim forrniilil elde edilir.

Buraya kadar verilen ifadelerde kullarulan bGyUklUklerin birim ve sembollerini bir arada vermek faydah olacaktir,

Sembol Birim Biiviikliiqiin aqklamasl
e,EM,E V EndGklenen gerilimin ani, maksimum,efektif degeri
clJh,clJM Vs=Wb Ortak veya faydalr akirun ani,maksimum degeri
'Ph, 'PM Vs=Wb Faydalr halkalanma akrstmn ani,maksimum degeri
Bh,BM Wb/m2=T EndGksiyonun anl.makslrnurn degeri
A m2 Magnetik devrenin faydah kesiti
N sanrn Sargmm sanm sayist
00 s·l=l/s AC;lsal luz
f s·l=l/s=Hz Frekans= peryod savtsi/zaman
t s Zaman . .... ---.. I -== "". ._...

Transforrnatortin temergerilim4ffrmUlOne gOre; sinus blclmll ortak akuun halkalandlgl

----....

herhangi bir transformatOr sarqtsmda endGkledi9i kaynak gerilimi frekansa, sanrn sa0Sina ve

orta~Ifi'iTIii'l' degeriyle oranuhdir. 4,44 katsayrsi sinGs bldrnindekl degi§ime bagh sekll ketsavisidir. Bu formOIOn uygulama sahast genistir:

a. Alternatif gerilimle beslenen bobinler,

b. Sargl katsavist kw ile c;arplldlgmda senkron ve asenkron makinaJar, E=4/44fNclJM.kw

c. Haberlesrne tekni9inin cerceve antenJerinde.

26

TrunsjormaliirlerlM.Bnldl

4.Temel gerilim formulune gore transformatortln herhangi bir sarqtsmda endGklenen gerilimin frekanst daima besleme geriliminin frekansma eslt ve sabittir. Transforrnator frekansi degi~tirmeyen bir dOzendir. Bunun fiziksel nedenl, sarqilann bir birine karst hareket etmemeleri nedeniyle akt defji~iminin hepsi h;in avru hizda olusudur, Asenkron makinalarda sarqrlar blrblrlerlne gore hareket ettiklerinden endOkleme luzlan ve onunJa beraber endOklenen gerilimin frekanslan degi~iktir. Bu degi~im asenkron makinalarda "kayma kavrarrnyla" a<;lklanlr. Bu nedenle asenkron makinalar hirer frekans degi~tirieidir,

2.5 SARGlLARDA ENDUKLENEN GERiLiMLER VE GERiLiMiN SARIM SAYISI iLE DEGi$1iRiLMESi

Magnetik devreden ge<;en ortak akt hem primer ve hem de sekonder sarqi i1e halkalandlgmdan, bu sarqilann her birinde blrer kaynak gerilimi endOkler. EndOklenen kaynak gerilimlerinin Ell E2 etkin (efektif) degerlerini bulmak ic;in, temel gerilim formulunde valrnzca Nl ve N2 sarq: sanrn sayilanru degi~tirmek yeterli olacaktir.

Burada; El blr ozenduklerne, Ez blr karsihkh endOkleme gerilimidir. Birinei sargl blr tOketici, lklncl sarq: bir Oreticidir. Magnetik devre Gzerinde baska bir sarqt var ise onun endOkledigi kaynak gerilimi N3 sanm sayisnua bagh olarak aym formOlden hesaplarur.

Transforrnator sarcuannm sayrst teorik olarak simrh degildir. Temel gerilim tormuluvle hesaplanan endOklenen gerilimler transformatortln plakasmda 35kV/400 V sekllnde verilir. Pratikte endOklenen gerilim Verine anma gerilimi kullaruhr, Anma gerilimi bosta cahsmada endOklenen gerilime eslttir. Yukanda verilen ornekte:

E2=U2N=400 V anlamma gelmektedir.

Temel gerilim formOIOne gore ortak akl transforrnator sarqrlarmda sanm sayisiyla orannh gerilimler endOkler.

E=k.N

Sanm savrsmm degi§tirilmesiyle bir sarqrda istenen gerilimin endOklenmesi saglanlr. Sanm saYlsl primer sargl sanrn saytsmdan kGC;Ok ahrursa, endOklenen gerilim primer geriliminden kOC;Ok, sanrn saYlsl primer sanm sayisrndan bGyOk ahrursa endOklenen gerilim primer geriliminden bGyGk olur, Ozetle; transformatOrGn gerilim degi~tirme mekanizmasl son dereee basit olup yalruzca sanrn sayisma baglldlr.

2.6 SARIM GERiLiMi VE DEMiR DOLDURMA KATSAYISI

Primer ve sekonder sarqmrn bir sanrrunda endOklenen gerilim E, veya Us, temel gerilim formGlOnden, endOklenen gerilimin sanm savisma bolunrnesiyle kolayca hesaplamr, Yani;

27

Transformatiirleri M.Ilnld]

Ayru magnetik devre Ozerlnde bulunan bOtOn sarqrlann ister primer, ister sekonder ve isterse diger sarqilar olsun sanrn gerilimleri birbirine eslttlr, Sanm gerilimi bilinirse herhangi bir sarqida endOklenen gerilim sanrn gerilimi ile sarqimn sanrn sayismm carpilmasiyle bulunur,

Daha onceden de anlatlldlgl glbi transfcrmetor saclan yalltkanla kaph olmasi ve yGzeyler arasmda bosluklar kalmast nedenlyle akmm gec;tigl favdah veya etkin demir kesiti geometrik olarak olc;Olen demir kesitinden dalrna daha kOc;OktOr. iki keslt arasindakl yOzey farkindan akt gec;mez. Akl formGIGnde ki A (rrr') kesiti faydah kesit olup, pratikte geometrik kesit Ag nin dernir doldurma katsavist fFe ile carprlmasiyla bulunur. Geometrik kesit magnetik devrenin boyutlanndan faydalanarak hesaplarnr, Demir doldurma katsavisi faydall kesitin geometrik kesite oraru olarak tarurnlarnr.

Demir doldurma katsayrsm (fFe) yontendtrllmls kristalli soguk haddelenrnls sadarda pratik degeri 0,97 kadardir, Bu sadann onernll ozelligi dernlr doldurma katsavisuun eski sadara gore daha yGksek olrnasidir. Ozerlerindeki yahtkan tabaka fosfath bir maddedir ve cok ineedir. Eski saclarda yahtkan olarak vernik, eam suyu, cok inee kaglt kullerulrrdi, Bu durumda demir doldurma katsavrs 0,89 ...... 0,93 arasmdadrr.

2.7.ENOUKLENEN GERiLiMiN OEGi!jKENLERi

Temel gerilim formOlGne akt ifadesinin kar;;lllgl da yazlldlgmda; bir transformator sarqismda endGkJenen gerilimin turn degi;;kenlerini gosteren 'bagmtl elde edilir.

E=4,44.f.N.A.BM

SinGs bkirnll degi;;imde aktrn ve gerilim daima etkin (efektif) degerleri ile belirtildi9i halde, akl ve endGksiyon daima maksimum degerleriyle belirtilir. Temel gerilim formOIOnGn yeni sekllyle endOklenen gerilime etki eden bGyGklOklerin pratik degerlerini gorelim.

1. Sebeke Frekansl: ;iebeke frekanst standart hale getirilmi;;tir. Olkemizde ve Avrupada 50 Hz, Amerikada 60 Hz'dlr. Ozel frekans olarak bazt elektriklendlrllmls demir yollannda 50/3=16,7 Hz, ucaklarda 400Hz kullaruhr, Frekans telefon tekniginde

28

Transformatorler

0,10 2,U
Will T
.OD9
ODn
1,5
r7 1
)J a
1\116
aDS I,D
0.04
Q,Q)
0,5
002
0.01
0 0 konusrna kanah lcln 0,3 kHz 3,4 kHz, elektroakustlkte 16 Hz ....... 20kHz ve

haberlesrne tekniginde 100kHz 10GHz arasmdadir,

2. EndUksivonun i·1aksimum deCierl: Elde edilebl1ecek rnaksirnurn endUksiyon kullamlacak sacm B=f (H) rruknenslanma egrislne baghdlr. ~ekil 16'ta gGnUmUzde kullarulan transforrnator sadarmdan birine ait rmknatislanma egrisi verllmtstlr, Egrl ikl ktstmdan olusur. Ba~[angJ(;;takl dogrusal kistrnda endGksiyon magnetlk alana, dolavrsiyla uyarma akmuyla yakla~lk orantrh artar. Doyma bclqeslnde endGksiyon artl~1 glderek azahr. Bu b61gedekf buvuk endUkslyonlar ekonomik olmaz. <;UnkU ihtryat; duyulan uyarma akirnlan ve olusan demir kaviplan t_;ok bUyUr. Bu nedenle endilkslyonun makslmum deger! t_;e~itll bOyUklUktekl gOt_; transforrnatorlerlnde az degi;;lr. Demir keslt!nl kOt_;Olterek (transforrnatorun aglrhgl azalhhr) ekonomik bir cahsrna saglayan tasanmlar it;ln cahsma noktasi daima rruknauslanma egrlsinin doymall b61geslnde seclllr. B~, degerlerl kullarulan sacm kalitesine baghdlr. Bu degerler;

• Y6nlendlrllml;; krlstalll soguk haddelenmls saclarda

• Yonlendlrllrnemls krlstalll soguk haddelenrnls sadarda

• KOt;Ok transforrnator sadarmda sekllnde degi;ilr.

:1,6 1,B T

:1,3 1,5 T

:0,9 1,2 T

B
-> -
(
\
-. -
r-- p- o

250

500

1250

.150

1000 A/m

H-

Sekll 16. TransformatDr sactrun rruknatislanrna egrlsf ve magnetlk ger;;lrgenligl degr~!mr

29

TramifarmalorferlM.Bnldj

3. Faydal! Demir Kesiti: Faydah demir kesiti A kuC;Ok trensforrnatorlerde 1cm2 den magnetik devre c;api 1,3m ye ulasan buyOk transforrnatorlerde 1,3 m2 ye kadar C;lkar.

EndOksiyon kOC;Ok gOC;IO transformatorlerde 0,9 T' dan yonlendirilmi~ kristalli sac; kullarulan buvuk transformatorlerde 1,8 T ya C;lktlgma gore ortak akl kOC;Ok transforrnatorlerde 0,9.10-4 Wb den, bOyOk gOC;1O transforrnatorlerde 2,3 Wb e, sanm gerilimi kOC;Ok transformatOrlerde 0,2 V tan, bOyOk gOC;10 transformatorlerde 520 V a yOkselmektedir.

cI>M=10-4m2.0,9 Vs/m2=O,9.10-4 Vs Es=4,44.50 s-1.O,9.1O-4Vs=O,2 V

cI>M=1,3m2.1,8 Vs/m2=2,34 Vs Es=4,44.50 s·1.2,34Vs=520 V

2.8.(;EViRME ORANI

Tek fazh trenstormatorun anma cevlrrne oraru ON primer sarqida endOklenen gerilimin sekonder sarqida endOklenen gerilime oraru olarak tarurnlarur, EndOklenen gerilimler sanrn saytst ile orantth oldugundan, anma cevlrme oraru sanrn sayilenrun oranma eslttlr,

Tarnma gore; anma c;evirme oraru 1 den bOyOk, 1 e e§it veya 1 den kOC;Ok olabilir. Farkl! gerilimler elde edebilmek lcin transformatorlerde birden cok C;lkl~ bulunabilir. Her C;[kl~ ucu ic;in degi~ik bir cevlrrne oraru elde edilir. Anma cevlrrne oram anrna gerilimini veren ucta elde edilen cevlrrne orarudrr, Diger udann cevlrrne oranmda anma sozcugO kullarulrnaz.

<;evirme cram transforrnatonln bilinmesi gereken onernli bOyOklOklerinden olup, ozelllkle transforrnatorlerln paralel cahsrnasmda bOyOk onem tasir. Ornegin Keban ana gOC; transformattirleri tek fazh olup, anma gerilimleri 14,4kV/220kV tur, Anma cevlrrne oraru:

ON=14,4kV/220kV=O,06550Iacaktlr.

Cevlrrne oraru tasanrnda bilinen sanrn sayilanyla hesaplarur. Muayenede bosta c;ah§ma deneyi ile olc;OIOr. Bu deger imalatta garanti edilir ve standartlara gtire tolerans anma c;evirme orarnnda ±%O,5, cevlrme oranmda ±%1 dir.

~. "'w;J c....

..A"" ~ Cevlrrne oraru transformatorun tOrO hakkinda da bilgi verir. 0>1 ise ~8ef., 0<1 ise -IV ~V'£h

d[j~OFi:ier, 0=1 ise vahtim transformatoru anlamma gefir. Elektrik tehlikesine kar~1 guvence

arnaciyla kullarulan transtormatorlere yahtim transforrnatoru denir.

30

Transformatorleri M.Bnlti [

2.9 GERiLiMLER VE AKIMLAR BAGINTISI

Bosta c;all~mada primer sarqmrn c;ok kOC;Ok olan gerilim dO~OmO ihmal edilirse, sargl gerilimi endOklenen gerilime eslt almabilir, Bo~ta cahsmada elde edilen gerilimlerle c;evirme oranlan duyarlt sekllde hesaplamr. Ylikte cahsrnada gerilim dusinnlerl arttlglndan sarqt gerilimleriyle endOklenen gerilimler arasmdakl fark artecaqmdan c;evirme cram ancak yaklasik hesaplanabilir .

.. UlO N,

11----

- - I

U20 N2

Bosta cahsma sartlan altinda eIde edilen gerilimler i1e c;evirme oraru hesaplamr. YOkte calrsrna sartlan aItmda gerilimIerin cram yaklasik olarak sanrn sayrlan oramna eslt oIup; yukOn bOyOklOgOne ve gOC; katsayisma bagh olarak c;evirme orarn %1 iIe %8 arasmda hesaplarur,

Transforrnator primer sarqist sebekeden PI aktif glidinli ahr ve meydana gel en kaytplardan sonra (Pk), sekonderden P2 aktif gliclinO baska bir sebekeve ve tOketiciye verir. Kavrp gOC; diQer gOc;lere oranla cok kOC;Ok olduqundan lhrnal edilerek primer gOcOn sekonder gOce eslt oldugu kOC;Ok blr hata lle kabul edilebilir. Aym sekllde gOC; katsaytlan da bir blrlne cok vakm olduqundan eslt ahnabilir. Bu sekllde transformatOrde aktmlar ve gerilimler bagmtllan eJde edilir.

Yukandaki ifadeden de garOlecegi gibi akrrnlar oraru gerilimler orarurun, cevlrme orarurun ve sanm savilan orarunm tersine eslttlr. Bu azelligi ile transforrnator blr akirn transforrnatortl yani akim degi~tiricidir. Aknn gerilimle daima ters vande degi~ir. Gerilim ve akirn bagmtlsmdan su onernll sonudar cikar.

1. Primer gerilimi sabit kaldlgmda sekonder gerilimi de sa bit kahr.

2. Sekonder akmu yOkle degi~tigindenl primer akmu da ona yaklasik oranda degi~ir.

Transforrnatortm bir sarqismdan digerine gec;i~te akirn ve gerilim ters orantilr olarak degi~ir. Transforrnatorun elektrlk enerjisinin tasmrnasmdakl onernl buradan gelmektedir. Tasmacak enerjinin gerilimi yOkseltilirse akmu azahr ve bu sekllde hat lletken kesitleri kOc;OltOlebilir. Elektrik enerjisi yOksek gerilim ve dO~Ok akirnla ekonomik olarak tasmablltr.

31

Trmrsjormalorier[M.Baki I

2.10. KONULARLA iLGiLi ORNEK PROBLEMLER VE r;OZOMLERi

Soru 1. Sanm savist blrlncl sarqida 1320 ve ikinci sarqida 46 alan tek fazh bir transformattirtin maksimum aklsl 3,76.10-2 Wb dir. Sargllarda 50 ve 60 Hz frekanslarda endtiklenen gerilimleri hesaplayrmz,

r;ozum 1. f=50 Hz

El =4,44fN1Cl>M=4,44.50s-l.1320.3,76.1O-2 Vs=11018 V E2=4,44fN2Cl>M",,4,44.50s-l.46.3,76.1O-2 Vs=384 V

Es""Et/N1""11018/1320=8,3 V

Es""EiN2=384/46=8,3 V

f=60 Hz

E1=4,44fN1¢M=4,44.60s-1.1320.3,76.10-2 Vs=13222 V E2=4,44fN2Cl>M=4,44.60s-l.46.3,76.1O-2 Vs=461 V Es=Et/Nl=13222/1320=10 V

Es=EiN2=461/46=10 V

Soru 2. 230DV/230V,50Hz Ilk tek fazh bir transformat6rde primer sanrn saytsi 4800 olduquna gore ,faydah aklY1, sekander sanrn savisnu ve sanm gerilimini hesaplaytruz.

r;ozum 2.

"" _ U1N = 2300V _ _ ?

'4Ii\[ - 1 - 2,16mVs - _,16mWb

, 4,44jNl 4,44.50s- .4800

N2=Nl·(U2N/UIN)=4800(230V/2300V)=480 Es=U1N/N1=2300V/480D=0,48V

2rJ

Soru 3. Bir demiryolunda ~ah§an 2400V/.JeOV luk 25Hz'lik tek fazh transformatorun sanm

gerilimi 8V alduguna gore primer ve sekonder sanm savilan i1e maksimum aklYI hesaplayrruz, r;ozum 3.

Nl =EJEs=2400 V/BV=300, N2=E2IEs=230V/8V=29

cD M = 44E4jNl = 442400~ = 72m Vs = 72m Wb

, 1 4, .25s- .300

Soru 4. Tek fazl! bir transforrnetortin anma degerleri 60,3 MVA, 14,4 kV/220kV, 50Hz dir. Sekander sarmdan ge~en akirn 250 Ave 200 A olduqunda primer akum yaklasrk hesaplavnuz. r;oziim 4.

(It/h)=(Um/UIN)

I1=250A.220kV/14,4kV=3819,4 A I1=200A.220kV/14,4kV=3055,6 A

Soru 5. Transformattir sarqilan bazen iki esit kisrna btiltintir ve yanm sarqrlar seri veya paralel baglanarak t;e;;itli geriJimler elde edilir. Bu sektlde vapilrms 50kVA'hk bir transformatortm gerilimleri seri baglamada 2300V/230V olduguna gore kac c;e;;it gerilim c;iftiyle c;ah;;llabilecegini ve her cahsrnada anma akimlanru ve cevlrrne orarunt hesaplayimz.

32

Trall,iformalorierIM.Dnl{il

C;ozum 5.

-Primer ve sekonder sargl seri baglandlgmdai

Q;2300Vj23DV;10, Im=50kVAj230V=217,4A,

I1N=50kVAj2300V=21,7A

-Primer ve sekonder sarqt para lei baglandlgmda;

Q;;;::1150Vj115V=10, 12N=50kVAjl15V;;:::434,BA,

11N=50kVAj1150V=43,5A "O~

-,1

!\:

-Primer sargl seri ve sekonder paralel baglandlgmdai

Q=230DVj115V=20, 12N=50kVAjllSV=434,BA,

11N= 50kVAj2300V =21, 7 A

-Primer sarqt paralel ve sekonder seri baglandlgmdai

u=1150Vj230V=S, 12N=50kVAj230V=217,4A,

11N=SDkVAjl150V=43,5A

Soru 6. Keban Santralinde kullarulan tek fazh gu~ transformat6rlerinin anma degerleri 60,3 MVA, 14,4kVj220kV+2x%5-2x%2,5, 50Hz tiro Her blr basamakta primer ve sekonder anma gerilimleri ve anma akirnlaruu hesaplavirnz.

C;ozum 6.

11N=SNjU1N=60,3MVAj14,4kV=4187,S A

Primer sarq: ayar edllmedlqlnden primer anrna gerilimi ve anma akirm basamaklara bag h degildir. lkind sarqida basarnaklan dikkate almak gerekir.

II.Basamakta

=». ~j

23:>v

I. Basamakta

i !

III.Basamakta :UzN=220kV ,I I -\ ---~2'

12=SNjU2=60,3MVAj220kV=274 A Q~~"'''''~\ ... -:;::-\ ,f~O 1/ r:

,.., \ Oil r.!"''''~'''...P''''','.f

IV. Basamakta :U2=220kV(l-%2,5);;;;214,S kV - . ~\' ~'.~

h=SNjUz=60,3MVAj214,5kV=2Bl A Jo_;c __ ·-" __ "_~ .. ~

V.Basamakta :U2=220kV(l-2. %2,5)=209 kV I2=SN/Uz=60,3MVAj209kV=288,S A

Soru 7. Anma degerleri 2500VA, 380V±%Sj220V olan tek fazh bir kumanda transformatorunde akr yogunlugu 1,3 T, dikd5rtgen bldmll demir kesitin boyutlan 6,4 em, 13,5 em ve demir doldurma katsavisi 0,9 duro

a-Faydah aklYl, gerilim ayanru da dikkate alarak sanrn savilanru ve sanrn gerilimini bulunuz. b-Sanm sayrlan hesaplamrken neden aft gerilim sarqisryla baslarur?

c-Kurnanda transforrnetorierl neve yarar? iki faz hatn arasmdakl 380 V gerilime baglanmasmdaki arnac nedir?

33

Trans/ormatarlerIM.nnltil

«;ozUm 7.

a-FaydalJ akl ve sanrn sayrlan:

QJM=A.BM=fFe.Ag.BM =O,9.6,4.1O·2m.13,5.10·2m.1,3T = 10,l1mWb

N - U2N 220V

1 - = 1 3 = 98 sanm

- 4,44.f.cDAf 4,44.50s- .10,11.10- Vs

N = U1N .N = 380V .98 = 1692:; 169

1 U 2 'J'JOV '

2N --

Gerilim ayan vapilabllrnesl lcln gerekli sartm savisr; %5. N 1 :;;;;;0,05.169=8,45::9

istenen ayar oranlanna gore primer sarqrnm sanrn sayilan:

380V-%5 ic;:in 169-9=160 sanrn

380V 380V+%5

169 sanm 169+9=178 sanm

Sanm gerilimi:

Us=U1N/N1 ::::J380V /169=2,25V

b-sanrn hesabma alt gerllim sarqismdan baslanrnasmrn nedeni yuvarlama hatalannm etkisini azaltmak ve istenen cevlrrne oraruru daha duyarh olarak elde etmektir. I;OnkO alt gerilim sarqisrrun sanm say lSI daha azdir, Sonra c;evirme oraru kullamlarak Ost gerilim sarqismm sanrn saYlsl hesaplarur.

c-Kumanda transforrnatortl kurnanda devrelerini beslemeye varar, Kumanda devrelerini dogrudan 220V He beslemeyip ayn bir transforrnatorle beslemenin baslrca iki nedeni vardrr,

i. Sekonder sargl topraklanrnadiqmda dokunmaya kar~1 koruma saglar. Bu durum anza ararnanm stk sik yaplldlgl kumanda devre!erinde cok onernlldlr.

Ii. Dengesiz yOklemede iki faz hatn arasmdakl gerilim bir faz gerilimine gore cok az degi~ti9inden kumanda transtorrnatorunun iki faz hattmdan beslenmesi tercih edilir. Bu sekllde anma deger!erinden az sapan bir gerilim e!de edilir.

Soru 8. Sanm saytst 300 ve faydah demir kesiti 48,2 cm2 olan demir c;ekirdekli bir bobine 50Hz frekansta 220V uygulanlyor. Bobinin akismt ve akl yogun!ugunu hesaplayuuz.

Cevap 8.

QJM=220Vj4,44.50s·1.300=3,3 mVs BM=3,3 mVsj48,2.1O·4m2=O,685 T

34

Tralliformalarier[M.Bn 1{] [

3. TRANSFORMATORLERiN GERiLiM DENKLEMLERiNiN C;IKARILMASI, E~DEGER DEVRE VE FAZOR DiVAGRAMLARI

E~I<ilTki:e" ve e~;;;ln jn5e[~nm~in£,~y'gm olarak kullarulan yantemlerden biri de; incelenecek devrenin e~degeri alan modeli ortaya koyrnak ve bu model alan elektrik devresinin davraruslanndan yola crkarak gen;;ek devrenin cahsrnast hakkmda fikir elde etmektir. Kurulan model ne kadar basarth olursa gerc;ek makine veya sistemln davramsi a

~".pr~"""'-t:'"""",~.",,".~""'''

kadar dogru elde edilir. Bu tOr model1er kurulurken bir taknn vaklasnn ve kabuller yaprhr. Bu

yaklasnn ve kabuller kurulan model lie qercek sistem arasinda farkh davramslann ortaya okrnasma ned en olur, Bu nedenle yapllan vaklasmlar ve lhrnaller iyi takip edilmeli ve gere;ek sistem Ozerindeki etkilerinin sistemin temel c;all~ma sartlanna aykm clernarnahdir.

~,.""

Elektrik makinalannda yaygm olarak kullamlan ytintemlerden biri de: "e;;deger devre mQaeli" dir. incelenecek alan makinanm elektriki vanden e;;degeri olabllecek temel devre elemanlanndan (di~~ enClliKtaiiS:ka~' ger~gl, akl~~~ vs.) olusan bir devre tasarlarur, Elde edilen bu devrenin davrarusmdan yararlanarak gere;ek maklnarun cahsrna sartlan hakkmda fikir yOrotOlebilir. Burada bu lslernin transformattirler ie;in uvoulamsuu ve e;;deger devreden yararlamlarak transfarmattirUn temel baqmulanrun I;;lkanll;;lnl gorelim.

Sekll 17/de ki gibi Ie; direnci R, sanm saytst N alan babinin ie;inden gee;en akt cD lse bobine uygulanan gerilim;

,

{

--.---- -.----q:; I'l1 .--.-- - _._--

,
I
-t, " ... ~e_,/ -_ 12_.
'\ -"-
, I + p y
I N~ -r 4 r -
.. ~ I I - - l-.l1.
( I I ( J..
-v .... ..,y I I
"\ ,,¢ '. ..-
- ~ ~ 1(2. , - 1-0 Ca)

~ ---- , __ _--_ __ ....

(b)

Seki117. Basit bir bobln ve transforrnator devre buviikluklerl

R· Nd<lJ

U= .l+ --=

- - dt

olur.

Benzer sekllde transformatorun primer sarqisma (bobinine) uygulanan gerilimi

R· N d<lJ1

.lh= I:!l.+ ITt

olur, Sekil 17.b'de gtiri.ilecegi gibi transforrnatorde ~1 =~la+g,>M oldugundan;

35

Tran,iformoI6rier[M.Bnldl

R· N d~'a N dCfJM ZI,= 1.11+ ,--+ 1--

- .. dt dt

kacak aklYI (Nl~l<J)=Ll<Jl! sekllnde akima bagh olarak ifade edersek oranti sabiti Ll<J ya primer sarqinm "1\9c;~Q!5t~ denir. Yeni haliyle primer gerilimi;

(1)

elde edilir. <;ah~ma ilkesl geregince sekonder bobini lclnden gec;en toplam akmm zamanla degi~imi blr gerilim meydana getirir. Bu gerilimin bir kisrru sekonder sarqi direnci R2 Ozerine dO§tOkten sonra U2 olarak sargl udarma dolaysiyla dl~ ortama ahrur, Bu s6ylediklerimizin ifadesi

N dCfJ~ R'

~ ---==- = ~.l"} + u~ - dt -.---

denklemiyle ifade edlllr, ~ekiJ 17.b' den gorOiecegi gibi sekonder sarqt tarafmdan halkalanan aki:

'7 I

~ .... ~~ ,:<

! _f 7-~-~·

olduqundan ve

denkleminden faydalanarak;

N dlJ! IJI R' L 412

~ -- = ?l~ + ~~ -+u,

- dt - --" -v dt --

(2)

denklemi elde edilir. Burada kullarulan L2cr ya sekonder sarqrrun "kac;aR-ehcruKtaiiSI/L.denir.

Denklem (1) ve (2) ye ek olarak transformat6rOn magnetik devresine ait denklemler de yazilabllir. ~ekH 17b'de verilen transformetorun magnetik t;ekirdeginin direnci Rm primer sargl ampersarmu (magnetometer kuweti) NIh ve sekonder sargl arnpersanrrn (MMK'sl) N2h ise bu transtormatonln magnetik e~deger devresi a~agldaki gibi olur,

$ekil 18. Transforrnatorun magnetik e~deger devresi

36

Tramifarmatorfer[M.Bnkil

!;iekil 18 den faydalanarak;

(3)

denklemi vazdabllir, Bu denklemin sol tarafma N1im=Rm¢M sekllnde dOzenleyelim. (~I rruknanslanrna akirru olup, transformator bosta t;ah;;Irken primer sarqmrn t;ektigi akirndrr.)

N1!! =N1!m+Nz!I h=im+ (NJNz).iz

- - -

(4)

olur. O=(Nt/Nz) oraruna transforrnatorun cevlrrne orarn denir. (1) I (2) ve (3) denklemlerine sekll 18 de verilen transformatortin diferansiyel denklernlerl denir. SOrekli sinOzoidal cahsrna durumunda (t~oo) tOrev operatoru (djdt) ~ joo olacaqrndan U="'-l) (1), (2) denklemleri;

U1= (R1+jmL1a) ~ + jmN1¢M jmNz¢M =(R2+jmLza) 1z + U2

- - -

olur. Denklemde yer alan m primer ~arglya uygulanan gerilimin aosal frekansi olup; degeri m=2n:f dir. Denklemleri daha anla;;llIrbf~rrnde ifade etmek it;in bazt tamrnlarnalara ihtiyat; vardir. Bunlar;

Xla=mLlo X2a=OlL2a

El =jmN1¢M Ez =jmN2¢M

- -

: Primer sarqiya ait kacak reaktans :Sekonder sarqrva ait kacak reaktans :Primer sarqida endOklenen EMK fazorU :Sekonder sarqrdaenduklenen EMK fazorU

sekllnde vapihr, Bu tarurnlamalar yukandaki denklemlerde verine yazlldlgmda transrormatorun surekll hal gerilim denklemleri yani fazorel denklemleri elde edilir.

(5)

Elde edilen bu denklemlerle transformatore ait e;;deger devre elde edilir. Bu e;;deger devre lle transformatoriln tasanrm ve t;ah;;ma sartlan incelenir.

~l

El

E,

_-

Sekil 19. Transformatorun e;;deger devresi

37

Traniformalorfcr[M.Bnld[

£1 Ve;I fazorlerlntn ifadelerine bakaeak olursak;

E. N •..

=--=-=U

E, N2

(6)

oldugu garliJUr. Bu bagmtl esas ahnarak (5) denklem taktrmnda lklnd denklemin her iki yam 0 He carpihrsa;

.. E C"I R '''2 X ) 1, .. U

U. 1= U • 2 +J U 2" -=. + u. z

- il-

E'I=CR'I+jX'2,,) 1'2 + U'I

- - -

(7)

fazorel denklemi elde edlllr. Bu denklemde kullarulan lisJi.i bOyOkllikler sirasrvla:

~=o.§

R' .. 2 R

2 = U. I

X'2cr= QI X2a

, t: b =-:~

U

!l:z= i.i.\:!:z

: Primere indlrqenrnls sekonder EMK' Sl : Primere indirgenmi~ sekonder direnci

: Primere lndlrqenrnls sekonder kacak reaktansi

: Primere lndlrqenmls sekonder akirru

: Primere indirgenm!~ sekonder gerilimi

denir. (4) denkleminde surekll ~all~mada

van!

(8)

oldugu ve gerilim denklemlerini (6) numarah bagmtlYI dikkate alarak yeniden yazarsak;

U1 = CRl + jXl,,) h + s,

- - -

El =E'z = ( R'z + jX'2a) 1'2 + U'Z

(9)

denklemleri elde edilir. (7-8) ve (8-9) nolu denklemlerden faydalanarak daha once elde ettigimiz e~deger devreyi yeni haliyle yeniden ~izebiliriz.

c

U',

_-

!

~ekil19. Transformator parametrelerinin prim ere lndirqenmls haldeki e§deger devresi

.~x>" ~~*

38

TransJarmal6rfer[M.Bnldl

Yeni e§deger devrede kullarulan Xm ye "rruknatrslanrna reaktansi" denir. Xm nin degeri;

N2

XIII = _1 xo olarak tarurnlarur.

Rill

Xm nin bu ifadesl rruknatrslanrna akimr im nin ve primer EMK SI El in ¢M ye bag 11 ifadelerini El=jXmIm olacak sekllde dUzenleyerek elde edebiliriz.

Yeni e§deger devrede demir kayiplan hesaba katilmarrusnr. Histerislz kavtpian ve Girdap akmu (Fuko) kayiplanndan olusan demir kayiplan lSI sekllnde ortaya <;Iktlgmdan e§deger devrede RF~ gibl bir dirende temsil edilebilir. Bu kayiplar El i<; geriliminin karesiyle ters orannh olduqundan RFe e§deger devrede Xm ye paralel olarak verlestlrlnr ve llzerlnden akacak akirn IFE He gosterilir. Boyle~e demlr kaytplanru da lceren e§deger devre sekll 20' deki gibi olup Io=IFE+Im akirruna "bosta <;all§ma akuru" denir. Bu devrede kaynaktan cekllen aktif gueun nerelerde harcandlgl da a<;lk<;a gorU1i.ir.

\

"-) II t"'" ,v- "";"~)"- r ,L"" \

Sekil 20. Transforrnatortm bir fazma ait tam e§deger devre ve aktif gU<; akl§1

Transformatorun Fa~r Diy_agraml ~.~0 "I Ll )

.r-.. _.._....~ __ • - -.....,-..,. -. - __

YLiklU durumdaki cahsrna sartlan altmda (h¢O) fazor diyaqnrru i<;in III h Ull U2.1 RlI R2.I

Xli X2 ozel olcmelerle bulunur. U=NJN2. de belli ise aralannda bilenen faz farkr olan.!l ve ':2 fazorlerl olcekl! alarak kaglt uzerlne dztllr, (Akun tazorlert lcln kullarulan olcek gerilim fazorlerlnden tarkh olabilir.) Bu iki fazor ve primer devreye ait gerilim denklemi yardtrruyla E1 gerilim fazorU bulunur. burada ¢M 'in yonU bulunur . .h in ueundan .!Lye kadar _!g_ dagrultusunda

kesilirse 10 In boyu elde edilir. Bu arada 2. nin dogrultusu da t;lkar, boylece ikinei gerilim denklemi vardirruyla diyagram tarnarnlarur. Fazor diyagraml clzlrnlnde kullerulan transfarmat5re ait denklemler a§aglda verllrnlstlr,

U1 = CRt + jX1cr) !! + E1 E'2. = ( R'z + jX'2.cr) . 1'2. + U'2.

!!_=!J! +~

Io=Im +IFE

- - -

39

TraniformoI6rier[M.Bnldl

I

II :. "f,o + ~2.

If) :. :C..., + IF€.

- -

$ekil 21. Transformatorun yuklO t;all~ma sartlanna alt fazor dlyaqrarm

3.1 TRANSFORMATOR ETiKETiNDE BULUNAN BUVUKLUKLERDEN YARARLANARAK

DEVRE PARAMETRELERiNiN HESAPLANMASI

Tek fazh bir transformatorun etiketinde bulunan a~agldaki bOyuklOk[er ahrnr.

SN :Anma goriinur gOcu (VA/kVA/MVA)

U1N :Primer anma gerilimi (V/kV)

U2N :Sekonder anma gertlimi (V/kV)

IlN : Primer anrna akrrrn CA)

1m :Sekonder anma akirru (A)

%Uk : Bagll kisadevre geriliml

%Pcu :Bagll bakrr kayiplan [%Pcu=(Pcu/SN).100]

%PFE :Bagl[ demlr kayiplan [%PFE=(PpElSN).100]

%10 : Bagll bosta cahsma akirru [%io=(io/IW.100]

Etiketten ahnan bu bOyOklOklerden faydalanarak hesaplanacak bOyOklOkler:

<;:evirme (DonO~tUrme) oraru

Bosta calisama akmn Anma baku kayrplarr Anma demir kaviplan

Demir kayrp direnci (RFE)

Mlknatlslanma reaktansi (Xm)

Bagll omik gerilim dO~OmO

Bagll reaktif gerilim dO~OmO

U

: il =--.!lL

U2N

:Io=(%io.11N).100 :Pcu=(%Pcu,SN).100 :PFE=(%PfE,SN).100

U :2 'R _ IN

• FE _--

PCII

.x =U1N

• III

10

%p

:%u = __ C_II

r S

N

40

TransJormatorlerlM.Bnkil

4.TRANSFORMATORUN ~ALI~MA ~EKiLLERi

Transformattirler sekonder sarqisma baglanan tOketicilerle yuklenir. Bu tOketicilere ve cektlklerl gOce~" denir. Sekonder akirn ve onunla beraber primer akim ylikle, yani sekonder sarqrya baglanan tuketkllerle degi~ir.

Sekonder akirn bakmimdan transtormatorun "ll?'tarkh cahsrna sekll mevcuttur.

4.1 TRANSFORMATORUN BO~TA ~ALI~MASI

Transformatorun sekonder sargl udan aoknr ve sekonder akirn slfrrdlr(I2::::::0) .

Transforrnator faydall gOr; vermez. TOm gOr; primer sarqidan cekllir ve transforrnatortln kayrplan ldn tOketflir. Bu cahsma ~ekliyle transformator primer sarqmm yer aldlgr bir bobin gibi cahsn. Primer sarqi bir uyarma sarglsl olup sekonder sargl yokrnus gibi davrarnr, Bu causmava lllskln §ekil a§aglda vertlmistlr,

I]()

!

!

!}ekil 22. Transforrnatortln bosta cahsrnast

Bosta cahsan transformatorun primer sarqidan ge~en akrma \'~fI denir ve 110 lie gosterilir. Primer sarqimn r;ekt@ aktif gOce Po l~o§taKaYiPglI~n, gOt; katsayrsi Cos(jlo a IIbo§ta

gO~ Katsayrsl denir. Bu r;ah~ma sartlannda gerilim, akim ve gOr; alr;0I0r. OIt;OIen degerlerle akt aknn ve gerllim fazorlerl r;Jzilirse bosta cahsrnava alt fazor dlyaqrarru elde edilir.

EI
110
"\ (Po lire
Illl ¢M ~ekil 23. Transformatortln bosta cahsrnasrna alt fazor dlyaqrarru

41

TraniformaI6r/er[M.8nki1

Primer sarglya alternatif bir gerllim uyqulanrnasiyla sarqidan ~~~ akmu 8o::::::NlllO bosta arnpersanrm magnetik devrede aklYI uyanr. Belli bir aklYI uyarmak h;in gerekli

~~rtm amper yasasma gore, magnetik devrenin ortalarna uzunlugu ve kesiti lle kullarulan sacm rruknatislanma egrisine baglidlr. Bosta akirrun bashca lki gorevi vardir,

a-Olusturduqu arnpersanrnla magnetik aklYI uyarmak b-Bosta e;ali~mada meydana gelen kayiplen karsilarnak

Bu gorevlerden her biri bosta akirnm iki bllesenlnden blrl tarafmdan yapihr. Bosta akunm bllesenleri yukandaki fazor diyagrammda da gorQldGgG gibi; faydah akmm dagrultusunda (Ilh) ve ana dik dogrultuda (lIFe) iki bllesenden olusur,

Akl dogrultusundaki Ilh bilesenl arnpersanrru ve dolaysivla aklYI olusturduqundan "uyarma akirm" veya "mlknatiSranma akuru" denir. Endiiklenen gerilimle ayrn fazda olan IlFe bile~enf1jo~ta demir kavtplannifi Kar~llanmasml saglar ve "kaYlp aktmr" dive adlandmhr. ~ ~

Uygulamada bosta akimrn verlne, bosta akimm anma akirmna orarnrun % de kar~lhgl olan ve "bagll bosta akirn" dive adlandirtlan orann degeri kullaruhr.

- .,..,.

%io::::::(11O/I1N).100

Birimsiz bir bGyOklGk olan bu sayrrun %'de olarak ifadesi yaygm olarak kullarnhr . .QJ:.o.ggjn. 60,3MVA'hk bir gue; transforrnatorllnde primer anma akirm 4186,1 A ve ~ba~ta akirm 33,5 A ise %io::::::(33,5/4186,l).100=%O,8 olur. Bagll bosta akunrn degeri transtormatorun magnetik devresinin kalitesinin bir ole;OsOdGr. MumkOn olduqunca kOe;uk olmast istenir.

,,,____., ____..

4.1.1 Bo~ta KaYlplar, Bagll BO§ita GuC; ve BO§ita GuC; KatsaYlsl

Primer sarqirun e;ekt@ tOm gue; Po, transformatorun sekonderinden gue; vermed@ne gore bosta kayiplar ie;in tuketlllr. Bo~takaYiplar; bosta demir kayiplan PIFe, He primer sarqirun ---.

bosta bakir kayiplan alan PlCuO dan meydana gelir.

-

Bosta akirn anma akmuna gore cok kGe;Ok olduqundan ve bosta bakrr kayrplan bu akimm karesiyle degi~ti9inden bosta bakir kavip gGcO ihmal edilir ve bosta kayrp gue; vaklasrk olarak demir kayip gOcGne eslt alur.

(PICUO='O)

Ornegint 5=60,3 MVA olan gGe; transtormatorunde Po=71,2kW, P1cuN=70,028kW, %io=0,8 iSe,"P1cuo= PICUN.r2o=70,02BkW.(O,OOB)2:::::5W alur.

42

Trallsjarma{(Jrler[M.Bnld]

4.2 TRANSFORMATORUN KISADEVRE J;AU$MASI

Kisadevrede sekonder sarqt uclan direnr;;siz blrlestlrllrnlstir, Transformator faydalr gOr;; vermez. Primerden r;;ekilen gUeOn tamarm kavrplarda to ketilir, Anma geriliminde beslenirken olusan ktsadevre transformator h;in r;;ok tehllkelldlr, Aneak anza dururnlannda karsmuza r;;lkar ve

transtormatoru koruyan sigorta veya gUr;; salterl (kesiei) taraftndan transforrnator hemen devre

-

dl~1 birakilmahdir.

---

Sekil 24. Transformatortln kisadevre cahsmasi

4.3 TRANSFORMATORUN V"OKTE J;AU$MASI

Transformatoriln yUkte r;;alt~masl sekonder sarqirun bir sebekeyl yada tUketieileri besled@, yani sekonder sarqidan akirnrn ger;;tigi durumdur. Sekonder aknru transfcrmatorde yeni arnpersanrnlar ve yeni kaytplar meydana getirir. Bu cahsrnaya lliskln baglantl sekll 25 te verllmlstlr.

Sekil 25. Transforrnatorun yUkte cahsmasi

Transforrnator bosta cahsrneden yUkte r;;alt~maya ger;;tiQinde, primer akirn 10 degerinden II yUkte degerine, sekonder ekuru 0 dan Iz yOkte degerine ve primer aktif gUeO Po bosta

degerinden PI YUkte deg~rine artar.", ~~;...-. ~_~~~ ~';_.

\I ~~-\-<l, _) .:.. p

P1=P2+Pk=U1IICoSCjlI -

'1 ;:.\:~e +» l. \

Sekonder gerilim ve gUr;; katsavrsi sabit iken, sekonder sarqmm verdiQi P2 gUeU sekonder akimla orantrhdrr ve onun degi~mesiyle degi~ir. Sekonderden r;;ekilen gOeO ve kayip gUeO karsilamak ir;;in primer sargl sebekeden bu iki gUeOn toplarruna eslt olan PI primer gUeUnO r;;ekmek zorundadir. Primer gerilimi sabit olduqundan sekonder tarafta meydana gelen degi~iklikler primer akirmn degi~imiyle karstlarur,

43

TrallsjormaICirler[M.Bnld I

Primer akirnm aktif bllesenl I1a aktif gUcUI reaktif bllesenl I1r reaktif gUcU karsilar, Bu akimlann primerin gorunur akirna bagh ifadesi; II?t

I1a=I1.CoS<pll I1r=I1.5in<pl .~J 'lIt'

LIO\.

olur, Bosta cahsmadan yOkte cahsrnava ge~erken transformatoriln aktif gucu Po bosta degerinden P1 yOkte degerine ctkarken, sebekeden aldlgl reaktif gUt; de Qo bosta degerinden Ql yOkte degerine crkar. Transformator sekonder sarqisrndan P2, aktif gOeOnO ve Q2 reaktif gOeOnO verir.

Ql-Q2 reaktif gUt; farkt primer reaktans ve kacak reaktanslarda tOketilir ve faydah akl ve kacak akilann uyanlrnasnu saglar. Bu nedenle reaktif gOee \\ml~ denir.

Reaktif gOeOn gerilim ve gUt; kayiplanru artiran van et kilerine bakrp ta zararh oldugu -y.. 'farglsma Va'iiimamaficiir. Bu gueOn temel ozelliQi alternatif akun elektrik makinalannm ve transformatorlerin t;alI~masml saglayan magnetik alam olusturmasrdir, Transforrnatorlerde kullamlan get;JrgenljQi cok yOksek modern saclar sayesinde ihtiyat; duyulan reaktif gOt; lhtlvao azalrrusnr. Makinalann ihtiyat; duvduqu reaktif gOdin sebekeden karsrlanmasi verine ihtiyat; duyulan en yakm noktadan kondansatorler vasitasiyla karsuanmas: daha ekonomik ve istenen

bir caltsrna seklidlr,

4.3.1 Yiiklii C;ah~mada Primer Aklmm BO!jtaki ve Yiikteki Bile~enleri

Akl ve endOksiyon transformator iste.r..bosta_!;;ter ~IQ~daima sabit kaltr, Akl ve enduksiyon sinus bit;iminde degr~tiQinden sabit kalrna aneak ma~m2:!m~erlgrlJgn soz konusudur. Primer sarqida dusen gerilim ihma! edilirse U1=E1 almabilir. Temel gerllim formulil

kullarularak sanm saytst bilindiginde faydah akt ve A magnetik devre kesitinden yararlanarak endOksiyon hesaplanabilir. Sabit gerilim ve frekansta her lklsi de sabittir.

cD - U1

M-444jNl

, 1

B = cDu u A

'I,(. Transforrnator bosta t;ah~madan yOkte t;ah~maya ge«;tiginde magnetik devreye primer sarqrrim ~l =N1!! amper sanrm, sekonder sargmm §2=N22 amper sanrru etki eder. Bu ampersanmlar yOkle sOrekli degi~ir ve bu iki ampersanrnm blleskesl ~r faydah aklYI uyanr.

S!r=!h+!h= N1!! +N2!I

FayCfatJaRi"bo§fa t;ah~rii'ada yalruz §.O=Nl~O ampersanrru tarafmdan uyanhr. AklYI uyaran

primer ve sekonder ampersanmlar yOkle slIrekli ae~mesine ragmen, fayd~L9kt_YJlli1e..degismez ve yaklasik bosta cahsmadakl degerine eslt o!ur. Yani; Q:lM=sabit ve BM=sabittir. YOkte <;ah~mada

~ ~-"\../

meydana ge!en ampersanm!ar;

8j:81 +82=8o=sabit

-{N'~ +~2~ -N,IlO-sabit

44

Tran.iformaI6rler[M.8nld]

{anSform. ator.de .faYdah aklYI uyarmak lc;in gerekli olan arnpersanrnm (Nl!!o) degeri her bir rqmm ampersanmma gore cok kOC;Ok olup degismeyen besleme geriliminde ve frekansta bittir. Bun g@r;;llIk primer ve sekonder sarqt arnpersanmlan cok bOyOktOr ve yOk akmuvla ~

! ..,....,.., .-

rekll degisir. Fakat vektorel toplamlan her zaman bostakl ampersanma esittir.

Akirnlar arasmdaki ampersanm bagmtlsmdan primer aknm ceklllrse; bosta cahsrneden yOkte cahsrnava gec;isteki primer akundakl gec;i;; lib kolayca hesaplarur,

- 4, .----(~-o 1

- ~; \

~ t~~-roY : \:

-- ll._1? __ T

(lIb = - I~ N2) I

- _- N

I

I =12 _Ib it

Bu ifadelerden anlaSllacagl Gzere yOkte primer akirrun iki bllesenl vardir, Bunlar;

a. Bosta aklm.!.l0

b. VOte akim lib

Primer akirn bu Ikl aknnm blleskesldlr, Bosta aknn bllesenl daima_sabittir ve her zaman costa

--~ .,..,

cahsmadakl degerlne eslttlr, YOkte akim bile;;eni degiskendir. Sekonder akima karsr yondedir ve

-..--_,_:;

sekonder sarqr tarafmdan c;ekllen gOcO karsilar. Sekonder akrna daima oranuh olan bu bllesen

kolay hesaplarnr ve sekonder akimm cevlrme oraruna tam eslttlr, Buna karsrhk primer ve sekonder aknn oraru c;evirme oramna yaklasrk eslttlr,

Akrmlar lC;in yaptrglmlz ayrt;;trrmaYI primer arnpersanrrunada yaparsak rruknatislanrna etkilerinin degisik oldugunu gorOrOz.

~sta bllesen 80 bosta cahsmada oldugu gibl yUkte c;ahsmada da gerekli ortak akJYI uyanr. Yilkte bllesen 81b sekonder sarqinm olusturduqu ampersanma karsidrr ve onu tamamen dengeJer. Yani sekonder sarqmm olusturdugu tUm rmknauslanma etkisini yok eder. Bu da transforrnatorde akrnrn sabit kalrnasnu saglar. lste primer akrmm yOkteki Itb bllesenl tarafmdan olusturulan 81b ampersanrru, Iz akrmmn sekonder sargrda olusturduqu 82 ampersanrrumn etkisini yok eder ve ortak akirun 80 ampersanrm tarafrndan uyanlmasrnr saglar. YOkte primer ekurun bllesenlerl asaglda gosterilml;;tir. Bu akimlardan;

a. Mlknatlslanma akirru faydah aklYI uyanr.

b. KaYlp akuru demir kayiplanru karsilar.

c. YOkte bllesen sekonder akmurun olusturduqu rmknanslenmayt yok eder.

45

TrallsjormDIr'lrJerIM.BDkil

~ll

~ ~,,)j

'-Mlknat~i;;J ~iklml --]

Aklffil (lIb) FJ

...........................

Sekil 26. Primer akimm yilkteki bllesenleri

4.3.2 YUkte KaYlplar, Toplam KaYlp GUcii ve Bakrr KaYlp GUcU 7ft.. ::-6b+ Transforrnatorde akt sab!t kaldl~lIndan o[u;;turdugu demlr kayrplan da sabittir. Van! yOke

...... ,.

bagh degi;;mez. Bo;;ta cahsmade olusan PFe demir kayiplan yOkte de mevcuttur. YOklO cahsrnada

ek olarak lklnci bir kaYlp gOe; daha ortaya crkar, Buda primer ve sekonder sargl dlrenderl alan Rl ve R2 de meydana qelen bakir kayip glic;leridir.

Primer ve sekonder akuruyla degi;;en bakir kayrp glicliniin anma akirnlanndakl ve 75 cD degeri alan "anma bakir kayip glieOIt PCUN transformator kataloglanndan ahrur, Dagltlm

transformatorle~~cre;-(glicli" PkN ye eslttlr, ... - "'Vv'I-

Pk=PFe+PCux ve PCUx=RII12 + R2Il PcuN=PkN=RIIIN2 + R2I2N2

Bakir kayrplarmm temel ozell@ yiik ile degi;;ken olmalandir. Bu degi;;!ml yOk akururun anma akmuna oraru sekllnde tarnmlar ve "yOklenme oranr" olarak x lle gosterirsek; ~

x ::::!J_:::: 12 t., t.;

I1=X.I1N, h=x.IlN

Buradan, herhangi bir ylik degerine (x'e, yOklenme oranma) karsihk dusen bakir kaviplanrn hesaplayabiliriz.

Pcux=Rdx.IIN)2 + R2'{ X.I2N)2

·2 2 2. 2. 2.

PCux=x .(R1IlN + R2.12.N) ve PcuN=(RIIIN + R2.hN )=PkN

(x:yOklenme orarn)

~imdi herhangi bir yOk durumunda transformatorde meydana gelen toplam kayiplar:

Pkx=PFe+X2.,PCUN Watt Pkx=PO+X2,PkN Watt

olarak hesaplarnr,

46

TrollsformOlilrlerIM.Bnki]

4.4 KONULARLA iLGiLi ORNEK PROBLEMLER C;OZOMLERi

~ Soru 1. 100kVA, 2300Vj230V, 50Hz Ilk t~ bir transforrnatorun primer sanm saYIS! 4800, sekonder sanm sayrst 480, faydah demir kesiti 12,7cm2 ve bagll bosta akim %2,5 tiro

a. Bosta faydah akr, endGksiyon ve ampersanm ile tam ve Van yGkte sargl

arnpersanmlanru hesaplayuuz,

b. Anma cahsrnasmda primer aktrrun yGkte btlesenl ne kadardir?

c. Transformator sekonder taraftan beslenirse bosta akim ne olur?

d. Primer ve sekonder reaktans ve endOktanslan hesaplayuuz, C;ozilrn 1.

-?a.

cD - U1N ~ 2300V

AI - 4,44jN) 4,44.50s-I.4800 = 2,16mVs ~ 2,16mWb,

faydah

akmm

maksimum degeri

BM=cfJMjA=2, 16. 1O'3Wbj12,7 .10-4m2=l,7T, endGksiyonun maksimum degeri

I1N=SN/UIN=100kVAj2,3kV=43r5A, Primer anma akirru

12N=SNjU2N=100kVAjO,23kV=435Ar Sekonder anma akirru

11O=(%io.I1N)j100=(2,S.43,5A)j100=l,OBA, Bosta akirn degeri

Tam yOktekl ampersanmlar;

8o=N111O=4BOO.l,OBA=5200As=5,2kAs, Bosta cahsrnadakl arnpersanrn 81 =N1I1N=4B00.43,5A=209000As=209kAs, primer sargl ampersanrrn 8z=N212N",,4B0.435A=209000As=209kAs, sekonder sargl arnpersanrm

Yanm yOkteki ampersanmlar;

Il=I1Nj2, Iz=IzNj2,

-7 b. Anma cansrnasmda primer akirnm yGktekl bllesenl;

O=2300Vj230V=10, I1b=hjil=435j10=43,5 olur.

-) c. Transformator sekonder taraftan beslenirse bosta aktrn: 12o=IlO,(UzNjUlN)=l,OBA(2300Vj230V)=10,8A olur,

Transforrnatortln beslendlql taraftaki sanrn saYlsl azaldlgmdan avm ampersanrru elde edebilmek i.;in bosta akun cevirme oranma bagh olarak artrrusnr.

-> d. Sargllara ait reaktans ve endGktanslar Xlh;;U1jIlO=2300Vjl,OBA=2129,6o.

X2h=Uz/lzo=230Vjl0,BA=21,296o., yada X2h=X1h!GZ den hesaplanablllr, L1h=X1h!CO=2129,6j21t50s-1 =6,8H

L2h=X2h!m=21,296j2rr50s-1 =6BmH, yada L2h=Llh!G2 den hesaplanablllr.

Soru 2. 300kVA, llkVj550V, 50Hz lik, MY bagh G.; fazh bir transforrnatorde magnetik devre kesltl 400cmz, demir doldurma katsavsi 0,9 ve makslmum endukslyon l,275Wbjm2 dir.

a. Sanm gerilimini, sarqilarrn sanrn sayrlanru, anma akunlanru ve sarqt ampersenrnlanm hesaplayrruz,

b. Bagll bosta akirn % olduguna gore bosta empersanrru ve gorilnur gGcG bulunuz.

47

TrallsJormatorlerlM.8l1ldJ

c,;:ozum 2.

a. A=fFe.Ag=O,9.400cm2=360cm2 Es=4,44.f.A.BM=4,44.50s-l.360.10-1m2.1,27SVs/mz= 10,2V El=11000V ve Ez=SSOVj;J3=317V,

(Yrldrz baglantJda sargl gerilimi hat gerilimini ..J3'e b61Gnmesiyle bulunur. Oc;gen baglantlda hat gerrlimi sargl gerilimine esittlr.)

Sarqtlara ait sanrn savilan:

Nl =EJEs=11000V/l0,2V=1075 sanm Nz=Ez/Es=317V/10,2V=31sanm Anma aktmlan ve sargl ampersanmlan;

IlN=SrJ..J3.UlN=300kVA/..J3. l1kV= 15,76A, Primer anma aknru

11s=llN/..J3=15,76/..J3=9,l A, Oe;gen baglantlYI olusturan primer sarglYI olusturan Uc;

sargtntn her birinden gec;en sarqt akum 12N=SN/..J3.UzN=300kVAj..J3.0,550kV=316A, Sekonder anma akirm 8l=N1l1s=1075.9,lA=9800As primer sargJ arnpersanrru 8z=Nzl2N=31.316=9800As, sekonder sargl arnpersanrru

b. 10=%3 ise 110 I hesaplarsak; llO=(io.I1N)=O,03.9,l=O,273A, bosta akirn

81O=NlIlO=1075.0,273A=294As, veya 81O=io.81N=O,03.9800=294 olarak ta bosta

cahsmadakl ampersanm hesaplarnr,

So=iO.SN=O,03.300kVA=9kVA

Soru 3. Anma degerleri 60,3MVA, 14,4kV/220kV, 50Hz Ilk tek fazil gUe; transformatorunun anma geriliminde vapilan bosta e;all~ma deneylnde bosta akun 10,40 A ve bosta kayiplar 51880Wolc;iilUyor.

a. Bosta gUe; katsavisuu, bosta akimm bilesenlerlnl ve bagl! bosta aknrn hesaplavnuz.

b. KaYlp gUcU, bosta gorUnUr ve reaktif gUe;leri hesapalyrruz. c,;:ozum 3.

a. Bo~ta gUe; katsayrsi ve bosta akimm bllesenlerl; COS(Po=PO/UlOIlO=51,88kW/(14,4kV.10,4A)=O,34642

IIFe=IlO' Cos<po=10,4A.O,34642=3,603A (Kayip akum ,demlr kayilanru karsilar) Ilh=IlO' Sin<po= 10,4A.O,93808=9,756A

(Mlknatlslanma akuru magnetik aklYI uyanr)

8agll bosta aknn:

I1N=SN/UIN=60,3MVAj14,4kV=4187,SA Io=IlO/IlN=10,4A/4187,5A=O,0025A yada %io=%2,5A olur.

b.Kayrp gOe; ve bosta g6rOnOr ve reaktif gGc;ler; Po=Po/SN=51,88kW/60300kVA=O,00086 yada %Po=%O,086 So=U1011O=14,4kV.10,4A=149,76kVA

Qo=SoSin<p o=149,76kVA.O,93808=140,487kVAR

48

TransjormalOr/er[M.BlIkij

Soru 4. Anma degeri 400kVA, 34,5kV/400V, 50Hz lik ilt; fazh daQltlm transtormatorunun bosta kaYlp gOcO 930W, kisadevre kayip gOcO 4600W trr,

a. %40 yOklendiginde,

b. 0,8 gO<; katsayist altmda 192 kW aktif gO<; verdJ9inde, transforrnator de meydana gelen toplam kayrp gGcO hesaplavrruz. C;ozum 4.

a. %40 yOklendiginde toplarn kayrp gO<;; (Yllklenrne oraru: x=O,4 iken) Pk(O,4)=Po+x2,PkN=930W+(0,4?.4600W=1666W, bu yOklenme altmda toplam kayip gOt;.

b. 0,8 gO<; katsayrsi altmda 192 kW i1e yGklendiginde toplam kayip gO<;; S = Ii = 192kW = 240kVA

Costp, 0,8

x::::: _§_ = 240kVA = 0,6 yOklenme oraru. (Aym oran akrrnlardan gidilerek bulunur) SN 400kVA

Pk(O,6)=Po+x2.PkN=930W+(0,6)2.4600W=2586W, bu yOk altmdaki toplam kaYlp gO<;.

-¥ Soru 5. Ot; fazh 2500kVA, 34,5kV/O,4kV luk bir transformatorde Coso= 0,8 gO<; katsayrsi altmda 1000kW' hk yOkte <;al!~lrken olusan toplam kaYlplanhesaplaymlz. (PcuN=PkN=16,5kW, Po=1100W) C;oziim 6.

Pkx=PO+Pcux Pkx=PO+X2,PkN

x=lL= I]

liN .I]N

liN = t; S = 2500kVA = 4183A

v3.ulN -/3.34,5kV '

11 = P = lOOOkW = 20,92A

../iUIN Costp .J3.34,5kV.O,8

20,92A 05 ilkl h I

x = = , ,yu enme oram esap arur.

41,83A

Pkx=Po+X2,PkN

=Pfe+X2,PCuN =1100W+(0,5f 16500W

=5225 W=5,225 kW, transformatorde olusan toplam kayip gOt;.

49

Tralls!armatfJrler!M.Bakil

s. uc FAZLI TRANSFORMATORLER VE SARGILARIN BAGLANTI GRUPLARI (KOMELERi)

Bu transforrnatorler ilC; fazh enerji sistemlerinde kullarultrlar. DolaYlslyla Oc; fazh akirnm ve gerilimin transformasyonunda kullaruhr, Dc; fazh transformat5rler ya ortak bir magnetlk devre Ozerine verlestlrilen sekil 27' deki gibi bir vapiya sahip yada Oc; tane tek fazh transforrnatorun belli kurallarla baglanmaslyla elde edlllr. Or; fazh transformat5rlerin primer ve sekonder sarqrlan ya yrldrz yada Oc;gen sekllnde baglamr. Sekil 27 deki transformat5rOn primer! ve sekonderi vildrz baglanml~tJr.

I) v W

v w

Sekil 27. Or; fazll transformat5rOn sarqilanmn baglantlsl

u V w

Daha 5nceki b5!iimlerde bir fazll transformat5rler ir;in verilmls olan e~deger devre Or; fazh transformat5re de uygulanabilir. Ancak;

a. Primer ve sekonderbajilanhlan Or;gen ise yrldiza cevrllrneli,

b. Or; fazll transformat5rOn her fazi dengeli yOklenmelidir.

G5rOldOgO gibi Or; fazh transformat5rlerde faz sarquannm birbirleriyle baglantls! c;e~itll ~enekler ortaya C;lkardlgmdan hangi ser;enegin kullarulacajuru c;e~itli cahsrna sartlan belirler. ~-

Bunlar;

a ...... 'q!d~ bagJantl da.n5tWJg!stasl elde etme lrnkaru varken~ baglantlda bu imkan yoktur.

b. ,Sinilzoigpl gerilimler ir;inJ!Wep..b29ran.~ daha uygundur.

c. Or;gen baglantlda blr sarqirun her iki ucu da sebeke fazma bagh oldugu ir;in her iki ucunda gerilime kar~1 yalmlrnast gerekir. Yndrz bagh sargtlarda ise yalmzca bir ur; vahtilmahdir. YOksek gerilim transformat5rlerinde valmrn oldukca rnasrafh bir lstlr.

d. q__eng~ y~qklel]menin sikca kar~lla~lldlgl ~aydmlatma amash dagltlm

transforrnatorlerlnde dengesiz yOklenmeyi diger fazlara aktarabllme Imkaru oldugunda~.ba9Iant! seklt kullaruhr, Zig-zag baglantlda her faz iki parr;all sarqidan olusur ve ayru faza ait sarqtlar farkh bacaklarda bulunur.

50

·Trans!ormatorlerIM.Bnkil

Yukanda enlanlan cahsrna sartlarmdan hangisi uygun lse Ild.I:!J,e!: veya sekQ~ sarqilar o sekllde baglanrr. Ot; fazl! transformatorlerln f~~ __ sa~gllannm ilt;gent vildrz ve ~ bagianabileeegini sovlernlstlk, Transformator etiketinde bu baqlannrun ne tip olduqu verilir. Bu baglantllar sirastvla primer sarqtst ic;in D,YtZ ve sekonder sarqist iI;in ~harfleriyle gasterilir.

~ ----

Yildrz veya zig-zag sargmm ueu dl~anya t;lkanlml~sa yukandaki harflere ek olarak primer ic;in Nt

sekonder it;in n harfleri eklenir.

Primer ve sekonder sarqilann aynr fazlan arasinda meydana gelen kg:y.ma......gi;lSllll belirlemek ic;in saat kadrarundan vararlaruhr. Saat sayilanrun arasrndakl !§yma aSlsl 30~r. Primerin ~1!I9~~.1!!.~!LI! f~.~L§~at kadranrnda 12 saYJ§LUzerine oturtulduqunda sekonder sargmm ayru 1.f~~_~_~E~.I.~!~~.iJi~~~I),_"f~.?'9!Q~.~_§'~t~!:9J~~~~~' yada "~aw;l" denir. Tanrma sayrsi 3~ ile carpilarak primer ve sekonder gerilim fazorlerl arasmdakl kayma

aos: belirlenir. Tamrna sayist baglantlYI belirleyen harf simgeden sonra yaziltr. YyOt YynOtYy6t ovs, DynSt YznS, Ydll, ovnn, Yznll gibi.

C;ogunlukla 4 tarurna saYIsl kullarnldiqmdan baglanttlar dart ktime olusturur, '\ '1.

._ 1

~~~: ~ :~:~:~: ::~::: ~: ::: :~:: ~:~?~<.'~~ :~::~ ;~(:~: .. ;~.k~/J/'l

Ktime 4 :Tamma sayrsi 11, Kayma at;ISI 3300 (- 300)J Ll J..:!.) 8-.. / \. ~

"}~'T

y-~!;! kayma olrnaduimdan primer ve sekonder sarqilar avm vande baglanml~tlr. JJ\ipc;;l It ktimede kayma 1800 oldugundan alt gerilim sarqrlanrun giri~ c;rkl~ ulan yer degi~tirmi~tir.&tineU

' .. - ..

ve dordtlncii kOmelerde de durum avrudrr, Birinei ktimeden ikinei ktimeye ve tit;tineti kilmeden

dardOneti ktimeye gec;i~te kayma aolan 1800 oldugundan' primer ve sekonder sarqilarrn M /).

veya YjY olrnasi gerekir. Kayma aolanrun 1500 veya 3300 olabilmesi ic;in ust ve alt gerilim

sarqilan MY veya Yj/). baglanmak zorundadir, '" J....., .1.":Ik ~<..;'5k I 1Kl""

3. ,,~ 1..\ p-L.J r k._ I i--c~

--7 Baglantl ktimelerinin sec;imi ~el sah§!!la, notr noktaslnln olmast veya notr noktasmm ytiklenmesi gibi lsletme sartlan, transformatorun tasanrru ve yapmunda en az malzemenin kullarnlrnast belirler. ~~zh dagltlm transformatorlerl 20~~lt 1600 kVA'ya kadar ~ baglantl ktimesinde yapthr, En c;ok kullarulan baglantl kOme!eri a~agJdaki tabloda verllmlstfr,

Tamma BaglanlJ Kiimeleri
SaYlsl Notr dl~an cikanlmanus Notr disan !;Ikanlml~
0 YYO YynO
5 DyS, YdS, YzS DynS, YznS
11 ovn, Ydll, Yz11 Dynllt Yznll Dajjltlm transformatorleri ihtiyaca gore belli norm giifferde uretilir. Bu gUffer; 25, 40, 63, 80, 1.00, 1.25, 160, 200, 250, 31.5, 400, 500, 630, 800, 1.000,1250, 1.600 kVA dlr.

51

Tran:;formaliirlerIM.BlIld I

0<; fazll transformator sarqtlannda baglantl gruplan ifade edilirken primer ve sekonder sarqilann avru fazlan arasmda meydana geJen faz kavrnasi sabit blr sayt iIe ifade edilir. Bu faz kayrnasmm meydana geJi~ nedenleri a~aglda verllrnlstlr,

a. Sarqilann yonlerl avru (sol-sol) alan tek fazll transforrnatorde YG ve AG sarqrlannde emk yenleri avru, yani "a" grubu, (Ox30o=Oo kayma a<;lsl)

Sol

A) a-) ~\"'i, x,\ I X. -"I ~ \ \t. Ii

12

Sol

6

~eki1 28. Sargl vonlertnln avru oldugu "a" grubu

b. Sargllann yonleri farkh (sol-sag) olan tek fazh transformatorde YG ve AG sarqilannda emk yonleri Zit y6nlti, yani "6" grubu, (6x30o=180o kayma aosi)

Sag

12

Sol

6

~ekil 29. Sargl yonlerlnln Zit oldugu "6ft grubu

c. Sargllann vonlen ayru (sol-sol) , ancak AG sarqismm udan degi;itirilmi;i (cevrllrnls) r bu nedenle YG ve AG sarqilannda emk vonlerl Zit yenlU, yani "6" grubu, (6x30o=180o kayma acsi)

52

TronifarmalOrler[M.Bnkil

Sol

12

Sol

I I I I I I I

I »"

......... \ I "

-~ .... ""l"'(\ /,.,,'

9t-----____:_::;.r.:--------13

, ... J', '0- .............

",' I , ........

," I \ - .........

,,' J \ - ....

,,." " 11\ ...

I \

I \

I \

I \

I

6

~ekil 30. Sargl yonlertnln Zit oldugu "6" grubu

d. Sargllann yanleri farkh (sol-sag) , ancak AG sarqismm uclan degi~tiri1mi~ (cevrllrnls) , bu nedenle YG ve AG sarqilannda emk vonlerl zit yanlO, yani "Oil grubu, (Ox30o=Oo kayma ae;ISI)

Sng

12

Sol

6

~ekil 31. Sargl yanlerinin farkh olduqu "Oil grubu

e- Yukanda aoklanan baglantlJardan baska lie; fazh transformatorlerde primer ve sekonder taraf sarqilanrun lie;gen, YlldlZ ve zig-zag baglanabilecegini gormO~tOk. Transformator sarqilarmm primer ve sekonderde vapilan farkh baglantllar nedeniyle de faz kaymalan meydana gelir. 6zellikle 5 grubu (Sx30o=lS00) ve 11 grubu (l1x30o=330o) bu baglantllarla karsmuza r;:Ikar. Primer ve sekonderin Oy11, OyS, YdS, Yd11 baglantllan bu duruma ornektir,

Faz kaymalanm vektor gruplanndan faydalanarak gormek istersek dikkat edilecek onernll husus; e;ah~tlglmlz faz6rlerin sargl faz6rle~eri~...batige~!!Lm fazorleri 0lma~6zellikle YlldlZ bagh sarqi degerlendirilirken hat gerilim fazorO iki sargl fazortlrum blleskesl olarak ahrur,

53

Transformal6rler[M,BIlki[

~agldaki tabloda aC; fazll transformatorlerin baglantl kOmeleri verurnlstlr,

U .. fa,zll transformattirlerin b.Bglantl. kUmeleri

Fa:.. Tamllia Tanl.,. Balllan,h DUn~r yUney ~lzaesl Baillantl 'Iema81
kaYPlUl 1111,)'111 klkll'lI1 al"a .. l Uat aerllll11 alt aedJlm Uat ae-rlUm III t aerll1J11
, \U tu
IW6.IV IW6.3V ~Ui';S
DdO IV JV '
· ':!...!..Y! .
IU . IU ~UJU~
0° 0 ,I YyO lwAIY ,wAzy v IV
IW ZW
.
. IU tU
IW6.IV lWr-<_ZV ~IUJ~
,OzO , IV lV
lw ZW
IU 2YV'ZW ~U-ZU~
Dd6 .c: 1V IV
, 'W zw
ZU
IU tv ZW ~-z~
180° 6 I,I Yy6 IwA,v " Y, lV
Yl_!.v! , ,
ZU
: IU z~ zw
Oz6 .c: t' ~Q~
IV IV
W IW
JU . '
iu . zw
·IW6.:~ ~U-i~
Dy5 n----< Y IV
·zu ~w
IU <J'W Etl~~J
1500 5 III Yd5 ,wAIY
IV • 'I lY
• IU lW I
.. IU n~~w a;'~
Yz5 \wAIV.
IV JV"
, IW 1
ZU ' -_.
'u 5-
Dy11 IW6.1V ~U-2rt3
IV v 2'1
Y!_!!f
ZW
,
330° IU '1>'V Et}u-~
. ,wAI"
(-30°) 11 IV Ydll V 2Y
1'0'1' ZW
ZW
'U IU
'iz11 ;wAw .s: ~~-2!rn
• y 1'1
· "'" IW '
- . - •

54

Tron:;jormotOr/er[M.Bnkil

6. TRANSFORMATORLERiN PARALEL C;AU$MASI

BOyOk tesislerde ve kurulu teslslerde meydana gelen qellsrneler sonunda ihtiya<; duyulan gO<; lhtiyacnu karsilamak i<;ln iki yol vardir, Birincisit tesise gO<; saglayan transformatoru ihtiya<; duyulan gO~eki yeni bir transforrnator He degWmekl lklncl.olarak ise var olan transforrnator lle paralel cahsacak ve cekllecek gOcO paylasacak baska bi'r'YraiisformatorOn secllrnesidlr.

Paralel baglanmanln sorunsuz olabllrnesl ve bag It olan grubun gO<;leriyle orantlll olarak dengeli yOklen!]ll!si ve b~gl~!!J~r_l!e!~E~_~~!::!nd,::~r!~,~~s'{9.,'l, akirnlan akrnarnasi lcln a~agldaki sartlar verine getirilmelidir.

a. Transformatorlerin baglantl gruQ§r1 avru olrnahdtr, Bu sartm saglanmaslyla paralel baglanan transforrrtatafJ'eIT'n 'SeKonder gerilimlerinin aym fazda olrnast saglantr. Ornegin birinci transformatorOn~yn5 ise eRlenecek trensformatortln ki de DynS olrnahdir.

b. Donil~tOrme oraolim eslt olrnahdir. Bu sartm saglanmaslyla gerilimlerin genliklerinin e-;it ~I;~~;"-;~"~i;;;;r. DonO~turme oranlan arasmda kilC;Ok bir fark varsa tJa'B11

':"--"

krsadevre gerilimi arasmdaki farkm %10'dan kOC;Ok olrnest hallnde paralel

---

c;a+tsmalaRRa,izfTiVe:rllir.

c. Transformatorun ~_l)mi;!,,_~_GijrQQQrM.,GO<;[erinin eslt olmast en ideal cahsma saru olmakla beraber. GOc;ler arasmdakl oran,JJlten kO<;Ok olrnarnahdrr.

d. Paralel baglanan transformatOrOn fa,z Sifa!;jl hem beslendigi sebekeye hem de

~,,:.~~~~

besleyecegi sistemin faz sirasma uygun'ntrmntdlr. ,l%l.Alo.)

e. Bagll anma krsadevre gerilimleri esit olmalldlr./ Bu sartm saglanmaslyla transfflFma~gut;leriyle QIPlJtlh olarak yOklenmesi saglantr. Paralel bagll

. ,.,,<_c_ .... ""~,_~ ... """"''''"' .... I., ....

transforrnator grubundan bagll anma kisadevre geriliml kO<;Ok olan transforrnator

daha cok yOklenir. Bu nedenle kOt;Ok gOt;IO transforrnatorun bagll anma krsadevre gerilimi daha bOyOk olmahdrr.

Yukanda soylendiQi gibi bagll anma kisadevre gerilimleri eslt olmayan transforrnatorler anma "i gOt;leriyle orantih yOklen~~~le~."8ag;i«·an·m;"klsadevre gerilimi ve dolavsivla gOcO kO<;Ok alan

transformator anma gOcOnOn OStO~llJ yOklenir.---- ~

.,-~~~,.",...,._.~,,_.,.

Paralel bagh transformatorlerln ~.tl9JJmc;L~l~"9.~Yr.~",g§!.I!lI!l1~ri UkNlt UkN2/""" .. k~m",a 9.9£L~ri SNlt SN2/"""t ve her bir transformatorun bagh bulunduqu sistemde~~diQi gOt;ler S!l~tSn2,,,,,,,,,t ise paralel bag 11 transformatorleril@n ortak yOklenme gOc;Ie,<ri it;ln Ukn ~rt~kb~~11

klsadevre gerilimi form Olden hesaplarur, < <._ ,"< ,

%u = %u Sill = %ukN~ SH2

kn IfNI S S

NI - N2

(1)

55

Trmrsjorlllo/6rier[M.Bnldl

(2)

ortak yilklenme gilcilnil hesaplarsak;

(3)

bulunur. Buradan paralel bag!! sistemin ortak bagll anma kisadevre gerilimini hesaplayallm

0/ SII

10U~11 = S S

_N_l_+ N2 + ...

%ukNl %UkN2

ortak bagll anma kisadevre gerilimi lcln diger bir bag inti olarak;

(4)

01 _ 01 SN -;oukN - /oukll-

811

yazilablllr. Paralel bagh sistemin ortak bagll kisadevre anma kisadevre gerilimini hesaplamak h;in (4) nurnarah ifadeden yararlanahm.

(5)

--':~-lkN---- ~ s -----·-··----·-···········----· .. ------- .. -··l

_N_I_+ N2 +.... I

I %ukNl %UkN2 1

!,. - _--_._-- --" _--_ ------ - _ .. _--.- .•••••••••• _---_.- ..

(6)

Paralel bagh transtormatorlerden her birinin yilklenme rnlktanm hesaplamak i~in (2) ve (5) nolu ifadeleri kullanabiliriz.

I j

L .. _ _ _ _._. __ ._ .. """" .. H

---' ._._-- -._._ _--_ _ .. _._. __ .

(7)

56

Troll.ifarmotorler[M.8ald[

Yukanda tammlanan formOllerde kullarulan sembollerin birbirine yakm olrnalan nedeniyle hangi sembolOn nevi ifade ettiginin aoklanrnasr oldukca yararll olacaktrr.

Snlt Sn2t .

SNlt Sn2t ..

Sn

SN

:Paralel bagh transformatorlerln yOklendikleri gorOnOr gOe;: :Paralel bagh transformatorlertn anma gOt;leri

:Paralel bagll transformatorlerln yOklendigi toplam gOt; degeri :Paralel bagli transtorrnator anma gOt;lerinin toplarru

%UkN :Paralel bagli transformatorlerin "ortak bagll anma kisadevre gerilimleri"

%UkNlt %UkNl ... :Paralel bagh transforrnatorlerln "bagll anma kisadevre gerilimleri"

L

Soru 1. Paralel bagh transforrnatorlerin gOt;leri SN1=250kVAt SN2=400kVA, SN3=630kVAt kisadevre gerilimleri; %UkNl=3/6, %UkNZ=41 %UkN3=4,4 paralel bagh bu transforrnatorlerden Sn=1250 kVA gOt; e;:ekiliyorsa;

a. Herblr transrormatorun yOklenme rnlktanru hesaplavmrz,

b. Trensforrnatorlerln yOklenme oranlanru % de olarak hesaplaynuz,

c. Hlcbir transformatorun asm yOklenmemesi it;in paralel bagil trensforrnator sisteminden cekllecek gOe;: kac kVA olur

«;ozum 1

a. Once paralel bagli sistemin ortak bagll ktsadevre geriliml heseplanmahdrr,

o _ 8N (250+ 400+ 630)kVA _

VoukN - 8 8 8 = 2501cVA 400kVA 6301cVA -4,094

_N_l_ + ____!:!],_ + _!!l_ + + _

%ukNI %ukN2 %ukN3 3,6 4 4,4

8 = %ZlkN 8 8N1 = 4,094 .1250kVA. 250kVA =277 7 kVA

III 0/ 11 8 3 6 1280kVA' I

/OlikNI N '

8 = %llkN 8 8N2 = 4,094 . 1250kVA. 400kVA =3998 kVA

112 %UkJ\12 II 8 N 4 12801cVA"

8 = %ukN 8 8NJ = 4,094.1250kVA. 6301cVA =572 5 kVA

113 %UkN3 II 8N 4,4 1280kVA I t

b. Ltransformatcrun yOklenme oraru;

250 kVA da 100 de

(277,7-250)=+27,7 kVA ise X

v 100.27,7kVA 0/1108 ilklenrnl .

..It = = 70, a;ilrl yu enrnlstlr.

250kVA

57

TrallsjormaI6rler[M.Bnld[

2.transformat6rUn yUklenme oraru:

400 kVA da (399,8-400)",,-0,2 kVA ise

100 de X

X 100.0,2kVA 0/005 kl k llkl ..

:::: = -70, ya a~l tam yu enrnlstlr,

400kVA

3.transformatarUn yUklenme oram;

630 kVA da (572,5-630)""-57,5 kVA ise

100 de X

"IT 100.(-57,5)kVA 0/912 "kl . t'

A = = -/'0, az yu enml~ tr,

630kVA

c.Transformatorlerln hlc biri asm yOklenmeden paralel bagh sistemin <;ekecegi en bUyOk gUe; degerini hesaplarnak ie;in daha once acrklana blr husus gaz onune ahnrnahdrr, Paralel bagh transformatorlerln gUe;leri estt degilse en fazla yOklenecek olaru: gOcO ve bag11 krsadevre gerilimi kOe;Ok olarun yuklenecegini sovlernlstlk. Burada da en cok yiiklenen transforrnatorun 1. Transforrnator oldugunu gordUk. (%11,08 asm vuklenrntsnr).

Birinci transtorrnatorun asm yUklenmeyecegl oran olan %11,08 kadar diger transformatorler de az vuklenlrse paralel baglt sistemin verebileceqi maksimum gUe; miktan hesaplarnr.

s; = 277,7 = 250kVA 1,1108

s.. = 399,8 :::: 359 9kVA

1,1108 '

S'u3 = 572,5 = 515 4kVA

1,1108 '

Yukandskl sonuclardan anla~llacagl uzere boyle bir sistemde paralel baglanan transfcrrnatorlerden hie;blri asm yuklenmeden verebilecekleri en fazla gUe;;

Sn""Snl + Sn2+Sn3 ",,(250+359,9+515,4)kVA

""1125,3 kVA, olur.

58

TrallsformatorlerfM.DaldJ

Soru 2. A§aglda etiket degerleri verilen 0<; transformator paraleI cahstmldrklannda 510 kVA'hk toplam gOcO aralannda nasil paylasrrlar,

t.Trensfcrrnator ~;::;100kVA %ukN1=3,4

2.Transformatar ~2=160kVA %UkN2=4,6

3.Transformator 5t3=250kVA %UkN3=4

r;oziim 2. Once paralel bagll sistemin ortak bagll kisadevre gerilimi hesaplayahm

o _ 8N (100+160+250)kVA _

YoukN - 8 8 8 = 100kVA 160kVA 250kVA -4,02

_N_I_ + ____jj_1_ + ___jQ_ + + _

%ukNI %llkN2 %u1m 3,4 4,6 4

8,,1;::::; %ZikN 8" 8Nl = 4,02 .510kVA.I00kVA =118 kVA,

%lIkNl SN 3,4 510VA

(%18 asm yOk)

8 ;::::; %ukN 8 8N2 = 4,02 .510kVA, 160kVA =140 kVA

112 %UkN2 ,J 8 N 4,6 510kVA '

(%12,5 az yOk)

s ;::::; %ukN 8 8N3 = 4,02 .5 1 OkVA. 250kVA =252 kVA (%1 a In Ok)

113 01 II 8 4 510kVA ' § Y

/01lkN3 N

TransformatOrlerin asm yOklenmelerine izin verilmediginden ortak bag!l kisadevre gerilimlerinin en kO<;Ok bagll krsadevre gerilimi olan %3,4 orarunda yOklenmelidirler. Yanl:

(Tam yOk)

8',,2;::::; %UkNl S'J 8N2 = 3,4 .510kVA.160kVA =118.kVA,

%ukN2 8N 4,6 510kVA

(42kVA az yOk)

(37kVA az yOk)

Bu transforrnator sistemi paralel bagil halde gOvenli olarak 5'n=431 kVA gil<; verebilir.

59

TranifarmaI6rler[M.Bllld [

7.TRANSFORMATORLERiN SOGU-T-Ul:MASL- .

.... 1"r.an~(Q[matorler <;ah~lrketl-ger.ekw magnetik devrede meydana gelen demir kayrplan gerekse sarqtlarda meydana gelen 151 kayiplan sarqilann ve magnetik devrenin rsmmasma neden olur. bu nedenle transforrnetorlerln sogutulmasl oldukca onern kazarur. Transformatorlenn sogutma yontemlerl harflerle ifade edilir. Her yontemi ifade eden simge dort harften meydana gelir.

Sogutma yontemlerini ifade eden harf simgesine ornek olarak; sarqilar dogal Vag ortammda, kazan dagal hava dolasumvla sogutulan yagh transforrnetorlerln sogutma yontemi ONAN simgesiyle belirtilir. Buna benzer sogutma yontemi ifadeleri a~aglda aoklanrrustrr.

ONAN :Yag ve havarun dogal hareketlvle sogutma ONAF :Yagm dogal, havarun zorla hareketiyle sogutma OFAF :Yag ve havanrn zarIa hareketiyle sogutma OFWF :Yag ve suyun zorla hareketlyle sogutma

Bu yontemleri ifade eden krsaltmalan olusturan harflerin sirast ve anlarru a~aglda verllrntstir.

l.Harf I 2.Harf 3.Harf I 4.Harf
Sarqilara degen sogutma ortarruyla ilgilidir DI~ sogutma dGzenine degen soqutrna
A ortarruvla ilgilidir
Sogutucu ortarrnn ruru__1. Dolasnn tOru -- 50§utuCLLOrtamln-tilr-G-I·Dola~rG Sogutucu Ortam Ve Dola~lm Turu Harf
Sogutucu ortam tiirii (1.. Ve 3. Hart)
Madensel Vag veya e~degeri yaruo sentetik yahtkan SIVI 0
Yamci olmayan sentetik yahtkan SIVI L
Gaz G
Su W
Hava A
Do/allm tiiri; (2. Ve 4. Hart)
Dogal N
Zarlamah (Vag voneltllrnlvor) F
Zorlamah (Vag yoneltllivor) D .......___ ~

Dagltlm_transfo[Q1gj;Qrleri ONAN yontemlyle sogutulan yagh transforrnatorlerdlr. Transformator

yaglan ilstOn yahtkanhk ozelliginin yanmda iyi bir de soqutucudurlar. Transforrnator finnda vakum altmda kurutulduktan sonra vine vakum altmda yagJa doJdurulur. Dagltlm transformatorlerl gidecegi yere yagla dolu halde gonderilir.

60

TrullsfarmulorlerlM.Bllki)

8. TRANSFORMATORLERDE KADEME HESAPLARI VE KADEME DEGi$TiRiciLER TransformattirOn yOksek geriHm tarafma uygulanan geriJim anma geriliminden dusuk veya yOksek olduqunda alcak gerilim tarafmdan ahnacak gerilimi sabit tutabilmek i<_;in yOksek gerilim tarafmdan uygun geriJim kademesi sedlrnelldir. -GerlTrriiK'aaemeleri i<;in""'akiiTfm daha ~g.l.l yOksek geriJim sarqilanndan udar crkanlarak kazan Ozerinde bulunanltt!fni:ttattire (anahtara) baglamr. Kornltator yukan cekllerek uygun gerilim basarnaqma getiriHr ve bu

basamaktavken a~agl bastmlarak verine oturtulur. Bu lslern transformattir-§8j:jlilJJSizke~

~, ~ ...

vapumahdu. Gerilim basarnaklan standart olarak ±%2,5, ±%5, veya ±2x%2,5 duro

Bir transforrnator etiketindH~kZp/66KV yazdlgml kabul edelim. Bunun anlarru a~aglda aoklanrrusnr.

154 :Primer geriliminin anma degeri (kV)

±2 :+ ve - vondekl kademe saYlsl

%2r5 :Kademeler arasmdakl gerilim farkirun %2,5 oldugu

66 :Sekonder geriJiminin anma degeri (kV)

Bu acrklarnalardan sonra bu etiket degerine gore bu transforrnatorun ka<; kademeli oldugunu ve kademe degerlerini hesaplayahm.

(+) vonde 2 adet ve (-) vonde 2 adet olmak Ozere 4 adet kademe vardrr, Aynca bu kademelerden baska bir de transformattirOn anma degerlerinin oldugu ana kademesi vardir

.....

(154/66kV). Hepsi beraber bu transforrnatorde toplam 5 kademe mevcuttur.

Her kademe arasmda %2,5 kademe farkt vardir. Bu fark;

100 de 2r5 ise x:::: 154000.2,5 :::: 3850V tur.

100

154000V x

Bulunan bu kademeler arest fark, ana kademeye ilave edilerek veya cikanlarak diger butun kademeler bulunur.

l-' 1.kademe (154.000V-2x3850V) =146.300 Volt
--'tJ 2.kademe (154.000V-3850V) =150.150 Volt
(t) 3.kademe (154.000±0) =154.000 Volt (Anma Degerir Ana Kademe)
4.kademe (154.000V+3850V) =157.850 Volt
5,kademe (154.000V+2x3850V) =161.700 Volt GO<; transforrnatorlerlnde kademe degi~tirirken bazt kademe degerlerinde sayilarm yamnda 9A, 9B gibi harfierde bulunur, Bunlarm ne anlama geldigi ve kademe degi~tirmenin nasil yaplldlgl a~aglda sekllle aoklanrmstir.

61

Transjormolarler[M.811Id[

Kademeli Sargi

2

Ana Sargt

A Fazi

2

109876543

11

N1ltr

$ekil-32 Gerilim ayan ic;in transforrnatortin bir fazma ait kademe degi~tirici

KADEME DEGi~Rici VOLT
KADEME BAGLANTILARI BAGLANTI POZiSYONU
T i T 144.400
6-11 5 146.300
7-11 6 148.200
8-11 7 150.200
1-10
9-11 8 152.100
9A 154.000
10-11
9B 154.000
9 154.000
1-11
9C 154.000
9D 154.000
2-11
9E 154.000
3-11 10 155.900
1-2
4-11 11 157.900
5-11 12 159.900
6-11 13 161.700
.!, .J. .(. .!, Bir faza alt sargl uzertnde bulunan iki pozisyonlu anahtar kademe dusururken (1-10) arasmi kopruler, kademe yOkseltirken (1-2) arasiru kopruler. Kademe degi~tirici tablodan izlenirse (1-2)

koprOiO iken akirn 1-11, 2-11, 3-11, 4-11, " 10-11 sargl dilimlerinden devresini

tamamlar. (1-10) koprOiO iken bu kez ters vonde yani 10-11, 9-11, 8-11, ......... 2-11 sarqt dilimlerinden devresini tamernlarnaktadrr. Buradan da anla;i1lacagl Ozere transformator C;lkl;; gerilimi yOkseltilirken devreye sarqt ilave edilmekte, diisilrulllrken devreden sargl c;lkanlmaktadlr. Ac;Jklanan bu durumlan ;;ekil Ozerinde garelim.

62

Tran.iformaI6rlerIM.Bnld I

+----------

I I I I

L._ • ,

I I

2

+----------

A Fazr

10 9 8

543

2

11 +----

Notr

----+

-----~

Sekil-33 Kademeli sargmm ana sarqiya ters vonde alan olusturmasi

SekH 33 de kademeli sargmm olusturduqu magnetik alan ana sargmm clusturduqu magnetik alana ters vonde olup, magnetik endukslvonu zayiflatmaktadrr, Bu sekllde sekonderde endllklenen gerilim de azalrnaktadir.

~ .IO

+------

r--------

I I I

+----------

A Fazi

2

11 +----

Notr

-----~

-----~

Sekil-34 Kademeli sarqmrn ana sarqryla avru Vande alan olusturmasi

Sekil 34 da kademeli sarqmm olusturduqu magnetlk alan ana sargmm olusturduqu magnetik alanla ayru Vande olup, magnetik endilkslyonu kuvvetlendirmektedir. Bu sekllde sekonderde endtiklenen gerilim artmaktadrr,

Burada 9A, 98, 9C gibi harfli kademelerin pozlsyon olarak gerevi anahtar vazifesi yapmak, serprlardan qecen akirn yentinG degi§tirmektir. Gerilimin yonunde bu kademeler arasmda farkhhk yoktur.

Soru 1. Etiketi (154±8x%2)kV/34,5kV olan bir transtorrnatortin primer gerilimi 141kV iken sekonderden 33kV elde etmek i<;in hangi kademe de calistmlrnahdir.

C;oziim 1. Transformatorde kademe degi§tlrerek sekonder geriJiminl ayarlarken primer terata gerilim secrne kornltatoru yardlmlyla sargl eklenip <;Ikanlmaktadlr. Bu nedenle her kademe i<;1n ayn bir cevlrme oraru karsuruza <;Ikar. Transformatortln nominal cevlrme oraru ve her kademe i<;ln gerekli alan %2 llk adtrrun gerilim olarak kar§llIgml hesaplayalnn,

63

TramiformatorlerIM.llnld]

154.00 4 46 ~ ....

iiN = =, transformatorun nominal cevlrme oraru

34500

Transforrnatordekl kademe sayrsr 17 olup her kademe arastndakl basamak ferkr;

100 de

2 ise

x = 154000.2 = 3080V 100

154,OOOV ta x

0 0
z z
OJ Gerilimi (V) 0 OJ Gerilimi (V)
E E u
OJ OJ
"CI "CI
III III
~ ~
1 154000-8x3 0 80 129.360 3,7495 9 154000±0 154.000 4,4637
2 154000-7x3080 132.440 3,8388 10 154000+ 1x3080 157.080 4,5530
3 154000-6x3080 135.520 3,9281 11 154000+2x3080 160.160 4,6423
4 154000-5x3080 138.600 4,0173 12 154000+ 3x3080 163,240 4,7315
5 154000-4x3080 141.680 4,1066 13 154000+4x3080 166.320 4,8208
6 154000- 3x3080 144.760 4,1959 14 154000+ 5x30S0 169.400 4,9101
7 154000-2x3080 147.840 4,2852 15 154000+6x30S0 172.4S0 4,9994
8 154000-1x3080 150.920 4,3744 16 154000+ 7x30S0 175.560 5,0886
17 154000+Sx3080 178.640 5,1779 Burada dlkkat ediJecek onernll husus sekonder sarq: sarrm sayismm (N2) sabit kaldrgl fakat primer sargrnrn (N1) devreye giren cikan sargrlar vardtrruyla 'Slrremll.!e!'iJ~[[graOJaysiYia c;evirme oranrnrn sOrekli degi~ti9idir,

Primere 141kV uygulandlgmda sekonderden 33kV elde etmek i<;in kullarulacak kademeyi tespit edebilmek i<;in cevlrme oranlarrndan yararlanrlrr.

it = 141000 = 4,2727 mevcut gerilimlerdeki cevlrrne orarudir. 33000

Bu orana en yakrn oraru veren kademe yukandaki tablodan 7. kademedeki u11=412852 orarudir. 7,kademede transtormatorun primerine 141kV uygulanrrsa sekonderden;

U, = Ul = 141000 = 32903V elde edilir. - iii I 4,2852

64

TransjormaliJrlerlM.Dnkil

i _._._ _ _. _H-H- _ •••••••••••••• "++++H _. __ ._ •• __ -- ••••••••••••••••••••• ----- ,

I '1

! Degerlendirrne: Bu tur sorularm <;azumu i<;in su vel izlenmelidir-J' l

i ;

I l

I ',1

a. OncelikJe primer uygulanacak ve sekonderden almrnasi istenen gerilim degerinden

! I

vararlarularak istenen <;ah~ma sartlart altmdakl cevlrrne oram hesaplarur. (Yukandakl i

ornekte 141kV/33kV/ U=141kV/33kV=4/2727V I .

;

i

i

I

b. Transformatortrn kademeleri dikkate almarak bu c;evirme oraruna en yakm kademesi tespit edilir. Bunun ic;in a§iagldaki formUiden yararlaruhr.tornektekl u7=4/2852)

x = UIN• %Oral1 100

I

k=(± kademe sayrsi, 1(2(3(4,5/ ... ) i

;

X=% de olarak verilen kademedeki gerilim degeri, I

! ~

c. Tespit ediJen kademenin c;evirme orarundan yararlanarak veriJen primer gerilim i

i degerinin kullarulrnasivla elde edilecek sekonder gerilimi hesaplarur, (U2=32.903kV) !

..................................................................................................................... H ••••••• H ••••••••••••••••••• H H H_ •• H 1

Soru 2. Etiketi (66.000±10x%1)V/15.000V olan bir transforrnatoriln primer gerilimi 62.500V iken sekonderden 15800V elde etmek ldn hangi kademe de cahsttnlrnahdrr.

C;ozilm 2.

a. Oncelikle primere uygulanacak ve sekonderden almmast istenen gerilim

degerlerinden varartarularak istenen cahsma sartlan altmdaki cevlrme oraru hesaplarur,

ii = Uj = 62500 = 39556/

U2 15800 '

Anma cevirme oranma ( uN=66kV/15kV==4/4) bakilarak aranan kademenin + vande mi veya - vande mi olduquna karar verilir. UN>U olduqundan aranan kademe - vondedir.

b. Transformatorun kademeleri dikkate ahnarak bu cevlrme oranma en yakm kademe tespit edilir. Bunun ic;in a§iagldaki formOlde k He gasterilen kademe saYISI kullarularak deneme yarulma yoluyla sonuca ulasrhr,

ii = U1N ± ks == 66000 -1 0.660 = 39600

kl U2N 15000 '/

k=(± kademe saYISI/ 1/2,3/4/5/".)

X=% de olarak verllen kademe geriliminin hesaplanan degeri/ x=(66000V.l/100)=660V

c. Tespit edilen kademenin c;evirme orarundan yararlanarak istenen gerilim degerlerinin kullarnlrnasiyla elde edilecek sekonder gerilimi hesaplarnr,

65

Transformatorleri M.Bnki I

c. Tespit edilen kademenin cevlrme oramndan vararlanarek istenen gerilim degerlerinin kullarulrnasiyla elde edilecek sekonder gerilimi hesaplarur,

u, =!!J_ = 62500 = 15782V

- ii21 3,9600

elde edilir.

Soru 3. Anma degerleri 154/34,5kV alan blr gO<; transformatorunde ± %10 orarunda gerilim ayanna imkan saglayacak ve kademe degistirme lslernl primer tarafta olacak 21 kademeli bir gO~ transformatoriinun kademe etiketini hazrrlayuuz.

C;ozum 3. Gerilim ayan + vande %10 ve - yonde %10 olmak Ozere her blr kademe %10:10=%1 llk dilimlerde olacaknr, Her kademe arasmda 154000V un %1 i kadar fark olacaktir. Yani;

x = 154000V.l = 1540V her kademe arasmdaki gerilim farkr, 100

+ yonde ve - vondekt kademeleri tespit i~in asagldaki form Olden yararlamhr.

Uk=(U1N±k.x}, k=(±l,2,3,4,5,6,7,8,9,10) olacaktir.

CI.I CI.I
E Uk=(U1N-k.x) Volt E Uk=(U1N+k.x) Volt
CI.I 11.1
"CI Uk",UJUl "CI Uk:=:U1/U2
III III
~ k=(-lG,!},8, 7,6,5,4,3,2,1) ~ k=(+1,2,3, 4,5, 6,7,8, 9,1 0)
- .......
I +
...... ._..
1 138.600 4,0174 12 155.540 4,5084
2 140.140 4,0620 13 157.080 4,5530
3 141.680 4,1067 14 158.620 4,5977
4 143.220 4,1513 15 160.160 4,6423
5 144.760 4,1959 16 161.700 4,6870
6 146.300 4,2406 17 163.240 4,7316
7 147.840 4,2852 18 164.780 4,7762
8 149,380 4,3299 19 166.320 4,8209
9 150.920 4,3745 20 167.860 4,8655
10 152.460 4,4191 21 169.400 4,9101
11.Kademe Anma deger/erindeki
11 154.000 4,4637 kademedir. Bu kademede sadece ana sargl
devrededir. 66

Transfonnatorleri M. Bnkil

9. GUt; TRANSFORMATORLERiNDE KORUMA VE YARDIMCI UNiTELER

9.1 Ana Tank (Transformator Kazanr)

Transformat6rO meydana getiren ceklrdek ve sarqilann konuldugu, trensformatorun gueu ve gerilimi lle dogru orannli olarak boyutlandmlrrus olup sactan vapilrmsur. Sogutma

~.

yOzeyini bOyGtmek i~in kO~Ok gG~lerde _&alga d~h, bOyOk gO~Ierde radyat6rlO yaplhr.

. _..-~

Gerektigi zaman sargl ve nOvenin ~Ikanlabilmesi lcln Ost kapak ~ogunlukla ovatehdir. Fakat

____ . --

kaynakh oianian da vardir. Kapak Ostonde tasima ve montaj lslnl kotavlasurmak i~in halka

meveuttur. Ana tanka Jady'atE.rIeri, ~eri, ~ ~~ tankuu (genIe;;me kabrru) bagiamak i~in flans ve vanalar vardir, Aynea vag testi yapmak ve yagl bosaltrnak ve tanki temizlemek i~in tabana da vana konulmustur. Kazanm g6vdesine bagh alan tekerlekler 90°C d6nebiId@nden kazan enine veya boyuna yerle;;tirilebiIir. Kapak Ozerinde kor tapa lie kapatilrrus termometre eebi bulunur. Transformato~Jml.!\Ianmasl lcln biri kazarun ~a sag altta, obOrO kapak Ozerinde oimak Ozere iki topraklama dvatast bulunur .

........__.,_.

9.2 Vag Rezerv Tankl (Genle~me Kabl)

Transformator tanki it;indeki~ransformatori.in yi.iklenmesine, geee ve gOndi.iz

~O" ~~

sicakhk farkma ve mevsimler arast sicakhk farkma bagh olarak haemi qenlsler veya darahr, Bu

hacirn degi;;iminin transformator kazanma vereeegi zaran en~~in kazana~OstOnde si1Indlrik bir yaplya sahlp vag rezerv tanki denilen bir tank vertestlrllmlsttr, Bu tank blr irtibat borusuyla ana tanka baglanml;;tlr. Bu tankm bOyilkli.igG ana tankm %10 kadardir, YGksekl@

~klliD...§.~v.iye.sinden yOksektlr. Blr veya iki taratmda yagln~sini g6sterir ea~ tOp vardlr.

Kazan ic;lndeki yagda meydana gelen haeim degi;;imi bu tank lcerlslnde meydana gelir.

9.3 Vag Seviye Gostergeleri

Transforrnator yagl hem izalasyonu hem de sogumaYI sagIadlgmdan transformatorler ic;in c;ok onernlldlr, Vag seviyesinin sleakhga bagh olarak degi;;t@ni ve bu lslemln qenlesme kabmda meydana geld@ni soylemlsnk. Transforrnatordekl Vag seviyesinin normal oIup olmadlgln~ monte edilmiva9_ji.e~.liye.._g~~leri vasitasivla kontrol edilir. 6ze!likl~~ngle~in iC;i tankm lcinde bulunan yagla doludur, Bu;;inglerin ic;indeki Vag businglerin izalasyonunuda artmr,

Zaman zaman transformatorlertn vag seviyesi kontrol ediImezse herhangi bir nedenle meydana gelen Vag kacaklan yOzOnden Vag once bu;;ing seviyesinin altma dilsecek anzalanmasma neden olacaktir, Seviye dtisrneye devam ederse once sargl baslan ve daha sonra da sarqilar anzalanacaknr. Bu nedenle vag seviyesi yakmdan takip edllrnelldlr.

Transformatorlerde ikUllLY.ag gostergesi kullanlhL_{3irineisLyag seviyesinin gozle takip

-

edildigi olc;ekfendirilmi;; cam borudan ibaret olup, Vag seviyesinin en aft ve en Ost sirurlan

i;;aretlenmi;;ti!::.. ik!,o.ci olarak, sarnandirah Vag seviye gtistergesi kullarnhr, Vag sevlyesi sarnandrra

<-.

lie kontrol edilir ve Vag seviye dururnuna gore sinyal verebifen bir yapiya sahiptir.

67

Transfarmaltir1erlM.BakiJ

9.4 Teneffils TertibatJ

Transformator yaglnln sicakhk lie seviyeslnin artip eksildigini biliyoruz. Bu haclm degi~lmlerinde olusan basme;h havanm drsan anlrnasr, vakumun olu~tugu zamanda disandan hava almrnast gerekir. Transformatorlerde bu gorevl teneffGs tertlbau adl verilen eleman vapmaktadir.

Bu teneffOs tertlbatlannm nem emme ozelllklerl oldugundan hava ahsvertslerlnde transformetor yaglnln nem almasnu onler, Bu elemanda havanm rutubetinl aho madde olarak \lsUikagel" kullamhr. TeneffUs tertlban ie;lndekl vag havanm toz ve plsllklerlnl tutar.

---_._""--"------

-----.--.---~--,

Silikagel

Sa/isit asft hidratm koba/t nltrat/a emprenye (molekDler yaplda birle§me) edi/mesinden Dretl/ir. Aglr/Igmm %40 oranmda su (nem) alma ozell@ine sahiptir. Rengl ~n mevt. rutubete doymus haldeyken pembedir. Teneffus tertibatmda bu/unan silikage/in 4/5' i pembeIEzyt@inde-51/ikaget"etKTiili91rrnSplJeder. Ancak kurutu/arak tekrar ku/lam/abilir. Bu ii/em birka~ kere yapJlabilir. Kurutma /i/emi 100-150 d ISlda ge~ekleitirilir.

9.S Alkollil ve Kontakh Termometre

Vag sica khQ I kazan uzerlndekl alkollO termometreden gozle denetlenir. Sicakhk artl§1 asm yuklenmeden olabllecegl glbl, Ie; anzalardan da lIer[ gelebillr. Vag slcakhgmm [zln verilen Gst

-

smmnda acrna, bu slcakhga yakla;maktayken uyarma komutu vermesl istenirse kontakh

4:el:mcmetre kullarulrr, Sekil35 te boyle blr termametre gorulmekted[r.

,__....;.._-I.n'Q "all""l. h,ulU

. A Slyah ijlU ibre •

. Uyarma 81cakll;'ma, getlr1l1r.

B KlrmlZl tilU ibre.

A~ma 8lcakllilnu getirilir. 1-2 Uyurma devreaine baQlanan 8iyah u~lar

3-4 A~ma devrealne baAlanBn kullif-Zl u~lar

Sekfl35 Kantakh termometrenin gorGnu§u

Kontakh termometre 0-120 Cl arasmda 61~eklendirilmi§tir. Termometre sondast kazan Gzerindeki cebe yerle§tlrllir. Vag slcakhgl termometrenin gostergesinden denetlenlr. Termometrede, gostergenln blrl slyah 010 ibre, digerl knrnm 610 [breve degdiginde kapanan lkl kontak vardir, Siyah olillbre uyarrna;-krnnizi 010 Ibre a~makO'mufunun ahnmak istedigi sicakhga

___ eo

68

Tran;iformatorler[M.BBkl[

getirillr. Bu ayar [~in termometrenln carm Gzerindeki vida sokGlOr. Cam kapak auhr ve 01U lbreler Istenen sicakhk degerine ayarlarur. su termometrede uyarma h;in 7Sw80 DC, ecma I~in 85-90 DC ~

YG ve AG sargl udan dl~ devreye baglanmak Ozere t;lkartlhr. Bu~inglere verllen standart harfler a~aglda gosterllmlstir.

~ JJ\ -r ,

a.. ~_ It 4'

f?

ayarlanmasr onerlllr. 9.6 Bu~ingler

o

o

a

c

o B

o c

o A

kazan Ozerindekl bu~lngJere

o 0 0 0

abc n

o

o b

o

o

o 0

A B

o 0 C N

a

c

n

Sekil. 36 TSE' ye gore bu~inglere t;lkan YG ve AG sargllanna verilen u~ harflerl

(A,a=Ye~U, B,b=Mavl, C,c=Turuncu, N,n=Beyaz)

o A

o B

o C

,

YG businglerlnde dl~ a;1rl gerilimlere kar§1 bu§ingleri koruyan ark boynuzlan bulunur.

Darbe geriHml atlamalan bu§lngler yerlne ark boynuzlan uzerlnden olacagmdan, ark darbelerine karSI bu~ingler korunmus olur. ark boynuzlan arasmdakl atJama araitgl YG sarqismm anma darbe gerllimine ve transformatortm ~h§tlgl yerin yuksekliQine gore ayarlamr.

, 1 Dl~ boAianti IQln 'somun, PU! va fayil pUl ,

2 Somun· '

3 Pirinv ba;h~'

I 4 Yuvarlak cants

5 Bu;ina

6 tlal ka , fl an,

(iHvdeye baRlantl iv1n) 7 Baak1 parQo8~

B DUz conta

9 5aplsms

.10 Ara conta

, il Yalltllm~", Uetken

. '. I'

12 Ark boynu~u alt.parcsol

(&6vdeyo bajth) I

13 Ark boynuz~ Uot parvas~'

. , I.. ..

~ekll. 37 YGksek GerlHm Businglerlnln Parcalan

_l

ATLANA ARALIGI

BusiNG

Dahili ve harid ortamlarda kullarulan transformat6rlerde yer alan ark boynuzlan erasmdakl atlama mesafesl asagldakl tabloda verllmisttr. ~izelgedeki degerler transtormator

-------

devreye almmadan once uygulanmahdlr. Transforrnator devreye ahndlQmda ark boynuzu sik

69

Tran,ifClrmaJ6r/er[M .Bokil

~h~lrsa arahk biraz artmhr veya yahtkan dOzeyinden ku~ku duyulursa biraz azalttlabillr. Sapma +%25 ve -%20 srrurlan I<;inde olrnahdir.

Anma Gerillml En YOksek lsletme Arahk
[kV] Gerilimi [mm]
[kV]
10 12 85
15 17,5 1SS
33 36 220 Transformatore yag-doldtlrnrkeft' YG bu~inglerlnln I<;inde hava kalabileceginden transtormatorti lsletmeve almadan once YG bu~lnglerindek[ havamn ahnrnast gereklr. Bunun Ic;in ~ekll 37 deki (2) numarah somun gev~etilir ve (9) numarah baglantl saplamast buslnqln ic;ine cok az itil/r. Bu i~lem strasmda baglantt saplarnasiyle bu~ing arastndan once hava, hava boseldiktan sonra vag <;tkmaya baslar, Vag gorunOr gorOnmez (2) nurnarah somun sikilarak lslern tamamlamr.

9.7 Buchholz Rolesi

Transformatortm Ii; anzalannd:f'ya1)rrrve yahtrm macJCIe1ertnTii'"Pyanmasl sonucunda ortaya «;Ikan gaz.butbb.glz.toleslnl «;ali$lrlr. Bu «;aiJ§ma sonunda role ya slnyal ya da a~lrma kumandesi verlr.

a)' . 5

c)

1 Bsn1sntl kutuau

2 ~amandlra ltme bubonu 3 Gtizetleme peoceresl

'4 Oaz boVa1 tma musJuAu

" .. 5 BaAl snh kutuBundll blrlken havoYl ~o;altma topaal

1 UBt Qomandlra 2 Alt Qsmandlra

3 ~Jt ~smandlrn kanadlna baAJl "kl, kJapeal

1 erlyll1l. 2 2 crlylAI.

3. Gaz bo,altm,,'musJuAu

Sekll.38 Buchholz roleslnln a) Genel yapisl b}I«; vaprsr c) R61eye gaz deney aygltlmn bagranmasl

70

Trall.gorllJotorlerIM.Dnldl

.~
:.
,
:.
~,
_"....I-- '"
.... J... III
/ -i
.
KE"!.ICj ~ekll.39 Transforrnatorun Buchholz rolesl tarafmdan korunmast

71

Transformatorleri M.BlIld [

B~test genle~me deposuyla kazan arasma, uzerlndekl ~me kabim gosterecek sekllde yatay olarak baglamr. i~ anzalarda olusan gaz yagla dolu alan rolenln iist bolurnunde toplanarak yagl a~agl iter ve bosta kalan Ostte~aoQ..!!9 a;;agl duserek uyarma veren ovah kontagl kapatir. Gaz 9kmaya devam ederse roledeki vag sevlvesl daha da duserek bu sefer a Itta ki ~aman1jrraTIln acrna komutunu veren oval: kontagl kapatir ve rolenln acme kumandasi vermesiyle transformatoru koruyan kesici acarak anzaya kars: koruma qorevini yapar.

ie; anza bOyOkse sOrekli ve ~iddetli gaz olusacaqindan gaz, baglantl borusunun yolu Ozerinde bulunan alttakl sarnandrramn kanadma carparak rolenln derhal acrna komutu vermesini saglar. Bundan baska herhangi btF1TecleAI~!, vb) meydan gelen vag srzmalannda vag sevlyesi sarnandiralen cahsnracek seviyenin altma duserse de buchholz roles! e;all~lr.

Role Ozerinde bulunan gozetleme penceresinden lcerlslnln yagla dolu olup olmadlgl ve samandiralarm konumu denetlenebilir. Gozetleme carru crrr' olarak ol~eklendirilmi~tir. Bu ole;ekten anza sirasmda biriken gaz veya hava miktan tespit edilir. Buchholz rolesl ~ah;;tlktan sonrar6leae-birikeli'gaz~ "gaz;ro~ltFRa-m(rsmgURdan ahnarak~1i ve rolenln calisma nedeni tespit edilmelidlr. Inceleme i~in;

a. Role Ozerindeki gaz bosaltma muslugu ae;lhr ve crkan gaza.ki.bJ:.il.~levi yaklastmlarak yamclliQma bakihr. Gaz yamoysa transtorrnatorde Ie; anza var demektir. Bu durumda anza onanlmadan transforrnator devreye ahnmarnalrdir. Gaz yaruct degilse, acrnaya rolede blrikenJl§~eden olmustur, Bu hava vag lclndeki hava kabaroklartrun rolede toplanmasmdan veva vag dOzeyinin dusrneslnden meydana gelmi;;tir. Birincisinde

"""---. hemen~J1'BSTm:je->yag ka~agl varsa bu kacak onlendlkten ve rolede biriken hava

gaz bosaltrna musluqu aolarak, vag pkmcaya kadar bosaltildrktan sonra devreye ahrur,

b. Daha kesin sonuc i~ffi-gar-deney aletinin kullarulrnast daha kesln sonuc verecektir.

Deney aygltlnda i;;aretli c;lzgiye kadar 1 ve 2 yazih tOplerde ham bulunan farkh gOmO~ nitrat. eriyikleri doldurulur ve ayglt gaz bosaltrna rnusluqu Ozerindeki tapa crkanlarak bu yere vldalarur, Gaz bosaltma muslugu aolarak rolede biriken gazm deney tOpOne yeteri miktarda ve tOpe vag dolmayacak kadar ahnrr. incelemede,

...,.- ....-r-,",, __ .4 ....

deney aygltmaa-tortu gorOlmemesi rolede hava toplandlglnl 1 yazll! tOpte 1~lk

etkisiy~vel'engine donusen beyaz bir tortunun olu;;masL.._.¥aQ~yn~ma oldugunu, 2 numarah tOpte olusan koyu kahverengi tortu ise valmrn maddelerinin bozulduqunu gosterir.

Deney tOplerindeki eriyiQin bekleme sOresi iki YJldJr. Transformator devreye almmadan buchholz rolestnln lslevl kontrol edilmelidir. Bunun lcln deneme butonunun vidah koruma kapagl cikanhr ve butonun Ozerine vavas yava~ basihr, Once Ostteki sarnandira a;;agl inerek uyarma daha sonra alttaki sarnandrra inerek acrna kurnandasnu verir. Kontaklann kapandlgl elektrik devresi baghysa lslevlerl gorOlerek, degilse ohmmetre ile denetlenir. Buchholz rolesinln elektrik devresini baglamak i~in uyarma ve acma kontaklanrun udan rolenln baglantl klemensine tasmrms ve klemens semasi baglantl kutusunun kapaqmda vertlrnlstlr.

72

Tron,iformaliirlerIM.llnki[

9.S Tank Koruma Rolesi

Transforrnator sarqrlanrun primer ve sekonder udan kazan lcinden disanya bustnqler araClhglyla ~Ikartlhr. Buslnqlerden herhangi birinin veya bir kacuun catlak, kmk olmasi veya sargl yahnrnlannm bozulma~ govdeye kal,;ak olusmasi transfo~~rle~ son derece tehlikelidir. Bu I,;e~it cahsrna sartlannda trenstormatorun en krsa zamanda devre dlSI edilmesi gerekir. Bu lslev tank koruma roleslyle verine getirilir. Transforrnatnr tekerleklerinin temas ettigi

zemin valmlrrus olmahdtr.

Kesici

Trnnsformntllr TankE

Topruk Kormnn RUlesl

Ynhtknn Zemln

Toprnkhlmn

Yny

$ekil.40 Transformatorlin Tank Koruma Rolesl He korunrnasi

Tank korurna roleslnl besleyen akim transformatorunun primer taraftan K ucu tanka L ucu topraklama elektroduna baglanlr. Sekonder ucu korurna rolesinln bobinini beslernektedlr, Normal lsletrne sartlannda aknn transforrnatortlnden ve role bobininden akim qecmez, Herhangi bir nedenle transtormator govdesine kacak oldugunda akirn transforrnatorunun primerinden topraklama elektroduna gel,;en kacak aknn koruma roleslnl I,;ahstlrlr. Koruma roles! transtormetoru koruyan kesldnln acmast i<;in ihtiyal,; duyulan kumandayi verir ve transforrnator sebekeden aynlrms olur.

73

10. OiGER TRANSFORMATORLER

Transformatorleri M. BIII« I

Bu bolurne kadar anlaulan transformatorler genellikle enerji uretirn, i1etim, dagltlm ve tuketim asamalannda kullarnlan genel amac;h transformatorlerln ozelllklerldlr. Daha cok yagl! sogutmail guC; transformatorlerl uzerlnde durulrnustur. Bu transforrnatorlerle uzerlnde durulan konular butun transformatorler ic;in gec;erli olan temel unsurlardir. Evlerimlzde kullandiqrrruz elektrikli cihazlann bir c;ogunda kuC;Ok guC;IU, tek fazh kuru transforrnatorler yaygm olarak kullarulrnaktadir. Gunumuzde farkh alanlarda lhtlyaclanrruza cevap veren ozel tasarlanrrus transformatorler yaygln olarak karsuruza crkar. Kullanlm alanlanru ve uretlrn arnaclanru dikkate aldlglmlzda bu transtormatorlerl su baslrklar altmda inceleyebiliriz.

a. Tam Kapah Yaglr Transforrnaterler

b. Kuru Transforrnatorler

c. Olt;u Transfcrrnatorlerl

d. Kaynak Makinalannda kullemlan Transforrnatorler

10.1 Tam Kapah Vagh Transformatorler

Yagll transforrnatorlerde, yagm, havadakl oksijenin etkisinden, zararh gazlardan ve nemden korunarak yaslanrnasmt onlernek ic;in tam kapah (hermetik) yagh transformatorler geli~tirilmi~tir. Bu transformatorlerden genle~me deposu kaldmldrqmden yagdaki haclrn degi~mesi ya kazan kapaglyla yagm ust duzeyl arasmda gaz yastiQI olarak kullarulan kuru hava veya azot qaz: doldurularak ya da kazanm dalga duvanndaki dilimlere slsme ve bilzillrne ozelligi verilerek karsilarnr. Bu transforrnatorlerln kapak uzerinde donarurn olarak;

a. Yagm haclrn degi~tirmesl sonucu ortaya C;lkan alt ve ust basrnci kontrol etmek Icln kontakh basrnc saltert

b. Vag doldurrna borusu Ozerine baglanan ve aynen buchholz rolesl glbl Ie;: anzalarda olusan qazrn birikmesiyle cahsan, avru zamanda vag seviyesini de kontrol eden sarnandtrah role.

c. Kapak Ozerindeki termometre cebine yerlestlrilen kontakh termometre bulunur.

~ekil.40 Tam Kapah YaglJ Transformatorler

74

Tronsformattirleri M. Buhl I

Tam kapah yagl! transforrnatorlerde kazan ve kapak, olusacak en yOksek basrnca gore tasarlandijimdan basmca etkisi alan en yOksek ve en dO~Ok cevre srcakhklanrun irnaiatciye bildirilmesi gerekir. Bildirilmezse transformati::ir +40 DC lle -20 DC arasmda cahsacak sekllde tasarlarur.

10.2 Kuru Transformatiirler (nokme Rec;ineli Kuru Tip Transformatiir)

VagI! transformati::irler verine, yagm bakurunm ve sakmcalanrun gaze al!namadlgl yerlerde kuru tip transformati::irler kullaruhr. 33 kV ve 200 -2500 I<VA' ya kadar racine di::ikOm kuru transformati::irler yapilmaktadir. Kuru tip transformatorlerin OstOnlOkleri;

a. GOrOltOsOz cahsrr,

b. Vangma ve patlamaya karsi gOvenlidir.

c. KOC;Ok hadrn kaplar.

d. Bakim gerektirmez.

e. Bobinler nem almadlgmdan, uzun sure kullarulmavan transforrnatorun yeniden devreye ahnmasmda kurutma gerekmez.

f. Bobinlerin vahturunda kullarulan yahtkan rnalzernelerden dolayi 1511 ve dinamik dayarurru cok yOksektir.

g. Krse surelerde asm yUklenebilir.

~ekll.41 Dokme Reclnell Kuru Tip Transforrnatorler

Bu transformati::irler bu OstOnlOkleri nedeniyle g6kdelen, lsharu, hastane, otel gibi insanlann yogun olduqu yerlerde, maden ocaklannda, metrolarda, petrol sondaj gemilerinde gOvenli sekllde kullarnhrlar.

75

Transformatorleri M. BII l;i I

10.3 Olc;u Transformatorleri

Alternatif akrrnda olcrne yaparken ozelllkle yOksek aklm ve gerilimlerde §ont (paralel) ve

__ --.. oil

on (seri) dlrenc baglayarak olcrne yapmak cok zordur. Aynca sont ve on direne; kullanmak enerji

-----_.-'"

kaybma neden olur. Aynca 01C;0 aletlerinin olcrne snurlan her zaman olc;Ulecek bOyOklUgO ic;ine

.. ........... ....... - ...

almaz. OIc;Ulecek degerleri doqrudan olcebtlecek 011;:0 aletlerlnln tasanrrn ve Oretimi her zaman

istenen ekonomik ole;Oler lclnde olmayabilir. Bu gibi durumlard-;-o~lecek -'6i.iyOk bilinen oranlarda kO~OIWlerek istenen simrlar ic;ine tasmir. Bu lslern ic;in 61e;0 transformatd'rlerinden yararlaruhr. 01C;0 transforrnatorlerl iki kisirnda incelenir.

a. Aklm Transformatorleri

Akirn transforrnatorlerl normal transforrnatorlerle avru ozelllklere sahiptir. Ancak; bu transforrnatorlerin sekonderleri sadece amperrnetre, watimetrenin akim bobini ve sayaclarm akun boblnl gibl Ie; direnc;leri kOe;Ok 01C;0 aletlerine baglandlklanndan sekonderlerl hemen hemen

~

krsadevre gibi cahsrrlar. Bu transforrnatorde primer akirn tamamen tuketkl sistem tarafmdan .

c;ekilen akima estt olup sekondere bagll ole;O aletlerinden etkilenmez. $ekil 42' de akirn

transformatorunun prensip baglantl sekll gosterilmi§tir.

II:

r----------------

I

L

I

1- .. _ ... _ ....... _ ... _

(a)

~

\l! I

K

:- - - - - ----i- :---I{------,

I I

I I

I I

I I

I I I

L

veya

I Tiilwtiei I

(b)

(e)

Sekil.42 Akirn transformatorimun kullarulrnast a.b )A~lk serna c) Tek hat sernast

_"Aklm transformatorlerinln sekonder e;lkl§mdaki 1 ucu emniyet acrsrndan mutlaka topraklanrnahdrr,

~ ~---.

"'1Ak1m transforrnatorlerinin sekonderlerinden en -razta 5 A akacak sekilde vaprhriar.Nj, IlNt N21 1m

akim transformatoriinun nominal akirnlan ve sanm savilan olmak Ozere;

76

Transformatiirieri M.llnlu I

.. lIN N~

U =-=_-

aN 1 N

2N 1

oranma akirn transformatorunun "lmminal..;evifme'Oram" denir. Benzer sekllde farkh caltsrna sartlannda 11 ve 12 akunlanna karsihk gelen cevlrrne oraruj-

.. 11

u=-

a 12

olarak hesaplarur,

Akirn transformatorlerlnln standart primer anma akirn degerleri a~aglda verllrnlstlr, 10-12/5-15-20-25-30-40-50-60-75-80 A degerleri ve bu degerJerin 10 He carpilrms degerleri primer anma akmu olarak kullamhr, Sekonder ic;in 1-2 ve 5 A degerleri olmakla beraber ulkernlzde 5A degeri kullaruhr. \/

St~.e!!~~gOc;]g_.hi~ise; 2/5-5-10-15-30-100-200 VA dir. 200 VA in Ozerindeki gi.ic;ler mtisterlnin istegine gore ozel imal edlllr,

Akim transtorrnatorun snufr-yaprlaeak olcrnenin hassasiyetine gore onern kazarur, Akun transformatcrlerfnde norm srruflar: 0/1-0,2-0/5-1-3 tur.

~\'f'~1"~1J'-~lm transforrnatoru slparls verirken anma cahsrna gerilimi, anma donusturme cram, ~a gGeO, duvarhhk smrn, termik anma akmu, dinamik anma akirn degerleri ve dahlll yada harici tip olaeagl belirtilmelidir.

Akun transformat6rlerinin dlrendert cok kO~Ok olduqundan sekonderlerrd~~~~;~devr~ cahstmlmahdir. i~letme esnasmda ol~O vapilrnasa bile primer taraf gerilim altmda oldugu taktirde ~

sekonder sarqt kisadevre edilmls durumda tutulrnahdrr, Aksi halde sekonder sarqi tarafmd~n"_

ampersanm uretllrneyeceqinden primer-/sargl-,·,-·taraflndanUn:!tilen ampersclrlmL

-- ~.~~' ~- .. ~

zay~ ma~.!}Qanra§lk-olan_(jok_sarim II-sekondersEfrgTda tenliReIi gerili ler end 0 klenmesi ne

neden olacaktir. Bu durum olC;Q yapan kimseler i~ln hayati tehlikelere neden olacaktir. Diger

...... - -- ....... -~~,

taraftan c;ekirdegi olusturan demirde meydana gelen kayiplardan dolavi cekirdekte asm

rsmrnalar meydana geleeektir. Her iki durumda da sarqilar ic;in cok tehlikelidir. Bu nedenle hayati tehlike soz konusu olduqundan olcme yaparken akirn transtorrnatorunun sekOilaeiik'~~i~[ikie '._" auk devre edilmemeli kisadevre edilmelidir.

-------

Uygulamada karsmuza <;Ikabileeek durumlardan birisiyle ilgili c;ozOma~aglda verllrnisttr. ~"",""

~,.

Daha sagilkh sonuclar elde edebllmek ic;in olcrne yapilan elektrik devresinin anma degerinden

bOYO~k!IlI-!J::an5fQfmat0r-kt1f1anmak-gere]{jr.-Bu nedenle elde bulunan akirn transformatOrO basit bir lslernden sonra istenen anma degerlerine getirilebilir.

{jrn~~i.JOO/5 A' lik akirn transfcrmatorunun primerinden 600 A ge~iQinde, sekonderden 5 A akim ge<;er (a) . Avrn transformatortln primeri iki sanrn yapihrsa transforrnator 300/5 A (b), Or;: sanrn vaprlirsa 200/5 A (e), dart sanrn yaprhrsa 150/5 A (d), aln sanm vapihrsa

r;. -e ·H.'&.-} .J 77

Tronsformatorieri M.Dllld I

100/5 A (e) lik akirn transforrnatortlnun karakterinde c;ali~tlnlabilir. Sekil 43 te bu uvqularna qosterllmlstlr.

1---------------,

1 1

1 1

1 1

I~ 1

1 1

1 I

1 ."",. '" ,

1

1 2

(II)

1---------------,

1 1

1 1

I~I , ~ ,

i _".1'· :

1

~---------------

(b)

.-_ .......... _--------- ..

1 1

I~I

i~

1

~ 1

(c)

I---------------~

: :lJ :

1 1

I 1

I 1

I 1

I 1

I 1

1 1

1 1

I I'D/~A til::

L J

1---------------·

: 8:

I _ ;'---Io __ ~. 1-._-., :

: ~, J

i ~Ji

1 ~~ 1

1 I

1

~---------------

(d)

(c)

Sekil.43 Bir akirn transformatorunun farkh anma akimlarmda c;all~tlnlabilmesi

b. Gerilim Transformatdrleri

Benzer sekilde, olcmek istedigimiz gerilim deger[ mevcut olC;O aletinin olcrne sin irian lclnde degilse veya olciilecek gerilim degeri gOvenli c;all~llacak slnu:[aRfa_degilse.-bu-taktirde kullarulacak olan gerilim trenstorrnatoni ile bu istenmeyen durumlann online gec;ilir. Elimizdeki 01C;0 aletinin 61c;me smm geni~letilmi~ olur, Gerilim transformatorunun donusturrne orarn belli oldugundan olC;Ulen degerin gerc;ek kar~11J91 kolayhkla hesaplarur. Sekil 44' te gerilim transforrnatorurum prensip baglantl ~ekli qosterllmlstlr,

r----------------I

, ,

----~~--~ ~----~--~~------~

u

u

v

v

I I

1 ..... _ ..... ..... _ .... 1

(a)

r I'
vcya
J .,. CID ,:;
¥ ¥
ee) v

Tiikctici

(b) $ekiI.42. Gerilim transformatortlnun kullamlrnast a,b )AC;lk serna c) Tek hat sernasi

78

Tronsformatorleri M.Bllliil

Gerilim transforrnatorlertnln sekonderlerinde yOk olarak voltmetreler, wattmetrelerin gerilim bobinleri ve savaclann gerilim bobinleri gibi buvuk direncll 01t;0 aletleri bagianacaglndan sekonderleri hemen hemen aok devre gibidir. Gerllim transformatorlennln sekonderlerl de emniyet aosmdan topraklarur. Aknn transforrnatorlerlnln oranlanna benzer sekllde:

.. _ UIN _ N1 '7 lIgN - U2N - NL i

oranma gerilim transformatorunun "nominal cevirrne cram" denir. Benzer sekllde farkh t;ali;;ma sartlannda U1 ve U2 gerilimlerine karsihk gelen cevlrrne orann-

U

a =_1

g U2

olarak hesaplarnr,

Gerilim transformatorlerinin-staryaarCpl'litfercmma-gerilim degerleri a;;aglda verilrnlstlr, 3-6-10-15-30-45-60-150-220-440 kV degerleridir. Gerilim transforrnatorunun primer anma gerilimi ne olursa olsun sekonder anma gerilimi 100 lie 150 V degerleri olrnakla beraber Ulkemizde-1QO~v-eegeri kullarnhr,

Standart anma gUt;leri ise; 10-15-25-30-50-75-100-150-200-300-400-500 VA dir. ~/.

Gerilim transforrnatorunde onernll bUyOklOklerden blrl de srruttdir, Transformatoriln sln1fl vapilacak olcrnenin hassasiyetine gore onern kazarur, Gerilim transformatorlerlnde norm smtflar: 0,1-0,2-0,5-1-3 tOr.

Primerine gerilim uyqulanmis bir gerilim transformatoriinun sekonderi hlcblr zaman krsa devre edilmemeli veya kU<_;Ok yOkler baglanmamalJdlr. Buna dikkat edilmezse primer sarqidan akacak akim bu sargmm yanmasma neden olur. TransformatorUn donusturrne orarurun

!:i= NI = 12 U2 N2 II

oldugu daha onceden verilrnlstlr, Buradan 12 hesaplarursa:

I1=IJ!:i, II=I1.N2

- U2 - NI

olup, sekonderin krsa devre olmast demek; U2=0 demektir. Bu durumda 12 cok bOyOk degerler ahr. 12 deki degi;;im oraru avru sekllde II de de meydana geldiginden primer sarqilann yanacagl aokca gori.Hmektedir. Bu yOzden gerilim transforrnatorilnun sekonderi asia kisadevre edllmez.

79

TransjarmaltJrlerlM.Dnkil

10.4 KONULARLA iLGiLi ORNEK PROBLEMLER VE «;OZOMLERi

Soru 1. 34,S kV hatnnda bulunan 2DA/SA lik akim trensrorrnatoru ile 4,2 A ve 34/5 kV/0/lkV' luk gerilim transformatortl He 102/S V 61e;UIUyor. Gere;ek degerleri hesaplayrmz,

«;oziim 1. Akim transfarmattirOnde okunan degerin gere;ek kar~lhgInI hesaplayahm.

1 -" 1 - lOA 4 ?A -16 8A

1 - lIaN' 2 - 5A . ,- - ,

Gerilim transfarmat6rUnde akunan deqerln qercek kar~lhgInI hesaplayahm.

.. 34,5kV

U1 = llgN'u, = ,102,5V = 35,3625kV

- O,lleV

Soru 2. lOA/SA llk akim transfarmat6rU ve 34,S kV/O,lkV' luk gerilim transformat6rU Uzerinden bagh alan blr aktif enerjl savacmda, 30 gUn ara ile 268/28 ve 311,06 degerleri okunuyar. a-Sayae; carpamrn ve bu sUre ie;inde tilketllen aktif enerjiyl hesapleyiruz

b-Fabrikada pazarlar dismda her gUn Ue; vardiya c;ah~lld@na gore artalama aktif gUcU bulunuz,

«;ozilm 2.

a-Sayac carparuru hesaplayahm;

k: = 34500V . lOA = 690

- 100V SA

Aktif gUe; sayactndan akunan fark:

Wz=311r06-268/28=42,78kWh (OIC;U transformatorlerl devredeyken harcanan enerji)

Tuketllen aktif enerji; Wa=kz.Wz=690,42/78 kWh=29S18t2 kWh

b- Ortalarna aktif gUe;;

Pm=WJt=29518/2 kWh/26.24h=47t3 kW (30 gGnGn 26 gUnG C;ah~lhyar- Pazar yak)

Soru 3. Sekanderi 5A alan akrm transformatorlerlnde anma gUcU SVAr15VA,3DVA olduqunda anma yGkGnG hesaplayrruz,

«;oziim 3.
SN=ZN.I22N ise ZN=SNN'2N
SN=5VA ise ZN=5VA/S2 A2=O,2 n
SN=15VA ise ZN=15VA/52 A2=Ot6 n
SN=30VA ise ZN=30VA/S2 A2=l,2 n 80

TrallsjormGlorler[M .Dn Id I

Soru 4. Sekanderi 100V alan gerilim transforrnatorlerinde anma gOcO SOVA, laDVA, lS0VA olduqunde anma yUkOnO hesaplaviruz.

c;;ozurn 4.
SN=YN.U22N ise YN=SN/u2m ve YN=(l/ZN)
5N=SOVA ise YN=SOVA/l002 v2=o,OOSS, ve ZN=200Q
SN=100VA lse YN=100VA/l002V2=O,Ol 5, ve ZN=100Q
5N=lS0VA ise YN=lS0VA/l002 V2=l,2 5, ve ZN=66,66Q Soru 5. 20/SA, Ith=600.IN, Idyn=2,S.Ith deqerlerinde bir akim transforrnatoruntin dinamik akmuru 3s sureyle davanabileceql sOrekli kisadevre akirrurn primere (birinci van) gore hesaplavrmz,

c;;ozurn 5.

r---------------------------------------------------------------------------------------

AClklarna: Aknn transforrnatorunun Ith termik (rsisal) sirur akimt verilince, Idyn dinamik sirur akimmm ve t sOresince davanablleceql Ik krsadevre aktrnrrun bulunrnasi ie;:in a;;agldaki formOl1erden vararlaruhr,

~------~--------------------------------------------------------------------------------~

Akun transtorrnatorunun davanabileceql dlnamik akirn degeridir. Idyn=2,S,Ith = Idyn:::;;2,S.600.IN=2,5.600.20A=30kA dir.

3s sureyle dayanablleceqi slirekll kisadevre akirruru primere (birinci van) gore degeri

2 2 I,. = JIll :::: 600.1 N = 346,41.IN

I k·t=I th.1s, • ~ tz=r:

;,j(tls) v3sls

;;;;;346,41.20A=6928r2~ 6,9 kA

Soru 6 . 60A / S A Ilk bir akim transrormatorune bir ampermetre (Or3 VA), bir gOe;: katsavrsi ole;:UcO (3 VA) ve bir savac ( 1,4 VA) baglantyor. OI~U kablosunun kesiti 2,5mm2 ve uzunluqu 15 m olduquna gorer akim transformatorilnun anma gorOnOr gGdinO seclniz.

(Not: 20°C de Ycu=56S.m/mm2)

c;;ozurn 6.

OIt;O kablosunun kayip 90CO ;

PI' = R.12 = L.I2 = 15m.52 A2 .111111,2 = 2,7W

y.A 56Sm.2,5111J1r

Aktrn transformatoril i~in gerekli gO~ ; 5= (0,3+3+1,4+2,7) VA=7,4 VA

Akirn transforrnatoru it;in secllen standart anrna gOcO; SN= 10 V A olarak secillr,

81

Transfonuatiirleri M. On Iii 1

Soru 7. 34,S kV gerilimle beslenen bir fabrikada kisadevre gOcO 355 MV A dlr, Fabrikaya konmak istenen 1000 kV A Ilk Oe;: fazh bir dagltlm transformatoru lcin gerekli aktrn transforrnatorlerlnln anma akimlanrn, rsisal Ith ve dlnarnlk Idyn akunlanru belirleyiniz.

C;ozum 7.

Transforrnatorun birincil anma akmu;

t.; =8N I JiUINL = 1 OOOkVAIC.J3.34,5kV) =16,7A

Aktrn transforrnetoruniln sedlen standart anma akunlan : 20 A/5 A olarak sedllr,

Fabrikadaki kisadevre akmu:

I, = S; I fj.uIL = 355.l06VAIC fj.34,5.l03V) = 5,941kA

Akim transforrnatoriiniln istsal aknm (1 5 ie;:in) ;

IthlIN=IJIN, 5,941kA/20 A=297 ;; 300 yani Ith=300 IN olur

Akirn transformatorunun dlnarnlk akum (genlik degeri) :

IdYlr = 1,8.~2.1t1r = 2,5.300.20 = 151cA

Soru 8. Bir akim transtormatortme bir ampermetre (0,3 V A) , bir gOe;: katsavist olcer (3 V A) ve bir sayac (1,4 V A) baglanmak isteniyor . Ole;:O kablosunun kesiti 2,5 rnrrr' ve C;ift iletkenli uzunluqu 55 m olduquna gore 5 A ve 1 A lik akim trensformatorlerlnl karsilasnrtruz.

Not :1. 20°C de Ycu=56S.m/mm2

2. Kullarulan aletlerin oz tGketimi

Sekonder Aknn 1 A 5 A

Ampermetre Coso olcer Sayae;:

0{2 VA 0,8 1{4

0{3 VA 3{0 1,4

C;ozum 8.

OIC;O kablosunun 5 A dekl kayip gOcO ;

1 1 A1 ,

P, = R.12 = L.l- = 55111.5- - ,mnr = 9,8W

y.A 568111.2,51111112

OIc;O kablosunun 1 A deki kayip gGcO ;

1 'A' 1

1 L.1- 55m.l- =mm: 4W

P" = R.I- = - = , = 0,

y.A 568m.2,5111111-

82

Transformatorler J M.Bllld]

5 A sekonder akrrnda akirn transfnrmatorti i<;in gerekli g5rOnur gO<;; 5= (0,3+3,0+1,4+9,8) V A=14,S V A

Akirn transformat5rO i<;in secilen standart anma gOcO; SN=15 VA

1 A ikincil akimda akirn transtormatoru i<;in gerekli gorOnur gU<; ; 5= (O,2+0,S+l,4+0,4)VA=2,S VA

Akim transformat6rU i<;in sedlen standart anma gOcO; SN=5 VA

FA YDALANILAN KA YNAKLAR

1. r;ETjN, t, Prof, "TRANSFORMATORLER", jSTANBUL, 1987

2. AKPINAR, s, Prof, "ELEKTRiK MUHENDiSLiGiNiN TEMELLERi ", TRABZON, 1989

3. SANER, Y., YiikElkMiih. "GUt; DAGITIM], Dagttun Transfortnatorleri", KOCAELi, 1991

4. SARA 9, H, "GUt; TRANSFORMATORLERi", TEK Egitim Daire B1jk, Mar/1987

5. AKPINAR, s. Prof, YAZICI, R., Yrd. Doc.Dr. UOLt;JlIIE TEKNiGi ", TRABZON,

1989

6. ORGOPLU, Z, Elk lvliih., uELEKTROBANK", ANKARA, 1997

7. 9ETjN, 1, Prof, "TRANSFORMATORPROBLEMLERi", jSTANBUL, 1992

8. DUlvIAN, H, Prof "ELEKTRiK MAKiNELERiNiN KAYIPLARI VE TEOJUsi", jSTANBUL, 1989