BRKM YAYINLARI 70'lerin Birikimi Say: 1 1968 Mays Olaylar zerine Bir Mektup

eviren Taciser Belge

Yazar Louis Althusser
Louis Althusser
1968 Mays Olaylar zerine Bir Mektup
15 Mart 1969
Sevgili M. A.,
Geen yaz scak bir austos gn sizinle karlatmda Mays Olaylar ve renci
Hareketi zerine bir eyler yazmaya sz vermitim. imdi, byle bir szn birok
bakmdan sama olduunu gryorum. Asgri lde nesnel belgelere sahip olmadan
insan nasl bu tr olaylar konusunda yazmaya yeltenir? Mays Olaylarn douran "somut
durumun "somut analizini tam olmasa da anahatlar halinde yapabilmeyi mmkn
klacak asgri nesnel bilgiler olmadan, nemli bir tarihi olay konusunda konumaya, insan
nasl kalkr?
Hastalm yznden zorunlu olarak dnda kaldm olaylar konusunda geen yaz bu
gerekli bilgileri edinememitim. Bugn, "renci Hareketi zerine elimde hl pek az ey
var. Asl gerekli olan materyel eksik: olaanst Mays genel grevi'ni yapan ii snf ve
(proleter olmayan) geni emeki kitle arasnda kesinlikle neler olup bitti?
L'Humanit'de kan makaleler ve uradan buradan topladm raporlar bir analiz iin
gerekli gelerin yalnzca en genel olanlarn salyor.
Bu koullar altnda syleyeceklerim ok kaba, ematik ve belki temelde eksik olabilir.
Aslnda, analizimi tezler halinde yollamay umuyordum. Oysa elimde en fazla birtakm
hipotezler var.
Ama durumun bu nitelii belirsiz bir sre, yani gerekten Marksist tarih bir inceleme
yapmann ya da (ki o da ayn eydir) gerek bir Marksist siyas analiz yapmann (somut
bir durumun somut bir analizi) mmkn olaca gn beklemek anlamna gelmemelidir.
Syleyebileceimiz kadarn sylememiz gerekiyor. Elbette ok dikkatli olmalyz, ama bir
ey de sylemeliyiz. Bu zorunluk, hipotezlerimizi yoldalarmzn eletirisine amak,
dolaysyla onlar hipotezden daha fazla bir ey haline getirmek, hepsinden nemlisi,
Mays-sonras durumda olup bitenleri daha iyi grebilme ihtiyacndan douyor. nk
Maysta ok nemli bir ey oldu, Batnn kapitalist lkelerinde devrimci umutlar
bakmndan son derece nemli bir ey oldu. Bunun titreimleri mutlaka politikamzda
duyulmaldr, yoksa politikamzn olaylarn ardnda srklenmesi tehlikesiyle kar karya
geliriz. Artk gemite kalan Mays Olaylar ardndan deil, Maysta olanlarn ok tesine
geecek imdiki ve gelecekteki olaylarn ardndan srklenebilir demek istiyorum.
yleyse nasl yazacam belirlendi. ki Olgu, bir Tez, ve ayn zamanda bir Hipotez ne
sreceim.
Olgularla tartma gtrmez, kelimenin tam anlamyla tarihi olgular, yani ulusal ve
uluslararas konjonktr oluturan olgular kasdediyorum.
Tezle, kantlanabilir bir politik ya da teorik nerme kasdediyorum.
Hipotez'le, ya yer darlndan (nk ne de olsa insan mektuba bir yerde son vermek

zorunda) ya da alanda yaplmas gereken sosyolojik aratrmalarn salayabilecei

bilgilerin yokluundan, kesin olarak kantlayamayacam politik, teorik nermeleri
kasdediyorum.
Yazacaklarmda izleyeceim sra bir lde keyfi olacak. Bu, politikann nceliine tb
olmakla birlikte, daha ok pedagojik bir sradr. Demek ki ortaya koyduum Olgular (1. ve
2. Olgu), Tez (1. tez) ve Hipotez (1. hipotez) kark bir srayla sunulacak.
Tartmann pedagojik sras, Mays olaylarnn imdiki gncel yorumlar arasnda egemen
olanla balamam zorunlu klyor. yleyse:
1. OLGU
Mays olaylarnda mutlak belirleyici rol, son analizde, dokuz milyon iinin genel grevi
oynamtr. niversite rencilerinin, lise rencilerinin ve kafa emekilerinin Mays
olaylarna kitlesel katllar ok nemli bir olayd, ama bu, dokuz milyon iinin iktisad
snf mcadelesine tbi idi.
Bu bizi birinci olguya getiriyor: kapitalist lkelerimizde her gn piyasaya srlen yorumlar
ve aklamalarda bu iki olayn (genel grev ve renci eylemleri) grece nem sras
tamamen tersine evrilmitir.
Komnist partilerimiz, ozellikle Fransz Komnist Partisi durumu byle grmyor. F.K.P.
olanlar gerekteki sralaryla sunmutur: renci eylemlerine kar genel grevin ncelii.
Bu yalnzca Maysta gler arasndaki gerek ilikiyi yanstt iin deil, ayn zamanda ii
snfnn, ve yalnzca onun, devrimci nitelii konusundaki Marksist-Leninist teze uyduu
iin de dorudur. Devrimci derken: znel olarak devrimci ( = kk burjuva devrimci
beyanlar) deil, nesnel olarak devrimci (proleter Devriminde sonulanan devrimci
eylemler) demek istiyoruz.[1]
Oysa, renci Hareketleri yaynlarnn byk ounluu da iinde olmak zere burjuva,
kk burjuva tm yaynlarda bu ters evirmeyle karlayoruz. De Gaulle'n totaliter
dedii ii snfna dorudan doruya saldran lnetlemeleri ve birka Hareket grubunun
bildirileri dnda btn bu yaynlar genel grevi arka plna itiyorlar; artk kimse bundan
sz etmiyor. Dpedz, tarihin en byk ii grevini dnya tarihinden siliyorlar. Bunun yerine, renci Hareketi, Kartiye Latin barikatlar ve benzeri eyler n plna getiriliyor,
sanki bu olaylarn nemi kabul edilince, ii snfna devrim iin klavuzluk eden kk
burjuva renciler Tarih yapabilirmi gibi.
Baz rencilerin bu burjuva tuzana dmediklerini biliyorum. Hi deilse, yazlarnda
dmyorlar, nk orada Mays renci eylemlerine kar Mays genel grevinin nceliini
aka kabul ediyorlar. Ama doru bir Tez yazmak kendi bana yeterli deildir; ayn
zamanda bu tezin, snrl sayda bilinli rencinin beyninden dar kp (a) kendi
eylemlerine ve sonra (b) bir btn olarak renci Hareketinin somut eylem izgisine
girmesi gerekir.
renci hareketinin imdiki somut eylem cizgisinin, birka dikkate deer istisna dnda,
pratikte bu doru Tezle celitiini ne sreceim. renci Hareketinin eylem izgisi
renci hareketinin dncelerini, yani, baka trl sylersek, geni renci
ounluunun dncelerini yanstr. Ve geni renci counluu, hl, Mays olaylarnda
belirleyici rol renci eylemlerinin oynadna inanyor.
renci kitlesinin ounluu, bir yanl anlamadan dolay hayal iinde yayor. renci
kitlesi, barikatlarnn vahice bastrlmasnn genel grevi ateleyen fitil grevini yerine
getirmesine dayanarak (oysa bu kronolojik-tarih bir olgudur) Maysta, kendilerinin nc
olup ii eylemlerine nderlik ettiklerini sanyorlar. Bu besbelli bir yanlsamadr. Kronolojik
sray; (barikatlar 13 Mays gsterisinden nce yani genel grevden nce kurulmutur)

fitili ateleyenin ya da orman tututuran tek bir kvlcmn (Lenin) roln, son analizde
belirleyici olan tarih (kronolojik deil) rolle kartrmaktr. Ve son analizde Maysta
belirleyici rol renciler deil iiler oynadlar.
Fransz, Alman. Japon, Amerikan, talyan, hangisi olursa olsun, renci Hareketi, teoride
(yazlarnda) ve hepsinden nemlisi pratikte (izgisinde, rgtlenme ve eylem
biiminde) bu olguyu kabul etmedii srece, Mays olaylaryla ilgili yapt yorumlar
burjuva ve kk buriuvalarn bu konudaki yorumlaryla ayn noktada birleecektir.
rencilerin yorumlar renci rgtlerinin gsterdikleri ideolojik deikenlie
(zgrlk, neo-Luxemburgist, Guevarist) lengistik biim bakmndan da uygun olmak
zere - burjuva yorumlarnn tastamam kysndadr.
renciler su olguya dikkat etmelidirler: burjuvazinin olaylarn gerek srasn ters
evirmelerine, yani son analizde, Maysta belirleyici rol oynayan dokuz milyon iinin
genel grevini sessizce geitirmelerine nesnel olarak yardmc olmaktadrlar - phesiz
znel adan en devrimci niyetlerle...
rencileri kabul etmedikleri bu geree inandrmak iin, onlarn yararna iki gzlemimi
aktaracam. Bunlarn ikisi de Sorbonne'un igaliyle ilgili.
renciler Sorbonne'u 13 Mays gsterileri srasnda yeniden igal edip kzl bayra
ektiler. Sorbonne'u yeniden igal edebilmeleri ve sonra bylesine uzun sre ellerinde
tutabilmeleri 13 mays gsterilerinde yz binlerce iinin yer almas ve ikinci olarak da
bundan sonra patlayan kitlesel genel grev sayesindedir. Bu genel grev devletin baskc
glerinin ounluunu, buriuvazi iin renci cephesinden cok daha tehlikeli olan bir
cepheye seferber etti. Bu grev ve bu seferberlik olmadan Sorbonne igali birka gnden
fazla dayanamazd.
Ayn igal nciler iin nesnel bir sorun kard ortaya. Ama yalnzca kendilerine ait
olduuna pek fazla gvendikleri bir gllk duygusu yznden -ki tersine bu g aslnda
genel grevin gcnden kaynaklanyordu- bu soruna hemen hemen hi eilmediler. Bir
igal, bu yalnzca Sorbonne'un igali de olsa, irticalen yaplamaz. rencilerin fabrika
igalleri konusunda hi deneyleri olmasa da (ki bu onlarn ate altnda ilk snanmalar
olduu iin anlalr bir eydir) igal pratiinde oktan uzmanlam adamlar vardr. Tabi,
bu tr mcadeleyi 1936'da balatan ve o zamandan bu yana birok frsatta bunu
gelitirip inceliklerini kefeden, ve rendiklerini unutmam olan iileri kasdediyorum.
Bunun kant, 1968 Mays - Haziran fabrika igallerinin rnek baarlarnda grlebilir.
Fabrika kaplarna gidip hemen iilere yardmlarn sunmak yerine, Sorbonne rencileri
ayn zamanda, bu fabrikalarn militan iilerinden Sorbonne'a gelip etkili bir igalin nasl
yrtleceini kendilerine retmelerini istemeliydiler; istenmeyen kiiler ve polis
ajanlarnn -herkese bilindii ekilde- istedikleri gibi Sorbonne'a girip kmalarn nasl
nleyeceklerini; gerekirse baskc glerin saldrsna kar Sorbonne'u nasl savunacaklarn onlardan renmeliydiler. O zaman igal edilmi Sorbonne, Mays snf
mcadelesinde renci eylemleriyle ii mcadelesinin kaynamasnn belki de
biimlenmeye balad en nemli blge olabilirdi. Bu noktada da sorunu ok ak koymak
gerekiyor: renciler iilerin kendilerine ihtiyac olduunu sandlar, oysa gerekte,
iilerin tleri ve destei biiminde bir yardma, en ok bu tr mcadelede yeni olan
renciler muhtat.
Bu rnekten de, bir karlama da rol oynayan glerin grece neminin tahminini
doru ya da yanl yapmann pratik sonularnn ne olabileceini -ve tabi hep yle
olduunu- grebiliriz. 13 Mays karlamasndan gerekten bir sonu alnamadysa ve
Maystan sonra -bir gn gelecek olan- byle bir sonu imdilik daha da uzakta
grnyorsa; bu biraz da, hi deilse bizim burada tarttmz konu asndan, rol
oynayan glerin gerek nem srasnn yanl deerlendirilmesi yzndendir.

Bu nedenle, her ey doru perspektife oturtulmaldr. Aadaki Tez de bu nedenle

nemlidir.
TEZ I
Genellikle Mays Olaylar dediimiz ey iki tip eylemin nesnel karlamasnn
sonucuydu.
1. Fransz ii ve alanlar kitlesinin iktisad ve siyas snf mcadelesinin eylemi; yani,
dokuz milyon erkekle kadnn bir ay sren genel grevi. Kitlelerin bu eylemi, son analizde,
Mays Olaylarn tarih olarak belirleyen geydi.
2. Hkmetle polisin baskc davranlarnn fitili atelemesiyle mthi bir ekilde
patlayan, niversite, lise rencilerinin ve gen kafa emekilerinin eylemleri. (Burjuva
bak asndan bu baskc davranlar nesnel olarak kabayd. Maystan bu yana
politikaclarla, burjuva devlet aygtnn temsilcileri yetitiler ve imdi ona gre, yani,
burjuva terbiyesine daha uygun bir biimde davranyorlar.) Patlama, 11 mays gecesi
barikatlarda, sonra da Sorbonne, Odeon ve baka kltr merkezlerinde en yksek
noktasna ulat.
Olup biten, bir tarih karlamayd, bir kaynama deildi. Bir karlama olabilir ya da
olmayabilir. Ya da grece raslansal bir karlama olabilir, bu durumda glerin
kaynamasna yol amaz. Bir yandan iilerle / alanlarn te yandan rencilerle gen
kafa iilerinin Maysta bir araya gelmesi, ok genel ve ksaca deineceim uzun bir
nedenler dizisi yznden, hibir eit kaynamaya yol amayan ksa bir karlamayd.
Uzun bir karlama ya da uzayan bir karlama kanlmaz olarak bir kaynama biimi
alr. Byle bir ey Maysta olmad. Maystan sonraki gelimeler bu tezi doruluyor: ii
hareketiyle renci eylemlerinin kaynamas hl nesnel olarak gndemde deil. Bunun
gndeme gelebilmesi iin, proleter olmayan genliin u anda bulunduu noktadan
kalkarak ok uzun bir mesafe almas gerekmektedir. i hareketi de (evet o da) bir
miktar mesafe almak zorundadr. Bu mesafe, her ikisince (her taraf kendi bana, kendi
nndekini) katedilmedike, kaynama gndeme gelemeyecektir. Ve arada geen sre
iinde ii hareketi kendi yolunu, proleter olmayan genlik de kendi tereddtl rotasn
izleyecektir.
Bu 1. Tez'den balayarak, olaylarn kronolojisini Tarihe tb tutarak bir dzene koyabiliriz.
Kelimenin gerek anlamnda karlama, byk 13 Mays gsterilerinde oldu; De
Gaulle'n darbesinden 10 yl sonra on yl yeter diye haykrld. Bu elbette. De Gaulle'
hedef adl iin siyas bir slogand ama ayn zamanda savunma niteliinde (De Gaulle'e
kar), olumsuz bir slogand. Byk yry kollarnda, zellikle CDFT'nin anarkosendikalist sesi de tek tk duyuluyordu. ci iktidar! Sonra grupuklardan gelen ses:
Halka hizmet! ileri destekle! Savunma niteliindeki siyasi on yl yeter! sloganna
ek olarak proleter enternasyonalizmi de gl bir ekilde dile getirilmiti: Kahrolsun
Amerikan Emperyalizmi! NLF Kazanacak! Vietnam'da Zafer! Ama kitlesel siyas
sloganlarn (Kahrolsun Emperyalizm, On yl yeter gibi) altnda neler gizlendiini
aratrrsak, 13 Mays gsterilerinde ekonomik snf mcadelesinin sloganlarn buluruz:
cretlere zam! Kstl retime hayr! garantisi! Sendikalardaki atlamalar durdurun!
Saatl retime paydos!, v.b.
Yz binlerce ii, niversite, lise rencileri ve gen kafa iilerinin yrttkleri bu
olaanst karlamann en olaanst yan, isiler arasnda yaygnlaan sloganlarla
renci ve aydnlar arasnda yaylanlar arasndaki nesnel uyumazlkt. rencilerle
aydnlar (bata Sauvegeot ve Geismar) yalnzca bir hkmet deiiklii (On yl yeter,
Kahrolsun De Gaulle) deil, dpedz devrim istiyorlard. Dolaysyla bu devrimci ar
zaman zaman anarko-sendikalist sloganlar biimini ald: Bunlar o noktada renciler arasnda ve SNES-SUP i1e UNEF doktrincilerinin devrimciliinde egemen olan bir anarizm
sentezini yanstyorlard). i iktidar! renci iktidar! Kyl iktidar! Ama koca ii

snf ynlarnn kafasnda bambaka amalar vard ve bunlar savunma niteliinde siyas
sloganlar biiminde dile geliyordu: On yl yeter ve sonra, daha ok ekonomik snf
mcadelesinin sloganlar.
Bu aykrlk zerinde durup dnen oldu mu? Oysa Mays olaylarn (hem kronolojik, hem
tarih anlamda) izleyen her eyin tonunu dikte eden de buydu. Bunu izleyen ii eylemleri
ile (genel erev) rencilerle gen kafa iileri arasndaki -pek ender olarak baarya
ulaan ya da akas gerekleemeyen- karlamalar her eyden fazla bu belirledi.
Kendi paylarna renciler, Sorbonne'u, Odeon'u vb. igal ederek buralar ideolojik
(kendilerince ayn zamanda siyas) ajitasyon slerine dntrdler. ounluu gen
olmakla birlikte aralarna baz baz yallarn da kart iiler Sorbonne'a, Odeon'a
serbeste gelip gittiler. Tabi bu gelenler arasnda karnlarn doyuracak ve yatacak yer
arayan, ve hatt kendi kiisel trajedilerini yceltme frsat arayan (Katangadan
gelme[2]) lumpen-proletarya ve topluma uyamayan tipler de vard.
renciler, kendi paylarna, Halka hizmet, "cilere yardm etmek istekleri ile yanp
tutuarak birbirleriyle yaryorlard; bu heyecanla fabrika kaplarna, hizmetlerini
sunmaya gittiler. Balangta hemen her yerde kaplar onlara akt ama sonralar
(rnein kaps olmayan Flins gibi birtakm istisnalar dnda) kaplar kapannca renci
militanlar byk bir hayal krklna uradlar. renciler baz durumlarda (Flins, Clon,
Nantes, Sochaux) CRS'nin fabrikalara mdahalesiyle kkrtlan iddetli arpmalara
dorudan doruya katlabildiler. Hatt bir renci Flins'de boularak ld, Sochaux'da iki
ii mavzer ateiyle ldrld (burada CRS de adamlarndan birkan yerde l brakmak
zorunda kald).
Ama genel kural ii ynlarnn rencilerin heyecanl arlarna cevap vermemesiydi.
rencilerin topik (ideolojik "siyas) tutumlar ile iilerin acil talepleri arasnda ok
gze batan bir mesafe ve dolaysyla bir anlay eksiklii vard.
Baz renciler ii iyice basitletirerek durumun nedenlerini CGT ve FKP'nin liderlerinin
"ihanetinde aramaya baladlar. Bu bir basitletirmedir, nk bu boyutlara ulam bir
kitle hareketinde liderlerin belirleyici rolne inanmak Marksist-Leninist bir aklama
olamaz. Oysa iin asl, yalnz liderlerin deil ii snfnn tmnn, genel olarak
rencilerin ileri srdkleri dnceleri izlemeye gnll olmadklardr. nk b
dnceler gerei anlamaktan deil bir d yaantsndan kaynaklanyordu.
i snf -rencilerin snf mcadelesindeki tecrbesizlikleri apak ortadayken- daha iyi
bir kelime bulunmad iin belirsiz bir serven demek zorunda olduumuz bir eye doru
srklenme tehlikesiyle kar karya geldiini duydu.
i snfnn kendi bana, kendi deneylerinin bilgisi nda, kendi yolunu izlemeye
devam etmesi ite bu nedenden trdr. Bu elbette, renci liderleri Geismar,
Sauvageot ve sonra Herzberg'in yazdklar bir dolu bildiride gsterdikleri yol olamazd
-burjuva radyo ve basnnda da keyifle okunan, yanstlan bildiriler. (Buriuvazi renci
liderlerinin sand kadar aptal deildir.) (Yeri gelmiken hatrlatalm. Geismar ve
Herzberg renci bile deildiler. retmenlik ve aratrclk grevindeydiler: Geismer
PSU'nun, hemen o srada kovulan Herzberg ise FKP'nin yesiydi.) i snfnn Charlety'de
PSU'nun (Birleik Sosyalist Parti ki o sralar niversite sosyalist partisi dense daha doru
olurdu) dzenledii byk mitinge fkelenmesinin bir nedeni de budur. Bylelikle ii snf
pratikte kendi sorunlarn kendi zmtr: ilkin talepler sorununu; sonra da baz durumlarda ortaya kan (varolan durum asndan tamamen ikincil bir sorun) kendi liderleriyle
ilikisi sorununu. Bu ikinci sorun, durum ne olursa olsun isi snfnn kendi meselesidir,
rencilerle bir ilgisi yoktur. Bunu anlamak rencilere g de gelse; bu basit olguyu
kafalarna yerletirmelidirler.
i snf iinin bana dnd. Bunu genellikle bir zafer havas iinde, bayraklar havada,

yapt. Ama baz durumlarda birtakm sendika liderleriyle cidd sorunlar ortaya kt. Sonra
her ey normal dzenine dnd. Ama baz eyler deimiti. cretler geici olarak daha
fazla satn alma gcne kavutu. Sendikalar fabrikalarda temel medeni haklar elde etti
(Citroen tesislerinde bu gerek bir zaferdi). Ve hepsinden nemlisi Fransa'nn ii snfnn
hafzasna su bilgi (bu kesin bir yazttr) kazld: ynlarn eylemi karsnda, patronlar,
hkmet ve devlet aygt bir gece iinde korkuya dmt, demek ki eylem mmknd
ve ii snfnn -Paris Komn'nden bu yana, 1917 Rusya'sndan bu yana. 1949 in'inden
bu yana- sznn edildiini iittii bir eye: Proleter Devrimine yol aabilirdi.
ci snf iba yaptktan sonra renciler "Bu yalnzca bir balangtr, mcadeleye
devam! diyen nl sloganlaryla "mcadeleye devam ettiler . Neyin baslangc? Hangi
mcadele?
Bu sorular sormak, bir an iin bile olsun, hibir eyin balamad anlamna gelmez.
Tersine, niversite rencileri, liseliler, teknik okullular ve gen kafa iileri iin temelde
bir ey balamt; ama bu gerekten bir baslangt. Neyin balangc? renciler
devrimin balangc olduunu dnyorlar. Uzun-vadeli anlamda bu elbette dorudur
ama bu balang onlarn baard bir ey deildi; bu, mcadeleye baslamak zere
Mays' beklemeyen, mcadeleyi bir vzyl akn bir zamandan beri srdren ii snfnn
baarsyd. Bu byle ise, renciler iin balayan nedir? Mcadeleve devam! Eh,
mcadele devam etti, ya da gerekte daha ok czld ve nmzdeki aylarda Fransa'da,
hi deilse renci evresinde rencilerin fazla iddial bir ekilde "renci Hareketi adn
verdikleri ey tam bir zlmeye gidecektir.
Fransa'da ok nce balayan bu zlme nce grupuklarn oalmas sonucunu verdi;
imdi ise Hareket Guruplarnn ideolojisinde, grupulua-kar (Neo-Luxemburgist
eitten) bir biim almtr. Bu zlme devam edip daha da belirginleecek. E.
Faure'n[3] (burjuva) zeksn da hesaba katarak, buna niversiteler iinde btn gcyle
katkda bulunacana gvenebiliriz.
"Bu yalnzca bir balangtr. Mcadeleye devam! Neyin balangc?
Hangi mcadele? Bu bir baka soruya yol ayor: "renci Hareketi" sznn anlam
nedir?
HPOTEZ I
Balarken u gzlemimi belirtmek istiyorum; renci Hareketi en azndan Fransa ve
talya'da, ama ayn zamanda Almanya. spanva ve Amerika'da da gerekte kendisinin ne
olduunu tam anlamyla yanstmayan bir isim tayor.
Bu bakmdan, Fransa'da 1968 Mays bir esit bilimsel deney, imdiye kadar gizli kalm
birtakm olgularn gn sna kt bir dorulama snav oldu. Hepsinden nemlisi u
olgu: kelimenin gerek anlamnda birincil rol ve stnl, hi deilse hareketin banda,
rencilerde olduunu varsayalm: renciler, kendilerinden daha nemli olan teki
tabatialarn aktif varln grmezlikten gelme eilimindeydiler. Bir kere okullular: liseliler,
teknik okullar ve htt orta dereceli okullarn son snflarndan gelen renciler. Sonra,
okul encilerinin stnde ve tesinde, ok geni ve farkllam gen kafa iileri: gen
doktorlar, avukatlar, ressamlar, mimarlar, mhendisler, gazeteciler, aa ve orta seviyede
beyaz-yakal iiler, teknisyenler, retmenler, aratrmaclar, vb.
in zne baklrsa, fazla-belirsiz, tekynl ve dolavsyla yanl olan "renci Hareketi
sz, eitli tabakalardan gen rencilerin ve eitli tabakalardan gen kafa iilerinin
balatt ve Mays aynda bir dorua ulaan bir koca dizi etkinlii ierir. Bu byk eitlilik
Maysta alan birok eyi akla kavuturuyor, hem eylemlerin akmasn (rnein gen
ressamlarn ve mimarlarn byk afileri) hem de atma ve htta kartlklar. Bylesine
byk bir eitlilik arasnda bir tek ortak nokta hkmn srdrd. Kk burjuva
kkenli, ortak bir ideoloji kayna bu kitleye egemen oldu: Kk burjuva ideolojisi

egemendi. Ama bu ayn eitlilik, Maysta dile getirilen kk burjuva ideolojisinin deiik
trlerini aklamaya yaryor: egemen olan zgrlk anarizm, hemen bunun yannda
Trokizm. Anarko-sendikalizm, Guevarizm ve in Kltr Devriminin ideolojisi. unu da
belirtelim ki, Almanya ve talya genlii arasnda ok nemli olan Marcuse'nin Fransa'da
etkisi hemen hi yoktu.
Bir gzlem daha: Yukarda sylediklerimin nda "renci Hareketi bal birok
karkla yol ayor. phesiz rencilerin eylemlerine "Hareket demek eilim var; bu
da onlarn niyetleri ve i Hareketine duyduklar hayranlk asndan bakldnda anlalr
bir ey. Ama bu ad tam hak ettiklerini syleyemeyiz. nk benim dnceme gre, bir
hareket, rnein i Hareketi, bu ada hak kazanmsa, bu, toplumsal bir snfn
(proleterya) ve stelik nesnel olarak tek devrimci snfn Hareketi olduu iin byledir.
niversite rencileri, lise rencileri ve gen kafa iileri bir snf oluturmazlar, onlarnki
daha ok, ideolojisi kk burjuva olan bir "ara tabakadr. Her ne kadar ilerinden
bazlar gerek devrimci militanlar olsa da (Marx ve Lenin de toplumsal kkenleri
bakmndan kk burjuva aydnlaryd.) nesnel olarak devrimci deildirler. renci
Hareketinin gerek bir Hareket olmad, yani birlemi bir hareket olmad Maysta,
hem insiyatifler hem de eylemlerde ortaya kan eliki ve cidd ayrlklarda, bir de u
nemli olguda kendini belli etti: baz durumlarda (rnein Charlety'de) renci Hareketi,
PSU gibi temel kkeni renci olmayan bir siyasi partinin ideologlarna kendini teslim
etmitir.
Bunu belirttikten sonra ve renci yoldalarmzdan, eylemlerine Hareket deme hakkn
esirgememek iin -nk bu onlarn profesyonel ve skolastik kurumlardaki deneylerinin
dna kp kapitalist devletin tm yapsna ynelebilecek birleik eylem ve birlemi bir
rgte duyduklar zlemi dile getiriyor- hareketi doru perspektife oturtmak zorunludur.
u temel olguya dikkat edilmelidir: bu birka lkeyi deil, hemen hemen her kapitalist
lkeyi ve hatt baz sosyalist lkeleri de ilgilendiren bir harekettir. 1968 Maysnda
Fransa'da doruuna ulamadan on be yl nce balam, baz dikkate deer ilerlemeler
salam ve sonra baz lkelerde nemli baarszlklara uramtr, (Faist Diktatorya
tarafndan bastrlan byk Trk renci Hareketi bugn kimin hatrndadr!)
1955'de doan ve gnmze kadar uzanan, birbirini izleyen zaferlerle yenilgiler dizisi,
geri ekilmeler ve sonra gene byk baarlarla, uzun mrl bir uluslararas hareket.
yleyse, tarihte daha nce benzeri grlmemi, kanlmaz yenilgilerine karn, kesinlikle
geri dndrlemeyecek bu olay, nedir? Bir kez balam olduu iin daha birok
baarszlklarla karlamas muhtemel, hatt kesin olan, ama bir daha durmas mmkn
olmayan bu olay nedir?
Bunu snrl bilgilerime dayanarak aklayabilmek iin aadaki ana hipotezi sunuyorum:
bu uluslararas hareket, kk burjuva bir evrede yrtlen ve son analizde
emperyalizmin imdiki evresinin yani can ekime evresinin buhrannn kkrtt snf
mcadelesinin spontane biimlerinden -genellikle topyac-sol bimlere brnen- biridir.
Bu hareketin domasnda ve gelimesinde uluslararas anti-emperyalist snf
mcadelesinin zorlayc etkilerini grmek pek g deildir. Aralarndan en nemlilerini
sayarak bunlarn gen aydnlar ve renciler zerindeki etkilerini hatrlayalm: Cezayir
Sava, Kba Devrimi, Latin Amerika'da gerilla savalar -Che'nin kahramanca ama siyasi
bakmdan pahalya mal olan lm- dnyann en byk asker gcne kar Vietnamllarn
yrtt olaanst baarl ncadele, in Kltr Devrimi, Amerika'nn byk
ehirlerinde zenci Afro-Amerikallarn iddetli isyanlar ve Filistin Direnme Hareketi... Bu
anti-emperyalist mcadeleler lkelerimizdeki ada genlik ve gen iiler arasnda
olaanst bir biimde benimsendi. (unu da unutmayalm ki, Fransa'da Cezayir Sava
iin seferber edilenler proleter ve kyl genlii idi, Salan'n darbesini felce uratan,
subaylarn duraklatanlar onlard ve bu dersi unutmadlar.)
Pek tabidir ki, 1930-1960 yllarn noktalayan olaylar dizisi burjuva ideolojisini kopacak

derecede zayflatp, krlacak hale getirmeseydi, szn ettiimiz benimseme bylesine

derinden olmazd. Mussolini'nin Faizmi; Hitler'in Nazizmi; lspanyol Sava ve
uluslararas faizmin Cumhuriyetileri yenmesi, kinci dnya Sava; bunun sonucunda
Orta Avrupa'da meydana gelen devrimler ve zellikle in devrimi; nc dnya
lkelerinin siyas (bazen de toplumsal) kurtuluu; "zaferler ve yenilgiler (Kore, Vietnam);
mttefiklerinin zayfl ve aralarndaki elikiler yznden Emperyalizmin uluslararas
jandarmal grevini tek bana yrtmek zonnda kalan Amerika Birleik Devletleri'nin
dorudan doruya yapt siyas ve asker mdahaleler; ksacas burjuvazinin dev iktisad
ve askeri glerinin syas ve ideolojik yetersizliinin kamu nnde sergilenmesi; btn
bu olaylar, tam olarak yok etmediyse bile geleneksel burjuva ideolojisinin gcn etkisiz
kld.
Bu birincil derecede nemli bir tarihi olgudur; bunun nemini azmsamak ok cidd hata
olur; bu, egemen snflarn egemen ideolojisinin pek az sz edilen ama aka ortada
olan yenilgisidir. Bu yenilgi btn dnyaya yaylmtr. Bu yenilgiden bir boluk domutur,
bir kap ardna kadar almtr ve gerekte bunu dolduran Marksist - Leninist ideolojinin
hegemonyasdr. Bakaldran kk burjuva tabakalarn Marksizm-Leninizm yolunu
"ocuksu, topyac, ideolojik biimler iinde aradn biliyoruz. Eninde sonunda
utopyacln (anarik, anarko-sendikal, neo-Luxemburgist ve genellikle "goist) yalnzca
bir ocukluk hastal olduunu ve Lenin'in dedii gibi, "iyi baklrsa tedavi olacan da
biliyoruz.
yleyse, bir yandan emperyalizme kar yrtlen zafer dolu mcadele rneklerinin
prestijinin, te yandan burjuva ideolojisinin yenilgisiyle alan gediin, renci ve gen
aydnlar iin geni bir ideolojik bakaldrma sava alan saladna ok da amamak
gerekir. Buna ek olarak, emperyalizmin iine dt iktisad buhrann ynsemli gelimesinin
yalnzca, gittike artan bir smr altndaki ii snfn deil belki ilk kez kk
burjuvazinin madd varln tehdit ettiini de dnmeliyiz. Kk burjuvazi iinde hali
vakti olduka yerinde olan bir tabaka (ara kadrolar, mhendisler, retmenler, aratrclar
vb.) dorudan doruya bu etkiyi duymu, ocuklarn bekleyen isizlik tehlikesi karsnda
sava meydanna atlmtr. Emperyalizmin siyas, iktisad, ideolojik alanlarda can
ekimesi, kk burjuva genliinin, kapitalist devletin baz aygtlarna saldrmasna
kadar varan koullar yaratt. Bu aygtlarn en banda, burjuva ideolojisinin artk onulmaz
bir zayfla dt ideolojik bilgilenmenin yrtld aygt gelir: eitim sistemi.
yleyse, benim hipotezim u: gen renci ve aydnlarn "Hareketi hem ulusal hem
uluslararas dzeyde ideolojik bir bakaldr olarak dnlmelidir. (Not: ideolojik bir
bakaldr, kendi bana, siyas bir devrim deildir - renciler bunu yle kabul etmeye ne
kadar heves ederlerse etsinler.) Bu ilkin, kapitalist devletlerin eitim sistemi aygtna
saldran bir ideolojik bakaldrdr.
imdilik durum bu aamadadr. Ama bence, insan olaylarn nereden geldiini, kklerinin
hangi taril derinliklerde olduunu bilirse, bunlarn nereye varacan, ya da nereye
yneldiini ve birok cidd olaydan sonra, en sonunda, nasl sonulanacan nceden
kestirebilir.
Geri bu, kapitalist lkelerin gen renci ve aydnlarn ideolojik bakaldrlarna ilk sahne
oluu deil. 1920 bakaldrlar, Bat Avrupa'da surrealizm, Rusya'da Proletkult, ideolojik
bakaldrlardr. Ama dnyann o gnk durumuna bal nedenler yznden,
emperyalizmin ve burjuva ideolojisinin gc yznden, ya da baka nedenlerle
(Rusya'da) bu hareketler sonularna varamamlard. ocukluk hastal aamasnn
tesine bir trl geilemedi - bu en azndan Bat Avrupa'da byledir.
Acaba, son Sava'tan nce btn Avrupa ve Japonya'da renci ynlarnn byk bir
cokuyla faist hareketin "ideolojik bakaldrsna katldklarn kendimize hatrlatmamz

gerekir mi? Ama byk burjuvazinin ii snfna kar dvmek zere setii siyas faist
liderlerin alaka ktye kullandklar o bakaldr arptlm, faistlerin korkun
yntemleriyle rtlm, ve sonra Mihver glerinin aralarndaki savalarda
katledilmiti.
Bugn btn bunlar deimitir. Egemen snfn neo-faist bir tepkisi gnmzde gerek,
nesnel ve hatt yakn grnen bir tehlike olmakla birlikte Faist hareketin renci genlii
iinden lejyonlar toplama ans sfrdr. Burjuvazi iin en iyisi, kendi genleri arasnda en
sekin olanlarin ideolojik desteini kesinlikle kaybetmi olduunu kabul etmektir. te bu
olgu yzndendir ki, renci hareketinin kanlmaz kusurlarna karn (ki bu bazan
nesnel olarak anti-komnist gelerin karmas yznden tehlikeli olabilir) rencilerin
dnya apndaki ideolojik bakaldrlarnn ilerici olduunu ve daha imdiden, tabi kendi
dzeyinde ve kendi snrlar iinde, emperyalizme kar uluslararas snf ncadelesinde
yabana atlmayacak, olumlu bir rol oynadn syleyebiliriz.
renci Hareketinin imdiye kadar belki ancak mitik bir terminoloji iinde karlat,
ama artk gerekten yzlemesi gereken mesele udur: hangi koullar altnda, hangi sre
iinde, hangi snanmalardan sonra, renci Hareketi ii Hareketiyle kalc bir ba
kurmay baaracak ve nihayet onunla birleecektir?
Bu noktada ikinci olguyu getirmek gerekiyor.
OLGU II
Bu cidd olguyu aka kabul etmek biraz cesaret isteyen bir i. Salt bu kadar cidd olduu
iin bugne kadar aka kabul edilmedi. Uluslararas snf mcadelesi asndan zc
ama gereklii tartma gtrmez bir olgu bu. Komnist partilerimiz, geici olarak
-umarz- ama tam anlamyla, renciler ve gen aydnlarla ideolojik ve siyas temasn
kaybetti.
Mays aynda Fransa'da bu temas yokluunun en kesin kant Maystan bu yana bunun
yeniden kurulmas iin gsterilen abalardr. Sanrm ayn ey baka lkelerde de oluyor.
Longonun da, talyan renci Hareketi "liderlerinden birkayla ahsen grmeyi
zorunlu bulmas da Komnist renci rgtlerinin, kaybettikleri temas kendi balarna
normal bir biimde yeniden kuramadklarnn bir kantdr.
Mesele u, Maysta, Komnist renci Birlii (UEC) olaylarn karsnda yklp gitti. Gen
kitleler -renciler, kafa emekileri ve hatt baz iiler- UEC liderlerinin deil, baka
liderlerin ardndan gittiler; komnist olmayan, baka sloganlar altnda arptlar. CohnBendit'in ve onun bir rgt bile denemeyecek "22 Mart" grubunun ardna takldlar; Ulusal
Fransz renci Birliini (UNEF) temsil eden Sauvageot'nun ardndan gittiler oysa bu
hayalet-rgtn, eskisi istifa ettiinden beri bir bakan bile yoktu; niversite Sonras
renim Kurumuna (SNES-SUP) bal Ulusal retmenler Birlii sekreterlerinden
Geismar ve Herzberg'in ardndan gittiler; hatt bazlar PSU'nun yneticiliini yapt
Charlty mitinginde, PSU orada olmasna ramen Mendes-France' konumaya raz
edemeyince, Barjonet'yi dinlediler. UEC'nin ardndan gitmediler, FKP'nin ya da CGT'nin
emirlerini -byk 13 mays gsterileri dnda, ki bunun da bir sonucu olmaddinlemediler. Evet, o noktada cokuyla katldklar dorudur, ama FKP ya da CGT'den ok
ii snfnn ardndan gidiyorlard. Kitle haline gelince, kendi eski grupuk'larn bile
izlemediler; Mays renci Hareketi kelimenin tam anlamyla bu grupuklar ezip
gemiti.
Bu ok cidd ve etkili bir olgudur, yle ki zerinde dnmek yeterli olmuyor, kesin
belgeler ve daha derin analiz gerektiriyor. (Zaten olgular ve bir analiz olmadan nasl
dnlr?)
renciler arasnda, kendi rgtleriyle belli lde temsil edilen Komnist Partiler, neden
renci genliiyle onlarn Maystaki spontane eylemleri ve ideolojilerinin gerisinde

kalacak derecede temaslarn kaybetmilerdi?

Burada yalnzca soruyu getiriyorum, nk bir hipotez kurma riskini gze alacak lde
gerekli bilgilerim yok. Elbette Fransa iin, Cezayir Savann renciler zerindeki etkisini
aratracak kadar geri gitmek zorunludur; nk UEC'nin ok cidd ve zararl iki blnme
geirmesi bu olay ve sonular yzndendir; her iki blnme, UEC'yi hem ye hem
sempatizan bakmndan zayflatmtr. Tabii in Kltr Devriminin etkilerini ve KP'nin in
dndaki hareketlere ynelttii ayrlk sloganlar da hatrlamalyz. Ama btn bunlar,
genel bir nedenler sistemi iinde, ksm gelerdir. te, hem ayrntlaryla hem de mutlaka
bir btn olarak, bu sistemin analizini yapmak gerekir, nk bu yalnzca tek bir ulusun
deil, kapitalist lkelerin ounluunun ve hatt baz sosyalist lkelerin de genliini
ilgilendiren bir sorundur.
Bu temas kaybnn niha nedenleri ne olursa olsun, kesin olan bir ey vardr; genliin
bakaldrsn, kaba bir terimle, solculuk (goizm) denen noktaya itmitir. Bu terim tam bir
karlk deil nk bu solculuun da alaca eitli biimler belirtilmelidir - rnein,
bazlar, bugnk grupuklarn ve bunlarn eski yandalarnn ispat ettii zre birbirlerine
dmandr. unu belirtmek gerekir ki, burada sz konusu olan kk burjuva solculuudur, Lenin'in sk sk ve gerekli dikkat gsterilmeden iktibas edilen Sol Kanat
Komnizmi'nde anlatt proleter solculuu deildir. Ayrca unu da belirtmek gerekir ki,
Lenin proleter solculuunun devrim iin "Sa doktrincilikten bin kat daha az tehlikeli
olduunu ve i hareketinin bir ocukluk hastal olduu iin tedavisinin daha kolay
olduunu sylemi olsa da, Lenin'in forml, kk-burjuva rencilerin solculuuna
dorudan doruya uygulanamaz.
imdi rahatlkla unu kabul edebiliriz ki, kk burjuva solculuu "sac doktrinerlikten
kat kat daha az tehlikeli olsa, hatt proleter solculuundan da az tehlikeli olsa, bunu
tedavi etmek proleter solculuunu tedavi etmekten kat kat daha g olacaktr. nk
aka grlecei gibi kk burjuvazi, proleter snf gds gibi doal bir tedavi
aresinden yoksundur, tersine onda kk burjuva snf gds vardr, hele bunu
proleter snf tavrna dntrmek gerekten ok g bir itir.
Btn bu zgl koullar aydn ve renci solculuuna ok zel bir tr "tedaviyi zorunlu
klmaktadr. 1916 genlik hareketleri iin Lenin'in dedii gibi bunlara her trl yardm
yaplmaldr. Hatalar karsnda sabrl olmal, yava yava ve zellikle kavga deil, ikna
yoluyla dzetmeye almalyz.
Ama, tarihte daha nce benzeri grlmemi ideolojik bir bakaldrnn bilinmezliine
birdenbire dalvermemek iin nce baz kesinlikle zorunlu (onsuz edilemeyen) koullar
yerine getirilmeden, genliin karmak solcu ideolojisinden kan izginin bile tam doru
tanmn yapamayz. Bu ideolojik bakaldr, btn hatalarna, kstahlna, ve kusurlarna
karn hi phesiz bir kitle olay olarak ilericidir. Hem yanllk yapmayalm, bu sahici ve
tam anlamyla bir kitle hareketidir; kk burjuva olmasna kk burjuvadr, ama kitle
hareketidir.
Kanmca zorunlu (onsuz edilemeyen) koullar unlardr:
1. lkin, heyecanl Mays Genel grevinde olup bitenlerin zgllklerini anlamak iin gerekli
olan her trl sosyolojik (iktisad, siyas ve ideolojik) analizi kullanarak olaylarn tarih
srasn yeniden kurmak: yani, dokuz milyon iinin genel grevinin, renci ve aydn
genliin eylemlerine kar (Marcuse ve takmnn ideolojisini siliveren) tarihi nceliini
belirtmek zorunludur. Bu analiz gerekten ayrntl bir biimde yaplrsa ok nemli iki
yarar salayacaktr; ii snfn, kendi gc ve kaynaklar -dolaysyla devrimci mdahale
iin dehetli gc- konusunda aydnlatt gibi, gen renci ve aydnlara da, baz gen
iilerle temas etmelerine karn (baz gen iiler ii snf deildir) imdiye kadar
zorunlu olarak arpk dncelere sahip olduklar i Hareketinin gereklii konusunda
eitecektir. Bu analiz ayn zamanda, talepleri ve fkeleri ok iyi bilinen tarm

proletaryasnn, yoksul kyllerin ve kk mlkiyet sahiplerinin, Maysta hemen hemen

topyekn ekimser kalmalarnn nedenini de akla kavuturmaldr. Neden ekimser
kaldlar? Buna cevap vermek iin, ulusal erevenin dna kp uluslararas balama
bavurmalyz; emperyalizme, emperyalizme-kar yrtlen uluslararas ncadeleye, ve
Uluslararas Komnist Hareketin bnmesinin dourduu ok g artlara, gereklie ve
onu oluturan yabana atlmayacak yapc gelere bavurmalyz.
2. Ayn zamanda renci ve gen aydnlarn ideolojik bakaldrsnn temelinde yatan
ulusal ve uluslararas nedenlerin derinlemesine bir incelemesini yapmak da zorunludur. Bu
analizin, genlii, kendilerini harekete geiren nedenler konusunda: zgrlk olarak
yaadklar olaylarn zorunlu olduu konusunda; iinde srklendikleri ve srklenmeye
devam edecekleri kr yollarn (kmaz) gl konusunda aydnlatmak gibi ok byk
yararlar olacaktr. Onlarn Maystaki tarih eylemlerini yneten kk burjuva ideolojisinin
spontane biimlerinin snrlar ve hatalarn anlamalarna yardmc olacaktr; ve onlar ii
snfyla birlemeye, devrimci mcadelede ii snfnn liderlii (Lenin'in ak seik
dorulad) ilkesini tanmaya hazrlayacak, kelimenin tam anlamyla u anda onlara azap
veren bir sorunu ele almalarna yardm edecektir: rgtlenme zorunluu sorunu (nk
rgt olmadan hibir siyas eylemin mmkn olmadn onlar da seziyorlar, hatt bazlar
biliyor bile). stelik byle bir analiz iilere, renci ve gen aydnlarn ideolojik
bakaldrsnn nedenlerini ve anlamn, hem de iilerin ok hakl nedenlerle
armalarna, ihtiyatl davranmalarna -hatt belki gvensizliklerine- yol aan utopik
tepkilerinin nedenlerini anlatabilmemizi mmkn klacaktr. Tabi ki bu nitelikteki bir
analiz, daha nce de belirttiim gibi, hem ulusal hem uluslararas bir dzeyde
yrtlmelidir.
3. Son olarak, Komnist Partilerin ou ile genlik arasndaki anormal temas kaybna
(pratik, ideolojik ve siyas) yol aan nedenlerin sk bir anazini yapmak zorunludur. Bu
noktada da -olay bir ulusun erevesini at iin uluslararas nitelikte nedenlerle
karlamamz anlamna da gelse- derine inmeliyiz ve bunu yaparken olayn zgl ulusal
nedenlerini de tespit etmeliyiz. Bu olmadan, Partilerimizin u anda renciler ve gen
aydnlarla yeniden kurmaya altklar ba, Maysta lm kalm meselesi olan bir boluu
au jaug (tahmin) yntemlerle doldurma tehlikesiyle kar karya kalr, yani bu, boluu
mmkn olduu kadar iyi bir biimde doldurmak anlamna gelir; bu da yaplabilecek
olann en iyisi deildir. Tabi bu son analizin sonularnn yeri -belki snrl ama inkr
edilemeyecek yeri- uygun ve sabrl bir tedavi grmedike nmzde daha uzun bir sre
yukarda anlatlan genlii ynetecek olan eitli solcu ideolojilerin hepsinin kitlesel
ayaklannn nedenlerinin analizi arasndadr.
Size ok uzun ve ok gecikmi bir mektup yolladm iin zr dilerim. Ama Mays'la ilgili
olarak basit deer yarglar ya da olgularn basit betimlemelerini biraz aan bir ey
formule edebilmek iin btn bu sre gerekliydi. Zaten, onun iin, Maystan 10 ay; sizin
seim kampanyanzdan sekiz ay sonra da olsa bu mektubu gnderiyorum. nerilerimin
bir ounun ok tehlikeli olduunu biliyorum ve baz durumlarda yanllk yapmam
olmam imknsz. Btn isteim yanllarmn bana gsterilmesi. Yaymlanacan bilerek
yazdm bu ilk mektup, Mays olaylarna k tutabilecek bir incelemeye yol aarsa ok
sevineceim. nk, ei grlmemi kalabalklarn genel grevini gren 1968 Mays,
Direnme ve Nazilerin yeniliinden bu yana Bat tarihinin en nemli olaydr.

[1] Bu, znel olarak devrimci, nesnel olarak devrimci terimleri konusunda dikkatli olalm.
Birincisi znel niyetleri, ikincisi bireylerin ya da gruplarn proleter devrimi asndan
nesnel kapasitelerini ifade eder. Bu terimler, Lenin'in, nesnel koullarla (ykc bir iktisadsiyas - ideolojik buhran) proleter devriminin zaferinin nesnel koullarna eriecek dzeye
gelmi olmas gereken znel koullarn (parti, parti izgisi, kitlelerle ba) akt bir
durumu, devrimci durum olarak tanmlarken yapt ayrmla kartrlmamaldr.

[2] Bunlardan bazlar daha nce cretli asker olarak Katanga'da hizmet grdklerini iddia
ederek polis saldrlarna kar Sorbone'u koruyacak savunma gc pozuna gemilerdi.
(ngilizce'ye eviren)
[3] O dnemin Eitim Bakan. (ngilizceye eviren)