Modern Felsefe 1

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2588

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1557
MODERN FELSEFE-I
Yazar
Prof.Dr. Sara ELK
Editrler
Prof.Dr. Sara ELK
Yrd.Do.Dr. Serdar USLU
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Arfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn
retim Tasarmcs
Do.Dr. T. Volkan Yzer
Dr. Kadriye Uzun
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Gnnur Tuba Trksavafl
Dil Yazm Danflman
Okt. Sebahat Yaflar
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Modern Felsefe-I
ISBN
978-975-06-1252-7
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7500 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Haziran 2012
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi....................
MODERN FELSEFE VE RNESANS..............................................................

Modern ve Modern Felsefe Terimlerinin Anlam.....................................
Modern Felsefenin Genel zellikleri ve Modern Felsefenin Bafllangc
Olarak Rnesans ..........................................................................................
Rnesans Dneminin Genel zellikleri .....................................................
NSANCILIK (HMANZM) VE BAfiLICA RNESANS HMANSTLER.....
nsancln (Hmanizm) Anlam ................................................................
Erken Dnem talyan Hmanistleri .............................................................
leri ve Ge Dnem Hmanistler ................................................................
RNESANSTA TOPLUM DfiNCES VE TOPLUMSAL TOPYALAR .....
Thomas More ...............................................................................................
Tommaso Campanella .................................................................................
Francis Bacon ...............................................................................................
RNESANS DNEMNDE SYASAL DfiNMLER .................................
Niccolo Machiavelli ......................................................................................
Jean Bodin .....................................................................................................
Hugo Grotius .................................................................................................
Johannes Althusius .......................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
4
5
5
5
6
8
13
13
16
18
19
19
20
22
24
26
29
31
31
33
Rnesansta Felsefe-Bilim ve lk Modern Dflnrler:

Bacon ve Descartes .............................................................. .. 34
RNESANS DNEMNDE BAfiLICA FELSEF AKIMLAR.............................
Rnesans Dneminde Platoncu Dflnce....................................................
Rnesans Dneminde Aristotelesi Dflnce .............................................
Rnesans Dflncesine Yn Veren Dier Felsefi Akmlar ........................
RNESANS DNEMNDE BLM VE BAfiLICA BLM ADAMLARI ............
Paracelsus ......................................................................................................
Bernardinus Telesius ...................................................................................
Giordano Bruno ...........................................................................................
Nicolaus Copernicus ....................................................................................
Johannes Kepler ...........................................................................................
Galileo Galilei................................................................................................
FRANCS BACONUN YNTEM VE BLG ANLAYIfiI ...............................
Baconun Bilgi ve Yntem Konusuna Genel Bakfl ..................................
Zihnin Putlar ...............................................................................................
Gzleme Dayal Tmevarmn Uygulanmas ..............................................
RENE DESCARTESN YNTEM VE BLG ANLAYIfiI ...............................
Descartesin Yntem Anlayfl ......................................................................
Tmdengelim ...............................................................................................
1. NTE
35
35
36
38
39
39
39
41
42
43
44
45
45
46
48
50
51
51
2. NTE
iv
indekiler
Sezgi (intuition) Yntemi ............................................................................

Doruluun lt Olarak Aklk ve Seiklik (Clara et Distincta) ..........
Yntemin Kurallar .......................................................................................
Yntemsel Kuflkunun Uygulanmas ............................................................
Cogito Bilgisi .................................................................................................
Tanr Bilgisi ..................................................................................................
Matematik ve Dfl Dnya Bilgisi...................................................................
DESCARTESN TZ, RUH VE AHLAK ANLAYIfiI .....................................
Doann Tzsel Yaps ................................................................................
Kktenci Dalizmde Zihin-Beden Etkileflimi Sorunu .................................
sten zgrl ve yinin Doas ..............................................................
yinin Doas zerine ..................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
3. NTE
Kta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz ....... 70

KARTEZYEN DfiNRLER ........................................................................
Arnold Geulincx ...........................................................................................
Nicolas Malebranche ....................................................................................
BARUCH DE SPNOZA ................................................................................
Yntem ve Bilgi Anlayfl .............................................................................
Bilgi Derecelenmeleri ..................................................................................
Duyusal Bilgi (mgelem Bilgisi) .............................................................
Bilimsel Bilgi (Us Bilgisi)........................................................................
Tanr Bilgisi (Tam Bilgi) .........................................................................
Zihin-Beden Paralelizmi................................................................................
Spinozann Etik Grflleri ............................................................................
Spinozann Politik Kuram ..........................................................................
GOTTFRED WLHELM VON LEBNZ ........................................................
Yntem Anlayfl ...........................................................................................
Bilgi Kuram .................................................................................................
Tz retisi ...................................................................................................
Yaln Tzler ya da Monadlar ......................................................................
Ruh-Beden liflkisi ........................................................................................
Tanr ve nceden Kurulmufl Uyum lkesi...................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
4. NTE
52
52
53
53
54
54
55
56
56
60
61
62
64
66
67
67
68
71
71
72
76
76
78
78
78
79
79
80
81
82
82
83
85
85
88
88
90
91
92
92
93
ngiliz Deneyciliinin Kurucular: Hobbes ve Locke ............ 94

THOMAS HOBBESUN YNTEM VE BLG ANLAYIfiI ..............................
Felsefesinin Amac ve Doas.......................................................................
Felsefenin Blmleri .....................................................................................
Felsefenin Yntemi .......................................................................................
Bilgi Kuram...................................................................................................
95
95
96
96
97
indekiler
Bilimsel Bilgi..................................................................................................
Cisimler Dnyas ...........................................................................................
HOBBESUN AHLAK VE SYASET ANLAYIfiI ............................................
Zihnin Yaps .................................................................................................
yi ve Kt.....................................................................................................
Hobbesun Siyaset Kuramnda Doal Savafl Durumu ...............................
Doa Yasalar ...............................................................................................
Toplum Szleflmesi ......................................................................................
JOHN LOCKEUN BLG VE DL ANLAYIfiI ................................................
Girifl ..............................................................................................................
Doufltan deler Elefltirisi .............................................................................
delerimizin Kaynaklar .................................................................................
deler .............................................................................................................
Lockeun Dil Anlayfl ....................................................................................
Bilginin Nelii ..............................................................................................
Bilginin Dereceleri .......................................................................................
LOCKEIN AHLAKSAL VE SYASAL GRfiLER ........................................
Doa Durumu ..............................................................................................
Toplumsal Szleflme ....................................................................................
zet................................................................................................................
98
99
100
100
101
101
101
102
103
103
103
104
104
107
108
109
110
110
111
113
114
115
115
116
Deneyciliin zleyicileri Berkeley ve Hume .......................... 118

GEORGE BERKELEY.....................................................................................
Bilgi Kuram .................................................................................................
Berkeleyin Metafizii....................................................................................
DAVID HUME ...............................................................................................
Humeun Bilgibilimi (Epistemolojisi) ...........................................................
Humeun Etik Grfl ..................................................................................
Humeun Politik ve Ekonomik Kuram ......................................................
DER BAfiLICA EMPRSTLER ...................................................................
Etienne Bonnot De Condillac.......................................................................
Thomas Reid..................................................................................................
zet ..............................................................................................................
Fransz Aydnlanma Filozoflar............................................... 140

AYDINLANMA AI VE NC AYDINLANMA DfiNRLER .............
Girifl ..............................................................................................................
Voltaire...........................................................................................................
Voltairein Deist Tanr Anlayfl...............................................................
nsan ve sten zgrl .....................................................................
Montesquieu ..................................................................................................
Claude Adrien Helvetius ...............................................................................
5. NTE
119
119
122
123
123
128
130
131
131
133
135
136
137
137
138
141
141
142
142
143
145
147
6. NTE
vi
indekiler
ANSKLOPEDSTLER .....................................................................................
Denis Diderot ................................................................................................
Jean le Rond dAlambert...............................................................................
JEAN JACQUES ROUSSEAU ........................................................................
Yaflam ve Yaptlar ......................................................................................
Kltr Elefltirisi ..............................................................................................
Eflitsizliin Kkeni ve Szleflme Gereksinimi..............................................
Genel sten Dflncesi ................................................................................
Duygu Eitimi................................................................................................
Toplum Szleflmesi .......................................................................................
zet ..............................................................................................................
149
149
151
152
152
153
155
157
157
159
160
162
163
163
164
nsz
nsz
Kkenleri Rnesansa kadar dayanan ve sorunsal ya da kavramsal etkileri bakmndan bir anlamda gnmze dek uzanan Modern a, felsefe tarihin belki de
en hareketli ve heyecan verici dnemidir. Bu dnemde Ortaan ortak bilim ve
felsefe dili olan Latinceden kopulmufl, ulusal dillerde yaptlar verilmeye bafllanmfl, bu geliflme ksa sre iinde farkl dflnme biimlerinin, felsefi tutumlarn ve
akmlarn ortaya kmasn salamfltr. Ortaa dflncesi byk lde Hristiyanlk ya da Mslmanlk etkisinde bir felsefi etkinlie sahne olmuflken, Modern
felsefe, bir Anglo-Sakson felsefesinin, Alman felsefesinin, Fransz felsefesinin geliflimine flahitlik etmifltir.
Avrupa dflnr henz modern an erken dnemlerinden itibaren dflnen
bireyin zgr akli etkinliini vurgulayan yeni tarzda bir felsefe etkinlii ortaya
koydu. Ortaa boyunca Hristiyanln byk inan kurumlarnn mensubu olarak yaflayan Avrupa insan, Rnesanstan itibaren zaman iinde zgr biimde dflnp eyleyen bir bireye dnflt; dnyay ve toplumu kendi akli etkinliiyle yeniden yorumlamak ve kurmak yoluna gitti. Dflnen zne, Batnn dflnce sahnesine kt ve ksa sre iinde felsefenin tm nemli kavramlar bu zne etrafnda yeniden yorumland. Bilimde ve teknikte ortaya kan geliflmeler Bat insannda, akln ve bilimin, insanln karfl karflya kald tm sorunlar aflacana ynelik gl bir inan dourdu ve bu inan, ksa sre iinde bilime ve zgr dflnceye dayal yeni felsefi eilimlerin ve akmlarn ortaya kmasn salad. Her yeni geliflme, eskiden kararl bir kopuflu, yeniye ynelik gl bir inanc beraberinde getirmekte, aydnlanma, aklclk, deneycilik, maddecilik gibi yeni felsefi akmlar, tutumlar ve ynelimler arlk kazanmaktayd. Bu uzun tarihsel dnem boyunca yaptlar veren dflnrlerin says ve nemi de gerekten gz kamafltrcdr. Montaigne, Erasmus, Mirandola, Petrarca gibi Rnesans hmanistleri, Descartes, Spinoza, Leibniz gibi kta rasyonalistleri, Locke, Hume, Berkeley gibi ngiliz
empiristleri, Rousseau, Diderot, DAlambert gibi Aydnlanma dflnrleri, Machiavelli, Hobbes, Bodin, Grotius, Althusius gibi siyaset felsefesi dehalar, More ve
Campanella gibi topist dflnrler, Kant, Fichte, Schelling, Hegel gibi Alman
idealistleri, Marksist dflnrler, Schopenhauer ve Nietzsche gibi zgn filozoflar
hep bu dnemde yetiflmifl, felsefenin bugnk kavram ve sorunlarnn biimlenmesine nemli katklarda bulunan birok yaptlar vermifllerdir.
Uzaktan retim tekniine gre hazrlanan elinizdeki kitap bu tarihsel dnemin Immanuel Kanta kadarki blmn ele almakta ve okuru modern felsefenin
bafllca dflnrleri, kavramlar ve sorunlaryla tanfltrmay amalamaktadr. Kitapta modern dflnceyi flekillendiren bafllca filozoflarn grflleri kronolojik bir srayla ve sistematik bir btnlk iinde ele alnmfl, okurun kavram ve sorunlarn
geliflimini rahatlkla takip edebilmesine imkn salayan ak ve anlafllr bir slup
kullanlmfltr. Kitabn tm rencilerimiz iin yararl olmasn umuyor, iyi okumalar diliyoruz.
Editrler
Prof.Dr. Sara elik
Yrd.Do.Dr. Serdar Uslu
vii
MODERN FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Modern Felsefenin ne anlama geldiini zetleyip modern felsefenin bafllangcn oluflturan Rnesans dnemini deerlendirebilecek,
Hmanizmin anlamn ve Dante, Petrarca ve Boccaccio, Mirandola, Erasmus,
Luther, Montaigne gibi erken ve ge dnem hmanistlerin grfllerini tartflabilecek,
Thomas More, Tommaso Campanella ve Francis Baconun toplumsal topyalarn deerlendirebilecek,
Machiavelli ve Jean Bodin, Hugo Grotius ve Johannes Althusiusun siyaset
felsefelerini tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Modernlik
Modern Felsefe
Rnesans
Hmanizm
topya
Doal Din
Doal Yasa
Pozitif Hukuk
Doal Hukuk
Demokrasi
Mutlak Monarfli
indekiler
Modern Felsefe-I
Rnesansta nsan,
Toplum ve Siyaset
Felsefesi
MODERN FELSEFE VE RNESANS

NSANCIL (HMANZM) VE
BAfiLICA RNESANS
HMANSTLER
RNESANSTA TOPLUM
DfiNCES VE TOPLUMSAL
TOPYALAR
RNESANS DNEMNDE SYASAL
DfiNMLER
Rnesansta nsan, Toplum

ve Siyaset Felsefesi
MODERN FELSEFE VE RNESANS
Modern ve Modern Felsefe Terimlerinin Anlam
Modern Felsefe yaygn anlayfla gre 17. ve 18. yzyl felsefelerini betimleyen bir
terimdir ve modern felsefenin Descartes ile bafllad kabul edilir. Anglo-Sakson
dnyada modern felsefeyi Francis Bacon ile bafllatanlar da vardr. Modern terimiyse sanldndan daha esnek bir kullanma sahiptir ve 17. yzyldan bafllayp
20. yzyln ilk yarsna dek uzanan genifl zaman dilimini ifade eder. Bu zaman diliminde yaplan felsefeye de modern felsefe denir. Modernliin bafllanglarn Ortaa sonlarna ya da Rnesansn bafllarna dek geri gtrenler de vardr. O halde
Ortaa sonlarndan gnmze dek uzanan felsefi srecin genel anlamda modern
felsefe olarak adlandrlmas uygundur. Yine de terimin spesifik anlamda 17.-18.
yzyl felsefeleri iin kullanld ve bu iki yzyln felsefesine bazen Yenia Felsefesi de dendii unutulmamaldr. Biz burada terimi genifl anlamyla ele almakta
ve 17.-18. yzyllarn bafllca felsefi yaklaflmlar olan rasyonalizm (aklclk), empirizm (deneyimcilik) ve politika felsefesini, 19. yzyl idealizmini, ve yirminci yzyln ortalarna dek uzanan fenomenoloji, varolufluluk, pragmatizm ve analitik felsefeyi modern felsefenin baflarlar olarak grmekteyiz.
Modern felsefeyi nceki dnemlerin felsefelerinden ayran zellikleri ele almadan nce modern teriminin etimolojisine bakmak gerekir. Modern terimi Latince,
modus teriminden gelmektedir. Modus tarz, kip anlamlarna gelir. Bu terimden
tretilen modo, iinde bulunulan zaman ya da son zamanlar anlamna gelmektedir. Yine bu szckten tretilen Mode, (Trkesi moda) giyimde ve tutumlarda flu
an geerli olan tarz demektir. Modern terimi ise en son tarzlar, yntemler ya da
fikirlerle yapmak, yapmay srdrmek anlamndadr ve sanat, mzik, edebiyat ve
dansta belirli adafl eilimlere ve okullara iflaret eder. kinci anlam, Ortaan bitiminden gnmze dek gelen zaman aralna iliflkin olan ya da bu zaman aralnda yer alan fleylere iflaret eder. nc olarak, bir dilin geliflim srecinin en son
aflamasna gndermede bulunur. Drdnc olarak kelimesi kelimesine alndnda, modern zamanda yaflayan bir kifliyi niteleyebilir. Aslnda modern fikirleri,
inanlar, ltleri benimseyen kifli gerek anlamda modern kifli olarak nitelenir.
Bunlara ek olarak modernlik, modern olma nitelii ya da durumudur. Modernizm ise modern uygulamalar, ynelimler ve fikirler ya da bunlardan herhangi birine duyulan sempati anlamndadr (Websters,1970: 913).
Modern Felsefe deyimi

genifl anlamda Rnesanstan
yirminci yzyln ortalarna
kadarki sreyi, spesifik
anlamda ise 17.-18. yzyl
felsefesini ifade eder.
Modern an bafllca
belirleyeni yenilik ve
yenileflmedir.
Modern Felsefe-I
Bu etimolojik anlam aklamalarnn flnda modern teriminin yaklaflk on yzyl sren ortaa-skolastik yaflam biiminden syrlarak yepyeni bir yaflam biimine geifli anlatmak iin kullanlmfl bir terim olduu grlmektedir. Ortaa sonlarnda yeni yaflam biimlerini arayfl, zleyifl, kurulu dzenden uzaklaflma istei yaflamn her alannda kendini hissettiriyordu. Bu flekilde duyguda, dflncede, insana ve topluma bakflta, sanatta, felsefede ve bilimde yeni ynelimler ve tarzlar kendini gstermeye bafllad. Ksaca sylemek gerekirse, Ortaan sonunu ilan eden
dnem, bunu, her alanda getirdii yeniliklerle baflarmfltr. Yenilik ve yenileflme,
modern a modern a yapan en temel gstergedir.
Modern Felsefenin Genel zellikleri ve Modern Felsefenin

Bafllangc Olarak Rnesans
Rnesans dneminde
Hristiyanln kurduu
dflnsel otorite zayflad ve
insan dflnen ve eyleyen bir
zne olarak ortaya kt. Bu
durum sanatta ve felsefede
bir insanclk (hmanizm)
akmnn domasna yol
at.
Bu nasl olanakl olabilirdi? nsann, tm Ortaa boyunca dflnceye egemen olan

Tanrsal ve dinsel nitelikli kavram ve nosyonlar bir tarafa brakp zgr aklnn yol
gstericiliinde dnyay yeniden keflfetmesiyle, inan yerine duyulara ve akla dayal yepyeni bir bilim -doa bilimi kurmasyla olanakl olabilirdi. Bu yeni dflnme, arafltrma ve eyleme biimi Rnesansta belirginleflti. Sonunda tanrsal zne bir
tarafa brakld ve bireysel insan, dflnen ve eyleyen zne olarak tarih sahnesinde yerini ald. Bunlar modern a ve felsefeyi ayrmlafltran niteliklerdir. Rnesans
dneminde ilk kez kendini gsteren bu modernleflme atlm Yeniada iyice olgunlaflt ve 20. yzyln ortalarna dek sregeldi. Bu girifl tmcelerinden modern
a Rnesans ile bafllatmann neden anlaml olduu anlafllabilmektedir. Modern
ada ortaya kan tm rnlerin modern olarak nitelenmeleri doal olacandan
modern felsefe ve modern bilim terimleri Rnesanstan gnmze dek gelen felsefe ve bilim dnemlerini niteleyen terimlerdir. Modern felsefe yeni tarzda yaplan
felsefe olduuna gre, bu yeni tarzn ne olduu zerinde durulmaldr. Burada felsefeyi kotaranlar Tanr adna konuflan din adamlar deil, zgrce dflnp eyleyen bireylerdir: Birey kendi elefltirel aklna gvenerek dnyay, toplumu, bilimi
kurma eylemine giriflmifltir; dflnen ve eyleyen zne artk kendisidir; Tanr ya da
Tanrnn temsilcileri deil. nsan bireyi artk zgvenine kavuflmufltur. Kendisi
adna dflnp eyleyecek aflkn bir varla ya da kaynaa gereksinimi yoktur. Rnesans dneminin dflnsel ve eylemsel giriflimleri tmyle bu ruhu yanstr. zellikle 17. yzyla gelindiinde, gerek anlamda modern felsefe bafllamfl olur. nk felsefe yaptlar bireyin kendi zel dflncelerini, inan ve yaklaflmlarn ieren
ve hatta birinci flahs anlatmla kaleme alnan yaptlar olma zelliini taflmaktadrlar. Bu balamda modern felsefe deyimi her fleyden nce Ortaa felsefesinden
bir kopuflu anlatr. nk 14.-15. yzyllara gelindiinde, insanlarn kiliseden duyduklar hoflnutsuzluk iyice artmflt. Ortaa dinsel ynetimi insanlar zerinde dinsel yaflam biiminin dflna klmamas bakmndan youn bir bask uygulamfl, insanlarn her alandaki zgrce yenilik arayflna, yaratma istemine ket vurma yoluna gitmifltir. Oysa Hristiyanln iyapsndaki eliflkiler ve kilise ynetiminin din
adna uygulad mantksz ve anlamsz uygulamalar, insanlar yavafl yavafl dinden
koparma noktasna getirdi. nsan otoriteye mutlak olarak boyun emek zorunda
olmadn keflfetti. nsan bireyi artk kendi aklna ve duygularna gvenerek doruluu kendisi arama yoluna girmifl oldu. Bundan byle dflnebilen ve eyleyen
varlk, yani zne insan bireyinin kendisinden baflkas deildi. nsann her konuda
kendisine duyduu bu gven, gerek bir insanclk (hmanizm) dflncesiyle
gelifltirilip pekifltirilebilirdi. Yazn, sanat ve felsefe alannda bu flekilde bafllayan bir
insanclk akmyla ortaa-skolastik dnemi son bularak yepyeni bir dneme ge-
1. nite - Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi
ilmifl oldu. Bu yeni dnemin ad Rnesanstr ve genelde 15. ve 16. Yzyllar kapsayan bir dnem olarak dflnlr.
Rnesans Dneminin Genel zellikleri

Rnesans terimi, yeniden doufl anlamna gelmektedir. Burada yeniden doan ya
da domas istenen nedir? Daha nce bir kez domufl olduuna inanlan zgr dflnce ve bu dflncenin rnlerinin yeniden domas, yeniden insan yaflamn anlamlandrmas istenmektedir. Bu zgr dflnceyi ve bunun rnlerini ise antik
kltr - eski Grek ve Roma kltr- temsil etmektedir. fiu halde somut anlamda yeniden domas gereken eski Grek ve Roma kltrdr. Her fleyden nce bu antik
kltre geri dnmek, bu kltrn rnlerini yeniden gn flna karmak gerekmektedir. Bu lky gereklefltirmek adna atlan ilk admlar, gereklefltirilen kltrel alflmalar hmanizm (insanclk) ad altnda dile getirilmifltir.
Rnesans tam bir keflif ve zgrleflme dnemidir. Her alanda yeni keflifler yeni bulufllar yaplmfltr. Kolomb ve onu takip eden bafllca denizciler okyanuslarda
yeni ulaflm yollar aramfl ve sonunda Amerika ktasn keflfetmifllerdir. Teknik
alanda matbaann icad yazn, bilim ve felsefe alanndaki geliflmelere ivme kazandrmfl, pusulann icad deniz yollarndaki baflarl kefliflerin yolunu amfltr. Sanat
ve yazn dnyasnda yeni duygular, duyarllklar, alglar yanstan sanat ve yazarlar dikkat ekmeye bafllamfllardr. Giotto, Michelangelo, da Vinci gibi byk
sanatlar dneme damgalarn vurmufl, Dante, Petrarca, Boccaccio gibi yazarlar
Rnesans ruhunu temsil eden hmanizmin ncleri olmufllardr. Bilim alannda da
nemli bulufllar gerekleflmifl, rnein William Harvey kan dolaflmn bulmufl, Copernicus, Kepler, Galileo Galilei bilimde nemli geliflmelere imza atmfllardr. Bu
keflifler ann merkezi talya ve Fransa olmuflsa da ncelikle talya kent devletleri bu meflaleyi yakmfllardr.
Rnesans terimi genel

anlamyla yeniden doufl
demektir ama bu yeniden
doufl ifadesi zellikle Grek
ve Roma kltrnn yeniden
douflunu ifade eder.
NSANCILIK (HMANZM) VE BAfiLICA RNESANS

HMANSTLER
nsancln (Hmanizm) Anlam
nsanclk (hmanizm) terimi en genel anlamyla insan akln, etik ve adalet kavramlarn temele alan, batl inanfllar ve doast olan her fleyi yadsyan bir dnya grfldr. Bu yaklaflm hmanizmin dnyevi (sekler) yorumudur. Bu sekler
biimiyle hmanizm, alflmalarda, felsefede ve pratikte insansal deerlere ve ilgilere odaklanan bir yaklaflmdr. Bu yaklaflm anti-hmanist (insanc olmayan) her
trl kavram, dflnce ve uygulamay dfllama yoluna gider. Yukardaki iki tanm
btnleyen bir tanm da fludur: hmanizm, tm insanlarn deerli ve onurlu olduunu ngren ahlak felsefelerinin genel bir kategorisini anlatan bir terimdir.
Rnesans dneminde hmanizm genelde kltr ve eitim alannda akademisyenler, yazarlar ve kamusal liderler tarafndan gereklefltirilen her trl yenilefltirme-reform etkinliklerini anlatan bir terimdir. zel anlamyla hmanizm, Grek ve
Latin dillerinin, kltrlerinin ve sanatlarnn arafltrlmas esasna dayanan ve sonralar insan arafltrmalarna odaklanan devrimsel Rnesans devinimi ya da ynelimidir. Yaratclkta en st snrlara ulaflmfl bu zengin kayna zmseyip ardndan
yeni ufuklara yelken amak amac gdlmfltr. Arafltrma ve keflif zellikle yazn
ve felsefe rnekleri zerinde younlaflmfltr. Grekeyi iyi bilmek gerektii iin
Grek dili zerindeki alflmalara ncelik verilmifltir. Bu coflkulu ve dinamik arayfllar dnemi gnmze dek sregelen modern an flafan oluflturmufltur. Rne-
Hmanizm, insan akln, etik

ve adalet kavramlarn temel
alan, teorik ve pratik alanda
insansal deer ve ilgilere
odaklanan, tm insanlarn
deerli ve onurlu olduklarn
ngren ahlak felsefelerinin
genel bir kategorisini
anlatan bir terimdir.
Modern Felsefe-I
sans gibi hmanizmin vatan da talyadr ve erken dnem hmanistler hep Dante,
Petrarca ve Boccaccio gibi talyanlar olmufltur.
Erken Dnem talyan Hmanistleri
Dante dnemin ortak yazn

ve bilim dili olan Latincede
deil, kendi dili olan
talyancada yaptlar reterek
Modern an bir zellii
olan ulusal dillerde yapt
retme etkinliine nclk
etti.
Dante papann kutsal

egemenlii yerine
imparatorun dnyevi
egemenliini ycelterek
Ortaan geleneksel
siyaset anlayflndan
kopmufltur.
Erken dnem talyan hmanistlerinin bafllcalar Dante, Petrarca ve Boccaciodur.

Bunlardan Dante (1265-1321), Rnesansn bafllarnda yaflamfl byk bir flairdir. fiiirlerini Latincede deil talyancada yazarak erken Rnesansn bir temsilcisi olmufltur. nk Rnesansn bir zellii de Latin dilinden ana dillere dnflte kendini
gsterir. Dante dnemin nemli kent devletlerinden Floransada domufl, Ravennada srgndeyken lmfltr. En nemli yapt Divina Commedia (Kutsal Komedi) talyancann en nemli eseri ve dnya yaznnn baflyaptlarndandr. Dante bu
yaptla talyada en byk flair olarak bilinir ve talyan dilinin babas olarak
anlr. Kutsal Komedi blmden oluflur: Cehennem (Inferno), Araf (Purgatorio) ve Cennet (Paradiso). Yapt, Dantenin Cehennemden bafllayp Cennette son
bulan yolculuunu betimlemektedir. Bu yolculukta hayranlk duyduu Latin flair
Vergilius ve sevdii kadn olan Beatrice ona yol gstericilik yaparlar. Dantenin cehenneme ynelik betimlemeleri ok canldr ve modern okuyucuyu da etkilemektedir. Araf lirik bir anlatmla kotarlmfltr. Cennet en teolojik ierikli blm olduu
iin dili olduka ardr. Dante en gzel, mistik ve ekstatik pasajlarda gnah karr ve yolculuun sonunda Tanr ile yz yze gelmeyi baflarr. Bu en yce aflamada betimleme kapasitemi kaybettim, diye yazar. Yapttaki Rnesans ruhu eserin
ierii kadar, talyanca yazlmfl olmasndan da kaynaklanr. Eski klasik yazarlarla
rekabet edebilecek yerli yazn yaratma abalaryla O, Rnesansn bir ncs olmufltur. Bylesine ciddi ierikli bir yapta neden komedi denildii merak edilebilir: Dantenin zamannda tm ciddi, retici yaptlar Latince yazlmaktayd. Latince
dflndaki dillerde kaleme alnan yaptlar nemsiz ve sradan grlyordu. Ayrca
komedi szc, klasik anlamnda, dzenli bir evrene duyulan inanc yanstan
yaptlara gndermede bulunuyordu. Buna gre evrendeki tm olaylar mutlu ya da
elenceli bir sona doru ynelmekle kalmyor, ama ayn zamanda, her fleyi sonul bir iyiye doru dzenleyen bir kutsal isten tarafndan etkilenmifl olan bir son
sz konusu oluyordu. Buna gre Dante iin yaptta cehennemden cennete doru
ilerleyifl, terimin paradigmatik ifadesini yanstmaktayd. Etik ynden bir ruhsal bulanklktan, sonunda Tanrnn bir grlflne ulaflabilmek de sz konusu anlamla
uyumludur.
Dantenin siyasi grflleri ise Monarchia isimli bir baflka eserinde ortaya konur.
Burada evrensel barfl oluflturabilmek iin evrensel bir monarflinin zorunluluuna
deinmekte, bu balamda Katolik Kilisesinin stlenebilecei roln evrensel bir barfl iin yol gstericilik olduunu sylemektedir. Bu grfllerinden dolay yapt
Dantenin lmnden sonra dnemin Papas tarafndan toplatlp yaklmfltr. Dante bu eserde Thomas Aquinastan beri sregelen Papa m, imparator mu tartflmasnda imparatordan yana olmufl, Ortaa imparatorunun konumunu idealize etme
yolunu tutmufl, Bat Roma imparatoru olan Alman kkenli bir yneticiyi halen tm
insanln dnyevi yneticisi olarak gstermifltir. Bu imparator tm gcn papadan deil Tanrdan almflt. Dantenin yneticinin gcn papalktan bamsz ve
onun stnde dflnmesi Ortaa geleneksel ruhuna ters dflen bir yeniliktir.
Bir dier nc talyan hmanisti ise hmanizmin babas olarak anlan Petrarcadr (1304-1374). Dnemin byk flairlerinden biri olarak Dante ve Boccaccio gibi modern talyan dilinin oluflumuna katkda bulunmufltur. Ortaa iin Karanlk
alar deyimini ilk kullanan kifli olduu sylenir. Ayn zamanda bir akademisyen
ve verimli bir mektup yazardr. En nemli yaptlar Canzoniere (fiarklar), ve Trionfidir (Zaferler). Bir baflka nemli eseri olan Secretumu (Benim Gizli Kitabm)
olabildiince kiflisel, sululuk duygusu ieren, Augustinus ile imgesel iliflki iinde
olan bir diyalog fleklinde yazmfltr. De Vita Solitaria (Yalnz Yaflam zerine), yalnzl seerek, derin dflnmeye adanmfl bir yaflam biimini ver. Dfl dnyaya ve
doaya byk hayranlk duyan Petrarca, Avrupay dolaflmfl ve ilk turist unvann
almfltr. Akademisyenler, Dionigiye yazd mektupta bir doa parasnn gzelliini betimleyiflinde estetik beeninin modern bir tutumunun gl biimde sergilendiini belirtirlerse de onun bu modern tutumu onda bulunan Ortaa ruhunu asla tam olarak bastramamfltr. Bir Augustinus hayran olarak onun ruhun stnl
fikrine inanmfl, dflsal gzelliklerle srekli vakit geirmek yerine ruhun derinliklerine dalmaya ynelmifltir. Kendi beninden hareket etmek dflnmelerinin kaynan
oluflturmufltur. Ruhun dflnda kalan hibir fley ondan daha byk deildir nk
dfl dnyadaki hibir doa gzellii kendisinin ne olduunu bilememekte, sadece
ruh kendi kendisinin bilincinde olmaktadr. Bu esas zere ruhun edimlerini, zellikle kat mantksalla karflt olarak ruhun derinliklerindeki doal duygular, sevin
ve zntleri betimleme yoluna gitmifltir. nsann kendisini gelifltirebilmek iin sessizlie ve yalnzla gereksinimi olduunu, yalnzln sanld gibi olumsuz bir fley
olmadn, yaratclk ve retkenlik iin gerekli olduunu savunmufltur. Ortaa tutumu olan ie dnklk ile Rnesans tutumu olan dfla dnkl harmanlayan bir
dflnr olarak gerek bir hmanist tutumu yanstmaktadr. Felsefi grflleri bakmndan daha ok insann etik yaflam zerinde durmufl, ideal bir yaflam biiminin
temel ilkelerini belirlemeye alflmfltr. Bu adan kendisine Stoa felsefesini rnek
almfltr. nsan yaflamnn sonul erei olan mutluluk, ruhu dfl etkilerden ve i drtlerden bamsz klmakla salanr. Ruhun zgrlk ve dirlii mutluluk demektir.
Bunun iin dflsal kayglardan ve isteklerden syrlarak, ruhun derinliklerine dalabilmek gerekir. Bu ise bir tr yalnzl semek demektir. Yalnz yaflam baflkalarndan
kamak iin deil salt byle bir etik grev iin gereklidir. Yalnz Yaflam zerine adl yaptnda bu etik yaflam koflullarn enine boyuna irdelemifltir.
Rnesans dnemi hmanistlerinin bir dieri olan talyan flair ve yazar Boccaccio (1313?/1371) Dante ve Petrarcadan etkilenmifl, zellikle Petrarca ile sk sk buluflarak onun telkinleriyle Latince ve Grekeye ynelmifltir. zellikle Grekeye byk bir sevgiyle balanarak bu dili renmifl, Homeros, Euripides ve Aristotelesten eviriler yapmfltr. lka dinlerini deer olarak Hristiyanlkla bir tutmas,
bylece dinlerin greli bir doruluklarnn bulunduunu ne srmesi Rnesans
dnemine zg yeni bir anlayfl yanstr. Bafllca yapt dnemin gnlk yaflamndan eflitli kesitleri yklefltirdii Decamerondur. 1349 tarihli yaptta yer alan profan nitelikli ykler ok ilgi ekmifltir. Genealogia Deorum Gentilium Libri isimli
bir baflka yapt klasik mitoloji zerine alflanlar iin drt yzyl boyunca temel
baflvuru kayna olmufltur. Bir hmanist olarak insan doasn, insann duyusal kapasitesini ve duygulanmlarn ak bir slupla, tm doall iinde betimleme yoluna gitmifl, bu flekilde insan yaflamn kilise ve trelerin bask ve snrlamalarnn
tesinde yaln bir gereklik olarak ele alma cesaretini gstermifltir. Bu erken Rnesans hmanistinin eski Grek ve Latin yaptlarn keflfetmek iin bu dillerde inceleme ve arafltrma yapma srecinde ok byk katklar ve etkileri olmufltur. Ayrca yerel talyan dilinde eserler vermeleri talyan dilinin ve yaznnn geliflmesinde
de ok byk bir bafllang salamfltr. Bu byk talyan dflnrn bafllatt
rzgar talyann on beflinci ve on altnc yzyllarda da Rnesansn beflii olma
zelliini srdrmesini salamfltr.
Petrarca Ortaan ie
dnklk tutumu ile
Rnesansn dfla
dnkln harmanlamfl,
dfl dnyann ve insan
ruhunun ayna anda
keflfedilmesi amacna
ynelmifltir.
Boccaccionun dinlerin greli

bir doruluklarnn
bulunduunu ne srmesi
Rnesans dnemine zg
yeni bir anlayfltr.
Modern Felsefe-I
leri ve Ge Dnem Hmanistler
Mirandola, insan Tanrnn

bu dnyadaki benzeri olan
onurlu bir varlk olarak
grmfl ve bilgiye ulaflmada
srekli arafltrmann
nemini vurgulamfltr.
nsann grevi
aflamaldr; 1. Zorunlu
ahlaksal geliflim, 2. Ussal
bilgilenme, 3. Mutlak
gereklikle zdeflleflip
yetkinleflme.
Bafllca ge dnem hmanistlerden biri olan Mirandola (1463-1494) talyada Modena yaknndaki Mirandolada dodu. Bolognada hukuk, Ferrarada felsefe eitimi ald ve renimine o dnemde Aristotelesiliin merkezi olan Paduada devam
etti. Latince, Greke, branice ve Arapa rendi. 22 yaflnda skolastik felsefe ve teolojinin Batdaki en nemli merkezi olan Paris niversitesine gitti. Burada henz
23 yaflndayken din, felsefe, doa bilimi ve sihir zerine bilinenlere karflt olarak,
900 tez hazrlad ve tezleri Papalk tarafndan Hristiyanla aykr bulunduu iin
yasakland. Bu tezlere nsz oluflturan De Hominis Dignitate (nsann Deeri zerine Kehanet) adl yazs felsefi yaklaflmn tanmak bakmndan nemlidir. Rnesansn Manifestosu olarak anlan bu yaz Rnesans hmanizminin temel metinlerinden biridir. Bu eserde Pico, Yeni Platoncu bir anlayfl iinde insann bilgiye ulaflmak iin srekli arafltrma yapmasnn nemini vurgulamfltr. nsan soyu varla
gelince, Tanr her fleyi kolayca grsn ve kolayca bilgi elde edebilsin diye onu evrenin merkezine koymufl, kendisini bildii gibi gereklefltirsin diye ona zgr dflnce vermifltir. Bylece insan rastgele bir varlk deil, kendi yerini kendisi yapan,
Tanrnn bu dnyadaki benzeri olan bir varlktr. Bir tr makrokosmos yannda
mikrokosmosdur. Bu nedenle Tanr katnda deeri ve onuru en yksek varlktr.
Grld gibi Mirandola, Ortaan temel nosyonunun dflna kamamfl olmakla birlikte, bu fikirle uyumlu olarak insann deerini ve onurunu n plana karmay baflararak Rnesans ruhuna uygun davranmfltr. Mirandola, bu 900 tezde Platonculuu, Yeniplatonculuu, Aristotelesilii, Hermetisizmi ve Kabala retisini
bir araya getirmifl ve Rnesans eklektisizminin ideal bir rnei olmufltur. Bu tezlerden 72 tanesindeyse doann komple bir sistemini betimlemeye alflmfltr. Evrensel uzlaflmadan yana olduunu vurgulamakla birlikte tezlerinde Yeniplatonculuun ar bast grlr. Pico, bu tezlerinden birinde snrl bir varla sahip olan
bir lmlnn gnah, sonsuz olarak belirlenmemeli, ama sadece sreli bir cezaya karfllk olmaldr demifltir. Ona gre nsansal grev flu aflamay izleyen
mistik bir grevdir: ncelikle zorunlu olan ahlaksal geliflim gereklefltirilecektir; ardndan ussal bilgilenmeyi baflarmak gerekir ve nihayet mutlak gereklik ile zdeflleflme salanarak sonul yetkinlik yakalanmfl olur. Bu sylemde Yeniplatonculuk
aka kendini ortaya koymaktadr. Bu mistik sre resmi Hristiyanln hofl gremeyecei bir aklama biimidir. Bu ve buna benzer yaklaflmlar yaptnn neden
aforoz edildiinin ak bir kant olmaktadr. Pico bu nl yaptnda genelde Platonun etkisinde olmuflsa da Aristotelesi Marsilio Ficinonun etkisiyle Aristotelese
de derin bir sayg duymufltur. Piconun amac Platoncu ve Aristotelesi okullar uzlafltrmakt. nk bunlarn farkl terimlerle ayn kavramlar ifade ettiklerine inanyordu. Eitimli bir kiflinin ayrca brani ve Talmudu kaynaklar, Hermetik kaynaklar da bilmesi gerektiine inanyordu. Bunlarn Eski Ahitte grlen Tanr kavramn farkl szcklerle sunduklarna inanyordu. Ksa yaflamnda en fazla etkilendii
kiflilerden biri de fliddetli bir anti hmanist olan dominiken Girolamo Savonarola
idi. Floransada Rnesansn hamisi olan Lorenzo de Medicinin 1492deki lmnden sonra beliren politik istikrarszlk, fliddetli bir Rnesans dflman olan Savonarolann glenmesine yol at. Bu kifli Medici ailesiyle atflt iin aile Floransay
terk etmek zorunda kald. Buna karfln Pico, Savonarolann sadk bir takipisi oldu. Keflifl olmaya karar verip tm fliirlerini imha ettiyse de 1494de 31 yaflndayken
gizemli flekilde ld. Savonarola ile yakn iliflkileri nedeniyle sekreteri tarafndan
zehirlendii sylenir.
Bir dier ge dnem hmanist dflnr olan Erasmus (1466-1536) Hollandann

Rotterdam kentinde domufl, svirenin Basel kentinde lmfltr. Rnesansn en
nl hmanistlerinden birisidir. Hmanistlerin Prensi unvanna sahiptir. Ayn zamanda bir Katolik rahibi ve teologdur. Tam bir akademisyen olarak yetiflmifl, Greke ve Latinceyi kk yafllarda renmifl, 1499da ngilterede hmanist John Colet
ve Thomas More ile tanflmas entelektel yaflamnda dnm noktas olmufltur. Yaptlar arasnda, Delilie vg, bugn de okumaya devam edilen en nl yaptdr. Hristiyan fivalyenin El Kitab, ocuklarn Terbiye Edilmesi zerine, Julius
Exclusus, zgr sten zerine Deneme bafllca yaptlardr.
John Coletin Greke bilmeden ncil zerine vaazlar verdiini grnce Grekeyi renip Yeni Ahitin Latince evirisini yapmfltr. Ayrca pek ok klasik eserin basm iflinin gerekleflmesine nayak olmufl ve bu yolla hmanizmin geliflimine katk salamfltr. Rnesans ruhuna yapt bir dier nemli katkysa, yaznsal anlatda
yeni bir biem oluflturma yoluna gitmifl olmasdr. Ona gre gerek felsefede gerek
teolojide dilsel kesinlik, szdizimsel doruluk ve retorik parlaklk ncelikle ele
alnmal ve gereklefltirilmeydi. Bu adan skolastik eitim dilini l ve yavan buluyordu. Ona gre byk klasik yazarlarn dflnceleri ncillerle uyum iindeydi.
zellikle, Platonun felsefesi ve sann retileri arasnda byk benzerlikler vard. sann yaln retisi ile Papaln dogmatik ve kibirli tutumu arasnda derin bir
uyuflmazlk bulunduunu fark etmiflti. Erasmus, ilk modern entelektel nitelemesini de kilisenin ve siyasi yneticilerin glgesinde dflnen ve eyleyen toplumun zihinsel erevesini ve dnya grfln etkilemeye ve yenilefltirmeye alflmas nedeniyle kazanmfltr. Delilie vg adl nl kitabnda ruhban snfnn delilik denebilecek uygulamalarn, papalktaki memuriyet dzenini, akla ve manta smaz
skolastik uygulamalar elefltirmifltir. Gnah karma, leme, Tanrnn sa olarak
insan klna girmesi, tzn dnflm gibi dinin temel dogmalar zerine yaplan sonu gelmez tartflmalar gln bulmufl, manastrlardaki yaflam, dinin znden uzak olan garip ayrntlar ve uygulamalar nedeniyle yadsmfltr. Erasmusun
bu konudaki temel elefltirisi dinin asl doasndan uzaklaflld, din insanlarnn
ipe-sapa gelmez ayrntlar iinde yollarn kaybettikleri yolundadr. Bu nedenle
skolastik eitim programnn tmyle elden geirilmesi ve yenilefltirilmesi gerektiini dflnyordu. Erasmusun rahiplerin deliliine vgs gerek anlamda ironik,
yani alaycdr. Ama bir baflka delilii ciddi anlamda vmektedir: Bu, imann yalnl ile zdefllefltirilen deliliktir. O gerek dinin bir kafa sorunu deil, yrek sorunu
olduunu hissetmifltir. Bu nedenle Erasmus, skolastik konular hicvetmesine karfln
dinin zne iliflkin konularda gerek bir kuflkucu deildi. Sadece kilise ile tartflmay seviyordu: biricik istei, kilisenin retilerini yeni hmanistik retimle
uyumlu klmakt. Bu yzden Katolik kilisesinin kendi iinde ciddi bir reforma gereksinimi olduunu srekli olarak vurgulama yoluna gitti. Bu elefltirel bakfla uygun olarak Erasmus, bafllangta Martin Lutherin kiliseye karfl ynelttii elefltirilerin temel noktalarn itenlikle paylaflmfltr. Luther de Erasmusun bilgisinin derinliine ve geniflliine daima hayranln belirtmifltir. Onun Hristiyanl akla uygun
hale getirebilmek iin yapt alflmalar vmfl ve ksa sre iinde Lutherci partiye katlaca umudunu dile getirmifltir. Ancak Erasmus yaflamnn erei olarak grd katksz bilgin olma giriflimindeki lider durumunun tehlikeye gireceini dflnerek, Lutherden uzak durmaya karar vermifltir; inancna gre, salt bamsz bir
bilim adam dindeki reformu etkilemeyi umut edebilirdi. Luther, Erasmusu ya
ama yokluu ya da korkaklk nedeniyle sorumluluktan kamakla sulamfltr. Oysa Erasmus, Hristiyan retideki kkenden bir deifliklii uygun bulmuyordu; ona
Erasmus Hristiyanl
Hmanizm ile uzlafltrmaya
alflyor, dinin asl
doasndan uzaklaflldn,
gerek dinin kafa deil,
yrek sorunu olduunu
dflnyordu.
10
Luther, akl snrl insann

snrl bir yetisi olarak
grmekte, Tanry aklla
kavramaya alflmann onu
snrlandracan, bu
yzden imann akldan nce
geldiini dflnmekteydi.
Luthere gre zgrce

Tanrya ynelmek ve Tanrya
iman ederek yaflamak
yeterlidir. Bunun iin kilise
kurumlarna ve kilisenin
zorlad kalplaflmfl
uygulamalara gerek yoktur.
Modern Felsefe-I
gre varolan formller iinde kalarak yaplacak olan bir reform daha anlaml ve
deerli olabilirdi. Luther bir eylem adam olarak davranrken, Erasmus bir dflnr,
elefltirmen olarak kalmfltr. Hmanizmin ahlaksal ilerleme iin byk bir kapasiteye sahip olduu fleklindeki Rnesans dflncesine balln zgr sten zerine
Deneme bafllkl kitabnda da dile getirmifltir. Burada eitimin aptall ve cehaleti
nnde sonunda ortadan kaldracana olan inancn vurguluyordu. Erasmus dar
anlamda dini hmanist olarak nitelense de Rnesans hmanizminin tm deerlerini savunan biri olarak katksz bir hmanist olduu sylenebilir.
Bir dier ge dnem hmanist, genelde Hristiyanc hmanizmin temsilcisi olarak grlen Alman rahip ve teolog Lutherdir (1483-1546). Kyl bir Alman ailenin
ocuu olarak dnyaya gelmifltir. Hukuk okumufl ama baz olaylar nedeniyle rahip olmay semifltir. Hristiyan dininin kkenden bir reforma gereksinimi olduu
dflncesi, Lutherin devrimsel nitelikli girifliminde yaflama gemifl, bylece, Hristiyan dini iinde yeni bir mezhep ortaya kmfltr: Protestanlk. Protestanln Fransadaki uzants Calvinin nclndeki Kalvencilik (Calvinism) olmufltur. Felsefi
bakmdan Ockhaml Williamdan ok etkilenmifltir. Ockham bilgi konusunda sk
biimde empirik, bir anlamda kuflkucu bir grfl ortaya koymufltur. O, flunu ne
srer: Bir fleyin varolduunun bilinmesi olgusundan, bir baflka fleyin varolduu
karmlanamaz. Baz fleylere, baflka fleylerin neden olduunu sylemek, doal dzenin nedeninin Tanr olduunu sylemek iin hibir kant oluflturmaz (Stumpf,
1994: 209). Ockham bundan Tanr hakknda hibir fley bilmiyoruz sonucunu deil, desteksiz bir akl Tanry keflfedemez sonucunu kard. fiu halde Tanr bilgisi
inayetin bir armaandr ve bir iman edimi tarafndan garantiye alnabilir. Luther St.
Augustinusun yazlarnda da bu grfle etkili bir destek bularak, bu temel zerinde teolojik yaklaflmn infla etme yoluna gitti. Augustinusun yazlarnda imann
nemine iliflkin bir baflka nemli destek daha buldu: nsann znden gnahkrlna yol aan kt hali onun cehaletinden ya da geliflmemifl aklndan deil, istencinin zayflndan gelmifltir; bundan dolay bu kt halin stesinden akl deil,
iman gelebilir. Akl iin olanaksz olan bir fley imana uygun olabilir. Ona gre akln tafld glk, onun her fleyi kendi snrl perspektifine indirgeme eiliminde
olan snrl insanln bir yetisi olmasdr. Bu zellikle, doal akln, doay ve Tanrnn kapasitelerini anlamak istediinde dorudur. Burada insan akl Tanrnn ne
olduunu ve ne yapabileceini hesaplamaya kalkflnca, Tanry snrlama ynelimi
gsterir. Bylece Luther Tanry anlama yolunda ussal glklere dikkat ekti ve
Tanrya giden yolda imann zorunluluuna yer verdi. Dinsel reform girifliminde akla karfl iman tezinden g alarak savaflmn srdrd.
fiu halde Hristiyan yaflamn Lutherci versiyonu hem skolastik teolojinin Ortaa sistemine meydan okumak, hem de din adamlarnn sylediklerini yaparak bireysel ve toplumsal yetkinliin kazanlabilecei yolundaki iyimser grfle prim vermemek anlamna geliyordu. Luthere gre, doruluk, zgrlk ve Hristiyan yaflam
iin tek fley zorunludur; o da sann ncilidir. Bunun dflnda kilisenin istedii ya
da zorlad teki kalplaflmfl uygulamalarn hibirinin deeri yoktur: Bu adan,
zgrce Tanrya ynelmek, salt Tanrya iman ederek yaflamak yeterli olacaktr.
nsann Katolik kilisesinin bir sr dinsel trenleri yerine, kurtulufl yolunda ncelikle, kiflinin kurtulacana inanmas ve bu inancn srdrerek Tanrya iman etmesi yeterli olacaktr. Bu grflleriyle Luther, Tanr ile kul arasnda araclk yapan din
adamlar snfn, bir baflka deyiflle kilise rgtn etkisiz duruma getirmifl oluyordu. Politik dflnceleri de bu teolojik grfllerine paralellik gstermifltir.
Luthere gre, devlet ynetimi, Tanrnn takdiridir; bu nedenle devletin ifllevleri barfln korunmas amacna ynelik olarak dflnlebilir: nsann gnahkr doasnn sebep olduu isyankrl, gl bir yneticiyi zorunlu klmfltr. Tanr insanlar doalar gerei otoriteye tabi klmfltr. Politik yaflamda imana karfllk gelen
fley bundan dolay yetkeye boyun eme, yani itaat davranfldr. Birey ne tr bir
emir verilirse verilsin yneticiye itaat emelidir: nk onun emirleri, barfln ve
dzenin korunmasna yneliktir. Yneticinin gc yetersiz ise, halkn merkezileflmesi anarfliye yol aabilir ve bylece dnya kaosa srklenebilir. Aslnda bu dnyadaki yaflam en nemli olan fley deildir. nemli olan, ruhun kurtulufludur. Yani
br dnyada esenlie ve mutlulua kavuflmaktr. Bir ynetici ne yaparsa yapsn
ruha zarar veremez, sadece bedene ve mala zarar verebilir. Ac ekmek ruhu ypratmaz, tersine onu gelifltirir. Ama eer bir ynetici bedene ve mala zarar verirse,
elbette ona karfl koymal ve onunla mcadele edilmelidir. Luther grld gibi,
dnyevi ynetici ve onun yasalarn dorulayabilmek iin, politik grfllerinde teolojik temele yer vermifltir. Bu adan St. Thomas ise flyle bir saptama yapmfl idi.
Bir ynetici eliyle yaplan pozitif bir yasa eer doal yasalara aykr dflyorsa, o
zaman bu yasa yrrlkten kaldrlmaldr. nk ona itaat edilmesi gerekmez.
Burada doal yasadan kast temellerinin Tanrda olduu dflnlen temel hak ve
zgrlklerdir. Grlyor ki her iki dflnr de teolojik temellerden hareket etmekle birlikte, her birinin toplum dzeni bakmndan inananlardan beklentileri
ok farkl olmufltur. Bu dnemde ilk kez Machiavelli, hukuk yasalarn laik temellerden hareketle aklama yolu tutmufltur.
Rnesans hmanizmi dendiinde akla gelen ilk isimlerden biri de kuflkucu hmanizmin temsilcisi olarak kabul edilen Montaignedir (1533-1592). Fransann
Bordeaux kenti yaknlarndaki Montaigne flatosunda domufl, ayn yerde lmfltr.
O da tm Rnesans hmanistleri gibi kk yaflta Latince ve Greke renmifltir.
Hukuk eitimi almfl, Parlamentoda konsil olarak alflmfltr. Asl kalcln baflyapt kabul edilen Denemeler isimli eserde ortaya koyduu hmanist dflncelere
borludur. Bu yaptla deneme trn popler hale getirmifl ve dnya edebiyatnda saygn bir yer edinmifltir. Dflncelerinin nitelii bakmndan modern kuflkuculuun babas olarak anlr. Descartes, Pascal, Rousseau, Nietzsche, Stefan Zweig, Asimov ve Shakespeare gibi birok ismi etkilemifltir.
Denemelerine flu nl kuflkucu soruyu sorarak bafllar: Ne biliyorum? Bu sorunun flnda kendi yarglama gc araclyla dnyay sorgulamaya bafllar. Bu
arada ussal bilgi ile kiflisel yk anlatma arasndaki ustaca dengeyi iyi kurmufltur.
Bu iki zellik onun modern okuyucuyla kolayca iletiflim kurmasn salamfltr. Entelektel geliflimi asndan Montaigne, ilk an ilk kuflkucu dflnr olan
Pyrrhondan ve Helenistik an byk kuflkucusu Sextos Empeirikosdan etkilenmifltir. Antikitenin bu dflnrleri, kuflkuculuk terimini modern anlamndan farkl bir anlamda kullanyorlard. Bu terim Montaignein zamannda kuflkucu bir ruhsal durum iinde olmak biiminde anlafllyordu; buna gre herhangi bir fleyin kesin biimde bilinebileceinden kuflku duymak, kuflkucu ruhsal durum iinde olmay anlatr. Oysa Montaignee gre, lkada kuflkuculuun kurucusu Pyrrhon insanlarn neyi bilip neyi bilemeyecei konusunda ya da neyin varolduu neyin varolmad konusunda kat bir reti formle etmemiflti. Bu nedenle Montaigne,
klasik kuflkucularn tutumunda gnlk yaflamn zgrlefltirilebilecek bir tarz iin
bir reete bulmufltur: Klasik kuflkuculuun merkezi noktas, tmyle rnek bir yaflam yaflamaya duyulan arzunun efllik ettii bir arafltrmac ruhsal durumda bulunmakt. Bu, Montaignenin de birincil ilgisini oluflturmufltur. zellikle ilgilendii
11
Montaigne ne biliyorum?
sorusu ile yola kar ve bu
soru flnda kendi
yarglama gc araclyla
dnyay sorgulamaya giriflir.
12
Modern Felsefe-I
Klasik kuflkuculuu izleyen

Montaigne rnek yaflam iin,
tm insansal yetilerini
kullanabilecei bir
arafltrmac ruhsal durum
iinde bulunmay nemsedi.
fley, srekli yeni anlamlar keflfedebilecei ve ayn zamanda insan olarak sahip olduu tm gleri kullanabilecei bir yaflam tarz idi. Bu arada Montaigne kendisi
de kat dflnceler ileri srmemifl, istedii yaflama biiminin, akla yatkn itirazlar
dourabilecek baz retilere kendisini balarsa olanakl olamayacan dflnmfltr. nk pek ok sorunun ak, net bir zm olmadn hissetmifltir. rnein Sokrates ncesi filozoflar srekli urafltran nesnelerin gerek doas nedir? sorusu gibi sorular yantsz kalmaya mahkm gibi grnmektedirler. Montaigne, kuflkucularn bu aklamalarnda zgrlefltirici bir g bulunduunu keflfetti.
Buna gre hi kimse herhangi bir retiye iliflkin kesin karar veremez ama srekli bir arafltrma tutumu iinde olduunu syleyebilir. Kesin ve deiflmez doruluu
yakaladn ne sren tutumlar fanatizmi ve dogmatizmi ortaya koyar sadece.
Montaigne dnemindeki rktc fanatizm rneklerinden yaknmaktadr: Uzun
sredir devam eden din savafllar, dini kovuflturma ve iflkenceler bu fanatizmin
ak rneidir. Yine, dnemin toplumda genel davranfl, insaniyetsizlik ve ihanet
noktasnda belirginleflmektedir. Dehflet ve korku salmaya ynelik tm bu davranfl
sapknlklar fanatizmin rndr. Bu dnemde insan ruhunun i barflnn kaybolmuflluu kendini toplumsal kargaflada yanstmaktadr. Montaigne, yapc bir kuflkucu tutumun, zalimliin bu tr patlamalarn nleyebileceine itenlikle inanmfl
olarak kuflkuculua sarlmfltr. Ona gre doru kuflkucu tutumda insan enerjisi
kontrol edilebilen konulara ve amalara ynlendirilebilir. Montaigne, bu adan
evren ve onun kaderine iliflkin bilinmezliklerle uraflmak yerine, insanlarn kendilerine en yakn konular zerine dflnmek suretiyle kendi yaflam felsefeleriyle ifle
bafllamalarn tlemifltir. Bunun iin en iyi bafllang noktasnn ise kiflinin kendi deneyimlerinden yola kmak olduunu belirtir. nk her insan kendisinde
btn bir insanlk koflulunu taflmaktadr. Bu adan fluna ikna olmufltur: Birisinin
kendisine yararl olduu kantlanan her hangi bir fley bir baflkas iin de yararl olarak grlebilir. Rnesans ruhuna uygun olarak Montaigne, teknik jargonun bulanklk ve belirsizliini yadsyarak, insanlarn doal ve normal eylemleri zerine
ak ve net bir sylem ortaya koymaya alflmfltr. Oysa bu adan Ficino ve Hebraeus gibi Aristotelesileri elefltirir: Benim gndelik yapp etmelerim Aristoteles tarafndan ele alnd zaman onlarn ounu anlayamyorum demekten kendini
alamaz. Onlar akademisyene paye karmak iin ya ok sslenerek anlatlmakta,
ya da zerlerine perde ekilerek anlatlmaktadrlar. Oysa gereksinim duyulan fley,
bu kiflilerin doay yapay hale getirdikleri kadar sanat da olabildiince doal hale getirmeleridir.
Montaigne iin kuflkuculuk, ne tutum olarak bir ktmserlik, ne de davranfl
kural olarak bir reete idi; tersine o, kuflkuculukta insan yaflamnn tm grnmleri iin olumlayc bir tutumun kaynan keflfedebilmiflti. Ona gre en derin anlamnda insan olmak tam anlamyla bilinli deneyimlere sahip olmak demekti. Yani
bir kifli, karflsna kan almaflklar bilinli bir biimde tartabiliyorsa ve bunun sonunda bir yargya varma edimi araclyla davranfln kontrol edebiliyorsa, flu halde tmyle bilinli deneyimlere sahip olabiliyor diyebiliriz; insan iin yarglamak,
bir yargya ulaflabilmek ok nemli bir edimdir; bu yarg gc insan insan yapmaktadr. Ama nemli olan bilinli bir karara varmak ve bir yargda bulunabilmektir. Karar verme mekanizmas insann tm yetilerinin tam bir ifadesine izin verir,
buna duygulanmlar ve heyecanlar da dhildir ve ruhumuz flu anki ya da rastlantsal ya da yabanc koflullar tarafndan uyarlabilir ve ikaz edilebilir ve bunun sonucunda insan bir karar verebilir, bir hkm verebilir ya da bir yargda bulunabilir.
Montaignee gre yeryznde

itiraz gtrmez bir dflnce
yoktur. Bu yzden mutlu
olmak isteyen kifli kendisini
hibir grfle balamamal,
srekli arafltrma ve
keflfetme durumu iinde
olmay yelemelidir.
Montaignee gre
kuflkuculuk ne ktmserlik
ne de bir reetedir; insan
yaflamn olumlayc bir
tutumun kaynadr.
13
Montaigne klasik kuflkuculuun merkezsel bir bakfl asna kendisini adapte

etmifltir: Dururum, gzden geiririm ve sonra duyularmn salad deneyimi ve
toplumsal uygulamalar kendim iin klavuz edinirim, demektedir. Duyular insanlara hem kendileri hem de gerek haz ve fiziksel devamllk kayna olan fiziksel
dnya hakknda yeteri kadar gvenilir bilgi verir. Toplumsal uygulamalar ise hemen hemen onlarn nesnel doruluklarn hesaba katmadan ve yine bizlere bir deer alan sunarlar. rnein din ve yasalar dnyaya iliflkin pozitif olgulardr; bunlar yadsmak demek, bir uurumun kenarnda duran birisinin hibir tehlike iinde
olmadn sylemesi ile hemen hemen ayn fleydir. Pratik hkm bir kiflinin yurttafl bulunduu lkenin formel koflullarn ve dzenini kabul etmesini gerektirir.
Yine pratik yarg, bir kiflinin yaflamndaki uygun ve uygun olmayan snrlar ayrt
etmesini salayabilir. Bu durum, Montaignein kuflkuculuunun devrimsel eylemlere yol aan bir kuflkuculuk olmadn gsterir. Kendisi de toplumsal deiflimin
birdenbire olmamas gerektiine inanan muhafazakr bir durufla sergilemiflti. nk toplumlarn kendilerine doru devinmek zorunda olduklar mutlak doruluklar
ve zel hedefler yoktur. Bu nedenle insanlara yaflam olduu gibi kabul etmelerinin, bir fleyi kesinlikle bilmenin ne denli g olduunu anlamalarnn erdemlilik
olduunu anlatmaya alflmfltr. Rnesans hmanizmi onunla doruk noktasna
ulaflmfltr.
SIRA SZDE
Montaigne kuflkucu bir dflnr olmakla birlikte bu kuflkuculuu insann
mutluluu uruna kullanmay baflarabilmifltir. Gndelik kullanmda kararszlk ve belirsizlik iinde yaflayan insanlar ifade etmekte kullanlan kuflkuculuun Montaignein dflncesinde nasl
D fi N E L M
olup da mutluluk iin bir ara haline getirilebildiini tartflnz.
D fi N E L M
S O R U
RNESANSTA TOPLUM DfiNCES VE TOPLUMSAL
TOPYALAR
Rnesans dneminde insanlarn nasl bir toplum dzeninde yaflamalar

gerektii
DKKAT
konusunda youn bir arayfl dikkati eker. Ortaan bireysel zgrlkleri kstlayan teolojik yaps insanlar nefes alamaz duruma getirmiflti. Dnyevi zenginlikleSZDE
rin bir avu feodal aristokratn elinde toplanmfl olmas, birokSIRA
insann
onlarn topraklarna baml yar kle biiminde yaflamalar ve emeklerinin karflln alamamalar, toplumsal huzursuzluklar her geen gn artrmaktayd.
Byle bir ortamda
AMALARIMIZ
insanlarn hak arayfllar, bireysel zgrlk, toplumsal adalet ve eflitlik istemleri
gn yzne kt. Bu dnem ayn zamanda toplumsal savaflmlarn da youn biimde yafland bir dnemdi. zgr ve adil bir toplum dzeni
baz ayK arayflna
T A P
dn yazarlar ve iyi niyetli aristokratlar da kuramsal destek salamaktayd. Sonuta
ortaya ncelikle topik toplum dzenleri neren alflmalar kt. Bu blmde,
bunlardan en bilinenleri ele alnacaktr.
TELEVZYON
SIRA SZDE
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Thomas More
Thomas More (1478-1535) hmanist bir ngiliz dflnr ve bakanla kadar yk N T E R Neflinden
ET
selmifl bir devlet adamdr. Katolik olmas nedeniyle, VIII. Henrinin
boflanp ikinci bir evlilik yapmasna adalet bakan olarak izin vermemifl, bunun zerine vatana ihanet suuyla 1535 ylnda idam edilmifltir. 1516 ylnda yaynlad topia adl yaptyla kalc bir n salamfl, ad bu yaptla adeta zdeflleflmifltir.
topya teriminin etimolojik anlam; Greke ou, yani olmayan, ve topos yani yer szcklerinden gelir. Bu ikisi birleflince olmayan yer anlam kar. Moreun yaptna gre bu isimde bir imgesel lke olsa da bu lkenin toplum ve dev-
NTERNET
topya szc Yunancada
olmayan anlamna gelen
ou ve yer anlamna gelen
topos szcklerinin
birefliminden oluflur ve
olmayan yer anlamna
gelir.
14
Platonun Devletinde
belirlenen toplum dzeni
ynetici ve asker snflar
iine alan bir tr sosyalizm
topyas iken Thomas More
snfsz bir yap ngrerek
sosyalist yapy toplumun
tm katmanlarna yayar.
Modern Felsefe-I
let modeli gerekten olamayan, yani topik bir modeldir. Yaptta tmyle kamumalc, sosyalizm benzeri bir toplum yaps betimlenmeye alfllmfltr.
topik devlet modelinin ilk rneklerinden biri, hatrlanaca zere, Platonun
Devlet adl yaptnda verilmekteydi. Bu yaptta snfl bir toplum yaps nerilmekte, bunlardan ynetici ve asker snf iin sosyalizm benzeri bir dzenleme dflnlmekteydi. Halk tabakas ise kendi haline braklmaktayd. Ynetici ve koruyucu snflarn mlk edinmeleri yasaklanmakla birlikte emeki snf mlk edinebilmekteydi. Ynetici snfn aile kurmas yasakt ama halka aile kurma izni de tannmflt. Asker snfn evlilikleri ise denetime tabiydi ve ocuklar ellerinden alnmakta, devletin belirledii bakclar tarafndan bytlmekteydi. Platona gre,
zel mlkiyet ve aile dzeni insanlarn genel ahlakn bozduu iin ynetici snftakilerin bunlardan uzak durmas gerekmekteydi. Ancak bu flekilde kendilerini
devlet ifllerine verebilir, devletin gvenlii, geliflimi ve mutluluu ancak bu flekilde salanabilirdi. Grld gibi, Platonun belirledii toplum ve ynetim biimi
toplumun iki st snfn iine alan bir sosyalizm topyasyd.
Thomas More ise tmyle snfsz bir toplum dflnerek sosyalist yapy toplumun tm katmanlarna yaymfltr. Toplumda eflitlik ilkesi egemendir. nk toplumun mutluluunu gereklefltirmenin tek yolu eflitlik ilkesinin uygulanmasdr; mal
mlkn tek tek kiflilerde topland, mlkiyetin tek kifli iin hak sayld yerlerde
eflitlikten sz edilemedii gibi gerek bir toplumsal huzur ve refah da bulunmaz.
Bunun iin lkenin zenginliklerinin insanlar arasnda adilce blfltrlmesi ve zel
mlkiyetin ortadan kaldrlmas gerekir. topiadaki toplum betimlemesi bu esasa
dayanr. Bu devlette sosyal adalet ve eflitlik ilkesi adna zel mlkiyet yasaklanr.
Eflitlik ilkesi her alanda eflit bir biimde uygulanr. Buna gre her fley kamunundur; kamu adna devlet tarafndan ynetilir ve denetlenir. Toplum yapsnn temel
nitesi ailedir ve aileler her bakmdan birbirlerine eflit dzeydedirler. Oturduklar
evler tmyle birbirine benzer, bu evleri on ylda bir deifltirmek zorundadrlar.
Evlerin kaplar kilitlenmez nk hrszlk yapmay gerektiren bir durum yoktur.
Bu toplumda para ve altn kullanm yasaktr. Lazmlklar ve klelerin zincirleri altndan yaplr; bu flekilde herkesin altndan nefret etmesi salanr. nci ve elmas ise
kk ocuklar iin ssleme gereci grevini grr, bykler iin hibir anlam ifade etmezler.
topiada tarm birincil ekonomik etkinliktir. Her aile iki yl boyunca krsal kesimde kalarak youn bir biimde iftilik yapar. Krsal kesimde aileler saylar krk
kifliyi bulan iftlik evlerine dnflrler, bu ailelerde iki kle bulunur. Aileyi yafll ve
bilge bir kadn ve erkek ynetir. Bu grev bir tr askerlik grevidir. ki yl tamamlayan aileler yafladklar kente ve eski ifllerine dnerler. Ar ve pis iflleri kleler yapar. Kleler ya savafl esirleri ya da ar su iflleyip cezasn eken kiflilerdir. topyada klelerin bulunmas mutlak eflitlik ilkesini zedeler gibi grnmektedir. Thomas More bile, bu insanlk aybn zihinsel dzeyde bile olsa aflmay baflaramamfltr. topyada lks retim yasaktr. Sadece evli kadn, evlenmemifl kadn ve evli erkek, evlenmemifl erkek kategorileri vardr. Aile dzeni ataerkildir. Evlenen erkekler baba evinde kalp baba tarafndan ynetilirler. ok geniflleyen ailelerin ocuklar baflka ailelere aktarlr. Evlenmelerde erkein de kadnn da bakir olmas aranr. Eer bu koflul gerekleflmezse ilgili kifli cezalandrlr. Efl adaylar evlenmeden
nce birbirlerini yakndan grr ve tanrlar. Efllerden birisinin tekini aldatmas ve
fliddetli geimsizlik boflanma nedenidir. Boflanmada sulu grlen taraf yeniden
evlenemez. Yasal alflma sresi alt saat olarak belirlenmifl, alflma sresi dflndaki saatler kltrel ve estetik geliflime ynelik etkinliklere ayrlmfltr. Akflam yeme-
15
inden sonra bir saat oyun oynanr. Gece sekizde yatlr, uyku saati sekiz saattir.
Sabahn erken saatlerinde konferanslar verilir. Ancak bunlar dinlemek zorunlu deildir. nemli olan bofl gezmemek, yararsz ifl yapmamaktr. Devlet yneticileri bilge kifliler arasndan seimle ifl baflna gelirler. Bunlarn baflndaki ynetici yaflam
boyu grevinde kalr, sadece despotlua doru gittii anlafllrsa grevinden alnabilir. Hkumet temsili bir demokrasidir. Dorudan seim sistemiyle kurulur. lkede zel bilimsel bilgiye sahip kifliler bilim insan olarak seilirler ve bilgileri yeterli bulunduu srece sadece bu ifli yaparlar. Kentler ok bydnde belli bir nfus baflka kente gnderilir. Tm kentler kalabalklafltndaysa yeni kentler kurulur. Hlihazrda 54 kent olduundan sz edilmektedir. Bu kentlerdeki hastanelerde hastalar tedavi edilir, amansz hastalklarda hastaya intihar nerilir, kabul etmezse bakm zenle srdrlr.
topyada farkl dinlere inanan kiflilere hoflgryle yaklafllr. Hoflgr yasasn
ineyenler srgn cezasyla cezalandrlr. Bir yaratcnn varlna inanmak bakmndan tm dinler eflittir ve herkes Tanrya ve lmszle inanr. topyada ateist insanlara da yer vardr. Bunlar yurttafllktan ve siyasete katlma hakkndan mahrum olsalar da rahatsz edilmezler. Ortaan dinsel hoflgrszlnden sonra,
bu tutum Rnesans ruhunun verdii bafllca mesajlardan olsa gerektir. Bugn eflitli dinlerin birbirine karfl gsterdii hoflgrszlk dflnldnde, Moreun
hoflgr ilkesi gerek anlamda bir topya gibi grnmektedir.
topyallar savafltan da kanrlar; savaflmak zorunda kaldklarndaysa paral
askerler kullanrlar. Bunlarn da mmkn olduunca sa kalmalar istenir. Aslnda
kendileri savafla neden olmadklar iin savafla yol aan toplumu iten zayflatarak
savafla giriflmekten caydrma yolunu tutarlar. Onlar iin savaflma nedeni, ya kendi
lkelerinin saldrya uramasdr, ya mttefik olduklar lkenin saldrya uramasdr ya da saldrya urayan gsz devletlerin kendilerinden yardm istemeleri durumunda bu istei kesinlikle geri evirmemeleridir. Tm bu durumlarda yntemle-iten zayflatma taktiini uygulamak saldrgann savafl bafllatmasn nlemek
asndan temel yntemdir. Savaflmak zorunda kalrlarsa paral askerlerin cretini
karfllayabilmek iin altn ve gmfl biriktirmek yararl grlr. topyallar kadn
erkek ayrt etmeksizin kendileri savaflacakmfl gibi savafl olarak yetifltirilirler ama
insan yaflam deerli olduu iin ilk ilke, teki lkelerin insanlarndan paral askerler devflirmektir. topyallar savafl ruhlarn olaanst stratejiler gelifltirme yolunda kullanrlar ve karfl taraf iten kerterek savafl kazanmaya alflrlar.
Burada bir ifte standart var gibi grnebilir nk evrensel insanlk sevgisi
adna topyallar, abalarn mzakere yoluyla savafl nlemeye yneltebilirlerdi.
Daha dorusu More bu yne doru bir dflnme izgisi gelifltirebilirdi. More bu
noktada gereki ve natralist davranmfl grnyor. stilac niyetlerle savafl bafllatan bir lke mutlaka olacana gre, savunma amal stratejiler bir bakma hakl
grlebilir. Ama bu stratejiler byk kurnazlk rnekleri olarak karflmza kmakta, bu da topyallarn ahlaksal duyarllklarna ters grnmektedir.
Thomas Moreun topyasnda pek ok uygulama insan doasna aykr grnmektedir. Bu trden toplum nerilerini topya klan da zaten bu ynleridir. topyalar araclyla dnemin toplumlarna yasal eflitliin salanmas, haksz kazancn
nlenmesi, tembelliin ortadan kaldrlmas gibi noktalarda mesaj verildii dflnlebilir. Moreun eserin 1. kitabnda dnemin ngilteresindeki toplumsal ve siyasal dzensizlikleri betimlemesinin sebebi de budur. Yaptn 2. kitabnda betimlenen topik dzenin, sz konusu dzensizliklerin giderilmesi adna bir zm olarak nerildii dflnlebilir.
Moreun topyasnda tm
dinlere ve hatta dinsiz
insanlara hoflgryle
yaklafllr. Bu durum
Rnesans ruhunun verdii
en temel mesajlardandr.
topyallarn barfl iin

mzakere etmek yerine
kurnaz savafl stratejileri
gelifltirmeleri ve klelii
srdrmeleri, ahlaksal
duyarllklaryla eliflir
grnmektedir.
More, topyada lkesinin

iinde bulunduu toplumsal
ve siyasi dzensizlii
elefltirmekte ve bu
dzensizlikler iin kfl yolu
nermektedir.
16
Modern Felsefe-I
Tommaso Campanella
Campanellaya gre bilginin
temeli duyumdur. Doa,
Tanrnn bir grnmdr
ve inan da bir bilgi
biimidir.
Campanellaya gre ideal

toplum dzeni doayla
uyumlu olmalyd ve byle
bir dzen Tanrnn
bilgeliinin bir
yansmasyd.
Campanellaya gre ideal

devlet parann btnde,
btnn parada birbirini
tamamlad ideal bir politik
birliktir.
Gnefl lkesinde tek ayrm

bilgi bakmndandr. Devleti
en bilgili kifli ynetir.
yardmcs ise G, Akl ve
Sevgi adlarn taflrlar.
Tommaso Campanella (1568-1639) Gney talyada dodu ve kk yafllarda Dominiken mezhebine girdi. Erken yafllardan itibaren Aristoteles muhalifi oldu. Bernardino Telesiusun empirizmine baland ve bilginin temelde duyum olduunu
ve her fleyin doas bakmndan duyuma sahip olduunu ne srd. Ona gre, felsefi bilgi ve her trden bilim, yalnzca duyumun farkl biimleridir. Doa ayn zamanda Tanrnn bir grnmdr. nan ise bir bilgi biimidir. Aristotelesilie ve
resmi kilise retilerine karfl ald dflmanca tavr ve devlet yapsnn deifltirilmesi konusundaki grflleri nedeniyle yarglanmfl, 27 yln hapislerde geirmifl,
yine de dflnce ve inanlarndan dn vermemifltir.
Biz burada, toplum dflncesi bakmndan onun Gnefl lkesi adl yapt zerinde duracaz. Bu yaptta fliddetten, baskdan, dzensizlik ve akl dfllklardan
arnmfl, eflitlik ve sosyal adalet ilkelerini gereklefltirmifl, doa ile uyum iinde
olan ideal bir toplum dzeni betimlenir. Bu toplum dzeni, Tanrnn ikin sanatl ve bilgeliini yanstmaktadr. Yapt, Colombun keflif gezilerine katlmfl Cenoval bir kaptanla Ospitalario adl kifli arasnda geen fliirsel bir konuflmadr.
Campanella kendi dneminin toplumlarn, doal yaflamdan tmyle uzaklaflarak, adaletsizliin ve mutsuzluun labirentine dnflmfl grd iin bir topya
yazmak gereini duymufltur. Onun dflnd, politik olarak dzenlenmifl bir toplumdur; tm bireysel paralar, toplumsal btnlk ile uyumlu olan, parann btnde, btnn parada birbirini tamamlad ve tanmlad bir ideal siyasal birlik
olarak bir devlet her fleyden nemli grnmektedir.
Bu devlet ve toplum idealini Gnefl lkesi ad verilen yerde gerekleflmifl olarak dflnr. Buras Seylana bal Topraban adasndadr. Gnefl lkesi iklim bakmndan insan salna uygun olan bir corafyada kurulmufltur ve i ie sralanmfl daire biiminde duvarlarla korunmaktadr. Sayca yedi olan dairesel duvarlar
arasnda eflitli yerleflim alanlar oluflturulmufltur. Bu topik devlet, komnizm
benzeri bir yap sergiler: zel mlkiyet yani mal mlk ve kazan ayrm yoktur.
Tm kazanmlar herkesindir ve bu balamda devletindir. Tm yaplanlar devlet ve
toplum adna yaplr. Bu lkenin dnya grflnde bilim ve felsefe egemendir; yaflama biiminin ve devlet ynetiminin temelinde bilgi ve bilimsel aydnlanma yatar; doayla uyumlu bir bilimsel geliflme ngrlr. Oysa amzda bilim ve teknoloji doa iin bir tehdit haline gelmifltir. nsanlar arasndaki biricik ayrm bilgi
bakmndandr; bilgi stnlne gre eflitli grevlere getirilirler. Grevlerini en
iyi yapanlar toplum katnda daha itibarl duruma gelirler. Devleti ynetenler kuramsal bilgileri bakmndan da pratik bakmdan da iyi yetiflmifl kimselerdir. Gnefl
Devletinin baflnda hem filozof hem de rahip kimlii olan bir hkmdar bulunmaktadr. lkenin en bilge insandr ve grevini lnceye dek srdrebilir ama
kendisinden daha bilge biri karsa yerini ona brakmak zorundadr. Felsefeci ve
din adam kimliine uygun olarak Metafiziki ya da Baflrahip adlaryla anlan bu
en st ynetici, g, bilgelik ve sevgi edimlerini kifliliinde birlefltirmifltir. yardmcs da G, Akl ve Sevgi adlarn taflrlar. G, savafl barfl ve askerlik ile iliflkili iflleri ynetir. Bilim dallar, bu bilim dallarnda alflan arafltrmaclar, tm meslekler ve mesleki ifller, Akln grev alan iinde yer alrlar. Bilimlerin baflndaki uzmanlar onun buyruu altndadr. Btn bilimler Bilgi ad verilen tek bir kitapta flaflrtc bir aklkla zetlenmifltir.
Sevgi ise lkede salkl kuflaklar yetifltirilmesi grevini stlenmifltir. Eitim retim ifllerinin dzenlenmesi de onun sorumluluundadr. Bu lkede Moreun yaklaflmna karflt olarak aile ve evlilik kurumlar yoktur. Salkl ve birbirine uygun
bireyler devlet izniyle birlikte olup salkl ocuklar dnyaya getirirler. Sevgi, tm
salk konularn titizlikle izler ve dzenler. Yaflam da dhil her fley ortaklafladr.
Tm ocuklar devletindir ve devlet tarafndan bytp eitilirler. Kamuya ait evlerde yaflarlar, kadnlara ve erkeklere ayrlmfl ksmlarda hemcinsler olarak yatarlar. Sz konusu evlerde uzun masalarn evresine oturarak hep birlikte karnlarn
doyururlar. lkede tmyle komnal-topluluku bir yaflam sz konusudur. Hibir
kimsenin hibir fleyi olmamas temel ilkedir. nk bir fleylere sahip olmak bencillii krkleyecek insanda her fleyden nce bulunmas gereken yurt sevgisini
azaltacaktr.
Matematik ve doal bilimler temeli zerine oturtulmufl olan eitim-retim her
aflamada zorunlu tutulmufltur. renciler yeteneklerine bal olarak farkl meslekler iin zel eitim alrlar ve herkes yeteneklerine gre bir ifle yerlefltirilir. Hibir
konu rastlantya braklmaz. Spor eitimi ak havada gereklefltirilir. ocuklarn ve
yetiflkinlerin eitim almasnn en ilgin yolu, kent duvarlarna izilmifl olan resim
ve flekillerin srekli nlerinden geildike izlenmeleri ve alglanmalar yoluyla
olur. Duvarlarda sanatsal resimlerin yan sra, temel ansiklopedilerin ierdii tm
bilgilerin resmedilmifl biimleri bulunur. En i duvardan en dfl duvara doru ve
kkten bye doru her bir duvara bir gezegen resmi izilerek, bunlarn tannmalar ve renilmeleri salanmaktadr. Duvarlar ayrca bir tiyatro sahnesi grevi
de grmektedir. Kk ocuklar alfabeyi, okuma yazmay ve daha baflka pek ok
bilgiyi bu duvarlar zerindeki izimlerden salt bir oyun oynar gibi renirler. Eitim srelerinde eflitli aletlerden de yararlanlr ve olduka ileri eitim yntem ve
teknikleri nerilir. lkede arfl-pazar alflverifli ve para bulunmaz. Lks tketim de
dhil her fley devlet tarafndan karfllanr ve kiflilere doal bir hak olarak datlr.
Yine de yabanclardan baz fleyler almak iin lkenin belli bir paras vardr. Gnlk alflma 4 saatle snrldr. Bu sre Platonda 8, Moreda 6 saatti. lkede insanlar ok alflkan ve verimli olduklar iin 4 saatlik bir alflma yeterlidir. Tembellik
en byk etik deersizliktir ve cezalandrlr. alflma dflndaki vakitler bireysel geliflimi amalayan etkinliklere ayrlmfltr. lkede herkes gereksediini ve hak ettiini elde eder. Kimse baflkasnn durumuna ya da konumuna gz dikmez. Her konuda temel lt toplumun iyiliidir. Bu flekilde hem birey hem de toplum mutlu
olur.
Campanellann bu grflleri gelifltirirken dnemin koflullarndan etkilendii
anlafllmaktadr. O dnemin talyan Kent devletlerinde kalabalk kitleler ar ifllerde ezilirken bir avu aristokrat aylaklk iinde soysuz bir hayat srmekte, sonuta
her iki kesim de mutsuz olmaktayd. Oysa Gnefl lkesinde herkesin ifli vardr, ifl
yk ar deildir ve kalan sreler bedeni ve ruhu gelifltiren urafllara ayrlmfltr.
Campanella yasal eflitlik ilkesi zerine snfsz bir toplum modeli nerse de devletin baflnda grev ve yetkileri mutlak bir monark bulunur. Bu, bir tr evrensel papalk monarflisi olarak yorumlanmfltr. nk bu ideal toplumun dinsel tercihi Hristiyanlktr ve bireylerin itenlikli ve saf bir dinsel eitim almalar nemsenmektedir. Yurttafllar, her fleyin ortakln savunan havarilerin yaflamlarn rnek alrlar.
Yine de bu toplumda bilimsel aydnlanma ve bilgiye verilen yksek deer, Moreun topyasna gre daha dikkat ekicidir. Adeta bir bilgi toplumu yaratlmak istenmifltir. Campanellann Moredan bir yzyl sonra yazmfl olmas ileri Rnesans
yzyllarnda bilgiye ve bilimsel ilerlemeye verilen deerin bir yansmasdr. More,
topyasnda daha ok toplumsal koflullarn iyilefltirilmesiyle ilgilenmekteydi. Campanella ise ad gibi aydnlk olan lkeyi bilgi ve bilimin aydnlatmasn istemifltir.
Bu istem Francis Baconun Yeni Atlantisinde doruk noktasna ulaflacaktr.
17
Gnefl lkesinde kimsenin
hibir fleyi olmamas temel
ilkedir. nk sahiplik
duygusunun bencillii
krkleyeceine inanlr.
Moredan yaklaflk bir yzyl

sonra yazan Campanellann
topyasnda bilime
Moredan daha ok deer
vermesi, bilimin Rnesansn
ilerleyen dnemlerinde
giderek artan nemine iflaret
eder.
18
Modern Felsefe-I
Francis Bacon
Ben Salemin bilim

kurulunun asli grevi
olaylarn sebepleri ve gizli
nedenlerini renmek ve
insann doa zerindeki
egemenliinin snrlarn
geniflletmektir.
Baconun, bilim zerine

kurulu topik devlet
tasarm, her fleyin din
zerine kurulu olduu
Ortaan Hristiyan devlet
tasarmna bir alternatif
sunmas bakmndan
anlamldr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Francis Bacon (1561-1626) Yeni Atlantis (Nova Atlantis) adl yaptnda bilimsel ve
teknik geliflmelerin toplum ve devlet yapsn belirledii bir topya kaleme almfltr. Gney Yarm Krede Byk Okyanusun ortalarnda yer alan Ben Salem isimli
bir adada kurulmufl olan bu devlet dfl dnyadan kopuk bir yaflam srdrmekte,
sadece 12 ylda bir dfl lkelere bir gemi gndererek oralardaki bilimsel geliflmeleri ve yenilikleri izlemektedir. teki lkeler bu devletin varlndan haberdar olmadndan heyet icraatlarn klk deifltirerek ve kimseye belli etmeden yrtr. Okyanusta yolunu kaybeden yabanc bir gemi, mrettebatyla bu adaya dflnce adallar bu yabanclara itenlikli bir konukseverlik gsterirler ve bir yetkili adann toplum ve devlet yapsn bu yabanclara betimlemeye bafllar.
Adada dikkati eken en temel nokta, bilimsel aydnlanmann, bilimsel ve teknik geliflmenin ulaflt yksek dzey ve buna bal olarak salkl ve kltrl bir
toplum yetifltirilmifl olmasdr. lkeyi bir bilim kurulu ynetmektedir. Sleyman
Evi denilen yerde alflmalarn srdren ve Bilimler Haznesi adyla anlan bu kurulunun grevi olaylarn sebepleri ve gizli nedenleri zerine bilgi edinmek, mmkn olan her fleyi yapabilmek iin insann doa zerine egemenliinin snrlarn
geniflletmektir. Kurul 36 kifliden oluflur ve yelerinin her biri bilimin belli bir alannda derin bir uzmanla sahiptir. Bunlarn alflmalar gizlidir, sadece kendilerinden sonra gelecek olanlar yetifltirirler. Iflk Toplayclar ad verilen 12 kiflilik grup
gizlice yabanc lkelere giderek son bilimsel geliflmeleri lkeye taflrlar. Geri kalanlarsa bilimsel arafltrma ve incelemenin tm farkl vehelerini gereklefltirerek bilimsel geliflmeyi ileriye taflmaya alflrlar. Bunlar er kifliden oluflan on iki gruba
ayrlrlar ve gruplar yaptklar ifllere gre adlar alrlar. rnein ye btn kitaplarda bulduklar denemeleri topladklar iin bunlara yamaclar denmektedir.
Geri kalan gruplar ise sr adamlar, madenciler, toplayclar, drahomaclar,
lambalar, afllar ve doa yorumcular adlaryla anlrlar.
Sleyman Evinin bilginleri tm evreni aydnlatacak olan fl yakalamfllardr.
Kurumun alflma aralar ya da ortamlar 21 grupta toplanmaktadr: Derin maaralar, yksek kuleler, yapma kaynaklar, yapma doa evleri, salk odalar, hamamlar, baheler ve tm geri kalanlar bilimsel arafltrmalarn sonular olan kazanmlar
ya da yeni inceleme ve arafltrma alanlardr. Bilimsel geliflmenin en st dzeyini
ve evrensel fl yakalamfl olmak bu toplumun tm bireylerini aydnlanmfl ve erdemli klmfltr ve bu yzden mutlu bir yaflam srdrmektedirler.
Bilimin salad nimetlere bylesine katksz bir inan, uzun yzyllar boyunca her fleyin dinle akland ve halen de aklanmaya devam edildii bir dnemde dinsel kurumlara meydan okuma ve bir alternatif sunma olarak anlamlyd hi
kuflkusuz. Bilimsel ilerleme ve bulufllarn yaratt gven ortam ve iyimser hava
her trl gl bilimin zeceine olan inanc pekifltiriyordu. Baconun bu bilim toplumu topyas, dnemindeki geliflmelerin bir yansmas olarak kabul edilebilir. Ayn ideal Campanellada da bulunmaktayd. Ne var ki gnmzde bilimsel
ve teknolojik geliflmelerin yol at evre felaketleri bu konu zerinde yeniden
dflnmeyi ve z elefltiri yapmay gerektirmektedir.
deal bir devlet
toplum dzenine duyulan zlemi yanstan topyalarn, kaleme alndkSIRAve
SZDE
lar dnemin toplumsal ve siyasal olaylaryla ilgilerini, nitenin buraya kadarki ksmnda
verilen bilgiler flnda tartflnz.
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
19
RNESANS DNEMNDE SYASAL DfiNMLER

Niccolo Machiavelli
talyann Floransa kentinde doan Machiavelli, Rnesans hmanizminin nemli
isimlerinden ve modern siyaset biliminin kurucularndandr. Filozof, yazar, diplomat, mzisyen ve oyun yazar olmann yan sra dneminin Floransa Devletinin
nemli devlet adamlarndand. Modern siyaset felsefesinin baflta gelen isimlerindendi. Sylefliler adl yaptnda politika yazlarn bir araya getirmifl, Savafl Sanatnda ise ileri savafl taktiklerini incelemifltir. Kalc nn Prens adl baflyaptna
borludur. 1513 tarihli bu yapt nedeniyle ad politikada aldatc taktiklerin kullanmn ieren bir siyaset yapma biimi olan makyavelizm terimiyle zdeflleflmifltir.
Bu durum ksmen bir hakszlktr, nk Machiavellinin amac kt ve irkin politika yapma yollarn olumlamak deil, politikann olgusallkta byle yrdn
gstermekti. Prenste bir prensliin nasl kurulaca, nasl ynetilecei, nasl yitirilecei, tarihsel ve deneyimsel yollarla anlatlr. Yaflad dnemin siyasi karflklklar nedeniyle gl bir devlet ynetimini savunmufl, mutlak monarfliye duyulan
gereksinimi koflullar ve aralaryla gzler nne serilir. Yapt, bu zelliiyle politik realizm ile politik idealizm arasndaki kkl ayrma byk katk yapmfltr.
Oysa Machiavelli Sylefliler isimli yaptnda Sparta, Roma, Venedik gibi gemifl
kent devletlerinin deneyimlerinden hareketle cumhuriyet ynetiminin stnlklerini savunmaktayd. Geri bu yapt talya kentlerinin siyasi istikrara kavufltuklar
daha ge bir dnemde yazmflt. Oysa Prensi yazd dnemde talya kent devletleri karflklk iindeydi. Ynetim zayfl, toplumsal baflboflluk, ahlaksal dflfl,
duyarl yurtseverleri dflndren boyutlara varmflt. Kilisenin devlet ve bireyle
olan iliflkileri de duruma tuz biber ekmekteydi. Machiavelli, her fleyden nce talyan birliinin gerekleflmesi amacna yneldi. Bu amacn nce mevcut kent devletlerinin glendirilmesi ve istikrara kavuflturulmasyla gerekleflebileceini dflnmekteydi. Birincil arzusu yurttafl olduu Floransa Kent Devletini istikrara kavuflturmakt. Bu sebeple mutlak monarfliyi savunmaktayd ve yneticilere yol gstermek iin Prensi kaleme ald.
Yaptta yneticinin egemenlik alanndaki kontrol salayabilmek iin uygulamas gereken gizli nlemleri ve taktikleri ortaya koyar. zellikle egemenlii eline
yeni geiren bir prensin bu taktikleri uygulamas gerekecektir nk onun ilk grevi salam bir politik yap infla edebilmek iin elde ettii gc sabitlemesidir. Ayn zamanda kamusal bir figr, bir halk adam olmas gereken prens, devletin bekas iin gerektiinde her trl etik dfl eylemi yapmak zorundadr. Devletin esenlii iin bazen yurttafl aldatmak kanlmaz olabilir. Machiavelli tarihteki baflarl
yneticilerin de aynsn yaptn, tarihsel verilerle kantlad iddiasndadr. Prensin, siyasal amalarn gereklefltirebilmesi iin Hristiyan etiine uymas gerekmediini vurgular. Bu tarz bir etik tr insanlara sadece boyun emeyi, savafltan ve
kavgadan kanmay tlemektedir. Bunlarnsa gl yneticiye hibir yarar olmayacaktr. fiu halde yapt ahlakll, politik adan yeniden tanmlyor grnmektedir; buna gre hkmdara iliflkin olarak kabul edilebilir gaddar eylem fleklinde
ifade edilebilecek bir eylem tarz lt olarak ne srlmfl grnmektedir: bu lte uyan bir eylem, hzl, etkili ve ksa sreli olmaldr. Machiavelli iyi sonularn
kt eylemlerden geldii noktasndaki ironinin kuflkusuz farkndayd. Ama mutlak ynetici olmann ona gre baflka bir yolu grnmyordu. Bylece nemli olann ama olduu, amaca gtrecek aracn iyi ya da kt olmasnn hibir nemi
olmad vurgulanmfl oluyordu.
Machiavelli politik realizm

ile politik idealizm
arasndaki ayrma byk
katk yapmfltr.
Prensten sonra kaleme

ald Syleflilerde
cumhuriyet rejiminin
erdemlerini savunan
Machiavelli, Prensi kaleme
ald dnemin
Floransasnn siyasal
karflklklarndan
etkilenerek bu yaptnda tam
tersine mutlak monarfliyi
yelemifltir.
Ahlaklln politik adan

yeniden tanmland
Prenste, nemli olann
ama olduu, amaca
gtren aralarn iyi ya da
kt olmalarnn nemi
olmad vurgulanmaktadr.
20
Modern Felsefe-I
Ahlaklln politik adan

yeniden tanmland
Prenste, nemli olann
ama olduu, amaca
gtren aralarn iyi ya da
kt olmalarnn nemi
olmad vurgulanmaktadr.
Machiavelli salayaca toplumsal yarar asndan din kurumunu kabul etmekte, dinin insanlar zerinde hkimiyet salamay kolaylafltracana inanmaktayd.
Ama insanlar politik bilinten uzaklafltran ve edilgin hale getiren Hristiyan ahlak yerine, yurtseverlik duygularn ne karan eski Roma tarz bir dini yelemekte, dine, dinin kendi deer ve hatr iin deil, salayaca toplumsal yarar nedeniyle ynelmekteydi. Onun ana ideali, birleflik, bamsz ve zgr bir talyan ulusuydu. Ulusun politika, bilim ve din asndan Kilisenin egemenliinden tam olarak bamsz olmasyd (Thilly, 2007: 20). Prensteki tm savlar bu amaca hizmet
etmek zere kotarlmfltr. Platon ve Aristotelesin ideal toplum dzenlerinde yneticinin g istemi hofl karfllanmazken Machiavelli, dzenin korunmas iin kaba
kuvvetin bazen zorunlu bir yntem olduunu, toplumsal dzende ceza-dl sistemini, iflveren ve ifli kavramlarn vurgular. Alman dflnr Ernst Cassirer, Machiavellinin politik yaflamn olgular ile etik yaflamn deerleri arasnda ayrm yaparken bir bilim insan gibi davrandn dile getirir ve onu politikann Galileosu diye anar. Buna karfllk talyan filozof Benedetto Croce, politik liderlerin karar alrken etik deerleri gzetmediklerini savunan gereki ve pragmatist bir dflnr olduunu savunur. Amerikal politika filozofu Leo Strauss ise Machiavellinin ktnn retmeni olduu yolundaki geleneksel grfle yakn durur. nk ona gre Machiavelli prenslere adalet, merhamet, itidal, bilgelik ve insan sevgisi gibi deerlerden kanmalarn ve zalimlik, fliddet, korkutma ve aldatma gibi yollar yelemelerini tlemektedir.
Grld gibi Machiavelli zerine farkl deerlendirmeler sz konusudur ve
bunlarn her biri kendi asndan hakl grnmektedir. Bir taraftan, Machiavellinin
yneticilere nerdii baz yntemler etik deerlerle badaflmaz grnmekte, hile ve
yalan, tlenmese de, tutulmas gereken doal yolmufl gibi gsterilmektedir. te
yandan Machiavellinin sonul amac, yneticinin kendi karlar deil, devletin gc ve karlardr. talyann iinde bulunduu karflklklar yurtsever bir dflnr
olan Machiavelliyi etkilemifl ve onu daha otoriter bir devlet dzenini savunmaya itmifl olabilir. zetle, Machiavellinin Prenste vermek istedii mesaj, devletin devamll ve halkn istikrarl bir yaflama kavuflturulabilmesi iin tek erkli, gl bir ynetim biiminin oluflturulmas gerekliliidir. Bu amaca ulaflmak iin baflvurulacak
aralarn etik ilkelerle badaflmas her zaman mmkn olmayabilir; bu nedenle bu
yolda bu trden yani etik ilkeler aranmasa da olur. Ne var ki bu noktada yine etik
mi, siyaset mi gibi bir ikilemle karfl karflya kalmaktan kanlabilir mi acaba?
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Machiavelli,SIRA
Prensin,
SZDE siyasal amalarn gereklefltirebilmek iin baflvuraca aralarn
etik bakmdan iyi ya da kt olmalarnn nemli olmadn savunarak etik ve siyasal deerler arasnda zaman zaman ortaya kan atflmada tutumunu belirlemifltir. Machiavelli
D fi N verilen
ELM
zerine yukarda
bilgiler flnda, onun bu konudaki tutumunu tartflnz.
Jean Bodin
S O R U
Fransz hukuku ve siyaset felsefecisi Jean Bodin (1530-1597) gl devlet idealinin bir dier temsilcisidir. Fransada, Angersda dodu. Paris Parlamentosunun
DKKAT
yesi oldu ve Toulousse niversitesinde retim yelii yapt. Dinsel Reform dneminde yaflad ve Fransada Kalvenistlerle devlet-destekli Katolik Kilisesi arasnSIRA SZDE
daki atflmalar
elefltiren yazlar yazd. Yaflam boyunca Katolik kalmasna ramen
papalk otoritesini elefltirmekten geri durmad. Bu yzden bazen gizli Kalvenist
olarak suland. Yaflamnn ilerleyen dnemlerinde kaleme ald bir yaptta, tm
AMALARIMIZ
inan sistemlerinin uyumla bir arada yafladklar bir dnya lksn dile getirdi.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
21
Bir veba salgn esnasnda Laonda ld. Devlet zerine Alt Kitap adl temel yaptnda mutlak monarfli rejimini savunmufl ve kuramn laik, hukuksal temelden hareketle egemenlik kavram zerine oturmufltur. Ona gre egemenlik, bir lkede yaflayanlar zerinde Devletin en mutlak ve sregiden gcdr. Devlet adna egemenlii hkmdar-kral kullanr. Kraln kulland egemenlik blnmez, paralanmaz ve devredilemez. Kral doal hukuk ve ahlak yasalarna baldr ve kendisini
sadece Tanrya karfl sorumlu grr. Bu son tmceye baklarak Bodinin krallarn
tanrsal haklar kuramndan yana olduu sanlmamaldr. Tersine, Bodin tarihsel,
felsefi ve hukuksal temellerden hareketle dnyevi (sekler) bir mutlak monarfli
kuram oluflturmufltur. Bu balamda devletin kayna Tanr deil, ailedir. Devlet
birok ailelerin ve onlarla birlikte malik olduklar fleylerin egemen kudret tarafndan hukuka uygun olarak adaletle ynetilmesidir (akt. fienel, 1998: 313). Ataerkil
aile anlayflna bal olan Bodine gre, nasl ki ailenin reisi babadr, bir aileler toplam olan devletin reisi de kraldr. Aile reisi, aile bireylerinin gereksinimlerini karfllayarak, mutluluunu salamaya alflr. Kral da devleti oluflturan gruplarn gvenlik ve esenlii iin alflr. Onun varlk koflulu budur. Kraln egemenlii ona ayn zamanda yasa karma hakk da verir. Yasa karma hakknn baflka toplumsal
glere devredilmesi, kraln egemenliinin snrlandrlmas anlamna gelir. Yasa
karma hakknn aristokratik bir meclisin elinde olduu rejimlere aristokrasi, halk
meclislerinin elinde olduu ynetimlere demokrasi, tek bir kraln elinde olduu rejimlere mutlak monarfli denir. Egemenliin bu g oda arasnda datld
karma bir ynetim biimi olamaz nk egemenlik blnemez. Eer blfllrse,
taraflar arasnda anarfli kar, zamanla devlet dzeni ortadan kalkar ya da egemenlik bu g odaklarndan birisinin eline geer. Bu durumda en iyi rejim mutlak monarflidir. nk teki ynetim biimleri anarfliye dnflmeye eilimlidirler. Egemen, yurttafllara karfl sorumlu olmamakla birlikte tmyle sorumsuz da deildir.
Kraln her fleyden nce doal yasaya karfl sorumluluu vardr; kral doa yasasna
uymaya zorlayansa vicdandr. Eer vicdannn sesini dinlemeyerek doa yasasn
inerse Tanrya karfl sorumlu olur. Bodin, laik siyaset kuramn bu noktada dinsel bir dflnceyle desteklemek zorunda kalmfltr. Bu noktada Hristiyanlktan deilse de, doal din anlayflndan yanadr.
Kimi yorumcular, onun bu son tutumunu Papalk kurumuyla olan hesaplaflmasna yormufllardr. nk Bodin, Papalk ynetiminin mutlak egemenlik istemine
ve diretmesine karfllk ulusal devletin baflndaki hkmdarn hem otoritesinin
mutlak olduu, hem de sorumluluunun papaya deil, sadece Tanrya karfl olduu inancn vurgulamaktayd. Nitekim Bodinin memleketi olan Fransadaki toplumsal gler, Papalk idaresine karfl koyan ilk gler olmufllard ve Bodin de papala karfl ulus devlet fikrini savunan nc dflnrlerden biriydi. Egemenliin
kullanmnda mutlak monarfliden yana olan Bodin, mlkiyet hakknn da mutlak
olduu inancndadr. zel mlkiyet kavram kraln egemenlik alan dflnda kalr.
Kral ailelerin mlklerinin sahibi deildir. Onlar baflkasna devredemez, sahibinin
rzas olmadan onlara dokunamaz. Bu nedenle yurttafllardan vergi alrken genel
oya baflvurmak zorundadr. Bodin tm bu grfllerinde bafllca Aristotelesten etkilenmiflti. Yine Aristotelesin etkisiyle yaptnda devrim konusuna da deinmifltir.
Ona gre devrimlerin bafllca nedeni zenginle yoksul arasndaki uurumdu. Devrimlerin nlenebilmesi iin bu ekonomik yapnn deifltirilmesi gerekmekteydi.
Bodin bu amala ekonomi zerine de alflt ve Avrupadaki fiyat artfln Yeni Dnyadan gelen altn ve gmfle balayan ilk dflnrlerden oldu.
Bodin, savunuculuunu
yapt mutlak monarfli
rejimini, laik ve hukuksal bir
temelden hareketle
oluflturduu egemenlik
kavram zerine
oturtmufltur.
Devletin kayna Tanr deil

ailedir. Ailede baba neyse
devlette kral da odur.
Bodine gre yasa karma

hakknn aristokrat bir
meclisin elinde olduu
rejime aristokrasi, halk
temsil eden bir meclisin
elinde olduu rejime
demokrasi, tek kraln elinde
olduu rejime mutlak
monarfli denir. Karma
rejimler olamaz nk
egemenlik blnemez.
Kral doal yasaya karfl
sorumludur ve onu buna
zorlayan fley vicdandr.
Vicdannn sesini dinleyip
doa yasasna uymazsa
Tanrya karfl sorumlu olur.
Bu grflleriyle Bodin
Hristiyanla karfl doal
dini desteklemifl olur.
Bodin, papalk idaresine

karfl ulus devlet fikrinin
nc savunucularndandr.
22
Modern Felsefe-I
Ksaca Colloquium olarak bilinen 1588 tarihli yaptnda ise doruluun doas
zerine yedi eitimli kifli arasnda geen bir konuflmay konu edinmifltir. Bunlarn
biri bilim filozofu, biri Kalvenist, biri Mslman, biri Pagan, biri Katolik, biri Yahudi, sonuncusu ise kuflkucudur. Hepsi de felsefe eitimi almfl olan bu kifliler, konuflmann sonunda, temsil ettikleri inan sistemlerine bal insanlarn birbirleriyle
uzlaflp uyum iinde yaflayabilecekleri sonucuna varrlar. Leibniz, bu yapt nedeniyle Bodini Bat dnyasnda dini toleransn kurucularndan biri olarak vmfltr.
Bu dinsel hoflgr anlayfl, Bodinin hkmdarn tm inanlara hoflgryle yaklaflmas gerektii dflncesinde siyasal bir boyut kazanr ve papaln kat hoflgrszlne yant oluflturur.
Hugo Grotius
Stoaclar insanlarn akl

denen ortak bir eyi
paylafltklarn, Tanrnn da
Akl olduunu, bylece
insanlarn ortak znn
Tanr olduunu
savunmaktayd. Bylece
akl, evrensel ve doru yasa
olmakta ve Stoaclar, tm
insanlarn ayn evrensel
yasaya uyduklar bir dnya
devleti lksne
ynelmekteydi.
Hollandal bir hukuku ve filozof olan Hugo Grotius, kk yaflta hmanist ve

Aristotelesi bir eitim almfl, Hollanda Devletinin resmi tarih yazcs olarak alflmfl ve ilk grevi de uluslararas hukuk zerine uzmanlaflmak olmufltur. Uluslararas hukuku doal yasa kavram temelinde kuran nc dflnrlerdendir. Bu alanda yaratt etki gnmzde de geerliliini korumaktadr. Bu alandaki en nemli
yapt Savafl ve Barfl Hukuku zerine: Kitap (De jure belli ac Pacis: Libri Tres)
adn taflr. Ayn alanda Serbest Deniz (Mare Liberum) adl yapt da nldr. Modern dnemde doal yasa kavram 17. yzylda ortaya kmfl ve etik, politik ve
hukuksal dflncede kalc bir etki yaratmfltr. Grotiusun bu kuramn savunulmasndaki nc rol yadsnamaz. Onun doal yasa kuram uluslararas hukukun yaptafllarndan biri olmufltur. Politik hak ve dzenin temel taflycs olarak grlen
doal yasa kuram, sonraki dnemlerde bu haklardan tretilen akla dayal ynetim
biimlerinin domasna yol amfltr. Aslnda kavramn mucidi Grotius deildi. Henz M.. 5. yzylda Sofistler, doal olan (physei) ve insan eliyle konulmufl olan
(thesei) arasnda bir ayrm yapmfllard. Bu ayrm zellikle hukuk alannda etkisini
gstermifl ve doal olan, kaynan doada bulan yasalar (doal hukuk) ile insanlar tarafndan oluflturulan yasalar (pozitif hukuk) arasnda bir ayrm yaplmflt. nsan eliyle yaplmfl yasalar sanlara (doksa) dayanrlar ve bu nedenle gszdrler ve geerlilikleri de tartflmaldr. Doal yasalar ise varln doadan alrlar
ama ne yazk ki bunlar sonradan konulmufl yasalar tarafndan bastrlmfllardr. Ancak doal yasalar asndan grldnde tm insanlar birbirine eflit olacaklardr.
Sofistlerden sonra Stoa Okulu, bu dflnceyi daha bilinli bir biimde dillendirmifltir. Stoaclara gre tm insanlar ayn ortak eyi paylaflrlar; bu ortak e akldr ve
Tanr da bir tr Akl olarak grlr. Bylece insanlarn ortak z ve Tanr aslnda
ayn fleydir. Akl ya da doa insanlarn ortak z olduuna gre akl, evrensel ve
doru olan Yasadr. fiu halde tm insanlar ortak olarak bu evrensel doal yasaya
sahiptir ve bu yasa z bakmndan adalet ya da tm insanlarn eflitliidir. nsanlar ayn yasay yani adaleti paylafltklarna gre ayn devletin, yani bir dnya devletinin yesi olmaldrlar. Adaletin, evrensel doal yasa olmas dflncesi tm insanlarn evrensel kardefllii fikrini de gndeme getirmektedir. Hristiyanlk bu yasay kendi grfllerine gre yorumlamfl ve uygulamfltr. Doal yasann Tanr olmas ya da kklerinin Tanrda bulunmas, tanrsal adalet ve Hristiyan cemaatin
kardefllii gibi dflncelere dolaymlanmfltr.
Doal yasa kavramnn modern ada zgn anlamyla layk olduu yere taflnmas ise Grotius eliyle olmufltur. Yeniada Hristiyan inancnn paralanmas ve
egemen ulus devletlerin ortaya kmaya bafllamas Grotiusun grfllerini nemli
klyordu. Gerek bu ulus devletlerarasndaki iliflkiler, gerekse bu devletlerin deniz
23
aflr egemenlik kurma tutkular Grotiusun grfllerinin yakndan incelenmesini

gerekli klmflt. Grotiusun bu alana getirdii yenilik, doal yasa kuramn sekler
(dnyevi) bir yolda yorumlamfl olmasdr. Bylece Thomist ya da Aristotelesi gelenein krlma sreci de bafllamfl oluyordu.
Grotiusa gre doal yasalar (ius naturale) kaynan tpk Stoann belirttii gibi insann ussal doasnda bulmaktadr. Bu doay hi kimse, hatta Tanr bile deifltiremez. Doal yasalar insann ussal doasndan gelen doal haklardr. Buna
karfllk konulmufl hukuk yasalar (ius civile) insan topluluklarnn tarihsel sre
iinde birtakm gereksinimlere bal olarak ve isteyerek oluflturduklar hukuk sistemidir. Bu yasalar yeni koflullara uygun olarak deifltirilebilirler. Oysa doal haklara dayanan doal hukuk yasalar, tarihsel sre iinde deifliklie uramayan ve
her trl konulmufl yasadan nce gelen yasalardr. Devlet de yapay bir yaratm deil, doal bir kurulufltur. O da insan akl ve insan doas zerine temellenmifltir.
Bu nedenle devlet bireylerin doal haklarn garantiye almakla ykmldr. Halkn da egemenlik hakk vardr, ama bunu bir hkmdara ya da ynetici snfa devredebilir. Uluslararasnda gerekleflen savafllar aslnda doal haklara yaplan saldrdan baflka bir fley deildir. Grotius doal haklar ve doal hukuk grflleriyle demokrasi kavramna giden yolu aralasa da, meflrutiyet kuramna geerlilik salamaya alflmaktayd. Ayrca uluslararas iliflkilerin doal haklar zemininde geliflmesinin temellerini arafltryordu.
Grotius, blmn baflnda szn ettiimiz nl yaptna Roma yasalar youn
bir biimde incelenmesine karfln devletlerin ve onlarn yneticilerinin aralarndaki karfllkl iliflkilerle ilgili yasalar grubuna ok az dikkat yneltilmifltir szleriyle
bafllamaktadr. Grotius, pek ok kiflinin, bu yasalar grubunun aslnda hibir gereklii olmadna inandn belirterek devam eder. nk bir kral ya da kent
devletinin bakfl asndan yararl olan hibir fleyin adaletli olmad dflnlmektedir. Oysa ona gre bu alanda doal hukuka gre davranlmas gerektiinin gsterilmesi flarttr; Grotius yaptnda bu grevi baflarmaya alflr. Uluslararas iliflkilerde neden adalet kavramnn uygulanamaz olduunu gstermekle ifle bafllar. Bunun nedeni, byk devletlerin yaflam iin gerekli olan her fleyi kendilerinin saladklarna inanmalardr. Oysa bu inan iki ynden hataldr. Birincisi; hibir devlet
ticaret ve savunma sz konusu olduunda bir baflkasnn yardmna gereksinim
duymayacak denli gl deildir. kinci olarak maddi kazan ya da avantaj salamak yasann ve toplumsal dzenin biricik temeli deildir. Yasann temel nedeni,
toplumsal dzenin devamllnn salanmasdr ama bu, insanlarn maddi gereksinimlerinin karfllanmasnda olduu gibi basit bir konu deildir; insanlar ayn zamanda toplum iin srkleyici bir arzuya da sahiptirler. Herhangi bir fleyden
yoksun bile olsak, yine de doamz bizi toplumdaki karfllkl iliflkiler iine srkleyecektir; baz fleylerden yoksun kalmak, topluma balanmamz iin fazladan bir
sebep olabilir. fiu halde iimizden gelerek toplumsal yaflam arzulamamz bir doa
yasasdr.
Grotius doal yasann ieriini iki yntemle doldurmaya alflr: Birincisi a priori yntemdir: bu adan salt ussal refleksiyon ile insan doas ve insansal koflul
zerine eilir: Buna gre, eer tolere edilebilir bir toplum yaflam olanakl olacaksa, toplum yaflamn dzenleyen belirli kurumlar ve kurallar da olacaktr. kincisi,
a posteriori yntem olarak ise, insan doasnn ve koflullarnn olgularndan hareket etmek yerine, byk lde paylafllan bir fikirden hareket eder. Bu da tm
uluslar arasnda doal yasann gerei olduuna inanlan bir fleyi ya da uygarlk yolunda ilerlemeye yol aan fleyleri yaplafltrmaktan ibarettir. Grotius bu ortak ka-
Grotiusa gre devlet, insan

akl ve doas zerine
kurulmufl doal bir
kurumdur ve bireylerin doal
haklarn gvenceye almakla
ykmldr. Halkn
egemenlik hakk vardr ama
bunu yneticiye devreder.
Grotius bu grflleriyle
demokrasi fikrinin nn
amfltr.
Grotiusa gre iimizden

gelerek toplumsal yaflam
arzulamamz bir doa
yasasdr.
24
Modern Felsefe-I
bullerin ya doa yasalarndan ya da genel uzlafldan doru bir sonu olarak ktn ne srer. Bu flekilde Grotius, tm uluslararas iliflkilerin doal yasa kavram
zerinde temellendirilmesi gerektiini ne srer. Onun doal yasa ilkelerinin, doal haklar ilkelerine geifl saladna iflaret edilmektedir. Bu iddia doruluk pay
taflsa da Ortaada bireysel haklarn anlaml bir rol oynadna deinen teorisyenler de yok deildir. Grotiusun belirlemelerinde kendini koruma- yaflam srdrme
hakk kadar, kendi kendisinin sahibi olma hakk da nemli rol oynar. Grotius iin
atflmadan uzak bir toplumsal dzen iin haklar nemlidir. atflma, teki insanlarn haklarna tecavz etmenin sonucu olarak ortaya kar. Pozitif yasa, atflmayan haklarn ideal bir yapsnn izini srmeli ve dzensizlie yol aan hak ihlallerini nlemelidir. Grotius bireysel haklarn korunabilmesi iin egemen bir otoritenin gerekliliine de dikkati ekmifltir. Ancak ona gre prenslerin ya da yneticilerin otoritesi deifltirilemez bir biimde snrsz da deildir. Onlarn gc, halk tarafndan onlara aktarlan haklar terimleri iinde ele alnabilir. Burada Hobbesda olduu gibi bir szleflme kavram sz konusu deildir. Birisi kendisini isterse kle
yapabilir ya da kendi kendisini ynetme hakkn bir baflkasna devredebilir. Ne var
ki hi kimsenin isyan etme hakk yoktur. nk devlet bu haklar ortak huzur ve
sknet iin ortaya koymufltur. Elbette burada da bir istisna vardr, eer ynetici,
dflmanca bir niyetle insanlar imha etmeye kalkflrsa onun da ynetim haklar
elinden alnabilir. Grld gibi Grotius temel hak ve zgrlklere dayal demokratik toplum yapsnn kaplarn aralar gibi grnmektedir ama henz yolun
ok baflnda bulunulduu da sylenebilir.
Johannes Althusius
Althusiusa gre biricik

egemen g halktr ve
ynetici halkn setii bir
grevlidir. Bylece Althusius,
halk egemenlii
dflncesine kesin formunu
kazandran ilk dflnr
olmufltur.
Hukuku ve Kalvenist bir siyaset felsefecisi olan Johannes Althusius (1563-1638)

1603 de yaynlanan Politica Methodice Digesta, Atque Exemplis Sacrir et Profanis
Illustrata adl nl yaptnda federalizm kavramnn geliflimine byk katk yapmfl
ve ilk federalistlerden biri olarak nitelenmifltir. Althusiusun dflnce yaflamnn en
verimli dnemlerini geirdii Almanyann Emden kenti, blgedeki politik ve dinsel etkinliin kesiflim noktasndayd. Hollanda ve Fransay ngiltereye balayan
zengin bir liman kentiydi ve politik zgrln o dnemdeki gl merkezlerinden biriydi. Gl bir Kalvenist ruha sahip olsa da Katolik ve Lutherci unsurlar da
barfl iinde bir arada bulunduruyordu. Althusius yaflad kentin bu zgrlk
ortamndan etkilenerek mutlak monarfliye karfl demokratik devlet dflncesine
hizmet eden grfller ne srd. Althusius, insanlarn bamszlnn yneticilere
devredilemeyecei grflndeydi. nk ona gre devletin baflndaki kifli halkn
efendisi deil, sadece halkn setii bir grevliydi. Biricik egemen g halkn kendisiydi. Althusius bu grflleriyle halk egemenlii dflncesine kesin formunu
kazandran ilk dflnr oldu. Bu adan Rousseaunun kendisine ok fley borlu
olduu dflnlmektedir. Egemenlik halka ait olduuna gre, baflta bulunan ynetici halk adna ve halkn yerine eylemde bulunabilir, o, birtakm snr ve balarla
devleti ynetmek iin halk tarafndan grevlendirilmifl bir kimsedir; bu grevin ne
olduunu ve snrlarn da halkn istencinden domufl olan yasa belirler. Devlet
baflkan yasann stnde deil altndadr, yasa onun istencine bir snr izer; o, bu
snr aflmaya kalkflrsa, halk da ona karfl ayaklanabilir. (Gkberk, 1998: 188) Grld gibi Althusiusun grflleri tmyle demokratik ynetim biimini betimleyen grfllerdir ve halk egemenlii kavram demokratik ynetimlerin en temel ilkesi olmufltur.
25
Althusius da Bodin gibi egemenliin blnmez, paralanmaz, bir baflkasna

devredilemez btnsel bir kavram olduunu dflnmekteydi. Egemenliin tek kifliye aktarlmasn ise zellikle yanlfl buluyordu. Ona gre egemenliin aktarlmas, insanlarn zgrlklerini yneticiye aktarmalar demekti ki, bu da doal haklara aykr bir durumdu. nsanlarn zgr olmalar en baflta gelen doal haktr. Bodin egemenlik hakknn bir krala devredilebileceinden sz ederken Althusius,
mutlak monarfli fikrine daima kararllkla karfl kt. Ona gre monarfli insann ussal zne, yani doal yasaya aykr bir ynetim biimiydi. Althusiusa gre egemenlik dorudan halktan kt iin, sadece halkn elinde bulunabilir. nk insann akll z egemenliin de kaynadr. Egemenlik akl, akl ise tm insanlhalk temsil eder. Devleti de bir szleflmeye dayal olarak halk kurmufltur. Dolaysyla egemenlik de devleti kuranlarn yani halkn hakkdr. Halk kendini bir Parlamento ile temsil ettirir. Parlamentonun yetkileri hibir biimde ortadan kaldrlamaz. Devlet erkini yrtenler her aflamada halka baldrlar. Halkn egemenlie
sahip kmas en doal hakkdr; bir baflka deyiflle halkn egemen olma hakk, doal haklarn baflnda gelir. Bylece Althusius doal haklar kuramn halk egemenlii ynnden tamamlamaya alflmfltr. Buna karfln, genifl topraklar bir merkezden ynetmenin zorluklar karflsnda federatif devletlerden oluflan federal devlet
modelini nermifl, bu konuda da nc dflnrlerden biri olmufltur.
Doal yasa ve doal hak kavramlarndan ne anlyorsunuz? Bu kavramlarn
zgrlk, deSIRA SZDE
mokratik devlet dzenlerinin kurulmas bakmndan tafldklar nemi tartflnz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
26
Modern Felsefe-I
zet
N
A M A
N
A M A
Modern Felsefenin ne anlama geldiini zetleyip modern felsefenin bafllangcn oluflturan Rnesans dnemini deerlendirebilmek.
Modern Felsefe genifl anlamyla Rnesanstan
bafllayp 20. Yzyln bafllarna dek uzanan sreci, spesifik anlamyla ise 17.-18. yzyl felsefesini
ifade eder. Modern Felsefe terimi ise; 1. En son
tarzlar, yntemler ya da fikirlerle yapmak, 2. Ortaan bitiminden gnmze kadarki zaman diliminde yer alan fleyler, Bir dilin geliflim srecinin en son aflamas, 4. Modern zamanda yaflayan
ve modern fikirleri, inanlar, ltleri benimseyen kifli anlamna gelir. Modernlik ortaa-skolastik yaflam biiminden syrlarak yeni bir yaflam
biimine geifli anlatr. Bu da Tanrsal buyruklarn bir tarafa braklp insann zgr aklnn yol
gstericiliine gvenilerek baflarlabilirdi. Bu sre Rnesansta bafllad. Rnesans inan yerine,
duyulara ve akla dayal yeni bir bilgi anlayflnn
domasna yol at ve bu srete insan dflnen
ve eyleyen zne olarak ne kt. Bu yzden modern a Rnesans ile bafllatlabilir. Ortaada
dflnen zne genel ve evrensel bir zne olarak
Tanr istencinde toplanmflt. Bu yeni dnemle
birlikte insan dnyay, toplumu ve bilimi kendi
elefltirel aklsal sorgulamalaryla kurmaya bafllad. Rnesans insann kendi dnyasn kurmak
adna kendi yeteneklerine duyduu bu gven
insanclk (Hmanizm) ad verilen bir akmda
ifadesini buldu. Rnesans terimi genel anlamyla
bir yeniden douflu, zel anlamyla ise Grek ve
Roma kltrnn yeniden diriltilip zmsenmesini ifade eder. Yeni ktann keflfi ve matbaann
icad gibi geliflmeler Rnesansn ruhundaki yenilik ve yenileflme lksn glendirmifl ve Rnesans insanln dflnsel tarihinde yeni bir dnemin bafllangc olmufltur.
Hmanizmin anlamn ve Dante, Petrarca, Boccaccio, Mirandola, Erasmus, Luther Montaigne
gibi erken ve ge dnem Rnesans hmanistlerinin grfllerini tartflabilmek.
nsanclk, insan akln, etik ve adalet kavramlarn temel alan, teorik ve pratik alanda insansal
deer ve ilgilere odaklanan, tm insanlarn deerli ve onurlu olduklarn ngren ahlak felsefelerini anlatr. zel anlamyla ise Grek ve Latin
kltrnn zmsenmesine dnk Rnesans ynelimidir. Hmanistlerden Dante, yaptlarn Latincede deil, talyancada yazarak modern an
zellii olan ana dilde yapt retme eilimine nclk etmifltir. Kutsal Komedide evrende Tanrsal bir dzen olduu ve tm olaylarn kutsal isten tarafndan mutlu bir sona doru ynlendirildikleri fikrini savunur. Monarchiada ise Kilisesinin grevinin evrensel bir barfla yol gstermek
olduunu syler ve papann kutsal gc karflsnda imparatorun dnyevi gcn yceltir. mparatorun yetkiyi papadan deil, dorudan Tanrdan aldn syleyerek Ortaan geleneksel
siyaset anlayflndan kopmufltur. Bir dier hmanist dflnr Petrarca ise Augustinustan ruhun
stnl fikrini almfl, kendi beninden hareket
etmek dflnmelerinin kaynan oluflturmufltur.
Ruh kendi kendisinin bilincinde olduu iin doadaki her fleye stndr. Buna karfln Petrarca
doa arafltrmalaryla da ilgilenmifl, Ortaan ie
dnklk tutumu ile Rnesansn dfla dnkln harmanlamfl, mutluluun ancak dfl etkilerden ve i drtlerden arnmakla elde edilebileceini dflnmfltr. Dinlerin greli bir doruluklarnn olduunu savunan Boccaccio ise insann doasn, duyusal kapasitesini ve duygulanmlarn tm doall iinde betimlemifl, insan
yaflamn kilise ve trelerin basklarnn tesinde
yaln bir gereklik olarak ele almfltr. Mirandola
Yeni Platoncu bir anlayflla insann bilgiye ulaflmak iin srekli arafltrma yapmasnn nemini
vurgulamfltr. Ona gre Tanr insan evrenin merkezine koymufl, her fleyin bilgisini elde etmesini
kolaylafltrmfl, kendisini gereklefltirmesi iin ona
seme zgrl ve onur vermifltir. Bylece insan Tanrnn bu dnyadaki bir benzeri, makrokosmos yannda mikrokosmosdur. Mirandola Yeniplatonculuu, Aristotelesilii, Hermetisizmi ve
Kabala retisini sentezleyerek insana aflamal bir grev yklemifltir: 1. Zorunlu ahlaksal geliflim, 2. Ussal bilgilenme, 3. Mutlak gereklikle
zdeflleflip yetkinleflme. Erasmus ise klasik yaptlarn yaygnlafltrlmasnn hmanist kltrn
glenmesi adna nemli olduunu dflnmfl
ve birok klasik yapt kendi diline kazandrmfltr. Felsefe ve teolojide dilsel kesinlik, szdizimsel doruluk ve retorik parlakla nem vererek
yeni bir dilsel anlayfl gelifltirmeye odaklanmfltr.

Delilie vg adl yaptnda ruhban snfnn delilik denebilecek uygulamalarn elefltirmifl dinin
asl doasndan uzaklaflldn, skolastik eitimin bafltan afla elden geirilmesi gerektiini savunmufltur. Buna karfln dinin zne ynelik kesin bir kuflkuculuk ortaya koymamfltr. Gerek
dinin kafa deil, yrek sorunu olduunu dflnmfltr. Luther ise Hristiyanln reformdan geirilmesini savunmufl, Tanrnn bilinmesinde akln rolne kuflkuyla yaklaflmfl, akl karflsnda
iman ne karmfltr. Gnahn isten zayflndan trediine inanmfl, iman yoluyla istenci glendirmeye ynelmifltir. Luthere gre zgrce
Tanrya ynelmek ve Tanrya iman ederek yaflamak yeterlidir. Bunun iin kilise kurumlarna ve
kilisenin zorlad kalplaflmfl uygulamalara gerek yoktur. Tanr insan doas gerei yetkeye tabi klar. Bu yzden politik yaflamda devlete itaat
etmek imana karfllk gelir. nk devletin buyruklar evrensel barfln salanp korunmasna ynelmifllerdir. Bu amaca ynelmemifl buyruklara
karfl koymaksa meflru bir haktr. Bir baflka hmanist olan Montaigne Ne biliyorum? sorusundan yola kmfl ve dnyay kendi yarglama gc araclyla sorgulamaya giriflmifltir. Antik dnem kuflkucularndan etkilenerek rnek bir yaflam iin insann tm yetilerini kullanabilecei
srekli bir arafltrma ruhu iinde bulunmak gerektiini dflnmfltr. Ona gre yeryznde itiraz gtrmez bir grfl yoktur ve bu yzden mutlu olmak isteyen kifli kendisini herhangi bir grfle balamamal, retken bir kuflku ve arafltrma durumunu srdrmelidir. Ona gre nsan olmak tam anlamyla bilinli deneyimlere sahip olmakt ve insan ancak en iyi bildii konularda
byle bir bilinci elde edebilirdi. Ona gre duyular insanlara hem haz verir hem de onlar fiziksel
dnya hakknda gvenli ve yeterli biimde bilgilendirir. Montaigne, yaflad toplumun olumlu
birikimlerini de kabul eder. Bu da kuflkuculuunun devrimci olmaktan ok bireysel bir yaflama
ilkesiyle ilgili olduunu dflndrr.
N
A M A
27
Thomas More, Tommaso Campanella ve Francis

Baconun toplumsal topyalarn deerlendirebilmek.
Toplumsal dzensizlik ve huzursuzluklar Rnesansta topya ad verilen ideal dzen arayfllarnn domasna yol amfltr. topya kavram Thomas Moreun, olmayan yer anlamna gelen topya isimli yaptndan gelir. More, bu yaptnda snfsz, sosyalist bir dzen nerir. Yaptta zel
mlkiyet yadsnd, zenginliin halka adilce
paylafltrld, sosyal adalet ve eflitlik lksnn
gereklefltirildii bir devlet tasarm gelifltirilir.
Para ve lks tketim yasaklanr, ataerkil bir aile
dzeni vurgulanr. Ynetici, bilgelii kantlanmfl
kifliler arasndan seim yoluyla belirlenir ve temsili bir demokrasi nerilir. Tm dinlere ve hatta
dinsizlie hoflgryle baklr. Savafltan kanlsa
da zorunlu hallerde kurnazca savafl stratejilerine
baflvurulabilecei sylenir. Campanellann Gnefl lkesi ise parann btn, btnn paray tamamlad politik bir birlik dzenidir. Burada da zel mlkiyet ve kazan yoktur. Tm kazanmlar devletindir ve herkese aittir. Devlete
bilim yol gsterir ve yurttafllar arasndaki tek ayrm bilgi dzeyi bakmndandr. En bilge kifli lkeyi ynetir. Onun yardmcs devlette gc,
akl ve sevgiyi temsil ve tesis eder. Tembellik en
byk etik deersizliktir ve temel lt toplumun mutluluudur. Gnefl lkesi bu zellikleriyle yasal eflitlik ilkesi zerine kurulmufl snfsz
bir toplum modeli nerir. Baconun Yeni Atlantisi, srekli arafltrma durumu iinde olan bir Bilim Kurulunca ynetilen Ben Salem isimli bir
ada devletini konu edinir. Kurulun grevi olaylarn gizli sebeplerini aa kararak insann doa zerindeki egemenliinin snrlarn geniflletmektir. Bu devlet tasarm Ortaan Hristiyan
devlet tasarmna bir alternatif sunmas bakmndan anlamldr.
28
Modern Felsefe-I
N
A M A
Machiavelli, Jean Bodin, Hugo Grotius ve Johannes Althusiusun siyaset felsefelerini tartflabilmek.
Machiavelli, politikada aldatc taktikleri meflru
gren makyavelizm terimiyle zdeflleflmifltir. Oysa amac kt ve irkin politika yapma yollarn
olumlamak deil, bunlarn, politikann gereklii
olduunu gstermekti. Sylefliler isimli ge yaptnda cumhuriyeti savunan Machiavelli, Prenste
ise mutlak monarfliyi savunmay yelemifltir. Yaptta, amaca giden her yolun meflru olduu fikri
savunulur. nemli olan devlette dirlik ve dzeni
salayp korumaktr. Bu ama uruna etik olmayan yollara baflvurulabilir. Machiavelli bireysel
kar deil, devletin karn savunmufl, politik
gereklikle politik idealizm arasnda yapt ayrm nedeniyle nemsenmifl, siyasal dzeni insan
doasnn gerekliine dayandrd iin modern
siyaset biliminin ncs kabul edilmifltir. Jean
Bodin ise laik ve hukuksal bir mutlak monarfliyi
savunur. Ona gre egemenlik blnmez, paralanmaz, devredilemez bir gtr ve Krala aittir.
Devletin kayna Tanr deil, ailedir. Ailede baba
neyse devlette kral odur. Yasama hakknn aristokrat bir mecliste olduu rejime aristokrasi, halk
meclislerinde olduu rejime demokrasi, kralda
olduu rejime mutlak monarfli der ve sonuncusunu ideal rejim olarak grr. Kral doal yasaya
karfl sorumludur; onu doa yasasna uymaya
zorlayan ise vicdandr. Vicdann inerse dorudan Tanrya karfl sorumlu olur. Bylece Bodin papalk idaresine karfl ulus devlet fikrinin
ncs olmufltur. Mlkiyet hakknn kraln yetkileri dflnda olduunu syler. Tm dinlerin birlikte uyum iinde yaflayabileceklerine inanmfltr.
Hugo Grotius ise doal yasa kavramn ilk kullanan isimlerdendir. Sofistlerin physei-nomoi ayrmndan ve Stoac evrensel yasa fikrinden etkilenerek insan aklna ve doasna dayal doal
yasa ile sonradan konan hukuk yasalar arasnda
ayrm yapmfl, ilkini ikincisine stn klmfltr.
Ona gre doal bir yap olan devletin grevi insanlarn doufltan getirdikleri doal haklar korumaktr. Egemenlik halka aittir ama bir ynetici
snfa devredilebilir. Bu grflleriyle demokrasi
fikrine kap aralamfltr. Toplum halinde yaflamann doal bir yasa ve eilim olduunu savunmufl, uluslararas iliflkilerde adalet kavramnn
nemini vurgulamfltr. Johannes Althusius ise
demokrasi lksn iyice vurgulamfl, egemenli-
in halka ait olup baflkasna devredilemeyeceini savunmufltur. Ona gre ynetici daima halk
adna eylemelidir. Yasa devlet baflkann bile balar. Halk kendini parlamento ile temsil ettirir ve
parlamentonun yetkileri ortadan kaldrlamaz
ama genifl topraklar tek merkezden ynetmek
g olaca iin federatif devletlerden oluflan federal bir devlet modeli gelifltirilmelidir. Bu dflncesiyle Althusius, devlet ynetiminde federal
dzenin nc savunucularndan olmufltur.
29
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi modern teriminin szlk
anlamlarndan biri deildir?
a. En son tarzlar, yntemler ya da fikirlerle yapmak.
b. Ortaan bitiminden gnmze kadarki zaman
diliminde yer alan fleyler.
c. nsann srekli bir kuflku ve sorgulama hali iinde olmas durumu.
d. Bir dilin geliflim srecinin en son aflamas.
e. Modern zamanda yaflayp modern fikir ve ltleri benimseyen kifli.
2. Afladakilerden hangisi insancln (hmanizm)
ieriini oluflturan grfl ve amalardan biri deildir?
a. Grek ve Latin kltrnn yeniden diriltilmesi
b. Tm dflnsel alanlarda insani deer ve ilgilere
ynelinmesi
c. Tm insanlarn deerli ve onurlu olduklarnn
kabul edilmesi
d. nsanc olmayan her tr kavram, dflnce ve uygulamann dfllanmas
e. Hristiyanlk yerine eski uygarlklarn doast
inanfllarnn yceltilmesi
5. Erasmus ile Luther arasnda yaplan afladaki karfllafltrmalardan hangisi doru deildir?
a. Luter Hristiyanln kkl bir reformdan geirilmesi gerektiini dflnrken Erasmus Hristiyanln zne iliflkin konularda gerek bir kuflkucu deildi.
b. Luther Katolik Kilisesinin kaldrlp imann yeniden yorumlanmasn savunurken Erasmus Katolik Kilisesinin reformdan geirilmesi gerektiini
dflnmekteydi.
c. Erasmus Kilisenin kurumsal yapsna karfl saf
iman yceltirken Luther Tanrnn ve dier dinsel olgularn anlafllmasnda akln roln vurgulamaktayd.
d. Luther bir eylem adam olarak davranrken, Erasmus bir dflnr ve elefltirmen olarak kalmfltr.
e. Her iki dflnr de Hristiyanl hmanizm ile
bir flekilde uzlafltrma eilimindeydi.
3. Dantenin Kutsal Komedi isimli eserinde geen komedi kavram, yaptn hangi zelliine iflaret etmektedir?
a. Her fleyin kutsal isten tarafndan sonul bir iyiye
doru dzenlendiine ynelik bir inanc yanstyor olmas
b. nsanln o dnemde iinde bulunduu gln
durumlara ynelik komik tasvirler ieriyor olmas
c. Dnemin siyasal kurumlarna ynelik rtk ve
ironik birok gndermelere sahip olmas
d. Evrenin her yerinde gzlemlenmekte olan dzenin arkasnda byk bir dzensizlik ve gvensizlik gizli olduu inancna dayanyor olmas
e. nsanln beklentileriyle akbeti arasndaki ironik tezata iflaret etmekte olmas.
6. Montaigne, kuflkuculuu hangi zellii nedeniyle

dneminin fanatik toplumsal taflknlklar iin bir zm olarak nermektedir?
a. Hayatn anlamsz olduu ve uruna mcadele
edilebilecek hibir deer bulunmad inancna
dayanmas
b. Her tr yetkenin reddedilmesi devlet otoritesinin tamamen ortadan kaldrlmas amacna ynelmifl olmas
c. nsan doasnda yalnz yaflamaya dnk pasif
bir taraf olduu ve bunun insan tm toplumsal
eylemlerden uzaklafltraca ngrsne dayanyor olmas
d. Tanrsal yetkeye kaytsz flartsz itaat dflncesine dayanyor olmas
e. Her grfln tartflmal olduu ve hibir grfle
krlemesine balanlmamas gerektii dflncesine dayanmas
4. Mirandolaya gre bir insan mutlak gereklik ile zdeflleflip yetkinleflme devini gereklefltirebilmek iin
hangi aflamalardan gemelidir?
a. Ahlaksal geliflim ve ussal bilgilenme
b. Saf iman ve ahlaksal geliflim
c. Kuflkucu sorgulama ve ussal bilgilenme
d. Ahlaksal geliflim ve kuflkucu sorgulama
e. Kuflkucu sorgulama ve saf iman
7. Afladakilerden hangisi Moreun ve Campanellann

nerdikleri topik toplum dzenlerinin ortak zelliklerinden biridir?
a. Snfsz bir toplum nermekte olmalar
b. zel mlkiyeti yasaklamalar
c. Her gn belli bir sre alflmay zorunlu tutmalar
d. Para kullanmn yasaklamalar
e. Lks tketimi yasaklamalar
30
Modern Felsefe-I
8. Platon ile Thomas Moreun topyalar arasnda aflada yaplan karfllafltrmalardan hangisi dorudur?
a. Platonun snf esasna dayal bir toplum dzeni
nerirken More snfsz bir toplum nermektedir.
b. Her iki dflnr de askersiz bir devlet dzeni
nermektedir.
c. Platon zel mlkiyete ksmen yasaklarken More
zel mlkiyete izin vermektedir.
d. Her iki dflnr de aile kurumunu bencillii teflvik edecei gerekesiyle yasaklamaktadrlar.
e. Platonun devletinde ynetici nemli bir unsurken More yneticisi olmayan bir toplum yaps
nermektedir.
9. Machiavellinin politik dflncelerinin yneldii nihai ama afladakilerden hangisidir?
a. Yurttafllarn genel ahlak dzeylerinin artrlmas
b. Devletin i dzeninin ve siyasal birliinin salanp korunmas
c. Barfl iinde bir dnya devletinin kurulmas
d. Hristiyanln ve Katolik retilerin yaylmas
e. Toplumun genel mutluluk dzeyinin artrlp korunmas
10. Afladakilerden hangisi Hugo Grotius ile Johannes
Althusiusun siyasal dflncelerinin ortak noktalarndan
biridir?
a. Egemenliin blnemez ve devredilemez olduunu dflnmeleri
b. Halk egemenliini savunmalar
c. Federasyon dflncesini savunmalar
d. topik toplum ve devlet dzenleri nermeleri
e. Doal yasa dflncesine karfl kmfl olmalar
31
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c
2. e
3. a
4. a
5. c
6. e
7. e
Yantnz doru deilse nitenin Modern Felsefe ve Rnesans bafllkl blmn yeniden
inceleyiniz. Modern szcnn srekli bir
kuflku ve sorgulama hali iinde olma anlamna
gelmediini greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin nsanclk ve
Bafllca Rnesans Hmanistleri bafllkl blmn yeniden inceleyiniz. Bir Rnesans hareketi
olan hmanizmin insan akln ycelterek her
tr doast unsuru yadsma yoluna gittiini ve
hmanistlerin nemli bir ksmnn Hristiyanl
tmden reddetmeyip yeniden yorumlamay
yelediini greceksiniz.
Bafllca Rnesans Hmanistleri bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Komedi szcnn Dantenin kulland klasik anlamnn, evrende bir tanrsal dzen bulunduu ve herfleyin
Tanrsal isten tarafndan mutlu bir sona doru
dzenlendii inancn ierdiini greceksiniz.
Bafllca Rnesans Hmanistleri bafllkl ksmnn
ilgili blmlerini yeniden inceleyiniz. Mirandolann insana aflamal bir dev yklediini ve
bunlarn ahlaksal geliflim, ussal bilgilenme ve
mutlak gereklikle zdeflleflip yetkinleflme aflamalar olduunu greceksiniz.
Bafllca Rnesans Hmanistleri bafllkl ksmn
yeniden inceleyiniz. Lutherin akl deil, iman
ycelttiini ve akln Tanrnn anlafllmasnda yaps gerei yetersiz kalacan savunduunu greceksiniz.
Bafllca Rnesans Hmanistleri bafllkl ksmn
yeniden inceleyiniz. Montaignenin dnyada itiraz gtrmez hibir grfl olmadn bu yzden hibir grfle kr krne balanmamak
gerektiini dflndn ve bu tutumun fanatik siyasal tartflmalar durultacana inandn
greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Rnesansta
Toplum Dflncesi ve Toplumsal topyalar bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Moreun lks retimi ve dolaysyla tketimi yasakladn, buna karfllk Campanellann insanlarn lks tketim ihtiyalar da dhil her trl ihtiyacnn devlet tarafndan karfllanmasn nerdiini greceksiniz.
8. a
9. b
10. a
Yantnz doru deilse nitenin Rnesansta

Toplum Dflncesi ve Toplumsal topyalar bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Platonun devletinin snftan olufltuunu, buna
karfllk Moreun snfsz bir toplum nerdiini
greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Rnesans Dneminde Siyasal Dflnmler bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Machiavellinin siyasal dflncelerinin amacnn devletin, zellikle de talyan devletinin i birliinin ve dzeninin salanmas olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Rnesans Dneminde Siyasal Dflnmler bafllkl blmn
yeniden gzden geiriniz. Her iki dflnrn de
egemenliin blnemezlii ve devredilemezlii
dflncesinde olduklarn greceksiniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
Kuflkuculuk ifadesi gndelik kullanmda ktmserlik,
belirsizlik, kararszlk gibi olumsuzluklarla iliflkilendirilse de Montaigne iin ne tutum olarak bir ktmserlikti
ne de insana bir davranfl kural ya da reetesi sunmaktayd. O, kuflkuculukta insan yaflamn olumlayc bir
tutumun kaynan keflfetmiflti. rnein duyularn salad bilginin gvenilirliinden endifle duymamfl, iinde yaflad toplumun kabul grmfl ve yarar kantlanmfl uygulamalarna, rnein yasaya ya da dine bsbtn srtn dnmemiflti. Ama bunlarn fanatiklikten uzak,
sorgulayc bir tutumla ele alnmalar gerektiine inanyordu. nsan, karflsna kan almaflklar bilinli biimde tartabildii srece bir karara varabilir ya da yargda
bulunabilir ama yeryznde tartflma gtrmez hibir
grfl olmad iin hibir grfle kr krne, fanatike balanmamaldr. Aksi takdirde toplumsal atflmalar, partizanca ykmlar doar ve birey bir grfle kr
krne baland srece mutluluu yakalayamaz. Bunun yerine srekli bir kuflku ve sorgulama durumu iinde olmak gerekir. Montaigne yaflam olduu gibi kabul
etmenin, herhangi bir fleyi kesinlikle bilmenin ne denli
g olduunu anlamann erdemin temel flartlar olduunu dflnmekte ve bylece kuflkuculuu erdemli ve
mutlu bir yaflam iin ara haline getirmekteydi.
32
Modern Felsefe-I
Sra Sizde 2
topya trnde verilen bafllca rnekler dikkatle incelendiinde belli konularda ortaklk sergiledikleri grlr. rnein hepsinin de farkl olana hoflgryle yaklafltklar, yenilie ve yeni olana ilgi duyduklar, bilimi
ve bilgiyi nemsedikleri grlr. Yaptlarda zel mlkiyet, aile dzeni, siyasal eflitlik, zenginliin paylaflm,
sosyal adalet gibi konularda, dnemin sorunlarna gndermeler yapan yepyeni uygulamalar anlatlr. Btn
bu ideal dzen tasarlar dnemin sorunlarndan etkilenilerek oluflturulmufl tasarlard. Dinsel hoflgrye ynelik vurgu, dnemin dinsel kurumlarnn kat hoflgrszlne ynelik bir elefltiriydi. Yenilie, bilim ve
bilgiye ynelik vurgu Rnesansn dflnsel baflarlarna
ve ynelimlerine karfllk vermekteydi. zel mlkiyete
ynelik yasak ya da snrlamalar, insanlarn ve uluslarn
servet edinmek uruna ortaya koyduklar bencil ve ykc mcadelelere ynelik bir elefltiriydi. Aile dzenine
ynelik neriler yozlaflmfl aile deerlerinin ihyas amacna ynelmifl, siyasal eflitlik ve sosyal adalet vurgusu
Bat lkelerinin snfl toplum yaplarna ve zenginliin
paylaflmndaki hakszlklara bir itiraz olarak gelifltirilmiflti. Bu adan bakldnda topyalar dnemin mevcut siyasal ve toplumsal dzenlerine bir antitez olarak
grlebilir. te yandan insan doasna aykr uygulamalar iermeleri nedeniyle ayn zamanda insan doasnn gerekliine de bir antitez oluflturduklar dflnlebilir. Zaten bu yzden topya olarak kalmfllardr.
Sra Sizde 3
Machiavelli Prens isimli yaptnda ahlakll siyasal adan yeniden yorumlayarak Prensin politik amalarn
gereklefltirirken her trl etik kaygdan bamsz olduunu vurgulamfltr. Bu durum ilk bakflta Machiavellinin politikada hileli yollar, kurnazlk ve aldatmacay
meflru grd fleklinde yorumlanabilir. Oysa onun dneminde ynetim zayfl, toplumsal baflboflluk ve ahlaksal dflfl, duyarl yurtseverleri dflndre boyutlara
varmflt. Bu yzden ncelikle yaflad devletin i karflklklarn ortadan kaldrp birlii salamaya yneldi.
Bireyin ya da yneticilerin zel karlarn deil, devletin karlarn vurgulad ve yneticinin de daima bu
amac gzetmesi gerektiini savundu. Burada; etik deerlere ballk yneticiyi zayf gsterecek ve siyasal karflklklara yol aacaksa, bu deerler, siyasal dzen, istikrar ve mutluluk adna grmezden gelinebilirler mi?
diye sorulabilir. Machiavelli aslnda etik deerlere kaytszl olumlamamakta, sadece siyasal olaylarn doasnda yatan ahlaksz eleri sergilemeye alflmaktay-
d. Yani ona gre siyasal ifllerle uraflanlar ister istemez

bu gereklie uygun davranmak zorundaydlar. Bu ktlkleri kanlmaz bir doal durum olarak grd
iindir ki Prense gerektiinde bu kt yollara baflvurabileceini, o baflvurmazsa dflmanlarnn zaten bunlar
kendi aleyhinde kullanacaklarn sylyordu. Bylece
siyasal istikrar ve etik deerler ikileminde Machiavelli
siyasal dzenden ve istikrardan yana tavr sergilemiflti.
Bu tutum dneminin koflullar iinde deerlendirildiinde belki bir lde anlafllabilir ama deiflen toplum
ve siyaset durumlarndan bamsz olarak ele alndnda daima tartflmal kalaca ortadadr.
Sra Sizde 4
Doal yasa, kaynan insann ussal doasndan alan,
yani insann doufltan beraberinde getirdii, Tanrnn
bile deifltiremeyeceine inanlan yasalard. Buna karfllk hukuk yasalarnn toplumsal ve siyasal koflullara gre sonradan konan yasalar olduklar dflnlmekteydi.
Hukuk yasalar deifltirilebilir ama doal yasalar akl
esasl evrensel yasalardr ve zamansal koflullardan etkilenip deiflmezler. Yasa yapma, devleti kurma ve ynetme haklar gemiflte ya Tanr ya da soy esasna oturtulmaktayd. Oysa doal yasa ve hukuk kavramlar, siyaset filozoflarna, yasa yapma ve devlet ynetme haklarn insan akl ve doas zerinden yeniden yorumlayabilmeleri iin meflru bir temel salad. Bylece temel
yasal dzenlemelerin insann doasna ynelik, evrensel ve deiflmez temellere dayand savunulur oldu.
Yneticilere ve yasa koyuculara ncelikle bu doal haklarn temini ve korunmas grevi yklenir oldu ve devlet, bireyin doal haklarn gvenceye almakla ykml klnd. Bu dflncenin, sonraki yllarda halk egemenlii ve evrensel insan haklar temelinde zgrlk
ve demokratik devletlerin kurulmasna giden yolu aralad sylenebilir. nk egemenlik artk Tanrdan ya
da soy esasndan tretilmek yerine insan akl ve doasndan tretilir oldu. Ayn tarihlerde geliflmeye bafllayan doal din dflncesi, Tanrsalln ve dini inanlarn da bu doal haklar temelinde yeniden yorumlanmasn salad ve adafl demokrasi lksn flekillendiren ekirdek dflnceler olgunlaflma yoluna girdi.
33
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Ajdukiewicz, K. (2007). Felsefeye Girifl. eviren:
Ahmet Cevizci, stanbul: Say Yaynlar.
Bacon, F. (1957). Yeni Atlantis. eviren: Hmit Dereli,
stanbul: Maarif Vekaleti Yaynlar.
Bacon, F. (1998). Denemeler. eviren: Akflit Gktrk,
stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Bennett, J. (2003). Learning from Six Philosophers
1. Great Britain: Oxford Unv. Press.
Bennett, J. (2007). Learning from Six Philosophers:
2, New York: Oxford Unv. Press.
Brun, J. (2003). Stoa Felsefesi. eviren: Medar Atc,
stanbul: letiflim Yaynclk.
Campanella, T. (1965). Gnefl lkesi. eviren: Vedat
Gnyol, Haydar Kazgan, st., an Yay.
elik, S. (2010). Bilgi Felsefesi: lkadan Yeniaa.
stanbul: Doruk Yaynevi.
Erasmus, D. (2010). Delilie vg. eviren: Hasan
lhan, Ankara: Alter Yaynclk.
Farago, F. (2003). Sanat. eviren: zcan Doan, Ankara:
Dou Bat Yaynlar.
Faure, P. (1992). Rnesans. eviren: Hseyin Boysan,
stanbul: letiflim Yaynlar.
Gjertsen, D. (2000). Bilim ve Felsefe. eviren: Feride
Kurtulmufl, stanbul: Say Yaynlar.
Gkberk, M. (1998). Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi
Kitabevi.
Honer, S., Hunt M., Okholm, T., (2003) Felsefeye ar.
ev: Hasan nder, Ankara: mge Kit.
Jimenez, M. (2007). Estetik Nedir? eviren: Aytekin
Karaoban, stanbul: Doruk Yaymclk.
Machiavelli, N. (1994). Prens. eviren: Nazm Gven,
stanbul: Anahtar Kitaplar Yaynlar.
Montaigne, M. (1999). Denemeler. eviren: Sabahattin
Eybolu, stanbul: fl Bankas Yaynlar.
More, T. (1965). topya. eviren: Vedat Gnyol,
stanbul: an Yaynlar.
Nadler, S. (Ed). (2008). A Companion to Early
Modern Philosophy. USA: Blackwell Publ.
Russell, B. (1997). Bat Felsefesi Tarihi: Ortaa.
eviren: Muammer Sencer, st: Say Yay.
Sahakian, W. (1995). Felsefe Tarihi. eviren: Aziz
Yardml, stanbul: dea Yaynevi.
Skinner, Q. (2004). Machiavelli. eviren: Cemal Atila,
stanbul: Altn Kitaplar Yaynlar.
Stumpf, S. E. (1994). Philosophy; History and
Problems. USA: McGrow Hill Inc
Thilly, F. (2007). Felsefenin yks-II: adafl

Felsefe. ev: brahim fiener, st., zdflm Yay.
Weber, A. (1993). Felsefe Tarihi. eviren: H. Vehbi
Eralp, stanbul: Sosyal Yaynlar
Westfall, R. S. (1987). Modern Bilimin Oluflumu.
eviren: smail Hakk Duru, Ankara: V Yay.
Websters Dictionary.
Wikipedia, Org. The Free Encyclopedia.
MODERN FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

Rnesans dneminde ortaya kan bafllca felsefi akmlar deerlendirebilecek,
Rnesans dneminde ortaya kan bilimsel geliflmeleri aklayabilecek,
Francis Baconun felsefi grfllerini tartflabilecek,
Rene Descartesin bilgi ve yntem anlayfln deerlendirebilecek,
Descartesin tz, ruh ve ahlak anlayfln genel hatlaryla zetleyip tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kopernik Devrimi
Cogito
Sezgi
Tz
Ruh-Madde kilii
Kartezyen Dalizm
Aklk ve Seiklik
Kartezyen Doa Tasarm
Keplerin Gezegen Yasalar
Tmdengelim
Tmevarm
Zihnin Putlar
indekiler
Modern Felsefe-I
Rnesansta FelsefeBilim ve lk Modern

Dflnrler: Bacon ve
Descartes
RNESANS DNEMNDE BAfiLICA

FELSEF AKIMLAR
RNESANS DNEMNDE BLM VE
BAfiLICA BLM ADAMLARI
FRANCS BACONUN YNTEM VE
BLG ANLAYIfiI
RENE DESCARTESN YNTEM VE
BLG ANLAYIfiI
DESCARTESN TZ, RUH VE
AHLAK ANLAYIfiI
Rnesansta Felsefe-Bilim ve
lk Modern Dflnrler:
Bacon ve Descartes
RNESANS DNEMNDE BAfiLICA FELSEF AKIMLAR
Rnesans Dneminde Platoncu Dflnce
Yunan ve Latin dflncesine ait eserlere ynelik eviri etkinlikleriyle bafllayan Hmanizm hareketi lka dflnrlerinin eserlerini evirme ifline zellikle 15. Yzylda younlaflt. lk dikkat eken eserler de Platonunkilerdi. nc Platonculardan
biri olan Plethon, Cosimo de Medicinin destei ile Floransada bir Platon Akademisi kurdu (1440). Bu akademi Platonun yaptlarnn ilk elden evirisini yapma
amacn gtmekteydi. Platonculuu Aristotelesilie karfl savunmak temel grevlerindendi. Bu abalar bir sre sonra Platonculuktan ziyade Yeni-Platoncu izgilerin ar bast bir dflnceyle sonuland. Akademi sayesinde Platonu kaynandan renen birok dflnr Platoncu kanatta yer aldlar. Bunlardan biri nceki
nitede grfllerini ele aldmz Pico Della Mirandola, bir dieri ise Marsilius Ficinus (1433-1499) idi. Ficinusa gre Platonculuk, insan bilgeliinin zyd ve eer
Katolik retisiyle uyumlu klnabilirse bu retiyi genlefltirebilir, onu daha tinsel
nitelikli bir reti haline getirebilirdi. Ona gre Platon ve Aristotelesin felsefeleri,
aslnda ayn hakikatin iki farkl ifadesiydi. Ficinus Hristiyanl Tanrnn kendisini
amasnn bir biimi olarak grmfl ve bu dini felsefe ile uzlafltrmaya alflmfltr.
Evren en baflnda Tanrnn bulunduu dzenli bir basamaklar sistemidir. nsan ruhu da Tanrdan tremifltir ve lmden sonra yine Tanrya dnecektir. Evrenin btn balantlar insan ruhunda bulunur. Bu yzden insanda tm evreni bilme gc vardr. Bu fikirler Platoncu olmaktan ok yeni- Platoncu grfllerdir.
Yeni Platonculuk etkisindeki en zgn dflnr Nicolaus Cusanustur (14011464) Bafllca yaptlar: De Docta gnorantia (1440). De Conjecturis (1440). De Pace Seu Concordantia Fidei (1453). Cusanusun felsefi yaklaflm skolastik etkiler ile
Rnesans ruhu arasnda gidip gelmektedir. Bu nedenle bir geifl dnemi dflnr olarak kabul edilebilir. Yeni-Platoncu bir dflnr olarak felsefesinde Tanr bilgisinin nemli yer tutmas flaflrtc deildir. Ona gre us, Tanr bilgisini elde etmekte yetersiz kalr. Geri us bize bir dnya bilgisi verebilir: Duyularmz araclyla bilince gelen dank duyu verilerini imgelem yetisi birlefltirir ve bunun sonucunda tasarmlar ya da kavramlar ortaya kar. Bu tasarmlar ya da kavramlar zerinde iflleyen aklmz, bunlar arasndaki iliflkileri keflfederek bunlar birlefltirir ve
bylece bilgilerimiz oluflur. Ne var ki dflnme yetimiz bu kez de bilgiler arasndaki ayrlklar ortadan kaldrarak mutlak bir birlik oluflturmaya ynelir ama bu
36
Modern Felsefe-I
Akl, bilgilerimizi bir birlik

altnda toplamaya yetili
deildir. Bunun farkna
varan akl, renilmifl
bilgisizlik denen duruma
ulaflr ve mutlak birlii
temsil eden Tanrya aklla
deil, bir tr sezgiyle, mistik
aydnlanmayla ulafllr.
yolda tkanr. nk akl okluklar ve farkllklar olmadan ifl gremez. Bu nedenle Cusanus, mutlak birlii temsil eden Tanr bilgisine bu yolla, yani dflnme yetisi ile ulaflamayacan anlar. Bu duruma Cusanus renilmifl bilgisizlik (docta ignorantia) adn vermektedir. Bunun anlam dflnm yetisinin snrlarn bilmesidir ve Tanr bu snrn tesinde kalmaktadr. O halde Tanrya ulaflmann baflka bir
yolu olmaldr. Cusanusa gre bu yol bir tr sezgi yolu, baflka deyiflle mistik bir
aydnlanma yoludur. Bu flekilde kavrayfl ya da kavramsal bilgi olmadan bir grnm elde edilebilir. Bir baflka deyiflle Tanr gnl gzyle grlebilir. Mistik kifli
bir esrime (coflku iinde kendinden geme) yaflants iinde Tanrnn kavramsal
bilgisine deil belki ama grnmne ulaflabilir. Tanr tm karfltlarn kendisinde
birlie ulaflt mutlak varlktr; fleylerin iindeki sonsuz tzdr. Bylece z ve tz,
grnm ve gereklik, gizlilik ve aklk onda bir ve ayn fleydir. Onda tm deerler mutlak olarak bulunur. Dnya Tanrnn bir almdr. Birlik olan varlk oklua dnflmfltr; okluk da Tanrda birlik olmaktadr. Tanr her fleyin gizil zdr,
bylece her gerek fley de btn fleylerin zdr. Bu bir tm-tanrclk demektir.
Oysa bu nokta Cusanusun felsefesinde bir eliflki oluflturmaktadr. nk Hristiyan grfle sarlarak dnyann Tanrdan farklln onaylamaktadr: Tanr tm karfltlarn birliidir, doada ise tm karflt gler zaman ve mekna dalmfl olarak
grnrler. fieylerin z Tanrsal z ile zdefl deildir; fleyler sonludur ve tanrsal
idealar tam olarak gereklefltiremezler (Thilly, 2007: 7). Bu nedenle sonul anlamda Tanr ve doa zdefl deildirler.
Cusanus bilim konusundaysa Aristotelesi evren anlayfln yadsyan bir tutum
taknmfltr: Ona gre evrende yetkin bir daire bulunamaz, bu nedenle gezegenlerin yrngelerinin dzgn bir daire olmas dflnlemez. Bu grfl Keplere giden
yolu amfltr. Ona gre evrenin bir snr olduu grfl de kabul edilemez. Evrenin ne bir merkezi, ne de evresi vardr. znenin durduu yer merkez grevi grr. Bu gezegende bulunduumuz iin burasn merkez kabul etmiflizdir. Cusanusun tm bu grflleri bilim adna ilerici grfllerdir ama evrenin bilimsel bir kuramn sistematik olarak ve hakl karlabilir nitelikte ortaya koyamamfltr. Doaya iliflkin tm grfllerini daha ok kendi soyut uslamlamalarna ve mantksal lmleme ve sonu karmalarna dayandrmfltr. Tm bu grfllerinden Copernicusun haberdar olduu ve a ac alflmasnda bu grfllerden yararland kabul edilmektedir (elik, 2010: 209).
Rnesans Dneminde Aristotelesi Dflnce

Rnesansn felsefe alanndaki hmanist nitelikli bir baflka nemli ynelimi Aristotelesi yeniden keflfetmek olmufltur. Aristotelesin eserleri, hmanizma ruhuna uygun
olarak, Yunanca orijinallerinden okunup incelendiinde, Skolastik dnyann Aristoteles yorumu ile gerek Aristoteles arasnda ciddi ayrlklar olduu ortaya kt.
Kilisenin en salam temeli saylan sistemin birok esasl noktalarda ondan ayr olduu grld ve resmi peripatetizme zt olarak, byk ksm laik unsurlardan oluflan zgrlk taraftar bir Aristoteles okulu meydana geldi (Weber, 1993: 187). Rnesans dnemi Aristotelesilerinin en nls kuflkusuz, Petrus Pomponatius olarak
da bilinen Pietro Pomponazzidir (1462-1525). 1516 tarihli Ruhun lmezlii zerine (Tractatus de immortalitate animae) adl yaptnda bireysel ruhlarn lmezlii
inancnn Aristotelesin ilkeleri ile badaflmadn savunur. Oysa Aziz Thomas dinin bu temel dogmasnn Aristotelesin felsefesine uygun olduunu ne srmekteydi. Bu durumda Pomponatiusun hem Aziz Thomasa hem de dinin bu temel dogmasna kkenden karfl kt sylenebilir. Pomponatius tm insanlarn zihinsel
2. nite - Rnesansta Felsefe-Bilim ve lk Modern Dflnrler: Bacon ve Descartes
37
yetkinlie yetenekli olduklar dflncesini reddetmekle birlikte ahlaksal yetkinliin

yeryznde gereklefltirilemeyecek bir ideal olduu grflne karfl kar. Herkesin
kendi iflinin gerektirdii devleri yapmas, bu konuda yetkinlik olarak anlafllabilir.
Vicdanl ve namuslu bir yarg, kendi alannda muktedirdir ve kendine zg mkemmellie varmfltr. Bu alanda mutlak terimini kullanmak gereksiz olacaktr;
mutlak yetkinlik salt mutlak varla zgdr. Erdemin karfllnn sonsuz bir dl
olmas, yani cennete gidilecek olmas ve yaplan ktlkleri bir cezann beklemesi
fikirlerine dayanarak ruhun lmszlnn ne srlmesini yanlfl bulmaktadr.
nk erdemlilik kar ya da karfllk beklenerek gereklefltirilemez. Erdemlilik gerek anlamda bir deer olduu iin gereklefltirilmelidir. Ktlk de zaten kendi z
cezasn kendi iinde saklamaktadr. Bylece bunlara dflsal bir koflula bal olarak
varlk kazandrlmas tam bir yanlgdr. Aristotelesin kesin bir dille ifade ettii gibi
ruh bedenin bir fonksiyonu ise, beden olmadan ruhun olamayaca aktr. Bundan, ruhun lmsz olmad sonucu kar. Eer ruh lmez deilse, btn dinler
yanlyorlar ve bafltan afla insanlk kendi kendini aldatyor. Platon, birok fleylerde btn insanlarn ayn bir nyargnn oyunca olduklarn sylemiyor mu? Gene
consensus gentiumdan (insanlarn ayn fikirde olmalar) karlan kantn deerini
pek az bir fleye indirgemiyor mu? Nihayet llerin grnmesi, yeniden dirilmesi ve
hortlaklara gelince, gelecek hayat lehindeki bu trl kantlar, safdilliin yardm ettii hayal gcnn fevkalade kudretinden baflka bir fleyi ispat etmezler (Weber,
1993: 189). Bunun sonucu olarak da byclk, ruhlarn arlmas, doast gler gibi fleyler tmyle anlamsz ve batl fleyler olmaktadrlar. Bu grfllerinin flnda, Pomponatius, Byler zerine adl yaptnda eflyann doal bir dzeni olmas
nedeniyle her trl mucizeyi yadsma yoluna gitmifltir. Engizisyonun hflmndan
kurtulabilmek iin sa ve Musann mucizelerini kabul ediyor gibi grnse de bunlar doal yollarla aklamaya alflmakta ve bunu yaparken yine Aristotelesin otoritesine baflvurmaktadr. Bylece bunlar da dolayl yoldan yadsmfl olmaktadr.
Kader zerine adl yaptndaysa Tanrnn nceden her fleyi bilmesiyle, ahlaksal zgrlk retilerinin birbirleriyle eliflik olduunu gstermeye alflmfltr. nk
eer Tanr her fleyi nceden grerek belirlemiflse, o zaman insanlarn zgr istence sahip olduklarndan sz edilemeyecektir; ama eer insanlar zgr istence sahip
iseler o zaman da Tanr insanlarn hareketlerini arkadan izleyecek ve bir bakma yaratlmfl olana tabi olacaktr. Bu durum Tanrnn sonsuz gc ve bilgelii ile badaflr grnmemektedir. Gerekte tm bunlar st kapal olarak belirtme yoluna gider ve kilise ile bozuflmamak adna, mantk Tanrnn nceden belirleyiciliinden
yanadr demek zorunda kalr. Bylece kendisi de bir eliflkiye srklenmeyi gze
almfl grnr. Bu balamda, iyilik de ktlk de Tanrdandr diyerek skolastik nominalizme karfl kmfltr. Grld gibi Pomponatius, Rnesans dnemine uygun hmanist ve yeniliki bir ruhla, Skolastiin mantk dfl dogmalarn Aristotelesin zgn felsefesiyle badaflmazlklar ynnde rtme yoluna gitmifltir.
Bu dnemde Aristotelesi, Ortaada yaplan yorumlar zerinden tantmaya alflan iki grubun alflmalar da olduka etkili olmufltur. Bunlardan ilki bni Rfld
izleyen Averroistler, tekiyse Afrodisiasl Aleksandrosun yorumlarn izleyen Aleksandristlerdir. Bu iki grup birbirlerine rakip olsalar da baz konularda uyuflmaktaydlar. rnein dogmann ileri srd bireysel ruhlarn lmsz olduu grfln
kabul etmiyorlard; her iki grup da, insan bireylerinin ruhlarnn lmsz olduu
ve bu dnya yaflamnn br dnyadaki yaflama bir hazrlktan baflka bir fley olmad fikrine itiraz ediyorlard. Bu devinim iinde Aristotelesilik ile Platonculuu
uzlafltrmaya alflan bir grfl de belirdi. Mirandola bu giriflimin Platoncu kesimi-
Pomponatiusa gre mutlak

yetkinlik mutlak varla has
olsa da iflinin gerektirdii
devleri yapan her insan
ahlaksal yetkinlie eriflebilir.
38
Modern Felsefe-I
nin, Caesalpinus ise Aristotelesi kesiminin bafln ektiler. Her ikisi de Platon ile
Aristotelesin belli bir temelde birlefltirilebileceine inanyorlard ama bu uzlafltrma abalar sonu vermedi.
Rnesans Dflncesine Yn Veren Dier Felsefi Akmlar

Rnesansta ne kan felsefi akmlardan biri de Stoaclktr. rnein Petrarca, Stoaclardan etkilenerek sylemlerinde bu akmn grfllerini dillendirmiflti. Genelde
etik bir dnya grfl olan bu akm, bir yaflama biimi nerisiyle dnemin st dzey aileleri ve eitimli snflar zerinde etkili olmufltur. Seneca klasik Stoac ilkeyi
kabul etmifltir. Ona gre doaya uygun yaflamak ahlaklln temeliydi ve Doa ile
akl zdeflti. Doaya uygunluk akla uygunluk demekti. Duygular ve tutkulardan
uzaklaflarak akla uygun yaflamak bilgece yaflamak demekti. fiu halde ahlakl yaflamn amac bilgece bir yaflam srdrmekti. Seneca, Bilge kifliyi, haz ve acya eflit
dzeyde duyarsz, her konuda kendi kendine yeten, zgr istenciyle erdemlilii
seen, kendini evrenin efendisi olarak gren kifli olarak tanmlamfltr. Yine bir etik
reti olan Epikrosuluk da yaflamn hazlarn yakalama ve mutlu bir yaflam srme gibi tleriyle Rnesansta kendine epey yandafl bulmufltur. Hazz biricik mutluluk kayna olarak gren Epikrosuluk, Ortaada ok yanlfl yorumlanmfl bir
akmd. O dnemde Epikrosu demek putperest, pagan, doru yoldan sapmfl gibi anlamlara geliyordu ve ayrca yksek tinsel deerlere srtn evirmifl sadece basit dnyasal hazlar peflinde koflan kiflileri niteleyen bir sfat durumundayd. Oysa
gerek Epikrosulukta bedensel hazlar deil, tinsel hazlar n planda gelir. Bedenin acszlk iinde olmas bedensel haz olarak yeterlidir. Tinsel hazlar ise daha doyurucu ve sreklidir. nsan gerek mutlulua gtren tinsel hazlardr ve bu da yine bir bakma bilgece yaflama iflaret etmek demektir. Bu vurgu iinde Epikrosuluun da gerek deeri ve anlam yine Rnesans dneminde anlafllmaya bafllanmfltr. Helenistik dnemin bir felsefesi olan Epikrosuluk da Rnesans dneminde felsefe alflmalar arasna kendine bir yer bulabilmifltir.
Bu dnemde kuflkuculuun da bir lde etkisi olmufltur. lka kuflkucularnn
Rnesans dneminde bir keflfi ve bunlarn felsefelerinden etkilenerek belli bir dnya grfl oluflturma edimi de karflmza kmaktadr. Montaigne bunun bir rneidir. Son olarak Atomcu grfllerin sz edilebilir. Rnesansta atomculuk Demokritostan ziyade Epikros zerinden ele alnmfltr. Epikrosuluu yukarda daha ok
etik bir reti olarak ele aldk. nk Epikros felsefesi, tpk Stoa felsefesi gibi, doann yapsna iliflkin belli bir yaklaflm iermesinin yan sra, zellikle ruhsallk ve
ahlak konusundaki nerileriyle etkili olmufltur. Oysa Demokritosun insana degin
grflleri henz iyice dikkati ekecek olgunlukta belirmemiflti. Bu nedenle Rnesans
dneminde zellikle bir yaflam tarzna yol ama bakmndan Epikrosuluk belli sayda insanlar zerinde etkisini gstermifltir. Bu dnemde, Epikrosun ahlak grflleri epikrosuluk, metafizik grflleri ise atomculuk ad altnda ele alnmfl olmaktadr. Epikros da Demokritosun yolundan giderek evrenin yaptafllarn atomlar olarak grr; her fley atomlarn boflluk iinde devinim halinde iken birbirleriyle arpflmalar sonucunda oluflur. Atomlar sadece niceliksel yapda varlklardr yani boyut,
arlk, hacm devinim hz gibi zellikleri vardr, ama renk, ses, tat, koku gibi nitelikleri yoktur. Grld gibi bu tr bir yaklaflm doann matematiksel aklanflna giden yolu aar gibi grnmektedir. Ayn zamanda mekanik doa anlayflnn da ncs olmufltur. Bu grfl yenian ilk yarsnda yaflayan bir Fransz dflnr olan Pierre Gassendi (1592-1655) benimsemifl ve Epikros atomculuunun Rnesansn genel anlayflna uygun olarak, yeniden zgn formuna kavuflmasn salamfltr.
39
RNESANS DNEMNDE BLM VE BAfiLICA BLM

ADAMLARI
Paracelsus
Rnesans dneminin gerek yenilii bilim alannda olmufltur. Bu dnemde Copernicus, Kepler, Galileo gibi hem bilim insan hem filozof olarak nitelenebilen byk kifliler yetiflmifl, bunun dflnda kuramsal dzlemde bilim dflncesine eflitli
katklarda bulunan pek ok dflnr kmfltr. Bunlardan Paracelsus (1493-1541)
Rnesansn bafllarnda yaflamfl svireli Alman bir dflnr, hekim ve kimyacdr.
Doa felsefesi alannda Yeni-Platoncu temelden yola kmfl ve grflleri bilimsel
temelden uzaklaflarak gizemci boyutlar kazanmfltr. Doa biliminin yeni yeni kprdand bir dnemde bu tr bir yaklaflm pek flaflrtc deildir. Ortaa sonlarnda Ockhaml Williamn nominalizmi savunmas ve ifte hakikat kuramn ne srmesi teoloji ile felsefeyi birbirlerinden ayrmfl grnyordu. Bu ayrflmada bilim
ve felsefe arasnda bir ayrm yaplmamaktayd. Paracelsus iin de felsefe, doa bilgisinden baflka bir fley deildi ve bu yzden, felsefe adna, doast gler ieren
bir metafizik ortaya koydu. Ona gre doa canldr ve tanrsal glerle -ruhlarladoludur. Her varlk trnn kendine zg bir ruhu olsa da doann da bir btn
olarak genel ve kapsayc bir ruhu ya da g oda vardr. Paracelsus buna vulcanus adn vermektedir. Doay tam olarak bilebilmek iin her fleyi kendi zyleruhuyla bilmenin yan sra, bir de vulcanusu yani doann genel zn bilmek gerekir. Doa bir makrokosmos iken, insan onun iinde yer alan bir mikrokosmostur. Bu nedenle insan kendisinden hareketle doay daha iyi anlayabilir. nsan anlamann yolu tp biliminden geer; insan vcudundaki doa glerini renen bir
doktor, bunlar makrokosmosta, yani doada yeniden bulacaktr; bu flekilde doay insana yararl ve zararl eleriyle tanmfl olacaktr. Bunun iin doadan korkmamak, tam tersine onunla btnleflerek, onunla birlikte duyarak, yaflayarak, eylemde bulunmak gerekir. Bu flekilde doay anlamak olanakl olabilir. nsanda
onun zel ruhu olarak archeus bulunur. Bu bir tr insana zg ruh ya da yaflam
gc demektir. nsan ok iyi tanyabilmek iin, bu yaflam gcn ok iyi keflfetmek ve bilmek gerekir. Bir insann salam olmas onun archeusunun engelsiz ifllemesine baldr; hastalk, archeusun yabanc bir gce balanmfl olmasdr. Bu
nedenle hastal karflt glerle deil, insann zn salamlafltrmakla iyilefltirmelidir. Hasta bir organa ancak onun kendisinden yaplmfl bir madde ile yardm edilebilir. Baflarl bir hekim her fleyden nce doadaki iyi ve kt ruhlar (geister)
birbirinden ayrt edebilmeyi bilmeli, iyileri desteklemeyi, ktlerle savaflmay renmelidir. Bunun yolu ise birtakm gizemli-byl ifllemlerden baflkas deildir.
Ayrca bir de her fleyde evren ruhu (vulcanus) bulunduuna gre, btn hastalklar iyilefltirecek bir tmel-ilacn da var olmas gerekir. Bu da btn bilgelerin pefline dflt ama henz bulamadklar o tafltr. Paracelsus da bu tafl bulabilmek
iin pek ok kimya deneyleri yapmfl, bu arada kimyann baz temel ynlerini aydnlatmak gibi olumlu baz sonulara ulaflmfltr. Ama bunlar kuflkusuz rastlantsal
olmaktan teye gitmez.
Bernardinus Telesius
Bir dier Rnesans bilimcisi olan Bernardinus Telesius (1509-1588) talyann gneyinde bulunan Cosenzada dodu. Milano, Roma ve Paduada eitim ald. Klasik
kltr, felsefe ve bilim alanlarnda alflt. Baflyapt: De Rerum Natura Iuxta Propria Principia (Kendi lkelerine Gre fieylerin Doas zerine) adn taflr. Bir doal
Paracelsusa gre her varlk

trnn kendine zg bir
ruhu olsa da evrenin bir
btn olarak da ruhu vardr
ve bu ruha vulcanus denir.
Paracelsusa gre her

insanda archaeus denen bir
yaflam gc bulunur. Salk
archaeusun engelsiz
ifllemesi, hastalksa yabanc
bir gce balanmasdr.
40
Telesiusa gre doruya

ulaflmak iin duyulara
baflvurmak kanlmazdr ve
doru bilgi duyu algs
zerine kurulur.
Telesiusa gre madde daha

en bafltan bilinlidir ve
ruhun yapld kumafl
maddeseldir.
Telesius otoriteden ve soyut

akl yntemlerinden deney
yntemine geiflte srar
ederek felsefi empirizmin
nclerinden olmufltur.
Modern Felsefe-I
bilimci-doa felsefesi alflan kifli olarak skolastiin Aristotelesiliini elefltirerek ifle

bafllar. Bu nedenle soyut akln yetkesini kabul edenleri protesto etmek iin oluflturulan byk Gney talyan Deviniminin baflkanln stlenmifltir. Buna gre salt
ussal ifllemlerle bir doruya ulaflmak pek olanakl deildir, tersine duyulara baflvurmak zorunludur; arafltrmalarmz duyularla salanan veriler zerinde yapmak
gerekir: nk ona gre doru bilginin tm gerek anlamda duyu algs zerinde kurulur. Ne var ki duyu algs kuram Aristotelesin De Anima (Ruh zerine) adl yaptndaki grfllerin yeniden bir ele alnfl olarak dikkati eker. Ayrca salt duyu algs zerinde doru bilginin tam olarak nasl oluflaca sorusu aklamalarnda tam yant bulmufl gibi grnmemektedir.
Evren anlayfl bakmndan flunlar ne srer: Tm varolufl madde ve g ilkeleri zerinde temellenir. G birbirine karflt iki eden oluflur; bunlar scak ve souktur; scak yaylma yol aar, souk ise bzflmeye gtrr. Ayrca scak beraberinde kuruluu getirirken, souk faktr nemli ya da slak olanla birlikte gider. Bu
iki g etkeni varoluflun tm form ya da eflitlerinden sorumludur. Ama madde her
trl gce maruz kalmasna karfln temelde ayn olarak kalr. Tm sistemin uyumluluu her bir ayr fleyin bu etkenler iinde kendi doasna uygun olarak geliflmesi ve geliflimi esnasnda geri kalanlara hem yarar salamas hem de onlardan yararlanmas biiminde olur. Telesiusa gre, devinim iinde scak olan Gnefli, souk olan bu Dnyay temsil etmektedir. Ne var ki onun bu grfl Copernicusun
ellerinde rtlmfl olma flansszlna urayacaktr. Ama ay st ve ay alt dnyalar arasndaki snr kaldrmas doru bir ngrdr ve kendinden ncekilerin
hibiri tarafndan dflnlmemifl bir noktadr. Madde ile zihin arasndaki iliflkiye
degin aklamalar da geleneksel aklamalara karfl kmaktadr: maddesel gler
varsaym gerei duygulanabilirler-hissedebilirler; maddeye daha iflin baflnda bilin
bahfledilmifl olmaldr; nk bilin vardr, byle olduuna gre, yokluktan oluflmufl olamazd. Ruh maddesel koflullardan etkilenen bir yapya sahiptir. nk ruhun kumafl maddeseldir. Ruh, iinde sy barndran iyi bir maddedir, beyinde
younlaflmfl ve tm vcuda yaylmfltr. Ruh organizmann paralarn bir arada tutar ve onlarn devinimini bafllatr (Thilly, 2007 13). Grld gibi Telesiusun bu
yaklaflm ruhu maddeye indirgemekte, bylece ruhu tinsel yapda gren ve maddeye karflt bir tz olarak kabul eden dalist (ikici) yaklaflmlara da meydan okumufl olmaktadr. Ne var ki tm bu flemann sonunda belki teolojik basklarn da etkisiyle sisteme tmyle yabanc bir eyi kabul etmifltir; daha yksek bir itici g;
var olan ruhsallmza Tanr tarafndan eklenen bir ruhsallk tr daha vardr: Bu,
bir tr lmsz olan ruh araclyla duyu dnyasnn tesine gemeyi baflarabiliriz. Bireysel ruhlarn lmsz bir parasnn da bulunduu fikri yukarda grdmz gibi bn Rfldlerin de ne srd bir husustur. Ne var ki bireysel ruhun
lml olduunu akladktan sonra, bir de lmsz bir paras olduunu iddia etmek eliflik olmaktadr. Akl bile duyularla gelen izole edilmifl verilerin bir toplamndan -ynndan baflka bir fley deildir dedikten sonra, bylesine soyut, lmsz bir ilkeyi ne srmesi somut ve empirik nitelikli aklamalaryla hi badaflmamaktadr.
Telesiusun otorite ve soyut akl yntemlerinden deney yntemine geilmesi
gerektiinde srar etmesi ve bireysel sorumlulua geifl dneminin bir simgesi kabul edilmesi nedeniyle bu sfat hak ettii dflnlmektedir. fiu tmcesi onun doa bilimine bakfln zetlemektedir: Dnyann yaps ve onun iinde yer alan nesnelerin bykl ve dnyann doas, eskilerin yapt gibi akl yoluyla arafltrlamaz, ancak gzlem aralaryla anlafllabilir. Geri, onun gzlem anlayfl gnm-
41
zn modern gzlem anlayflndan ksmen ayrlr: Ona gre gzlem, verilerin kaydedilmesinden ok daha genifl kapsaml bir zihinsel sretir ve ayrca analojik dflnceyi de iine almaktadr. Doal dnyann bilgisini elde edebilmek iin gzlem
yntemini tm yntemlerden stn ve gerekli grd ve yine skolastik otoriteye
karfl kt iin, Rnesans sonunun byk dflnr Bacon, kendisini modernlerin ilki olarak nitelendirir.
Sizce Bacon, Telesiusu hangi zellikleri nedeniyle modernlerin ilkiSIRA
olarak
nitelendirmiflSZDE
tir? Tartflnz.
Giordano Bruno
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Giordano Bruno (1548-1600), bir rahip olmakla birlikte iyi bir matematik, astronomi ve felsefe eitimi almfl ve bu alanlarda orijinal dflnceler retmifltir.
mr AvS O R U
rupay bir kaak gibi dolaflarak getii halde birok metin retmifltir. Kozmolojik
yazlarna ek olarak anmsama sanat zerine de genifl kapsaml alflmalar yapmflDKKAT
tr. Copernicusun gnefl-merkezci astronomi grfln itenlikle benimsemifltir.
Buna gre Dnya Gneflin evresinde ve ayrca kendi ekseni etrafnda dnmekteSZDEgibi grndir. Gnefl dhil, teki gk cisimlerinin dnyann evresinde SIRA
dnyor
meleri dnyann kendi ekseni etrafnda dnflnden kaynaklanan bir duyu yanlsamasdr. Dnya gnefl evresindeki dnfln bir ylda, kendi ekseni etrafndaAMALARIMIZ
ki dnfln ise yirmi drt saatte, yani bir gnde tamamlamaktadr. Gnefl gkyznde birbirinden bamsz olarak devinen snrsz saydaki yldzlardan sadece birisidir. teki yldzlarn evresinde de daha baflka gezegenler Kdnmektedir.
Gnefl
T A P
kendi gezegenleriyle birlikte evrende bir sistem oluflturur- Gnefl Sistemi. teki
yldzlarn da kendi sistemleri vardr. Geleneksel sistemde ay alt ve ay st dnyalarn ana kurucu maddeleri de birbirlerinden yapca farkl idiler.
Bruno bu nokTELEVZYON
tay da yadsyarak, evrenin ay alt ve ay st gibi ayrmlafltrmadan her noktasnda
homojen bir yapya sahip olduunu ne srer. Bu sylemle balantl olarak evrenin hiyerarflik bir yap tafld fikri de dflmfl olur. Dnyamz da tpk gnefl gibi
N T E R N E T Buraya dek
bir gkcismidir. Evrenin her noktasnda ayn fiziksel yasalar geerlidir.
Copernicusu evren anlayflnn bir tr tekrar olmufl oldu.
Bruno Copernicusu evren aklamasndan evrenin sreklilik gsteren bir varlk olduu sonucunu karmfltr. Evren her noktasndan dfla doru yaylan bir srekliliktir (continuum). Evren ayn zamanda sonsuzdur; sonsuz olan Tanrnn sonsuzluunu snrsz bykl iinde yanstr. Bylece o da sonsuz olur. Tanr doalafltran doadr (natura naturans), evren ise doalafltrlmfl doadr (natura
naturata). fiu halde Tanr evrenin ncesiz sonrasz varlk nedeni ya da ilkesidir.
Evren ise doallafltrlanlarn -meydana getirilenlerin toplamndan baflka bir fley
deildir. Tanrnn etkin neden olufluna karfllk evren edilgin varlktr. Dinsel adan tm-tanrcl (panteizm) kabul eder gibi grnmemekle birlikte, evren ve
Tanr bir madalyonun iki yz gibidir. Tanr bir bakma evrendir. nk var olanlarn ikin ve srekli nedeni, onlar oluflturan, dzene koyan, yneten, hem zdeksel hem formel nedendir; hibir varoluflsal iliflkiye girmeden cinslerin, trlerin ve
bireylerin saysz okluunu oluflturur. Bruno bu evren-Tanry bazen madde terimiyle de karfllamaktadr. Bu anlayflta madde Aristotelesin prote hyle (ilk madde) dedii fleydir; bu madde aslnda soyut bir fikirden baflka bir fley deildir; yer
kaplamaz, varln kendisinden baflka bir ilkeden (formdan) almaz; tersine btn
formlarn temelidir. Her fley tohum olarak onda sakldr ve onlar zaman geldike
varla getirir, mutlaktr ve sonsuzdur. Grld gibi burada sz edilen madde-
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Brunoya gre evren

Tanrnn sonsuzluunu
snrsz bykl iinde
yanstr. Tanr doallafltran
doa, evren ise
doalafltrlmfl doadr.
42
Modern Felsefe-I
nin bildiimiz somut maddi cisimlerin hem maddi hem de formel nedeni olduu
aktr; bu flekliyle de tanrlk bir ilke olduu ortadadr. Bruno bu grflleriyle 17.
yzyln byk panteist dflnr Spinozay ncelemifl grnyor. Panteist grflleri ve Copernicuscu gkbilim kuramn savunmas nedeniyle sapknlkla sulanmfl, yaklarak idam edilmifltir.
Nicolaus Copernicus
Rnesans dneminde bilim dflncesinde gerek anlamdaki geliflimin ncs Copernicusdur (1473-1543). Doa bilimi alannda Copernicus Devrimiolarak anlan
byk baflary gereklefltirmifltir. Bu alandaki temel yapt olan De Revolutionibus
Orbium Coelestium (Gk Cisimlerinin Devinimleri zerine) ile Hristiyanln ve
Aristotelesin evren anlayfl tepe taklak etmifl, Hristiyanln yer-merkezci (geosentrik) evren anlayfl yerine gnefl-merkezci (heliosentrik) bir evren anlayfl nermifltir. Bilindii gibi yer-merkezci yaklaflm Aristoteles-Ptolemaios kuram olarak
bilinir. Bu kuram sanki tanrsal bir anlanma imifl gibi, Hristiyan teolojisinde en
temel dogmalardan birisi olarak yer almfltr. Copernicus tarafndan bu yaklaflmn
doru olmad kantlannca Copernicusun kuram Kilise tarafndan yasaklanmfltr. Bu yeni yaklaflma gre, evrenin merkezinde Dnya deil, Gnefl yer almaktadr. Dnya hem kendi ekseni, hem de gneflin evresinde olmak zere iki devinim
tarz iindedir. Gnefl evresindeki dairesel bir yrnge zerindeki devinimini bir
ylda tamamlar, kendi ekseni evresindeki dnfln ise bir gnde tamamlamaktadr ve teki gezegenler ve gk cisimleri de yine gnefl evresinde kendi yrngeleri zerinde dairesel bir devinim iindedirler. Ancak Copernicus devinimsiz bir
yldzlar grubunu da yani sabit yldzlar denen fleyi de kabul etti; bunlar bu durumda Gneflten ok uzakta olmalydlar. Kuflkusuz retisinde henz aydnlanamamfl birtakm gkbilimsel amazlar olduunu da belirtmemiz gerekir. Bafllangta
pek ilgi grmeyen Copernicusun grflleri Galileo tarafndan ciddiyetle savunulunca dikkat ekmifl ve Kilise tarafndan yasaklanmfltr. Baflta Galileo olmak zere bu grfl savunmaya devam edenlerin bafllarna olmadk ifller gelmifltir. Bu
gkbilim retisinden kan metafizik retiye de ksaca deinirsek, evrenin yaln,
basit, nitelik iliflkilerinden daha ok nicelik iliflkilerine dayanan bir yaps olduunu sylemek gerekir; nicelik iliflkileri evrenin matematiksel bir yaps olduunun
bir iflaretidir. Bu matematiksel yap evrene dzenli, amaca uygun bir grnm salar; bu dzenlilik evrene hangi adan baklrsa baklsn bozulmaz. Evrendeki dzenli iflleyifl matematiksel oran ve orantlarla ifade edilebilen ve gerekte az sayda olan doa yasalarnn doaya egemen oluflunun bir sonucudur. Bilimsel bilgi
adna asl nemli olan bu doa yasalarnn keflfedilebilmesidir. Bu yaps matematiklefltirilmifl bir gzlem ynteminin uygulanmasna baldr. Bundan byle doann iflleyiflinin keflfi, salam matematiksel verilerle ifl grmeye alflan bir gzlem
yntemi olmaldr; doay birtakm gizlerle ve gizemli ifllemlerle aydnlatmann olana yoktur. Tm bu tr yollar terk edilmelidir. Copernicusun nerdii yntem,
daha nce sistematik olmayan ve blk-prk lmleme yollarn kullanan yntem anlayflnn tmyle devre dfl kalmasna yol amfltr.
Copernicusun sistemi ne srd niteliklerdeki evren gibi sistematik rgs
bakmndan rnein bir Aristoteles-Ptolemaios sistemine gre ok daha yaln bir
yapdadr. Sistemin yaps tmdengelimseldir ve bu ynyle Euclid geometrisine
benzemektedir; tm kurucu eler tmdengelimsel olarak birbirlerine baldrlar
ve bu tmdengelimsel yaps bakmndan Euclide gre ok daha yalndr. Ancak
ierdii nicelik eleri bakmndan yle pek de yaln olduu sylenemez. Coper-
43
nicus sonu olarak gkbilimde bir devrimi gereklefltirmifl ve modern doa biliminin kurucular arasnda en nde gelenlerden birisi olarak onurlu yerini almfltr.
Johannes Kepler
Copernicusun at yoldan ilerleyen Johannes Kepler (1571-1630) gezegen yrngelerinin biimi ve hzlarna iliflkin keflfettii yasalarla bilim tarihinde kendine
nemli bir yer salamfltr. Yine nemli bir gkbilimci olan Tycho Brahenin (15461601) asistanln yapmfl, onun yllarca sren gkbilimsel gzlemlerinin sistematik biimde dkm yaplmfl verilerinden ok yararlanmfltr. Yine de kendi adyla anlan yasalarn keflfi ya da formlasyonu kuflkusuz kendi ussal baflarsdr. Copernicusun ne srd gnefl- merkezci kuram ilk kabul edenlerden birisidir.
Ne var ki Brahenin gzlem verileri gezegenlerin yrngelerinin Copernicusun
ne srd gibi daire biiminde olduunu dorular nitelikte deildi. Bu nedenle
alflmalarn srdrerek, sonunda bu alanda yenilik getiren yasasn ne srd.
Ayrca yaln gzlemi nesnel bir dille ifade etmenin zorunlu olduunu hissederek
bu yasalar, matematik formler efllemleri ile dile getirmeyi baflard. Bunlardan birincisine gre, gezegenlerin merkezde bulunan gneflin evresindeki devinimlerini gereklefltirirken izledikleri yol, yani yrngeleri elips biimindedir. kinci yasaya gre, her gezegen gnefl evresinde izdii yrngede efl zamanda efl uzunluu geride brakr. Bu esas zere gezegenler Gnefle yaklafltka hzlar artar, Gneflten uzaklafltka hzlar azalr. nc yasa, Gezegenlerin dnfl zerine:
Dnfl zamannn karesinin, gezegenin Gneflten ortalama uzaklnn kpyle
orantl olduunu retir (Russell, 1997: 278). Bu bulufllar gerekten modern doa biliminin doru yolda ilerlediinin en gereki iflaretleri durumundayd. Copernicusun yolunu at adafl evren anlayfl bir adm daha ileriye taflnmfl oluyordu. Yrnge olarak emberlerin yerine elipslerin gemesi Pythagorastan bu yana
devam eden estetik evren anlayfln da sona erdiriyor, bunun yerine mekanik evren anlayfl geliyordu. Bu alanda son sz Galileo Galilei syleyecektir.
Kepler gerekte Pythagorastan etkilenmifl bir dflnrdr. Pythagorasa ve
Pythagoraslara gre evrenin yap tafllar saylardr. Evren saylarla, saylar aras
orantlarla rlmfl olan bir sistemdir. Bu nedenle evrende her fley orantsal olarak
birbirleriyle uyumludur; iflte bu uyumluluk estetik olmay yani gzel olmay da sonu olarak getirmektedir. Ancak bu retide tinsel ve ruhsal elere de olduka
yer verilir, nk Pythagoraslk ayn zamanda bir din retisini de sunar. Bu nedenle Pythagoraslar evren retilerine pek ok mistik eler katmfllardr. Kepler
bu sistemin saysal dokusunu benimsemekle kalmayp, yapt deney ve gzlemlerle bu sistemi desteklemeye alflmfltr, bunu yaparken de mistik eleri tmyle dflta brakmay baflarmfltr.
Keplere gre de doann yaps matematik dile uygundur; fleyler ve olgular
aras iliflkiler niceliksel oran ve orantlarla aklanabilir. Doann mekanik yaps
birtakm ruhsal glerle, gizler ve gizemlerle aklanabilecek durumda deildir.
Yapt gzlemler sonucu Kepler, zellikle gnefl sistemi iinde, yaln geometrik
oranlar bulunduunu gstermekle gk cisimlerinin dzenleniflinin genel yapsn
da keflfettiine inanmfltr. Bu da matematiksel, geometrik ve byle olduu iin de
yaln, ak, az sayda ilke ile aklanmaya uygun olan bir yap olarak karflmza kmaktadr (elik, 2010: 214). Keplerin gerek baflars, gezegen yrngelerine iliflkin birinci yasasndan gelir. Gezegen yrngelerinin daire biiminde deil de elips
biiminde olduunu keflfetmesi yzyllardr sregelen dairesel yrngeler inancn
ykmfl ve bilimde yeni bir yaklaflmn ncs olmufltur.
Kepler Yasalar:
1. Gezegenlerin yrngeleri
eliptiktir.
2. Her gezegen gnefl
evresinde izdii
yrngede efl zamanda efl
uzunluu geride brakr.
3. Gezegenlerin dnfl
zamannn karesi,
gezegenin gneflten
ortalama uzaklnn
kpyle orantldr.
44
Modern Felsefe-I
Galileo Galilei
Galileo Galilei (1564-1642) modern bilimin kuruluflu bakmndan Copernicus ve
Keplerin at yolda ilerlemifl, gerek adafl gkbilim dinamiinin, gerekse mekanik fiziin temellerini atmfltr. Dinamik ve mekanik fiziin genel yasalarn ak ve
net biimde ortaya koyduu iin modern doa biliminin kuruluflu Galileonun sisteminde gerekleflmifl, bu yolda son adm Newtondan gelmifltir. Galileo, Copernicusun gnefl-merkezci grfln benimsemifl bir bilim insan olarak bu kuram
pratik ve teorik bakmdan savunmufltur. Bafllca ki Evren Sistemi zerine Konuflma adl yaptnda Aristotelesin ve kilisenin yer merkezci evren anlayfl ile Copernicusun gnefl-merkezci sistemi karfllafltrmfl Copernicusu sistemden yana tavr
almfltr. Bu yzden kilisenin kovuflturmasna uramfl ve gz hapsinde yaflamfltr.
Galileo ayn zamanda teleskopla yapt kefliflerle de nlenmifl, Teleskopuyla Gneflin lekelerini, Vens gezegeninin evrelerini, ay yzeyinde dalar, vadiler gibi
birtakm engebeler bulunduunu ve Jpiterin drt uydusunu saptamfltr. Tm bu
keflifler kilise tarafndan sineye ekilebilir fleyler deildi. nk yedi rakam Hristiyanlkta kutsald ve gkyznde dnya, drt gezegen, ay ve gnefl olmak zere
yedi gk cisminin varlna kutsal gzyle baklyordu. Oysa Galileo drt uyduyu
da iflin iine katnca on bir gk cismi sz konusu olmaktayd. Geleneksel inantakiler teleskobun ortaya birtakm imgeler kardn ne srdler. Bunlardan Cremonini teleskopla gkyzne bakmak yerine, Aristotelesin kantlarn kendi duyularna yelemifl, Galileonun bulgularn duyu yanlglar olarak grmflt (Gjertsen, 2000: 166). Fakat zaman Galileoyu birok konuda hakl kard.
Galileinin asl byk katklar fizik alannda olmufl, onun bu alandaki bulufllar modern fizik biliminin kurulmasn kesinlefltirmifltir. Galileo, doadaki devinimin
her trne iliflkin geerli yasalar formle etmifltir. Bu nedenle mekanik fiziin babas saylmaktadr. Cisimlerin serbest dflme ve serbest salnm yasalarn, sarka
yasalarn bulmufltur. Dflen cisimlerin deviniminde ok nemli bir gereklik olan
ivmeyi ilk bulan kiflidir. vme hzn byklk ve yn asndan deiflmesi demektir. Bylece, bir daire iinde tek biim olarak devinen bir cisim, btn zaman noktalarnda dairenin merkezine doru bir ivmeye sahiptir (Russell, 1997: 280). Bu
kavramn flnda Galileo, dflen cisimler yasasn formle etti: eer bir cisim bofllukta serbeste dflyorsa, onun hz her geen saniyede sabit bir oranda artfl gsterir; ivme yani saniye baflna hzn artma oran ortalama 30.48 cmdir. Buna gre
havas boflaltlmfl bir ortamda kurflun ya da ty, tm cisimler ayn hzla ve ayn srede dflerler. Galileo devinim yasalar iinde ayrca sredurum yasas denen yasay da bulmufltur. Buna gre devinim iinde olan bir cisim, eer nne hibir engel kmazsa devinimini sonsuza dek srdrr. Ancak hzda ya da devinim ynnde herhangi bir deiflme oluyorsa, bu herhangi bir kuvvetin eylemiyle aklanmay gerektirir. Bu yasa, Newtonun elinde eylemin ilk yasas haline gelecektir. Onun
iin bu yasaya eylemsizlik yasas da denir. Oysa ortamda daima yer ekimi ve hava basnc gibi etkenler bulunduu iin, bafllangta yere paralel atlan bir cisim
szgelimi bir ok, bir sre yatay olarak gittikten sonra, devinimin bafllad zamandan beri geen zamanla orantl bir hzla dflme konumuna gemifl olarak yere
yaklaflacaktr. Bu arada ald yolun izgisi bir parabol biiminde olur. Sanld gibi birdenbire keskin bir biimde dflfle gemez. Bu alanda bulduu tm yasalarla Galileo dinamiin de kurucusu olma ynnden bykln kantlamfltr.
Galileo Galileinin gereklefltirdii uygulaymsal alflmalarda izledii yntemin baflarl sonular almasnda nemli bir rol olduu aktr: Bu yntem gzlem
45
ve deney yntemidir. Doa olaylar titiz bir biimde gzlemlenmekte ve ulafllan

sonular yaplan deneylerle dorulanmfltr. Yine bu yntemde olgularn dili matematik-geometrik bir dildir: Galileonun fizik alannda bulduu tm yasalar tpk
Keplerin yapt gibi matematik formler bir dille ifade edilmifltir ve bunun baflka bir almafl da yoktur. nk doadaki olgular aras iliflkiler matematik oran
ve orantlar olarak lmleme yoluyla ancak ifade edilebilen bir yap gsterirler.
Bu nedenle fizik bilimi Galileo ile artk tam bir nicelik bilimi haline gelmifltir. Oysa Aristotelese gre fiziksel olgular genelde nesnelerdeki nitelik deifliminden
baflka bir fley deildi. Nitelikler ise lmlemeye bir baflka deyiflle matematiksel
bir dille ifade edilmeye hi uygun deildir. Bu nedenle Aristotelesin nitelik fizii,
doadaki olgularn iliflkisel aklanfllarnda ister istemez yetersiz kalmfltr. Oysa
Galileoya gre, Doa matematik dille yazlmfl bir kitaptr. Bu nedenle doann
flifrelerini ancak matematik dili kullanan bir yntemsel yaklaflmla zmlemek
gerekir.
FRANCS BACONUN YNTEM VE BLG ANLAYIfiI

Rnesansn sonlarna doru gerek modern dflncenin ncs olan isimler ortaya ktlar ve bunlarn bafllcalarndan biri de Yeniada zerk felsefi dflnme
nemli katklar olan Francis Bacon (1561-1626) idi. Bacon, Londrada dnyaya
gelmifltir. Ailesi ngiliz siyasi yaflamnda saygn bir yere sahipti. Yksekrenimini
Cambridge niversitesinde tamamlamfl, ardndan iki yl Paris ngiliz eliliinde
grev yapmfltr. ngiltereye dndkten sonra, nemli mevkilere ykselmifl, Baflsavc, Mhr Bakan ve Lord Chancellor olmufltur. Daha sonra rflvet almakla sulanarak Parlamentodaki yerini kaybetmifltir. Yaflamnn geri kalan ksmn ussal etkinliklerle geirmifltir. Bilime ve bilimsel konulara byk bir ilgisi vard: Rnesans
sonlar ve Yenia bafllarnda, modern bilimin yntem anlayflna kuramsal dzeyde katk salayanlarn baflnda gelir. Yntem ve bilgi zerine ana kitab Novum Organum (Yeni Organon) adn taflr. Bilimsel bilginin toplum yaflamndaki yararl
sonularna yer veren Nova Atlantis (Yeni Atlantis) isimli bir baflka nemli yapta
imza atmfltr. Ayrca bilimsel geliflmelerin toplum yaflamnda ortaya kard teknolojik geliflmelere ve kolaylklara deinen De Dignitate et Augmentis Scientiarum
(Bilimlerin Deeri ve oalp Bymeleri zerine) adl bir yapt daha vardr. Novum Organum, doa bilimlerinde tmevarm ynteminin nasl uygulanmas gerektiini gsteren ve Baconun kendi tmevarm anlayfln gzler nne seren bir
yapttr. Biz de Baconun bilim ve bilimsel bilgiye iliflkin grfllerini daha ok bu
yapt zerinden incelemeye alflacaz.
Baconun Bilgi ve Yntem Konusuna Genel Bakfl

Bacon gelecein insan dnyasnn bilim yoluyla aydnlanacan sezmiflti. Ona gre yaflamda bilgi nemliydi. Onun nl deyifliyle bilgi gt. Buradaki bilgi, bilimsel bilgiden baflkas deildir. nk bilimsel bilgi doann iflleyiflini bilmemizi
salar ve bu da doa olaylarn kontrol altna almay kolaylafltrr. Yani bilmek doaya egemen olmaktr. Ancak doa olaylarn, doadaki iflleyifli keflfedebilmek
kolay deildir. Bu konuda doaya degin blk prk alflmalar yapmakla bir
yere varlamaz. Doadaki bilinmezlikleri sistematik bir biimde sral, gvenilir
admlarla zmleyebilmek iin doann yapsna uygun gelen, bilinle seilmifl,
oluflturulmufl bir yntemimiz olmaldr. Salam bir yntemimiz olmadka bilimsel
alflmalar yavafl ve rastlantsal olmaya mahkmdur. O gne dek gereklefltirilen
bilimsel bulufllarn, bilim insanlarnn ussal yapl bir yntemi uygulamalarna ba-
Bacona gre bilgi gtr ve

bilmek doaya egemen
olmaktr.
46
Bacona gre tmdengelim

yntemi, ncl grevi gren
tmel nitelikli nermelerde
ierilen bir fikri sonu olarak
ortaya koyduu iin doa
hakknda yeni bir fley
sylemeyen zmleyici bir
yntemdir. Bu yzden doa
bilimleri iin uygun deildir.
Tmevarm yntemi, gzlem

yapmak, tek tek gzlenen
fleyler zerinde dflnmek ve
sonunda tm gzlenenleri
ortak olarak ifade edebilecek
bir genel aklamaya varmak esasna dayanr.
Modern Felsefe-I
l olarak deil de, adeta rastlantsal olarak gereklefltiini ne srmektedir. Fakat

rastlantsal olarak nereye dek gidilebilir? Bu nedenle bilimsel alflmalarda rasgele
ve bireysel yntem anlayfllaryla deil, ussal yapl bir bilimsel yntemle alfllmasnn zaman gelmifltir. Bacona gre bu ussal yapl bilimsel yntem tmevarmdr
(induction). fiimdiye dek iflbaflnda grnen yntem anlayfln elefltirerek ifle bafllar. Bu da tmevarmn tam tersi olan tmdengelim (deduction) yntemidir. Yzyllardan bu yana bunun en belirgin rnei olarak Aristotelesin tasm (kyas) yntemi sanki bir bulufl yntemi imifl gibi gsterilmifltir. Oysa bu yntemle doadaki
olaylara degin yeni bulufl, yeni bir aklama ortaya konabildii sylenemez. nk bu yntemin yaps doa arafltrmalarna uygun deildir. Tmdengelimde ncl
grevi gren genel ve tmel nitelikli nermelerde ierilen bir fikir sonu olarak ortaya konur. Bu nedenle ulafllan bu sonu yeni bir bulufl ortaya koymaz; sadece
zaten bilinen bir fleyi daha ak ve seik bir hale getirerek gzler nne serer. Bu
nedenle bu yntem zmleyici bir yntemdir; yeni bulgulara ulafltran bir yntem
deildir. fiu halde, yaps gerei, tek baflna doa bilimlerinde yeni bulufllar yapmaya uygun bir yntem deildir. Tmdengelime ynelik yapt bu elefltirilerde Bacon hakldr. Ancak ayn elefltiriyi Galileo da kesin bir dille ortaya koymufltur. O
dnemde doabilimsel yntem arafltrmas yapan kifliler ncelikle Aristotelesi klasik yntem anlayfln- tmdengelimsel kyas yntemini elefltirerek ifle bafllamaktadrlar. Bu nedenle Bacon, doa bilimlerinde tmdengelimin ztt olan tmevarm
yeni bulufllara gtren bir yntem olarak dflnmfltr. Aslnda bunlarn ikisi de
tek baflna yeterli deildirler, olsalar olsalar Galileoda grdmz gibi genel bir
bilim ynteminin birer segmenti olabilirler. Oysa Bacon doa bilimlerinin yntemi
olarak sadece tmevarm dflnmfltr. Baconun yntemindeki eksiklikleri, onun
tmevarm anlayflyla ilgili aklamalarmzn sonunda daha iyi grmfl olacaz.
Neden tmevarm? diye sorabiliriz. nk doa olaylar zerinde gzlem ve
deney yaplmadan bu olaylarn iflleyiflini aydnlatabilmenin olana yoktur. Doa
olaylarn aklayabilmek asndan gzlemin ve deneyimin vazgeilemezliini savunan Bacon, Copernicus, Kepler ve Galileonun nemli bilimsel bulufllarnn youn ve sabrl gzlem sreleri sonunda baflarldklarnn farkndayd. Gzlem yaparak, gzlenen fleyler zerinde dflnmek ve sonunda tm gzlenenleri ortak
olarak ifade edebilecek bir genel aklamaya balamak tmevarm yapmak demektir. Bacon doa bilimleri alannda tmevarmdan baflka bir arafltrma yntemi
olamayacan kendince hakl olarak dflnmektedir; Bu nedenle gerek bilgi modeli olarak dflnlen bilimsel bilgiye sistematik olarak gvenle gtrecek olan biricik yntem tmevarmdan baflkas olamazd. Ne var ki doa olgular zerinde
gzlem yapmak ve gzleme dayal tmevarmda bulunmak hi de kolay bir uygulama deildir. Bunun pek ok koflullar ve aflamalar vardr.
Zihnin Putlar
Bacon ncelikle tmevarm yapacak bilim kiflisinin zellikleri zerinde durur:
nk tm insanlarn olduu gibi, bilim insannn zihninde de eflitli etkiler sonucu oluflmufl bir takm nyarglar vardr. Bu nyarglar kiflinin dnyaya, doaya bakfln olumsuz ynde etkileme gcne sahiptir. Bilim insan doa zerine inceleme ve arafltrmalara giriflmeden nce tabiri caizse bir zihinsel temizlik yapmak durumundadr. Bacon temizlenmesi gereken bu nyarglara putlar (idoller) adn verir ve bunlar drt grupta toplar.
1. Soy (Tribus) Putlar: Bunlar insan soyunun ortak zelliklerinden kaynaklanan nyarglardr. nsanlarn doaya ve dnyaya bakfllar ou kez doa-
nn yapsndan deil, insann yapsndan hareketle oluflturulur: rnein insanlar doa glerini de kendileri gibi insanlafltrma yoluna giderler; buna
gre doa insanlara bazen iyi davranr bazen kt davranr; bazen onlar
dllendirir, bazen cezalandrr. Oysa doa insansal bir varlk deildir; o
kendi yasalarna gre ifller. nsanlarn bu nyarglarnn arkasnda duygu ve
heyecansal yaplar, duyusal, zihinsel glerinin snrll, algnn yaps gibi ortak doalarndan gelen etkenler bulunmaktadr. Baconun flu eretilemesi bu olguyu ok gzel aklamaktadr: nsan zihni flnlar yaymas, arptmas ve fleklini bozmas bakmndan kendi zelliklerini farkl nesnelere
veren ibkey ve dflbkey aynalara benzer (Bacon, 1999: 16). fiu halde,
doay olaan boyutlar iinde yanstan normal aynalar gibi olmalyz. zellikle bilim insan bu iin ok daha byk bir zorunluluk taflmaktadr.
2. Maara (Species) Putlar: Soyunun genel zelliklerine ek olarak, her insann kendi miza zelliklerinin, ald eitimin ve toplumsal etkilerin sonucu olarak belli bir zihinsel tutum ve alflkanl oluflur ve dnyaya, olgulara
bu zihinsel tutum ve alflkanlklar balamnda bakar. Platonun benzetmesinden yola karsak, her insan kendi maarasn oluflturur. Oysa bu maarann dflna kmadka nesnel dnyay kendi yaps iinde kavrayamayacak, snrl bir bakfl as iinde kalarak gereki bir dnya ya da doa algsna ulaflamayacaktr. Bu adan Bacon Herakleitosun flu szn aktarr;
nsanlar bilgiyi kk dnyada ararlar, daha byk ve ortaklafla yafladmz dnyada deil (Bacon. 1999. 16). rnein Bacona gre baz insanlar
nesneler arasndaki farkllklar ayrmlafltrrken ok baflarldrlar ve bu adan aflrla giderler, bazlar da fleyler arasndaki benzerlikleri bulma yolunda istekli ve gayretlidirler ve bu ynden aflrla gidebilirler. Bazlar lkaa hayranlk gsterir, bazlar modernlikten ve yenilikten yanadr. Kiflilik
zelliklerinden kaynaklanan bu zel durumlar, olgularn doru betimlenmesi bakmndan zararl olabilir. Bu nedenle, kifliye zel zihinsel putlardan
da bilim insannn syrlabilmifl olmas beklenir.
3. arfl-Pazar (Fori) Putlar: Szcklerin kullanm ile iliflkili putlafltrmalardr. nsanlar gerek moda, gerekse kendi hassasiyetleri nedeniyle baz szcklerin kullanm konusunda duyarldrlar. Her konuyu o szcklerle balantl olarak aklama yoluna giderler. Bu adan insanlar arasndaki yaygn
kullanm, dini alanda karflmza kar; insanlar her konuyu dinsel adan aflkn varlklarn terimleri ile iliflkilendirerek ele alma yoluna giderler. Bu terimlerin en baflnda da Tanr terimi gelir. Bunun dflnda arfl pazarda az
deeri olmakla birlikte ok sklkla kullanlan bozuk para gibi baz szckler de, yeterli bilgisel deere sahip olmadklar halde sklkla kullanlrlar ve
bunlar duyanlar da sanki karfllarndaki kifli ok nemli bir fley sylyormufl
gibi etki altnda kalr. Geri bunlar somut durumlar betimliyormufl gibi grnrler ama tam olarak ne anlama geldikleri belirsizdir. nk fleylerden
ya da durumlardan ok acele ve dzensiz bir biimde soyutlanmfl ve tanmlanmfllardr. Bu nedenle sk sk tartflmaya ve yanlfl anlamalara yol aarlar.
Bacona gre szcklerin bir ksm da zaten gerek varl olmayan fleylerin
adlardrlar ve bunlar gerek varlklar gsteriyormufl gibi ele alnrlar. Bu
yzden insan zihnini en fazla zorlayan ve kargaflaya gtren de bu trden
terimlerdir. Hatta filozoflar bile bu trden terimleri kullanarak olduka kafa
karfltrc olmay baflarrlar. rnein kader, talih, ilk kmldatc, gibi terimler bir fleyleri varmfl gibi gsteren terimlerdir. Bu trden terimlerin zih-
47
48
Modern Felsefe-I
nimizde putlafltrlmas fleylerin doru dzeni bakmndan zihni yanlfl kanallara srklemifl olacaktr. Bu nedenle Bacon putlarn en kayg vericisi
olarak bunlar gsterir. Bilim insannn terimleri gerek anlamlar iinde ve
abartmadan kullanmas son derece yaflamsal bir konudur.
4. Tiyatro (Theatre) Putlar: Birtakm felsefe sistemlerinin ya da kuramlarn
zihnimize yavafl yavafl yerleflerek ve dflnme tarzmz belirleyerek orada
etkili olmaya bafllamalardr. Her konuyu bu kuramlarn flnda ele alarak
yorumlayan ve deerlendiren, kendi us ve anlama yetilerinin gcne ve
keskinliine ok az yer veren kifliler anlama yetilerini krelterek kendilerine en byk ktl yapacaklardr. Elefltirel tartflmadan koparak tekdzeliin iine dflecekler ve ayrca gerekliklerin ve yeniliklerin ok uzanda
kalacaklardr. Bacon, bu nedenle sofistik, empirik ve batl inanl olmak
zere hata kayna ve eflit yanlfl felsefe vardr, der (Bacon, 1999:
28). Birinciye rnek Aristotelesin felsefi sistemidir: Oluflturduu mantk sistemi zerinden evren ve doaya iliflkin nermelerini sistematiklefltirme yoluna gitmifltir, bylece formel mantn gdmnde son derece sofistike bir
reti ortaya kmfltr. Bacona gre doadaki olgularn doallndan uzaklaflan, keyfi denebilecek ontolojik ayrmlafltrmalarla doay aklamaya alflan, devinimin ilk nedeninin dflsal bir kaynak -lk kmldatc- olduunu
belirten bir doa ve evren aklamas gereklik tabanndan tmyle uzaklaflmfl olur. Oysa bu tr bir evren aklamas yzyllar boyunca otoriter bir reti olarak tiyatro sahnesinde kald ve bilimin doru yolda ilerlemesini ketledi. Bacon, empirik okul zerine flunlar sylemektedir: Empirik okul Sofistik veya kuramsal okuldan daha flekilsiz ve anormal biimlidir; ancak birka
deneyin snrl karanl iinde kalmaktadr genellikle. Buna karfln Bu felsefe tr bu deneyler stnde gnlk uygulama yapan kiflilere mmkn ve
hemen hemen kesin grnr. Bu nedenle de onlarn imgelemini bozmufltur. Fakat tekilere akl almaz ve bofl grnr. (Bacon. 1999.30). Grld gibi tiyatro sahnesinde byle bir okul da rol alabilmektedir. Bacona gre nc grup, iflin iine inanlarndan ve dine olan sayglarndan dolay
teolojiyi ve gelenekleri sokarlar. Onlarn arasndan bazlarnn samal ruhlarla, cinleri arafltrmak ve onlardan bilim elde etmeye kadar ileriye gitmifltir. Bu nedenle bu teolojik okul da zihinlerde putlafltrlan ve insanlar dogmatik inanlara srkleyen yanlfl felsefe rneklerinden en yaygn olandr.
fiu halde doa olgularn gzlemleyerek, bilimsel tmevarm yapacak olan
bilim insannn tm bu dflnsel putlardan zihnini temizleyebilmifl olmas
gerekir. Ancak o zaman olgunun yapsna uygun olarak yani nesnel bir biimde bilimsel inceleme ve arafltrma yapmak olanakl olabilecektir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Baconun zihnin
SIRA aslsz
SZDE nyarglar olarak kabul ettii drt zihin putunun gndelik yaflammzdaki izdflmleri zerine tartflnz.
D fiDayal
NELM
Gzleme
Tmevarmn Uygulanmas
Doa olgularn tek tek dikkatli biimde gzlemlemeden, bunlara iliflkin ortak bir
genellemeyeS ulaflmak
kolay deildir. Tmevarm, doann sk biimde gzlemlenO R U
mesini gerektirir. Ancak bu gzlem aklmza estii gibi kotarlan bir gzlem deildir. Tersine belirli bir mantksal iflleyifli olan birtakm temel ifllemlerin srasyla gerDKKAT
eklefltirilmesini gerektiren ve zelden genele doru ykselen bir iflleyifle sahiptir.
Bu konuda Bacon ncelikle flunlar sylemektedir: Zaten hem ok eflitli hem de
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
karflk olan doal ve deneysel tarih, gerektii gibi bir dzen iinde belirlenip dzenlenmemesi durumunda anl karfltrr ve flaflrtr. Bu nedenle bir plan dhilinde hareket ederek, bir sra iinde rneklerin tablolarn ve ortak dzenlemelerini
oluflturmalyz ki, anlk onlara etki etmeye olanak bulabilsin (Bacon, 1999: s.110).
Baconn bu tr bir yntem anlayfl ile ulaflmak istedii tmevarmsal genelleme,
bir doa olaynn zn, onun deyifliyle formunu yakalamaktr. Form szcn
kullanmakla bu noktada Aristotelesi jargondan henz kurtulamadn gstermektedir. Ancak burada form deyince tmyle soyut bir kavram dflnlmemekte, ele
alnan olgunun zsel iflleyifl biimi, zdeksel bir yap dflnlmektedir. Bir baflka
deyiflle burada dflnlen form bir doa yasasdr. Telesius doann etken formlar scaklk ve soukluktan sz etmekteydi. Bacon da bu nedenle scakln/snn
formunu ya da yasasn keflfetme ifline giriflir.
Bacon, bu alanda amaca ulafltracak bir tmevarm iin, drt basamakl bir ifllem sreci ngrr: Birinci basamak olarak doada s (scaklk) ieren btn olgularn belirlenmesi, bir baflka deyiflle listelenmesi gerekmektedir. Bacon bu aflamay kabaca, olgunun iinde bulunduu fleyler listesi olarak betimlemektedir. Buna gre, scaklk, gnefl flnlarnda, yanan meteorlarda, yanardalarn pskrtt
alevlerde ve henz snmemifl lavlarda, yanan katlarda, doal scak banyolarda,
stlmfl svlarda ve buna benzer fleylerde bulunur. Bacon bu alanda 27 tane belirgin durum saymfl, 28. olarak da dier rnekler demekle yetinmifl ve ierik gstermemifltir. Ancak bu flekilde yaplan gzlemlerin ucu aktr ve tmevarmn genel
yaps, Aristotelesin de belirttii gibi, az ok yanstlmfl olmaktadr. Bundan sonra
Baconun belirttiine gre olgunun iinde bulunmad fleylerin listesi olarak betimlenebilecek olanlar evresi gelmektedir: Bacon, Ayn, yldzlarn, kuyruklu yldzn flnlar scaklk hissi vermez. Hatta en fliddetli souun dolunay zamannda
olduu gzlenmifltir, (Bacon, 1999: s.114) der. Gkyznn orta blgesi diye adlandrlan yerdeki Gnefl flnlar ve Gnefl flnlarnn kutup blgelerindeki yansmalar da scaklk iermez. Ayrca l bedenlerde de scaklk yoktur. Bu flekilde
iinde scaklk barndrmayan fleyler de tespit edilmeye alfllr.
Bundan sonra, olgunun ilerinde dereceli olarak bulunduu fleyler listesi, bafll altnda bir seri arafltrma yaplr: nk scaklk, Bacona gre nesnelerde ayn
s derecesinde bulunmaz. rnein insan bedeninin scakl ile kuflun beden scakl ayn deildir. Balk, ylan, solucan gibi pek ok hayvann scaklklar da birbirinden farkldr. Cansz nesneler arasnda da scaklk farkllklar vardr. rnein,
tahta, maden, kkrt, gherile ve daha pek ok fley farkl scaklk eilimleri gsterirler. Bunlarda scakln birbirlerine gre az bulunmas ya da ok bulunmas,
baflka neyin bulunmasna ya da bulunmamasna yol amaktadr? Daha da nemlisi; ele alnan her bir nesnede normal scakln artmas ya da azalmas durumunda
bu durumlara paralel olarak oalan ya da azalan e ne olmaktadr? Bu enin
belirlenebilmesi belki de scakln formunun yani gerek yapsnn ne olduunu
aa karacaktr. Bacon bu noktaya gelindiinde ele alnan olgunun formuna hemen hemen ulafllabileceini dflnmekle birlikte, sonucu ilan etmeden nce son
bir aflamay daha devreye sokmak ister.
Bu da olgunun iinde bulunmayanlarn dflta braklmas aflamasdr. Bunu
sonucun kesinliinden emin olabilmek, herhangi bir yanlfl olabildiince nlemifl
olmak adna gereklefltirmenin iyi olacan ne srer. Bu aflama sonunda tmevarm gerekleflmifl olaca iin, dikkatli bir inceleme ile sonuca gidilmesi gerekmektedir: Bu esas zere scakln formu belirlenirken scakl barndrmayan fleyler
ya da zellikler, yanlfllkla iflin iine karflmasnlar diye dflta braklmaya alfllr-
49
Baconun tmevarm
yntemiyle ulaflmak istedii
genelleme, bir doa olaynn
zn, formunu yakalamak
esasna dayanmaktayd.
50
Modern Felsefe-I
lar. Bu flekilde scakl iermeyenlerin yeniden bir listesi yaplr. rnein baz fleylerin flnda scaklk bulunmamaktadr. Onun iin flk scakln formu olamaz ve
bu nedenle dflta braklmfltr. Bu durumda scaklk barndrmayan fleyler, mmkn olduunca dflta brakldktan sonra, scakln bulunduu fleylerde s arttka
artan, azaldka azalan fley, scakln bulunmad fleylerde ise hi bulunmayan
fleyi, Bacon scakln/snn formu olarak ilan eder. Buna gre scakln/snn
formu devinimdir. Scaklk devinimin zel bir grnmnden baflka bir fley deildir. fiu halde scakln formu belli trden bir devinimdir. Scakl niteleyen devinimi Bacon ncelikle bir genleflme devinimi olarak belirler: cisimler slar arttka
giderek genifller ve nceki durumlarndan daha genifl bir mekan doldururlar. kinci olarak scaklk artfl dflarya doru ynelen bir genleflme devinimidir, ayn zamanda yukarya doru ynelir. Ayrca bu genleflme devinimi cismin ikin yapsndaki en kk paracklarnn bir devinimidir. Baconun scakln formuna iliflkin
belirlemeleri genel izgileriyle bunlardr.
Bacon tmevarmn gereklefltirilmesi aflamasnda acele genellemelerden kanarak, anln teki katklarndan da yararlanmak gerektiini vurgulamaktan kanmaz. Buna gre, belirginleflmifl rnekleri bir kez daha gzden geirmek yararl
olacaktr. Ayrca tmevarmn dayanaklarn, tmevarmn doruluunu, konunun
tabiatna gre arafltrmay deifltirmeyi, arafltrmann ilk ve son nesnesinin ne olmas gerektiini dflnmeyi, pratik amalarn uygulanmasn ya da insana bal olan
fleyin ne olduunu, ayrca genel aksiyomlarn ifllevlerini gzden yitirmemek gerektiini ve tm bunlarn zerinde ayr ayr durulduktan sonra, tmevarmsal genellemenin yaplmasnn uygun olacan dile getirir (elik, 2010: .227). Tm bu aklamalardan da grlebildii gibi Baconun tmevarm yntemini belirleme biimi
tmyle kendine zgdr ve modern bilimin yntemini salt tmevarm olarak dflnmesi de bugnk bilimsel yntem anlayflna uymamaktadr. Bugn tmdengelim ve tmevarm bilimsel yntemde birbirini tamamlayacak biimde i ie kullanlmaktadr. Her fleyden nce bilimsel arafltrma bir varsaymla bafllamakta, bu varsaymdan tmdengelimsel birtakm sonular karlmakta ve bu sonularn olgulara uyup uymad gzlem ve deney yoluyla arafltrlmaktadr. Sonuta yine tmevarmsal olarak varsaym yasalaflmakta ya da yanlfllanmakta, bu durumda arafltrma yeni bir varsayma dayal olarak yeniden bafllatlmaktadr. Ayrca modern bilimsel yntemde ele alnan olgu, neden-etki balamnda arafltrlarak bir yasalla
balanmaya alfllmaktadr. Baconun tmevarm uygulanmasnda olgunun bir tr
z arafltrlmakta ve neden etki-balam bilin alanna bile gelmemektedir. Ve yine modern bilimsel yntemin dili tmyle matematiksel formler bir dildir. Bacon
bu matematiksel dili ya da dokuyu dikkate almamfltr. Yntemini tmevarmla snrl tutmak gibi bir hataya dflmflse de Bacon kuflkusuz felsefenin geliflimi bakmdan nemli bir ad olmufltur.
RENE DESCARTESN YNTEM VE BLG ANLAYIfiI

Modern felsefenin babas, Yenia felsefesinin kurucusu gibi nitelemelerle anlan
Ren Descartes (1596-1650) Ortaa etkilerinden kurtulma yolunda tmyle olgunlaflmfl felsefi tutumun ilk byk rneini ortaya koyarak zgr dflnen zne
felsefesinin kurucusu olma onurunu elde etti. Fransada Tourainne kentinde dodu. La Fleche Cizvit kolejinde gl bir eitim ald. Matematik, mantk ve felsefe
konularnda yetiflti. niversiteyi bitirdikten sonra, bir sre Bavyera ordusunda askerlik yapt. Avrupay bafltanbafla dolaflt. 1628 ylnda Hollandaya yerleflti. Bilinen tm nemli yaptlarn orada yazd; Yntem zerine Konuflma (1637), lk Fel-
51
sefe zerine Dflnceler (1641), Felsefenin lkeleri (1644) ve Ruhun Tutkular

(1649). 1649da kralie Christina tarafndan felsefe dersleri vermek zere svee
davet edildi, 1650 fiubatnda lkenin sert iklimine dayanamad iin pnmoniye
yakalanarak ld.
Descartesin Yntem Anlayfl

Descartes, matematikteki kesinlikten yola karak bilginin tm teki alanlarn temelden kavrayacak kesin evrensel bir ilke bulunup bulunmad konusuyla yakndan ilgilendi: Cizvit okulunda ald eitim srasnda matematikteki kesinliin teki bilgi alanlarnn hibirinde bulunmadn alglamflt. teki bilgi alanlarna iliflkin kuflkularn Yntem zerine Konuflma adl kitabnda aklamaktadr. Yazn alan, fliir, tarih, felsefe, teoloji alanlarnn hi birinde gerek kesinlii bulamadn,
bu alanlardaki pek ok bilginin tartflmaya ak ve kuflkulu olduunu belirtir. Bu
alanlarda uygulanan yntemin ne olduu da belirgin deildir. Bu nedenle, tm bilim dallarnn ana taflycs olmas nedeniyle, felsefi kesinliin pefline dfler ve felsefede kesin ve salam bilgiye ulaflabilmek iin matematie kesinliini veren yntem ya da yntemleri izlemek gerektiine ikna olur. Matematikteki kesinlik ussal
kesinliin en gzel rneidir. Felsefi kesinliin de ussal olarak yakalanmas gerektiini dflnr. nk Avrupadaki seyahatleri esnasnda grmfltr ki, insanlarn
duyusal temelli deneyimleri, inanlar, kanlar birbirinden farkldr ve bunlarn uzlaflmas da olanakl gibi grnmemektedir. Bu nedenle deneyimsel, duyusal yolla
felsefi kesinliin ele geirilebileceini olanakl grmemektedir. Geriye sadece ussal kesinlik almafl kalmaktadr. Bu durumda evrensel doruluu salt kendi usundan, kendi us gcne dayanarak bulup karmas gerekmektedir. Bu flekilde salt
usa dayal yntem ya da yntemler ne olabilir diye dflnr. rnek karflsndadr;
ussal kesinliin en gzel rnei olan matematiin kesin, ak ve net bir bilgi dal
olmasnn nedeni hi kuflkusuz uygulad yntem ya da yntemlerden ileri gelmektedir. Peki, bunlar nelerdir? Bakldnda grlr ki matematikte tmdengelim
(deduction) ve sezgi (intuition) yntemleri kullanlmaktadr. fiu halde, ussal kesinlii ieren evrensel bir dorulua ulaflabilmek iin felsefede de bu yntemlerin uygulanmas uygun olacaktr.
Descartes felsefede kesin ve

salam bilgiye ulaflabilmek
iin matematie kesinliini
kazandran yntemleri
izlemek gerektiini
dflnmekteydi.
Tmdengelim
Aristotelesten gelen klasik biimiyle tasm (kyas) diye adlandrlan uslamlama biimi tmdengelimin en tipik rneini oluflturur. Buna gre tasm, verilen tmel ve
genel karakterli ncllerden karlabilecek zorunlu sonucu karmaktr. Eer ncller doru ise sonu da doru olur. Aksi takdirde sonucun zorunlulukla kmas
sonucun doruluunu getirmeyecektir. Matematikte ise doruluu apak ortada
olan, doruluundan hibir biimde kuflkulanlmayan, aksiyom ya da postulat olarak bilinen ncllerden karlan sonular da zorunlulukla ve kesinlikle doru
olurlar. Bu nedenle matematikte kullanlan tmdengelim kuflkuya yer brakmayan
salam bir karm yoludur. nk ele alnan ncllerin doruluu ak ve seik
ortadadr. Bu ncllere tmdengelimsel karm yolu, yani bir tr tasm rnei uygulannca sonu da kuflkuya yer brakmadan kesinlikle doru olmaktadr. Bu yzden Descartes matematikte uygulanan tmdengelimi kesin bir bilgi tretme yolu
olarak gsterir. Ama Descartesin tmdengelim tanm biraz farkldr: O, kesin
olarak bilinen olgulardan yaplan tmyle zorunlu karm, tmdengelim yapmaktr biiminde bir sylemde bulunur. Buradaki temel soru fludur; kesin olarak bilinen olgular nelerdir? ya da doruluu apak bilinen ncllerin doruluunu
Descartese gre
tmdengelim, kesin olarak
bilinen olgulardan yaplan
zorunlu karmdr.
52
Modern Felsefe-I
nasl biliyoruz? Bu noktada sezgi (intuition) dediimiz dflnme biimi ya da yntem devreye girmektedir.
Sezgi (intuition) Yntemi
Descartese gre zihinde

hibir kuflkuya yer
brakmayan bir aklk ve
seikliin zihinsel olarak
grlfl sezgidir ve
matematikteki bafllang
nermeleri doruluu
sezgisel olarak bilinen
doruluklardr. Felsefenin de
bu tr kendiliinden ak
bafllang nermelerine
ihtiyac vardr.
Descartes, zihinde hibir kuflkuya yer brakmayan bir ak seikliin zihinsel olarak grlfl ya da anlafllmas sezgidir, der. Sezgi yoluyla sadece ak seik ideleri deil, gereklie iliflkin baz doruluklar da anlamfl ya da kavramfl oluruz.
rnein ben dflnyorum, ya da ben varm gibi, gereklik alanna ait doruluklar sezgisel (intuitif) doruluklardr. Bu doruluklar basit, kkel ve indirgenemez trdendir. Bir doruluktan bir baflka dorulua aracsz ve ani olarak geebiliyorsak, bu trden doruluklar da sezgisel doruluklar olurlar. rnein; bir fleye
eflit olan iki fley birbirine de eflittirler gibi. flte matematikteki aksiyom ve postulatlar, bir baflka deyiflle bafllang nermeleri, doruluu sezgisel olarak bilinen
doruluklardr. fiu halde felsefede ncelikle bu trden sezgisel (intuitif) doruluklara ulaflabilmek gerekmektedir.
Bunlarn doruluu aracsz olarak zihne ak ve seik olarak verilebilmelerinden gelmektedir. yle ise Descartesa gre doruluun lt aklk ve seiklik
olmaktadr. fiuras kesin ki bir sonu nermesinin doruluu ncllerin doruluundan gelir. Buna karfllk, doruluu sezgisel olarak bilinen ncllerin doruluu nereden gelmektedir? Descartesin yant fludur; bu ncllerin zihnimizde tmyle ak ve seik olarak kavranabilmifl olmalarndan gelmektedir.
Doruluun lt Olarak Aklk ve Seiklik

(Clara et Distincta)
Descartese gre aklk bir
kavramn zihnimize
dorudan verilmesi, yani
onun farknda, bilincinde
olmamzdr. Seiklik ise
kavram zihnimizdeki dier
idelerden ayrt edebilmemiz,
snrn izebilmemizdir.
Descartesa gre bir nermenin zihin iin sadece ak olmas onun doruluu iin
yeterli deildir; ayn zamanda seik olmas da gerekmektedir. fiu halde bir kavramn ya da fikrin ak olmas ne demektir? Bu fikrin zihnimize dorudan verilmesi,
bir baflka deyiflle onun farknda yani bilincinde olmamz, bu fikrin bizim iin ak
olduunu gsterir. Ama doruluk iin bu fikrin ayn zamanda seik olmas gerekmektedir. Bir fikrin seik olmas iin onu zihnimizdeki teki idelerden ayrt edebilmemiz, yani snrn izebilmemiz gerekir.
Bir baflka deyiflle sz konusu ide ne anlama geldii bakmndan kesin ve net
olmaldr; belirsiz ya da bulank olmamaldr. Descartes, dflnen benimizin bedenimizden kesin bir biimde ayr olduunu dolaysyla dflnen ben idesinin seik bir ide olduunu ne srer. Seiklik akl ierir. Bylece seik bir fikir kesinlikle doru olmufl olur. Descartes, bu konuyu bir de duyularmzla iliflkili olarak
aklamaya ynelmifltir. rnein gnefl fl altnda grdmz bir fley bize ne
olduu bakmndan ak bir bilgisini vermifl olur. Ancak henz bu yeterli deildir;
grdmz fleyi tm ynleriyle kavrama olana bulabilirsek, bir baflka deyiflle
onun uzmanca bir bilgisine sahip olabilirsek, iflte o zaman bu fleyin seik bir bilgisini elde etmifl oluruz. Yani ele aldmz konunun tm kurucu elerini ayrt edebilmemiz gerekir. Descartes, bu konuda flu rnei verir: diflimizin ardn bilmek
bizim iin ak bir bilgi ifade eder ama bir diflinin bu konudaki tans seik bir bilgi dzeyini dile getirir. nk o hangi diflin ardn ve ne durumda olduunu
ak ve net bir biimde bilir.
Burada nemli olan nokta fludur: eer bir konuda sadece ak bir fikrimiz var
ise henz o konunun tam doru bir bilgisine ulaflamamflz demektir. Bu durumda
arafltrmaya devam etmemiz, olgunun tm kurucu elerini tanmamz ya da gn
flna karmamz gerekir. Ancak o zaman o konuda doru bir bilgiye sahip oldu-
53
umuz sylenebilir. Grld gibi bir ide bakmndan sadece ak olmak seiklii, dolaysyla doruluu iermez. Doruluk iin akln mutlaka seiklikle tamamlanmfl olmas gerekmektedir. Bu ak- seiklik sezgisel olarak kavranabildii
iin Descartesin ideali felsefede ncelikle intuitif-sezgisel doruluklara ulaflabilmektir. Daha sonra bu sezgisel doruluklardan tmdengelimsel olarak teki doru sonulara ulaflmak kolaylaflacaktr. Bu sezgisel doruluklara nasl ulaflabiliriz?
Bunlar hemen el altnda bulunsayd, zaten flu anda hibir sorun olmazd, tpk matematikte olduu gibi ussal- tmdengelimsel karmlara bunlara kolayca geilmifl
olurdu. Burada nemli olan, felsefe alannda da ak ve seiklii konusunda hibir kuflkuya yol amayan tpk matematikteki gibi sezgisel doruluklara ulaflabilmektir. Ne var ki felsefe alannda hibir kuflkuya yol amayan doruluklara ulaflabilmek matematikteki kadar kolay grnmemektedir. Yani bu alanda soyut olarak
sezgi ve tmdengelim yntemlerinin kabul edilmifl olmas bafllang olarak yeterli
olmamaktadr. O nedenle yntem zerinde biraz daha kafa patlatmak gerekmektedir: Descartesn Yntem zerine Konuflma da belirttii gibi her fley felsefede
kuflkuya ak grnyor. fiu halde sre zor da olsa, hi kuflkuya yer vermeyen bir
doruluk ya da doruluklar aramak zorundayz. Bu nedenle izleyeceimiz yol iin
birtakm kurallar koymak uygun olacaktr.
Yntemin Kurallar
Kuflkuyu ya da birtakm yanlfllklar, hatalar tmyle nlememizi salayacak kurallar ne olabilir? Descartes Yntem zerine Konuflmada bu kurallar drt tane olarak belirledi:
1. ncelikle, doruluunu gerekten ak ve seik olarak bilmediin hibir fleyi doru olarak kabul etme.
2. Arafltrdn sorunlarn her birini mmkn olduunca kk paralara bl;
nk bu onlarn uygun zm iin zorunludur.
3. Basit olduundan dolay kolayca bilinebilen fleylerle ifle baflla ki az az ve
adm adm daha karmaflk ve anlafllmas zor olan fleylerin bilgisine doru
ilerlemek olanakl olabilsin.
4. Her durumda hibir fleyin dflta braklmadndan emin olmak iin, sk sk
geriye dnfller yaparak eldeki verilerin saymn yapmaktan geri durma.
Descartes, kesin bir dorulua ulaflabilmek iin, bu kurallarn flnda, eflitli
alanlarda sahip olduu bilgilerin doruluklarn ak seik kavrayamad iin bunlarn kuflkuya ak olduklarna karar verir. Bu adan bir yntem kuflkusu denebilecek uslamlama sreci gereklefltirir. Belki de byle bir srecin uygulanmas,
onun kendisinden hibir biimde kuflkulanlmayacak olan bir dorulukla buluflmasn salayabilecektir.
Yntemsel Kuflkunun Uygulanmas

Descartes ncelikle duyularyla salad bilgi alannn kuflkuya ak olduunu
belirtir. nk bu alanda duyularnn kendisini zaman zaman yanlttnn farkna
varmfltr. Bu nedenle bu alann bilgileri iinde evrensel bir doruluk bulamayacaktr. Genelde karflsnda grd teki insanlar kendisi gibi duyarl, duyum ve
akl gcne sahip olan bireyler olarak dflnmektedir. Ya onlar dflnd gibi
deil de salt birer otomat gibi davranan varlklar iseler? Bu alan da kuflkuya ak
grnmektedir. Descartes, bu adan kendi varlnn ve yaflamnn da kuflku altnda olabileceini dflnr: insanlar rya grrken grdkleri ryay gerek gibi
yaflamaktadrlar, eer uyanmasak rya gerekmifl gibi srp gidecek. Oysa uya-
Descartes drt aflamal bir

yntem nerir;
1. Doruluunu ak ve seik
bilmediimiz hibir fleyi
doru kabul etmemek.
2. Arafltrdmz sorunlarn
her birini mmkn
olduunca kk
paralara blmek.
3. Onlar basitten karmafla
doru bir srayla
incelemek. 4. Sk sk
geriye dnp elde edilen
verileri snamak.
54
Modern Felsefe-I
nnca yatamzda olduumuzu ve hibir eylemde bulunmadmz anlyoruz. Belki yaflam da bir gn uyanacamz daha uzun sren bir rya olabilir. Bu durumda
rya ile gerek yaflam arasndaki snr nerededir? Tanr bile bildiimiz gibi yce,
erdemli, bilge bir varlk deil, aldatmaktan zevk alan kt bir cin olabilir. Belki de
bize her fleyi bile bile ters gsteriyordur. Bu bakmdan en nemlisi en ok gvendiimiz matematik bilgilerimizi de belleimizi bile bile yanltarak olduunun tam
tersi olarak gstermesi de olanakl olabilir. Bir baflka deyiflle en salam bilgi alan
olarak bildiimiz matematik alan da Tanr marifetiyle tmyle kkeninden yanlfl
olabilir.
Cogito Bilgisi
Descartes her fleyden kuflku

duymufl fakat sonunda
kuflku duymakta olduundan
kuflku duyamayaca
sonucuna varmfltr. fiphe
etmek bir dflnme edimi
olduu, dflnmek iin de
var olmak gerektii iin
sonunda o nl nermesini
dile getirmifltir;
dflnyorum, o halde
varm
Descartes, sahip olduu tm bilgi alanlarndan bu flekilde kuflku duyduu srada,

artk hibir biimde kuflkulanamayaca bir gereklikle karfl karflya kaldnn farkna varr. Bu gereklik, kuflkulanmakta olduu edimidir. Bu durumda her fleyden
kuflkulanabilirim ama kuflkulanmakta olduumdan kuflku duyamam yargsn ne
srer. Bundan dolayszca ortaya kan sezgisel sonu; kuflkulanabilmek iin var olmas gerektii sonucudur. Bunun zerine, kuflkulanmak dflnmenin bir trdr,
dflnmek iin var olabilmek gereklidir der ve o nl nermesini dile getirir;
Dflnyorum, o halde varm (cogito, ergo sum). Descartes iin, bu kendi varlnn, var oluflunun bilgisi ak ve seik bir bilgidir, nk zihnine dorudan doruya verilmektedir ve ayrca snr da bellidir; bu varolufl, onun dflnen varlnn,
dflnen beninin varolufludur; bedensellii ile ve daha baflka fleylerle hibir iliflkisi yoktur. Bylece Descartes iin dflnen bir varlnn, bir beninin olduu bilgisi
ak seik bir bilgi olarak, sezgisel-intuitif olarak ulafllan bir bilgidir. Bu nedenle
kesin bir gerekliktir. Bylece Descartes kendisinden hibir biimde kuflku duyulamayacak olan aksiyomatik bir bilgiye ulaflmfl olur. Artk bundan hareketle tm
bir evren sistemini oluflturacaktr. Kendisi bu cogitonun -dflnen varlnn, tinsel
tznn- bilgisi iin bir Arflimet noktas betimlemesini yapar. nk bu ak ve
seik bilgi tm teki doruluklar ya da gereklikler iin bir kaldra grevi grecektir. Bu dflnen ben, tinsel tz srekli olarak dflnen tz, kuflkulanmak, alglamak, imgelemek, akl yrtmek ve bunlar gibi birtakm dflnme edimleri ile
kendisini var klan bir tzdr. Bunlar farknda olunan edimler yani bilin edimleridir. Yani dflnen tz bir tr bilin akfldr. Descartes bu tinsel tze res cogitans
adn verir. Bu tinsel tz yer kaplamayan ama sadece dflnen, bilin edimleri reten bir tzdr.
Tanr Bilgisi
Descartes dflnen beninden, tinsel tznn varlndan, bedensel varlna, bir
baflka deyiflle madde tzne geemeyeceini dflnr. nk bu kuflkulu bir geifl olacaktr; arada dorudan bir iliflki yoktur. Oysa dflnen tz klasik terimlerle ruhu ya da zihni demek olduuna gre, zihninin iinde bulduu bu cogitonunben varlnn bilincinin yan sra daha baflka ak ve seik trden hangi bilgiler ya
da farkndalklar olabileceine bakar. Ve orada derhal Tanr kavramn bulur. Uslamlamas flu flekildedir: Zihninde bir yetkinlik dflncesi olduunu, bu dflnceyi
kendisinin retemeyeceini, nk kendisinin yetkin bir varlk olmadn ne srer. Bu dflnce ona dfl dnyadan da gelmifl olamaz, nk dfl dnya ve bu dnyadaki fleyler de yetkin deildirler. O halde bu dflnceyi onun zihnine kendisi
yetkin olan bir varlk vermifl olmaldr. Bu yetkin varlk da Tanrdan baflkas olamaz. fiu halde Tanr insann zihninin dflnda gerek anlamda vardr. Biz insanlarn
zihninde de ak ve seik olarak idesi-kavram yani bilgisi bulunmaktadr. Bu nedenle doruluu kesin olan bir bilgidir; biz bu bilginin sezgisel olarak farkna varabiliyoruz.
Descartes bu noktada Tanr kantlamas iin bir de felsefe tarihinden bir rnek
verir. Bu da erken skolastiin nl dflnrlerinden Aziz Anselmusun ontolojik
kant olarak bilinen uslamlamasdr. Bu kant, bir fleyin kavramndan hareketle
onun varoluflunu sonu olarak ortaya koymakla iliflkilidir. fiu halde Tanr tanmna
gre en yetkin ve en gerek (ens realissimum) varlktr. Tanry bir kez var olarak
dflnelim, bir kez de yok olarak dflnelim. Tanry var olarak dflndmz zaman varolufl da dhil onun gzel niteliklerinde hibir fley eksilmeyecektir. Bu da
tanrnn en gerek oluflu ile badaflr. Ancak tanry yok olarak dflnrsek ondan
var olma- varolufl nitelii eksilecektir. Bu eksiklik Tanrnn tanm ile yani onun en
gerek ve yetkin oluflu ile badaflmaz. fiu halde yokluk ile Tanr kavram badaflmamaktadr; o halde Tanr vardr. Bu uslamlamalar ile Descartes, kuflku srecinde
ele ald flekliyle Tanrnn aldatc, kt bir cin olmas olasln da bertaraf etmifl
oluyordu. Tanry zihnimizde olduu biimiyle nasl biliyorsak o flekilde vardr ve
varlnn bilgisi de ak seik bir bilgidir. Tanr kendi bilgisini zihnimize kendisi
yerlefltirdiine gre bu bilgi bizde doufltan getirilen bir bilgi olmaktadr. Kuflkusuz ben-cogito bilgisi de bizde yine doufltan getirilen bir bilinlenme biimi olmaktadr.
Matematik ve Dfl Dnya Bilgisi

Descartes Tanrnn aldatc bir varlk olmad, aksine son derecede yetkin bir varlk olduu dflncesinden hareketle, belleimizi bile bile yanlg iinde brakmayacan ve bu nedenle matematik bilgilerimizin de bilinen biimleriyle doru olduklarnn sonu olarak ortaya ktn belirtir. Bu bilgiler de zihnimize ak ve seik
olarak verilmifllerdir. Doruluklarn sezgisel olarak kavramak olanakldr. Ve bunlar da aslnda zihnimizde doufltan bulunan evrensel doruluklardr. fiu aflamada
Descartes iin sorulmas gereken nemli bir soru kalmfltr: kendisine daha ok duyularmzla yneldiimiz dfl dnya varlklarnn bilgisi bu gelinen noktada nasl
hakl karlabilir? Bu bilgi tr iine bir dfl dnya varl olarak bedenimizin bilgisi de girmektedir. Dflnen bir fley olmak tek baflna bedenimizin varoluflunu kantlayabilir mi? nk dflnen ben btnyle ve mutlak olarak bedenimden farkldr ve onsuz da varolabilir. fiu halde bedenimin ve teki fiziksel fleylerin varoluflunu nasl bilebilirim?
Descartes cisimlerin varoluflunu olduka zet bir biimde ele almfl grnyor.
Ama genel uslamlamas az ok flu flekildedir: Bizim izlenimler ve ideler aldmz
aktr ve bunlar dflmzdaki maddi nedenlerin etkinliine ykleme ynnde doal bir eilimimiz olduuna gre bu eilimi bize Tanrdan baflkas veremezdi ve
Tanr da hem bu doal eilimi verip, hem de bu izlenimleri kendisi yaratmfl olsayd aldatc olmufl olurdu. Oysa aldatc olmadn iyiliinin yetkinlii iinde olduunu zaten kantlamfl bulunuyoruz. fiu halde bu izlenimlerin kayna olan dflsal
maddi nesneler de varolmufl olmaldr. Yaflammzn bir rya olmadn da flu flekilde anlamfl bulunuyoruz: Biz srekli olarak iinde bulunduumuz durumun deifltiini, saa sola devindiimizi ynmz deifltirdiimizi ak ve seik olarak
deneyimliyoruz. Bu deneyim bir bedenimizin olduuna iflaret eder. Bu da bizi
uzaml tzn (res extensa) varolufluna gtrr. Ve yine kendi istencimizin dflnda birtakm grme, iflitme dokunma gibi duyu etkilerine maruz kalmamz da bunlara yol aan cisimlerin varlnn ok gl bir kant olmaktadr. Ve yine teki ci-
55
56
Modern Felsefe-I
simlerden de birtakm etkiler aldmza gre, onlar da ayn flekilde var olmufl olmaldr. Bylece Descartes, tm dfl dnya varlklarn, kendi bedensel yaflam da
dhil, varolufllar bakmndan kantlamfl oluyordu. Grld gibi Descartes asndan cogito bilgisi Tanr bilgisi iin, cogito ve Tanr bilgisi birlikte olarak dfl dnya varlklarnn bilgileri iin ak seik bilgiye gtren bir temel oluflturmufltur. Bu
noktada Descartes, tm kuflkular hiperbolik ve gln diye bir yana atmam gerekiyor, zellikle uyanklk durumundan ayrt edemeyeceimiz uyku durumu ile ilgili o ok genel belirsizlii... (aktaran; Copleston, 1996,s.119) diyerek bu yntemsel kuflku basksndan kurtulmufl olur. Bu noktada doann yapsna iliflkin Descartesin dalist (ikici) tz sistemine biraz daha yakndan bakmamz gerekmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
DescartesinSIRA
nihaiSZDE
amacnn felsefeyi matematiktekine benzer bir kesinlie kavuflturmak
olduunu grmfltk. Descartesin bilgi ve yntem anlayfl zerine tm bu sylenenlerden
yola karak onun bu amac gereklefltirebilip gereklefltiremediini tartflnz.
D fi N E L M
DESCARTESN TZ, RUH VE AHLAK ANLAYIfiI

S O R U
S O R U
Doann Tzsel Yaps
Descartese gre tz, var

DKKAT
olmak iin kendisinden
baflka hibir fleye
gereksinim duymayan
SIRA SZDE
fleydir
AMALARIMIZ
Descartes, tz varolmak iin kendisinden baflka hibir fleye gereksinim duymaDKKAT

yan bir fley olarak tanmlyordu. Ne var ki bu tanm gerek anlamda onun sonsuz
tz olarak niteledii Tanr tzne uymaktadr. nk Tanr tz varln salt kenSIRA SZDE
disine borludur,
baflka hibir fleyin yardm ve katksna gereksinimi yoktur. Bir
baflka deyiflle Tanr ncesiz sonrasz olarak kendiliinden vardr. Tanrnn dflnda
kalan her fley, onun istenciyle ve onun tarafndan yaratlmfltr. Ancak Tanr yaratAMALARIMIZ
t evrenin dflnda olduu iin onu bir yana brakarak Tanrnn yarats olan bu
evrende yine Tanr tarafndan yaratlmfl olan farkl yapda iki tzn hkm srdn belirtebiliriz.
K T A Pinde bulunduumuz evren asndan Descartesin asl inceleme konusunu bu tzler oluflturmufltur. Bu iki tz varolabilmek ya da varolufllarn
srdrebilmek iin birbirlerine gereksinim duymazlar ve birbirlerinden ayrk yapdadrlar. Tek
Tanr tarafndan yaratlmfl olmalar nedeniyle Tanrya
T E L Eortak
V Z Y O yanlar
N
gre sonlu tzler olmalar ve tz olarak eflit dzeyde bulunmalardr.
Bu tzler yukarda byk lde sylenenlerden dolay zaten tanflklk kurduumuz zere, ruh-zihin ve madde tzleridir. Bunlar zsel nitelikleri ile kendi N T E R N ERuh
T tznn zsel nitelii dflnmek, srekli olarak dflnceler,
lerini var klarlar:
ideler retmektir. Bir baflka deyiflle de bilin edimleri ortaya koymaktr. Tz z
ile dile getirmek Descartese gre uygun olduu iin, Descartes bu tze dflnen
fley (res cogitans) adn verir. Madde tznn z ise uzaml olmaktr. Bu nedenle bu tze de Descartes, uzaml fley (res extensa) adn vermektedir. Tzlerin zsel nitelikleri kendilerine ayrlmfltr; sadece kendilerinde bulunur, teki tzde asla bulunamaz. Bu belirleme evrende hkm sren bu iki tz birbirleriyle uzlaflmaz duruma sokmufltur: Dflnen tz uzaml deildir, uzaml tz de dflnme yeteneinden yoksundur.
Tzlerin tm teki yklemleri bu zsel nitelikleri tarafndan belirlenir. Oysa tzn z olmakszn tz varolufl kazanamazd; o nedenle bu zsel yklemler tzden ayrlamazlar. rnein dflnme ruh iin vazgeilmez olmakla birlikte dflnmenin farkl deiflkileri yerlerini birbirlerine demektedir. Ruh tznn dflnme
temeli zerinde ikincil dzeydeki nemli baz yklemleri, alglamak, anmsamak,
imgelemek, kuflkulanmak, uslamlama yapmak, sonu karmak, istemek, duygulanmak gibi zihinsel edimler ve bunlarn rnleridir. Birincil olan yani zsel yk-
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Descartese gre Tanr

sonsuz tzdr ve bunun yan
sra ruh ve madde olmak
zere iki sonlu tz bulunur.
Ruh tznn z dflnmek,
madde tznn z ise yer
kaplamaktr.
lem ya da nitelik tz belirledii iin ruh ya da zihin srekli olarak dflnmektedir; buna gre birey derin uykuda ve baygnlk ya da koma halinde ve hatta ana
karnnda iken bile dflnmektedir, nk dflnmese ruh tz olarak varl ortadan kalkacak. Kuflkusuz bu nokta Descartesin zamannda ve sonrasnda daima
tartflmalara konu olmufltur.
Madde-cisim tznn zsel niteliinin uzamllk olduu biraz yukarda belirtilmifl idi: Buna gre maddesel tzler uzamsz kesinlikle var olamazlar; uzam, maddesel tzlerin zsel niteliidir, olmazsa olmazdr. Descartes, Bylece uzunluk,
genifllik ve derinlikte uzamllk tzn doasn oluflturur dediine gre, uzama
iliflkin biim, byklk, boyutlar, devinimsellik gibi nitelikler nesnenin birincil
yklemleri yani nitelikleri olmaktadr. Bunlar cisimsel tzde zorunlulukla ve nesnel olarak bulunurlar; maddesel tz uzamsz olamaz, uzam da bunlar olmadan olamaz; bunlar nesneyi gerek anlamda var eden niteliklerdir. Yine de bunlar deiflebilir zelliktedirler ya da deiflebilir uzam durumlardr.
Ama bir de cisimsel tzlerde algladmz renk, ses, tat, scaklk, soukluk gibi nitelikler vardr. Bunlar da cisimsel tzlerde uzam deiflimleri gibi nesnel olarak
m varolurlar yoksa deil mi? Descartes bunlar ikincil nitelikler olarak adlandrmaktadr. Bu nedenle birincilerden ayrldklar ortadadr. Descartesa gre bunlar
gerekte cisimsel tzlerde nesnel olarak yer almazlar. Cisimlerin sinirlerimizi deiflik yollarla devindirme yeteneklerinin sonucunda bunlar alglayan znenin varlnda oluflan durumlardr. Ksaca sylemek gerekirse, dflsal fleyler, devinen uzaml fleyler, bizde renk, ses, tat, koku gibi duyumlara neden olurlar. Bu yzden Descartese gre cisimsel tzler tam olarak grndkleri gibi deildir. Sonu olarak
Descartes flunu belirtir: duyular yoluyla nesneleri ayrmsama pek ok durumda olduka bulank ve karanlktr. Uzam, bizim ak ve seik olarak cisimsel tzn zne ya da doasna ait olduunu algladmz fleydir. Ama renklere ve seslere iliflkin idelerimiz ak ve seik deildirler. Bu sylenenlerden kan sonuca gre, Descartesn yukarda deerlendirmelerini verdiimiz bilgi trlerinden dflsal varlklarn
duyu temelli bilgilerinin doruluk koflullarna iliflkin olarak sylenenler flu aflamada daha iyi gerekelendirilmifl olmaktadrlar. Buna gre uzama iliflkin niteliklerin
bilgisi, nicelikle iliflkili olduklar iin, yani matematik dille ifade edilmeye uygun
olduklar iin ak ve seik olmaya uygundur. Ancak befl duyuya zel olarak verilenlerin bilgisi ise ak olabilir, ne var ki seik olmaktan uzak kalmaktadrlar.
Bu arada madde tznn bir alm olan fizik evrene biraz daha yakndan bakabiliriz: Maddesel tzn hkm srd fizik doa mekanik yasalara gre iflleyifl
gsterir. Bir baflka deyiflle fizik doa basn ve arpma yasalarna gre iflleyen byk bir makine gibidir. Bu makinenin devinimleri tmyle mekaniktir. Buradaki
devinimin esas tzn yer deifltirmesidir ya da devinimin ynnn deiflmesidir.
Devinim iindeki nesneler, birbirleriyle vurma, arpma, itme ve basn yapma gibi mekanik iliflkiler iinde bulunurlar. Bu tarz bir iflleyifl gsteren doada hibir
amallk ve zgr isten esi yer almaz. Fizik doann bir yesi saylan hayvanlar bile bir makine iflleyifli gsterirler. Bir baflka deyiflle bunlarda, insanlarda olduu gibi ruh tznden bir eser bile bulunmaz. Devinimleri tmyle dzeneksel bir
etki tepki yasasna uygun olarak gerekleflir. rnein besinlerine ynelme, kendileri iin tehlike oluflturan fleylerden saknma olgular da yine tmyle dzeneksel
olarak gerekleflir. Fizik dnyadaki cisimlere uygulanan tm gler dflsaldr, bu
dflsal gler, cismin biiminin bozulmasna yok olmasna neden olabilirler. nk
fizik dnyadaki etkileflimler yukarda belirttiimiz gibi vurma, arpma, basn yapma, ezme biiminde olabilir. Maddesel cisimlerin yer ald fizik doada hibir
57
58
Descartesin devinim
yasas:
1. Bir fley baflka bir fleyden
etki almad srece
dinginlik ya da
devinimini srdrr.
2. Devinen her cisim,
devinimini dz bir izgi
dorultusunda srdrme
eilimindedir.
3. Her cisim hareketi
esnasnda diren gc
daha yksek bir cisimle
karfllaflrsa onun
hareketinin etkisiyle
ynn deifltirir, kendi
direnci daha glyse o
cismi de kendisiyle
birlikte hareket ettirir.
Modern Felsefe-I
boflluk yoktur; her yer cisimsel olanla kapldr. Bizim bofl gibi grdmz yerlerde bile homojen bir yap gsteren uzay maddesi vardr. Aslnda kat cisimler bu
maddenin stnde yzer durumdadrlar. fiu halde boflluk kavram Descartes felsefesi ile badaflabilir bir kavram deildir. Sonu olarak uzam dediimiz fley cisimsel
tzn geometrik kavramndan baflka bir fley olmamaktadr. Burada asl vurgulanmas gereken nokta, cisimsel tzn devinim niteliine sahip olmasdr. Devinim cisimsel tze Tanr tarafndan eklenmifltir ve miktar bellidir; cisimden cisme srtnme nedeniyle aktarlabilmesine karfln doadaki toplam devinim nicelii sabit olarak kalmaktadr. Tanr doay yaratrken sabit bir g ve buna bal olarak sabit bir
devinim miktar vererek yaratmfltr. Bundan byle bu miktar azaltmak ya da oaltmak ynnde Tanr hibir giriflimde bulunmaz; aslnda yaptn bir saat ustas
gibi yapmfl ve kendi iflleyifline brakmfltr. flleyifli esnasnda Tanrnn doaya herhangi bir biimde el atmas sz konusu deildir. Bu da onun yetkinliinin bir baflka deyiflle eksiksizliinin bir simgesidir.
Descartes Felsefenin lkeleri isimli eserinde tanrnn bu ayn deiflmezliinden
belli doa kurallar ya da yasalar bilinebilir demektedir. Bununla doada hkm
sren devinim yasalarna gndermede bulunur. Birinci yasa kabaca flyle dile getirilebilir: Bir fley, herhangi baflka bir fleyden etki almad srece dinginliini (sknetini) ya da devinimini srdrr: Dinginlikte olan hibir cisim kendiliinden
devinime bafllamaz ve devinimde olan bir cisim de kendiliinden devinimini durdurmaz. kinci yasa, devinen her cisim devinimini dz bir izgi zerinde srdrme eilimindedir. Eer dairesel bir yol izliyorsa bu baflka cisimlerle karfllaflmasnn bir sonucudur ve aslnda srekli olarak izdii dairenin merkezinden kama
eilimi taflr. Bunun nedeni Descartesa gre, Tanrnn devinimsiz olmas ve maddedeki devinim miktarn yukarda da belirtildii gibi korumasdr. Descartesin belirledii nc yasa flyle ifade edilebilir: Eer dz bir izgi zerinde devinimini
srdrmekte olan bir cisim, baflka bir cisimle karfllafltnda onun diren gc daha fazla ise, bu durumda deviniminden hibir fley kaybetmeksizin salt ynn deifltirir; eer karfllaflt cismin diren gc daha fazla ise teki cismi kendisi ile
birlikte devindirir ve tekine verdii lde kendi deviniminden kaybeder. Yine
Descartes bu yasay da tantlamaya alflrken bir-iki deneyimsel tant gstermeye
alflsa da byk lde tanrsal temele dayanr, yani Tanrnn bafllangta takdir
ettii g ve devinim miktarnn deiflmezlii olgusuna gider. Ancak tm bu yasalarda gsterilen bu metafizik temelin modern fizik biliminin bu alandaki yaklaflm
ile ne dereceye dek badaflp badaflmayaca konusu sorgulanmaya aktr.
Descartesin insandaki ruhsallk tzne doru gidilen yolda canl cisimlerin yaps zerine ne dflndne de deinilmesi gerekir. Canllk olgusunun ilk dfla
vurumu olan bitkiler zerine herhangi bir sylemi olduuna tank olamyoruz. Ancak hayvanlara iliflkin aklamalar da pek ok kifliye arpc gelmektedir. Hayvanlara iliflkin aklamalar, fiziksel doa zerine syledikleri tarafndan ister istemez
belirlenmifltir. ncelikle Tanr tarafndan yaratlmfl iki tr tz, tinsel ve cisimsel
tzler vardr. Buradaki can alc soru canl cisimlerin hangi alana ait olacaklardr.
Descartesin buradaki tercihi insan dflnda tm canl cisimleri, cisimsel (maddesel)
tzler alanna yerlefltirmek biiminde olur. fiu halde bunlarn temeli dflnme znitelii deil, uzam znitelii olacaktr. nce flu soruyu soralm: Neden hayvanlar
cisimsel tzlerin dnyasna telenmektedir? Bunun gerekesi Descartesa gre,
hayvanlarn akla, dflnmeye dayal olarak konufltuklarn ya da bunu yapabileceklerini gsteren herhangi iyi bir kantn bulunmayfldr. Baz hayvanlarn kendilerini szckler biiminde sesler karmaya yetenekli klan organsal dzenekleri
vardr. rnein papaanlar szckleri seslendirebilme anlamnda konuflabilmektedirler ama bu durum onlarn dflnerek konufltuklarn belgeleyecek bir kant
oluflturmamaktadr. Asl kant bu sylediklerini otomatik olarak gereklefltirdikleri
ynndedir. Ayrca duygularnn iflaretlerini vermeleri de yine otomatik bir biimde olmaktadr. Baz bedensel iflleri ise byk bir beceri ile yapabilmeleri yine bunu zihinsel yeteneklerinin stn olufluna dayandrarak aklamay gerektirmez.
nk o zaman niye konuflamadklarn aklamak zorlaflrd. nk Descartesn
dediine gre konuflmak ok az bir zihinsel yetenek gerektirmektedir. Buna karfllk insanlarn en az zeki olanlar bile dflncelerini anlatacak szck dizilerini oluflturabilmektedirler. Ve yine dilsiz kifliler dflncelerini anlatmak iin baflka im sistemlerini renebilir ve onlardan yararlanabilirler. Bu sylenenlerden kan sonuca gre, hayvanlar bir akldan ve zihinden yoksundurlar. Bir baflka deyiflle hayvanlarn ruh tz ile hibir iliflkileri yoktur; onlar madde tznn bir kipidir (modus)
ve sonu olarak bir tr makine ya da otomattrlar. Bylece hayvanlarda kendine
zg bir hayvan ruhu bulunduunu kabul eden Aristotelesi-skolastik kuram dfllanmfl olur. Bu noktada Arnauld, hayvanlarn davranfllarnn da bedenden ayr
birlikli btnlkl ve bozulamaz bir ruh dflncesi olmakszn aklanamayacan ne srd zaman, Descartes, hayvanlarn davranfllar bizim, zihnin yardm
olmakszn ortaya kan davranfllarmza benzemektedir, yantn verme yoluna
gitmifltir. Onlardaki biricik devinim ilkesi organlarnn yatknlklar ve kan artrken yrein vuruflu tarafndan retilen canllk zsularnn srekli bir boflaltmdr
(akt. Copleston, 1996: 136). Baflka bir yerde ise hayvanlar yaflamdan yoksun brakmadn, ama bu yaflamn salt yrein scaklndan olufltuunu ne srer; ayrca organlar ile iliflkili olarak duygulandklarn da eklemek zorunda kalr. Bu adan baz eylemleri biz insanlarn baz eylemlerine benzer grnmektedir. Yine de
hayvanlarda bu eylemler baz canllk ilkelerine dayanmaktadr. Oysa ayn benzer
grnen eylemler insanlarda zihinselliin rndr. fiu halde hayvanlar ruh tz
ile herhangi bir balantlar olmakszn canl olma niteliini belli bir mekaniklik ya
da otomatlk iinde gereklefltirirler.
Descartes, hemen hemen bu ayn yapy insan bedeni iin de onaylamaya hazr grnr: nk bedende solunum, sindirim, kan dolaflm gibi pek ok fiziksel
sre ruhun ya da zihnin bir karflmas olmakszn gerekleflmektedir. Buna karfllk farknda olarak yryebiliriz. Ama zihin bacaklar dorudan olarak devindiremez; bunun iin pineal bezdeki canllk zsularn etkiler ve buradan etki bedene
yan bacaklara geer; bunu yaparken de yeni bir devinim ya da g yaratmfl deildir, sadece varolann ynn deifltirmifl ya da tanr tarafndan yaratlmfl olan
devinimi uygulamaktr. Bu nedenle insan bedeni de byk lde z- devinimli
olarak alflan bir makine gibidir. Yaflayan bir insann bedeni ile l insann bedeni arasndaki ayrm, tpk bir saatin, bozulan ve devinim ilkesi ifllemeye son veren
bu ayn saat ile olan ayrmna benzetilebilir. Buraya dek sylediklerimizden anladmza gre doada salt insan varlnda, Descartesin evrende tketici olarak kabul ettii iki tz yani maddesel tz ve tinsel tz bulunmaktadr. Bedenimiz maddesel tz yanstrken bununla i ie olarak bulunduunu dflnmek zorunda kaldmz bir de ruhumuz ya da zihnimiz bulunmaktadr. Buradaki ilgin nokta, ruhumuz uzamsz bir tz olduuna gre, bedenle nasl i ie bulunabilir ve ayrca
bedenimizle nasl iliflki iinde bulunabilir? nsan varlndaki zihin beden iliflkisi,
Descartes uzlaflmaz tz anlayfl bakmndan en fazla zorlayan nokta olmufltur.
Descartes, insanda zihin-beden iliflkisini belli bir biimde aklamaya alflmfltr.
fiimdi bunu biraz daha yakndan grmeye alflalm.
59
60
Modern Felsefe-I
Kktenci Dalizmde Zihin-Beden Etkileflimi Sorunu

Bu iki uzlaflmaz tz nasl bir araya gelmifller ya da birbirleriyle nasl etkileflmifltir?
Descartesa gre teolojik yant, Tanrnn yle yaratmfl olmasyd. Bu nedenle Descartes ve teki teorisyenler bu noktay ok fazla sorgulamadlar. Ancak bu iki uzlaflmaz tzn olgusal olarak insan varlnda birlikte bulunmalar ve stelik tam bir
iflbirlii iinde etkinlikte bulunmalar inandrc bir aklamay gerektirmekteydi.
Descartesn aklamas, karfllkl-etkileflimcilik (interactionism) adn taflmaktadr. Bunun anlam fludur: zihin ister, beden yapar; bedenin bir gereksinimini de,
zihin karfllama yoluna gider. Descartes, olgusal alanda zihin ve bedenin uyumlu
bir biimde ifl grdklerini gzlemledii iin ister istemez bu tr bir aklama yoluna srklenmifltir. Ancak uzlaflmaz yapl iki tz yaklaflm Descartesi bu konuda gerekten skfltrmfltr: Bir yandan, bilgide aklk ve seiklik ltn uygulamas onu ruh ve beden arasndaki ayrmn gerek olduunu vurgulamaya gtrrken, te yandan ruhu bedene tmyle dflsal ve yabanc bir etken olarak grmekten de kanr. Oysa Arnauld, Descartesin koyutlad bu tarz dalist tz yaklaflmndan flyle bir sonu karmaktadr: Bafllangta Descartesn kendi varln salt
bir dflnen ben (cogito) olarak tantlad dikkate alnrsa, bir baflka deyiflle kendimizi ak seik olarak salt dflnen bir varlk olarak algladmz srece, bundan
kan sonu, cisimsel hibir fley insann zne ait deildir ve insan bu yzden btnyle tindir, bedeni ise salt tinin taflycs durumdadr. Oysa Descartes bu durumu kabul etmez. Meditasyonlar isimli eserinde yer alan altnc meditasyonda kendinin bedende gemideki bir klavuz gibi yer almadn belirtmiflti. nk tanr aldatc olmadna gre, eer doa bana acdan etkilenen ve alk ve susuzluk duyan bir bedenim olduunu retiyorsa, tm bunlarda bir gereklik olduundan
kuflku duyamam. Ama Doa ayrca bu ac, alk, susuzluk vb. duyumlar ile bana
retir ki yalnzca bedenimde bir klavuzun bir teknede bulunduu gibi bulunmakla kalmam, ama onunla sk skya birleflmiflimdir ve deyim yerindeyse ylesine i ie gemiflimdir ki onunla bir btn oluflturuyor gibi grnrm. nk eer
durum bu olmasayd, bedenim incindii zaman, ben, ki yalnzca dflnen bir varlmdr, ac duymamal ve bu yaray yalnzca anlak ile alglamalymdr, tpk gemicinin teknesinde bir fley bozulunca bunu grerek alglamas gibi (akt. Copleston, 1996: 123). Descartes, giderek ruhun btn bedene katldn ne srer. Ve
bu noktada karfllkl etkileflimden sz eder. nk empirik veriler de gstermektedir ki ruh beden tarafndan, beden de ruh tarafndan etkilenmektedir, bu durumda bunlar bir anlamda bir birlik oluflturmaktadrlar. Bu nedenle bu etkileflimin bedenin neresinde ve nasl gereklefltiinin tam olarak gsterilmesi gerekmektedir.
Ruh bir anlamda btn bedene katlmfl olsa da yaps bakmndan birdir ve
blnmezdir; Descartes, ruhun, ifllevlerini belli bir organda tekilerde olduundan
ok daha belirgin olarak gereklefltirdiini, bu organn da beyin olduunu ifade
eder. Yine beynin btnnde deil, pineal glans ad verilen ok kk ve sayca
bir tek olan bir bezde ruhun beden zerindeki ifllevlerini yerine getirdiini, bedenden gelen etkileri de bu noktadan aldn dile getirir. Bu bez beynin ortasnda yerleflmifltir, sayca tekdir ve yine sayca tek olan ve blnmeyen ruhun bir tek buradan bedenle etkileflmesi olanakl olur. Bu bez araclyla, ruhun beze ilettii etkiler sinirler iinde yer alan canllk zsularn devindirir ve bu devinim ilgili dokulara ya da organlara taflnr; ayn flekilde bedenden gelen etkileri taflyan canllk
zsular bu beze ulafltnda bez etkilenir ve bu etkiyi ruha aktarr. Bu flekilde karfllkl etkileflim gerekleflmifl olur. Ne var ki karfllkl etkileflim noktasnn yerinin
61
saptanmas, etkileflimin ne tarzda gereklefltiinin sylenmesi, maddesel olmayan

bir ruh ve maddesel olan bir beden arasndaki iliflkinin doyurucu olarak akland anlamna gelip gelmedii asndan srekli soru konusu yaplmfltr. Gerekte
Descartesn bu aklamas, uzlaflmaz dalist tz anlayfl bakmndan tutarl bulunmamfltr: Yaplar bakmndan birbirini dfllayan iki tz nasl olur da birbirleriyle
iliflki iine girebilir? Descartes, bu konuda kendisine yneltilen tm elefltirilere karfln, karfllkl-etkileflim tezinden geri adm atmamfltr. Bu sorunu onu izleyen Kartezyen dflnrler kendilerince zmeye alflmfllardr. Ama onlarn aklamalar
da pek ok insana doyurucu gelmemifltir. Bu dflnrleri ve aklamalarn biraz
sonra ele alacaz.
Madde ile ruh arasndaki iliflki felsefe bakmndan neden bu denli etin
sorun oluflturSIRA bir
SZDE
maktadr? Descartesin bu sorunun zmne ynelik nerisini nasl deerlendiriyorsunuz? Tartflnz.
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
sten zgrl ve yinin Doas

S O R Ueder. nsann
Descartes insann isten (irade) zgrlne sahip olduunu kabul
zgr istence sahip olduunu bilmesinin cogito ergo sum dan daha nce geldiini ve bu anlamda zihinsellik iin birincil veri olduunu ne srer. nk eer biDKKAT
rincil veri olmasa, cogitoyu keflfetmeden nce, bylesine hiperbolik bir kuflkuya
baflvurmayabilirdi. fiu halde istemelerdeki seim zgrlnn ncellii, bilinli
SIRA insann
SZDE
bir kuflku srecinden gemeyi semesine izin vermifltir. fiu halde
zgrce
davranma edimi insan iin en temel en nemli dflnsel bir kiptir. Bu zgrln
farkna varlmas da doufltan bir idedir. Biz insanlar isten zgrlmz kullaAMALARIMIZ
narak kendi eylemlerimizin efendisi oluruz ve bu yzden vgy ya da yergiyi
hak ederiz. Descartes bundan sonra Yntem zerine Konuflmada kendisi iin geici bir trebilim oluflturur ve bu yolda baz kurallar belirler: K T A P
1. Ulusun yasalarna ve trelerine, dinsel inancna ve aile geleneine boyun e
ve davranflta aflrlktan kan.
2. Tafldn kanlara bal kal ve setiin eylem yolunda Tkararl
E L E V Z ol;
YON
3. Kendini ve tutkularn evrene ve talihine uyarla ve bunlara karfl direnme;
ve
4. senin iin en iyi olacak yaflam urafln dikkatlice se (akt. Sahakian, 1997:
NTERNET
127).
Descartes bu ilkeler zerine sistematik bir ahlak retisi gelifltirmemifltir. Kiflisel yaflam yolunda kendine yol gsterici olarak trel ilkeler olarak belirlemifltir. lkelerin ieriinde Aristotelesin ve Stoaclarn etkileri aka grlebilmektedir. Yine de Ruhun Tutkular adl yaptnda az ok Aristotelesi bir trel kuram oluflturma yoluna gitmifltir.
Duygu (tutku) zmlemesi karfllkl-etkileflim kuram ile balantldr: Buna
gre duygunun ruhta beden tarafndan uyarldn ne srer. Sonu olarak ruhtaki duyguya karfllk olan fley bedende bir eylemdir. Szcn genel anlamnda
duygulanmlar ve alglar ayn fleydir. ounlukla bizde bulunan tm alg trlerine
ya da bilgi biimlerine birinin duygulanmlar diyebiliriz. nk onlar olduklar gibi yapan ou kez ruhumuz deildir; ruh onlar her zaman onlar tarafndan temsil
edilen fleylerden alr (Copleston, 1996: 143). Descartese gre duygular-tutkular
genelde doalar bakmndan iyidirler ama ktye kullanlabilirler ve aflrya kamalarna izin verilebilir; flu halde denetlenmeleri gerekir. Genelde fizyolojik koflullara bamldrlar ve onlar tarafnda uyarlrlar. Bu nedenle onlar denetleyebilmek
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Descartesin trebilimi drt

pratik ilkeye dayanr:
1. Ulusun yasalarna,
trelerine, dinsel
T Eboyun
L E V e.
ZYON
inanlarna
2. Kanlarna bal kal ve
setiin eylem yolunda
kararl ol.
3. Kendini ve tutkularn
N T E R Nuyarla.
ET
evrene ve talihine
4. Senin iin en iyi olacak
yaflam urafln dikkatle
se.
62
Modern Felsefe-I
iin fiziksel nedenleri deifltirmek gerekecektir. Nedenleri deifltirmek onlar dorudan doruya ortadan kaldrmak demek deildir. Nedenler devam ederken oluflan ruhsal alkanty denetlemeye alflarak, bu esnada bedenin gereklefltirmeye
eilimli olduu eylemin yolunu deifltirebilmek gerekir. Duygular ya da tutkular
denetlemeye alflmak bu anlamdadr: rnein, eer fke vurmak iin elimizi kaldrmamza neden olursa, isten gc ile ou kez onu durdurabiliriz. Eer korku,
bacaklarmz kama ynnde uyarrsa, isten gcmz onlar byle bir devinimden alkoyabilir. Descartese gre tutkular dolayl olarak denetlemenin yolu, genellikle yaflamay istediklerimize balanmfl olan ve gereklefltirmek istemediklerimize de karflt olan tasarmlar devreye sokmak gerekmektedir.
yinin Doas zerine

Tutkular uyardklar istek araclyla bizi her trl eyleme gtrebilecekleri iin,
denetlenmek zere nemli olan fley bu istektir. O zaman istek ne zaman iyidir ne
zaman ktdr? Descartese gre istek doru bilgiyi izledii zaman iyidir; bir yanlg zerine kurulduu zaman ktdr. fiu halde istei iyi klan bilgi nedir? Burada bize baml olan fleyleri bize baml olmayanlardan tam olarak ayrt edebilmemiz gerekir. nsanlar ou zaman bunu baflaramamakta ve birtakm olumsuzluklar
ortaya kmaktadr. Denetimimizin dflnda kalan olaylar tanr tarafndan saptanmfltr. Onlara boyun eilmesi gerekir. Gcmz iinde olanlarn da iyi ve kt
olanlarn ayrt edebilmemiz gerekir. Ve erdemi izlemek en iyi olduklar yargsnda bulunduumuz eylemleri yerine getirmekten oluflur. nk bizim elimizde
olan bir fley gerekten erdem ve bilgeliktir. Bu koflul bize en yksek mutluluu verir. Tam olarak elimizde olmayanlar ise, onur, zenginlik ve salktr. Eksiksiz mutluluk bu iki kategorinin birlikte gereklefltirilebilmifl olmasna baldr. Bunlar gereklefltirebilmenin koflullar Yntem zerine Sylemde verilen kurallardr. lk kural biraz deifltirerek, gelenek-greneklerin yerine hakl olarak bilgiyi geirir. Buna gre birinci kural; kiflinin tm yaflam olaylarnda yapmas gerekeni ve yapmamas gerekeni bilmek iin her tr abada bulunmaktr. kincisi tutku ya da itki tarafndan saptrlmakszn usun buyruklarnn tmn yerine getirmek iin salam
ve srekli bir kararllk gstermektir ve nc kural kiflinin elinde olmayan tm
fleylerin gcnn alannn dflnda olduunu dflnmesi ve kendini onlar istememeye alfltrmasdr. nk bizi hoflnut olmaktan alkoyabilecek tek fley istek ve
piflmanlktr (akt. Copleston, 1996: 145). Descartese gre usumuzun hibir zaman
yanlmamas da zorunlu bir koflul deildir. En iyi olduklar yargsnda bulunduumuz fleylerin tmn yerine getirme kararndan ve erdeminden hibir zaman yoksun olmadmz konusunda duyuncumuzun tanklk etmesi yeterlidir. (akt. Copleston, 1996: 145) fiu halde yaflamda mutlu olabilmek iin sadece erdem yeterli
olacaktr. Bu aklamalarda Stoa okulunun etkisi aka grlebilmektedir. zellikle Roma Stoasndan Senecann sylemlerini izlemifltir.
Modern felsefeye geifli gereklefltiren Descartesin felsefesi, ardndan gelen
kuflak zerinde eflitli ynlerden etkili olmufltur. Bu felsefenin ussalc izgisi, kendinden sonra gelen felsefede gl bir rasyonalist akma yol amfltr. Bu izgideki filozoflarn en nlleri Malebranche, Spinoza ve Leibniz dir. Descartesin zne
felsefesi akademisyen olmayan bireysel felsefecilerin felsefe evrenine damgalarn
vurmalarna neden olmufltur. Bunlarn baflnda Hobbes, Locke, Spinoza, Leibniz,
Berkeley ve Hume gibi filozoflar gelmektedir. Ayn zamanda bu zne felsefesinin
sonucu olan idealizm zellii de yine gelen rasyonalist ya da empirist nitelikli pek
ok filozofun dnyaya bakfln belirlemifltir. Ama Descartesn en gze arpan ve
somut etkisi, zihin beden dalizminin geride brakt gl aflabilmek iin ardndan gelen bir dizi filozofun bu soruna canla baflla zm arama giriflimleri olmufltur. Bunlar arasnda Descartesin dalist tz anlayfln olduu gibi kabul ederek bu ereve iinde soruna zm arayanlar kmfltr. Bunlara Descartesiler
(Kartezyenler) ad verilmektedir. Bu Kartezyenlerden zellikle ikisi Geulincx ve
Malebranche savunduklar grfl bakmndan Vesileciler- Ara-nedenciler (Occasionalistler) olarak adlandrlmaktadrlar ve bu alanda en nde gelen isimlerdir. Bunun dflnda Spinoza ve Leibniz gibi dflnrler kendi tz anlayfllar iinden hareketle ayn soruna zm denemesinde bulunmufllardr. fiimdi ncelikle Kartezyenleri ve teki byk ussalc dflnrleri ele almamz gerekmektedir.
63
64
Modern Felsefe-I
zet
N
A M A
N
A M A
Rnesans dneminde ortaya kan bafllca felsefi

akmlar deerlendirebilmek.
Rnesansa hkim olan bafllca felsefi akmlar Platonculuk ve Aristotelesiliktir. Platoncu dflnrler Ficinus, Mirandola ve Cusanus, en nde gelen Aristotelesi dflnrse Pomponazzidir. Ficinus, Platonculuu Hristiyanlk ve Aristotelesilikle uzlafltrmaya alflt. Ona gre evren baflnda
Tanrnn bulunduu dzenli bir basamaklar sistemidir. nsan ruhu Tanrdan tremifltir ve ona
dnecektir. Evrenin btn balantlar insan ruhunda bulunduu iin insanda tm evreni bilme
gc vardr. Cusanusa gre ise duyularn salad dank veriler imgelemce birlefltirilir ve tasarm ya da kavramlar ortaya kar. Akl bu tasarm ve kavramlar arasndaki iliflkileri keflfederek
bunlar birlefltirir ve bilgilerimiz oluflur. Fakat
akl, bilgilerimizi bir birlik altnda toplamaya yetili deildir. Bunun farkna varan akl, renilmifl
bilgisizlik denen duruma ulaflr. Mutlak birlii
temsil eden Tanrya aklla deil, bir tr sezgiyle,
mistik aydnlanmayla ulafllr. Tanr fleylerin iindeki sonsuz tzdr. Dnya Tanrnn bir almdr. Birlik olan varlk oklua dnflmfltr; okluk da Tanrda birlik olmaktadr. Fakat evrendeki her fley sonludur ve tanrsal idealar tam olarak gereklefltiremez. Bu nedenle sonul anlamda
Tanr ve doa zdefl deildirler. Rnesansn en
nemli Aristotelesi dflnr Pomponatiusa gre ise insan bu dnyada ahlaksal yetkinlii gereklefltirebilir ve bunun iin herkesin kendi iflinin gereini yapmas yeterlidir. Erdemlilik, kar
beklenerek gereklefltirilmemelidir. Eflyann doal bir dzeni olduu iin mucizeleri yadsr. Tanrnn nceden her fleyi bilmesiyle, ahlaksal zgrlk retilerinin eliflik olduunu savunur.
Rnesans dneminde Stoac, Epikurosu, Kuflkucu ve Atomcu etkiler altnda baz felsefi akmlar da ortaya kmfltr. Hepsinin ortak zellii
lka Felsefesinin eflitli retilerinden etkilenmifl olmalardr.
Rnesans dneminde ortaya kan bilimsel geliflmeleri aklayabilmek.
Rnesans dneminde birok bilim adam yetiflmifltir. Bunlardan Paracelsus doann canl olduunu, her varln kendine has bir ruha, evrenin
ise vulcanus ad verilen bir genel g odana
sahip olduunu savunmufltur. nsan bir mikrokosmostur ve archeus denen zgn bir ruh taflr.
Salk ve hastalk bu archeus ile ilgili durumlardr. Telesiusa gre ise doruya ulaflmak iin duyulara baflvurmak gerekir. Ona gre tm varolufl
madde ve g ilkeleri zerinde temellenir. G
birbirine karflt iki eden oluflur; bunlar scak
ve souktur. Madde daha en baflndan bilinlidir
ve ruhun yapld kumafl maddeseldir. Ruh organizmann paralarn bir arada tutar ve onlarn
devinimini bafllatr. Bireysel ruh lmldr ama
ruhta bir lmsz para bulunur. Bruno ise Copernicusun gnefl-merkezci astronomi grfln
savunmufl, ay alt- ay st ayrmn yadsmfltr.
Evren her noktasndan dfla doru yaylan bir srekliliktir; Tanrnn sonsuzluunu snrsz bykl iinde yanstr. Tanr doalafltran doa, evren ise doalafltrlmfl doadr. Evren ve Tanr
bir madalyonun iki yz gibidir. Tanr bir bakma evrendir. Bruno bu evren-Tanry bazen madde terimiyle karfllar ama bu madde soyut bir fikirden baflka bir fley deildir. Kamu-tanrcla
yakn grflleriyle Bruno, kilise tarafndan yaklmfl ve bir bilim flehidi olarak nlenmifltir. Copernicus, Hristiyanln yer-merkezci evren anlayfl
yerine gnefl-merkezci bir evren anlayfl koymufl
ve binlerce yldr geerli olan Aristoteles-Ptolemaios sistemini sarsmfltr. Bu yeni anlayfl, evrenin yaln, basit, nitelik iliflkilerinden daha ok nicelik iliflkilerine dayanan bir yaps olduunu savunur. Bu matematiksel yap evrene dzenli,
amaca uygun bir grnm salar. Doaya az sayda doa yasas egemendir ve bundan byle doann keflfi, salam matematiksel verilerle ifl gren bir gzlem yntemi olmaldr. Kepler, Copernicusun ne srd gnefl-merkezci kuram
benimsemifl ama onun dairesel yrnge anlayfl
yerine gezegen yasas koymufltur;
1. Gezegenler Gnefl etrafnda eliptik yrngeler
izerler.
2. Her gezegen gnefl evresinde izdii yrngede efl zamanda efl uzunluu geride brakr.
3. Gezegenlerin dnfl zamannn karesi, gezegenin gneflten olan ortalama uzaklnn kpyle orantldr.
Keplere gre de doann yaps matematik dile
uygundur; fleyler ve olgular aras iliflkiler niceliksel oran ve orantlarla aklanabilir. Galileo ise
Copernicusun kuramn savunmufl, teleskopuyla
birok gzlem yaparak eski gk sistemi hakknda ciddi soru iflaretleri uyandrmfl, serbest dflme, serbest salnm ve sarka yasalarn bulmufl-
N
A M A
N
A M A
1. Doruluunu ak ve seik bilmediimiz hibir fleyi doru kabul etmemek.

2. Arafltrdmz sorunlarn her birini mmkn
olduunca kk paralara blmek.
3. Onlar basitten karmafla doru bir srayla incelemek.
4. Sk sk geriye dnp elde edilen verileri snamak. Bu esas zere nce her fleyden kuflku
duydu ve sonunda kuflkulanmakta yani dflnmekte olduundan kuflku duyamayaca
sonucuna vard.
Dflnyorum, yleyse varm nermesiyle kendi
beninin bilgisini sezgisel olarak kendiliinden ak
ve seik kabul etti. Tanrnn, matematiksel bilginin ve dfl dnya zerine edindiimiz bilgilerin geerliliklerini kendi beniyle olan iliflkilerinden yola
karak kurdu ve bylece zne merkezli modern
felsefenin kurucu babas olarak nlendi.
tur. vme, sredurum yasas gibi nemli fizik keflifler yapmfl, doal olgular aras iliflkilerin matematik oran ve orantlarla llp ifade edilebileceini gstermifl, doann matematik dille yazlmfl bir kitap olduunu savunmufltur.
Francis Baconun zgn yntem ve bilgi anlayfln aklayp tartflabilmek.
Bacon, tmdengelim yntemine karfl karak
gzlemden genellemeye varan tmevarm yntemini savunmufltur. Bunun iin nce zihnin baz nyarglardan temizlenmesi gerektiini dflnmfl, bu nyarglara zihnin putlar adn vermifltir. Bunlar drt tanedir; Soy putlar, maara putlar, arfl pazar putlar ve tiyatro putlar. Bu nyarglardan temizlenen zihin, herhangi bir doa
olaynn zn (formunu) yakalamak zere tmevarm yntemini drt aflamal olarak uygulayacaktr.
1. Olgunun iinde bulunduu fleylerin listesini
karmak,
2. Olgunun iinde bulunmad fleylerin listesini
karmak,
3. Olgunun ilerinde dereceli olarak bulunduu
fleylerin listesini karmak,
4. Olgunun iinde bulunmad fleylerin dflta braklmas.
Modern bilimde olgular, neden-etki balamnda
ele alnrken Baconda byle bir balam yoktur
ve son olarak modern bilim dili matematiksel
formler bir dil iken, Bacon bu matematiksel dili dikkate almamfl fakat tmevarm dflncesinin
geliflimine nemli katklarda bulunmufltur.
Descartesin zgn yntem ve bilgi anlayfln
aklayp tartflabilmek.
Descartes, matematikteki kesinlii felsefeye kazandrmak amacyla yola kt ve bunun iin tmdengelime ve sezgisel ynteme baflvurdu. Ona
gre tmdengelim kesin olarak bilinen olgulardan yaplan karmd ve tm bilgi sezgisel olarak kavranan ak ve seik bafllang nermelerine dayanmaktayd. Matematikteki bafllang
nermeleri doruluu sezgisel olarak bilinen
doruluklard. Descartes felsefe iin bafllang
oluflturacak nermelerin de sezgisel anlamda
kendiliinden ak ve seik olmalar gerektiini
dflnmekteydi. Aklk bir kavramn zihnimize
dorudan verilmesi, seiklik ise kavram zihnimizdeki dier idelerden ayrt edebilmemiz, snrn izebilmemizdir. Descartes felsefeye bafllang nermeleri bulmak iin drt aflamal bir yntem nerdi:
65
N
A M A
Descartesin tz, ruh ve ahlak anlayfln genel

hatlaryla zetleyip deerlendirebilmek.
Descartes, tz var olmak iin kendisinden baflka hibir fleye gereksinim duymayan bir fley olarak tanmlar ve Tanry sonsuz tz, ruh ve bedeni ise sonlu tzler olarak belirler. Ruh tznn
z dflnmek, madde tznn z ise yer kaplamaktr. Bunlardan madde-cisim, tz uzamsz
var olamaz. Uzunluk, genifllik ve derinlikte uzamllk bu tzn doasn oluflturur. Bunlar maddesel tzn birincil nitelikleri, renk, ses, tat, scaklk gibi zellikler ise ikincil nitelikleridir. Uzama
iliflkin niteliklerin bilgisi, nicelikle iliflkili olduklar, yani matematik dille ifade edilmeye uygundurlar. Maddesel tzn hkm srd fizik doa mekanik yasalara gre ifller. Doa, tm devinimleri mekanik olan bir makinedir. Hibir boflluk iermez. Uzam da maddesel tzn geometrik kavramndan baflka bir fley deildir. Birbirlerine indirgenemeyecek yapda olan bu iki farkl
tz insanda bir arada nasl bulunmakta, birbirleriyle nasl etkileflmektedir? Zihin-beden iliflkisi
sorunu olarak bilinen bu konuda Descartes ruh
ve maddenin insan beynindeki kozalaks bezde
etkilefltiklerini savundu. Trebilimi ise drt pratik ilkeye dayanmaktayd:
1. Ulusun yasalarna, trelerine, dinsel inanlarna boyun e.
2. Kanlarna bal kal ve setiin eylem yolunda
kararl ol.
3. Kendini ve tutkularn evrene ve talihine uyarla.
4. Senin iin en iyi olacak yaflam urafln dikkatle se.
66
Modern Felsefe-I
Kendimizi Snayalm
1. Cusanusa gre tasarmlarmzn ya da kavramlarmzn oluflumu afladakilerden hangisinin etkinliinin bir
sonucudur?
a. mgelem Yetisi
b. Duyu Organlar
c. Gzlem ve Deney
d. gd
e. Sezgi
2. Pietro Pomponazzi afladakilerden hangisinin Aristotelesilikle uyuflmadn savunmaktayd?
a. Drt neden retisi
b. Ay alt alem - ay st alem ayrm
c. Bireysel ruhlarn lmezlii dflncesi
d. lk madde (prote hyle) kavram
e. Bitkilerde ruh bulunduu dflncesi
a. Epikurosuluk
3. Paracelsusun dflncesinde nemli bir rol olan archeus kavram afladakilerden hangisine karfllk gelir?
a. renilmifl Bilgisizlik
b. Evrendeki Herfleyin Genel Ruhu
c. nsandaki Yaflam Gc
d. Makrokosmos
e. mgelem Gc
4. Keplerin Gezegen Yasalar afladaki bilgilerden
hangisini iermez?
a. Gezegenler birtakm uydularla evrelenmifltir ve
yl boyunca Ay gibi evreler geirirler.
b. Gezegenlerin Gnefl etrafnda izledikleri yol
elips biimindedir.
c. Gezegenler Gnefle yaklafltka hzlar artar,
uzaklafltka hzlar azalr.
d. Gezegenler Gnefl evresindeki yrngelerinde
efl zamanda efl uzunluu geride brakrlar.
e. Gezegenlerin dnfl zamannn karesi, gezegenin Gneflten ortalama uzaklnn kpyle
orantldr.
5. Afladakilerden hangisi Galileo Galileinin kefliflerinden biri deildir?
a. Sarka Yasalar
b. Jpiterin drt uydusu
c. Vens gezegeninin evreleri
d. Serbest Dflme Yasalar
e. Heliosentrik evren sistemi
6. Afladakilerden hangisi Baconun tmdengelim

yntemini reddetmesinin sebeplerinden biri deildir?
a. Doa hakknda yeni bir bilgi ortaya koyamamas
b. rettii sonularn, baflvurduu ncllerce zaten ierilmesi
c. Bulufl yntemi olmaya elveriflsiz olmas
d. Doa hakknda zmleyici bir tutumdan teye
gidememesi
e. Tek tek olgularn gzlemlenmesiyle ilgilenip tmellii ihmal etmesi
7. Bacona gre, belli trden szckleri kullanmak konusunda hassas olup her konuyu o szcklerle aklama yoluna giden ve bu yolla belli kavramlar adeta putlafltran kifli afladakilerden hangisinin etkisi altndadr?
a. Tiyatro Putlar
b. arfl Pazar Putlar
c. Maara Putlar
d. Soy Putlar
e. nan Putlar
8. Descartese gre bir fikrin seik (distinct) olmas ne
demektir?
a. Fikrin zihne dorudan verilmifl olmas
b. Zihnin, o fikrin bilincinde olmas
c. Fikrin farknda olunmas
d. Fikrin zihin tarafndan yelenmifl bir fikir olmas
e. Fikrin, zihindeki dier idelerden ayrt edilebilmesi
9. Descartese gre afladakilerden hangisi cisimsel
tzn ikincil zelliklerindendir?
a. Biim
b. Scaklk
c. Byklk
d. Boyut
e. Devinim
10. Descartese gre afladakilerden hangisi sonlu bir
tzdr?
a. Uzam
b. Devinim
c. Ruh
d. Say
e. Tanr
67
1. a
Sra Sizde 1
Telesius skolastik Aristotelesilii elefltirmekte, sadece
aklsal ifllemlerle doruya ulafllamayacan, duyular
da dikkate almak gerektiini savunmaktayd. Ona gre
doru bilgi ancak duyu verileri zerine kurulabilirdi.
Bu zellikleriyle Telesius, duyularn aldatclna inanp akla bel balayan skolastik gelenekten kopmaktayd. Bunun yan sra maddenin kendisinde bir bilin olduu ve ruhun da maddesel olduunu savunarak baz
modern tutumlar nceledi. Dnyann yapsnn ancak
gzlem aralaryla anlafllabileceini savunarak modern
bilimin temel belirleyeni olan gzlem ve deneyi vurgulayan ilk dflnrlerden oldu. Gzlem anlayfl modern
gzlem anlayflndan farkl olsa da gzlem yntemini
tm yntemlerden stn tutmas modernlerin ilki olarak nitelenmesine yol at.
2. c
3. c
4. a
5. e
6. e
7b
8. e
9. b
10 c
Yantnz doru deilse nitenin Rnesans Dneminde Platonculuk bafllkl blmn yeniden
gzden geiriniz. Cusanusa gre tasarmlarn ya
da kavramlarn imgelem yetisinin duyu verilerini
birlefltirmesiyle ortaya ktn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Rnesans Dneminde Aristotelesilik bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Pomponazzinin bireysel
ruhlarn lmezlii dflncesinin Aristotelesilikle
badaflmadn savunduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Paracelsus bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Paracelsusun archeus kavramn insana zg ruh ya da
yaflam gc anlamnda kullandn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Johannes Kepler bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Keplerin 3 gezegen yasas ortaya koyduunu ve bu yasalarn gezegenlerin uydularna
ya da evrelerine iliflkin bir bilgi iermediini greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Galileo Galilei
ve Nicolas Copernicus bafllkl blmlerini yeniden gzden geiriniz. Gnefl merkezli (heliosentrik) evren sisteminin ilk kez Copernicus
tarafndan nerildiini greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Francis Baconun Bilgi ve Yntem Anlayfl bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Tmdengelim
ynteminin tmellii ihmal etmek yerine, onu
kfl noktas olarak aldn ve bilakis gzlemi
ihmal ettiini greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Francis Baconun Bilgi ve Yntem Anlayfl bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Baconun, belli
szckleri ve kavramlar putlafltrmay arfl pazar
putlar kapsamnda ele aldn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Descartesin
Bilgi ve Yntem Anlayfl bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Descartesin bir fikrin
seik olmasn, o fikrin dier idelerden ayrt edilmesi ve snrnn belirlenmesi flartna baladn greceksiniz.
Tz, Ruh ve Ahlak Anlayfl bafllkl blmn
yeniden gzden geiriniz. Descartesin scaklk
ve soukluk gibi zellikleri cisimsel tzn ikincil zellikleri arasnda saydn greceksiniz.
Tz, Ruh ve Ahlak Anlayfl bafllkl blmn
yeniden gzden geiriniz. Descartesin madde
ve ruhu sonlu tzler olarak kabul ettiini greceksiniz.
Sra Sizde 2
Baconun, salkl bir doruluk arafltrmas nndeki en
nemli engeller olarak grd drt zihin putunun izdflmlerini gndelik yaflammzda da grmemiz mmkndr. Gndelik pratiklerimize dikkat kesildiimizde
bazen olgulara, olaylara ve kiflilere nceden edinilmifl
belli aslsz nyarglarla yaklaflldn fark ederiz. Bu
nyarglar olgularn tarafsz biimde deerlendirilmesini engeller ve onlar hakknda salkl bilgiler edinmemize mani olur. Gerek aileden, gerek toplumdan aldmz eitim, bizde birtakm yanlfl zihinsel alflkanlklar
oluflmasna yol aabilir. Kimi batl inanlar, ideolojik
saplantlar ya da yanlfl yorumlanmfl dinsel inanfllar bizi insanlara karfl kat ve hoflgrsz tutumlara srkleyebilir ve onlar hakknda doru biimde bilgilenmemizi engelleyebilir. Bu yzden Baconun zihin putlar olarak gsterdii drt nyarg tr, gndelik pratiklerimizde de dikkat kesilmemiz ve syrlmamz gereken olumsuzluklar olarak yorumlanabilirler.
Sra Sizde 3
Descartesin nihai amac felsefeyi matematikteki trden
bir kesinlie kavuflturmakt. Matematik, zihnimize kendiliinden, sezgisel olarak ak ve seik olan baz bafllang nermelerine (koyut) dayanmakta ve dier tm
bilgiler bu bafllang nermeleri zerinde salamca ykselmekteydi. Descartes felsefe iin de benzer trden
sezgisel bafllang ilkeleri bulunup bulunmadn sorgulad. Bunun iin nce kendisinden kuflku duyulacak
her fleyden kuflku duydu ve sonunda kuflku duyulamayacak tek fleyin kendi dflnmesi olduu tespitine var-
68
Modern Felsefe-I
Kaynaklar
d. Dflnce bir insan znesinin (beninin) edimi olduuna gre insan kendi beninin varlndan asla kuflku
duyamazd. Kendi beni bu aflamada Descartese zihne
kendiliinden ak ve seik bir bilgi olarak grnmfl
ve bu da felsefeyi kesinlie kavuflturmak iin arad
bafllang koyutunu ona vermifltir. Descartesin bu zgn dflnme biimi kendi iinde tutarl grnmekle
birlikte insann kendi beninin bilgisinin matematikteki
bafllang nermeleri trnden kesin bir koyut olup olamayaca tartflmaldr. Ben bilgisi aklk ve seiklik
zelliklerine sahip olan dolaysz bir sezgisel kavrayfl
olarak grldnde onu matematikteki bafllang
nermelerine ya da mantn zdefllik ve eliflmezlik
yasalar trnden bir fleye benzetmek mmkn olabilir
ama acaba byle midir? nsan beninin tabi olduu epistemolojik zeminin matematik ya da mantk gibi formel
disiplinlerin tabi olduu epistemolojik zeminden farkl
olduu ortadadr. Bu fark grmezden gelmek, bizi matematik ile psikolojiyi ayn kesinlik dzeyine sahip bilimler olarak grmeye dek vardran kuflkulu bir yol olacaktr. Son kertede Descartesin koyutlarnn felsefeye
muhta olduu kesinlii saladn sylemenin g olduu kabul edilmelidir.
Sra Sizde 4
Descartes kendine zg tz anlayfl uyarnca bafllca
tz belirlemiflti. Bunlardan biri sonsuz tz olan Tanr,
dier ikisi ise sonlu yapdaki tzler olan ruh ve madde
idi. Tz, tanm gerei, var olmak iin kendisinden baflka bir fleye gerek duymayan fley anlamndadr. Bu durumda madde tznn var olmak iin ruh tzne, ruh
tznn de var olmak iin madde tzne ihtiya duymayaca ortadadr. Her ne kadar her ikisi de Tanrda
temellenmifl olsalar da birbirlerine indirgenemezler ve
birbirleriyle aklanamazlar. yle olsayd biri dierine
indirgenir, tek bir tzden sz etmek mmkn olurdu.
O halde bu ikisinin tamamen farkl olduu grlmektedir. Fakat birbirlerinde tamamen farkl yapda olan bu
iki fley nasl etkilefleceklerdir? Madde ile ruh arasndaki
iliflkinin felsefe bakmndan bu denli etin bir sorun
oluflturmasnn nedeni bu ikisinin birlikte uyum iinde
iflledikleri kabul ile ikisi arasnda en ufak bir ortak
zellik bulunmad kabuln birbirleriyle badafltrmann ok g grnmesidir. Nitekim Descartesin kozalaks bez nerisiyle tatmin olmayan sonraki dflnrler bu nemli soruna birok nemli zm nerisi getirmifllerdir.
Ajdukiewicz, K. (2007). Felsefeye Girifl. eviren: Ahmet Cevizci, stanbul: Say Yaynlar.
Bacon, F. (1957). Yeni Atlantis. eviren: Hmit Dereli,
stanbul: Maarif Vekaleti Yaynevi.
Bacon, F. (1999). Novum Organum. eviren: Sema
nal Akkafl, Ankara: Doruk Yaymclk.
2. New York: Oxford University Press.
1. Great Britain: Oxford Unv. Press.
Brun, J. (2003). Stoa Felsefesi. eviren: Medar Atc, stanbul: letiflim Yaynlar.
Copleston, F. (1996). Descartes. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi.
Cottingham, J. (1986). Descartes. Oxford: Basil Blackwell Ltd.
Descartes, R. (1962). Akln daresi in Kurallar. eviren: Mehmet Karasan, Ankara: MEB
Descartes, R. (1962). Metot zerine Konuflma. eviren: Mehmet Karasan, Ankara: MEB
Descartes, R. (1962). Metafizik Dflnceler. eviren:
Mehmet Karasan, Ankara: MEB
Descartes, R.(1963). Felsefenin lkeleri. eviren: Mehmet Karasan, Ankara: MEB
Garber, D., Ayers, M. (2003). The Cambridge History
of 18. Cent. Phil. I- II. Cambridge Unv. Press.
Gjertsen, D. (2000). Bilim ve Felsefe. ev: Feride Kurtulmufl, stanbul: Say Yaynlar.
Kitabevi.
Kenny, A. (1968). Descartes. New York: Random House.
Mayor, F., Forti, A. (2004). Bilim ve ktidar. eviren:
Mehmet Kk, Ankara, Tbitak
Nadler, S. (Ed). (2008). A Companion to Early Modern Philosophy. USA: Blackwell.
Russell, B. (1997). Bat Felsefesi Tarihi: Ortaa, ev.
Muammer Sencer, st., Say Yay.
Sahakian, W. (1995). Felsefe Tarihi. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi.
Sorell, T. (2002). Descartes. eviren: Cemal Atila, stanbul: dea Yaynevi.
Stumpf, S. E. (1994). Philosophy; History and Problems. USA: McGrow Hill Inc.
Thilly, F. (2007). Felsefenin yks: adafl Felsefe.

ev: brahim fiener, st: zdflm Yay.
Eralp, stanbul: Sosyal Yaynlar.
Westfall, R. S. (1987). Modern Bilimin Oluflumu. ev:
smail Hakk Duru, Ankara: V Yay.
Wikipedia, The Free Encyclopedia.
Yldrm, C. (2003). Bilimin ncleri. Ankara: Tbitak
Yaynlar.
69
MODERN FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N

Geulincx ve Malebranche gibi Kartezyen dflnrlerin grfllerini karfllafltrmal olarak tartflabilecek,
Spinozann zgn yntem anlayfln ve bu yntemle gelifltirdii btnlkl
evren sistemini deerlendirebilecek,
Leibnizin matematiksel yntem anlayfln, monad retisini ve bu reti etrafnda flekillenen bilgi ve varlk anlayfln tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Natura Naturata
Natura Naturans
Monad
Deus Sive Natura
Psiko-Fiziksel Paralelizm
Vesilecilik (Okazyonalizm)
nceden Kurulmufl Uyum lkesi
Conatus
Modus
Tz
indekiler
Modern Felsefe-I
Kta Rasyonalistleri:
Kartezyenler,
Spinoza ve Leibniz
KARTEZYEN DfiNRLER
BARUCH VE SPNOZA
GOTTFRED WLHEL VON LEBNZ
Kta Rasyonalistleri:
Kartezyenler,
Spinoza ve Leibniz
KARTEZYEN DfiNRLER
Arnold Geulincx
Descartesi (Kartezyen) felsefenin nemli temsilcilerinden olan Geulincx, Antwerpte dodu. Leuven ve Leydende hocalk yapt. 1669 ylnda Leydende ld.
Yaptlarn Latince kaleme almfl, bu yaptlar lmnden sonra baslmfltr. Bafllcalar flunlardr: Quaestiones Quodlibeticae (1653); Disputatio medica inauguralis
de febribus (1658); Logica fundamentis suis restituta (1662), Methodus inveniendi argumenta (1663), De virtute (1665).
Geulincx, Descartesn zihin-beden dalizmini mantksal temelde zmeye alflt. ncelikle Descartesn cogitosunu kabul etti ve evreni anlayabilmek iin cogitodan hareket etmek gerektiini savundu. Ona gre bilincin ierikleri ikiye ayrlr: Bilincin kendisinden devflirdii edimler; istemek, dflnmek, yargda bulunmak
gibi. Bunlardan ayr olarak bir de duyumlar vardr. Duyumlar dorudan bilinte
yaratlmfl olmayp dfl etkenlerin sonucu olarak bilinte oluflurlar. Yani duyumlarn nedenleri bilincimizin dflndadr. Biz bu nedenleri bilmediimiz iin bunlarn
nasl olufltuunu da bilemeyiz. Beden ruhtaki duyumlarn nedeni olmad gibi,
ruhta meydana gelen isteme de bedendeki devinimlerin nedeni deildir. Dfltan gelen uyarm ile iten gelen istek, ruhta bir duyum, vcutta bir devinim yaratan asl
nedenler deil, sadece ara-nedenler ya da vesiledirler. O halde asl neden nedir?
Geulincxe gre asl neden Tanr dr. Tanr bedendeki uyarlma vesilesiyle ruhta
bir tasarm meydana getirir; isteme vesilesiyle de bedende bir devinim yaratr. Ruhtaki isteme ile bedendeki devinim arasnda Tanrya dayandrlan bu iliflki, felsefede vesilecilik ya da ara-nedencilik (occasionalizm) olarak adlandrlr. Geulincx
insandaki ruh-beden etkileflimini Tanrnn gereklefltirdiini ne srerek Descartestan sonra ortaya kan ruh-beden iliflkisi sorununa bir zm nermifl olur ama
ruhla beden arasnda karfllkl-etkileflim (interaction) olduu grflne katlmaz.
Geulincx ara-nedencilii madde dnyasna da geniflletmifl, bir cismin baflka bir
cisme etki etmesinin anlafllamaz olduunu ne srmfltr. Bir nesnenin baflka bir
nesnede deifliklik oluflturmas nesne kavramnda ierilmeyen bir fleydir. Bu nedenle cisimlerin birbirlerini etkilemelerinin gerek nedeni de Tanrdr. Nesnelerin
birbirlerine etki etmeleri ise salt birer vesile oluflturur. Sonu olarak cisimler etkin
deil, edilgin varlklardr. Evrende etkiyen biricik neden sonsuz tz olan Tanrdr.
Vesilecilik (occasionalizm)
ruhtaki isteme ile bedendeki
devinim arasndaki iliflkinin
Tanr tarafndan kurulduu
ve Tanrnn tek gerek
neden olduu grflne
dayanan bir felsefi
yaklaflmdr.
72
Modern Felsefe-I
Geulincxe gre ruh, hibir

gerek iliflki iinde olmad
madde dnyasndan bir fley
ummamal, kendisini
btnyle Tanrya ve akla
adayarak yaflamaldr.
Geulincx, vesileciliini ahlak alanna da uyarlad. Ona gre insan kendiliinden

bir fley yaratamaz. nsan, Tanrnn onda oluflturduklarnn seyircisidir ve Tanrnn
kurduu dzene boyun emelidir. En yksek erdem Tanr ve akl sevgisidir. Ruh
kendi znden fflkranlar dflnda, dflsal hibir fley istememelidir: alflkanlk, itaat, adalet, alakgnlllk bafllca etik deerlerdir. Alakgnlllk iki adan ele
alnabilir: dnyayla olan iliflkimizi anlamak ve Tanryla olan iliflkimizi anlamak. Yani alakgnlllk kendimizi bilmeyi ve kendimizden vazgemeyi ierir. Ruh kendisiyle hibir gerek iliflkisi olmayan madde dnyasndan bir fley istememelidir.
nk insan dfl dnyadaki nesnelerin nedeni deildir. Nedeni olmad bir fleyi
bilemez. Bilemedii konuda bir fley istememeli, kendisinden ve dfl dnyadan
vazgeerek Tanrya adanmal, mutlu olmaya deil devlerimizi yerine getirmeye
alflmaldr. Zira ancak kendisini Tanrya ve akla vererek ruh dinginliine ve en
yksek iyiye ulaflabilir.
Dfl dnyadan el etek ekerek Tanryla btnleflmeyi neren bu reti mistisizme yakn bir tutum ortaya koyar. Kiflinin kendisiyle Tanr arasna hibir arac sokmadan Tanrnn varlna ve bilgisine ulaflmaya alflmas, kendi ruhundan hareket etmesi ve g almas demektir. Epistemolojik ve metafizik adan cogitodan
yola kmak, mistisizme kaymas kolay bir tutumdur. Nitekim Descartes izleyen
tm ussalc dflnrlerin felsefelerinde bir mistisizm eilimi olduu sylenebilir.
Nicolas Malebranche
Malebranchea gre ruh ile

beden arasnda bir etkileflim
deil, bir paralellik bulunur.
Buna ruhsal-fiziksel
paralellik denir.
Bafllca Kartezyenlerden biri olan Malebranche Pariste domufl, La Marche kolejinde felsefe, Sorbonda teoloji okumufl, 1660da Oratory of Jesus tarikatna katlp
1664te rahip olarak atanmfltr. Oratoryenler Augustinusuluu benimsemifllerdi.
Malebranche, felsefesinde nemli etkisi olan Augustinusulukla burada tanflt.
Descartesn nsan ncelemesi adl yaptn okuduktan sonra Augustinusuluu
Descartesilikle zgn biimde birlefltirme yoluna gitti. Bafllca yaptlar: Doa ve
nayet zerine nceleme (1660) Dorunun Aranmas (1675), Hristiyanca Dflnceler (1683), Metafizik ve Din zerine Grfller (1688).
Felsefesi dinsel bir renkte olsa da metafizik konularn yan sra zihnin edimleri,
iflleyifli, evrensel doruluklar nasl bilebileceimiz gibi epistemolojik konularla da
ilgilendi. Kartezyen olarak anlmasnn sebebi Descartesn tz anlayfln benimseyip zihin-beden sorununa Geulincxinkine benzer bir zm nermifl olmasdr.
Malebranche, doann tz bakmndan, ruh-madde, zihin-beden ikiliini kabul
etti. Fakat uzaml ama bilinsiz olan beden, bilinli ama uzamsz olan zihni nasl
etkileyebilirdi? Malebranche bu sorunu vesileci bir tutumla aflmay denedi. Ona
gre zihinle beden arasnda bir uygunluk vardr ama bu, Descartesin szn ettii gibi bir etkileflim deil, ruhsal-fiziksel bir paralelliktir.
Ruhun istemeleri dnyadaki en kk bir cismi bile devindiremez. rnein
kolumuzu devindirme isteimizle, kolun devinimi arasnda zorunlu bir balant
yoktur. Kolumuz biz istediimiz zaman devinmekte olsa da, bizim istencimiz sadece vesile-nedendir. Kolu devindiren gerek nedense Tanrdr. nk Malebranchea gre gerek bir neden olmak, yaratc bir neden olmaktr. nsan yaratc
olamaz. yleyse biricik gerek neden Tanrdr. Bu grflleriyle Malebranche, nedensellii, Tanryla balantl olarak empirik temelde zmlemifltir. Bu dflncede ruh bedenle balants bakmndan atl kalmfl gibidir. Nitekim Malebranchea
gre ruh aslnda bedenle deil, salt Tanryla birleflmifltir. Bunun tartflmaya ak
olduu ortadadr.
73
3. nite - Kta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz
Zihin-beden iliflkisine ynelik bu vesileci tutum, insann isten zgrln

tartflmaya aar. Zira Tanr biricik gerek nedense insan hibir giriflimi zgrce bafllatamaz. Malebranche bu sorunu, Tanrnn, tinsel yaratklara kendisine doru bir
eilim aflladn savunarak aflmaya alflr. Bu, genel olarak iyiye bir ynelimdir
ama hibir sonlu iyilik insann iyiye olan eilimini doyuramaz. Bu eilimin biricik
amac Tanrdr ve ancak Tanryla doyurulabilir. nsana bu eilimi Tanr vermiflse
ve insan bunun gereini yapacaksa bunun ad nasl isten zgrl olabilir? Malebranche bu soru karflsnda, insanlarn tikel iyiliklerle yetinmeyip onlarn tesine
gemelerinin ve Tanry en yksek deer olarak grp ona ynelmelerinin zgrle giden yol olduunu syler. nsan ruhu tinseldir ve maddeyle dorudan
iliflkisi yoktur. Tanr da tinsel olduu iin insan ruhu sadece Tanryla dolayszca
iliflki kurabilir.
Descartesten miras kalan zihin-beden iliflkisi sorununu ksaca zetleyiniz
ve vesileciliin
SIRA SZDE
bu soruna nasl bir zm nerdiini tartflnz.
D fibedenle
N E L M iliflkisinMalebranchea gre gereklie ulaflma yolunda nce zihnin
den doan yanlmalar-yanlglar bertaraf etmek gerekir. Yanlg ktlk reten,
kt bir ilkedir. Ruha ac verir ve ondan kanlmakszn gerekS ObirR mutluluk
elde
U
edilemez (akt. Copleston, 1996: 73). nsan iin yanlg kanlmaz olsa da onun doasnda gereklie ulaflabilme yetenei de vardr. Geree ise aka grdkleriDKKAT
miz dflndaki fleylere onay vermeyerek ulafllabilir. nanl bir dindar olmak iin
inanmaktan baflka yol yoktur, ama felsefeci olmak iin aka grmek zorunludur.
SIRA SZDE
Aka grmekten kast, ideleri zihnimizde ak seik grmemizdir.
Malebranche da, Descartes gibi, bizi yanltan fleyin duyular deil, istencimiz
(irademiz) olduunu syler. stencimizle acele karar vermek bizi yanlfl yarglaAMALARIMIZ
ra srkler. rnein scakl duyumsarken kimse onu duyumsadna inanmakla aldanmfl olmaz; ama duyumsad scakln kendi ruhunun dflnda olduu
yargsnda bulunursa aldanmfl olur. Scaklk, renk, tat, koku,K ses
T gibi
A P duyumlar,
bilin ierikleri olarak, sadece ruhsal yaflantlardr ve dflsal nesnelerde bulunmazlar. Bunlar dflsal nesnelere atfetmek yanlfl bir yargdr. Malebranche ikincil
niteliklerin nesnel olmadn savunarak Descartesla bir kezT Edaha
uyuflur. BirinLEVZYON
cil nitelikleri duyusal olarak alglamak kendinde fleylerin ne olduklar konusunda yeterli bilgi vermez. Duyular sadece onlarn bedenimizle iliflkilerini alglamamz salar.
N TOna
E R N Egre
T
Malebranche duyum zerinde ayrntl biimde durmufltur.
bir duyumda drt ge bulunur. Bunlar nesnenin eylemi (rnein paracklarn devinimi), bedendeki duyusal dzenek (duyu organlar, sinirler ve beyin), ruhtaki duyum ya da alg ve buna iliflkin ruhun ortaya koyduu yargdr. Bu eler birlikte
bulunduklar ve eflzamanl ortaya ktklar iin duyumun ruhta olufltuu anlafllamamakta, duyumun nesnel temelinin dfl dnyada olduu yanlgsn domaktadr.
Oysa duyular dflsal cisimlerin kendinde nesne olarak ne olduklarn sylemede
yetersizdirler. Sadece onlarn bedenimizle olan iliflkileri bakmndan bilgi salamada doru ve sandrlar. Ruhta oluflan hibir duyum yanlfl olamaz, yanlfllk duyumlarn cisimlerle iliflkilendirilmelerinde ortaya kar. Malebranchen idealist
yaklaflm, znenin nesneyi kendinde ne ise o olarak bilmesine geit vermez. Duyularmzdan doru olarak yararlanmak istiyorsak onlar bedenimizi ve salmz
korumak iin kullanmalyz. nk duyularmz bize salt bedenimizin saknm iin
verilmifltir.
SIRA SZDE
fi N E L M
MalebrancheaD gre
gereklie ulaflma yolunda
bizi yanltan temel sebep
istencimizle acele
S Okarar
R U
vermemizdir.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
74
Modern Felsefe-I
Malebranche duyumun hangi fizyolojik srelerle olufltuunu Descartesa uygun olarak aklar: Sinirlerin iinden canllk zsular akar. Dfl nesne duyu organ
tarafndan etkilendiinde bu sinirler uyarlr ve bu uyarm canllk zsular tarafndan beyne iletilir. Duyumdaki ruhsal ge beyinde oluflur ve bu da salt ruha aittir.
Fizyolojik sre srasnda canllk zsular beyinde izler brakr. Canllk zsular dfl
nesne yerine baflka bir etken tarafndan devinime geirilirse bu izler etkilenir ve
ruhsal bir imge oluflur. nsan istediinde bu canllk zsularn devinime geirerek
ruhta bir imge meydana getirebilir. Canllk zsular istensiz olarak da devinebilir
ve imgeler istensiz de oluflabilir. Malebranche, imgelerin arflmnn mekanik olduunu, birbirleriyle balantl birok fley grdmzde beyinde bunlara karfllk
dflen izler arasnda bir balant doacan syler. zler kmesinin bir yesinin
uyarlmas, teki yelerin uyarlmasna yol aar ve imgeler birbirini arfltrr. Bylece bellek de beyin lifleri zerindeki izlerle aklanr. Alflkanlk ise canllk zsularnn hep ayn kanallardan gemelerini anlatan bir durumdur. Maddi fleylerin imgelerinin, fleyleri bizimle iliflkileri iinde deil de, kendilerinde olduklar gibi temsil ettikleri dflnlmemelidir. mgelemin rnleri olgusal duyumlardan daha zayftr ama bazen daha canl olabilirler. mgelenen nesnelerin, gerekte var olmadklar halde, olgusal olarak var olduklarn dflnmek de bir baflka yanlgdr. mgelemleri teki kiflilere gre gl olanlar teki insanlar bu ynden etkileyebilirler. Bu da bir baflka yanlg kaynadr. Duyularn ve imgelemin yanlglar bedenin doasndan gelir ve ruhun bedene bamllnn arafltrlmasyla ortaya karlabilir. Ama salt akln yanlglar ancak akln kendisinin ve nesneleri anlamak iin
zorunlu olan idelerin doasn irdelemekle bulunabilir.
Malebranche, salt akl ifadesiyle, zihnin, dflsal nesneleri, bunlarn beyinde imgelerini oluflturmakszn bilmemizi salayan yeti olduunu kasteder. Ama zihnin
sonlu ve snrl olduu unutulmamaldr. Yanlfl yollara sapmak, insanlarn kavramadklar fleylere kolayca inanmalarndan ve dflncelerinde doru bir yntem izlememelerinden doar. Kendilerini, baflka gerekliklerin n bilgisi olmakszn bilinemeyecek olan gizli gereklikleri incelemeye verirler. Bylece ak olan ile olas olan arasnda ayrm yapamazlar. Aristoteles bu duruma tipik bir rnektir. Oysa
matematikiler, yani Cebiri ve Descartesi zmleme yntemini uygulayanlar
doru yolda ilerlemifllerdir. Doru bilginin en gzel rnei matematiktir. Matematik ak ve seik idelerle bafllayp dzenli bir yolda ilerleyen bilimlere en tipik rnektir. San bilimlerin bilgisini elde etmede tek aratr. Dier tm bilimlerin temelidir ve matematikteki aklk ve seiklik teki bilimler iin flaflmaz bir lt
oluflturur.
ncesiz sonrasz doruluklarn bilgisi ise sadece Tanrda-grfl yoluyla edinilebilir. Bu grfl Augustinustan esinlenmifl olsa da, onun gibi, Tanrnn insan ruhuna doufltan ideler yerlefltirdiini savunmaz. Biz bu ideleri ancak Tanrda-grebiliriz. Bu nasl gerekleflir? Tanr kendisinde, yaratmfl olduu tm fleylerin idelerini taflr; yoksa onlar yeniden retemezdi. Ayrca, Tanr, kendisini insanlara yle
yakn verir ki, insan ruhunun yeri Tanrdr demek yanlfl olmaz. Bylece insan akl, Tanrda, tanrsal edimleri grebilir. Yeter ki Tanr, insan zihnine onlar temsil
eden ideleri bildirsin. nsan, bu idelerden bazen birini bazen tekini olmak zere
tm varlklarn idelerini grmek isteyebilir. Tanr sras geldike tm ideleri zihnimizde grnr klar. Yani kendi varln insanlarn zihinlerine verir. Ama bu, Tanrnn zn greceimiz anlamna gelmez. Tanrnn z onun mutlak varldr.
nsan sadece Tanrda bulunan ideleri grr. Tanrnn mutlak varl ise insana
daima kapal kalr.
Malebranche, bu ideler nedir? diye sorar. ncelikle ncesiz-sonrasz gerekliklerin idelerinden sz eder. rnein iki kez iki drt eder nermesi, iki kez ikinin drt ettii gerekliinin idesidir. Biz salt bu ideyi grrz. ki kez ikinin drt
ettii gerekliini gremeyiz. O gereklik Tanrnn mutlak varlna ait bir fley olarak bize kapaldr. Ayrca Tanr, duyulur fleyleri bilir ama onlar alglamaz. Bu nedenle Tanrda bireysel, maddi cisimlerin ayr ayr idelerini grmeyiz, sadece salt
uzam idesini grrz ki, uzam cisimler dnyasnn temelidir. Zaten madde uzamdan baflka bir fley deildir nk maddeye iliflkin ak ve seik kavrammz olarak
yalnzca uzam ayrmsarz. nk Tanrda salt uzam idesi vardr ve biz de Tanrda maddenin ilk biimi olarak salt uzam idesini grrz. Burada da yine Tanrnn
zn, yani kendisini grmfl olmayz. nc olarak tm zihinler Tanrda ncesiz sonrasz ahlak yasalarn grrler. Burada durum biraz farkldr. ncesiz-sonrasz gereklikleri zihinlerimizin Tanrnn dnyasyla birlii dolaysyla grrz.
Ama ahlaksal dzen Tanrya doru ynelim ya da eilim yoluyla bilinir. Tanrsal
istenten aldmz bu doal ve her zaman bulunan ynelim nedeniyle, iyiyi sevmemiz ve ktden saknmamz gerektiini, adaleti zenginlikten ok sevmemiz gerektiini, Tanrya boyun emenin insanlara buyruk vermekten iyi olduunu v.b.
doal ahlak yasalarn biliriz. nk Tanrya doru temel ynelimimizin bilgisi,
doal ahlak yasasnn bilgisini kapsar. Malebranche, buraya bir istisna koyar: O da
ruhumuzun bilgisidir.
Ruhumuzun bilgisini, Tanrda-grfl yoluyla bilemeyiz; salt bilinlilik yoluyla
bir ruhumuz olduu bilgisine ulaflrz. Yine de ruhumuzun ak bir bilgisine sahip
olduumuzu syleyemeyiz. Ruhumuza iliflkin olarak, sadece bizde yer aldn algladmz fleyi biliriz. rnein acy hi yaflamamfl olsaydk ruhumuzun byle bir
edilgiyi bize bildirme yatknl olduundan haberimiz olmazd. Ruhumuzun hangi edilgileri taflyabilecei ancak deneyimsel olarak bilinebilir. Malebranche ruhun
bilinlilik yoluyla elde edilen bilgisine, ruhun tinsel yapda olduu ve lmsz olduu bilgilerini de eklemifltir. Ancak deneyimlemeksizin ruhun lmsz olduunu
nasl bildiimiz konusu problematiktir. Bunun tanrsal bir bildirifl olarak ne srld aktr ama konuya felsefi olarak bakldnda bu konuda inandrc bir tantlama yapld sylenemez.Baflka insanlarn ruhlarn ise kendilerinde fleyler olarak
asla bilemeyiz. Bizden ayr olduklar iin Tanrdaki ideleri araclyla, bilin yoluyla da bilemeyiz; sadece analoji yoluyla bilebiliriz: Baflka insanlarn ruhlarnn
bizimkine benzedii bilgisinden hareketle her ruhun mutluluu arayaca vargsna ulaflrz. Bu da, Tanrya olan ynelimimizden dolay ve tanrsal bildirifl bu yolda olduu iin byledir. Salt kendi varlmzdan yola karak baflkalarna iliflkin
sonular karmak bizi yanlgya srkleyecektir.
Grld gibi gerek bilgi gerekse metafizik grflleri bakmndan Malebranche tmyle Tanr kavramndan yola kmaktadr. Ona gre bilgilerini tafldmz
ve iliflki iinde olduumuz varlk tr vardr: Tanr ya da sonsuz olarak yetkin
varlk; tm fleylerin ilk nedeni ve ilkesidir. kincisi zihinlerdir ve bunlarn bilgisini kendi doamza iliflkin i duyum ile biliriz. nc olarak cisimler gelir; bunlarn varolufluna, varolufla iliflkin olarak sahip olduumuz tanrsal bildirifl yoluyla
inandrlrz.
Tanrnn varoluflunu nasl biliriz? Buradaki temel uslamlamas Descartesn da
kulland biimiyle, Anselmusun ontolojik kantnn bir uyarlamasdr. Bizim sonsuza iliflkin bir idemiz vardr. Ama hibir sonlu fley sonsuzu temsil etmez ya da
edemez. Sonluya eklemelerde bulunarak da sonsuzun idesini oluflturamayz. Sonluyu sonsuzun idesini snrlayarak kavrarz. Bylece sonsuz kavram bize verili bir
75
Malebranchea gre insan

Tanrnn zn yani mutlak
varln asla bilemez. nsan
ancak Tanrdaki ideleri
bilebilir. Bunlar ncesiz
sonrasz gerekliklerin
ideleri, salt uzam idesi,
ncesiz sonrasz ahlak
yasalardr.
76
Modern Felsefe-I
fleydir. Bu da Tanrnn varoluflunun bir dorulanfl ya da etkisidir. Demek ki sonsuz idesi, sonsuz derecede yetkin bir varln yani Tanrnn idesidir.
yleyse Tanr ya da sonsuz lde yetkin varlk, tm nedenlerden bamsz ve
deiflmezdir. Her fleye gc yeter, ncesiz sonrasz, zorunlu ve her-yerde bulunandr. Tanr tm fleyleri kendinde bilir. Ama biz insanlar bu tanrsal bilgiyi kavrayamayz. Tanr bu dnyay zgr istenciyle yaratmfltr ve zgrce saklar. Bu karar
sonsuzdan beri byle olduu iin kendi iinde deiflmezlii de ierir. Tanr dnyay yaratma ve saknma zgr kararn vermiflse, bir bakma dayankl bir dzen kurduuna gvenebiliriz. Tanr kendi buyruklarn deifltirmez. Bu durum yine de
Tanr asndan zgrlkle badaflr. nk sonsuzluktan bu yana Tanr zaman
iinde yapaca her fleyi istemifltir ve sonsuza dek istemeyi srdrecektir; istemesinde hibir deifliklik ve zorunluluk olmakszn sonsuzca ister, onun bu zgr istemesi salt var olduu iin zorunludur. Tanr olmamazlk edemez, nk vardr
ama salt istedii iin vardr.
Malebranchen felsefesi Tanr-merkezli deilse de Tanr kavramn merkeze
oturtan bir felsefedir. Ne nesneler birbirinin nedenidir, ne de ruh herhangi bir fleyin nedenidir. Evrendeki her fleyin biricik gerek nedeni Tanrdr. Malebranchen
ak seik ideleri Tanrda grfl retisi Descartes ile badaflmaz. Ruh ve beden
arasnda etkileflim olmadn savunmas ise Kartezyen felsefeyi bir adm teye taflr. Sonuta Malebranche, Kartezyen ilkelerden yola kp idealist ve dinsel nitelikli zgn sonulara ulaflmfl bir filozoftur. Evrendeki her fleyi Tanr istencine dayandran grflleri teolojik temellere oturtulmufl, dini bir felsefi yaklaflm olarak felsefe tarihindeki yerini almfltr.
BARUCH DE SPNOZA
Spinoza (1632-1677) Yahudi bir ailenin ocuu olarak Amsterdamda dodu. Hahamlk eitimi esnasnda Yahudilikten uzaklaflarak felsefeye yneldi. Giordano
Brunodan ve Descartestan etkilenerek Brunonun mistisizmiyle Descartesn rasyonalizmi arasnda zgn bir sentez yapt. Ethika isimli eserinde btnlkl bir
evren sistemi infla etmeye giriflmifltir. Dier yaptlar Descartes Felsefesinin lkeleri,
Teolojik-Politik nceleme, Devlet zerine nceleme, Anln Dzeltilmesi zerine
nceleme adlarn taflr. retim yelii nerilerini geri evirip geimini gzlk cam yontarak salamfl, 1677de veremden lmfltr.
Yntem ve Bilgi Anlayfl

Spinoza bilgi ve yntem anlayfl bakmndan Descartestan etkilenmifl, Descartesn nerdii ama uygulamad geometrik yntemi bilgiye gtren yolda en salam uslamlama biimi olarak grmfltr. Bu esas zere klid geometrisinde kullanlan karm yolunu benimsemifltir. Burada birtakm tanm, aksiyom ve postulatlardan hareketle geometri teoremlerinin tantlamalar yaplr. Tantlanan teoremler
sonraki teoremlerin tantlanmalarnda ncl grevi grr ve bylece tm bir geometri sistemi kurulur. Bu koflullu-tmdengelimsel yntemsel yapda tm sonular
birbirinden kesinlikle kmakta ve tutarl bir sisteme ulafllmaktadr. Spinoza, Ethikada bu salam yntemi felsefe sorunlarna uyarlamay dener.
Kitabn flekli yaps klidin geometri kitabnn dzenine benzer. nce bir takm tanmlar ve aksiyomlar verilir ve ardndan nermeler ve kantlanmalar gelir.
Zaman zaman baz notlar eklenir. Hobbes, bu ynteme flyle karfl kmfltr: Birtakm aksiyomlardan tutarl sonular karmak elbette olanakldr; ama bu aksiyomlar keyfi olarak seildiklerine gre gereklie iliflkin bir fley syleyemezler.
77
Oysa Spinoza tanmlarnn keyfi olduunu kabul etmemifl, ussal glerimizin ideleri oluflturabileceini, nesnelerin doasn dorulukla yanstabileceini sylemifltir. Ona gre her tanm ya da ak ve seik fikir-ide dorudur. Bu yntemin uygulanmas, bilgide doruluk lt bakmndan doruluun tutarllk ltn ortaya koymufltur. Doru idelerin tam ve sistematik bir dzenlenifli bize gerekliin
doru bir resmini verecektir. Burada Spinozann flu nl sz devreye girer. idelerin dzeni ve balants, nesnelerin dzeni ve balants ile bir ve ayn fleydir.
Spinoza, evren ve bilgi konusundaki grfllerini bu geometrik flemaya uygun
olarak oluflturur. Hatrlanaca zere Descartes, evrende ruh ve madde olmak zere iki sonlu tz, bir de bunlar meydana getiren sonsuz bir tz (Tanr) olduunu
savunmufltu. Tanr tz, bu evrenin dflndayd ve ifllevi evrende hkm sren ruh
ve madde tzlerini yaratmakt. Spinoza, bu dalist anlayfl brakarak sonsuz Tanrnn evrenin biricik tz olduunu savundu. Ona gre tz, sistemin en baflndaki birincil aksiyomdur.
Spinozaya gre tz, kendiliinden var olan, kendi kendisiyle kavranan, kavram baflka bir fleyin kavramna bal olmayan fleydir. Bu tanmdan kan sonular flunlardr: tz varln kendisine borludur, tz var eden baflka bir varlk yoktur. Bundan, onun sonsuzca var olduu sonucu kar. Ayrca ondan daha st bir
kavram da yoktur. Onu ancak kendi kavramndan hareketle anlayabiliriz. Spinozaya gre bu kavram karfllayan tek gereklik Tanrdr. O halde Tanr evrenin biricik tzdr ve her fley bu tzden tremifltir. Her fley bu tzn kendisini amlama derecelerinden ibarettir. Tz, yani Tanr kendisini sonsuz saydaki sfatlar (attributa) araclyla belli eder. Biz insanlar bu sonsuz saydaki sfatlardan sadece
ikisini alglayp bilebiliriz; bunlar da madde ve ruhtur. Spinoza sfat terimini flu flekilde tanmlar: Tzn zn kuran diye dflncenin kavrad fley sfattr (attributum). Biz insanlara gre Tanrnn zn bu iki sfat oluflturur, doadaki tm olaylar bu iki sfattan birinde gerekleflirler. Bunlar birbirine karflmaz, her biri kendi
yolunda devam eder. Bu iki sfat arasnda bir paralellik vardr. Bu sfatlarda yer
alan her bir olay, nesne, cisim ise modus (duygulanm) olarak adlandrlmaktadr.
Ruh sfatnn sonsuz modusu dflnme (cogitatio), madde sfatnn sonsuz modusu ise uzamdr (extensio). Bu sonsuz moduslar zerinde kendi trnden eflitli
sonlu moduslar oluflur. Dflnceler, ideler sonsuz dflnce modusu zerinde oluflur. Nesneler ve fiziksel olaylarsa, uzam sonsuz modusu zerinde ncelikle yine
maddenin sonsuz moduslarndan olan devinim ve sknet balamnda oluflurlar.
Bunlar birbirine paralel bir akfl gsterir. Bu noktada idelerin dzeni ve balants, nesnelerin dzeni ve balants ile bir ve ayn fleydir nl deyiflini anmsamak
gerekir.
SIRA karfllafltrnz.
SZDE
Descartes ve Spinozay tz kavramna ynelik yaklaflmlar bakmndan
Spinoza, modusu tzn bir belirlenimi ya da baflka bir fleyde var olabilen ve
D fi N E L M
bu baflka fley ile kavranabilen diye tanmlar. Burada bir fleyin nedeni bir baflka
fleydir, onunki baflka bir fleydir ve bu durum Tanrya ulaflacak denli srp gider.
S O zorunlulukla
R U
Aslnda tm fleylerin balants Tanrdr. nk her fley Tanrdan
kar. Doada var olan her fley Tanrnn znden zorunlulukla kar. Tanrnn zgr istenci yoktur; her fley onun varlndan taflarak oluflur. Bylece
D K K A Tevrende her
fley birbiri tarafndan belirlenmifl biimde meydana gelir. Tm doa Tanrnn bir
almdr. Gerekte Doa, Tanr ile ayn fley demek olduu iin Spinoza sk sk
SIRA SZDE
Tanr ya da Doa (Deus sive Natura) deyiflini kullanr. Doadaki her fley Tanrnn
AMALARIMIZ
K T A P
Descartes, Tanry sonsuz,

ruh ve maddeyi iki ayr sonlu
tz olarak grmekteydi.
Spinoza bu dalist anlayfl
brakarak Tanrnn biricik
tz olduunu, ruh ve
maddenin onun zellikleri
olduunu savundu.
Spinozaya gre Tanr biricik

tz, ruh ve madde onun
sfatlar (attributum),
dflnme ruh sfatnn bir
modusu, uzam ise madde
sfatnn bir modusudur.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
78
Spinozaya gre doadaki

her fley Tanrnn bir
grnmdr. Her fley
Tanrdadr ve Tanr her
fleydedir. Tanr ile Doa
znde bir tek varlktr. Bu
grfller Spinozay bir
panteist yapar.
Modern Felsefe-I
bir grnmdr, bir duygulanmdr. Spinoza bu balamda tam bir panteisttir:

Buna gre her fley Tanrdadr, Tanr, her fleydedir. Her fleyin kkeni olarak Tanr
oluflturan-doalafltran doadr (natura naturans); kken olarak Tanry iinde barndran her fley ise oluflturulan-doalafltrlan doadr (natura naturata). Bu ikisi
bir ve ayn fley olunca, znde bir tek varlk, bir tek gereklik ve bir tek doruluk
var olmufl olur.
Ona gre evren gereklii her fleyin birbirine bal olduu ok sk bir sistemdir. Bu gereklii dile getiren doruluk da znde tek bir doruluktur. Bu da doruluk lt tutarllk olan bir dflnce sisteminin zelliidir. Bu flekilde Spinozann hem evren sistemi, hem de bunu betimleyen dflnce sistemi tutarllk ltn tam olarak karfllamaktadr. Bu lte gre bir nerme tek baflna doru deildir onun doruluu sistemdeki nermelerle olan uygunluundan, onlarla eliflmemesinden gelir. Onun doruluunu bir bakma teki nermeler belirler ve bu
belirlenmifllik en bafltaki aksiyoma dek srer gider. Aksiyomun doruluu ak ve
seik olmasndan ve bu aklk ve seikliin sezgisel olarak kavranabilmesinden
gelir.
Spinozann doruluk kuram onun bilgi anlayfln da belirler. Spinoza gereklik derecelerine karfllk gelen bir bilgi derecelenmeleri kuram ortaya koymufltur.
Nedir gereklik dereceleri? Evren sisteminin betimlenmesinde grdmz gibi,
evrenin biricik bir tz olarak her fleyin kendisinden tredii bir Tanr gerei;
Tanrnn zn oluflturan sonsuz olan madde ve ruh sfatlar ve bunlarn zn
dile getiren sonsuz moduslar ve nihayet sonlu moduslar okluu. fiimdi bu gereklik derecesine karfllk gelen bilgi derecesi ele alnacaktr.
Bilgi Derecelenmeleri
Duyusal Bilgi (mgelem Bilgisi)
Bu en dflk derecedeki bilgi tr kabaca duyu deneyimine karfllk gelir; bulank
deneyimden treyen kan ve sanlar ifade eder. Bu bilginin oluflumunda imgelem
gc ar basar. Duyu deneyiminden, nesnelerin genel dzendeki yerlerini tam
ayrt etmeksizin, ak ve net olmayan bulank kavramlarn elde ederiz. Ayrca dilsel iflaretlerden de benzer bir bilgi kazanabiliriz. nk burada da szckleri okumakla ya da duymakla imgelemden gelenlere benzer kavramlar oluflturabiliyoruz.
Bu kaynaklarn her ikisi de insandan insana deiflen ve gerek bilgiyi anlatmayan
tmel kavramlarn (tmellerin) oluflturulmasna yol aabilirler. Spinoza eliflik gibi
grnmesine karfln tmeller konusunda nominalisttir. Bu konuda Hobbesdan etkilendii sylenebilir. Bu tmellerin zihnimizde ortak bir kavram olamaz. Herkes
bunlar farkl farkl dflnebilir. Spinoza bunlara kendi terimiyle genel kavramlar
demektedir. Tmel olan bunlarn salt szckleridir; bunlar kullanm srasnda tmel hale gelmifl olurlar. nk pek ok fleyin iflareti olarak kullanlmaktadrlar.
Bilimsel Bilgi (Us Bilgisi)

Deneyim esnasnda akln belirleyicilii ortak kavramlar da retir. Bu tr kavramlar uzamn ve gerekliin teki genel kavramlardr. Spinoza bunlara ortak kavramlar adn verir ve onlar tmellerden ayrr. Bu ortak kavramlar ak ve seik
olarak nitelendirdii birincil niteliklerin kavramlarna karfllk gelirler. nk onlar
ussal sezgilerin nesneleridirler. Spinoza iin bunlar bilimlerin bafllang noktasn
salarlar; onlarn kavramlar upuygundur (ak ve seiktir). Onlar gerekliin tm
kapsayc niteliklerini yansttklar srece, gerekliin ta kendisi olarak grlebilir-
79
ler. flte bu nedenle onlar tm insanlar iin ortaktr; onlar tmel kavramlar gibi znel deildirler. Bu yzden us ya da bilim, ortak kavramlarna sahip olduumuz sfatlarn zsel niteliklerini zenle ortaya koymufl olmaktan ibarettir. Bu bilginin dili matematikseldir, bu zellik onu ortak kavramlarla birlikte nesnel klmaktadr.
Bylelikle bilim, bilgi sisteminde sonul anlamda duyu deneyiminden tretilse bile,
o, deneyimin yapabileceinden daha doru bir biimde nesnelerin dzenini yanstr. Bununla birlikte bilginin amac tmyle bu sistemlefltirme deildir. Ama nesneleri daha ok sonsuzluk kipi altnda (sub specie aeternitatis) bir btn olarak
grmektir. Bunun iin sezgi ya da intuition devreye girmelidir ve sezgi usun zerinde yer alr.
Tanr Bilgisi (Tam Bilgi)

Spinoza bunu sezgi ya da intuition bilgisi olarak da niteler. Bu bilgi tr, Tanrnn belirli sfatlarnn formel znn upuygun bir kavramndan, moduslarn (nesnelerin) upuygun bir bilgisine doru devam eder (Ethika II). Felsefenin asl amac bu bilgi sistemine ulaflmaktr. nk evren sisteminin zorunlu yapsna boyun
eebilmek iin tm gereklii sonsuzluk kipi altnda (sub specie aeternitatis) grebilmek demektir. Anln Dzeltilmesi zerine Denemede ortaya koyduu zere, felsefede doru yntem, zihni bulank ve uygunsuz kavramlardan kurtarmak ve
onu upuygun kavramlara ulafltrmaktr. Upuygun kavram ya da bilgi -ona gre bu
ikisi ayn fleydir- gereklii yanstan ve doruluu apak olarak grlebilen kavramdr. Spinozaya gre intuitif bilgi ya da tam bilgi dnyay iindeki tm varlklarn birbirleriyle zorunlu balarla bal olduu tutarl bir btn olarak grmeyi, kavramay salar. Bu yzden bilginin derecelenmelerinde bu aflamaya dek ykselebilmek gerekir. En alttaki bilgi trnn eksikliini bilimsel bilgi aflamas yani us bilgisi giderebilir. Us bilgisi de nesnesine upuygun olduu iin sezgi bilgisi gibi mutlak olarak dorudur. Ne var ki evren gerekliinin btnl burada tam yakalanamaz. Bu bilgi aflamasnn, tam bilgi olarak nitelenmesinin uygun olduu Tanr
bilgisi ile btnlenmesi, evreni bilgi dzleminde, btnl iinde blmeden, ayrfltrmadan kavrayabilmeyi salar.
Spinozann varlk ve tz anlayfl, bilgi anlayfl bahsiyle iliflkili olarak yukarda
detayl ele alnd iin bu aflamada Descartesten miras kalan zihin-beden iliflkisi
sorununa yaklaflmn incelemek yerinde olacaktr.
Zihin-Beden Paralelizmi
Spinoza, zihin-beden iliflkisi sorununu zmek iin paralelizm olarak adlandrlan
bir grfl ileri srd. Ona gre ruh ve madde ayr tzler deil, tek tzn sfatlar,
yani tzn zn oluflturan temel nitelikleridir. Bu biricik tz de Tanr ya da Doadr: Doann bir tek dzeni vardr ve ruh ile madde bu tek dzene dhildir. Ama
insan tr sayca bir tek modusu anlatr. Biz bu modusu bir uzam modusu olarak
da, zihin modusu olarak da dflnebiliriz. Onlar ayn fleyin sadece grnmleridir.
Bu yaklaflm ifte grnm kuram olarak da adlandrlr; bir parann iki yz gibi. Bylece her beden bir ideye, kavrama karfllk gelir. Spinozaya gre zihin bedenin kavramdr ve bedendeki oluflumlarn zihinde mutlaka bir kavram, idesi olmaldr. Yani bedende bir fiziksel oluflum ortaya ktnda zihinde buna karfllk
gelen bir zihinsel oluflum ortaya kacaktr. Zihinle beden arasndaki iliflki bu paralel oluflumlar biiminde gerekleflir. Bu durumda biz bir kifliyi bir bakma zihinsel ideleri araclyla betimleyebiliriz, bir bakma da bir beden varl olarak, o adan sahip olduu zellikler araclyla betimleyebiliriz. Bu durumda zihin ve be-
Spinoza bilgiyi, afladan

yukarya ayr blmde
inceler. En altta duyu
deneyimleriyle elde edilen
duyusal bilgi, ikinci
aflamada akln oluflturduu
ortak kavramlara dayanan
bilimsel bilgi, en stte ise
Tanrnn sezgi yoluyla elde
edilen tam bilgisi bulunur.
80
Modern Felsefe-I
denin ifllemde bulunduu yap bir ve ayn yapdr. Yani zihin ve beden bu anlamda zdefl fleylerdir; bir bakma tek bir tzdrler ve bu tz de Tanrdr. Burada insanlk, Tanrnn sonlu versiyonu olarak karflmza kar nk o, Tanrnn dflnce ve uzam sfatlarnn bir modusudur. Tanrdan zorunlulukla kan ruh (zihin) ve
madde sfatlar kendi dorultularnda akp giderken bir yerde kesifltikleri iin mi
insan modusu ortaya kt? Yoksa bu iki sfat kaynaktan kp kendi yollarna girmeden nce ikisini de bnyesinde barndracak biimde nce sonlu insan modusu mu olufltu? nsan varl Spinoza sisteminin tutarlln bozar gibi grnyor.
Spinozann Etik Grflleri
Spinozaya gre her insan

hayatta kalmak ister. Bu
abaya conatus denir.
Aslnda Spinoza, insana Doann zsel bir parasymfl gibi bakmaktayd. Bunu flu
szle dile getirmifltir: nsan eylemlerini ve isteklerini tpk izgileri, dzlemleri ve
cisimleri inceliyormufl gibi inceleyeceim. Onun bu tmcesi, insan davranflnn,
neden ve etkilerin terimleri iinde, herhangi bir doal olguymufl gibi aklanacan gsterir. ncelikle isten zgrlne bakarsak; insanlar genelde zgr olduklarn ve seim yapabildiklerini dflnrler. Oysa bu konuda bir yanlgnn kurban durumundadrlar. nk insansal dzeydeki bir cehalet durumu, isten zgrlne sahip olduumuzu biz insanlara dflndrmektedir. nsanlar doadaki kat belirlenmiflliin dflnda kalabildiklerini dflnmekten hofllanrlar. Sz konusu cehalet nedeniyle insanlar eylemlerin ounun nedenlerini ak seik grememektedirler; nk bu nedenleri ayrt etmek kolay deildir. Bu nedenle yaptklar eylemi zgr istence dayanarak yaptklar gibi bir inanca kaplmaktadrlar. Oysa her olgu gibi her eylemin de zorunlu bir nedeni vardr. Doann ya da evrenin zorunlu
balants iinde zaten baflka trls dflnlemez.
Buna bal olarak Spinoza, naturalistik bir etik anlayfl ortaya koymufltur: Tm
insanlar doalarnn bir paras olarak yaflamda kalmaya ya da varlklarn srdrmeye aba gsterirler. Spinoza bu aba gstermeye conatus adn vermektedir.
Conatus zihin ve bedene gndermede bulunduu zaman appetite adn almakta,
bu appetite bilinli hale geldiinde arzu (desire) denen durum domaktadr. Kendini-koruma ve yetkinlefltirme bakmndan daha yksek derecede bilinli hale geldiimizde haz, bu yetkinleflmede bir dflfl olduunda ac yaflarz. Spinoza, iyiyi
ve kty de haz ve ac kavramlar ile iliflkili olarak tanmlar. Tzsel olarak iyi ve
kt yoktur; hofllandmz ve istediimiz fleylere iyi, hofllanmadklarmza kt
deriz. Bylece iyilik ve ktlk znel bir deerlendirmeyi yanstr. Arzularmz belirlenmifl olduu iin yarglarmz da belirlenmifl olur.
Tm arzu ve eylemlerimiz dflsal gler tarafndan belirleniyorsa insann etik
bir varlk olmas zerine ne sylenebilir? Spinoza burada tpk Stoaclar gibi olaylarn belirlenmiflliini deifltiremeyiz, o nedenle bu dzeni olduu gibi kabul etmeliyiz ama kendi tavr ve tutumlarmz kontrol edebiliriz der. Bunu da ancak
Tanr bilgisi araclyla, en yksek zihinsel tanma yetisini kazanarak salayabiliriz. Ahlaksallk bulank idelerin bulunduu afla bilgi dzeyinden sezginin geerli olduu en st dzeydeki Tanr bilgisine doru hareket ederek bilgimizi gelifltirmekle olanakl olur. Bu dzeyde her fleyin Tanrda sonsuzca ve yetkin olarak dzenlendiini anlatan ak ve seik idelere sahip olmufl oluruz. Sadece bilgi bizi
mutlulua ulafltrabilir nk sadece bilgi araclyla tutkularmzn klesi olmaktan syrlabiliriz. Heyecanlarmz ne denli anlarsak, tutkularmzn zerimizdeki
etkisi o denli azalr. Her fleyi zorunluluk kipi altnda grmeyi baflardmz srece, akl, heyecanlar zerinde daha ok g kazanr ve insann onlarn oyunca
olma olasl azalr. Sadece heyecanlarmz deil doann dzenini de anlamaya
81
alflmalyz. nk kendi yaflamlarmz da salt sonsuzluk bakfl as altnda anlayp anlamlandrabiliriz. fiu halde gerek neden olarak tm olaylar Tanr fikri
araclyla grmeliyiz.
Tutkular, sadece bilgiden yoksun olduumuz zaman bizi kendilerine kle yaparlar. Ama biz doamz gerei yetkinliin daha yksek derecesi iin kapasite ve
istee sahibiz; ussal glerimiz araclyla yetkinlik derecelerini baflarabiliriz. Tanrnn bilgiye dayal sevgisi (entelektel sevgi) bizde bu flekilde oluflur. Bu tr bir bilgiden Tanr idesinin efllik ettii bir mutluluk doar; bu mutluluk Tanr sevgisidir.
Bu onun sonsuz olduunu anlamak ve her fleyi bu sonsuzluk kipi altnda grebilmektir. Kuflkusuz bu Tanr sevgisi kutsal bir kifliye duyulan bir sevgi deildir. Daha ok matematik bir forml ya da bilimsel bir ifllemi anladmz zaman sahip olduumuz trden bir zihinsel hazza benzer. Ahlaklln bu yolu olduka etindir
ama insan bu yoldan asla vazgememelidir.
Spinozann Politik Kuram

Spinozann politik grflleri etiinin temel kavramlar zerinde ykselir ve Hobbesun politik grflleriyle uyum sergiler. Spinoza, her insann yaflamda kalmak
iin aba gsterdiini (conatus) ve bu abann g kavramn ierdiini sylemekteydi. Doal olarak g de aba gstermek de iyidir. fiu halde gl olmak erdemliliktir: bedenin ve zihnin gcn azaltan her fley kt, artran herfley iyidir. Buna
gre ac ve znt ktdr, salk ve nefle iyidir. Doa, doaya karflt olan hibir
fleyi talep etmez nk o, insann kendisini sevmesini ve kendine yararl olan fleylerin abas iinde olmasn ve kendisini daha fazla yetkinlie ynelten bir abada
bulunmasn talep etmektedir. (Thilly, 2007: 105)
Conatusun gerektirdii bu atlmlar tek birey asndan dflnldnde bencillik gibi grnebilir. Bu, Hobbesun da dedii gibi doa durumudur. Doa durumunun doal koflullar insan, byk balk kk bal yutar noktasna getirmektedir. Oysa insan, anarfli ve karmaflann yaratt ktlklerden kanmak iin baflka insanlarla rgtl bir toplumsal dzen iinde yaflamak yoluna gitmelidir. Bu durum, her fleyi yapma doal hakknn kstlanmas pahasna olsa bile. (Copleston,
1996: 53). Bu durumda insanlar aralarnda bir szleflme yapma noktasna gelirler:
Hak, yasa, hakl ve haksz gibi terimlerin anlamlarn yeniden belirleme yoluna
giderler ve gnll olarak toplumsal yaflama ayak basarlar. Bu, gvenlik ve yaflam srdrme adna akln gerei olan bir kofluldur ve ayrca insanlar kendilerini gelifltirebilmek iin de teki insanlarn yardm ve katklarna gereksinim duyarlar.
fiu halde birey baflkalaryla kalc bir toplum iin birleflmedii srece, gc ve
doal hakk srekli olarak etkisizlefltirilme tehlikesi iinde olacaktr. Bu nedenle
toplumsal szleflme kanlmazdr. Toplumsal szleflme bireyin z karlarn koruma konusundaki aydnlanmfl tutumuna dayanr; bu flekilde toplumsal yaflamn getirecei kstlamalar, bireyin iyilii asndan doa durumunun tafld tehditlerin
nne gemifl olur.
Bylece bireyler szleflme gerei doal haklarn egemen gce teslim ederler.
Ama tm gc devretmek olanakszdr. nk insann doasndan gelen deiflmez
baz ynelimler vardr. rnein egemen iin insanlara haz verici olan sevmemelerini buyurmak boflunadr. Bunun dflnda dflnda ynetilenler ynetenin buyruklarna boyun emek zorundadr. Ne var ki egemenin getirdii yasalar nedeniyle
hukuk ve hukuksuzluk koflullar da doabilir. Hakszlk etme, boyun eme gibi
durumlar egemenlik altnda olmakszn dflnlemezdi. Teolojik-Politik ncelemede Spinoza en ussal devlet en zgr olandr biimindeki yargsn dile geti-
nsann doal durumu byk

balk kk bal yutar
szn hakl karan bir
grnm sunduu iin
insanlar arasnda yaplan
toplumsal szleflme insann
yeryzndeki yaflamnn
devam iin nemlidir.
82
Modern Felsefe-I
rir. nk zgrce yaflamak akln klavuzluu altnda yaflamann en yetkin dzeyini gsterir ve bu tr bir yaflam biimi en iyi gvencesini demokraside bulur. Ona
gre demokrasi tm hkmet biimleri iinde en doal olan ve bireysel zgrlkle en uyumlu olandr. Bu ynetimde hi kimse doal haklarn mutlak olarak devretmez. Yalnzca bunlarn bir blmn kendisinin bir birimi olduu toplumun ounluuna terk eder. Bylece tm insanlar, doa durumu iindeymifl gibi birbirlerine eflit olarak kalrlar. Ona gre demokrasinin temeli ve amac, akldfl olan isteklerden kanmak ve insanlar olanakl olduu lde akln denetimi altna getirmektir; insanlar ancak bu flekilde barfl ve uyum iinde yaflayabilirler.
Devletleraras iliflkilerde Spinoza yine g kavramna geri dner: Devletler elbette birbirleriyle anlaflmalara girebilirler ama byle anlaflmalar yrtmek iin
hibir yetke yoktur. Bu nedenle devletleraras iliflkiler sonul anlamda yasa tarafndan deil, g ve z-kar tarafndan ynetilir. Devletleraras bir szleflme, onun
tehlikeyi nleme ya da yarar salama temeli yrrlkte olduu srece geerlidir.
Ve yine artan bir iyilik umudu ya da bir ktlkten korku olmadka, hibir kimse ya da grup bir anlaflmaya girmez. Spinozaya gre bu durum deneyim tarafndan yeterince gsterilmifltir. Ne var ki bu sylem, Spinozann kendi dneminin
koflullar iinde geerlidir. Gnmzde uluslararas hukuk olduka geliflmifltir;
iliflkiler g ve z-yararn dflnda yasa ve st yetkeler tarafndan denetlenmekte
ya da garanti altna alnabilmektedir. Ama yine de tam bir kesinlik salanabildii
sylenemez.
GOTTFRED WLHELM VON LEBNZ

Russella gre dnyann en zeki kiflilerinden biri olan Leibniz (1646-1716) Almanya, Leipzigte dodu. Leipzigde felsefe, Jenada matematik, Altdorfta hukuk okudu. Dflnce ve eylem ynnden etkin bir yaflam srd ve st dzey grevlerde
bulundu. Yaptlar: Metafizik zerine Sylem, nsan Anl zerine Yeni Denemeler, Theodice, Monadoloji, Doa ve Tzlerin Etkileflimi zerine Yeni Sistem, Bilgi,
Doruluk ve deler zerine nceleme.
Yntem Anlayfl
Descartes ve Spinoza gibi Leibnize gre de gvenilir bilgiye gtren biricik yntem matematik yapda olmaldr nk matematikteki bilgiler tm kurucu elerinin birbirine uygun olduu, mutlak doruluk deeri taflyan bilgilerdir. Matematikte her fley kesin, net ve aktr. Bu nedenle eer matematiksel yapya gtrecek bir
yntem uygulanabilirse, dier bilimler de matematik gibi doruluu apak bilgi
sistemleri haline gelebilir, birbirleriyle uyumlu klnarak evrensel bir bilim sistemi
ya da ansiklopedisi ortaya karlabilirler.
Bu yzden Leibniz, De arte Combinatoria (1666) adl yazsnda, ilk kez bir Ortaa dflnr olan Raymond Lulle tarafndan dile getirilen, Galileo ve Descartes
tarafndan da bahsi edilmifl bir yntem ne srd. Buna gre karmaflk yapl terimler yaln terimlere doru zmlenmeliydi: Ele alnan terim flekilsel olarak onu
oluflturan paralarna geri gtrlecek ve bylece terim tanmlanmfl olacak, ardndan eldeki paralar da kendi paralarna ayrlarak onlar da tanmlanmfl olacaklard. Bu tarz bir zmleme ile ilk tanmn terimlerinin tanmlar verilecek, sre daha fazla tanmlanamaz olan elere dek devam edecektir. Bu tanmlanamaz eler ya da terimler insan dflncesinin abecesini oluflturacaktr; tpk tm szcklerin Abecenin tanmlanamayan harflerinin flu ya da bu flekilde birleflimleri olmalar
gibi. kinci admda ise bu tanmlanamaz terimler matematiksel simgelerle gsteri-
lecektir. Bu simgeleri bileflik haline getirebilmenin doru yolu bulunabilirse, yeni

sonular karmaya yarayan bir bulufl mant oluflturulmufl olacaktr. Ayrca bu
yntem zaten bilinenleri de tantlamaya- doruluklarn gstermeye yarayacaktr.
Leibniz bu tanmlanamayan terimlere ilk olanaklar (Primae possibilitates) adn verir nk bunlar kendilerinden tretilecek olan btn nermelerin temelini oluflturmaktadr. Bu yntem yeni nermelerin ve bunlar da birlefltirerek yeni nermelere ulaflmann bir sanatn -birlefltirme sanatn (ars combinatoria) ortaya koymaktadr. Grld gibi bu yntem tmdengelimci-formel ve matematiksel bir
mantk oluflturma abasn sergilemektedir. Bunun 20. yzylda Bertrand Russelln
oluflturduu matematiksel mant nceleyen bir alflma olduu sylenebilir.
Leibniz, hi kuflkusuz tm gerekliklerin bu flekilde a priori olarak karsanabileciini dflnmyordu. rnein, Parisin Fransann baflkenti olduu, Napolyonun
Fransz imparatoru olduu gibi gereklikler, tarihsel olgular zerine yaplan arafltrmalar yoluyla bilinen gerekliklerdir. Ya da kedilerin miyavlad, kpeklerin
havlad gibi gereklikler de empirik deneyimler araclyla bilinen gerekliklerdir. Ama Leibniz nerdii tmdengelimsel matematik yapl birlefltirme sanatn
mantk ve matematik dflnda metafizik, fizik, hukuk gibi alanlarda doru nermeler tretebilmek iin kullanabileceini dflnyordu. Gerek matematiksel simgeciliin bulunuflu evrensel bir dil, bir characteristica universalis salayacak ve deiflik inceleme dallarnda bu dilin kullanmyla insan bilgisi snrsz olarak yle bir
yolda gelifltirilebilecekti ki, karflt kuramlar iin ar matematikte olduundan daha
te bir yer kalmayacakt (Copleston, 1996: 11).
Leibniz bu flekilde, mantk ve matematiin de iinde blm olarak bulunduu
evrensel bir bilim dfllyordu. nk evrendeki tm varlk alanlar arasnda zsel
balantlar olduunu ngryordu. Ona gre tmdengelimli bir mantk ya da matematik sistemi evrenin uyumlu bir sistem olduunun bir gstergesidir. Bylece
tmdengelimli bir metafizik bilimi, genel bir varlk bilimi olabilirdi. Bu genel evrensel bilimin kurulmas, insan bilgisinin kapsaml bir ansiklopedisini oluflturma
dflncesini de gelifltirmesine yol amfltr. Bu sistem iinde temel yaln elerden
bafllanarak tm bilgi dallar birbirleriyle iliflkili olarak grlebilecek ve ele alnabilecekti. Bu sistem iinde teolojik dzenlere bile yer amfl idi. Ne var ki Leibniz, ne
ars combinatoriay, ne de evrensel bilgi ansiklopedisi tasarmn gereklefltirebildi.
Bu tr bir yntem anlayflnn sonular sonraki yzyllarda farkl giriflimler eliyle
yaflam buldu.
Bilgi Kuram
Leibnizin bilgi konusundaki grflleri byk lde nerme zmlemeleri zerine kurulmufltur: Mantk kifliliini bu alanda da gstermifltir. Ona gre her nerme bir zne-yklem yaps gsterir ya da bu yapdaki bir nermeye ya da nermelere zmlenebilir. fiu halde nermenin zne-yklem biimi zseldir. Ancak tm
nermeler doruluk koflullar bakmndan ayn yapda deildir. Leibniz bu balamda us (akl) doruluklarndan ve olgu doruluklarndan sz eder. Leibniz, bu ayrm Monadoloji isimli eserinde ortaya koyar.
Us doruluklar zorunlu doruluklardr; bunlar ncesiz sonrasz dorudurlar;
doufltan insan zihninde bir yatknlk olarak bulunurlar ve belirli bir olgunluk dzeyine gelindiinde ussal birey bunlarn bilincine varr. Aklda hazr bulunmalar
zelliini Leibniz, Lockea bir polemik olarak ne srmfltr. nk Locke nsan
Anl zerine Bir Deneme adl yaptnda insan zihninde daha nce duyulardan
gememifl olan hibir fley bulunmadn ne srerek Descartesin doufltan ideler
83
84
Modern Felsefe-I
Leibnize gre us
doruluklar insan zihninde
doufltan bulunan zorunlu
doruluklardr ve bunlarn
aksinin dflnlmesi zihni
eliflkiye srkler. Buna
karfllk deneyim yoluyla elde
edilen olgu doruluklar
olumsal bir grnm
sergilerler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
(ideae innatae) retisine karfl kmflt. Leibniz, Lockeu nsan Anl zerine Yeni Denemeler yaptnda yantlad. Ona gre, zihnimizde doufltan getirdiimiz baz temel doruluklar bulunur: Bunlar Leibnizin us doruluklar dedii fleylerdir. Us
doruluklar arasnda en baflta Tanr idesi, temel mantk ve matematik ilkeleri ve
nermeleri bulunur. Leibniz, bu nermelerin zorunlulukla ve ncesiz sonrasz
doru olduunu ve bunlarn aksini dflnmenin aklmz eliflkiye dflreceini
syler. nk bunlar, doruluklarn eliflmezlik ilkesine dayanmalarndan alrlar.
rnein gen kenar olan flekildir, dedikten sonra bunun aksini dflnmek
zihni eliflkiye gtrr. Bunlarn doruluklar intuitif-sezgisel olarak yani zihnin
iinde bir bakflta grlr. Bu durum bu bilgilerin ya da nermelerin yapsndan
gelir.
Leibniz bunlar genelde zdefller olarak nitelendirir. nk bunlarn yaps A,
Adr, biimindedir. Yani nermenin yklemi durumundaki terim ya zne durumundaki terimle zdefl anlamdadr, ya da onun tarafndan ierilir. rnein drtgen drt kenar olan flekildir, birinci duruma rnektir. Eflkenar drtgen bir drtgendir, nermesi ise ikinci duruma bir rnek oluflturmaktadr. rnek gsterdiimiz trden olanlar olumlu zdeflliklere rnektir. Ayrca olumsuz zdefllikler de bulunur. rnein A- olan, A- olmayan olamaz, deyifli olumsuz zdefllie bir rnek
oluflturmaktadr. Leibniz, bu zdefllerin genelde bize yeni bilgi vermediini sadece bilineni tekrarlar gibi grndklerini syler. Bunlar genelde analitik yani zmleyici nerme yapsndadrlar. Analitik nermeler yeni bilgi vermez; znenin
yklemde tekrarland nermelerdir. Btn bekrlar evli olmayan kiflilerdir, trnden bir nerme bize yeni bir bilgi vermemektedir. Zaten bekrn anlam evli olmayan kifli olmaktr. Bu tr nermeler tanm nermesidir ya da bugn genelleme
dediimiz trden nermelerdir. Bu tr nermelerin doruluu iin olguya gitmeye
gerek yoktur. Bunlar a priori olarak dorudurlar, bir baflka deyiflle deneyim ncesi olarak dorudurlar. Doruluklar en baflta da sylediimiz gibi tafldklar nermesel yapdan gelmektedir.
Leibnizin olgu doruluklar dedii fleyse Olgu dnyasnda deneyime dayal
olarak keflfedilen doruluklardr. Bunlarn doruluklar a posteriori olarak bilinir.
Yani mutlaka deneyimde yle olduunu grmemiz gerekir. Bunlarn doruluu
eliflmezlik yasasna dayanmaz. nk olgu doruluklarnn aksini dflnmek zihni eliflkiye dflrmez. rnein btn kediler miyavlar, nermesi gerekten evrensel olarak dorudur, ancak bu doruluk matematik nermelerdeki gibi zorunlu deildir, sadece olumsaldr (contingent), yani yle olmufltur, baflka trl de olabilirdi; kediler baflka trl ses karabilirdi ya da hi ses karmayabilirlerdi. Tm
bu olaslklar zihni eliflkiye dflrmemektedir. Oysa iki kez iki befl eder desek zihnimiz derhal eliflkiye dflecektir. Olgu doruluklarnn doruluk koflulu olarak Leibniz, yeterli neden ilkesini ne srmfltr. Olgu dnyasndaki her fleyin oluflmasnn bir yeterli nedeni vardr. Bu da Tanrnn yle olmas ile ilgili seimidir. Zaten
Tanr bu dnyamz da olabilecek dnyalar iinde en uygunu, en gzeli olarak semifltir. fiu halde dfl dnyada olup biten her fleyin nedeni yle olmasn isteyen
Tanr seimidir. Grld gibi Leibniz bu alanda teolojik temele dayanmaktadr.
SIRA SZDEzorunlu deil, olumsal olmalarndan ne anlyorsunuz?
Olgu doruluklarnn
Bu alandaki doruluklarn nermesel yapsn daha yakndan grebilmek iin

D fi N E L M
bir rnek zerinde duralm: Paris, Fransann baflkentidir. Buradaki doruluk
olumsaldr. Paris Fransann baflkenti olmayabilirdi. Bunu dflnmekte hibir elifl-
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ki yoktur. Parisin baflkent olmas yeterli bir nedene dayal olarak gerekleflmifltir.
Ve yine, Parisin Fransann baflkenti olmas Paris idesini anlamca zenginlefltirmektedir. Grld gibi olgu doruluklarnda nermenin zne terimi ve yklem
terimi anlamca birbirlerine zdefl deildir. Yklem terimi zne kavramna yeni bir
bilgi eklemektedir. Bu tr nermelere Kant, sentetik nermeler demektedir. Bilgimizi geniflleten nermeler daha ok bu yapdadr. Ancak nermelerde yanlfllk
yapmak da bu yapdan kaynaklanmaktadr. Yklem terimi zne terimine karfllk
gelmezse yanlfllk olabilir. Nitekim Bilgi Doruluk ve deler zerine bafllkl yazsnda Leibniz duyu bilgisinden sz ederek duyu bilgilerinin yanlflla ak olduklarndan sz etmektedir. nk bunlar duyusal algya bal olarak, Descartes
sylemle genelde ak olmakla birlikte seiklikleri kolayca salanamayan nermelerdir. Kald ki ak olmayp tmyle karanlk ve bulank olanlar da bulunmaktadr. Aslnda elbette doru olmayan olgu nermelerine olgu doruluklar kategorisinde yer verilemez ama yanlfl olmakla birlikte doru sanlan olgu hakikatleri olabilmesi olasl olduka fazladr. Ancak us doruluklar alannda hibir biimde
yanlfllk sz konusu olamaz. Olgu doruluklar alannda A, Adr, nerme yaps
geerli olmad iin, A, Bdir tarzndaki bir yapda B, Aya doru olmakszn da
yklenebilir nk insanlar nesneleri seik olarak tanmak asndan yeterli olmayabilir. Yani olgu dnyasnn bilgisi bakmndan insanlar alg yetersizlikleri yznden hata yapabilirler. Leibniz bu noktada ilgin bir ne srmde bulunur. Tanr
tm var olanlar Leibnizin deyifliyle monadlar eksiksiz tand iin, bir baflka deyiflle monadlarn ne tr yklemlere sahip olduklarn bildii iin Tanr asndan
tm olgu nermeleri analitik yapda, yani yklemi znesine karfllk gelen nermelerdir. Oysa insanlar asndan her tr monad tketici bir biimde tanmak olanakl olmad iin, olgu nermeleri ve hatta doruluklar bize gre deneyim temelli
ve sentetik yapl nermelerdir.
Tz retisi
Leibnizin nerme irdelemeleri tz kavramna iliflkin dflncelerinde de etkili olmufltur. nerme kavramndaki mantksal iliflki, yani zne ve yklem arasndaki
iliflki, tz kavramn belirlemede en nemli etkendir. ncelikle flunu ne srer:
Biz, eflitli yklemleri bir ve ayn nesneye ait olarak tasarlarz. Bu adan destek
ya da dayanak gibi metafiziksel terimler yalnzca eflitli yklemlerin bir ve ayn
nesneye ait olarak kavranmasn anlatrlar. fiu halde bir tz sadece yklemlerin znesi deildir; deiflik yklemlerin ardflk olarak yklemlendii dayankl bir zne
olmas bakmndan da tz olmay anlatr. Dayankl bir tz fikri, bir tzn gemifl,
flimdi ve gelecekteki tm yklemlerinin taflycs olmasndan ileri gelir; bir tz kendisine yklenecek tm yklemlerin gizil olarak taflycsdr. Bylece bir zne fikrinden onun tm yklemleri mantksal olarak karmlanabilir. Ancak bu sadece
Tanrya zg bir bilgeliktir. Biz insanlar Napolyonun bir imparator olmasndan
onun tm yklemlerini karmlayamayz. Bu ayrcalk sadece Tanrya zgdr ve
bu adan bir tzn zne olmas nedeniyle tm yklemleri ile olan iliflkileri zorunludur ve zmseldir.
Yaln Tzler ya da Monadlar

Leibnize gre duyulur nesne ya da cisimler blnebilirdir. Yani cisimler birtakm
bileflikler durumundadr. Bu durumda cisimlerin blnemeyen, parasz, yaln tzlerden olufltuklar aktr. Bylece bileflik tzler olduu gibi yaln tzler de vardr;
bileflik tzler bunlarn bir birlefliidir. Leibniz duyulur fleyleri oluflturan bu yaln
85
86
Modern Felsefe-I
tzlere monadlar der. (Monad terimi Yunanca birlik ya da teklik anlamndadr).

Bunlar doann gerek atomlar ya da fleylerin kurucu eleridirler. Monadlarn
Demokritos ve Epikurosun atomlar ile tam bir benzerlii yoktur. nk bu eski
atomculara gre atomlarn flekilleri vardr oysa Leibnizin monadlarnn biimi ve
uzam yoktur. Leibnize gre yaln bir fley uzaml olamaz nk yalnlk ve uzam
badaflmazdr. Monadlar yaratlfl yoluyla olmann dflnda herhangi bir yolla varolufl kazanamazlar, ne de ortadan kaldrlma yoluyla olmakszn yok olabilirler. Bileflik tzler hi kuflkusuz monadlarn toplaflma ve zlmeleri yoluyla varolufl kazanabilir ve yok olabilirler; ama monadlar, yaln olmakla, bu sreleri kabul etmezler (Copleston, 1996: 38).
Monadlarn uzaml olmamas, maddesel olmadklar sonucunu dourur. Leibniz
monadlar ruh kavramndan yola karak, tinsel olarak kurgulamfltr. Monadlar ruh
trnden yaln tzlerdir. Maddesel tzlerin kurucu monadlar bile znde tinseldir. Monadlar, uzam flekil ve nicelik ynnden birbirlerinden farkl olmasalar da,
ayrt edilemezlerin zdefllii kuramna gre nitelik ynnden birbirlerinden ayrt
edilebilirdirler. nk ayrt edilemez olsalard farkl bir tz deil, bir tek tz olmalyd. Oysa yeterli neden ilkesine gre bunlar ayr ayr tzlerdir. nk Tanr her
birini yaratmfl bulunuyor. Tinsel, yaln tzler olan monadlar nitelike birbirlerinden alg dzeyleri ve istek dereceleri bakmndan ayrlr. Her biri kendi iyapsna
ve yasallna gre geliflir. Birbirlerinden herhangi bir fley alp vermezler. Monadlar kapal bir birliktir, pencereleri yoktur. Yaln bir tz byle olmak zorundadr;
kendisine bir fley eklenemez ya da baflka monadlara bir fley vermek suretiyle eksilemez. Her biri belli bir alg derecesiyle donatlmfl olarak, kendisi asndan evreni yanstr.
Tzn bir baflka tanm eyleme yetenekli varlk olmasdr. Bu durumda tz etkinliin kendisi demek deildir; etkinlik bir tzn etkinliidir. Bu durumda her
monadda bir etkinlik ilkesi ya da ilkel bir g vardr. Bu g monadlara yaratlfltan verilmifltir ve onlar isel olarak devinimli klar. Bu adan monadlar bir tr tinsel otomatlardr. Bu devinime eilim Aristotelesin entelekheia, Spinozann conatus dedii kendini olmas gerekene doru gelifltirme ilkesine benzemektedir. Aristoteleste rnein insan ruhu bedenin entelekheiasdr. Bir baflka deyiflle formu ya
da ideasdr. Beden bu ruhsall gereklefltirmeye doru devinir. Leibniz de monadlar Aristotelesin canl varlklarn tzsel formlarna benzer olarak dflnmfl
grnyor. Bu nedenle her monad bir etkinlik odadr. Monaddaki ilksel etkin
kuvveti, trevsel etkin kuvvetten de ayrt etmek gerektiini Leibniz vurgulamaktadr. nk ikincisi herhangi belirli bir devinime doru bir eilim olarak ilksel kuvveti deifliklie uratr. flte bu devinim ve kuvvet deiflimi, monadlarn toplaflmasna ve bileflik haline gelmelerine yol aar. Ama bu nokta metafizik bulankl birlikte getirmektedir. nk nasl olur da uzamsz monadlar birleflerek, uzaml bir
cismi ortaya koyarlar? Leibnizin bu noktay aklayfl pek de ikna edici deildir:
Ona gre uzam indirgenebilir ve greli bir kavramdr; oklua, sreklilie ve bir
arada varolufl ya da paralarn bir ve ayn zamanda varolufluna indirgenebilir. Bununla birlikte bu kavramlar biimsel olarak ayrdrlar; varolufl ve sreklilik ayr ayr kavramlardr. fiu halde uzam ilkel deil tretilmifltir ve bu anlamda tzlerin bir
yklemi olamaz. Kartezyenlerin birincil yanlglarndan biri uzam ilkel ve saltk
bir fley olarak ve tz oluflturan olarak dflnmfl olmalardr (akt. Copleston,
1998: 42). Uzam bylece tzlerin bir yklemi olmaktan ok, onlar alglayfl yolumuzdur ve bu flekilde fenomenal (grngsel) dzene ait bir olgudur.
Tinsel ve uzamsz bir tz-monad idesinden maddeye ve maddesel cisimler dflncesine nasl geilebilir? Bu konuya az ok bir aklk getirmek gerekli gibidir.
Leibniz bu adan birincil madde ve ikincil madde ayrm yapmaktadr. Birincil
madde ideas cisim ideas ile ayn fley demek deildir. nk birincil madde henz bir soyutlamadan baflka bir fley deildir ve bu anlamda henz bir edilginliktir.
Ama ikincil madde yani cisim edilginlii olduu kadar etkinlii de kapsar; bylece edilgin ve etkin ilkeler birlikte bir cismi, biz insanlarn asl maddesel tz dedii
fleyi ortaya koyarlar. kincil madde, yani cisim bylece etkin kuvvetle donatl olarak dflnlen maddedir. kincil madde iine ifllenemezlikten oluflan ya da iine ifllenmeye direnen fleydir. Bu flekilde salt madde sadece edilginliktir. Buna karfllk
cisim edilgin maddenin yan sra etkin kuvvete de sahiptir. Leibniz cismi, yani ikincil maddeyi ktle olarak adlandrr. Bu ktle bir monadlar toplaflmasn anlatr ve
yap olarak organize olmufl bir cisimdir. Ama aslnda bu tarzda bir cisim yaplr.
Yani bu organize cisim, onun entelekheias ya da tzsel formu olarak davranan bir
baflat monadn etkinliiyle rasgele bir monadlar toplam olmak yerine, gerekten
birleflmifl bir cisim yaplr. Bu gerek anlamda cisimsel tz denen fleydir. Sonu
olarak cisimsel tz, bir monadlar bilefliidir. Burada nemli olan baflat monaddan
ne anlafllddr. Leibniz bu noktay alg konusuyla balantl olarak aklar. Daha
nce belirtildii gibi monadlar alglama yeteneine sahiptir ve birbirinden bu adan ayrlr. Leibniz algy dflsal fleyleri temsil eden monadn isel durumu olarak
tanmlar (akt. Copleston, 1998: 51). Ayrca her monadn, yesi olduu cisimdeki
deiflimlere karfllk dflen izleyen alglar vardr. Ama monadlar birbirlerine kapal olduu iin, bu deiflimleri isel bir ilke ile gereklefltirirler. Leibniz bunu istek
(appetition) olarak adlandrr. Bu istek dzeyi de alg dzeyine paralel olarak monadlarda deiflik dzeydedir. Her monad nceden saptanmfl uyumdan tr evredeki deiflimleri yanstma yoluna gider.
evrenin bu tasarmna tasarmn bir bilincinin efllik etmesi doaldr. Bu noktada algnn yan sra bir de tamalg (apperception) devreye girer. Tamalg, algnn
yani isel durumun bilincinde olma ya da onu dflnme demektir. Bu ikincisi ne
tm monadlarn ne de ayn monadn tm zamanlarda yetenekli olduu bir fleydir.
Buna gre kimi monadlar bellek ve bilin olmakszn bulank alglara sahiptirler.
rnein bitkinin baflat monadnn uyuklama ya da baygnlk durumunda olduu
sylenebilir. nsan bile zaman zaman bu durumda olabilir. Daha yksek bir alg
derecesi algya bellek ve duygu efllik ettii zaman ortaya kar. Bellek ruhlar bir
tr art ardalk ile donatr. rnein hayvanlar daha nce benzerini algladklar bir
fleyi grdklerinde daha ncekinin yaratt yaflanty beklerler ve benzer duygular yaflarlar. fiu halde hayvan denen canl cisimsel tzn baflat monad bellein efllik ettii alg ve duyguyu yanstan bir ruh monaddr. Hayvan ruhu zerinde tamalg-zbilin yeteneine sahip olan ve ussallk ya da tin olarak adlandrlabilecek
olan ruh dzeyi gelir. Bu ruhsallk dzeyi insan ad verilen canl cisimsel tzlerde
baflat monad olarak kendini ayrmlafltrr. Sadece ussal ruhlar ya da tinler zorunlu
ve ncesiz sonrasz doruluklarn bilgisine ulaflabilirler ve kendilerine ben demekle zbilinlerini ya da tamalglarn yanstmfl olurlar. Ancak insanlarn tamalg
dzeyine sahip olmalar, onlarn her an seik alglara sahip olduunu gstermez.
nsanlar srekli olarak farkl alg dzeyleri arasnda gider gelirler. nsanlarn ou
bellek ve alglarnn arflm tarafndan ynlendirilerek davranrlar. ou zaman
fleyleri sadece alglamakla yetiniriz. Pek az insan yarn niin yine gndz olaca
konusunda bilimsel bir aklama yapabilir. ounluk bellek ve alglarnn arflmna dayanarak yarn yine gndz olacana gvenir. Ancak yine de insanlarn ta-
87
88
Modern Felsefe-I
malg yani zbilin yetenei teki canllarda yoktur. Monadlarn daha dflk ve daha yksek alg dzeyinde olmalar, en yksek ve sonsuz monad olan Tanrnn nceden kurulmufl uyum ilkesine gre monadlar yaratmfl olmasndan dolaydr. Her
monad kendi ikin alg dzeyi ve deiflimleri ile tekileri yanstr ve evrende Tanr tarafndan nceden kurulmufl uyuma katk yapar.
Ruh-Beden liflkisi
Ruhun bedenle iliflkisi baflat bir monadn bir monadlar toplam ile iliflkisinden baflka bir fley deildir. Burada baflat monad insan ruhu, monadlar toplam ise insan
bedenidir. Ancak her ikisi de znde tinsel yapldr; insan ruhu yaln tek bir monaddr. nsan bedeni ise tinsel yapl monadlarn bir bilefliidir. nsan bedeninin
maddesellii salt bir grngdr. Bu nedenle bu ikisi penceresi olmayan monadlardan olufltuklar iin, birbirleriyle hibir etkileflimleri olamaz, ancak bunlardaki
deiflimler arasndaki uyum nceden kurulmufl uyum ilkesi nedeniyledir. Ancak
ruh ve bedenin insan denen tz oluflturduu ruhun insanda baflat monat olduu
dflnlerse, ruhun seik alglar olduu srece bedene etkin olduu bedeni oluflturan monadlarn ise bulank alglar olduu lde ruh karflsnda edilgin olduu
sylenebilir. Bu anlamda ruhun bedene egemen olduunu ya da onu ynettiini
sylemek yanlfl olmaz. Ruh ve beden arasnda gerek anlamda bir etkileflim olmasa da nceden kurulmufl uyuma gre bedeni oluflturan alt monadlardaki deiflimler, daha yksek bir monad olan ruhtaki deiflimler gz nnde tutularak ya da
onlar adna yer alrlar. nsan ruhu ise yaplacak en iyi fley konusundaki yargs ile
uyumlu olarak davranr. Yargs, alglarnn ak ve seik olmalaryla orantl olarak
nesneldir, flu halde alglar seik olduu lde yetkin olacaktr. Tanr monadlar
arasndaki uyumu belirlerken alg dzeyi dflk olan monadlardaki deiflimleri daha yetkin monadlardaki deiflimlere baml klmfltr. Tersi geerli deildir. Gnlk yaflamda bedenin ruhu etkiledii sylendii zaman gerekte olan durum, ruhun ak deil ama bulank alglarnn olduudur. Ruhun alglar bulank olduu
srece etkin olmaktan ok edilgin olduu ve bylece bedeni ynetmekten ok
zerinde etkide bulunulduu sylenir ama bu ikisi arasnda gerekte herhangi bir
fiziksel etkileflim sz konusu deildir. Burada sonul anlamda sylenebilecek olan
fludur: Bir insann bedenini oluflturan monadlarda oluflan deiflimlerin insann ruhu olan monaddaki deiflimlerde a priori nedenlerini bulduklar hususudur. Bu flekilde bir insann ruhu ve bedeni birbiriyle uyumlu olarak deiflim gstermektedirler. Grld gibi, Leibniz, Descartes ruh ve beden arasndaki karfllkl etkileflim kuramna tmyle uzak dflen bir yaklaflm ne srmfltr.
Tanr ve nceden Kurulmufl Uyum lkesi

Grld gibi Leibnizin tm metafizik siteminin temeli, onun nceden kurulmufl
uyum ilkesi ad verilen bir ilkeyi kabul etmesine baldr. Leibnize gre tm evren
uyum iinde ve yetkin olarak iflleyen bir sistemdir. Tanr bu evreni sonsuz saydaki evren olanaklar iinde en uygun olan olarak semifltir. Bu evrende her fley yerli yerindedir ve birbirleriyle uyumlu bir birlik olufltururlar. Tanr bafllangta bunlar arasndaki uyumu oluflturmufltur. Her fley nceden kurulmufl bu uyumluluk gerei kendisine dflen devinimi gereklefltirir; bu flekilde tzler arasndaki uyumlu
iflleyifl bozulmaz. Tanr bu evreni, iyi niyetiyle en iyi evren olarak semifltir, bu
yzden evrenin iyilii tartfllmazdr. fiu halde Tanr btn bir evrenden sorumlu
olan en yksek monaddr ve salt etkinliktir. Tanr ncesiz sonrasz bir varlktr ve
mutlak zorunluluktur. Bu yzden eliflmezlik yasas tarafndan ynetilir. nsan ve
dnya olumsaldrlar. nk Tanr yle deil de byle setii iin byle olmufllardr. Ancak Tanrnn seimi rasgele deil, olanakl olann en iyisini seme yolunda
gerekleflmifltir. Her fleyi bilen olmakla, Tanr en iyi dnyann hangisi olduunu
biliyordu; iyi olmakla onu istiyordu ve her fleye gc yeter olmakla, onu varolufla
getirme gcn taflyordu (Sahakian, 1995: 141). Tanr iinde isten zgrl
olan bir dnyann, zaman zaman insana kt olan seme izni verse de isten zgrl olmayan bir dnyadan daha iyi olacana karar vermiflti. Kald ki dnyada iyiliin ktlkten daha ok olduu gsterilebilirdi. Bu durumda eer evren yaratlmaya demez olsayd Tanr onu yaratmazd. Bylece Leibniz, Descartes ve Spinozaya gre gerek anlamda bir Tanr tutkunu olarak karflmza kar. Katksz bir
matematiki olmas, doufltan getirilen a priori idelere ve bilgilere inanmas onu
metafizik grfllerini temellendirme bakmndan en yksek metafizik ilke olarak
Tanr kavramna taflmfltr.
Yeniada Descartes, Malebranche, Spinoza ve Leibniz gibi ussalc dflnrlerin Tanr odakl felsefe sistemleri oluflturmalar rastlantsal deildir. Bu kifliler Hristiyan teolojisinin gdm altnda olmakszn da Tanr-tanr felsefe sistemleri oluflturulabileceini kantlama yolunu tutmufllard. zgrleflen zneler olarak kendi
felsefelerini kendi akllarndan devflirdikleri ilkeler flnda zgrce kotarma yoluna gitmifl ve Tanr kavramn felsefe sistemlerinin kurucu bafllang ilkesi durumuna getirmifllerdi. Buna karfllk dnemin ngiliz dflnrleri bu yaklaflm paylaflmamfl, zgr zneler olarak felsefi sistemlerini Tanr idesini byk lde dfllayarak,
daha natralist ve deneyimci temeller zerine oturtmufllard. Thomas Hobbes ve
David Hume bu yaklaflmn tipik rnekleri olmufllardr.
89
90
Modern Felsefe-I
zet
N
A M A
N
A M A
Geulincx ve Malebranche gibi Kartezyen dflnrlerin grfllerini karfllafltrmal olarak tartflmak.

Geulincx, Descartesin zihin-beden dalizmini
zmek iin Tanrnn madde ile ruh arasnda
arac bir neden olduu grflne dayanan vesilecilii ortaya koydu. Bu grfl madde dnyasna
da geniflleterek maddeler aras etkileflimi gerek
neden olan Tanrnn etkinliine dayandrd. Bu
esas zere her fleyin Tanrya bal olduu grflne dayanan ve Tanrya adanmay neren bir
ahlak grfl flekillendirdi. lkece ayn yoldan giden Malebranche tek gerek nedenin Tanr olduunu, nk sadece onun yaratc olduunu
savundu. Tanrnn, tinsel yaratklara kendisine
doru bir eilim aflladn savunarak vesileciliin zgrlk bahsinde sorun oluflturmasna mani olmaya alflt. Gereklie ulaflmak iin zihnin
bedenle iliflkisinden doan yanlglar bertaraf etmek gerekmekteydi. stencimizin acele yarglarndan doan bu yanlglar, bizi scaklk, renk, tat
gibi bilin ieriklerini dfl nesnelere atfetmeye
sevk etmekteydi. Oysa duyular dflsal cisimlerin
kendinde nesne olarak ne olduklarn sylemede
yetersizdirler. Sadece onlarn bedenimizle olan
iliflkileri bakmndan bilgi salamada doru ve
sandrlar. Duyum fizyolojik srelerle oluflur
ve ncesiz sonrasz doruluklarn bilgisi sadece
Tanrda-grfl yoluyla edinilebilir. Tanrnn zn ve mutlak varln deil ama ondaki baz ideleri bilebiliriz. Bunlar ncesiz sonrasz gerekliklerin ideleri, salt uzam idesi ve ahlak yasalardr.
Malebranche da Geulincx gibi mistisizme kaymaya uygun bir Tanrya adanma grfl gelifltirmifl, ahlakn da bu dorultuda flekillendirmifltir.
Spinozann zgn yntem anlayfln ve bu
yntemle gelifltirdii btnlkl evren sistemini deerlendirmek.
Tamamen geometrik dzende btnlkl bir evren sistemi infla etmeye giriflen Spinoza, Descartesin dalizminin tersine Tanry tek tz olarak
grd ve ruh ile maddeyi onun sonsuz sfatlarndan ikisi olarak tanmlad. Bylece ruh-beden
ikilii sorununu bir flekilde aflmfl oldu. Ruhun
modusu dflnme, bedenin modusu uzamdr.
Bylece ruh ve madde Tanrda birleflir ve Tanr
ou kez doayla ayn anlamda kullanlr. Doadaki herfley Tanr, Tanr doadaki her fleydir. Bu
grfl Spinozay panteist yapar. Bu esas zere

Spinoza evrenin sonsuzluk kiplii altnda Tanr
tz dorultusunda bir btn olarak grlmesini
nerir. Bilgi duyusal, bilimsel ve sezgisel olmak
zere e ayrlr ve bunlardan ncs evrenin
tmln temsil eden Tanrnn tam bilgisini
verir. Zihin ve beden olaylar birbirlerine paralel
geliflir (psiko-fiziksel paralelizm). Etik ve politik
dzeni se insann yaflamda kalma gdsnce (conatus) koflullanmfltr. nsanln doal durumu
byk balk kk bal yutar deyiflini hakl klan bir grnm sergiledii iin insanlar arasnda
toplumsal bir szleflme flarttr.
N
A M A
Leibnizin matematiksel yntem anlayfln, monad retisini ve bu reti etrafnda flekillenen

bilgi ve varlk anlayfln tartflmak.
Felsefeyi kesinlik deeri yksek bir matematik
dille ifade etmek amac dorultusunda Leibniz,
insan bilgisini tanmlanamaz temel eler temelinde salamca yeniden kurmay denedi. nermeleri doruluk koflullar bakmndan us doruluklar ve olgu doruluklar olmak zere ikiye
ayrd. Us doruluklar ncesiz sonrasz zorunlu
dorulardr ve insan zihninde doufltan bulunurlar. Bunlarn aksini dflnmek zihni eliflkiye srkler. Olgu dorular ise deneyim yoluyla edinilirler ve olumsaldrlar. Bylece bunlarn aksini
dflnmek zihni eliflkiye dflrmez. Bunlarn
doruluk koflulu yeterli neden ilkesidir. Evrendeki her fleyin monad ad verilen blnemeyen,
parasz yaln tzlere indirgenebileceini savundu. Monadlar yaratlfl yoluyla olmann dflnda
herhangi bir yolla varolufl kazanamazlar, ne de
ortadan kaldrlma yoluyla olmakszn yok olabilirler. Uzaml deildirler ve ruh kavramndan yola klarak tinsel biimde kurgulanmfllardr.
Maddenin kurucu monadlar bile tinseldir. Nitelike birbirlerinden alg dzeyleri ve istek dereceleri bakmndan ayrlr. Her biri kendi iyapsna
ve yasallna gre geliflir. Birbirlerinden herhangi bir fley alp vermezler. Monadlar kapal bir
birliktir, pencereleri yoktur. Ruhla beden ise nceden kurulmufl bir uyum ilkesi uyarnca birbirleriyle uyumlu biimde ifllerler. Tanr bu ilkenin
oluflturucusu ve iflleyiflinin teminatdr.
91
Kendimizi Snayalm
1. Vesilecilik, ncelikle afladaki sorunlardan hangisini
zme kavuflturmak zere ortaya atlmfl bir grfltr?
a. Zihin-beden iliflkisi sorunu
b. Tanrnn sfatlar sorunu
c. Gk krelerinin devinimi sorunu
d. Bitkisel ruhlar sorunu
e. Maddenin tinsellii sorunu
2. Malebranchea gre gerek bir nedenin afladaki
zelliklerden hangisine sahip olmas zorunludur?
a. Devingenlik
b. Yaratclk
c. kna edicilik
d. Duyusallk
e. Aklk ve seiklik
3. Malebranchea gre bizi gereklie ulaflma yolunda yanlglara srkleyen temel sebep afladakilerden
hangisidir?
a. Tanr
b. Duyular
c. Akl
d. sten
e. Ruh
4. Malebranchea gre bilgisini tafldmz ya da iliflki
iinde olduumuz varlk trlerinden hangisi kendi doamza iliflkin bir i duyum yoluyla bilinir?
a. Tanr
b. Zihinler
c. Yetkin Varlk
d. Nesneler
e. Cisimler
5. Spinozaya gre afladakilerden hangisi bir modustur?
a. Ruh
b. Madde
c. Uzam
d. Tanr
e. Doa
6. Spinozaya gre evreni sonsuzluk kipi altnda (sub

specie aeternitatis) bir btn olarak grmek iin afladakilerden hangisinin etkinliine ihtiya vardr?
a. Us
b. Zihin
c. Duyu
d. Alg
e. Sezgi
7. Spinoza, etik ve politik grfllerinde nemli bir yeri
olan conatus kavramn afladakilerden hangisiyle iliflkili olarak kullanmfltr?
a. Yaflamda kalma abas
b. Ussal etkinlik
c. Tanryla mistik olarak birleflme
d. Etik eylemler btn
e. nsann her trl politik davranfl
8. Leibnize gre olgu doruluklar hakknda aflada
verilen bilgilerden hangisi yanlfltr?
a. Olgu dnyasnda deneyime dayal olarak keflfedilirler.
b. Doruluklar a posteriori olarak bilinir.
c. Doruluklar eliflmezlik yasasna dayanmaz.
d. Doruluklar olumsal deil, zorunludur.
e. Doruluk koflullar yeterli neden ilkesine dayanr.
9. Monadlarn, aflada verilen zelliklerinden hangisi
Demokritos ve Epikuros gibi lka dflnrlerinin
atomlarnda bulunan bir zellik deildir?
a. Uzamlarnn olmamas
b. Yaln olmalar
c. Blnmez olmalar
d. Parasz olmalar
e. Evrenin temel unsuru olmalar
10. nceden kurulmufl uyum ilkesi afladaki dflnrlerden hangisine aittir?
a. Descartes
b. Leibniz
c. Spinoza
d. Malebranche
e. Geulincx
92
Modern Felsefe-I
1. a
Sra Sizde 1
Descartesin ruh ile maddeyi, birbirine indirgenemeyen
ve birbirleriyle aklanamayan btnyle ayr iki tz
olarak kabul etmesi, zce ya da yapca hibir ortak zellie sahip olmayan bu iki tzn birbirleriyle nasl etkileflecekleri sorusunu dourmufltur. Geulincx ve Malebranche gibi Kartezyenler bu sorunu mantksal temelde
zme kavuflturabilmek adna vesilecilik ya da ara-nedencilik olarak bilinen bir grfl ileri srdler. Bu grfle gre beden (ya da madde) ruhtaki duyumlarn asl
nedeni deildir. Ruhta meydana gelen isteme de bedendeki devinimlerin nedeni deildir. Dfltan gelen uyarm ile iten gelen istek, ruhta bir duyum, vcutta bir
devinim yaratan asl nedenler deil, sadece ara-nedenler ya da vesiledirler. Asl neden ise Tanrdr. Tanr bedendeki uyarlma vesilesiyle ruhta bir tasarm meydana
getirir; isteme vesilesiyle de bedende bir devinim yaratr. Ruhtaki isteme ile bedendeki devinim arasnda Tanrya dayandrlan bu iliflki, felsefede vesilecilik ya da
ara-nedencilik (occasionalizm) olarak adlandrlr. Bylece Tanr, birbirleriyle z bakmndan hibir ortak zellik taflmayan ruh ve madde tzleri arasnda, dier deyiflle zihin ve beden kavramlar arasnda bir arac neden olarak tanmlanmfl olur.
2. e
3. d
4. b
5. c
6. e
7. a
8. d
9. a
10. b
Yantnz doru deilse nitenin Kartezyen Dflnrler bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Vesileciliin her fleyden nce zihin-beden
iliflkisi sorununu zme abalarndan doduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Kartezyen Dflnrler bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Malebranchen, gerek bir nedenin yaratc bir neden olmas gerektiini savunduunu
greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Kartezyen Dflnrler bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Malebranchea gre insan gereklik yolunda yanlgya dflren fleyin istencimiz olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Kartezyen Dflnrler bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Malebranchea gre zihinlerin bilgisini ancak kendi doamza iliflkin bir i duyum yoluyla bilebileceimizi greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Baruch de Spinoza bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Spinozaya gre Tanr tz, ruh ve madde
onu sfatlar (attributa), uzam ise madde sfatnn modusudur.
Yantnz doru deilse nitenin Baruch de Spinoza bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Spinozaya gre evreni sonsuzluk kipi altnda bir btn olarak grmek ancak sezgi ile
mmkn olabilir.
Yantnz doru deilse nitenin Baruch de Spinoza bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Spinozann insann yaflamda kalma ve varln koruma abasn conatus kavramyla iliflkili olarak ele aldn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Wilhelm von
Leibniz bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Leibnize gre olgu doruluklarnn zorunlu deil, olumsal olduklarn greceksiniz.
Leibniz bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Leibnizin monadlarnn uzaml olmadn
ve bu zelliiyle Demokritos ya da Epikurosun
atomlarndan ayrldn greceksiniz.
Leibniz bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. nceden kurulmufl uyum ilkesinin Leibnize ait bir dflnce olduunu greceksiniz.
Sra Sizde 2
Descartes evrende sonlu ve sonsuz tz olmak zere iki
tr tz olduunu savunmaktayd. Sonsuz tzn Tanr,
sonlu tzler ise varlklarn Tanrya borlu olan ruh ve
madde idi. Ruhun zellii dflnmesi (cogito), bedenin
zellii yer kaplamasyd (extensio). Spinoza Descartesin bu dalizminin dourduu sorunlar ki bunlarn
bafllcas ruh-beden iliflkisi sorunudur- grd iin
Tanry evrenin tek tz olarak grd. Ruh ve madde
ise, Tanrnn sonsuz saydaki sfatlarndan ikisiydi ve
bunlar Tanrnn insan tarafndan bilinebilen iki sfatyd. Spinoza bu iki tzn belli moduslara sahip olduklarn, uzamn madde tzne, dflnmenin ise ruh tzne ait moduslar olduklarn savundu. Bu zgn tz anlayfl sayesinde Spinoza, ruh ile maddenin birbirlerinden kkl biimde ayrlan iki tz olmadklarn, Tanrda bir flekilde birlefltiklerini savunarak Descartesi
ruh-beden iliflkisi sorunundan saknmfl oldu.
93
Kaynaklar
Sra Sizde 3
Leibnizin olgu doruluklar dedii fley olgu dnyasnda deneyime dayal olarak keflfedilen doruluklardr.
Bunlarn doruluu eliflmezlik yasasna dayanmaz. Dolaysyla zorunlu deil, olumsal bir yap sergilerler. nk olgu doruluklarnn aksini dflnmek zihni eliflkiye dflrmez. rnein btn kediler miyavlar nermesi gerekten evrensel olarak dorudur ama bu doruluk matematik nermelerdeki gibi zorunlu deil, sadece olumsaldr (contingent). Yani kediler baflka trl
de ses karabilirlerdi. Onlarn baflka trl ses kardklarn hayal etmek ya da dflnmek zihnimizi eliflkiye
dflren bir durum deildir. Oysa iki kez iki befl eder
desek zihnimiz derhal eliflkiye dflecektir. Olgu doruluklarnn zorunlu deil, olumsal olmalarndan anlafllmas gereken fley budur.

1. Great Britain: Oxford University Press.
Copleston, F. (1996). Leibniz. eviren: Aziz Yardml,
stanbul: dea Yaynevi.
Copleston, F. (1996). Spinoza. eviren: Aziz Yardml,
stanbul: dea Yaynevi.
Garber, D., Ayers, M. (2003). The Cambridge History
of Seventeenth Century Philosophy I - II.
Cambridge University Press.
Kitabevi.
Leibniz. G. W. (1962). Monadoloji. eviren: Suut Kemal
Yetkin, Ankara: niversite Basmevi.
Modern Philosophy. USA: Blackwell Publishing
Ltd.
Ross, G. M. (2002). Leibniz. eviren: Cemal Atila,
stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi.
eviren: Muammer Sencer, stanbul: Say Yaynlar.
Spinoza, B. (1965). Etika. eviren: Hilmi Ziya lken,
stanbul: Milli Eitim Basmevi.
Scruton, R. (2002). Spinoza. eviren: Cemal Atila,
stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi.
Problems. United States of America: McGrow Hill
Inc.
Felsefe. eviren: brahim fiener, stanbul: zdflm
Yaynlar.
MODERN FELSEFE-I
4
Amalarmz
N
N
N
N

Thomas Hobbesun yntem ve bilgi anlayfln aklayabilecek,
Thomas Hobbesun ahlak ve siyaset anlayfln deerlendirebilecek,
John Lockeun epistemoloji konusundaki grfllerini ve zgn bilgi anlayfln tartflabilecek,
John Lockeun ahlaksal ve siyasal grfllerini tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Conatus
Toplum Szleflmesi
Leviathan
Doal Yasa
Atomcu Bireycilik
Tabula Rasa
Basit deler
Karmaflk deler
Moduslar
Duyum
Dflnm
indekiler
Modern Felsefe-I
ngiliz
Deneyciliinin
Kurucular: Hobbes
ve Locke
THOMAS HOBBES'UN YNTEM VE

BLG ANLAYIfiI
HOBBES'UN AHLAK VE SYASET
ANLAYIfiI
JOHN LOCKE'UN BLG VE DL
ANLAYIfiI
LOCKE'UN AHLAKSAL VE SYASAL
GRfiLER
ngiliz Deneyciliinin
Kurucular:
Hobbes ve Locke
THOMAS HOBBESUN YNTEM VE BLG ANLAYIfiI
Thomas Hobbes (1588-1679), Yeniada deneycilie giden yolu aan nemli bir
ngiliz dflnrdr. Oxfordda Skolastisizm ve Aristoteles dersleri almfl, 20 yl
yaflad Pariste Descartes, Gassendi ve Mersennele tanflmfl, Francis Bacon ve
Herbert of Cherbury ile iliflkileri ve klidin Elementleri zerine okumalar felsefeye ynelmesini salamfltr. De cive (Yurttafl zerine-1642), De corpore, (Cisim
zerine-1655), De homine (nsan zerine-1658) adl blmden oluflan Felsefenin lkeleri isimli bir eser yazmfl, 1651de yazd Leviathan ise siyaset felsefesinin temel yaptlarndan olmufltur. Descartesten etkilenmiflse de onun idealist
grfllerine karfl kmfl, lka atomculuunu yeniden dirilten Gassendinin etkisiyle natralist bir doa felsefesi gelifltirmifltir. Yeniada epistemolojik adan ilk
kapal empirist sistemi ortaya koymufl, kiliseden bamsz, gl bir devlet modelini savunarak devlet kurumunun siyasi ve etik devini bilimsel olarak temellendirmeye alflmfltr.
Felsefesinin Amac ve Doas

Hobbes da tpk Bacon gibi bilim ve felsefenin pratik yararcln savunur. Felsefenin grevi insan dogmatik dflncelerden kurtarp yeni dflncelerin kaplarn
amak ve teoloji karflsnda bir durufl kazandrmaktr. Teolojinin bilimsel olmadn savunmufl, ruhun tinsel yapda olduu tezine de karfl kmfltr. Bunun yerine, Copernicus, Galileo ve Harveyin yeni doal bilimini savunmufltur. Ona gre
doal felsefenin (bilim) yan sra ahlaksal ve siyasi felsefe de yararldr nk insan, gnlk ve siyasi yaflamn kurallarn iyi anlamad iin byk siyasi ykmlarla karfllaflmaktadr. Bu kurallarn bilgisi ahlak felsefesidir. Hem bilimlerde, hem siyaset alannda bilgi, gtr ve felsefenin ana amac nceden grlebilen etkileri
kendi yararmza kullanabilmektir. nsan yaflamnn yarar iin zihnimizde tasarladmz etkileri, ara-gere ve g bakmndan cisimlerin birbirlerine uygulanmalar yoluyla retebilmemiz gerekir. Bu yzden cisimler dnyasndan hareket etmek zorunludur. Hobbes iin felsefe nedensel aklama ile yani bir etkiyi ortaya
karan srelerin bilimsel aklamalar ile ilgilenir. Oluflturucu bir srele var olmamfl olan Tanr ve tinsel varolufl biimleri felsefeden dfllanmaldr. Felsefenin
konusu, oluflumunu tasarlayabileceimiz birleflme ve zlme zellii taflyan her
trl cisimsel fleydir.
Hobbesa gre felsefe

nedensel aklamayla
ilgilenir. Konusu, oluflumunu
tasarlayabileceimiz
birleflme ve zlme zellii
taflyan her trl cisimsel
fleydir. Bu yzden oluflturucu
srelerle var olmamfl olan
Tanr ve tinsel varlklar
felsefeden dfllanmaldr.
96
Modern Felsefe-I
SIRA SZDE
D fi N E L M
Thomas Hobbesa
gre felsefe neden Tanry ve tinsel yapdaki varlklar konu edinemez?
SIRA SZDE
Tartflnz.
D fi Blmleri
NELM
Felsefenin
S O R U
DKKAT
Felsefe yalnzca cisimler ve onlarn zellikleriyle ilgilenir. Hobbes, cisimden sadece maddeselS cisimleri
anlamaz. Ona gre iki tr cisim vardr. Doa tarafndan yaO R U
plan doal cisim ve insanlarn isten ve anlaflmalaryla oluflan devlet (commonwealth). Bylece felsefe de doal felsefe ve yurttafl felsefesi olmak zere ikiye ayrlr.
DKKAT
Yurttafl felsefesi de iki alt blme ayrlr: psikoloji ve siyaset. nk devleti anlamak iin nce insann duygu ve tutumlarn anlamak gerekir ve psikoloji bunlar
SIRA
SZDE ise insann devlete karfl devlerini ele alr. Yurttafllk felsefekonu edinir.
Politika
si ifadesi bazen bu zel alan ifade etmekte de kullanlr. Bylece Hobbes, dizgesel bir btnlk sergileyen felsefi sistemini De corpore (Cisim zerine), De homiAMALARIMIZ
ne (nsan zerine) ve De cive (Yurttafl zerine) bafllklar altnda inceler. Ona gre geometri fizik ve ahlak da felsefenin alan iinde yer alrlar. Felsefenin bu blmlenifli Descartesn
K T A P ve Hobbesun dneminde felsefenin henz ansiklopedik bir
bilim olarak alglanfln yanstmaktadr. Yani felsefe en genel bilim durumundadr.
Descartes da felsefeyi, kkleri metafizik, gvdesi fizik ve dallar geri kalan tm bilim dallarT Eolarak
ulu bir aaca benzetmiflti.
L E V Z Y dflnd
ON
N N
SIRA SZDE
Hobbesa
gre cisimler doal
cisim ve devlet olmak zere
ikiye ayrlr. Doal felsefe
doal cisimleri, Yurttafllk
AMALARIMIZ
felsefesi devleti ele alr.
K T A P
TELEVZYON
Felsefenin Yntemi
NTERNET
Hobbesa gre felsefi yntem

bir lde tmevarml, bir
lde tmdengelimlidir.
Hobbes, Descartestan etkilenerek yntemsel bakmdan ussalcl, yani bafllang

TERNET
ilkelerinden N hareketle
karmlarda bulunma anlayfln benimsedi. Ona gre tmdengelimsel hipotetik yntem felsefedeki uslamlamalarn ana eksenini oluflturur.
Hobbes, uslamlamay hesaplama olarak anlyorum demifl, hesaplamann ise toplama ve karma olduunu belirtmifltir. Bu terimleri birlefltirme ve zmleme anlamnda kulland anlafllmaktadr. zmleyici yntem analitik, birlefltirici yntemse sentetiktir. Felsefi yntem iflte bu zmleme ve birlefltirmeyi ierir. zmlemede zihin tikelden tmele, yani ilk ilkelere ilerler. Birlefltirmedeyse zihin ilke ya
da genel nedenlerden yola karak bunlarn etkilerini kurmaya geer. Nedensel
iliflkileri belirlemenin btn bir sreci, Hobbesun terimiyle bulufl yntemi, bir lde zmsel, bir lde birleflimseldir; yani bir lde tmevarml bir lde
tmdengelimlidir. Bu yntem Galileocu ynteme benzer. Hobbes bulufl yntemi
ile tantlama yntemi arasnda da ayrm yapar. Tantlamada ya da retici yntemde daha fazla tantlanamayan ilk ilkelerle bafllanr ve sonra karsama yoluyla sonulara gidilir. Bu yapsyla tantlama yntemi birleflimlidir.
Hobbes yntem bahsinde matematiin nemini vurgular. Ona gre tm uygulamal bilimler, geliflmelerini matematie borludur. zellikle fizik ile matematik
arasnda sk bir ba vardr. Doal felsefeyi incelemek iin geometri bilgisiyle bafllamak gerekir. Birleflimci yntem gerei ahlak ve politikann bir bilgisini elde etmek iin, ilkin matematik ve fizii incelemenin zorunlu olduunu dile getirir, nk birleflimci yntem, tm etkileri ilk ilkelerden yakn ya da uzak sonular olarak
grmeyi iermektedir. Ama ahlak ve politika alanlarnn greli bamszln ne
srmfl bir kifli olarak, insan psikolojisini ve insann toplumsal ve politik yaflamn
ele alrken yeni empirik verilere de gereksinim duyulacan belirtmek zorunda
kalr. Bu da zmleyici ynteme baflvurulmadan gerekleflemez.
4. nite - ngiliz Deneyciliinin Kurucular: Hobbes ve Locke
97
Bilgi Kuram
Hobbes bilginin temeli bakmndan empirist idi. Filozof verili olanla, yani dflsal cisimlerin bizde yaratt duyu-izlenimleri ve bunlarn bellek ierikleri ile ifle bafllamaldr. Bu flekilde elde edilen bilgi yine de felsefi bir bilgi deildir. nk bu bilgiler her insanda ortaktr ama uslamlama ile deil, dolayszca elde edilmifllerdir.
Herkes gnefli grp var olduunu bilir ama kimse byle bir bilginin astronomi
bilgisi olduunu ne srmez. Benzer flekilde, insanlarn birtakm eylemler gereklefltirdikleri bilinir ama herkes insan eylemlerinin felsefi bir bilgisini taflmaz. Hobbes burada felsefi bilgi ifadesiyle bilimsel bilgiyi kast eder. Bilimsel bilgi nedensel
iliflkilerle ilgilenen bilgi trdr; nedenleri etkilerden, etkileri de nedenlerden elde
etmeye alflr. Burada sadece yaln deneyim deil, uslamlama da nemli bir rol
oynar. Yntem konusunda grdmz bir tr hesaplama yapmaktr. Bu da zmleme ve birlefltirmeyi ierir. zmleme ile bafllang ilkelerine doru ykseliriz. Birlefltirme ile bu ilkelerden karlabilecek sonular karrz. Bu aklamalar
flnda Hobbes, bilgiyi olgu bilgisi ve sonu bilgisi olarak ikiye ayrr. Bir fleyin
yapldn grdm ya da yapldn anmsadm zaman bilgim olgu bilgisidir.
Bu, mahkemede bir tanktan istenen trde bir bilgidir. Olgu bilgisinin rnei tarihtir; doal tarih ya da yurttafllk tarihi biimini alabilir. Sonu bilgisi ise, rnein A
doru ise B de dorudur trnden bir bilgidir, yani koflullu ya da varsaymldr.
Hobbesun verdii rnek fludur: Eer gsterilen flekil bir ember ise, o zaman
merkezden geen herhangi bir doru izgi onu iki eflit paraya blecektir. Bu, uslamlama yapan kifliden istenmesi gereken trden bir bilimsel bir bilgidir. Tikel
fleylerin zmlemelerini yaparak en tmel ilkelere ulaflabilir, bylece onlarn nedenlerini bilebiliriz. Evrendeki ilk tmel neden Hobbesa gre devinimdir. Felsefe
doal ve politik cisimlerin devini ve eylem biimlerini aklamak durumunda olduu iin, insan doas, zihinsel dnya ve Devlet, tpk fiziksel cisimler ve doa
oluflumlar gibi dzeneksel olarak, yani etki tepki terimleri iinde aklanabilir. Etki ve tepkisini bilebileceimiz her oluflum felsefenin konusudur: Bu adan fizik ve
psikolojiden oluflan doal felsefe, ahlak ve politikalardan oluflan politika bilimi-felsefesi karflmza kar.
Bilgi felsefesinde sorulacak temel soru bafllang ilkelerine nasl ulafllddr.
Bu, duyum izlenimlerinde kfl noktasn bulur. Duyum nedir? Renk, ses, tat, koku gibi fleyler duyumdur. Bu oluflumlar duyu organlar zerinde baz dflsal nesnelerin eylemlerinden kaynaklanr. Devinim organda retilir, sinirler araclyla beyne ve kalbe iletilir. Bu oluflum dflsal cisimlerin grnmn salar. O halde duyumlar beyindeki ya da sinir sistemindeki cisimciklerin devinimden baflka bir fley
deildir. Devinimin grnm renk ya da grntdr. Bylece duyumlar fleylerin
nitelikleri deildir. Onlar bizim iimizdeki devinimlerdir. yleyse btn duyumlar
dflseldir, ama nedenleri gerektir. Nedenler ile duyumlar ya da grnmler arasnda hibir benzerlik bulunmaz. Dflardaki gereklik devinen gerekliktir; biz
onu renk, ses ya da koku olarak alglarz. Duyum ile elde ettiimiz dnya resmimiz, tpk resimlerin kendileri gibi gerek deildir. Yani Hobbes, duyumlar konusunda Descartes gibi dflnr: Descartes, bu tr duyumlara nesnelerin ikincil nitelikleri demekte ve bunlarn nesnelerde bulunmadn, nesnelerin deviniminin etkisiyle zihnimizde olufltuunu belirtmekteydi. Zihinde oluflan bu duyumlar dflncelerimizin kfl noktasn olufltururlar. Bunlar bellekte var olmaya devam ederler.
Bu bellek versiyonlar daha ok imgeler ya da tasarmlardr. Ona gre imgelenebilir olan ile tasarmlanabilir olan zdefltir; bundan sonsuz olann ya da maddesel-olmayann hibir dflnce ya da imgesine sahip olamayz sonucu kar; imgeleyebil-
Hobbes bilgiyi olgu bilgisi ve

sonu bilgisi olmak zere
ikiye ayrmaktadr.
Tikel fleyler zmlenerek en

tmel ilkelere ulafllabilir.
Bu esas zere evrendeki ilk
tmel neden devinimdir.
98
Modern Felsefe-I
Hobbesa gre imgelenebilir

olan ile tasarmlanabilir
olan zdefltir. O halde
sonsuz olann ya da
maddesel olmayann
dflnce ya da imgesi
olamaz.
diimiz her fley sonludur. mgelenebilir her fley sonludur. Sonsuz bir fleyin dflncesi ya da kavram olmaz; cisimsel-olmayan tz terimi cisimsel-olmayan cisim ya
da yuvarlak drtgen terimi denli elifliktir. Bu tr terimler imlemsiz, yani anlamsz ve ieriksizdirler. Hobbes, bu balamda, tmellerin sadece birer ad olduunu
savunur. Filozof, dflncelerini anmsamasna yardmc olacak imlere-iflaretlere gereksinim duyar; bu imler adlardr. Dflncelerini baflkalarna aktarmak istedii zaman bu imler, sembol-simge grevi grrler. Konuflma, bunlarn birbirlerine balanmasndan oluflur. O halde bir ad, bir im iin hizmet grmek zere keyfi olarak
seilen bir szcktr. Fakat her adn, bir fleyin ad olmas gerekmez. rnein hibir fley szc belli bir fleye iflaret etmez. Ayrca adlardan bazlar tek bir fleyi adlandrrken (rnein, Sokrates ve flu adam gibi) baflkalar pek ok fleyi ortak olarak adlandrrlar. Bu ortak adlara tmeller denir. Burada tmellik ada iliflkindir,
yoksa adn gsterdii fley tmel deildir. Dahas bu tmel ad herhangi bir tmel
kavrama da iflaret etmez. Bu tmel szc ne doada var olan herhangi bir fleyin
addr, ne de zihinde oluflturulan herhangi bir dflncenin ya da imgenin addr.
Tersine her zaman bir szcn ya da adn addr. Bu tmel adlara zihnimizde yant veren kavramlar, pek ok canl varln ya da baflka fleylerin imgeleridirler.
Hobbes, dflnlebilir olanla imgelenebilir olan zdefllefltirme yoluna gittii iin,
tmel nitelikli bir kavrama zihnimizde yer olamazd. Bireysel nesne kmeleri iin
ortak adlar kullanmamzn nedeni, bu fleyler arasndaki benzerliktir. Bu benzerliin
dflnda baflka bir aklama yapamamaktadr. Bir tmel ad belli bir nitelikteki ya da
baflka bir ilinekteki benzerlikleri yznden birok fleye yklenir.
Hobbes, dflnlebilir olanla

imgelenebilir olan
zdefllefltirdii iin zihinde
tmel nitelikli kavramlara
yer olmadn savunmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Hobbesa
D K Kgre
A T insan, bitki,
tafl gibi somut varlklara
uygulanan adlar birincil
ynelimsel tmel adlar, cins,
SIRA
SZDE
tr,
ayrm
gibi mantksal
terimler ise ikincil
ynelimsel tmel adlardr.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA
Hobbesun ad
ile SZDE
tmellik arasnda kurduu iliflkiyi aklaynz.
Ockham ve Ortaadaki baflka ncelleri gibi Hobbes da, birincil ynelimsel tD fi N E L M

mel adlar ve ikincil ynelimsel tmel adlar arasnda bir ayrm yapar; birincil ynelimsel tmel adlar insan, bitki, tafl gibi somut varlklara uygulanan tmel adlardr.
S O R U tmel adlar ise bu birincil olanlar niteleyen cins, tr, ayrm, tkincil ynelimsel
mel, tikel gibi mantksal terimlerdir. Birincil ynelim tmeller, fleylerin kendilerinin
deil, zihnimizdeki
bir tasarmn, bir imgenin addr. Biri konuflurken bir tmel
DKKAT
szck kullanyorsa, bu, dinleyen iin onun bir tasarmnn, imgesinin simgesidir.
Tmel bir ad zihindeki bir imge ya da kurguyu simgeliyorsa da olgusallkla bir biSIRA SZDE
imde iliflkilidir
nk zihinsel imge, sonuta nesnelerden elde edilir. Dflmzdaki
fleyler duyularmz araclyla bedenimize etki ederler. Bu etkiler zihinde bir tasarm ya da imgeye
dnflrler. Zihinde duyular zerinden yaratlmamfl hibir tasaAMALARIMIZ
rm ya da imge yoktur. Geri kalan her fley bu kkenden trer. Yani tmellik, dflnceleri simgeleyen szcklere aitse de tmel bildirimler ve olgusallk arasnda
dolayl da olsa
vardr. Olgusallk ise fenomenler alanndan baflka bir fley
K Tbir
A iliflki
P
deildir nk Hobbesun bellek ile zdefllefltirdii deneyim ile bilim arasnda byk bir ayrm vardr: Deneyim hibir fleyi tmel olarak vermezken, tmel karmlarda bulunan
T E L E Vbilim
Z Y O Nduyu deneyimine dayanr.
N N
Bilimsel Bilgi
NTERNET
Yukardaki bilgiler flnda bilimin tamamen fenomenlere (grng) dayand

N T E R N E T imgeleri retmekte, imgeler szcklere evrilmekte ve bunlaaktr. Fenomenler
rn konuflmadaki bantlar bilimi olanakl klmaktadr. Bilim nermelerini deneyimde snamak olanakl ise de Hobbes bilimde tmyle empirist bir tutum sergilemez. Hobbesun felsefe ya da bilim konusunda syledii fley, ilk ilkelerden sonu-
larn karlmasdr. lkelerin bilgisine varmada tmevarm kabul etse de, bilimsel
ifllemin gstergesi olarak vurgulad fley, tantlama yoluyla sonularn geerli klnmasdr. karmn bafllang noktas olan ilkeler tanm nermeleridir. Tanmlar szcklerin anlamlarnn aklanflndan baflka bir fley deildir. Tanm, yklemi
znesini zmleyen bir nermedir. Tanmlar tantlamann biricik ilkeleridir ve bu
tanmlarn kendileri tantlanamazlar. Uzlaflmsal olarak konmufllardr ve bunlardan
karlacak sonular zorunluluk taflmaz. Bu durumda bilimsel nermeler ile olgusal dnya arasnda bir ayrlk sz konusu olmakta, bilimsel nermelerin olgusalla uygulanabilirlikleri konusunda hibir gvence kalmamaktadr. O halde Hobbesun nominalizmi bilim ile olgusal dnya arasnda bir kuflkuculua gelip dayanr. Hobbesa gre; uslamlama adlara, adlar imgeleme, imgelem ise bedensel organlarn devinimlerine bamldr. Yani uslamlama yalnzca szckler arasndaki
bantlar dile getirir. Bylece Hobbesun nominalizmi tmel kavramlarn yan sra bilginin ana taflycs olan nermeleri de kapsamfl olur. Yine de Hobbesa gre ister nedenden etkiye, ister etkiden nedene ilerleyelim; yine de olanakl etki veya nedenlerin bilgilerine ulafllabildii olgusu doru kalr. Buna gre biricik kesin
bilgi nermelerin imlemlerinin bilgisidir; A, Byi imliyorsa ve A doruysa, B dorudur. Yine de nedensel iliflkilerin, gerekte onlar dflndmz gibi olduklar konusunda mutlak kesinlie ulaflamayz.
99
karmn bafllang noktas
tanm nermeleridir.
Tanmlar szcklerin
aklanmasdr. Yklemi
znesini zmleyen
nermeye tanm denir.
Cisimler Dnyas
Hobbesa gre felsefe genel anlamda cisimlerin nedenleri ve nitelikleriyle ilgilidir.
cisim tr olduu belirtilmiflti; fiziksel cisimler, insan cismi ve politik cisim, yani devlet. n de ilgilendiren tek temel ilke devinimdir nk tm de devinim iindedirler. Devinim bir yerin sreli olarak terk edilifli, baflka bir yerin kazanlfldr. Devinime neden olan fley, devinen fleyin yerini deifltirir. Atalet halindeki fleyler, bir fley onlar devindirmedike bu hali korurlar. Sadece devinen bir cisim, atalet halinde olan cismin devinimine neden olabilir. Devindirilen cisim atalet
durumunu koruyamaz. Ayn flekilde devinim halinde olan cisim, devinimi baflka
bir cisimce durdurulmadka devinimini srdrr. Hobbes, sadece cisimler varolur nclnden hareketle, tm gereklik srelerinin devinen cisimlerin terimleri
iinde aklanacan syler. fieyler, ilerindeki bir fleyin baflka bir fley tarafndan
devindirilmesi nedeniyle farkllafltklar iin sadece fiziksel olan deil, zihinsel olan
da deiflir.
Cismin uzamll ve zamanll da devinim kadar aslidir. Uzam, zihnin dflnda
varolan bir fleyin imgesi, zaman ise devinim iindeki ncenin ve sonrann imgesidir. Bunlar, nesnel temelleri olmakla birlikte, birer imge fleklinde zihnimizde varolmaktadrlar. Uzamn nesnel temeli, tm niteliklerinden soyutlama iinde varolduu dflnlebilen cisimdir. Cisim, uzam nedeniyle cisim olarak adlandrlmakta
ve dflncemize baml olmad iin varolduu kabul edilmektedir. Uzamn ve
zamann sonsuz olup olmad da onlar imgeleme biimimize baldr. Uzam ve
zaman bitimli olarak da, bitimsiz olarak da imgeleyebiliriz. Bu bakmdan kesin bir
fley sylenemez. Uzam ve biim tm cisimlerde ortak olan ve cisim yok olmad
srece yok olmayan niteliklerdir. Hibir cisim uzamsz ve biimsiz olarak dflnlemez. Biim deiflebilir ama biime sahip olmayan cisim olamaz. Bu nedenle
uzam ve biim birincil niteliklerdir. Oysa sertlik gibi bir nitelik yumuflaklk tarafndan izlenebilir. Byklk de uzam ile ayn fleydir. Byklk de yer ile ayn mdr?
Hobbesa gre ayn fley deildir. Yer flu ya da bu nicelik ve biimdeki herhangi
bir cismin imgesidir ve bu imge zihnin dflndaki bir fley deildir; grngsel uzam-
Devinim, fiziksel cisimlerin,

insan cisminin ve politik
cisim olan devletin n
birden kapsayan tek temel
ilkedir nk bunlarn
de devinim halindedirler.
100
Modern Felsefe-I
dr, oysa byklk gerek uzamdr ve yer dediimiz imgeyi yaratmaktadr. kincil
niteliklerin bilince sunulufl biimleri iinde var olmadklarn bilgibilim alt bafll
altnda ele almfl bulunuyoruz: renk, ses, koku, tat ve dokunulabilir nitelikler grngden ya da imgeden baflka bir fley deildirler. Felsefe bu grnglerin, yani
imgelerimizin nedenlerini bulma abasdr.
HOBBESUN AHLAK VE SYASET ANLAYIfiI

Zihnin Yaps
Hobbesa gre zihin,

beyindeki bir devinimdir ve
imgeler ya da idealar bu
devinim sonucu ortaya
karlar.
Tm duygular bedensel
devinimlerin zihinsel olarak
nitelenen grnglerinden
ibarettir.
sten, dflnp
taflnmadaki son edimdir.
Buraya dek yer deifltiren cisimlerin devinimi konu edildi. Hobbes bu temel devinim biimine hayvan ve insana zg canllk devinimini ve istenli devinimleri de
ekler. Canllk devinimleri beslenme, nefes alma gibi doumla bafllayp yaflam boyu devam eden devinimlerken, istenli devinimler konuflmak, yrmek gibi devinimlerdir. Bu devinimlerin kayna zihnimizdedir ve ounlukla bir dflnce tarafndan ncelenirler. Zihin denen fley de beyindeki bir devinimdir; imge ve idealar bu devinim sonucu doarlar. Beyin ve kalpteki devinimler maddesel bir tzn
devinimleridir. Bu adan Hobbes bir maddeci olsa da, zihinsel oluflumlar konusunda farkl bir maddecilik sergiler; burada bilinlilik durumlar artk devinim deil, devinimin etkileridir. Zihinselliin temelinde bir drt gc ya da aba gsterme vardr; bu Spinozann conatus dedii fleydir. Bu aba gsterme, kendisine neden olan bir fleye ynelik ise istek, arzu; bir fleyden uzaklaflmaya ynelikse kanma, nefret gibi adlar alr. Baz istek ve kanmalar, rnein yiyecee istek doufltandr. Bunlara ifltah denir. Doyurulmalar hofllanmaya, mutlulua, doyurulmamalar hoflnutsuzlua, mutsuzlua yol aar. Deiflik istek ve kanma biimlerinden
karflmza tutku ya da duygu denen ruhsal edimler kar; bunlarn z de devinimdir: dflsal nesneler duyu organlarn etkiler, buradan beynin tasarmlama dediimiz devinim ve uyarlfl doar, beyin bu devinimi yree iletir ve orada tutkular
oluflur (akt. Copleston, 1991: 49).
Hobbesa gre yaln tutkular duygular, arzu, sevgi, korku, tiksinme, nefret sevin ve zntdr ve bunlar deiflik biimlere brnrler. nsanlarn istediklerini
elde etme ya da etmeme durumlarn ele alrsak, umut ve umutsuzluktan sz edebiliriz. Umut, herhangi bir nesneyi isteme gc, umutsuzluk ise bu istekteki zayflktr. rnein zenginlik istei agzllk, ne geme istei hrs olarak adlandrlabilir. Birini tek olarak sevme ve tek olarak sevilme istei sevgi tutkusu ya da aflk
olarak adlandrlr. Oysa sevginin karfllkl olmamas korkusu kskanlk olarak adlandrlr. Bir tutkuyu devinimin kendisi olarak adlandrabiliriz. Ani kknlk buna rnektir. Tm bu edimler bedensel devinimlerin zihinsel olarak nitelenen grnglerinden baflka bir fley deildir. Hobbes, isten konusunda ise insanlarn
belli eylemleri dflnp taflnarak gereklefltirdiklerinin farkndadr ama bu dflnp-taflnmay duygularn terimleri iinde ele alr: fieyin ya yaplmasna ya da olanaksz olduunun dflnlmesine dek srdrlen istekler, tiksinmeler, umutlar ve
korkularn toplam dflnp taflnma dediimiz fleydir (akt. Copleston, 1991: 50).
Hobbesa gre istenli edimler hayvanlarda da vardr. Dflnp taflnmadaki son
istek ya da kanma isten ya da isteme edimi olarak adlandrlr. Eylem bu son istee baldr ve bu hayvanlarda da olduu iin onlar da istenli davranfllar ortaya
koyarlar. sten zgrl iki trde de eflittir.
101
yi ve Kt
Hobbesa gre insanda hofllanmaya ya da mutlulua yol aan fley iyi, hoflnutsuzlua ya da mutsuzlua yol aan fley ktdr. Bir insann isteinin ya da arzusunun
nesnesi ne olursa olsun onun tarafndan iyi olarak adlandrlacak, nefretinin ya da
tiksinmesinin nesnesi kt ve deersiz olacaktr. Yani iyi ve kt greli kavramlardr; mutlak iyi ve kt yoktur. yi ve kt arasnda ayrm yapmak iin nesnelerin
kendilerinden alnan ortak bir lt de bulunmaz. Bu konuda lt bireyin kendisidir. yi ve kt bireyin istenli edimlerine baldr. Devletle iliflkisi iinde dflnrsek neyin iyi, neyin kt olduunu belirleyen fley egemen gtr. Zihinsel erdemler bahsinde ise Hobbes, doal ve kazanlmfl zihinsel nitelikler arasnda ayrm
yapar. rnein baz insanlar doal olarak yavafl, bazlar hzldr bu ayrmn temeli tutkularnn ayrmna baldr. Amalar tensel haz olanlar bu amaca katkda bulunmayan fleylerden daha az hofllanrlar ve bilgi kazanma aralarna dikkat gstermezler. Kazanlmfl kavrayfl, yani aklllk konusunda eitim gibi etmenler nemli
rol oynar. Bu alandaki kavrayfl ayrmlarnda en fazla rol oynayan tutkular g,
zenginlik, bilgi ve onur isteidir. Bunlarn son birinciye indirgenebilir nk
zenginlik, bilgi ve onur deiflik g trlerinden baflka bir fley deildir. G istei
insann zihinsel yatknlklarn gelifltirmesi bakmndan en temel etkendir. Hobbesun psikoloji ve ahlak grflleri atomsal bireycilie dayanr. nsan toplu halde yaflasa da neyin iyi neyin kt olduunu kendi istenciyle belirler. Buna atomsal bireycilik denebilir. Bu bireyciliin dourduu sorunlardan kanmak iin Hobbes, insan yaflamn bireycilikten, yine yapay bir cisim olan Devlet yaflamna doru evrimlefltirmifltir.
Atomsal bireycilik insann

toplu halde yaflasa bile
neyin iyi neyin kt
olduunu bireysel istenciyle
belirlemesi esasna dayanr.
Hobbesun Siyaset Kuramnda Doal Savafl Durumu

Hobbesun atomsal bireyci psikolojisine ve etiine gre insan bireylerinin g istei iinde olmalar doaldr. Gcn temeli bedensel bir devinim, bir kuvvettir ve
insann bu kuvveti, dier hayvanlar gibi, eylemlerinde sergilemesi doaldr. Bu durumda gl gsz ezebilir ve g bir hak durumuna gelebilir. Oysa insanlar
doadaki belli bir trn bireyleri olmalar nedeniyle bedensel ve zihinsel bakmdan eflittirler. Gsz yanlarn gl yanlaryla dengeleyebilirler. Mesela bedenen
gsz olanlar rakiplerini hileyle yenebilirler. Bu durumda gler eflitlenir. Ayrca
her insan z gvenliini salamak eilimindedir ve bunun iin baflkalaryla rekabete girer. Hobbes, bu durumu herkesin herkese karfl savafl olarak betimler. Bu
savafl durumu ortak bir g altnda birleflilene dek srer. Bu aflamada insan insann kurdudur. Hibir ahlaksal kayg, yasa, hak yoktur. Zor kullanma ve aldatma
biricik erdemdir. Birinin ele geirdii fley, elinde tutabildii srece onundur. Byle bir durumda insanlar eflit derecede tehlikededirler ve bu durumdan ancak toplumun rgtlenmesi ve devletin kurulmas yoluyla kabilir ancak bu yolla barfl ve
uygarla ulafllabilirler.
nsann toplumdaki doal

durumu, herkesin herkese
karfl savafldr. Bu aflamada
insan insann kurdudur ve
bu hl, ortak bir g olan
devlet altnda birleflilene
dek srer.
Doa Yasalar
Herkes byle bir savafl durumundan kmay arzular nk bu herkesin yararnadr. stelik doa bize bunun olanan sunmaktadr. Zira baz tutkular savafla yol
asa da, lm korkusu ve refah arzusu insanlar barfla yneltir. Akl da, kendini
koruma isteinin nasl etkili klnabileceini gsterip uygun barfl kurallarn sunar.
Bu kurallar doa yasalar denen fleylerdir. Hobbesa gre doal bir yasa, akl tarafndan bulunan ve neyin yaplp neyin yaplmayacan syleyen genel bir kuraldr. Yaflamda kalmak yolundaki doal arzudan belli yasalar zorunlulukla trerler.
Hobbesa gre insanlk doal

savafl durumundan doal
yasa yoluyla kurtulabilir.
Doal bir yasa, akl
tarafndan bulunan ve neyin
yaplp neyin
yaplmayacan syleyen
genel bir kuraldr.
102
Modern Felsefe-I
lk yasa her insan barfl arayp bulmal ve onu takip etmelidir. Bu yasa barfln
doal olduunu kabule zorlar nk yaflamda kalma gerekliliinin mantksal sonucudur. Bundan ikinci yasa kar; Bir insan, teki insanlar da istekli olduklar
zaman, barfla ve kendini korumaya istekli ise o zaman tm fleyler zerindeki hakkndan vazgemenin zorunlu olduunu dflnecek ve teki insanlara izin verdii kadaryla teki insanlarn da kendisine verecei zgrlkle yetinecektir.
Toplum Szleflmesi
Hobbesa gre devlet,
insanlarn doal yasann
buyruunu izleyerek
toplumsal bir szleflme
yapmas sonucu ortaya
kan bir tr devdir
(Leviathan).
nsan bu yasalara itaat etmekle ykml mdr? Hobbes bu yasalarn sivil toplum
durumunda olduu kadar doa durumunda da balayc olduu yantn verir. Fakat kendisinden asla vazgeilemeyecek haklar vardr; kendini savunma hakk
bunlarn baflndadr. Bencil insanlar bu yasalara uymazlarsa teki insanlara kendini savunma hakk doar, bu da anarfliye yol aar. Bu durumdan saknmak iin insanlar, doal yasann buyruklarn izleyerek hak ve zgrlklerinin bir ksmndan
vazgeer ve bir toplumsal szleflme yaparlar; bu flekilde devlet (commonwealth) diye adlandrlan yapay bir kifli, bir Leviathan (Dev) yaratrlar.
Doa durumundan karak sivil toplum dzenine gemeyi salayan toplum
szleflmesi, bireyler arasnda gerekleflen bir uzlaflmadr. Bireyler, bu uzlaflmayla
haklarnn bir blmn kendilerini ynetmesi iin bir yneticiye devrettikleri hususunda szleflirler. Bu szleflme egemen gle yurttafllar arasnda deil, yurttafllarn kendi aralarndadr. Bu esas zere yneticiye yurttafllar ynetmesi iin mutlak
g verilir. Ynetici tek kifli de olabilir, bir topluluk da. Hobbes, egemenlii herhangi bir zel hkmet formu ile zdefllefltirmez. Mutlak gce sahip tek bir yneticiyi yelese de ideal dzenin demokrasi ile de gerekleflebileceini savunur. Yneticiye aktarlan ynetme hakk mutlaktr ve geri alnamaz. Egemenlik asla kifliler
ya da kurumlar arasnda blnemez. Mesela bir meclisin, eer ynetim tekerklik
ise, tekerkten bamsz bir hakk olamaz. Ayn flekilde, egemenlik bir meclise verilmiflse halkn egemenlikte pay olamaz nk egemenlik meclise devredilmifltir
ve geri alnamaz. Devlet, bireylerin istenlerini tek bir istence dnfltrr. Bylece
yurttafln yneticiye karfl gelmesi iki kez mantkszdr. Birincisi kendisine karfl gelmifl olur, ikincisi bamsz yargya karfl gelmifl olur. Bu flekilde anarfliye ya da doa durumuna dnlmfl olacaktr. Yasal durumu korumak iin yneticinin gcn
mutlak kabul etmek flarttr.
Hobbesa gre hkmdarn olduu yerde yasa da vardr nk yasa bir hkmdarn emir ya da buyruudur. Hkmdar yoksa yasa da yoktur. Bu durumda adaletsiz yasa olamaz nk adalet ve ahlakllk egemen yneticiyle bafllar.
Yneticinin edimlerini nceleyen ve snrlayan adalet ve ahlak ilkeleri yoktur.
Adaletsiz yasa olamaz nk adalet, hkmdar tarafndan konulan yasalarla
uyum iinde olan davranfl demektir; yani yasadan nce adalet diye bir fley yoktur. kincisi, bir egemen g yasa yapt zaman bu yasay halk yapmfl saylr ve
halkn uzlaflt fleye adaletsiz denemez. Bundan kan sonu monarkn daima
yasa ile uygunluk iinde davranddr; ne yapsa yasay temsil etmifl olur. Yine
de insann insan olmas bakmndan sahip olduu baz devredilemez, vazgeilemez doal haklar vardr; kendini koruma hakk gibi. Egemen, buyruuna bu
hakk ihlal eden fleyler buyuramaz. Ayrca egemen buyruunu koruyamaz hale
geldiinde buyruk baflka bir egemen arayabilir nk szleflme gerei egemenin
temel devi buyruklarn korumaktr.
103
JOHN LOCKEUN BLG VE DL ANLAYIfiI

Girifl
Modern ada empirizmin gerek kurucusu John Locketur (1632-1704). Toplumsal
ve politik grflleriyle Avrupadaki aydnlanmann ncs olmufl, temel hak ve zgrlkleri, akla dayal yaflam biimini savunarak kendi a iin eitici bir rol oynamfltr. 1632de ngilterede, Bristol yaknlarnda dodu. Priten bir ailede byd.
Klasik bir eitimin ardndan Oxfordda yksek eitim ald. Yunanca, Retorik ve Ahlak Felsefesi konularnda hocalk yapt. Aristoteles mant ve metafizii zerine alflrken Skolastik dflnceden rahatszlk duymaya bafllad. Bu alan bulank terimler ve yararsz sorular iinde yolunu flaflrmfl olarak gryordu. Bu arada Descartesn yaptlarndan etkilendi ve bu etki sonucu ak ve dzenli dflnmenin felsefede de mmkn olabileceini dflnmeye bafllad. Robert Boyle ile tanfltktan sonra
doal bilim konularna da yneldi. Tp eitimi alarak pratisyen doktor oldu. Shaftesbury kontunun tp danflmanln yapt. 1675 ylnda gittii Fransada Kartezyenlerle ve karfltlaryla tanflt. Kartezyen karflt Gassendiden etkilendi. ngiltereye dndnde yeniden Shaftesburynin hizmetine girdi ama bu kiflinin siyasi konumu nedeniyle kendisini politik sorunlar iinde buldu. Sonraki yaflam politik alkantlarla
geti. nemli yaptlarn bu dnemde verdi. 1704te Essexde ld. Her alanda deneyimden yana, saduyulu bir tutum taknd. Bilginin duyu alglarna dayandn
kabul etmekle birlikte kktenci bir deneyimci-empirist olmad. Toplumsal ve politik
konularda ise tm inanlarn akln denetiminden geirilmesini savunarak ussalc bir
tutum taknd. Hangi alanda olursa olsun baskc otoriteye karfl kmfl, hoflgry
savunmufl, tanrsal vahyi yadsmasa da eylem bakmndan lml bir dindarl yelemifltir. Baflyapt nsan Anl zerine Bir Deneme 1790 ylnda yaymlanmfltr. teki nemli yaptlar: Sivil Hkumet zerine ki nceleme, Eitim zerine Dflnceler,
Hristiyanln Usa Uygunluu ve Hoflgr zerine Mektuptur.
Locke her fleyden nce epistemoloji alanna yapt katklarla tannr. Bu alandaki temel yapt nsan Anl zerine Bir Denemedir. Locke yaptn nsznde
metafizik meseleleri tartflmadan nce insan zihninin anlama yetisinin snrlarnn
belirlenmesi gerektiini savunur. Bu yapt insan bilgisinin kkeni, kesinlii ve genifllii zerine bir arafltrmadr: Anln (understanding) objelerin kavramlarna
nasl ulafltn aklamadr; bilgimizin kesinlik derecesini belirlemedir. Sanma ile
bilme arasndaki snrlar aramadr.
Doufltan deler Elefltirisi

Denemenin 1. kitabnda Descartes ve Leibnizin bilgi kuramlarnda nemli yeri olan
doufltan ideler kuram elefltirilir. Locke, bilginin duyu deneyimiyle baflladn savunan biri olarak akln doufltan idelerle donatl olduu fikrine karfl kmfltr. Lockea gre bu idelerin baflnda, a, adr ve hem a, hem -a olamaz gibi temel mantk ilkeleri gelir. Locke bu ilkeleri tm insanlarn ayn flekilde bilmediini, rnein
ocuklarn ve budalalarn bunlardan habersiz olduklarn syler. Demek ki bunlar
doufltan herkeste bulunamazlar. Bu ilkeleri bilmek iin ruhta bir yatknlk olduu
sylenirse byle bir yatknln btn bilgiler iin geerli olduu sylenebilir: Kk bir ocuk eliflmezlik ilkesini renmeden nce acy tatldan, sary maviden
ayrt etmeyi renir. Ruhta kuramsal ilkeler olmad gibi, bu tarz pratik ilkeler de
olamaz. Tm insanlarn onayladklar ne srlen ahlaksal ilkelere gelince... Genel
hukuk ve szleflmelere uyma ilkeleri genel kabul gren ilkelerdir ama alflkanlkla
bu ilkeleri ineyenlerin, onlar doufltan ilkeler olarak kazanmfl olduklarna inan-
Locken temel amac,

metafizik meseleleri
tartflmadan nce zihnin
anlama yetisinin snrlarn
belirlemekti.
104
Modern Felsefe-I
Lockea gre temel mantk

kurallar, ahlak yarglar ve
Tanr gibi idelerin zihinde
doufltan bulunduklarna
iliflkin hibir iflaret ya da
kant yoktur.
mak gtr. Verilen sz neden tutulmal sorusuna bir Hrstiyan Tanr byle buyurmufl diyecek, Hobbesular toplumun byle istediini syleyecektir (Gkberk,
1998: 296). Bunlar insan ruhunda doufltan ayn flekilde bulunsayd byle farkl flekilde gerekelendirilirler miydi? Lockea gre erdemin genel onaylanfl, doufltanlndan deil yararllndandr. Gerek kiflilerin gerek toplumlarn pratik ilkeleri farkldr ve bunlarn doufltan olduunu gsteren bir belirti yoktur. Sonuta tm ahlak
ilkeleri temellendirilmeye muhtatr. deler doufltan deilse onlarn oluflturduu ilkeler de doufltan olamaz. nsanlar sadece alk, scaklk ve kimi ac duyumlaryla
birlikte dnyaya gelirler ve bu duyumlar da birer ide deil, yaflam boyu eylemlerimizin ynn belirleyen temel uyarmlardr. Tanr idesi de doufltan deildir. Tm
topluluklarda Tanr idesinin bulunduu inanc temelsizdir nk bu ynde bir kant yoktur. Farkl insanlarda Tanr idesi farkldr ve hatta baz insanlarda hi bulunmaz. fiu halde tm bu ide ve ilkelerin hangi kaynaktan geldiini gstermek gerekir.
delerimizin Kaynaklar
Zihin bafllangta bofl bir

levhadr (tabula rasa). Bu
bofl levha duyusal deneyim
yoluyla dolmaya bafllar ve
her tr bilgi bu
deneyimlerden doar.
Zihinde, daha nce
duyulardan gememifl hibir
ierik yoktur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Locke Denemelerin 2. kitabna ideler dflncenin nesneleridir szyle bafllar.

Herkes dflndnn ve dflnd srada zihninin uraflt fleyin ide olduunun bilincinde olduuna gre insanlarn zihinlerinde aklk, dflnme, devim,
fil, ordu, karanlk gibi szcklerin anlatt trden idelerin bulunduu kuflkusuzdur: ilk arafltrlmas gereken fley insanlarn bunlar nasl edindiidir (Locke,
1996: 85). Locke insan zihnini ncelikle zerine hibir fley yazlmamfl beyaz kt
(tabula rasa) kabul eder. Bu kt deneyim (experience) yoluyla dolmaya bafllar.
Deneyimin yolu duyumlardan ve i alg denen dflnmden geer. Btn ideler
duyumdan ya da dflnmden gelirler. Duyularmz nce duyulur tikel nesnelere
ynelir ve bu nesnelerin etkisi sonucu zihne bunlarn seik alglar iletilmifl olur.
Bylece sar, scak, sert, ac, tatl ideleriyle, duyulur nitelikler dediimiz teki niteliklerin ideleri edinilmifl olur. delerimizin ou duyular yoluyla kazanld iin
Locke bu kayna duyum (sensation) olarak adlandrr. delerimizin teki kayna
ise zihnimizin ifllemleridir: Zihnimiz duyular yoluyla kazandmz ideler zerinde
alflp onlar alglar. Bylece nesnelerden edinemeyeceimiz baflka bir ideler kategorisi salarz: Bunlar alglama, dflnme, inanma, usavurma, bilme, isteme gibi zihinsel edimlerdir. Bilinlerine varmak suretiyle bunlardan da seik ideler elde
ederiz. Bunlara da dflnm denir. nk bu kaynan salad ideleri zihin yalnzca kendi i ifllemleri zerinde dflnerek edinir. fiu halde duyumun nesneleri
olan dflsal maddesel fleylerle, dflnmn nesneleri olan zihnimizin kendi iindeki ifllemleri idelerimizin kendiliinden devinime geen biricik kaynaklardr. Locke
zihnin i ifllemleri derken, herhangi bir dflnceden kan kvan ya da sknt gibi coflkular da anlamak gerektiini syler. Zihnimizin tm ierii ya duyumdan ya
dflnmden gelir ve dflnm daima duyumdan sonradr. nce duyular yoluyla
dfl dnyadaki nesnelerden salanan ideler alglanr, sonra zihin bunlarn zerinde
dflnr. Yani zihinde, daha nce duyulardan gememifl hibir fley bulunmaz.
SIRA SZDE
Lockeun, zihinde
daha nce duyulardan gememifl hibir fley bulunmaz ifadesini
aklaynz.
deler
D fi N E L M
Basit deler: delerimizin bir blm basit, bir blm karmaflktr. Basit ideler de
S O R dfl
U duyumun ideleri ve i duyumun (dflnmn) ideleri olarak
kendi aralarnda
ayrmlaflr. Dfl duyumun basit ideleri gzle alglanan aydnlk, dokunmayla algla-
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
nan sertlik gibi basit idelerdir. Bunlar tek duyumdan elde edilirler. Locke birka
duyu ile oluflan uzay, uzam, biim, devinim gibi basit dfl duyum idelerinden de
sz eder. Bunlar hem gz, hem dokunma ile beyne ulaflan idelerdir. Basit ideler
bilgimizin ilk ve yaln materyalini olufltururlar. Zihnimiz bunlar dorudan oluflturur nk bunlar, yapsndaki alrlk sayesinde edilgin biimde edinir. Zihnin, alg ve istek trnden edimleri ise, i duyum, yani dflnm yoluyla elde edilen basit idelerdir. Hem dfl, hem i duyumun basit idelerinin baflndaysa haz ve ac gelir. G, varolufl, birlik gibi idelerde de duyum ve dflnm birlikte ifl baflndadr.
deler zihinde iflleme girip dflnmn konusu olunca yalnlklarn byk lde
yitirip karmaflk (ya da bileflik) idelere dnflrler.
Karmaflk deler: Bu ideler zihin tarafndan edilgin biimde alnmazlar. Zihin
bunlar basit idelerden, kendi etkinliiyle oluflturur ve bu etkinlik trldr: deleri birlefltirmek, birbiriyle kaynafltrmadan yan yana getirmek ve soyutlamak.
Bylece (1) Birok basit ideyi bir birleflik idede birlefltirir. rnein beyazlk, katlk, tatllk ve biim ideleri birlefltirerek kesme fleker idesini oluflturur. (2) Basit ya
da karmaflk iki ideyi alp onlar tek idede birlefltirmeksizin birlikte bir grnfllerini elde edecek flekilde yan yana getirir. Zihin btn bant idelerini bu yoldan
edinir (Locke, 1998: 123). rnein nedensellik iliflkisi bu flekilde oluflur; bir fley
bir fleyin nedeni ya da etkisidir (3) Soyutlama edimi ile nesnelerin baz nitelikleri
onlardan ekip karlr, yani soyutlanr ve soyutlananlar birlefltirilerek insan, bitki gibi tmel kavramlar oluflturulur. Zihnin bu yollarla basit ideler zerinde yapt ifllemler farkl ide gruplar oluflturur. Locke bunlar kipler, cisimler-tzler ve bantlar olarak gruplar.
Cisim ve Tz deleri: Birlefltirici edim sonucu yaln ideler birbirleriyle kaynaflarak bir cisim idesi ortaya koyarlar. rnein beyazlk, katlk, yuvarlaklk, soukluk ve devinim ideleri kaynaflarak kartopu idesini oluflturur. Kartopu idesini ortaya koyan ideler gerekte bu cismin nitelikleridir. Locke cisim idesinin oluflmasna
yol aan bu nitelikleri birincil ve ikincil diye ikiye ayrr. Birincil nitelikler, cismin
urad btn baflkalaflmlara ramen onda daima varlklarn srdren niteliklerdir. rnein bir buday tanesi ka paraya blnrse blnsn bir katl, uzam,
biimi, boyutu, devingenlii olacaktr. Bunlar birincil niteliklerdir. (Locke, 1996:
105-106). kincil niteliklerse cisimlerin kendilerinde bulunmazlar. Cisimlerin birincil niteliklerinin devinimleri sonucu bizde oluflan renk, ses, tat gibi duyumlar ikincil niteliklerdir. kincil nitelikler asndan cisimlerin kendilerinde bizim idelerimize benzeyen bir fley yoktur. Onlarda bulunan yalnzca bizdeki duyumlar reten
glerdir. Bizde rettiklerine gre alev, scak ve aydnlk; kesme fleker, beyaz ve
tatl olarak belirlenmifltir. Bu nitelikler, genellikle bizde rettikleri idelere benzermifl gibi dflnlr. Oysa bunlar nesnelerin birincil nitelikleriyle yine nesnede bulunan g iliflkilerinin beynimizi etkilemesi sonucu zihinde oluflan izlenimlerden
baflka bir fley deildir.
Bu noktada tz idesinin aklanmas nemlidir. Tz idesi, var olduklarn grdmz ve kendilerini taflyan bir fley olmadan var olamayacaklarna inandmz
nitelikleri tafld varsaylan, bilinemez bir fleydir. Bu taflyclk niteliini imlemek
zere kendisine tz denir. Birincil ve ikincil niteliklerin taflycs olan tz, bunlara
indirgenemez. Katlk ve yer kaplama da birincil nitelikler olduklarna gre bunlara da indirgenemez. O halde tz nedir, yeri neresidir? Locke, tzn bilinmeyen bir
fley olduunu syler. Bizde tzn bulank ve greli bir idesi olufltuktan sonra tzlerin zel trlerinin idelerini ediniriz. Bu deneyle ve insan duyumlarnn gzlemlenmesiyle hep birlikte bulunduklar saptanan ve bu yzden de zdein isel ya-
105
deler basit ve karmaflk

olmak zere ikiye ayrlr.
Basit ideler de kendi
ilerinde dfl duyumun ve i
duyumun ideleri olmak zere
ikiye ayrlrlar.
Yaln ideler birlefltirici edim

sayesinde bir araya gelerek
cisim idesini meydana
getirir. Yaln ideler bylece
cismin nitelikleri olurlar ve
Locke bu nitelikleri birincil
ve ikincil diye ikiye ayrr.
106
Modern Felsefe-I
psndan ve bilinmeyen znden geldii varsaylan basit ide bileflimlerinin toplanmasyla olur. nsan, at, su gibi idelere byle varrz. Demek ki niteliklerin taflycs olan bir tz kabul edilse de, bunun tam bilgisinin edinilemeyecei savunulmaktadr. Bu bilinemezlik zdeksel tzn sonraki baz dflnrlerce hepten reddedilmesine yol amfltr.
Locke, tz olarak cisimsel tzlerin dflnda beden idesi kadar tin idesini de kabul eder. Zihnin dflnme, uslamlama, korkma gibi edimleri kendi bafllarna var
olamayacaklarna gre bunlar taflyacak bir tz de olmaldr. Bu tz beden olamayacana gre bunlarn taflycs tin denen tzden baflkas olamaz. Zihinsel edimlerin taflycs olan bir tinsel tz kabul etmek zorunluysa da, bunu da z itibariyle asla tam olarak bilemeyiz. Tinin birincil ideleri dflnme ve devindiriciliktir. Dflnme ve isten ya da bedeni dflnce ile devinime geirme gc ve bundan doan zgrlk birincildir. Cisim kendindeki devinim gcn itki yoluyla temas ettii cisimlere nasl geiriyorsa, zihin de cisimleri kendi isteine gre devinime sokar
ya da devinimden alkoyar. Cisimlerde itki yoluyla devinimin iletilme gc varken
zihinde dflnce yoluyla devinim retme gc vardr. Tek tek tinlerin karmaflk
idelerini dflnmden elde ettiimiz basit idelerin birlefltirilmesi yoluyla elde ederiz. rnein kendi deneyimimizden varolufl, sre bilgi, g, hofllanma, mutluluk
gibi ideleri edinmifl olduumuz iin bunlar birlefltirerek tek bir tinsel tze ykleyebiliriz. Bu tr yetkinlik idelerini bizdeki sonsuzluk idesiyle genifllettikten sonra
bir araya getirerek Tanr denen karmaflk ideyi kurmufl oluruz.
Moduslar (Kipler): Locke, nasl birlefltirilirlerse birlefltirilsinler kendi bafllarna var olmalar olas olmayan, cisimlere baml olan veya onlarn etkileri olarak
dflnlen ideleri kip bafll altnda toplar. Bunlarn zellii kendi bafllarna varolufllar olmamas, salt cisimlerin ya da tzlerin varlna baml olarak varlk kazanan ideler olmalardr. Uzay ve Uzam; Uzay idesinin hem grme, hem dokunmayla ilgili olduu sylenmiflti. Uzay, sadece iki cisim arasndaki uzunluk olarak
ele alnrsa uzaklk olur. Uzunluk, genifllik ve derinlik olarak ele alndnda hacim-boyut (kapasite) olur. Uzam ise her trden ele alnflta uygulanr. Snrszlk;
Uzamdaki her uzaklk idesi uzamn basit bir kipidir: rnein, metre, santimetre
gibi. Bunlar birbirlerine ekleyerek uzay idelerini istediimiz kadar geniflletebiliriz. Bu snrsz ekleme ve geniflletme gc, bize snrszlk idesini verir. Sre, Zaman ve Sonsuzluk; Bize ardflklk ilkesini salayan fley zihnimizde srekli birbirini izleyen bir ideler dizisi zerinde yaptmz dflnmdr. Bu ardflkln blmlerine ya da zihnimizdeki herhangi iki idenin grnflleri arasndaki uzakla
sre deriz. Zaman ise llerle belirlenmifl sredir. Sre idesini edinen zihnin yapaca ilk fley, deiflik sre uzunluklarnn llmesini ve iinde birok fleylerin
yer ald dzenin grlmesini salayacak bir lsn bulmaktr. nk bu olmadan bilgilerimizin ou bulank kalr ve tarihin byk blm tmyle yarasz
olur. Zaman adn almaya en uygun fley belli dnemlere gre saptanp l ve dilimlere gre belirlenmifl sredir (Locke, 1996: 138). Eflit llmfl zaman srelerini istediimiz sayda birbirine snrszca ekleyerek sonsuzluk idesini elde ederiz.
Say; Lockea gre en basit ve evrensel ide saydr. Bu idede hibir deifliklik ya
da bilefliklik izi yoktur. zihnimizdeki her ide, her dflnce bu ideyi de birlikte getirir. Bu yzden en evrensel idedir. Varolan ya da dflnlen her fleyin bir says
vardr. Bir birim idesini zihnimizde yineleyerek ve bu yinelemeleri birbirine ekleyerek say kiplerinin karmaflk idelerini elde ederiz. Bu flekilde bire bir ekleyerek
iki ya da ift karmaflk idesini on iki birimi birbirine ekleyerek, dzine idesini elde ederiz. Saylardaki tantlamalar en kesin olanlardr nk saylardaki deiflik-
likler uzam deiflikliklerine gre daha ak ve sandr. Zihin, bizce llebilen ve

bafllcalar uzam ve sre olan her fleyi lmede sayy kullanr. Sonsuzluk idesi de
uzam ve sreye uygulandnda bile yalnzca say sonsuzluu olarak grnr. Saylarn dzenli olarak toplanabilirlii-birbirine eklenebilirlii bize sonsuzluun en
ak ve seik idesini vermektedir.
Dflnmn (rerfleksiyonun) Kipleri: Zihin kendi iinde akp giden eylemlerini gzlemlediinde ilk ortaya kan fley dflnmedir. Dflnmede eflitli deiflimler meydana gelir ve bylece farkl kipleflmeler ortaya kar. Bir dflsal nesnenin bedende yaratt her izlenimle birlikte giden ve ona eklenen alglama, dflnmenin btn teki kiplerinden seik olarak zihne duyum dediimiz seik ideyi
salar. Ayn ide dflsal duyu zerinde benzer nesnenin bir ifllemi olmadan zihinde
yeniden ortaya karsa buna da anmsama denir. Eer anmsanan fley uzun sre
dikkatli inceleme altnda tutulursa buna igzlem (iebakfl) denir. deler zihnimizde zihnin dflnm ya da bakfl olmadan dalgalanrsa buna dfllem denir. deler
ayrt edilmifl ve sanki bellee ifllenmifllerse bu da dikkat denen fleydir. Zihnin bir
ideyi seip ona younlaflmas dikkatini younlafltrma ya da irdeleme durumudur.
Duyum ve Dflnmn Birlikte Elde Ettii deler: Bunlarn en baflnda haz
ve ac gelir. Bedendeki duyumlarn ya kendi baflna ya da ac ya da hazla birlikte
oluflu gibi zihnin dflnce ya da algs da ya kendi baflnadr ya da haz ya da acyla birliktedir. Bunlar da teki yaln ideler gibi tanmlanamazlar. Bunlar tanmann
yolu da sadece deneyimdir. Haz ve ac bazen bedendeki bazen zihinsel dflncelerdeki dzensizlikten doan zihnin deiflik durumlardr. yi ve kt de haz ve
acnn ifadeleridir. Bizde haz douran fleye iyi, ac douran fleye kt deriz. yi ve
kt, tutkularmzn zerinde dnd ana eksenlerdir. Sevgi, nefret, sevin, korku
vb tutku trleri iinde yer alrlar. Bunlarn hepsi dflnmn kipleridirler.
Bant deleri: Zihnin, cisimlerin kendilerinden edindii basit ya da karmaflk
idelerden baflka bir de o fleyleri lfltrerek oluflturduu, yani aralarnda iliflki
oluflturulan ya da iliflkili olduu grlen ideler vardr. Varlklar birbirleriyle bir flekilde iliflkili ise bu iliflkinin ya da bantnn idesinin olmas doaldr. Bant idelerinde, ideler birbirleriyle kaynaflmadan yan yana konmufllardr ve bu yan yanalktan yeni bir ide domaktadr. Nedensellik idesi bu trden bir idedir. Ayrca baz ideler tekilerle ballaflm iindedir. rnein baba ve oul, neden ve etki gibi.
Lockea gre idelerden snrsz sayda baflka ide tretilebilir. nk saltk grnen
pek ok terim anlam olarak bant ierir; anne, kardefl, dost, patron, Avrupal v.b.
pek ok kavram buna rnektir. Bant bir fleyin, kendi dflndaki bir fleyle birlikte
dflnlmesi olduuna gre bant terimleri zihni adn belirledii znenin tesine
yneltir. Bant idelerinin en nemlileri neden ve etkidir. fieylerin srekli deifliminde birok tikel nitelik ve cismin ortaya kt, bunlarn, varolufllarn baflka bir
varln etkisine borlu olduu grlr. Bu gzlemden neden ve etki ideleri doar.
Bir yaln ya da karmaflk ide reten fleye neden, retilen fleye etki adn veririz
(Locke, 1996: 188). Bantlar iinde zaman, yer ve uzam bantlar da nemli yer
tutar. Oran bantlar, doal bantlar, kurumlaflmfl bantlar, ahlak ilkeleri gibi
fleyler de bant ideleri arasndadr.
Lockeun Dil Anlayfl

Denemelerin 3. Kitab dil ve szckler zerinedir. Lockea gre Tanr insan toplumsal bir varlk olarak yaratmfl ve bunun iin ona dili vermifltir. nsan dier canllarda bulunmayan sesler karr ve bu sesleri idelerinin imleri-sembolleri yapar.
nsan, dzenli sesler olan szckleri zihninde bulunan idelerin sembolleri olarak
107
108
Modern Felsefe-I
kullanr. Sonra bu sembolleri teki insanlarn idelerinin yerine kullanr. Nihayet

bunlar nesnelerin sembolleri olarak kullanr. Bu flekilde szckler araclyla teki insanlarla iletiflim salanr.
Szcklerin byk blm geneldir. Binlerce tikeli tek tek adlandrmak imknsz olduu iin bu genellik kanlmazdr. Genel bir terim, birbirine benzeyen varlklarn her birinde, kendine zel olanlar bir tarafa brakp tmnde ortak olan
fleyleri birlefltirmek suretiyle zihinde oluflturulan genel ya da tmel ideye verilen
addr. nsan, hayvan, bitki gibi genel cins ve tr adlar bu flekilde retilirler. Bunlar zihnimizde nce tmel bir kavram olarak oluflurlar sonra bu kavram ya da ideye bir ad verilerek genel terim oluflturulur. Felsefede tmeller bahsindeki bu anlayfla kavramclk (konseptalizm) denilir. Lockea gre bu genel terimler soyutturlar. Bunlar zihinsel varlklardr; bu nedenle, bunlara dfl dnyada bir tek somut varlk cinsinden bir karfllk aramak boflunadr. Yani genellik ve tmellik hangi alanda olursa olsun, salt dflnme yetimizin rndr. Bu flekilde cins ve tr terimleri
elde edilir: Bu terimler anlama yetisinin rn olmakla birlikte, bunlarn temellerinde fleylerin benzerlikleri vardr. Bunlar birbirine benzeyen fleylerin gerek zn olufltururlar ve bu soyut ideler birbirine benzeyen fleylerin oluflturduu cins ve
trlerin zn olufltururlar. Bu zler var edilemez ve bozulmazlar; nk trlerin
bireyleri gelip geici de olsa bu soyut zler varolmaya devam ederler. Daha sonra
bu soyut ideler varolufllar bakmndan Berkeley tarafndan fliddetle elefltirilecektir.
Bilginin Nelii
Lockea gre bilgi, iki ide
arasndaki balant ve
uyuflmann ya da atflma ve
uyuflmamann
alglanmasdr. Bu uyuflma
ya da uyuflmama drt
bafllkta incelenir:
1. zdefllik ya da baflkalk,
2. Bant, 3. Birlikte varolufl
ya da zorunlu balant,
4. Gerek varolufl.
Denemelerin 4. kitabnda bilgi ve kan konusu ele alnr. Bilgi genel hatlaryla irdelenip tanmlanr ve bilgi trleri verilir. Lockea gre bilgi de ideler-aras iliflkilerden doar: Bilgi iki ide arasndaki balant ve uyuflmann ya da uyuflmama ve karfltln alglanmasdr. Bu trden bir algnn bulunduu yerde bilgi vardr, bulunmad yerde
imgeleyecek, varsayacak inanacak bir fleyler bulsak da bilgi bulamayz (Locke, 1996.
299). Bu uyuflma ya da uyuflmama konusunu drt bafllkta incelenir: 1. zdefllik ya da
baflkalk, 2. Bant, 3. Birlikte varolufl ya da zorunlu balant, 4. Gerek varolufl.
zdefllik ya da baflkalk: Zihnin ideler zerinde yapt ilk edim onlar alglamaktr; bylece aralarndaki ayrm alglanmfl olur. Bu olmadka bilgi, uslamlama
ya da herhangi bir seik ide sz konusu olmaz. Zihin her idenin ncelikle kendisiyle uyufltuunu, seik idelerin birbirleriyle uyuflmadn kavrar: Bylece bir kimse sar ve gen dedii ideleri edinir edinmez, sarnn krmz deil, sar olduunu,
genin kare deil, gen olduunu bilir. Zihin burada mantn flu iki kuralna
gre ifllem yapar: Bir fley ne ise odur. Ayn fleyin hem olmas hem olmamas olanakszdr. fiu halde, beyaz beyazdr. Beyaz siyah deildir. En kesin ama en heyecansz bilgi tr ile karfl karflya olduumuz aktr.
Bant: Zihin ideler arasndaki bantlar da alglamaya yetilidir. delerimiz
arasnda hibir bant alglayamazsak somut bir bilgi edinmemiz zor olurdu. rnein paralel izgiler arasnda bulunan eflit tabanl iki gen eflittir, nermesi bir
bant uyuflmasdr.
Birlikte varolufl: Burada ayn znede birlikte varolma ya da birlikte bulunmama sz konusudur. Bu zellikle cisimlere iliflkindir. rnein altn buharlaflmaz,
sardr, arlkldr, eriyebilir dediimiz zaman birlikte-varolma uyuflmasndan sz
etmifl olmaktayz.
Gerek varolufl: Burada sz konusu olan edimsel gerek varoluflun herhangi bir
ideyle uyuflmasdr. rnein ben varm bu trden bir nermedir. Burada imlenen
fley, znenin zihnin dflnda bir gerek varoluflunun bulunduudur.
109
Bu bilgi tanmlar flnda Locke, bilgilerimizi apaklk derecesi bakmndan derecelendirir. Bu derecelendirme ideler arasndaki uyuflma ve uyuflmamay alglayflmzn deiflik yollarndan kaynaklanr. Bu adan Locke, bilgi derecelendirmesi
belirler: sezgisel, tantlamal ve duyusal bilgi.
Sezgisel (ntuitif) bilgi: Zihnimiz iki ide arasndaki uyuflma ya da uyuflmama
iliflkisini, baflka bir ide araya girmeden dolaysz olarak alglayabiliyorsa, bu trden
bilgiye sezgisel (intuitif) bilgi denir. Burada zihin herhangi bir inceleme ya da tantlama edimine girmeden doruyu bir bakflta alglar. Bir karenin gen olmadn, siyahn beyaz olmadn byle aracsz olarak kavrarz. Bilgi tanmnda zdefllik ya da baflkalk tarzndaki uyuflma ya da uyuflmama biimi, bu bilgi trn
tmyle karfllar. Bu trden bilgilerde doruluk kuflkuya mahal brakmayacak kadar kesindir.
Tantlamal (demonstratif) bilgi: Bu bilgi derecesinde zihin ideler arasndaki
uyuflmay ya da uyuflmamay alglayabilir ama bu birincideki gibi dolaysz olmaz.
Burada iki ide arasndaki uyuflma ya da uyuflmamay dorudan alglayamayflnn
nedeni, zihnin, zerinde arafltrma yaplan ideleri onlar birlikte gsterecek biimde bir araya getirememesidir. Zihin bu durumda arad uyuflmay ya da uyuflmamay bulabilmek iin bir ya da birka idenin araclna baflvurmak zorunda kalr.
Yani bir tr uslamlama yapmak zorunda kalr. Bu uslamlama sonucunda zihin, bir
genin asyla iki dik ann toplam byklkleri arasndaki uyuflmay daha
baflka asal hesaplamalarn yardmyla keflfetmifl olur. Baflka herhangi iki ide arasndaki uyuflmay gstermeye yarayan bu arac idelere kantlar denir; uyuflma ya
da uyuflmamann bu yoldan ak ve seik olarak alglanmasna da tantlama denir.
nk bu anla gsterilmifl ve zihnin onu grmesi salanmfltr (Locke, 1996:
305). Grld gibi bu yolla kesin bilgi elde etmek kolay deildir ve bafllang
olarak beliren bir kuflku durumunun giderilmesinin ardndan gelir ve her admda
sezgisel apakln salanmas gerekir. Sonu olarak bu bilgi de sezgisel bilgi gibi mutlak doruluk deeri taflr.
Duyusal (sensitif) bilgi: Lockea gre sezgi ve tantlamaya dayandrlamayan
her fley ne denli gvenle kabul edilmifl olursa olsun ya inan ya kan dzeyinde
kalmak zorundadr. Bir dflsal nesneden aldmz idenin zihnimizde bulunduundan daha kesin bir fley olamaz ve bu bir sezgisel bilgidir. Ancak, zihnimizde bulunan bu yaln idenin zihnimiz dflnda gerek bir karfllnn bulunup bulunmad
kimileri iin hep sorun teflkil etmifltir. nk duyular herhangi bir dfl nesne tarafndan etkilenmeden de zihinde kimi zaman ideler oluflabildii bilinen bir gerektir. Ayrca ryalarda da zihnimizdeki ideler ak ve nettir ama bunlarn zihnimiz dflnda nesnel bir karfll yoktur. fiu halde bir fleyin idesini taflyor olmamz olgusu
o fleyin var olduunu tantlamaz. Bunlarn var olduunu ancak zerimizde etkide
bulunurken bilebiliriz. Bunun dflnda kalan zamanlarda bu varlklarn bir bilgisine
sahip olduumuz sylenemez. Deneyim bizi basit tarafndan niteliklerden haberdar eder. Ama bu nitelikler arasndaki iliflkilerin deneyime dayanarak hibir biimde gvencesine sahip deiliz. Biz nesneleri duyularmzla nasl gryorsak yle alglarz ama tz asla duyularmzla alglayamayz. Duyularmz araclyla nesneler birbirleriyle gerekten nasl balantldr asla bilemeyiz Lockea gre sezgisel
bilgi bize varolduumuzun kesinliini verir; tantlamal bilgi Tanrnn varolduunu kantlara dayanarak bildirir ve duyusal bilgi teki benlerin ve nesnelerin varolduunu garanti eder ama sadece onlar deneyimlediimiz srada garanti eder.
Onun dflndaki zamanlar iin bir fley sylemek gleflir. Grld gibi Locke b-
Bilgi, ideler arasndaki

uyuflma ya da uyuflmamann
alglanma yoluna gre e
ayrlr; Sezgisel, Tantlamal
ve Duyusal.
Bilginin Dereceleri
110
Modern Felsefe-I
tn bilgilerimizin kayna olarak duyu deneyimini gstermifl, ancak mantksal yapl bilgiler ve matematik bilgileri dflnda mutlak bilginin bulunamayacan onaylamak zorunda kalmfltr.
LOCKEIN AHLAKSAL VE SYASAL GRfiLER

Ahlak alanndaki
belirsizlikler, ancak,
ahlaksal szcklerin karfllk
geldikleri fleylerin z tam
olarak bilindii, ahlaksal
szckler kesin tanmlara
kavuflturulduunda mmkn
olur.
Lockea gre eflit yasa

vardr: Kutsal Yasa,
Yurttafllk Yasas ve Ahlak
Yasas.
Locke, Denemelerin 3. kitabnda ahlakn da matematik gibi tantlanmaya elveriflli

olduunu savunur. nk ahlaksal szcklerin karfllk geldikleri fleylerin gerek
zleri tam olarak bilinebilir. Bylece kesin bilgi, yani fleylerin kendilerindeki uyuflma ve uyuflmama elde edilebilir (Locke, 1996: 292). Locke, tanmlarn ahlaksal konuflmay ak klacana inand iin ahlaksal szcklerin kesin anlamlarn belirlemenin yolunun bu terimlerin tanmlarn yapmak olduunu syler. Bylece szcklerin anlamlar tartflmasz bir aklk kazanacaktr. Bu alandaki tm belirsizlikler bu iflin yaplmamfl olmasndandr. Oysa etik nermeler yanlfl ya da oransz olmalar olanaksz olan etik ideler zerinedir. Demek ki ahlaksal iyi alandaki en temel szck iyidir ve herkes bunun ne anlama geldiini bilir: yi ve kt, haz ve
acdan ya da bizde haz ve acya yol aan fleyden baflka bir fley deildir. Demek ki
ahlaksal iyi ve kt de istenli eylemlerimizin etik yasalarla uyuflup uyuflmamasndan baflkas deildir. Locke eflit yasadan sz eder: 1. Kutsal yasa, 2. yurttafllk
yasas, 3. Ahlak yasas. Sorun, bunlar arasndaki iliflkinin ne olduudur.
Kutsal Yasa: Locke, Tanrnn yasa koyma hakk olduunu savunur. Ona gre,
Tanr eylemlerimizi iyiye yneltecek kadar iyi ve bilgedir ve teki dnyada verecei dl ve cezalarla bunu salayacak kadar gldr. nsanlar gnah ve sevap
olarak Tanrdan mutluluk mu mutsuzluk mu geleceine eylemlerini bu yasayla lfltrerek karar verirler. II Yurttafllk Yasas: Toplum iinde yafladmza gre
teki insanlarla iliflkiler asndan sululuk ve susuzluun ls yurttafllk yasasdr. nsanlarn eylemlerinin su olup olmadn saptamak zere bunlarn karfllafltrld bir baflka yasa trdr. Buradaki iyi ve kt, yasaya uyup uymadmza gre yarg kararyla gelen iyi ya da ktye haz ya da acya dl ve ceza denir.
Ahlak Yasas: Buna dflnce ve saygnlk yasas da denebilir. Burada yasay belirleyen erdem ve ktlk terimleridir. Tm toplumlarda erdem ve ktlk adlarnn beenilen ve beenilmeyen eylemlere verildiini grebilmekteyiz. nsanlar
beenilen ve vlen erdemlere erdem, beenilmeyen ve yerilen eylemlere de ktlk gzyle bakarlar. Erdem ya da ktlk olduu sylenen fleylerin lt ak
ya da rtk bir uzlaflmayla yerleflmifl olan onaylama ya da beenmeme, vme ya
da yermedir. Erdem her yerde vlmeye deer grlen fleydir. Ktlk de her yerde yerilmeyle birlikte giden fleydir. fiu halde ahlak yasasnn yaptrm gc vme
ve yermedir. Gerekte tekilere gre en etkili olan bu yasadr. nsanlar yerilmek
yerine kendilerine iyi n salayacak ifller yapmak, bir baflka deyiflle beenilmek ve
vlmek isterler. Ahlak, eylemlerimizin bu etik kurallarla bantsn dile getiren
bir terimdir.
Doa Durumu
Hkmet zerine kinci Denemede Locke, tpk Hobbes gibi, politik kuramna bir
doal durum betimlemesiyle bafllar. Buna gre doa durumu, Hobbesun ne srd gibi herkesin herkese karfl savafl deil, bir zgrlk durumudur ama bu
durumu yneten bir doal yasa da vardr. Bu yasa akln yasasdr ve insann yeryznde eflit ve bamsz olduunu, kimsenin bir baflkasnn yaflamna, salna,
zgrlk ve kazanmlarna zarar vermemesi gerektiini retir. nsanlar doalar
gerei etik yasay ve kutsal yasay keflfetme ve buna gre davranma yeteneine sa-
hiptirler. nsan kendisini saldrlara karfl savunabilir ve kiflisel kararna dayal olarak saldrganlar cezalandrabilir ama bu durum yaflamn ve zgrln koruma
hakkndan doar. nsan bu eylemi kendisini srekli bir yarg olarak grmeksizin,
doal ahlak yasas gerei gereklefltirir. Lockeun ngrd doa durumunda bireyin deeri, onun Tanrnn bir yarat olarak sahip olduu yaflama hak ve zgrl, akl yasas olarak tm insanlar tarafndan alglanp kabul edilir; flu halde z
ahlaksal ve Tanrsal olan doa yasas, insanlarn doal hak ve devlerini onlara akln sesi olarak duyurmaktadr. Lockea gre insanlarn doufltan sahip olduklar doal haklar, kendini koruma ve yaflamn savunma hakk, zgr olma hakk ve mlkiyet hakkdr.
Lockea gre birincil doal hak insann kendini koruma ve yaflama hakk olduu iin bu ama uruna gerekli olan fleylere de hakk vardr. Tanr insanlara topra ve yaflamlarn srdrmelerini salayacak olan her fleyi vermifltir. Bu nedenle
zerindeki ve iindeki fleyler asndan olmasa da, topran kendisi asndan insanlarn zel mlkiyetinin olmas Tanrnn istenci ile uyumludur. zel mlkiyet
iin birincil hakk oluflturan fley emektir; doa durumunda bir insann emei kendisinindir ve emeini karfltrarak kkensel durumundan uzaklafltrd her fley de
onun olmaktadr. rnein meyve aatayken herkesindir ama toplanan meyve
toplayanndr. nk onlara emeini katmfl ve onlar ortak mlkiyet durumundan
uzaklafltrmfltr. Toprak iin de durum byledir: Bir kifli korudaki aalar kesip temizler ve alan alan sabanla srdkten sonra oraya tohum atarsa, o toprak da, alnacak rn de onundur. nk bu ifle emeini katmfltr. Kuflkusuz bu betimleme
doa durumu iin geerlidir. Yurttafl toplumu durumunda zel mlkiyetin ve emein dzenlenmesi farkl koflullarda ve yurttafllk yasalarna gre dzenlenip korunur. Lockea gre insan iki hakla doar: Birincisi z varlna bir zgrlk hakk,
ikincisi, kardeflleri ile birlikte babasnn mlklerini miras alma hakkdr. nk doa durumunda aile doal toplumdur ve babalarn ocuklarn geindirmek gibi bir
devleri vardr.
Toplumsal Szleflme
Lockea gre, insanlar doa durumunda da aile ve topluluklar halinde yaflarlar.
Birbirlerinden bamsz olsalar da, olgusal yaflamda hak ve zgrlklerini korumalar kolay deildir nk ortak ahlaksal yasaya boyun eme ykmllkleri olsa
da herkesin olgusal olarak bu yasaya boyun edii sonucu kmaz. yleyse hak
ve zgrlklerin etkili bir biimde korunabilmesi iin rgtl bir toplum oluflturmak gerekir. Bu da bir toplum szleflmesinden geer, yani doal yasay tanmlayacak ve ekiflmeleri bir karara balayacak yazl bir yasann olmas flarttr. Doa durumunda insanlarn kendilerini savunmalar, hakszlklar cezalandrmalar her zaman olanakl olmayabilir. Bu nedenle abucak rgtl bir topluma doru itilirler.
fiu halde insanlarn devlet kurmalarnn ve kendilerini hkmet altna koymalarnn temel amac mlkiyetlerinin korunmasdr. Fakat insanlar doal olarak zgr,
eflit ve bamsz olduklar iin kimse z onay olmakszn baflkasnn politik gcne uyruk edilemez. Birinin kendini doal zgrlnden syrp yurttafl toplumunun balarn stlenmesinin biricik nedeni baflka insanlarla anlaflarak onlarn arasnda rahatlk, gvenlik ve barfl iinde yaflama ve mlkiyet olanaklarndan yararlanma hakkna kavuflmaktr. Bu durumda, insanlarn politik bir toplum oluflturmak
iin bir araya geldiklerinde vazgetikleri fley, doa durumunda kendilerine ait olduu biimiyle, kendi yasama ve yrtme gleridir. nk ortak yarar iin gereken trde yasalar yapma konusunda toplumu ya da daha dorusu belli bir yasa-
111
nsanlarn doufltan sahip

olduklar haklar kendini
koruma, yaflamn savunma,
zgrlk ve mlkiyet
hakkdr.
112
Modern Felsefe-I
ma gcn yetkili klmakta ve bu yasalar yrrle koyma, inendiklerinde ceza uygulama gcn topluma brakmaktadr (Copleston, 1991: 186). Bu flekilde
doa durumundaki zgrln snrlamfl olmaktadr. Ama insanlar bu glerinden, daha da gvenlikli bir ortamda zgrlklerinden yararlanabilmek iin vazgemektedirler. nk hibir insan durumunun daha da ktye gideceini dflnerek
szleflme yapmaz.
Lockea gre insanlar, devretmeleri gereken hak ve yetkileri, toplumun ounluuna devredecek biimde szleflme yapmaldrlar. Szleflme bireyin, ounluun istencine boyun emesini gerektiren bir szleflme olmaldr: ya tm bireyleri
tek tek ikna etmeliki bu pek ok durumda mmkn deildir ya da ounluun istenci stn gelmelidir. Locke, ounluun topluluu temsil etme hakknn kendiliinden ak olduunu dflnyordu. Ona gre mutlak monarfli, yurttafl toplumu
ile badaflmaz bir yapdadr ve yurttafl hkmeti biimi olamaz. Lockeun aklamalarndan Hobbesdan farkl olarak birbirini izleyen iki szleflme fikri doar.
ncelikle doa durumundan karak yurttafl toplumuna gemek iin bireysel istenlerini toplumun istencine balamalar ve toplumun tm olarak ynetimde bulunmasnn olanakszl nedeniyle ynetim erkini ounluun istencine brakmalardr. Bu flekilde kurulan hkmet yurttafl toplumunun temel hak ve zgrlklerini korumak, toplumun refah iin her ynden alflmak zorundadr. Eer hkumet asli grevlerini yerine getiremezse toplum tarafndan dflrlp yerine yenisi getirilir. Bu ounluk idaresinde en yksek egemen g, yasama erkidir. karlan yasalar uygulamak yrtme erkine, anlaflmazlklar gidermek yarg erkine
dfler. Yasama erki deifltirilirse hkmet de deifltirilmifl saylr. Grld gibi,
Lockeun ynetim modelinde en yksek egemen g Hobbesdaki gibi mutlak
monarkn istenci deil, yasann gcdr.
113
zet
N
A M A
N
A M A
Thomas Hobbesun yntem ve bilgi anlayfln

aklamak.
Hobbes, doa bilimleri temelinde natralist bir
anlayfl gelifltirdi. Hobbesa gre felsefe nedensel
aklamayla ilgilenir. Konusu, oluflumunu tasarlayabileceimiz birleflme ve zlme zellii taflyan her trl cisimsel fleydir. Cisimler doal cisimler, insan cismi ve politik cisim yani devlet olmak
zere e ayrlr. Doal felsefe doal cisimleri, yurttafl felsefesi ise insan ve devleti inceler. Hobbes,
bilginin temeli bakmndan empiristtir. Ona gre
tm bilgi, dflsal cisimlerin duyusal deneyimlerine
dayanr. Duyumlarsa beyindeki cisimciklerin devinimidir. Duyumlar dflncelerimizin kfl noktasn olufltururlar. O halde bilim tamamen fenomenlere dayanr. Fenomenler imgeleri retir, imgeler szcklere evrilir ve bunlarn konuflmadaki bantlar bilimi olanakl klar. Bilimsel karmn bafllang noktas tanm nermeleridir. Tanm, yklemi znesini zmleyen nermedir ve
szckleri ak klmaya yarar. Uslamlama yalnzca
szckler arasndaki bantlar dile getirir. Bylece felsefe, en genel anlamda, genel cisimlerin nedenleri ve nitelikleriyle ilgili bir disiplindir. Bu
kapsamn dflna kmamaldr.
Thomas Hobbesun ahlak ve siyaset anlayfln deerlendirmek.
Hobbesa gre zihin de devinime dayal bir yapdr ve znde bir drt gc ya da aba gsterme
(conatus) vardr. Bu aba bir fleye yaklaflmaya dnkse istek, arzu, bir fleyden uzaklaflma ynndeyse nefret, kanma olur. Tm insani tutkularn
temelinde zihindeki bu devinim yatar. nsanda hofllanmaya yol aan fley iyi, hoflnutsuzlua yol aan
fley ktdr. Yani iyi ve kt greli kavramlardr.
Hobbes atomsal bireyci grfllerini, devlet yaflamna doru evrimlefltirmifltir. Buna gre insanlar bir
g isteiyle doarlar ve bu da insann doal durumunu bir savafl durumuna evirir. Ama bu durumu srdrmek kimsenin yararna deildir ve insanlar bir araya gelerek ortak bir g olan devlet
ats altnda rgtlenirler. Bu rgtlenme aralarndaki toplumsal szleflmenin bir sonucudur. Bu szleflme, insan aklnn doal bir karm, bir tr doal yasann gereidir. nk insanlar yaflamlarn
korumak gdsne sahiptirler ve bu amaca ancak
toplumsal bir szleflmeyle ynelineceini grr ve
yasa dzenine kendi rzalaryla geerler.
N
A M A
N
A M A
John Lockeun epistemoloji konusundaki grfllerini ve zgn bilgi anlayfln tartflmak.

Empirizmin kurucusu saylan Locke, doufltan ideler fikrine karfl kmfl, zihnimizdeki her tr idenin
duyu verilerinden trediini savunmufltur. nsan
zihni bafllangta bir bofl kttr. Bu kt dfl cisimlerden edinilen duyu verileriyle dolmaya bafllar ve
bylece duyumun basit ve ideleri ortaya kar. Zihin bu basit ideleri eflitli flekillerde iflleyip bir araya
getirerek karmaflk idelere ulaflr. Ayrca duyumdan
edinilenler zerine yaplan isel duyum ve ifllemler,
dflnmn ideleri dediimiz fleyleri dourur. Cisim idesi de byle karmaflk bir idedir. Bu ideyi
meydana getiren ideler cismin nitelikleri olurlar ki,
bunlar da birincil ve ikincil diye ikiye ayrlr. Tz
idesi ise tm bu zelliklerin taflycs olarak kabul
edilen idedir. Cisimsel tzler dflnda, zihinsel idelerin taflycs olan bir tinsel tz de kabul eder. Tanr da byle karmaflk bir idedir. Bilgi de bu ideler
arasndaki iliflkilerden doar ve ideler aras uyuflumun ya da uyuflmazln alglanma biimine gre
dereceye ayrlr; sezgisel, tantlamal ve duyusal.
John Lockeun ahlaksal ve siyasal grfllerini tartflmak.
Lockea gre ahlak da matematik gibi tantlamaya
elverifllidir nk ahlaksal yarglarn karfllk geldikleri cisimlerin zleri bilinebilir. yi ve kt, haz
ve acdan ya da bizde haz ve acya yol aan fleyden ve istenli eylemlerimizin etik yasalarla uyuflup uyuflmamasndan baflkas deildir. eflit yasa vardr: 1. Kutsal yasa, 2. yurttafllk yasas, 3. Ahlak yasas. nsann doal durumu herkesin herkese karfl savafl deil, zgrlk durumudur ama bu
durumu yneten bir doa yasas vardr. Bu yasa
akln yasasdr; insana eflit ve bamsz olduunu
retir. nsanlarn doufltan sahip olduklar doal
haklar, kendini koruma ve yaflamn savunma hakk, zgr olma hakk ve mlkiyet hakkdr. nsanlar doal olarak zgr olduklar iin kimse z onay olmakszn baflkasnn politik gcne uyruk edilemez. Fakat insanlar haklarndan daha gvenli bir
ortam kurmak iin vazgeer ve baz hak ve yetkilerini toplumun ounluuna devredecek biimde
szleflirler. Bylece doa durumundan karak
yurttafl toplumuna gemek iin bireysel istenlerini toplumun istencine balarlar. Bu flekilde kurulan hkmet toplumunun hak ve zgrlklerini
korumak, refah iin alflmak zorundadr. karlan yasalar uygulamak yrtme erkine ve anlaflmazlklar gidermek yarg erkine dfler.
114
Modern Felsefe-I
Kendimizi Snayalm
1. Hobbesa gre afladakilerden hangisi felsefenin
konularndan biridir?
a. Tanr
b. Tarih
c. Devlet
d. Astroloji
e. Tinsel Varolufl
2. Hobbesun felsefi yntem anlayfl hakknda aflada
verilen bilgilerden hangisi doru deildir?
a. Bafllang ilkelerinden hareketle karmda bulunma anlayflna dayanr.
b. Felsefi yntemin ana ekseni tmdengelimsel hipotetik yntemdir.
c. Felsefi yntem birlefltirme ve zmleme denen
iki faaliyetten oluflur.
d. Felsefe yntem olarak hem tmdengelimi hem
tmevarm kullanr.
e. Felsefede, birlefltirme yntemine analitik, zmleme yntemine ise sentetik denir.
3. Hobbesa gre A doru ise B de dorudur trnden bir bilgi nasl bir bilgidir?
a. Olgu bilgisi
b. Sonu bilgisi
c. Vahiy bilgisi
d. Duyu bilgisi
e. Tecrbe
4. Hobbesa gre yklemi, znesini zmlemekte
olan nermelere ne denir?
a. Olgu nermeleri
b. Felsefe
c. Ussal bilgi
d. Tanm
e. karm
5. Thomas Hobbesin toplum szleflmesi kavram hakknda aflada verilen bilgilerden hangisi doru deildir?
a. Yurttaflla egemen g arasnda yaplan bir szleflmedir
b. Doal yasann buyruklarnn izlenmesi sonucu
ortaya kmfltr
c. Devlet denen yapay unsurun ortaya kmasyla
sonulanr
d. Bireylerin haklarnn bir ksmnn yneticiye
mutlak ve geri dnflsz biimde devredilmesi
esasna dayanr
e. Doal durumdan sivil yasa durumuna geifli salar
6. Locke insan zihninin deneyim ncesi ilk durumunu

ifade etmek iin afladaki kavramlardan hangisine baflvurmaktadr?
a. de
b. Conatus
c. Tabula Rasa
d. Refleksiyon
e. Dflnm
7. Zihin, nedensellik denen bileflik ideyi afladaki
etkinliklerden hangisi araclyla meydana getirir?
a. Soyutlama
b. Yan yana getirme
c. Birlefltirme
d. Kaynafltrma
e. Uslamlama
8. Lockea gre afladakilerden hangisi cismin birincil
niteliklerinden biri deildir?
a. Katlk
b. Uzam
c. Biim
d. Boyut
e. Renk
9. Afladakilerden hangisi duyumun ve dflnmn
birlikte oluflturduklar idelerden biridir?
a. Haz
b. Uzam
c. stek
d. Devinim
e. Alg
10. Lockea gre afladakilerden hangisi doal bir hak
deildir?
a. Kendini Savunma
b. zgrlk
c. Mlkiyet
d. Seme-Seilme
e. Yaflam Koruma
115
1. d
Sra Sizde 1
Thomas Hobbes, Yeniada zellikle bilim alanndaki
geliflmelerden etkilenmifl, bilimlerdeki ve matematikteki
kesinlii felsefeye taflmaya alflmflt. Bu esas zere teolojinin bilimselliine kuflkuyla yaklaflmaktayd. Ona gre doadaki her fley bir nedensellik esasna gre ifller.
Her fley nedensel bir iliflki iinde birbirlerine sebep-sonu iliflkisi bakmndan baldr. Yani her fleyin bir nedeni vardr ve her neden zorunlulukla bir sonu dourur.
Felsefenin ana amac iflte bu nceden grlebilen etkileri kendi yararmza kullanabilmektir. nk insan, yaflamnn yarar iin zihninde tasarlad etkileri ara-gere
ve g bakmndan cisimlerin birbirlerine uygulanmalar
yoluyla retebilir. Her fleyden nce insann kendi yararn gz nnde bulunduran felsefe, bunun iin cisimler
dnyasna ynelmeli, ondaki sebep-sonu iliflkilerini
akla kavuflturmaya alflmaldr. Bu yzden felsefe
daima nedensel aklama ile ilgilenir. Yani bir etkiyi ortaya karan sebeplerin bilimsel bakmdan aklanmas
ile uraflr. Bu esas zere, oluflturucu bir srele var olmamfl fleyler felsefenin konusu olamazlar. Tanr byle
oluflturucu bir srele var olmamfl grnmektedir. nk onun nedensiz olduu, yani zihinde tasarlanacak bir
etki olmad daima sylenir. Bu durumda Tanr, nedenler zerinde iflleyen insan aklnn konusu klnabilecek
bir kavram deildir ve bu yzden dier tm tinsel yapdaki varlklarla, rnein meleklerle vs. birlikte felsefenin
konu alannn dflnda tutulmaldr.
2. e
3. b
4. d
5. a
6. c
7. b
8. e
9. a
10. d
Yantnz doru deilse nitenin Thomas Hobbes blmnn Felsefenin Amac ve Doas
ve Felsefenin Blmleri bafllkl ksmlarn yeniden gzden geiriniz. Hobbesa gre devlet,
felsefenin bir alt dal olan Yurttafllk Felsefesinin konularndan biridir.
Yantnz doru deilse nitenin Thomas Hobbes blmnn Felsefenin Yntemi bafllkl
ksmn yeniden gzden geiriniz. Hobbesa gre tam tersinin geerli olduunu, yani birlefltirme ynteminin sentetik, zmleme ynteminin analitik olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Thomas Hobbes blmnn Bilgi Kuram bafllkl ksmn
yeniden gzden geiriniz. Bu trden bir bilginin sonu bilgisi denen fleye rnek oluflturduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Thomas Hobbes blmnn Bilimsel Bilgi bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Hobbesa gre tanm, yklemi znesini zmleyen nermedir.
Yantnz doru deilse nitenin Thomas Hobbes blmnn Toplum Szleflmesi bafllkl
ksmn yeniden gzden geiriniz. Hobbesa gre toplumsal szleflmenin yurttaflla egemen g
arasnda deil, yurttafllarn kendi aralarnda yapldn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin John Locke blmnn delerimizin Kaynaklar zerine bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. John Lockeun zihnin ilk durumunun bir bofl kt, yani tabula rasa olduunu savunduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin John Locke
blmnn Karmaflk deler bafllkl ksmn
yeniden gzden geiriniz. John Lockea gre,
zihnin, nedensellii, yaln ideleri birbirleriyle
kaynafltrmakszn yan yana getirerek elde ettiini greceksiniz.
blmnn Cisim ve Tz deleri bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Lockeun renk
zelliini cismin ikincil nitelikleri arasnda saydn greceksiniz.
blmnn Lockeun Bilgibilimsel Grflleri
bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Lockea gre haz ve ac idelerinin oluflmasnda
hem duyumun hem dflnmn rol olduunu greceksiniz.
blmnn Doa Durumu bafllkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Lockea gre doal haklarn, yaflam koruma, kendini savunma, zgrlk ve mlkiyet haklar olduunu greceksiniz.
Sra Sizde 2
Hobbes tmellerin sadece birer ad olduunu savunur.
nsanlar dflncelerini anmsamalarna yardmc olacak
baz imlere-(iflaretlere) gereksinirler. Adlar iflte bu imlerdir. nsan, dflncelerini baflkasna aktarmak istedii
zaman bu imler, sembol-simge grevi grrler ve konuflma denen fley de bu sembollerin birbirlerine balanmasndan oluflur. O halde bir ad, bir im iin hizmet
grmek zere keyfi olarak seilen bir szcktr. Fakat
her adn bir fleyin ad olmas gerekmez. rnein Hibir
fley szc belli bir fleye iflaret etmez. Ayrca adlardan
bazlar tek bir fleyi adlandrrken (rnein, Sokrates ve
flu adam gibi) baflkalar pek ok fleyi ortak olarak adlandrrlar. Bu ortak adlara tmeller denir. Burada tmellik ada iliflkindir, yoksa adn gsterdii fley tmel
deildir. Dahas bu tmel ad herhangi bir tmel kavrama da iflaret etmez. Bu tmel szc hibir zaman doada var olan herhangi bir fleyin ad deildir, ne de zihinde oluflturulan herhangi bir dflncenin ya da imgenin addr. Tersine her zaman bir szcn ya da adn
addrlar.
116
Modern Felsefe-I
Kaynaklar
Sra Sizde 3
Locke Descartesn doufltan ideler dflncesine karfl
kmakta ve tm bilginin duyu verileri temelinde ykseldiini savunmaktayd. Ona gre zihin, bafllangta
bofl bir levhadr. Bu levha duyusal deneyimlerimizle giderek dolmaya bafllar. Yani zihnin tm ierii duyu verilerinin salad bilgilerle oluflur. Duyularmz nce
duyulur tikel nesnelere ynelir ve bu nesnelerin etkisi
sonucu zihne bunlarn seik alglar iletilmifl olur. Locke bunlara duyum (sensation) der ki, duyum idelerimizin ilk kaynadr. delerimizin teki kayna ise zihnimizin ifllemleridir. Zihnimiz duyular yoluyla kazandmz ideler zerinde alflp onlar alglar. Bylece nesnelerden edinemeyeceimiz baflka ide kategorileri salar. Bunlara da dflnm denir. nk bu kaynan
salad ideleri zihin yalnzca kendi i ifllemleri zerinde dflnerek edinir. Zihnimizin tm ierii ya duyumdan ya dflnmden gelir ve dflnm daima duyumdan sonradr. nce duyular yoluyla dfl dnyadaki nesnelerden salanan ideler alglanr, sonra zihin bunlarn
zerinde dflnr. O halde zihnimizde, daha nce duyulardan gememifl hibir fley bulunmaz.

Cooper, D. E. (1999). Epistemology: The Classic
Readings. Oxford: Blackwell Publishing.
Copleston, F. (1991). ngiliz Grgcl. eviren:
Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi.
Garber, D. Ayers, M. (2003). The Cambridge History
of Seventeenth Century Philosophy I - II.
Cambridge University Press.
Hobbes, T. (2001). Leviathan. eviren: Semih Lim,
stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Locke, J. (1996). nsan Anl zerine Bir Deneme.
eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc
Yaynevi.
Locke, J. (2007). Hkmet zerine Birinci nceleme.
eviren: Fahri Bakrc, Ankara: Krlang Yaynevi.
Morris, C. R. (1931). Locke, Berkeley, Hume. Oxford:
Clarendon Press.
Magee, B. (2001). Byk Filozoflar. eviren: Ahmet
Cevizci, stanbul: Engin Yaynclk.
Modern Philosophy. USA: Blackwell Publishing.
eviren: Muammer Sencer, stanbul: Say Yaynlar.
Problems. United States of America: McGrow Hill Inc.
Yaynlar.
MODERN FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N

George Berkeleyin zgn grfllerinin ana hatlarn saptayabilecek,
David Humeun deneyci grfllerini deerlendirebilecek,
Condillac ve Thomas Reid gibi dier bafllca empiristlerin grfllerini karfllafltrmal olarak tartflabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Birincil-kincil Nitelikler
Substratum
Esse Est Percipi
Duyum
Dflnm
Alg
zlenim
de
sko Saduyu Okulu
Saduyu lkeleri
indekiler
Modern Felsefe-I
Deneyciliin
zleyicileri Berkeley
ve Hume
GEORGE BERKELEY
DAVD HUME
DER BAfiLICA EMPRSTLER
Deneyciliin zleyicileri
Berkeley ve Hume
GEORGE BERKELEY
Deneyci bir dflnr olan Berkeley (1685-1753), rlandada domufl, Dublindeki
Trinity Kolejde matematik, mantk, dil ve felsefe eitimi almfltr. 1704de ayn okulda eitmen olmufltur. 1710da Protestan Kilisesine rahiplik grevine, 1724de Derry
kilise baflkanlna getirilmifltir. Bu arada Londray ziyaret etmifl, burada Addison,
Steele, Pope gibi nllerle tanflmfltr. 1728de Amerikada, Rhode Islandda bir kolej kurmaya alflmfl ama maddi sorunlar nedeniyle baflarl olamamfltr. 1734de
Cloyne piskoposu olarak atanmfl, 1752de ailesiyle birlikte Oxforda yerleflmifl ama
bir yl sonra ayn yerde lmfltr.
Bafllca yaptlar: Yeni Bir Grme Kuramna Doru (An Essay toward a New
Theory of Vision 1709), nsan Bilgisinin lkeleri zerine Bir Deneme (A Treatise
Concerning the Principles of Human Knowledge 1710), Hylas ile Philonous Arasnda Diyalog (Three Dialogues between Hylas and Philonous 1713), Alcipron
or the Minute Philosopher (1732).
nemli bir ngiliz empiristi olan Berkeley, Lockeun dflncesindeki tutarszlklar elefltirerek yola kmfl ama empirizmini bir znel idealizme ve immateryalizme srklemifltir. Her fleyden nce duyum ve dflnm ayrmn elefltirerek bunlar arasnda kkl bir farkllk olmadn savunmufltur. Bunlar birbirlerini btnleyen edimlerdir; duyularn salad verileri zihnin dflnme yetisi kuflkusuz ifllemek zorundadr. Aksi takdirde zihnimizde hibir ide kavram ve dflnce oluflamazd. Ayrca Lockeun soyut kavramlar-tmeller kuramn ve Lockeun birincilikincil nitelikler ayrmn elefltirmifl, ayrca Lockeun varln kabul ediyorum ama
ne olduunu bilmiyorum sylemiyle betimledii tz anlayflndan etkilenerek
madde tznn varln yadsmfltr. nk ona gre bilgisine sahip olamadmz
bir fley bizim iin yok demektir.
Berkeley duyum ve dflnm

arasndaki ayrm reddetmifl,
bunlarn birbirlerini
btnleyen edimler
olduunu savunmufltur.
Bilgi Kuram
Berkeley, henz Trinity Kolejdeyken Locke ve Malebranche incelemifl ve madde
tznn varlndan kuflkulanmaya bafllamflt. Yeni Bir Grme Kuramna Doru
adl yaptnda maddesel tzn temel nitelii olan uzamllk zerine eildi ve uzam
algsnn grme ve dokunma duyumlarnda nasl olufltuunu deneysel olarak gstermeye giriflti. Ona gre grme ve dokunma duyumlarnn balantlar mantksal
bir zorunluluk olmayp sadece alflkanlktan ileri gelir. Buradan kan sonu Locketa nesnel olduklar kabul edilen birincil niteliklerin de ikincil nitelikler gibi z-
Berkeley Lockeun birincilikincil nitelikler ayrmn

reddederek yalnzca ikincil
nitelikler olduunu savundu.
120
Modern Felsefe-I
nel olduklardr. Yani bunlar gerekte nesnede bulunmamaktadrlar. Bunlar da

ikincil nitelikler gibi nesnelere ykleyen insan zihnidir. Bylece Berkeley Locketaki birincil ve ikincil nitelikler ayrmn reddedip sadece ikincil nitelikleri kabul etmifl olur. Berkeley, buradan tm bilgimizin olgusal olarak grmeye ve teki duyusal deneyimlere bal olduu sonucuna varr. Biz asla uzay ya da bykl alglayamyoruz. Bir nesneye baktmz zaman farkl bakfl alarndan farkl grfllere ya da alglara sahip oluyoruz. Uzakl-mesafeyi de grmyoruz. Nesnelerin
uzakl deneyimimiz tarafndan telkin edilmektedir. Grdklerimiz, grme duyumuzun alglayabildii kadaryla nesnelerin niteliklerinden ibarettir. Bir objenin yaknln da alglamyoruz; ona doru gittiimizde ya da ondan uzaklafltmzda
onu farkl grfllerimize sahip oluyoruz. fiu halde bizim uzama iliflkin nesnel bir
kavrayflmz gerekleflmemektedir. Bu nedenle biz nesneyi de salt olarak alglamaktan uzaz: rnein nmzde duran kda baktmzda gerekte grme
duyumuyla algladmz nedir? Salt beyaz bir yzeydir. Algmzn tek nesnesi olan
bu beyaz yzey bizim algsal donanmmzdan bamsz olan nesnel bir fley midir?
yle olsayd flk deiflimlerinde renginde bir deifliklik olmamas gerekirdi; yine
yakndan baktmzda farkl, uzaktan baktmzda farkl grnmemesi gerekirdi.
fiu halde bu beyaz yzey bizim kendi duyumumuzdan baflka bir fley deildir. Bylece bu zihinsel ierik-ide, duyusal algmzn tek nesnesi olmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Berkeleye gre insan, dflsal

cisimlerin varoluflunu
S O R U
kavrad zaman btnyle
kendi idelerini dflnmekten
baflka bir fley
yapmamaktadr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Berkeley, Lockeun
birincil-ikincil nitelikler ayrmna karfl karak sadece ikincil nitelikSIRA SZDE
ler olduunu savunmufltur. Bunun ne anlama geldiini sz konusu ayrm da anmsayarak
aklaynz.
Berkeley bu durumda ncelikle, zihnin alflmalar ile zihin dflnda yer alan
nesneler arasnda
S O R U nasl bir iliflki olduu sorusunu sorar. Ve kendi idelerinden bamsz herhangi bir nesneyi kesinlikle keflfedemediinden emin olduunu ne srer; dflsal cisimlerin varoluflunu kavradmz zaman biz btnyle kendi ideleriDKKAT
mizi dflnmekten baflka bir fley yapmyoruz. Hibir fley, onlara herhangi birisi
bakmakszn, bir parktaki aalar ya da masa zerindeki kitaplar imgelemekten
SZDE
daha kolaySIRA
grnmyor.
Pekiyi ama tm bunlar, aalar ve kitaplar diye adlandrdmz zihnimizde bulunduunu fark ettiimiz belirli idelerden baflka bir fley
midir? Ve ayrca onlar o srada dflnmediimizi ya da alglamadmz syleyeAMALARIMIZ
bilir miyiz? Bir zihne iliflkili olmasnn dflnda herhangi bir fleyi dflnmek bile olanakszdr, bizim iin belli bir algsna sahip olmadmz hibir fley var deildir.
Nesnelerin Kbamsz
varolufluna iliflkin Berkeleyin zihninde kuflkulara yol aan
T A P
Lockeun felsefesi olmufltu. Ona gre Locke, epistemolojisini Berkeleyin kanlmaz olarak grd sonulara doru gtrememiflti; Locke, tze iliflkin olarak ne
olduunu bilmediim bir fley demiflti. Oysa bu Berkeley iin tzn var olmadTELEVZYON
n sylemenin bir baflka yolu idi. Ayrca, Locke, idelerle nesneler arasndaki iliflkiyi aklarken, birincil ve ikincil nitelikler arasnda gerek bir ayrm grmflt; birincil olanlar, byklk ve biim iken, ikincil olanlar renk, tat, koku ve bunlar gibi fleylerdi. N T E R N E T
Yine Locke, rengin zihinde varolduunu sylerken, biim ve bykln bir
nesnenin tzyle iliflkili olduunu sylyordu; bu tz ise ikincil niteliklerin arkasnda varolan ve bundan dolay zihinden bamsz olan devinimsiz maddedir. Buna karfllk Berkeley, tm teki niteliklerden soyutlanan byklk, biim ve devinimin kavranlamaz olduunu ne srer. rnein bir kiraz nedir? Krmz, yuvarlak, yumuflak, tatl ve hofl kokuludur; tm bu nitelikler ise kirazn duyular aracl-
N N
5. nite - Deneyciliin zleyicileri Berkeley ve Hume
yla retme gcne sahip olduu zihinde bulunan idelerdir; bylece yumuflaklk
hissedilir, renk grlr, yuvarlaklk hem hissedilir hem de grlr, tatllk tadlr,
koku da koklanr; tm bu niteliklerin var oluflu onlarn alglanmfl olmalarnda yatar. Bu niteliklerden ayr olarak duyulara verilen daha baflka bir gereklik yoktur.
fiu halde kiraz alglanan tm bu niteliklerden baflka bir fley deildir, yani kiraz bir
duyumlar kompleksini yanstr. Bu flekilde tm cisimler bir duyumlar kompleksinden baflka bir fley deildir. Bylece duyularla alglanan renk, tat koku gibi niteliklerin dflnda biim, byklk gibi daha baflka birincil nitelikler denen fleyler yoktur. Zihinde bile, nitelikleri birincil ve ikincil olarak ayrmak olanakszdr. Gerekte obje ve duyum ayn fleydir, bunlar birbirinde soyutlayamayz. Bundan dolay
bir obje alglanmfl niteliklerin bir toplamdr. Sonu olarak var olmak alglanmfl
olmaktr (esse est percipi). fiu halde tz ya da madde asla alglanmamakta ya da
duyulanamamaktadr. Bu durumda varolduu sylenemez. Eer tz var olmuyorsa ve sadece duyulanan nitelikler gerek ise, o zaman sadece dflnme, ya da Berkeleyin deyifliyle tinsel (spiritel) fleyler varolur. Byle olunca da, Berkeley madde teriminin anlamdan yoksun, anlamca bofl bir terim olduu sonucunu karr.
Bu konuyu Hylas ile Philonous Arasnda Diyalog adl yaptnn birinci diyalounda irdelemifltir: Locke, tz ya da maddenin duyuladmz niteliklere dayanak
(substratum) oluflturduunu ya da onlar desteklediini ne srmflt. Dayanak
(substratum) szcnn ne olduu bu iki kifli arasnda arafltrlr, ancak bir sonuca varlamaz. Bunun ve madde teriminin soyut varlklar gsteren terimler olduklar kabul edilir; soyut terimlerin gsterdii fleylerin dflnlemedii ve bu nedenle ve bu terimlerin anlamsz olduklar onaylanr. Burada duyulanabilir fleylerin gereklii olmadnn sylenmek istenmediini onaylyorlar, sadece duyulanabilir
fleylerin, onlar alglandklar srece var olduklar ifade ediliyor. Bu durumda sadece ideler var oluyor ancak bu noktada Berkeley flunu ekler: Umarm ide olarak
adlandrdmz bir fley daha az gerek olmaz. Berkeley yararsz olarak niteledii
madde terimini elimine etmek iin son olarak flunu syler: Ya duyularla ya da
yanstma (refleksiyon) yoluyla alglayabileceimiz fleylerin varolufluna karflt olarak uslamlama bulmaya alflmyorum. Sadece filozoflarn madde ya da cisimsel
tz olarak adlandrdklar fleyin varoluflunu yadsyorum ve bunu yapmakla insanln geri kalanna bir zarar verilmifl olmuyor, nk onu asla zlemeleri sz konusu deil.
Soyut Kavramlarn Nelii: Berkeley zellikle fizik biliminin madde kavramna dayanarak ifl yaptnn farkndadr. Bilim flunu ne srer: Biz grnm ve gereklii ayrabiliriz ya da ayrmalyz. Sz gelimi deniz mavi grnr ama gerekte
deildir. Berkeley bilim insanna meydan okuyarak duyulur dnyadan baflka bir
gereklik olup olmadn gstermek ister. Berkeley bilim alannda ska kullanlan g, ekim ve arlk gibi szcklerin gerek fiziksel varlklara iflaret ettiine ve
onlarn adlnda da maddesel tzn yer aldna inanldn syler. Oysa ona gre
biz bu terimlerin anlatt fleylerle asla karfllaflmamaktayz. Bunlarn tm de karfll olmayan soyut terimlerdir. Sadece duyulanan nitelikler gerekten vardr ve
tz kavram gzlemlenen niteliklerden yaplan yanltc bir karmdr. Gzlemlenen niteliklerin daima birlikte alglananlar, bir ad altnda belirli bir nesne kabul
edilerek, szgelimi; portakal, aa, kitap, tafl nesneleriymifl gibi grlmektedirler.
Benzer flekilde bilim insanlar fleylerin ifllemlerini gzlemledikleri zaman, arlk,
g gibi soyut terimleri kullanarak sanki bunlar nesnelerde gerekten varmfl gibi
dflnmektedirler. Ama szgelimi g fleylerin davranflndan aldmz duyumu
betimleyen basit bir szcktr ve bize duyularn ve refleksiyonun verdiinden da-
121
Berkeleye gre tm cisimler

bir duyumlar kompleksinden
baflka bir fley deildir.
Bir obje, alglanmfl

niteliklerin bir toplamdr ve
var olmak alglanmfl
olmaktr (esse est percipi).
122
Modern Felsefe-I
ha fazla da bilgi vermez. Berkeley bu zmlemesiyle bilimi ykmak amacnda deildi. O sadece fleylerin doasnn varoluflunu yadsyarak bilim dilini aydnlatabileceini dflnmfltr. G, arlk, nedensellik gibi terimlerin zihnimizin duyumdan
trettii idelere iflaret ettiinden daha fazla bir anlamlar olmadn vurguluyordu.
Biz scakln balmumunu erittiini deneyimleriz, ancak bu deneyimden bildiimizin tm, eriyen bal mumu dediimiz fleyin scaklk dediimiz fleyle daima birlikte gittiidir ve neden szcnn yerine geen herhangi tek bir fleyin bilgisine sahip olmadmzdr. Gerekten sahip olduumuz tek bilgi zel deneyimlerin bilgisidir. Ama tm fleylerin nedenlerinin ilk elden bilgilerine sahip olamasak bile, biz
fleylerin dzenini biliyoruz. Biz niin byle olduunun deneyimine sahip olmasak
bile, Ann B tarafndan izlendii biimindeki dzeni biliyoruz. Bilim bize fiziksel
davranfln bir betimlemesini verir ve gzlemlerimizden pek ok mekanik ilke ak
seiklikle formle edilebilir ve bunlar ndeyisel amalar iin yararl olurlar. Bylelikle Berkeley bilimi el srlmemifl olarak brakabilirdi, ama o bilimin dilini aydnlatmak istedi. Bylece hi kimse duyulur dnyadan karabileceimizden daha fazla bilgiyi bilimin bize verebileceini dflnmeyecekti ve duyulur dnya bize ne tz ne de nedensellii gsteriyor.
Berkeleyin Metafizii
Berkeley cisimlerin varln ve onlarn doadaki dzenini yadsmadna gre zihnimize dflsal olan nesnelerin, biz onlar alglamadmz zaman bile nasl varolduklarn ve nasl dzenlerini koruduklarn aklamak onun iin zorunlu olmaktadr. O varolmak alglanmfl olmaktr genel tezini aklarken duyulur fleyleri ve
zihnin dflndaki varoluflu yadsmadn dile getirir: Bu da zellikle kendi zihni deil, tm teki zihinlerdir. Onlarn benim zihnime dflsal olan bir varolufla sahip olduklar aktr nk deneyim araclyla onlarn zihnimden bamsz olduunu
keflfediyorum. Onlarn kendisinde varolduu bir baflka zihin daha var ki benim alglamadm zamanlarda onlar alglamaya devam etmektedir. Btn insan zihinleri zaman zaman durarak ilgisini nesnelerden baflka tarafa ektii iin her zaman
alglamak iin hazr olan bir Dflsal Zihin vardr. Bu zihin tm fleyleri bilir ve kavrar ve onlar bizim grflmze kendisinin takdir ettii kurallara gre o tarzda gsterir ki, bu durum bizim tarafmzdan doa yasalar terimiyle ifade edilir. fieylerin
varoluflu bundan dolay Tanrnn varolufluna bamldr ve Tanr doadaki fleylerin dzenliliinin nedenidir.
fiu halde gereklii deneyimimizin terimleri iinde betimlemeye ya da yorumlamaya alfltmz zaman, ilk nce benim gibi zihinleri olan teki kiflilerin bulunduu sonucuna ulaflrz. Buna dayanarak benim gibi teki kiflilerin de ideleri vardr
diyebilirim. Benim ve onlarn snrl zihinlerinden ayr olarak, zihne analoji ile daha byk bir Zihin vardr ve bu da Tanrnn zihnidir. Tanrnn ideleri doann her
zamanki dzenini kurarlar. Bizim zihnimizde bulunan ideler, Tanrnn bize bildirmifl olduu idelerdir. Bylece bizim gnlk deneyim iinde algladmz nesnelerin nedeni madde ya da tz deil, Tanrdr. Snrl zihinlerin tm deneyimlerini, dzenlilii ve deneyime bamll garanti ederek, koordine eden de yine Tanrdr;
bir baflka deyiflle O, bizim doa yasalarnn terimleri iinde dflnmemizi salar.
Bylece Tanrnn zihnindeki idelerin dzenlilik iinde sralanmalar insanlarn snrl zihinlerine ya da ruhlarna bildirilir ve Kutsal olan ile snrl zihinler arasndaki yeterlilik farklar iin msamahada bulunulur. fiu halde sonul gereklik maddesel deil, ruhsaldr (spiritel) Tanrdr ve biz onlar alglamadmz zaman onlarn
varoluflunun devam Tanrnn onlar srekli alglamakta oluflu ile aklanabilir.
Grld gibi Berkeleyin metafizii spiritalizm ve idealizm terimleriyle nitelenebilecek trdendir: Buna gre evrende sonul gereklik olarak Tanrsal zihin ile
biz insanlarn snrl zihinleri ya da lml ruhlar ve bir de bu zihinlerin ideleri
vardr. Ancak ideler onlar reten zihinlere baml olarak varolurken zihinlerin ya
da ruhlarn her biri Tanrnn yaratm olarak bamsz bir biimde vardrlar. Bu flekilde Berkeley felsefi materyalizmi ve ayn zamanda dinsel kuflkuculuu da bertaraf etmifl oluyordu. Lockeun empirizminden hareketle, zihinlerin daima tikel duyu deneyimi zerinde dflnmesi ve ifllem yapmas ve soyut terimlerin bir gerekliinin olmamasn ne srmesi Hume tarafndan tam bir anlatmn bularak mutlak kuflkuculua doru taflnacaktr.
DAVID HUME
Hume (1711-1776) skoyada, Edinburgda dodu. Edinburgh niversitesinde klasik diller ve felsefe okudu. 1734-37 yllar arasnda Fransada ilk ve temel felsefi yapt olan nsan Doas zerine Bir ncelemeyi (A Treatise of Human Nature) kaleme ald. Yapt ngilterede ilgi grmeyince Etik ve Politik Denemeleri (Essays Moral and Political) yaymlad ve bu yaptla ses getirdi. Birinci yaptyla dinsizlik sulamasna urad iin, hibir niversiteye kabul edilmeyince bir generalin sekreteri olarak 1745-49 yllar arasna Avrupay dolaflmfl, bu arada ilk eserini nsan
Anl zerine Bir Arafltrma (An Enquiry concerning Human Understanding) ad
altnda dzenleyip bastrmfltr (1748). Ayn yl ncelemenin nc ve son blmn hi deifltirmeden Ahlak lkeleri zerine Bir Arafltrma (An Enquiry Concerning the Principles of Morals) adyla yaymlad. 1752 ylnda Politik Sylemler (Political Discourses), 1759da ngiltere Tarihi (History of England) yaymland. Bunu
Drt nceleme Sav (Four Dissertations) ve Doal Din zerine Diyaloglar (Dialogues Concerning Natural Religion) adl yaptlar izledi.
Humeun Bilgibilimi (Epistemolojisi)

Hume, ngiliz empirizmini en u noktalara dek taflmfl, gerek Locketa gerek Berkeleyde grd ve can ekiflmekte olduuna inand baz metafizik kavramlar
sistemden tmyle dfllamay baflarmfltr. Bafllangta bilimsel nitelikli bir insan doas arafltrmasna inanyordu. Doa bilimlerindeki geliflmeler onu bu konuda
iyimser bir tutuma sevk etmiflti. Bilimsel yntemin doas, ona evrenin tm problemlerini zmek iin yeterli grnyordu: nsan zihninin iflleyiflini de byle bir
yntemle aydnlatmak olanakl olabilirdi. Ne var ki Hume insan dflncesinin mekanizmini betimlemek iin bilimsel yntemi kullanma dflncesini dorulama olanann bulunamayacan keflfetti. Bylece akla gsterdii gveni terk edip saduyu yntemine bel balad. O da tpk Locke ve Berkeley gibi, bir empirist iin
idelerin kayna sorunundan yola kmann uygun bir yol olduunu dflnd. Bu
konuda flyle der: Anlafllmas g, mulak felsefe sorunlarn zebilmek iin, insann anlama yetisinin doas zerine ciddi bir arafltrma yapmak gerekir. Bu arafltrma zihnin glerinin ve kapasitelerinin bir zmlemesini ortaya koymak biiminde olmaldr. Bu nedenle Hume zihnin ieriklerinin bir hesabn vermekle ifle
bafllayarak, ilgili daha baflka kavramlarn dikkatli bir zmlemesi ile birlikte kendi kuflkucu sonularndan kanamad.
Zihnin erikleri: Locke ve Berkeley gibi ona gre de, tm zihin ieriimiz bize duyularmz ve deneyimlerimiz araclyla verilmektedir. Zihnimizde bulunanlarn tm, onun deyifliyle genel terim olarak alglardr (perceptions); zihindeki bu
alglar, iki form iinde bulunur; bunlar izlenimler (impressions) ve idelerdir (ide-
123
124
Modern Felsefe-I
Humea gre zihinde

bulunan tm alglar iki form
iinde bulunurlar: izlenimler
ve ideler. Humeun idelerden
kast; dflnce, kavram,
imge gibi zihin ierikleridir.
as). Humeun ide deyince dflnce, kavram, imge gibi zihinsel ierikleri anlad
vurgulanmaldr. Ona gre zihnin ieriini bu izlenimler ve ideler oluflturur. Dflncenin orijinal ham maddesi bir izlenimdir ve bir ide, bir izlenimin salt bir kopyasdr. Bir izlenim ve bir ide arasndaki ayrm sadece onlarn canllk derecesindeki bir ayrmdr. zgn alg iflitirken, grrken, hissederken, severken, nefret
ederken, arzu ederken aldmz ya da yafladmz izlenimdir. Bu izlenimler biz
onlara sahip olurken canl ve aktr; bu izlenimler zerine dflnmde bulunduumuz zaman onlarn idelerine sahip olmufl oluruz ve bu ideler zgn izlenimlerin daha az canl versiyonlardr. Ac hissetmek bir izlenimdir; bu acnn anmsanmas ise bir idedir. Her tikel durumda izlenimlerin ide olarak karfllklar birbirine
benzer ama aradaki fark izlenimler canl canl iken idelerin izlenimlerin snkleflmifl, donuklaflmfl biimleri olmalardr. Aralarndaki bu farktan da te Hume, idelerin varlnn izlenimlere bal olduunu ne srer. Sonu olarak ide bir izlenimin basit tarafndan bir kopyasdr. Yani her ide iin ilksel bir izlenim bulunmaldr. Bununla birlikte her idenin bir izlenimi olmayabilir. Szgelimi biz hibir uan
at ya da denizkz grmedik ama bu ideler-fikirler bizim zihnimizde var: Hume bunun duyular ve deneyim tarafndan verilen materyalin zihin tarafndan yerini deifltirme, eksiltme, birlefltirme gibi edimlerinin bir rn olarak gereklefltiini
aklar. Bu flekilde biz birleflik ya da karmaflk idelerimizi olufltururuz.
Bir altn da dflndmz zaman imgelemimiz altn ve da idelerini birbirleriyle birlefltirme yoluna gider. Bu idelerin kken olarak izlenimlerini duyular araclyla daha nce edinmiflizdir. Yine de altn da gibi bir birleflik idenin kendine
zg bir izlenimi yoktur. Eer tm idelerin kken olarak bir izlenimleri olsayd o
zaman yanlfllk ya da anlamszlk diye bir fley de olmazd. Ama rnekten de grlebildii gibi zihindeki pek ok idenin bir izlenimi bulunmaz. Herhangi bir felsefi
terimi anlam ya da ideden yoksun olarak uyguladmzdan kuflkuya dflersek bu
sz konusu ide hangi izlenimden tretildi diye sormamz ve arafltrmamz gerekir.
Onu anlamlandrmak olanaksz oluyorsa, kuflkumuz pekiflerek devam edecektir.
Hume, Tanr idesi bile bu flekilde test edildii zaman, zihnimizde insanlar arasnda deneyimlediimiz iyilik niteliklerini ve erdemi snrszca bytmek suretiyle
bir Tanr idesi oluflturmak yoluna gittiimizi syler. fiu halde Tanr idesi de karmaflk bir idedir ve kendine zg bir izlenimi var m yok mu sorusu halen yant beklemektedir. Eer ideler genelde izlenimleri izliyorsa dflnme dediimiz fleyi ya da
idelerin kendilerini grup haline getiren uygulamalar nasl aklayabiliriz?
delerin arflm: Hume bu sorunun yantn zihnimizin iflleyiflini byk lde yneten bir arflm mekanizmasna balamaktadr: Zihin izlenimleri ald
zaman bunlar iki biimde yeniden ortaya kabilirler; birincisi bellekte anmsama
yoluyla ortaya kmalar, ikincisi de imgelemde imge olarak ortaya kmalardr.
Ama her iki durumda da izlenimler gitmifl, onlarn yerini snk versiyonlar, yani
ideler almfltr. Bellek, yalnzca yaln-basit ideleri deil, ama onlarn sra ve konumlarn da korur. Buna karfllk imgelem byle bir snrlama altnda deildir; rnein
yaln ideleri keyfi olarak birlefltirebilir ya da karmaflk ideleri yaln idelere zerek
daha sonra bunlar yeniden dzenleyebilir. Humea gre, bu durum fliirlerde ve romanslarda sk sk karflmza kan bir olgudur. Ama imgelem dflnceleri-ideleri
zgrce birlefltirebilmifl olsa da bu edimi genellikle baz arflm ilkelerine gre
gereklefltirir. Bellekte ideler arasnda ayrlmaz bir bant olduu halde, imgelemde byle bir bant yoktur. Yine de ideler arasnda bir birlefltirici ilke, bir idenin
doallkla bir baflkasn getirmesini salayan bir arfltrma zellii vardr. Hume
bunu genellikle stn gelen nazik bir kuvvet (a gentle force) olarak betimler; o,
Zihin, duyular ve deneyim

tarafndan verilen materyali
yerini deifltirme, eksiltme,
birlefltirme gibi edimlerle
birleflik ya da karmaflk
idelere dnfltrr.
bunu insan doasnda verili bir fley olarak kabul eder. Buna arflm mekanizmas diyebiliriz: Bu mekanizma genel olarak biimde alflr; benzerlik, zamanda
ve uzayda bitifliklik ve neden-etki ba. mgelem kolaylkla bir ideden ona benzeyen bir baflkasna geer: Bir resim bizi onun orijinalini dflnmeye srkler. Yine
zihin uzayda ve zamanda dolayszca ya da dolayl olarak bitiflik olan dflnceleri
birlefltirme alflkanl kazanr. Bir binada bir daireden sz ediliyorsa, doal olarak
tekileri de anlama ya da arafltrma dflncesine srkleniriz. Yine zihin srekli
olarak birbirini izleyen izlenimler arasnda alflkanlk olarak neden-etki ba kurar.
rnein eer bir yaray dflnrsek ister istemez ok fazla acyp acmayacan da
dflnrz; yani acmann nedeni yaradr. Ancak Hume bu sonuncu arflm biimine, bir baflka deyiflle nedensellik ilkesine ok zel bir ilgi gstererek onu derinlemesine incelemifltir. Hume bu arflm ilkelerinin zihindeki idelerin tm balantlarnn temelinde yer aldn belirtir; yle ki hibir zihinsel ifllem yoktur ki bu ilkelere dayanarak aklanmasn.
Hume dflnmenin ifllemlerini bafllk altnda ele alr: Bunlar Locketaki ayrmlafltrmaya az ok benzer bir biimde, iliflkiler, kipler ve tzlerdir. Bunlarn kavranfl sadece izlenimlerin alnmasn deil, izlenimlerin alnmasyla uyarlan belirli
zihinsel ifllemleri de ierir. Humeun buradaki tm ilgisi bu iliflkileri nasl kavradmz ya da bildiimiz noktasnda toplanmfltr.
Nedensellik lkesi: Nedensellik ilkesi tm bilgilerimizin geerliliinin kendisine dayandrld temel bir ilke olarak kabul edilir. Ama eer nedensel sreleri
kavrama kapasitesine sahip deilsek, o zaman bilgiye de sahip olamayz demektir.
Berkeley nesnelerin iindeki etkin nedenleri keflfedemeyeceimizi ne srmesine karfln, onun niyeti fenomenlerin nedenine bakmakt ve bundan dolay
doadaki ndeyilenebilir dzeni Tanrnn etkinliine balamflt. Hume ise nedensellik ilkesine kuflkuyla yaklaflr ve flu soruyu sorar: Nedensellik idesinin kkeninde ne var? Mademki ideler izlenimlerin kopyalardr, bize nedensellik idesini veren izlenim hangisidir ya da var mdr? Onun bu soruya yant olumsuz olmufltur: Nedensellik idesine karfllk gelen bir izlenim yoktur. O halde nasl oluyor da zihnimizde nedensellik idesi bulunmaktadr? Objeler arasndaki belirli iliflkileri deneyimlediimiz zaman zihnimizde bir nedensellik idesi domufl olmaldr: Biz neden ve etkiden sz ettiimizde; biz A, Bnin nedenidir, demek isteriz.
Ama A ve B arasndaki ne trden bir iliflki bu syleme yol amaktadr? Deneyim
bize iliflki gstermektedir: Birincisi yaknlk ya da art ardalk, ikincisi zamanda ncelik ve ncs srekli birliktelik. Biz tm bu iliflkilerde daima Ann B
tarafndan izlendiini grrz; ama bir baflka iliflki daha var ki saduyu ounlukla nedensellik deyince bunu anlar; bu da A ile B arasnda zorunlu balantnn bulunduudur. Oysa ne art ardalk, ne zamanda ncelik, ne de srekli birliktelik nesneler arasndaki zorunlu balanty bize gstermemektedir ama Humea gre, biz nesneleri bireysel olarak dflndmz zaman onlar birbirinden
bamsz olarak dflnrz; biri tekini ima etmez. rnein oksijenin hibir gzlemi bize hidrojenle birlefltiinde suyu vereceini ima etmez; biz bunu sadece
ikisini birlikte grdkten sonra biliriz. Bundan dolay biz sadece bir nesnenin
varln bir baflkasndan deneyim araclyla karmlayabiliriz. Biz art ardalk,
ncelik ve srekli birliktelik izlenimlerine sahip olduumuz gibi zorunlu balantlarn izlenimine sahip olamyoruz. Bylece nedensellik nesnelerde gzlemlediimiz bir nitelik deildir. Ama daha ok A ve B rneklerinin tekrarndan retilen
bir arflm alflkanldr.
125
Humea gre zihnimizin
arflm mekanizmas
benzerlik, zamanda ve
uzayda bitifliklik ve nedenetki ba olmak zere
biimde alflr.
Humea gre deneyim bize

nesneler arasnda iliflki
gsterir; yaknlk ya da
ardardalk, zamanda ncelik
ve srekli birliktelik.
Bunlarn nde de A
nesnesiyle B nesnesi
arasndaki iliflki zorunlu
deildir. O halde nedensellik
nesnelerde gzlemlenen bir
nitelik deil, A ve B
rneklerinin tekrarlarndan
retilen bir arflm
alflkanldr.
126
SIRA SZDE
Modern Felsefe-I
D fi Ngre
E L deneyim,
M
Humea
nesneler arasnda zorunlu
balantlar olduunu
kantlayamad
iin doa
S O R U
bilimleri kesin bilgi
salayamaz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Humeun nedensellik
SIRA SZDE ilkesine iliflkin elefltirisini ve bunun bilimlerin durumunu neden
tehlikeye attn aklaynz.
D fi Nilkesinin
ELM
Nedensellik
tm bilgi trleri iin merkezi bir kavram olduunu Hume
kendisi de belirtmektedir ancak onun nedensellie iliflkin ulaflt bu kuflkucu sonu, doa bilgisinin
olanan zora sokmufl oluyordu. Hume bilgi trlerini ikiye
S O R U
ayrr: ideler aras iliflkilere dayananlar ve olgulara iliflkin olanlar. Birinci grup
mantk ve matematik bilgilerini ierir. Bu bilgiler ya sezgisel (intuitif) ya da tantlaDKKAT
mal (demonstratif)
olarak doruluklar gsterilebilen bilgilerdir. rnein klid
geometrisinin aksiyomlar sezgisel olarak bilinir; bir genin i alarn toplamnn
SIRAtoplamna
SZDE
iki dik ann
eflit olduu da tantlamal olarak bilinir. Olgu konularna
gelince; doadaki olgular arasnda zorunlu bir neden etki olduunu gsterir bir kant bulunamadna gre bu alanda kesin bilgiden sz edilemeyecei sonucuna
AMALARIMIZ
vard. Varolmaya bafllayan her ne varsa bir nedeni olmaldr inancn kabul etmek iin ortada hibir neden kalmamfltr. nk bu alandaki tm bilgilerimiz deneyime ya da algya dayanmaktadr. Deneyim bize nesneler arasnda zorunlu baK T A P
lantlar bulunduunu kantlamamaktadr. O halde fizik, kimya, biyoloji gibi doa
bilimlerinin salad bilginin kesinlii kuflkuludur.
Dfl Dnya Gereklii: Humeun bu kktenci empirizmi onu, cisimlerin ya
TELEVZYON
da nesnelerin bizim dflmzdaki srekli ve bamsz varln dorulayacak hibir
yol ya da yntem bulunmadn onaylamaya gtrd. Sradan deneyimimiz bizim dflmzda fleylerin varolduunu bize telkin eder, ama tm idelerimizin izlenimlerin kopyas
fikrini ciddiyetle ele alrsak, bunun felsefi sonucu bizim
N T E R N olduu
ET
tm bildiimizin izlenimler olmas gerektiidir. zlenimler isel znel durumlardr
ve dflsal gerekliin ak bir kant olamazlar. Kuflkusuz biz daima nesnelerin gerek bir dnyas varmfl gibi davranrz; bu durumda Hume, tmmzn nesnelerin var olduuna iliflkin dflnmelerimizi kendiliinden doru olarak almaya istekli idi, ama o, bizim niin bir dfl dnya olduunu dflnmemizin nedenini arafltrma ifline giriflti.
Nesnelerin bizden bamsz varolduunu duyularmz bize sylemez, o halde
onlar alglamay braktmz zaman, varolmaya devam ettiklerini nasl biliriz? Bir
fleyi algladmz zaman bile biz asla nesneden, ondan saladmz izlenimden
ayrt edebilecek bir grfl de dhil ikili bir grfl elde edemeyiz; biz sadece izlenime sahip oluruz. zlenimlerin ya da idelerin tesinde onlar mmkn yapan fleylere ulaflmaya zihin iin hibir yol grnmyor. Dflnme yoluyla gkyznn derinliklerine ya da evrenin en uzak noktalarna belki gidebiliriz ama kendi kendimizin tesine bir adm bile ilerleyemeyiz. Ya da herhangi trden bir varoluflu kavrayamayz. fiu halde bizim dflmzda bir fleyler dnyasnn varolduu inanc, izlenimlerimizin iki zel niteliine iliflkin olarak imgeleme gcmzn bir rndr; imgeleme gcmz izlenimlerde sabitlik ve tutarllk gibi iki zellik yakalar. rnein
pencereden baktmda hep ayn da, evi ve aalar gryorum. Bakmaktan vazgeerek baflka fleyler yapyorum sonra gelerek pencereden yine bakyorum. Grdm nedir? Bir nceki bakflmda grdklerimin aynsdr. Yani fleylerin dzenleniflinde bir deiflmezlik, sabitlik olduunu grrm. Karflmda grdm fleylerin aralarndaki dzenlenifl tarz hep ayndr. Bu izlenimlerimizdeki deiflmezlik-sabitliktir. Buna dayanarak imgelem, bize onlar grsek de grmesek de onlarn ayn dzen iinde kalacan dflndrr. Ayn flekilde her ne zaman atefle bir odun
atsam odunun yanarak kl olacan biliyorum. flte bu da fleylerin deiflim sre-
N N
127
cindeki tutarllktr. Atefle iliflkin izlenimlerimizde deiflim sreci bakmndan hep

bir tutarllk vardr. Bu nedenlerden tr imgelem, dflmzdaki nesnelerin bamsz varolufla sahip olmay srdrdne inanmaya bizi srkler. Ama bu bir inantr, ussal bir kant deildir, nk izlenimlerimizin nesnelerle balantl olduu iddias aklda herhangi bir temelden yoksundur. Hume bu kuflkuculuunu benlik,
tz ve Tanr konularna da geniflletir.
Hume herhangi bir ben kavramna sahip olduumuzu kabul etmez. Bunun paradoksal bir durum olduunu ne srer. Ben demekle ne demek isteriz? Bu ide
hangi izlenimden tretilmifl olabilirdi? Ben idemizi oluflturan srekli ve zdefl bir
gereklik var mdr? Deiflmez bir biimde ben idemizle birlikte giden herhangi bir
izlenime sahip miyiz? En itenlikli bir biimde ben-kendim dediim fleye bir girifl
yapmaya alfltm zaman kendimi hep zel bir algya, scak, souk, sevgi, nefret,
ac, haz gibi zel bir algya gitmifl olarak buluyorum. Herhangi bir anda, bir algnn dflnda olarak asla benimi- kendim dediim fleyi yakalayamyorum. Sonu olarak Hume, srekli bir ben-zdeflliini kabul etmez. nsan deyince geriye kalan fley,
ona gre, farkl alglarn bir toplamndan ya da paketinden baflka bir fley deildir.
fiu halde niin ben diye dflnyoruz, bunun aklamas ne olabilir? Hume bunu
bize srekli zdefllik izlenimi veren bellein gcne balar: Hume zihni muhtelif
alglar ard ardna grnme getiren bir tr tiyatroya benzetir. Ama bu sahnelerin sunulduu yer kavramna en yakn mesafede bulunmuyoruz (akt. Stumpf,
1994: 285).
Tz: Humeu zaman boyunca zdeflliini bir flekilde koruyan srekli bir benin
varoluflunu yadsmaya gtren fley, tzn herhangi bir formunun varoluflunu yadsmfl bulunmasdr. Locke renk, biim ve teki niteliklere sahip olan bir fley olarak
tz dflncesini kabul etmiflti ama ne olduunu bilmediim bir fley demekten de
geri kalmamflt. Berkeley ise niteliklerin altnda yatan bir tzn varoluflunu yadsmfl ama ruhsal tzler idesini korumufltu. Hume ise herhangi bir form iinde bulunan bir tzn varoluflunu yadsma yoluna gitti. Bir baflka deyiflle maddesel tz de
tinsel tz de kabul etmedi. Hume byle bir tzn duyum izlenimlerinden tretilemeyeceini ne srd. Eer tz idesi bize duyularmz araclyla taflnyorsa, tz
flunlardan hangisidir? Eer gzlerimizle alglyorsak o bir renk olmaldr, eer kulaklarmzla alglanyorsa o bir ses, eer dilimizle alglanyorsa bir tat olmaldr.
Bundan dolay, zel niteliklerin koleksiyonundan ayr olarak bir tz idesine sahip
olduumuz sylenemez.
Locke, Hume ve Berkeleyi tz kavramna bakfllar bakmndan karfllafltrnz.
SIRA SZDE
Tanr: Humeun tm idelerimiz deneyimden gelir, deneyimin tesinde yer
fi N ETanr
L M kavram
alan hibir ide yoktur biimindeki kktenci empirist ncl,D onu
bakmndan da kuflkucu bir noktaya srklemifl oldu. Ona gre Tanrnn varoluflunu tantlamaya ynelik pek ok giriflim, nedenselliin belli versiyonlarna
dayanS O R U
drlr. bunlar arasnda zihin zerine daima gl bir etki yapmfl bulunan form verme- biim verme, dizayn etme argman bulunur. Hume ncelikle bu uslamlamaDKKAT
y elefltiri szgecinde geirir.
Bu uslamlama doadaki gzel dzenin gzlemlenmesiyle bafllar. Bu dzen heSIRA SZDEtrdeki dnz biimden yoksun materyal zerine insan zihninin dayatabilecei
zene benzemektedir. nsan nasl biimsiz maddeye bir form kazandrabiliyorsa ve
bu flekilde sz gelimi bir heykel ortaya kyorsa, ayn flekilde bu doaya bafllanAMALARIMIZ
gta form veren bir sanat da bulunmaldr; bu da Tanrdr. Bir kez etkiden ne-
Locke maddi ve ruhsal

tzleri kabul etmifl ama
bilinemeyeceklerini
savunmufltu. Berkeley
maddi tz reddetmifl ruhsal
tz benimsemiflti. Hume ise
tz tamamen reddetti.
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
128
Modern Felsefe-I
dene gitmek yeterli bir yol deildir; doaya form veren baflka bir fley de olabilir.
Ayrca biimi olmayan ham maddeye insann form kazandrmas doaya form veren ilke dflncesi arasna benzerlik iliflkisi kurmak da doru deildir nk bu
ikisi birbirinden ok farkldr. fiu halde Tanrnn varl da inanca konu olmaktan
te kantlanamaz.
Humeun Etik Grfl

Hume, tm kuflkuculuuna karfln etik konular da dikkatli biimde ele almfltr. nsan Doas zerinenin 3. kitabnn afl tmcesi flyledir: Ahlak tm tekilerden
daha ok bizi ilgilendiren bir konudur. Bu konuya ilgisi ylesine byk idi ki Galileo ve Newton doal bilim alannda ne yapmfllarsa o da aynsn ahlak alannda
yapacan dflnyordu. Ahlak lkeleri zerine de ahlak felsefesi Copernicusun
zamanndan nceki ayn kofluldadr... Tpk soyut genel ilkeleriyle daha eski bir bilimin daha deneysel bir ynteme doru gitmek zorunda olmas gibi, filozoflarn da
etik uyuflmazlklarda uygun bir reform girifliminde bulunmalar zaman gelmifltir.
diye yazyordu. Hume bu nedenle olgu ve gzlem zerine temellenmemifl olan
hibir etik sistemi ne denli incelikli ve dhice olursa olsun beenmedi.
Hume iin etie iliflkin temel olgu ahlak yarglarnn sadece akl tarafndan deil, sempati-duygudafllk duygusu tarafndan dzenlenmifl olmasdr; kuflkusuz,
etik kararlara iliflkin tartflmalarda akl dikkate deer bir rol oynayabilir, ama herhangi bir ahlaksal vg ya da yergi konusunda tek baflna yeterli deildir, fleklinde dflnmektedir. Akln ahlakta oynad roln snrlar olgu konular ve iliflkiler
zerine yarglarda bulunmaktr. Oysa iyi ve ktye iliflkin etik yarglar, olgu konular ya da iliflkilerle snrl deildir. rnein neden cinayet ifllemeyi bir su olarak
yarglyoruz? Su dediimiz fley bir olgu konusu mudur? Eer eylemi betimlerseniz,
olayn gereklefltii zaman, kullanlan silah, ksacas olaya iliflkin tm ayrntlar bir
araya getirseniz bile, akl yetisi halen, su etiketinin ilifltirilmesi olgusundan izole
olmufl deildir. Ve yine bu eylem, daima ve tm koflullarda bir su olarak grlmeyebilir. Ayn eylem z-savunma ya da resmi infaz olarak da grlebilir. yi ya
da kt yargs tm olgular bilindikten sonra verilir. Bir eylemin iyilii ya da ktl akl tarafndan keflfedilen ya da karmlanan yeni bir olgu deildir ve yine
etik sylem matematiksel uslamlamaya benzemez. gen ya da daireye iliflkin birka olgudan ilave olgular ve iliflkiler karmlanabilir. Ama iyilik tpk gzellik gibi, akl yoluyla ek olarak tmdengelimsel bir sonu biiminde karmlanacak fleyler deildir. klid dairenin tm niteliklerini tmyle aklad ama herhangi bir
nermede onun gzelliine iliflkin bir tek sz bile sylemedi (akt. Stumpf, 1994:
288). Bunun nedeni aktr. nk gzellik dairenin bir nitelii deildir. O izginin herhangi bir parasnda bulunmaz; onun paralar bir merkezden eflit uzaklktadr. Gzellik, bu biimin-dairenin insan zihninde rettii bir etkidir; bu etki duygusal alanda kendini gsterir. nk bu alanda bir olgu durumu ya da gerek varolufl bulmak istersek bulacamz fley nedir? Hangi yolu tutarsak tutalm, sadece
belirli tutkular, gdler, arzular ve dflnceler. Daha baflka bir olgu durumu yoktur. Btn bunlar ise akl deil duygu konusudur, bunlar nesnede deil bizim iimizde bulunurlar.
Hume duygu, duyarlk ya da sempati yetisi zerinde bir etik sistem kurduunun farkndayd ve etii hofllanma konusuna indirgemek olduka riskli bir durum
olabilirdi. nk bu flekilde ahlak yarglar znel ve greli olmufl oluyordu. Ayrca duyguyu ya da duyarll vg ve yerginin kayna haline getirmek, etik yarglarmzn bizim bireysel kendi-karmz ve ben-sevgimiz biimindeki bir ltten
kacan ima etmifl oluyordu. Hume bu iddialar etik duyarlln tm insanlarda

bulunduunu vurgulayarak, yadsd; insanlarn ayn eylemleri vdn ya da knadn syleyerek, vg ve yerginin ok dar bir ben-sevgisinden kmadn ekledi. Ona gre, sempati duyarll ya da duygudafllk insan doasnda kendisinden daha geneli olmayan bir ilke olarak alnmaldr. Bu insan kapasitesi araclyla biz sk sk nerede ve ne zaman olursa olsun, gereklefltirilen erdemli eylemleri
vme yoluna gideriz. Bu eylemlerde kiflisel -ilginin herhangi bir grnm keflfedilemez ya da flu anki mutluluumuz ve gvenliimiz ile balantl olan herhangi
bir iliflki keflfedilemez; bunlar birbirinden ok ayr fleylerdir. Ayrca, bir dflman tarafndan performe edilen cmert, cesur, asil bir ifl bizim beenmemize engel olamaz. Bu dflncelerin sonucu olarak Hume, vg ve yergi yarglarmz iin biz insanlarda bulunan duygudafllk-sempati kapasitesinin yeterli bir aklama saladna ikna oldu.
Humeun ahlak duygusu ve duygudafllk kavram geleneksel etik kuramlarla
keskin bir ztlk iindedir. Bu kuramlarda ahlakllk, eylemlerin bir etik kurala iliflkisi iinde ortaya kar; byle bir etik kuram bir eylemi etik kurala uymas ya da
uymamas bakmndan iyi ya da kt olarak betimleme yoluna gider. Ama Hume
etik kurallar bulunduu hipotezini kabul etmez, nk byle bir hipotez tmyle
anlafllmaktan uzak ve asla akla uygun klnamayacak bir durumdadr. Tersine Hume, etik iin almaflk bir hipotez nerir: Zihinsel bir eylem ya da nitelik, bir gzlemciye hoflnutluk yaratan bir beenme duygusu veriyorsa o zaman erdem olarak
betimlenebilir, tersi de erdemsizlik olacaktr. Gzlemciye beenmenin-onaylamann hoflnutluk duygusu veren nitelikler arasnda kibarlk, ihtiyat, giriflkenlik, alflkanlk, tutumluluk, aklselim-makul dflnme, saduyu, basiret gibi nitelikler vardr. Yine, dnyaca kabul edilen uzlafllar vardr; bunlar arasnda, itidal-lmllk,
sabr gsterme, sadk olma, saygl olma, dflnceli olma, dflnmede hzllk ve
anlatm gzellii vardr. Bu niteliklerde bizim vgmze yol aan fley nedir? Ona
gre bu nitelikler yararl ve uygun niteliklerdir. Ama yararl nedir? Kuflkusuz birisinin ilgisini doyurandr. O halde kimin ilgisini doyurandr? Sadece bizimkini deil;
bizim beenmemiz ounlukla daha telere yaylr. Yaptklar ifllerle karakter ve
eylem olarak beenilenlerin ilgisini doyurmaldr. Yararllk, Hume tarafndan doal bir sonuca ynelim olarak tanmlanr. O, yine flunu kabul eder: Yararl olan ve
zararl olan arasndaki ayrm, en temel etik ayrmdr; eer bir fley yararl ise o etik
duygunun kaynadr ve bu yararllk daima kendimize referans olarak dflnlmemelidir. Toplumun mutluluuna katk yapan her fley kendisini dorudan doruya bizim beenmemize-onaylamamza sunar. Burada ahlaklln temeli iin byk lde kabul edilen bir ilke vardr.
Hume adalet ilkesi zerinde de durmufltur: Ona gre, genel barfl ve dzeni
betimleyen adalet tekilerin kazanmlarndan genel bir uzak durma ilkesi olarak
kifliliinde ve kazanmlarnda gvenlik iinde olmak isteyen her kiflinin kendi karn yanstr. Bu gvenlik ve mutluluk bir adalet dzeninin bulunduu bir toplum iinde kazanlr. Bu balamda adalet kiflisel ilginin bir yansmasdr. Adalet ilkesinin yarar kiflisel kazanc korumasdr. Bu nedenle kamusal yararn adaletin biricik kkeni olduunu syleyebilecek duruma gelir. Ve bu erdemin iyi sonular
douraca dflncesi onun deerliliinin biricik temelidir. Toplumsal yararllk ya
da kiflisel kazan, bizi topluma doru ya da bir adalet sistemine doru srklemesine karfln, kiflisel kazancn tesinde o adalet iin etik temeli salayan bir fleydir.
Adaleti bir etik erdem nitelii yapan fley ve tersine adaletsizlii yapan fley, kiflisel
kar deil, daha ok bir sempati duygusudur. Biz, sadece kendi kiflisel karmz
129
130
Modern Felsefe-I
ilgilendirdii iin deil, ama teki insanlarda bizim sempati-duygudafllk araclyla paylafltmz bir ac ve hoflnutsuzluk duygular rettii zaman adaletsizlii knarz ve mahkm ederiz. Bu nedenle Humea gre insanlarn her birinin kendi kiflisel kar adaletin tesis edilmesinin kkensel gdsdr, ama kamusal kar demek olan duygudafllk, ahlaksal onaylamann kaynadr.
Humeun Politik ve Ekonomik Kuram

Humeun politik ve ekonomik konulara iliflkin grflleri, onun etik ve psikolojik
grflleri ile yakndan iliflkilidir. nsan doas bilimi ile ilgili geliflmeyle yaflam boyu ilgilendii iin, politik ve ekonomik kurumlarn insansal kurumlar olmalar nedeniyle, bu kurumlara iliflkin inceleme ve elefltirilerini de insan doasnn olgular
zerinde temellendirerek gereklefltirme yolunu tuttu. Bu konulardaki dikkate deer kesinlii ve pratik ngrs grfllerinin ngiliz politik dflncesinin gelifliminde olduka nemli bir pay sahibi olmasn salamfltr.
Tm politik problemlerin zmnde yarar ilkesini ngrr. Bu grfl Adam
Smith, Paley ve Bentham tarafndan da izlenmifltir. ncelikle toplumsal szleflme
grfln elefltirir; ncelikle toplumsal szleflmenin tarihsel olgu olduunu gsterir hibir kantn bulunmadn dile getirir. Eer durum byle ise varolan tm ynetimler yasadfl bir duruma dfleceklerdir. kinci olarak bu kuram aslnda hibir
fleyi aklamamaktadr, bu nedenle gereksizdir. Ynetime itaat etme devi denecekse, aslnda bu dev verilen sz tutma ykmllne dayanr. Sz konusu
ykmllk ise yine yararllk dflncelerinden gelir. Verilen bir sz yerine getirme devi politik ykmll aklamaz, ancak o olmakszn dzenli bir toplumun olanakl olamayaca, dzenli toplum olmaynca da aktr ki insanlarn mutluluunun korunamayaca olgusuna dayanr.
Hume, zel mlkiyet konusundaki grflnde Lockeun mlkiyet hakkn emek
zerine temellendirmesini doru bulmamfltr. Bunu daha ok tahta kma, iflgal etme, yerine geme hakk, zaman aflmna dayanan hak gibi yerleflik kurumlara dayal alflkanlk ile aklamfltr. nsanlar asla bunu emek ya da dorudan yararllk
temeli zerinde bile dzenlemeye alflmamfllardr, nk bu ilkeler zerindeki
datmn glklerini bafla klamaz bulmufllardr. Buna karfllk teki alflkanlklarn insanlar zerindeki etkisi daha byk olmufltur. Bu kurumsal alflkanlklar
zerinde yaplandrlp garanti altna alnnca, daha farkl bir uygulama gereksiz
grlmfltr.
Hume otoritenin snrlarnn daha sk belirlenmesini isteyenlerin yannda olmaya eilimli olduunu kabul eder. Hibir durumda insan mutluluu feda edilmemelidir; aralar amalara baskn olmamaldr. Salus populi suprema lex (halkn mutluluu en yksek yasadr) ilkesi doru ilkedir ve bu hi kuflkusuz bazen isyana
baflvurmay da hakl gsterebilir. Buradaki sorun, onu hakl gstermek iin gereken fleyin ne lde zorunlu olduunu nasl bileceimizdir? Hume bu adan itaat
etmede srar etmeye eilimli olanlarn tarafnda bulunmak istediini kabul etmifltir.
Humeun ekonomiye iliflkin grfllerine gelince: Bu adan Hume, halen bir geifl dnemindedir. nk terimi kullanmasa bile bir ekonomi biliminin olaslna
inanmaktadr. Onun bu alandaki ilgisi yine temelleri insan doasnda bulunan fenomenlerle iliflki iinde aa kar. Her trl eylemde insan kendi mutluluunu
kovalar ve mutluluu kolayca elde edebilmek iin en gerekli adm atabilmenin
yolu ekonomik yaflamn bilimsel olarak arafltrlmas gerekir. Gerekte maksim belki yanlfl olabilir ama politikann amalar iin onun doru olduunda srar eder.
Dnyadaki her fley emekle satn alnr ve sadece tutkularmz emek harcamann
nedenleridir. Tm arzular ve tutkular hatta hrs ve lks, ekonomide kflkrtc olurlar.
Mandevillein zel kusurlar toplumsal iyiliktirler. Kusurun kendisi asla toplum iin
bir avantaj olamaz ama iki zt kusur yalnz birine gre daha avantajl olabilir. Ktcl lks defetmekle, tembellii ya da teki insanlara aldrmazl tedavi etmeksizin
sadece endstriyi kltrsnz. Geri emek, Humeun kuramnda merkezde yer almasa da, emeki kesimlerin seslerini gl bir biimde duyurmalarnda srar eder.
Herkes olabildiince yaflamdan zevk alabilmeli, emeinin meyvelerine tam olarak
sahip olabilmeli, olabildiince konforlu bir yaflam srdrebilmelidir. Devlet de vergilendirme kapasitesinin artmas suretiyle bundan yararlanabilir; kuflkusuz zenginliin dalmndaki farkllklar zayflamann en birincil nedenidir.
Humeun grflleri arasnda nfus kuramnn bafllanglar da bulunmaktadr.
Nfusun bymesi ekonomik koflullara ok yakndan baml olarak grlr ve yine ekonomik geliflmeyi de ok yakndan etkileyecei dflnlr. Ancak Adam
Smithin Uluslarn Zenginlii yaptn okuduktan sonra grflleri dikkate deer bir
keskinlik kazand. O, merkezi bir zayfla deinir. Ve flunlar syler: iftliklerin
kiralanmas rnn fiyatnn bir ksmn oluflturur. Ama bu fiyat ayn zamanda nitelik ve talep tarafndan da belirlenir. Bu onun pozisyonunun genel akl baflndal ile uyumludur. Dnyada her fley emek karfll satn alnr demesine karfln
bizim tutkularmz emein biricik nedenleridir demeyi de unutmaz.
On dokuzuncu yzyln ilk yarsnda ngiliz politik dflncesini belirleyen eilimlerin tm Humeun retisinde bulunmaktadr. Birbirleriyle balantl etik psikolojik
ve ekonomik kuramlarn temel grflleri Humeun yazlarnda az ok amlanmfltr.
Hume epistemolojik ve metafizik grflleri bakmndan ngiliz empirizmini en u
noktalara taflmfl, ama ele ald her konuda tam bir kuflkuculuun iine dflmfltr.
DER BAfiLICA EMPRSTLER

Etienne Bonnot De Condillac
Condillac (1715-1780) Fransz aydnlanma dflnrlerinden biri olmasna karfln,
Lockeun empirist savlarndan ok etkilenmifl ve empirizmin sadk bir izleyicisi olmufltur. Bu nedenle Condillac empirizmin izleyicileri balamnda bu nite iinde
ele almak uygundur. Fransada, Grenobleda dodu. nce rahip olmak iin ilahiyat
okudu. 1740da bu okuldan ayrlarak felsefeye yneldi. lk yapt nsan Bilgisinin
Kkeni zerine Deneme baflln taflmaktadr. Bununla Lockeun empirizmini Fransada tantma ifline giriflmifltir. kinci yapt, Sistemler zerine Denemede Lockeun
empirizmini Malebranche, Spinoza ve Leibnize karfl savunmufltur. Duyumlar zerine ncelemede (1754) kendi empirist felsefesini amlamfl ve bu yaptla byk ilgi ekmifltir. Zihin felsefesi, bilgibilim, dil ve politika zerine de alflmfltr.
Condillac ncelikle, zihnimizin dflnce ve bilgileri retmesi bakmndan Lockeun yapt dfl deneyim-i deneyim ya da duyum-dflnm ayrmnn gereksiz olduunu belirtir. Bafllangta Lockeun bu ayrmna uygun dflnse de Duyumlar zerine ncelemede bilgimizin tm ide ve kavramlarmzn tek kayna olduunu ilan etti. Bu kaynak duyumlardan baflkas deildi. Ayrca Locke felsefesinde karflmza kan bir baflka noktay daha aydnlatmak zere yaptnn temel amalarn dile getirme yoluna gitti. Birincil amac, gzlemlenemeyen bir ruha ya da doufltan ideler gibi fleylere gnderme yapmadan, duyular yoluyla otomatik olarak alnan izlenimlerin
zihinde nasl deiflimlere uradn ve buna bal olarak da dflsal, maddesel bir dnyann savunmasn yapmakt. Birinci ama Lockedan farkl grnmese de ikinci
131
132
Modern Felsefe-I
ama yeni bir yaklaflm ortaya koymufl oluyordu. Bu yaklaflm duyumlarn ya da izlenimlerin bizim dflmzdaki maddesel fleyler tarafndan oluflturulan imgeler olduklar iddiasn yadsmfl oluyordu. Onun amac, salt zihinsel yapl olan duyumlar araclyla zihnimizin dflnda maddi bir dnyann varoluflunu kantlamaya alflmakt.
Condillac bu ikili amac gereklefltirebilmek iin, isel yapsyla insana benzeyen
ama tm idelerden yoksun olan bir zihni bulunan mermer bir heykel varsayarak ifle
bafllar. Bafllang olarak tm duyular kapaldr; sonra bunlar srayla aarak eflitli
duyumlar arasndaki iliflkileri grmek olanakl olacaktr. Amak iin setii ilk duyu
organ koklama duyusudur; nk koku, dflsal bir objenin bir imgesi olarak dflnlenin varl tehlikesini bertaraf edebilecek yapda, yaln bir duyumdur. fiu halde
heykelin ncelikle burnunu aalm ve ona bir gl koklatalm. Bu durumda heykelin tm zihinsellii daha sonra bir gl kokusu diyebileceimiz bir koku duyumu
olacaktr. Bu gl kokusunu alglad srece onun farknda olunmas dikkat demektir. Yani alnan duyum, koku alglanr alglanmaz dikkati kendiliinden uyard gibi, ayrca bu duyum, hofllanma ya da hofllanmama dediimiz duygusal bir tepkiye
de yol aar. rnein kokunun kendisinin efllik ettii, kokunun hofla gitmesi deneyiminden ayn flekilde hofl bir koku biiminde yargda bulunma ya da uslamlama istei de doar. Bylece, anlk istekler daha uzun sreli tutkularn ortaya kmasna yol aar. Yeni duyumlar alarak eskinin yeniyle benzerliini grerek eski ile yeniyi karfllafltrma yoluna gitmek, eskisini hatrlamakla olanakl olacana gre bellek yani anmsama yetisi de devreye girmifl olmaktadr. Yine eer bir insan hofluna
gitmeyen bir koku duyumunu alyor ve gemiflteki hofl bir duyumu anmsyorsa bu
ayn zamanda imgelemi devreye sokar nk eski duyum canlandrlmfl olmaktadr. Eski kokularla yeniyi karfllafltrmak da yine yargda bulunma ya da uslamlama
yapma edimlerini devreye sokacaktr. Yine ayn insan tikel ve soyut dflnceler de
oluflturabilir: Kimi kokular hofltur, kimileri nahofltur; eer insan hofllanma ve hofllanmama dflncelerini bunlarn eflitli tikel durumlarndan ayrma alflkanln gelifltirecek olursa soyut dflncelere sahip olacaktr. Ayn flekilde birok deiflik ardflk duyumu anmsayacak olursa say dflncesini gelifltirebilecektir.
Arzularmzn ve daha kalc tutkularmzn toplam isten dediimiz yetiyi ortaya koyar. Ayn flekilde duyumlarmzn, anlarn, yarglarn ve usavurmalarn toplam da anlama yetisini (kognitif yeti) ortaya koyar. Grld gibi tm zihinsel
edimler bir tek gl kokusu gibi bir duyumun alnmasndan zincirleme domaktadrlar. zellikle daha sofistike olanlar da bu sz edilenleri izleyecei gibi teki
duyularn salad duyumlar da devreye girdikten sonra insan zihinselliinin nasl karmaflk bir yapya brnebilecei de kolayca imgelenebilmektedir.
Condillac, daha sonra iflitme, tatma ve grme duyularn irdelemeye geer. Ama
bu drt duyunun bileflimi henz bir dflsallk yargs retmeye yeterli deildir. Heykel henz salt kendini grmektedir. Henz bedeninin bile farknda deildir. Tm bu
zihinsel deiflkilerin dflsal bir nedeni olduunun henz bilincine varmfl deildir.
Ancak dokunma duyusu devreye girdikten sonra, heykelde bir dflsallk yargs oluflacaktr. Bir ocuk elini bedeninin blmleri boyunca gezdirecek olursa kendini bedenin tm blmlerinde duyumsayacaktr. Ama eer yabanc bir cisme dokunursa
elinde kendini duyumsad gibi bu yabanc cisimde kendini duyumsamaz. Ben yabanc bir cisimden elden almakta olduu karfll alamaz. Bylece bu cismi dflsal
olarak yarglama yoluna gider. Ve dokunma baflka duyulara katld zaman, insan
aflamal olarak kendi eflitli duyu-rgenlerini bulup karr ve koku, iflitme gibi duyumlarnn dflsal nesneler tarafndan yaratld yargsna varr (akt. Copleston,
1991:38). rnein bir insan gle dokunarak, onu yzne yaklafltrarak ya da uzak-
133
lafltrarak, kendi koku organ ve koku duyumunun dflsal nedeni konusunda yarglar oluflturmaya bafllar. Byklk, uzaklk, konum ve biim gibi fleyleri yalnzca grme yoluyla kazandmz dflnrz ama aslnda bunlarn ilk kazanmnda ve yarglanmalarnda dokunma duyusu grme duyusuna byk katk salamaktadr.
fiu halde Duyumlar zerine nceleme nin ulaflt genel sonu; doal dzende tm bilginin duyumlardan doduu sonucudur. nsann tm zihinsel ifllemleri
dnflmfl duyumlar olarak aklanabilir. Oysa Lockeun temel tezi zihinsel ifllemlerin zihnin doasnda bulunmasyd. Bu adan kendi konumunun bir ilerleme olduunu ne srer.
Condillacn dnflmfl duyumlar olarak zihinsel ifllemler kuram maddeci bir
konumu belirliyor olarak grnr; nk tm zihinsel yetiler bedenin otomatik bir
ifllevi olan duyumlardan adm adm dnflerek oluflmaktadr. Bu ne srm maddeciler zerinde yeterince etki yaratmfltr. Ama kendisinin net bir maddeci konumda olduu sylenemez. nk en yksek neden olarak Tanrnn varln kabul etmekle kalmyor, ayrca ruhu da Humeun yapt gibi bir duyumlar beine
indirgemekten kanyordu. Burada da Lockeun bir bilinemezcilik noktasnda da
olsa tz idesini kabul ediyor olmasnn ak etkisi grlebilmektedir. Ayrca uzaml nesnelerin var olup olmad sorusunu da ak brakmfltr. nk dokunma duyusu araclyladr dflsallk fikrini kazansak bile, bu inancn uzaml fleylerin var
olduunun bir tantn vermeyecei aktr. Ak olan nesnelerin bizde duyumlara
yol aan kendilikler olduklardr ve hibir kesin bilgilerine ulaflamayacamz zellikler tafldklardr. Bu nokta Condillacn felsefesini maddecilik dfl bir yoruma
ak brakmaktadr.
Condillac, doal dzende

tm bilginin duyumlardan
doduunu dflnmekteydi.
nsann tm zihinsel
ifllemleri dnflmfl
duyumlardr.
Thomas Reid
Thomas Reid (1710-1796) skoya, Strachanda dodu. ocukluundan bafllayarak
yaflamnn byk blmn Aberdeende geirdi. Aberdeen niversitesini bitirdikten sonra Kings Collegeda bir greve getirilmifl, burada 1751-1764 yllar arasnda
dersler vermifl, daha sonra Glasgow niversitesinde Adam Smithin ardndan ahlak
profesr olarak atanmfltr. Bafllca yaptlar; Saduyu lkeleri zerinde nsan Zihni zerine Arafltrma (1764), nsann Ussal Gleri zerine Denemeler (1785), nsann Etkin Gleri zerine Denemeler (1788).
sko felsefesinde saduyu okulunun kurucusudur. Hume nasl empirizmi bir
kuflkuculua taflmfl ise o da empirizmi bir saduyu yaklaflmna taflmfltr. Birincil
kaygs Humeun kuflkucu sonularna tepki gstermekti. Bununla birlikte Berkeleyin idealizmine ve Lockeun idelere iliflkin temel yaklaflmna da karfl kt. Humeun ncellerini elefltirmesine katlmakla birlikte ulaflt yadsyc sonular kabul
edilemez buldu.
Reid, ncelikle empirizmin ilk ilkesi olarak beliren ideler algnn dolaysz objeleridir, dflncesinin yanlfl olduunu gstermeye alflr. Bunun iin nce gnlk
dilde ide szcnn ne anlama geldiine bakar. Ona gre gnlk dilde bu szck kavramay ya da ayrmsamay imler. Herhangi bir fleyin bir dflncesini ya da
idesini taflmak onu kavramfl olmaktr; onun hibir dflncesini taflmamak onu
kavramamfl olmaktr. Dflnce/ide szc bu saduyusal anlamda alndnda,
hi kimse dflncelerinin olup olmadndan kuflku duymaz. Ancak filozoflar bu
szc ele aldnda ona daha farkl bir anlam verirler; artk o bir dflnce ya da
kavram deil, bir dflnce nesnesidir. Bylece Lockea gre dflnceler/ideler dflnen anln dolaysz nesneleri olup kar. Bu yolda ilerleyen Berkeley, sadece dflnceleri/ideleri bilebileceimiz savndan hareketle tinleri ve tinlerin dflncelerini
Reide gre herhangi bir

fleyin dflncesini ya da
idesini taflmak onu
kavramfl olmaktr.
134
Reide gre saduyu ilkeleri

kendiliinden ak,
tantlanmalarna gerek
olmayan, uslamlamann ve
bilimin temelini oluflturan
kkensel ve doal
yarglardr.
Modern Felsefe-I
brakarak cisimler dnyasn kolayca ortadan kaldrd. Oysa Hume bu yolda daha
tutarl davranarak hem tinsel hem de maddesel tzler dnyalarn ortadan kaldrr.
Bu durumda varolan sadece izlenimler ve idelerdir, bunun sonucunda Reide gre
bu izlenim ve idelerin mlkiyetini ileri srecek bir bende yer kalmamfltr.
Oysa Reid bu yaklaflma karfl karak, filozoflarn anlad anlamda alg nesnesi
olan dflnceler ya da ideler olmadn ne srer: Ona gre alg obje ile iliflkili olarak zaten yargy ierir; o alglayann zihnindeki idelerin basit bir kavranfl deildir.
Ksacas biz bir fleyi alglarken, birtakm ideleri ya da izlenimleri alglamakta deiliz,
dorudan doruya o fleyin kendisini alglyoruz. Reide gre Lockeun buradaki yanlgs, basit idelerin esel bilgi verileri olduuna inanmasdr. Zihnin ilk ifllemi ayrt etmektir. Zihin ayrmsanan ideleri karfllafltrarak aralarndaki uyuflma ya da uyuflmamay alglarz ve bu flekilde bir yarg verilmifl olur. Bilgi ya da inan, kan bylece karflmza kar. Locke ve Humea gre bilgi bu flekilde oluflur: Humeda yaln idelerin yerini izlenimler alr; aralarnda baflka fark yoktur. Oysa Reide gre bu esel bilgi verileri zmlemenin bir sonucudur. lkin kkensel temel yarglar gelir; duyular araclyla nesneleri her alglayflmzda, yaln ayrmsamay ieren yarg ya da inan da
oluflur. Kald ki algnn kendisi bu yargdan baflka bir fley deildir. nmdeki bir
aac alglarken, aacn yalnzca bir kavramna deil, varoluflunun biim, byklk
ve uzaklnn inancna da sahip oluruz. Bu yarg ve inan dflnceleri algnn doasnda ierilir. Reide gre bu kkensel ve doal yarglar, doann insan anlna vermifl olduu donanmn parasdrlar. Bunlarn tm insanln saduyusu denen fleyi
olufltururlar. Bu saduyu ilkeleri kendiliinden ak ilkelerdir; bu nedenle tantlanmalarna da gerek yoktur. Bunlar tm uslamlamann ve tm bilimin temelidirler. Bu
ilkeleri Reid, karfltlar olanaksz zorunlu gereklikler ve karfltlar olanakl olumsal
gereklikler biiminde ifade eder. Bunlar arasnda mantksal aksiyomlar, matematik
aksiyomlar, ahlak ve metafiziin ilk ilkeleri yer alr. Ahlaksal ilk ilkelere Reidin verdii bir rnek: Hibir insan engelleme gcnde olmad fley iin knanmamaldr.
Metafizik ilkeler arasndaysa duyularmz araclyla algladmz niteliklerin znesi
bedendir, bilincinde olduumuz dflncelerin znesi zihindir, varolmaya bafllayan her fleyin bir nedeni olmaldr, gibi ilkeler bulunur. Reid zellikle Humeun zdefllik ve nedensellik ilkelerine yapt ykc elefltirinin stnde durur. Humeun genel olarak kabul edilmifl aklanfl biimlerinin dflna karak bu ilkeleri pasif birtakm
alflkanlklara dayal imgesel yakfltrmalarn ifadeleri olarak aklama tarznn kabul
edilebilir bir fley olmadn ne srer. Ona gre bu ilkeler, birtakm uslamlamalarn
bunlar zerine kuflku dflrmesinde ok daha salam olarak temellendirilmifllerdir.
Ona gre, nitelikler tzn doasnda vardr, her olayn bir nedeni vardr ve duyular, bellek ve tmevarm genel olarak gvenilir zihinsel edimlerdir.
Reide gre olumsal gerekliklerin ilk ilkeleri arasnda da flunlarn szn edelim:
Seik olarak anmsadm fleyler gerekten olmufllardr, duyularmz araclyla seik olarak algladmz fleyler gerekten vardr ve onlar algladmz gibidirler, gerei yanlfltan ayrmamz salayan doal yetiler yanltc deildir, gibi. Grld gibi Reid olduka ayrntl bir saduyusal ilkeler dkm yapmfltr. Bu ilkeler temelinde dflmzda yer alan varlklar algladmz biimiyle bildiimiz ya da kavradmz
ana sav olarak karflmza kar. stelik biz onlar alglamadmz zamanlarda da onlar vardr. Bu yaklaflma salt realizm denebilir. Bu flekilde Lockeun alg kavramndan
hareketle, Berkeleyin spiritalist idealizmi ve Humeun idealist kuflkuculuu Reid tarafndan bir saduyu realizmine dnfltrlmeye alfllmfltr. Yine de bu grfl sradan insann saduyu snrlarnn ok dflnda, kendi felsefi snrlar iinde yer almfltr.
135
zet
N
A M A
N
A M A
George Berkeleyin deneyci grfllerinin ana hatlarn saptamak.

Berkeley Lockeun birincil-ikincil nitelikler ayrmn reddederek yalnzca ikincil nitelikler olduunu
savundu. Ona gre nesne algsal donanmmzdan
bamsz, nesnel bir fley deildir. Zihinsel ierikide, duyusal algmzn tek nesnesidir. Bir zihne iliflkili olmasnn dflnda herhangi bir fleyi dflnmek
bile olanakszdr. Cismin tm niteliklerinin var oluflu onlarn alglanmfl olmalarnda yatar. Bu niteliklerden ayr olarak duyulara verilen baflka bir gereklik yoktur. Bir obje, alglanmfl niteliklerin bir
toplamdr ve var olmak alglanmfl olmaktr (esse
est percipi). Madde, anlamca bofl bir terimdir. Bylece Berkeley madde tzn reddeder. Sadece duyulanan nitelikler gerekten vardr ve tz kavram
gzlemlenen niteliklerden yaplan yanltc bir karmdr. Cisimler, biz onlar alglamadmz zaman da, dflsal bir zihin olan Tanrnn zihinsel marifetiyle var olmay srdrrler. Zihnimizdeki ideler, Tanrnn bize bildirdii idelerdir. Yani deneyimlediimiz nesnelerin nedeni madde ya da tz
deil, Tanrdr. fiu halde sonul gereklik maddesel
deil, ruhsaldr.
David Humeun deneyci grfllerini deerlendirmek.
Humea gre tm zihin ieriimiz duyular ve deneyimle elde edilen alglardan oluflur ve bunlar da
izlenim ve ide olmak zere iki biimdedir. zlenim
dflncenin ham maddesi, ide ise onun salt bir
kopyasdr. zlenimle ide arasndaki ayrm sadece
canllk derecesi bakmndandr. Zihin, duyular ve
deneyim tarafndan verilen materyali yerini deifltirme, eksiltme, birlefltirme gibi edimlerle birleflik
ya da karmaflk idelere dnfltrr. Zihin izlenimleri aldnda bunlar bellekte anmsama ve imgelemde imge olarak ortaya kabilirler. Bunlar izlenimler deil, onlarn snk ideleridir. deler arasnda bir arflm mekanizmas ifller ve bu da
biime sahiptir; benzerlik, zamanda ve uzayda bitifliklik ve neden-etki ba. Bunlardan nedensellik
ba, nesneler arasndaki zorunlu bir bantya deil, bir deneyim alflkanlna dayanr. Bylece bilimlerin dayana olan nedensellik ilkesi yadsnmfl
olur. Bylece doa bilimleri bize kesin bilgi veremez. Ayrca zihin izlenimlerin ya da idelerin tesinde onlar mmkn yapan fleylere ulaflamaz. Tz
idesi de zihnin bir yanlgsndan ibarettir. Etie ilifl-
kin temel olgu ise ahlak yarglarnn sadece akl tarafndan deil, sempati-duygudafllk duygusu tarafndan dzenlenmifl olmasdr. Hume etik kurallar
bulunduu hipotezini kabul etmez. Zihinsel bir eylem ya da nitelik, bir gzlemciye hoflnutluk yaratan bir beenme duygusu veriyorsa o zaman erdem olarak betimlenebilir, tersi de erdemsizlik olur.
nsanlarn bireysel karlar adaletin tesis edilmesinin kkensel gdsdr, ama kamusal kar demek olan duygudafllk, ahlaksal onaylamann kaynadr. Tm politik olaylarda yarar ilkesi ifller.
N
A M A
Condillac ve Thomas Reid gibi dier bafllca

empiristlerin grfllerini karfllafltrmal olarak
tartflmak.
Condillac, Lockeun etkisiyle empirist bir izgi izledi. Ona gre her duyum, nce dikkate, sonra hofllanma-hofllanmama gibi duygusal tepkilere yol
aar. Bu da yargda bulunma ya da uslamlama istei dourur. Duyumlarn anmsanmas bellei
oluflturur. nsan hofllanma trnden dflnce durumlarn duyulardan ayrarak soyut dflncelere
ulaflr. Arzu ve tutkularmzn toplam isten dediimiz yetiyi ortaya koyar. Duyumlarmzn, anlarn, yarglarn ve usavurmalarn toplam da anlama
yetisini ortaya koyar. Sonuta doal dzende tm
bilgi duyumlardan doar. nsann tm zihinsel ifllemleri dnflmfl duyumlardr. Bu grfl bir tr
maddeciliktir nk tm zihinsel yetiler bedenin
otomatik ifllevi olan duyumlardan oluflmufltur. Condillac yine de Tanry sonul neden olarak tanr.
Son kertede maddeci olup olmad tartflmaldr.
Thomas Reid, sko saduyu okulunun kurucusudur. Hume nasl empirizmi kuflkuculua taflmflsa
o da bir saduyu yaklaflmna taflmfltr. deler algnn dolaysz objeleridir yargsn yadsd. Ona
gre alg nesnesi olan dflnceler ya da ideler yoktur ve alg zaten objeyle ilgili yarglar ierir. Bir fleyi alglarken, birtakm ide ve izlenimleri deil, dorudan o fleyin kendisini alglarz. Bir aac algladmzda aacn yalnzca bir kavramna deil, varoluflunun biim, byklk ve uzaklnn inancna
da sahip oluruz. Bu yarg ve inan dflnceleri algnn doasnda ierilir. Reide gre bu kkensel
ve doal yarglar, doann insan anlna vermifl
olduu donanmn parasdrlar. Bunlarn tm insanln saduyusu denen fleyi olufltururlar. Kendiliinden aktrlar, tm bilimlerin temelidirler.
136
Modern Felsefe-I
Kendimizi Snayalm
1. Berkeleyin tz elefltirilerinde nemli bir yeri olan
substratum kavram ne anlama gelir?
a. Kavram
b. Dayanak
c. Zihin
d. Duyu
e. Dflnm
6. Humea gre afladakilerden hangisi zihnin arflm

mekanizmasnn alflma biimlerinden biri deildir?
a. Benzerlik
b. Neden-etki ba
c. Uzayda bitifliklik
d. Zamanda bitifliklik
e. Yerini deifltirme
2. Berkeley ile ilgili aflada verilen bilgilerden hangisi

doru deildir?
a. Lockeun birincil-ikincil nitelikler ayrmn reddetmifltir.
b. Nesnenin tm niteliklerinin zihin tarafndan nesneye atfedildiini savunmufltur.
c. Sadece maddi tz olduunu iddia etmifltir.
d. Duyum-dflnm ayrmn kabul etmemifltir.
e. Var olmann alglanmfl olmak anlamna geldiini savunmufltur.
7. Humea gre doa bilimlerinin salad bilginin kesinlik taflmamasnn sebebi afladakilerden hangisidir?
a. Hibir iki doal olgu arasnda zorunlu bant
olmamas
b. Hibir iki doal olgunun ardarda tekrar etmemesi
c. Her doal olgunun tekrarlanabilir yapda olmas
d. Doal olgularn insan zihnince alglanamamas
e. Doal olgularn duyu verilerince gerek anlamda alglanamamas
3. Humeun genellikle stn gelen nazik bir kuvvet

olarak adlandrd fley afladakilerden hangisidir?
a. arflm mekanizmas
b. Tmevarmsal yntem
c. karm ilkesi
d. Duyum ve dflnmn birlii
e. Tmdengelim
8. Humeun tz anlayfl hakknda aflada verilen bilgilerden hangisi dorudur?

a. Ruh tzn kabul etmifl, madde tzn reddetmifltir.
b. Tz dflncesini kabul etmifl, fakat bilinemeyeceini sylemifltir.
c. Madde tzn de ruh tzn de kabul etmifltir.
d. Madde tzn de ruh tzn de reddetmifltir.
e. Tz kavram zerine hibir fikir yrtmemifltir.
4. Afladakilerden hangisi Locke, Hume ve Berkeleyin

nn de ortaklafla kabul ettikleri yarglardan biri deildir?
a. Tm zihin ieriimiz duyular ve deneyim yoluyla oluflur.
b. delerimizin kaynan inceleyerek ifle bafllamak
gerekir.
c. Bilginin kayna bakmndan deneycilik en tutarl yaklaflmdr.
d. nsanda deneyimden bamsz, doufltan bir bilgi bulunmaz.
e. Tz vardr fakat insan zihni tarafndan bilinemez.
5. Humea gre zihindeki alglar iki form iinde bulunurlar. Afladaki flklardan hangisinde bu formlar doru biimde verilmifltir?
a. Kavramlar ve deler
b. zlenimler ve Duyumlar
c. Kavramlar ve deler
d. zlenimler ve deler
e. Kavramlar ve Duyumlar
9. Reidin saduyu ilkeleri hakknda aflada verilen

bilgilerden hangisi doru deildir?
a. Kendiliinden ak ilkelerdir.
b. Tantlanmalar gerekir.
c. Tm uslamlamann ve bilimin temelidirler.
d. Doann insan anlna verdii donanmn parasdrlar.
e. Kkensel ve doal yarglardr.
10. Thomas Reide gre afladakilerden hangisi ahlaksal bir ilk ilkedir?
a. nsan engelleme gcnde olmad fley iin knanmamaldr.
b. Bilincinde olduumuz dflncelerin znesi zihindir.
c. Varolmaya bafllayan her fleyin bir nedeni olmaldr
d. Duyularmz araclyla algladmz niteliklerin znesi bedendir.
e. Nitelikler tzn doasnda vardr.
137
1. b
Sra Sizde 1
Berkeley, uzam algsnn grme ve dokunma duyumlarmz temelinde nasl ortaya ktn incelerken grme
ve dokunma duyumlarnn balantlarnn mantksal bir
zorunluluk olmayp sadece alflkanlktan ileri geldii
sonucuna vard ve Locketa nesnel olduklar kabul edilen birincil niteliklerin de ikincil nitelikler gibi znel olduklarn savundu. Hatrlanaca zere birincil nitelikler, bizim duyum ve dflnmemizden bamsz olarak
nesnede bulunan ve nesnedeki tm deiflimlere ramen onda deiflmeksizin varln srdren niteliklerdi.
Bu ynleriyle onlar, ikincil niteliklerin tersine nesnel niteliklerdi. Oysa Berkeleye gre bunlar gerekte nesnede bulunmayan niteliklerdi. Bunlar da ikincil nitelikler
gibi nesnelere ykleyen insan zihni idi. Yani nesnede
bulunan tm nitelikler, bir flekilde zihnimiz tarafndan
onlara yklenen niteliklerdir. Buradan tm bilgimizin
olgusal olarak grmeye ve teki duyusal deneyimlere
bal olduu sonucuna varlr. Nesneleri salt, kendilerinde ne iseler o olarak grmekten uzaz. rnein
nmzde duran kda baktmzda gerekte grme
duyumuyla algladmz nedir? Salt beyaz bir yzeydir.
Algmzn tek nesnesi olan bu beyaz yzey bizim algsal donanmmzdan bamsz, nesnel bir fley olsayd
flk deiflimlerinde renginde bir deifliklik olmamas
gerekirdi; yine yakndan baktmzda farkl, uzaktan
baktmzda farkl grnmemesi gerekirdi. fiu halde bu
beyaz yzey bizim kendi duyumumuzdan baflka bir fley
deildir. Bylece bu zihinsel ierik-ide, duyusal algmzn tek nesnesi olmaktadr.
2. c
3. a
4. e
5. d
6. e
7. a
8. d
9. b
10. a
Yantnz doru deilse nitenin George Berkeley bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Substratumun szck anlamnn dayanak
olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin George Berkeley bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Berkeleyin madde tzn kabul etmediini greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin David Hume
bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz.
Humeun, arflm mekanizmasn genellikle
stn gelen nazik bir kuvvet olarak nitelediini
greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin George Berkeley ve David Hume bafllkl blmlerini yeniden
gzden geiriniz. Tz konusunda dflnrn
de farkl tutumlar takndklarn greceksiniz.
bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Humea gre zihnimizin ieriini oluflturan alglarn
zihnimizde iki formda bulunduunu ve bu formlarn izlenimler ve ideler olduunu greceksiniz.
Humea gre zihnimizin biimde arflmda
bulunduunu, bunlarn da benzerlik, zamanda
ve uzayda bitifliklik ve neden-etki ba olduunu greceksiniz.
Humea gre doa bilimlerinin kesin bilgi salayamamasnn nedeninin, herhangi bir iki olgu
arasnda zorunlu bir bant olmamas olduunu greceksiniz.
Humeun madde tzn de ruh tzn de reddettiini greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Dier Bafllca
Empiristler bafllkl blmnn Thomas Reid
ksmn yeniden gzden geiriniz. Reide gre saduyu ilkelerinin kendiliinden ak olduklarn ve
tantlanmalarna gerek olmadn greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Dier Bafllca
Empiristler bafllkl blmnn Thomas Reid
ksmn yeniden gzden geiriniz. nsan engelleme gcnde olmad fley iin knanmamaldr ifadesinin Reid tarafndan ahlaksal bir ilk ilke olarak konduunu greceksiniz.
Sra Sizde 2
Hume, nedensellik ilkesine kuflkuyla yaklaflmfl, tm
idelerimiz izlenimlerden doduuna gre nedensellik
idesine hangi izlenimin yol atn sormufltur. Sonuta
nedensellik idesine karfllk gelen bir izlenimimiz olmad sonucuna varmfltr. O halde bu ide nereden gelmektedir? Ona gre neden ve etkiden sz ettiimizde,
A, Bnin nedenidir, demek isteriz. Ama A ve B arasndaki ne trden bir iliflki bu syleme yol amaktadr? Deneyim bize iliflki gstermektedir: Birincisi, yaknlk
ya da art ardalk, ikincisi zamanda ncelik ve ncs srekli birliktelik. Tm bu iliflkilerde daima Ann B
tarafndan izlendiini grrz; oysa bir baflka iliflki daha var ki saduyu ounlukla nedensellik deyince bunu anlar; bu da A ile B arasnda zorunlu balantnn bulunduudur. Oysa ne art ardalk, ne zamanda ncelik,
138
Modern Felsefe-I
Kaynaklar
ne de srekli birliktelik nesneler arasndaki zorunlu
balanty bize gstermemektedir. Biz nesneleri bireysel olarak dflndmz zaman onlar birbirinden bamsz olarak dflnrz; biri tekini ima etmez. rnein oksijenin hibir gzlemi bize hidrojenle birlefltiinde suyu vereceini ima etmez; biz bunu sadece ikisini
birlikte grdkten sonra biliriz. Bundan dolay biz sadece bir nesnenin varln bir baflkasndan deneyim
araclyla karmlayabiliriz. Biz art ardalk, ncelik ve
srekli birliktelik izlenimlerine sahip olduumuz gibi
zorunlu balantlarn izlenimine sahip olamyoruz. Bylece nedensellik nesnelerde gzlemlediimiz bir nitelik
deildir. Ama daha ok A ve B rneklerinin tekrarndan
retilen bir arflm alflkanldr. Nedensellik ilkesi
tm bilgilerimizin geerliliinin kendisine dayandrld temel ilke olduuna gre nedensel sreleri kavrama
kapasitesine sahip deilsek bilimsel bilgiye de sahip
olamayacaz demektir. Bu da bilimsel bilginin durumunu sorunlu hale getirmektedir.
Sra Sizde 3
Locke, zihnimizdeki renk, biim gibi zellikleri taflyacak bir maddi tz dflncesini kabul etmifl, bunun yan
sra dflnmlerimizin temeli olacak bir ruhsal ya da
tinsel tz de benimsemiflti. Buna karfllk maddi tzn
de, ruhsal tzn de insan zihnince asla bilinemeyeceini savunmufltu. Berkeley, Lockeun ruhsal tz dedii
fleyi byk lde benimsese de madde tzn reddetti. Hume ise tzn herhangi bir formunun varoluflunu
yadsd. Bir baflka deyiflle maddesel tz de, tinsel tz
de kabul etmedi. Hume byle bir tzn duyum izlenimlerinden tretilemeyeceini ne srd ve zel niteliklerin koleksiyonundan ayr olarak bir tz idesine sahip olmadmz syledi.
Ayer, A. J. (2002). Hume. eviren: Cemal Atila, stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi.
Bennett, J. (2007). Learning from Six Philosophers.
Bennett, J. (2003). Learning from Six Philosophers.
Berkeley, G. (1996). nsan Bilgisinin lkeleri zerine.
eviren: Halil Turan, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar
Berkeley, G. (1996). Hylas ile Philonous Arasnda
Konuflma. eviren: K. Sahir Sel,
stanbul: Sosyal Yaynlar.
Cooper, D. E. (1999). Epistemology The Classic
Readings. Oxford: Blackwell Publishing.
Copleston, F. (1991). ngiliz Grgcl. eviren:
Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi.
Copleston, F. (1998). Berkeley, Hume. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi.
Kitabevi.
Hume, D. (1972). Enquires: Concerning The Human
Understanding. Oxford: Clarendon Press.
Locke, J. (1996). nsan Anl zerine Bir Deneme.
eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc Yaynevi.
Morris C. R. (1931). Locke, Berkeley, Hume. Oxford:
Clarendon Press.
Modern Philosophy. USA: Blackwell Publishing.
Russell, B. (1997). Bat Felsefesi Tarihi: Ortaa. eviren: Muammer Sencer, stanbul: Say Yaynlar.
Sahakian, W. (1995). Felsefe Tarihi. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi.
Problems. United State America: McGrow Hill Inc.
Thilly, F. (2007). Felsefenin yks-II: adafl Felsefe.
eviren: brahim fiener, stanbul: zdflm Yaynlar.
MODERN FELSEFE-I
Amalarmz
N
N
N

Aydnlanma ann genel zelliklerini ve Voltaire, Montesquieu, Helvetius
gibi nc aydnlanma dflnrlerinin grfllerini deerlendirebilecek,
Diderot ve DAlembert gibi ansiklopedistlerin grfllerini karfllafltrmal olarak tartflabilecek,
Jean Jacques Rousseaunun grfllerini saptayp deerlendirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Aydnlanma
Ansiklopedism
zgrlk
Deizm
lgisizlik zgrl
Doal Din
Doal Ahlak
Gler Ayrl lkesi

Maddecilik
Toplumsal Szleflme
Genel sten
Ben-sevgisi
Duygu Eitimi
indekiler
Modern Felsefe-I
Fransz Aydnlanma
Filozoflar
AYDINLANMA AI VE NC
AYDINLANMA DfiNRLER
ANSKLOPEDSTLER
JEAN JACQUES ROUSSEAU
Fransz Aydnlanma
Filozoflar
AYDINLANMA AI VE NC AYDINLANMA
DfiNRLER
Girifl
18. yzyl dar anlamda aydnlanma a olarak adlandrlr ve bu dnem felsefesine de aydnlanma felsefesi denir. nsan iin bu dnemde kuramsal ve pratik balamlar iinde bilinli bir aydnlanma abas dikkati ekmektedir. Aydnlanma dflncesi, din ve geleneksel dflnce ve uygulamalarn basksndan kurtularak insann her alanda kendi aklnn flnda davranma ve sorun zme kararlln anlatmaktadr. zellikle Hristiyan kilisesinin dinsel yaflam biimini dayatan baskc ve
tutucu uygulamalar, insanlarn dflnme ve davranfl zgrln ellerinden ald gibi toplumsal geliflmeye ve ilerlemeye de ket vuruyordu. Bu nedenle kilisenin
toplum dzeni zerindeki etkisini ve ynetim gcn krmak iin Bat dnyasnn
byk bir blm din ve dinin uzantsndaki monarfli ynetimlerine karfl bilinli
bir baflkaldr devinimine giriflti. Akl ve akl temsil eden bilimin yol gstericiliine
gvenmifl olarak bireyler, aydnlar ve dflnrler ayn ruh ve amallk iinde dflnp davranmaya baflladlar.
Bu devinimin ana yurdu Fransa idi. Bu lkede aydnlanmac dflnceler sadece dflnrlerin tekelinde olmaktan kmfl, aydnlar, gazeteciler ve bunlara benzer
kifliler araclyla kamuya ak merkezlerde retilerek, tartfllarak halk katmanlarna ulafltrlmaya bafllanmfltr. Kuflkusuz bu kltr aydnlanmasnn ncleri, aktivist yanlar da ar basan filozoflar grubudur. Bu kiflilere Franszca yazlflyla le
phlilosophe deniyordu; bunun nedeni kendilerini her bakmdan ustalar olarak grdkleri, ngilizce yazlflyla philosopher John Lockedan ayrmak iindir.
Bu filozoflar grubu, kuramsal felsefelerini genelde Lockeun deneyimcilii zerine kurmufllardr. Locke, onlar iin hem kuramsal, hem pratik alanda gerek bir
filozoftur; ne srd epistemolojik ve politik grflleriyle aydnlanmac filozoflara aydnlanmann temel gramerini salamfltr. Onlar iin felsefede akln kullanm, doufltan dflncelerden ya da kendiliinden ak ilk ilkelerden treyen byk
felsefi sistemlerin kurulmas anlamna gelmiyordu. Bu anlamda bir nceki yzyln
kurgul metafiziine srt evirdiler. Onlara gre akln kullanm grnglerin (fenomenlerin) kendilerine gitmek, gzlem yoluyla bunlarn yasalarn ve nedenlerini
renmekti. Bu nedenle, bilimsel dflnceye ve geliflmeye byk katk yapmas
bakmndan Newtonun yaptndan da etkilenmifllerdir. Bylece bilim alannda
Aydnlanma dflnrlerine
gre akln kullanm,
fenomenlerin kendilerine
gitmek, gzlem yoluyla
onlarn yasa ve nedenlerini
renmekti.
142
Bafllca aydnlanma
dflnrleri Bayle,
Montesquieu, Voltaire,
Condillac, Helvetius,
Diderot, dAlembert,
Lametrie, dHolbach
Cabanis ve Rousseaudur.
Modern Felsefe-I
salanan geliflmenin, fizikten psikolojiye, ahlaka ve toplumsal yaflamn tm alanlarna yaylacana gl bir biimde inanyorlard. Bundan byle dinin engellemesinden kurtulan zgr akl her alanda insan onuruna yakflr ilerlemeleri salayacak biricik ara olarak grnyordu.
Bu dflnrlerin tmnn dine karfl olan tutumlar, daha ok dinsel kurumlarn yozlaflmfl ve adfl kalmfl uygulamalarndan kaynaklanyordu. Aralarnda
Tanr kavramn tmyle dfllayanlar olmasna karfln, evrenin bir ilk ilkesi olarak
inanc temsil eden deist bir yaklaflma ya da bir akl dinine inananlar da yok deildi. Ksacas, dinsel dogmalarn, batl inanfllarn ve akl dfllklarn insan yaflamndan uzaklafltrlmas, insana onurluca bir yaflamn kaplarn aan temel hak ve zgrlkler iin mcadele srecine girilmesi, aydnlanma dneminin en temel ynelimidir. Bu dnemin bafllca dflnrleri arasnda Bayle, Montesquieu, Voltaire,
Condillac, Helvetius, Diderot, dAlambert, Lametrie, dHolbach ve Cabanisin adlarn sayabiliriz. Ayrca ksmen aydnlanmaya karfl, ksmen aydnlanmadan yana,
kendine zg bir dflnr olan Rousseaunun da yerini yine bu dnem olarak gstermemiz gerekir. Kuflkusuz bu dflnrlerin tmn bu kstl snrlar iinde ele
almamz olanakl grnmemektedir. Sadece tannma dereceleri ynnden bir kana yer verebileceiz.
Voltaire
Asl ad Franois Marie Arouet (1694-1778) olan dflnr, yazlarnda Voltaire takma adn kulland iin daha ok bu adla anlmfltr. ok ynl bir kalem insanyd; filozof, tarihi, oyun yazar, roman yazar ve flair kimliiyle bilindi. Tm bu
alanlarda youn biimde yazmfl, toplu yaptlar yetmifl cildi bulmufltur. Onu aydnlanma dneminin bir tr hmanisti olarak grebiliriz. Aydnlanmann temel idelerini toplumdaki farkl insan gruplarna, farkl biemler iindeki yazlaryla kolayca
ulafltrarak aydnlanma tinini en iyi temsil eden dflnrlerden biri olmufltur.
Parisde Louise-le Grand Jesuit kolejinde eitim grd. 1726da ngiltereye giderek 1729a dek orada kald. Locke ve Newtonun yazlaryla tanflt. Felsefi
Mektuplarnda aka grlebildii gibi, ngilteredeki greli zgrle hayran
kald. 1934de Cireye gitti ve orada Metafizik zerine nceleme adl yaptn yazd.
Candide 1759da, Hoflgr zerine nceleme 1763de, Felsefe Szl 1764te,
Bilgisiz Filozof 1766da, Tanrtanrclarn nan Bildirimleri 1768te kt. 1778de
oyunu renein ilk sahneleniflinde bulunmak zere Parise gitti. Oyun byk baflar kazand. Filozof ksa sre sonra Pariste ld.
Voltaire, olduka etkilendii Lockeun deneyci grfllerinin Fransada yaylmasna yardmc olmufl, onun toplumsal ve politik grfllerinin ounu benimseyerek
bireysel zgrlk kazanm iin Kilise ve devlet kurumuna karfl savaflmfltr. Kiliseyi bilginin, akln, zihinsel aydnlanmann nnde engel olarak gryordu. Voltaire gerekte bir tanrtanr idi. O da Newton gibi evrendeki dzenin Tanr inancn
hakl kldn dflnmekteydi. Bu durum Kiliseye karfl savafln daha kolay ve
inandrc biimde srdrmesini salamfltr.
Voltairein Deist Tanr Anlayfl

Voltaire Metafizik zerine ncelemesinde Tanrnn varoluflu zerine iki uslamlama ne srer. Birincisi nedensellikten yola kan uslamlamadr. Burada dnya bir
saate benzetilir: zaman gstermek zere iflleyen bir saati gren kiflinin, onun zaman gstermek amacyla bir usta tarafndan yaplmfl olduu sonucunu karmas gibi, doann gzleminden de onun zihin sahibi bir yaratc tarafndan yaplmfl
6. nite - Fransz Aydnlanma Filozoflar
143
olduu sonucu karlmaldr. Efl deyiflle evrenin bilinli bir planlamann sonucu
olarak oluflturulduu, bu planlamay yapan bir zeknn bulunduu bunun da
Tanr olduudur.
kinci uslamlama ise olumsallktan uslamlamadr: Bu, doadaki flu ya da bu
zellikleri taflyan fleylerin zorunlu bir nedeni olmaldr dflncesini ierir, nk
bu olumsal fleylerin baflka trl deil de byle olmalarn isteyen bir yaratc tin bulunmaldr; bu da Tanrdr. Ancak daha sonra Voltaire, bu uslamlamay bir tarafa
brakarak, kendini daha ok birincisiyle snrlamfltr. Sanat ya da usta, doa denen sanat yaptn belli ilkelere ya da yasalara uygun olarak oluflturmufltur. Bir din
hocas, Tanry ocuklara anlatrken, Newton onu bilgeler iin tantlad. demifltir
(nk pek ok deist eilimli kifli Newtonun keflfettii fizik yasalarn doaya
Tanrnn yerlefltirdiine inanmaktayd).
Voltaire, Tanrnn varolufluna duyduu inanc sonuna dek srdrmfltr ama
Tanrnn dnya ile iliflkisi hakkndaki grflleri zamanla biraz deiflmifltir. nceleri dnyada grlen ktlklerin Tanr ile hibir iliflkisi olmadn savunurken
zellikle 1755 byk Lizbon depreminden sonra ktln de bir bakma Tanrdan ktn savlama yoluna gitmifltir. Dnya Tanrnn zorunlu bir yaratmasnn
sonucudur ve ktlk dnyadan ayrlmaz olduu iin o da zorunludur. yleyse
Tanrya bamldr; ama Tanr onu ortaya karmay semifl deildir. Tanry ancak
onu zgrce yaratmflsa ktlkten sorumlu tutabiliriz (Copleston, 1996: 28).
nsan ve sten zgrl

Voltaire, insan ruhu kavram bakmndan daha ilerici bir konumda grnmektedir:
nk maddi olmayan bir tzsel varlk olarak ruh kuramn gereksiz bir varsaym
olarak gryordu. Felsefe Szlnde ruh zerine olan makalede tinsel ruh gibi
terimlerin yalnzca bilgisizliimizi rten szckler olduunu ileri srmfltr. rnein Platonda duyusal ruh ve anlksal ruh ayrmlar vardr ama Voltaire, duyusal
ruh diye bir fley olmadn onun yerine salt organlarn devinimlerinin bulunduunu ne sryordu. Bunun yan sra zihinsel ruhlar (akl-nous ve duygu-spirit) dedii fleyler iin de iyi bir aklama bulabilmifl deildir ancak inan yoluyla bunlarn bilinebileceini ne srer.
sten zgrlne gelince: Newtonun Felsefesi bafllkl yaptnda isten zgrln kabul etmifl grnr; eer sola ya da saa dnme konusunda bir seim
yapabiliyorsam ve eer birini yapmaya doru hibir eilimim ve tekine karfl hibir isteksizliim yoksa seim kendi z-istencimin sonucudur demektedir. Beni flu
deil ama bu yolda davranmaya ynelten hibir gdm olmad zaman, ilgisizlik
zgrln tafldm sylenebilir. diye eklemifltir. Ancak ilgisizlik zgrl
burada olduka szel anlamda kullanlmfltr: Eer gdlerimiz varsa istencimiz bu
gdler tarafndan belirlenir; bu gdler zihnin ya da igdnn son szdr.
Voltaire bu noktada zgrl ikircimli bir duruma dflrmektedir. nk Her
fleyin nedeni vardr yleyse senin istencinin de. yleyse hi kimse kazanmfl olduu son dflncenin bir sonucu olmas dflnda isteyemez. (akt. Copleston, 1996:
29) sylemi isten zgrlnden ark ettiini gstermektedir. Bu noktada yine
Locketan etkilendii sylenebilir: Locke, zgrlk terimini kullanmay gze alamamfltr. Ona gre zgrlk terimi kuruntudan baflka bir fley deildir, kiflinin istediini yapabilme gcnden baflka neyin sz edilebilir ki?
Locketan bu etkileniflin sonucu olarak, Voltaire, Felsefe Szlnde ilgisizlik
zgrln anlamsz bir szck olarak ilan eder: Kiflinin istedii fley gd tarafndan belirlenir ama o, davranmakta ya da davranmamakta zgr olabilir; efl de-
Voltaire, maddi olmayan bir

tzsel varlk olarak ruh
kavramn gereksiz bir
varsaym olarak
grmekteydi.
144
Voltaire bafllangta insann

isten zgrln
kaytszca savunmuflsa da
zaman iinde daha
belirlenimci bir konuma
gelmifltir.
Voltaire, baskc otoriteden

nefret ediyor, bilimsel ve
ekonomik ilerleme iin
zorunlu grd hoflgry
savunuyor, filozoflarn
etkisiyle aydnlanmfl
iyiliksever bir tek erkin
idaresini savunuyordu.
Modern Felsefe-I
yiflle kiflinin, yerine getirmeyi istedii eylemi yerine getirmesi gc kendinde olabilir ya da olmayabilir. stencimiz deil ama eylemlerimiz zgrdr; davranma gcn bulduumuz zaman davranmakta zgrzdr. Bu durumda gdlerimiz ve
tafldmz g tarafndan belirlenmifl grnyoruz. Nitekim Voltaire, Bilgisiz Filozofta, zgr isten kavramnn anlamsz olduunu ileri srer. nk zgr bir isten yeterli gds olmayan bir isten olacak ve doann izledii yolun dflna dflecektir. fiansa bal davranma diye bir almaflk da yoktur. fians herhangi bir bilinmeyen nedenin bilinen etkisini anlatmak iin baflvurulan bir szcktr. zgrlk
duygusu ise kiflinin istenen eylemi yerine getirmeye gc olduu zaman, isteneni
yapabilecek olduundan daha ounu gstermez.
Voltairein isten zgrlnden giderek belirlenimcilie kaymas ahlaksal yasa dflncesinden uzak kald anlamna gelmez. Herhangi bir doufltan yasa olmad konusunda yine Locke ile anlaflmaktadr. Ama Tanr tarafndan o flekilde
oluflturulmufluz ki, zamann akfl iinde yasann zorunluluunu grmeye bafllarz.
nsan yaratlfltan yle duygularla donatlmfltr ki, bunlar, sonsuzluk kipinde insan
toplumunun genel yasalarn yaratrlar: Temel yasann ierii, baflkalarn incitmemekten ve birinin komflusunu ahlakszca incitmedii srece hofluna gideni yapabilmesinden oluflur. Grld gibi olduka yaln bir ieriktir bu. Voltaire ahlaksal kan ve kanaatlerin orada burada farkllk gsterdiini, ahlaksal kurallarn da
tpk diller ve grenekler gibi deiflken olduklarn, belirtmesine karfln, hibir zaman mutlak bir ahlaksal rlativist olmamfltr; tpk her zaman deistik konunumunu korumufl olmas gibi.
Voltaire, insan zgrl konusunda, giderek ruhbilimsel adan belirlenimci
bir konuma gelmesine karfln, politik zgrln kararl bir savunucusu durumundayd. Aydnlanmac kimliinin birincil gstergesi, kifli zgrlklerinin tannmas
yolunda koyduu savaflmdr. nk yine Lockeu izleyerek devletin sayg duymas ve korumas gereken bir insan haklar retisine inanyordu ve ngilterede yrrlkte olan zgrlk koflullarna tpk Montesquieu gibi o da hayranlk duyuyordu. Politik zgrlkten anlad ilk elde bir dflnce ve ifade zgrl idi. Bu adan ncelikle ilgilendii grup kendisi gibi olanlar yani filozof sanyla anlan kiflilerin zgrlk kazanmlar idi. Halk egemenliini gelifltirme anlamnda bir zgrlk ya da demokrat deildi. Bilimsel ve ekonomik ilerleme iin zorunlu grd
hoflgry savunuyordu. Despotik, baskc otokrasiden nefret ediyordu. Onun
ideali filozoflarn etkileriyle aydnlanmfl iyiliksever bir tek erk idi. Halk ayaktakm olarak adlandryordu, ayaktakm her zaman ayaktakm olarak kalacakt. zgrlk ve hoflgr iin daha iyi koflullar ve her alandaki sorunlar zecek aralar
tek erkin ynetimi altnda da salanabilirdi. Bunun iin her fleyden nce Kilisenin
gcnn krlmas ve Hristiyan dogma ve bofl inanalarn felsefi aydnlanma ile ortadan yok edilmesi gerekir. nk Voltairein gerek dflman kral deil din adamlar snf idi. Anayasann zgrlefltirilmesinden daha ok din adamlarnn etkisinden kurtarlmas anlamnda kraln gcnn artrlmasndan yana idi. Bu son sylenenler Voltairein bir ilerleme karflt olduunu dflndrmemelidir. Tersine ilerleme dflncesinin en etkili yayclarndan birisi idi. Ama onun ilerlemeden anlad, ussal, bilimsel ve ekonomik ilerleme idi. Bunu da aydnlanmfl bir tek erkin ynetimi ok daha kolaylkla salayabilirdi. Eitimsiz halk ounluunun ifllettii bir
ynetim biimi olarak demokrasiye hibir biimde gven duymuyordu.
145
Montesquieu
Fransz aydnlanmasnn nde gelen temsilcilerinden biri de 1689-1755 yllar arasnda yaflayan Montesquieudur (Charle-Louis de Secondat, baron de la Brede et
de Montesquieu). Siyaset ve hukuk felsefecisi ve toplumsal konularda etkili bir
elefltirmen kimlii ile belirginleflmifltir. Fransann gney batsndaki Brede fiatosunda dodu. Babas aristokrat snfndan bir subayd. Katolik Juilly kolejinde okuduktan sonra Bordo Parlementosunda grev ald. Bu arada ngilterede Byk
Devrimin (1688-1689) ardndan parlementer monarfliye geilmesiyle birlikte oluflan greli zgrlk ortamn yakndan izleyerek hayranlk duydu. Fransada XIV.
Louis, uzun bir saltanattan sonra 1715te lmfl, yerine XV. Louis gemiflti. Ynetim anlayflnda hibir reform olmamas kendisini rahatsz etmifl, ngilteredeki reformcu anlayfltan etkilenerek Fransann devlet dzenine karfl elefltirel yazlar yazmfltr. Sz konusu etkiler altnda kaleme ald ilk yapt, 1721 tarihli ran Mektuplardr. Fransadaki politik koflullar, toplum yapsndaki ve kilise dzenindeki ussallk dfl geler elefltirilmektedir. 1734te Romallarn Grkem ve Yozluklarnn
Nedenleri zerine rdelemeler, 1748de ise baflyapt olan Yasalarn Ruhu (De lesprit des lois) yaymland. Yapt hzl bir etki yaratt. Fransada hem rejim yandafllar, hem de karfltlar tarafndan dflmanca karflland. Katolik kilisesi yapt mahkm
etti ve 1751de yasakl yaptlar listesine ald. Buna karfllk Avrupann geri kalannda ve ngilterede vgyle karflland.
Montesquieu, Yasalarn Ruhunda karfllafltrmal toplum, hukuk ve ynetim
tarzlar incelemesine giriflir. Bu adan alflmann karfllafltrmal toplumbilimsel
gzlem olarak da zel bir yeri vardr. Ancak yaptta amac toplad ok sayda tikel olguyu kaydetmek ya da betimlemek deildi; bu veriler araclyla toplumsal,
politik ve hukuksal fenomenleri aydnlatmak istiyordu. ncelemeleri sonunda toplumsal olgular yneten birtakm evrensel ilkeler ya da yasalar bulunduu sonucuna varmfltr. Bu ilkelere kendiliinden uyan tekil durumlar olduunu ne srmektedir. Tm uluslarn tarihi de bu evrensel yasalarn sonucu olarak tezahr etmektedir. Her zel yasa da daha genel olan bir baflka yasaya bal grnmektedir.
Montesquieu bylece ne srd toplum, ynetim biimi ve hukuk retisi bakmndan daha ok tarihsel verilerden kard genellemelerle belirginleflmektedir. Bu flekilde yaklaflm olgu toplayan bir bilim adamndan ziyade bir tarih felsefecisi bakfl asyla oluflmufltur:
Buna gre, sz gelimi, deiflik toplumlardaki deiflik pozitif hukuk sistemleri,
yrenin iklimi, ekonomik koflullar, insanlarn yaflam biimi ynetim biimlerinin
doas ve ilkeleri tarafndan belirlenmektedir. Bu koflullarn btnl ona gre
yasalarn ruhunu oluflturmaktadr. Montesquieu ilk olarak yasalarn hkmetle iliflkilerinden sz eder. Ona gre cumhuriyeti, monarflik ve despotik olmak zere
ynetim biimi vardr. Bir cumhuriyet ynetimi demokratik bir nitelikte olabilir: Bu
durumda halkn istenci ynetim erkini, bir baflka deyiflle en stn gc elinde tutuyor demektir. Cumhuriyet ynetimi bir aristokrasi biiminde de olabilir. Bu durumda halkn sadece bir blm ynetim erkini elinde bulundurabilir. Monarfli ynetim biiminde prens, devleti belli temel yasalarla uyum iinde ynetir. Kuflkusuz
kendisine yardmc ara gler de vardr. Despotik bir devlette ise byle temel yasalar yoktur. Bu flekilde ynetilen lkelerde dinin etkisi fazladr. Din hkmleri yasalarn yerini almfl olarak grnr; dine daha yakn olarak, gelenek ve greneklerin de yasa ayarnda etkili olmas ok rastlanan bir durumdur. Cumhuriyeti hkmetin etik ilkesi yurttafllk erdemidir. Monarflik hkmetinki onur, despotizminki
Montesquieuya gre
toplumsal olgular yneten
baz evrensel ilke ya da
yasalar vardr ve tekil
durumlar genelde bu ilke ve
yasalara uygun geliflir.
Montesquieuya gre
cumhuriyeti, monarflik ve
despotik olmak zere
ynetim biimi vardr.
146
Montesquieuya gre her

politik toplum belli bir
idealin tam olmayan bir
somutlaflmasdr ve bu ideal
toplumu biimlendirmede
rtk biimde iflleyen bir
etmendir.
Montesquieuya gre insan

fiziksel varlna dayanan
doal yasalar, her trl
pozitif yasay ncelerler.
Modern Felsefe-I
ise korkudur. Montesquieuya gre, bu hkmet biimleri ve bunlarn ilkeleri verildiinde belli yasal sistem tarzlar yrrlkte olacaktr.
Kuflkusuz bu ynetim biimleri tam da burada betimlendii biimde olgusallaflmfl olmayabilir: Hatta bazlar bu snflamay tarihsel verilerle desteklenmediini
ne srerek yapay bir snflama diyerek elefltirmifllerdir. Ne var ki bu snflama olabilecek olan ya da olmas gerekeni gstermektedir. Sz gelimi, belli bir cumhuriyette insanlarn erdemli olduklar deil, ama olmalar gerektii imlenmektedir. Belli bir monarflide ise insanlarn bir onur duygusu tafldklar ya da taflmalar imlenmekte ve tikel bir despotik devlette ise insanlarn korku duygusu tafldklarn deil, ama taflyor olmalar doal olur biiminde bir anlam kmaktadr. Yasa koyucu
yasalarn olgusal ynetim biimine karfllk dflmesini salamaya alflacaktr. Ama
zorunlulukla karfllk dflmeleri ok zor olabilir ya da gerekleflmeyebilir.
Yasalarn belirlenmesinde iklimin ve ekonomik koflullarn da nemli etkileri olduu Montesquieunun temel tezlerinden biridir. nk iklim bir halkn karakter
ve heyecan yapsnn biimleniflinde etkili olmaktadr. rnein bu adan Norve
halknn karakteri ile spanyol halknnki ayn deildir. Dolaysyla yasalar o halkn
karakter yapsna yle uygun olmaldr ki, bir baflka toplumun yasalarna uyarlanmas sz konusu olmamaldr. Kuflkusuz iklim koflullar ve ekonomik koflullarn
anlksal hibir denetimi kabul etmeyecek flekilde yasalar belirleyiciliinden sz
edilmemektedir, yine de belli lde etkili olaca yadsnamaz. Bilge bir yasa koyucu, yasay lkenin iklim ve ekonomi koflullarna uyarlayacaktr.
Burada Montesquieunun hukuk kuram adna iki nemli sonucu vurgulamak
gerekir. Birincisi; empirik verilerin gzlemlenmesine dayal olarak karmlanan
hukuk sistemleri dflncesidir. Tarihsel verilerden birtakm genellemeler yapld
dikkati ekmektedir. Bu genellemeler toplumsal ve politik yaflamn ileriye dnk
bir yorumu iin bir varsaym grevi grebilecektir. kincisi; insan toplumlarnda ifl
baflnda olan idealler dflncesi balamnda oluflturulan bir tipler kuram karflmza kmaktadr. Buna gre her politik toplumun, belli bir idealin tam olmayan bir
somutlaflmas olduu dflnlebilir; Bu ideal, toplumu biimlendirmede rtk bir
etmen olarak ifllev grmekte ve toplum ona ya yaklaflmakta ya da ondan uzaklaflmaktadr. Yasa koyucunun grevi bu ifllevsel idealin doasn ortaya karmak ve
ilerleyen ynn de dikkate alarak yasal dzenlemeyi yapmaktr. Bu aklamalardan anlafllyor ki, bu yaklaflm tarihsel verilere dayal greli bir yaklaflmdr. Bir filozofun hukuk sistemlerini karfllafltrp deerlendirmede bulunabilmek iin baflvurabilecei mutlak nitelikte hibir lt yoktur.
Montesquieu, kutsal yasalar da kabul etmekteydi. Tanr dnyann yaratcs ve
koruyucusu olarak fiziksel dnyay yneten yasalar belirlemifltir; insan da fiziksel bir varlk olarak baflka cisimler gibi deiflmez yasalar tarafndan ynetilir. Bununla birlikte, ussal bir varlk olarak insan, ineme ynelimi gsterebildii baz
yasalara da konu olabilmektedir: Bunlardan bazlarn kendisi yapmfltr bazlar
ise ona baml deildir. Bu son tmce ile insan eliyle konulmufl yasalara nsel
olan ya da onlarn dflnda kalan baflka birtakm yasalarn varl da imlenmektedir. Bunlar Montesquieunun ifadesine gre tm pozitif yasalara nsel olan doa
yasalardr. Bunlarn kkeni insann fiziksel varldr. Onun iin bunlara doa yasas denmektedir. Bu dflncenin kuramn teki yanlaryla tutarl olup olmad
tartfllabilir. Ne var ki politik toplumun uygulad tm pozitif yasalara nsel olan
bir doal ahlak yasasnn varln kabul etmifl oluyordu. fiu halde pozitif hukuk
yasalarn deerlendirmek iin siyasi ve hukuksal kurumlarn deneyimci (empirik)
ve tmevarmc bir irdelenmesi gerekir. Bu karfllk doal yasa kuramn gelenee
147
bal olarak kabul etmifltir, ama bu sisteminde ireti bir nokta deil, somut ve
esasl bir noktadr.
SIRA
SZDE aklaynz.
Doal yasa ile pozitif yasa arasndaki ayrm Montesquieunun grflleri
flnda
Montesquieunun kuramnda bir baflka nemli nokta zgrlk kavramdr: KenD fi N E L M

disi tam bir zgrlk yandafl idi. Despotizme karfl olduu iin, doal olarak zgrlk bir anayasann en iyi anayasa olduuna inanyordu. Yasalarn Ruhunun
S O balamda
R U
on birinci ve on ikinci blmlerinde, zgrlk kavramna politik
kullanld biimiyle bir anlam vermeye ve ardndan zgrl gvenlik altna alacak
koflullar irdelemeye giriflir. Ona gre Politik zgrlk, snrsz Dbir
deil K zgrlk
KAT
dir, sadece istememiz gerekeni yapma gcnden ve istememek gerekir dediimiz
fleyi yapmaya zorlanyor olmamaktan oluflur. Ve yine belirtir ki, zgrlk yasalaSIRA SZDE
rn izin verdii her fleyi yapma hakkdr; hibir yurttafl yasa onun kendi eilimini
izlemesine izin veriyorsa, o zaman tek bir tikel yolda davranmaya zorlanamaz. Hi
kimse yasalarn izin verdii snrlar iinde davranmaktan alkonamaz.
AMALARIMIZ
Bundan sonra Montesquieu, politik zgrln glerin ayrl ilkesini nasl
ierdiini serimlemeye giriflir: O, ncelikle yasama, yrtme ve yarg glerinin
kesinlikle birbirlerinden ayrlmalar gerektii nerisinde bulunur;
K yasal
T A Pbir ynetim
biiminde bu temel erkler tek bir insann yetkisine ya da tikel bir insan grubunun
yetkisine braklamayacak denli nemlidirler. Bunlar birbirlerinden o flekilde bamsz olmaldr ki, birbirleri zerinde denetleyici bir etkide bulunmalar
T E L E V Z Y O N nlenmifl
olsun ve bu flekilde, despotizme ve gcn tiranca kullanmna karfl bir koruyuculuk grevini de yerine getirebilmifl olsunlar.
zgrle iliflkin bu belirlemelerine Montesquieu, ngiliz anayasasna iliflkin irNTERNET
delemeleri sonucu varmfltr. Tafld zellikler nedeniyle bu anayasann
ok byk bir hayranyd. Yapt empirik arafltrmalar, in, Yahudi, Grek, Roma gibi
devletlerin anayasalarnda politik zgrln, ngiliz anayasasndakinin ok uzanda olduunu gstermekteydi.
Gerekte ngiliz anayasasnda glerin ayrl ilkesi, soyut bir ilkenin salt bir
uygulanfl deil, uzun bir geliflim srecinin sonucudur. 1688 devriminden sonra
devlet ynetiminde Parlementonun stnl kabul edilmifltir ve glerin ayrl
ilkesi de bunun bir sonucu olarak anayasaya girmifltir. Yarglar henz yasama erkinin oluflturduu anlamda bir g oluflturmuyorlard ama tek erkin ya da bunun
bakanlarnn keyfi bir denetimleri altnda da bulunmuyorlard. Montesquieunun
burada yap fley bu anayasann somut zelliklerine dikkat etmek ve bunlar deerlendirmekti. Kald ki bu ilkenin derhal kendi lkesinde de uygulanabilecei gibi bir hayale kaplmamfl, sadece yeni bir ideali vurgulamfltr. Onun bu gleri
dengeleme konusundaki grflleri yine de hem Amerikada hem de Fransada
nemli bir etki yaratmfltr. zellikle 1791 Fransz nsan ve Yurttafl Haklar Bildirgesinde politik zgrle iliflkin grflleri nemli lde belirleyici olmufltur.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Claude Adrien Helvetius

Helvetius (1715-1771) Anlk zerine (1758) adl temel yaptnda, Condillacn tm
ruhsal olgularn dnflmfl duyumlar olduklarn gsterme giriflimini srdrmfltr.
Bu yaptn uyandrd tepkiler yznden kraliyet hizmetinde nemli bir greve
gelebilecek iken getirilmemifltir. ngiltere ve Berline yapt yolculuklar dflnda
kendi ortamnda sakin yaflam geirmifltir. lmnden sonra, nsan zerine (De
lhomme de se facults et de son ducation) adl yapt 1772de yaymlanmfltr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Montesquieuya gre politik

zgrlk, glerin ayrl
K Buna
T Agre
P
ilkesini gerektirir.
yasama, yrtme ve yarg
gleri kesinlikle
birbirlerinden ayrlmaldr.
TELEVZYON
NTERNET
148
Modern Felsefe-I
Helvetiusa gre insanlarn

duyu dzeyini aflan bamsz
bir yetileri yoktur. Herhangi
bir yargda bulunmak
bireysel dflnceler
arasndaki benzerlikleri ya
da benzemezlikleri
alglamaktan ibarettir.
Yargda bulunmak, salt bir
alglamaktr.
Helvetius, tpk Condillac gibi insan zihninin tm yetilerini duyum ve duyu algsna indirgeme yolunu tutar. nsann duyu dzeyini aflan bamsz yetileri olduu inanc ona gre bir yanlgdr. rnein yarglama gcnn akln ifli olduuna
inanlr. Oysa ona gre yargda bulunmak, bireysel dflnceler arasndaki benzerlikleri ve benzemezlikleri alglamaktan baflka bir fley deildir. Sz gelimi, eer sarnn maviden ayr olduu yargsnda bulunuyorsak bunun nedeni sar dediimiz
rengin gzlerimizi mavi dediimiz rengin etkileyiflinden daha farkl bir yolda etkilediini alglamaktr. Yargda bulunmak flu halde salt bir alglamaktr.
fiu halde Helvetiusa gre insann fiziksel ve zihinsel tm edimleri doa yasalar tarafndan ynetilmektedir. Bu ereve iinde ahlaksal eylemlerimiz de yer
alr; ahlaksal eylemlerimiz de doal yasalarn zorunlu bir rn olarak gerekleflir. Helvetius etik alanda da indirgemeci bir yol tutarak tm ahlaksal eylemlerimizi, kiflinin ben-sevgisine indirger. Tm insanlarn kendilerini sevdiklerini ve mutlu olmay istediklerini ve eer kendileri iin her trl hazz retmek iin yeteri kadar g sahibi olsalard, hazlarn ya da mutluluklarn sonul noktaya dek gereklefltirmekten geri durmayacaklarn belirtir. Bu durumda g istemi gibi olgular
ikincil dzeyde kalmaktadr. Sadece temel haz sevgisinin dnflme uramfl biimleridir. fiu halde bedensel duyarlk temelde insann biricik fiziksel ya da anlksal ve etik biricik devindiricisidir. Cmertlik ve iyilikseverlik gibi erdemler de insann ben sevgisine yani haz sevgisine indirgenebilir. Sz gelimi iyiliksever birisi
insanlarn mutsuzluk ve aclarn kendisinde ac veren duygulara yol at iin gidermeye alflmaktadr.
Bu indirgemeci ruhsal durum hi kuflkusuz etik ynden yararc bir kuramla
uyuflum iinde olacaktr. Ona gre deiflik toplumlardaki farkl ahlak grflleri iyi
ve erdem gibi kavramlarn insanlarca farkl anlamlandrlmalarna yol amakta, bu
da insanlar arasnda sonu gelmez tartflmalara neden olmaktadr. Bu nedenle ahlak
zerine tartflmalara giriflmeden nce, etik terimlerin ne anlama geldikleri belirlenmeli ve insanlar bu anlamlar zerinde uzlaflmaldr. O zaman belki bu alandaki tartflmalar da ortadan kalkacaktr. Bu alandaki inanc dflnce zgrl kabul edilirse insanln saduyusu bu sorunu zerek etik terimlerin asl anlamlar iin ortak bir anlatm bulacaktr. Ama yine de kendisi bu alanda flunu nerir: Erdem szc kamuya yararl ve genel kar ile uyumlu trden eylemlere verilmelidir. Buna gre kiflinin z-kar temel ve evrensel davranfl gds olmasna karfln, kamu
kar ya da yarar evrensel ahlak ilkesidir. Ona gre ortak yarara ruhbilimsel adan hizmet etmek olanakldr. rnein eer bir ocua kendisini sefil ve dflknlerin yerine koymas retilirse ac duygular yaflayacak ve ben sevgisi sefillii gidermek iin bir istek uyandracaktr. Zamann akfl iinde iyiliksever drt ve davranfllar ynnde bir alflkanlk kazanmfl olacaktr. Bylece en temelde ben sevgisi yatyor olsa da iyilikseverlik de ruhbilimsel olarak olanakldr.
Helvetius bu bakfl asyla olumlu davranfl alflkanlklar oluflturmada eitimin
nemini vurgulama yoluna gider: Yararc ahlak kuramnn bafllca temsilcilerinden
olmasna karfln eitimin gc zerinde diretmeyi srdrr: Eitim her fleyi yapabilir ve bizi biz yapan eitimdir. Ama iyi bir eitim sisteminin kurulmasnn nnde ciddi engeller vardr. lk olarak din adamlar snf ve ikinci olarak, hkmetlerin ounun yetersiz olmalar olgusu yer alr. Din adamlar snfnn gc krlncaya ve iyi bir hkmet ile iyi bir hukuk sistemi kuruluncaya dek eitim sistemi istenilen dzeye gelmeyecektir. Ahlakn en temel ilkesi, kamu iyilii en yksek-yasadr, biiminde dile getirilebilir.
Helvetiusa gre ahlakn en

temel ilkesi Kamu iyilii en
yksek yasadr. biiminde
dile getirilebilir.
149
Helvetius bu dflncelerin flnda politik despotizme de elefltiriler yneltir.

Monarflik despotizmin hem dehay-yaratcl hem de erdemi ldrdn belirtir. Yine bu sistemde ulusal gelir aflr lde eflitsiz bir biimde dalmaktadr. Ancak zgr bir lkede ulusal gelir aflamal bir biimde daha eflitliki olarak datlabilir. Baz elefltirmenler Helvetiusun Voltairee gre ok daha nde duran bir politik reformcu olduunu ne srerler. nk despotizmin devrilmesine ve halkn
kurtulufluna ve geliflimine ondan ok daha fazla ilgi duyuyordu. Helvetius bildirilmifl dine ve din adamlar snfna karfl elefltirilerinde de ok kararl bir durufl sergilemifltir. Doal dinden ya da deizmden baflka hibir dflnceye yer vermeye yanaflmaz. stelik bu dinin ieriini sadece ahlakla iliflkili olarak dflnr. Ona gre
Tanrnn iyi istenci yeryzndeki tm insanlarn mutlu olmalar ve tm hazlardan
eflit dzeyde pay almalar yolunda olabilir ancak, gerek ilkeler zerine kurulan
ahlak biricik doal dindir. Grld gibi Helvetius tm aydnlanmac idelerin
inanl bir szcs olarak dikkati ekmekte ve bu nedenle dneminin tipik bir
temsilcisi olma niteliini hak etmektedir.
ANSKLOPEDSTLER
Denis Diderot
Fransz aydnlanmasnn yaznsal simgesi durumunda olan ve aydnlanma srecinin temel dflnce ve ideallerini yanstan byk kltr hazinesi Ansiklopedinin
deiflmez editr olarak kendisine zgn bir yer yapan Diderot (1713-1784), felsefi grflleriyle de aydnlanmann nde gelen dflnrlerinden biri olmufltur. lk
cildi 1751 ylnda yaymlanan 1780 ylnda 35 cilt olarak tamamlanan Ansiklopedinin 1. cilt hari geri kalan ciltlerinin editrln yapmfltr. Birinci ciltte de dflnsel emei vardr. Birinci cildi dfln ve lk arkadafl DAlambert yaymlamfltr.
kinci ciltten bafllayarak 7. cildin sonuna dek birlikte editrlk yapmfllar, bu noktada dAlambertin editrlkten ekilmesinden sonra 35. cildin sonuna dek editrl tek baflna yrtmfltr.
Ansiklopedi yeni felsefi ve bilimsel dflnceleri ve bilgileri Avrupa leinde
yayma amac gden etkili bir eitim arac olma iddiasyla yola koyulmufl ve bunu
fazlasyla baflarmfltr. Aydnlanma dflncelerinin bir temsilcisi olarak bilgi bilimsel adan deneyimci ve duyumcu temelleri korurken deneyim ve duyumu aflan
konularda kuflkucu bir ynelim gsterirken daha sonralar Diderot, materyalizme
kaymfl, toplumsal ve dini konularda ise tam bir kilise dflman olarak belirginleflmifltir. Ansiklopediye katk verenler iinde, Voltaire, Holbach, Helvetius, Montesquieu ve ekonomist Turgot da bulunuyordu.
Diderot, Louis le-Grand Jesuit kolejinde okumufl, ngiliz dflncesinin etkisinde kalarak pek ok ngiliz eserini Franszcaya evirmifltir. Bunlar arasnda en
nemlisi, kendi zgn notlaryla hayli zenginlefltirdii, Shaftesburynin Deer ve Erdem zerine Deneme adl yaptdr. Bunun dflnda 1749da Felsefi Dflnceler adl yapt yaymlanmfl ve asl yaznsal emeini yukarda bahsi geen Ansiklopedi
erevesinde sergilemifltir.
Diderot, dflnceleri bakmndan dinamik bir grnm sergilemekteydi. O nedenle kararl bir felsefi sisteme sahip olduundan sz etmek kolay deildir. rnein bir deist, bir ateist ya da bir panteist olduunu sylemek kolay olmayacaktr.
Felsefi Dflnceleri yazd zaman deist idi ve doal dinin yeterli olduunu savunmaktayd. Ona gre Hrstiyanlk ve Musevilik gibi tarihsel dinler tarihte belli dnemlerde bafllamaktaydlar ve sras gelince yok olacaklard. Oysa bunlarn temeli
Diderot ve dAlembert
editrlnde 1751-1780
tarihleri arasnda 35 cilt
olarak yaymlanan
ansiklopedi, yeni felsefi ve
bilimsel dflnce ve bilgileri
Avrupaya yayma amacn
gtmfl ve bunu byk
lde baflarmfltr.
150
Modern Felsefe-I
Diderot doal dinlerin belli

bir tarihte ortaya kp belli
bir zamanda yok
olacaklarn, oysa bunlarn
tmnn temeli olan doal
dinin her zaman varln
srdreceini
savunmaktayd.
doal dindir. nk o her zaman varolmufltur ve varolmaya da devam edecektir.

Ayrca tm insanlar birlefltiricidir. Oysa sz konusu tarihsel dinler kendilerinden
olmayanlar dfllayc hoflgrye asla yer vermeyen batl inanfllar besleyen bir yapya sahiptirler. Bu dinler lml insanlarn tanklna dayanrken, doal din Tanrnn iimize yazd tankla dayanr. Bunlar syleyen Diderot, bir zaman sonra
bu grfl terk ederek insanlara her trl dinin boyunduruundan kurtulmalar gerektiini sylyordu. Biricik yol tm dogmalar kaldrp atmakt. Daha sonra Diderotnun doalc bir panteizme getii grlmektedir: En sonunda doann tm paralar tek bir bireyi, btn, ya da tm olufltururlar diyordu. Belki bu yaklaflmlarn geleneksel dinlerle hibir iliflkisi olmadn sylemek, onun bu alandaki grflne bir tutarllk getirmektedir diye dflnlebilir.
Maddecilik konusundaki grflleri de ayn gerilimi yanstmaktadr: Ansiklopedide Locke zerine yazd makalede ngiliz filozofun Tanrnn maddeye dflnme zellii vermesinin olanaksz olmayabilecei biimindeki szlerine karfllk olarak, dflncenin duyarlktan gelifltii grfln savunuyordu. Sonraki yazlarndaysa maddeci yaklaflmna netlik kazandrr: nsanlarn ve hayvanlarn ayn doada
olduklarn biliflsel ve kavrayflsal yetilerindeki farkllklarn sadece deiflik fiziksel
dzenlenifllerin sonucu olduunu dile getiriyordu. Ona gre tm ruhbilimsel fenomenler fizyolojik temellere indirgenebilir. Bu nedenle bireyin zgrlk duygusunun da salt bir yanlsama olduunu imlemektedir.
Doann Yorumu zerine adl alflmasnda matematik biliminin somut olgusallk ile bir tanflklk vermeye yeterli olmayacan, bunun iin deneyimsel-deneysel ynteme baflvurulmasnn gerekli olduunu vurgulamaktadr. Bu flekilde doann kendisi incelenirse deiflebilir ve esnek bir yapda olduu ve yeni olanaklarn
zenginlii iinde bir eflitlilik ve trdeflsizlik zellii tafld grlebilecektir. nceki trleri hi bilmediimiz gibi flu anda varolanlar da hangi trlerin izleyeceini
kim bilebilir ki? fiu halde doa dzeni duraan bir yapda deildir; srekli bir deiflim iindedir. Bu nedenle kavramsal flemalarmz ve snflandrmalarmz doann srekli bir yorumu iin yeterli deildir. fiu halde dflnme biimimiz yeni bakfl alarna karfl kendini daima ak tutmaldr.
Diderot, metafizik adan maddecilii savunmakla birlikte etik grflleri bakmndan idealist bir izgideydi. Etik alanda iyilikseverlik, zveri, hoflgr, insancllk gibi deerleri yceltmektedir. Bu adan maddeci yaklaflmlara asla yaknlk
gstermemifltir: Helvetiusun tm ahlaksal gd ve idealleri rtl bencillik terimlerinde aklama giriflimine karfl kmfltr. Bu adan doal ahlakn deiflmez yasalar olduunu ileri srmfltr. Maddecilii ve etik grflleri arasnda bir tutarszlk olduunu syleyenlere karfl karak, etik idealler ile tinsel bir ruha inan arasnda hibir zsel iliflki olmadn ne srmfltr. Dflncenin daha ilkel ruhsal etkinliklerden tremifl olmas yksek ahlaksal ideallerin yadsnmasn gerektirmez.
Ona gre dflncenin duyarlktan kt ya da gelifltii kuramndan hibir kt ahlaksal sonu domaz. nk insan tam anlamyla olduu gibi kalr ve glerini
ynelttii iyi ya da kt amalara gre yarglanr, dflncenin kkensel bir yarat
m yoksa duyarln bir trevi mi olduuna gre deil (akt. Copleston, 1995: 49).
Diderot Lamarckn evrim kuramn ncelemifltir ve evrim hipotezinin insann ahlaksal ideallerinin geerliliini etkilemeyecei dflncesindedir. Doal ahlak yasalarna inanmakla birlikte, onlarn temelini akln a priori buyruklarnda deil, insan
doasnda, yani insann duygu, tutku ve isteklerinin organik dzenleniflinde buluyordu. Ve doaya aykr olduu iin ileci ideale dflmand. Doal bir yasa dflncesini savunmufl olsa bile, bunun empirik bir temel zerinde ykseldiini ve tm
Diderot metafizik adan

maddeci, etik adansa
idealistti.
Diderot doal ahlak

yasalarnn temelinin akln a
priori buyruklar deil, insan
doas olduunu
savunmaktayd.
151
insanlarn ortak mutluluunu artrmaya yarayan pragmatik bir ifllevi olduunu vurgulama yoluna gidiyordu.
Jean le Rond dAlambert

DAlembert (1717-1783) Pariste dodu. Hukuk okudu. Avukatla kabul edilmesine karfln bu meslei icra etmedi. Bir ara tbba yneldi ama daha sonra kendisini
btnyle matematie verdi ve iyi bir matematiki oldu. Matematik zerine bir dizi denemesini Bilimler Akademisine sundu ve 1741de akademi yeliine kabul
edildi. Matematik alanndaki alflmalarna ek olarak Ansiklopedinin yaymlanmasnda Diderot ile iflbirlii yapt. Ansiklopedinin nszn yazd. Ve yine Ansiklopedinin matematiksel nitelikli makalelerinin byk blmn kaleme ald. 1758de
yaplan muhalefetten ve potansiyel tehlikelerden usanmfl olarak editrlkten ayrld. Aslnda birincil olarak matematiki ve bilim insan olmas nedeniyle, teki
Ansiklopedicilere gre daha az kuflku ve saldr altnda kalmfltr. 1759da Felsefenin eleri adl yaptn yaymlad. 1763te Berline bir yolculuk yapt. Humeun
yakn dostu idi; ahlaksal karakteri ve yeteneklerine byk deer veren Hume kendisine 200 Paundluk bir miras brakt. 1775te Papa XIV. Benedictin nerisiyle Bolonya Enstits yeliine seildi.
Ansiklopediye yazd nszde Lockeun bilimsel felsefenin yaratcs olduunu ve fizikte Newtonun konumuna karfllk gelen bir yeri doldurduunu bildiriyordu. Felsefenin elerinde 18. yzyln zel bir anlamda felsefe yzyl olduunu
ilan ediyordu. Ona gre bu yzylda doal felsefe devrimci bir nitelik kazanmfl,
tm bilgi dallar elefltiri szgecinden geirilmifl ve pek ou ilerleyerek yeni biimler kazanmfltr. Bu dflnsel coflkunun sonucu olarak kimi fleyler zerine yeni bir
flk dflrlrken kimi fleyler de artk nemini yitirmifltir.
Yine de dAlambert dflnsel ilerleme deyince salt yeni olgularn bir birikimini
anlamaz. Descartes anmsatan bir yolda tm bilimlerin bir arada insan anlnn
anm olduklarn ileri srer ve birlefltirme ifllevini vurgular. Fenomenler dizgesinin trdefl ve biimdefl olduunu kabul eder (Copleston, 1995: 50).
Yine de flunu vurgulamak nemlidir: dAlambertin metafizik konularla hibir
ilgisi yoktur. Ona gre, metafiziksel anlamda fleylerin z ile ilgilenmek bize hibir fley salamaz. Metafizik kuramlar insanlar atflklara ve sonunda kuflkuculua
gtrr. fieylerin niinlerini ve nedenlerini bilemeyiz; bilimsel felsefe asndan,
fleylerin zne nfuz edebilme yeteneinde olup olmadmz btnyle ilgisiz bir
sorundur. Yeter ki onu varsaydmz biimiyle maddede ilksel olarak grdmz zelliklerden, algladmz ikincil nitelikleri karsayabilelim ve bunun sonucu olarak genel fenomenler sistemi her zaman biimdefl ve srekli olursa ve hibir
eliflkiye yer vermezse bu yeterli olacaktr. lk ilkelerden fenomenlere gitmek, fleylerin znden empirik verileri karsamak deildir; tersine gzlemlenmifl ikincil nitelikleri daha ilksel olarak grlen baflka gzlemlenmifl zelliklerden karmaktr.
Bilimsel felsefenin grevi fenomenleri metafizik bir anlamda deil, daha sistematik bir anlamda betimlemek ve iliflkilendirmektir. Eer metafizik yola, yani bir z
arafltrlmasna saplrsa, szcn gerek anlamnda bilgi olarak adlandrlabilecek
fleyin ok tesine geilmifl olur. Bu aklamalaryla dAlambert, pozitivizmin ncs gibi grnmektedir. Bilimin metafiziksel anlamda gizemli ve anlafllmaz nitelikler ya da tzler ile hibir ifli olamaz. Bilim salt fenomenlerle ilgilidir ve kald ki felsefe de byledir. Bu demek deildir ki doal filozof-bilim insan aklama ile hi
ilgilenmez: Tersine duyu deneyimi temelinde seik tanmlar oluflturur ve bunlardan birtakm dorulanabilir sonular karr. Ama hibir kesin bilgi sunma olana
dAlamberta gre metafizik

anlamda fleylerin
nedenlerini bilemeyiz.
Bilimsel felsefenin grevi
fenomenleri metafizik
anlamda deil, sistematik
anlamda betimlemek ve
iliflkilendirmektir. Bu
grflleriyle dAlembert,
pozitivizmin nclerinden
biridir.
152
Modern Felsefe-I
taflmayan alanlara girmez; fenomenlerin ya da empirik olarak dorulanabilir nesnelerin tesine gemez. Metafizik ya olgularn bir bilimi olmal ya da bir yanlsama alan olarak kalmaldr. Grld gibi dAlambert, dnemindeki metafizik ve
doal felsefe (doa bilimi) arasndaki gerilimi irdelemektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
dAlambert neden
pozitivizmin ncs olarak grlmektedir. Tartflnz.
Ahlak grfl bakmndan o da teki adafllar gibi ahlak, teoloji ve metafizikD fi N E L M

ten ayrmaya alflmfltr: Ona gre ahlak teki insanlara karfl devimizin bilincinde olmaktr. Ahlak ilkelerinin tm de gerek karmz ve toplumsal devlerimizi
S O arasndaki
R U
yerine getirme
doru iliflkiyi ve dengeyi kurmaya yneliktir. Ahlak filozofu insanlara toplumdaki yerini gstermeli ve ortak refah ve mutluluk iin yetilerini nasl kullanmas
D K K A T gerektiini aklamaldr.
Olgucu aklamalarna bakarak dAlamberti bir maddeci olarak nitelemek doru olmaz. nk fleylerin temelde yatan doalar yani zleri konusunda aklamaSIRA SZDE
lar yapmaktan kanyordu. Ayrca dogmatik tutumlu maddecilere ve mekanistlere
gven duymuyordu. Dflncesinin en temel zellii olgucu yntem bilim zerinde israr etmesidir.
O da Diderot gibi ilerlemenin doal olduunu ve zihinsel aydnAMALARIMIZ
lanmann toplumsal ve ahlaksal ilerlemeyi de beraberinde getireceine inanyordu. Bilimci (matematiki) kiflilii ile Newtonun deneysel ynteminden fazlasyla
K T olarak,
A P
etkilenmifl birisi
gerekliin sonul anlamda tinsel mi yoksa maddesel mi gibi tartflmalarndan uzak durarak, adafl bilimin geliflim izgisi zerinde kalarak
dflnmeyi uygun buluyordu.
N N
TELEVZYON
JEAN JACQUES ROUSSEAU

NTERNET
Yaflam ve
Yaptlar
NTERNET
Rousseau (1712-1778) Cenovada dodu. Annesi doumundan birka gn sonra

ld, babas bir saat ustasyd. Kendisine babasnn yakn bir kadn bakmfltr. 12
yaflnda formel eitimi sona erdikten sonra befl yllk bir sre iin bir oymacnn yanna rak olarak verilir ama bir sre sonra buradan kaar ve Cenovay terk eder.
Kendisindeki fl fark eden iyiliksever insanlarn yardmyla geinerek orada burada dolaflr; bu arada bol bol kitap okur, mzik alanndaki yeteneini gelifltirir.
1731 ylnda Fransaya geldiinde Barones Warensn evresine girer. Aslnda ocukluunun bir dneminde onun himayesinde Chamberyde yaflamfl ve Katoliklie gemiflti. fiimdi ise Baronesin Charmettesdeki yurtluunda kalarak eitimindeki boflluklar doldurmaya alflmfltr. Madam Warens ile iliflkileri gelifliminin olumlu etkilenim kaynadr, denebilir. 1738den 1740a dek M. De Mably adnda birisinin ocuklarnn retmenliini stlendi ve bu ifl srasnda Condillac ile tanflt.
1743te Fransz bykelisi Comte de Montaiguye sekreter olarak Venedike gitti
ama ertesi yl Rousseau kstahlk nedeniyle iflinden atlarak Parise geri dnd.
1745te Voltaire ile ilk kez karfllaflt ve 1749da Diderot onu Ansiklopedi iin mzik zerine makaleler yazmaya ard. Ayrca dHolbachn salonu ile de tanfltrld. Ayn yl Dijon Akademisi sanatlarn ve bilimlerin ilerlemesinin ahlakn iyileflmesine mi yoksa bozulmasna m yol aaca sorusu zerine yazlacak en iyi denemeye dl verme arsnda bulununca Rousseau, Sanatlar ve Bilimler zerine Sylevi ile konulan dl kazand. Makale 1750de yaymland; yazar flimdiden nl
olmufltu. Ama bilimler ve sanatlar alanndaki ilerlemenin ahlak zerindeki bozucu
ve yozlafltrc etkilerini savunduu iin le philosophearn gl bir muhalefeti ile

karfllaflt. d Holbachn evresinden de kopufl noktasna geldi.
Rousseau karfl kfllardan ylmayarak, bu kez de Dijon Akademisinin nsanlar
arasndaki eflitsizliin kkeni nedir ve doal yasa tarafndan hakl gsterilebilir mi?
biimindeki sorusuyla at yarflmaya katld: nsanlar Arasndaki Eflitsizliin Kkeni ve Temeli zerine Sylev bafllkl alflmas dl kazanamad ama 1758te yaymland. Bu yazda henz uygarlaflmamfl doa durumunda yaflayan insann bir
portresi izilir; insan doal olarak iyidir, ama uygarlaflma, eflitsizlii ve buna bal
olarak bir dizi ktlkleri de beraberinde getirmifltir. Ayn ylda 1755de, Rousseaunun politik ekonomi zerine makalesi Ansiklopedide yaymlanr. 1758de Politik Ekonomi zerine Sylev bafll altnda ayr olarak yaymlanan bu makalede genel isten dflncesini ilk kez dile getirmifltir. 1761 ylnda Rousseau Yeni Heloise
adl bir roman yaymlad. 1762de en nl alflmas kabul edilen Toplum Szleflmesi ve yine ayn yl Emile bafllkl eitim zerine kitab kt. Bu kitaplarn yaymlanmas zerine svireye snmak zorunda kald. Tepkiler ana vatan Cenovada
da ayn idi. Oysa bir ara Cenovaya gelerek Protestanla geri dnmflt nk Cenova yurttaflln geri kazanmak istiyordu. Daha sonra (1763) bu vatandafll resmi olarak reddetti. 1765Te Berline gitmek iin yola kt ama yolda ngiltereye
gitmeye karar verdi. Ocak 1766da David Hume ile birlikte Manfl geerek, Humeun yannda kalmaya bafllad. Ne var ki geimsizlii ve izleniyor biimindeki hezeyanlar nedeniyle burada da tutunamad. Alt ay sonra Mays 1766da, Fransaya
dnd. On yl boyunca Fransada kald en son 1778de Marquis de Girardinin konuu olarak Ermnonvillee gitmek zere yola kt ve bir iki ay sonra orada ld.
tiraflar adl yapt lmnden sonra, 1782de yaymlanmfltr.
Kltr Elefltirisi
Rousseau, Bilimler ve Sanatlar zerine Syleve insan aklnn baflarlarnn vgye
deer olduunu belirterek bafllar; nsann tmyle kendi abalaryla adeta yokluktan kendisini var ederek yukarlara doru ykseldiini grmek ok asil ve gzel bir grnmdr; insan akln fl ile onu ve yaflamn kaplayan tm kara bulutlar datmfltr. Bu tmcelere bakarak Rousseaunun Dijon Akademisinin sorduu
soruya, aydnlanmann tinine de uygun olarak olumlu bir yant verecei dflnlebilir. Ne var ki bu satrlardan sonra giderek bilim ve sanatlara acmasz bir elefltiri gelmektedir. Anlafllan ilk tmceleri insanln bafllangtaki doa ile zorlu bir
savaflm iinde bulunulan ilkel dnemlerden kflna bir gnderme olarak kullanmfltr. nk ona gre bugn gelinen noktada, ilerleyen bilim ve sanatlar, insanlar gndelik yaflamlarnda kerten zincirlerin zerine iek elenkleri atmakta ve
yreklerindeki onun iin domufl grndkleri zgrlk duygusunu bomaktadr.
Zihnimizin de tpk beden gibi gereksinimleri vardr; bedeninkiler toplumun temelidir; zihninkiler ise salt sslemelerdir. Bu ssler insanlara kleliklerini sevdirmekten baflka bir ifle yaramamaktadr.
Rousseau, insan doasnn daha eski dnemlerde de daha iyi olmadnn farkndadr. Ama sanatlarn ve bilimlerin, insanlar ok daha kt yapmak iin dikkate deer deifliklikler rettiine inanmaktadr. Ona gre, Sanat ve yazn davranflmz biimlendirmeden, duygularmzdan yapay bir dille sz etmeyi bize retmeden nce, ahlaklarmz belki kaba saba, inceliksiz, ama doald. Modern yaflam
biimi herkesi, konuflmada, giyimde, tutumda moda olan izlemeye zorlad, kendi
doamz izlemeye izin vermedi ve ok gemeden olduumuz olarak grnmeye
cesaret edemez bir duruma geldik. nsan srsnde herkes btnyle birbirine
153
154
Modern Felsefe-I
Rousseauya gre istikrarl

bir toplum, ounluun
kendi dflnce ve
davranfllar iin kural
olarak kabul ettikleri bir
fikirler ya da deerleri dizisi
stnde ykselir.
benzer davranr, bu nedenle gerek dostumuzun kim olduunu bile asla bilemeyiz. nsan iliflkileri flimdi tam bir aldatmacadr; oysa daha eski dnemlerde insanlar birbirlerini kolayca ayrt edebiliyorlard; bu da onlarn birtakm kt alflkanlklarn nlemek iin gerekten bir avantaj oluflturuyordu. Rousseau, elefltiri oklarn, insanlarn lks dflknlne ve politikann ekonomik grnmlerine vurgu
yapan yneticilere de yneltir: Gemifl dnemdeki politikaclarn daima ahlaktan
ve erdemden sz ettiklerini, bu gnn yneticilerinin ise ticaret ve paradan baflka
bir fley konuflmadklarn anmsatr. Lkse karfl uslamlamas parlak ama kalc hibir deeri olmayan bir toplum yaratt ynndedir. nk para her fleyi satn almasna karfln, ahlak ve yurttafl olmay satn alamamaktadr.
Rousseau, sanatlarda ve bilimlerde ilerlemenin daima ahlakta bir dflfle ve
toplumun sonunda kflne gtrdn, tarihten setii birtakm rneklerle de
desteklemeye alflr. Sz gelimi Msr, felsefenin ve gzel sanatlarn anas durumunda iken, ok gemeden Persler, daha sonra Yunanllar, Romallar, Araplar ve
son olarak Trkler tarafndan ele geirilmifltir. Yunanllarda da bilimlerin ilerlemesini ok gemeden haz dflkn tutumlar izlemifl ve bunun sonucunda Makendonyaya boyun emek zorunda kalmfllardr. Bunlara karflt olarak erken Perslerin ve skitlerin erdemlerinden sz edilebilir. Romallar nceleri tm barbar boylar dize getirerek ok byk bir imparatorluk kurdular ama ne zaman ki Stoac
disiplini terk ederek, Epikurosu hazcln gevfleticiliinde yok oldular, o zaman
Germanik boylarn yalnlk, masumluk ve doallk gibi erdemlerinin karflsnda
eriyip gittiler.
Rousseauya gre istikrarl bir toplum ounluun kendi dflnce ve davranfllar iin kural olarak kabul ettikleri bir fikirler ya da deerler dizisi zerinde ykselir. Rousseau bu fikirlerin birka nedenden dolay felsefe ve bilim tarafndan altnn oyulabileceine inand. Birincisi, her toplum bir birliktir ve onun zgnl
zel yresel deerler setidir. Ama bilim ile felsefe evrensel doruluu arafltrrlar.
Tam da byle evrensel bir doruluun pefline dflme yresel dflnceyi dorulua gre daha deersiz bir fley olarak gsterir ve bylece onun otoritesini yok eder.
Bu sorunu fliddetlendiren bir nokta olarak, bilim kant ya da belge gereini vurgulama yoluna gider, oysaki en nemli konulara iliflkin baflat fikirler bir kuflkunun
tesinde kantlanamazlar ve bundan dolay birlefltirici glerini kaybederler. Ayrca bilim, dflncelerin yerleflmiflliine karflt olarak daima kuflkucu bir duruflu gerektirir. Rousseauya gre, topluluu bir arada tutan bilgi deil, inantr. Oysa bilginin peflinde olan bilim insan da filozof da inantan kanr. nantan uzun sreli kanmann belirli sayda kifli ile snrl kald srece ok fazla bir zarar yoktur
ama kuflkuculuk akmnda doruuna ulaflan kuflkucu ruhun halk arasndaki yaylm tarafndan verilen zarar gidermek hi de kolay olmaz; kuflkuculuk bylece
kamusal erdemin zayflamasna neden olacaktr. Rousseau, kamusal erdem derken
bafllca yurtseverlik erdemini dflnmektedir. Ona gre bilimin ruhu yurtseverliin
de aleyhinedir, nk bilim kiflisi genelde bir dnya yurttafl olmaya doru ynelir, oysaki yurtsever kendi toplumu ile ok gl bir iliflki iindedir. Toplum iinde byle paralayc ynelimleri azaltabilmek iin gl ynetimler zorunlu olur
ve bu da Rousseauya gre despotizme giden yolu aar. Rousseau grld gibi
olumsuz tezi uruna bilim ve felsefeyi kuramsal dzeyi bakmndan da mahkm
etmifl grnyor.
Rousseau, bilim ve felsefe ile olan bu tartflmalarn daha ileriye gtrmek istemez ve halkn anlayabilecei bir dille Bacon, Descartes ve Newtona derin bir sayg duyduunu ifade eder; bu dflnrleri insanln byk retmenleri olarak ka-
155
bul etmektedir. Bu adan insansal renmenin zaferine ant diken sadece birka
kiflidir. Sanatlar ve bilim alannda alflmalar iin sadece birka kifliye izin vermek
uygun olabilir: Aslnda popler hale getirebilmek iin bilgiyi arptanlara hcum
etmekte olduunu dile getirir; bu gibi kifliler, bilimlerin mabedlerinin kaplarn krp dkmfl ve deersiz bir avama eksiklikleri ok daha iyi olacak olan bilgi ve dflnceleri sunmufllardr. Oysa insanlar flunu bilmeli ki bir annenin ocuunun elinden tehlikeli bir silah almas gibi, doa da onlar bilimden yle korumufltur. Sradan insan mutluluunu kendi kalplerimizin iinde bulabileceimiz dflnceler
zerine kurar. Erdem basit zihinlerin yce bilimidir. Gerek felsefe de vicdann sesini dinlemektir.
Eflitsizliin Kkeni ve Szleflme Gereksinimi

Eer Rousseauyu izleyerek, insanln yapay bir uygarlk tarafndan bozulduunu
varsayarsak insanln kendisinden uzaklaflmfl olduu doal durum, doa durumu
nedir? Bu soru Rousseau tarafndan nsanln Eflitsizliinin Kkeni ve Temeli zerine Sylevde tartfllr.
Bu alanda kuflkusuz empirik, tarihsel hibir veriye dayanlamazd. Bu nedenle,
Rousseaunun bu konudaki tm ne srmleri varsaymsaldr: Doa durumundaki ilk insan hayvandan ayran nedir? Rousseauya gre hayvan ve insan arasndaki trsel ayrm oluflturan fley akldan ok zgrlktr. nsan bu zgrlk bilinciyle ruhunun tinselliini de sergilemifl olur. nk duyusalln mekanii alg temelinde dflnce edimini az ok aklayabilir ama seme ediminde seimin bilincinde olmak, sadece tinsel olan ve mekanik yasalarla aklanamayan bir zsel ayrmdr. Bu nedenle Rousseau, salt maddeci ve mekaniki bir insan doas aklamasn kabul etmez. nsan hayvandan ayran bir baflka nitelik insann kendisini gelifltirme ve yetkinlefltirme yetisidir. Ancak bu yetiler de belli bir geliflimin ve deiflimin sonucudur.
Rousseau, bafllangtaki insan alflma, konuflma ve yuva olmakszn ormanda
afla yukar dolaflan, savafla ve tm balara eflit lde yabanc olan, ne kendi trnn yaratklarna gereksinim duyan, ne de onlar incitmeyi isteyen bir yaratk
olarak imgeler. Byle bir insann ahlaksal nitelikleri olduu sylenemez. Ama byle bir insana kt de denemez. Ona gre, Hobbesun doal insanlk durumunu,
herkesin herkese karfl bir savafl durumu olarak betimlemesi de yanlfltr. Benliksevgisinin temel drt olduunu o da kabul eder. Ama ben-sevgisi z-saknm drts olarak anlaflldnda kendiliinden ktlk ve fliddet iermez. Bafllangta
bireyin kendisinden baflkalarna ilgisi pek derin deildi ama ilgisi giderek artmaya
bafllaynca daha ok flefkat duygusu biiminde oldu; bu duygu hayvanlarda bile
gzlemlenebilmektedir. Sonu olarak Rousseauya gre ilkel doa durumundaki
insan iyidir. Dinsel sisteme bir karfl kfl olarak da insann doal olarak iyi olduunu ve insan doasnda hibir ilk gnahn ya da sapknln bulunmadn vurgulamfltr. Doa durumunda insann giderek geliflmesine dili olmasnn da katk
yaptn belirtir. Genel dflnceler szcklerin yardm olmakszn bilince sunulamazlar ne de nermelerin aracl olmakszn anlama yetisi onlar kavrayabilir.
Bu nedenle insann zihinsel yaflamnn geliflimini, dilin gelifliminden ayr olarak
dflnmek olanakszdr. Grld gibi Rousseauya gre doa durumundaki insan Hobbesun doal insanyla tam bir ztlk iindedir. Hobbesun ilkel insan toplum kofluluna geerek etik deerleri kazanrken Rousseaunun doal insan toplumsallaflt lde ktleflme yoluna girmifltir.
Rousseauya gre hayvan ve

insan arasndaki trsel
ayrm oluflturan fley akldan
ok zgrlktr.
Hobbes insann doal

durumunun bir savafl ortam
olduunu savunurken
Rousseau insann zndeki
iyilie dikkat ekti ve doal
durumu bir tr zgrlk ve
iyilik durumu olarak
betimledi.
156
Modern Felsefe-I
Rousseauya gre bir para

topra itle evirip Buras
benimdir. diyen ve
insanlar buna ikna edebilen
ilk insan, uygar toplumun
kurucusudur.
Rousseau, Eflitsizlik zerine Sylevin ikinci blmnde doa durumundan rgtl topluma geifli ele alr, kuflkusuz bu olgu nce topraa yerleflme biiminde
olmufltur: Ona gre, bir para topra itle evirdikten sonra Buras benimdir. diyen ve kendisine kolayca inanan bireyleri bulan ilk insan uygar toplumun gerek
kurucusu olmufltur. Bu geliflmenin sonucunda mlkiyet ortaya kmfl, eflitlik yok
olmufl, ormanlar tarlalara dnflmfl, tahl retimine koflut olarak klelik ve sefalet
ortaya kmfltr. Ayrca, adalet ve adaletsizlik arasndaki ahlaksal ayrmlar belirginleflmifltir; artk insanlar doa durumunda olduklarndan daha iyi deildirler. Zenginler tarafndan gasplar, yoksullar tarafndan hrszlklar ve her ikisinin dizginlenmemifl tutkular doal flefkatin lklarn ve adaletin daha zayf sesini bastrd ve
insanlar agzllk, hrs ve soysuzluklarla doldurdu... Yeni doan toplum durumu
bylece korkun bir savafl durumuna zemin oldu, (akt. Copleston, 1995: 76).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
RousseauyaSIRA
greSZDE
bir para topra itle evirip Buras benimdir. diyen ve insanlar buna ikna edebilen ilk insan uygar toplumun kurucusu olmufltur. Rousseaunun uygar toplumlara ynelik elefltirilerini bu tespiti flnda aklaynz.
D fi N E L M
zel mlkiyet kurumunun yerleflmesine ve geliflmesine efllik eden gvensizlik

ve daha baflka
artnca insanlar gvenliklerini ve zgrlklerini garanti
S O ktlkler
R U
altna alabilmek iin birbirleriyle szleflme yapma yoluna gittiler bylece hkmet
ve hukuk sistemi ortak uzlafl tarafndan kurulmufl oldu. Ama Rousseauya gre
DKKAT
politik toplumun kuruluflu da gerek bir zm olmad; tersine politik toplum dzeni yoksullara yeni zincirler vururken zenginlerin gcne yeni gler katt. Geri
SIRAbir
SZDE
alnamayacak
flekilde zgrlk de yok oldu. Sonsuza dek srecek mlkiyet ve
eflitsizlik yasas yerleflti. Rousseau, politik toplumun kuruluflunu halk ve onlar tarafndan seilen flefler arasndaki gerek bir szleflme olarak grmekle yetindiiAMALARIMIZ
ni bildirir. Bu szleflme gerei, iki taraf onda dile gelen yasalara uymay kabul etmifltir. Rousseau, bu flekilde bafllayan politik toplumun ncelikle baflna buyruk bir
g ve despotizm
K T A ile
P bafllamadn, tersine bunun daha sonraki bir geliflim olduunu vurgulama yoluna gider. Bu durum hkmetin bozuluflu ve onun aflr ucu
olarak grlebilir.
Doa durumunda
T E L E V Z Y O N sadece doal ya da fiziksel eflitsizlik vard. Bu da ister fiziksel ister zihinsel olsun doal yetilerin ve becerilerin eflitsizliinden oluflur. Sylevde ise ahlaksal ve politik eflitsizlik ele alnr. Bunun kkeni, yeti ve yeteneklerimizin geliflmifl olmas, mlkiyetin ortaya kmasdr; yasalarn kurumsallaflmas da
N Tsrekli
E R N E T ve geerli hale getirir. Bu eflitsizlik doal ya da fiziksel eflitsizbu eflitsizlii
lik ile orantsn kaybettii zaman doal hak ile atflmaya girer. Bu atflma despotizm ile noktalanrsa, eflitsizlik daha da artar. Uyruklar daha da kleleflirken, efendiler hibir snr tanmadklar iin, tm ahlaksal ayrmlar ve hakllk ilkeleri yok
olur. nsanlar o zaman Hobbesun anlad anlamda bir doa durumuna dnmfl
olurlar; bu artk tam bir bozulmann rndr. Bylece bir yanda ilkel insann doal iyilii ve yalnl, te yanda uygar insann ve rgtl toplumun ktlkleri tam
bir karfltlk oluflturmaktadr.
Bu noktada Rousseau, birinci Sylevde olduu gibi bu ikinci Sylevde de ilerleme dflncesine karfl kfln yinelemifl olsa da, sonunda politik toplumu yok etme gibi anlamsz bir dflnceyi savunmadn dile getirir. Peki bu durumda ne yaplmaldr? Onun dflncesine gre de hi kuflkusuz doa durumuna geri dnlemez, nk artk o koflullar yok olmufltur. Toplumun yeniden biimlendirilmesi,
daha olumlu bir politik toplum retisi iin dflnmek gereklidir.
N N
157
Genel sten Dflncesi

Rousseaunun zgn dflncelerinden biri de genel isten dflncesidir. Bu kavram ilk kez Ekonomi Politik zerine Sylevde karflmza kar. Rousseau devlet ve
aile arasnda ayrm yaparak ifle bafllar. Aile bir istenci olan ahlaksal bir varlk olarak betimlenir. Orada bireylerin her birinin istencini aflan bir genel isten vardr.
Bu genel isten her zaman btnn ve her bir parann korunmasna ve iyiliine
ynelik olduu gibi, yasalarn da kaynadr; devletin tm yeleri iin, birbirleriyle ve onunla iliflkilerinde, hakl ya da haksz olann kuraln oluflturur. Rousseau
bu fikirleri aklamak iin flyle bir rnek verir. Devlet iindeki tikel bir grup, sz
gelimi dinsel bir topluluk kendi yeleri ile iliflkisinde ortak bir isten taflr. te yandan, ahlaksal iyilik, kiflinin tikel istencini genel isten ile uyumlu hale getirmesini
bekler; bu adan dinsel bir topluluun iyi bir yesi, ayn zamanda devlet iin kt bir yurttafl olabilir, nk bu topluluun genel istenci onu kendi iinde kapsayan devletin genel istenci ile uyumsuz olabilir. Sonu olarak en genel isten, her
zaman o denli de en hakl olandr: Devletin genel istenci, ierisindeki herhangi bir
topluluun genel istencinden daha genel olarak, egemen olmaldr; nk daha
hakldr ve evrensel bir iyiye yneliktir. Bylece meflru ya da halka dayal hkmetin ilk ve en nemli kural, her fleyden nce genel istenci izlemektir. Erdemlilik, tm tikel istenleri genel isten ile uyumlu klmaktan baflka bir fley deildir.
Rousseau, egemenlik ve hkmet arasnda bir ayrm yapar. Egemen, yasama
hakkna sahip olan gtr. Hkmetin ifllevi devleti yasalara uygun olarak ynetmektir. Yasa koyucunun birincil grevi yasalar genel istence uygun olarak karmaktr. Genel isten kamu yararna en uygun olan, bir baflka deyiflle en hakl olan
yandadr. yle ki genel istencin izlendiinden emin olmak iin gereken tek fley sadece hakl olarak davranmaktr. Ne var ki egemen bir yasamann edimsel karar
genel istencin gerek bir anlatm olmayabilir. Bu karar haksz olarak geerlik kazanmfl zel karlarn bir anlatm olabilir. Bu nedenle devlet yasalar da genel istence uygun olup olmadklar asndan elefltiriye aktrlar. Yasalarn genel istence uygunluunu salamak temel grevdir. Ancak Rousseauya gre devletlerin genel istencinden daha genel olan bir isten daha vardr. Devletin istenci de, genel
istenci her zaman doann istenci olan ve deiflik devletleri ve halklar bireysel
yeleri olarak iine alan bir dnya devleti ile iliflki iinde grldnde tikel kalr. Bu tmceden anlaflldna gre, Rousseaunun sonul dflncesi, insanlarn yreklerine kaznmfl ve ona uygun davranldnda insanlara mutluluk ve esenlik getiren bir doal ahlak yasas kavram bulunduudur. Tikel bir devlette yasa koyucunun koyduu yasalar nnde sonunda bu doal ahlak yasasna doru evrilecektir, ya da evrilmelidir. Yasalar genel istence uygun karlrsa, insanlarn yasal dzene karfln gerekten zgr olduklar sylenebilir. nk genel isten her bir bireyin iyiliini temsil etmektedir.
Rousseauya gre genel

isten, insanlardan oluflan
bir topluluun ortak istenci
olarak her zaman btnn
ve onun her bir parasnn
korunmasna ve iyiliine
yneliktir ve bu zelliiyle
yasaya kaynaklk eder.
Duygu Eitimi
Rousseauya gre insandaki ben-sevgisi ondaki en temel duygudur; bu duygu ilkseldir, igdseldir, tm geri kalanlar bu duygunun deiflkileridir. Ama bu duygu
bencillik ile karfltrlmamaldr. nk bencillik yalnzca toplumda doan ve insan her zaman kendini baflkalarna yelemeye gtren bir duygudur. lkel doa
durumunda bencillik yoktu. Bu nedenle ben-sevgisi kendi iinde dflnldnde her zaman iyi, her zaman doa dzeniyle uyum iindedir. Ayrca ilkel insan iin
acma ve flefkat duygular da doaldr, yani bu duygular da onun doasnda vardr. fiefkat duygusu her bireydeki ben-sevgisinin fliddetini yumuflatarak trn sr-
Rousseauya gre insann en

temel duygusu ben
sevgisidir. Geri kalan tm
duygular bu ilksel duygunun
deiflkileridirler.
158
Modern Felsefe-I
drlmesine katkda bulunur ve doa durumunda flefkat yasalar, ahlakn ve erdemliliin yerine geer. Ama yine de flefkat ben-sevgisinin bir trevidir. Emilede
flefkat ya da acma duygusunun nasl doduunu aklamaya giriflir: Bireyin kendisinden mutlu olanlara deil kendisinin de baflk olmad rahatszlklara urayanlara flefkat ve duygudafllk gsterdiini ifade eder. Bu durumda kkensel bensevgisinin, ona efllik eden bamsz bir doal acma ya da flefkat duygusu tarafndan deifltirilmesi deil, tersine, insan baflkalarna da dikkat etmeye bafllad zaman acma duygusunun zaten kkensel olarak onu ieren ben-sevgisinden trediini ne srer. Bylece acma ya da flefkat ilk greli duygudur.
Rousseau ayrca ben-sevgisinin yaln bir sevgi olmadn da belirtir. nk insan bileflik bir varlktr. Hem duyu yetenei vardr, hem de dflnme yetenei geliflmifltir. Duyusalln istei bedenin iyiliine eilimli iken, dflnme yetisinin istei, dzen sevgisi ya da istei tarznda ruhun iyiliine ve geliflimine eilimlidir. Bu
ynden olan geliflime Rousseau, duyun adn vermektedir. Gerek bedenin iyiliine ynelim, gerekse de ruhun iyiliine ynelim, her ikisi de ben- sevgisinde dile
gelirler. Ahlaksal kavramlar daha ok duyuncun geliflimine bal olarak oluflurlar;
bu adan erdemler ve bunun yan sra kusurlar da doar. Bu arada ben-sevgisi
zerinde geliflen en nemli kavramlardan birisi de adalet kavramdr. Buna gre
adalet kavram baflkalarna borlu olduumuzdan deil, ama hakkmz olandan
kaynaklanr. Yine doal flefkat duygusundan eliaklk, affedicilik ya da insanlk gibi tm toplumsal erdemler doar. Bu temel drt ya da tutkularmz ortadan kaldramayacamza gre, ahlaksal geliflim temel z sevgi tutkusunun doru ynetiminden ve genifllemesinden oluflur. Ahlak bylece insann doal tutku ve duygularnn karfl klamaz bir geliflimidir. Erdemsizlik insan iin doal deildir, o ok
farkl koflullarn rndr. rnein uygarln douflu insann istek ve gereksinimlerini arttrmfl, bu da bencillii nefret ve fke dolu tutkular dourmufltur. yleyse sade insanlar, doaya en yakn duranlar, uygarln yapay duygu ve tutkularyla bozulmamfl olanlar, duyuncun sesine en ak olanlar olacaktr. Erdemin ilkeleri sade ruhlu insanlarn yreklerinde yazldr ve onlar onu duyuncun sesiyle hemen bulup karrlar. Kendisiyle yetinmemiz gereken gerek felsefe budur.
Geri Rousseau, akl ve dflncenin ahlakn gelifliminde oynayacak bir rol olduunu yadsmyor, hatta bunu ileri sryor ama vurguyu daha ok duygu zerine yapmaktadr. Bu konuda flunlar syler: Doru olarak duyumsadm doru,
eri olarak duyumsadm eridir... Ancak duyun ile ekifltiimiz zamandr ki, uslamlamann inceliklerine baflvurmamz gerekir. Bu son anlatmla duygu szc
artk dolaysz ayrmsamay ya da sezgiyi imlemektedir. Ve bu nokta Rousseaunun
deizmini de bereberinde getirir: nk pek ok insan dnya sistemine bakarak
Tanrnn varln duyumsadn syleyebilir. Tanry her yerde gryorum ve
onu kendi iimde hissediyorum. diyebilir. Kald ki bunlar Rousseauya Savoyard
rahibi sylemifltir Rousseau da bu sonul nermeyi kabul etmifltir.
Rousseaunun sezgiyi ve i duyguyu yceltmesi,18. yzyln ikinci yarsnda olduka yaygn olan ussalcla karflt bir tepkiyi dile getiriyordu. Bu tepki, ussalcla baflkaldr giriflimlerini de gl bir biimde etkilemifltir. Bu nokta, aydnlanma
dneminde Rousseaunun kifliliinde aydnlanma karflt olarak da anlafllabilecek
bir romantik dflnr yaratmfltr. Ancak Rousseauda aydnlanma ruhuna uygun
ok nemli ideler de bulunmaktadr. Toplum Szleflmesi yaptnda temel hak ve
zgrlklere yer vermesi aydnlanma siyaset felsefesinin taflyc ruhunu oluflturmaktadr. Bu nedenle Rousseauyu aydnlanmann bir paras olarak grmek kanlmaz olmaktadr.
159
Rousseau kendi toplumsal reform ilkelerini Toplum Szleflmesi adl nl yaptnda

amlama yoluna gider: Burada, insanln uygar yaflama geiflin kt sonucu olarak kaybettii zgrln ve etik deerlerini yeniden kazanabilecei bir hkmet biimi olarak demokratik ynetim biimi zerinde dflnmekte ve irdelemeler yapmaktadr. Bir bakma szleflme dflncesini de yeni bafltan ele ald sylenebilir: Buna gre, Devlet yurttafllarn zgrlk ve eflitlik iin doufltan, vazgeilmez haklar ve kendi yazglarn belirleme gleri yoluyla katldklar bir toplumsal
szleflme zerine dayal politik bir rgttr. (akt. Sahakian, 1997: 155). Bu adan
Rousseau, Lockeun demokrasi idealini ele alr. Tm yasalar genel istencin ifadesi
olarak gerekleflmelidir. Genel isten insanlarn ortak karn ya da yararn temsil
etmektedir. Bireylerin zgr olma hakk sadece toplumun ahlak istenci ile snrlanabilir. Genel isten yasalarda temsil bulunca, insanlarn bu yasalara uymas, ayn
zamanda zgr olmalar demektir. Kiflinin istenci toplum karlar ile uyumlu olduu srece birey gerek zgrl de yakalamfl olur. Rousseaunun genel isten
kuram, demokrasi dflncesinin temelidir. Bu flekilde insanlar toplum tarafndan
geri plana atlmaktan kurtularak ynetimde sz sahibi olmufltur. Egemenlik sadece halkndr, kararlar oylama yoluyla demokratik bir biimde alnmaldr. Ancak kifli bencil karlar iin deil ortak yarar iin oy vermelidir ancak o zaman genel isten gerekleflir. Genel isten stn geldii zaman bir demokrasi geliflebilir. Egemenlik daima halkndr, hibir yerde ve koflulda halk egemenlik hakkn hibir kifliye ya da gruba devredemez.
Rousseaunun etkisi byk olmufltur: Eitime iliflkin grflleri Basedow, Pestalozzi ve Froebel gibi byk eitim kuramclar tarfndan kabul grmfltr. Politik
kurama iliflkin grflleri 1789 Fransz nsan Haklar Bildirgesinde ifadesini bulmufltur. Dflnceleriyle Kant, Schiller, Herder ve Goethe gibi byk Alman dflnrleri de etkilemifltir. Kant halk kitlelerine duyarl olmay Rousseaudan rendiini belirtmektedir.
Rousseauya gre devlet,

yurttafllarn zgrlk ve
eflitlik iin doufltan,
vazgeilmez haklar ve kendi
yazglarn belirleme gleri
yoluyla katldklar bir
toplumsal szleflme zerine
dayal politik bir rgttr.
Toplum Szleflmesi
160
Modern Felsefe-I
zet
N
A M A
Aydnlanma ann genel zelliklerini ve Voltaire, Montesquieu, Helvetius gibi nc aydnlanma

dflnrlerinin grfllerini deerlendirmek.
18. yzyl dar anlamda aydnlanma a olarak
adlandrlr ve bu dnem felsefesine de aydnlanma felsefesi denir. Bu devinimin ana yurdu
Fransa olmufltur. Aydnlanmaclar kuramsal felsefelerini Lockeun deneycilii zerine kurmufllardr. Aydnlanma dflnrlerine gre akln kullanm, fenomenlerin kendilerine gitmek, gzlem yoluyla onlarn yasa ve nedenlerini renmekti. zgr akl her alanda insan onuruna yakflr ilerlemeleri salayacak biricik ara olarak
grnyordu. Bafllca aydnlanma dflnrleri
Bayle, Montesquieu, Voltaire, Condillac, Helvetius, Diderot, dAlembert, Lametrie, dHolbach
Cabanis ve Rousseaudur.
Volter, deneyci bir dflnrd. Bireysel zgrlk
kazanm iin Kilise ve devlet kurumuna karfl savaflt. Deist bir tanrtanrd ve ktln de bir
bakma Tanrdan ktn savlyordu. nsann isten zgrln savunmuflsa da ilerleyen dnemlerde daha belirlenimci bir tutum taknmfltr.
Baskc otoriteden nefret ediyor, bilimsel ve ekonomik ilerleme iin zorunlu grd hoflgry
savunuyor, filozoflarn etkisiyle aydnlanmfl iyiliksever bir tek erkin idaresini savunuyordu.
Montesquieuya gre ise toplumsal olgular yneten baz evrensel ilke ya da yasalar vardr ve
tekil durumlar genelde bu ilke ve yasalara uygun
geliflir. Deiflik toplumlardaki farkl hukuk sistemleri yrenin iklimi, ekonomik koflullar, insanlarn yaflam biimi ynetim biimlerinin doas ve ilkeleri tarafndan belirlenir. Bu koflullarn btnl yasalarn ruhunu oluflturur. Montesquieuya gre cumhuriyeti, monarflik ve despotik olmak zere ynetim biimi vardr. Her
politik toplum belli bir idealin tam olmayan bir
somutlaflmasdr ve bu ideal toplumu biimlendirmede rtk biimde iflleyen bir etmendir. Yasa koyucunun grevi bu ifllevsel idealin doasn
ortaya karmak ve ilerleyen ynn de dikkate
alarak yasal dzenlemeyi yapmaktr. Tm pozitif
yasalara nsel olan bir doal ahlak ve hukuk yasasn kabul etmekteydi. En iyi anayasann zgrlk anayasa olduunu savundu. Ona gre
politik zgrlk glerin ayrl ilkesini ierir;

yasama, yrtme ve yarg birbirinden ayrlmaldr. Grflleri, insan haklar fikrinin gelifliminde
nemli rol oynamfltr.
Helvetius insan zihninin tm yetilerini duyum ve
duyu algsna indirgedi. Ona gre insanlarn duyu dzeyini aflan bamsz bir yetileri yoktur.
Herhangi bir yargda bulunmak bireysel dflnceler arasndaki benzerlikleri ya da benzemezlikleri alglamaktan ibarettir. Yargda bulunmak, salt
bir alglamaktr. nsann fiziksel ve zihinsel tm
edimleri doa yasalar tarafndan ynetilmektedir. Ahlaksal eylemlerimiz de bu erevededir.
Bu grfl etik bir yararclkla uyumlu klmfltr.
Helvetiusa gre ahlakn en temel ilkesi Kamu
iyilii en yksek yasadr. biiminde dile getirilebilir. Bu dflnceler flnda politik despotizmi
elefltirmifl, aydnlanmac idelerin inanl bir szcs olmufltur.
N
A M A
Diderot ve DAlembert gibi ansiklopedistlerin grfllerini karfllafltrmal olarak tartflmak.

Diderot ve dAlembert 1751-1780 tarihleri arasnda 35 ciltlik bir ansiklopediye editrlk yaparak
yeni felsefi ve bilimsel dflnce ve bilgileri Avrupaya yayma amacn gtmfllerdir. Diderot doal dinlerin belli bir tarihte ortaya kp belli bir
zamanda yok olacaklarn, oysa bunlarn tmnn temeli olan doal dinin her zaman varln
srdreceini savunmaktayd. Bu alanda deizm
ile panteizm arasnda gidip gelen grfller ileri
srd. Doann tm paralarnn tek bir bireyi,
btn, ya da tm oluflturduklarna inand. Tm
ruhbilimsel fenomenlerin fizyolojik temellere indirgenebileceini ngren bir maddecilii savundu ve bireyin zgrlk duygusunun bir yanlsama olduunu ileri srd. Metafizik adan maddeci, etik adansa idealistti. Etik alanda iyilikseverlik, zveri, hoflgr, insancllk gibi deerleri
yceltti. Doal ahlakn deiflmez yasalar olduunu ileri srd. Maddecilii ile etik grflleri
arasnda bir tutarszlk olduunu syleyenlere
karfl karak etik idealler ile tinsel bir ruha inan
arasnda hibir zsel iliflki olmadn ne srd.
Doal ahlak yasalarnn temelinin akln a priori
buyruklar deil, insan doas olduunu savun-
du. Doal yasa dflncesini savunsa da bunun

empirik bir temel zerinde ykseldiini ve tm
insanlarn ortak mutluluunu artrmaya yarayan
pragmatik bir ifllevi olduunu vurgulad.
dAlambertin ise metafizik konularla ilgisi yoktu.
Ona gre, metafiziksel anlamda fleylerin z ile
ilgilenmek hibir fley salamaz. fieylerin niinlerini ve nedenlerini bilemeyiz. Bilimsel felsefenin
grevi fenomenleri metafizik bir anlamda deil,
daha sistematik bir anlamda betimlemek ve iliflkilendirmektir. Bu aklamalaryla dAlambert, pozitivizmin ncs olmufltur. Ahlak grfl bakmndan o da teki adafllar gibi ahlak, teoloji
ve metafizikten ayrmaya alflt. Ona gre ahlak
teki insanlara karfl devimizin bilincinde olmaktr. Ahlak ilkelerinin tm de gerek karmz ve
toplumsal devlerimizi yerine getirme arasndaki
doru iliflkiyi ve dengeyi kurmaya yneliktir.
N
A M A
Jean Jacques Rousseaunun grfllerini saptayp

deerlendirmek.
Rousseauya gre istikrarl bir toplum, ounluun kendi dflnce ve davranfllar iin kural olarak kabul ettikleri bir fikirler ya da deerleri dizisi stnde ykselmekteydi. Her toplum bir birliktir ve zgnl zel yresel deerler setinden gelir. Oysa bilim ve felsefe evrensel deerlerin peflindedir. Topluluu bir arada tutan bilgi
deil, inantr. Oysa bilginin peflinde olan bilim
insan da filozof da inantan kanr. Bylece felsefe ve bilimi toplumu savunan bir tutumla elefltirir. Ona gre hayvan ve insan arasndaki trsel
ayrm oluflturan fley akldan ok zgrlktr. nsann z iyiliktir ve bafllantaki durumu da bir
savafl durumu deil, zgrlk, iyilik durumudur.
Fakat toplum ve yasa dzeni insan bu iyilikten
uzaklafltrmfltr. Rousseauya gre bir para topra itle evirip Buras benimdir. diyen ve insanlar buna ikna edebilen ilk insan, uygar toplumun kurucusudur. Bu geliflmenin sonucunda
mlkiyet ortaya kmfl, eflitlik yok olmufl, ormanlar tarlalara dnflmfl, tahl retimine koflut olarak klelik ve sefalet ortaya kmfltr. Bunun zerine bir toplumsal szleflme domufltur. Rousseau, insanlardan oluflan her topluluun ortak
bir istenci olduunu ve bunun her zaman btnn ve onun her bir parasnn korunmasna ve
iyiliine ynelik olduunu savunmufltur. Buna
genel isten demifl ve onu yasann kayna ola-
161
rak grmfltr. Devletin genel istenci, ierisindeki herhangi bir topluluun genel istencinden daha genel olarak, egemen olmaldr; nk daha
hakldr ve evrensel bir iyiye yneliktir. nsann
en temel duygusu ben sevgisidir. Geri kalan tm
duygular bu ilksel duygunun deiflkileridirler.
Ama bu duygu bencillik ile karfltrlmamaldr.
Devlet, yurttafllarn zgrlk ve eflitlik iin doufltan, vazgeilmez haklar ve kendi yazglarn
belirleme gleri yoluyla katldklar bir toplumsal szleflme zerine dayal politik bir rgttr.
Bu adan Rousseau, Lockeun demokrasi idealini ele alr. Tm yasalar genel istencin ifadesi olarak gerekleflmelidir. Genel isten insanlarn ortak karn ya da yararn temsil etmektedir. Bu
grflleriyle Rousseau, aydnlanma srecine belki de en byk katky salamfltr.
162
Modern Felsefe-I
Kendimizi Snayalm
1. Aydnlanma dflnrleri hakknda aflada verilen
bilgilerden hangisi doru deildir?
a. Genelde On Sekizinci Yzylda yaflamfllardr.
b. Kuramsal felsefeleri byk lde Lockeun deneyciliine dayanr.
c. On Yedinci Yzyln kurgul metafiziini benimsemifllerdir.
d. Neredeyse tamam Franszdr.
e. zgr insan akln, ilerlemenin biricik arac olarak grmfllerdir.
2. Afladakilerden hangisi bir Aydnlanma Dnemi dflnr deildir?
a. Cabanis
b. Condillac
c. Helvetius
d. Erasmus
e. dAlembert
3. Voltairee gre kiflinin istekleri afladakilerden hangisince belirlenir?
a. Duyu
b. Haz
c. Akl
d. Ruh
e. Gd
4. lgisizlik zgrl kavram afladaki dflnrlerden hangisine aittir?
a. Locke
b. Voltaire
c. dHolbach
d. Rousseau
e. Montesquieu
5. Montesquieuya gre demokrasi ve aristokrasi afladaki rejimlerden hangisinin farkl biimleridir?
a. Cumhuriyet
b. Monarfli
c. Parlamenter Rejim
d. Krallk
e. Tek Erklik
6. Helvetiusa gre afladakilerden hangisi bir eylemin

erdemli olup olmadn belirlemekte baflvurulacak bir
lttr?
a. Tanrsal onay
b. Kamu yarar
c. Bireysel kar
d. Duyuma indirgenebilirlik
e. sten zgrlyle uyum
7. Diderota gre doal ahlak yasalarnn temeli afladakilerden hangisidir?
a. nsan doas
c. Akln a priori buyruklar
b. zgrlk ideali
d. Devlet
e. Tanr
8. Rousseauya gre insan ile hayvan arasndaki trsel
ayrm belirleyen temel unsur afladakilerden hangisidir?
a. Akl
b. Dflnce
c. Bilgi
d. zgrlk
e. Bellek
9. Rousseauya gre uygar toplum dzeni afladakilerden hangisiyle birlikte bafllamfltr?
a. Bilgi
b. zgrlk
c. Mlkiyet
d. Devlet
e. Savunma gds
10. Rousseauya gre insann en temel duygusu afladakilerden hangisidir?
a. zgrlk istei
b. Yaflama istei
c. G istenci
d. fievkat duygusu
e. Ben sevgisi
163
1. c
Sra Sizde 1
Montesquieu baz yasalar insann kendisinin yaptn,
bazlarnn ise ondan tamamen bamsz olduunu syleyerek insan eliyle konulmufl yasalara nsel olan ya da
onlarn dflnda kalan baflka birtakm yasalara dikkat
ekmifltir. Montesquieuya gre pozitif yasalar insann
kendisinin belirledii ve infla ettii yasalardr. Fakat tm
pozitif yasalara nsel olan baz doa yasalar vardr ve
bunlarn kkeni insann kendi fiziksel varldr. Onun
iin bunlara doa yasas denmektedir. Bunlar ilksel yasalar olarak pozitif yasalarn uymalar gereken evrensel
normlar olufltururlar. Pozitif yasalar toplumdan topluma, adan aa farkllk gsterirlerken doal yasalar
evrenseldirler ve insann deiflmez doasndan kaynaklandklar iin her ada ve toplumda ayn flekilde geerli ve balaycdrlar. nsann yaflama hakk bunlarn
baflnda gelir ve hibir pozitif hukuk yasas bu temel
yasalara aykr bir grnm sergileyemez.
2. d
3. e
4. b
5. a
6. b
7. a
8. d
9. c
10. e
Yantnz doru deilse nitenin Aydnlama a ve nc Aydnlanma Dflnrleri bafllkl

blmnn girifl ksmn yeniden gzden geiriniz. Aydnlanmac dflnrlerin kurgul metafizie srtlarn dndklerini greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Aydnlanma
a ve nc Aydnlanma Dflnrleri bafllkl blmnn girifl ksmn yeniden gzden geiriniz. Erasmusun aydnlanma dnemi dflnrleri arasnda yer almadn greceksiniz.
a ve nc Aydnlanma Dflnrleri bafllkl blmnn Voltaire ksmn yeniden gzden
geiriniz. Voltairee gre istediimiz fleylerin gdlerimizce belirlendiini greceksiniz.
a ve nc Aydnlanma Dflnrleri bafllkl blmnn Voltaire ksmn yeniden gzden
geiriniz. lgisizlik zgrl kavramnn Voltairee ait olduunu greceksiniz.
a ve nc Aydnlanma Dflnrleri bafllkl blmnn Montesquieu ksmn yeniden
gzden geiriniz. Montesquieunun Demokrasi
ve aristokrasinin cumhuriyet rejiminin farkl biimleri olduunu savunduunu greceksiniz.
a ve nc Aydnlanma Dflnrleri bafllkl blmnn Helvetius ksmn yeniden gzden geiriniz. Helvetiusa gre erdemli eylemin
kamu yararn gzettiini greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Ansiklopedistler bafllkl blmnn Diderot ksmn yeniden gzden geiriniz. Diderota gre doal ahlak yasalarnn temelinin insan doas olduunu greceksiniz.
Yantnz doru deilse nitenin Jean Jacques
Rousseau bafllkl blmn yeniden gzden geiriniz. Rousseauya gre insan hayvandan ayran zelliin zgrlk olduunu greceksiniz.
Rousseau bafllkl blmn yeniden gzden
geiriniz. Rousseauya gre uygar toplum dzeninin mlkiyetle baflladn greceksiniz.
Rousseau bafllkl blmn yeniden gzden
geiriniz. Rousseauya gre insann en temel duygusunun ben-sevgisi olduunu greceksiniz.
Sra Sizde 2
dAlambert, metafizik anlamda fleylerin zyle ilgilenmenin bize hibir fley salamayacan, metafizik kuramlar insanlar atflklara ve kuflkuculua gtreceini
savunmaktayd. Ona gre fleylerin niinlerini nedenlerini bilemeyiz; bilimsel felsefe asndan, fleylerin zne
nfuz edebilme yeteneinde olup olmadmz btnyle ilgisiz bir sorundur. Bilimsel felsefenin grevi fenomenleri metafizik bir anlamda deil, daha sistematik
bir anlamda betimlemek ve iliflkilendirmektir. Eer metafizik yola, yani bir z arafltrlmasna saplrsa, szcn gerek anlamnda bilgi olarak adlandrlabilecek
fleyin ok tesine geilmifl olur. Bilimin metafiziksel anlamda gizemli ve anlafllmaz nitelikler ya da tzler ile
hibir ifli olamaz. Bu demek deildir ki doal filozof bilim insan aklama ile hi ilgilenmez: Tersine duyu deneyimi temelinde seik tanmlar oluflturur ve bunlardan
birtakm dorulanabilir sonular karr ama kesin bilgi
sunma olana taflmayan alanlara girmez; fenomenlerin
ya da empirik olarak dorulanabilir nesnelerin tesine
gemez. Metafizik ya olgularn bir bilimi olmal ya da
bir yanlsama alan olarak kalmaldr. dAlambert, metafizii felsefeden ve bilimden bu flekilde kararl ve bilinli biimde dfllad iin, sonraki dnemde ortaya kan
pozitivist grfllerin bir ncs olarak grlmfltr.
164
Modern Felsefe-I
Kaynaklar
Sra Sizde 3
Rousseau, insann bafllangtaki durumunun bir iyilik
durumu olduunu syler. nsan bafllangta alflma,
konuflma ve yuva olmakszn ormanda afla yukar dolaflan, savafla ve tm balara eflit lde yabanc olan,
ne kendi trnn yaratklarna gereksinim duyan, ne
de onlar incitmeyi isteyen bir yaratktr. Fakat bu doal insan toplumsallaflt lde ktleflme yoluna girecektir. Rousseau doa durumundan rgtl topluma
geiflin bilhassa topraa yerleflme biiminde olduunu
syler. Yani insan doal iyilik durumundan uzaklafltran gd, mlkiyet edinme gds olmufltur. Bir para
topra itle evirdikten sonra Buras benimdir. diyen
ve kendisine kolayca inanan bireyleri bulan ilk insan
uygar toplumun gerek kurucusu olmufltur. Bu geliflmenin sonucunda mlkiyet ortaya kmfl, eflitlik yok
olmufl, ormanlar tarlalara dnflmfl, tahl retimine koflut olarak klelik ve sefalet ortaya kmfltr. Ayrca,
adalet ve adaletsizlik arasndaki ahlaksal ayrmlar belirginleflmifltir; artk insanlar doa durumunda olduklarndan daha iyi deildirler. Yeni doan toplum durumu
korkun bir savafla zemin olmufltur. Bylece Rousseau,
mevcut toplumsallaflma dinamiklerine, bilhassa da mlkiyet kurumlarna esasl bir elefltiri yneltmifl olur.

Bonjour, G. P. (2002). Hegel ve Aydnlanma Yzyl.
eviren: Hsen Portakal, stanbul: Cem Yaynevi.
Copleston, F. (1996). Felsefe Tarihi: Aydnlanma.
eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi.
Diderot, D. (1968). Felsefe Konuflmalar. eviren:
Adnan Cemgil, stanbul: Remzi Kitabevi.
Gjertsen, D. (2000). Bilim ve Felsefe. eviren: Feride
Kurtulmufl, stanbul, Say Yaynlar.
Kitabevi.
Montesquieu. (1998). Kanunlarn Ruhu zerine I II. eviren: Fehmi Baldafl, stanbul: Toplumsal
Dnflm Yaynlar.
Nadler, S. (Ed). (2008). A Companion to Early Modern
Philosophy. USA: Blackwell Publishing Ltd.
Outram, D. (2007). Aydnlanma. eviren: Sevda-Hamit
alflkan, Ankara: Dost Kitabevi.
eviren: Muammer Sencer, stanbul: Say Yaynlar
Rousseau, J. J. (1965). Toplum Szleflmesi, eviren:
Vedat Gnyol, stanbul: an Yaynlar
Rousseau, J. J. (1996). tiraflar I-II. eviren: Kenan
Somer, Ankara: Doruk Yaynlar.
Rousseau, J. J. (1998). nsanlar Arasndaki
Eflitsizliin Kayna. eviren: Rasih Nuri leri,
stanbul: Say Yaynlar.
Yardml, stanbul, dea yaynevi
Problems. United States of America: McGrow Hill Inc.
Tanilli, S. (1994). Voltaire ve Aydnlanma. stanbul:
Cem Yaynevi.
Yaynlar.
Weber, A. (1993). Felsefe Tarihi. eviren: H. Vehbi Eralp,
stanbul: Sosyal Yaynlar.
Westfall, R. S. (1987). Modern Bilimin Oluflumu.
eviren: smail Hakk Duru, Ankara: V Yaynlar.

Modern Felsefe 1

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Modern Felsefe 1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2588

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi....................

MODERN FELSEFE VE RNESANS..............................................................

Rnesansta Felsefe-Bilim ve lk Modern Dflnrler:

Sezgi (intuition) Yntemi ............................................................................

Kta Rasyonalistleri: Kartezyenler, Spinoza ve Leibniz ....... 70

ngiliz Deneyciliinin Kurucular: Hobbes ve Locke ............ 94

Deneyciliin zleyicileri Berkeley ve Hume .......................... 118

Fransz Aydnlanma Filozoflar............................................... 140

Bu niteyi tamamladktan sonra;

MODERN FELSEFE VE RNESANS

Rnesansta nsan, Toplum

Modern Felsefe deyimi

Modern Felsefenin Genel zellikleri ve Modern Felsefenin

Bu nasl olanakl olabilirdi? nsann, tm Ortaa boyunca dflnceye egemen olan

1. nite - Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi

Rnesans Dneminin Genel zellikleri

Rnesans terimi genel

NSANCILIK (HMANZM) VE BAfiLICA RNESANS

Hmanizm, insan akln, etik

Erken Dnem talyan Hmanistleri

Dante dnemin ortak yazn

Dante papann kutsal

Erken dnem talyan hmanistlerinin bafllcalar Dante, Petrarca ve Boccaciodur.

1. nite - Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi

Boccaccionun dinlerin greli

leri ve Ge Dnem Hmanistler

Mirandola, insan Tanrnn

1. nite - Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi

Bir dier ge dnem hmanist dflnr olan Erasmus (1466-1536) Hollandann

Luther, akl snrl insann

Luthere gre zgrce

1. nite - Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi

Klasik kuflkuculuu izleyen

Montaignee gre yeryznde

1. nite - Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi

Montaigne klasik kuflkuculuun merkezsel bir bakfl asna kendisini adapte

Rnesans dneminde insanlarn nasl bir toplum dzeninde yaflamalar

1. nite - Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi

topyallarn barfl iin

More, topyada lkesinin

Campanellaya gre ideal

Campanellaya gre ideal

Gnefl lkesinde tek ayrm

1. nite - Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi

Moredan yaklaflk bir yzyl

Ben Salemin bilim

Baconun, bilim zerine

1. nite - Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi

RNESANS DNEMNDE SYASAL DfiNMLER

Machiavelli politik realizm

Prensten sonra kaleme

Ahlaklln politik adan

Ahlaklln politik adan

1. nite - Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi

Devletin kayna Tanr deil

Bodine gre yasa karma

Bodin, papalk idaresine

Stoaclar insanlarn akl

Hollandal bir hukuku ve filozof olan Hugo Grotius, kk yaflta hmanist ve

1. nite - Rnesansta nsan, Toplum ve Siyaset Felsefesi